Popüler Tarih Dergisi - Sayı 06 - Kasım - 2000

LTF TN lutfu.tmc@ntv.com.
tr
Mustafa Kemalin mr
1 KASIM Mustafa Kemal ikinci kez Cumhurbakan seildi (1927). Latin temeline dayanan yeni Trk harfleri kabul edildi (1928). TBMM'de Mustafa Kemal, Nutuk'u okudu (1929). Cezayir bamszln kazand (1954). Sovyetler, Mars'a ilk roketi frlatt (1962). Cumhuriyet tarihinin ilk Din uras topland (1993). 2 KASIM rlandal yazar Bernard Shaw ld (1950). ABD'de yaplan bakanlk seimlerini Jimmy Carter kazand (1975). Fener Rum Ortodoks Patrii Bartolomeos greve balad (1990). 3 KASIM Tanzimat Ferman ilan edildi (1839). ngilizler Musul'u igal etti (1918). Milli Takm ve Fenerbahe'nin unutulmaz kaptan Zeki Rza Sporel ld (1969). Salvador Ailende, ili Bakan oldu (1970). Bill Clinton ABD Bakan seildi (1992). 4 KASIM Son Osmanl hkmeti (Tevfik Paa kabinesi) istifa etti (1922). Mark Twain Cemiyeti, Atatrk'e madalya verdi (1937). Sovyet gleri Macaristan'a girdi (1956). YK kanunu kabul edildi (1981). srail Babakan zak Rabin ldrld (1995). 5 KASIM IV. Murat, Musul'a girdi (1683). ngiltere, Trkiye'ye sava ilan etti (1914). Gaziantep Franszlar tarafndan igal edildi (1919). Kbrs'taki gelimeler nedeniyle askeri birliklere 'hazr ol' emri verildi (1965). Geleneksel Trk tiyatrosunun son temsilcisi smail Dmbll ld (1973). 6 KASIM aykovski ld (1893). Finlandiya bamszln ilan etti (1917). anakkale Boaz, ngiliz ve Franszlarca igal edildi
Nutuk, Meclisle okundu (1929)

TBMM'nin 3. Dnem, 3.Toplant yl (1929), Mustafa Kemal Paa'nn Nutuk'u okumasiyla ald. 'Sylev' olarak da bilinen Nutuk; Mustafa Kemal tarafndan ilk kez 15-20 Ekim 1927'de, Cumhuriyet Halk Frkasi'nn II. Kurultay'nda, aralklarla 36 saatte okunmutu. Dayand belgeler ve dip notlarla 3 cilt tutan bu byk eser, ilk kez eski harflerle Trk Tayyare Cemiyeti (Trk Hava Kurumu) yayn olarak 1927'de, yeni harflerle de Milli Eitim Bakanl adna 1934'te baslm, zamanla yabanc dillere de evrilmiti. Mustafa Kemal'in kendi el yazsyla yazd Nutuk, Kurtulu Sava'n en sorumlu azdan dile getirmesi asndan, birincil kaynak olma zelliini hl koruyor.
anakkale Boaz igal altnda (1918)

Mondoros Mtarekesi'nin imzaland gn, sava gemilerindeki ve mstahkem mevkilerdeki Almanlar yerlerini Trk askerlerine brakrken, anakkale Boaz giriindeki maynlar da hemen temizlenmi ve igal kuvvetlerinin gvenli bir biimde geebilecei hale getirilmiti. Boazlarn igali yaknd. Nitekim, bir ngiliz heyeti, 6 Kasm 1918'de anakkale'ye gelerek teslim ilemine balad. anakkale Boaz ve yzde 10 Trk askeri braklan tabyalar, itilaf devletleri kuvvetleri tarafndan igal edildi.
(1918).
7 KASIM Rus yazar Tolstoy ld (1910). Sovyetler Birlii kuruldu (1917). Gney Afrika'da Mandela, lkeyi yasad yollardan terk etmek suundan 5 yl hapse mahkum oldu (1962). Anayasa halkoyuna sunuldu (1982). 10 Popler TARH/ Kasm 2000
Ajda'ya uluslararas iki dl (1977)

nemli pop mzik yarmalar iinde yer alan 'Tokyo Uluslararas Popler Mzik Yarmas'nn sekizincisi 13 Kasm 1977 tarihinde, Japonya'nn bakenti Tokyo'da yapld. Bu yarmaya ilk kez katlan Ajda Pekkan, yine ilk kez finale kalan ve dl kazanan Trk arkcs unvann ald. Pekkan, festivalin baarl bestesi seilen 'Ames Amour, Ames Amour' (Aklarma) adl Martial Carelas'in bestesini seslendirdi. ark birinci seildikten sonra alk seli iinde iki kez sahneye davet edilen Ajda Pekkan, seslendirdii arknn birinci seilmesinden dolay bir dl daha kazand. Yarmann byk dln Japonya ve ngiltere ald.
8 KASIM Halkoyuna sunulan Anayasa'nn yzde 91,3 oyla kabul edildii akland (1982). Dnyann en nl basketisi Magic Johnson'un ADS virs tad ortaya kt (1991). 9 KASIM Montreux Boazlar Szlemesi resmen yrrle girdi (1936). Demokrat Parti aday J. F. Kennedy, ABD Bakan seildi (1960). Fransa Cumhurbakan Charles De Gaulle ld (1970). Kenan Evren, 101 pare top atyla Cumhurbakan oldu (1982). Turgut zal, yemin ederek Cumhurbakanl grevine balad (1989). Berlin Duvar ykld (1989). 10 KASIM Kazm Karabekir Paa, stanbul'da 'ark Fatihi' olarak karland (1923). Atatrk, Dolmabahe Saray'nda 9.05'te ld (1938). Atatrk'n naa trenle Antkabir'e nakledildi (1953). Sovyet lider Leonid Brejnev ld (1982). Hintli yazar Salman Rushdie'nin 'eytan Ayetleri' adl roman, ngilizlerin Whitbread Edebiyat dl'n kazand (1988).
stanbul'a, 'teknik' niversite (1943)

Trkiye'nin ilk teknik yksekretim kurumu olan 'stanbul Teknik niversitesi", 4169 sayl yasayla ismini ald. Temeli, 1884'te kurulan Mhendishane-i Berri Hmayun'a bal 'Hendese-i Mlkiye Mektebi'ne dayanan ve o gnk adyla ilk mezunlarn 1888'de veren bu okul, Mimar Kemaleddin Bey gibi, sonradan ada Trk mimarlna nclk eden kiiler yetitirmiti. 1909'da Mhendis Mektebi'ne dntrlen, 194l'de Yksek Mhendis Okulu adn alan T, 20 Kasm 1943'te 'niversite' adyla, 5 fakltesinin kaplarn rencilere amt.
11 KASIM Trkiye I. Dnya Sava'na girdi (1914). I. Dnya Sava sona erdi (1918). TBMM, smet nn'y oybirliiyle Cumhurbakan seti (1938). Varlk Vergisi'ne ilikin yasa TBMM'de kabul edildi (1942). 12 KASIM Gazi Osman Paa, Plevne'de teslim olmayacan bildirdi (1877). Yeni harflerle baslan ilk Trk posta pullar kullanma girdi (1929). Trkiye'de ilk kez bir kadn, belediye bakan yardmcs oldu: Bursa Belediye Meclisi, Zehra Hanm' Bakan Yardmcl'na seti (1934). 13 KASIM Napolyon Viyana'ya girdi (1805). Srp-Bulgar Sava balad (1885). talyan ynetmen Vittori De Sica ld (1974). Suriye'de Hafz Esad darbe yapt (1970). Ajda Pekkan, Tokyo'da dzenlenen 7.Dnya Popler ark Yarmas'nda 2 Altn Madalya kazand (1977).
Popler TARH I Kasm 2000 11
Ailende, devlet bakan (1970)

1937'de meclise giren, 1939-42 yllar arasnda Komnist, Sosyalist ve Radikal partilerden oluan Halk Birlii (UP) hkmetinde Salk Bakanl yapan Salvador Ailende; yine ayn gruplarn oluturduu birliin aday olarak Eyll 1970'te yaplan seimlerde yzde 36,3 oy ald ve 3 Kasm'da da Bakanlk grevine balad. Bakanlk seimlerine ilk kez 1952'de Sosyalist ve Demokratik partilerin aday olarak katlan, fakat drt adayn yart seimlerde sonuncu olan Ailende, greve geldii gnden itibaren, ili toplumunu sosyalist ilkeler dorultusunda yeniden yaplandrmaya alt.
14 KASIM Dr.Karl Land Steiner, 3 ayr kan grubunu belirledi (1900). air Orhan. Veli Kank ld (1950). 15 KASIM Kbrs'ta Rum'lar Trk kylerine saldrmaya balad (1967). Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ilan edildi (1983). 16 KASIM Svey Kanal ald (1869). Macaristan Halk Cumhuriyeti ilan edildi (1918). Hintli air Tagor, stanbul'a geldi (1926). UNESCO kuruldu (1945). 17 KASIM Son Osmanl padiah VI. Mehmet (Vahideddin) stanbul'u terk etti (1922). Abdlmecit halife oldu (1922). Trkiye'nin ilk muhalefet partisi Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kuruldu (1924). 18 KASIM Fransz air Paul Eluard ld (1952). BM Gvenlik Konseyi, KKTC'yi tanmad (1983). 19 KASIM 3. Tarih Kongresi topland (1943). stanbul Radyosu ald (1949). BM grevlisi Enver Ergun, Viyana'da Ermeni
Sovyetler Birlii kuruldu (1917)

7 Kasm 1917 tarihi. arlk rejiminin devrilmesinin ardndan gelen ilk uzun sreli sosyalist ina dneminin balangcn anlatr. XIX. yzyln ilk yars ile XX. yzyln balarnda, her alanda nemli elimeleri iinde barndran Rusya'da; halk, fethedilmi geni alanlarda, ar merkeziyeti arlk brokrasisinin despotik ynetimi altnda yayordu. I. Dnya Sava'nda, Almanlar karsnda verilen korkun kayplar, Rusya'da, ar'n otoritesine ar darbeler indirirken, toplumsal kutuplamalarn da derinlemesine neden oldu. 12 Mart'ta balayan yiyecek ktl, halk bakent Petrograd'da sokaklara dkt. kan ayaklanmalara garnizon da katlnca, ar II. Nikola, 15 Mart'ta tahttan feragat etmek zorunda kald. 7 Kasm'da, neredeyse kansz son darbeyi indiren ve Romanov hanedann 300 yllk egemenliini sona erdiren Lenin nderliindeki Bolevikler; hkmet binalarn, posta merkezlerim ve dier stratejik noktalan igal ederek Klk Saray'a girdiler. Ayn anda Petrograd'da toplanan II. Tm Rusya Sovyetleri Kongresi, temelde Bolevik bakanlardan oluan yeni bir hkmetin kuruluunu onaylad.
20 KASIM stanbul Teknik niversitesi kuruldu (1943). Trkiye'de ilk defa 'otomobil mukavemet yar' yapld (1953). spanya'da General Franco ld (1975). 21 KASIM Svey Kanal ald (1922). Lozan Konferans almalarna balad (1922). Samsun-Amasya Demiryolu Hatt iletmeye ald (1927). Atatrk'n naa. Etnografya Mzesi'ndeki geici istirahatgahna konuldu (1938). Yksekokullarda T r k nklap Tarihi' zorunlu tutuldu (1941). 22 KASIM I. Ahmet ld (1617). yk yazar Sait Faik Abasyank dodu (1906). II.Trkiye ktisat Kongresi topland (1948). ABD Bakan John F. Kennedy, Dallas'ta ldrld (1963). Akretim uygulamas balad (1982).
Gazi Osman Paa, Plevne'de (1878)

Tam ad 'Osman Nuri Paa' olan ve 1877-78 Osmanl-Rus Sava srasnda, 3.Ordu'ya bal Garp Ordusu Komutanl grevini srdren Gaz Osman Paa (do. 1833, . 1900); 12 Kasm'da, Osmanl ordularnn Plevne'de teslim olmayacaklarn bildirmiti. 20 Temmuz'da balayp yaklak 5 ay sren sava srecinde, 24 Ekim'e kadar Ruslara kar direnen Osmanl ordusu, bu tarihten sonra d balantlarn kesilmesi ve zorlu k koullar nedeniyle g durumda kalmt. Osmanl ordularnn aresiz durumundan yararlanmak isteyen Rus ordular Bakomutan Nikola, 30 Ekim'de Osman Paa'ya yazd mektupta, daha fazla kan dklmemesi iin teslim olmalar arsn yapm; Osman Paa da, 12 Kasm tarihli cevap mektubunda, teslim olmayacaklarn ve sonuna kadar dveceklerini bildirmiti.
12 Popler TARH/ Kasm 2000
KKTC ilan edildi (1983)

Kbrs konusunda, Trkiye. Yunanistan ve ngiltere arasnda 1968'de balayan grmeler, 1974'e kadar sonu vermeden srmt. Trk tarafnn zayf bir merkezi hkmete sahip 'iki blgeli federatif devlet' nerisinin Rumlar tarafndan reddedilmesi zerine, Trk kesimindeki geici ynetim, 1975 ubat'nda yerini Kbrs Trk Federe Devleti'ne brakt. Austos 1977'de Rum Ynetimi Bakan Makarios ld; Spros Kipriyani bakan seildi. Toplumlararas grmelerin kesildii Mays 1983 tarihinden alt ay sonra, 15 Kasm 1 983'te ise, Trk Federe Meclisi 'Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti' adnda bamsz bir devlet kurulduunu ilan etti. Kbrs Trk Federe Devleti Bakan Rauf Denkta'n okuduu kurulu ve bamszlk bildirgesi, Federe Meclis yelerinin oybirliiyle ayakta alklanarak onayland.
23 KASIM uray Devlet (Dantay) kanunu kabul edildi (1925). Fransz dnr Andre Malraux ld (1976). DSP Genel Bakanl'na Rahan Ecevit seildi (1985). Tansu iller, DYP'den siyasete atld (1990). 24 KASIM Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal, Meclis'ten kan kanunla 'Atatrk' soyadn ald (1934). Kennedy'nin katil zanls Lee Harvey Oswald, Jack Ruby isminde biri tarafndan ldrld (1963). 25 KASIM Orhon Kitabeleri okundu (1893). apka giyilmesi konusundaki kanun TBMM'de kabul edildi (1925). Abdi peki'nin katili Mehmet Ali Aca cezaevinden karld (1979). 26 KASIM Lakap ve unvanlar kaldrld (1934). Tiyatro sanats Mari Felekyan (Toto Karaca'nn annesi) ld (1936). 'Casablanca' filmi gsterime girdi (1942). 27 KASIM stanbul Kltr Saray (bugnk AKM) yand (1970). ngiltere'de Thatcher istifa etti; J. Major babakan oldu (1990). 28 KASIM Arnavutluk bamszln ilan etti (1912). Hakimiyet-i Milliye gazetesi, 'Ulus' adyla kmaya balad (1934). Atatrk'n vasiyetnamesi, Ankara 3. Sulh M a h k e m e s i ' n d e ald ( 1 9 3 8 ) . Papa I I . J. Paul Trkiye'ye geldi (1979). 29 KASIM Badat, ran ordusu tarafndan igal edildi (1623). Hatay'da bamsz rejim yrrle girdi (1937). 30 KASIM TBMM krssnn arkasndaki duvara, 'Hakimiyet Milletindir' levhas asld (1925). Tekke ve zaviyelerle trbelerin kapatlmasna ilikin kanun kabul edildi (1925). Gazi Mustafa Kemal, Alman tarihi Emil Ludwig'i ankaya'da kabul etti (1929). ABD, ilk hidrojen bombasn Eniwetok Adas'nda patlatt (1952).
ABD'nin 42. Bakan, Bill Clinton (1992)

ABD'de 3 Kasm'da yaplan 42. dnem bakanlk seimlerini, Demokratlarn aday Bill Clinton kazand. Oylarn yzde 43'n toplayarak. Cumhuriyeti Parti aday Bush'u ve bamsz aday Perot'yu geride brakan Clinton; koltuuna oturur oturmaz, Amerikallara 'yeni bir balang' sz vermiti. Bu 'yeni balang' dorultusunda halkna, bte an kapatma ve ekonomiyi durgunluktan kurtarma gibi vaatlerde bulunan Bili Clinton, ABD'de olduka geni bir destek kazand.
Berlin Duvar ykld (1989)

1949-1961 yllar arasnda, yaklak 2,5 milyon Dou Almanyalnn Bat Almanya'ya kamas, stelik kaanlarn ounluunu iilerin, meslek sahiplerinin ve aydnlarn oluturmas; Dou Almanya'nn ekonomik varln tehdit edecek boyutlara varmt. Kalar engellemek isteyen Dou Almanya, Bat Berlin'e duvar rmeye karar verdi. lk duvar, Dou Alman Meclisi'nin kararyla 1961'in 12-13 Austos gnlerinde rld. Daha sonra bunun yerim, gzc kuleleri, makineli tfek yuvalan ve maynlarla glendirilmi bir dizi beton duvar ald: artk duvarn uzunluu toplam 16 5 km idi. Ekim 1989'da, Dou Avrupa'y etkileyen demokratikleme dalgas srasnda, Dou Alman nderleri iktidardan uzaklatrld. Ve nihayet 9 Kasm'da, Dou Almanya ynetimi 'imkansz' gzyle baklan karar ald; btn Dou Alman vatandalarna istedikleri snr kapsndan Bat'ya geebileceklerim aklad.
HAVAGAZ IRKETI'NIN TALEBI
u gnlerde kmr fiyatnn artmasndan dolay stanbul Havagaz irketi tarafndan verilen bir dilekede, havagaz cretlerine zam yaplmas talep edilmitir. Konuyu gren yetkili merciler, irket ile yaplan mukavele hkmnce, kmr fiyatlarnn artnn zam sebebi olamayaca gerekesiyle talebi reddetmilerdir. (Sabah, 2 Kasm 1900)
TBBIYE'DE MEZUNIYET
mlardr. (Sabah. 9 Kasm 1900)
KPEKLERTOPLATTRLYOR
Mekteb-i Tbbiye son snf rencilerinden 37'si, hocalar huzurunda tez imtihanlarn baararak tabip yzbala hak kazanmlardr. Tabipler uzmanlk alanlarna gre ayrlarak vazifelerine bala-
ehremaneti Baytar Miralay Haydar Bey tarafndan hazrlanarak ilgili makamlara gnderilen rapor zerine, ehirdeki uyuz kpeklerin toplattrlarak Gztepe'deki karantinaya gnderilmelerine karar verilmitir. (Sabah, 22 Kasm 1900)
TNEL'DE HRSZLK VAKAS Evvelki gn sabaha kar, Tnel yaknndaki parfm maazasnda bir hrszlk vuku bulmutur. Hrszlar Tnel han ile maaza arasndaki duvar delerek ieri girmiler ve demir kasay krmlar ise de iinde bir ey bulamadklarndan 50 lira tutarnda parfm alarak kamlardr. Olay zabtaca haber alnnca gereken tahkikat yaplm ve Yanyal Kosti ile kundurac Dimitri yakalanmlardr. (Sabah, 6 Kasm 1900)
BORSADA HISSELER YKSELDI
Bu hafta zarfnda Avrupa borsalarnda fiyatlar bir hayli dmse de, in meselesi hakknda alnan bilgiler zerine hisse fiyatlar artm, muameleler de oalmtr. Galata Borsas'nda da bir haftadr ayn hal devam etmekte iken, dn byk bir faaliyet meydana gelmi ve Osmanl hisselerinin fiyatlar memnuniyet verici tarzda ykselmitir. (Sabah, 4 Kasm 1900)
DEMIRYOLU SIYASETIMIZ Demiryolu siyasetimizin ilk meyvelerini alyoruz. ki hafta sonra Yozgat ve Krehir'den stanbul'a trenle hububat gelecek. Cumhuriyet daresi'nin eseri olan Ankara-Kayseri-Sivas hattnn 200 kilometrelik blm bu ay iinde alacak. (Cumhuriyet. 5 Kasm 1925) G A Z I PAA VE BASN Gazi Paa dn, yedinci faaliyet dnemine giren TBMM'de u konumay yapt: "Trk milleti, muasr medeniyetin btn milletlere temin eyledii hayat ve vastalar aynen ve tamamen gerekletirme
kararn vermitir. Cumhuriyet Devri'nin, kendi zihniyetiyle donanm basnn, yine ancak Cumhuryet'in kendisi yetitirir."
(Cumhuriyet, 2 Kasm 1925) STANBUL'DA IDDETLI FRTNA
stanbul'da evvelki gece ve dn mthi bir frtna meydana gelmitir. Rzgar dakikada 1800 metre sratle esmi, pek ok tahribat yapmtr. Frtnada birok iskele zarara uram, bazlar denize umu, limanda ok sayda kaza meydana gelmitir. (Cumhuriyet, 30 Kasm 1925)
TELEFON SIRKETI'NDE GREV Telefon irketi santrallerinde alan memurlar, 24 liradan ibaret olan maalarnn azlndan ikayet ediyor. Memurlar talepleri kabul edilmezse greve gitme karar aldlar.
(Cumhuriyet, 6 Kasm 1925)
ILI'DE OTOMOBIL KAZAS Bankas stanbul ubesi Mdr Haydar Bey dn, ofrnn kulland otomobil ile Boazii'ndeki evinden iine giderken, ili'de aracnn bir kamyon ile arpmas sonucu hayatn kaybetmitir. Bu elim kazada, otomobilde bulunan Haydar Bey'in muavini Muammer Bey ile kardei Osman Bey de ar yaralanmlardr.
(Cumhuriyet, 3 Kasm 1925)
14 Popler TARH / Kasm 2000
110.000 metrekp su verileceini sylediler.

(15 Kasm 1950)
nnda savaa giren Trk birlii ilk ehidini de verdi. (28 Kasm 1950)
TRAMVAYLARA SON! Trkiye'de ilk kez stanbul'da, 1871'de ilemeye balayan ve 1909 ylnda elektrikli hale getirilen tramvayn; kent nfusunun ve ara saysnn artmas sonucunda, trafik skklna yol at savyla baz hatlarda kullanmdan kaldrlaca bildirildi.
(30 Kasm 1950)
ORTALAMA MR 37 YL Salk ve Sosyal Yardm Bakan Ekrem Hayri stnda, Meclis'te hznl bir aklamada bulundu. Bakan stnda, Amerika Birleik Devletleri'nde 75 yla ykselen ortalama mrn Trkiye'de ancak 37 yl olduunu syledi.
(15 Kasm 1950) T R K B I R L I I SAVAA G I R D I
STANBUL'UN SU SORUNU Terkos Gl'nden stanbul'a su tayan 1 metre apndaki borularn galeriye balanmas almalar nedeniyle stanbul'a su verilemiyor. Yetkililer, Almanya'ya smarlanan 300-400 metre uzunluundaki borularn yerletirilmesinden sonra stanbul'a gnde
in birliklerinin katlmyla daha da genileyen Kore Sava'na, 11 Ekim'den beri Kore'de bulunan 4.500 kiilik Trk birlii de katld. Amerikan 8. Ordusu'nun va-
NN'YE ALK Son 15 gn iinde, eski Cumhurbakan ve CHP Genel Bakam smet nn'ye birok kez alklarla sevgi gsterisinde bulunulmas sorun yaratt. Bu durum, DP kongrelerinde gndemin ilk maddesinde yer ald ve DP Meclis Grubu'na da yansd.
(12 Kasm 1950)
JUAN CARLOS, KRAL spanya Devlet Bakan Francisco Franco'nun 83 yanda, Madrid'de lmesinin ardndan; tahtn varisi, son spanya kral XIII. Alfonso'nun torunu Barcelona Kontu Juar Carlos, spanya Kral olarak tahta kt. (22 Kasm 1975)
ararak, 6 renciyi gz altna aldlar.

(15 Kasm 1975)
nu 17 Kasm'da hkmete bir kere daha bildirdi. 24 Kasm'da istifasn yrrle sokan Yalnta, Babakan Demirel'le grtkten sonra stanbul'a dnd.
(30 Kasm 1975
GENCO ERKAL, SERBEST Tiyatro sanats Genco Erkal, bir sre nce zmir Kltrpark'ta dzenlenmi olan 'Aklar Bayram'nda komnizm propagandas yapt gerekesiyle sivil polisler tarafndan gzaltna alnarak zmir'e gnderildi; ifadesi alndktan sonra serbest brakld. (4 Kasm 1975)
YALNTA'N ISTIFAS
TRT Genel Mdr Prof. Nevzat Yalnta, istifada kararl olduu-
BARTSNE GZALT Kayseri Eitim Enstits'nde, yneticilerin, kz rencilerin derslere bartsyle girmelerini isteyen kararma kar kan 6 renci, Atatrk'n Bursa Nutku'nu snflarnn duvarna astlar. Bunun zerine okul yneticileri de polis
Popler TARH Kasm 2000 15
Hint Mslmanlarnn yardm
Uzaktan gelen destek

Milli Mcadele gnlerinde ngiltere'de ve Hindistan'da yaayan Gneydou Asya Mslmanlar, hem Anadolu'ya maddi destek saladlar hem de Trkler iin ngilizlere bask yaptlar.
KANSU ARMAN
Hintli mslmanlarn Delhi'de yaptklar 24 Temmuz 1922 tarihindeki gsteride, Anadolu'daki mcadeleye destek arlar yaplmt (stte).
lamak amacyla Osmanl Sultan V. Mehmet Reat, 13 Kasm 1914 gn cihad (kutsal sava) ilan etti. Ancak cihad ilanna ramen sava yalnzca Anadolu ve Rumeli Trkleri yrtm, birok Mslman Arap lkesi ise ngiliz kuvvetleriyle ibirlii yaparak Arap yarmadasnda Osmanl devletine kar savamt. ngiliz ve Franszlarn anakkale'ye karttklar askerlerin bir ksmn da smrgelerden toplanan Mslmanlar oluturuyordu. ngiliz egemenlii altnda bulunduklar halde, Halife'ye ballklarn srdrmeye alanlarn banda ise Hint Mslmanlar geliyordu. Sava sonunda
smanl mparatorluu, Birinci Dnya Sava'na girince dnya mslmanlarnn yardmn sa-
Anadolu'nun yer yer igal edilmesi ve Halife'nin bulunduu stanbul'un da igal altna alnmas Hint Mslmanlarnn kar gsterilerine yol at. O gnlerde halifeliin korunmasn salamak ve ngiltere'ye bask yapmak iin Hindistan Hilafet Komitesi (Indian Commttee of the Caliphate) ve Hindistan Hilafet Kongresi gibi dernekler kurulmaya balad.
kprtlar balamt. Yardm rgtleyen Hint Mslmanlar para topluyor, ngiliz makamlarna dilekeler, muhtralar gnderiyor, mitingler ve toplantlar dzenliyorlard. 24 Mart 1921 gn, Hindistan'dan Londra'ya giden bir heyet ngiltere Babakan Lloyd George ile grerek ngilizlerin stanbul'dan ekilmeleri isteklerini anlatt.
Sadece Mslmanlar arasnda deil, tm Hindistan'da Anadolu'ya destek balamt.

zmir'in Yunanllar tarafndan igalinden 10 gn sonra, Londra'da Hintli Mslmanlar ilk protesto mitingim dzenlediler. Hindistan'da da sadece Mslmanlar arasnda deil, lke apnda Anadolu'ya destek kinci nn savann Trk ordusu tarafndan kazanlmas, ngiltere'nin Hindistan Genel Valisi E. S. Montagu'da ciddi kayg yaratt. Montagu bu olayn yanklarnn Hidistan' daha byk boyutta etkilemesinden endie edi-
yor ve ngiliz hkmetinin Trkiye kart aklamalarnn Hindistan'daki bamszlk faaliyetlerini artrmasndan korkuyordu. Bu srada merkezi Bombay'da bulunan Hindistan Hilafet Komitesi'nin at yardm kampanyas byk ilgi grd. Hint Mslmanlarnn yardm olarak Ankara'ya ulatrlan para miktar, 125.000 ngiliz Liras idi. Bu para yardm Hazine'ye konulmayarak Osmanl Bankas'nda muhafaza edildi. 'Byk Taarruz' ncesinde mali kaynaklar tkenince Mustafa Kemal Paa, Osmanl Bankas'a emir vererek paray geici olarak Maliye Bakanl'na devretti. Hindistan Mslmanlarnn gnderdii bu para, yeni cumhuriyetin temellerinin atlmasnda byk fayda salayacakt. Byk Taarruz'un bittii gnlerde Trk ordusunun Yunanllar yenerek anakkale'deki ngiliz birlikleriyle kar karya kalmas Hindistan'da ok etkisi yaratt. Acaba Londra Trklerle 7 yl sonra yeniden sava yapmay gze alabilir miydi? Hint Mslmanlarnn bu konudaki tavr sert oldu. Hint Mslmanlar, ngilizler zerindeki basky artrmak iin ngiliz mallarn satn almyorlard. Londra'ya mesaj gndererek anakkale krizinde asker gc olarak Hindistan'a gvenilmemesi istendi. Bu srada Delhi'de gnll asker toplayarak bir 'Ankara Lejyonu' oluturulmas abas balad. Hint Mslmanlar, ngiliz Babakan Lloyd George'a telgraf ekerek Trakya ve stanbul, Mustafa Kemal Paa'ya teslim edilmedii takdirde, Ankara Lejyonu'nu harekete geireceklerini duyurdular. Savan kazanlmasyla birlikte Hindistan'da da byk kutlamalar oldu. Ancak Hint Mslmanlarnn Trkiye lehindeki tutumu ve Anadolu'da Hint Mslmanlar hakknda duyulan sempati, ngilte-
Hintlilerin gzyle Milli Mcadele

Gandhi (zgrlk mcadelesi lideri): "Haydi bir daha beni tutuklaynz, ngilizler! Tutuklamak ve ldrmekle i bitmiyor. ld sanlan ve cenaze trenleri bile hazrlanan Trkler, iine konulmak istedikleri tabutu, katillerin bana nasl geirdiklerinin rneklerini vermektedirler." J. Nehru (Eski Babakan): "Kemal Paa, genlik gnlerimde benim kahramanmd. O Dou'da, modern an yapclarndan biridir." M. Ali Cinnah ( Pakistan'n kurucusu): "Atatrk gibi bir nder nlerinde bir ilham kayna olarak durduu halde, Hint Mslmanlar bugnk durumlarna hl raz olacaklar m?" R. K. Sinha (Yazar): "Hintlilere bamszlk yolunda yrmek frsatn ve cesaretini veren, Trk sorunu olmutur." re'nin bu durumu casusluk faaliyetleri iin kullanmasna yol at. Cumhuriyet ilanndan sonra iki Hint asll ngiliz, Emir Ali ve Aa Han, Trkiye Cumhuriyeti Babakan'na hilafetin korunmas ve glendirilmesi hakknda ortak bir mektup yazarlar. Halbuki bu iki k, Kurtulu sava boyunca Anadolu mcadelesinden yana gzkm ama aslnda ngiliz karlar iin hareket etmiti. Sava boyunca ngilizler adna casusluk yapan Dr. Frew'a mali kaynak salayan Emir Ali'nin yannda, Aa Han da Mustafa Kemal'i ldrmekle grevli olduunu yakalandnda itiraf eden ngiliz ajan Mustafa Sagir'i kurtarmak iin byk gayret sarfetmti. Bu dnemde Hint Mslmanlarnn temsilci Hilafet Konferans Bakan Mevlana evket Ali, Mustafa Kemal'e gnderdii telgrafta, bu kiiler iin, "Hindistan'dan uzakta olanlar, Gney Asya Mslmanlarnn gerek hissiyatn anlamadan, hilafet gibi hassas bir konuda fikir beyan etmemelidirler" dedi ve u mesaj yollad: "Hint Mslmanlar adna Cumhuriyet'in tekilini tasvip etmez grnen herhangi bir telgraf, Hind Mslmanlarnn hakiki gr olarak kabul edilmemelidir. Bu gibi telgraflar ekmeye cesaret edenler, Hint hilafet heyeti ve programnn dmandr." Sonu olarak hilafetin kaldrlmas, bir ksm yal Hint Mslmannn krlmasna neden olduysa da Hindistan'da geni kesim Osmanl halifesinin lkesini korumakta gsterdii zayfl grerek yeni Cumhuriyet'e destek verdi.
Hintli devlet adamlar Gandhi ve Nehru (stte). Hindistan'dan Anadolu'ya gnderilen erzak ve cephane yardm, Konya zerinden cepheye tanyordu (altta).
TARTIMA
On soruda yenieriler
Osmanl mparatorluu'nun 'efsanevi' askerleri olarak yenieriler, ilgin bir tarihi servenin tanklardr. Savalardaki baarlar, isyanlar ve en sonunda, ortadan kaldrllaryla hep akllarda yer etmiler, hep tartmalara konu olmulardr.
ERHAN AFYONCU
1. Yenieri Oca ne zaman kuruldu? 2. Devirme sistemi nasl iliyordu? 3. Devirme sisteminin etkisi ne olmutur? 4. lk yenieri isyan ne zaman oldu? 5. Yenieri Oca nasl bozuldu? 6. Yenieri Oca niin ortadan kaldrld? 7. Yenieri Oca nasl ortadan kaldrld? 8. Yenieriliin kaldrlmasnn etkileri ne idi? 9. Yenierilerin Bektailikle ilgisi nedir? 10. Yenierilerin imparatorlua katks ne idi? Yenieri Oca ne zaman kuruldu?
mini kurmulardr. Beyliin ilk dnemlerindeki askeri kuvvetler (yaya ve msellemler, timarl sipahiler, gaziler) Edirne'nin fethinden sonra mparatorluun artan askeri ihtiyacn karlamamaya balad. Ayrca Osmanl Beylii yava yava merkezile-
smanllar kendilerinden nceki Trk devletlerinde bulunan gulam usuln gelitirerek devirme siste-
meye balyordu. Btn bu ihtiyalar merkezde bulunan daimi bir ordu tarafndan karlanabilirdi. I. Murad devrinde andarl Kara Halil ile Kara Rstem, Hristiyan esirlerden merkezi bir ordu iin istifade edilmesi dncesini ileri srdler. Bu teklif zerine, Rumeli'de aknlarda bulunan beylere haber salnp alnan esirlerin bete birinin devlet hissesine ayrlmas emredildi. Devlete verilen esirler belirli bir eitimden geirildikten sonra asker olarak kullanlmaya balandlar. Bylece Kapkulu Ocaklar'nn temeli atlm oldu. Yenieriliin kuruluu genelde I. Murad devrinde gsterilmekle birlikte, bunu Orhan Gazi zamanna indirenler de bulunmaktadr.
18 Popler TARH I Kasm 2000
yzyldan itibaren eski nemini kaybetmi ve XVIII. yzyln ortalarnda ise yrrlkten tamamen kalkmtr.
Devirme sisteminin etkisi ne olmutur?

ibbons gibi baz yazarlar, devirme sistemini Trkletirme ve Mslmanlatrma siyaseti olarak grmektedirler. Ancak devirme yntemi Hristiyanlar Mslmanlatrmak iin deil, ordunun asker ihtiyacn karlamak iin kurulmu ve uygulanmtr. Devirme her yl deil, birka ylda bir belirli blgelerden snrl sayda toplanm, Acemi Oca'nn mevcudu hibir zaman 10 bin kiiyi gememitir. XV. yzyln ortalarna doru sahneye kan devirme sistemi, XVII. yzyln ortalarndanitibaren byk lde uygulanmamtr. mparatorluun mrnn te birlik blmnde ileyen bir sistem olmutur.
Jean Brindesi'nin renklendirilmi bir gravr (solda): Resimde, soldan saa; karakol yenierisi, (Karakulluku), deme memuru, kou efi, karakol astsubay, aba, yenieri aba, saka. Gnlk giysileriyle bir yenieri aas (altta).
Devirme sistemi nasl iliyordu?
smanl askeri harektlarnn byyerek devam etmesi ve merkezin glendirilmek istenmesi sebebiyle yenierilie alnan esirler, ocan ihtiyacn karlamamaya balad. Bunun zerine Hristiyan ocuklarn devirilmesi yoluna gidildi. Devirme yntemi elebi Mehmed zamannda uygulanmaya balandysa da, II. Murad dneminde kanunlamtr. Bu sistem u ekilde iliyordu: Kapkulu ocaklarnn ihtiyac belirlenip Divan- Hmyn'a bildirilirdi. Buradan kacak karara gre, belirli blgelerdeki Hristiyan ailelerin 8 ile 20 ya arasndaki genlerinden, kanuna uygun olanlar devirilirdi. Devirme kanuna gre, Hristiyan
ocuklarnn asilleri, papaz oullar, her ailenin ocuklarndan sadece en salkl olan birisi alnr, tek ocuu olanlar alnmazd. Annesiz ve babasz olanlar, a gzl olanlar, oban ocuklar, doutan snnetliler ile kel ve kse olanlar toplanmazd. Evlenmi ve bir sanat sahibi olmu olanlar ile ar ksa veya uzunlar da devirilmezd. Uzun boylulardan fizii dzgn olanlar sadece saray iin toplanmtr. Devirme iin genellikle Arnavut, Srp, Bulgar, Hrvat, Rum, ve Bonak ocuklar tercih edilmi, Trk, Acem, Rus, Yahudi, Krt, Grc ve ingene ocuklar alnmamtr. Hristiyan olmayan topluluklardan sadece kendi istekleri zerine Bonaklardan devirme alnmtr. Devirme sistemi XVI. yzyln sonlarna kadar dzenli olarak uygulanm, ancak XVII.
Popler TARH/ Kasm 2000 19
TARTIMA
sebeplerle imparatorluun ierisindeki Hristiyanlarn ok ufak bir ksm devirme yntemi sayesinde Trkletirilmitir.
lk yenieri isyan ne zaman oldu?

enieriler akla hep isyanlaryla gelir. lk isyanlar 1446 ylndaki 'Buuk Tepe Vakas'dr. II. Mehmed'in ilk hkmdarl srasnda, yenieriler parann deerinin drlmesini bahane ederek ayaklanm ve ehabeddin Paa'nn evini yamaladktan sonra Edirne'nin dousunda bir tepeye ekilmilerdir. syan, yenierilerin maalarna yarm (buuk) ake zam yaplarak yattrlmtr. Ayaklanmann asl sebebi ise andarl Halil Paa'nn II. Murad' tekrar tahta geirmek istemesi idi. Nitekim isyan karsnda gen hkmdarn zor duruma dmesi zerine, II. Murad Manisa'dan gelerek yeniden Osmanl tahtna kt ve olunu da Manisa'ya vali olarak gnderdi. Bu isyan, yenierilerin daha sonraki tarihlerde ska rol oynadklar hkmdar deiiklikleri sebebiyle iktidara, mdahale ile ortak olma srecinin ilk admdr.
Yenieri Oca nasl bozuldu?

anuni dneminde meydana gelen ehzade Byezid isyannn ardndan, Anadolu'ya ve daha sonra mparatorluun dier blgelerindeki nemli ehirlere yenieri garnizonlar kuruldu. Bu yenieri birlikleri zamanla o blgelerde ida20 Popler TARH/ Kasm 2000
reyi ele geirip, merkezin hakimiyetini devre d braktlar. XVI. yzyln sonlarnda tfekli piyade askeri ihtiyacnn artmas sebebiyle, Yenieri Oca'na, kanunlara aykr olarak devirme olmayan eitli meslek gruplarndan kimseler alnmtr. Daha nce askerlik dnda herhangi bir ile megul olmayp, evlenmeden klalarnda oturan yenieriler, XVI. yzyln sonlarndan itibaren saylarnn artmas ve dzenlerinin bozulmas ile bu duruma uymamaya balamlardr. Yenieri Oca, profesyonel askerlerden oluan bir tekilat iken eitli meslekleri icra eden ve klalarna sadece maa almak iin urayan insanlarla dolu bir yer haline gelmitir. XVIII. yzyla gelindiinde ocak iyice bozulmu, yenierilerin esamileri, yani grev beratlar, alnp satlan bir kt haline gelmitir. Bu yolla be-on kiinin maann bir kii tarafndan alnmas ska grlen bir durum olmutur. stanbul'da devlete kar aslan kesilen yenieriler, sava meydanlarna gitmemeye ve gitseler de kamaya balamlardr. Talim yapmadklar ve yeni gelien askeri uygulamalar da kabul etmedikleri iin, Avrupal askerler karsnda aciz kalmlardr.
kendilerine uygun olarak deitiriyorlard. Yenieri Oca disiplin ierisinde bulunmad iin, yenieriler kadn karma, tccar ve esnaftan hara alma gibi kamu dzenini bozan faaliyetlerde bulunuyorlard. XVIII. yzyln ikinci yarsnda ard arda uranlan malubiyetler, mparatorluu yeni araylara gtrmtr. III. Selim dneminde, Yenieri Oca'na dokunulmadan Avrupa usulnde talimli asker yetitirmek iin harekete geildiyse de
Yenieri Oca niin ortadan kaldrld?
enieri Oca'n ortadan kaldrmay ilk kez dnen, II. Osman olmutur. Ancak onun teebbs baarl olmad gibi, gen padiah hayatn da bu yolda kaybetmitir. IV. Murad'n elik peneleri sayesinde yenieri oca zorla bir disipline kavuturulmu ise de bu durum ksa srmtr. Disiplin ve itaat altnda olmayan yenieriler sosyal ve siyasi yapy
kendilerini tehlikede gren yenieriler ayaklanarak padiah devirmi ve bu giriimi de baltalamlardr. II. Mahmud'u tahta karan Alemdar Mustafa Paa da yenierilerin hedefi olur ve bir gece basknnda ldrlr. II. Mahmud yenierilerin gemi azya almalar karsnda bir ey yapamamann eziklii ile sabretmitr. III. Selim gibi talimli asker yetitirmek iin harekete geen II. Mahmud, engel olmamalar iin yenierileri iknaya alm, nde gelenlerine para ve rtbeler vaadetmitir. Yenierilerin seslerini karmamalar zerine, 7.650 yenieri ekinci olarak yazlp, talimli asker yetitirmek iin harekete geildi. Ancak Yenieri Oca iten ie yine kaynyordu. Devlet ileri gelenleri ocan ihtiyarlarn toplayp iknaya alltysa da aldklar cevap daha nceki dnemlerde verilenle aynyd: "Biz cahil adamlarz, talime aklmz ermez, talim gavur iidir, biz testiye nian atar, nian vurur, keeye kl alarz." Artk yenieri oca zorla ortadan kaldrlmadan, askeri alanda ve dier sahalarda bir yenilik yaplamayaca iyicie anla-
Levni'nin Surname'sinden bir minyatr yapra: ki vezirinin nnde sultan, yenierilerle evrili, Ok Meydan'na gidiyor (sol sayfada). Yenieriler Davutpaa Kilas'nda talim yapyorlar (stte). Bir yenieri aas (solda altta).
TARTIMA
nl illstratr ve ressam Mnif Fehim'in (1899-1983) kaleminden Nibolu Sava'nda yenieriler (sada). Batl bir sanatnn kalemiyle kdemli bir yenieri (altta). Bir Bektai eyhi (sa sayfada, altta).
silmiti. Yenieri isyanna kar hazrlklara balanld. Boazlardaki sekban askerinin annda stanbul'a nakli iin tedbir alnd, medrese rencileri ile halk yenierilere kar kazanld. III. Selim'in tahttan indirilmesinde yenierilere yardm eden topu, humbarac ve tersane ocaklarnn padiahn yannda yer almas saland.
Yenieri Oca nasl kapatld?
enieriler son nasihatlar da dinlemeyip talimli askerlie sebep olanlarn kelesini isteyince, ipler tamamen koptu. 15 Haziran 1826 tarihindeki bu son isyan zerine, klcn kuanan II. Mahmud, ulemadan isyan eden yenierilerin katli iin fetva ald ve Sancak-i erifi kartt. Tellallar kartlarak herkesin Sultanahmet Meydan'nda Peygamber sanca altnda toplanmas iin ar yapld. Saraydaki cephanelikten silahlar kar-
larak ahaliye datld. Meydanda Ahshah Ahmed Efendi herkesi alatan bir konuma yaparak padiah taraftarlarna moral verdi. Asker ve ahali glbank ve tekbirlerle birka kol halinde yenieri klalarna doru harekete geip Et Meydan 'ndaki yenierileri kuatr. Son kez teslim ol arsn da kabul etmemeleri zerine, yenierilerilerin zerine top atlarna balanp Et Meydan'nn kaplar krlm ve be saat sren mcadelenin sonunda 10 bine yakn yenieri ldrlmtr. ldrlen yenierilerin bir ksmnn snnetsiz, bir ksmnn da gslerinde ha iaretinin bulunmas, onlara kar fkeyi ve iddeti arttrmtr. Sa olarak ele geenler ise ksa bir sorgunun ardndan idam edilmilerdir. Daha nce yenierilerin dman grdkleri kiileri astklar Vakvak aacnn alt, yenieri cesetleriyle dolmutur. Kaan yenieriler ehrin kaplar kapatlp, her yerde aranmtr. Takibat sonu-
cunda yakalanan 20 binden fazla yenieri srgne gnderilmi, toplanma meknlar olan yzlerce kahvehane yerle bir edilmitir. Yenierilikle ilgili her trl hatrann silinmesi iin aba gsterilmitir. stanbul'da bulunan yenieri mezartalarnn hemen hemen tamam yok edilmi, yenierilere ait evrak ve defterler yaklmtr. Yenierilerin klalar da yklp yok edilmitir.
Yenieriliin kaldrlmasnn etkileri ne idi?

