Professional Documents
Culture Documents
Eyll 2000
32 irkin Kral kim yaratt?
Ylmaz Gney, bundan tam 16 yl nce, yani 9 Eyll 1984'te, yurtdna kandan yl sonra, Paris'te yaama veda etti. Bugn, sanat ve kiilii, hl tartlyor. Biz de 'irkin Kral'm ilk admlarn izledik: Gney'i kim ya da kimler yaratmt?.. Nasl ve hangi koullarda?.. Agh zg
34
38
42
46
48
8 10 12
16
Basnda bu ay
25, 50, 75 ve 100 yl nce Trk basnnda Eyll ayndan semeler.
68
18
Karakutu
Trikopis'in son grevi Kansu arman
80
20 Tartma
10 Soruda Trklerin Anadolu'ya gelii Erhan Afyoncu
92
26
iek
stanbul Lalesi nasl yok oldu? Sema Gksu
DOSYA; 6-7 EYLL 58 Beyolu'nda nmayiten yamaya 1955'in 6-7 Eyll gnlerinde, olaylar nasl patlak verdi? stikll Caddesi'nden Beyolu sokaklarna yaylan ilk hareketlerde neler yaand? Olaylar nasl bir tertipten kaynaklanyordu? Ylmaz Karakoyunlu Komnistler yapmtr, yakalayn! Trkiye'de bir dnem her olumsuzluun kayna olarak gsterilen yazar ve izerler 1955'in 67 Eyll sonrasnda da apar topar hapse atldlar. Aziz Nesin'den Kemal Tahir'e, Refik Erduran'dan Hulusi Dosdoru'ya, kimi aydnlarn 6-7 Eyll tanklklar. Kansu arman Sahaf Kitap cini Kebike Kansu arman Kitap Dilek insel Bur Osmanl'da Baak: Snble Metin And Albmlerden nl politikac ve sanatlarn fotoraf arivlerinden Okan zferendeci
64
96
Beikta
Yusuf Tunaolu Trk futbolunun 'Pele'siydi Vl Somali
102
104
124
108
110
Beyazcam
Her mahalleye bir pota Aydn Erol 112 nternet Figen Onur Ertan Halit Kvan'la Bulmaca Sedat Yaayan Radyo Gnleri
130
EDTRDEN
LTF TN
lutfu.tinc@ntv.com.tr
simgeliyordu. Dnemin gl adam Sadrazam Damat brahim Paa, kendisinin, yakn evresinin ve padiahn ahsi zevklerini tatmin etmekle yetinmi ama stanbul halknn fkesini gz alc mekanlardan, hatta lalelerden uzak tutamamt. Nitekim 1730 ylnn 25 Eyll gn, iin iin kaynayan stanbul'da, Patrona Halil ksa srede etrafna binlerce insan toplayabilmiti. syanclar yalnzca kelle istemediler; Sadabad kkleri, Kathane sahilleri gn iinde, harabeye dnd. Kathane'yi yerle bir eden isyanda, tabii ki 'Cennet Nuru' diye anlan stanbul Lalesi de tamamen ortadan kalkt... 1955 ylndaki 6-7 Eyll olaylarnda ise artk ortada bir 'stanbul Lalesi' ya da Sadabad kkleri yoktu! Ama ok daha beter bir durum ortaya kt... Binlerce yllk kent mozayiinin renkleri krld, yerle bir edildi: Kentte yaayan 75 bin Rum aznln evlerine, i yerlerine ve kiliselerine kar bir yama ve talan gerekletirildi. stanbul yine byk bir yara ald. Toplumsal bar ve huzur zedelendi. Bundan yalnzca kent deil, dnya karsnda, btn Trkiye zarar grd. Her lkede, her byk kentin yaamnda bu tr 'sancl' olaylar vardr. Ama ite stanbul'da, bunlardan ikisi, eyll ayma rastlyor. Biz de bu ay bu iki olaya, sayfalarmzda genie yer ayrdk. Nice saylarda her ay bulumak dileiyle.
1 EYLL Tokyo ve Yokohama'daki depremde 150 bin kii ld (1923). Musiki Muallim Mektebi, Ankara'da kuruldu (1924). Birinci Tp Kongresi, Ankara'da topland (1925). Almanya, Polonya topraklarna girdi ve II. Dnya Sava balad (1939). Doktor Mazhar Osman (Usman ) ld (1951). Pop arkcs Gloria Estefan dodu (1957). Libya'da Kaddafi askeri bir darbeyle Kral dris'i devirdi (1969). Kore Hava Yollar'na bal yolcu ua dt; 269 kii ld (1983). 2 EYLL IV. Murat'n annesi Ksem Sultan ldrld (1651). Kurtulu Sava'nda Yunan Ordular Bakomutan General Trikopis tutsak alnd (1922). kinci Dnya Sava sona erdi (1945). Vietnam bamszln ilan etti (1945). 3 EYLL Aslan Yrekli Richard ngiltere Kral oldu (1189). ngiltere ve Fransa, Almanya'ya sava at (1939). Mttefiklerin istilas zerine talya, koulsuz teslim oldu (1943). Kahire Konferans topland (1994). 4 EYLL Atom Enerjisi Komisyonu kuruldu (1956). Yzc Mark Spitz, Mnih Olimpiyatlar'nda 7 ayr rekor krd (1972). Gazeteci-yazar Turan Dursun ldrld (1990). 5 EYLL Kzlay-Kzlha-Kzlarslan ve Gne Dernekleri Lig Birlii kuruldu (1919). Talat Aydemir idama mahkum oldu (1963). Arap gerillalar Mnih Olimpiyatlar'nda 7 srailli sporcuyu ldrd (1972). Devlet Film Arivi'nde yangn kt; Atatrk'n tek kopyal filmleri yand (1973). Rahibe Teresa ld (1997). 6 EYLL Kanuni Sultan Sleyman, Zigetvar dolaylarnda ld (1566). Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu kuruldu (1938). stanbul ve zmir'de 6-7 Eyll olaylar balad (1955). stanbul Galata'daki Neve alom Sinagogu'na yaplan basknda 24 kii ld (1986). Japon film ynetmeni Akira Kurosawa ld (1998). 12 Popler TARH / Eyll 2000
7 EYLL Amerikan Bamszlk Sava'na katlan Fransz halk kahraman Marki de La Fayette Amerika'da dllendirildi (1825). Ynetmen Elia Kazan dodu (1909). Desmond Tutu, Gney Afrika'da ilk siyah Anglikan Kilisesi lideri oldu (1986). 8 EYLL Ernest Hemingway'in 'Yal Adam ve Deniz' adl roman yaymland (1952). Lice depreminde 2.385 kii ld (1975). 9 EYLL zmir, dman igalinden kurtuldu (1922). Kuzey Kore, bamszln ilan etti (1948). Keban Baraj hizmete ald (1974). in Halk Cumhuriyeti lideri Mao Tse Tung ld (1976). Ylmaz Gney ld (1984). 11 EYLL Mustafa Kemal, Halk Frkas bakanlna seildi (1923). Ynetmen Brian De Palma dodu (1940). Pakistan'n kurucusu Muhammed Ali Cinnah ld (1948). Sovyet lideri Nikita Kruev ld (1971). ili Bakan Salvador Ailende ld (1973). 12 EYLL Trk Silahl Kuvvetleri ynetime el koydu (1980). 13 EYLL Sakarya Zaferi kazanld (1921). Almanya, Stalingrad'a (St. Petersbourg) saldrd (1942). ang Kay-ek in Bakan oldu (1943). Eski futbolcu Metin Oktay ld (1991). zhak Rabin ve Yaser Arafat, Beyaz Saray'da Ortadou bar iin imza attlar (1993). 14 EYLL Ruslarla Edirne Antlamas imzaland (1829). Dans Isadora Duncan, Nice'de ld (1927). Aktr Sam Neill dodu (1947). Ylmaz Gney Yumurtalk Savcs'n ldrd (1974). Monako Prensesi Grace Kelly ld (1982). 15 EYLL Ynetmen Oliver Stone dodu (1946). Konrad Adenauer, Federal Almanya'nn ilk anslyesi oldu (1949). Popler TARH I Eyll 2000 13
AYIN TARH
16 EYLL Fransa Kral XIV. Louis dodu (1638). Blues arkcs B. B. King dodu (1925). Aktr Peter Falk dodu (1927). Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkan idam edildiler (1961). Opera sanats Maria Callas ld (1977). 17 EYLL Trkiye-Litvanya arasnda Dostluk Anlamas imzaland (1930). Adnan Menderes idam edildi (1961) Camp David'de srail Babakan Begin ile Msr Devlet Bakan Enver Sedat bar iin imza attlar (1978). 18 EYLL ili bamszln ilan etti (1810).
New York Times yayna balad (1851). Sovyetler Birlii, Milletler Cemiyeti'ne girdi (1934). Kbrs'ta Rauf Denkta'a suikast giriimi (1962). Rock arkcs Jimi Hendrix ld (1970). 19 EYLL Lunardi ilk scak hava balonunu uurdu (1784). TBMM, Mustafa Kemal Paa'ya 'Mareal' rtbesiyle 'Gazi' unvann verdi (1921). Trkiye-svire Dostluk Antlamas Cenevre'de imzaland (1925). ABD ilk yeralt nkleer denemesini Nevada lnde yapt (1957). Kba lideri Fidel Castro, NevvYork'ta Birlemi Milletleri ziyaret etti (1960). Kayseri-Sivas manda 40 kii ld (1967). 20 EYLL Portekizli Macellan dnyann evresini dolat
(1519). Babakan smet nn ve Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, Sofya'y ziyaret ettiler (1933). Sanat Ruhi Su ld (1985). Bak'de yabanc petrol irketleriyle TPAO bir konsorsiyum oluturdular (1994). 21 EYLL Adnan Menderes ve Fuat Kprl CHP'den ihra edildiler (1945). Ressam ve air Bedri Rahmi Eyubolu ld (1975). 22 EYLL Yavuz Sultan Selim ld (1520). Ankara Fen Fakltesi kuruldu (1943). Sosyal Demokrat Parti kuruldu (1964).
23 EYLL Roma mparatoru Augustus dodu (M 63). Alman astronom Johann Gaile, Neptn gezegenini kefetti (1846). talya, Trk-talyan Antlamas'na benzer bir antlamay Yunanistan ile imzalad (1928). Caz arkcs Ray Charles dodu (1930). Psikanalizin babas Sigmund Freud ld (1939). 24 EYLL Yavuz Sultan Selim tahta kt (1566). Yazar Scott Fitzgerald dodu (1896). ran-Irak Sava balad (1980). Zeki Mren ld (1996). 25 EYLL Yldrm Bayezit Nibolu Zaferi'ni kazand (1396). Celal Bayar Yassada'da intihara kalkt (1960). Evita mzikali Broadway'de sergilendi (1979). Ermeni terr rgt ASALA Trkiye'nin Paris Konsolosluu'nu bast (1981). 26 EYLL Trk Dil Kurultay topland (1932). Bat Yakasnn Hikayesi mzikali Broadway'de balad (1957). Emlakbank Genel Mdr Engin Civan vuruldu (1994). 27 EYLL Yunan Kral Konstantin tahtn brakt (1922). Trkiye-spanya Dostluk Antlamas Ankara'da imzaland (1924). Honshu tayfunu Japonya'da 5 bin kiinin lmne neden oldu (1959). 28 EYLL Preveze Deniz Zaferi kazanld (1538). Patrona Halil isyan balad (1730). Aktris Brigitte Bardot dodu (1934). Msrl devlet adam Abdl Nasr ld (1970). Filipinler Devlet Bakan Ferdinand E. Marcos ld (1989). 29 EYLL nebaht Kalesi fethedildi (1499). Demokrat Parti kapatld (1960). 30 EYLL Mevlana dodu (1207). Kanuni Sultan Sleyman tahta kt (1520). Nuremberg Mahkemeleri sona erdi (1946). Aktr James Dean otomobil kazasnda ld (1955). Popler TARH I Eyll 2000 .15
ZMIR'DE IDDETLI FRTNA Geen gn zmir'de gayet iddetli bir frtna meydana gelmitir. Frtnann iddeti o derece fazla olmutur ki, dalgalar rhtmdaki binalarn zerini am, rhtm boydan boya kapanmtr. Limanda bulunan gemilerden bazlar karaya vurarak zarar grmtr. (Sabah, 5 Eyll 1900) SAHTE TAHVILLER Yabanc uyruklu baz ahslarn Galata'da ve dier baz yerlerde sahte tahvil sattklar haber alnmtr. Ticaret Nezareti sahte tahvil satclarnn nn alabilmek iin harekete gemitir. (Sabah, 11 Eyll 1900)
KILISEDEKI MUMYALAR Kavseri'nin Baky beldesinde eski bir kilisede, biri be yanda erkek, dieri on yanda kz, iki ocuun mumya halinde cesedi bulunmutur. Mumyalar eski eser merakllarna satlmak zere Nevehir'e gtrlrken ele geirilip Kayseri Mutasarrflna gnderilmitir. Mumyalar bilahare Mze-i Hmayun'a nakledilecektir. (Sabah, 11 Eyll 1900)
BOAZ'DA TEKNE KAZAS
Dn sabah Rumelihisar iskelesinde bulunan eczahaneye bir kmr kay arpm, dkkan ve ilalar byk zarar grmtr. Eczahane sahibinin tazminat talebiyle mahkemeye bavuraca iitilmitir. (Sabah, 7 Eyll 1900)
DENIZALT GEMISI Londra'dan alnan habere gre, bir denizalt gemisi ile yaplan deneme baaryla sonulanmtr. Bu denizalt en byk sava gemilerinin altna girerek oraya yanc bir madde brakabilecek ve oradan ayrlmaya zaman bulabilecek imkanlara sahiptir. Geminin silahlar iki torpil ve seri mermi atan iki toptan ibarettir. (Sabah, 7 Eyll 1900) KUMKAP'DA ZDIHAM Kumkap ve Yenikap'da, demiryolu ile sahil aras cuma ve pazar gnleri kalabalk tarafndan doldurulmakta, trenlerin geli gidii zorlamaktadr. Demiryolu idaresi, demiryolunun etrafn parmaklkla evirerek, Kumkap'daki deniz hamamna geii salayacak bir kprnn inaatna balamtr. (Sabah, 18 Eyll 1900)
MUSTAFA KEMAL KASTAMONU'DA Byk Kurtarcmz Kastamonu Halk Frkas'ndaki nutuklarnda unlar sylemitir: "yi bilesiniz ki, Trkiye Cumhuriyeti eyhler, derviler, mritler memleketi olamaz. En doru, en hakiki tarikat, tarikat- medeniyedir. llerden medet ummak medeni bir toplum iin bir lekedir."
(Cumhuriyet, 1 Eyll 1925)
GZEL BACAK MSABAKAS Dn Beikta dman Kulb tarafndan Taksim Bahesi'nde bir garden parti tertip edilmitir. Sabaha kadar devam eden elence srasnda nce kk ocuklar arasnda gzellik msabakas yaplmtr. Daha sonra ise dans ve kadnlar arasnda gzel bacak yarmas yaplmtr. Memleketimizde ilk defa yaplan bu yarmaya, bacaklarnn gzelliinden emin olan drt hanm katlmtr. Msabakada birincilii Amerikan Koleji rencisi Enise Hanm kazanmtr.
(Cumhuriyet, 6 Eyll 1925)
- HKMETIN TARIHI KARAR Tekke ve zaviyeler istisnasz kapatlmtr. eyhlik kaldrlm, ilmiye snf ayrlm ve devlet memurlarnn kyafeti tespit edilmitir. Bu kyafet, medeni milletlerin mterek ve umumi kyafeti olacaktr.
(Cumhuriyet, 4 Eyll 1925)
MUSUL MESELESI Cemiyet-i Akvam, Musul meselesini mzakere ederek taraflarn grlerini aldktan sonra konuyu tekrar komisyona havale etti. Trkiye Musul halknn serbest iradesini gsterecek bir karar istiyor.
(Cumhuriyet, 6 Eyll 1925)
ANTKABIR PROJESINDE DEIIKLIK Ankara'da 1944 ylndan beri inaat sren Antkabir projesinde tasarruf dncesiyle deiiklik yaplmasna, projenin mimar Profesr Emin Onat kar kt. Antkabir'in projesi hazrlanrken en nemli blmn eref hol olduunu belirten Onat, "Mimari kompozisyonun ruhunu tekil edecek eref holnn yaplmamas abidevi etkiyi bozar" dedi. (17 Eyll 1950) BEIKTAL KR, LAZO'DA Beiktal futbolcu kr Glesin, 7 milyon liret (yaklak 45 bin lira) karlnda talya'nn nl kulplerinden Lazo'yla yllk bir anlama yapt. Anla-
maya gre bu parann 5 milyon lireti bankada kr'nn emrinde bulunacak. Bunun dnda da futbolcu kulpten ayda 300.000 liret (2 bin lira) alacak. kr'nn oturaca evin kirasn da kulp deyecek. (3 Eyll 1950)
MIHRI BELLI TUTUKLAND ABD'de Missouri ve Mississipi niversitelerinde iktisat okuduktan sonra, . ktisat Fakltesi'nde asistanlk yapan Mihri Belli, komnist faaliyetlerde bulunmak suundan yakaland. Mihri Belli, niversite genleri arasnda leri Genlik Birlii Tekilat adyla bir komnist dernek kurduu gerekesiyle 1944 ylnda yarglanm ve 2 yl hapse mahkum olmutu. Belli'nin cezasnn tamamladktan sonra pasaportsuz olarak Trkiye'den karak Marsilya'ya kat ancak Genel Af kanunundan sonra gizlice yurda girdii bildirildi. (14 Eyll 1950)
TRK BIRLII, YOLDA Kore Sava'na katlacak Trk Birlii milletimizin, "Selametle gidin, selametle dnn kahraman milletin yiit askerleri" sesleri arasnda yolculuuna balad. Modern silahlarla donatlan birliimiz nce zel trenlerle skenderun'a nakledildi, buradan da gemilerle Kore'ye doru hareket etti.
(28 Eyll 1950)
YEEN TARTMAS Babakan Demirel'in yeeni Yahya Demire'le ilgili hayali ihracat skandalinin boyutlar byd. CHP Genel Bakan Ecevit, 5 Eyll'de Bingl'de yapt konumada, "Demirel'in yaknlarna denen para, hazineden Bingl'e ayrlan paradan fazladr" dedi. (10 Eyll 1975) KOALISYON ATRDYOR AP Temsilciler Meclisi'nde, MSP Genel Bakan Necmettin Erbakan eletirildi. Babakan Demirel yapt konumada, " Drt lastii farkl olan arabayla ne kadar yol alnabilirse o kadar alyoruz" dedi.
MSP Genel Bakan Erbakan da koalisyon orta AP'yi sulayp "AP, tespih ekenle, tetik eken komnistleri bir tuttu" dedi. (15 Eyll 1975) DEMIREL'E YUMRUK 1,5 YL Ankara Devlet Gvenlik Mahkemesi, Babakan Sleyman Demirel'i getiimiz Mays aymnn 13'nde, Bakanlar Kurulu toplants knda birden saldrarak yumruklayan ve Babakan'n burnunun krlmasna neden olan Vural nsel' 1,5 yl hapse mahkum etti. Saldrgan Vural nsel kararn aklanmasndan sonra, "Benim hakkmdaki karar | halk verir" dedi. (18 Eyll 1975)
EYBOLU LD Ressam, air ve yazar Bedri Rahmi Eybolu 62 yanda stanbul'da ld. Bedri Rahmi almalarnda, sanat olarak kiiliini her ynden etkileyen geleneksel halk kltrnden yararland. Resimleri kadar iirleri ve yazlaryla da tannd. Halk kaynandan beslenen sanat anlay iirlerinin de (Dol Kara Bakr Dol, Btn iirleri) temeli oldu. (21 Eyll 1975)
1922
Trk askerleri esir den Yunanllar Ankara istasyonundan kent merkezine gtryor (Eyll 1922).
'nin 1 Eyll': "Btn arkadalarmn Anadolu'da daha baka meydan muharebeleri verilecei gznne alnarak ilerlemesini ve herkesin fikri glerini, kahramanlk ve vatanseverlik kaynaklarn yarrcasna gstermeye devam etmesini isterim."
Mustafa Kemal Paa'nn bu szleri Byk Taarruz'un baarya ulatn mjdeliyor ve Yunan ordusunun hzla takip edilmesini emrediyordu. Byk ha-
yal krkl yaayan Yunan ordusunda bir ksm asker kendilerini hl muharebe etmeye zorlayan stlerine kar gelerek geri ekiliyorlard. Tam o gnlerde, Yunanistan iinde de savan kaybedildii haberleri karklklara neden oldu. Hkmete kar yaynlaryla tannan Rizospastis, Elefteros Tipos ve Patris gazeteleri, savan Kral Konstantin'in tahtn korumasndan baka bir ie yaramad vurguluyor, Venizelos'tan baka hi kimsenin Yu-
nanistan' bu karklktan kurtaramayaca anlatyordu. Trk ordusu ise talya'dan satn alnan Spad uaklaryla bu gazeteleri, takip ettikleri Yunan birliklerinin n hatlarna atyor ve kendi lkelerindeki insanlarn bu savala ilgili ne dndklerini Yunan askerinin grmesini salyordu. Yine o gnlerde, Yunan ynetimi zmir nnde son bir direnite bulunarak orduyu toparlamak ve istedikleri gibi bir atekes salamak iin Yunan ordusu Bakomutan General Hacanesti'yi grevden alarak yerine I. Kolordu Komutan General Trikopis'i atad. Ancak bu karardan habersiz olan Trikopis, bu sralarda II. Kolordu Komutan Dienis ve bir grup subayla birlikte alky'de tutsakt. Ertesi gn, tutsak Yunan subaylar Mustafa Kemal Paa'nn huzuruna getirildiler. Mustafa Kemal Paa, Trikopis'in elini skt, "Oturun general, yorulmu olacaksnz" dedi. Bir sigara ve kahve ikram etti; ona, Yunan ordusu Bakomutanlna getirildii haberini verdi. Trikopis ve Dienis'in tutsakl Atina'da karkla yol at. Bakomutanla atanan General Polimehanos'un Trk saldrsn
Alaehir-Salihli hattnda durdurma giriimi yeni bir ykmla sonuland. Alaehir'de 14 bin asker ve subay tutsak alnd. O kadar ok silah ele geirilmiti ki, Sovyet Pravda gazetesi sava muhabiri, "Bu kadar silahla yeni bir ordu kurulur" diye yazd. 24 Eyll'de Trikopis, Ankara'ya oradan da Kayseri'deki esir kampna gtrld. Ayn gn Yunanistan'da Plastiras liderliinde askeri bir ihtilal oldu. 27 Eyll'de Atina'da halk kraln sarayna hcum etti. Kral Konstantin tahttan indirildi. Gunaris hkmeti devrildi. Gunaris ve hkmetin drt bakan Baltatsi, Teodokis, Straros, Protopadakis ve Trkiye'deki Yunan ordusunun eski bakomutan Hacanestis, Trkiye'deki bozgunun ba sorumlulular saylarak Yksek Askeri Mahkeme'de yarglandlar; idama mahkum edilip kuruna dizildiler. Yeni kabineyi kurma grevi, Kalogeropoulas'a verildi. Ayn gnlerde Times'ta kan bir yazda ngiliz Babakan eletirilerek, "Yunanllar Lloyd George'un ahmaklnn cezasn ekiyorlar" denildi. 19 Ekim'de ise Lloyd George hkmetin istifasn sundu. Bylece Trk Kurtulu Sava sadece stanbul'daki sultanln sonunu getirmekle kalmam, Yunanistan'da Kral Konstantin'in ve
Esir Yunan Generali Trikopis, 24 Eyll'de trenle Ankara'ya gnderildi. Bir sre Sarkla'da tutuklu kaldktan sonra tutsak deiimi salanncaya kadar Kayseri'deki esir kampna nakledildi. Fotoraf, 25 Eyll 1922'de Ankara'da ekildi.
hkmetin devrilmesine; ngiltere'de ise Babakan Lloyd George, Dileri Bakan Lord Curzon ve Smrgeler Bakan Winston
Chirchill'in bayraktarln yaptklar dnemin ngiliz smrgecilii dncesi de sahipleriyle birlikte yok olmutu.