evletin bana bela olan ve yeniliklere engel olan bir zmrenin ortadan kalkmas olarak yorumland iin yenieriliin kaldrlmas devrin yazarlar ve daha sonraki tarihiler tarafndan da "vaka-i hayriyye" diye adlandrlmtr. Ancak bir ksm yazarlar ise bu hadiseden sonra ordunun hemen kurulamadn ve ard arda gelen sava ve i isyanlarda Osmanl mparatorluu'nun ar malubiyetlere uradn belirterek "vaka-i eriyye" diye nitelerler. Yenieriliin kaldrlmasnn tesirleri, sadece askeri sahada olmam, bu kurum toplumla i
ie gemi olduu iin, birok sahada kendini gstermitir. Yenierilerin en byk destekisi olan rgat, hammal ve kayklar takibata uram ve ounluu srlmtr. Trk hammallarn yerini bu tarihten itibaren Ermeniler almtr. Tulumbac Oca kaldrld ve yenisi de birka ay sonra kurulduu iin, bu sre zarfnda yangnlara mdahale edilememitir. Kahvehaneler kapandndan, buralarda yaplan berberlik ileri aksam, bunun zerine berber dkknlar almtr. Yenierilerle balantl dier askeri tekilatlar kaldrlm ve onlar hatrlatacak askeri tabirler de kullanlmamaya balanmtr. rnein, yenieri dnemi tabirlerinden olduu iin 'bayrak' yerine 'sancak' denilmitir. Yeni kurulan askeri dzenin Avrupa tarznda olmas Osmanl lkesinde Franszcay yaygnlatrmtr.
ri Oca kendisini Hac Bekta geleneine balam, XV. yzylda ise ocak, tarikatle resmen birlemitir. Yenieri Oca'nda Hac Bekta- Veli Zaviyes'ni temsil eden bir babann bulunmas, ocakla Bektai tarikat arasndaki ban devaml olarak srmesine sebep oldu. Yenierilerin Bektailikle ilgileri nedeniyle ocaklarna, 'Oca- Bektaiyan', kendilerine ise 'Taife-i Bektaiye', 'Zmre- Bektaiyan', ocaktaki
Amasya'ya srlmtr. Birok bektai de yerlerinden alnp lkenin baka kesimlerine gnderilmilerdir. Bektai olmayan birok kii de ayn muameleye maruz kalmtr.
Yenierilerin imparatorlua katks ne idi?

enierilerin Osmanl mparatorluu'na en byk katks, Trk aristokrasisinin gcnn krlp merkezi idarenin kurulmasna vesile tekil etmi olmalardr. Daha nceki Trk devletlerinde, bu apta merkezi bir askeri tekilat kurulamad iin airetler ve nfuz sahibi olmu komutanlar, taht kavgalarna ve devletlerin blnp yok olmasna neden oluyorlard. Merkez glendirilemedii iin Osmanl'dan nceki birok Trk devleti devaml olamam, ksa srede paralanmtr. Yenierilerin saylar XVI. yzyln sonlarna kadar, 15 bini gememitir. mparatorluun en iyi eitimli askeri gc olmalarna ramen saylarnn az olmas sebebiyle Osmanl zaferlerinde oynadklar rol snrl olmutur. ddia edildii gibi, XVI. yzyln sonlarna kadar kazanlan byk zaferler, tamamen yenieriler sayesinde kazanlm deildir. Bu dnemde Osmanl mparatorluunun en byk askeri gc, saylar 80 bine kadar kan timarl sipahilerdir. Kazanlan askeri baarlarda timarl sipahilerin katklar, yenierilerden daha fazladr.
Mcteba lgrel, "Yenieriler", slm Ansiklopedisi, XIII, s. 385-395 Ab dul kadir zcan, "Devirme", TDV slm Ansiklopedisi, IX, s. 254-257 Yavuz Ercan, "Devirme Sorunu, Devirmenin Anadolu ve Balkanlardaki Etkisi", Belleten, say198 (Ankara 1986), s. 679-722 Nohoum Weismann, "Yenieriler", ev. Eriman Topba, Trk Dnyas Tarih Dergisi, say: 7982, stanbul 1993 Mehmet Ali Beyhan, "Yenieri Ocann Kaldrl zerine Baz DncelerVak'ay Hayriyye-", Osmanl, VII (Ankara 1999), s. 258-272 Hamiyet Sezer, "Yenieri Ocann Kaldrlnn Taraya Yansmas (1826-1827)", Tarih Aratrmalar Dergisi, say: 30 (Ankara 1998), s. 215-238 . Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatndan Kapkulu Ocaklar, I-II- Ankara 1984.
Yenierilerin Bektailikle ilgisi nedir?

az tarih kitaplar Yenieri Oca'nn Hac Bekta- Veli'den dua alarak kurulduunu iddia ederlerse de bunun asl yoktur. Hac Bekta, Osmanl Beylii'nin kurulmasndan nce, XIII. yzyln ikinci yarsnda lmtr. Hac Bekta- Veli'yi gaziler araclyla tanyan Osmanl sultanlar, gaziler arasndaki gl klt sebebiyle oca ona balamlardr. XIV. yzyln ikinci yarsnda Yenie-
terfi silsilesine de 'Silsile-i Tariki Bektaiyan' da denilirdi. Yenieri Oca'nn kaldrlmasndan en fazla etkilenen topluluk, ilikilerinden dolay, Bektailerdir. Baz bekta babalar idam edilmi, hemen hemen btn Bektai tekkeleri kapatlm; trbeleri hari binalar yktrlm ya da baka tarikatlara verilmitir. Bektai kitaplar yaktrlm ve Hac Bekta eyhi de
Osmanl'da su ve ceza
Tanzimat'a dein, insanlar hakl haksz idam edilebiliyor ve bu karar yalnz padiahlar deil, baka devlet grevlileri de verebiliyordu. Medrese kl kadlar yarg grevlerini kendi evlerinde uyguluyorlar ve kanunnamelerde, insanlk d cezalar yer alabiliyordu.
NECDET SAKAOLU
skiler, halk ilgilendiren bir hakszln tan olduklarnda, asp kesmekten, asp kesecek bir glnn ynetimi ele almasndan sz ederlerdi. Topluma ynelik su ileyenler iin, kamu vicdannda hogr aralamas yoktu. Daraacnn en etkili ibret esi olduu kans bugn de vardr. lkretim sralarndan balayarak kanl sava sahnelerini, Sultan IV. Murad'n, Kuyucu Murad, Kprl Mehmed , Cafer paalarn, binlerce insan asp keserek Anadolu'da gvenlii saladklarn vnle okuttuumuz ocuklarmzn masum dnyalarna da, asp kesmenin bir 'adalet' olduunu yerletirdiimizin ayrmnda deiliz. Nitekim, ret-
menine, "Padiahlar sulular yarglatp da m idam ettiriyorlard?" sorusunu ynelten renciye rastlanmaz. Dier yandan ne ders kitaplarnda, hatta ne de yetikinlerimizin ulaabilecekleri kaynaklarda, Osmanl yzyllarnda sulularn yarglanmasna, cezalara ilikin aklamalar da
yoktur .
KAPIARASI'NDA 'ECEL ERBET'
Padiahlarn, 'Kaldrn!', 'Aln!', 'Gtrn!', 'ndirin!' gibi tek szckle lme gnderdikleri onca sadrazam, vezir, eyalet paas, defterdar ve bakalarnn, padiahn nnde, sarayn Ortakaps'ndaki Ka-
24 Popler TARH I Kas
paras'nda yahut Balkhane Kaps'na indirilip 'ecel erbeti' iirildikten sonra idam edilmeleri zerine yaplm, popler dzeyde yaptlarmz da yoktur. Dimitri Kantemir, "Trk padiahnn, her gn uyruklarndan on drt kiiyi yarglatmadan ldrtmek ayrcalna sahip olduunu" yazar. Allahtan, IV. Murad dndakiler, bu ayrcalklarn kullanmada olduka tutumlu davranmlardr. Bununla birlikte sarayda, Paakaps'nda,
stanbul'un meydanlarnda, iskelelerde boulan veya boynu vurulanlarn, taralarda idam edilenlerin says yine de az deildir. STANBUL'A GELEN
KESK BALAR
oyulan etlerine mumlar dikilerek at srtnda gezdirilmesi, cellatlarn, bir elde kanl pala, tekinde pereminden tutulmu kesik ba, ar esnafndan 'hammaliye' (bahi) toplamalar Tanzimat'a kadar srmtr. IV. MURAD'IN HDDET Padiahlarn arada, halkta korku uyandrmak iin, 'siyaset' edip sudan nedenlerle gsz kullarn ldrtmeleri de dehetle izlenmitir. IV. Murad'n, znik kadsn, kardei Sultan brahim'in efsuncu evinde veziriazam bodurtmalarn Na'im Tarihi'nden zetleyelim: "Padiah-lem-penah (IV. Murad) ikr (av) ederek znik'e tevecchle atn lgar edip nden giden habercileri geride brakt. Yol ve geitler amurdu. znik Kads yollar temizletemeden ehre erien padiah, ihmal ettii suizannyla Kad'nn aslmasn ferman buyurdular. Mbairler gelip asmaa gtrdklerinde feryat edip, 'Behey aalar! evketl padiahmzn terifi haberi dn geldi. Cmle reayay ve ehir halkn, yollarn temizlenmesine kardm. Fakat o gn at koturup geldiler. Benim gnahm yoktur!' diye yalvard ise de faydas olmad. Nasuhpaazde, 'Padiahn
Taralarda idam edilen nemli kiilerin kesik balarnn stanbul'a getirilip saray kaps nnde yere atlmas, ibret talarna dizilmesi, mzraklara geirilmesi; yakalanan ekya reislerinin engele vurulmas veya kaza geirilmesi, armha gerilip
Osmanl devletinde 15. ve 16. yzyllarda ttn ienlerin kaza oturtularak cezalandrlmalar (Jan Luyken).
'Kara kapl kitap'tan semeler

Yazda da belirttiimiz gibi, kadlarn yegane bavuru kaynaklar, halk arasnda 'kara kapl kitap' diye anlan ve slm ulemasnn fetvalarnn topland 'fetva mecmualar' ile 'rf-i padiah?', 'siyaset-i sultan - yasa- padiah' denilen yasalar ieren kanunnamelerdi... Cami duvarna 'bevl' (i) edenden, kubazlk (!) yutturmacasyla aalara kp rntgencilik edenlere kadar, bin trl susulu rneini, hkmedilecek ta'zir eitlerini ieren kara kapl kitaplardan; Hammurabi yasalarn anmsatan bir gldeste sunalm: "Bir kimse zina etse, eer ulu kii ise ve zengin olsa siyaset (idam) edilmeyip yz ake, orta halli ise yz ake, daha aa ise kirk-elli ake crm alna." " Ulu mslime avret zina etse zenginse, zengin crmn vere." " Zinay erli avret etse eri kabul etse yz ake kftehorluk vere." "Kz veya olan eken, zorla eve girip avret veya kz ekmee varan kiinin siyaseti iin zekeri (erkeklik organ) kesile" " Bir kii avret veya kz kapsa avretin ve kzn rzas olmasa erin zekerin keseler. Avrete ve kza nesne demeyeler. Eer avret veya kz raz olup onunla taraya gitseler, ferclerini (diilik organ) dalayalar." " Bir kii bir bakasnn avretini veya kzn pse veya dilese veya yoluna varp sylese veya yapsa, kad ta'zir edip deynek Eksik tart kullanan satcnn ba ar bir tahtaya geirilir, tahtadan ufak anlar sarktlr ya da boynuna bir byk an aslr ve sokakta dolatrlr (altta ve sa stte).
bana bir ake crm alna." "Bir gayrimslim, caminin duvarna ierse, engel olunup dayaa ekile." "Bir kii pezevenklik eylese kad ta'zir edip tehir ede. Deynek bana bir ake crm alna." "Livata eden ergen olsa, zengininden yz, vasatndan elli, fakirinden otuz ake crm alna." "Bir kimse adam ldrse ksas edeler. Eer ksas edilmezse zenginden drt yz ake, orta halliden iki yz ake, fakirden yz ake ve gayet fakir olandan elli ake crm alna." "Hatun taifesi birbiriyle sava etseler, salarn yolsalar, ta'zir edip iki deynee bir ake crm alna." "Eer bir kii arap ise kad hakkndan gelip iki deynee bir ake crm alna." "Bir kii evinde arap yapp satarsa ta'zir-i edid gerekir." "Bir gayrimslim, Mslmanlara, 'Lanet sizin dininize!' derse, ta'zir-i edid (39 denek) gerekir." "Bir kii sadattan (peygamber soylulardan) birine, 'Bo. yersin!' derse, dayakla cezalandrlr." "Evin duvarndaki kelime-i ahadet yazsnn stne pislik sren gayrimslimi, ky zabiti dayaa eker." "Birisi aa kesse, iyi kiilerden birka, 'Niin kestin?' dediklerinde, svp sayarak, "Aaca tapnp Tann'ya e kotuunuz iin kestim!' derse dayak cezas verilir." "Bir kii, karsna, 'Anasn filan ettiim!' yollu cima' lafzyla kfretse dvlr."
emri byledir' diyerek alp kale kapsna ilettikte ehir halk umumen seyre kmlard. Zavall kad yzn halka tutup, 'Mslmanlar, Hak huzurunda, nahak yere gittiimin ahadetini
sizden talep ederim!' diyerek emre boyun edi. Banda rf (sar) ile kale kapsna asld. gn yle durdu." VEZRAZAMIN BODURULUU Sultan brahim'in, Veziriazam Salih Paa'y bodurtmasndaki gereke daha ilgintir: "Padiah hazretlerinin ltif mizac (!) hareket gerektirdiinden bazen tahtrevanla, bazen atla, bazen de kouya binerek ehirde dolap dururdu. Kardan gelen arabalar yolu tkadndan, 'Arabalar ehre girmesin ve ehirde bir fert arabaya binmesin ve
stanbul iinde bir araba grmeyeyim!' diye yasak etmilerdi. Yrek sklmasna ve sevday illetine mptela olduklarndan, frk eyhlere okutarak msterih olurlard. Davutpaa'daki efsuncu imama giderken nne bir araba kt. Bunu, veziriazamn emrine kulak vermemesine hamledip, 'Tez veziriazam arn!' diyerek art arda adamlar gnderdi. Zavall Salih Paa, saraynda ikindi divanna hazrlanyorken asln bilmeden bir apkna binip imamn evine vardnda padiah, 'Ben arabalara yasak koymuken niin benim tembihim tutulmaz, ben padiah deil miyim? Tez boun!' diye bard. Salih Paa zr dileyip cann kurtarmaya abaladysa da asla ikna olmad. Saray grevlileri, imamn evindeki ku-
"Padiahn hatt- hmayununa (yazl buyruuna) itaat etmeyen kii ta'zir-i edidle cezalandrlr." "Bir kiinin yalanc tanklk ettii kantlanrsa ta'zir-i edid gerekir." "Gammaz olan ve halktan kimilerini ehl-i rfe (yneticilere) gammazlamay i edinen kii tazir-i edidle bu eyleminden men edilir." "Bir koca, eve getirdii yabanc kimselerin msiman karsyla ayn yerde oturmalarna izin verirse dayaa mstahaktr." "Bir kimse ulemadan ve sulhadan kiileri yakalayp zincir takp bir mddet haps eylerse ta'zir-i edid ve hapisle cezalandrlr." "Bir eyalet valisinin adam kady haksz yere yakalayp konaa gtrerek ayana buka vurup bir adada hapsettiinde kad bir yolunu bularak kurtulsa, valinin adam ta'zir- edid ve hapisle cezalandrlr." "Kendi adamlarn tahrik edip hasmn ldrten kii, ta'zir-i edid ve hapisle cezalandrlr." "Birka kii bir kadn cebren evinden karp tecavz maksadyla bir yere gtrp kadn bir frsat bulup ellerinden kurtulsa, ad geenler ta'zir-i edid ve haps olunurlar." "ki kii bir olanc rzna gemek kasdyla bir yere gtrp fakat ocuk ellerinden kurtulsa, her ikisi de dayaa ekilip hapsedilir." "Gayrimslim kadnn msiman kocas baka diyarda iken kadn kandrp gayrimslim bir erkekle evlendiren rahip, tazir-i edidle cezalandrlr." "Mslman bir kadn kendi rzasyle bir gayrimslimle evlense ta'zir edilip birbirinden ayrmak gerekir." "Bir kii zorla evine girdii kadna tecavz etmek isteyip kadn baka kurtulu aresi olmadndan adam baltayla
ldrse gaza etmi saylr." "Bir koca, karsn er'e aykr olarak haksz yere dvse kendisi de dvlr." "Bir kii, birisini, 'Sen benim evime girip u kadar akemi aldn' diye dava ettikte daval da ikrar eylese elinin kesilmesi gerekir." "Bir kimsenin hrszl rf ile sabit olursa, kad hccet verip ehl-i rf (ynetici), hccet mucibince asa veya uzvunu kese." "Hrsz ikencede ikrar edip belirtiler de dorularsa ikrar geerli saylp siyaset (idam) oluna." "Yol kesen ekyasndan biri, bir yolcuyu basp kendisini ldrp maln yamalasa, katli gerekir." "Yolkesen!erden birka bir kyde geceleyin silahla ev basp ev sahibinin mallarn gasp etseler yakalandklarnda kad, her birinin sa ayann ekleminden kesilmesine hkmeder." "Mslmanlarn mallarn zulmen alp kendilerini de ldrdkten sonra yol kesenlerle birlik olan taifenin ktlklerine son vermekle grevlendirilen valinin, bunlarla savaa tututuunda, hepsini ldrmesi caizdir." "Kubaz olup damlara karak kadnlara bakmay alkanlk edinen kiinin tankl geerli deildir."
yunun ipiyle gnahsz Salih Paay o saat bodular." Tanzimat'a dein Osmanl tarihinin her sayfasnda, siyaset etmek denilen hakl haksz, karaku damlar vardr. Yalnz padiahlar deil, Veziriazam, eyalet valileri, serdarlar da siyaset edebiliyorlard. Ancak Tanzimat'ta, Fransz ceza yasas rnek alnarak hazrlanp Sultan Abdlmecid'in bir iradesiyle 1840'ta yrrle giren Ceza Kanunname- Hmayunu siyaset etmeye son vermitir.
'KARA KAPLI KTAP'
Yukarda rnekleri verilen 'rf' uygulamalardan ayrca, btn beldelerde 'kaza' (slam
hukukuna gre yarg) ilerine bakan kadlar ve naipler vard. Medrese kl kadlar, yarg grevlerinin yan sra bulunduklar kentin gvenliinden, belediye ilerinden ve ar pazar denetiminden de sorumluydular. Soruturma, yakalama, ihzar, nfaz aamalarnda naip, ktip, suba, muhzr vd. 'kad'nn buyruklarn yerine getirirlerdi. ounca 'kad'nn evinde akdedilen 'Meclis-i er-i erifte (yarg oturumlarnda) akla hayale gelmedik davalara bakmak durumunda kalan kadlarn yegane bavuru kaynaklar, halkn 'kara kapl kitap" dedii, slm ulemasnn fetvalarnn top-
land 'ktb-i fetav' (fetva mecmualar) ile 'rf-i padiah', 'siyaset-i sultan - yasa- padiah' denilen yasalar ieren kanunnamelerdi.
iffetsizlii sabit olan kadnn bana ikembe geirilip gezdirilii (stte). engel cezasnn uygulan; makarayla yukar ekilen mahkum hzla braklnca engele saplanr. Cesede halk, 'engel lalesi' derdi (solda). Bir fetva mecmuasnn 'yolkesenler' ve 'asilerzalimler'e verilecek cezalara ilikin sayfas (en solda).
Tavernier ve dier yabanc gezginlere gre, kanlarnn aktlmas gnah sayld iin din adamlar, ta dibekte tokmakla dvlerek ldrlrd (sada). Falakaya yatrlm bir erkek (altta). Padiahn huzurunda bir vezirin boulmas (Paul Rycaut'dan); mekan ve tahttaki padiahn kyafeti, resmin hayali oluunun kant (sa sayfada).
Bu mecmualardaki 'had' cezasn gerektirir sulara ilikin 'zina', 'katl-i nefs ve cerim' (cinayet), 'rb-i hamr' (iki imek) , 'sirkat ve gasb' (hrszlk, soygun), 'kutta-i tarik' (yol kesenler), 'deyn' (bor) vd. bahislerde, yzlerle, hatta binlerle, formle edilmi er' ve 'rf' rnek olay bulunurdu. ADAMINA GRE ADALET Kad, taraflar, tanklar dinleyip kantlar deerlendirdikten sonra 'hkm-i er''sine gre 'ta'zir'i (cezay) belirleyip uygulatr; hkme balayamad davalar 'bir kere de Divan- H-
mayun'da mrafaas iin' st mahkemeye havale ederdi. 'Tevbih' (uyar), 'darb' (dvme), 'haps', 'kat- uzuv' (organ kesme, krma), 'katl' (ldrme) ve 'recim' (talayarak ldrme) balca cezalard. Hkmedilen ta'zir, crm akesi, ksas ve diyet, taraflarn kiisel, dinsel ve toplumsal konumlarna gre farkl olmaktayd. rnein, 'sefele'den (dknler) biri, kavga, dvme vb. fiillerden dolay 'ta'zir-i ahissa' ( darb + hapis) ile cezalandrlrken, ayn suu ileyen 'orta halli' birine hapis ngrlr; 'eraftan (an yce kiiler: mera, ayan, tccar) birine ise ihtar edilirdi. Eer sulu 'eraf'1-eraf'tan (din bilginlerinden, seyyidlerden) ise kad evine ilm gnderip "Bir daha yapma!" uyarsnda bulunurdu. Bu, adamna gre adalet anlaynn eski bir gelenek olduunu gsteriyor. EN NL CELLAT 'KARA AL' Kadnn hkmettii cezalar suba, muhzr, ases gibi zabta aalar, kavas ve falakaclara uygulatyorlar; idamla-
r da cellatlar infaz ediyordu. Haddi amamak kouluyla hrszlara ikence edildii gibi, siler ve ekya reisleri de engele vuruluyor, kaza oturtuluyordu. Evliya elebi, cellatlarn pri Eyyp Basri'yle Osmanl cellatlarnn en nls Kara Ali'yi yle tantr: "Eyyp Basr, katl edileceklere gusul ettirip siyaset meydanna kartr; trl tesellilerle iman yeniletip kelime-i ahadet getirtir; boynunu kbleye evirip sa eliyle ban sadnda adamcaz donakalnca, iki eliyle tuttuu klc besmeleyle indirip kellesini teninden ayrr; ruhuna fatiha okurmu. Sonra uzaktan bakanlar arp ibret aln diye nasihat edermi. Bu kavmin stad- kmili Murad Han'n celld Kara Ali'dir ki, pazularn sayp ate saan klcn kemerine balayp sair ikence ve karabend ve nakbend ve kemendbend ve znnarbend edecei ucu akh yal kemendleri kemerine asp vesair ikence letlerinden kelpedan ve burgu ve mismar ve buhur- fitil ve deri yzecek tentra ve polat tas ve trl trl zehirli gz milleri ve el ayak krmaa mahsus baltalar iki yanna taktrr. Omuzlarnda servi aacndan altn be-
zekli kazklar bulunan kalfalar da yedier pare let ile kemerlerine ziynet verip yaln kl merdane cnb ederler. Amma ne'uz-billah hi birinin ehresinde nur kalmam zehir gibi demlerdir." ZNDANLAR HAKKINDA... stanbul'a gelen gezginlerin yaptlarndaki cellat ikencelerinin ou gerek d olmaldr. Krek, kalebent, hapis ve srgn cezalarna arptrlanlarn kapatldklar zindan, tomruk, salma tomruk (yar ak hapishane), imam evi (kadn hapishanesi), hisar, ada gibi yerlerin, hatta, Tersane zindan Banbul'un, borlularn konulduu Baba Cafer zindannn, siyasi sulularn, tutuklanan yabanc elilerin kapatld Yedikule'nin, Paakaps Tomruu'nun koullar da yeterince bilinmiyor. Urfa'da, paa saraynn tomruunu gren Moltke unlar yazyor: "Urfa Saray'nn dar bir mahzen veya ahrnda dokuz ihtiyar grdm ki bunlar buuk yldan beri burada rmekte idiler. Boazlarna takl demir halkalardan (laleler) ar bir zincirle birbirlerine balydlar ve gnde iki defa hayvanlar gibi su imeye gtrlyorlard." Moltke, 1836'da stanbul'da Serasker Kaps'ndaki (Harbiye Nezareti) bir dayak cezasn da yle anlatr: "Serasker Kaps'nda denek cezasnn tatbik edildiini grdm. Be Rum, her biri 500 denek, yekn olarak 2.500 sopa yemee mahkm edilmiti. Bir kavas, mahkmun gs stne diz kp ellerini tutuyor; ikisi falakay tutarken iki kavas da denek vuruyordu. Paa, bana iltifat olmak zere, 200'er denei affetti. Ben kalan da ok bularak 25 denek teklif ettim. Sonunda 50 denekte uyutuk. Sopa yiyenlere, bu ltfun Prusya beyzadesinin hatr iin olduu bildirildi."
Tanzimat'n iki yz
Tanzimat Ferman ya da Glhane Hatt Hmayunu ve getirdii yenilikler, yol at gelimeler, deiik ynlerden, tam 169 yldr eletiriliyor. Pekiyi, o dnemde neler yapld? Osmanl'nn Tanzimat' ile Cumhuriyet Trkiye'sinin ilikisi nedir? te bu sorularn cevaplar...
ORHAN KOLOLU Kasm 1839 Pazar gn, stanbul'da Glhane Meydan'nda okunan Ferman ile Osmanl toplumunda, 'Tanzimat dneminin balad' farzedilir. Tanzimat, 'dzenlemeler' anlamna geliyor. Eskiden 'slahat'
1839'da, Glhane'de Tanzimat Ferman'nn ilann gsteren tablo (Kaynak: Tanzimat Mzesi).
karl da kullanlyordu. Genellikle yeni yaplanmann balangcn iaret ettii kabul edilmitir. Oysa 'Tanzimat Ferman' ya da 'Glhane Hatt Hmayunu', hastalnn o gne kadar uygulanan ilalarla tedavisinin mmkn olamayaca kesinleen hastann, nasl ameliyat edil-
mesi gerektii hakkndaki nihai rapordur. lkemizde, Osmanl devletinin son yzylnda bile, 'Kanuni dnemi etkinliine sahip olduunu' iddiaya kalkacak hayalperestler, eksik deildir. Oysa, iki temel adan yzeysel bir bak bile, devletin o srada ne hal-
lm korkusu iinde yazlan bildirge

Tanzimat'n fikir babas olarak birok isim ileri srlrse de Mustafa Reit Paa (altta) bu konuda simgelemitir. 1800 ylnda doan bu politikacmzn, 1839'da Glhane Hatt Hmayunu'nu hazrlayp okuyuncaya geen srede yaad olaylar, neden byle bir adm atmak ihtiyac duyduunu anlamay kolaylatrr. 1821 - Yunan ayaklanmasn bastrmaya Mora'ya giden Seyyid Ali Paa'nin mhrdar. Osmanl ordusunun perian haline tank oldu. Paas grevden alnnca o da yl isiz kald. 1824 - Babali'ye katip girdi. 1828 - Osmanl-Rus Sava'nda cepheye gitti. Yazd rapor zetleriyle II.Mahmud'un dikkatini ekti. 1829 - Ruslara yenilgi zerine, Edirne'ye giden heyete katip olarak katld. 1830 - Ayaklanan Msr Valisi Mehmet Ali Paa'y yola getirmek iin gnderilen Pertev Paa'nn katibi. Yeteneini gren Vali hizmetine davet eder; o ise reddeder. 1831 - lk nemli grevi Amedilie atand. Padiahla Babali arasnda irtibat salyordu. 1832 - Msr ordular karsnda Osmanl ordularnn yenilgisi zerine uzlama grmeleri iin Halil Rfat Paa ile birlikte Msr'a gnderildi. 1833 - Ktahya'da Msrllara yenilgi zerine yaplan barta ar dn verdii iddiasyla, sultan kafasn kestirecekti, zor kurtuldu. 1834- Cezayir'i Fransz igalinden kurtarmak iin eli olarak Paris'e gnderildi. Baar salayamad, ama Fransz kamuoyunu etkilemeyi becerdi. 1936 - Londra'ya eli atand, ayn zamanda Hariciye mstear oldu. Msr iini ngilizlerle anlaarak zmeye alt. 1837 - Elilii devam ederken Hariciye Nazr sfat da verildi. 1838 - stanbul'a geldi; Hariciye Nazr olarak alt. ngiltere ile ticaret anlamas imzaland; liberalizmin yolunu at. Sultan Mahmud'a gerekli slahatlar konusunda raporlar verdi. Rakipleri kar kt gibi, Sultan da kukuland; tekrar Londra'ya gnderildi. 1839 - Sultan Mahmud lnce, Hariciye Nazr olarak Londra'dan geldi. Osmanl ordusu Nizip'te Msr'a yenilmi, Kaptanderya da donanmay karp Msrllara teslim etmiti. Glhane Hatt'n ne derece kritik bir ortamda ve nasl bir korku iinde hazrladn, nne konann i sorunlarndan birini getiren kahyasna syledii szler kantlar: "Sen ne dnyorsun, ben ne haldeyim! Ben yarnki gn bir haldeyim ki akama sa kacamdan midim yoktur." Askerlikten balayp sanayinin her alanndaki teknoloji ve bilimde ise ada dzeyin ok gerisinde kalnmt. Avrupa, sanayi devriminin o aa kadar insanla getirdii en hzl ivmenin etkisiyle, her alanda yaplar deitiriyordu ve bunlarn etkisi Osmanl toplumunun Avrupa'ya yakn blgelerinden balayarak her tarafnda hissedilmeye balanmt. Bir zamanlar Avrupa'dan stn saylan Osmanl'nn ekonomik ve sosyal dzeni bu yeni meydan okumay karlayabilecek niteliklerden mahrum bulunuyordu. Popler TARH/ Kasm 2000 . 31
de olduunu ortaya koymaya yeterlidir. Askeri adan, yenilgiler birbirini izlemiti. 1828'de Ruslar'n Edirne'yi alp stanbul'un burnunun dibine kadar gelmeleri, daha sonra sk sk tekrarlanacak bir senaryonun ilkini oluturmutu. 1854-56'da, ayn eyi bir kere daha deneyeceklerdi; eer btn Avrupa birleip Rus ar'n engellemeseydi. 1878'de stanbul'un iine bile yerletiler. 1912'de Balkanlar, atalca'ya dayanmt. Ve nihayet 1918'de Birinci Dnya Sava'nn galipleri, hem stanbul'a hem de btn Anadolu'ya yerletiler. Bu gecikme, Osmanl gcnn kudretiyle deil, Avrupal devletlerin, 'Hasta Adam'n mirasnda paylarna decek ksm konusunda anlamazla dmeleri sayesinde gereklemitir. Yani Osmanl'nn mr, yapay olarak uzamtr.
Sultan Abdlmecid'i, (stte) I I I . Napolyon, Kralie Victoria, ar I. Nicolas ile birlikte gsteren Paris kaynakl bir illstrasyon (Fransa Ulusal Arivi).
Osmanl toplum dzenini donmu, hi deimez gibi tantmak artk geerliliini yitirmi bir anlaytr. Son aratrmalar, yeni koullara uyma ya da yntem arama eiliminin Osmanl'da daima var olduunu gsteriyor. lk kez XVIII. yzyln ilk yarsnda, baz Avrupal aratrmaclarn Trk ve slam Rnesans'nn balangc saydklar Lale Devri'nde, Bat'nn daha youn
bir biimde incelenmesi ve 'rnek alnmas' sz konusu oldu. Tabii ki bu bak asnda, bir btnn benimsenmesi deil, tek tek kurumlarn 'adalatrlmasna' giriilmesi bahis konusuydu. Yzyln son eyreinde Fransz Devrimi btn Avrupa'nn yapsn altst ederken, altmtan fazla dini ve etnik cemaati bir arada yaatan Osmanl'y da etkilemekten geri kalmad. htiya duyulan nlemler erevesinde, artk Avrupa'nn ge-
limi kurumlarn aynen benimseme aamasna geildi. karlarn kaybedeceklerini hisseden kesimlerin artan direnci, bu giriimlerin hzla baarya ulamasn engelledi. Bunlar genellikle, "Din elden gidiyor, eriat isteriz" sloganlaryla kitlelerden de destek bulabiliyorlard. VAK'AYI HAYRYE'DEN TANZMATI HAYRYE'YE Bu 'hazrlk dnemi' kesintilerle devam ettikten sonra, bir zamanlar Osmanl devletinin bykln salamken sonradan yozlam ve tutucu bir kurum haline dnm olan Yenieri Oca'nn ortadan kaldrlmasyla, eski dzeni, 'usul atika'y savunanlarn son ss yok edilmi oldu. Bu operasyonda Sultan II. Mahmud'un, Peygamber'in bayra altna toplad btn halkn katksyla baarya ulamas, eriat sloganlarna artk kitlelerin fazla itibar etmediklerini gsteriyordu.
Bat zevklerinin benimsenmesi

Osmanl siyaseti ve ekonomisinde Avrupa'nn etkinlii arttka stanbul'un Pera (Beyolu) blgesindeki yaamn, toplumumuz zerindeki etkisi de artt. Avrupa'dan gelen tiyatro ve opera topluluklarnn temsillerini halkmz da izlemeye balad. Kafeantan'lar ve balo salonlar rabet grd. Krm Sava srasnda ngiltere'nin verdii destee 'teekkr' iin, ilk kez padiahn ngiltere eliliindeki bir davete gitmesi ve oradaki baloyu seyretmesi, bu konudaki tabunun da yklmasna yol at. Olay, abartl bir ekilde Bat basnna da yansd. ngiliz Punch Dergisi, 15 Mart 1856 tarihli saysndaki resminde, padiah da elinin eiyle dans ederken resmetmekten geri kalmad.
Vak'ai Hayriye (Hayrl Olay) diye anlan bu eylemle, aslnda Tanzimat fiilen balam oldu. Nitekim, devletin resmi szcs Takvim-i Vekayi'nin 1835-36'l yllara ait saylarnda, yaplanlarn Tanzimat- Hayriye (Hayrl Dzenlemeler) olduu defalarca kaydedilmitir. 3 Kasm 1839 gn, Glhane Meydan'na yerletirilmi ykseke bir krsye kan dnemin Hariciye Nazr Mustafa Reit Paa, 16 yandaki Padiah Abdlmecit ve devletin ileri gelenleriyle kalabalk bir halk kitlesi nnde, ferman okur. zetle unlar kabul edilmitir: Can gvenlii, namus ve maln korunmas, vergi sisteminde adalet salanmas, devlet harcamalarnda israfn nlenmesi, askere almadaki dzensizliklerin kaldrlmas ve eitliin getirilmesi, mahkeme karar olmadka kimsenin cezalandrlmamas, cezalandrmalarda miraslarn haklarnn yok edilmemesi, rvetin kaldrlmas, yasalara aykr hareket eden din adamlar ve vezirlerin de hatr ve gnle baklmadan cezalandrlmalar... Devletin Mslman ve Mslman olmayan uyruklar, bu koullardan eit biimde yararlanacaklardr. Btn bu hususlar, eski hkmlerin tmyle deitirilmesi
ve yenilenmesi demek olacandan ferman, btn halka duyurulacaktr. Mslmanlarn ve slam ilkelerinin stnln korumakla ykml bir hkmdar ve kadrosunun, din farkn gzard ederek btn insanlarn eitliini ilan etmesi, Avrupa'da egemen olan anlayn benimsenmesydi. Ancak bunun, bin yllardr tam tersine alm bir topluma kabul ettirilmesi, hi de kolay deildi. Sultan Mahmud'a 'gavur padiah' lakabn layk gren anlay, ii genelletirip 'Artk gavura gavur denmeyecek' zdeyiiyle sistemin getirdii her yenilii damgalayabilecekti.
ACLC VE GELECEK
Kartlarnn gcn ve onlardan ne tr tepkiler geleceini peinen biliyor olmalyd ki, Mustafa Reid Paa fermanda; Osmanl devletinin byklne, Kur'an hkmleri ve er'i kanunlara uymakla eritiini, fakat bunlara bal kalnmaynca fakirlik ve zayfla dldn kaydeder. Akas, slam'a uyulmakla eski bykle ulalaca tezi, balang cmlelerini oluturur. Buna karlk, en son cmlesi bu yeniliklerin, 'usul atika'nn (eski yntemlerin) tmyle deitirilmesi ve yenilenmesi demek olacan vurgular.
Tanzimat olmasayd, yerine ne yaplmalyd?

Tanzimat'a 'takliti' diyerek geleneksel yapnn dlanmasn eletiren bir kesim vardr. Bunlar hibir zaman, "Hz arttka aray aan Avrupa karsnda, eski tempo ve modelle farkn artmasn nlemek mmkn olabilir miydi?" sorusunu yantlamaya yanamamlardr. Uzlatrmac sayp, 'modern'i slam'la senteze sokarak eski yapy bir anda dlamad iin eletirenler ise, "Zaten gl olan reaksiyon, bu durumda bsbtn g kazanp adalamaclar devirseydi - I I I . Selim'in bana geldii gibi- Tanzimat'tan ne kalrd?" sorusuna yant bulamamlardr. Tarihimizde Tanzimat kadar ok eletirilen ama "Yerine ne yaplmalyd?' sorusuna yant verilmeyen baka bir olay yoktur.
stanbul Borsas'nn 1 Temmuz 1876 ylnda yaymlanan 'L'univers Illustre' dergisindeki resmi (stte). 1880'lerde Sirkeci Meydan (altta).
Osmanl'da Batl tarzda kurulan ilk irket, stanbul Boaz'nda ulam hizmetleri salayan 'irket-i Hayriye' (1850) oldu (sada). zmir'de kurulan incir rnleri fabrikas, Osmanl'larn Batya dnen yznn rneklerinden biriydi (altta).
Giyside devrim
Btn slam tarihi boyunca gayrimslimlerin inanlarna sayg gsterilmesine karlk, Mslmanlardan ayrlmalarn salamak iin, farkl elbiseler ve balklar giymelerine ok dikkat edilmitir. Hatta hamama gittiklerinde, bu farkn anlalmas iin ayaklarna zil balamalar bile art koulmutur. Tanzimat'la Avrupa tarz ceket ve pantolon giyiminin balatlmas, bu tabunun yaklmasnda ilk admd. Fes de ayrmsz btn Osmanl vatandalar iin kabul edilince, balangta gayrimslimler byk bir heyecanla kafalarna onu geirdiler. Ancak daha sonralar yava yava apkay tercih etmeye balamalaryla, Mslmanlar fesi dini bir simge gibi benimsemek yanlna dtler. Sonunda fesi btn Mslmanlar da dladlar. 1873 ylnda stanbul'un Hayal Dergisi'nde kan bir izimde, sanat Nian Berberyan Osmanl toplumundaki evrimi, 1784'te balatm ve her otuz yldaki deiimle 1874'e kadar getirdikten sonra, '1903'te ne olacak?' sorusunu sormutur.
Bylece giriteki eskiye ballk tezi en sonda dlanmakta, bir bakma ikisi aras bir sentezin dnld belirtilmektedir. Her iki halde de, toplumun ounluunu oluturan 'Milleti
Hakime' yani Mslman kesiminden tepki kmamas olanakszd. Bunun panzehiri olarak padiahn ksa vadede sonuca erecek bir zm formlnden bahsettiini gryoruz: "150 yldr -kinci Viyana Kuatmas bozgunundan beriKur'an'a ve eriata uymamaktan doan k, gerekli giriimler yaplrsa, nlenecek; be on yl iinde sorunlarn zmn salayacaktr." Bir toplumun btn temelini deitirmeye ynelik devrimci bir giriimin hazmettirilmesinin birka kuak gerektirdii iddia edilse de hi phesiz en koyu taraftarlarn bile buna yanamayacaklarn tahmin etmek, zor deildi. Tam otokratik bir rejim olmasna ramen, kitlelerin tepkilerini nlemek iin, ksa vadede gerekleecek zm nerisi, en geerli grnendi. Bylece Tanzimat, 'acilci' bir yntemi gndeme getirmi oldu. Herhalde 'gavurluk' sulamalarnn ksa bir sreyle snrl kalmas umuluyordu. Acilcilik de yeterli deildi; Tanzimat 'geleceki' olmay da ilke edindi. Srekli ileriye bakma ve gemiten rnek aramama da, toplumumuza onlarn hediyesidir. Dier slam toplumlarnn kimliklerine ve geleceklerine gemiten rnek aramalarna -dolaysyla kktendincilie zemin hazrlamalarna- karlk, Tanzimat'tan bugne, btn Trk dnr ve liderleri (Yeni Osmanllar, Jn
Trkler, Kemalistler ve hatta zal bile) acilcilikle gelenekilii benimsemilerdir. Yntemde fark gstermemelerine karlk ierikte, yadsnamayacak bir farkllk, Cumhuriyet'le gelir. Osmanlnn sonuna kadar devam eden Tanzimat ('dzenleme') anlay yerini, szde kalmaktan kurtulamayan 'muasrlama'y tasfiye eden 'adalama'ya brakr.
YERMZ TANZMAT BELRLED
Baka are var myd?.. Okuryazar yzde bei zor bulan, geleneksel kltrden kopamam, retimi sanayi ncesinde kalm bir toplumda, btn temel alkanlklar altst eden giriimleri, kitlelere baka nasl kabul ettirebilirlerdi? Avrupa 400 yllk matbaa retimleri sayesinde XIX. yzylda yzde 50-60 okuryazar oranna ulam ve sanayi toplu-
mu olmutu. Osmanlnn o kadar bekleyecek zaman var myd? Dier seenek, "Hep birlikte yklenip birden ortadan kaldralm" diyenlere kar, "Brakalm eceliyle lsn; mirasn sonra paylarz" diyenlerin salad sreten aynen ve hzla yararlanmakt.
NELER YAPILDI?
Tanzimatlar bu frsat kullandlar. Neler yapld?.. zetle sralayalm: Din ve etnik kken ayrm kaldrlp herkesi eit sayan vatanda kavram getirildi. Din konulu tartmalar kesin engellendi. Klelik sistemi yasakland. Padiah, yetkilerinin kstlanmasn kabul etti. Yasama sistemi, Meclis-i Valay Adliye'ye brakld. Halkn ynetime katlmasn salayan yerel meclisler kuruldu. Ekonomide devlet kontrol hafifletilip zel giriimin n ald. Eitimi ve 'karantina' uygulamasyla, modern tp yntemleri kabul edildi. lk eitimden uzmanlk eitimlerine kadar, eitimin her alnnda ada uygulamalara geildi. zellikle askeri alanda. Bunlarn topluma kabul ettirilebilmesi iin halkn alkanlklarndan arndrlmas gerekliydi. Bunun da yolu 'tabu ykma' yntemlerinin benimsenmesinden geiyordu. Devlet dairelerine padiahn resminin aslmas gibi bir uygulama, II. Mahmud zamannda balamtr. Hatta bir geit resminde, atnn zerinde tablosu geirilmitir. Yetkisi olmad halde bana yeil sark sarp din adam ya da 'nakibleraf'lk oynayanlara kar, sarn sadece devletin izin verdii kimselerce tanmas ilkesi getirildi. Topluma simgesel
balk olarak fes getirildi. kiyz yldr saraylardan kmayan padiahlar yurtii gezilere baladlar. Hatta Abdlaziz, Avrupa'ya giden ilk padiah oldu. Sadece dier dindekileri 'mslmanlatrmak' amacyla renilmesine izin verilen yabanc diller, 'ada uygarl renmek' amacyla devlet okullarnda retildi. rnekler ok arttrlabilir. Ayn oranda bunlarn uygulanmalarndak eksiklik ve hatalara ynelik eletiriler de artrlabilir. SRE SORUNUNUN NEM Burada sosyalbilimcilerimiz ve tarihilerimizin kurtulamadklar bir yanlla temas etmemiz gerekiyor: adalamada nmzde duran Avrupa rnei, 500-600 yllk bir srecin rnyd. Biz o sonucu deerlendirirken hep, birbirine balanan baarl dnm noktalarn ele alrz. Bu dnm noktalan arasnda bazen elli, bazen de yz yllk faslalar olduunu, o arada toplumlarn eski yntemlerle ve ezilerek yaadklarn anmsamak istemeyiz. Tanzimat'n 'acilcilik' ve 'gelecekilik' yntemleri, Mustafa Reit Paa'nn 150 yl olarak farzetti 'geri kalmlk' sresini anmsayarak, toplumun bkknlk duygusuna kaplmasn nlemek amalyd. Bu yararlarna karlk baz sakncalar iermeleri de doald.
Tpk Bat'nn Rnesans, Aydnlanma ve Sanayi Devrimi ile eritii doruun; emperyalizm, rklk ve benzen arpklklar da beslemi olmas gibi... Trk toplumunun slam dnyas iinde ayrcalkl bir yere sahip olmasnda, etkileri XXI. yzyln banda bile hissedilen Tanzimat'n roln bulmamak olanakszdr. Tanzimat' yaamadklar iin bugnk durumda olduklarn, Araplar, kabul ediyorlar. Trkler ise, Tanzimat' yaadklar iin Atatrk Devrimleri'ni gerekletirebilmi ve slam dnyasnda laik ve demokratik rejime sahip tek toplum olabilmilerdir.
XIX. yzyln sonlarnda Zonguldak'ta, Ereli Madenleri irketi'ne ait aydamar maden oca (stte). Tanzimat'n ilanndan sonra zellikle Bat lkeleriyle ticaret hacmi byk oranda artt (altta).
Voyvoda Yolu'ndan Bankalar Caddesi'ne
Bir zamanlar parann kalbiydi

Tanzimat'tan sonra Osmanl mparatorluu'nun finans ve i merkezi haline gelen Bankalar Caddesi'nin tarihsel sreteki deiimi, Osmanl Bankas ve Tarih Vakf'nn ibirliiyle, bir sergi olarak gnmze tand. Biz de "Osmanl'dan Gnmze Voyvoda Caddesi" adl serginin kratr Prof. Dr. Edhem Eldem ile sergiyi ve Osmanl'nn bu finans merkezini konutuk.
KANSU ARMAN
Prof. Edhem Eldem (altta) sergide, Bankalar Caddesi'nin hem tarihsel hem de mimari ynden tantldn sylyor.
vliya elebi'nn XVII. yzylda 'Voyvoda Yolu' olarak isimlendirdii ve Galata'nn i surlar boyunca uzanan sokak, XIX. yzyln ikinci yarsnda, stanbul'un, hatta btn Osmanl Imparatorluu'nun finans ve i merkezi haline geldi.
Halk arasnda 'Bankalar Caddesi' olarak anlmaya balanan finans merkezinin yks bugnlerde, Osmanl Bankas ve Tarih Vakf'nn ibirliiyle hazrlanan sergiyle anlatlyor. Kratrln Boazii niversitesi Tarih Blm retim yesi Prof. Dr. Edhem Eldem'in, tasarmn B-
lent Erkmen'in stlendii sergi, tam ay ak kalacak. Sergiyle ilgili almalar ve Bankalar Caddesi'nin tarihsel nemini Prof. Dr. Edhem Eldem ile konutuk. Voyvoda Yolu nasl Bankalar Caddesi oldu? Voyvoda Yolu'nu 17. yzyldan biliyoruz, Evliya elebi'den. Hatta Ceneviz dnemine kadar uzandn, Ceneviz Meclis binasnn bu cadde zerinde olduunu biliyoruz. Ceneviz Galata'snn pazar olan Piatsa da bu cadde zerinde. Dolaysyla 14 yzyldan beri, aslnda var olan bir cadde. Osmanl dneminde Voyvoda'nn yani Galata'nn asayiinden sorumlu olan kiinin burada bulunmasndan dolay, 'Voyvoda Yolu' adn alm. 'Voyvoda Kaps' diye bir kap da var. Ancak bunun Bankalar Caddesi'ne dnm ok daha ge-
Bankalar Caddesi'nin adn ne zaman aldn, halk arasnda ne zaman byle dendiini tespit etmek mmkn deil. Ama tahmin ediyorum 1900'ler. Yalnz, Cadde'nin altyapsnn kurulmas, Tanzimat'la az ok yat. Asl ivme, asl inaat furyas, 1880'lerde balyor. Yani 1880 ile 90 arasnda, bugn mevcut olan 8 bina ina ediliyor. Demek ki, 10 yl iinde caddenin ehresi birdenbire deiiyor. 'Kimlik deitirdi' derken, srf bankalar deil. Bankalar var, bankerler var, sigorta mmessilleri ve demiryolu irketleri var. Bir de avukatlar ve teknoloji ithalatlar var Bankalar Caddesi, Osmanl devleti iin neyi temsil ediyordu? Bat'y. Tanzimat'la beraber stanbul ok byk deiimlere uruyor. Bu deiimlerden bir tanesi, yeni bir dzene, kapitalizm dzenine, Bat'nn yrngesinde ve modernlemenin etkisinde, farkl bir ekonomik dzene geilmesi. Bunun stanbul ehrine bir yansmas var. Bu yansma da, ehrin ekonomik kalbinin kaymas, ekonomik denge merkezinin Beyolu ve Galata evresine kaymas. Dolaysyla Bankalar Caddesi, bunun bir rndr. Byle bir yapsal deiim, stanbul'un bal olduu ekonomik gelenein birden yok olmas veya yok olmak deilse de, arka plana atlmasndan; yeni bir ekonomik dzenin gelmesi ve bu yeni dzenin yeni aktrlerinin kendilerine yeni bir mekan edinmesinden ortaya kyor. Buradaki irketlerin, bankalarn lkedeki rolleri nedir? Bu irketler her zaman tartlmtr. Yani bu emperyalizm midir, yoksa baml gelime midir, iyi midir, kt mdr... Burada ad geen irketlerin hepsini kt diye grmek mmkn. nk Bat emperyalizminin bir paras olarak belirli bir smr dzenini getiriyorlar. Ama dier taraftan ekonomik gelimeyi de getiriyorlar. Bu irketler, Avrupa'nn baz menfaatlerini yani Bat kapitalizminin menfaatlerini koruyan ve dolaysyla 'smr' diyebileceiniz trden bir faaliyeti ieren kurululardr. Ama ayn zamanda, Osmanl'nn kendi kendine douramad trden bir ekonomik gelimeyi salayan ve dolaysyla baml da olsa, bir ekonomik gelime salayan yararl kurululardr. Osmanl'nn eski yaps bu yenilii nasl karlad? Ve bu gei nasl oldu? Osmanl lkesi, bu duruma iki zamanl entegre oldu. Yani belirli bir kesim, kalburst bir tccar snf, ou gayrimslim olmakla beraber, sadece gayrimslim deil; bir de brokrat diyebileceiniz, Islahat, Tanzimat olarak nitelendirebileceiniz kesim, geii ok rahat yaad. Daha aada bulunanlar, yani entegrasyonun iinde aktif bir rol ya da yarar salayabilecekleri trden bir rol oynayamayanlar, yani kk retici, kk esnaf, ok farkl bir ekilde entegre oldu. Kimisi iin bu durum epey aclyd. Yani kk sanayicilerin bazlarnn tamamen yok olmas sz konusuydu. Geleneksel baz zanaatlar, Avrupa'dan ithal edilen mallar karsnda hibir ekilde tutunamad. Bankalar Caddesi hzl entegrasyonun iyi bir rneidir. Burada grdnz irketlerin hepsi, o dnemdeki en etkin kurulular. Bir taraftan bankalar, Osmanl Bankas bata olmak zere; bir taraftan sigorta irketleri, -ki 1880'lerden itibaren bir sigorta patlamas yaand- dier taraftan avukatlk dzeni, tamamen deiti. Osmanl ynetimi ile Bankalar Caddesi arasndaki ekonomik iliki neydi? 1850'lerden ncesi, geleneksel borlanma. Yani piyasa iinden sarraflar, bankerler yoluyla
Popler TARH!Kasm 2000 37 Bankalar Caddesi'ndeki binalarn ounluu dneminin en sekin mimari motiflerini tayor (stte). Osmanl Bankas binas (altta), caddenin en eski ve en grkemli yaplarndan biri.
Prof. Edhem Eldem, serginin hazrlk almalarnda caddeyi 1920'lerden beri yaam kiilerle konutuklarn anlatt (stte). L'Illustration dergisinin 5 Eyll 1896 tarihli saysnda Osmanl Bankas, (kar sayfada, Edhem Eldem Arivi).
yerel bir piyasadan elde edilen ve vergi karl i borlanma zerine kurulu bir dzen var. 1850'lerde Londra'dan alman ilk borlanmalarla, yem bir dneme giriliyor. Bu dnem aslnda daha modern. nk daha rasyonel bir borlanma ekli. Ama dier taraftan da orap sk gibi, kt idareden dolay, bu borlanma gittike bir kambur haline geliyor. Burada, istediimiz kadar Bat'y sulayalm, aslnda su Osmanl'da. eride istedii gibi at koturmaya alk olan devlet,
politik ilikilerini de kullanarak borlarn erteleyebiliyor. 1850'lerden sonra ise ok kat kurallar olan d borlanmaya giriyor. Ye bu ilikiye daha tam vakf deil. Dolaysyla bu ii ayn ekilde gtrebileceini dnyor. ok borlanyor, ilerisini dnmyor. Bu durum 1875'e kadar devam ediyor. Bu tarihte tamamen iflas ediliyor. Bu tarihten, 1881'de Duyunu Umumiye'nin kurulmasna kadar, uzun bir kriz yaanyor. Duyun-u Umumiye, ok ar artlarla devlet zerine getirilen bir hacizdir. Ve neredeyse devleti vesayet altna almtr. Bundan sonra yeni ve aslnda salkl bir dnem balar. nk hakikaten bir kontrol dnemine girilmitir. Bundan sonra, borlanmann faizleri giderek der. Bir dzelme var; zorla da olsa, dayatmayla da olsa, sistem oturuyor. Bunun tipik bir rnei Osmanl Bankas'dr. Bu banka 1863'te 'devlet bankas' sfatn aldnda, yapmak istedii ey aslnda, devleti belirli bir mali disipline sokmakt... Sergiden bahsedelim. Kaynaklara nasl ulatnz? Nasl bir alma oldu? Osmanl Bankas Tarih Aratrma Merkezi'nin nc sergi-
si bu; 'Tarih Vakf'yla ortaklaa yaplan... Serginin varlk nedeni, gelenek. Mays'tan itibaren almalar balad: Bir taraftan bir tasarm almas, dier taraftan bir ierik almas. Ama tasarm almas Blent Erkmen'le yapld iin, aslnda ikisi de bir arada gitti. Fiili olarak bana dorudan doruya yardmc olan Bar Altan ve Nejat Dikelik vard aratrmac olarak. - Toplanan malzemenin bir ksm, soka u andaki haliyle belgelemekten ibaretti. Profesyonel mimari fotoraflaryla alld ve dier taraftan da bu caddedeki 33 kadar binayla ilgili bilgiler topland. Bu arada, orada ok ilgin bir ey ortaya kt: Bu cadde zerindeki binalarn belki drt tanesinin yapm tarihi biliniyor. Belki iki- tanesinin mimar da biliniyor. brleri iin hibir bilgi yok. Dolaysyla, benim tahminimin ok tesinde, zgn bir aratrma gerekti. Bundan ikayet etmiyorum; ama bu durum, bizdeki ehir tarihiliinin hl emekleme dneminde olduunu gsteriyor. Yurtdndan, zellikle de Yunanistan'dan ok fazla bilgi aldk. nk birok Yunanl ve Rum mimar, stanbul'da ubesi bulunan Atina'daki kimi irketlere
Bankalar Caddesi nasl kt?

Osmanl'dan Gnmze Voyvoda Caddesi Sergisi'nin kratr Prof. Dr. Edhem Eldem'e Bankalar Caddesi ile Osmanl'nn siyaseti arasndaki paralellikleri sorduumuzda, u yant aldk: "Btn ekonomik ve mali dzen siyasete bal olduu iin, elbette Bankalar Caddesi Osmanl siyasetini etkiliyor. Ama 1880'deki deiimden I. Dnya Sava'na kadar, az ok istikrarl bir dnemden bahsedebilirsiniz. Veya en azndan Jn Trk devrimine kadar... Tabii stibdat var; politik olarak, zellikle ieriden baktnz zaman, ok 'kara' dnemleri olan bir devreden bahsediyorsunuz. Ama iktisadi olarak o kadar 'kara' deil. nk belirli bir dzen geliyor. Yani, stibdat' rtmek iin sylemiyorum. Ama eninde sonunda, Duyun-u Umumiye ve harbe girilmemesi gibi nedenler yznden nispeten istikrarl bir dnemden bahsediyorsunuz. Dolaysyla ekonomik gstergeler epey pozitif. 0 arada, Bankalar Caddesi en zengin ve en ihtiaml dnemini yayor. Ama harp balaynca Balkan ve zellikle de I. Dnya Sava'na girilince, Bankalar Caddesi kyor. nk Bankalar Caddesi'ni, nce harp ve sonra da 'Ankara' vuruyor. stiklal Sava'nn sonulan, Ankara'da Milli Mcadele'nin baarl olmas, Ankara'nn yeni merkez olarak tayin edilmesi, btn ekonomik, siyasi, sosyal, kltrel arln Ankara'ya gitmesi, stanbul'u uykuya sevketmitir. Bunun arkasnda da bir siyasi irade ve iktidar var. Bu dnemden baaryla bir gei yapabilen, bir tek Osmanl Bankas vardr. Ama o da btn o imtiyazlarn, 'devlet bankas' sfatn kaybetmek pahasna."
ait aratrmalar yapmlard. Fotoraf malzemesi ok azd. Cadde, bilindii zere, biraz dardr ve cepheleri yksektir. Dolaysyla fotoraf ekmeye msait deildir. Ama yle bir dnrseniz, eski stanbul fotoraflarnn genellikle Sultanahmet, Kapalar, Boaz gibi egzotik yerlerden ekilmi olduunu anlarsnz. Bankalar Caddesi'nn, zellikle turiste hitap edecek bir yan yok. Yaama ilikin notlar, mmkn olduu kadar yakn tarih iinde, u son 40-50 yl iin yakalamaya altk. Sergi, bu sylediim cephe fotoraflar zerine kuruldu. Her bir binann mmkn mertebe tarihesini, iinde bulunmu irketleri, kiileri, baz arpc smalar ortaya karmak, reklamlar vs.
Serginin sonunda, bir odada, video monitrlerini, bu caddeyi 1920'lerden beri yaam olan 10-12 kiiyle yapm olduumuz grmelere ayrdk. Ve oradan ok ilgin eyler kt. Yani 'cadde' dediimiz, bina ve irket deildir sadece. Sokaktaki seyyar satcdr, hammaldr, trafiktir vs. Oysa bunlar belgelenemiyor. Bu kiiler bizlere, ok farkl dnemlerin Bankalar Caddesi'ni anlattlar. Dolaysyla, onlarn bize verdii, bilginin de tesinde, bir yaanmlk hissiydi. Daha da ilginci, bir emekli emniyet grevlisiyle grtk. 1950'lerde burada yankesici avna km. Onun anlatt hikayeler inanlmaz. Ve konutuumuz dier insanlarn hi farknda olmadklar bir 'alt dnya'nn varln gsteriyor. Yankesiciler, tramvaya binen jiletiler, manitaclar vs. Byle bir ey var. Ve ou insan, bunun farknda bile deil. Aslnda Cadde, ok olaysz bir cadde. Birka belli bal olay var: 1931'de kt bir yangn, 6-7 Eyll olaylar ve Osmanl Bankas'nn Ermeni komitaclar tarafndan 1896'daki igali...
Cumhuriyet dnemi yaamlaryla
zgr haremaalar
Saltanat kaldrldnda, harem de haremaal da bitti. Ama insanlarn yaam srd. zellikle haremaalar, Cumhuriyet'in ilk yllarnda, basnn gzde konular arasnda idi. Saray sonras yaamlaryla, 1960'lara kadar, sabk haremaalar kamuoyunun hep ilgisini ekti.
GKHAN AKURA l 1934. Yaz ba. Hafta dergisi muhabiri Mekki Sait ve derginin foto muhabiri, amlca ile Beylerbeyi arasndaki vadilerden yryorlar. Alemda Caddesi'nden bu yana tarlalar, ekinler, baheler ve aalklar arasndan geerek, ellerindeki adresi bulmaya alyorlar. Kskl'dan bir hayli uzaklatktan sonra, da iekleri toplayan iki kk kzn rehberliinde hedeflerine bir hayli yaklam durumdalar. Tomrukaas taraflarnda, bahesinde kk bir havuzu da olan, irin bir ahap kkn nndeler imdi. Evin zellii, en genci 87 yanda olan 13 sabk haremaasnn burada birlikte oturmalar. Rportajn bal imdiden hazr: 'Kskl'da Haremaalar Evi'. 'Hafta' dergisi ekibi, bir vesile yaratm olmak iin, susadklarn bahane ederek baheye giriyorlar. kram edilen su iildikten sonra, Mekki Sait, lalala-. rn en genci olan Anber Aa ile konumaya balyor:
- Suyunuz ok gzel... - Afiyet eker olsun efendim, bir daha dolduraym m? - Teekkr ederiz... Demin aranzda nece konuurdunuz? - Bu da bir dil ite efendim... Ne Franszcaya benzer. Ne Arapaya, ne inceye... - Nasl unutmadnz? - Geri memleketten kk kmz ama efendim, aramzda hep konutuumuz iin biliriz. - Doduunuz yeri hatrlar msnz? - Hatrlarm efendim... Ben Adisababalym. Oras dnyann en mkemmel, en rahat yeridir.
nin yksn, trajik blmleri atlayarak yle anlatyor: - u grdnz arkadalar buraya nasl geldiyse, ben de yle geldim efendim. Bizi nasl getirirler bilirsiniz... Ben evvel, bir valinin konana verilmitim. Adamcaz beni okutup adam etmeye de alt. Onun yetitirmeleri iinde imdi iyi mevkilerde olanlar, hayatlarn mkemmelen kazananlar vardr. Sonra Divanyolu'ndak bir mektebe devam ettim. Evlerinde bakldm iin Hamdullah Suphi Bey'le birlikte mektebe gider gelirdik. Az zaman sonra bu mektebin ar-
1934 ylnda, Kskl'daki kkte, tam 13 haremaas bir arada yayorlard.

Yar vahi derlerse de inanmayn. ok meden bir memlekettir. imdi herhalde daha terakki etmitir. O zaman bile sokaklar Beyolu Caddesi'ni andrrd. ANBER AA'NIN YKS Anber Aa bu kke geliika kapsndan da ahadetname aldm. Sarayda aalmz 335'e kadar (1917) srd. Saray iindeki yaamlarn, tahminen 130 yalarn srdn syleyen Lala Sadrettin anlatyor. - Sarayda mahpustuk. Gne
40 Popler TARH Kasm 2000
bile grmezdik. imiz gcmz, tablakrlar geldikleri zaman kadnlar kasn diye "destur, destur" diye barmaktan ibaretti. Sarayda malum, kadnlar srsne bereket. Kimi amar ykar, kimi t tler, bilmem ne i yapar. Velhasl her biri bir i grrd. Gzdeler de kalabalkt ama, onlar ayr bir dairede idi. SABIK HAREMAALARI KKNDE HAYAT Mekki Sait konumalar sonucu edindii bilgileri toparlyor: Kk kendi mallardr. Geenlerde len Sait Aa isminde bir siyahi, bu evi onlara vasiyet etmitir. Adam bana her ay yaplan yedier buuk lira yardm st ste koyarak yaamlarn srdryorlar. te yandan aralarnda sk bir iblm var. Birisi yalnz alveri yapyor, biri sadece yemek piiriyor. Bir dieri su tamakla grevlidir, biri ise bulaklar ykamaktadr. amar ilerine bakan ayrdr, ev temizliinden sorumlu olan ay-
r... lerinden birine de obanlk vazifesi verilmitir. Aalarn yava yava sr haline gelen koyunlarn otlatyorlar.
SALDIRGAN BR RPORTAJCI
Yaklak bir buuk yl kadar sonra, bu kez 'Aydabir' dergisi adna kk Feridun Kandemir ziyaret eder. Kandemir, biraz daha cesur davranarak, aalarn ak havatn eelemeye alr.
- Biriniz olsa evlense... yle kendi halinde bir hayat yolda bulsa... Evinize bir kadn sesi karsa, belki daha az sklrdnz... Enver Aa, gbeini sarsa sarsa, gevrek gevrek gler: - Birbirimize girerdik... Kadn m? Bizim yle eylerle alveriimiz yok. Belki br gelite de bir kazaya uramazsak. Amma dorusu, gene dnrdm ne yalan syleyeyim. Kadnlar
stte, soldan saa doru; Anber Aa, Lala Sadrettin, Etem aa ve Nadir Aa. Altta ise Cumhuriyet gazetesinden 1939 tarihli bir fotoraf: Harem Aalar Teavn Cemiyeti'nin Divanyolu'ndaki merkez binasnda toplanan olaanst kongresi.
SARAY NSANLARI
Sultan Abdlhamid'in hareminin paralanan bireyleri, iki haremaas ile birlikte, 1909'da haremlerin 'yasad' ilan edilmesinden sonra gnderildikleri Viyana'ya hareketlerinden nce (sada).
olanlar gryor, ara sra dinliyorum da, bazan halime krettiim oluyor. Bak elhamdlillah be kiiyiz [ilgin, say bu ksa srede yandan ziyade azalm!], evimizde ne hr var, ne keder. Karde karde geinip gidiyoruz. lerimizi taksim etmiiz, her birimizin ayr ii var ... KADINDAN NEFRET EDLR M? Kandemir'in, hazr bu ilgin konuyu yakalamken brakmaya pek niyeti yok: - Hepsi iyi ho aam, amma kadndan nefret ediinizin sebebini anlyamyorum. - Kadndan nefret edilir m? Hayr... Biz de kadnlar arasnda bydk, yaadk. Ancak o bir vazife idi, geldi geti, imdi bamz dinliyoruz. Kandemir yine istedii cevab bulamaynca, 88'ini gemi olsa da lalalarn en genci olan Anber'e dner: - imdi gen ve gzel bir kz yanna otursa, sana sokulsa, yanak yanaa gelseniz ne yapardn? Anber boynunu bkyor, dudaklarn bzyor, sonra kusursuz bir sedef dizisi gibi bembeyaz dilerini gstererek azn ayor: .- Yutkunurdum! Kandemir kararl. Karsndakine [adn unutmu herhalde, belirtmiyor] soruyor: Ya sen aam? - Tatl tatl, onlarn diliyle konuur, bin dereden su getirerek bir yolunu bulup, nezaketle yanmdan savardm - Yani kovardn? - Yo... Kadn koulur mu
hi... Gnah, o da insan... Kandemir, yine Anber Aa'ya dnyor, illa bir ey syletecek: - inden neler duyardn? - Onu ben de syleyemem. Amma duyardm. imde bir titreme, bir rperme olurdu, yreim, ta iim yanard.
CFTESZ AVA IKILIR MI?
hi... Ykk emenin yzne bakan olur mu? - Kendi kendine k olmadn m? - (Derin bir yeis ile mrldanyor) Alemin maskaras olmak iin mi? iftesz ava klr m?
BLMSEL BR TEBLDEN
Anber Aa'nn bu kadar uzun konutuunu hi sanmyorum ya, ne yapalm Kandemir'in yalancsyz. Kendileri eskileri kurcalamaya devam ediyor: - Bana hi byle bir ey geldi mi? - (Ac ac glerek) lhi beyim... Bizim semtimize hangi kz urar ki... Dallan kurumu aacn glgesine snan grdn m
Haremaalarnn oturduklar evi grdk. Ama ehirde daha baka eski aalar da var. Bunlardan bir blmnn ruhsal durumunu, hem de bilimsel adan renmek ister misiniz? Buyrun l935 Londra Uluslararas kinci Nroloji Kongresi'ne... Bakrky Hastanesi ba tabibi Mazhar Osman Uzman ve hsan kr Aksel tebli veriyorlar. Konu ilgin: "Erkek diler
Haremaalarnn karakter zellikleri

Mazhar Osman Uzman ile hsan kr Aksel'in 1935'te Londra Uluslararas kinci Nroloji Kongresi'ne sunduklar teblide (Erkek diler. Anatomik, klinik ve antropolojik etd) aklanan kimi sonular yle idi: Buludan nce idi edilen haremaalarnn sesi, ocuk sesi gibi ve tizdir. Kollar uzun ve zayf olduu gibi, bacaklar da uzun, ince ve V biimindedir. te yandan kalalarn alt ksm ve oyluklarn st ksm ya toplamtr. Parmaklar ince, uzundur. Yzleri kk, boyunlar incedir. Haremaalarnn boylar uzun ise de, bazen de ksa veya orta olabilir. Bu sonuncular daha fazla iman olup, memeleri yal ve pek fazla gelimitir. Haremaalarnn tavr ve hareketleri aheste ve vakuranedir. Yava yava, sallana sallana yrrler ve abuk yorulurlar. Byk ihtimalle, grdkleri terbiye etkisiyle, son derece nazik, ounlukla dindar ve olduka pistirler. Huylar ocuka ve ilkeldir; ziyneti, tuvaleti ve atafat severler. Saygl szlere ve lakablara kar maraz bir eilimleri vardr. Belirli bir disiplin altnda yetitikleri iin, efendilerine kar sadk ve baldrlar. (...) Haremaalar pek gekin olsalar da yalarn gstermezler. htiyarlk belirtilerinden yoksun olurlar. Yzleri buruursa da bu doalar gereidir. Daima gen grnrler. di edilmi zencilerin cildi przsz ve parlaktr. Hi kl yoktur, kolay rselenir. abuk kzar, bir hiden hiddetlenirler. Ayn biimde ok abuk skn bulur ve sevinirler.
(Harem Aalan). Anatomik, klinik ve antropolojik etd" Teblie, saltanatn kaldrlmas ve Cumhuriyet'in ilan ile haremaalarnn zgr vatandalar durumuna getikleri belirtilerek balanyor ve yle devam ediliyor: "Bugn bunlardan sekizi zerinde yaptmz tetkik ve mahedeleri arzetmeyi faydal buluyoruz. Bu harem aalarndan tanesi ruh hastalklar dolaysiyle tarafmzdan tedavi edilmitir. Ruh hastalklar bulunmayan dier tanesi halen hastanede ve kendi evimizde mstahdem bulunmaktadr. Geri kalan ikisi ise tandklarmzdan olup, kendilerini mahede altnda bulundurmak bizce mmkn olmutur."
HAREMAALARININ KKENLER Mazhar Osman ve kr Aksel, nce harem aalarnn kkenlerine eiliyorlar. Aadaki zetlemede, rk n yarglar olduu ve Osmanl'nn bu konudaki sularn azaltma abasna girildii aka grlyor: Haremaalarnn ou Habeistanldr. Savalar ve kabileler arasndaki mcadeleler, haremaalarnn tremesinde balca neden olmutur. Bu kavgalarda galip gelenler, malup tarafn soyunun reme olanaklarn ortadan kaldrmak amacyla husye ve organlarn keserlerdi. Kz ocuklara dokunulmazd. Bu hareketin amacnn dman veya rakip kabilenin soyunu ortadan kaldrmak olduu sylenir. Di-
SARAY NSANLARI
Haremaalarnn cinsel yaam

Mazhar Osman Uzman ile hsan kr Aksel'in 1935'te hazrladklar bilimsel tebliin bir blmnde, haremaalarnn cinsel yaam ve psikolojilerine de yer veriliyor. Bu blm, tebliin diline sadk kalarak aktaralm: "Zikri lzm gelen dikkate deer bir nokta: Ne kadar halim ve basit olsa da, harem aas pek kskantr. Bu kskanlk ekseriya kadnlar hakknda meydana kar. Cinsel uzuvlarnn kesilmi olmasna ramen, haremaalar kadnlar severler. Bu yoldaki hisleri ok iddetlidir. Saraylarda haremaas, sevmek zere, kendisine gen ve gzel bir kadn intihap eder [seer]. Artk bu kadn onun gzdesi, kendi maldr. Onu himaye eder, kollar. Umumiyetle bu ak; tevecch izhar [sevgi gsterisi], kk hediyeler, nasihatlar ile balar. Nihayet strap ve ikence veren, strar [zorlayc] bir ekle girer. Haremaas kskantr; zalim ve gaddar olur. ayet sevgilisi, efendisinin dikkat nazarn celbederse, bu hal onu nevmid eder [mitsiz klar], lgnlatrr, adeta kudurtur. Tehdit, gzya, buhranlar velhasl tatmin ve teskin edilmeyen akn btn tezahrleri grlr. Bununla beraber haremaas daima sr saklar. Tenasl altndan [reme organndan] mahrum olmalarna ramen harem aalarnda cinsi insiyak [igd] ve ehvet tam ve hatta mbalaaldr. Bu his iptida deildir, bilakis ok iyi inkiaf etmitir [gelimitir]. Harem aas sever ve iftleme fiilinden ok haz duyar. Eksik uzuvlarn kadnnkine srterek veya herhangi dier bir vasta ve suretle sevgilisinin zevkini tatmin etmeye, keyfini getirmeye abalar, hatta evlenen haremaalar da vardr. Cinsi mesaile [sorunlara] dair izahat vermek hususunda o kadar mahcup olan harem aalar, samimiyetlerine nfuz edilince, aklarn itiraf ederler. Baka suretle, mesela kesilmi olan yerlerini gstermek gtr. ayan dikkat bir nokta harem aalarnda, pederastinin [homosekselliin] grlmemesidir."
basna sk sk yansyan bir dier haremaas da, 'Abdlhamid'i avucunda tutan adam' olarak tannan nl Nadir Aa olmutur. 1957 ylna kadar yaayan Nadir Aa'ya magazin basn doal olarak ilgi gstermitir. 1934 ylnda 'Yedgn' dergisinde yer alan M.[nir] Sleyman [apanolu] imzal rportajda Nadir Aa, saraydan sonraki gnlerini anlatr. 31 Mart olayndan sonra bir sre tutuklu kalan Nadir Aa daha sonra beraat etmi ve iftilie balamtr: Erenky Kozyata'nda biraz topram vard, orasn ilettim. Umum harbe kadar iftilik yaptm. Harp esnasnda ilerim bozuk gitti, ifti de ubuu da brakmaa mecbur kaldm. SARAYDAN AHIRA Bu iftilik iinin ne menem bir ey olduunu ise, 'Hayat' dergisinde lmnden ksa bir sre sonra yaymlanan son rportajnda ayrntlaryla anlatmtr: - Saraydan ayrldktan sonra diimi trnama takarak almaya baladm. (...) ne i yapacam bilmiyordum. Param da yoktu. Yalnz bir dostumdan 700 lira alacam vard. Bunu aldm. (...) 700 lira ile ne yapacam dnp dururken bir dost karma kt, glmseyerek, 'Sana 40 Krm inei buldum!' dedi. armtm: 'Ben 40 inei ne yapaym?' (...) Dostum vazyeti izah etti. Bu inekler Sleyman Bey isminde gayet zengin bir iadamnn idi. Bu zatn en byk merak [stnn bol oluuyla nl] Krm inei beslemekti. Sleyman Bey birdenbire lm ve sr halinde Krm inei b-
stanbul'un Anadolu yakasnda, Kskl'da, haremaalarn barndran nl kkn 1934 ylnda ekilmi bir fotoraf (sada). Kkn sakinlerinden Anber Aa ve arkasnda, Lala Sadrettin (sa stte).
er taraftan, bu kabilelerde, ldrlen dmanlarn husye ve organlarn nian hediyesi olarak takdim gibi garip bir gelenek bulunduunu da kaydedelim. Bu takdimde, reme organ ne kadar ok ise, hediyenin deen ve takdim edenin itibar o derece yksek olur. Bu itibarla baz merkezlerde, kesilmi reme organ ticareti alm yrmtr. Bu surette yaralanan ocuklardan lmeyenler alnarak, yara kaynar zeytinya ve katran ile tedavi edilir. Yaralnn idrar edebilmesi iin yaraya, mesaneye kadar kk bir boru sokulur. Yaralar iyi olunca bu ocuklar hayvan srlerini gtmek ve beklemek, tarla ilerine yardm eylemek gibi hususlarda kullanlr. Bu ocuklar, dost
veya dman esir tccarlar tarafndan karldklar zaman, doruca Bahriahmer limanlarna yollanr ve ordan da Hicaz ve Yemen'e gnderilirdi. Soylular veya padiah tarafndan satn alnan bu zavalllar, zel bir terbiye grrler ve bu yksek evrelerin gerektirdii disiplin altnda yetitirilirlerdi. NADR AA'NIN SVL
GNLER
Cumhuriyetin ilk yllarnda
44 Popler TARH /Kasm 2000
rakmt. Mzayede gn gittik. nekleri grdk. Hakikaten de en iyi cins hayvanlard. Hara mezat onar liradan 40 Krm ineini 400 liraya satn aldm. Elimde kalan 300 lira ile de asri ahrlar ina ettirdim. u garip tecelliye baknz. Yolum saraydan ahra intikal etmiti. Tkiye'de ilk defa olarak kapal iede st ben sattm. Hem de litresi 1 kurutan... " Yine gerilere dnp 1934 tarihli rportaja konuk olalm. nk Nadir Aa'nn bir de bakkallk denemesi olduunu da buradan reniyoruz: - Bir zamanlar bir bakkal dkkan amtnz galiba? - in asl baka trldr. Bakkal dkkann ben amadm. Dkkan kendi malmd. Kiraya verdiim adam orasn bakkal dkkan olarak iletiyordu. Adamcaz veresiye vermekten iflas etti, bana da borland. Bunun zerine dkkan devren aldm. Fakat ben de altndan kalkamadm. HAREMAALARI CEMYET Cumhuriyet dneminde son haremaalarnn bir araya gelerek, merkezi Divanyolu'nda olan 'Harem Aalar Teavn Cemiyeti' adl bir de dernek kurduklarn 'Cumhuriyet' gazetesinde, 8 Ocak 1939 tarihinde yer alan haber sayesinde reniyoruz. Bu haberde Cemiyet'in
olaanst bir kongre toplayarak adn 'Eski Emektarlar Yardm Birlii'ne evirdii aklanyor. Gazetede yer alan fotorafta Nadir Aa'nn, masann ortasndaki sandalyede oturduu grlyor. 'Toplumsal Tarih' dergisinin 43. saysnda Cneyd Okay'n nizamnamesini yaynlad 'Harem Aalar Teavn Yurdu'nun da bu cemiyetin bir yan kuruluu olduunu sanyoruz.
CANLI BR TANIK: HIFZI TOPUZ
Son haremaalarnn nasl yokolduunun canl bir tan da Hfz Topuz. Topuz, 1998 ylnda yaymlanan 'Meyyale' adl tarihsel romannn bir blmn haremaalarna ayrm: 'Hareamalarnn ilesi'. Hfz Topuz anlatyor: "1960'l yllarda haremaas hayatta kalmt. Biri Sadi Yaylmate, Tuzla'da yayordu, azn ap tek kelime sylemiyordu. kincisi Cafer Aa, Darlaceze'de yatyordu. ncs de Sultan Reat'n aalarndan
Hayrettin Efendi. Bu son hareAbdlhamid'in maasnn boyu k metreye yaharemaalarndan Nadir Aa ve knd. ok sevilen saylan, zarif, uzun yllar iyi kalpli, duygulu ve efendi bir yaad kendi insand." kk (stte). Hfz Topuz, kitabnda Hay'Hafta' dergisi muhabiri Mekki rettin Efendi'nin yksn uzun Sait, 1934 uzun anlatyor. Biz bu yknn ylnda, Anber son szlerini aktararak bu konuAa ve ya artk bir nokta koyalm: 'haremaalar "1908'de Merutiyet ilan kk'nde edilince hepimizi azat ettiler. bamya ayklayan Lala Ben oradan Sultan Hamit'in kz Sadrettin ile Naime Sultan'n konana gesyleide tim, oradan da Sultan Reat'n (solda). sarayna. Cumhuriyet'in ilanndan sonra hepimiz daldk. Eski dostlarmdan bir Behzat Aa vard, gidip Paris'e yerlemiti. Beni de aryordu. Kalkp gittim. Meer o ben gelmeden nce lm. Kaldm m tek bama koca Paris'te. Elilie bavurdum. Allah raz olsun, beni stanbul'a gnderdiler. Bir sarayl hanm arkadamla birlikte buevi satn aldk, geinip gidiyoruz. Buymu kaderimiz..." Son haremaas Hayrettin Efendi de 1976'da ld. Afrika'dan rzalar dnda Osmanl Saray'na getirilen ilgin bir insan neslinin de sonuydu bu. Gangalar alalm ya da ruhlarna bir fatiha okuyalm.
Popler TARH /Kasm 2000 45
Birinci Dnya Sava'na nasl girdik?
Hkmetten bile n anlama
M. TANJU AKAD
G
1914'n Temmuz aynda, sava yaklarken, hangi lke ne tr hesaplar iindeydi? 2 Austos'ta Almanya ile yaplan gizli anlamaya nasl gelindi? Dnemin yneticileri, 2 Austos ile Trkiye'nin savaa girdii 29 Ekim tarihleri arasnda, lkenin kar karya bulunduu tehditleri deerlendirirken 'seenekler' konusunda da gereki olabildiler mi?
enelkurmay stihbarat ubesi Mdr Kazm (Karabekir) Bey, 28 Haziran 1914 gn Avusturya veliahtnn Srplar tarafndan ldrldn Paris'te rendi. ay nce uyarsn yapt iin fazlasyla eletirildii 'genel bir savan yaklamakta olduu' endiesiyle, derhal stanbul'a dnmeye karar verdi. Korkusu, Ruslarn stanbul Boaz'na yapmaya hazrlandklar kartmann gereklemesi ve baars halinde, Trkiye'nin direnme olanaklarnn yok olmasyd. 1914 Temmuz'unda sava yaklarken en byk tela en yalnz lke olan Trkiye yayordu.
RUSYA'NIN BOAZLAR TEHDD YOUNLAIYOR Kazm Bey'in (Karabekir) korktuu Rus kartmasnn hazrlklar tamamlanmt. Boazlar igal komisyonu 14 Ocak 1914 tarihinde St. Petersburg'da kurulmu ve 8 ubat gn ie balamt. 23 Mart tarihinde onaylanan plan gereince Krm ve Ukrayna'da bulunan 7. ve 8. Rus Kolordular bu ie ayrlm, gerekli nakliye ve harp filolar tahsis edilmiti. Trkiye buna kar ngiltere'den iki modern zrhl alm ve ayrca ordunun yeniden dzenlenmesi iin ok sayda Alman uzman grevlendirilmiti. Ancak ngiltere paras pein denmi bulunan Sultan Osman ve Readiye zrhllarnn teslimatn kastl olarak geciktiriyor, Alman uzmanlara fazlasyla yetki verilmesi de yurtsever subaylar arasnda byk tepki uyandryordu. Btn bunlara ek olarak Dou Anadolu, Trkiye'den kopmak zereydi. Batl devletler, 'Ermeni' kartn kullanyorlard...
1914'N SICAK YAZI Avusturya'nn Srbistan'a ltimatomu ve Rusya'nn Srbistan'a, Almanya'nn da Avusturya'ya destek vermesi, sava ihtimalini artrrken bu durum Osmanl yneticileri arasnda farkl yaklamlara neden olmaktayd. Hepsi yaklaan felaketi seziyordu. Enver ve be ay sonra Sarkam felaketinin ba aktrlerinden birisi olan Hafz Hakk (her ikisi de 31 Mart'tan sonra Saray'a damat olmulard), tm kozlar Alman zaferine yatrmay dnmekteydiler. Dier liderler ise denizlere hakim olan tilaf glerinin Almanlarn 'Yldrm Sava' stratejisini boa karacan dnyor ve yaklaan savan galibi olarak baktklar Batllar nezdinde, mitsiz giriimlerde bulunuyorlard. Avrupal devlet adamlar savala bar arasnda gidip gelirken, Bahriye Nazr Cemal Paa 20 Temmuz'da Franszlarla gryor, Talat Bey Sazanoff ile nafile bir grme iin Krm'a gitmekten ekinmiyor ve Cavit Bey de ngilizlerle grme zemini aryordu. Ama btn kaplar yzlerine kapand. Balkan Sava'ndan yenik kan ve prensipte
'Midilli' (Breslau) ve 'Yavuz' (Geoben) Karadeniz'e kp Rus limanlarn bombalamadan ksa bir sre nce, stanbul Boaz'nda (solda). I. Dnya Sava srasnda, olduka sk rastlanan 'ttifak Devletleri' kartpostallarndan biri (sol sayfada). Alttaki fotorafta ise, dnemin Osmanl Harbiye Nazr Enver Paa, Yavuz zrhlsnda, Almanya mparatoru I I . Wilhelm'in karsnda, esas duruta.
Osmanl'y, hkmetten ve padiahtan bile gizli bir anlamayla I. Dnya Sava'na sokan l: Talat, Said Halim ve Enver Paalar (stte). stanbul'daki Alman Bykelisi Wangenheim (sada).
paylam tamamlanm olan Osmanl devleti, 'kolay lokma' olarak grlyordu.