Dnemin d basnndan
The Observer, 30 Eyll 1922: "Drt yl sren savatan sonra Britanya hkmeti, Dou'daki byk sava geri dnlmez ve utan verici biimde yitirdi. Diplomatik Sevr porseleni para para oldu. Biz bu politikann nedeni olan ruh ve yntemden el ekmekle kalmamal, imdiye kadar yrdmz yoldan sapmalyz." New York Times, 2 Ekim 1922: "Helen ordusunun Anadolu'yu terk etmek zorunda kal, Hristiyanln ve uygarln bana gelen en byk felakettir." Le Temps, 18 Eyll 1922: "ngiltere, Yunanistan' ilemi olduu sulardan kurtarmaya alyor." Morning Post, 6 Eyll 1922: "zmir gibi kymetli bir hediyeyi Yunanllar'a sunmak bir devlet adamnn deil, ancak Lloyd George gibi bir kumarbazn teebbs olabilir."
TARTIMA
1. Trkler neden Orta Asya'dan ayrldlar? 2. Niin Anadolu'ya geldiler? 3. Trkler geldiinde Anadolu'da kimler vard? 4. Anadolu'ya ilk olarak ne zaman geldiler? 5. Malazgirt'ten nce kazanlan sava hangisidir? 6. Anadolu nasl fethedildi? 7. Anadolu'ya ne kadar Trk geldi? 8. Anadolu'ya yalnzca gebe Trkler mi geldi? 9. Anadolu, ne zaman Trkiye oldu? 10. Anadolu Seluklu devleti ne zaman kuruldu?
roto-moollardan Ktaylarn 924 ylnda Orhun havalisine hakim olmalaryla birlikte bu blgedeki Trk boylar batya gmeye balad. Trk boylar birbirlerini sktrarak batya doru ilerlediler. 1027 ylna gelindiinde, artan Ktay basks sonucu Trklerin batya g byk bir sel halini almt. Kay ve Kpak basks ile Ouzlar yurtlarndan ayrldlar. aman Peenek ve Ouzlar Dou ve Orta Avrupa'ya, Balkanlar'a, Mslman Ouzlar ise Mvernnehr'e, Horasan'a ve dier slm lkelerine gtler. Ouzlar 1040 ylnda Dandakan'da Seluklularn idaresinde Gaznelileri yenip kendi devletlerini kurdular. Ancak Orta Asya'dan on binlerce Trk, Mool kabilelerinin basksyla batya ge devam ediyordu. Mvernnehr blgesi onlar barndrmaya yetmedi ve yeni yurt aramaya baladlar.
dnmek zorunda kalmlardr. Kendilerine yurt, hayvanlarna da otlak arayan Trkmen kitleleri, Byk Seluklu topraklarna gelmeye devam ediyordu. Seluklular bunlar kargaa karmalarn ve otlak skntsna meydan vermelerini nlemek iin Anadolu'ya ynelttiler. Byk Seluklu hkmdar Turul Bey'in vey kardei brahim Yinal byk bir Trkmen kitlesini 1048 ylnda Anadolu'ya gnderdi. Trkler, Suriye ve Irak'a da gidip yerlemilerse de, bu lkelerin ok i taraflarna gitmemilerdir. Blgenin iklimi ve otlak durumunun, hayvanlar iin uygun olmamas bu blgelerde Trklerin fazla yaylmasna engel olmutur. C. Cahen, Trklerin Mezopotamya ve Suriye'de gerek bir yerleim gstermeyip askeri hakim snf olarak kalmalarnn nedenini, bu blgede Bedevi ve Krt obanlarn bulunmas ve Trk develerinin scak iklime uyum gsterememesi olarak izah eder. Anadolu ise iklimi ve geni odaklaryla Trklerin yaantsna uygundu. Anadolu'nun nfus asndan younlua sahip olmamas ve Trklere direnecek askeri organizasyonunun bulunmamas da Trkmenlerin gelmesi iin tevik edici unsurlar olmutur.
Trk aknlarnn balad srada Ani, Van, Lori ve Kars'ta Ermeni prenslikleri bulunuyordu. Bizans mparatorluu, II. Basilios'un 1021'deki Dou Anadolu seferlerinden itibaren bu blgedeki Ermeni prensliklerini ortadan kaldrmtr. Son Ermeni prenslii de 1064'te Seluklularn korkusundan Bizans'a tabi olmak zorunda kalmtr. Bizans mparatorluu Ermeni prensliklerinin siyasi hakimiyetlerine son verdikten sonra, nemli miktarda Ermeni kitlesini Anadolu'ya yerletirmitir. Ayrca Bizans, Ermeni ve Sryanileri Ortodoksluu kabule zorluyordu. Bu durum bu halklarn Anadolu'nun mdafaasnda, Bizansllara yardm etmemesine neden olmutur. Ermeni tarihi Urfal Matheos ile Sryani tarihi Mihael'in yaptlarnda Bizansllara kar olan bu kinin izleri grlmektedir. Sryani Miha-
yk Seluklu devleti kurulmadan nce Ouzlardan kopan bir ksm boylar Azerbaycan, Gneydou Anadolu ve Irak'a gitmilerdi. Gkta, Buka, Mansur ve Anasolu idaresi altndaki Trkmenler, Cizre ve Diyarbakr havalisiyle Musul'u ele geirmilerse de, uzun sre buralarda hakim olamayp Azerbaycana'a geri
TARTIMA
ki ve zulm dnmyorlard." Anadolu'da grlen bir dier topluluk da Hristiyan Trklerdir. Seluklularn aknlarna kar Bizans, Balkanlara gelmi ve burada Hristiyan olmu Ouz (Guz), Kpak (Kuman) ve Peenek Trklerini zaman zaman Anadolu'ya getirip yerletirerek bir savunma hatt oluturmaya almtr. Bilhassa Bizans mparatoru Laskarides ve Paleologlar zamannda, Hristiyan Trklerin geni lde Anadolu'ya getirildiini gryoruz. Hristiyan Trklerin nemli bir ksm zaman ierisinde Mslmanlamsa da bir ksm gnmze kadar Hristiyan kimliklerini devam ettirmilerdir. tarafndan gerekletirilmitir. Hunlar bir taraftan Balkanlar zerinden Trakya'ya yrrlerken dier taraftan Bat Hunlarnn dou blm de Kafkas dalarn ap Anadolu'ya girmiti. Kursk ve Barsk isimli iki komutan idaresindeki Hun atllar Erzurum zerinden Malatya'ya ulatlar. ukurova'ya ndiler, Urfa ve Antakya'y kuattlarsa da alamadlar. Kuds'e kadar inen Hunlar, burada fazla kalmadlar ve 396 ylnda tekrar Kafkaslar'a dndler. ki yl sonra tekrar Anadolu ilerine girmilerse de, bu blgede yerlemeye dnk bir teebbsleri olmamtr. Hunlardan sonra Anadolu'ya Trklerin ikinci gelii Sabarlar Tarafndan gerekletirildi. dil, Don ve Kuban rmaklar arasndaki blgede bir devlet kurmu olan Sabar Trkleri VI. yzylda Kafkaslar'n gneyine kadar olan topraklar ele geirdiler. Daha sonra Kayseri, Konya, Ankara taraflarna iddetli aknlar yapmlardr. Seluklular, Karahanl ve Gazneliler karsnda tutunamaynca 1018'de ar Bey 3000 svari ile byk mesafeleri ve eitli tehlikeleri aarak Dou Anadolu'ya bir sefer yapt. Azerbaycan'da rastlad Trkmenleri de alp birlikte Van gl civarn ele geirmiti. ar Bey, bu baarl aknn ardndan uzun mesafeleri tekrar geip Buhara'ya dnd. Ailesi mensuplarna Anadolu'da kendilerine kar koyabilecek kimseye rastlayamadn bildiriyordu. Seluklular, Gaznelileri malup edip Mvernnehr blgesine hakim olduklar iin kendileri Anadolu'ya gitmemiler, ancak sel halinde lkelerine gelen Trkmenleri Anadolu'ya gndermilerdir.
rklerin Anadolu'ya geliini M 3000-2000 yllarna kadar karanlar varsa da, bu iddialar tarihiler arasnda genel kabul grm fikirler deildir. Anadolu'ya ilk Trk girii IV. yzyln sonlarna doru Bat Hunlar (Avrupa Hunlar)
bul Boaz'na kadar ilerlemiti. Trkmenler Anadolu'nun dou ve orta ksmlarna yaylmlar ise de buras henz onlar iin emin bir yurt deildi. Zira Trkmenlerin dzenli Bizans ordularna kar mcadele edecek gleri yoktu. Bu yzden Bizans ordular zerlerine geldii zaman, Trkmenler Kafkaslar'a ekilmek zorunda kalyorlard. Ayrca Anadolu'nun fethedilememi pek ok mstahkem mevki ve kaleleri vard. Buralarn yeterli muhasara silahna sahip olmayan Trkmenler tarafndan ele geirilmesi olduka zordu. Seluklu ordular da Trkmenleri himaye iin her zaman Anadolu'ya gelemiyordu. 26 Austos 1071'de kazanlan Malazgirt zaferi Bizans ordusunu kertti ve Anadolu'nun kaplarn sonuna kadar Trkmenlere at. Bizans'n yedii bu byk darbe Trkmenlerin Anadolu'ya sel halinde akn salamtr. Malazgirt zaferinden sonra esir Bizans mparatoru Romanos Diogenes ile Alparslan'n yapt anlama yeni Bizans mparatoru tarafndan bozuldu. Bunun zerine Alparslan, Artuk Bey'i Anadolu'nun fethi ile grevlendirdi. Artuk Bey'in, Alparslan'n lmnden sonra ran'a geri arlmas zerine onun yerini Tutak Bey ald. Ancak asl baar Alparslan'a kar taht mcadelesi yaparken ldrlen Kutalm'n oullar sayesinde kazanld. Alparslan'n oullar ve kardeleri arasndaki taht mcadelesi srasnda ran'da esaret altnda bulunan Kutulm'n oullar kaarak Anadolu'ya geldiler. Daha nce babala- i rina ve Alparslan'n enitesi El-basan'a bal Yabgulu Trkmenleri ile brahim Yinal'a bal airetler Anadolu'ya gelmilerdi.
Bunlar ran'daki taht mcadelelerinde baarya ulaamam kskn Ouz kitleleri idi ve kendi balarna geecek Seluklu hanedanndan birisini bekliyorlard. Kutalm olu Sleyman ah bu Trmenlerin bana geti ve ksa srede Orta Anadolu'dan znik'e kadar olan sahay ele geirip Trkiye Seluklular Devleti'ni kurdu. Bu devlet Byk
Seluklular'a tabi ol-
Kutalm olunun kurduu bu devleti ortadan kaldrmak iin Bizans'la dahi ibirlii yapm, ancak lm zerine teebbs akim kalmt. Kutalm olu Sleyman ah'tan nce Anadolu'ya gelen Artuk Bey'in oullar Dou ve Gneydou Anadolu'da (Diyarbakr-Mardin-Elaz-Hasankeyf) bir beylik kurdular. Daha sonra gelen Trkmen beyleri Saltuk Bey (Erzurum), Danimend Gazi (Sivas-Amasya-To-
Bizans mparatoru Romanos Diogenes ile Alparslan (solda) arasnda yaplan Malazgirt Sava.
kat), Mengcek Gazi de (Erzincan-Divr) Orta ve Dou Anadolu'da kendi beyliklerini kurarak o blgelerin Trklemesini salamlardr.
Popler TARH/ Eyll 2000 23
TARTIMA
zyln ortalarndan itibaren Trkler Anadolu'da yerlemeye baladlar. Asl yerleme ise Malazgirt Sava ile oldu. Malazgirt'ten sonra Anadolu ile Trkistan arasnda bir 'g kanal' olutu. Trkmenler, kmeler halinde gelmeye baladlar. Ancak ne kadar Trk'n geldiini tam olarak bilemiyoruz. Claude Cahen, ilk bata gelenlerin ok byk miktarda olamayacan belirtir. Anadolu'ya Trkmenlerin gelii bir anda olmam, birka yzyl srmtr. En nemli g dalgalarndan birisi XIII. yzylda Trkistan'n Mool istilasna uramasndan sonra gereklemitir. Trkmenler, Anadolu'ya her zaman dorudan gelmemilerdir. Bir ksm
Anadolu'nun yerli ahalisinden bir ksm zamanla din deitirerek Trklemitir. Ancak bu rakam ok byk miktarlarda deildir. Seluklu tarihileri hibir zaman toplu ihtidalara rastlanmadn belirtirler. C. Cahen, Trkler ile Rumlarn iyi ilikiler ierisinde olduklarn, ancak bir kaynamann olmadn sylemektedir. XVI. yzyln sonlarndaki Osmanl kaytlar incelendiinde, bu dnemde Anadolu'da yerleik hayata tam olarak gememi yaklak olarak 1 milyon Yrk/Trkmenin bulunduu grlr. Sadece Ulu Yrk ve Dulkadir Trkmenlerinin nfusu 300 bin civarndadr. Ayrca, bu yzyla gelindiinde, nemli
boyunun tamam Anadolu'ya gelmitir. Bunlarn dnda Trklerin dier kabilelerinden Kpaklar (Kumanlar), Peenekler (Ouzlarn 24 boyundan birisi olan Peeneklerden baka bir kabiledir), Akhunlar (Eftalitler), Bulgarlar da gelmilerdir.
Azerbaycan, Irak ve Suriye'ye gitmi, bir mddet oralarda kaldktan sonra Anadolu'ya gemilerdir. Trkmenlerin g XVI. yzylda Safevi devletinin kurulmasna kadar devam etmitir. Safeviler zamannda Trkistan ile Anadolu arasndaki g kanal kapanmtr. Trklerin gelmesinden sonra
miktarda Trkmenin yerleik hayata getii de grlmektedir. Bunlarn da nfusu 1 milyonu gemektedir. Bu durum Anadolu'nun yerli halk ile ok byk oranda karmann olmadn gstermektedir. Anadolu'ya gelen Trklerin byk bir blm Ouzlardr. Ouzlarn (Trkmenlerin) 24
nadolu'ya gelen Trklerin byk bir ksm gebedir. Ancak gebe Trklerin yan sra nemli saylabilecek miktarda yar yerleik ve tam yerleik yaayta bulunan Trkler de gelmitir. Divan- Lugat- Trk'teki yerleik hayatla ilgili kelimeler ile Trkiye Trkesindekiler karlatrldnda, birounun ayn olduu grlmtr. Faruk Smer, gebe Trkmenlerin haricinde birok aydn, sanatkr ve tccarn da geldiini belirtir. Anadolu'ya asl yerleik nfus, XIII. yzylda Mool istilas sonucu Trkistan'daki ehirlerin tahrip edilmesi zerine gelmitir. Trkmenler Anadolu'ya gelirken adrlarn, yetitirdikleri hayvanlarn, gebe ve ehirli yaaya ait kltrlerini, silah, kyafet ve edeb deerlerini de beraberlerinde getirdiler.
rklerin akn akn Anadolu'ya gelmeleri sonucu Avrupa'da buras 'Trkiye' diye anlmaya balanlmtr. Faruk Smer, 1085 tarihinden itibaren Avrupallarn Anadolu'ya Trkiye demeye baladklarn belirtir. Friedrich Barbarossa'nn hal seferinden itibaren Batl yazarlar Anadolu'dan, Trk hakimiyetine giren hibir lkeye vermedikleri bir adla "Turchia/Turquie" (Trkiye) diye sz etmeye balamlardr. Bu hal seferinden yarm yzyl sonra Simon de Saint-Quentin bu isimlendirmeyi sistematik hale getirmitir. Claude Cahen'e gre, Anadolu'da 'Trkleme' younluu ne olursa olsun, o zamanki Trkiye'nin snrlar ne kadar belirsiz olursa olsun, adalarnn gznde Anadolu'nun Trk nitelii lkenin btnne damgasn vurmutur.
Avrupal yazarlar Anadolu'ya 'Trkiye' derken, Mslman yazarlar, Seluklular devlet kurduktan sonra dahi, hibir siyasal anlam kalmamasna ramen 'Rum/Roma' szn kullanmaya devam etmilerdir.
alazgirt savandan ok ksa bir sre sonra Trkler stanbul'un yan bandaki znk'e kadar olan topraklar ele geirip Anadolu'daki ilk dev-
letlerini kuruyorlard. Bu devletin kurulu tarihi eitli tartmalara neden olmutur. Anadolu Seluklu Devleti'nin hangi tarihte kurulduu konusunda aratrmaclar eitli tarihler ileri srmlerdir. M. Altay Kymen, 1073 tarihini gsterir. Ayrca ayn devletin 1077 ve 1092 tarihlerinde iki defa daha kurulduu fikrindedir. M. Halil Yinan 1077, Z. Velidi Togan 1080, J. Laurent ise 1080 ylnda kurulduunu ileri srmektedirler. Osman Turan ve brahim Kafesolu'nun Anadolu Seluklu Devleti'nin kuruluu olarak gsterdikleri tarih ise 1075'tr. Bu iki tarihinin 1075 yln kabul etmelerine dayanak yaptklar deliller, bu tarihin doru olduunu gstermektedir. Sryan Mihail, Anna Kommena ve Zonaras'n eserlerindeki kaytlar 1075 ylnda Sleyman ah'n bamszln ilan ederek 'Sultan' nvann aldn gstermektedir. Ayn yl Bizans'la yaplan antlama, bamszln hukuk belgesini tekil etmektedir.
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, stanbul 1984 H Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, ev. Erol yepazarc, stanbul 2000 B Claude Cahen, 'Trklerin Anadolu'ya lk Girii', ev. B. Yediyldz-Y. Ycel, Belleten, Say 201 (Ankara 1988), s. 13751431 M Glay n, 'Trk Fethi ncesi Bizans'n Dou Anadolu Siyaseti', Yznc Yl n. Sosyal Bilimler Dergisi, Say 2 (Van 1991), s. 73-80 brahim Kafesolu, 'Anadolu Seluklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu?', Tarih Enstits Dergisi, Say 10-11 (stanbul 1981), s. 1-28 S Faruk Smer, 'Anadolu'ya Yalnz Gebe Trkler mi Geldi?', Belleten, Say 96 (Ankara 1960), s. 567-594 Ali Sevim, Anadolu'nun Fethi, Ankara, 1988
1720 enlii'ni canlandran Levni'nin geit treni minyatrnde, stanbul Lalesi de var.
stanbul Lalesi yle tanmlanr: "Rengi nar ieine meyyaldir. Yapraklar bademi, birbirine msavi, ince ve ser-tiz olup tlar slsani tdr. Bn nebati ve haricen dahi perverde nebati. Fitilleri sar, tohum hanesinden yksek, riteleri nebati, letafet, nezaket ve kavaid-i hsn- behet zredir."
N TCARET BALIYOR
rummani" isimli lale soan iin saptanmt. 1726 yl listesinde de, ayn iek 306 lale arasnda birinciliini korumu ve 200 kuru deer biilmiti. LALE DEVR 17. yzyl sonlarnda Osmanl, artk sava istemiyordu. Viyana Seferi'nin baarszl, ardndan 1699'da imzalanan Karlofa Bar, Osmanl'ya, artk Bat'ya doru genileme ans kalmadn gstermiti. Daha sonra, 1718'de imzalanan Pasarofa Anlamas'yla Avrupa cephesinde nemli kayplar da verilmiti. Dnemin padiah III. Ahmet girilecek bir savan hazinede yol aaca kayplardan son derece kanyor, Avrupa ile eliler dzeyinde diplomasi yolunu tercih ediyordu. Hem damad hem de veziri Nevehirli brahim Paa da padiahn bu politikasn destekliyordu. Bu dnemde Avrupa kltrn daha iyi tanmak iin Paris'e, XII. Louis'nin sarayna Yirmisekiz Mehmet elebi eli olarak gnderilmiti. Mehmet elebi'nin Versailles Saray'na yapt bu be aylk seyahati sonrasnda yazd rapor, bra-
Daha sonraki yllarda zellikle III. Ahmet'in saltanat yllarna gelindiinde herkesi yeni trler yaratma sevdas sarmt. Artk lale yetitirmek iin baheler dzenleniyor, mevcut trler gnden gne oalyordu. Saray- Hmayun'un bahesinde renk renk laleler i taneleri arasnda gzleri kamatryordu. Lale ticareti daha nce Avrupa'da olduu gibi, stanbul'da da yeni bir i kolu haline gelmiti. Lalenin bu kadar rabet grmesi halk arasnda da msabaka duygusunu uyandrmt. Bu yeni i kolu ile uraanlar oalm ve birbirleriyle dei toku yaparak yeni trler retmeye balamlard. stanbul Lalesi'nin fiyat son derece artm, karabor-
Istanbul Lalesi'nin trleri ve zellikleri hakkndaki en ilgin kaynaklardan biri, Bendegah Mehmed adl iek ressam tarafndan 1725 ylnda hazrland tahmin edilen 'Lale Albm'dr. Solda, albmden bir sayfa: Nze-i Rummn (Nar Mzra).
sada bin altna kadar ykselmiti. Dnemin sadrazam brahim Paa suistimalleri nlemek amacyla eyh Mehmed Lalezari'yi 'Serkufeci' (ieki ba) tayin ederek 1725 ylnda lale soanlarnn fiyatn saptayan bir liste (narh defteri) hazrlatm ve soanlarn liste fiyat stnde satanlarn srgne gnderilmesi hakknda ferman kartmt. Narh defterinin 1725 yl listesinde, 239 lale eidi arasnda en yksek fiyat 50 kuru (bugn 7.5 Cumhuriyet Altn) "Nize-i
Lale ve Hollanda
Viyana'dan gelen eli Busbecq, 1592'de lkesine dnerken yannda birka lale soan gtrmt ve bu soanlar Kraliyet botanikisi arkada Carolus Clusius'a vermiti. zellikle Hollanda, ilk kez grd bu iei ok ho karlam ve lale soanlar, bu lkeye geliinden yaklak 50 yl sonra, Hollanda'nn amblemi olacann ilk sinyallerini vermeye balamt. Artk lale soanlar olaanst fiyatlarla alnp satlyordu. Aristokratlar arasnda lale bahesine sahip olmamak, 'zevksizlik' anlamna geliyordu. Gen kzlar bir tek lale soann eyiz olarak gtryorlar ve bu ok deerli iek gittii her aileyi onurlandryordu. Aleksandre Dumas
yazd Siyah Lale romannda, Cornelius'un ok zor elde edilen siyah laleyi yetitirirken bandan geen entrikalar anlatr. 1637 ylnda Amsterdam Lalesi 4.600 florin, ok deerli olmayan iyi cins bir lale ise 2.000 florin ediyor ve bu parayla yeni bir binek arabas, birka at vs. alnabilirdi. Lale, Hulipmania' denilen bu dnemden yzyllar sonra bile en pahal iekler arasndaki yerini muhafaza eder ve Hollanda, bu ok sevdii ilkbahar ieiyle zdeleir. Hollanda'da dzenlenen lale festivalleri, lkenin her yl yaklak iki milyar lale soan ihra etmesine yol ayor. rnein Keukenhof Lale Festivali, gkkuann tm renklerindeki laleleri her yl yaklak 250 bin ziyaretinin beenisine sunuyor.
hm Paa'nn kafasndaki stanbul'a ilikin imar dncelerini iyice gelitirmiti. Pepee gelen deprem ve yangnlarla harap olan kenti yeniden yaplandracakt. Paa, kentte bir Rnesans yaratmak istiyordu. Bu dorultuda emeler yaptrd; surlar onarld; ktphaneler yaptrld; yirmisekiz Mehmet elebi'nin olu Said elebi ve brahim Mtefferrika tarafndan ilk Trk matbaasnn kurulmas tevik edildi. Saray, bir bakma yitirmekte olduu saygnl, Bat'dan esinlenen ihtiam ve lksle korumaya alt.