TEMMUZ'DAK GELMELER
Kress von Kressenstein, ard arda sava ve bir ihtilalden gsz kan Osmanl'dan fayda gelmeyeceini sylemiti. Ancak atmalar balaynca bunun iin fevkalade gayret sarfetmeye baladlar. stanbul basnndaki satlm kalemlere de byk para akttlar. 14 Temmuz: Alman Dileri Bakam Jagow stanbul ve Viyana'daki elilerine ektii telgrafta, Trkiye'nin halihazrda k taraf arasnda pandl gibi sallanp durmaktan baka bir ey yapamayacan, ancak Bulgaris-
Temmuz sonunda Talat Bey'in, srf tilaf devletlerinin zaferi Trkiye'nin sonu olaca iin, bir an nce merkez devletleri ile ittifak konusunda, Enver'e yaklat grlyordu. Ama Almanlar pek istekli deillerdi. 1914 balarnda, Baron
tan ve Romanya'nn merkez glerine yaklamas halinde durumun deiebileceini syledi. 18 Temmuz: stanbul'daki Alman Bykelisi Wangenheim, Trkiye'nin mttefik olarak ancak yk getireceini, imdiki tarafsz durumuyla birka Rus kolordusunu Kafkasya'da tutarak yine ayn fayday salayaca grn ieren telgrafn Berlin'e gnderdi. 22 Temmuz: Wangenheim Enver ile grmesinde rendiklerini Berlin'e u szlerle aktaryordu: "ttihat Terakki komitesinde Fransa ve Rusya ile ittifak yapmak isteyenler var. Ama Talat, Halil ve Enver buna kar kyorlar. Ancak Almanya'nn ittifaka yanamamas halinde istemeyerek de olsa tilaf Devletleri ile anlamaya mecburlar. Trkiye krizin gelimesi durumda kk bir lke ile ittifak arayacak. Eer bu Bulgaristan
Batl devletlerin 'Ermeni' kart

1913 ylnn Haziran aynda, Dou Anadolu'da byk bir Ermeni vilayetinin kurulmas iin teebbse geen Batllar, burasn 5 yl sreyle Hristiyan bir valinin ynetmesini kabul ettirmilerdi. Ayrca Hristiyan ve Mslmanlarn eit olarak temsil edilecei bir meclis kurulacakt. Bylece nfusun yzde 85'ini oluturan Mslmanlar, yabanc devletlerin gdmndeki yzde 15 aznln insafna terkedilecekti. Kald ki bu vilayet, bugnk 28 ili, yani Anadolu'nun te birini kapsyordu. Boazlar igal komisyonunun ie balad 8 ubat tarihinde yaplan Osmanl-Rus Anlamas ile blgeye iki Avrupal 'Genel Vali' atanmt. stelik ayda 400 altn tutarndaki muhteem maalar da Osmanl devleti tarafndan denecekti. Bunlardan Norveli Binba Hoff, Van-Bitlis-Diyarbakr blgesine, Hollandal Westenek ise Trabzon-Erzurum-Sivas blgesine mfetti olmulard. Hoff 1914 yaznda gelip bir ay kald; ama sava knca, Westenek hi gelemedi ve lke bu rezil duruma katlanmaktan kurtuldu. Ne var ki bu anlamalarla Rusya'nn Dou Anadolu'daki menfaatleri bir anlamda Batl devletler tarafndan da kabul ediliyordu ki, Rusya'nn oven Dileri Bakan Sazanoff, 26 Mays 1914 gn, 'aksi halde' Ermenileri ayaklandrarak dorudan mdahele edeceklerini basna aklamt. te bu aklama, igal komisyonunun almalarn tamamlamasyla birlikte endieleri artrmt. Ayn Sazanoff ertesi yl, savaa girmeleri karlnda Boazlar'n Yunanistan'a verilmesi gibi bir konu gndeme geldiinde, kskanlk ve hiddetten titrediini itiraf etmiti. Bunun yan sra 29 Temmuz 1913 ile 9 Nisan 1914 tarihleri arasnda Avrupal devletler tarafndan yaplan bir dizi paylam anlamasyla Franszlar Suriye ile Bat Karadeniz blgesini; ngilizler, Irak ile Ege'yi; ngilizlerle bu konuda anlaan Almanlar, skenderun'a kadar olan blgeyi ve talyanlar da Antalya ve Mula'y alacak ekilde aralarnda anlamlard. Ksacas, 1918'de ortaya kacak olan durum, daha 1913/14 knda hazrlanmt. Vaziyet vahimdi...
Birinci Dnya Sava'nda cepheye giden bir Trk birlii (solda). Diyarbakr'da yakalanan Ermeni komitaclar, silahlaryla birlikte (altta).
olursa ve bu lke merkez devletlerinin tarafnda yer alrsa o zaman bizim tarafmza gemesi kolaylaacak. Enver aksi halde Venizelos ile greceini syledi. Ben Enver'e Trkiye'nin illa ki bir ittifaka girmesinin gerekli olmayacan syledim. Almanya ve Avusturya ise, Bulgaristan ile birlikte olsalar dahi, bir katk almayacaklar Trkiye'nin ykn stlenmek istemeyeceklerdir. Enver dikkatle dinledi ve ttifak devletleri bir Trk-Bulgar paktn engellerse tilaf yanllarnn komitede ar basacaklarn syledi." 23 Temmuz: Wangenheim Tarabya'dan ektii telgrafta Trkiye'nin merkezi glerle resmen ittifak istediini bildirdi. ttifak devletlerinin, Trkiye'nin btn hasmlarna kar koruma salayamayaca ifade edilince, sadece Rusya'ya kar tam korunma istenildii sylendi.
EYTANLA BRL DNCES Bu yazmalardan anlald zere, Trkiye'nin esas korkusu, Rusya'nn Boazlar ve Dou Anadolu zerindeki talepleriydi. ttihat ve Terakki yneticileri buna kar eytanla bile ibirlii
yapacak bir ruh hali ierisine girmilerdi. Ve en azndan bu tarihe kadar ittifak araynn, hibir masrafa girmeden tarafsz bir Trkiye'nin Boazlar' bloke etmesinden yararlanmak isteyen Almanya'dan deil, Enver Paa kanadndan geldii aka anlaPopler TARH/ Kasm 2000 49
Ne yaplabilirdi?
2 Austos 1914 gn Sadrazam Said Halim Paa'nn yalsnda, Said Halim Paa dnda sadece Enver, Talat ve Halil Beylerin bildii gizli anlama, Almanya ile imzaland. z, Rusya'nn l ttifak'a kar savaa girmesi halinde, Trkiye'nin de buna katlaca idi. Halbuki Rus-Alman Sava 1 Austos gn ilan edilmiti ki, bu da Enver'in, 'ne pahasna olursa olsun', Trkiye'yi Almanya'nn peinden srkleme niyetinde olduunu isbat eder. ayet bundan baka are bulunamasa dahi Trkiye, 'silahl tarafszlk' ile Boazlar' kapayarak da ttifak devletlerine ayn fayday salayacan syleyebilir ve Almanya ile ok daha rahat pazarlk edebilir, zaman kazanabilirdi. Keza ordularn donatmak iin talepte bulunabilir ve alelacele Sarkam felaketine yrnmezdi. Esasen savan ilk haftalarnda beklenen kartma gereklememi ve Enver'in her eyi balad 'Yldrm Sava' da Almanlar hzl zafere gtrmemiti. te yandan Almanya Marn'da yenilmesine karn Tannenberg'de Ruslarn taaruz gcn yok edip batda mttefikleri bask altna almt. Yani Trkiye'nin manevra alan aslnda dnlenden daha geniti ve anlamann imzalanmasna ramen Trkiye, hazrlklarn tamamlamadan savaa girmeye zorlanamazd. Keza belli bir aamadan sonra tilaf gleriyle de grlebilirdi. Ama sava baladktan sonra Enver'in gr alan, Almanlarn srarlar karsnda giderek darald.
lmaktadr. 24 Temmuz: Kayzer Willhelm'in danman Wedel'den Dileri Bakanl'na: Wangenheim'n deerlendirmeleri teorik olarak doru da olsa, Kayzer Trkiye'nin l ttifak ynndeki eiliminin frsat bir ekilde deerlendirilmesini istemektedir. 27 Temmuz: Tarabya'dan ektii telgrafta Wangenheim'n Kayzer'den gelen talimat hemen benimsedii grlmektedir: "Kesin talimat alnca eskiden beri Sadrazam'a belirtmekte olduum kukulardan sz etmeyi kestim... Ayrca eer Alman subaylar komuta ederse, Trk ordusu hakkndaki fikirlerimi
de deitiriyorum. Bu durumda sava yetenei katna kacaktr... Liman von Sanders bana bu konuda teminat verdi." 28 Temmuz: Wangenheim'dan Dileri Bakanl'na: "Sadrazam (Sait Halim Paa) beni ard ve Rusya'ya kar gizli bir savunma anlamas yaparak Trkiye'nin l ttifak'a girmesinin mmkn klnmasn istedi. Alman askeri misyonunun burada kalmasn istiyorlar ve sava halinde ordunun drtte birini misyon komutasna verecekler. Ancak anlamann hem kendi bakanlarndan, hem de Berlin Sefiri Mahmut Muhtar Paa'dan gizli tutulmasn istediler."
NGLTERE'DEN GELMEYEN ZIRHLILAR
Trkiye'nin Rus ve Yunan donanmalarna kar ngilte-
re'den ald iki gemiden Sultan Osman, Mays aynda, Readiye ise Temmuz'da hazr olmutu. Ancak bedelleri olan 7.5 milyon altn tmyle dendii halde ngiltere sudan bahanelerle teslimat geciktirip duruyordu. Hamidiye kahraman Rauf Bey, 1.200 bahriyeli ile bunlar almaya gitmiti. 2 Austos gn, bayrak ekme treninden yarm saat nce gemilere el konulduu resmen akland. Gemicilerimiz zorla kmak isteyince ngiliz askerleriyle kar karya geldiler. Rauf Bey hatralarnda, "fkeden lmediime hl aarm" demitir. lkede korkun infial uyandran bu olayn gelimelere etkisi, sanldndan byktr. Kazm Karabekir, "Eer ngilizler Sultan Osman zrhlsn bir ta-
rafszlk anlamasyla bize teslim etseler Almanlarla ittifaka ve Alman gemilerine gerek kalmazd" yorumunu yapmtr. Ve hi kukusuz ki Almanlar nezdinde yaplan ilk resmi giriimin, Cemal Paa'nn gemilerden umudunu kestii 20 Temmuz'un er-
tesinde yaplmas ve yine ayn gn Fransz ve Rus liderlerinin Petersburg'da bulumas, Almanlara ittifak nerlmesini kolaylatrmtr. ngilizlerin Osmanllar karsndaki kt niyetlerini isbat eden bir baka husus da, donanmay slah iin grev yapan Amiral Limpus komutasndaki ngilizlerin, 14 Austos gn tm iliiklerinin kesilerek geri gnderilmeleri zerine ortaya kacakt. Trkiye'nin paylamn planlayan ngilizler, gemilerin kazan borularn ve niangahlarn sabote etmilerdi. ngiltere'deki bahriyelilerimiz 2 Austos'tan sonra Retpaa vapuru ile rlanda'y dolaarak Lizbon zerinden dne getiler. 4 Austos gn ngilizler de savaa katldlar ve Almanlarn Akdeniz filosunun Geoben ve Breslau gemileri, anakkale'ye doru katlar. 3 Austos'da 'Seferberlik' ilan ederek Boazlar' kapatm olan Osmanllar iin bu gemiler, el konulanlara kar gkten inmi birer hediye gibi geldi. Rauf Bey Lizbon'a indii zaman, bunlarn satn alndn rendi. Gemilerin gelii Enver tarafndan arkadalarna u szlerle akland: "Mjde! Bir ocuumuz oldu." O gnlerde tm olay, Viyana'dan 'Belgrad iin sava', Berlin'den 'Balkanlarn Ttonlarn eline gemesi', Petersburg'dan da 'stanbul iin sava' olarak grlmekteydi. Bu hesaplarn hibirisi arya uymad. Rusya'nn tehdidi, ngiltere'nin ardniyetli bir hesaplkla tm kaplar kapamas ve Almanlarn frsatl Trkiye'yi felakete itti. Ancak kendisini bir nevi Napolyon olarak gren Enver'in komitac zihniyetini Bakomutanla tamas ve Almanlarn elinde inisiyatifsiz bir oyuncak haline gelmesi, denen faturann son derece byk olmasna yol at.
Birinci Dnya Sava'nda toplam l says 20 milyondur. Bunlarn 11 milyonu, sava alanlarnda lenlerden oluur. Dnyann o tarihe kadar grd bu en kanl sava, politikaclar hazrladlar... ngiltere Babakan Lloyd George ve Birinci Amirallik Lordu Wnston Churchill (sol altta), Sultan Osman ve Readiye zrhllarnn Trkiye'ye gnderilmesini engellemilerdi. Sol sayfada altta ise, Alman mparatoru I I . Wilhelm'in stanbul'da eyhlislam' ziyareti srasndaki tren.
Popler TARH / Kasm 2000 51
arlk dneminde bir sigorta irketinin brolarnn bulunduu Loubianka, hem Sovyet istihbarat rgtlerinin merkezi hem de dnyann en nl hapisanelerinden biri olmutu. 1970'te, KGB servislerinin byk ounluu Moskova civarna yayldlar. 1991'de ise KGB'nin kurucusu Dzerjinsky'nin bina nndeki heykeli, kaldrld. 54 Popler TARH/Kasm 2000
Ne zaman?
1917: Tcheka
20 Aralk 1917'de ksa ad Tcheka olan 'Kar-devrim ve Sabotajla Mcadele in Olaanst Rus Komisyonu' kurulur. 'Demir Feliks' lakapl Feliks Edmundovitch Dzerjinsky ynetimindeki rgtn esas amac, Rusya iinde, 'rejimin yksek menfaatlerini' hakim klmaktr. 1921'de yurtd istihbarat birimi (INO) ve kar istihbarat servisi (KRO) kurulur.
kart darbe giriiminin baarsz olmasnn ardndan 1991'de lavedilir.
1991: FSK, FSB, SVR

1991'den sonra d istihbarat birimi SVR ad altnda zerkleir. KGB'nin i rgt ise nce FSK'ya (Kar stihbarat Federal Servisi) sonra da FSB'ye (Federal Gvenlik Servisi) dnr. Dier yandan 1920'de Kzl Ordu'nun bandaki Trok'nin kurduu ve ordunun gizli servisi olan GROu (stihbarat Ba Mdrl) bugn hl ayn isimle almaya devam etmektedir. i
1922: GPOu
1 Mart'ta Tcheka, her yana yaylacak gizli polis tekilat GPOu'ya (Devlet Siyasi Mdrl) dnr.
Kimler ynetti?
te Rus servislerinin 16 mdr
1917-1926 Feliks E. Dzerjinsky 1926-1934 Viatcheslav R. Menjinsky 1934-1936 Henrikh G. Yagoda 1936-1938 Nikola I. Iejov 1938-1941 Lavrenti R Beria
1 9 4 1 Vsesolod N. Merkoulov
1923:OGPOu
Bu tarihte OGPOu (Devlet Birleik Siyasi Mdrl) ileri Bakanhi'ndan (NKVD-ileri Halk Komiserlii) ayrlarak zerk hale gelir.
1934: NKVD
OGPOu yeniden ileri Bakanl'na (NKVD) balanr. 1946'ya kadar gizli servisi tanmlamak iin NKVD ksaltmas kullanlr.
1941-1945 Lavrenti R Beria 1945-1946 Sergue N. Kouglov 1946-1950 Vsesolod N. Merkoulov 1951 Viktor S. Abakoumov 3 Lavrenti R Beria 1 1953-1954 Sergue N. Kouglov 1954-1958 Ivan A. Serov 1958-1961 Alexandre A. Chelepin 2 1961-1967 Vladimir Y. Semitchasny 1967-1982 Iouri V. Andropov 3 1982 Vitali V. Fedortchouk 1982-1988 Viktor M. Tchebrikov 3-1991 Vladimir A. Krioutchkov 1991 Vadim Bakatin 5
4
1946: MVD
1946-1953 arasnda gizli servis, MVD (ileri Bakanl) veya MGB (Devlet Gvenlik Bakanl) olarak bilinir. MVD, Stalin'in lmnden sonra birok bakanla blnen Goulag kamplarnn ynetiminden sorumludur.
1954: KGB
Sonunda Mart aynda KGB (Devlet Gvenlik Komitesi) kurulur. Her yere yaylan KGB, d istihbarat servislerini, siyasi polisi, snr muhafzlarn ve zel birimleri kendi ats altnda toplar. Son efi Krioutchkov'un da iinde yer ald Gorbaov
1) Stalin'in lmnden sonra 'bir numaral adam' olmay hedefleyen Beria daha sonra idam edilir. 2) Chelepin de bir numara' olmay hedefleyenlerdendir. 1961'de Sovyet sendikalarnn bana gemek zere KGB'yi terk eder. Ancak Brejnev dneminde tasfiye edilir. 3) Brejnev ldkten sonra Genel Sekreterlik konumuna ykselir. Sovyet gizli polisinden hiyerarinin en tepesine kadar kabilen ilk ve tek eftir. 4) Austos 1991 hkmet darbesinin iinde yer almtr. 5) Gorbaov'un yakn olan Bakatin, KGB'nin dalma srecini balatmtr.
Popler TARH / K a s m 2 0 0 0 5 5
Nasl ve neden?
Baz kaynaklara gre en aal dneminde KGB 1,5 milyon Sovyet ibirlikisiyle almaktayd. Resmi olarak ise bu say 480.000 idi. 1970'lerde Gvenlik Konseyi tarafndan ynetilen KGB, bamdrlkler, mdrlkler, blmler ve servislerden olumaktayd. te adeta bir rmcek a gibi yaylan KGB'nin rgt e m a - -
Kgb.com
nternet zerinden KGB hakknda bilgi edinilebilecek balca adresler...
sen/rosenl.pdf ve /yourfbi.htm alt balklarnda Rosenberg'ler davas ve KGB'nin u andaki ABD ii faaliyetleri hakknda bilgi edinebilirsiniz.
www.cia.gov
Arama ksmna 'manhattan' yazlarak Venona dosyasna ulaabilirsiniz.

www.mi5.gov.uk
ngiliz istihbarat servisinin sayfas.

www.jamesbond007.net
Dnyadaki btn byk gizli servisler hakknda bilgi edinilebilecek bir sayfa. Buradan zellikle byk medya kurulularnda yaymlanan haberlere ulaabilirsiniz.
www.nsa.gov
ABD'nin 'dinleme' konusunda uzman olan 'Ulusal Gvenlik Ajans' sayfas.
www.gov.ru Rusya Federasyonu'nun resmi sayfas. Ancak kiril alfabesi ile olduundan Rusa bilmek gerekmektedir.
www.sptimes.ru
yeni olaylar zerine bilgiler bulnmaktadr.

www.fbi.gov
zellikle
//foia.fbi.gov./ro-
Saint Petersburg Times'n sayfas. Daha ok ernobil gibi

DOSYA
Berlin Duvar'nn glgesinde
Mika, oynar ve kaybeder

Btn casusluk kariyerini, Berlin Duvar'nn glgesinde, 'teki' Almanya'y ispiyonlamakla geiren Markus Wolf un en byk baars, Willy Brandt'n yakn evresine kendi adamlarndan birini yerletirmek olmutu.
arkus Johannes Wolf ya da Rusa lakabyla 'Mika', bu usta casus, 1957'de, dnyann en etkili gizli servislerinden biri haline getirecei Dou Alman 'stihbarat Merkez daresi'nin bana geer. Bu byk casusun her zaman yannda olan bir de arkada vardr: 'Mika'dan bir buuk yl nce, 1921'de domu olan Wolfgang Leonhard. nl bir Alman komnist yazarn olu olan Leonhard ile Mika, 1935'te Moskova'daki Karl-Lebknecht okulunda tanrlar. 1942'ye gelindiinde iki gen, bu sefer baka bir okulun (Komnist Enternasyonal'in -Komintern- Ural'daki okulu), sralarn paylamaktadrlar. 30 Nisan 1945'te Leonhard, 'Ulbrich Grubu' diye bilinen 10 kiilik komnist grubun yesi olarak Sovyetler Birlii'ni terk eder. Grevleri Almanya'da, Kzl Ordu'nun kontrol altndaki kilit siyasi noktalar devralmaktr. 27 Mays'ta bu sefer sra 'Mika' ve ayn okuldan mezun olan kars Emmi Sentzer'dedir. Beraber Almanya'ya gelir ve Berlin'de be odal lks bir evde oturmaya balarlar. Hafta sonlarn da Glinick gl yaknlarndaki bir evde geirirler. 1947'de bu evde, Mika, zgn bir Alman sosyalizmi kurmay hedefleyen Leonhard' dikkatli olmas iin uyarr. Uyary dikkate alan Leonhard, 1949'da Yugoslavya'ya kaar ve 'Titoculara' katlr. 1950'den sonra italya, Federal Almanya ve sonunda da ABD'ye giden Leonhard orada dnyann en byk Kremlin
uzmanlarndan biri olur. Bu srete Mischa'nn kariyeri ok farkl geliir. 195 l'de, yeni kurulmu olan ve Dou Alman gizli servisinin (ASN-D Siyasi stihbarat) paravan olarak kulland ktisadi ve Bilimsel Aratrmalar Enstits'ne girer. Enstit hiyerarik bir yap iinde Moskova'dan kontrol edilmektedir. Mika'nn akl hocas 1 Numaral Bamdrlk'n efi Alexandre Paniouchkin'dir ve onun sayesinde saysz tasfiye operasyonundan kurtulur. Mika, 33 yanda Devlet Gvenlik Bakanl'nn (Stasi) bana gelir. 'Romeo' kod adl ajanlarn, Bat Alman siyaset adamlarnn sekreterlerini batan karp bilgi szdrmak iin kullanr. Daha da nemlisi, 'perspektiv agenten' diye bilinen adamlarn, Federal Almanya Dileri ve Savunma bakanlklarnda ve babakanlkta nemli grevlere ykselten yine Mika'dr. Ama Mika'nn bayapt 'Gnter Guillaume Olay'dr. Her yl Dou Almanya'dan Bat'ya g eden 30 bin kii snr geer gemez, Alman yurttalna alnrd. 1950'li yllarda her ikisi de Dou Alman Komnist Partisi'nin ve stihbarat Merkez daresi'nin yesi olan Gnter ve Christel Guillaume kardeler, Federal Almanya'ya iltica ederler. Gnter'in hedefi Federal Almanya'daki bir ajan ann bana geip sosyal-demokrat partinin sa kanadna szmaktr. Kendini bir ant-komnst ve Dou Almanya dman olarak sunan Guillaume bunu baarr da. Her ne kadar 1957'de federal gizli servis onunla ilgili bir soruturma asa da o sosyal-demokrat hiyerarinin basamaklarn hzla trmanr. Hatta 1969'da sosyalist Ulatrma Bakan Georg Leber'in seim kampanyasn yrten kiidir.
Bu seimlerde sosyal-demokratlar byk baar kazanr ve Willy Brandt babakan olur. ans bu noktada Guillaume'a gler: Brandt'n siyasi danman baka grevleri tercih edince, 1970 yaznda onun yerine atanan Guillaume'dan bakas deildir. Sosyal demokrat partinin tm parti ve meclis grup toplantlarna katlmaktadr. stelik ulusal ve uluslararas toplantlardan nce Babakan'n dosyalarn hazrlamak da onun grevidir. Ancak Federal stihbarat'n efi Gnther Nollau ondan phelenmektedir ve 1973'n Mays aynda bu phelerini ileri Bakan'na da aar. Bir Fransa gezisi dnnde, 24 Nisan 1974'te Guillaume tutuklanr.
Birka gn sonra, 4 Mays'ta, Dou ile yaknlamay savunan ve bu dorultuda Demokratik Almanya Cumhuriyeti ile iyi ilikiler kuran Brandt istifa eder. 13 yl hapis yattktan sonra 198l'de serbest kalan Gnter Guillaume 1995'te, artk birlemi olan Almanya'da lr. Mika 1 ubat 1982'de general rtbesine ykselir. Kardeinin lmnn ardndan 1986'da her eyi sa koluna brakarak ayrlr. Demokratik Almanya Cumhuriyeti Devlet Bakanl iin sren ekimede, Hans Modrow'u desteklediini, anlarn yazd kitapta aka ifade eden Mika, bylece Dou Almanya'nn neo-Stalinist rejimine sava am olur. O artk, Sovyetler Birlii'nde Gorbaov'un giritii reformlarn bir destekisidir. 4 Kasm 1989'da 'Alman perestroykas'n savunan muhalif hareketin liderlerinin yannda Alexanderplatz meydanndadr. Dokuz gn sonra Dou Berlin'deki Gorbaovcularn son midi olan Hans Modrow babakan olur. Mika 24 Eyll 1991'de, Almanya birletikten bir yl sonra, Avusturya snrnda Alman polisi tarafndan yakalanr.
Kar sayfada, Markus Wolf, Berlin Duvar'nn nnde grlyor... Duvarn ykm, birok casus gibi, onun da hayatn deitirecektir. stteki fotorafta, arka planda ise Markus Wolf'un yetitirdii en iyi kstebek Gnter Guillaume yer alyor... Altta, Markus Wolf hakkndaki her eyi ok iyi bilen genlik arkada Wolfgang Leonhard...
Philby ya da babadan oula ihanet

Kim, babas Saint-John ile ayn duygular paylayordu: Kurulu dzenden nefret ve entrika... Ancak kart davalara hizmet ettiler. Baba Nazi eilimliydi; oul ise komnist. Fakat ikisi de 'Majestelerinin' rgt MI5'i ykma urattlar.
urjuva bir ailede doan ngiliz casusu SaintJohn Philby, Majesteleri'nin emrinde Hindistan'da, Birinci Dnya Sava srasnda Gney Irak'ta ardndan Bak'de altktan sonra Mekke'ye gelir ve Suudi Arabistan devletinin kurulmasnda barol oynar. Suudi Arabistan kralnn 'manevi karde' ilan ettii Saint-John Philby yeni kralln kurulmas iin ngiltere, ABD ve Suudi Arabistan arasnda mekik dokur. Ayrca Amerikan petrol konsorsiyumu Aramco'nun, Shell'e rakip olarak Arap yarmadasna girmesine de arac olur. Saint-John Philby Nazi hayran ve Yahudi dman iken olu Kim, babasnn aksine, hem bir komnisttir hem de Yahudi ve komnist bir kzla evlenir. Babasnn casusluktaki baarlarn bilen Sovyet istihbarat, Cambridge'deki komnist rencilerin ba olduunu rendii Kim'i 1930'lann banda hemen istihdam eder. Kim Philby, angay'a gizli seyahatler dzenler ve orada Sovyet ileri Bakanl'ndan yetkililerle buluur. Bu yetkililerin kafasnda ngiliz toplumunu ve dnyadaki
gizli servisleri allak bullak edecek be kiilik bir devrimci ekirdek kadro oluturma fikri vardr. Zaten kafasnda benzer bir fikir bulunan Kim hemen ie koyulur. Daha sonra ngiliz gizli servisi MI5 tarafndan sorgulanan Anthony Blunt, isimleri vermeksizin byle bir grubun varln kabul edecektir. O tarihte ngiliz gizli servisi zaten dier ismi de bilmektedir: Donald Mac Lean, Guy Burgess, Kim Philby. ngilizlerin bilmedii, beinci isimdir. 1991'de Ruslarn resmi azdan beinci ismin John Cairncross olduunu ilan etmelerine ramen bu konu hl phelidir. 1935'de parti ile balarn
koparan Kim, Times'ta almaya balar. spanya Sava srasnda Franco'nun yanna muhabir olarak gnderilir. Homoseksel camiann tannm isimlerinden Guy Burgess, BBC'de alr ve Nazi kart fikirleri sayesinde ngiliz stihbarat birimine girer. 1940 ylnda da Philby istihbarat yesi olur. Mac Lean snav kazanarak Dileri Bakanl'nda almaya balar. Blunt ise Cambridge'de sanat tarihi hocas olarak kalr. Sonunda 1940'ta bu ikisi de Churchill tarafndan MI5'e alnrlar. 1940-1945 aras bu be adam, ngiliz istihbarat servislerinden saysz birinci el bilgi szdrrlar. 1940'ta, Japonya ve
Cambridge Belisi'nin ismi...

Soldan saa; Anthony Blunt, Guy Burgess ve Donald Mac Lean: Kim Phily grubunun elemanlar... En stte, baba-oul Philby'ler...
Enormoz dosyas
Bomba A Sovyetlerin elinde

Daha 40'l yllarn balarnda Sovyetler, ABD'nin atom bombas almalarndan haberdard. KGB, Los Alamos'daki fabrikaya 6 ajann sokmay baarmt.
Finlandiya arasndaki iletiimi dinleyen Amerikan ifre servisi, Finlerin Sovyet ileri Bakanl'nn mesajlarnn bir ksmn zdn grr. yl iinde Amerikan servisleri Sovyet mesajlarn zmleyecek ifre zc bir program (Venona) gelitirirler. Bylece ngiliz Dileri Bakanl'nda bir muhbirin olduu anlalr. pheli Donald Mac Lean'dir ve 1951'de ngiltere'nin Washington bykeliliinde birinci katip iken FBI tarafndan izlemeye alnr. Mac Lean, Moskova'ya kaar. Venona tarafndan aa karlmam olmasna ramen Burgess de panie kaplp kaar. Soukkanl Kim Philby 1954'e gelindiinde tm soruturmalardan kendini aklamtr bile. Ancak yine de istihbarat servisi onu kovar, o da Ortadou'ya gidip Observer ve Economist'in Beyrut muhabiri olur. Blunt, Philby ve Burgess'in yakn arkada Lord Victor Rothschild ald bir duyumu MI5 grevlisi bir arkadana tlatnca 1957'de Kim Philby'nin ikinci kez sorgulanmas iin Beyrut'a bir grevli yollanr. Ancak Philby yine ansldr ve KGB'nin de yardmyla, am zerinden Moskova'ya kaar...
lmanca ve Franszcay olduu kadar, ngilizceyi de mkemmel konuan Bay Brown'un gerek adnn 'Grigori Heifetz' olduunu ve Stalin'in gizli servisinin ABD'nin bat yakasndaki sorumlusu olduunu bilseydi, acaba nl fiziki Robert Oppenheimer onunla ayn kahvalt masasna oturup baz kiisel izlenimlerini paylar
myd? O gece Moskova'ya yollad mesajda Heifetz, Einstein'n o gne kadar etkisi bilinmeyen bir bombay, atom bombasn, yapmak zere Roosevelt tarafndan grevlendirildiini bildiriyordu. 1941 Kasm'nn banda 'Yaprak' kaynakl benzer bir haber de ngiltere'den geliyordu. 'Cambridge Belisi'nden ikisinin yollad dnlen bu mesajda
bir ngiliz uranyum komisyonun toplantsndan bahsediliyordu. Bu belgeye gre "iki sene iinde bir uranyum bombasnn imal edilecei" ngrlyordu. Yine benzer bir haber, bu sefer teknik olarak ok daha gvenilir bir kaynaktan geliyordu. 1993 Eyll'nden beri ngiltere'de srgnde olan fizik profesr Klaus Fuchs, 1941 Haziran'nda ngiliz istihbarat tarafndan nkleer silahlarda kullanlan uranyum 235'in arln hesaplayacak gruba dahil edilmiti. Eer bu ayr kaynaktan gelen haber doru idiyse, bir yandan ngilizler, dier yandan Amerikallar bilimsel ve teknolojik alandaki ilerlemeler sayesinde inanlmaz bir askeri gce ulaacaklard. Sovyet ileri Bakanl'nn konuyu aratrmak zere New York'a yollad Semion Semionov da bu durumu teyit ediyordu. Anglosakson kapitalistlerin hazrlad bu bombann tek hedefinin, Sovyetler Birlii'ni yok etmek olduuna inanldndan, lkenin karlar hemen bir cevap vermeyi gerektiriyordu. Sovyet bilim adamlar acilen bir zirvede toplandlar. Ayn anda casusluk faaliyetlerine de hz
Casus yata Los Alamos kamp: Bu yrenin seiminde, Oppenheimer'in kanaati de epey etkili olmutu.
stteki fotorafta, solda, Los Alamos'un komutan General Leslie Richard Groves grlyor: Los Alamos'ta ABD, ngilizlerle ibirlii yapmaya balam ve gizli fabrikann inasna, 'Manhattan Projesi' ad verilmiti...
verildi. Operasyonu, Sovyetler Birlii'nin Washington Bykelilii'nde alan Zarubin ifti ynetecekti. Bilimsel sorunlarda uzman olan Leonid Kvasnikov,
ABD'ye gnderildi. Nkleer casusluu o ynetecek ve istihbarat Moskova'ya, 'Enormoz' (Devs) adl gizli bir dosya ile ulatrlacakt... Tam o srada ngiliz ve Ame-
Nazilerin kalbindeki Kzl Orkestra'nn yks

1941'de Nazi ordular Moskova kaplarna dayanmtr. Sovyetler Birlii asndan, istihbarat kaynaklarn kurtarmak birincil nemdedir: Bu noktada, yaklak 400 kiilik 'Kzl Orkestra' byk hizmetler verir... Kzl Orkestra'nn beyni, Arvid Harnack'dr (fotorafta). Birinci Dnya Sava'nn sonlarnda, Almanya iin savamak zere okulunu terk eden gen Harnack, komnist militanlara esir dtnde, onlardan grd hogr karsnda akna dner. 1920'lerin ortasnda niformasn terk edip eitimine yeniden balar. 1927'de Rockefeller Vakf'ndan
ald bir burs sayesinde, Alman Sosyal-Demokrat Partisi'nin bu aktif sempatizan, ABD'ye gider. Orada evlendikten sonra 1931'de Berlin'e geri dner ve ei ile Marksist-Leninist gr
sahiplenirler. Ancak Alman Komnist Partisi'ne ye olmazlar. Arvid niversite ve bilim evrelerinde komnist etkiyi yaymay hedefleyen bir aydn grubuna (BGB-Bund Geistiger Berufe) dahil olur ve grup iinde planl ekonominin ateli bir savunuculuunu yapar. Bu zellii sayesinde Nisan 1935'te Alman Ekonomi Bakanl'nda nemli bir greve getirilir. Sovyet ileri Bakanl bu frsat karmaz ve Harnack' 'Baltkl' kod adyla kendi saflarna katar. Hedef, Alman ekonomisidir. Daha sonra 'Korsikal' kod adn alacak olan Harnack, BGB grubundaki eski
'Kaz' kod adyla anlan Harry Gold, NKVD tarafndan zel olarak yetitirilmiti ve atom bombasnn planlarn ele geiren Klaus Fuchs (kod ad 'Charles') ile likileri yrtyordu... 1950'de ngiltere'ye dndnde yakay ele veren Klaus Fuchs'un ifa ettii isimler arasnda, Ethel Rosenberg'in kardei 'geveze' David Grennglass da vard... Los Alamos'ta Grennglass, atom bombasnn ateleme sistemi konularnda almalar yapmt.
rikallar ibirlii yapmaya karar verdiler ve Los Alamos'ta ok gizli bir fabrika ina edildi. Bu da 'Manhattan Projesi' olarak adlandrld. Sovyetler iin sevindirici haarkadalarn projeye dahil eder. Moskova ile balant ancak Kasm 1940'da, diplomat kisvesi altnda Sovyet ileri Bakanl iin alan Alexandre Korotkov'un himayesi altnda kurulur. Grubun toplad istihbarat, Sovyet bykeliliinin radyosu araclyla Moskova'ya iletilir... Kzl Orkestra'nn en byk baars, 15 Mart'tan, Almanya'nn 22 Haziran 1941'deki SSCB'ye ynelik saldrsna kadar geen sre zarfnda, bu saldr plannn geliimini Moskova'ya bildirmi olmasdr. Ancak Stalin, Kzl Orkestra'nn yollad bu mesajlar dikkate almaz.
ber, 1943 sonlarnda geldi. Klaus Fuch, Los Alamos'a atanan st rtbeli 15 ngiliz bilim adamndan biri olmutu. Atlantik'in te yanna geer gemez Fuchs, 'Charles' kod adyla Sovyet istihbarat iin almaya balamt. Los Alamos'taki dier kaynak, Theodore H. isimli bir 'Gen Komnistler' militan, Harvard mezunu 19 yanda gen bir fizikiydi. Bu genten gelen bilgiler 'Mlad' kod adl Anatoli Yatskov'da toplanyordu. Kurye olarak ise, Sovyetler iin alan eski bir ulak olan Morris Cohen'in iilik yapan kars Lona ('Lesli') seilmiti. Lona her gn uzun ve dolambal bir yoldan giderek 'Mlad' ile buluuyordu. Lona'nn Theodore H. ile bulumas ise ancak en son gn gerekleti. Ye o byk gnde, tm bilgileri ieren asl kitap Theodore H.'den alp zel hazrlanm bir antann gizli blmesin-
David Greenglass
de tayarak tm gvenlik noktalarn atlatt. Operasyon boyunca bu ekibe Sovyet istihbaratndan ve baka yerlerden yardm eden saysz kii olmutu. zerinde soru iareti kalan en nemli kii, kardei Amerikan Komnist Partisi yesi olan Robert Oppenheimer idi. Ancak grnen odur ki, nl fiziki boboazlnn dnda, herhangi bir casusluk olayna karmamtr. Bylesine byk bir casusluk olay ise 'MacCarthy'cilik dneminin almasna ve 'komnist avlar' ile sonulanacak byk bir psikolojik oka neden olmutur.
Macaristan 1956...
Stalin heykeline ilk darbe

Macaristan'da 1956'nn Ekim-Kasm aylarnda ii ve genlerin ayaklanmas bir anlamda, II. Dnya Sava srasndaki Churchill-Stalin grmelerine dayanr. Ayaklanma, kapal kaplar ardnda yaplan grmelere kar demokratik ve zgrlk bir meydan okumayd.
MASIS KRKGIL kinci Dnya Sava'nn bitimine doru, bykler, Amerika, ngiltere ve Rusya yeni bir dnya dzeni kurmak, karlar arasnda bir uyum salamak iin, bir dizi grmede bulundular. Bu grmelerin en nemlilerinden biri, 9 Ekim 1944'te Churchill ile Stalin arasnda gerekleti.
4 Kasm 1956 sabah, Budapete halk, Sovyet birliklerinin atklar atein grltsyle uyand.
Grmelerin balamasyla, rnein ilk atom bombasnn kullanlmasnn ardndan yaplan 17 Temmuz 1945'deki Postdham toplants arasnda, g ilikilerinde kkl deiimler olmutur. Yine de bu atmal ve gerilimli ilikiler bir yana, SSCB'nin kendi etki alannda' hegemonyasn bir dizi lke zerinde srdrmesi, Batllar tarafndan kabul edilmitir. Bunun bir dier anlam, sz edilen lkelerin dnya kapitalist pazarndan karak Sovyet sosyal sistemine balanmasyd.
STALN'N MAV KALEM
Churchill-Stalin grmesi, Churchill'in anlarnda aka belirttii zere, kendisini de rkten bir siniklik iinde cereyan etmitir. "Harekete gemek iin zamann msait olduunu" gren Churchill, "Balkanlarla iimizi halledelim" diye sze balar. Amerika'nn da onaynn alnmas gerektiini belirttikten
sonra, szleri tercme edilirken, bir kat parasna stnlk oranlarn yazar. Macaristan, Yugoslavya gibi, yzde elli-elli gsterilir. Churchill, Stalin'in mavi kalemle onayladn belirttii kad gsterir: "Milyonlarca insann kaderine karar veren bir problemi bylesine kaba bir biimde dzenlemi olmamz sinik bulunmaz m? Yakalm u kad." "Hayr," der Stalin, "Saklaynz onu". Yunanistan'da Alman igaline kar direniin temsilcisi haline gelen ve tm lkeyi hemen hemen denetim altnda tutan komnistlerin hazin bir biimde ezilmelerinin ardnda, bu anlama bulunuyordu. Ancak ne Yunanistan'daki durum ne de Yugoslavya'da Tito nderliinin Kremlin'in dayatmalarna kar 1948'de tarafszl semesi, Moskova'nn blgedeki egemenliini sarsmad.
STALNZMN ULUSLARARASI KRZ
14 ubat 1956'da, Moskova'da Sovyetler Birlii Komnist Partisi XX. Kongresi aldnda, kimse 1953 Berlin ii ayaklanmas ve Yugoslavya ile kopuun daha nceden aa kard Stalinizmin uluslararas krizinin, birka hafta iinde olaanst derecede arlaacan sanmyordu. ki 'halk demokrasisi'nde, Kruov ve Molotov ile Sovyet brokrasisinin giritii 'Stalinizmden arndrma' seyri, beklenmedik bir gelimeye yol aacakt: Polonya ve Macaristan.
POLONYA'DA OLUP BTENLER
23 Haziran 1956'da, Poznan'da bir fabrikada, alma ve yaam koullarndan honutsuz binlerce ii bir toplantda yan yana geldi. Varova'ya bir delegasyon gnderdiler. Sonu baarszd. Bu, grev demekti. Polonya'da ilk anti-brokratik devrim balyordu. 25 Haziran 1956'da, Poznan'daki lokomotif fabrikasnda gsteri yapan iilerin zerine milisler ate ayor, 44 ii ldrlyordu. Sonraki gnlerde, zellikle 28-29 Hazran'da Poznan'daki ii snf hepten ayaktayd. Dnemin babakan Cyrankiewcz, "Bu, halk iktidarna kalkan bir eldir, bu eli keseceiz!" diyordu. Brokrasinin acmasz basksna ramen, yaz boyunca ii ajitasyonu durmad. Gomulka, 194 8'de parti ynetiminden tasfiye edildikten sonra, Polonya
Birleik i Partisi VII. Plenum'u tarafndan itibar iade edilmiti. 21 Ekim'de ii kitlelerinin basks altnda, aka Sovyet yanls kanada kar Gomulka, Polonya Birleik i Partisi
Genel Sekreteri oldu; devletten ve partiden en Stalinci unsurlar hemen tasfiye etti. Halkn cokusu had safhadayd. 24 Ekim'de, Varova'da Gomulka'y 350 bin kii alklyordu. Bir tarihinin
Macaristan'da 'halk cumhuriyeti' nasl kuruldu?

Macaristan Halk Cumhuriyeti, Nazi igalinden ve Kzlordu'nun lkeyi istila etmesinden sonra, 1946'da kuruldu. Macaristan Cumhuriyetinin ilan srasnda, hkmet bir "ulusal birlik' koalisyonunca oluturulmutu. 1947'den sonra Souk Sava'n balamasyla Macaristan giderek, bir 'halk demokrasisi'ne dnt; ok partililiin yerini tek parti sistemi ald. Sosyalist Parti ile Komnist Parti'nin birlemesinden sonra, ekonomi tamamiyle milliletirildi ve Sovyet modeline 'uyduruldu'. lke SSCB'nin etkisi altnda kald. 1949'da Varova Pakt'na katlacak olan Macaristan Halk Cumhuriyeti kuruldu. Yeni Stalinci rejim erevesinde muhaliflere ve eletirel komnistlere kar gelitirilen bask dalgalar, zellikle 1949 ve 1953'te aralksz srd.
Kasm aynda Budapete'de kurulan barikatlarn arkasnda kent halk, Sovyet tanklarna kar direnirken, Stalin'in fotoraflarn yakmay da srdrd.
sonradan yazd gibi, "Polonya brokrasisinin zekas, destalinizasyon srecinin bana gemesiydi". PETF MEYDANI AYAKTA! Gomulka ve Polonya brokrasisi kaleyi ieriden fethederken, Macaristan brokrasisi, brokratik dzenin arl ve sertliiyle iilerin honutsuzluu karsnda, farkl bir tavr gelitiGomulka'dan farkl olarak, Macar Stalinci eski muhafzlar Rakosi, Ger ve Kadar, SBKP'nn XX. Kongresi'ndeki 'Stalinizmden arndrma' trenine binmemilerdi. 23 Ekim 1956'da Budapete'de, Polonya devrimi ile dayanma iin, Petfi meydannda byk bir gsteri dzenlendi. Yaklak 200 bin ii ve gen, bamszlk ve zgrlk iin sokaklardayd. Stalin'in heykeli alaa edildi. Macaristan devrimi balamt. Parti gsteriyi yasaklad, polis gstericilere silah ekip ate etti; onlarca insan ldrld. 'Macar Gomulka's' olmak iin her eye sahip olan Imre Nagy, kitle basks altnda babakan yapld.
4 KASIM MDAHALES
23 Ekim'i 24'ne balayan gece, Sovyet askerleri mdahale etti. Hemen grevler genelleti ve 24 Ekim gn iktidar, domakta olan ii konseylerinin ve devrimci komitelerin eline geti. 14 Kasm 1956'da, Nagy hkmetinde yer almasna ramen, Sovyetler'i 'aran' Kadar bakanlnda kurulmu 'ii ve kyl hkmeti' karsnda, aslnda bir 'ikili iktidar' oluturan Byk Budapete i Konseyleri Merkezi kuruldu. Bu durumda ii konseyleri lkenin siyasal merkezi haline geldi ve ii iktidarnn gerek
taban olumaya balad. Hkmetle grmelere balayan ii konseyleri merkezi, iletmelerin zynetimi ynnde neriler iletti. Kremlin brokrasisi iin durum tahamml edilmez hale gelmiti: Kzlordu, 4 Kasm'da ikinci kez mdahale etti. Macar iileri, barikatlar kurarak Sovyet tanklarna kar kahramanca mcadele ettiler. BLANO Ayaklanmada 2.700 kii cann kaybetti; 300 kii de idam edildi. Binlerce insan hapse atld. Budapete ii konseyleri bakan vekillerinden, daha sonra anlarn kaleme alm olan Franois Feitj'nn belirttii zere, "Polonya'dan farkl olarak, Macaristan'n yeni rejimi her zaman Rus zrhl aralar tarafndan dorudan dayatlan ilk gnahlarn taycsyd." En fazla direnenler, byk sanayi merkezlerinin iileriydi. Macar ii konseylerinin devrimci hareketi, zellikle Sovyetler'in ikinci mdahalesinden sonra ykselmeye balad. i Konseyleri Merkezi 9 Aralk'ta feshedildi, iyerindekiler ise bir sre daha devam ettiler. Imre Nagy, Mareal Maleter ve gazeteci Miklos Gimes gibi ayaklanma nderleri ve politika-
Imre Nagy kimdir?