SADABAD GNLER
stanbul'da saray ve evresindeki yaam tarznda, bir zarafet hemen kendini gstermeye
balamt. brahim Paa ok sevgili padiah III. Ahmet iin Kathane'de yksek bir kasr yaptrmaya balad. Kasrn inaas Avrupa'dan gelen mimarlarla sadece 60 gnde gerekleti. brahim Paa, Kathane deresinin yatan deitirtti ve Sultan'n memnuniyetine katlmak isteyen harem kadnlar iin yeni kasra kapal bir bahe yaptrd. Yirmisekiz Mehmet elebi'nin Versailles Saray gzlemleriyle ekillenen yeni sarayn al, 21 Temmuz 1722'de yapld. Ala, III. Ahmet bata olmak zere, btn saray mensuplar ve yabanc eliler de katldlar. Yabanc eliler yazdklar raporlarnda bu yksek kasrdan ve haremdeki kadnlarn ilk kez saray dna kabilmelerinden bahsediyorlard. Marki de
Bonnac'n anlattklarna gre, "Sarayl kadnlar da Sultan'n memnuniyetine katlmak istiyorlard. Ve daha nce hi yaamadklar bir gezinti hrriyeti buldular". Hollandal bir gezgin, o gn-
leri yle anlatr: "Ne kadar nemli ngiliz ve Fransz varsa hepsi oradalar. ehirde tutsak hayat yaayan kadnlar burada keyiflerine gre yayorlar. Bayramlar ve elenceler o kadar sk birbirini kovalyor ki, zamann nasl akp gittii hissedilmiyor..." naas henz tamamlanan yeni sarayn her taraf, Versailles Saray'na benzerlii nedeniyle Fransa'dan gnderilen portakal aalaryla sslenmiti. Artk blge saray erkannn, zevk ve sefann merkezi olmutu. III. Ahmet blgenin bu yeni ehresinden duyduu memnuniyeti, yrenin adn deitirerek anlatt. Artk Kathane ve yeni saray, Sadabad yani 'Mutluluk lkesi' olarak anlacakt. stanbul'un btn zevk ve mevki sa-
hibi kimseleri, lalelerin aln seyretmeye, Mutluluk lkesi'ne gidiyordu. Zevk, safa ve Kathane alemlerine pek dkn olan padiah, bir Hatt- Hmayun'da Sadrazam'a unlar yazmt: "Cuma gn, Sadabad'a gidilp gndz ziyafette oyun ve at kousu seyredilir. Gece de orada kalnr. Gece iin meydanda oka fienk hazr ettir. ehrin gzel hatunlarn da kayk veya kara yolu ile smarla. Kzm Sultan'n gzlerinden perim."
'TEKI STANBUL'
stanbul Lalesi, savalardan yorulan devlet ricalinin maddi zevklerle kendinden geiini simgeliyordu. te yandan stanbul'un yoksul halknn bu manzaraya kin ve fkesi, her geen gn byyordu. Osmanzade Taib isimli bir halk airi dnemin 'teki stanbul'undaki sefaleti yle anlatr: "Odun ate pahasna kt. Ud aac gibi dirhemle satlyor. Ya kmr? Tozunu bulsak srme diye gzmze ekeceiz. Bir gzde arpack ksa adam kendisini arpa torbasna dm kabul edip neredeyse sevinecek. Kahveyi mezhebimize uydurduk. Nohudu kavurup iiyoruz. Bu pahalln ve ktln sebebini anlayamyorum, ortalkta her ey var. Liman gemilerle dolu, her taraftan zahire geliyor, mahzenlerde za-
Levni'nin Surname-i Hmayun'undan bir minyatr: Dn gsterilerine katlan sanatnn dev lalesi (stte). 'Hbanname ve Zenanname' adl eserden, Kathane'de elenen kadnlar minyatr (solda).
Van Mour'un 'Patrona Halil' tablosu: n planda, Patrona Halil ve iki yardmcs; Kpr'de meyve satan Muslu ile Kahveci Ali. Arka planda, 28 Eyll 1730 ayaklanmasnn nemli sahneleri: Sarayn duvarlar dibinde isyanc adrlar...
hire koyacak yer yok. Buhrann sebebi ortada. Tccar sorup izleyecek kimse bulunmamas... Hakimler tamaha dm. Vezirlik vazifesini yap sultanm!.. Yap da halk sana sabah akam dua etsin..." Lale bahelerinin gz kamatrc gzelliklerinin karsnda, her an isyana hazr bir kitle yayordu. Damat brahim Paa, kendisinin, yakn evresinin ve padiahn ahsi zevklerini tatmin etmekle yetinmi ama stanbul halknn fkesini gz alc mekanlardan, hatta lalelerden uzak tutamamt.
syan, an meselesiydi. Nitekim 1730 ylnn 25 Eyll gn, iin iin kaynayan stanbul'da, Patrona Halil ksa srede etraf-
Bakenti korumakla grevli Kaptanderya Kaymak Mustafa Paa, engelky'deki kknde, laleleriyle megul olurken patlak vermiti isyan... syanclar, bata Damat brahim Paa olmak zere saraydan 37 kiinin kendilerine teslimini istediler. Durumun vahametini kavrayan Damat brahim Paa, isyanclara verilmeden nce kendisini ldrmelerini istedi. Sarayda bodurulan brahim Paa ve iki damad bir ot arabasna konularak kap nnde kaynayan kalabala verildi. syan sonrasnda, asiler Sadabad kklerinin yaklmasn istediler. III. Ahmet'ten sonra tahta geen Sultan Mahmud, "Yaklmalarna rzay- hmayunum yoktur, bu kadar din ve devlet dmanna glme vesilesi olur; ancak hedm va tahribine ruhsat ve iznim olmutur" diyerek iznini verdi; Sadabad'n mamur sahilleri, Kathane gn iinde harabeye dnd. Kathane'yi yerle bir eden isyanda, tabii ki stanbul Lalesi de tamamen ortadan kalkt. Ancak bugn Avrupa'da yetitirilen laleler arasnda, grnyle stanbul Lalesi'ne benzeyen T. acuminata Vahl tr, hl varln srdrmektedir. Petallerinin ucu biz gibi sivri bu tr, gerekten de stanbul Lalesi'nin formuna ok yakndr.
T
Bugn, Broken Hill kasabasnn bir tepesinde GI Muhammet'in dondurma arabasnn bir benzeri duruyor.
rkler Avustralyallar, Avustralyallar da Trkleri ilk kez 20. yzyln banda tand. 1914'n Kasm aynda ngiltere ve mttefikleri, Osmanl mparatorluu'na sava at. Britanya mparatorluu, Avustralya ve Yeni Zelanda'nn Anzak birliklerini de savaa ard. Bunun zerine ktann drt bir yanna genleri cepheye davet eden afiler asld. 1914 yl sonunda on binlerce Anzak askeri gemilere doluup yola koyuldular. Hi bilme-
dikleri bir lkeye, hi tanmadklar yatlar ile savaa gidiyorlard. te o gnlerde Osmanl padiah ve Halife Sultan Reat, imparatorlua sava aan dmanlara kar dnyann her yanndaki Mslmanlara cihat ars yapt. Bu ar okyanuslar aarak, Avustralya'ya, ktann ortasnda yaayan iki Mslman'a kadar ulat ve feci bir katliama yol at. 1915 ylnn ilk gn bir Cumayd. O gn Afgan kkenli iki Mslman, Halife'nin arsna uyup Avustralya'ya cihat karar
aldlar. Biri 40 yalarndaki Gl Badsha Muhammet'ti. Dieri ise 60 yandaki Molla Abdullah... Avustralya'ya ngiliz Hindistan'nn kuzeybatsndan, yani bugnk Pakistan'dan yllar nce gmlerdi. Molla Abdullah 'helal et' satan bir kasap dkkan am, Gl Muhammet ise dondurma satclna soyunmutu. Yaadklar yer, Avustralya'nn maden blgesiydi. Bu iki garip adam, renkleri, giyim kuamlar, yaam tarzlar nedeniyle dlanmlard. Hatta birka kez kasabann ocuklar
Abdullah' talamlard. ngiltere Osmanl'ya sava atnda, bu dlanmln fkesini de yayorlard. Gen Avustralyallarn yola kt gnlerde, onlar da sava hazrlna giritiler. Snider ve Martini-Henry marka iki tfek, biraz cephane, bir tabanca ve iki bak kuandlar. Gl'n dondurma tezgahnn krmz kumandan ay yldzl bir Osmanl bayra hazrladlar. Fiekliklerini ve tfeklerini boyunlarna asp, bir dua kitapn gslerine yerletirdiler ve Broken Hill kasabasnn 4 kilometre dnda, savaa sevk edilen askerleri tayan trenin geecei yola pusu kurdular.
4 L 7 YARALI
Sabah saat 10.00'da kalkan tren az sonra ufukta belirdi. Trendekilerden bir ksm uzaktan ay yldzl bayra grdler. Sonra da zerlerine dom dom kurunu yamaya balad. Bunlar, I. Dnya Sava'nn Avustralya'daki ilk kurunlaryd. Birka dakika iinde biri kadn biri erkek 2 sivil lm, 3' kadn, biri gen kz, 2'si erkek, biri 14 yanda bir delikanl olmak zere toplam 7 kii de yaralanmt. stelik bu insanlarn hibiri savaa giden askerler deildi. Tren yeni yl kutlamas iin Broken Hill'den Silverton'a piknie giden 1.200 sivili tayordu. Silah sesleri zerine tren durdu. Shaw Hendry ve Paddy Low adl iki Avustralyal, vagondan atlayp en yakn yerleim birimine koarak polis ve salk ekiplerini ardlar. Saldrganlar kamt. Az sonra tren yarallarla yoluna devam ederken, olay yerine gelen polis ekipleri iki saldrgan iin bir srek av balattlar. Bir sre sonra iki Afganl kasabann Bat eteklerindeki alak tepeliklerde
kuatld. Gl Muhammet ve Molla Abdullah atee devam ediyorlard. atma tam 3 saat srd. Saat 13.00'te Molla Abdullah bir sivilin tfeinden atelenen kurunla can verdi. Gl Muhammed ise alan atete yaraland ve kaldrld Broken Hill hastanesinde ld.
SON MESAJLAR
Olay yerinde yaplan incelemede iki saldrgann orada karalayp braktklar iki not bulundu. Aceleyle ve Urduca kaleme alnm bu dokmanlarda Gl Muhammet ve Molla Abdullah saldrlarnn nedenini aklyorlard. Muhammet'in brakt notta cihat arsnn izleri vard: "Bunu yaptk, nk sizin halknz benim lkemle savayor" diye yazmt. Muhammet'in zerinden bir de Osmanl ordusuna katlmak zere stanbul'a yazd bavuru
kad kmt. Allah ve Sultan adna savamak istediikni belirten bu bavurusuna cevap da gelmi ve orduya davet edilmiti. Ancak geride brakt, bu itirafvasiyet karm notta Muhammet, " mparatorluunu 4 kez ziyaret ettim" dedii Sultan Reat'n adn 'Abdlhamid' diye yazmt. Daha sonra evinde yaplan aramada haha bulunacakt.
'TRKLERN KATLAMI'
Gl Muhammet ve Molla Abdullah'n nl ayyldzl bayra, tfekleri, fieklikleri ve gslerinden kan dua kitab ise halen Sidney'deki polis mzesinde sergileniyor (solda). Anzak askerleri Sidney limanndan anakkale'ye doru yola kmaya hazrlanyorlar (altta).
Saldr gecesi fkeli kalabalk, intikam iin saldracak yer bulamaynca savata Osmanl'nn mttefiki Almanlarn kasabadaki kulbn basp milliyeti marlar eliinde atee verdi. Osmanl tebas herkes Trk sanldndan ve saldrganlar Trk bayra tadklar iin olay, ertesi gnk gazetelerin manetine, '2 Trk'n katliam atei' balyla yerleti. Blgedeki Mslmanlar yle korku iindeydiler ki, 2 dindalarnn cenazesini kaldrmaya yanamadlar. Cesetler evrede belirsiz bir yere gmld. Olaydan sonra ykselen milliyeti duygular, ok sayda gencin savamak zere orduya katlmasna neden oldu.
Popler TARH / Eyll 2000 33
gn (11 Haziran 1913) stanbul Muhafz Cemal Paa, kendisini ziyarete gelip de yneticilere suikastler dzenlenebileceini, bu konudaki istihbarat zerine gereken nemlerin alnmakta olduunu, yine de yola ktnda uyank davranmasnn uygun olacan sylediinde, Mahmud evket Paa u cevab vermiti: "Adam!.. olacana varr! Ne yapalm? El hkm lillah (Tanrnn yargs)!" Sadrazam ve Harbiye Nazr Mahmud evket Paa, biraz sonra otomobiline bindi. Harbiye Nezaretndeki almasn bitirmi, Babali'ye gidiyordu. Solunda bayaveri Eref, karsnda teki yaveri Bahriye Yzbas brahim, ofrn yannda 'aa's (ua) Kazm Aa oturuyordu. Otomobil Harbiye Nezare34 Popler TARH/ Evll 2000
tinin (bugn Beyazt'ta stanbul niversitesi merkez binas) byk kapsndan kp Beyazt Meydanna ilerlemiti. Tam arkap'ya dnecekti ki, yola bir cenaze alay kt. Az ilerde de bir 'kira arabas' (fayton) duruyordu. O dnemde epey dar ve onarlmakta olan yol tkanmt. Biraz daha tede bulunan, bozulmu da onarlacakm izlenimi veren otomobil, geli gidii iyice aksatyordu. Paann otomobili durdu... Durur durmaz, bozuk gibi grnen otomobilin nndeki sar pardesl adam ate etmeye balad. Az ilerdeki ykk duvarn zerine km bir adam da ayn anda Paa'nn otomobilini kurun yamuruna tuttu. APRAZ ATE... Kurunlardan biri Mahmud evket Paa'nn sa yanana
Mahmud evket Paa'nn otomobili, kendisinin ve yaverlerinin niformalar, suikatilerin kulland silahlar, stanbul'da, Harbiye'de ki Askeri Mze'nin ze! bir blmnde sergilenmekte.
Harbiye Nezareti'ndeki sorgusunda, cinayete katlmadn syledi. Ama olayn grg tan skdarl Kamile Hanm'la yzletirilince her eyi anlatt, su ortaklarn ele verdi... CEMAL PAA'NIN NLEMLER Bu kanl hkmet darbesi giriimi, ttihatlarn 23 Ocak 1913'te Babali'ye dzenledikleri kanl baskndan sonra planlanmt. ttihatlar, baskn srasnda Nazm Paa'y ve daha kiiyi vurarak Kamil Paa hkmetinin istifa etmesini ve sadrazamla Mahmud evket Paa'nn gelmesini salamlard. Kart gruplarn ttihat ve Terakki iktidarna son vermek amacyla balattklar bu darbe giriimi, Mahmud evket Paa'nn yan sra nde gelen ttihatlarn da 'ortadan kaldrlmasn' amalyordu. Ama yle olmad. stanbul Muhafz Cemal Paa, hemen birtakm nlemler ald. Bunlardan biri de, ad 'muhalife km kimselerin srgn edilmesiydi. Suikastn ertesi gn, olayla dorudan ilikisi bulunmayan -aralarnda devlet memurlarnn da bulunduu- muhaliflerle stanbul'daki 'serseri ve isiz takm', Bahr- Cedid vapuruyla Sinop'a gnderildiler. SNOP SRGNLER Srlen aydnlar arasnda Refik Halid (Karay), Osman Cemal (Kaygl), Refi Cevad (Ulunay) gibi gazeteci ve yazarlar, sonradan Trkiye komnistlerinin lideri olacak Mustafa Suphi de vard. Tanin gazetesine gre, srlenlerin says 322'ydi. Bunun ok stnde rakam verenler de vardr. (Srgnler, son aylarda Sinop Hapishanesiyle ilgili yaynlarda ne srld gibi cezaevine konulmadlar; yalnzca orada yaamak zorunda brakldlar.) Yine olayn ertesi gn, Ce-
Dnemin gazete ve dergileri Mahmud evket Paa suikastine genie yer vermilerdi. Otomobil, Harbiye Nezaretinde Paa'nn maiyetiyle birlikte ekilmi fotoraf, suikastilerin grntleri basnda tek tek yaymlanmt.
sapland. O anda Yaver Eref Bey, kendini otomobilden dar atarak ne olup bittiini anlamaya alt. Ate edenleri grnce de silahna davrand. Kazm Aa da silahn ekmi, iki yandan gelen atelere karlk veriyordu. apraz ate srd... Yaver brahim Bey hemen ld, Kazm Aa yaraland. Mahmud evket Paa da be kurun yemiti... Sar pardesl suikast Paa'nn otomobiline yaklap kurun daha skt. Hemen ardndan, arkadalaryla birlikte az ilerdeki otomobile bindi. Otomobil hzla Aksaray ynne ilerledi, sur dna kt... Paa'nn ofr, sadrazam Harbiye Nezareti'ne gtrd.
ofrle Eref Bey kurun yaras almadan kurtulmulard... Paa otomobilden alnp yukarya tand. Askeri doktorlar bedenindeki kurunlar karmaya altlar. Baka doktorlar da arld... Btn abalar sonusuz kald. Mahmud evket Paa bir saat daha yaayabildi. TOPAL TEVFK Ykk duvarn zerinden ate eden sukasti, Topal Tevfk't. Suikastilerin otomobiline yetiip bnememi, koarak Gedikpaa ynne doru kamt. Bir hann tuvaletine girip tabancasn oraya atm, ancak topal oluu nedeniyle hemen tannp yakalanmt.
Mahmud evket Paa'nn ldrlmesinden sonra yakalanan suikastiler. 36 Popler TARH/Eyll 2000
mal Paa'nn abalar ve geni halk kitlesinin katlmyla, Mahmud evket Paa iin grkemli bir cenaze treni dzenlendi. Paa, 31 Mart Olay'nda (13 Nisan 1909) lenler iin yaplan Hrriyet-i Ebediye Tepesi ehitliinde topraa verildi.
TTHATILAR BLYOR MUYDU?
ttihatlarn suikastin dzenleneceini bildikleri, ama Mahmud evket Paa'y nlerinde bir engel olarak grdkleri iin nlem almadklar ne srlmtr. Kimi yazarlara gre bunun kant da, olaydan hemen sonra genel merkezde toplanarak durum deerlendirmesi yaptkla-
rnda, Talat Beyin (Paa) "Su testisi su yolunda krlr" ya da "Bunda da elbette bir hayr vardr" demi olmasdr. Bir baka kant da, darbe hazrlklarna katlan siyasal muhaliflerin suikastten ok ksa sre sonra birer birer yakalanmalardr. Suikastin hemen ardndan sadrazamla, ttihatlarn nerdii Said Halm Paa; Dahiliye Nazrlna da (ileri Bakanl) Talat Bey (Paa) getirildi. Suikast, beklenen sonucu vermemi; tersine, ttihat ve Terakki'nin 'tam iktidar' dnemi balamt...
rkiye Bankas Genel Mdrl'nn ilk Genel Sekreteri Baki Bey (Sedes), komu lkelerdeki bankacl grmek iin grevlendirilmi ve Msr'a bir inceleme gezisi yapmt. O yllar henz Arap
alfabesinin kullanld yllard ve rakamlar da bu alfabenin rakamlaryd. Baki Bey Trkiye'ye dnnde, yannda basit bir ekilde drt ilemi yapan ve elle alan bir alet de getirdi. Alet basitti ama en azndan 17 kiinin iini gryordu. Salih Bey (Bozok) de bankann ynetim kurulunda grevliydi ve Atatrk'n sofrasnda yer alyordu. Konuyu dinleyen Mustafa Kemal merak etti, bu marifetli aleti grmek iin bankaya geldi. Sohbet srasnda Celal Bey'e (Bayar, Bankann Genel Mdr) bunlardan getirtmeyi dnp dnmediini de soruverdi. Henz bir karar veremedii cevabn alnca, "Bir mddet daha dnn," diyerek gld Atatrk; "nk gerek kalmayabilir! " O, gerei biliyordu, bu alete gerek kalmayacakt. nk ksa bir sre sonra Harf Devrimi yaplacakt. Bu anekdot, Trkiye Bankas'nn 76 yllk tarihinden sadece kck bir kesit. Oysa bankann zel tarihi, Trkiye Cumhuriyeti'nin ekonomik tarihinin kendisi saylabilir.
LK RAKAMLARDAN BUGNE Trkiye Bankas, 1925'te birinci yln doldurduunda, iki ubeye, 37 personele, iki buuk milyon liralk bir mevduata sahipti. Bir milyon liralk ticari plasman yaplmt. Aktif toplam da 3,6 milyon liradan ibaretti. Bugn 845 ubesi, 1700 bankamatii var. Personel says ise 15 bin 448. Genel mevduat 1 trilyon 538 milyar 800 milyon 362 bin, tasarruf mevduat 215 milyon 424 bin 980, krediler 1 trilyon 140 milyar 633 milyon 390 bin, ksa vadeli krediler 924 milyar 667 milyon 394 bin, orta, uzun vadeli krediler 215 milyar 965 milyon 976 bin ve aktif toplam 2 trilyon 359 milyar 190 milyon 894 bin lira... Cumhuriyetin ilanndan sadece on ay sonra, 26 Austos 1924'te kurulan Trkiye Bankas, aslnda Kurtulu Sava'nn ardndan yaanan zorlu ekonomik savan ilk ve en nemli adm... MLL BANKA Kurtulu Sava bitmi, Trkiye yeni bir devlet olarak ayaa
kalkmaya abalamaktadr. zmir'de o dnem saylar pek fazla olmayan Trk tccarlarndan biri olan, Latife Hanm'n babas Uakizade Muammer Bey, bir gn Atatrk'e, bir ihracat irketi kurmak istediini syler. Atatrk'n de Osmanl Bankas'nda duran 250 bin lirasyla bu irkete ortak olup olmayacan sorar. Bu para, Kurtulu Sava srerken Hindistan'da yaayan Mslmanlar tarafndan gnderilen 500 bin lirann yarsdr. O zaman Atatrk'n ahsna gnderilmitir. Atatrk kaynpederinin teklifi karsnda, "Ben ticaretten hi anlamam" der. mar skan ve Mbadele Vekili, zmir Milletvekili Celal Beyle (Bayar) grnz. Celal Bey, Muammer Bey'i dinler ve Atatrk'n adnn by-
le bir ticaret iine karmasna iddetle kar kar. Ancak baka bir teklifte bulunur: "Atatrk memlekete hayrl olacak, eksiklii duyulan ve her gn daha ok duyulacak olan bir teebbsn banda ve iinde olmal. Bu, benim de genliimden beri ryam, hasretimdir. Gelin bir milli banka kuralm." Aradan birka gn geer. Celal Bayar, ziyaretine gittii Atatrk tarafndan, "Gel bakalm bankac" diye karlanr. Fikir aklna yatmtr: "Vekaleti brak, 250 bin liray al ve bala" der. O dnem 'bankerlik vaziyetleri' yledir: Merutiyetin ilanyla birlikte 'ilk heves' bankalar kurulmu ama 'keba sarraflndan' teye geilememitir. Asl bir de esasl bankalar vardr; mesela tibar- Milli Banka-
s. talyanlar'm elindedir, personeli aznlklardan olumaktadr. Osmanl Bankas ise bir Fransz tarafndan ynetilmektedir. Kan, Trklerin bir banka kursalar dahi, iletemeyecekleri ynndedir. Nitekim kabullenilebilmesinin kolay olmad ksa zamanda ortaya kt. Millet Meclisi'nden itiraz sesleri ykseldi: Dnyann gz zerimizdeyken, Lord Curson, "Yaknda bize muhta olarak kapmza geldiinizde size direnmenizin hesabn sorarz" demiken, bu milli banka ne demekti! ENGELLEMELER Merkezi Paris'te olan Osmanl Bankas'nn Genel Mdr Henri Stegg de Bankas'nn kurulu haberini duyar duymaz Paris Bykelisi Ali Fethi Bey'e (Okvar) gider: "Bu hatadr. Kar-
Atatrk, 26 Austos 1924'de kendi direktifiyle ve parasal desteiyle kurulan Trkiye Bankas'n ziyaretinde ilk Genel Mdr Celal Bayar tarafndan uurlanyor.
raym" yorumunu yapacaktr: "lk zamanlarda, iler her bankada olduu gibi, o gnlk ilerini bitirmeden brakmazlar ii. Bana akamlar telefon ederlerdi, saat 10.00'da, genlerin hanmlar, sofra banda beyleri bekliyoruz, hl gelmediler, hl alyorlar diye." KUMBARA DEVRM Trkiye Bankas'nn kurulduu yllarda altn ve gm paralar evlerde saklanmaktadr; akla gelmedik kelerde, zel kemerlerde, toprak ve teneke kutularda, yastk ilerinde... Fakat bir gn Trk halk, 'kumbara'y tanr, Bankas sayesinde. Karar 1928'de alnmtr. Ama halk tasarrufa tevik etmektir. Konu grlrken kumbara says zerine tartma kar. Bin kumbarann yeteceini iddia edenler olur. Ancak ilk iki bin kumbara datldktan ok ksa bir sre sonra on bin kumbara siparii daha alnr. Bankann onuncu ylnda datlan kumbara says elli bini geer. O yllar kumbaralar ilan yllardr: Gazetelerde, banka dergilerinde, tramvay arkalarndaki ilanlarda, halk tasarrufa arlmaktadr: "inde ka kuru bulunursa bulunsun mutlaka bu hafta iinde Bankas'na gidip boaltnz. Milli serveti ykseltmi olacaksnz", "En gzel bayram hediyesi. Sz de yavrunuza kumbara alnz", "En frtnal gnlerde en emin istinatgah kumbaradr'", "Her Trk evinin ss deil, fakat ufak kasas..." Mtevaz kumbara, o gn iin para arttrma hevesini ve zevkini alayan en byk biriktirme arac olur. Bu kampanyayla toplanan para, Trkiye'nin ilk drt eker fabrikasnn kurulmasn salayacaktr. SANAYYE HZMET Banka, kendisinden beklenen 'Milli sanayiin kurulmasna hizmet' alanndaki almalarna o
1930'larda Trkiye Bankas Kadky ubesi alanlar (stte). Trkiye Bankas'nn ilk Genel Mdrlk binas (altta).
nza Osmanl Bankas da dahil, dnya finans kurulularn alyorsunuz. Yetimi kadronuz yok, mali kaynaklarnz yok. Muvaffakiyetsizlie uramas byk ihtimal iinde olan bu teebbsnzden bir yol bularak vazgemenizi tavsiye etmeyi vazife saydm" der.Uyary Mustafa Kemal'e bildiren Ali Ferhi Bey, kendisinden u cevab alr: "Osmanl Bankas Mdr gibi dnenler, burada Millet Meclisi, hatta hkmet azas iinde de var. Btn bu menfi tavrlar, mavaffakiyete mesned oluyor. ok eyde olduu gibi... Sen de tasarruf edebiliyorsan paran Bankas'na emanet et!" Doru sylemektedir. Alt yl sonra Henri Stegg. Ali Fethi Bey'i yine ziyaret edecek ve " Yanlmm" diyecektir: "unu da syleyeyim ki, be yl nceki artlar herhangi bir lkenin bankaclk dnyasnda olsa, ayn evleri syler ve dosta ayn tavsiyelerde bulunurdum. Fakat 17 yl gibi uzun zaman iinizde olmama ra men, ben de siz Trk-
ler'in kendi sahamda bile hususiyetlerinizin farknda olamamm. Bugn elde ettiim llere gre lkenizin insanna ve yaantsna uygun kstaslar iinde kendinize zg bir bankaclk anlay kurdunuz ve gelitirdiniz. Ltfen liderlerinize tebriklerimi ve in banda olanlara takdirlerimi iletiniz. Tavsiyelerimi geri alyorum." 250 BN LRALIK UVAL 1924 yl Austos aynda Celal Bey. Osmanl Bankas'nn kapsn alar. 1, 2 ve 2,5 liralk banknotlarn konulduu uval teslim alan Celal Bey, Ankara'da Evkaf Umum Mdrl'nn yaptrd iki katl sra yaplardan birine, kapsnda 'Trkiye Bankas Merkez-i Umumi' yazan binaya getirir. Banka 26 Austos 1924'te, biri Ankara'da, dieri stanbul'da iki ubesi, 37 personeli ve 250 bin liras hazr olan bir milyon sermayesiyle almaya balar. Bayar sonradan o gnleri anlatrken. "O uvaldaki para ne mbarek pa-
yllarda balar. Ardndan cam sektrnde kendini gsterir, kat ve selloz sanayi iin hazrlad projeler ilk be yllk planda yer alr. Sonra ekerden petrole, demirden dokumacla, otomobilden cam ve imentoya kadar, deiik retim dallaryla, finansman kurulularndan sigortacla, ulatrmadan turizme kadar birok sektrn geliimine katkda bulunmaya devam eder. Peki -be kurula koca fabrikalar nasl kurulur? Bankann bugnk Genel Mdr Ersin znce, "imdi de yle oluyor" diyor: "u anda Bankas'nn mevduatnn en byk ksm halkn kk tasarruflarndan, yaklak alt milyon aktif hesabn kck bakiyelerinden oluur. Bunlar en istikrarl mevduat kayna. Damlaya damlaya hl gl oluyor akas." Peki niye unuttuk kumbaralar?.. "Para smyor artk kumbaraya. Brakn bu kk kumbaray, zrhl aralara smad oluyor. Yoksa kumbaradan niye vazgeilsin. Hep srdryoruz, yine tekrarlayacaz, ama gnl istiyor ki kumbaralarn iine atlanlar dolarlar olmasn. Herhalde Trk parasnn deer kazanmasyla olabilecek bir ey. deallerimizden biri bu. Ayrca, artk elektronik kumbaray yerletirmemiz lazm. ocuklar artk bilgisayar anda yayor."
KLOMETRE TALARI
ortak olsa olur mu?' Ankara'ya dndm, Demirel basn toplants yapyordu, hibir siyasi partinin bir bankaya ortak olmasnn doru olmadn sylyordu. Sonuta sermaye arttrmn o yl gerekletiremedik. Sonra biliyorsunuz, 12 Eyll oldu; partileri kapattlar. Bu kez yeni ilanlar hazrladk ve sermayeyi 30 milyara kardk. Baz CHP'liler, 'Frsat iyi kullanyorsun' diye kzmt bana hatta. Ama ben, nce Bankal olduumu, bunu yapmak gerektiini dnyordum. O zaman 30 milyar byk bir parayd, imdi trilyonlar konuuyor..."
Sermaye birikiminin hi olmad bir dnemde sanayinin kuruluuna kaynaklk ettii iin kumbara. tirakleri. Trk sanayiindeki nder tavr, mteebbis rol stlenmesi. Trkiye'de daima teknolojinin ncln yapmas. rnein, 1940 yllarda ilk mekanizasvon denilebilecek yar oto-
matik makinalarla muhasebe sisteminin kurulmas, sonra 70'li yllardan balayarak bilgisayar teknolojisine yatrm. Borsann kuruluunda nder olmas... MKB yokken Bankas'nn kendi bnyesinde ilettii bir hisse senedi piyasas vard ve Borsa'nn ilk bakan, bankann Menkul Kymetler Mdrl'nden ayrlan Muharrem Karsl'yd.
zince, "Gerek anlamda bir milli zel banka'" olan Trkiye Bankas'nn 76 yanda, ama Cumhuriyet kadar "gen" olduunu anlatyor. Bugn belki "en byk" deil, en byklerden biri. Ancak ona gre yine de farkl, nk byklk, yalnzca u ya da bu parametreyle olmuyor, istikrardan, halka malolmaktan, kk tasarrufuya sermayesiyle dahi en ak banka olmaktan geliyor. Ve bankann 76 yllk serveninde u kilometre talar yer alyor:
Popler TARH / Eyll 2000 41
li Faik arman'la bir rportaj yapmak, ok uygun olacakt. nk 1901'de doduu ve Sivas Muallim Mektebi'nden 1924'te mezun olarak o yl greve balad dikkate alndnda, hem yaa hem meslek kdemince cumhuriyet retmenlerinin duayeni kukusuz oydu. Kendi ifadesine gre, doum tarihi Rum 1317 (1901) veya 1316 (1900) imi. Fakat babas, o zamanlarn detine uyarak 3-4 ya kk yazdrmt. Nfustaki doum tarihi 1320 (1904) olduundan okula ge balamt. 4 Temmuz 2000 tarihinde Ankara'ya gittim. Kkesat Baak Sokak'taki mtevaz apartman dairesinde Ali Faik Bey'le ei Radiye Hanm (do. 1910) gndelik yaantlarnn yalnzlnda buldum.
YZ YILLIK YKLER Ali Faik Bey'in unutkanlk nedeniyle toparlayamadklarn, btn anlar belleinde taptaze tutan Radiye Hanm anlatverdi: Seferberlik yllar, tehcir olay,
eski okul ortamlar, renciler, veliler, ekip bierek kazandklarndan okul yapmna pay ayran kyller, imeceyle yaplan okullar, tek parti dneminin valileri, kaymakamlar, eitimci-ynetici, retmen-halk ilikileri, Ky Enstitleri, Halkevleri, retmenlerin dnk ve bugnk konumlar... konuuldu; szl tarih arivleri iin zel deeri olan bantlar dolduruldu. YEGANE PARLAK DNEM Ali Faik Bey'le yaptmz syleinin kimi blmlerine deinmeden nce, nemli bir gerei hatrlatmamz gerekiyor: retmenliin yakn tarihimizdeki yegne parlak dnemi, 1925'te Mustafa Necati'nin Maarif Vekilliine getiriliinden 1946'da Hasan-li Ycel'in Maarif Vekillii'nden ayrlna dein 21 yl srmtr. O aydnlanma dneminde yurdun drt bir yannda zverili almalar yapan binlerce retmen ve eitim yneticisine kout olarak Ali Faik arman da Sivas'n Kangal, Hafik, Divrii, Yldzeli ve arkla ilelerinde, muallim, bamuallim ve maarif memurluu yapm; 1924-1969 arasndaki 45 yllk grev yaamnn, mesleki adan en verimli, en onurlu evresi, kukusuz sz konusu dneme rastlayan yllar olmutur. nk yalnz Ali Faik Bey deil, ayn kuaktan btn retmen-
ler, istibdad, saval, ktlkl, hastalkl yar yzyllk bir srecin ardndan yakalanan 19251946 yllar boyunca 'cumhuriyet', 'medeniyet', 'muasrlk' (adalk) ve devrim rzgrlaryla kanat amlar; kltr mimarl yapmlar; kyl kentli Anadolu halkn, cehalet, taassup, frklk, hastalk, yoksulluk girdaplarndan kurtarma-
y i edinmiler; mesleklerinin altn sayfalarn yazmlardr. O dnemde retmenlerin mesleki ve kltrel yetkinlii ylesine gl, etkili ve kalc olmu ve umutlar uyandrmtr ki, cumhurbakanndan bakanlara, valilerden kaymakamlara dein, her kademede ne yaplacaksa retmenlerle yaplaca veya retmensiz yaplamayaca kans domu; 'aydnlanma'nn, Trkiye'yi bir batan bir baa retmen na kavuturmakla salanabilecei anlalm; bu gerekeyle de Ky Enstitleri projesi hzla uygulamaya konulmutur.
YILDIZEL GNLER
Fakat bizde ounca yeni bir durumun ncesiyle sonras pek dikkate alnmad iin Ky Enstitlerinin kuruluundaki dinamiin, 1940'a dein gsterdikleri baarlarla muallim mektebi kl retmenler olduu akla
Bugn 100 yanda olan Ali Faik Bey, gnlerini kitap ve gazete okuyarak, ksa yrylere karak geiriyor (stte). Soldaki fotorafta ise Ali Faik arman (sa bata) ve retmenler I I . Dnya Savann getirdii zor koullarda ocuklarn beslenmesiyle yakndan ilgleniyorlar.
Ali Faik Bey ve rencileri kr gezisinde, 1930'lar (sada). Divrii'nde Halkevi al, gazetesi kolundaki paltosunun cebinde olan Baretmen Ali Faik Bey (altta).
gelmez. Doal ki Ali Faik arman'n, Yldzeli Maarif Memuru iken genel bteden aktarlan deneklerle Pamukpnar Ky Enstits'nn kuruluundaki hizmetleri de bilinmez! Ali Faik Bey, o dneme ilikin deerlendirmesini yle yapyor: "O zamanlar bir ilede elli ky varsa nde drdnde ancak retmen vard. Onlar da ekseriya mektep tahsili almam, yle byle okur yazar, 'alayl' dediimiz kimselerdi. lkokullarn hzla artmas Hasan-Ali Ycel dneminde (1938-1946) olmutur. Biz retmenler ve maarif memurlar o zamanlar ok faaldik. ok sayda okul yaptrdk. Kyllerle anlaarak ve imece yntemiyle tabi... Kyller buday sattlar, okul iin verdiler. lkretim Genel Mdr Hakk Tongu beni severdi. u kadar okul yaptk deyince derhal retmen gnderir, isteklerimizi karlard. Malzemeyi ve iilii ise biz temin ediyorduk. Devlet-vatanda anlamasn salama yntemiyle benim maarif memurluu yaptm yerlerde krktan fazla okul yaplmtr. Yldzeli Pamukpnar Ky Enstits'nn yaplmasnda da ok emeim vardr. Byk bir hevesle baladk ve tamamladk."
NN'NN ZYARET Sras gelmiken soruyoruz: "O yllarda retmenliin saygnl ne dzeydeydi?" "Bilhassa Hasan-li Ycel zamannda pek yksekti. Bir iledeki tm memurlar arasnda diyebilirim ki retmen en yksek mevkide idi. Kaymakam bile maarif memuruna ve retmenlere sayg gsterirdi. retmenin grev almad, katlmad hibir kltr faaliyeti, sosyal faali-
yet yoktu." Radiye hanm bir ansyla Ali Faik Bey'i destekliyor: "Evliliimizin ilk yllarnda, kendi evimizde, babamn Yldzeli'ndeki iftliinde pek ok nemli konuu arlamtk. Sivas Valisi Akif ydoan, Ankara'dan gelen Tongu bize konuk olmulard. smet nn Yldzeli'nden geerken haber verdiler. Gerekli hazrlklar yaptk. Kurbanlar kesildi, hallar dendi. nn'y, btn organizasyonu yapan hocanz karlad. smet nn iftliin bize ait olup olmadn sordu. Ben, babamn olduunu syledim..."
ESKLERN NEZAKET
O eski muazzez retmen kitlesinin en yals Ali Faik arman'la 1930'da evlendii Radiye Hanm artk arayp soran, evlerine konuk olan devletliler elbette ki yok! Anlaryla yakn tarihimiz, cumhuriyet eitimi konularnda ok eyler renilebilecek bu iki tan ne Mill Eitim Bakanlndan, ne eitim rgtlerinden, ne eitim fakltelerinden arayp soran da olmu44 Popler TARH I Eyll 2000
yormu! retmen yetitiren kurumlarn onun edinimlerinden hi mi hi yararlanmamalar ise, eitim retim ilerimizin nasl bir slkta yzdnn iaretidir. lkokul rencisi belleime babacan tavr, yumuak ve gle yz, badem by, kocaman kafasndan eksik olmayan ftr apkas, papyonu ile yerlemi bulunan bamuallim Ali Faik Beyi bir de duygusal ynden yoklamak istiyorum: 1951-1969 arasnda 18 yl sreyle MEB lkretim Genel Mdrlnde ube mdrl yaptn ve o yllarda kendisini bir kez ziyaret ettiimi hatrlatarak soruyorum: "Sevgili baretmenim. Mesleimizin en kdemlisi, Mill Eitim Bakanl'nn da en eskilerindensiniz. Uzun yllar merkez rgtnde de altnz bakanlktan sizi arayanlar oluyor mu?..." Aldm yant, eskilerin 'nezaket erevesi' dna kmamak ilkesine bir rnek oluyor: "Efendim, uzun zamandr ihmal ettim, gidemedim. Onlar da herhalde bu sebeple bizi aramyorlar!"
SVAS KONGRES GNLER arman'n yaamna salt retmenlii, zellikle de szn ettiimiz dnemdeki almalar asndan bakmak da yetmez. XX. yzyla girildii, Osmanl mparatorluu'nun her yannda Sultan II. Abdlhamid'in tahta knn 25. yldnm trenlerinin yapld 1901'de dnyaya gz amak; padiahn, bir halifenin, dokuz cumhurbakannn dnemleri ardndan 2000 ylnda 10. cumhurbakannn seiliini grmek; dnya tarihinin en uzun yzylnda yaanan onca olay ve gelimeleri, retmen bakyla uzaktan yakndan gzlemlemek az ey deildir. Ali Faik Bey, Atatrk devrimlerini yaam; Halkevlerinde alm bir fenomendir. Ama bir hret deildir. Toplum olarak fenomenlerin deil, hretlerin merakls olduumuzdan da Ali Faikleri tanma ansmz olmuyor. 1919 Sivas Kongresi gnleri ve sonrasna ilikin neler hatrlayabildii sorulduunda arman u ilgin ansn aktard: "Babam mer Efend'nin kk bir de avlusu olan simit frn vard. Sivas'n nl Arap eyh'i sk sk bizim frna gelir; avluda veya ieride oturur, babamla syleirlerdi. Bu Arap eyh, Sivas Kongresi'ne katlmtr ve fotoraflarda da Atatrk'n yannda grlr. Benim de frnda bulunduum bir gn Arap eyh, szn srasn getirip babama, 'Ee mer Efendi! Artk
Komnizm ve portakal
1947-1948'de Divrii Nuri Demira Ortaokulu Mdr iken komnistlik sulamasyla tutuklanan merhum Fikret Madaral'y (fotorafta) soruyorum Ali Faik arman'a: "Komnist olduu iddia edilmiti. Gerekten de komnizmi tercih ediyordu. Ama bu fikrini en yaknndaki arkadalarna, yani bizlere aklard. yi bir insan, iyi bir retmendi. Memleket kendisinden faydalanabilirdi. Komnistlik sulamasyla kar durdular." Radiye Hanm ilgin bir eklemede bulunuyor: "0 zamanlar, portakal fazla bilinen ve yenilen bir meyve deildi. Baz kimseler, Madaral szde portakal anlatyor ama komnistlik propogandas yapyor diye davac oldular. Ali Faik Bey, gidip kyllerle konutu. Onlara ahitlik yaptrtarak abuk kurtulmasn salad." bizim tarikata girme zaman geldi' deyiverdi. Babamn yant sert ve kesin oldu: 'Ne tarikati, eyh efendi? Biz dinimizin gereklerini yerine getirebildik mi ki bir de tarikate girelim?' dedi. Babam dini ok bilinli yapanlardand." Kkesat'taki evde iki canl tarih var: Baretmen Ali Faik arman yz, yetmi yllk hayat arkada Radiye Hanm da doksan yandalar. Beni uurlarlarken Ali Faik arman, "htiyarlk iyi bir ey deil; btn uzuvlar ilevlerini kaybediyor... ok okumaktan gzlerim de bozuldu. Gazetelerin artk sadece balklarna bakabiliyorum" diyor.
Aydnlanma yllarnda asl rol retmenlerdeydi, Ali Faik Bey (papyonlu) ve Savc Nurettin Ertrk (1950-57 Sivas milletvekili) bir enlikte halay ekiyorlar (solda).
Peyami Safa'nn
grclk usul
nl yazar Peyami Safa, dneminin gzellik yarmalarna zel bir ilgi duyar ve bu yarmalarn jrilerinde, vazgeilmez isimdir. Yarmalara ilikin yazlar kaleme alr. Yllar sonra da Sait Faik, kendisiyle yine bu konuda ilgin bir sylei gerekletirir.
FEZA KRKOLU
Peyami Safa'nn (stte solda) kaleme ald 'Gzellik Msabakalarnn inden Grn' yazs fotoraflaryla, 29 Mart 1933 tarihli 7 Gn dergisine kapak olmutu.
umhuriyet gazetesinin 1929 ylnda dzenledii hkmet destekli 'Cumhuriyet'in Gzellik Msabakas'nda, Trkiye'nin ilk gzellik kraliesi seilir: Feriha Tevfk... 2 Eyll 1929 gn, 48 yarmac byk jri nne kar. 60 kiilik byk jride edebiyat ve sanat dnyamzn en nemli simalar yer alr. O yllarda yaplan 'Gzellik Msabakalar' zerine ok ev
yazlp izilmitir... Bu yazlar arasnda bizim ilgimizi ekenler, biri 'Peyami Safa' dieri de 'Sait Faik' imzasn tayanlardr. 'Gzellik Msabakalarnn inden Grn' adn tayan 29 Mart 1933 tarihli yazda, gzellik msabakalarnn jrisinde bulunan Peyami Safa gzellik yarmalarnn kendisi iin ifade ettii anlam dile getirir. 'Gzeller Seiliyor' balkl yaz ise 27 Temmuz 1947 tarihini tayan bir rportajdr ve al-
tndaki imza, Sait Faik'indir. ki yaz da o dnemin en popler dergisi, 'Pazar gnleri kar, resimli Trk mecmuas' diye tantlan nl Yedign'de yaymlanmtr. ki usta kalemin, dnemlerinin gzellik msabakalar hakkndaki dnce ve izlenimlerini gelin birlikte okuyalm... lk sz Peyami Safa'nn: "Gzellik msabakalarnn lehinde de, aleyhinde de sylenebilecek ve yazlabilecek herey
dorudur: Gzellik msabakalar, kadnn kendi etine kar estetik alkasn oaltr; shh ihmalleri giderir ve beden zerine bir dikkat uyandrr, bir kontrol koyar; plstik gzellie kar sevgi dourur. Hele bizim gibi, lpac harem kadnlarnn yufka, yayvan ve hantal gvdeleri yerine, meden kadn vcutlerinin terih estetiini ikame etmee mecbur milletler iin, bu msabakalar daha faydal olabilirler." Daha sonra Peyam Safa, gzellik yarmalarnn neden kendisine bu kadar ilgin geldiim yle anlatacaktr: "Benim iin bu msabakalar ne birinci derecede faydal, ne de o kadar zararldrlar, sadece: enteresan!.. Bir romanc, mtecessis bir beyin, bir mahit sfatile bu msabakalarn beni daima cezbettiklerini gizlemem. Avrupa'da ve Amerika'da, pek itibarl meslektalarmn da bu davaya alka gsterdiklerini biliyorum. Onun iin bu msabakalardan dolay aleyhimde yaplan baz neriyata o kadar ehemmiyet vermedim, verecek de deilim. Zaten her dedikodu frtnasnda bir iki cevapla bu zevzek azlar tkamak benim iin mmkn oldu." Peyam Safa 'gzellik' ve 'gzellik msabakalar' zerine uzun yllar yaz yazar. Bir yandan jri yelii yapar, dier yandan 'eletirilere' cevap yetitirir... imdi sz, 'Yalova ifa Suyu Gzellik Yarmas'n izleyen Sait Faik'te: " ... gzellerin ve jri azasnn arkasndan 'nyon Fransez'in konferans salonuna ktm. Jri zas sandalyelerine kuruldular. yle bir baktm. Hepsi de bu sene Eczacy, Diiyi, Mlkiyeyi, Mhendisi, Hukuku bitirmi mahtumlarna e semeye gelmi erkek grclere benziyorlard: Hele reisleri Peyami...