7 Haziran 1896'da Kaposvar'da doan Imre Nagy, bir kyl ailesinden geliyordu. Siyasal yaants, Sosyal Demokrat Parti iinde balad. I. Dnya Sava srasnda arlk Ordusu tarafndan esir alnd ve sava tutsa olarak Rusya'ya gtrld. Bu dnemde, Bolevikler'in yrtt propagandadan etkilendi ve Ekim Devrimi sonrasnda Kzlordu saflarnda i savaa katld. 1919 Macaristan ayaklanmasndan sonra kurulan Bela Kun nderliindeki devrimci hkmette grev ald. Macar devriminin ezilmesinden sonra SSCB'ye snd. 1944'e kadar Moskova'da kalan Nagy, I I . Dnya Sava sonrasnda Kzlordu ile birlikte Macaristan'a geri dnd. Kurulan hkmetlerde Tarm Bakanl, ileri Bakanl yaptktan sonra 1953'te Babakan oldu. Babakan olduunda, 'yeni bir dnemin baladn' belirterek af ilan etti. Liberal bir politika izlemesi nedeniyle Rakosi ve Gre'nin muhalefetiyle kar karya kald ve 1955'de Merkez Komitesi'nden, 1956'da da Macaristan i Partisi'den atld. Bir sre sonra yeniden partiye alnd. Stalin'in lmnden sonra Temmuz 1953'te Rakosi'nin yerine babakanla getirildi. Tarmn kolektifletirilmesine kar kt. Ar sanayi zorlamalarn durdurdu. Ald nlemler yznden, partisinden ikinci kez ihra edildi. 1956'da Budapete ayaklanmalarnn ardndan kurulan koalisyon hkmetinin bana getirildi.
Time dergisi, 1956 ylnn son saysn (solda, ortada), 'Macar zgrlk savas'na ayrmt. En fazla direnenler (solda, altta), byk sanayi merkezlerinin iileriydi.
clar, 16 Haziran 1958'de kapal bir durumadan sonra asldlar. Tarihi Eric Hobsbawm 'Ksa 20. Yzyl Tarihi' kitabnda olay yle deerlendirir: "Polonya'daki reformcu komnist nderlik, Moskova tarafndan bar biimde kabul edildi ve Macaristan'da bir devrim patlak verdi. Burada bir baka komnist reformcu, Imre
Nagy'nin bakanlnda kurulan yeni hkmet, tek parti ynetiminin sona erdiini, Macaristan'n Varova Pakt'ndan ekileceini ve gelecekte tarafsz kalacan ilan etti. Sovyetler Birlii, ite farkl grler olsa da, Polonya'y hogryle karlayabilirdi ancak Macaristan' ho grmeyecekti. Devrim, Kasm 1956'da Rus ordusu tarafndan ezildi."
Popler TARH / Kasm 2000 67
Nargile imenin drt altn kural

Eski tiryakilere gre, nargile imenin drt kural vardr: Maa, mee, ke, Aye... Maa, tmbekinin zerinde yanan atei idare eder; mee, yanan kmrn kalitesini; ke, nargilenin iildii rahat bir mekn; Aye... Aye de hizmet edenin becerisini...
FEZA KRKOLU nl talyan yazar Ed~ mondo De Amicis 'stanbul 1874' isimli kitabnda, Trklerin yaamnda nemli bir yeri olan kahvehaneyi yle anlatr: "... Kar duvara baka bir raf aslmt, bunun da iinde ylan gibi kvrlp bklm uzun hortumlu billur nargilelerle kiraz aacndan yaplm toprak lleli ubuklar vard. Nargile ierek hayale dalm be Trk peykenin stne oturmutu, srtn duvara dayam, aznda ubuk olan dier arkalksz alak hasr sandalyelere yanyana melmi kapnn nne yerlemilerdi. (...) Kedi mrltsna benzeyen nargile suyunun sesinden baka bir ses duyulmuyordu. Herkes, hibir ifadesi olmayan bir ehreyle nne sabit baklarla bakyordu. (...) Ahap bir ev, oturan bir Trk, gzel mi gzel uzak bir manzara, kuvvetli bir k ve byk bir sessizlik: ite Trkiye. Bu isim ne zaman zihnimden gese, bu hayallerin hepsi birden, Hollanda deyince aklma deirmenle kanaln gelmesi gibi, ayn anda gzmn nne geliyor." (Edmondo De Amicis, stanbul 1874, Trk Tarih Kurumu Yaynlan, 1993) Edmondo De Amicis'in szn ettii Trkiye oktan tarihe kart. Artk ne kahvehaneler, ne o billur nargileler, ne de kiraz aacndan yaplm toprak lleli ubuklar var. Artk kuvvetli bir k ve byk bir sessizlik de yok. Neredeyse tarihe karacak bir tiryakilikten sz etmek istiyoruz. Kahvehanelerin durumu malum... Sz konusu etmek istediimiz o deil. Szn ettiimiz nargile. 'Modernleme' ile birlikte ke-
Topkap Saray Mzesi vitrinlerinden, iki nargile: ieleri, kristal ve gmten.
yiflerimiz, alkanlklarmz da deiti. nce kahvehanelerden olduk, 'cafe'ler modern hayatn vazgeilmez bir paras oldu byk kentlerde. Ve elbet bu deiim, 'eski'yi silerek kendini gsterdi. Trk kahvesi, kahve iebileceiniz yerlerin says snrl. ay bardaklar; bardaklar da 'modernizm'den nasiplerini aldlar. imdi 'cup'lar moda... Nargile... O da yok olanlardan. Asrlardr ttn iilen bir lkede artk ttn denilince, akla sadece sigara geliyor. Nargileden vazgetik, inann pipo bile gelmiyor akla. ubuklaryla, nargileleriyle nl stanbul'da artk nargile iilen yer says bir elin parmaklarn bile gemiyor. Geri bu kanlmaz, nk bu kente hkim olan tek ey, 'hz'... Ve sakinliin, huzurun belirtisi saylan nargile ya da pipo imek, artk pek mmkn deil. nk ikisi de sabr isteyen, zahmetli ama bir o kadar da keyifli uralar. (Pipo baka bir yaznn konusu olsun, biz nargileyle devam edelim.) Nargilenin tarihine ilikin en gzel satrlar, Nureddin Rt Bngl'n 'Eski Eserler Ansiklopedisi'nde bulduk. te nargilenin etimolojik ve tarihi hikyesi. Virglne, noktasna dokunmadan: " Nargile ilk defa bundan drt be yz sene kadar evvel Hindistan'da icad edilmi ve naril denilen byk hindistan cevizinin krndan yaplmtr. Sonra Msrllar kam sokulmu kabaklarla hai imee alk olduklarndan orada fevkalde hsn kabul grm ve adna da nargil denilmitir. Msrllar cim harfini (g) harfiyle ifade edebildiklerinden naril burada nargil olmutur. Bilahare ranllar da kabul ederek bklm ylan manasna gelen (marpi) icat etmilerdir." (Nureddin Rt Bngl, Eski Eserler Ansiklopedisi, ituri Biraderler Basmevi, 1939) Bir seyyah ile baladmz yazya baka bir seyyah ile devam edelim. Norve'in Nobel Edebi-
yat dll yazar Knut Hamsun, 1899 ylnda stanbul'a gelir. 'Mcadelel Hayat' isimli kitabnda da stanbul'u anlatr: "Hizmetkr elinde bir nargile ile soru sorarmasna bana bakyor. Bam sallayp, getirmesini sylyorum. Hizmetkr nargileyi hazrlyor, yakp marpucunu uzatyor. Marpucun az diler arasna sktrlamayacak kadar kalm olduundan, dudaklara dokundurmak lazm geliyor. meye balyorum. Trk usul nargileyi daha nce Paris'te ve Londra'da imi olduumdan tecrbeliyim. Nargileyi bira itikten sonra geri veriyor ve bir sigara yakyorum." (K. Hamsun, H. C. Andersen, stanbul'da ki skandinav Seyyah, YKY, 1995) Evet, neredeyse biz de Paris ya da Londra'da iebileceiz nargileyi... Ttn imek, nargile imek bir keyif demitik. Bu keyif ise ancak ttnn dumann havaya savururken dumann peinden yava yava szlen hayallerin artk hayaller bile hzl!- insann iini 'stmasyla' tam olur. Yani dememiz o ki, nargile imek iin gereken her bir eyin tam olmas gerekir. Eski tiryakiler -imdi yeni yeni nargile imeye alanlar alnmasn- anlatrlar; nargile imenin drt kural vardr: Maa, mee, ke, Aye... Maa, tmbe-
kinin zerinde yanan atei idare eder; mee, yanan kmrn kalitesini; ke, nargilenin iildii rahat bir mekn; Aye... Aye de hizmet edenin becerisini... , imdilerde bu drt altn kural birlikte bulabileceiniz bir kahvehane yok. Nasl olsun ki, artk bu kent 'hz'la birlikte, 'hz' iin yaayanlarn kenti. Sabr isteyen, emek isteyen nargileye rakip sigara da varken stelik, nasl olsun 'huzur iinde' nargilenizi tttreceiniz kahvehaneler... emberlita'ta orlulu Ali Paa Medresesi'ndeki kahve, Tophane'deki Erzurum ayevi de -Galata Kprs'nn altnda idi, kpr yannca buraya snd- olmasa, nargileyi Kapalar'da turistlere satlan biblo diye tanyacak ocuklar!
stanbul'daki Avusturya posta memurlar nargile iiyorlar; fotoraf 'Sabah Joailler' imzal (stte). Altta ise, bir mahalle kahvesinde nargile ienler.
ukura dutuu gece, Orhan Veli neredeydi?

Orhan Veli, 1950'nin 10 Kasm gecesi, Ankara'da Belediye'nin at bir ukura der. Beyin kanamas balar ve 17 Kasm'da Orhan Veli, gn nce kaldrld Cerrahpaa Hastanesi'nde, saat 23.20'de gzlerini stanbul'a kapar. Doktorlar lmn pheli grrler...
SUNAY AKN
stte, drt arkada: Soldan saa; Orhan Veli, inasi Baray, Oktay Rifat ve Melih Cevdet Anday. Bedri Rahmi'nin kapak deseni ile Orhan Veli'nin 1947 tarihli ikinci kitab (sada). 70 Popler TARH I Kasm 2000
ayezid Camii'nde namaz klnan cenazenin ardndan yryen insanlar, Caalolu'na geldiklerinde, yoku boyunca sralanan kitabevlerinin kepenklerini birer birer indirdiklerini grrler. Vitrinleri bir giyotin gibi kapatan inkolarn kardklar sesler, bir matem melodisi gibi yoku boyunca yanklanr.
CENAZEYE ASKER SELAMI
O srada, ar iznine kan bir asker, cenazeye gsterilen ilgi karsnda yamndakine sorar: "Merhum ne i yapard abi?"... "airdi" yant zerine "Nee, air mi?" diyerek heyecann ifade eden asker, esas durua geer ve nnden ar ar ilerleyen tabuta selam akar! O gn, duvara asl takvim yapraklarnda '17 Kasm 1950'
tarihi yazmaktadr. Tabutun iindeki de, gn nce kaldrld Cerrahpaa Hastanes'nde, saat 23.20'de gzlerini stanbul'a, iire ve yaama kapayan, doktorlarn lmn pheli grdkleri iin otopsi yaptklar, kestikleri, bitikleri Orhan Veli'nin narin bedenidir. Orhan Veli, Aiyan mezarlnda, tasarmn Abidin Dino'nun yapt kabire defnedilir. iirleri gibi ssl psl olmayan mezar tanda yalnzca, 'Orhan Veli 1914-1950' yazmaktadr. airin kendini anlatt 'Ben Orhan Veli' adl iirinde yle bir dize yer alr: 'Edebiyat tarihisi bulsun'.
CEBNDEN IKAN R
Ankara'da Atatrk Orman iftlii'ndeki tren istasyonunun bahesinde, soldan saa doru n srada oturanlar: Sabahattin Ali, Orhan Veli, Roji Szabo, Rebia eref ve Aliye Ali. Arka srada ise soldan saa, Matika Szabo, Filiz, Szabo, Muvaffak eref.
Orhan Veli'nin bulunmasn istedii, 'pek muteber' olan sevgilisinin addr. Ama ak konusunda, edebiyat tarihisine bulacak pek bir ey brakmaz air. nk lmnn ardndan hastanenin deposuna gnderilen eyalarnn ceplerinden at yarlarn gsteren bir program ve di frasnn sarld katta, 'Ak Resmi Geidi' adl bir iir kar. Sz konusu iirde air, sevgililerini tek tek anmaktadr... Edebiyat tarihisinin bulmas gereken, Ankara'da, Belediye'nin at ukura dt ve lmne neden olan beyin kanamasnn balad 10 Kasm gecesi, Orhan Veli'nin nerede olduudur.
SNAS BARAY'IN LOKANTASI
tarafndan yaplmadr. Ankara'da yaayan inasi, arkadalarnn sesleniiyle 'bir de inasi', anneannesinin Hac Bayram Veli Camii'nin yaknnda bulunan evinin bodrum katnda ' Nal' adnda ikili bir lokanta aar. Bir dnem sanatlarn urak yeri olan lokanta, evre dzenlemesi srasnda yklr. Melek Baray, Melih Cevdet Anday'n iirinde nl airle birlikte anlan 'inasi'nin kim olduunu merak edip aratran Sosyolog Okan Konuralp'e, eini 1989'da kaybettiini syleyerek, lokantann masalarnda ge-
zinen, konuklarn elyazlaryla dolu eref defterini gsterir ve unlar syler: "Orhan, ukura dt gece bizdeydi. Baka bir yere urayp iki imi olamaz."
RNDEK DER PULARI
Edebiyat tarihileri iin Orhan Veli'nin iirinde pek ok ipucu vardr. "Hanginiz bilir benim kadar / Karpuzdan fener yapmasn" dizeleriyle balad 'Sakal' adl iirinde iddiasna yle devam eder: "Sedefli hancer-
Bu sorunun yantn aramak zere, Melih Cevdet Anday'n 'Fotoraf adl iirindeki iki dizeden yola koyulalm: "Drt kii parkta ektirmiiz, / Ben, Orhan, Oktay bir de inasi..." Melih Cevdet Anday'm, Oktay Rifat ve Orhan Veli'yle birlikte and inasi Baray, Ankara Lisesi'nden arkadalardr ve de okulun tiyatro kolunun sahneledii oyunlarn dekorlar onun
Kendi azndan...
Orhan Veli, arkada Muvaffak Sami Onat'a gnderdii bir mektupta kendini yle anlatr: "1914'de dodum. 1 yanda kurbaadan korktum. 2 yanda gurbete ktm. Yedisinde mektebe baladm. 9 yanda okumaya, 10 yanda yazmaya merak sardm. 13'te Oktay Rfat' , 16'da Melih Cevdet'i tandm. 17 yanda bara gittim. 18'de rakya baladm. 19'dan sonra avarelik devrim balar. 20 yandan sonra da para kazanmasn ve sefalet ekmesini rendim. 25'te bamdan bir otomobil kazas geti. ok k oldum, hi evlenmedim. imdi askerim."
Orhan Veli'nin pantolon paalar

lmnden 38 yl sonra, Rumelihisar'ndaki parka heykeli dikilir Orhan Veli'nin. Heykelin yapl aamasnda, Melih Cevdet Anday aranlr ve arkadann oturup kalkn ieren sorular sorulur. Anday, Orhan Veli'nin otururken bacak bacak stne attn sylese de, heykelin bu oturu ekliyle hibir ilgisi yoktur. Melih Cevdet Anday'n szlerini dorulayan fotoraflardan biri, Sabahattin Ali'nin anlatld, 1995'te yaymlanan 'Filiz Hi zlmesin' adl kitabn sayfalarndadr. Bu fotorafta, Sabahattin Ali'nin yannda oturan Orhan Veli'nin, bacak bacak stne att grlr. Bir dier fortoraf ise, Mina Urgan'n 1998'den itibaren sat listesinde dev admlar atan 'Bir Dinozorun Anlar' adl kitabnda yer alr. Urgan'n, Kllk Kahvesi'nde ektirdii fotoraftaki Orhan Veli'nin pozu, Melih Cevdet Anday' dorular. Heykelde, airin oturuu gibi giydii, daha dorusu kendisine giydirilen pantolon da tartmaya aktr. k giyinmeyi seven Orhan Veli, parasz kalnca elbiselerini eskiciye satard. Bu konuda unutamad bir ans vardr Melih Cevdet Anday'n: "Satt yer hep ayn eskici olurdu. Hergele Meydan'ndaki bir eskici. Tatl bir anm var, onu anlatvereyim, bu giysilerin pantolon paalar dard elbet, Orhan'n beenisine uygun olarak. Bir gn, gene bir giysisini gtrdnde, eskici: 'Beyim, bir dahaki sefer paalar bol tut, nk satlmyor dar paal olduu iin' demiti." Orhan Veli'nin pantolon paalarnn ksa oluunun nedeni babasdr! Cumhurbakanl Senfoni Orkestras'nda eflik yapan Mehmet Veli Bey, hi holanmazm pantolon paalarnn ayakkabya kadar sarkmasndan. Hatta, airin Ankara Lisesi'nden arkada Oktay Rifat, bir kompozisyon dersinde kaleme ald yazda, szn ettiimiz paa sorununu ele alm ve Orhan Veli'nin evden karken pantolon paalarn epey yukarya ektiini yazmtr. Heykele baktmzda, pantolon paalarnn uzun olduunu grrz!. le stne / Glcemal resmi izmesini"... airin, karpuzdan fener yapma konusunda kendine olan gveninin nedeni, Beykozlu oluudur. stanbul'un karpuz tarlalaryla dolu olan bu irin kazasnda 13 Nisan 1914'de doar Orhan Veli.
Orhan Veli, Bedri Rahmi Eyubolu ile Sait Faik'in ortasnda (sa stte) ve Orhan Veli, Beykoz'daki ocukluk yllarnda (sada).
Umurunda m dnya!" Bu iir, Orhan Veli'nin 1947'de yaymlanan 'Yenisi' adl drdnc iir kitabnda yer alr. Dnyann gidiiyle ilgilenmeyen kadnlar talayan iirde ad geen 'Londra Konferans', iirin yazld gnlerde henz yaplmamtr. iirin, kinci Dnya Sava'n sona erdiren atom bombasn ve sonrasn ierdiini gz nne alacak olursak, Londra Konferans'nn 1948 ylnn ubat aynda gerekleen toplant olduunu syleyebiliriz. SSCB'nin katlmad bu toplantda, ngiltere, ABD ve Fransa, Bat Almanya'daki igal blgelerinin statsn belirleyerek, federal bir devletin ve Ruhr havzasnda uluslararas bir denetimin kurulmasna karar verirler. VE ORHAN VEL'NN SNNET Londra Konferans'nn 1921 ylnn ubat ve Mart aylarnda yaplan, Batl devletlerin zorlamasyla stanbul ve Ankara hkmetlerini ayn masaya oturtan toplant olduunu dnemeyiz. Ankara'y temsil eden Bekir Sami Bey'in 'Misaki Milli' andna aykr davrand iin grevden alnmasyla sonulanan toplantnn atom bombasndan ok nce dzenlenmesi bir yana, Orhan Veli o yl henz yedi yandadr. Bu konferansn tartmalarnn srd 1921 ylnda Orhan Veli, Halife Abdlmecit'in Yldz saray'nda dzenledii dnde snnet edilen ocuklar arasndadr!..
giden ii kzlar, sucularn ngraklar gibi pek ok motif karlar bizi Orhan Veli iirinde... Ama onun 'Cmbzl iir'inin tarihiler asndan apayr bir nemi vardr: "Ne atom bombas, / Ne Londra Konferans; / Bir elinde cmbz, / Bir elinde ayna; /
HANG LONDRA KONFERANSI? stanbul'un, tarihin ak iinde deien dokusunu Orhan Veli'nin iirlerinde grebiliriz. Galata Kprs, altndan gemek iin bacasn kran atana, mavnalar, bayram yerlerinde kurulan kayk salncak, Rej'ye
Bualma; merakediyorum@googlegroups.com yeleriiinhazrlanmtr. Benzeralmalardanhaberdarolmak, neri, istek ve karlatnz sorunlan bize bildirin. almalarmz takip etmek iin merakediyorum@googlegroups.com e-postaadresine "yelik" balkl veya bo bir mesaj gnderin. Grupsayfasn http://groups.google.com/group/merakediyorum inceleyerek daha nce yelerimizle paylatmz almavemesajlaninceleyebilir, yeliinizidzenleyebilirsiniz.
NEZIH UZEL yl Aralk aynn balarnda bir gn, Haydarpaa Tren stasyonu mdrnn odasna iki kii girdi. Gelenler alkn tavrlarla, gsterilen yerlere otururken Gar Mdr'ne kendilerini tanttlar. Arbal halleri ve gsterili grntleriyle bu hatrl kiiler, pek yle sradan tren mterisine benzemiyorlard. Mdr az sonra bu insanlarn, stanbul'da artk saylar epey azalan eski Mevlevi ailelerden olduklarn rendi. Mdrn misafirleri yava sesle konuuyor, laf tane tane anlatyorlard. stekleri olduka ak ve anlalr cinstendi: Konya'ya gideceklerdi. Kalabalk bir grup insan olduklarn, aralarnda yal kimseler bulunduunu ve bu nedenle kendilerine ayr bir vagon tahsis edilmesini istiyorlard. Ayrca.bu vagon, trenin en son vagonu olmalyd ki aradan yabanc kimseler geme-
ilerleyen yllarda Konya trenine sadece vagon balatmak deil, sonradan servise giren Fiat marka motorlu trenlerin makinist, kondktr ve de kontrolrn dahi, kendisi tayin edecekti. KONYA'YA GDEN HEYET Birka gn sonra bir akam vakti Haydarpaa Gar'ndan hareket eden tarifeli bir posta treni, bir vagon dolusu Mevleviyi ertesi gn akam saatlerinde Konya'ya ulatrd. Yorgun yolcular trenin en son vagonundan inmilerdi. Konya Belediyesi onlara, o yllarda ehrin en lks konaklama yeri olan Baak Palas'ta yer ayrmt. O yl, o trenle Konya'ya gidenler arasnda mparatorluk dneminde stanbul'da bulunan be mevlevhanede grev alm kiiler vard. Bu kalabaln iinde. Galata Mevlevhanesi kudmzenbalarndan Sadeddin Heper ve akir etiner, Sur dnda Yenikap Mevlevhanesi ileke dedelerinden Osman Dede, yine ayn mevlevihanede Sema kartm Ahmet Bican Kasabolu ve Eyb Bahariye Mevlevihanesi eyhi Selman Tzn ba ekiyorlard.
HTFALN KURUCUSU: SADEDDN HEPER
AYRICALIK SIRASI MEVLEVLERDE MYD?..
Mdr sesini karmad... inden, 'Bu kadar da fazla' diyordu. Hani herkes kendine ayrcalk ister ya... Acaba imdi de sra Mevlevilere mi gelmiti? Bu beyzadelere ne cevap vermeliydi? Aslnda Mdr, Ankara erafyla buna benzer pek ok olay yaamt, ama bu defa i bakayd. Karsnda oturan ve kendisini dikkatle szen iki kiiden biri devrin tannm bir yazaryd. Televizyonun henz lkemize ulamad devirlerin o mthi ke yazarlarndan biri... O gnlerde o yazar, bir kalem darbesiyle, deil mdr, bakanlar dahi yerinden oynatrd. Gar Mdr aresiz, "Pekiyi..." dedi. Bir gelenei balattn bilmiyordu, zira o 'heyet'
Hz. Mevln'nn vefat tarihine rastlad takvimcilerce hesaplanan Aralk aynm 17. gn, eski deyimle 'ihtifal' ad verilen bir anma toplants yapmak, lkede teden beri adet olmutu. Pir Makam'nr bulunduu Konya ise bu toplantlarn asl yeriydi. Ancak vaktiyle sokaklarnda Deliba eteleri'nin kar devrime yeltendikleri Konya, uzun yllardan beri devlete izlemeye alnmt. Burada kapsaml bir 'ihtifal' yapmak, devletin laiklik ilkesine aykr debilirdi. Dolaysyla, 1956 ylnn Aralk aynda, stanbul'dan zel kuetli bir vagona dolarak ertesi gn Konya Gar'na dklen Mevlevi heyetinin, lkeye egemen taze liberalizm havasna ramen, yine de son derecede dikkatli olmas gerekiyordu. te bu dikkati gsterenlerin banda, Sadeddin Heper yer ald. Akas, Heper ve arkadalar, modern ve laik Trk devle-
Sadeddin Heper, 1954 ylnda stanbul'da Spor ve Sergi Saray'nda yaplan eb-i Arus treninde. Bu ayin halka ak ilk trendi (en stte). Nezih Bagelen ve akir etiner bir trende kudm alyorlar (stte).
TANIKLIK
tine, Mevln'y anmann sakncas olmadn anlatabildiler. Tekke ve zaviyeleri kapatp bir takm sahte ve ylk hiyerarik numaralara son veren 677 sayl nl nklap Kanunu ortada iken, Mevln'y eski tekke gelenekleriyle andlar, sema trenleri dzenlediler ve knt halindeki eski eitim sistemi yerine, yepyeni, tertemiz genlerin yetimesine olanak salayan yeni ve modern bir 'Mevlevi Konsepti'ne giden yollar atlar. YEN 'MEVLEV KONSEPT' Sadeddin Heper yzyln banda Eypsultan'da dodu; uzun yllar Eyyub l Ensari trbe ve camiinde hizmet veren bir ailenin mensubuydu. evrenin kltrn derinden kavrad. Adeta bir 'Eyyb Sultan rn' oldu. Mzik kltr ve zevkini Zekai Dedezade Ahmet rsoy, mzikolog Rauf Yekta ve Ahmet Avni Konuk'tan ald. Yenikap ve Galata mevlevihanelerine devam etti. Yenikap Mevlevihanesi'nin son eyhi Abdlbaki Efendi ve Galata Mevlevihanesi kudmzenbas hattat Emin Yazc'dan yararland. Meslei maliyecilikti. Beyolu Maliyesi'nde veznedarlk ve Saray mutemetlii yapt. Emekliliinde, stanbul Belediye Konservatuvar Tasnif Heyeti yesi ve TRT stanbul Radyosu danman oldu. Yakn arkada Neyzen Halil Can beyle birlikte Konya Mevln ihtifalinin kurucusu olan Sadeddin Heper, Mays 1980 gn hayata gzlerini yumarak Eypsultan'da aile kabristanna gmld. 'TEKKE GRM'
AKR ETNER
1956 ylnn 'tekke grm' Konya yolcusu Mevlevilerinin ikincisi, rahmetli akr etiner'di. Yakn dostlar ona ksaca 'akir Hoca' derlerdi. stanbullu idi. Sarahaneba'nda Damat brahim Paa Medresesi'nde okumutu. Bir okuduunu bir daha mr boyu unutmayan eski medreselilerdendi. Vaktiyle medresede arkadalar ona 'Molla Kereviz' diye taklmlar, o da gelmi evde babasna sylemi. Babas, "Aldrma, kerevizin 16 trl faydas vardr" demi. Arkadalarnn ona neden 'Molla Kereviz' dediklerini ise Hoca hi sylemediydi... akir Hoca'nn babas vaktiyle Tophane'de Karaba Camii imam ve smail Rum Dergah'nn zakirbasym, binlerce ilahi bilirmi, ad 'Hopuzade' imi. Bu yzden Hoca'ya da bazen 'Hopuzade' denirdi. Hoca'nn musiki bilgi ve zevkini ailesinden ald anlalyor. Ayrca medrese kltrnn verdii arlkla sadece dz yazlar deil, musiki paralarn da asla unutmazd. Eski usta-rak mek geleneinin muhteem bir rneiydi. Teyp gibiydi. Yllar nce rendii eserlerin en ufak detayn hatrlar, Trk San'at Musikisi'nin nl 9/1 koma farklarn annda hisseder ve yanll derhal adamn yzne vururdu. Hi acmas yoktu Hoca'nn. Baz eylerin asla tavize ve laubalilie gelmeyeceini bilerek yaam bir neslin retimiydi. akir Hoca hukukuydu. Medresede hukuk okumutu. Ahmet Cevdet Paa'nn Mecelle'sini ezbere bilirdi. brahim Halebi'nin Ml-tek'sn ve daha pek ok muteber fkh kitabnn adn ondan renmitik.
Hoca bu yzden uzun yllar stanbul Vakflar Ba Mdrl'nde alt ve pek ok arazi davalarnda, mahkemelerde bilirkii oldu. nanlmaz derecede drst ve mert bir insand. akir Hoca, bir neslin erefiydi.
CRA YERNDE AMA...
Hopuzade akir etiner, Sadeddin Heper gibi ayn hocalardan feyz alm, Zekaizade ve Rauf Yekta'dan yararlanm, ayn kaynaklarn suyunu imiti.
Sadeddin Heper (stte), 20. yzyln banda Eypsultan'da dodu. akir etiner (stte sada), medrese eitimi grm ve ailesinden de derin bir mzik kltr almt.
Gen yata Galata Mevlevihanesi'ne kudmzenba oldu. 1956'dan sonra da Konya ihtifallerinde grev ald. Hoca'y bir gn AKM'de bir Mevlevi Musikisi konserine gtrmler. Sahnede yer alan mzisyen ve okuyucular oturduu yerden bir bir saym: 12 kz, 14 erkek; ef, Nevzat Atl. "ef geldi, bize srtn dnd; konser balad. Her ey iyi, akortlar fevkalade, basklar mkemmel, icra yerinde. Ama bu bir Mevlevi Ayini deil!" derdi. akir Hoca, ubat 1988'de bu dnyadan gt. Karacahmet Mezarl'na gmld. Defin srasnda mstakbel kabrinin banda Mevleviler, ayak ucunda Kadiriler yer almt. 'LEKE' OSMAN DEDE Mevlevi'likte mertebe vardr: Sikke ve Hrka giyip ba tekbirlenerek tarikata girmek, ara sra ayinlere gelip uzaktan Mevlevileri severek Mevlevilie ilgi duymak ve yl 'ile' doldurduktan sonra zel merasimlerle 'Hcre'ye kp artk mr boyu bir 'Mevlevi Dedesi' (ile-
ke Dede) olarak anlmak... Osman Dede, ite bu nc mertebedendi. 1956'nn 'htifal Mevlevileri' arasnda tek ileke Dede, oydu. Dergahlar kapandnda Mevln Trbesi'ndeki grevi geri alnmayan Mehmet Dede, ikincsydi. Ama o, stanbul'dan gelmi deildi, zaten Konya'da oturuyordu. Belki o yllarda Manisa-Demirci'den gelen ve vaktiyle Manisa Mevlevihanesi'nde sema etmi olan Mehmet Kalay Dede de 'ileke' bir dedeydi, hatrlamyorum. Sormamtk. Soramazdk. Edep vard. Dede stanbul'da Yenikap Mevlevihanesi'nde 'ile'ye soyunmu, ancak o srada balayan Birinci Dnya Sava dolaysyla devrin iktidar partisi ttihat ve Terakki've yaranmak isteyen tekke eyhi Abdlbaki Efendi'nin kurduu 'Mevlevi Taburu'na girmek zorunda kalmt. Bu yzden 'ile'yi kran Dede, savatan sonra bir baka mevlevihanede, muhtemelen Manisa Mevlevihanesi'nde yeniden ileye soyunarak Dede nvann almt.
CAVD'N KAHVES'NDE... O tam bir 'Dede' idi. Fevkalade nazik ve kibard. Yava sesle konuurdu. Kp gibi sard ama her ne hikmetse, ney sesini duyard. Baka hibir sesi duymaz, yannda en hafif perdelerden alnan bir neyden ise haberi olurdu. Bilmem doktorlar bunu nasl izah edecekler; ama 1973'n 4 Eyll'nde bu dnyadan ekip giden Osman Dede'nin bu halini, herkes bilirdi! Dede ney satard. Eski zamann btn neyzenleri gndzleri onun oturduu Beyazt'ta adrclar Soka'ndaki 'Cavid'in kahvesi'nde toplanrlar, Dede'den ney alrlard. Kam toplayan, ney aanlar, atklar neyleri Osman Dede'ye getirirler o da onlara mteri bulurdu. Pek ok hevesli gen Dede'nin tevik ve desteiyle, giderek koca koca neyzenler oldular. Dede, Konya htifali'nde 'Halile' alard. Bylece ney yannda, 'Halile' denilen ve iki yuvarlak sar madeni paradan oluan 'Tekke Zili'ni ve dolaysyla Mevlevi Ayini'ni de duyduu anlalyor. Dede Rum'dan dnm ve
Osman Dede (stte), 1956'da Konya'ya giden Mevleviler arasndaki tek 'ileke Dede' idi.
FOTORAF: ALI Z Popler TARH I Kasm 2000 77
Solda, Nezih Uzel ile Osman Tezkan; altta ise Ahmet Bican Kasabolu. Sa sayfadaki fotorafta da Sadeddin Heper, Ahmet Bican ve Selman Tzn, 1964'te Konya'da.
'Sreyya' adn alm bir hanmla evliydi. Bir olu vard. Neye yarar ki ailesiyle aras pek iyi deildi. Bu tekke insanlarnn aileleriyle ilikileri, pek i ac olmuyor. Onlar gslerini hr ufuklarda lgn rzgarlara tutarak baka baka iklimlerde yol alrken, aileleri ne olur ne olmaz ky sularda yelken amay uygun gryor. EYHLERN SONUNCUSU: SELMAN TZN Konya Mevln htifali'nde yaplan Mevlevi Ayini, 'turistik' bir gsteriden ibarettir. Bin yllk Trk tekke geleneinin bugn iin alabilecei bir ekildir. Uzun asrlar srm ve sonunda sarpa sarm bir sistemin kalntsdr. Ama bir ulusal kltr mirasdr. Ayin dzgn yaplmaldr. Bu bir teknik olaydr. Her ey yerli yerinde, aslna uygun ve otantik olmaldr. Otuz be yl nce Konya'daki Mevln anma toplantsn kuranlar, her ne kadar 'turistik gsteri' kavramndan yola kmak zorunda kaldlarsa da, yine
de iin selameti bakmndan gerek Mevleviler arayp bulmulard. nsanlar Selman Tzn' bylece tandlar. O, stanbul'un be mevlevihanesinde grev yapm eyhlerinin sonuncusuydu. Dierleri Yenikap eyhi Abdlbaki Efendi, Kulekap veya Galata eyhi Ahmet Celaleddin Dede, skdar Mevlevihanesi eyhi Ahmet Remzi Dede idi. Beinci Tekke olan Kasmpaa Mevlevihanes'nin eyhi bilinmiyor. O srada bu kiilerden hibiri hayatta deildi. ALTI YAINDA, DERGAHIN BAINDA Selman Tzn, Eyp'te Bahariye Mevlevihanesi'nde dnyaya geldi. Tekke'nin o zamanki eyhi Hseyin Fahreddin Dede'nin kznn oluydu. Dergahta byd. Ya alt olduunda, eyhlik sras kendisine gelmiti. Alt yanda bir ocuun bylesine nemli bir dergaha eyh olamayaca akt. Dolaysyla Konya elebilik Makam oraya Bahaeddin Bey namnda bir 'eyh naibi' tayin etti. Ancak bu durum uzun srmedi. Trkiye'de btn tekkelerle birlikte Bahariye Mevlevihanesi de tarih
olunca, gen Selman ailesiyle birlikte ortada kald. Uzun yllar srecek skntl bir hayata dtler. Konya htifali, Selman Beyi bulduunda artk orta yalarn srdren Dergah grm son Mevlevi eyhi, Beikta'ta Et Balk Kurumu'nda mdrd. imdi yklm olan sahildeki bu binann nnden Selman Bey, yazn scak gnlerde denize girerdi. htifal, uzun yllar Mevlevilikten ayr kalm ailenin dirilii oldu. Hseyin Fahreddin Dede'nin kk kz Destine Hanm, Selman Bey'in hanm ve kzkardei, iki olu, kz ve aile yaknlar artk her yl aralk aynda Konya yolcularydlar. Kalabalktan otellerde yerlerde yatarlard. lk yllarda Semazen olarak trenlere katlan Selman Tzn, yallnda Postniin oldu. O srada balayan yurtd gezilerinde yllarca grev ald. Selman Tzn, 10 Haziran 1995'te ld. Eyp'te yatyor. YAKIN DEVR SEMAZENLERNN ATASI: AHMET BCAN 1953 ylnda balayan Konya Mevln htifali'nde balangta Konyal semazen bulunmazd.O srada bu ehirde sema gelenei sryordu; ama bu i, yal bal kimselerin dual, salavatl, ilahili ve Kur'an okumal dost ahbap ev toplantlarna indirgenmiti. htifallerin ilk semazenleri stanbul'dan, Sivas'tan, Afyon ve Ktahya'dan veya o evrelerde varln hl srdren eski Mevlevi ailelerden gelirdi. Konya'da ilk semazen, 60'l yllarn banda yetiti. Konya'da htifaller iin semazen yetimesine o srada bir olaydan sonra karar verilmiti. O da u: 1961 ylnn eb-i Arusunda yani Hz. Mevln'nn Hakk'a vuslat gecesinde, Turizm Bakanl'nn kameramanlar Ayin'in saygnl asndan girilmemesi gereken bir alandan
FOTORAF: ALI Z
film ekmek istediler. O anda posta doru yryen drt eyhten biri olan stanbul Yenikap Mevlevihanesi son eyhinin olu rahmetli Resuh Baykara itiraz etti ve sesini ykselterek kameramanlar Semahane'nin dna itti. Herkes dondu kald. Kimse yerinden kmldamad. Ama bir olay kmt. Bu olayn yakn ve uzak tesirleri sonradan grlecek ve tartmas aylar, yllar srecekti. O gece Resuh Baykara'nn hareketini desteklemek isteyen baz stanbullular, kyafetlerini toplayarak otellerine dndler. htifali boykot etme karar almlard. Fakat baaramadlar, ertesi gn araya giren akll uslu kiilerin gayretiyle sular durulmutu. Ancak bir gerek ortaya kt: htifal iin yeni kadrolara ihtiya vard. Bu kadrolar Konya ehrinden kacakt. ETKTEN OK ESTETK... 1961 ylnn balarnda yine bir Konya treni Haydarpaa Gar'ndan hareketle menzili maksuduna doru yola koyuldu. Ancak bu defa katara balanan koca bir vagon dolusu Mevlevi'yi deil sadece tek bir kiiyi, Pir Makam'nn bulunduu o kutlu ve asletli Orta Anadolu ehrine gtryordu. Konya'da semazen yetimesine karar veren stanbul
Mevlevi Cemaati bu i iin ocukluunda Yenikap Mevlevihanesi'nde Gazi Dede'nin gzetiminde sema kartm olan, aslen Ege'l Kasaboullar'ndan Ahmet Bcan' uygun grmt. Bican efendi o sralara 50 yalarnda olmalyd. Ahmet Bican Kasapolu stanbulluydu. yi bir tahsil grmt. Galatasaray Lisesi'nde muallim muavinlii, Beyolu Nahiye Mdrl yapm, stanbul Belediyesi Mezat Mdrl'nden emekli olmutu. Nazik, kibar, fevkalade iyi giyinir, hanmlar zerinde etkili, ilerin girdisini ktsn iyi bilen bir Beyolu retimiydi. lgin adamd. Kadky'de Altntepe'de oturur, yazlar dealtepe Plaj'ndan denize girerdi. Ahmet Bican o yllarda defalarca Konya'ya giderek Konya Turizm Dernei'nin giriimiyle kurslar at, saysz semazen yetitirdi. Kendisinden sonra gelenler bu gelenei srdrdler. O, yakn devirde btn semazenlerin atas oldu. Deien zamanlarn aresizlii iinde, etkten ok estetie deer verirdi. Eyll 1992'de bu dnyadan ayrld. Son gnlerinde Heybeliada Hastahanesi'nde, "Ne yaptmsa Allah iin yaptm" demiti.
Nurbanu'nun bir hikayesi var!

Aratrmac Teoman Ergl roman iin, Osmanl'nn nemli bir dnemini, devlette zlmenin balad yllar semi. Ortam da farkl: Payitaht yerine 'ehzadeler kenti Manisa'. Ayrca yazar, ilgin zellikleriyle, Nurbanu-ll. Selim ilikisinin anlatlmaya deer olduunu belirtiyor.
DEVRIM AKR
eoman Ergl'n ilk roman olan 'Nurbanu', Hrrem Sultan'n, olu II. Selim'e yazd mektuptan alman u blmle balyor: "Sana gnderdiim Nurbanu, gelmi gemi cariyeler iinde gzellikte misline az rastlanr cilve edada mmtaz, naz ve niyazda serefraz bir afettir." Osmanlnn en ihtiaml d-
nemi olan XVI. yzylda, ehzadeler ehri Manisa'dayz. Topkap Saray'ndan, Hrrem Sultan'dan olu Selim'e gnderilen gzel bir cariye Nurbanu. Ve Osmanl tarasnda, Manisa hareminde balayp Topkap Saray'nda devam eden bir ak... Nurbanu romannda, yalnzca Selim'in akn deil; XVI. yzyl Osmanl'snda, ehzadelerin tara yaantlarnn ve halkn
gndelik yaamnn ayrntlarn da bulabiliyorsunuz. Kitabn sonunda ise, romanlarda pek yer almayan bir 'kaynaka' gryorsunuz. Teoman Ergl'le, ilk roman 'Nurbanu' ve son zamanlarda epey poplerleen 'harem' olgusu zerine konutuk. Kitabnzn ortaya k hikayesinden sz eder misiniz? Osmanl devletinin kuruluunun 700. yl dolaysyla, Manisa tarihi ile ilgili olarak ne yapabilirim, diye dndm. Manisa'nn 'ehzadeler ehri' olmas, benim hareket noktam belirledi. Manisa'da 17 ehzade eitim alm, sancak beylii yapm. Fatih Sultan Mehmet, Kanuni Sultan Sleyman, II. Selim, I. Ahmet, III. Murat bu ehzadelerden bazlar. Bunlarn dnda, bir de tahta ulaamayan, Korkut gibi, Mustafa gibi ehzadeler de var. nce bunlarla ilgili aratrmalar yapaym diye dndm. Ama aratrma yazlarndan bkmtm. Daha dorusu, aratrmalara biraz da olsa kendi slubumu
FOTORAFLAR: VURAL YAZCOLU 80 Popler TARH/ Kasm 2000
katmak istiyordum. Amacm bir roman yazmakt artk. Ancak, 17 ehzadeyi ve yaadklarn tek bir roman rgs iinde anlatmak mmkn deildi. 17 ehzadeden birini semem gerekiyordu. II. Selm'i incelemeye baladm. II. Selim, 14 yl Manisa'da kalm, hem tahta k yks hem de, ona Hrrem Sultan tarafndan gnderilen cariye Nurbanu ilgin geldi bana. Nurbanu'nun zellikleri ve Selim'le olan ilikisi anlatlmaya deerdi. Selim'le Nurbanu, resmi olarak evlenmemiler, ama tam bir 'tekelilik' srmler. Nurbanu, kz ocuk dourduu halde, Selim baka bir cariye almam; baka bir cariyeyle ilikisi bilinmiyor. Zaten Osmanl tarihinde kadnlarla en az ilikisi bilinen padiahtr II. Selim. Anneleri bilinmemekle birlikte, baka ocuklar olmu. Nurbanu ile evlilik yok; ama sreklilik var. Osmanl devleti, 'tahta ehzade yetitirme' sisteminin devamllna ok nem vermi. Onun iin, Nurbanu'dan yalnzca kz olmasna ramen, erkek evlada sahip olmak iin baka bir kadnla evlenmemesi bana ilgin geldi. Tabii XVI. yzyl Osmanl tarihinin nemli bir dnemi. Topraklarn genilii asndan zirveye ulalan bir dnem olmasna ramen; ekonomik ve sosyal adan, devletin yapsnda zlmenin balad yzyl. rnein, enflasyonist yap ilk kez bu dnemde ortaya kyor. Kapkulluu bu dnemde nem kazanyor. Zorlu ekonomik koullar altnda yaamaya alan insanlar, bugnk anlamyla 'devlet memurluu'na kapa atp hayatlarn garantiye almaya alyorlar. Bir de, bu yzylda Osmanlnn eriatla olan ilgisi de bence incelenmeye deer. nk, tekke-medrese atmalar balyor. Btn bunlara baktm-
da, bir roman btnl salayabileceimi dndm. Ve, uzun bir aratrma evresinin ardndan 'Nurbanu' ortaya kt. Son yllarda, okuyucularn tarihsel romanlara olan ilgisi artt. Bunu nasl deerlendiriyorsunuz? Bunun bir 'alk' olduunu dnyorum. Zaman zaman baz konular poplerleyor ve toplumun ilgisini ekebiliyor. Benim kuam az ya da ok, Osmanl kltr mirasnn etkisi altnda yetiti. Ama imdiki kuak byle deil. Genler, o kltre ok uzaklar ve o kltr renmek istiyorlar. Bence ilginin artmasnn nedeni bu. Son dnemde, zellikle haremle ilgili kitaplar ok ilgi ekmeye balad. Haremin bir cazibesi var. Ayrca cinsellik her zaman merak uyandrr. Ama haremin zelliklen tam olarak tespit edilebilmi midir acaba? Harem, hemen hemen tm dou kltrlerinde var olan bir kavram. Osmanllar iin de, hanedann devam demek harem. Gerlerde, kylerde byle bir kavram yok. Oralarda kadm-erkek birlikte alyor toprakta. Ama kasaba yerleimleri arttk-
a, zellikle de ehzade kentleri nem kazandka, tarada da haremler olumaya balyor. te bu noktada, Topkap haremi ile tara haremlerinin farkn ortaya koymak gerekiyor. rnein Manisa'daki harem, kadnlar asndan dier haremlere gre biraz daha serbestmi, rahatm. Evliya elebi, Manisal kadnlarn pazara ktklarn yazm. Haremin cinsellik boyutunu da yanl yorumlamamak lazm. Osmanl ehzadeleri ya da padiahlar ile beraber olacak, onlarn haremine katlacak kadnlar, kat kurallar altnda yetitiriliyor, eitim gryor. Yani padiah ya da ehzade, hemen her istei kadnla keyfi olarak beraber olamyor. nk Osmanllar, hanedannn devamllna ok nem vermiler ve buna gre, zenli bir politika gtmler. Osmanl haremi, basit bir organizasyondan ibaret deil.
nklp Yaynlar arasnda yer alan Nurbanu romannn yazar Teoman Ergl (sol sayfada), kitabn kurgusunun uzun bir aratrma dneminden sonra hazrlandn belirtiyor. Ergl, I I . Selim'in (solda) ve Nurbanu'nun zelliklerini de tek tek incelemi.
kltr iyi analiz edilmemise bu tr hatalara dlebilir. zellikle harem, ok dikkatli bir ekilde ele alnmal. Yine de, baz yabanc yazarlarn haremle ilgili ok gzel eserleri var. Tarihsel roman yazarken en ok dikkat edilmesi gereken noktalar nelerdir size gre? Szkonusu olan bir tarihsel romansa, baz hayali elere, kiisel anlatmlara, imgelemlere yer verilecei aktr. Ama bunu yaparken, tarihsel romann gereklere dayanan iskeletine zarar vermemek gerekir. Ben, romann omurgasnn mmkn olduunca tarihi kronolojiye uymasna ve romandaki II. Selim, Nurbanu gibi birinci kiilerin yaamyla ilgili gereklerin iyi deerlendirilmesi gerektiine inanyorum. Burada elde edilen malzemenin ve sz konusu tarihsel olayla ilgili belgelerin, gereklerden saptrlmadan yorumlanmas gerekir. Tarih mekannda geen roman ise, bundan ayr bir eydir. O zaman, birinci kiileri de siz yaratrsnz, onlarn bandan geen olaylar da. Ama ikisinde de tarihin kro-
nolojik ibresi sapmamaldr. Kitab hazrlarken ne tr kaynaklardan yararlandnz? Bu kaynaklara nasl ulatnz? Nurbanu'da hibir romanda olmayan bir ey var; o da kaynaka. Bu bir deiiklik oldu. Yararl da bir deiiklik. nk, kaynakalardan gide gide, aradnz bilgiye ulayorsunuz. Daha nce de aratrma almalarm olduu iin, bu aamada ok zorlanmadm. Aslnda Trkiye'de yeterli kaynak var; bunu kullanmasn ve buna ulamasn bilmek lazm. rnein, Belleten dergilerinde, 1950 ylna kadar, Osmanl ile ilgili ok nemli aratrmalar yaymlanm. Tarih uzmanlaryla balant halinde olmak da nemli. Trkiye'de okur-yazarln geliimini nasl deerlendiriyorsunuz? Dorusu, pek i ac bulmuyorum. Bu bizim genel bir derdimiz. Belki kltrmzn getirdii bir ey. Attila lhan'n da dedii gibi, 'ifahi yaayan, ifahi kltre sahip' bir milletiz. Bu gzel bir tespit aslnda. Ama ben buna ramen, Trkiye'de okumaya olan ilginin hzla arttn dnyorum, fakat yeterli deil tabii ki. Son zamanlarda dikkat ediyorum da; yllar nce Beyolu'nda hemen hemen btn kitaplar kapanm, yerlerine fast-food tarz lokantalar almt. Ama imdi, durum tersine dnyor; kitaplarn saysnda ciddi bir art var. Ankara'da da, kentin en lks lokantas kapand, yerine byk bir kitabevi ald. Yine de kitaplara satlarn sorduunuz zaman, asl paray film ve kaset satlarndan kazandklarn, kitabn da bunlarn yannda satldn sylyorlar. Ben buna pek katlmyorum; okuyan says az deil; ama yeterli de deil.
Nurbanu'yu bir cariye olarak olu I I . Selim'e bizzat Hrrem Sultan gndermiti.
Yurtdndan baz yazarlar da haremle ilgili kitaplar yazyorlar. Yabanc bir yazarn, kendisine yabanc bir toplumla ilgili byle bir almaya girimesine ne diyorsunuz? Byle bir eser oluturmadan nce, hikaye edilecek toplumu enine boyuna incelemek, buradan baz sonulara varmak gerekir. Eserde sz geen Osmanl ise; onun kurallarn, yaam tarzn, anlayn iyi bilmek lazm. Aksi halde, eserde bir takm yanl anlatmlara yer verilebilir. Byle bir kitap oluturmak iin, elbettek o kltr iyi incelemek gerekir. Osmanl'nn baz konulardaki tutuculuunu bilmeyen bir yabanc yazar, eserinde cariyeyi tek bana vapura bindirir, bir yere gnderir. Oysa bu Osmanl'ya ters bir anlaytr. O
Teoman Ergl kimdir?