- Peyami bey ilk gzellik msabakas kata oldu? - Galiba 1932'de. yi hatrlamyorum. Yahut daha evvel, ok daha evvel. Peyami Safa 20 senedir demek, grclk eder. Kendi ocuu daha evlenecek ada olmadna gre, kimblr kimleri ba gz etmitir? Jrinin Hukuku bitirmi mahtumu bulunmayan biricik zas ngiliz gabardininden muhteem bir kostm giymi, gm sal, yaz ehreli, ceketi kolunda, fevkalade k bir gmlek sr-
tnda -gmlei o kadar gzel ki insan yanl zehaba kaplyor: Vallahi gmlein gzelliini gzellere gstermek iin ceketini karp koluna alm bu apkn, deyiveriyor- Doan Nadi: - Azizim Sait, gnl kimi severse gzel odur. (...) Refik Halit tam bu srada gzlklerini takt. Mthi sinirli idi. Sandalyesinin arkasna ylm, kendi hayranlarnn muhaveresinden rahat rahat birinciyi seememek korkusiyle sandalyesinden ara sra frlyordu. Peyami ngra ald. imdi mayolu gzeller geiyor. Resim geit balad. Gzellerin kimi tatl tatl gld. Kimi sarard. Kiminin kalbi gbeinde att. nci zmirli dudan srd. Aynur Ycel ciddi idi. Sevim Cengiz jriye hi bakmad. Maksude Tamsel'in vcudu gn grmemi gibi beyazd. Hmaah Hican ftursuzdu. Perihan oluk dantell mendilini Madam Ponpadur gibi sallad. Sezer Sezin jriye pek tatl tatl bakt." Sonraki yllarda 'gzellik msabakalar' o denli oalr, o denli sradanlar ki o dnyann iinde artk edebiyatlar yer almaz olur... I
Daha sonralar 'Dnya Gzeli' seilen Keriman Halis, 'Trkiye Gzeli' seildii gnlerde (stte). Trkiye'nin ilk gzellik kraliesi Feriha Tevfik ise Cumhuriyet gazetesinin 1929 ylnda dzenledii yarma ile seilmiti (altta).
AMERKA
ALPASLAN AKKU
erekten de bar iinde yayorlard. Atalar bu topraklarda hep huzurlu bir yaam srm, tek kayglar Yce Ruh'un isteklerini yerine getirmek olmutu. Kt gnlerin ilk habercisi Kristof Kolomb'un Hindistan yerine yanllkla Amerika'y kefetmesi oldu. Sonra Amerigo Vespui geldi ve XVII. yzylda beyaz adamlarn kolonileri... Beyazlar 'Yeni ngiltere' dedikleri bu topraklara akn ettiklerinde karlarnda krmz derili bembeyaz yrekli insanlar buldular. Ellerindeki tm imkanlar kendileri iin seferber eden bu insanlara biraz farkl karlk verdiler. zm yemek yerine, yllarca bacy dven 'Beyaz Adam', igal ettii topraklarn gerek sahiplerini oradan oraya srp durdu. 1870'lere gelindiinde
direnen yanzca birka bin kzlderili kalmt. Beyazlar o yllarda en ok uratran kabilelerin banda 'Apache'ler geliyordu. Arizona'daki Chiricahua Apacheleri Meksika snrnda gmenlere ve karargahlara ani basknlar dzenliyor, yamalar yapyorlard. Chiricahua Apachelerinin yaad topraklar o dnemde, direnen kzlderililerin sna gibiydi. Topraklar ele geirmek isteyen gmenler bu durumdan faydalanmakta gecikmedi. Washington'a gnderilen mesajlarda sk sk blgenin ok tehlikeli olduu vurguland ve sonunda ordu duruma el koydu. ESARET REDDEDLYOR 3 Mays 1876'da blgedeki temsilcilie gnderilen emirle, Chiricahua blgesindeki kzlderililerin San Carlos'a gtrlmesi istendi. Temsilci John Clum iste-
meye istemeye bu emri Apache reisi Cochse'ye bildirdi. Bar yanls ef beraberindekilerle ge balad. Ancak kabilenin yarya yakn esareti reddetti. Yzlerce kii gruplar halinde Meksika snrn geerek zgr hayat seti. Ordunun amansz takibine ramen snr gemeye alanlar arasnda, sonradan efsane olacak bir isim vard: Aslnda bir 'Bekondohe Apachesi' olan Goyathlay. Bir yl iinde, snrn her iki yannda kabus oldu... Goyathlay, beyazlarn ona takt adla 'Geronimo' ani basknlar ve yamalarla snrn her iki yannda hem askerlere hem gmenlere nefes aldrmad.. Sonra ad hrsza, ayyaa, caniye kt. Ordu onu aryordu. 1877 Mart'nda Geronmo'nun yaad Ojo Caliente'ye bir grup Amerikan askeri geldi. Geronimo ve dier isyanc ef Victorio grmek iin kasaba merkezine arld. Bundan sonrasn Geronimo kendi hayat hikayesinde yle anlatyor: "Bize ne istediklerini sylemediler, ama dosta bir tutum iindeydiler. Toplant istediklerini sandk ve onlarla gittik. Kasabaya girer girmez askerler evremizi sardlar ve silahlarmz aldlar... " GERONMO TUTUKLANIYOR Bu Geronmo'nun ilk tutuklan oldu. Yarglama olmaks-
Geronimo ve Naiche teslim olduktan sonra, 27 Mart 1886 (solda). Geronimo ve Apache savalar Amerikan ordusuna uzun sre direndiler (altta).
zn hapse atld Demir parmaklklar arkasnda 4 ay geirdi ve tutuklannda olduu gibi yine hi bir aklama yaplmadan salverildi. Ancak artk darda da zgrlk yoktu. Beyaz adam kzlderllerin tamamna yaknn kamplara doldurmutu. Geronimo da bir sre San Carlos'ta yaamak zorunda kald. Ancak fazla dayanamad. 1881 Eyll'nde 70 silahl arkadayla birlikte kamptan kat. Sierra Madre'dek eski sleri onlar bekliyordu. Adamlaryla birlikte 6 aylk bir hazrlk dneminden sonra yeniden sava alanlarna dnd.
FRAR GNLER
Beyazlar korkuyla da olsa artk kzlderililerin de insan olduunu anlamlard. Duygularyla oynandnda onlar da sert tepkiler verebiliyordu. evresindekileri aylarca besleyen Geronimo hayat boyunca bir huyunu hi terketmedi: Gven... Kendisini verilen szlere hep gveniyordu. 1883 Haziran'nda da yle oldu... Amerikan birliklerinin komutan General Crook, Geronimo'ya adamlaryla birlikte teslim olmas durumunda mr boyu basksz ve savasz bir mr vaad etti.. Geronimo adamlarn toplayana kadar generalden sre istedi. Ald onayn ardndan 8 ay mde, Meksika'nn te yanndaki tm Chircahua Apachelerini toplad. 1884 ubat'nda beraberindeki yzlerce kadn ve ocukla birlikte snr geti. DEDKODU KAZANI Apacheler yeniden zincirlerle yaamamaya yeminliydi. Snrn tesinde kurulan pusulardan, gmen birliklerinden ve ordudan kaarak birka ay yaadlar. Blgede giriilen her trl yama faaliyetinin sorumlusu olaPopler TARH/ Eyll 2000 49
Geronimo ve savalar teslim olduktan sonra trenle sava esiri olarak Meksika snrndaki kampa gtrldler (stte). Geronimo yaamnn son dnemini geirdii Florida'da bir grup yerliyle birlikte Ford marka otomobile biniyor, yl 1904 (altta). Geronimo'nun teslim olduu Amerikan generali Nelson Miles (sada).
rak Geronimo gsteriliyordu. Oysa o yalnzca kamaya ve zincirlerden uzak bir hayat srmeye alyordu. Artk 57 yandayd ve savalardan, kap kovalamalardan ok yorulmutu. Sonunda onu ilk teslim alan asker, General Crook bir kez daha Meksika snrn geti ve Geronimo'yu aramaya balad. 1886 Mart'nda general ve Apache efleri yeniden masadayd. General, eflerden kaytsz artsz teslim olmalarn istedi. Geronimo hapis cezasna razyd. Yalnz mahpus gnlerinin bitiminde rezervasyonda yaamayacana dair garanti istiyordu. Washington'u bu konuda ikna edebileceine inanan general Crook, sz verdi. "Sana teslim oluyorum" dedi Geronimo; "Bana ne istersen yap. Bir zamanlar frtna gibiydim, oysa imdi her ey bitti..."
YENDEN DALARDA Ancak bitmemiti.. Bowie kalesine ok ksa bir mesafe kala Naiche'yle birlikte kamay baard. Geronimo'nun firar onun her zaman iyi anlaabildii General Crook'un da grevden alnmasna neden oldu. Washington, Apache blgesine, ykselme hrsyla her eyi yapabilecek olan bir komutan, General Nelson Miles' atad. Miles'n ilk ii Geronimo ve Naiche'nin peine dmek oldu. zel bir birlik oluturdu ve snr geti. Geronimo ve Naiche yllarca evleri gibi grdkleri Sierra Madre dalarndayd. Onlar bulmak Miles'n nc birliindeki yzba Charles Gatewood'a ksmet oldu. Gatewood, Generale gvenmesini ve teslim olmasn istedi.. Geronimo yzbaya inand ve son kez silahn brakt.. Tarih 4 EYLL 1886'yd.. General Miles'n yanna gtrldnde aralarnda yle bir konuma geti.. "General: Sizi devlet korumasna aldracam.. Gnderileceiniz topraklarda hep altnz kadar ok suyu, topra ve yeili
bulacaksnz.. Geronimo: Bizimle konuan komutanlar hep bu szleri verdiler.. Artk bana masal gibi geliyor.. Dorusu size inanmakta ok zorlanyorum.. General : Ben hayatta olduka ne yaparsan yap bir daha tutuklanmayacaksn.. Geronimo : Bundan sonra hep bar iinde yaamak istiyorum ve buna sz veriyorum... General : Gemite yaptn herey artk silindi, hepsi nemsiz.. Bundan byle yepyeni bir hayata balyorsun.. Karlkl szler, vaadler, yeminler ve teslimiyet. Beyazlarn karsnda direnen son kale dmt. Apachelerin son isyanc reisi Geronimo teslim olmutu. Sonra uzun esaret yllar balad. 1903 ylnda katoliklii seen Geronimo, 1909 ylnda 80 yandayken hayata gzlerini yumdu. syanla, mcadeleyle dolu bir yaam rezervasyonda sona erdiinde, hl sava tutsa saylyordu. lmnn zerinden 191 yl gemesine karn, Geronimo ad hep yaad. Kimi ona 'dnek' dedi, kimi 'cani'; ancak Geronimo, kzlderili isyannn sembol isimlerinden biri olarak tarihe geti. Geronimo'nun yks hl dilden dile dolar. Amerika'nn gerek tarihini aratran herkes onun adn saygyla anar. Kaleme ald belgelerde hem kendi hayatn hem de de kzlderililerin tarihini aktaran ve Geronimo ile ayn yl len Dakota Siularnin lideri Kzl Bulut, onun u szlerini aktarr: "Bize birok szler verdiler. Anmsayamayacam kadar ok. Biri dnda hibirini tutmadlar. Topraklarmz alacaklarn sylediler ve aldlar."
SAVA TARH
D
52 Popler TARH/ Eyll 2000
enizaltlardan sz edilince akla ilk gelen U-Boot'lardr. nk bunlar kinci Dnya Sava'nda Almanlarn Atlantik harekt sahnesindeki en nemli vurucu gleriydi. ngiltere'nin denizler-
deki stnlnn krlmas ve adaya gelen ikmal yollarnn kesilmesi iin ellerinde baka vasta yoktu. Uaklar ksa menzilliydi ve sust gemileri Atlantik'te barnamyordu. te yandan mttefiklerin de geni bir denizalt filosu olmakla birlikte,
bunlar daha ok Pasifik sahnesinde -ve ksmen Akdeniz'debaarl oldular; nk o yllarda denizaltlar esas olarak birbirlerine deil sust hedeflere kar etkili olabiliyorlard. 1940'm Mays aynda, Fransa dtkten sonra btn ar-
lklarn Dnkerk'de brakan ngiltere'nin teslim olmas beklendi. Bu gereklemeyince hava hcumlar yapld; ama RAF Luftwaffe'yi pskrtnce Hitler bir sre zerinde dnd 'denizaslan' harekatn (ngiltere'nin istilas plan) aresiz rafa kaldrd. Fhrer imdi gzn Rusya'ya dikmi, ngiltere ile uramay U-Boot'lara brakmt. O gne kadar ikinci derecede bir harekt olarak yrtlen denizalt savalar, 1940 yazndan itibaren esasl ekilde balam oldu. Bunun bir baka nedeni, Almanlarn Brest ve Lorient gibi Fransz limanlarn birer denizalt ss haline getirmeleri, dieri de sava kt an ellerinde yeterli kadar geminin olmamasyd.
AMRAL, TRKYE'DEN
Denizalt savan yrten Bykamiral Karl Dnitz, 1914 ile 1916 arasnda Trk donanmasnda Midilli gemisinde grev yapm ve 1934 ylnda Trk denizalt filosuna eitim vermek iin tekrar Trkiye'ye gelmi bir denizciydi. 1916''da denizalt snfna geti ve ksa sre sonra 26 yanda, en gen denizalt komutanlarndan birisi olarak baarl oldu. lk gemisini 1935 ylnda ina eden Alman denizalt filosunu da drt yl iinde, korkulan bir g haline getirdi. Yine de 1939'a kadar ina edilen ilk 60 denizaltnn ou 250-300 tonluk kk ky gemileriydi ve sava balad zaman elinde Atlantik sularna . kabilecek 600-1100 tonluk gemilerin says 22'yi gemi- I yordu. Gemilerin slerinde, bakmda ve gidi-dn yolunda geen vakit hesaba katldnda, ilk yl Atlantik'te en fazla 5-7 gemi bulunduruyorlard ki, bununla deniz yollarn kesmeleri olanakszd. U-Boot'lar bu koullarda dahi byk baar gsterdiler ve savan ilk 30 haftasnda yedi yz bin ton tutarnda 199
gemiyi dibe gnderdiler. Bunlar arasnda en nemlisi, Prien komutasndaki U-47'nin Scapa Flow'daki ngiliz ana ssne szarak Royal Oak zrhlsn batrmasyd. BYK NA PROGRAMI Dnitz, mttefiklerin pes etmesi iin onlarn gemi ina kapasitesinin bykln hesaba katarak, ayda sekiz yz bin ton gemi batrlmasn hedeflemiti. Bunun iin Atlantik'te her an 100 civarnda gemi bulundurul-
mas, dolaysyla da elde hizmete hazr 300 denizalt olmas gerekliydi. Hitler'in destei ile byk bir denizalt ina programna giriildi. Sonuta 1939'a kadar hizmete girenlerle birlikte sava sonuna kadar toplam 1143 denizalt yapld. Ne var ki Dnitz hibir zaman ayn anda 300 hazr gemiye sahip olamad; nk sava tarihinde muharip bir snfn verdii en yksek kayp oran Alman denzaltclarna ait oldu. 782 denizalt batrld ve yaklak 40.000 denizaltndan 28.000' gemileriyle birlikte derinliklere gmldler. 5 bin kadar da sava esir kamplarnda tamamlad. Mttefikler bu byk tehlike karsnda devasa kaynaklar seferber ederek giderek artan oranda baar elde ettiler. U-Boot'larn ilk karanlk gnleri, en byk aslar olan Prien (U-47), Kretschmer (U99) ve Schepke'nin (U-100) yitirildii Mart 1941 oldu. Bunlar srasyla 161.000 tonluk 28 gemi, 266.000 tonluk 44 gemi ve 159.000 tonluk 39 gemi batrmlard. Sonra 1942 ylnda
Sava sonuna kadar Alman askeri tersanelerinde 1143 denizalt ina edildi (stte). Mttefik sava gemileri evrede Alman denizalts olduunu rendiklerinde varil eklindeki su bombalarn kullanyorlard (altta).
Enigma ifresi tayan U-505 denizalts Amerikallarn 1812 ylndan o gne kadar ele geirdikleri ilk dman gemisiydi (stte). Denizalt savan yrten Alman Amiral Cari Dnitz (altta). Enigma ifre makinesi (sada).
Almanlar tekrar atlma geerek 6.3 milyon ton tutarnda 1160 gemi hatrdlar. (Sava sonunda toplam rakam 13.57 milyon gros tonu, gemi says ise 2603' bulacakt ki, bu rakama talyan ve Japon denizaltlarnn batrdklar dahil deildir.)
'AYLIK TONAJ' HEDEF
Almanlarn alt yllk performanslarnn neredeyse yarsn elde ettikleri 1942 ylnn Mart, Haziran ve Kasm aylarnda Dntz'in istedii aylk tonaj hedefi de alm oldu. Mttefikler iin byk bir nakliye krizi balamak zereydi. Ancak U-Boot'larn beylii fazla srmedi.
1943'den sonra mttefikler tekrar Atlantik'de stnl ele geirdiler. Btn bu ini klarn arkasnda ise teknik gelimeler, radar, ASW uaklar, eskort gemileri, konvoylar, denizalt slerinin ve fabrikalarn bombalanmas vs. gibi ok sayda tedbirin yan sra ifre ve elektronik istihbarat (elint) baarlar ayr bir yere sahipti. Denizaltlarn byk bir ksm mttefiklerin istihbarata verdikleri nem, bir ksm da Dnitz'in gevezelikleri sayesinde batrld.
MTTEFKLERN NLEMLER
ASW ua veya gemisinden en yaknda bulunanlara ulatrlyor ve bataryalarn arj etmek iin yzeye kmak zorunda olan gemi, saldrnn nereden geldiini bile anlamadan batrlyordu. Ayrca mttefikler Almanlarn asla tesbit edip kar tedbir gelitiremedii ok ksa dalga radarlar vastasyla konvoya yaklaan denizaltlar yakalyorlard. Bu tedbirlerin olmad savan ilk gnlerinde, rahata hareket eden denizaltlar sonraki yllarda periskoplarn bile karmaya cesaret edemez hale gelmilerdi. Ne var ki, istihbaratn tam olmas iin Alman ifrelerinin bilinmesi ve gemilerin koca Atlantik'in hangi sektrlerine ynlendirildiinin zlmesi gerekiyordu.
ENGMA OLAYI
Dnitz, gen denizalt subaylarnn ounu bizzat tanyor ve radyo banda onlardan rapor alarak gemileri ynlendirirken eski bir muharip olarak bazen de onlara tevik edici birka ey sylemeyi seviyordu. Ancak mttefikler Atlantik okyanusunda ok yaygn bir 'yksek frekansl yn bulma' (HF/DF) sistem a kurmulard. En az 26 HF/DF istasyonu saniyede 20 kez ufku taryor ve her yaynn yerini derhal tespit ediyordu. Bir denizalt merkezle konutuktan on-on be dakika sonra yeri, Atlantik'te grev yapan binlerce
54 Popler TARH I Eyll 2000
Enigma Almanlarn iki sava arasndaki yllarda gelitirdikleri pratik bir ifre makinas idi. Bir daktilo makinesinden biraz daha byke olup 26 tuu srekli deitirilen kablo ve pim balantlar ile mesaj kartrarak harf gruplar halinde gnderiyor, kar taraf da ayn ayar yaparak ifreyi zyordu. Sonsuz balant kombinasyonu yaplabildii iin, garantili bir mesaj gnderme yolu olarak grlmekteydi. Ancak istihbarat almas hi durmad. Enigma'nn alma sistemiyle ilgili ilk bilgiler Almanlarn bir hatas sonucunda Polonyallarn eline gemi ve onlar da igalden nce bu bilgileri ngilizlere vermilerdi. ngilizler bu prensipleri kullanarak bir deifre ma-
kinas yapmaya balamlard. Ancak Almanlarn srekli deitirdikleri ifreleme sistemleri iin daha fazla bilgiye gereksinim vard. Bu da 9 Mays 1941 gn Atlantik'te devriye gezen ngiliz destroyerinin periskopunu gereinden fazla darda tutan U-110'u bulup sualt bombalaryla yaralamalar zerine zld. Yzeye kmak zorunda kalan U-l 10'un mrettabat makinay ve ifre defterlerini tahrib edemeden su alan gemilerini terketmilerdi. Astemen David Balme her an batabilecek olan gemiye girmekte tereddt etmedi ve ganimet, derhal ngiltere'ye gnderildi. Alman esirler olay gremeyecek ekilde kapatlmt. 400 ngiliz denizci de bu konudan kimseye sz etmeyecekleri yolunda yemin ettiler ve sava sonuna kadar buna sadk kaldlar. ngilizler ifreleri zerek son derece nemli bilgiler elde ettiler. U-l 10 da ele getii renilmemes iin batnld, veya batmas engellenmedi. Ne var ki Almanlar bir sre sonra ifreleme sistemini deitirdiler.
ALTIN YIL: 1942
U-Boot'larn altn yl olan 1 942'de savaa yeni giren Amerikallar henz deneyimsizdi ve refakat gemilerinin ou Kuzey Afrika'ya yaplacak karma iin bu blgede toplanmt. 'Kurt srs1 ad verilen denizalt gruplar Donitz'in ynlendirmesi altnda Atlantik konvoylarna kan kusturuyordu. te bu koullar altnda ngilizler yeni bir ans
elde ettiler ve bunu deerlendirdiler. Rommel'in El Alameyn'den geriye srld gnlerde skenderiye aklarnda yaralanan U-559'un mrettebat vanalar aarak gemilerini terk ettiler. Petard destroyerinden Temen Fasson ile usta denizci Grazier byk bir kahramanlk gstererek enigma makinasn sktler. ifre dokmanlarn da aldlar ve kapak aznda bekleyen acemi denizci Brown'a uzattlar. Ama kendileri kamadlar ve U-559 ile denize gmldler. Ele geirilen belgeler arasnda UBoot'larn 'shark' ve 'triton'
kodlar vard. Bu kahramanlklar onlara birer George nian kazandrd. Brown ise iki yl sonra bir yangnda ld. Ne var ki saysz gemiyi ve binlerce denizciyi kurtarm oldular. Alman haberlemesinin zlmesi dier bilgiler, ABD'nin artan olanak ve tecrbeleriyle desteklenince, savan bundan sonras U-Boot'lar iin, ikenceden baka birey olmad. HER GN BR U-BOOT U-Boot'larn ele geirilmesiyle ilgili nc vak'a ise Amerikallara aittir. Amerikan denizaltsavar grev grubu 22.3'n komutan D. Gallery hasara uratlacak bir dcnizalty ele geirmek iin gnlllerden oluan bir grup hazrlamt. 31 Mays gn zlemeye baladklar U505'i drt gn sonra yakaladlar. Yaralanan gemi yzeye frlad. Mrettebat daha henz vanalar ap denize atlarken hile Amerikallar botlarn indirip
U-505 denizalts Amerikallarn eline gemeden nce (stte). Denizaltnn ele geirilmesinden sonra gvertesinde parti veren Amerikal kaptan Gallery ve gnll denizci grubu (altta).
SAVA TARH
manlar ifrelerini deitirmediler. Bundan sonra mttefikler UBoot'larn btn hareketlerini izlediler ve savan sonuna kadar hemen her gn bir tanesini hatrdlar. Bunu genellikle ikmal gemisiyle bulutuklar anda, denizalt yakt alrken yapyorlar ve her iki dman teknesine de ans brakmyorlard. Okyanus yollan artk mttefiklere tam olarak akt ve denizlere hakim olanlar tarih boyunca her sava kazanmlard. 'U-571' HAKKINDA Amerika 1941'in sonunda savaa girinceye kadar, ngilizler yl Almanlar'a kar tek balarna direndiler. Denizaltlara kar tedbirleri gn getike gelitirerek bu tarihe kadar 66 tanesini hatrdlar. 1942 ylnda bu say 85'e, ertesi yl da 237'ye kt. Son iki ylda ise 394 tanesi dibi boylad. Bu sonuta, denizyollarn ak tutmak iin uraan sivil veya asker binlerce gemicinin pay vardr. Konvoy ve refakat grevleri son derece rutin, tehlikeli ve meakkatli ilerdi. Enigma ve kodlarn ele geirilmesi, tehlikeleri azaltt gibi, grev etkinliini de olaanst ekilde arttrd. Sonuta hepsinin toplam abas sava ksaltarak milyonlarca kiinin hayatn kurtard.
OLAY, ARPITILDI
Amerikallar U-505'i ele geirdikten sonra Nazi bayrann zerine kendi bayraklarn ektiler (stte). U-505 ABD'ye gtrlrken (sada).
gemiye hareket etmilerdi. Ekip on be dakika iinde vanalar kapatm, patlayclarn fnyelerini skm ve ganimetlerini bota aktarmlard. U-505 Amerikallarn 1812'den bu yana ele geirdikleri ilk dman gemisiydi. Bu olay da iyi sakland ve Al-
Bu, kukusuz ki Hollywood iin ok cazip bir konuydu. Ancak onlar 'U-571' adl filmde olay tmyle bir Amerikan hikayesi haline getirerek dnyay Nazizm felaketinden kurtarmak iin byk fedakrlk yapan birok denizciye hakszlk etmi oldular. ngilizler gerek daha nce ele geirdikleri enigma cihazlar gerekse de yllardr Alman ifreleri zerinde yaptklar matematik almalarn sadece tarihin sayfalar arasnda kalmasndan hi de honut olmadlar, nk ortalama seyirci, Hollywood tarihini gerein yerine koyabiliyor veya en azndan onu hatrlyor. Bakan Clinton bile U-110'u yaralayan HMS Aubretia korveti iin para toplam olan Horsforth halkna yattrc bir mektup yazmak zorunda kald. Ne var ki tarihin arptlmas konusunda ngilizlerin de ok sabkal bir gemileri olduu unutulmamal (son rnek, 'Ali the King's Men' filmindeki anakkale yalanlar).
olayndan aylar nce rlanda aklarnda batrldn bulabilirdi. Amerikallarn ele geirdii U-505 ise Kaptan Gallery'nin ars zerine onbinlerce gnllnn toplad para ile Chicago'ya getirildi. 1954 ylndan beri, len denizcilere adanm bir ant olarak mzede sergileniyor. Filmdeki bu ngiliz-Amerikan baars elikisini ise Ynetmen Mostow son blmde ngiliz Donanmasna vgler yadrarak gidermeye alyor. Ancak filme giderken sakn 'Das Boot' gibi bir klasik izleyeceinizi dnmeyin; yoksa hayal krkl yaarsnz.
unanistan Kbrs'n geleceini belirleme hakknn Birlemi Milletler tarafndan kararlatrlmasn istiyordu. ngiliz Babakan Eden, Kbrs konusunu ngiltere'nin i meselesi gibi grp sonulandr-
mak niyetindeydi. Bu amala Yunan Dileri Bakan Stefanopulos ile Trk Dileri Bakan Zorlu'yu Londra, l konferansa davet etmiti. Bu grmelerden sonu alnamyordu. Trkiye'de Kbrs konusunda giderek gerginleen bir duyarllk dikkat ekiyordu. Atatrk ile Venizelos'un balatt Trk-Yunan dostluu nemli gelimeler gstermi olmasna karlk Kbrs'ta Enosis'i gerekletirmek isteyen Rumlarn yaptklar mcadele ile dostluk havas bozulmu, ilikiler gerginlemiti. BOMBA HABER Her ey bir le yemeinde balad. Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan Menderes ve stanbul Valisi Fahrettin Kerim Gkay, stiklal
Caddesindeki nl Abdullah Efendi lokantasnda le yemeindeydiler. Selanik'te Atatrk'n evinin Rumlar tarafndan bombaland haberi yemek srasnda geldi. Menderes haberin 'le ajansna' (saat 13.00 haberlerine) yetitirilmesi talimatn verdi. Haberin radyoda okunmasndan hemen sonra Demokrat Parti stanbul Milletvekili Mithat Perin'in sahibi olduu stanbul Ekspres Gazetesi bu haber iin ikinci bask yapt. Gazete iki saat iinde stanbul'da 300 bin civarnda satt. Bu, o gne kadar Trk basn tarihinde grlm ey deildi. Bomba haberi zerine 'Kbrs Trktr Dernei' ve niversite rencileri tarafndan bir nmayi (meydan gsterisi) dzenlenmi ve gruplar halinde Taksim'e doru yry balamt. Ben imdiki Odakule binasnn bulunduu pasajn Tepeba y-
nndeki Londra Oteli'nin nndeydim. Tnel'den, Galatasaray'a, oradan Taksim'e uzanan yolun her taraf gstericiler tarafndan doldurulmutu. Bazlar ellerindeki karton bayraklar zerine 'Kbrs Trktr' yazdrmlard ve 'Kbrs Trktr Trk kalacaktr' diye baryorlard. Atatrk'n evine yaplan bombal saldry mukadessatmza el srlm olarak protesto ediyorlard. Balangta gstericilerin hemen tamam temiz giyimli, davranlar disiplinli, hareketleri ll kimselerdi. Daha sonra nasl olduu anlalmayan bir hiddete dnt. lk dikkatimi eken olay, Galatasaray'daki Lion Maazas'nn vitrininin krlp eyann tahrip edilmeye balanmasyd. Vitrindeki mankenlerden zenle giydirilmi gelinliklerin alnp paralann grdmde, aknlk iinde kalmtm. Yine byle bir aknl, bir baka grup, stikll Caddesi'nin nde gelen kuyumcularndan Diamantayn Maazas'nn vitrinini paralayp mcevherleri tahrip ettiklerinde yaadm. Kimsenin cebine birka mcevher paras attn grmedim. Bu bir yamalamadan ok, kzgnln yaratt zarar verme lgnl idi. Kuyumcu vitrininde yere salan pahal talardan bazlarn binann mermer merdivenlerinde ayakkabsnn topuu ile ezen birisini grdm. Yakutun ln duymak ister gibi btn hncyla topuunu vuruyordu.
'ELHAMDLLLAH MSLMANIZ'
Elhamra Apartman'nn yanndaki nl kuma maazalarnn vitrin ve raflarndaki kumalar darya karlmt. ki kii o gzelim ipek toplarnn ucundan tutuyor, ortada duran ise elindeki makasla kuma kullanlmaz hale getiriyordu. Silviyo, Zara, Osep, Daryo giyim maa-
Olaylarn ardndan Bayar, stiklal Caddesinde, stanbul Valisi Fahrettin Kerim Gkay ve skynetim yetkilileriyle birlikte.
syleniyordu: Dileri Bakanln Zorlu'ya kaptrd iin husumeti bulunduu bilinmekteydi. Kabine iinde dengelerin Kprl'den Namk Gedik'e kayd gereinin de bu tr ithamlarn yaplmasnda etkili olduu syleniyordu. Nitekim, olayn Demokrat Parti grubunda grlmesi srasnda, duruma hakim olamayaca endiesini tayan Menderes'in kendisine gelerek, "Aman hocam ocana dtm; tek kelime syleyecek takatim yok, ne olur hkmet adna sen konu" dediini anlatmt. Meclis'te Rum aznln temsilcisi olarak bulunan Demokrat Parti stanbul Milletvekili Aleksandros Hacopulos yapt konumada Bykada'ya gece yars gelenlerin, tahribattan sonra mezarlklara giderek cesetlerin kemiklerinin darya karlp saa sola atldn ileri srmt. 74 kilisenin 70'inin yakldn isimlendirerek anlatyordu. Hkmet adna konuan Kprl, hkmetin bu iten hibir haberi olmadn, bunun tamamen komnistler tarafndan hazrlandn syleyerek savunmutu. Kprl, grupta baka trl konumu, darda ise iin gereini anlatmt. Kimse bu elikinin hesabn soracak cesareti gsterememiti. Kprl kvryor' sylentilerine kulak dikip iin gereini anlatacak yrekli bir siyaseti de kmad. Konumalar srasnda eletirilerin ok arlamas zerine bir ara ileri Bakan Namk Gedik heyecanla frlam ve "stme daha fazla gelmeyin yoksa her eyi anlatrm" diyerek gzda vermiti. Durumun vahametini kavrayan Menderes, o srada oturumu yneten Hulusi Kymen'e haber gndererek Namk Gedik'e sz vermemesini salam bylece olayn stn rtmt. Namk Gedik istifa ettirilerek milletvekillerinin heyecanlar yattrlm ve olayn kllenmesi salanmt.
zalarnn ou ithal nadide deri eyalar, kazaklar, elbise ve i amarlar yaklmak zere cadde ortasnda bekler haline getiriliyordu. Bu maazalardan bir tanesi, stanbul'un ok nl bir ipekisine aittir. Bu maazann yannda Liondor isimli bir maaza vard ve Rumlara ait olduu varsaym ile alt stne getirilebilirdi. Nitekim maazann zerine Trk bayra asmakla durumun kurtarlamayaca dncesine varlm ve ek nlemler alnmas gerei duyulmutu. nk tahribat balaynca herkes evinin penceresine Trk bayra asmaya balam ve kimin aznlk, kimin Trk evi olduunu ayrma frsat kalmamt. Bu ipeki maazas da kendini aznlk maazalarndan ayrmak iin, bir Kuran- Kerim yerletirdikleri vitrine stbele, "Elhamdlillah Mslmanz" diye yazmt... NECM RIZA'NIN MEVLD Ayn srada yine kuma ticareti yapan maazalardan birisi de nl ses sanats Necmi Rza'ya aitti. Necmi Rza kadife sesiyle ve kendine zg okuyuu ile o dnemde ok itibarda olan bir ses sanatsyd. zellikle mevlid okumasyla hrete ula-
mt. Ayrca ok evhaml birisi olarak da nlyd. Bu hareket balaynca maazasnn da yamalanaca endiesine kaplm ve dkkan kapsnn nnde mevlid okuyarak tahribat nlemeye almt. Kalabalk olanca hrs ve tahrip gcyle Taksim'e doru yrrken evresindeki btn aznlk dkkanlarn hedef alyordu. Zaman zaman apartman dairesindeki evlere kadar kp eyay oradan aa atmak suretiyle tahrip ediyorlard. zlediklerim arasnda hl etkisini zerimden atamadm olay, nl Degustasyon lokantasndaki Rum garsonlarn dvlmesiydi. Ellili yllarn balarnda bir kez babamla bu lokantaya gitmi ve vitrin cam nndeki masada oturmutum. Bu lokanta sanatlarn, kltr adamlarnn devam ettikleri ve akamlar byk keyif ve mutlulukla demlendikleri yerlerden biriydi. Bu lokantann tahribine direnmek istemelerine ramen baarl olmamlar ve buras da bu snrsz hiddetin kurban olmutu. DZKAPAKLARINA KADAR KUMA DENZ Eski Yeni Melek sinemasna giden yolun tamam yrnmeyecek bir 'kuma denizi' haline gelmiti. Yrmek isteyenler nere-
deyse diz kapaklarna kadar bu kuma denizine gmlyorlard. Taksim'e yaklaldka tahrip gcnn etkisi de artyordu. Lale Sinemas'nn bulunduu binadaki Odeon Maazas bu tahripten en ar lde payn alanlardand. O zamanlar sadece ithal edilen buzdolaplarnn st kattaki depodan aaya atldn ve tramvay yolunu tkadn grdm. Otomobiller ters yz edilmi, camlar krlm bir ou iine
Balangta Kbrs iin protesto gsterileri her eye hakimdi... Ama arkasndan yama ve talan balad. Ve bunlar kimse durdurmad.
Menderes, yetkililerden bilgi aldktan sonra, stanbul Valilii'nden karken (sa sayfada altta). Ve be yl sonra Fatin Rt Zorlu, Menderes, Bayar ls Yassada durumalarnda.
alevli pamuklar atlarak yaklmt. Ulusal duyarlln ve duygularn balatt bu kontrolsz hareket bir sre sonra yama ve apulculua dnmt. Eseyan ve Zorafyan liselerinin bulunduu sokak stiklal ve Sraselviler caddelerini birbirine balamaktayd ve nemli kiliselerden birisi bu cadde zerindeydi. Gstericiler bu sokan iki ucundan bir anda girerek tahribe balamt. Kilisenin bahesinde toplananlar camlar krm ve ok ciddi bir tehdit unsuru olarak tahribe girimilerdi. Aya Triada Kilisesi atee verilmiti. stikll Caddesinin nemli sohbet ve kltr mekanlarndan olan pastanelerin tamam yakld, ykld... Baylan, nci, Park, Haylayf pastaneleri, hele benim amn delikanllarnn edepli biimde bira itikleri Atlantik Birahanesinin yakl, seyredilmesi imkansz bir faciaya dnmt. Taksim Ant'na kan gstericiler ellerindeki karton bayraklar sallayarak byk zafer kazandklarn ve mukaddesatmza el srenlere azlarnn paylarn verdiklerini sylyorlard.
'SERMAYELER' SOKAKTA
ca sanlan olaylar stanbul'un btn muhitlerine yaylm ve zellikle Rumlarn oturduklar btn mahallelere sramt. Cihangir, Firuzaa, Tarlaba, Talimhane, Dolapdere, Beikta, Ortaky birden baskna uram ve buradaki Rum evleri ve maazalar tahrip edilmiti. En ilgin olanlarndan birisi de Abanoz Soka'ndaki genelevlerin durumu idi. Rum patronlara ait evler, Trk patronlara ait evlerdeki sermayelerin de itirakiyle yaklm, burada alan sermayeler yar plak sokaa atlmlard. i alaya alanlar bile vard. 'Haydi bugn bedeva' diyen genelev sermayelerine rastlanld sylenmekteydi. Bu hareket daha sonra stanbul'un dier muhitlerine de ya-
yld. Artk her blge kendi iinde kolayca rgtlenen bir kadro ile bu tahribe katlyordu. Balkl Rum Kilise'nin papaznn dvld, daha sonra ldrld haberi geliyordu. Baz papazlarn snnet edilmek istendii sylentileri yayld ve bunlarn daha sonra gerek olduu doruland. Hz motorlarna binerek adalara gidip oradaki Rum maazalarna ve evlerine zarar vermek isteyenlerin artk daha ok yamac ve apulcu olduu anlalmt. Bu olaylar srasnda Ermeni, Yahudi, hatta Trk evleri ve maazalarnn da tahrip edildii ve yamaland grld. nk nmayi amacndan saptrlm, bir yamaclk ve apulculuk hareketine dnmt.
rkiye 1940'lardan itibaren farkl bir siyasi ortamn iinde buldu kendini. Sol dnceye sahip yazarlar, izerler, gazeteciler, dnrler potansiyel 'halk dman' saylp iktidar elinde tutanlar tarafndan, ieriine baklmakszn her siyas olayda sorumlu ilan edildiler. 6-7 Eyll olaylar da bu anlayn en youn yaand gnlere denk geldi. Yaanan toplumsal faciann hemen ardndan gerekletirilen gzaltlar, olaylardan yine ayn kiilerin sorumlu tutulacann habercisi oldu. Bu yazda 6-7 Eyll olaylarndan sonra gzaltna alnan aydnlarn olaylar srasnda ve gzaltna alndktan sonra yaadklar olaylar aktaracaz... nce Aziz Nesin'e kulak verelim: "Saat kat, belki 22.00, belki 23.00... Dardak uultu, haykrlar kesilmedi. zmir Lokantas'nn caml kap kanad birden arkaya arparak ald. Elinde Trk bayra kendi rz64 Popler TARH/ Eyll 2000
garndan dalgalanarak gvdesine sarlan bir gen, frtna gibi. Arkasnda bir yn karakalabalk. O karakalabaln on-onbei ieri dald gerisi sokakta. ndeki delikanlnn bayrak sopasn tutan eli ilerde, br eli geride, arkasndakileri ynetiyor. Aaa! aman hele durun, ben bu eli bayrakl yiidi tanyorum. 1944 ylnda Sultanahmet Cezaevi'ndeydim. Benim bulunduum koua vermilerdi onu. (...) Cezaevinden ktktan sonra ona bir iki kez rastlamtm. sizdi. Onu son grdmde, ne i yaptn sorunca, adn unuttuum Kbrs'la ilgili o dernee ye olduunu sylemiti (Kbrs Trktr Dernei). Bayrakl delikanl izin verdike arkasndakiler zmir Lokantas'na doluuyorlard. Otuz krk kiiydiler, daha arkas doluydu. Ah o yndaki insanlar, onlar nasl insanlard! stba bitik, saba dank, yakapaa yrtk, barmaktan sesleri ksk, haykryorlar: - Kbrs Trktr, Trk kalacaktr!
Adm adm ilerliyorlar. Masadakiler de kamyorlar, svyorlar. nce bir salarna bir sollarna, arkalarna bakp eilerek geri doru kouyorlar. Lokantann sahibi arkadaki masalardan birine km, ereveli byk bir Atatrk resmini iki eliyle nne bir kalkan gibi tutmutu. Bu kalkann arkasna gizleniyor ve arada bir ban erevenin stnden kararak alamakl bir sesle yalvaryordu. Buras Rum lokantas deildi. Yemin billah ediyordu. Bunu syler sylemez kafasna birey atacaklarm gibi ban yine kalkannn ardna ekiyordu. (...) Sizce byk bir ikili lokantada ka tane ereveli Atatrk resmi bulunabilir? Kestirin bakalm. ki, , drt...kn kn! Beni en ok orda artan ey, zmir Lokantas'ndaki Atatrk resimlerinin okluuydu. Lokantann sahibi kalkan olarak kulland byk ereveli Atatrk resminin arkasna gizlenerek yanndaki garsonlarna, - abuk Atatrk resmi getirin! diye seslenip yine ayak ayak ilerleyen kalabala yalvara yal-
tafa Brklce, Hasan zzettin (Dinamo), Veli, Emin Sekun, rfi, Fehmi ilk aklma gelenler. Daha ilk geceden ruh halim bozuldu burada. kinci gece altmza sermek iin gazete almamza izin verdiler. ok eski tarihli gazetelerdi; nk gazete okumamz yasakt. Ama kendi aramzda eleniyorduk da. Tuvalete gitmek isteyen hcresinin kapsn vurarak nbeti eri aryordu. Nbeti erlerden biri gelip kapy ayor helaya gtryor, hela kapsnda bekliyor, ii biteni yeniden hcresine kapyordu. Erler hangi hcreden kimi aldklarn akllarnda tutamadklar iin heladan dnenler kendi hcrelerine deil, baka bir arkadan hcresine girip orda can skntsndan bir sre syletikten sonra, yine helaya giderek kendi hcresine dnyordu. Bu, yaammzdaki tek deiiklik, elenceydi ve biraz konuup sylemenin dnda hibir amac yoktu. Bazen nbeti erin can sklyor, birden gzetleme deliklerinden birinin kapan averiyor ve ierideki baka bir hcredeyse hcre numarasn syleyerek onu aramaya balyordu:
"Filan numaraa, ulan bu filan numara nereye gitti?" Bir gn yine nbeti er barmaya balad, hem baryor hem de ar svyordu: "Ulan bu sekiz numaradaki hayvan kim?" 6-7 Eyll olaylarnn basorumlusu ve bizi buraya attran ileri Bakan Namk Gedik'ti. Aklma bu geldi ve hcremden seslendim: "Sekiz numara Namk Gedik, Namk Gedik." O zaman nbeti er bara bara dolamaya balad: "Ulan Namk Gedik, nerdesin ulaaan." Svp sayarak geziyordu. Hcrelerden de kahkahalar ykseliyordu. Birden cezaevi mdr Binba Muzaffer'in sesini duyduk. Ere baryordu: "Ne diyorsun ulan, ne Namk Gedik'i, hangi Namk Gedik!"
Refik Erduran da kargaay
stanbul'daki 6-7 Eyll yamalarna gvenlik glerinin mdahale etmemesi, saldrlarn daha da artmasna neden olmutu (stte)... 7 Eyll sabah stiklal Caddesinde, yama ve talann utan verici izleri arasnda, insanlar evreyi seyrediyor (sol sayfada).
yle anlatyor: "6 Eyll akam Sibel Gksel'le ili'de bir lokantada yemek yiyorduk. Daha sonra Boaz'da Baltaliman kysndaki bir lokale gitmeyi kararlatrmtk. Yemein orta yerinde bir angrt duyuldu. Lokantann sahibi mi Rummu, garsonlar arasnda m Rumlar bulunuyormu; yle bir nedenle n cam indirilmiti. Sokaktan kalabalk gruplar geiyordu avaz avaz sloganlar atarak. Lokantada tam bir panik balad. (...) Bindik
Popler TARH/ Eyll 2000 65
Chrysler'e, Beikta'a indik. Yollar ana baba gn. Yolumuzu kesmeye alan gruhlar, 'Bayrak bayrak' diye baryor, durmayp getiimizi grnce fkeyle yumruk sallyor, arkamzdan ta ya da baka bir ey atyorlard. Ortaky yolunda durmak zorunda kaldk. nmzde youn bir insan duvar vard. evremizi sarveren, camlara ya-
6 Eyll gn ve gecesi, gsterilerden yama hareketine dnen olaylar boyunca, bir bayrak lgnl yaanm, saldrganlar her yere bayrak aslmasn istemilerdi... Ve 7 Eyll sabah Galatasaray'daki drt yol aznn hali (sa sayfada).
saldry, memlekette her an klklar atyordu. Otomobili yakn kazdklarn iddia ettikleri vaa ilerletmeyi denedim. Arkave bu suretle belli yerlerden para dan epeevre tutup kaldrdlar aldklar evrelere, "komnistler koskoca arabay. 'Kalabaln yapt" diye nasl yutturacaklar? gc' denilen eyin ne olduunu Saldr Rum mezarlarna, din gen ak seik orada grdm. revlilerine dek uzandna gre, Tekerlekler bouna dnHristiyanlk alemi ve hallarn yor, camlarda delikler altorunlar bu yalan yutmaz. yor, yzmze gzmze Ama, yine de Demokles'in klc krk paracklar yayorher an inmek zere ense kkdu. Gaz kestim. Arkadakimze. ok kritik bir lm kalm ler otomobili indirdiler. srecindeyiz. Madalyonun teki Tekerlekler yere yann evirirsen, bu lm kalm deer demez tneline iradesi dnda sokulgazladm. Frlad mu bizleri gryorsun. Emiaraba. Saa sola nim, hibirimiz, zerimize yklgvdeler savrulmak istenen suun oluumunun, du. kan tok apnn, tezgahlannn hl pek sesler bugn de farknda deiliz. Sanki biz bu lkulamdadr. kede yaamyormuuz gibi, topBir elik duvara un uvallar arlumsal gereklerimizle ylesine par gibiydi. Suratlarndaki gadters dmz ki, hayatmz badarlk dehete dnverdi. Katan sona srprizlerle karlalabalk yarld, syrldk. makla geiyor. stelik, istesek En azndan be kiiyi lde, istemesek de, drdm sanyordum. ( Ertesi layk olsak da olsabah tm karklklarda hi masak da bir de kimsenin lmemi olduu akkocaman bir polilannca ok atm.) - Kore'de adam l- drmedk de burada ez- Kemal Tahir: dik! dedim Sibel'e."
'Sorgusuz sualsiz, bizi evinde Doktor Hulusi kpr balarnda Dosdoru'ya tedirginliis allandr ab ilir ler' ni aktaryor.