1937 ylnda stanbul'da doan Teoman Ergl, 1959'da Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi'ni bitirdikten sonra Kzltepe ve Grdes'te Cumhuriyet Savcl grevinde bulundu. Salihli'de serbest avukatlk yapmakta olan Ergl, halen Manisa Baro Bakanl grevini srdryor. Yazarn, 1965 ylnda yaymlanan 'Anayasal Dzenimizin Geirdii Aamalar' adl kitabn; 'Salihli Tarihi' (1984), 'Salihli/Sardes Kaynakas' (1986), 'Mitoloji'de Manisa' (1998), 'Kurtulu Sava'nda Manisa' (1991), 'Antik Uygarlklarn Mirass Bir Kentin zgn Tarihi' (1992), 'Sosyal Demokraside Ayrma Yllar' (1995) adl kitaplar izledi. nklp Yaynlar arasnda kan 'Nurbanu', yazarn ilk roman.
'Karadeniz frtnas' Trabzonspor
' bykler'i abandone etti

Trabzonspor, Birinci Lig'e terfi ettii 1974 ile 1984 arasna san 10 ylda, Trk sporunun temel direkleri saylan ' bykler'i abandone etti. Anadolu kulpleri iin, baarya giden yolda 'rehber' oldu.
VL SOMALI ne kadar yresel giysileri ve ritmik danslaryla Trk folkloruna, zeka rn fkralaryla da Trk mizahna renk katan 'Karadenizli', son yllarda sportif ynyle de dikkat ekmektedir ak, seik... Trabzon, Karadeniz kylarnda kymetli futbolcular yetitirmekle de tannm bir ilimizdir. 1958'de 'dmanoca' vastasyla kazand 'Trkiye Futbol ampiyonluu', kendisine bu erefe erien 7. blge payesini vermitir. Karadeniz'in futboldaki kalbi Trabzon'da atar. Bu kentte dou mahallelerini 'dmanoca', bat mahallelerini de 'dmangc' takmlar temsil eder. Tam 51 yl bu iki karde kulp, aralarnda yaptklar tatl sert, fakat kaliteli karlamalarla Karadeniz futbolunun varln yakn tarihe kadar srdrdler. Ticari alverilere ve i kombinezonlarna yeterince imkan vermeyen corafi konumu nedeniyle, dne kadar iisi, sanatkar ve bilim adam gibi sporcusunu da byk kentlere kaptran Karadeniz, bugn Trabzonspor sayesinde menfaatleri kadar, futbolcusuna da sahip kabiliyor artk. Dn, Salim atrolu, 'Sar' Naci zkaya, Hasan Polat, 'Taka' Naci Bastoncu, Zekeriya Bali ve Nazmi Bilge gibi her biri defalarca milli formay da giymi klas oyuncularn Ankara'ya, stanbul'a kaptran bu blge, bugn milli deerlerini muhafaza etmenin yan sra, byk kentlerin yldz futbolcularyla flrt bile edebiliyor, ' Bykler'in oyuncularn dahi renklerine balayabiliyor. 60'l yllarda Samsunspor, Giresunspor, Orduspor ve Rizespor ile balayan sportif Karadeniz harekat, Trabzonspor'un kurulmas, kiiliini bulmasyla dorua eriti (1967).
NEDEN VE NASIL KURULDU?
D
Trabzonspor'un ampiyon kadrosu: Ayaktakiler soldan saa , Necati, enol, Tuncay, K.enol, B. Hasan, Gngr. Oturanlar, skender, Osman, Kemal, Dobi Hasan ve Turgay.
Bordo-mavili kulbn kurulu tarihi olarak 2 Austos 1967'yi gryoruz; ama Trabzonspor ortaya kmadan nce de bu ehirden milli deerde futbolcular yetitii, her sporseverin bildii bir gerek. Osmanl mparatorluu'nun Birinci Dnya Sava yllarnda,
Kemerkaya Mahallesindeki Rum Lisesi rencilerinin oynadklar ilkel futbolu, ksa bir sre sonra Trabzonspor Sultanisi ile Muallim ve Zanos Rtiye Mektebi rencileri benimseyeceklerdi. Hem de retmenleriyle birlikte... Karadeniz kylarnda sava nedeniyle toplar, mermiler patlamadan evvel, Trabzonlularn ilk futbol topunu patlatma eylemini bu okullar aras hayli ilkel karlamalarda gerekletirdikleri, belgelerle sabittir... Lise, dier renim kurumlaryla birlikte, Trabzon'da futbol tohumlarn yeertmeye baladnda, Birinci Dnya Sava bitmiti. 20 Ocak 1921 tarihinde kulplemek ve bu oluumun prensiplerini uygulamak yolundaki resmi atlmlar yrrl girince Trabzon'da futbolun n alm oluyordu. Mnir Pertev Suba, Burhanettin Kahyaolu, Hzrahman Rait ymen, Tevfik Yunusolu, Kemal zsubas, Ali Yusu-
folu ve Sami Bey adl 7 nc, dmanoca'nn temelini atyorlar, Mehmet Rza Kuu da bir hafta sonra 8. mteebbis olarak bu idealistlere katlyordu. Ayn tarihte 'Sebat Genlik Kulb'nn kurulmas ve ksa zamanda bu iki genlik kuruluunun aralarndaki rekabetle younlaan futbol sempatizanl, yeni yeni genlik yuvalarnn domasn abuklatrmtr. dmanoca, Sebat Genlik, dmangc, Brlkspor, Yalspor, Doanspor, Erdodu, Ttnspor, Lise, Muallim Mektebi, Genlerbirl, Ticaret Lisesi, Yolspor ve Karagc Kulpleri, 1967'de Trabzonspor kuruluncaya kadar, bu ky kentimizin futboldaki varln daima canl tutmulardr. Grld gibi, Trabzon futbolu, yeni bir olay deildir. Trabzon, zmir dnda stanbul'a ilk giden Anadolu ekibi olarak da nldr. Bu sert yapl sporcular, stanbul gibi dier ky illerimize de vapurla gidi-
yorlar ve 'futbol' alveriinde bulunuyorlard. Anadolu'ya ilk yabanc kulp getiren ve ma yapan kentimiz, Trabzon'dur. Tiflis Karmas ile futbolun yansra dier spor dallarnda da msabakalar tertipleyen bu ilimiz, 'Trabzonspor' olayndan evvel de varln youn bir biimde srdrmekteydi. hsan Birinci, Hseyin Reis, Kemal Kalayc, Hseyin Harer, Niyazi Tarakolu ve shak Turan gibi ok sayda ncnn organize ettii "futbol aktivitesi'nde, bugnn Trabzonspor'u, kimlik olarak hep vard. EZEL REKABETN DOUU 1921 ve 1923 yllarnda resmen faaliyete geen sar-krmz renkli dmanoca ile yeil-beyaz
Trabzonspor ve Beikta 1978,79 sezonundaki mcedelede (en stte). Trabzonspor'un ampiyon kadrosundaki oyuncularndan Ali Kemal Denizci (stte solda) ve bugn A Milli Takm teknik direktr olan kaleci enol Gne.
Son 15 yldaki dn nedenleri

Trabzonspor'un baz mensuplar, biraz da erken gelen ampiyonluklarla ar gurura kaplmaya balamlard. Beikta, Galatasaray ve Fenerbahe'yi evlerinde olduu gibi, rakip stanbul statlarnda da yendike, onlar kk gren beyanatlar veriyorlar ve onlarn ahsnda temsil ettikleri kent iin, "stanbul Dkal'n yerle bir ettik" diyorlard, kasla kasla... Her biri nemli birer belge niteliindeki kimi gazete kuprlerine gz atldnda, Trabzonspor'un st ste ampiyonluk kazand iktidar yllarnda, ynetici ve teknik adamlar tarafndan u szlerin sarf edildiini gryoruz: "Trabzonspor, Trk futbolundan 10 yl ileridedir"... " Bykler'in bykln tanmyorum"... (Ahmet Suat zyazc); "Fenerbahe her zaman Trabzonspor iin antada kekliktir"... "Sakatlarmzn yars bile iyilese, G.Saray'a fark yaparz"... "Beikta, Eskiehir'i yensin, bir kupa da benden"... (Trabzonspor Bakan Mustafa Gnaydn)... te bu tip aklamalar, son 1516 yln hayal krkln yaratan, baarsz dnemin kapsn amtr. Bu talihsiz aklamalar, bilhassa Trabzon'daki bordomavili taraftarlar o derecede etkilemitir ki, ' bykler'in Avni Aker'deki malarndan birounda, skor Trabzonspor aleyhine dnm ise, tribnlerden sahaya atlan sert cisimler nedeniyle, rakip oyuncular ya da hakemler yaralanm ve sonuta, son yirmi yllk zaman dilimi iinde, bu messif olaylar yznden Trabzonspor'un 'Avni Aker Stad' tam 19 defa malara kapatlmtr. Grld gibi, bu durumdan yine en fazla zarar gren kulp, Trabzonspor olmutur.
1984 ylndaki ampiyonluk kutlamalarnda Trabzonspor seyircisi (ortada).
renkli dmangc Kulpleri'nin aralarndaki rekabetle gelien 'Trabzon futbolu", lke apndaki liglerden bilinde temsil edilebilmek iin geni bir zaman dilimini geride brakmak zorunda kald. Rekabeti krkleyen sz konusu iki kulbn, byle bir hakkn kazanlmasnda daima n plana kma egosu, bu teebbs nemli lde engellemekteydi.
Elde olmadan oluan bu handikapa ramen, 21 Haziran 1966 gn Martspor ile Yldzspor'dan ald takviyelerle glenen dmanoca, Trabzon kentinin temsilcisi sfatyla 'kinci Trkiye Ligi'ne alnm bulunuyordu. Ancak Futbol Federasyonu Bakam Orhan eref Apak'n imzasn tayan, karar bildiren belge, 6 gn bekletilip ilgililere bldirilmedi iin, dmanocag'nn lige katlma ilemleri rafa kaldrlmt. Bu olumsuzluun sonrasnda, ikinci bir giriim de yarm kalmt. 22 Austos 1966 tarihinde, bu defa dmangc harekete gemi; Karadenizgc, Martspor ve Yolspor'dan ald takviyelerle oluturduu ve Trabzonspor' adn verip 'krmz-beyaz' renkleri setii yeni bir kadro ile, 'kinci Trkiye Ligi'ne resmen dahil olmutu. dmanoca Ynetimi'nin 'Dantay'da at dava sonucunda, henz bir yandaki bu teebbs de durdurulmu, Trabzon futbo-
lunun n bir kez daha tkanmt. stelik bu defa Trabzonlular tarafndan...

ULV YENAL NE DEMT?
Zamannn 'Beden Terbiyesi Genel Mdr' Ulvi Yenal, aklselimini kullanp araya girmi ve her iki tarafa, "Birlemeleri halinde 'dmanoca', 'dmangc' kimliiyle her iki kulbn de "kinci Trkiye Ligi'ne alnmayacaklarn" bizzat iletmiti ilgililere... Necmiati, Muallim Mektebi ve Ticaret Lisesi gibi irfan yuvalarndan aldklar gle, varlklarn koruyan dmanoca ve dmangc Kulpleri, bu direktif zerine sadede geldiler. Yaptklar olaanst toplant sonucunda, ayn renkler altnda, ayn idealleri hedef gstererek birletiler. 'Bordo-mavi'li renkler altnda Trabzonspor'u kurduklarn spor kamuoyuna gururla mjdeledikleri gn, takvimler tarih olarak, 2 Austos 1 967'yi gsteriyordu.
u ile, 50, 60 yllk pek ok kulbn yapamadn gerekletirmi ve bir Anadolu kulbnn de maddi, manevi destei bulunduunda, nelere kadir olduunu ortaya koymutu.
MLL TAKIM'A EGEMEN
eden Trabzonspor, Anadolu kulplerinin onurlarn da koruyor, onlar iin baarya giden yolda, en nemli 'rehber' oluyordu.
SON 10 YILIN BLANOSU
OLUU Bordo-mavili takn, 197576 ve 1976-77 Trkiye Ligi ampiyonu olan gl kadrosuyla, lkenin dier resmi futbol organizasyonlarnda da byk baarlara damgasn vurunca, 'ay-yldzl armada'nn iskelet kadrosunda da egemen olmaya hak kazanm bulunuyordu. Kaleci enol Gne, Turgay Semerciolu, Necati zalayan, Kemal Denizci, Mehmet Eki, Ahmet Ceylan, Serdar Bali ve Necdet Ergun gibi Trabzon ekoln temsil eden klas oyuncular, artk Milli Takm iin de vazgeilmez futbolcular olmulard.
'KNC LG' KARNES
1967-68 sezonunda 'kinci Trkiye Ligi'nde yer alan Trabzonspor, gerek gcne eriebilmek iin, szkonusu bu ligde byk mcadeleler verdi. Ancak 7 yl sren uzun ve yorucu bir mesaiden sonradr ki, 'Birinci Trkiye Ligi'ndeki olmas gereken yere gelebildi... Bu 7 yllk 'kinci Trkiye Ligi' dneminde, ilk sezonunda 8. olan bordo-mavili takm, dier sezonlarda derecelerini daha st basamaklara tam ve brkez 6., iki kez 4., iki kez de 2. olduktan sonra nihayet 1973-74 sezonunda, ampiyonluk tahtna oturmutur.
TAKIM, BRNC LGDE...
Trabzonspor'un Birinci Trkiye Ligi'ndeki nlenemez ykselii, 1983-84 sezonu sonuna kadar srd. Bu lige terfi ettii 1974 ile 1984 arama san 10 yllk zaman dilimi iinde, Trk sporunun temel direkleri saylan ' bykleri abandone eden, bunun yan sra yine ayn dnem iinde 6 lig ampiyonluu, 3 Trkiye Kupas Birincilii, 6 Cumhurbakanl ve 2 Babakanlk kupalar ampiyonluklar elde
Bordo-mavili takmn bu baarlar yannda, asrlk stanbul kulplerine ters gelen baz davranlar, satamalar da olmaya balamt maalesef... Son 10 yldan bu yana, Trabzon'da yetien deerli futbolcular, bir bir yuvadan neden uuyorlar acaba? ki yl nce, televizyonlarda milyonlarca sporseverin ibretle izledii, milli futbolcu Ogn'n hibir suu olmad halde 'lin' edilme teebbs, yaad zc anlar unutulabilir m?.. Bu artlar altnda, yerli-yabanc transferler bir yana, bordo-mavili takmda altyapdan yetimi futbolcularn bile Trabzon'da kalc olmas, olas deildir. Karadenizli taraftarlar, futbolda yenmek kadar, yenilmenin de kanlmaz bir sonu olduunu artk renmek ve suknetle kabullenmek zorunda olduklarn bilmelidirler. Trabzonspor, yalnz Karadenizlilerin deil, tm Trk ulusunun kulbdr. Ksa zamanda elde ettii byk baarlar, ona blgesel mesuliyetten ok, enternasyonal kimlikle lke apnda ok daha anlaml grevler yklemitir.
Trabzonspor, Birinci Trkiye Ligi'ndeki ilk ylnda, bilhassa ' bykler' ile yapt puan mcadelesinde, ortaya koyduu performans ile, 'Durun bakalm; ben de varm' der gibiydi. Nitekim lke apndaki bu ligde, 10 yla sdrd 6 lig ampiyonlu-
Trabzonspor 1976'da bykler efsanesini krarak Trkiye Ligi ampiyonu oldu (solda).
Bir sevda yks
Kenan Erim'in Aphrodisias'

MS I I . yzyla tarihlenen Tetrapylon, Aphrodisias'n sembol yapsdr.
Trkiye'nin dnyaca nl iki arkeoloundan biri olan Kenan T. Erim'i 10 yl nce kaybettik. mrnn 30 yln Aphrodisias antik kentini yeniden kurmaya harcayan Kenan Erim sayesinde Aphrodisias, National Geographic Magazine'de defalarca yer alarak, dnya apnda tannabildi.
Popler TARH I Kasm 2000
bakan olarak kazlara balad ve 1990 yl kaz mevsimi sonundaki lmne dek, Aphrodisias' gmna karmakla urat. Aphrodisias, Ege kylarndan epeyce ieride, zmir'e 230 km uzaklkta, Aydn'n Karacasu ilesi Gevre ky snrlarnda yer alr. Kentin bu konumu nispeten az yamalanm bir ren yeri olmasn salamtr. Aphrodisias, Neolitik adan beri yerleime sahne olmu bir kentti. Kentin nlenmesi, Roma egemenliinin glenmesiyle, M II. yzyla rastlamaktadr. Kent, Aphrodte Tapna'nn varlyla kutsal bir yre haline gelmi ve 'Ninoe' yerine, 'Aphrodisias' olarak anlmaya balanmtr. Aphrodite kltnn artan nnn yan sra, M I. yzyldan itibaren kentin kuzeydousundaki Salbakos (Babada) dalarndaki ocaklardan karlan kaliteli mermerlerle heykeltralar, Akdeniz'in dier yrelerinden ve Roma'dan gelen siparileri karlayarak eitli heykeller, rlyefler, portreler, lahitler ve dekoratif paralar retmilerdir. Aphrodisias heykeltralk okulunun nemi, ok uzaklardan pek ok ziyaretinin Aphrodisias'a akn etmesine neden olmutur. Kent bir dnem Karia ve Frygia birleik eyaletinin ynetim merkezi olmutur. MS VII. yzyla kadar nemini srdren ve parlak bir dnem yaayan kent, VII. yzylda meydana gelen iddetli depremden sonra, kendini toparlayamamtr. XIII. yzylda kentin terkedildii sanlmaktadr. XVI. yzylda bir Osmanl yerleimi olarak Gevre ky, Aphrodisias ren yerinin zerinde kurulmutur. 1700'den itibaren kimi gezginler Aphrodisias' ziyaret ederek varln tekrar ortaya kardlar. Aphrodisias' 1853'de gren Charles Texier yaztlarn kopyalarn kard.
Kenan Erim kimdir?

1929'da stanbul'da doan Kenan T. Erim, babasnn Cenevre'deki Milletler Cemiyeti'ne atanmasyla ok gen yata Trkiye'den ayrld New York'ta Birlemi Milletler'deki yeni grevi dolaysyla, New York niversitesi Klasik Edebiyat blmnden 1953'te mezun oldu. htisasn Princeton niveristesi'nde srdrd; Klasik Arkeoloji zerinde yksek lisans ve doktorasn burada, 1955 ve 1958 yllarnda tamamlad. Kenan Erim'in akademik almalar Indiana niversitesi'nde balayp (1958), daha sonra, mezun olduu ve Klasik Arkeoloji Profesr olarak grev yapt New York niversitesi'nde devam etti. Aphrodisias'a 1959'daki n ziyareti sonras 1961'de bir heyetle geldi. Aphrodisias Kazlar Direktr olarak greve balad. Aphrodisias almalar nedeniyle, aralarnda 1986 New York Kenti zgrlk Madalyas ve 1987 talya Cumhuriyeti Liyakat dl de bulunan ok sayda nian ve dl kazand. National Gepgraphic Society Yznc Yl dl ile Trkiye Tantma Vakf dllerini de ald. Kenan Erim 3 Kasm 1990'da, kaz mevisimi sonunda, Ankara'da Fransz Bykelilii'nde kalp krizi geirerek aramzdan ayrld. Bakanlar Kurulu karar ile cenazesi Aphrodisias'ta, Tetrapylon'un 50 metre gneyine devlet treni ile gmld. Popler TARH I Kasm 2000 89
KEMAL ZDEMIR
urtdnda eitim grm ve akademik kariyerini yurtdnda srdren gen bir arkeolog olarak Kenan T. Erim, 1959 ylnda, daha nceleri eitli akademik yaynlarda ilgilendii Aphrodisias', ilk kez kendi gzleriyle grd. Bin yl nce Roma mparatoru Augustus'un, "Asya Kentleri iinde bir tek Aphrodisias' kendim iin setim" diyerek dile getirdii kentin muhteemlii karsnda Kenan Erim de ayn duygulara kapld ve o da Aphrodisias' kendisi iin seti. 1961 ylnda kaz heyetinin
Aphrodias mermer iiliinin ilgin bir rnei: MS I I . yzyla ait bir lahit (solda). M I. Yzyla tarihlenen tiyatro (sada) ve Aphrodit Tapna (altta).
1892'de stanbul'daki Mzei Hmayun'un (Arkeoloji Mzesi) mdr Osman Hamdi Bey, yreyi ziyaret ederek kaz almalar balatmak istemi ancak proje gereklememitir. Nihayet 1904 ylnda bir Fransz mhendis, amatr bir arkeolog ve koleksiyoner olan Paul Gaudin kazlar stlenmitir. Blgede, Gustave Mandel, A. Boulanger ve 1937'de talyan arkeolog Giulo Jacobi kaz ve yayn almalarnda bulundular. II. Dnya Sava srasnda ara verilen almalar ancak 1961 ylnda, Ne\v York niversitesi'nin desteiyle, Kenan Erim tarafndan tekrar balatld. Kenan Erim, 30 yl sren Aphrodisas' yeniden kurma almalarn, ocuunu byten bir anne titizlii ve sevgisiyle srdrd. Kaz almalar iin
gereken finansman ou kez kendi abalaryla salad. National Geographic Society'nin destekleri; New York, Londra, Paris ve stanbul'da faaliyet gsteren "Aphrodisias' Sevenler Dernei'nin yardmlar da bu abalara eklendi. Hibir malvarl olmayan Kenan Erim, ailesinden kalan zengin ktphanesini bir mzayede dzenleyerek satp gelirini Aphrodisias'a aktarmay dnecek kadar iine gnl vermi bir arkeolog idi. Trkiye'de drt dilde yaymlanan 'Aphrodisias' adl kitabnn btn telif haklarn da kaz almalarna balamt. Kenan Erim, en st dzeyde insanlarla alrken bile, i disiplininden taviz vermeyecek bir yaradltayd. Aln Turgut zal'n yapt 'Tetrapylon' adl
antsal kapnn restorasyonunda alan uluslararas ne sahip J. F. Hauber'i, restorasyon almalarnn yava yrmesi nedeniyle eletirmesi, bunun bir rneiydi. National Geographic Magazine'e 4 kez konu olan Aphrodisias kazlarnda, ren yerini gezmeye gelen st dzey kiilere bizzat kendisi rehberlik yapyor ve kaz evinin mtevaz ortamnda, arkeoloji camiasnda dillere destan 'diplomatik men's ile onlar arlyordu. Arlanan nl konuklardan biri de, Prens Charles't.
Bir 'heykel' olay

Kenan Erim seksenli yllarda, kendisinden nce Aphrodisias'ta 19041906 aras kazlar yapan arkeolog Paul Gaudin'in torununu ziyaret etmek ister. Torun Gaudin'in Paris'teki evinde buluurlar. Kenan Erim, Gaudin'in torunundan Aphrodisias'la ilgili eitli dokmanlar almak ister. Bu ziyaret srasnda, evin minesi zerinde bir heykel paras durmaktadr. Kenan Erim bu antik parann Aphrodisias'ta gnna kard bir heykelin yz olduu dncesine kaplr... Bir frsatn bulup o heykel parasn antasna atverir. Aphrodisias'a dndnde, antik parann kendi bulduu heykele tam olarak oturduunu grr. Kk de olsa, Aphrodisias'dan bir para daha yuvasna dnmtr!
90 Popler TARH /Kasm 2000
Ankara Sava'na bir bak
Yenilginin sorumlusu Timur'un filleri mi?

Gnmz kitaplarnda, Yldrm Bayezid'in Ankara Sava yenilgisinden, bizzat Bayezid'in kendisi sorumlu tutulmaz. Baka nedenler, d etkenler zerinde durulur. Bu anlay ders kitaplarnda, yenilgiyle biten btn savalara uygulanr.
SEZA SINANLAR
m dnyada sava olmak, kahraman, cesur olmaya edeer bir kalite ve ulus kimliinin oluturulmasnda hibir suretle atlanmamas, bilakis dorudan vurgulanmas gereken bir ulusal deer. Bu balamda ele alacamz tarih ders kitaplar da aka grlyor ki, zerine deni fazlasyla karlamakta ve 'kahramanlmz vurgulamak iin neredeyse btn savalar hi deimeyen bir bak asyla yorumlamakta. 'Vurdulu krdl' tarihi filmlerde ilendii ekliyle de bu deimez yoruma gre, galibiyetin paylalacak bir yan yoktur ve tek kahraman 'bz'zdr. Bunun aksi bir durum varsa yani yenilmisek, ite bu tek bana asla ve asla bizim sorumluluumuzda kabul edilemez bir durumdur ve mutlaka bizim dmzda kalan
bir etken buna neden olmutur. Yani ya kar taraf sayca bizden stndr, yahut birileri bize ihanet etmitir. Savalarn aktarlmasnda bir ablon gibi kullanlan bu yorum anlay, filmlerde bizi glmsetse de, aslnda tarihi gerekleri perdelemektedir. imdi bu sz edilenlere olduka iyi bir rnek olmas asndan Ankara Sava'n konu edeceiz.
1402 ylnda Yldrm Bayezid ve Timur arasnda geen savata bilindii zere Osmanl ordusu, sava kaybetmi ve sava sonrasnda yaanan iktidar boluu nedeniyle devletin bu srete devamll tehlikeye girmitir. Kitaplarda anlatld ekliyle bu yenilginin nedeni, ordu iindeki gruplarn Osmanl'ya ihanet ederek, onlar arkadan vurmalardr. Pekiyi, savan kaybedilmesindeki tek etken bu saf deitirme midir? Savan geliim srecinde taraflarn birbirlerine yaklam ne ynde olmutur? Gerekte savan kaderini belirleyen unsur ya da unsurlar nelerdir? Bu sorulara yant vermek iin ncelikle olaylarn geliimine ksa bir gz atmak ve de o dnemin kaynaklarna bakmak yerinde olacaktr. Timur, Sivas, am, Humus ve Erzincan' aldktan sonra Anka-
Topkap Saray Mzesi Ktphanesi'nden Timur'a ilikin bir desen (en solda) ve 'Veronnese' serisinden, Yldrm Bayezid'i temsil eden bir alma (solda). Sol sayfadaki minyatr de Berlin Mzesi'nden bir Timur tasviri.
ra dolaylarna gelir. Geen zaman iinde, Yldrm, ordusunu hazrlamtr. 28. Temmuz 1402 cuma gn namazdan sonra sava balar. Osmanl ordusundaki gruplar; Tatarlar, Germiyan, Saruhan, Menteeoullar kkenliler Timur'un yannda yer alan kendi gruplarna geerler ve bunu gren Bayezid, bir hmla saftan ileri karak kar tarafa geen askerlerin peinden hamle eder. Neticede sultan alann ortasnda kapkullar ile kar asker gruplar arasnda kalr ve esir der. Anonim Tevarih'te yazlanlara gre, Yenieriler "Alaydan kd, ya'ni kaanlar lekerden de de gine alaya getre. Bir zamandan sonra grdik kim tutmular, karumuza getrdler. Naar biz dahi muti olduk. Eer aramzdan kmaza mid vard kim belki ele girmeyeydi. Zira biz onbin yenieri idik, ma'lum deildi kim Timur lekeri bizi tagdayd" szleriyle yenilmelerine neden olarak sultann fke ile aralarndan kp, esir dmesini gstermektedirler.
Ders kitaplarmzda anlatlanlara gre ise, baa baa giden savata Kara Tatarlar birden Osmanl ordusundan ayrlp, Rumeli askerlerine ok atmaya balarlar, dalan Osmanl ordusu geri ekilmek zorunda kalr ama Yldrm berbaberindeki bir avu askerle cansiperhane dv srdrr. Ve yazk ki esir der. Olaylarn devamnda ise, Yldrm'n ya Timur onu oradan oraya gezdirdii iin hastalanp ld, ya da tutsakla dayanamad iin yzndeki zehiri ierek intihar ettii yazldr. Ancak Osmanl kavnakla-
rir ve Yldrm bir kafes iinde Anadolu'da dolatrlr. Bir zaman sonra Timur, Yldrm' serbest brakmak iin oullarndan ya da vezirlerinden birini arr, fakat kimse gelmez. Kendi aralarnda iktidar kavgasna kaplan ehzadelerin bu vefaszl karsnda Timur, Yldrm'a Semerkand'a gitmeyi teklif eder. Ve yolda hasta den sultan Semerkand'a varamadan lr. Grld zere, fevri hareketleri nedeniyle kaybeden Yldrm, gnmz kitaplarnda byk ilere imza atm bir padiah ve byle bir yenilgiden so-
Bayezid'in sava kaybetmesindeki tek etken, kimi gruplarn onu arkadan vurmas myd?
rnda durum yine farkldr. Timur, Yldrm'la konuurken ona eer kendisini esir etmi olsayd Bayezid'in ne yapacan sorar. Sultan da Timur'u bir kafese koyup dolatracan syleyince ayn cezay Timur ona verumlu tutulamayacak kadar azim ve irade sahibi, cesur bir komutan olarak gsterilmektedir. Hal byle olunca da yenilginin sorumlular saf deitiren gruplar ve Timur'un filleri olmaktadr.
ANAKKALE SAVALARI
'Gallipoli Mission 2000' toplants yapld
Gelibolu bulumas
Her biri bir aratrma enstits olarak da faaliyet gsteren dnyann en byk iki sava mzesinin anakkale uzmanlar, sava tarihi aratrmac ve yazarlarndan oluan 20 kiilik bir topluluk, Eyll aynn son haftas, Gelibolu'dayd.
SAVA KARAKA
llardr kitaplarn okuduum, anakkale Savalar tarihine k tutan pek ok eseri kaleme alan ve bu konuda aratrmalar yapan ngiliz ve Avustralyal tarihi ve yazarlarla ok nemli bir randevum vard: 'Gallipoli Mission 2000'. Britanya mparatorluu Sava Mzesi (Imperial War Museum) ve Avustralya Sava Mzesi (Australian War Memorial) tarafndan dzenlenen alma tu-
runa katlan 20 askeri ve sivil uzman, 'Gelibolu: Yenilginin Destan' kitabnn yazar Nigel Steel ve Avustralyal askeri tarihi Ashley Ekins liderliinde, anakkale'ye gelmilerdi. Bu byk ve nemli organizasyona benim de davet edilme nedenim, anakkale Boaz ve Ege'nin mavi derinliklerinde yatan sava batklar zerine hazrladm 'Derinlerdeki Tarih' belgeselimin zel bir sunumunu yapmak ve blgedeki btn batklara dalm bir profesyonel
olarak, yaplacak tekne turu srasnda yabanc uzmanlara batklarn mevki ve durumlar hakknda daha detayl bilgi vermekti. Her biri bir aratrma enstits olarak da faaliyet gsteren dnyann en byk iki sava mzesinin anakkale ile ilgili ses, fotoraf, film, harita, yazl belge ve ariv blmlerinin sorumlularyla resmi sava tarihi aratrmaclar bu tura katlmadan nce derslerine ok iyi almlard.
Uzmanlar, anakkale sava alanlarnn her bir tepe, vadi ya da yamacnda, kendi alanlarnda 20-30 dakikalk dersler veriyor; eski stratejiler tartmaya alyor, malubiyetin nedenleri aratrlyor ya da o noktada topraa karan kahramanlarn hikayeleri tekrar hatrlanyordu. H e r gn sabah saat 7'den akam saat 7'ye kadar, arazide toplam 8-12 kilometre yrnerek, 1915'te savata kullanlan orijinal haritalarn k o p y a l a r n d a n faydalanlarak, elde pusula, GPS'ler ve boyunlardaki drbnlerle, ne kadar titiz bir alma yapldn sylemem gerek. Bu arada, yeraltndaki patlamam maynlarn yerleri bile, bir bir tespit edildi. Avustralyal askeri tarihi Ashley Ekins'in btn Gelibolu harekat boyunca Mttefiklerce ele geirilmesi iin bunca can kaybna neden olan Anafartalar'da, Kocamentepe (Hill 971) ve Seddlbahir'de Altepe'nin, tamamiyle stratejik bir hata sonucu seildiklerini ve bu tepelerin ele geirilse bile savan olumsuz seyrinin deimeyecei ynndeki saptamas ilginti. Ekins'e gre, Gelibolu eferi'nin kilitlenmesine neden olan bu iki ykselti, ngilizlerin, Boaz yolunun donanmaya almas ve Mttefik sava gemilerinin stanbul'a gelerek imparatorluu teslim almalar planna hizmet etmiyordu. Peter Hart, ngilizlerin, kazanacaklarndan ok emin olduklar bir zaferi kaybetmelerinin asl nedeninin, Gelibolu'daki zor arazi artlar, mhimmat eksiklii, su sknts, yazn ar scak, kn dondurucu souklar, hastalklar, askerlerin dengesiz beslenmesi, bit, pire ve dizanteri belalar, cephane sknts ile ngiliz komutanlarn zamanlama hatalar olduunu savunuyordu.
Yant verilmeyen sorular...

anakkale toplantlarna gelen yabanc tarihilerin savala ilgili farkl grleri yle sralanabilir: Seddlbahir'de kartmann yapld gn, sadece bir taburun bulunduunu biliyorlar, fakat bunu halka sylemiyorlar. Yine Arburnu'nda bulunan bir blk askerin nasl olup da sekizdokuz bin -bir tmenAvustralya askerini drt saat oyalad sorusuna kimse cevap vermek istemiyor. Hep arazinin yapsna dayanarak kendilerini savunmaya alyorlar. Seddlbahir'de ve Arburnu'nda, kartma srasnda bu blgeleri savunan Trk birliklerinde makineli tfek olmad halde hep makineli tfeklerden bahsederek kendilerini savunuyorlar. Mustafa Kemal'in kara savalarndaki belirleyici roln ou yabanc tarihi, bilmekle beraber, kendi komutanlarnn yetersizliini vurgulayarak Mustafa Kemal'e yeterince nem vermiyorlar. Yeterli cephanenin olmadndan ska bahsediliyor; ama Seddlbahir'deki 650 metrelik Trk cephesine Fransz topusunun bir gnlk bombardmanda 31.000 mermi att bilmezden geliniyor...
Nigel Steel konumasnda, bir tarafta Trkler, dier tarafta Avustralyallar olmak zere, ngilizlerin iki ate arasnda kaldklarn belirtmesi, Gelibolu konusunda ekimelerin daha ok uzayp gideceinin ipucunu veriyordu. Steel ayrca 25 Nisan kartmasnda Anzaklarn Arburnu'na kmasnn nedeni olarak gsterilen aknt veya Trklerce yerinden tanan bir iaret amandras yklerinin tamamen aslsz olduunu belirtti. Burasnn en bandan beri, 'seilmi' kartma blgesi olabileceinden sz etti. Tm bu konu ve konumalar srasnda yabanc uzmanlar, Trk tezini de ortaya koyabilecek oradaki tek Trk uzmana kulak veriyorlard: Kenan elik. Hayatn anakkale Savalar aratrmasna adam, tm blgeyi ok iyi bilen, Avustralya hkmetinden bu yl iinde devlet nian alm bir aratrmac... Fikir ayrlklarna ramen, toplantnn sonunda ben unu grdm: Biz Trkler, maalesef ok parlak bir zaferin tadna, ngilizlerin ve Anzaklarn uradklar byk bir malubiyetten aldklar keyif kadar varamyoruz...
Popler TARH /Kasm 2000 95
HAZRLAYAN: NAZLI IRMAK

e-mail: peanaz@hotmail.com
National Geographic'in fotoraf arivinden...
Washington'daki stanbul
arihi Darphane binalar, National Geographic Magazine'in arivlerinden derlenen 170'i akn fotoraftan oluan ve Trkiye Bankas'nn sponsorluunda gerekleen "Bak Bir Varm Bir Yokmu / mparatorluk'tan Cumhuriyet'e stanbul" sergisine evsahiplii yapyor. Sergi fikri, 1998 ylnn Ekim aynda nl fotoraf Arif A'nn National Geographic arivlerindeki Trkiye fotoraflarnn deerlendirilmesi dncesiyle gndeme gelmi. Trkiye'nin yzyln bandan bu yana yaad byk deiimi ortaya koyabilmek amacyla yola knca da konsept belirlenmi, bu deiimi yanstabilecek en grkemli ayna olarak stanbul seilmi. Tarihe bir kez daha dnp
bakmak ve toplumsal bellei bir "d gz" yardmyla tazelemek, bu deiimi, Trkiye'nin kalbi stanbul'un tarihine odaklamak dncesiyle sergi ekillendikten sonra, National Geographic'in Washington'daki arivlerinde almalar balam. Derginin yaymladklarnn tesinde, yaynlanmam stanbul fotoraflaryla birlikte, 500'e yakn fotoraf rnei Trkiye'ye getirilmi. Ara Gler, Arif A, Mete Tuncay ve Murat Belge'den oluan bir Danma Kurulu'nca incelenen fotoraflar ayn ekip tarafndan da sergilenmek zere seilmi. Serginin bir zellii de fotoraflarn metinlerle desteklenmesi. Serginin editrln ve metin yazarln mit Kvan, sergi kitabnn editrln Celal ster, sergi tasarmn ve kitabn sanat ynetmenliini ise Blent Erkmen gerekletirmi. Sergi iin hazrlanan zel kitapta, sergide yer alan fotoraflar metinleriyle birlikte sergi dzeni iinde yer alyor. Kitapta, Murat Belge'nin nsznn yan sra Boazii niversite'sinde grev yapan, uzun yllardr stanbul'da yaayan ve Osmanl
tarihi zerine eitli kitaplar bulunan akademisyen John Freely'nin fotoraflara gnderme yaparak stanbul'un mparatorluk'tan Cumhuriyet'e geiine ilikin gelimeleri anlatt bir metin yer alyor. Osmanl mparatorluu'nun son yllarndan balayarak, Cumhuriyet'in ilk elli yln kapsayan dnemi, baka bir deyile, kent hayatnn hemen her kesiminin kkl bir biimde deiiklie urad bir dnemi yanstan bu sergide aslnda, savalardan yorgun den bir toplumun yz izgilerini; Anadolu'dan, Balkanlar'dan, Kafkasya'dan gelen glerle renklenen stanbul sokaklarn; Cumhuriyet'in ilk izlerini, kyafet devriminin sokaklara yansmasn; yeni harfleri renme abasn; deien hayat tarznn belirtilerini; unutulan mesleklerin grntlerini; Boaz'n buz tutmas gibi, gerekle efsane arasnda kalm yklerin fotoraflarn 'izlemek' mmkn.
Avrupa filmleri Anadolu'da

Avrupa sinemasnn yeni ve nemli filmleri, 3-29 Kasm tarihleri arasnda 6. kez Trk izleyicisiyle buluacak. 6. Gezici Avrupa Filmleri Festivali'nin Trkiye program yle: 3-11 Kasm, Ankara; 12-16 Kasm, Eskiehir; 17-23 Kasm, zmir; 24-29 Kasm-Bursa. Avrupa Komisyonu Trkiye Temsilcilii ve Kltr Bakanl'nn katklaryla Ankara SNEM Dernei tarafndan dzenlenen festivalde bu yl, 'Trk Sinemasnda Sansr' balkl zel bir blm yer alyor. Sansrn tarihsel srecinin ve sosyolojik nedenlerinin tartlaca festi-
Kitap fuar 19 yanda

Kitapseverlerin merakla bekledii 19. TYAP Kitap Fuar, 4 Kasm 2000 Cumartesi gn Tepeba'ndaki stanbul Sergi Saray'nda alyor. 259 yaynevinin katlmyla dzenlenen ve ana temas 'Kreselleme' olan fuar kapsam iindeki konferans, sylei, dl treni, ak oturum ve gsterilere, yaklak 200 yazar, sanat, bilim adam, gazeteci ve politikac, konumac olarak katlyor. 72 ayr kltr ve edebiyat etkinliinin yer alaca fuarn Onur Yazar, kran Kurdakul (altta). stanbul Kitap fuarna bu yl da eitli lkelerden ok sayda yabanc yazar katlyor.
Fransa'dan Emmanuale Bernheim, Jose Bove ve Jean Michel Thibaux, Yunanistan'dan Alkioni Patadaki ve Petros Markaris, ngiltere'den Tark Ali, Almanya'dan Ulrich Beck ve ABD'den Marlo Morgan, Trk okuruyla buluup kitaplarn imzalayacaklar. 19. Tyap stanbul Kitap Fuar, 12 Kasm Pazar gn sona erecek..
ANTK A..'den etkinlik

19 yldan bu yana Trk sanatn dnyaya tantmak, kltr varlklarmza sahip kmak ve sanat eserlerinin gelecek kuaklara aktarlmas dorultusunda almalar yrten Antik A.. Kasm aynda birka etkinlie birden hazrlanyor. Bunlarn ilki 3 Kasm'da Antik Palace'da gerekletirilecek "Geleneksel TrkSanatlar'ndan Hsn- Hat ve Trk Resim Sanat" adl bir konferans.Yabanc misyon elerine ynelik olarak, hat sanatnn douu, geliimi ve II. Mahmud zamannda resim sanatnda Batllama hareketleriyle balayan deiimden gnmze, Trk
resim sanatnn serveni hakknda bilgilerin yer alaca konferans, Antik A..'nin ariv resimleri ile renklendirilecek.
6 Kasm'da balayacak ikinci etkinlik ise "Mum Ssleme Sanat Seminerleri" olacak. 4 hafta srecek bu seminerlerde katlmclar kendi zevklerine uygun mumlar yaratabilecekler. Antik A..'nin Kasm aynda gerekletirecei nc etkinlii, ayn zamanda bir rekor olacak. Turgay Artam tarafndan ynetilecek 207. mzayedesini gerekletirecek olan Antik Palace, sezonun ilk mzayedesinde birbirinden deerli Osmanl gmlerini ve Trk ressamlarna ait tablolar, koleksiyoncularn zevkine sunacak.
Gece mzayedesi
Maka Mezat, 23 Kasm'da Hyatt Otel'nde saat 21.00'de bir gece mzayedesi ile merakllarn karsna kmaya hazrlanyor. Feyhaman Duran'n 'Atatrk' portresinden Sami Yetik'in 'Zekeriyaky'ne; Halil Paa'nn 2 peyzajndan evket Da'a; Nazmi Ziya, Hoca Ali Rza, brahim all ve Avn Lifj gibi klasik ressamlarn yan sra Cumhuriyet sonras ressamlarnn sekin eserlerinin de yer ald mzayedede 150 tablo sata sunulacak.
Pearl Harbour baskn beyazperdede

Sinema tarihinin en pahal prodksiyonu olarak gsterilen 'Pearl Harbour' filminin ekimleri sona erdi. 135 milyon dolarlk btesiyle, sinema tarihinin en pahal prodksiyonu olan Pearl Harbour filminin ynetmeni Micheal Bay, prodksiyon btesinin yksek olmasnn ilk balarda kendisini kayglandrdn, ancak daha sonra itici bir g ilevi stlendiini kaydetti. Filmden ok umutlu olduunu dile getiren ynetmen Bay, "Bu kadar paraya layk bir film yapmaya altk" dedi. Film, kinci Dnya Sava'nda Japonya tarafndan bombalanan Pearl Harbour Amerikan Deniz Uss'nde geen bir ak genini anlatyor. Baroln Ben Affleck'in (sada) oynad filmin 2001'in son aylarnda gsterime girmesi bekleniyor.
znik'te uluslararas sempozyum Bizans saraylar sergisi

1992 ylndan bu yana Ayasofya, Kk Ayasofya, At Meydan ve Marmara Denizi'ne uzanan Sultanahmet Blgesi'nde gerekletirilen arkeolojik almalarn sonular 9 Kasm-17 Aralk tarihleri arasnda brahim Paa Saray'nda sergileniyor. Arkeolojik almalar, Ulusal Bilim Aratrma Konseyi, Palatina stanbul Dernei ve Yldz Teknik niversitesi Restorasyon Ana Bilim Dal'nn ibirliiyle gerekletirildi. Sultanahmet blgesinin turistik ve tarihi nemine dikkat ekmeyi amalayan sergi, Bizans ve Osmanl imparaorluklar dnemindeki ehrin, stanbul'a dnmn inceliyor. Sergide tarihi izimlerin analizinin yan sra, Byk Bizans Saray'nn deiik katlarn oluturan alt taraa, ayrntl olarak tarif ediliyor. Serginin ilgi ekici blmleri arasnda Boukoleon Limam'nn ve Kap Aas Mahmud Aa Klliyesi'nn yzey aratrmas sonularnn izimi ve restorasyon proje nerileri bulunuyor. znik Eitim ve retim Vakf tarafndan, ' 1 . Uluslararas znik Sempozyumu' dzenleniyor. 1-4 Kasm tarihleri arasnda gerekletirilecek sempozyuma dnyaca nl blimadamlar ve aratrmaclar katlyor. znik tarihinde kentte yaplan ve Hristiyan aleminin ilk dini toplantlarndan, I. ve VII. Konsil'den yaklak 1300 yl sonra, bu sempozyum, znik'te gerekletirilecek ilk uluslararas toplant olma zelliini tayor. Kltr Bakan stemihan Talay'n da katlmyla 1 Kasm'da balayacak sempozyumda Antik a, Bizans ve Trk tarihi, znik temeli zerinde incelenecek. Bunlarn yan sra, znik'te yaplan arkeolojik almalarla bu dnemlere ait eserler de ele alnacak. Yerli ve yabanc 40 bilimadamnn katlaca ve Trkiye Bankas'nn sponsorluunda gerekletirilecek sempozyum, ngilizce, Trke ve Franszca olarak izlenebilecek.
Mevlana internette
nl Trk ve slam dnr Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin bar, sevgi, kardelik ve hogr mesajlar, internette yaymlanacak. Konya Turizm Mdr brahim Tekba, yapt aklamada, bu yln, Mevlana'nn lmnn 727. yldnm olduunu hatrlatarak, nl dnr iin zel etkinlikler tasarladklarn syledi. Bu kapsamda, Mevlana iin internette web sayfas amay planladklarn anlatan Tekba, "Mevlana, tm dnyada tannyor. Biz, nl dnrn insanla vermek istedii mesajlar sanal ortama tayacaz. Hazrlayacamz web sayfas ile bunu gerekletireceiz" dedi.
Beyolu'nun 130 yllk renklen