Kemal Tahir ise ceza-
"Bak doktor! Bu tutuklan sakn daha ncekilerle lp bimeye kalkma. Onlarda, iyi kt yine bir eyler bahane edilerek ieri alnmtk. Ama bu sefer, biz de, bizi buraya tkanlar da kesinlikle biliyoruz ki, bu rezillikle bizim uzaktan yakndan hibir ilikimiz yok! Ve alt st ya, karanlk hcrelere, evre ile tm ilikimiz kesilmi olarak tklm bulunuyoruz. zerimize dnyann en rezil suu yklmak isteniyor. Bu gz dnm zibidi takm, bylece bizi sorgusuz sualsiz kpr balarnda her an sallandrabilir. Durum o durumdur. Ancak, grnd kadar ile olaylarn ap ylesine byd ki, bu genilikte organize bir
tik nosyon yklenmiiz. Filenmiiz. Ama, ie bak ki, bizler bu fililiin bile bilincine varabilmi deiliz." Dr. Hulusi Dosdoru ilk sorgusunda bana gelenleri anlyor: "Sorgu sras bana geldiinde, iki silahl nbeti arasnda Harbiye Merkez Binas'na gtrldm ve eski snftan bozma bir salona alndm. nnde, yeil uha rtl bir masa bulunan gen bir stemen (ad Oktay'd sanyorum) beni karsna alp sorguya balad. Masann kenarnda bir daktilo makinesi, banda da yazc bir er zabit duruyordu. nce hviyetimi saptad.
Sabkam sordu: - Politik inancn nedir? - Politik inancm sosyalizmdir. - Canm imdi kelime oyununa girmeyelim. Ha sosyalizm, ha komnizm? Hepsi bir kapya kar. - Yrrlkteki ceza
daha nce kabul ettiine ve ardndan da Komnist Manifesto'yu Marks'n yazdn sylediine gre, demek ki sen de komnistsin. - Ama bu hileli mantk oyununuz geree uymuyor ki... Fransz Sosyalist Parti Bakan Leon Blum, Marks'n Komnist Manifesto'sunu Franszcaya kendisi evirip yaymlamtr. Fransz Sosyalist Partisi, ngiliz i Partisi, talyan Sosyalist Partisi, birok Avrupa memleketlerinin sosyalist partileri Marksist olduklarn sk sk tekrarlamaktadrlar. Ama bunlarn hibiri komnist partisi deildirler. Tabii yeleri de komnist deildir. Yine Batnn demokratik lkelerinde ayrca legal komnist partileri vardr. Eer bu ikisi ayn olsayd, ileri demokratik Bat lkelerinde, ayr ayr adlar altnda toplanma gerei duymazlard. Bu sylediklerimin de aynen zapta gemesini istiyorum. Sorgu yargc yine sinirlenmeye balamt. Yazcya dnd ve unlar syledi: - Makineden kar yazdklarn yeni bir kat geir. Eski kattaki hviyet tesbitiyle ilgili yerleri kada yaz..."
YAKINDOSTLAR
Osmanl'dan bugne
Yl 1964; Akbaba dergisinde yaymlanan bir 'Piyale Makarnas' ilannda, hap Hulusi'nin izgileriyle kediler...
Eski zamanlar yaam bir dier yazar ise, kedinin hemen her stanbul evinin "zarur eyasndan, hatta ehasndan [kiilerinden] biri olduunu" syleyerek yle devam eder: "... 'Kedili, kpekli ev' tabiri de kylerde drt ba mamur bir aile hayat ifade eder. ehirlerde kpeklerin evlere kabul pek yeni
bir moda olduu iin aile kadrosunda onun yeri yoktu. Fakat kedi, her gn gdas dnlen, bir yere saklanm veya uzaklam olsa mutlaka aranan bir ev varl saylrd. Her mahallede komularnzn kedilerini renkleriyle, isimleriyle, cinsleriyle mutlaka tanrdnz. Aramzda kediler iin hususi ve mfrit meyilleri bulunanlar da oktu. Onlar mesela birka yz metre mesafeden bir kedinin erkek veya dii olduunu derhal ayrrlard. nk bilirlerdi ki, erkek kedinin ba daima byktr ve renkli kedi mutlaka dii kedidir." (Kemal Kmil Akta, "Kediye Dair", Yedign, 13 Ekim 1937). Ayn yazar, bize eski kedi merakllarn da tantr. Bunlarn arasnda en nl isimler, dneminin tannm yazarlarndan Ali Seydi, Beinci Sultan Mehmed'in ba karini Ltfi Simavi ve Mehmet Ali Tevfik beylerdir. 1930'lu yllarn en nl kedi dostu olarak da Milli K-
tphane Mdr smail Bey'in ad anlmaktadr. CUMHURYET DNEM Cumhuriyet dneminde eski tip 'ev hali' yerini apartmanlamaya braknca, kedinin eski saltanatnn sarsnt geirdiine brahim Alettin Gvsa iaret eder. Belediyenin tifo temizlii bahanesiyle kedilere sava amasna kimsenin, zellikle de kedi dostu saylan kadnlarn kar kmadndan yaknan Gvsa u saptamalar yapar: "Kpek erkee, fakat kedi kadna balanr. Bundan dolaydr ki, kediler son yllarda kadn eteinin arkasndan sokaklara dkld. Byle olmasayd da, eskisi gibi evlerde gn ortas yalnz kalnca kediyi yolda bilen, arasra ad ile arp konuma ihtiyacn ona hitap etmekle tatmin eden, akam yemeklerini hazrlarken 'kedi pay' ayran ve 'kedi mamas' dnen ev kadnlar bulunsayd, dnyann en munis mahlklarndan biri olan kedi byle haydut muamelesine urar myd?" SOKAKLARA D... Kadnn asrileerek evden apartmana geiinin ardndan kedilerin de adresi olmayan serserilere benzediini syleyen Gvsa devam eder: "nk apartmanda ne barnacak izbe
vardr, ne de trmanabilecek bir dam. unu da ilve etmeli ki, k ve modern kadnlarn bir ou da kediden yz evirdikten sonra kpee dtler. Yoldalk meziyetinden ziyade zppelik gururuna hizmetinden dolay kpek sokaktan apartmana da kabul edilince, artk biare kediye barnabilecek bir kllk bile kalmad." ( Sz Oyunlar, stanbul [ 1941], s.73-74) Edebiyatmzda kedi izlerinin peine ilk kez den de brahim Alettin Gvsa'dr. Gvsa on sekizinci yzyln sonlarnda To-
katl Kni'nin 'Hirrename' (Dii Kediler Kitab) adl bir arzuhal yazp 'Tekir Binti Pamuk' diye de imzaladn aktarr. Bu istida ile mart aynn gelmesinden nce, kediler iin zgrlk hakknn tannmas dilenmektedir. Edhem Pertev Paa'nn Av'ave'sinin kahraman olan 'Ktmir' ise kedilerin evlerdeki ve damlardaki huzur ve serbestliine imrenir. Tevfik Fikret'in ocukluunda sevdii 'Zerrite' adl kedisinin arkasndan ayn balkl bir sr
Edebiyatmzdaki kediler
'Edebiyatmzda kedi' konusuyla ilgilenenler, Enis Batur'un, ayn balkl kitabnda yer alan 'Kediler Krallara Bakabilir' balkl yazs ile konuya girebilirler. Salh Birsel'in yine kitaba adn vermi Kediler' denemesiyle de gezintilerine devam edebilirler. Alper ekerin derledii 'ada Trk Edebiyatnda Kedi Hikyeleri' adl kitap ise eksiklerine karn edinilmeli. Bu kitapta 16 yazardan derlenmi 25 yk ya da metin yer alyor. Kitapta yer verilen yazarlar Hseyin Rahmi Grpnar, Memduh evket Esendal, Sait Faik, Rfat lgaz, Aziz Nesin, Cihat Burak, Cahit Kayra, Necati Cumal, Bilge Karasu (fotorafta), Ferit Edg, Onat Kutlar, Nursen Karas, Tomrs Uyar, Glper Refi, Nee Cengiz ve Kaan Yazcoiu. Sz konusu antoloji ile yetinmeyenler ise ktphaneye gitmek zorunda kalacaklar. Samipaazade Sezai'nin 'Kediler' yks, Bykada'da sokaktan alnan ve evi ele geiren kedilerin zulmnden yaka siken bir adam anlatr. Halit Ziya Uaklgil iki yksnde ("Zerrinin Hikayesi' ve 'Eski Bir Refik [Arkada]') yaamndan gemi kedilerden sz eder. Sadece adlarn vererek kitapta yer almayan ykleri sralamaya devam edelim: Mahmut Yesari, 'htiyarn Kedisi'; Cahit Stk Taranc, 'Vicdan Abla'nn Kedileri'; Nahid Srr rik, "Kaybettiim Kediye Dair'; lhan Engin, 'Kediomani'; Haldun Taner, 'Fraulein Haubold'un Kedisi'. romanlara, iirlere dklrse liste elbette ok daha uzayacaktr.
Kedisever bir ressam, Eref ren 1976 ylnda atlyeevinde (sada). Altta ise Ramiz'in izgileriyle 'iki kedi': 1940'h yllarn pin-up tarzna uygun bir grnt... Cemal Nadir'in Akbaba'da yaymlanan (24 Mart 1938) 'kedili' karikatrlerinden biri (kar sayfada altta).
yazdn ise hepimiz biliriz. iirin sonunda birok yazarda olduu gibi, Tevfik Fikret de kadnlarla kediler arasnda paralellik kurar: " Sevdiklerimin ben / Hepsinde bu trnaklar, hepsinde bu hali / Hepsinde bu hrn kedi simasn grdm." Nurullah Ata, Tevfik Fikret'in bu iirini tefe koyar. 'Gnlerin Getirdii'nde unlar yazar: "Bir kedisi varm, nazlanr, etmediini komazm... Anlattndan belli,
namak istermi. Ama Tevfik Fikret o ukalaca bbrlenen edas ile 'Benim btn sevdiklerim ite byle kt' diye yanp yaknr. (...) Kediye koyduu ada da bakn: 'Zerrte'!.. lle de Pamuk, Mestan, Sarman, Zertop desin demiyorum, baka adlar da olur. Ama Zerrite nasl olur? Bir deneyin: 'Gel pisi pisi. Zerrite!' Gln olmuyor mu?" Kedilerle bu ili dllk, doal olarak edebiyatmza da yansmtr. Bu yansmann arlnn yeterli olup olmad tartlabilir. Ama en azndan yakn dman kpekle, kedilerimiz arasnda edebiyat malzemesi olma asndan nemli bir mesafe fark vardr. Elbette kediler yararna bir fark bu. Kediler iirimize, denememize, yklerimize ve pek fazla olmasa da romanlarmza zaman zaman misafir olmutur. Ama biz bu yazmzda edebiyat rnlerini deil, bireysel tanklklar ele almay setik. ' TAMBUR CEML'N DNYASI nl mzik adammz (daha sonra sz edeceim gibi, 'sadece kedi ykleri yazan' bir yazardr ayn zamanda) Mesut Cemil'in kedilere olan tutkusunun kkenleri ocuk-
luk yllarna kadar uzanr. Babas Tamburi Cemil'in yaamn anlatt bir an-incelemesi (Tanbur Cemil'in Hayat, Ankara 1947), babasyla ilgili u ayrntlar aktaryor: "Nisbeten neeli olduu zamanlar, benimle baheye kar, hayvanlar, bilhassa kedilerle megul olur, bana adeta bir nevi 'kedicilik' retir, ben domadan evvel len bir kedisinin hikayelerini anlatrd. Sonradan annemden baka, haminnem, Nevreste bac, Nevber hanm ve Rza efendiden de duymutum. Bu iri, erkek bir tekir kedi imi; ad da basbaya 'Tekir' imi. (...) Babamla annem evlendikleri zaman, gecelerce, kaplarna gelmi, miyavlam; orada beklemi. smini unuttuum baka bir tanesi, bir dii kedi de Gedikpaa'da, evin yaknndaki mescidin minaresinde, akam ezan okunurken, arka ayaklan stnde, mezzinin sesi kt kadar, btn kedilerin, yksek bir yerdeki kulara imrenirken yaptklar gibi kikirder dururmu." MRAS KALAN SEVG Mesut Cemil de erikin dneminde besledii kedilere ilgin adlar verirdi: Cemit, Mavi Cad, Fidelio, eki, Ponik. Bu
isimlerin kkeninin de ocukluk gnlerine uzandn, evde ilk tand kedinin adnn 'Zertop' oluundan anlyoruz. Zertop sokaktan henz bir yavruyken alnr. "Onu hem istiyor, hem nasl tutulacan bilmiyordum. Arka bacaklarndan, karnndan tutmaya alyor, elimi srnce de avucum gdklanyor, hayvanck da rahatsz oluyordu. O aralk babam geldi. Kediyi n ayaklarnn koltuk altndan veya ensesinden tutup havaya kaldrmay retti; ban ve gerdann kamay, sevmeyi, kuyruunu ekmemek lzm olduunu tarif ve tenbih etti. Sonradan Zertop, iri burunlu, ksa tyl, tkz, grbz bir hayvan ve evin ba kedisi oldu. Sarime adl bir de diisi vard. oluklu ocuklu on sene yaad ve babamn lmnden bir sene sonra eceliyle ld. Sineklibakkal'daki evimizin bahesini onlarla paylamtm. Biroklar da yanama yahut acnp alnma hayvanlard. Van yahut, Ankara cinsinden bir tane bile yoktu. nk umumiyetle cins kedileri, hayvanlar sevmeyenler bile alrlar, hatta bile bile alarlar. Halbuki babam, kee gibi ksa tyl, hayvanlarn trl yz ifadelerini ayrt edemeyecek olanlara gre irkin yzl, baya bakkal kedilerine baylrd. Ona gre evik, avc, kuvvetli,
akll, duygulu, cefaya dayanr, ekmeini tatan karr, ara sra memnuniyetle hrszlk eder, diileri hrn fakat efkatli, erkekleri tembelce ve ekya klkl olan bu kediler, asl kedi karakterini temsil edenlerdi. Kedilerin nankr veya riyakar olduklar hakkndaki umum hkme adeta zlr ve bu bahis alnca daima ayn hararetle anlatmaya alrd ki, kediler (...) kendilerine yaplan muameleye gre tepkiler gsterirler. Yaradlnda itaatli olan ve insana gre kendisini kk ve zayf hisseden kpek, insanlarn hakszlklarna, bazan zalimlik derecesindeki bencil muamelelerine isyan etmez; ulur, inler, alar ve tahamml eder. Fakat en uysal kedinin kuyruunu ekerseniz keskin trmk hazrdr. nk kedi insanla kendisini eit bilir. Ve bizzat insanlar arasndaki dostluklarn bozulmasna tek sebep olan bencillikten nefret eder." Tamburi Cemil, "... hayvanlar sahiden en iyi dostlar gibi tutard. Hepsine ayr ayr isimler arar, isim bulmak iin onlarn yzlerini, huylarn uzun uzun
En kedisever mzisyenlerden Mesut Cemil tambur alyor, sevgili kedisi de kulak kesilmi onu dinliyor... Mesut Cemil'in 'kedili' yklerini desenleyen Selma Emirolu'nun bir izimi (altta). Bir baka kedisever sanat: Safiye Ayla (sada).
inceler, uygun ismi bulduktan sonra bu ismi onlara ayr ayr retmek iin benimle beraber, bkmadan urard. Geceleri hemen hi uyumad iin, gndzleri uha rtl masann nndeki yaylar bozuk, geni koltuunun ukurunda, abasna brnp uyuduunu ok grdm. O zaman kediler de omzuna, kucana kar, onlar da beraber uyurlar, uyannca onunla beraber sofadaki dolabn etrafnda toplanr, mezesine ortak olurlard. Bunlardan Zertop, Kayark Hsamettin srar ile ii rakl. d tereyal ekmek lokmalar yiyip sarholua bile balamt.
Bylece, bir gn uyurken, Zertop. Sarime, Rstem ve Topik, drt kedi arka arkaya kucana kmaya kalktlar, sonunda samadlar ve uyuyan adamn kucanda bir gzel kavgaya baladlar... Gzlerini at; kederli yznde ok seyrek grdm bir glmseyile, onlar omuzlarna, gsne, kucana yerletirdi, kavgac kedilerin balarn, enelerinin altn tanbur alyormucasna bir ustalkla okad. Keyiften geveyen drt kedinin hrltlar kk odann ttn kokulu havasna yayld.. Bei birden uyuyorlard. Ayaklarmn ucuna basarak baheye ktm." (agy, s.135-137) MESUT CEML'N
YKLER
mil'i bir 'kedi ykcs' olarak tanmlamamza yeterli. nk btn yklerinin tek bir konusu var: Kediler. Benim tesbit edebildiim kadaryla, Mesut Cemil Tel'in ilk kedi yks, Yap ve Kredi Bankas'nn ayda bir kard ve yayn ynetmenliini Vedat Nedim Tr'n yapt Aile dergisinin Sonbahar 1947 tarihli nc saysnda yaymland. Dergi, 'Tandm Kediler' balkl yknn giriinde u ksa bilgiyi veriyordu: "Mesut Cemil Tel sadece bir musiki stad deildir; yaman bir kedi meraklsdr da. Evinde daima be alt kedi besler ve her birini tpk bir ruh hekimi gibi mahede altnda bulundurur." Mesut Cemil bu ilk yksnde bize dii bir kediyi Srime'yi anlatr. ounlukla Aile dergisinde kan bu yklerin ikincisi, Hayduflaan Pisingot'dur. Bu ykde, 'nce korunmu ve se-
Esas olarak 'edebiyat' olmayan Mesut Cemil (Tell'in, eitli dergilerde kalm (ve bir kaynaa gre says 28 olan) kedi ykleri vardr. Bunlarn edebi deerlerinin olup olmadn belirlemeyi eletirmenlere brakyorum. Ama yazdklar, Mesut Ce72 Popler TARH/ Eyll 2000
vilmiken, sonra birdenbire hayat mcadelesinde tek bana kalan' Pisingot'un nasl haydut olmak zorunda kaldn okuruz. 'Gomuun Kz' ise bu ilgin ismin nedenlerini aktarr. Bu sokaktan alnan kedinin ad; kapcnn 'komik' szcn
yanl telaffuz edii sonucu 'Gomuh' kalmtr. Mesut Cemil, bu yksnde bizlere, Gomuun yavrularn, kpeklerin saldrsndan nasl koruduunu anlatr. 1949 ylnda, 'Okuldaki Hortlak' yks, 'Kedi Hikayeleri' st bal altnda yaymlanr. Mesut Cemil, bu kez avc olmas iin kulaklar ve kuyruu kesilmi ilgin bir kediyi, Krolu'nu anlatr. Aile dergisindeki yazlar 1950 ylnda srer. lkbahar saysnda, tandklar evden kap eski evini bulan bir kedinin yksn okuruz: 'Pamuli Niin Kat?' Sonbahar saysnda ise st balk, 'Tandm Kedilerden' olmutur. 'Ponik ve nsanlar' adl ykde, nce Amerikal bir ailenin bakt, ama daha sonra onlar lkelerine dnnce yalnz kalan bir kediyi anlatr. Mesut Cemil, yine bir Yap ve Kredi giriimi olan Resimli Hayat dergisinde yaymlanan 'Bir Kedi Ak' adl yksnn (C. I, No 1, Mays 1952) banda, bunun yedinci kedi yks olduunu belirtir. Bu ykde yazar, sevdii bir kedinin lmn anlatmaktadr. Ayn derginin 'Fethin 500. Yldnm' dolaysyla hazrlad zel say iin ise yine anlarna dayanarak 'stanbul Kedileri' balkl bir yaz kaleme alr (Haziran 1953). Mesut Cemil'in kedi ykleri daha sonra baka dergilerde
srd m, bilmiyorum. Benim belirleyebildiklerim bu kadar. Ama bunlar bile onu, edebiyatmzn bir 'zel kedi ykcs' olarak adlandrmamza veter sanyorum. SEVGNN ANLAMI Kediler ve insanlar arasndaki iliki olduka ilgin elikiler tar. Kedi dostluuyla da nl karikatristimiz Tan Oral, "Doru drst, elle tutulur hibir ie yaramad halde, insan soyu ile bir arada yaayan ve onunla bylesine ili dl olmay baaran kediden baka bir hayvan bulmak zor. Onlarn fare tutarak yararl olduklarn sylemeyin, pek inanmyorum. stelik bu sylentilerin onlar tarafndan karlm olabileceini dnyorum" der. Bu konu zerinde her kedi sahibi uzun uzun dnmtr: Bu denli bencillik zerine kurulmu bir sevgi mi ilgisini eker insanlarn? Be yldr birlikte yaadmz sevgili kedim 'Pati', niin benim kendisini mutlu etmekten baka hibir ie yaramadm dnr? Hibir kadna
Trkiye'de en kedisever kesimlerden biri de izerler olmutur. te size 80'lerden gzel bir rnek: Bir dzine karikatristin katld 'izgilerle Kediler Sergisi'nin afii (yanda)... Ellili ve altml yllarda da 'kedi motifi', okul kitaplarndan mizah ve magazin dergilerine, geni bir yelpazeye yaylrd (altta).
kolay kolay teslim olmayan erkekler, nasl kedilerinin kulu klesi olur bylesine? Anlamak kolay deil. yisi mi, biz kediler konusunda son sz, bu trle en baarl beraberliklerden birini becermi bir dier yazara brakalm. Bilge Karasu, Gm Kediler Bahesi'nde, "Kedi sevmek, kedinin, kendisini seven (kendisinin de sevdii) kii karsndaki umursamaz bamszln batan kabul etmek demektir," diyerek sze girer ve ekler: "O umursamaz bamszl, sras gelince, kendi de gstermek olanan -ocuka bir hakllk duygusuyla- elinde tutmak demektir."
A
Adnan Menderes'in idamna ilikin fotoraflar tm dnya basnnda yer ald. Sa sayfada Menderes'in idam gnne ilikin, Yunan basnnda kan Camera Press imzal fotoraflar grlyor.
dnan Menderes'i demokrasi tarihimizde nereye oturtmal?.. Eski DP'llerle konuursanz -bir TV programnda bama geldi- hemen size 27 Mays 1960 sonras-
n, Yassada Mahkemeleri'ndeki arpklklar, mral'y, Kayseri Cezaevi'nde yaanlanlar anlatmaya giriirler. Yaplan hakszlklar, ikenceleri, CHP ve askerin basksn anlattktan sonra 1950-60 arasnn nasl 'ehven-i er' olduundan dem vurmaya balarlar. nk, sormaya balayacanz bilirler: "Vatan Cephesi ne amalyd? Tahkikat Komisyonu ne iin kurulmutu? Neden DP'den ayrlanlar kurduklar partiye Hrriyet Partisi adn koydular? 6-7 Eyll'de olanlar neden Komnistlerin ve ksmen CHP'nin zerine yklmaya alld? Ekonomi neden 1953'ten sonra derin bir bunalma girdi?.." Eski CHP'llerle konuursanz, laiklikten sapma, Kemalizmi ykma, diktatrle zenme, zgrlkleri yok etme sulamalarn hemen birbirinin ardsra dizerler. ki tezde de dorular bulabilirsiniz; ancak bunlarn, oluumun btnn aklamaktan uzak olduu da hemen fark edi-
lir. 1947'de gazetecilie balam ve btn o yllar fiilen Babli'de yaam bir kimse olarak, o dnemde biz de bu tr deerlendirmelere prim veriyorduk. Ama daha sonralar bir tarihi kimliine brnp uzun sre ve toplumsal deime mant iinde oluumlara baknca, bambaka bir tablonun ortaya ktn grdk. DEMOKRAS KARARI '1945'te tamamen bireysel kararyla smet nn demokrasiyi balattnda, toplumumuzda ka kii bunun anlamn biliyordu ve nasl ileyeceinden haberdard?' sorusuyla ie balamak gerekir. 'Karar, toplumun hazr olmad dikkate alnmadan verilmitir, btn arpklklar buradan douyor' tezine ben itibar etmiyorum. O mantkla, hep 'halk henz olgunlamad' bahanesiyle -Gney Amerika cumhuriyetlerinde olduu gibi- diktatrlkler 150 yl daha srdrlrd. Bunun yerine bir tek parti liderinin (hem de Ebedi efin
DEMOKRAS
ok kolay ve hazrlk abas gerektirmeyen, abucak sunulabilen bir aratr. Buna karlk ekonominin iler ve dnyadaki rekabet iinde yer alr bir nitelik kazanabilmesi, en az birka kua eskitecek bir sretir. Kkl bir oulculuk gelenei olmayan toplumumuzda, 'demokrasi' denir denmez, ncelikle ok sesliliin anlalmas ve savunulmas doald. Bylece gndemin odana hemen ifade zgrl oturtuldu. Onun tamamlaycs olarak da, ekonomik altyaps olumam topluma 'kolay kazanma' as rnga edildi. Uzun bir iktidardan, hele son 11 yln (1939'dan beri) kstlamalarndan bkm olan halk, bu mesajlar kolayca benimsedi, zmsedi... Ve beklemeye balad. HSEYN CAHT RNE Aslnda demokrasi gelenei olumam toplumumuzda az saydaki ynlendirici-aydn-entelektel (hangisini beenirseniz beenin) kesimin zellii, zgrlkleri her birinin kendisi iin istemesi, kendi hakllnn savunma arac saymasndand. En ilgin rneini, Menderes'in kararl kart, zgrlklerin 1950'lerde simgelemi savunucusu 80'lik yazar Hseyin Cahit'ten verebiliriz. Kendisi 190818 arasnda ttihatlarn szcln yapm ama onlar tarafndan srlen, ldrlen dnrleri hi savunmamtr. 1923-25'de CHP rejiminin kstlamalarna kar km ve gnderildii stiklal Mahkemesi'nde, zgrlk mcadelesi tarihimizin en cesur ve tutarl konumasn yapmtr. Ama Hseyin Cahit 1945'te, solcularn yok edilmesi ve tesislerinin yklmas iin kitleleri kkrtanlarn banda gelmitir: Onlara zgrlk tannmasn "iine sindiremiyordu".