Yap Kredi Kltr Merkezi, Beyolu'nu eitli ynleriyle ele almay ve yorumlamay amalayan etkinlikler dzenledi. Gemiten bugne Beyolu'nun anlatlaca etkinliklerde, 4 byk sergi, 5 farkl yayn ve geleneksel 'Sal Toplantlar' kapsamnda yaplacak olan 'Beyolu Konumalar' yer alyor. 29 Eyll'de balayan etkinlikler, 6 Ocak 2001'e kadar devam edecek. Etkinliklerin merkezini, 29 Eyll 2000 tarihinde Yap Kredi Vedat Nedim Tr Mzesi'nde alan 'Beyolu Mzesi in neriler' adl sergi oluturuyor. Beyolu tarihini, kentsel geliim, okullar, oteller, byk maazalar, dini yaplar, elence hayat, elilikler gibi ana balklar altnda anlatan sergi, 'Bir Beyolu Mzesi nasl olur?' sorusuna da cevap aryor. Sergide, Pera Palas'tan Tokatlyan Oteli'ne, Galata Mevlevihanesi'nden Santa Maria Kilisesi'ne, Fransz Saray'ndan Hollanda Elilii'ne, Bon Marche Maazas'ndan satn alnm bir elbiseden Lebon'un pasta kutularna ve eski tabelalara uzanan objelere, bilgi panolar ve fotoraflar da elik ediyor. "1870 Beyolu 2000' etkinliklerinin en gz alan projesi, 'Bir Beyolu Fotoroman' adl akhava sergisi. Taksim-Tnel arasnda stiklal Caddesi'ni boydan boya kateden sergide, bu caddenin nemli olaylar, insanlar, yaplar byk panolarla anlatlyor.
Sinemann tarihle bulumas

Alman Kltr Merkezi'nde bu ay TRSAK'n ibirliiyle 'Sinema-Tarih Bulumas Etkinlikleri' kapsamnda, nl Alman film ynetmeni Margarethe von Trotta'nn tarihi veya toplumsal olaylar konu alan 10 filmi gsterilecek. Trotta, filmlerinde aka kadnlarn grlerini vurguluyor. Bilinli olarak politik olaylara karm kadnlarn kaderleri, filmlerinin ana temasn oluturuyor. Toplumun iinde bulunduu durum hakknda ahsi bir hkm verebilmek iin Trotta, aktel veya tarihi olaylardan yola karak, politik film geleneini srdryor. Trotta'nn filmleri 11-16 Kasm tarihleri arasnda grlebilir.
Eski yaz seminerleri

Taih Vakf, Ankara'da eski yaz seminerleri balatyor. Kurum tarihi, kent tarihi gibi, Cumhuriyet ncesine dayanan dnemler zerine almalar yapan Tarih Vakf, geen yl stanbul'da aamal olarak balatlan "eski yaz seminerleri'ni bu yl Ankara'da da dzenliyor. Birinci aamasnda matbu yaz okuma ve gramer kurallar retilecek olan seminerlerin ikinci aamasnda 'Gelimi Osmanlca Semineri' bal altnda el yazs okuma, okumada hz kazanma ve gramer kurallar retilecek. Seminerlere katlmak isteyenlerin, vakfn Ankara brosuna bavurmalar gerekiyor.
zgn bask koleksiyonu

PERSAN, dekorasyonda ok byk bir eksiklik olarak grd 'orijinal sanat eseri' bilincini yaygnlatrmak ve ulalabilirliini salamak amacyla, Persan Art Gallery'y kurdu. zgn bask ve fotoraf galerisi Persan Art Gallery'de Ekim aynda sergilenmeye balayan eserlere merakllar kolayca ulaabilecek. Bu ilk koleksiyonda Ozdemir Altan, Mehmet zer, Fevzi Karako, Sadk Altnok ve Faruk Akn'a ait zgn bask resimler, zzet Keribar, brahim Zaman ve Sabit Kalfagil'e ait fotoraflar, Fazl Hsn Dalarca, Melih Cevdet Anday ve lhan Berk'e ait iirlerin zgn basklar yer alyor.
Sardinya'da 10 Roma bat

talya'nn Sardinya Adas'nn Olbia liman yaknlarnda, Roma mparatorluu dnemine ait 10 gemi enkaz bulundu. Sualt arkeologu Rubens D'Oriano, gemilerin, 5. yzylda Olbia'y yamalayan Vandallar tarafndan yaklm olabileceini bildirdi. D'Oriano bu kefin, belirli bir tarihi olayla ve tarihi denizcilik teknolojisiyle ilgili ayrntlar vermesi asndan nemli olduunu belirtti. Gemilerin Olbia'daki yeralt tneli almalar srasnda bulunduunu ifade eden D'Oriano, ayn blgede 13. yzyla ait 5 gemi enkaznn daha grldn kaydetti. Enkazdan u ana kadar insan iskeletleri, gaz lambalar, madeni paralar, Msr tanrs Osiris heykeli, testiler ve bronz heykel paralar karld.
Beckett ve Lewis
rlandal aktr Daniel Day Lewis, yeni filminde efsanevi yurttan canlandracak. Lewis, Nobel dll Samuel Beckett'in biyografisini konu alan filmde, nl yazara beyazperdede can verecek. ngiliz Empire dergisinin internet sitesindeki habere gre, Lewis, gelecek yl ekimlerine balanacak filmde rol almak iin ok hevesli grnyor. Filmin yapmcs olan Noel Pearson, bir aklamasnda, nl aktrn "Waiting For Godot and Krapp's Last Tape' adl film iin akllarna gelen ilk oyuncu olduunu kaydetti. Anthony Cronin'in kaleme ald Beckett'n biyografisinden hareket eden film, Dublin'de doan ve 1989'da 83 yandayken hayata veda eden yazar tm ynleriyle beyazperdeye aktaracak.
Otomobil mzesindeki zel koleksiyon

II. Dnya Sava ncesi retilen antika otomobillerin yer ald koleksiyon, engelky'deki Sabri Artam Vakf (SAV) Otomobil Mzesi'nde ziyarete ald. Mzede 1910 ile 1940 yllar arasnda retilmi otomobillerin bulunduunu ve otomobil literatrnde "Vintage' denilen antika otomobillerden 19 tanesinin yer ald koleksiyonun nmzdeki yaza kadar sergileneceini belirten Mze Mdr etin Soytrk, mzenin Perembe, Cuma, Cumartesi, Pazar gnleri ziyaretilere ak olacan bildirdi.
Sanat tarihi dersleri

stanbul Sanat Mzesi Vakf, sanatlara karlmayacak bir frsat sunuyor; Sanat Tarihi Dersi... 17 Ekim'de balayan ve her hafta sal gn dzenlenen kurslarda dersleri, konunun uzmanlar verecek. "Plastik Sanatlarda 20. Yzyl" bal tayan derslerin ilki, nl sanat Prof. zdemir Altan'n nderliinde gerekleti.
En eski otomobil olarak farlar gazla alan 1913 ngiliz yapm Clement-Bayard'n bulunduu koleksiyonda ayrca, Coca-Cola zel dl'n kazanan 1937 model Lincoln, dnyada tek rnek olan 1928 model Fiat, sadece 10 adet retilmi 1937 model BMW, Atatrk'n Kurtulu Sava'nda kulland otomobilin ei olan 1918 model Studebaker ve nl otomobil tasarmcs Corbusler'in yapt drt arabadan biri olan 1926 model Avions Voisin de yer alyor.
1 0 0 Popler TARH/ Kasm 2000
BUR
Osmanl'da Akrep
Akreb burcunda doanlar, yenge ve aslan burcunda doanlarla evlenirlerse mutlu olamazlar. Bu burcun insanlar son derece 'lnatik'tirler. Yani gkteki ayn durumu, onlar epey etkiler.
METIN AND krep burcu Osmanl'da, bugnk ismiyle kullanlan tek burtur. Akrep burcuna 'Kej-dm- felek' de denilir. inde yirmi bir, dnda yldz bulunur. Parlak yldz, 'Kalb-l akreb' adn alr. yldzn ad 'Ikll', iki yldzn ad 'evle' diye anlr. Kamer (ay) Akreb burcuna gelince bilimle uramak, ocuunu okula vermek, gzel yaz yazmak, geometri ve yldz bilimi renmek, cinsel ilikide bulunmak, byk kiileri grmek iyi; sefere kmak, hamama gitmek iyi deildir. Minyatrlerde, akrep ya da elinde iki akrep tutan bir kiiyle gsterilir. Akrep burcunda doanlar, Seretan, Esed burcunda doanlarla evlenirlerse mutlu olamazlar. Akreb burcunu etkileyen de 'Kamer' yani aydr. Kamer parlak olduunda hayvanlarn bedenleri daha gl ve nemli olur. I gl olduunda kllar abuk byr, stleri artar. Yalanc, gammaz, kskan insanlar aya ilikindirler (lnatik). Akrep burcunda doan Osmanl sultanlar arasnda Kanuni Sultan Sleyman, II. Osman (Gen Osman) ve V. Mehmet Resad' savmak mmkn.
Osmanl'da bur adlar

Ko Boa kizler Yenge Aslan Baak Terazi Akrep Yay Olak Kova Balk Hamel Sevr Cevza Seretn Esed Smble Mizan Akreb Kavs Cedi Devi Hut
Bu sayfada kullanlan minyatrler, iki kaynaktan salanmtr: Londra British Library ve Topkap Saray Mzesi arivleri. stteki minyatr Metalil Saade, BN suppl. turc 242, saldaki minyatr ise kd al-Cuman fi Tarih Ehl ez-Zaman, TSM B 274 dipnotuyla kaytldr.
Popler TARH/ Kasm 2000 1 0 3
SNEMA
Kennedy suikasti ve JFK filmi
Komployu grenler ve grmeyenler

Kennedy Suikasti 37 yln ardndan hl Amerikan tarihinin zerinde en ok tartlan konusu. Kitaplar, internet siteleri, filmler Bakan 'n katili konusunda ikiye ayrlm durumda: Resmi grn ne srd gibi, katil Lee H. Oswald m, yoksa Kennedy'i hkmet-ClA-mafya geni mi ortadan kaldrd?
HAMET TOPALOLU en savc yardmcs aknlk ve fkeyle barr: "Kendinize gelin; burada szn ettiimiz kendi hkmetimiz!" Blge savcs Jim Garrison sakindir: "Hayr. Burada szn ettiimiz bir cinayet. CIA'in yapt gibi farkl bir adan bakmalyz olaya. Artk aynann br tarafna getik beyler! Beyaz artk siyah ve siyah da beyaz." Kevin Costner'n canlandrd New Orleans Blge Savcs Jim Garrison, bu szleriyle filmin zerine kurulduu komplo teorisinin nn sonuna kadar aar ve tempoyu ykseltir. Bu film Oliver Stone'un, temposu bir an olsun dmeyen 'JFK'sdr. 1991 yapm film, Kennedy suikastinden 28 yl sonra, komplo teorisi tartmalarn bir kez daha alevlendirdi. Uzun bir sre, suikastle ilgili herkesin aklnda bulunan iddialar ortaya atld, yeni kitaplar yazld, televizyon kanallar eski belgeselleri gncelletirip bu kez
ABD Bakan John F. Kennedy ve ei Jacklyn Kennedy, 22 Kasm 1963 gn geldikleri Dallas kentinde, suikaste uramadan birka dakika nce (sada)
1 0 4 Popler TARH / Kasm 2000
daha cesur tavrlarla ekrana getirdiler. Deyim yerindeyse herkes eteklerindeki ta dkt. Grnen oydu ki Amerikan toplumunun bir blm John Fitzgerald Kennedy'nin 1963'te Dallas'ta ldrlmesini ilerine sindirememiti. Dnemin hkmeti ve polisiye glerine bakarsanz suikast yldrm hzyla zlm, katil yakalanm ve adalet u veya bu ekilde yerini bulmutu. Ancak halk ite tam da bu "yldrm hzn" sindiremedi. JFK'y ok seviyorlard. Bakan gleryzl, gen, baarl ve karzmatk bir adamd. Etkileyici kars ve ocuklaryla grlmek istenen trde bir aile babasyd. zgrlkten, Vietnam savan bitirmekten, Sovyetler'le dost olmaktan bahseden bar bir devlet adamyd. Oliver Stone, "Kennedy bir komploya kurban gitti" derken iddiasn tam da bu sevginin kkenleri zerine kuruyor. JFK belgesel grntleriyle balyor. lk nce Kennedy'nin seiliini, Beyaz Saray'a yerlemesini, yapt konumalar, sevimli ailesini, baarlarn ve baarszlklarn (Domuzlar Krfezi Baskn) seyrediyoruz. Kba'daki fze kriziyle birlikte, artk sadece Kennedy'nin Amerika'y her tr savatan uzak tutmaya ve dnya barna ynelik grleri ekrana geliyor. Filme gereki/belgesel atmosferi salayan bu ilk blm, tarihi bir konumayla bitiyor. John Kennedy, 1963 yaznn balarnda Washington'daki Amerikan niversitesi'nde konumaktadr: "Nasl bir bar arzuluyoruz? Amerikan silahlarnn zorlad Pax-Amerikan bir bar deil. Sovyetlerle ilikilerimizi tekrar gzden geirmeliyiz. En nemli ortak noktamz hepimizin bu kk gezegenin sakinleri olmamz. Hepimiz ayn havay soluyoruz. Hepimiz ocuklarmzn geleceini dnyoruz. Ve hepimiz lmlyz."
Bu noktada film belgeselden fiksiyona, yani kurgulanm olana geiyor. Ancak daha ilk planlardan itibaren Oliver Stone, kendi anlattklarna bir belgesel havas veriyor. Suikast nceden haber verdii iddia edilen hayat kadnnn arabadan atlmas ve hastaneye getirilmesi sahnesi hep syah-beyaz ve bir haber kameras bakyla veriliyor. Stone, inanlrln pekitirmek istiyor.
Sonra bir kez daha belgesele dnerek suikast annn tek kayd olan Zapruder filmini kullanyor ancak aralara kendi ektii planlar -sanki o gn ekilmi baka filmler de varm gibi- serpitiriyor. Stone'un kulland dil, iddiasnn en gzel yansmas: "Tarih farkl bir ekilde okunabilir." Ynetmen bir yandan da, Kennedy'nin arabasnn halkn arasndan geiine temposu giderek artan askeri trampet sesi eleyerek, suikastin ardnda devletin olduunu daha filmin banda ima ediyor. Film gerek bir hikayeden yola kyor. Dnemin New Orleans Blge Savcs Jim Garrison, 1966-67 yllarnda geni bir soruturma balatm ve suikastin ardnda bir komplo olduunu iddia etmiti. Oliver Stone, senaryosunun
1991 yl yapm JFK filminin afii (stte). Bakan Kennedy, geen yl uak kazasnda len olu John Kennedy JR. ile Beyazsaray'da (solda).
SNEMA
Bakan Kennedy'yi ldrd iddiasyla tutuklanan Lee Harvey Oswald (soldan ikinci), mahkemeye gtrlrken Jack Ruby (kk resim) tarafndan ldrld (sada).
temelini Garrison'un 'Suikastlerin zinde' (On the Trail of the Assassins) kitab ve Jim Mars'n 'apraz Ate: Kennedy'i ldren Senaryo' (Crossfire: The Plot That Killed Kennedy) kitab ze-
rine kuruyor. JFK'nn 90'larn banda bir kez daha gndeme getirdii iddia, Kennedy'nin, sava kart tavrlar ve CIA'in gcn azaltma operasyonlar yznden, h-
kmet-CIA-muhafazakar iadamlar ve mafya tarafndan oluturulan bir komployla ldrld. Savc Garrison'un da filmin de iki dayanak noktas var: Warren Komisyonu'nun grmezden geldii alternatif tanklklar ve soruturmada geitirilen nemli delil yanllklar. Film, "Suikasti Oswald gerekletirmedi" derken, suikast ncesine dair gelimeleri, birbirinden bamsz gibi grnen olaylar belirli tanklklar zerine kurarak anlatyor. rnein iadam Clay Shaw'la Kba kart gizli eteyi silahlandran David Ferrie arasndaki ilikiyi, hapishanede yatan bir erkek fahienin tanklna dayandryor. Filmdeki karakterlerin o gnlere ait anlar canlandrmalar eliinde ve gerilimi arttran bir kurguyla verilince, seyirci dorudan 'kantlanm' bir komplonun perde arkasn izledii hissine kaplyor. Stone'un yetenei, varsaym gereklik dzeyine tamakta ortaya kyor. Ancak btn bu varsaymlar zinciri davann al-
22 Kasm 1963'n yks

John F. Kennedy, 1964 seimlerine hazrlanrken, Teksas'ta her ikisi de demokrat olan Vali Connaly ve Senatr Yarborough arasnda bir srtme yaanyordu. Kennedy bu srtmeyi sona erdirip da kar bir birlik grnts vermek iin Teksas'ta vali ve senatrle birlikte dolamay kararlatrd. Demokratlar asndan zor bir ehir olarak kabul edilen muhafazakar Dallas'a, 22 Kasm 1963 gn geldi. Arabann n tarafnda vali ve ei, arkada da bakan ve ei Jacqueline Kennedy oturuyordu. Araba uzun bir konvoyun iinde ar ar ilerlerken Houston ve Elm caddelerinin kesitii yerde bakana ate ald. John Kennedy'e iki kurun isabet etti. Bakan Parkland hastanesine gtrlrken yolda yaamn kaybetti. n koltukta oturan vali ise ar yaraland ancak lmedi. Polis, ate edildiini dnd Teksas Okul Kitaplar Deposu'nu ablukaya ald; ancak suikastiyi bulamad. Olaydan 45 dakika sonra devriye gezen polis memuru Tippit, phelendii bir yayay durdurdu. Lee Harvey Oswald, polis memurunu drt el ate ederek ldrd ve kamaya balad. Sakland sinema salonunda ele geirildiinde saat 14.00't. Ayn saatlerde bakan yardmcs Johnson, Washington'a giden uakta yemin ederek ABD'nin 36. Cumhurbakan oluyordu. Suikast olduu dnlen Oswald, iki gn sonra mahkemeye gtrlrken gazetecilerin arasndan frlayan gece kulb sahibi Jack Ruby tarafndan ldrld. Ruby yargland ve 1964 ylnda lme mahkum edildi; ancak lm getiren, kanser oldu. Suikasti aratrmakla grevlendirilen bayarg Earl Warren bakanlndaki komisyon Oswrald ve Ruby'nin cinayetleri kendi balarna ilediklerine, olayn arkasnda herhangi bir komplo giriimi olmadna karar verdi.
mas srecini ve savcnn komploya tereddtsz inanmasn anlatyor. Filmin son blmndeki mahkeme sahnesinde ise, arlk Warren Komisyonu'nun delillerinin sorgulanmasna kayyor. Delillerin sorgulanmasn, Jim Garrison 1967'deki davayla gndeme getirmiti ve tartma o gnden beri sryor... JFK'da ynetmen Oliver Stone, kahramann, Amerikan yasalarnn, demokrasisinin ve zgrlklerin savunucusu "birey" olarak konumluyor. Jim Garrison filmin balarnda, televizyonda Kennedy'nin ldn duyduu an, "Bugn Amerikal olmaktan utan duyuyorum" der. te Amerikallarn birok politik skandal iinde en ok Kennedy suikastine sahip kmalarnn mant! Kennedy Amerikan bireyinin sembolyd; fiziksel olarak da dnce yaps olarak da. Onu kaybetmek gerekten de Amerikan halk iin bir utan oldu. Bugne kadar suikasti, suikast ncesi Kennedy'nin politikalarn, felsefesini inceleyen saysz kitap yazld. Yirmiye yakn belgesel ve fiksiyon film ekildi. Toplumu ikiye blen komplo tartmas artk internette yaanyor. Komplo taraftarlar Warren Komisyonu raporunun 'zayf noktalarn alp bunlar, konuyla ilgili kitaplar (hatta kimi zaman Stone'un filmini) referans gstererek eletiriyor. "Cinayeti Oswald tek bana iledi; ortada komplo falan yok!" diyenlerse, JFK filmini birok noktada tutarszlkla suluyorlar... Halk, komplo dncesini kabul etse bile, filme snamad. saati akn sresi ve karmak yks, giede JFK'nn yapmcsn hayal krklna uratt. Oliver Stone'un
1991 ylnda gsterilen JFK filminde, Kennedy suikastini aratrmakla grevli savc Jim Garrison roln Kevin Costner stlenmiti (solda). JFK filminin ynetmeni Oliver Stone (altta).
filmi byk yank uyandrd ama para kazanamad. Halbuki Kennedy suikastiyle ilgili olarak, en byk voliyi vuran, Abraham Zapruder isimli bir elbise reticisiydi. Dallas'taki o meum le saatlerini kk kamerasyla ve amatr duygularla kaydeden Zapruder filmi Time'a satt. Daha sonra filme devlet el koydu; ama bir kuru telif hakk demedi. Zapruder de sonulanmasn kendisinin gremedii bir dava at. Mahkeme, kararn bu yl aklad ve filme 16 milyon dolar fiyat biti. Sotheby's ve Christie's'den gelen uzmanlar, filmin en az 25 milyon dolar edeceini syleseler bile, aile karardan memnun kald. Zapruder'in bu mehur filmi ekmesiyse, tamamen bir tesadft. Bakann geiini caddeye bakan ofisinden seyredecek-
ken, sekreterinin sraryla gidip evinden amatr kamerasn almt. nce ofisinin penceresini dnm, sonra dar bir kaldrma kp dengesini salayamam, ikinci noktada tabelalar grn kapatyormu ve en sonunda ykseke bir kaide bulmu. in ilgin yan, bakann vurulduunu grmesine ramen filmi ekmeye devam etmi ve bir yandan da barm: "Onu ldrdler! Onu ldrdler!" nce polis, sonra FBI gelir brosuna. Filmden alnan iki kopya gizli servis kurumlarnca incelenir. Filmin saniyede 16 yerine 18 kareyle ekilmi olmas komisyonun, iki at da Oswald'n yapt ynndeki kanaatini glendirir. Orijinal film ise Time ve Life dergilerinin eline gemitir. Abraham Zapruder film karlnda ald 25.000 dolar, Oswald'n ldrd polis memuru Tippit adna, tfaiye ve Polis Yardm Vakf'na verir.
Popler TARH I Kasm 2000 1 0 7
SAHNE
Eski stanbul'da Othello temsilleri

Tanzimat yllarnda, stanbul'da Shakespeare oyunlarndan bazlar oynanmt. Ancak Macbeth, Hamlet gibi oyunlar sk sk sansrce yasaklanmt. En ok oynananlar, 'Venedik Taciri' ve 'Othello' idi.
METIN AND
anzimat yllarnda, gerek yerli gerekse de yabanc topluluklar, zellikle Othello'yu ok oynamlard. Basn yoluyla stanbul'un Othello'yu ilk duyuu, 'Ceride-i Havadis' gazetesinin drt gnde bir kan eki 'Ruzname-i Ceride-i Havadis'in 1281 yl 926. saysnda, srad bir haberle olmutur. Bu haberde, Haiti'de tm halkn zenci olduu, Othello'yu oynamak istediklerinde, zenci olan Othello'nun tekilerden ayrt edilebilmesi iin Othello'yu oynayan sanatnn yznn aklatrld bildiriliyordu.
evriliyordu. Bu nedenle, Othello dnda btn adlar deitirilmitir. Bu metin Fransz Jean Franois Ducis'in uyarlamasdr. Bunu Franszcadan evirenler, Hasan Bedrettin Paa ile Manastrl Mehmet Rfat'tr. Ayn yl, yani 1883'te, Yunanl oyuncu X. Lekatsas da Othello'yu Yu~ nanca oynamtr. 1866'da nl Shakespeare oyuncusu zenci Ira Frederick Aldridge de, Othello'yu oynamtr. stanbul'a gelii, lmnden bir yl nce olmutur.
bir parodi yapmtr. 'O'yu Atn' anlamna gelen bu ad, Franszca okunuuyla 'Otelo' eklinde okunmaktadr. 1899 yl, Othello'nun en ok oynand yl olmutur. Franszlarn en nemli tragedya sanats Jean Mounet-Sully topluluu, eitli oyunlar arasnda Othello'yu da oynamtr. Ondan yirmi gn sonra, Almanlarn en nemli tragedya sanats ve 'Almanya'nn Mounet-Sully'si' diye bilinen Adalbert-Matkowky baka oyunlar arasnda
Dnemin en nemli oyuncusu, Avrupa ve Rusya'da da tannan Bedros Atamyan, Shakespeare oyunlarnn en nemlilerini, bu arada Othello'yu da oynamt. 1883'de Osmanl Tyatrosu'nda oynandnda, Othello roln Mardiros Mnkyan stlenmiti. Tanzimat yllarnda Shakespeare'in metni dorudan deil de, daha ok Franszlarn uyarlama ve evirilerinden Trkeye
1 0 8 Popler TARH I Kasm 2000
Shakespeare'in 'Othello' metni, dorudan Trkeye evrilmiyor, Franszcasndan uyarlanyordu.

Bu gsteride ilgin olan, Alridge'in bu oyunu Fransz oyuncularla oynam olmasdr. Alrdge ngilizce oynarken, teki oyuncularn hepsi Franszca konumulardr. Topluluk 'Venedik Taciri'ni de oynamtr. Gene ayn yl, Larose adnda bir Fransz, Alridge'in Othello gsterimi zerine 'Otez l'O' adnda Othello'yu da oynamtr. Topluluk, Yldz Saray'nda, II. Abdlhamid'e de gsterimler vermitir. Ancak bunlarn iinde Othello var myd, bilmiyoruz. Topluluk, bir Shakespeare oyunu daha oynamtr: Trkiye'de 'Hrn Kz' adyla bilinen 'Taming of the Shrew'. Ayn yl, nc Othello'yu 'Yunan Mo-
unet-Sully'si' diye adlandrlm olan Tavulari ve topluluu oynamtr. Deiik lkelerden sanat topluluu da ayn tiyatroda oynamlardr. nl talyan sanatlar da, stanbul'da Othello'yu oynamlardr. Deiik tarihlerde, Allessondro Salvini, Ermete, Ross (ayrca Rossi, Yldz Tiyatrosu'nda, Abdlhamid'in nnde de oynamtr), Giuseppe Liguoro ve Gemma Farine topluluu Shakespeare oyunu oynamlardr. Bunlardan biri de Othello idi. Trkiye'ye kez gelip gsterimler vermi olan Ermete Novelli de, 1903 ylnda Othello'yu oynamtr. Ermete Novelli, Muhsin Erturul'un ustas Vahram Papazyan'n hocasdr. Vahram Papazyan da Othello'yu 1908 ve 1909'da oynamtr. Tanzimat'ta Yunan topluluklar da sk sk Othello'yu oynuyorlard. Bunlardan en ilginci 1890'dan 1891'e kadar 6 deiik Shakespeare eseri sergilemitir; bunlarn iinde Othello da vardr. Merutiyet dneminde pek
ok Othello oynanmtr. Bu topluluklar arasnda Nairin topluluu da vard. Bunlarn hepsinin adlarn sralamak bu ksa yazda olanaksz; ancak Trkiye'de Othello denince eseri yzlerce kez oynam ve bu nedenle 'Othello Kamil' diye anlm Kamil Rza'y yadetmeden gemek olmayacaktr. Daha ok Merutiyet dnenimde oynamtr. Cumhuriyet yllarndan lm yl 1932'ye kadar ekmek parasna, sada solda Othello'yu oynamtr. Yoksulluktan varn younu satm, yalnz Othello rolndeki giysilerini saklamtr. Cumhuriyet dneminde, Othello eitli topluluklarca ok kez oynanmtr. 1923 ylnda Atatrk'n yreklendirmesi ile drt Mslman Trk kadn sahneye kabilmitir. Bu ilklerden ikisi de Othello'da oynamtr. Bunlardan biri Bedia Muvahhit, teki Neyire Neyir'dir. Muhsin Erturul hem sahneye koymu, hem de lago roln stlenmitir. 1924'te gsterim, Reit Rza'nn istei zerine Fransz Tiyatrosu'nda yinelenmitir. ki byk talyan bestecisi, Rossini ile Verdi, Othello operas bestelemilerdir. talyanlar Othello'yu 'Otello' olarak yazarlar. Rossini'nin Otello'su ilk kez 1816'da Napoli'de sahnelenmi, stanbul'da ise ilk kez 1870'te oynam, sonraki yllarda da birka kez zleyeci karsna kmtr. Verdi'nin Otello'su ise ilk kez Milano'da, 1887'de oynanm, stanbul'da ilk gsterimi ise 1888'de olmu, ondan sonra da birok kez oynanmtr.
Othello: Dneminin en nemli oyuncusu, Avrupa ve Rusya'da da tannm Bedros Atamyan (sada en stte), Muhsin Erturul'un ustas Vahram Papazyan (sada ortada) ve nl Shakespeare oyuncusu zenci Ira Frederick Aldridge (sada). Solda ise 1883'de Osmanl Tiyatrosu'nda oynanan Othello'nun Trke ve Ermenice el ilan...
Ben Cartwright ve oullar...
Adalet peinde 'Doludizgin'

Sinema perdesinde kovboy filmlerinin revata olduu 70'li yllarda TRT'nin siyah-beyaz ekranna yansyan 'Bonanza' dizisi milyonlarca izleyiciyi peinden srklemi, Cartwright ailesi drstlk ve adaletin simgesi olmutu.
AYDN EROL
T
Cartwright ailesinin yaad Pandrosa iftliinin haritas (stte) Cartwright ailesinin fertleri soldan saa: Ben, Hoss, Adam ve Kk Joe (altta)
RT ekranlarnn en fazla yer verdii film trlerinin en banda Western'ler gelirdi. Pazar gnleri leye doru balayan bu hareketli ve heyecanl filmleri izlemek iin gn sayardk. Bunlar arasnda dizi olarak yaymlanan biri vard ki, bykten ke herkesin sevgisini kazanmt; Bonanza. Bizde 'Doludizgin' adyla oynad dnemde imdinin moda deyimiyle, izlenme rekorlar krar ama aratrma irketleri olmad iin bunun hesab bilinemezdi. Bonanza'da hikaye, 1800'l yllarn sonunda Amerika'nn batsndaki Pandrosa iftliinde
geiyor. Ben Cartwright ve olundan oluan Cartwright ailesi her blmde Carson City kasabasnn ayr bir sorunuyla ilgilenirdi. Kimi zaman kasabaya gelen bir etenin karsna kar, kimi zamansa yeni topraklar arayan gmen bir aileye yardm etmeye alrd Cartwrightlar. Ailenin tm yelerinin en belirgin zelliiyse adalet ve drstlk anlayyd. 90'larn insan ilikilerinden epey farkl bir izgiyi temel alan Cartwright'lar daima gszden ve korumaszlardan yana tavr koymu, haklnn yannda yer almlard. Dndklerini drste ve aka syleyen Cartwright ailesinde kardelik ba ve
adalet duygusu ileniyordu. "Bonanza" dizisi, Amerika'daki yaynndan yaklak 10 yl sonra ekrana gelmeye balad. 70'li yllarn banda yaynlanmaya balayan "Bonanza" dizisi, TRT'nin dizi seimi konusunda isabetli bir karard. Tam da drstle ve adalete ihtiyacmz olduu bir dnemde yayna girmiti. Kkleri kendi dnyasnda elendiren "Bonanza", senaryodaki yaklamlarla byklere de dersler veriyordu.
KM KK JOE OLACAK? Baba Ben Cartwright'n
olu da, dizinin izleyicilerinden ayr ilgi grrd. Byk oul Adam Cartwright dizinin Trki-
Bonanza'da Cartwright ailesi, her blmde kasabann ayr bir sorunuyla ilgilenirdi (solda).
ye'de yaymlanan pek ok blmnde oynamamasna ramen, ad hep bilinen ve oynad blmlerde ilgi gren bir karakterdi. Ortanca oul Hoss Cartwright ise iri cssesi, birka kiiyi bir vuruta devirebilen kuvveti ve yufka yreiyle dizinin vazgeilmezleri arasna girmiti. Ve Cartwrght'larn en sevilen yesi Kk Joe. Sonralar, 'Kk Ev' dizisinde evin reisi Charles Inglaes roln stlenecek olan Michael Landon'n canlandrd Kk Joe, televizyon izleyicisinin ailesinden biri olarak grd kiilerden oluvermiti. Srekli ba derde giren, hakszla kar tahamml olmayan zayflarn savunucusu Kk Joe, g durumdan aabeylerinin yardmyla kurtuluyordu. ocuklar, mahallelerinde oynadklar kovboy oyunlarnda Cartwright ailesinden bir karakterin adn almak iin yarrlard. Yaa byk olanlar 'Ben Cartwright', grbz ocuklar ise 'Hoss Cartwright' olurdu. Ama esas kavga, kimin 'Kk Joe' olaca konusunda yaanrd.
HOSS CARTWRIGHT'IN LM 1959 ylnda ekilmeye balayan ve 1972 ylna kadar sren 430 blmyle tm dnyada milyonlar peinden koturan Bonanza dizisi, bu tarihte oyuncularndan belki de en sevileni Hoss Cartwright' kaybedince bocalamaya balad. Diziye Hoss'n yerini doldurmas amacyla katlan ve kuzen Jamie roln stlenen Mitch Vogel tm abasna karn seyircinin gznde ailedeki boluu dolduramad ve bir yl sonra 1973 ylnda diziye son verildi. Ben Cartwright roln canlandran Lorna Greene ise oyunculuu uzun yllar srdrd ve 80'lerin en popler uzay dizisi 'Sava Yldz Galactica'nn kaptan olarak yeniden Trk televizyon izleyicisinin karsna kt. Ancak 'Bonanza', onu izleyerek byyenlerde, vermek istedii mesajlardan byk izler brakt. Yllar sonra dahi, bu dizide izlediimiz adalet ve drstl hl ne kadar ok istiyoruz, deil mi?
Bonanza'da kim kimdir?

1964 ve 1970 yllarnda Amerikan Senaryo Yazarlar Birlii'nin dllerini kucaklayan 'Bonanza'da rol dalm da
yleydi: Lorne Greene Pernell Roberts Dan Blocker Michael Landon Mitch Vogel David Canary Tim Matheson Victor Sen Ray Teal Bing Russell Lou Frizzell Harry Holcombe Slim Pickens
Ben Cartwright Adam Cartwright Hoss Cartwright Kk Joe Cartwright Jamie Hunter-Cartwright Canaday Griff King Yung Hop Sing erif Roy Coffee Vali Clem Foster Dusty Rhoades Doc Martin Yarg Pisani
Popler TARH /Kasm 2000 . 1 1 1
HALIT KIVANLA RADYO GNLER
nemli snav: 10 Kasm 1953
rkiye
radyolar
in
1953'n 10 Kasim', bir
snav gndr. O gn geici istirahatgahnda (Etnografya Mzesi) bulunan byk nder Atatrk'n naa 'ebedi istirahatgah' Antkabir'e nakladilecektir.
Gnler ncesinden hazrlklar yaplr. stanbul Radyo-
su'nun naklen yayn arabas Ankara'ya gnderilir. Spikerler, Baki Sha Edibolu ve Tark Grcan canl yaynda grevlendirilir. Basn gnler ncesinden naklen yaynn haberlerini vermektedir. 10 Kasm gn gelir, Trkiye ayaa kalkar. Ankara'da bulunanlar ATa'mz izler; Ankara'ya
gelemeyenlerin kulaklar ise radyolardadr. O gn Ankara, stanbul, zmir Radyolar ortak yayna geer. Btn Trkiye'de tek ses duyulur. Spikerin, zellikle air Behet Kemal afar'n konumalar btn yrekleri titretir. O gnn teknolojisiyle donatlan radyo baarl bir snav verir.
Efektimizi kendimiz yarattk

Haftann spor olaylarn ieren hafta aras programn hazrlyorduk. Bir gn nce dnya boks ampiyonluu ma yaplm, herkesin ilgisini ekmiti. Onunla ilgili blm canl olsun istedik, gerekli boks ma efekti bulamadk. Baarl teknik ynetmenlerimizden Sadettin Kadolu arkadam hemen areyi buldu. Ben konuurken o da gya ringden ses geliyormu gibi oturduumuz koltuklardan brini yumruklamaya balad. O kadar gzel olmutu ki, kimse doal efektten ayrt edememiti. Zorluk deyince... te bakn, o gnlerde Anadolu'dan bir ma naklinde, bir minibsn iindeki teknik donanmla yayn gerekletiriyoruz. Bir de bugnk teknik olanaklara bakn!.. O zaman, o yllarda ne tr zorluklarla boutuumuz daha iyi anlalr.
Betl Mardin ve Bilgesu Erenus

Trkiye'de 'Halkla ilikiler' mesleinin duayeni Betl Mardin'in de stanbul Radyosu'nda emekleri oktur. Sevgili Betl Mardin, Bilgesu Erenus ve Gksel Kortay ile birlikte, uzun sre nice programlar yaptk. Betl Mardin 1960'l radyo anlarndan birini, 'stanbul Radyosu, Anlar' yle anlatyor: "Biz 1965 yl olabilir, canl olarak dilde turizm program yaptk. ngilizceyi Amerikan Haberler Merkezi'nden tandk biri okuyacak. Fransz bir prensti, Almancaya da eitmen bir Trk kadn geldi. Haberler Ankara'dan geliyor. Derhal dile evriliyor. Onlar haberleri okurken bizim nceden konserve olarak hazrladmz kltr-yemek programlarmz var. Orada ilgin olan, ngiliz iki imeden konuamyordu. Stdyoda iki imek yasak, pencereyi ayor, iiyor. Buna ok glmtm. Bilgesu (Erenus) yazar, yazd zaman da birazck uar. imdi ben onu yere indirmek mecburiyetindeyim. Arada bir mesela birini intihar ettirir. ntihar yasak. ntihar eder mi Trk. imdi ben de bunun zerine ieriye gider intihar sahnesini kestiririm. Birazdan gelir, bu kesilen ksm nme atlr. gn o orada kalr. Yani unutma bu yaptn. rynceye kadar o orada kalr. Bizim ekip Gksel (Kortay), ben, Batu (smen) ve Bilgesu (stteki fotoraf) 'Genlie doru' diye bir program yapyorduk. ok tutuldu. Her blmde, Tekilat- Esasiye' dediimiz anayasann bir maddesinin dramatize edilmesi lazm. Mthi mektuplar alyorduk. Oynayanlar, Ayla Algan, Metin Serezli, Tolga Akner. yle bir hale geldi ki btn yenilikler bizden kyor ekip halinde."
RADYO HAFTASI DERGSNDEN

Radyo Haftas'nn 1953 yl saylarndan birinin kapanda Hamiyet Yceses ve Celal ahin.
zmir radyosu sanatlarndan Tomris Yazc ile ilgili 8 kasm 1952 tarihli dergi haberi.
1952'nin 21 Aralk gn, Ses Tiyatrosu'ndaki konserin ilan: Konserde, Ayten Alpman, Celal nce, Darva, Faruk Akel, brahim zgr, brahim Solmaz, lham Gencer, Necdet Koyutrk, Orhan Avar, Semih Argeo ve ecaattin Tanyerli sahne alyor.
Buca'nn levanten kkleri

Alt yz bini akn nfusuyla zmir metropolnn bir semti haline gelen Buca, geen yzyln banda, Rumlarla zengin levanten ailelerin oturduu sevimli bir yerleim birimiydi.
MURAT KK ntik alarda Buca'da bir yerleme olup olmad kesin olarak bilinmez. nver Ergn, 'Buca' adl almasnda 1868 ylnda kyn kuzeydousunda bulunan mermer kadn bstnn halen Londra'da sergilendiini, Kozaac mahallesi yaknlarnda krk stunlara rastlandn aktarmaktadr. Buca'da dikkat eken en nemli tarihsel yap ise ilenin giriinde yer alan su kemerleridir. Bugn artk st ak bir kanalizasyona dnen Meles ay zerinde kurulu kemerler M 133'de balayp MS 395'e dek sren Roma hakimiyeti srasnda uzun sre ehrin su ihtiyacn salam.
TCCARLARIN GZDES
Rees Kk (stte sada) ve Forbes Kk (en sada).
Osmanl dneminde balar, baheler iinde irin bir Rum ky olarak varln srdren Buca'nn doal gzellii dillere destandr. On yedinci yzylda zmir'e urayan Evliya elebi Buca'y, "Sanki dnya zerinde bir cennet mekan" szleriyle vmektedir. ehre urayan Avrupal gezginler de doal gzelliklerini anlata anlata bitiremezler. te 1835 ylnda zmir'e ayak basarak Anadolu'nun ilerine ilerleyen Kontes Pauline Nostitz'in seyahatnamesinden birka satr: " Buca, zeytin ve servi aalarnn nefti glgelerine karan krmz zakkum kmeleri ve mersin aalarnn beyaz iekleri arasnda bir resim gibi duran sayfiye evleriyle zmir ve evresinin en gzel yerlerinden birisiydi." Nostitz'in gezisinden eyrek yzyl sonra 1860'ta Buca, ngilizler tarafndan kurulup iletilen Aydn demiryolu ile zmir'e
Ad nereden geliyor?
Buca'nn giri ksmnda yer alan irinyer'in eski ad 'Paradiso'dur. 'Buca' adnn nereden kaynakland konusunda ise farkl grler vardr. Bunlardan birini Yunanl tarihi ikonomos aktarmaktadr ve ona gre MS X I I I . yzylda Bornova ovasnn bitiminde Nif Da eteklerinde yer alan Lenvon Manastr'nn snrlar iindeki Buca kynn ilk ad Kohi'dir. Sonra Gohia'ya dnm, ada Yunanca'da Bugia halini almtr. Bir baka aratrmacya, Aristotales Foutrier'ye gre, yine ayn manastra ait belgelerde 'Ruza' adnda bir ky kaytldr ve bu ad muhtemelen 'Vuzas' adnda bir derebeyinden gelmektedir.
baland. Demiryolunun tamamlanmas zmir'in ekonomik hayatnda nemli deiimlerin habercisiydi. Bylece Nazilli, Sultanhisar, Seluk, Ske, demi, Tire, Bayndr ve bugn Turgutlu olarak bildiimiz Kasaba evresindeki tarmsal rnlerin ehre ulam nemli oranda kolaylam oldu. YKSEK DUVARLAR ARASINDA thalatta stanbul'dan sonra gelen zmir, artk tartmasz biimde Osmanl mparatorluu'nun en nemli ihracat limanyd. irket yneticileri ve alanlarnn yerleme amacyla tercih ettii ky bir anda kalabalklat. Bu nedenle Buca'da teden beri yerleik Rumlardan sonra, ngiliz levanten aileler de hatr saylr bir topluluk oluturabilmilerdir. ngilizlerin yan sra Hollandal, Fransz, talyan ve baka lkelerden aileler iin de gzde sayfiye yeriydi buralar. Tabii Buca'nn levanten sa-
kinleri sadece demiryolu alanlarndan ibaret deildi. Temsilciliini stlendikleri irketlerin byk olaslkla liman evresinde yer alan brolarnda ya da limann arka taraflarndan Basmane'ye doru uzanan dzlkte incir, zm ve benzeri tarm rnleri iletmelerinde gn boyu ithalat ihracat ileri kovalayan beyler, akamst yayl arabalarna atlayp soluu Buca'da alyor, geni baheler arasnda kurulu evlerinde gnn yorgunluunu atyorlard. Yksek duvarlarla evrili kkler, dounun merakl gzlerinden uzak yaama isteinin yan sra, koloniyal kltrn bir arada olabilme ihtiyacnn da rnyd. Olaanst bahelerde yaratlan dnya, av partileri, be ay ve akamlar dansl toplantlarla srp gitti. Buca'nn yerli Rumlar daha ok, imdiki Eitim Fakltesi evresinde otururdu. Bu mahallelerde, gnmze ulaan dar cepheli mtevaz Rum evleri, ge-
GEZ
leneksel mimarisiyle levanten kklerden ayrlmaktadr. evredeki ayrlk alanlara kurulu dev kkler ise, her biri tad mimari zelliklerle farkl kltrlere aidiyetlerini vurgular gibidirler. FORBES MALKANES Bu yaplar iinde adndan en ok sz edilen, Osmanl'da madencilik ve meyan kk ihracatyla uraarak arpc bir servetin sahibi olan Forbes ailesine ait malikanedir. Buca tren istasyonundan geriye doru yrdmzde sada imdi SSK Hastanesi'nin bulunduu tepede yer alr. SSK binas, yan bana dikilmeden nce ok daha grkemli grnrm Forbes. Yine de yanna varp yakndan izlediimizde, tapnaklar andran alnlk ve on slubu stunlaryla, aalar arasnda olduka etkileyicidir. Bina, 1908'de tamamlandktan bir yl sonra yanm, 1910 ylnda yeniden yaptrlmtr. Sylentilere gre kk yakan, 'baba Forbes'in metresidir. Forbesler Buca'dan ayrlr-. ken yapy bir baka levantene, Albert Whittall'e devrederler. Burada bir sre oturan Whittall daha sonra binay ve arazisini SSK'ya satar. HPODROM'UN KURULUU Forbes kk, biraz bulunduu tepede evresinde baka malikane olmadan yalnz bana bir ato grkemiyle dikilmesinden, biraz da gemiinde yer alan sylentiler nedeniyle, Buca denilince ilk akla gelen yapdr. Oysa imdi Eitim Fakltesi olarak kullanlan Rees kk ve en az kuak boyunca, Buca'da yaayan Rees ailesi, beldenin tarihinde ok daha nemli bir yer tutar. yle ki Buca'da ina edilen Protestan Kilisesi mezarlndaki en byk blm Rees'lere aittir. Be alt yl nce kltr merkezi haline getirilen ancak bugn sadece depo olarak kullanlan kilisenin neo-gotik pencerelerini ssleyen rengarenk vitraylar da Rees ailesince yaptrlmtr. Kilise 1961 ylnda belediyeye devredilirken vitraylar sklerek Alsancak'taki ngiliz St. Jean Klisesi'ne gtrlm. Reeslerin Buca tarihindeki asl nemi ise hipodromu ina ettirmi olmalarndan kaynaklanr. Bylece Buca'da at yar geleneinin temelleri atlm. Paradiso (irinyer) ile Buca arasndaki demiryolu hattna paralel olarak tasarlanan hipod-
Deien grntler
Yakn tarihin kkl deiimleri Buca'nn demografik yapsn da tmden deitirdi. Kk Asya'da varlklarn yitiren Rumlar, Buca iin 'tarih' olurken, levanten aileler de bu byk deiimden olumsuz etkilendi. ncelikle ekonomik bir etkilenmeydi bu. Anadolu ilerinde kurulu ticari balantlar, Kurtulu Sava'nn ardndan, yeni Cumhuriyet'in bir dizi siyasal-ekonomik kararlarnn etkisiyle koptu. 1930'lu yllara gelindiinde, levantenlerin elindeki pek ok ekonomik iletme devletletirilmiti. lenin ticari ve sosyal canllnda nemli rol olan Aydn Demiryolu bu iletmeler arasndayd. Levanten aileler bir bir Buca'y terkederken yemyeil krlara serpilmi kimi Galler'den, kimi skoya ya da Hollanda kylarndan mimari rzgarlar estiren her biri bana buyruk, ilgin kkler iin geriye saym da balamt. Bir ou okul, banka, belediye, devlet dairesi gibi kamu kurulularna evsahiplii yaparken geriye kalanlar el deitirip yeni sahipleriyle tant. Bu tankln mimari zelliklerin korunmas bakmndan olumlu bir geliim olduunu syleyebilmek zor!
rom alannda, demiryolunun ina edildii 1860 tarihinden sonra dzenli olarak at yarlar balam. ABDLAZZ'N MERAKI Reeslerle birlikte Whittall gibi dier levanten aileler de bu yarlara heyecanla katlrd. Szl ve yazl anlatmlar, ok deil yl sonra baharda zmir'i ziyaret eden Sultan Abdlaziz'in merakn yenemeyip, yarlar izlemek zere seyirciler arasnda verini aldn aktar-
maktadr. ttihat ve Terakki ynetiminin zmir'e atad Vali Rahmi Bey, Birinci Dnya Sava'nn alkantl yllarnda, tpk bugnk Varyant'taki Yahudi mezarl gibi, Reeslerin kkne de el koyar ve bina yl boyunca 'Darl Muallimin' yani kz retmen okulu olarak kullanlr. Sava sona erip Rahmi Bey grevden alndnda, bina Rees ailesine geri verilmi. Ancak Rees'lerin 1930'larn sonlarnda zmir'den ayrlmalarnn ardndan yine benzer bir amala kullanlm. Grkemli yap bugn Buca Eitim Fakltesi olarak yaamn srdrmektedir.
HASANAA BAHES
nuk olur. Bu ev, imdi ilenin en gzel dinlenme alan saylan Hasanaa Bahesi'nin hemen yanndadr ve halen Buca Lisesi. Anlatmlara gre Abdlazz, Baltac'nn hanesine o yllarda Aliotti ailesine ait Hasanaa Bahesi'ne bakan ana kapdan girer ve Sultan geer gemez ona hrmeten kapatlarak bir daha kullanlmaz. Zengin bir iadam olarak
bilinen Dimonstanis Baltac, arkeolojiye ve gzel sanatlara olan dknlyle tannrd. Bir sre Osman Hamd Bey'e danmanlk yapan Baltac, kknn muhteem bahesini sanat deeri yksek heykellerle adeta bir akhava mzesi olarak dzenlemiti. Dnemin nl heykeltralardan Papazyan'n eseri olduu belirtilen Vens heykeli, bahedeki muazzam havuzun ortasnda hl muhafaza edilmektedir. Bu binalar gibi daha biroklar, devlete ait deiik kurumlara ev sahiplii yapmay srdrmekte. Szgelimi bir zamanlar Kont Aliberti'ye ait kk imdi salk kolejidir. ngiliz Barff ailesine ait yap ise Hukuk Fakltesi olarak kullanlmaktadr. Hasanaa Bahesi, levanten kltrn Buca'da yaratt zgn mimarinin yan sra bahe dzenlemesi bakmndan da dikkat ekici yerlerden. Bu gzel bahenin bir zamanlar Aliotti ailesine ait olduunu belirtmitik. Aliotti'lerin bahenin ortasnda yer alan kkleri ise Abdlhamit dneminde yanarak kl olmu. Bahenin fazla yara almadan bugnlere ulamas gerekten byk ans! nk ou 1930'lu, 40'h yllardan sonra sahipleri tarafndan terkedilen kklerin muhteem baheleri de oktan tarih olmu.
Buca'nn Rum evleri, Akdeniz mimarisinin zmir'deki en gzel rneklerinden (solda). Buca'daki ngiliz Protestan kilisesi (sol sayfada, ortada). Rum tccar Dimonstanis Baltac'nn malikanesi, iinde antik heykellerin sergilendii bakml bahesiyle nlyd (altta).
Sultan Abdlaziz'in Buca'da at yarlarna ilgi gsterdiini sylemitik; 1863 ylnda Msr'a gerekletirdii seyahat dn zmir'e urayan Abdlazz, ehirde geirdii geceden birinde, Buca'l Rum tccar Dimonstanis Baltac'nn evine koPopler TARH/Kasm 2000 . 1 1 7
HAZRLAYAN: SERHAT AYAN
Genetik ifreli internet sitesi

Televizyonlarda, gazetelerde yle bir grp sonra kaybettiimiz bir haber, insan genlerinin ifresinin tamamna yaknn zlmesi. Kimileri olaya kar temkinli durup bilim kurgu romanlarda bile eine rastlanmayacak komplo teorileri retti, kimileri ise bir haftada drt kilo verin haberleri kadar dahi zen gstermedi bu yenilie. Her ne olursa olsun bize haberleri kaynandan, ilk azlardan renme frsat tanyan internet bu ite de devreye girdi. http://www.ornl.gov/hgmis/pmject/i nfo.html adresine urayn. Kesinlikle genetik mhendisi, biyolog ya da doktor olmanz gerekmiyor burada yazlanlar anlamak iin. ngilizce bilmek, tek art. 1998 ylndan 2003 ylna kadar olan bitenlere gz atn. Konu hakknda km son haberleri okuyun. ince gibi gzken ksaltmalarn anlamlarn renin, daha nce getirilmi sorulara verilen cevaplar okuyup eer tatmin olmadysanz yeni sorular sorun. Bu siteyi kullanp aydnlann.
Kta kta inceleyin

'Dnyann tarihi uzun mu ksa m' sorusu, en ok tartlan sorunlarn banda geliyor. Bunun yannda tarihin ak iinde yaanan olaylar birbirleriyle kyaslamak, merakllarn hem tarih grgsn artryor hem de dnyaya deiik bir bak as salyor. Dnya tarihine deiik bir pencereden bakabilmek iin ilgin bir internet sitesi hazrlanm: www.camelotintl.com/world/index.html adresinde hayata geirilen bu site iinde tm ktalar teker teker inceleyebiliyor, son 2000 yllk tarihi genel olarak grebiliyor ve kta tarihlerini birbiriyle kyaslayabiliyorsunuz. Bunun yannda ayn adreste spanya tarihi ile ilgili ok deiik bir kategorizasyon var. Bylesi bir incelemeye merakl olanlarn karmamas gereken bir adres...
Dnyann en nemli sansrlen

Radyo ve televizyon kanallarna getirilen sansr, getiimiz aylarn ana temas olmutu. Gerek Trkiye, gerekse dnya tarihi, bu sansr vakalarn ilk kez yaamyor, grnen o ki bu son da olmayacak. Sizler iin setiimiz digital.library.upenn.edu/books/bannedbooks.html internet adresinde, yasakl kitaplarn tam metinlerini bulacaksnz. Sakn bunlarn hepsinin ak sak veya sapkn ideolojilere ait kitaplar olduunu dnmeyin. Bu kitaplarn arasnda 'Ulysse'in Seyahatlerinden Krmz apkal Kz'a kadar, geni ve bir o kadar da ilgin bir yelpaze var. Aristophanes'in ve Jean Jacques Rousseau'nun (resimde) kitaplarnn neden sansr edildiini grmek, ayrca bu kitaplarn tamamn okuyabilmek iin bu adres ideal. Bu arada hazr sansr konusuna girmiken... Neden dnyadaki son dakika gelimelerine www.oneworld.org/index_oc/ adresinden bir gz atmyorsunuz?
Gkyznde yalnz gezen tarih

insanlar iin ksa, insanlk iin byk bir tarih uzay maceras... nsanolu, kafasn yukar kaldrabilecek kadar evrimletiinden beri uzayla ilgileniyor. Gerekten de hikayelere, roman ve filmlere smayacak bir tarihe sahip uzay maceras, internet sayesinde daha bir gze grnr oldu. Sizler iin setiimiz ilk adres www.users.wineasy.se/svengrahn/index.htm, bu hikayenin bilinmeyen ynlerini gzler nne seriyor. rnein Sovyetler'in Mars'a ilk roketini 1 Kasm 1962'de attn biliyor muydunuz? Bu macerann nasl sonulandn ve kullanlan fzelerin modellerini renmek iin bu adresi karmayn. Uzay tarihi iin dier adresler www.dtm-corp.com/~pierce/timelines/sh_tl.html nauts.com/histpace/histpace.html solar.rtd.utk.edu/~mwade/spaceflt.htm
Atatrk'n memleketi neresi?

Btn Trklerin babas Atatrk... lkokullarda hepimiz onun Selanik doumlu olduunu, annesini babasn reniyoruz. Ancak getiimiz gnlerde Konyallar Vakf adndaki bir kurulu, Mustafa Kemal Atatrk hakknda imdiye dek hi 'yksek sesle' konuulmam bir eyi gndeme getirirerek onun Konyal olduunu ne srd. Bu bilgiyi internet sitesinde, www.konyalilarvakfi.org adresinde yaymlayan vakf yneticileri, internet sayfalarna smayan bir soyaac emas da hazrlayarak ne srdkleri tezin bilimsel olduunu belirttiler. Bylece internet, bir kez daha stne gidilmemi bir konunun kamuoyuna duyurulmas iin en nemli aralardan biri haline geldi.
Depremi unuttunuz mu?

Son birka aydr, zaman zaman artp zaman zaman eksilen bir trend izleyen deprem korkumuz iin pek ok ilgin adres yazld, izildi. Bunlarn en ilginlerinden biri de 'depremlerin tarihini' inceleyebildiiniz www.neic.cr.usgs.gov/neis/epic/epic.html adresi. Depremleri bir arada incelemenin size salayaca en byk yararlardan biri, gereksiz kuruntulardan ve olur olmaz insanlarn yaratt sylentilerden kurtulabilmeniz. "Bu yl dnyada ok fazla deprem oldu" diyenlere gidin ve ite istatistikler deyiverin. Olur olmaz konuanlara en iyi cevab rakamlar veriyor. Rakamlarn da susturamad dedikodulara zaten bir ey yapamazsnz. Bu arada yle bir baktnzda, bize zel sandmz depremlerden her yl milyonlarcasnn gerekletiini gryor, kendinizi ok bo ve aslnda ok da zel olmayan biri gibi hissediyorsunuz deil mi?
Popler TARH/ Kasm 2000 . 1 1 9
Eski kitap Reha
zmir'de sahaflk zor

nc byk kentin sahaflar ilgisizlikten yaknyor. Reha Erkin, okuyan insan saysnn gnden gne azaldn belirtiyor ve ekliyor, "zmir'de artk sahaf bulmak da zor, sahaf olmak da."
resimlerden vazo ve kaklara kadar, 'eski' diye aklnza ne gelirse koyuyorum. lla ki satlsn diye deil, kokusu bana ho geliyor. eri giren mterilerimden bazs seviyor bazs ikayet ediyor bu karklktan. Binlerce kitabn yan sra, tavanlardan sarkan avizeler, krkler, deniz fenerleri, davullar, tepsilerden oluan bir kargaa. Ama iki katl dkkann ne tarafna el atsanz, her yerde bilgi ve grsel malzeme ile karlarsnz. zmir'de sahaflk ve sahaflar hakknda bize bilgi verir misiniz? zmir'de sahafl, 'sahafln anlamna gre' tanmlamak gerek. Bana gre bir sahaf dkkann iinde yeni eya bulunmamal. Ders kitab satmak, yeni tip romanlar satmak ve nerede ise kalem, defter satan eski kitap dkkanlarna sahaf dkkan demek, yanltr bence. Sahaflk yapan kiinin dkkan, aratr-
KANSU ARMAN
stanbul ve Ankara'dan sonra bu ay da zmir'den bir sahaf tantacaz size, "Eski kitap Reha". zmir'in Karyaka ilesinde, Kilise sokanda iki katl bir dkkan var Reha Erkin'in. Dkkann giriinde kap stnde bir kilim asl. Vitrinin nnde sepetler iinde gaz lambalar, ieler, bakrlar yer alyor. Vitrinde ise eski resimler, kk gm kaklar... Reha Erkin, kk eski objelerin sahaf dkkannn kokusuna yabanc olmadn anlatarak balyor so1 2 0 Popler TARH/Kasm 2000
rulan yantlamaya: - Buras, Karyaka'nn Kilise Soka diye bilinen eski yerleim yerlerinden biri. Ama ne yazk ki, bu yer de apartman dolu sokaklardan biri oldu. Dkkanmn giriinde uvaldan bir tabela var; ama tabelay okuyamazsnz, sadece uval grnr.Vitrinin nne sepetler iinde gaz lambalar, ieler, bakrlar, pirin eya ve dier baz objeler serpitirdim. Vitrinde ise eski ufak bebeklerden tutun da, fotoraf makinelerine, siyah-beyaz
mac ve merakl kiilerin her yerde bulamayaca kitap, grsel malzeme ve ephemera cinsi eylerle dolu olmal; her ey 'eski' olmal. zmir'de bu tr yerlerin says artk olduka azald. Halbuki zmir, okumay seven, kltrl insanlarn oturduu bir yer; ama sahaflara ilgileri bu kadar youn deil. zmir'deki sahaflk ile stanbul'u karlatrr msnz? Her iki ehirde de yaama frsatna eritim. stanbul sahaflk ynnden, birok alanda olduu gibi, Trkiye'nin merkezi durumundadr. zmir ise bu ynden Ankara'nn nnde gelmekte. Ama ben, yine de dndm talebi bulamadm. zmir'de niversite rencileri, avukat ve retmenler dnda dorusu sahaf nedir, sahaftan nasl yararlanlr, fazla bilen yok. Trkiye'de insanlarn kitaba olan yaknln nasl deerlendiriyorsunuz? Ne yazkki giderek zayflyor ve bu ok hzl oluyor. Bu durum beni ok korkutuyor. Aslnda bunun Trkiye'de herkesi korkutmas gerekir. nk bu lkenin en byk noksan, okumamaktan kaynaklanyor. nsanlar okumadklar iin evrelerindeki gelimelerden habersiz
kalyorlar. Karlatklar olaylar iyi deerlendiremiyorlar. Oysa renmek iin kitap, inanlmaz bir frsat. Eski, yeni ne bulunursa okumak gerek. Mterileriniz bir sahaftan nasl faydalanabileceklerini biliyorlar m? Bilgi almak iin, kitap sohbeti yapmak iin gelenler var m? Benim en ok nem verdiim konulardan biridir sahaf sohbeti. stanbul'da yaarken de sklkla yapardm. Sahaf dostlarma gider saatlerimi onlarla konuarak, bilgi alarak, muhabbet ederek geirirdim. ok gzel vakit geirmenin yan sra, bu faaliyet, olduka da bilgi kazandran bir faaliyettir. Snrn doru koyduunuz zaman, sahaflarn ou, mterileriyle konumaktan kanmaz. Hem aratrma yapan kiilerle sohbet etmek, sahafa da ok ey kazandryor. Son olarak 'Eski Kitap Reha' kimdir ve ne zamandr sahaflk yapvor? Eski kitap Reha, 1949 zmir doumlu bir banka memuru emeklisidir. Evlidir ve iki ocuk babasdr... On senelik bir kitaplk gemiim var. Sahaflk mesleini ok seviyorum ve gurur duyuyorum. Bilgilerin ve belgelerin hi olmazsa bir blmn yok olmaktan kurtarmann zevkini tadyorum.
Yakn Tarihimiz Hazrlayan: Feridun Kantemir Sahaf: Kitap Yl: 1963
Kurtulu Savanda Manisa Yazan: Teoman Ergl Sahaf: Adil Yl: 1991
Kebike Sahaf Dergisi Hazrlayan: Ahmet Yksel Sahaf: Kebike Yl: Ekim 2000 FOTORAFLAR: OZAN ERGN Popler TARH / Kasm 2000 1 2 1
Ayna Korkusu, Tark Ali, ngilizceden eviren: Mehmet Harmanc, Everest Yaynlar
Siyasi Tarihimizde Krk Yllk Hariciye Anlar, Esat Cemal Paker, Remzi Kitabevi
A h m e tC e m a l SAYY1 ZERNE DENEMELER
ksir, Federico Andahazi, spanyolcadan eviren: Nesrin Akyz, Gncel Yaynclk
Trk Edebiyatnda Beyolu, Hazrlayan: Selahattin zpalabyklar, Yap Kredi Yaynlar
Sanat zerine Denemeler, Ahmet Cemal, Can Yaynlar
Avrupa Birlii ve Trkiye, Mehmet Uur, Everest Yaynlar
Tarih tarih dedikleri

Bir insann yzndeki izgilere bakarak neleri yaadn karabilir miyiz? Peki ya ortada kendisi deil de bir fotoraf, heykeli ya da resmi varsa, bunlar o insann yaad gereklii ne kadar yanstr? izgilere baklarak yazlanlar ve bu yazlar okuyanlarn yazdklar nasl bir tarihtir? Gemi ve bir daha geri gelmeyecek hayat deneyiminin brakt izlere bakarak aslna uygun olarak yeniden yaratmak mmkn mdr? Yani nesnel ve tek bir tarih yazlabilir mi? Yzdeki ayn izgilerden hem ak acs hem geim sknts hem de kurak iklimin izleri okunabiliyorsa, tarihinin kurduu tarih yapskm metninin edebiyatnn kurduu ykden fark nedir? Tarih ve tarihi neyi anlatr? Tarihsel gereklik ne demektir ve tarihsel gereklik ne kadar gerektir? Dil gerei ne lde yanstabilir ya da iletebilir? Bu ve benzer sorulara yantlar arayan, bunca soru ve glk iinde tarih yazmann hl mmkn olup olmadn sorgulayan arpc bir eser; yoksa tarih mmkn deil mi? Gemi olsun! Tarihin Yapskm, Alun Munslow, ngilizceden eviren: Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yaynlar
Amadeo Modigliani'nin
12 Temmuz 1884'te Livorno, talya'da Yahudi bir ailenin ocuu olarak doup 1920'de Paris'te len, yaam sresince snrl bir evre dnda pek tannmayan, ancak lmnden sonra, Bernheim-Jeune Galerisi'nin bir sergisiyle ne kavuan talyan ressam ve heykeltra Amadeo Modigliani'nin olaanst ksa ve garip hayat, yine ksa ve garip bir mozaik-romana konu oluyor; Velibor oli'in hayalgcnn eleinden geen aykr bir hayat... Amadeo Modigliani'nin Olaanst Ksa ve Garip Hayat, Velibor oli, Franszcadan eviren: Feridun Aksn, Yap Kredi Yaynlar
Tm zamanlarn en byk hkmdar

M 356 ylnda Makedonya'da bir kraln olu olarak doan ve on yandayken Aristotales'in rencisi olan, 20 yanda tahta kan ve Zeus'un olu diye bilinen Byk skender'in yks. Okuruna antik dnyann kaplarn aan, ayn zamanda Byk skender'i, bir roman kahraman olarak, kadnlarna varncaya kadar hemen her ynyle tantan ciltlik serinin ilk kitab. Bat'da Yunan yarmadasndan Dou'da Hindistan'a kadar fethedilmedik lke brakmayan, Anadolu'da Pers egemenliine son veren ve bugnn dnyasnn temellerini atan skender, daha yaarken bir efsane olmutur. Tm zamanlarn en byk hkmdar Makedonya'dan Anadolu'ya geliyor. Makedonya'dan Anadolu'ya, Valeria Massimo Alfredi, talyancadan eviren: Eren Cendey, Can Yaynlar 1 2 2 Popler TARH I Kasm 2000
MRIT BALABANLILAR .
Shakespeare'in Kadn
E. EMNE
Turuncu Kayk
Gasteci, etin Yienolu, Genda Yaynlar
Turuncu Kayk, E. Emine, Can Yaynlar
Shakespeare'in Kadn, Michael Baldwin, ngilizceden eviren: Emrah akmak, Everest Yaynlar
Michael Baldwin'in nl tarihi A. L. Rowse'un izinden giderek, Shakespeare'in sonelerindeki gizemli esmerin Emilia Bassano olduu iddias zerine yazd, yer yer fazlasyla cretkr, ama bir o kadar da komik ve elenceli, ilgin bir roman. Anlatsnn iskeletini Shakespeare'in alt sonesiyle oluturan yazar, kitabn Trke evirisi iin yaplan rportajlarnda, onu asl artan ve heyecanlandran eyin Shakespeare'in Emilia Bassano'yu erkekle birden paylamak zorunda kalmas olduunu sylyor. Bunlardan biri ngiliz saraynn mabeyncisi Lord Hunsdon; ikincisi Emilia'nn ngiliz saraynn mabeyncisi Lord Hunsdon'dan olan gayrimeru ocuu yznden evlenmek zorunda kald Alfonso Lanier; ncs de Shakespeare'in yakn dostu ve patronu, Southampton Dk. Romann kahramanlar arasnda, Southampton'n Dk'ne hayran baka bir nl air daha var; Christopher Marlowe. Roman, Shakespeare sonelerine paralel bir yk sunuyor okura. Ancak Shakespeare'in, mecazlar ve eanlamlarla gizledii cretkrlk, burada tm plaklyla gzler nnde. zel isimler konusundaki tereddt bir yana braklrsa, eserlerinden hayat hakknda ok ey rendiimiz William Shakespeare'in bandan geenlerin bu romanla kurgusal olmaktan ok, tarihsel bir tarzda sunulduunu syleyebiliriz. Romann asl ilgi ekici yan, on altnc yzyl ngilteresini tm plaklyla ve hicivle ele alyor olmas. Christopher Marlowe gibi bir airi, gencecik bir beyefendiye sarkntlk ederken dlemek, on altnc yzyln grkeminden baka bir eyden bahsetmeyen tarih kitaplarnn sadk okurlar iin zor olsa gerek. Oysa bu insanlarn yaamlarnn kk ayrntlar, dev eserlerde byk izler brakm durumda. Shakespeare'in Vens ve Adonis adl uzun iirinin kar cinse pek ilgi duymayan gen bir beyefendiyi kkrtmak amacyla ve o gen beyefendinin annesinin srarlar zerine kaleme alndn bilmek, kimbilir, belki de o dil cambaznn yeteneini daha iyi anlamamz salar; tarihteki grkemli figrlerin hayatlarndan ayrntlar, belki onlar bize biraz daha yaklatrr, kimbilir? Roman, Sone 144'le balyor. "ki sevdam var benim, biri sefa, biri cefa..." msrasyla balayan nl sone, bildiimiz gibi, Shakespeare'in hayatndaki iki insandan, bunlardan birinin ona huzur, dierininse umutsuzluk getirdiinden bahseder. kisini de sevmektedir Shakespeare, ama bunlardan biri saf bir melek, dieriyse eytandr. Sone bu insann ilikilerinden sz eder ve artc sonla biter; son msradaki fiil, hem kovmak, hem de belsoukluu ve benzer zhrevi hastalklar bulatrmak anlamna gelmektedir. Shakespeare'in Kadn'nda bu insanlardan biri Emilia Bassano, zavall airin umutsuz ak, br Southampton Dk; Shakespeare'in sevgili dostu ve patronu. Romana gre Shakespeare'in bu soneyi kaleme almasnn sebebi, belsoukluu kapm ve umutsuzlua kaplm olmas. yi ya da kt, tarihsel kurguyu vahi fanteziyle birletirip, vgsn ok duyduumuz bir dnemi bu kez hicivle anlatan, en az Shakespeare'in soneleri kadar cretkr bir roman Shakespeare'in Kadn.
Byk bir matematik dehas; yinede bir insan

Christian Goldbach, 7 Haziran 1742 tarihli mektubunda nl matematiki Euler'e byk tahminini, yani bugn ifade edildii biimiyle, 2'den byk her ift saynn, iki asal saynn toplamna eit olduu tahminini yazmtr. Hayatn bu tahmini ispatlamaya adayan talihsiz bir matematikinin hikyesini, bir yeenin azndan anlatan Petros Amca ve Goldbach Sans, okuruna bir milyon dolar vaat eden bir roman. Matematik tarihinin en zor problemlerinden biri olan Goldbach Sans, bugne kadar ispata kavuamad. Kitab ngilizcede yaynlayan Faber and Faber, Goldbach Sans'n zecek babayiite tam bir milyon dolar veriyor. Ailenin yz karas Petros Amca, bir da banda herkesten uzakta yaamaktadr. Ona bir yabaniymi gibi davranan aile fertlerini karsna alan yeeni, amcasnn ilgin hikyesine kulak verecek; bir matematik dehasnn, nnde zlecek onca problem varken neden matematik tarihinin en zor problemine gz diktiini; hrs ve hayal krklnn insan nasl da hezeyana srklediini; hayatta baarl olmann yolunun ulalabilir hedefler semekten getiini renecek, yine de sonunda tpk amcas gibi bir matematiki oluverecektir. Petros Amca ve Goldbach Sans, Apostolos Doxiadis, ngilizceden eviren: Devrim Denizci, Everest Yaynlar
ALBMLERDEN
HAZRLAYAN: OKAN ZFERENDEC
skdar'n kurtuluu
1920 ylnda ngiliz ve Fransz askerleri tarafndan igal edilen stanbul, 6 Ekim 1923'te igalden kurtuldu. Bir gn nce, Refet Paa komutasndaki askerler skdar'da grkemli trenlerle karlanmt. Fotoraf, stanbul'un kurtuluundan bir gn nce, skdar Feyz-i Hrriyet Mektebi rencilerinin Refet Paa'y bekleyileri srasnda ekilmi. ki hocann nnde, objektife ellerini yana aarak poz vermi olan 1930'dan 1971 ylna kadar retmenlik yapan Perihan Ongan, nnde kardei Nezih Savakan. Hocalardan sakall olan mdr Tahsin Bey, sandaki papyonlu ve fesli gen ise olu Burhan Bey... Perihan Ongan, skender zsoy'la yapt grmede, Refet Paa'y karlamak iin Paakaps'na kadar yerlere hallar serildiini, Gelin Alay Soka'nn nnde zafer tak kurulduunu, gndz elenceler, gece fener alaylar dzenlendiini, her yerin bayraklarla donatldn ve skdar halknn tarifsiz cokusunu anlatm. SKENDER ZSOY ARVNDEN
Muhtar Glkz bbl ve annesi

5 Aralk 1934 tarihli bir kanun, Trkiye'de kadnlara seme ve seilme hakk tand. Ondan bir yl nce, 26 Ekim 1933'te Ky Kanunu'nda yaplan deiiklikle, ky muhtarlarnn kyde yaayan kadn ve erkekler arasndan seilebilecei ngrlm. O yl zmir ine-Karpuzlu'da yaplan seimlerde muhtarla adayln koyan Glkz bbl seimi kazanm. Fotoraf, Trkiye'nin bilinen ilk kadn muhtar Glkz bbl' annesiyle birlikte gsteriyor. SLEYMAN NAN ARVNDEN
Almanya'da elence!
1964 ylnda, pek ok kii gibi Burhanettin Turcan da Almanya'ya 'para kazanmaya' gitti, bir mobilya fabrikasnda ie girdi. ki yl sonra ei Nebahat Turcan ve iki ocuklar da ona katld. Fotorafta einin kulland motosikletle poz veren Nebahat Hanm, marangozluktan TV ve gofret fabrikasndan tekstil sektrne kadar pek ok ite alt. Orada iki ocuklar daha oldu. 1976 ylna kadar kaldklar Almanya'da piknikler dzenlediler, hafta sonlar Avrupa lkelerinde gezmedik ehir brakmadlar, kn svire'de kayak tatili yaptlar. Burhanettin ve Nebahat Turcan, "o yllarda Almanya'ya gidenler hep kalifiye iilerdi" diyorlar. Fotoraf, Nebahat Turcan Almanya'ya ilk gittii sralar, 30 Haziran 1966'da ekilmi. FSUN TURCAN ARVNDEN
Efe' Mustafa Denizli
Mustafa Denizli (Altay), Kk Mustafa (Altay), Sadullah (Gztepe) 21 Kasm 1979 tarihinde Galler ile oynanacak milli ma ncesinde efe kyafetleriyle poz vermiler. (18 Kasm 1979) Avrupa Kupas grup eleme ma, Erhan nal'n 76. dakikada Galler kalesine att golle 1-0 Trkiye'nin galibiyetiyle sonulanm. VALA SOMAL ARVNDEN
Topran kokusu tarihe karyor!

zmir Karyaka, Kilise Sokak'ta iki katl, frdolay baheli bir ev... Limon, portakal aac ieklerinin rayihas, rengrenk ieklerin gze ektii renk ziyafeti, ardan altnda kurulan sofralarda ailece yenen yemekler... Bahede bir hayat... Kapancolu ailesine ait bu evin yerine yaplan apartman bugnlerde tamamlanmak zere... imdi ne zm koruklarndan yaplan enfes koruklu pidelerin keyfi, ne de yaz akamlar sulanan baheden ykselen toprak kokusu var. Fotorafta o sralar evde misafir olan Altan Elmasolu bir kesinde kmesin bulunduu arka baheyi suluyor. Yeeni Adnan Elmasolu, o sralar civardaki tm evlerin baheli olduunu, yandaki evin nndeki kocaman palmiyeyi hatrlyor. Kapnn nndeki dev ceviz aacn kafalarna motosiklet kask takp salladklarn, den cevizleri toplayp elendiklerini anlatyor glerek... Fotorafn arkasna dolmakalemle tarih de not edilmi: 29.7.1966 ADNAN ELMASOLU ARVNDEN
Bir doum gn hatras...

Yl 1975. Club Med'de tatil yapan bir grup tannm sima... Tmnn zerinde hafif ile bezi elbiseler; bir grup Romal gibi grnyorlar neredeyse... Bir arada ve bir rnek giyinmi olmalarnn nedeni, Mehmet Ali Cimcoz'un doum gn partisi... Fotorafta n srada Emre Harmanc, Prof. Nejat Harmanc, Freya Koral, Kemal Trkmer (YKB yneticisi), Sebla Eczacba, Merref Cimcoz. Arkadakiler ise akir Eczacba, Dr. Muzaffer ktemin'in ei Aytekin Hanm, kz im ktem, Mehmet Ali Cimcoz ve Jaklin Harmanc. AKR ECZACIBAI ARVNDEN
Bir zamanlar her mahallesi ahap evlerle dolu stanbul'un en byk korkusu 'yangn felaketi' idi. te o gnlerden bugne, yz yldr yangnlarla savaan itfaiye tekilatnn mcadelesini, Kont Szechenyi tfaiye Mzesi'nde izleyebilirsiniz.
NURAY MESTCI rkiye'de yz yllk bir gemie sahip olan itfaiye tekilatnda kullanlan malzemeleri bir araya getirme dncesi, ilk kez 1928 ylnda tfaiye Mdrl tarafndan gelitirilmi. tfaiye Mzesi ancak 1931 ylnda hayata geirilebilmi. Zaman zaman eyalarn bakm ve onarm, ayrca binann onarm nedenleriyle kapatlm. Binann geirdii en son onarmdan sonra mze bugnk haliyle 23 Eyll 1998 tarihinde, 'Kont Szechenyi tfaiye Mzesi' ad altnda ziyaretilerini kabul etmeye balam. stanbul Mftl'nden, Milli Saraylar Daire Bakanlndan ve birok itfaiyeciden toplanan tulumbalar ve eski itfaiye malzemeleri onarlarak mzenin sergilenen 'paralar' arasna katlm. Mzede III. Murad'm fermanyla balayan yangn nleme ve sndrme almalarndan gnmze kadarki gelimeler izlenebilmekte. Ayrca, yangn gvenlik nlemi olarak kullanlan
Yangn kz m, olan m?
stanbul'da yangnlar gzetlemek ve bir an nce duyurmak iin, ilk defa 1750 ylnda, Kkpazar yangnndan sonra, Aakaps'nda 'Yangn Kk' denilen ahap bir kule yaplm, fakat sonralar bu kule bir yangnda yanm. 1808 ylnda bugnk Beyazt Kulesi'nin bulunduu yere I I . Mahmud'un emriyle tekrar ahap bir kule yaplm. 1826 ylndaki yenieri ayaklanmasnda kule yklnca, yine I I . Mahmud'un emriyle Serasker Aa Hseyin Paa tarafndan, mimar Senekerim Balyan'a 1828 ylnda bugnk kagir kule yaptrlm. Kulede etrafta yangn olup olmadn gzetleyen bir beki bulunuyormu. Yangn grdnde aay uyandrr ve "Kalk Aa, bir ocuun oldu" dermi, uyanan Aa da, "Kz m, olan m" diye sorarm. Nbeti K z ' derse yangn Beyolu, skdar ve Boazii tarafnda, 'Olan' derse stanbul'da, yani sur iinde demekmi. Yangnn ne tarafta olduu sepetler ve fenerlerle de duyurulurmu. Bu sepetlere ait bir rnek de mzede yer alyor.
su fsndan, ilk motorlu itfaiye aracna kadar, sndrme cihazlar, tulumbaclara ait malzeme ve giysiler, yaklak 150-200 yllk tulumbalarla 1700'l yllara ait ardakl tulumbalar mzede sergileniyor. tfaiye kyafetleri blm, tulumbaclardan gnmze kadar olan deiimi gsteriyor. Tulumbalar blm; semt tulumbalar, askeri dnem tulumbalar, hidrofor tulumbalar, emmebasma tulumbalar, atl araba tulumbalar ve ilk motorlu itfaiye pompasndan oluuyor.
HER DAMDA BR FII SU
Eldeki bilgiler, zaman zaman stanbul'u kl eden yangnlarla mcadele iin ilk almalarn 1576 tarihinde III. Murad zamannda baladn gsteriyor. III. Murad'n bir fermannda, stanbul ahalisinin evinin damna yetiecek bir merdiven, bir byk
FOTORAFLAR: VURAL YAZCOLU
f su bulundurmas ve bunlar bulundurmayanlarn subana teslim edilerek cezaya arptrlacaklar belirtiliyor. Gerek anlamda, rgtl bir itfaiye tekilatnn kurulmas ise 1720 ylnda gerekletirilmi. stanbul'a yerleen ve Gerek Davud Aa adn alan bir Fransz, ilk yangn pompasn yapm, 1718 ylnda bu pompa Tfekhane yangnnda baarl bir biimde kullanlnca, yenierilerin bir blm Gerek Davud Aa'nn emrine verilerek, ilk itfaiye tekilat kurulmu. Bu tekilat 1826 ylna kadar devam etmi; 1826 ylnda Yenieri Oca datld zaman, bu tekilat da dalm. ABDLAZZ'N EMR Bu dnem sonrasnda, yar askeri bir itfaiye tekilat kurulmu. Her mahallede ise, evredeki genlerden oluturulan ve 'tulumbaclar' diye adlandrlan gnll itfaiyeciler faaliyet gstermi. Ancak 1871 ylnda kan
byk bir yangn, konunun ciddiyetini yeniden gndeme getirmi. Abdlaziz'in emriyle dnemin en modern itfaiye tekilatna sahip Macaristan'dan konunun uzman Kont Szechenyi (Seeni) stanbul'a davet edilmi. Kont stanbul'a gelir gelmez iki taburlu bir itfaiye alay kurmu. tfaiyenin tpk askerler gibi disiplinli alma esasn oluturmu ve ksa srede byk baarlar elde etmi.
EHTLK'TEK PAA
Szechenyi Paa, stanbul'da vefat etmi ve Edirnekap'daki tfaiye ehitlii'ne defnedilmi. stanbul itfaiyesine bylesine byk katklar bulunan paann ansna, tfaiye Mzesi'ne de onun ad verilmi. Ancak bylesine zengin bir tarihe sahip olan itfaiye tekilatn anlatan mzede yer alan obje says olduka az, aklamalar yetersiz ve de konuya ilikin doyurucu bilgi verecek eleman, mzede bulunmuyor. Mzeyi hafta ii her gn 09.00-16.30 saatleri arasnda cretsiz olarak ziyaret edebilirsiAdres: itfaiye Caddesi No: 9 Fatih/stanbul. Telefon: 0212 - 635 71 74
tfaiye Mzesi'nin tulumbalar blmnde semt tulumbalarndan atl araba tulumbalarna, her dnemin en ilgin rnekleri sergileniyor. Altta, tfaiye Mzesi'ne adn veren Kont Szechenyi, 'Paa' giysileriyle.
KISA... KISA...
Orhan Kemal'e mze

Cihangir'de, Akarsu Caddesi'ndeki 32 numaral bina 'Orhan Kemal Mzesi' olarak nmzdeki haftalarda hizmete giriyor.Yazarn daktilosu, fotoraflar, eyalar ve yatak odas bu mzede sergilenecek. Ayrca binann bir blm konserlere ve sergilere ayrlacak. Yapda ziyaretilerin dinlenebilmeleri iin, 'kbal Kahvesi' ad verilen kk bir kafeterya da bulunacak.
Osmanl, stn baarlarndan dolay Kont Szechenyi'ye 'Paa' unvann vermi. Kont
'ark Eserleri' ald

Eski ark Eserleri Mzesi, yeniden ziyarete ald. Garanti Bankas'nn katklaryla yeniden dzenlenen mzede, slamiyet ncesi Arap Yarmadas, Msr, Mezopotamya ve Anadolu'ya ait eserler sergileniyor.
Popler TARH Kasm 2000 1 2 7
AYIN FOTORAFI
Ata son yolculuunda
ustafa Kemal Atatrk, 10 Kasm 1938 tarihinde, stanbul'da Dolmabahe Saray'nda ld. 1938 Temmuz ay sonunda Atatrk'n salk durumu kt gitmeye balamt. Siroz, etkisini iyiden iyiye hissettiriyordu. Savarona yatndan tekrar Dolmabahe Saray'na nakledildi. Atatrk hastalnn ne olduunu biliyor ve bunun iyi bir seyir takip etmediini de seziyordu. 5 Eyll Pazartesi gn stanbul III. Noteri'ne vasiyetnamesini yazdrd.
lk byk kriz 16 Ekim'de geldi. Hastalk onu 5 gn kadar rahat braktktan sonra yeniden ortaya kt. tah bsbtn kesilmiti. Karnndaki su sratle oalyor, gsne ve kalbine bask yapyor, nefes almasn gletiriyordu. 8 Kasm 1938 sabah, Atatrk acnn dayanlmaz olduunu syleyerek doktorlardan suyun alnmasn kesin bir dille istedi. Dr. Mehmet Kamil Berk tarafndan karnndaki suyun alnmasyla rahatlad. O gn gda olarak saat 6'da alt kak stl kahve, 8.30'da be kak stl ay, 11'de bir miktar yulaf unundan puri, 13'de alt kak st, 15'te biraz orba ve 17.15'te drt kak elma suyu almt. Akam saatlerinde fenalat. Profesr Neet mer rdelp kendisine rahatlatc ineler yapt. Bir aralk sanda bulunan tuvalet masas zerindeki saate bakt ve sordu: - Saat ka? Cumhurbakanl Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak yantlad: - Yedi efendim, biraz rahat ettiniz deil mi efendim? "Evet" dedi. Neet mer rdelp yaklaarak rica etti: "Dilinizi karr msnz efendim". Dilini ancak yarsna kadar kard. rdelp tekrar seslendi: " Ltfen biraz daha uzatnz". Ancak bu szlere yant alnamad. Atatrk Dr. rdelp'e bakt ve " Aleykmesselam!" dedi. Son szleri bunlard. Son komasna girmiti. 10 Kasm sabaha kar 09.05'te kalbi durdu. Gzlerini tavana dikmiti. Operatr Mim Kemal ke gzlerini kapad. Artk Ata voktu.
lk kez 'Ulus' gazetesinde yaymlanan bu fotoraf daha sonra, Server skit'in hazrlad 'Resimli Tarih Mecmuas'nn Kasm 1952 tarihli saysnda, 1979'un Kasm aynda da 'Yllarboyu Tarih' dergisinin kapanda yer almtr.

Popüler Tarih Dergisi - Sayı 06 - Kasım - 2000

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Popüler Tarih Dergisi - Sayı 06 - Kasım - 2000

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LTF TN lutfu.tmc@ntv.com.

Nutuk, Meclisle okundu (1929)

anakkale Boaz igal altnda (1918)

Ajda'ya uluslararas iki dl (1977)

stanbul'a, 'teknik' niversite (1943)

Ailende, devlet bakan (1970)

Sovyetler Birlii kuruldu (1917)

Gazi Osman Paa, Plevne'de (1878)

12 Popler TARH/ Kasm 2000

KKTC ilan edildi (1983)

ABD'nin 42. Bakan, Bill Clinton (1992)

Berlin Duvar ykld (1989)

Popler TARH I Kasm 2000 13

HAVAGAZ IRKETI'NIN TALEBI

mlardr. (Sabah. 9 Kasm 1900)

14 Popler TARH / Kasm 2000

110.000 metrekp su verileceini sylediler.

ararak, 6 renciyi gz altna aldlar.

TRT Genel Mdr Prof. Nevzat Yalnta, istifada kararl olduu-

Popler TARH Kasm 2000 15

Hint Mslmanlarnn yardm

Uzaktan gelen destek

Sadece Mslmanlar arasnda deil, tm Hindistan'da Anadolu'ya destek balamt.

16 Popler TARH/ Kasm 2000

Hintlilerin gzyle Milli Mcadele

Popler TARH I Kasm 2000 17

18 Popler TARH I Kasm 2000

Devirme sisteminin etkisi ne olmutur?

Devirme sistemi nasl iliyordu?

Popler TARH/ Kasm 2000 19

lk yenieri isyan ne zaman oldu?

Yenieri Oca nasl bozuldu?

Yenieri Oca niin ortadan kaldrld?

Popler TARH/ Kasm 2000 21

Yenieri Oca nasl kapatld?

Yenieriliin kaldrlmasnn etkileri ne idi?

22 Popler TARH I Kasm 2000

Yenierilerin imparatorlua katks ne idi?

Yenierilerin Bektailikle ilgisi nedir?

Popler TARH I Kasm 2000 23

KAPIARASI'NDA 'ECEL ERBET'

24 Popler TARH I Kas

'Kara kapl kitap'tan semeler

26 Popler TARH I Kasm 2000

Popler TARH/ Kasm 2000 27

28 Popler TARH I Kasm 2000

30 Popler TARH/ Kasm 2000

lm korkusu iinde yazlan bildirge

Bat zevklerinin benimsenmesi

32 Popler TARH/ Kasm 2000

Tanzimat olmasayd, yerine ne yaplmalyd?

Popler TARH/ Kasm 2000 33

Popler TARH/ Kasm 2000 35

Voyvoda Yolu'ndan Bankalar Caddesi'ne

Bir zamanlar parann kalbiydi

36 Popler TARH I Kasm 2000

Bankalar Caddesi nasl kt?

38 Popler TARH / Kasm 2000

Cumhuriyet dnemi yaamlaryla

1934 ylnda, Kskl'daki kkte, tam 13 haremaas bir arada yayorlard.

40 Popler TARH Kasm 2000

Popler TARH/ Kasm 2000 41

42 Popler TARH / Kasm 2000