MENDERES'N MCADELES
1954 seimleri (stte) DP'yi daha da byk bir ounlukla tekrar iktidara getirdi. Menderes daha da glendi. Altta Menderes bir stanbul gezisinde, koruma polisi Bumin Yamanolu ile birlikte.
devamcs bir Milli efin! gnl rzasyla oulculuu ve bundan kendisinin de etkilenebileceini kabul etmesi ok daha gven verici bir admd. Ancak toplumsal yapnn evriminin bunalml bir gei sreci yaratacan da kabul gerekiyordu. Bu, erken ya da ge, bir gn mutlaka olacakt. Yzyllardan beri btn toplumsal deiikliklerini yukardan verilen kararlarla gerekletirmeye alm bir toplum iin bu yntem artc bir ey deildi. 'BOL ENE SSTEM' Asl nemlisi, bat rneine bakarak benimsediimiz hatta taklit ettiimiz sistemin nasl ileyecei hakknda pek az kiinin fikri olmas, kitlelerin ise bun-
dan tamamen habersizliiydi. Okur yazarl yzde yirmiyi zor bulan bir toplumda bu da doald. Oysa batda demokrasi, kitlelerin ekonomik glenmesi ve kararlarda sz sahibi olmak istemelerinin rnyd. Trkiye'de ise, son on iki yl savalar iinde geen ve btn altyaps yklm bir yapy devralan toplum, tam kendini biraz toplayacakken kan II. Dnya Sava'yla iflas etmi bir ekonomi vard. Bu yzden ekonomide liberalizmi savunanlarn bile demokrasiden anladklar, salt ifade zgrl idi. yle bugnden geriye bir bakarsanz, 55 yldr demokrasimizin bir 'bol ene sistemi' stne kurulmu olduunu grrsnz. Konumak, vaatte bulunmak
Yl 1953, Byk Millet Meclisi'nin merdivenlerinde, dnemin en gl ls: Meclis Bakan Refik Koraltan, Reisicumhur Celal Bayar ve Bavekil Adnan Menderes.
ortamn, byle bir yapnn iinden kyordu. Bir toprak aas olarak CHP'de rendiklerinin dnda zel bir aratrmas, abas olmamt. Dolaysyla kendi mcadelesini; kltr ve oy getirdiini farkettii poplist mesajlar erevesinde yrtt. 1950 ncesinde arkadalaryla (Bayar, Koraltan, Kprl) birlikte srdrd kampanyada toplumun houna gidecek her trl vaadi rahat rahat verdi, bol bol pembe ufuklar izdi. Bunlarla da kazand. SIRA VAATLERE GELNCE... 1950'de iktidara geip vaatlerin gerekletirilmesine sra gelince, uzun bir srenin zorunlu olduunu farketti. Ama muhalifleri gibi o da demokratik gelenee alkn olmadndan, ne ekilmeyi ne de 'sabredin' demeyi gze ald. Btn evresindekiler gibi, iktidar brakmamak gerektiine inandndan zm muhalefeti susturmakta arad. Kimse konumazsa toplumun, her eyin iyi gittiine inanacana kaniydi. Bu adan CHP'nin nl fk-
riyats Nihat Erim'e benzetilebilir. O da 1947'de muhalefet ok grlt koparnca tehdit etmiti: 'Susun, yoksa demokrasinin zerine al rteriz.' Halkn kararll 1954 seiminde CHP'yi daha da cezalandrp DP'yi daha da byk bir ounlukla tekrar iktidara getirince, her giriiminin mubah saylaca bir aamaya gelindii inanc, Menderes'te de yer etti.
Parti grubuna hakim olmakla anayasann da stne karak 'hilafetin bile geri getirilebilecei'ni ifade edecek anlaya ulat. Bu da Menderes'e, toplumun sosyal ve ekonomik sorunlarna
Popler TARH I Eyll 2000 77
DEMOKRAS
ksa vadede zm getirememenin skntsn, dikkatleri muhalefetin zerine ynlendirerek ama taktiini ilham etti. ktidarn yapamadklarndan da muhalefeti ve de CHP'nin 27 yln sulama yntemini gelitirdi. Ulusal dzeyde bir eyler yapamaynca, bir belediye bakannn yapmas gereken stanbul'un imaryla uraarak gndemde kalmay denedi. Menderes'in icraatnn bu ekilde yana kaymas da, CHP'ye muhalefetini younlatrma ve sivil toplum rgtleri olumam toplumdaki tek disiplinli kurum olan askeri kesimi kkrtma olana verdi. ekimeyi en iyi zetleyen CHP'li parlamenter Hfz Ouz Bekata oldu. 1995'de, DP'nin tarihe karmasndan 35 yl, yani bir kuak sonra, tarihsel bir derinlik iinden bakarak yle deerlendirmitir: "CHP muhalefet olmay baaramad gibi, DP de iktidar olmay baaramad." Akas devlet kurumlaryla (isterseniz 'derin devlet' ile diyebilirsiniz) balarn hl devam ettiren CHP rakibinin kendi istedii gibi olmasn istiyor, DP ise muhalefetteyken baarl olan taktiklerinin alkanlndan bir trl kurtulup iktidar gibi davranamyordu. ZITLAMANIN DZEY Ztlama lkeyi ikiye ayracak dzeye gelmiti. Bu srada 1959 ubat'ndaki uak kazasndan Menderes'in kurtuluu, yandalarnn ona kutsal bir nitelik tanma eilimine daha da g kazandrd. Menderes'i evliya derecesine yceltenler, hatta ocuklarn kurban etmeye kalkanlar kt. Menderes bu ar ilginin etkisiyle, demokrasinin bizde en ok unutulan 'zeletiri' mekanizmasn kolaylkla gzard edip her eyin 'sandktan kma'ya bal olduu tezine tekrar sarld ve yoluna eski yntemleriyle devam et-
Adnan Menderes Yassada gnlerinde (sol sayfada). Bata Bayar ve Menderes, 'Yassada sanklar nzibat eliinde duruma salonuna gtrlyor'. 18 Eyll 1961'de btn gazetelerde olduu gibi, Milliyet gazetesinde de idam haberi, manetten en iri puntolarla verilmiti (altta).
mekte bir saknca grmedi. CHP'nin devletiliinin geri gelecei korkusu iinde bulunan ve kontrolsz liberallemekten yarar salam bir kesim de desteini artryor grnmndeydi. Geri, DP'nin on yllk iktidarnda asl gelien Kamu ktisad Teekklleri olmutur; ama bunlarn bir yandan partizanlar iin geim merkezleri olarak kullanlmas, dier yandan yetitirdikleri kaliteli uzmanlarn zel sektrn gelimesine katks yeni bir yaplanmay balatmt. Ancak 1960'da, rn yirmi yl sonra alnacak bir giriimle toplumu oyalamak mmkn deildi... Demokrasinin ileyi mantna karyd.
'EKLME' FKR
deildi. Askeri kesimden gelen uyarlara ramen Menderes'in gerginliin niteliini anlamamas ve ordunun siyasetiler arasnda hakemlie itildiini farkedememesi, gemiteki hatalarn da bastracak bir gaf olmutur. Bu arada, Menderes'in iktidarnn son bir ylndaki gszln Londra kazasnn etkisine balayanlar vardr... NEREYE OTURTMALI? imdi gelelim, 'Menderes'i demokrasi talihimizde nereye
Menderes ekilmek yanlsyd; ama ttihatl kabaran Celal Bayar bunu engelledi. Bir yandan muhalefet 'vatan haini' ilan edilirken dier yandan gerginliin, ne alnacak seimle bertaraf edilecei tezgahnn kimseyi kandrmas mmkn
oturtmal?' sorusunun yantna. Dinamizmleri serbest braklm bir oulculuk denemesinde liberalleme ynnde admlar atm, baz tabularn yklmasna katkda bulunmutur; ancak akm daha salkl bir raya oturtacak gc gsterememi, aksine kendisini akma kaptrm, srklenmitir. Sonunu getiren de nceki yaptklarnn aksine fren tutturmaya almas oldu. ki en nemli kart smet nn ve Alpaslan Trke'in kar kmalarna ramen idam edilii ise, sonraki itibar kazannn gerekesini oluturdu. Hem de Osmanl tutkunu kesimde ona 'idam edilen son sadrazam' sfatn yaktranlar bile grld. u farkla ki, Osmanl tarihi, kafas kesildikten sonra 'iadei itibar' ettirilen vezir tanmad halde, cumhuriyet ve demokrasimiz, yaptrtt antmezar ve ismini verdii tesislerle (zmir'deki Adnan Menderes Havaalan gibi) Osmanl'dan ayrldn ortaya koydu.
Popler TARH I Eyll 2000 79
MURAT BELGE
Mavi Yolculuk
Sabahattin Eybolu'nun kendisinde ve onunla birlikte yola kanlarda Ege koylarnn cazibesi youn bir coku yaratmt. Cevat akir burada, btn bu gzelliin yan sra, bir de medeniyetin beiini buluyordu. 'Sekinci' ncler, bu tr teorilerle balattlar 'Mavi Yolculuk' kltn. Sonra bunun tam kartna geildi. Mavi tur irketleti.
80 Popler TARH I Eyll 2000
Ellili yllarda, 'Uar' teknesindeyiz: Sabahattin Eybolu, Mina Urgan ve onlarn arkasnda, gznde gzlkleriyle Melih Cevdet Anday ncelikle seebildiklerimiz.
kova'da, Bodrum'a olduka yakn bir koy, diyelim ki Pabu Burnu'nun ko-
yu. Dokuz metrelik ahap teknemle akamdan demirlemiim, akam am atp sabah toplamm. Kahvalt etmiiz. Toplanan a ayklamaya girimiim. Saat on buua geliyor, gne iyice stmaya balyor. Bizi bat rzgarndan koruyan grece alak srtn ucunda, bir tekne direi grnyor, burunu dnp ieri kvrlyor, kyya yaklap demir brakyor, tornistanla uzaklayor, alargada bekliyor. lk 'gndzc' teknesi geldi. Bu bir 'teknik terim'. Bir adan baknca tekneler nce ikiye ayrlr: zel olanlar, ticari olanlar. Ticari olanlar da ikiye ayrlr: Gecelemek zere, grece uzun sre, 'mavi tur'a kanlar ve limana yakn noktalara gidip
akam limana dnen 'gnlkler'. Bunlar yaptklar i gerei limandan fazla uzaklamaz. Ama teki tr bir tekneyle, diyelim Gkova'nn ta iine girdiniz, Sedir Adas'nn oralardasnz; bu sefer Gkova'dan kalkan 'gnlkler'in menziline girersiniz. Yani Mavi Tur gzergahlarnda bunlarn bulunmad yerler iyice azalyor. BUGNN TEKNELER, BUGNN NSANLARI Ben a bitirirken artk birok 'gnlk' tekne var. Birka fiber 'motor yat' da geldi. Bunlar genellikle Bodrum Marina'dan gelir, akam da oraya dner ki sahipleri orann gece hayatndan eksik kalmasn. Ayrca iki 'bare boat', daha birka yabanc tekne ile birka tur teknesi koyda birikti, epey kalabalz. leyin yemekle bira falan itikleri iin leden sonra bizim koya kvrlan 'gnlkler' daha bir neeli. Bama gelenler! u yeil boyals dmbelek sesleriyle yaklayor. Gvertede ve kamarann stnde kvrm kvrm gbek atanlar var. Geldi, o da alargada. Birazdan susar -belki. O ne? Bu ses ne? Ha, u ileriki gulet, buz mu yapacak ne, jeneratr altrmaya balad. Yahu, Mavi
Yolculuk'ta, koyda jeneratr altrlr m? Olacak i mi, yani? OTUZ YIL NCE... 'Mavi Yolculuk' dedim, galiba. Hava poyraza m dnyor? Btn bu dondurmaclar, muzlar v.b. bizim demiri yerinden oynatmtr, umarm. Bugn de krlan o tek fincann zayiatyla kapatsak iyi. Evet, 'Mavi Yolculuk' dedim. Nereden de aklma geldi? imdi, btn u ortamda, insana 'Mavi Yolculuk' hatrlatacak ne var? Benim ilk 'Mavi Yolculuk' yapmamdan bu yana, herhalde otuz yl geti. Bu koylarda tekneyle gezmem dersek, altmlara kadar gider.
EN ESK HKAYELER
Koylar da deiti, tekneler de: te ilk Mavi Yolculuk teknelerinden 'Hrriyet' ve kaptanlar (Magdalena Rufer arivi). 82 Popler TARH /Eyll 2000
Tabii bir de daha eskisi var. Benim de bilmediim, bakalarndan duyduum eski, en eski Mavi Yolculuk hikayeleri. Bunlara katlanlar da adamakll azald. Aklma Vedat Gnyol ve Sabahattin Batur geliyor, Melih Cevdet geliyor, Mntakim kmen geliyor... Baka kim vard? Azra Erhat, Sabahattin Eybolu, Ouz Akkan, Mina Urgan, zcan Bakan, daha pek oklar ldler. lme dediimiz vergi Mavi Yolcular arasnda da epey yksek. Bilinen ilk tarih 1945. Dile kolay! Bu iin piri Halikarnas Balks, zmir taraflarnda. Sabahattin ve Bedri Rahmi Eybolu kardelerle orada buluuyorlar. Samim Kocagz bir tekne bulup kiralamalarna yardmc oluyor. Kuadas'ndan yola kp Bodrum'a geliyorlar. Sonra uzun bir ara var. Bu belki de Balk'nn zmir'e yerlemesinden tr. Tam on bir yl sonra, bu sefer Bodrum'dan kyorlar. Bu Azra Erhat'n ilk seferi (ve galiba -laf aramzdaBalk'y tanyp ona tutulduu sefer). Eybolu kardeler yine oradadr. Bundan sonra seferler
Bylece, deyim yerindeyse, bir eit 'sekuler mistisizm' doar. Mistisizmin sekler olan da -olmayan gibi- ancak bir 'pir'le retilir ve ayn zamanda 'pir'ini retir. 'Pir', o ayinin varmaya alt hedefin zelliklerini kendi kiiliinde en fazla tayan kiidir. BALIKI'NIN 'PIR'L Halikarnas Balks'yla hi tanmadm, ama anlattm zellikleri tadn tahmin ediyorum. Sanrm evresindekiler tarafndan 'pr' olarak benimsenmesini salayacak gl bir kiilie ve kiisel mite, itenlik ve kendilindenlkle hesapllk ve kendi bilincinde olmann doru karmna (birinci ift ar basmal, ikinci iftten de yeterince olmal) sahipti. Sabahattin Eybolu ile tantm. Onun ne kadar iyi bir kmc 'pr' olabileceini biliyorum. Temiz, adanm ve sevimli. Bylece bir Mavi Yolculuk mistisizmi yaratld. Mistisizm bir yanyla somut ve fiziksel olmak zorundadr. 'En-el-hak' denlecekse, bu sz ancak syleyenin fizikselliinden tr nemli ve arpc. Bu mistisizmin neresinin fiziksel olduu ok belli. Yolculu-
'Halkarnas Balks' Cevat akir yal bir denizciyle teknede (soldaki fotorafta, sada).
olduka dzenli hale gelmeye balar. Eybolu'nun stanbul'daki evresi ilk yolculuklarn kadrosunu oluturur. Birka sefer sonra, ilk tekne (bu, 1945'tek 'Macera' olabilir) braklr ve asl emektar, yani Ali Kaptanlar'n tirandili 'Hrriyet' devreye girer. Balk bir sre sonra turlara katlmaz olur. Yetmilerde Sabahattin Eybolu'nun lmnden sonra da ilk turlarda bulunmu bakalar gelenei devam ettirir. LK TURLARDA DURUM Evet, bu ilk turlarda acaba " durum neydi" ? lkin ortalk tamamen sszd. Hayatta byle bir keyif olduunu bilen yoktu -hele buralarda. Onun iin her yer bakirdi. evre durumu byle. Tekneye gelince, tekne de gezmek ve keyfetmek iin yaplmamt. 'Konfor' denebilecek herhangi bir 'fazlal' yoktu. Konfor bir yana, tuvaleti bile yoktu. Erkek gemicilerin yk tad ve sngere kt tirandilde bu tr ilerin snrl ihtiyalar gzetilerek yaplmt. Onun iin, 'kadnlar ve tuvalet' bal altnda yer alanlar zellikle destan gibi anlatlrd. Tuvalet yok. Teknenin yanndan
bir tertibat denize sarktlp kpeteye balanyor. 'htiya sahibi' orada oturarak ihtiyacn gryor. Dahiyane, phesiz. Ama mutlaka ok zor. Tabii yalnz fiziksel anlamda deil, zorluu. Ben bu ekiple denize kmadm. Onlardan (nk ounu tanrm) ve onlarla denize kanlardan bunun nasl bir Mavi Yolculuk olduunu duyardm. Galiba bu duyduklarmdan tr katlmak istemedim. DN BR AYN GB... Neydi, itici gelen? Sanrm ncelikle 'tren' havas. Neredeyse dini bir ayin gibi grlmesi. nsan beyninin 'cerebral' yan, duygusal yanndan nce ya da daha hzl geliiyor ya da her neyse oluyor ve bir miza dengesizlii gibi bir ey ortaya kyor. rnein bir k, okuyup dnp ateist olmaya karar veriyor; bylece, ime doduu dinin 'akad'n de yerine getirmiyor v.b. Ama pek ok durumda, bu kiilerin ayn tapnma duygusunu baka trl dncelere, kiilere, kavramlara v.b. tadklarm, transfer ettiklerini de gryoruz. Bu elbette bildik anlamda bir tapnma deil, ama onun baz izlerini tayor.
yor, bizim son mirass olduumuz bir Anadolu doa ve kltr tarihi misyonu oluturuluyordu. Yolculukta konaklanan yerlerde birtakm insanlar -'yerliler'- vard, ama bunlar tam Adonis ya da Endymion'a, oluan o 'teori'nin insanlarna pek benzetiliyorlard. Bu nedenle onlar yokmu gibi davramlabilirdi. Ama daha iyisi, onlar incelemek, davran ve szlerinden, binlerce yldr szlp gelen o kltrn bilgeliine, estetiine, drstlne v.b. dair bir eyler yakalamakt. Binlerce yldr szlp gelmi, ama tam da u srada her nedense anlalamayan, birdenbire matlaan u kltrn, o kyllerin bilinaltna szm krntlarn toplayp yeniden bir araya getirerek, resmi yeniden ina etmek.
RKETLEME NASIL BALADI?
Resim yemden ina edilirken 'adi ounluk' bu iten haberdar oldu. Yetmilerin ortasnda Bodrum veya Marmaris'e gittiimizde, bu i iin yaplm tekneler ortal kaplamt. profesyonellemiti. Bundan byle her ey bu ticari kanalda yrd. Yabanc yatlar da gneybat Ege'nin gzel kelerini kefetmekte yerlilere katld. Ama bir on yl ncesiyle kyaslanamayacak kadar bym olan bu kalabalk iinde, Knidos'ta Praksiteles'in Aphrodte'sinin yerini hayal eden, bununla Egeli sngercinin mimiini balantlandrmaya alan Cevat akir'in ne dnp ne duyduunu bilen yoktu -bilse de anlamayacak oktu. Bylece hep birlikte hzla 'ibadet'ten 'ticaret'e getik. Furya halinde yaplan guletler durmadan deien koullarla baa kamadlar, mteri bulamadlar v.b. Mavi Tur irketlemeye balad. Bu tabii 'kitle turizmi' demek. Kitle turizmi, olabilecek her yerde, her biimde, her frsatta 'bayalamak' demek. 'Mavi Yolculuk' kavramnn
evveliyat tamamen 'elitist' nclerden balamt. Bylece bunun tam kartna geildi -yaznn banda izmeye altm manzaralarla. Bylece, ne olmu oldu? rnein, bu i batt m? Umut var m, yok mu? Bu yazda Ege balamnda ve buraya zg bir 'Mavi Yolculuk' klt erevesinde anlattm eyler, aslnda btn dnyada oldu. Halen de oluyor. O anlamda, ortada yle ok zel bir durum yok. Bizim durumumuzda, fiziksel bozulma bir hayli ilerlemi bir noktada belki, ama durdurulamaz ya da geri dnlemez bir noktada deil hl. 'PANZEHR' YOK!.. Doa ve gzellik, sonuta kimsenin zel mal deil. Sizce anlaml deerlere gre, bu kalabala ve bu ticarilemeye bakp bakp kahrolabilirsiniz; ya da bu kadar ok sayda insann da bu gzellikleri tanmaya balamasna sevinebilirsiniz. Bence sorun nicelikte deil; ama "nicelik", yani somut konuursak bu kalabalk, bir kere 'ah, ne gzel' gzel bir ekilde ifade edebilecek kltr edinmemi. Belki urada denize bakp bakp
feci naralar atan, sonra da mlekleme suya atlayp su sratmaya alan delikanlnn, bu koyda grd gzellik karsndaki duygular, ham haliyle, Cevat akr'inkilerden ok farkl deil. Ama o bunu ancak bu vahi sesler ve jestlerle aa vurabiliyor, baka bir dili, baka kelimeleri yok. kincisi de bu, 'kelimeler'le anlattm kltr: Elinde byle aralar olmaynca, inceltemiyor duygusunu. Homeros'u duymam ya da 'arap rengi deniz' tamlamasn iitmemi. Bir eyi bir eyin yanna koyup onunla bir paralellik, bir kontrast v.b. bulmasn bilmiyor, nk aralarna sahip deil. 'Kanatl szler'e binip umay renemedii iin oradaki deniz motosikletine ya da burnumun dibindeki muza binip umaya alyor. Sorun saylarda deil, saylarn anlamnda. Ama bunun panzehiri, bir eski Mavi Yolcu 'nun u ortamda belirip, elindeki liri iki tngrdattktan sonra, 'Sizi Apollon'un huzurunda daha saygl davranmaya davet ediyorum' demesi deil. Belki bir 'panzehir' zaten yok, ama bu, kesinlikle hi deil-
Bedri Rahmi Eybolu'nun dzenledii bir Mavi Yolculuk daha: Sait Faik de yolcular arasnda (Magdalena Rufer/ Sabahattin Eybolu arivi)
Ylmaz Gney, bundan tam 16 yl nce yani 9 Eyll 1984'te, yurtdna kandan yl sonra Paris'te yaama veda etti. Bugn, sanat ve kiilii, hl tartlyor. Biz de 'irkin Kral'n ilk admlarn izledik: Gney'i kim ya da kimler yaratmt?.. Nasl ve hangi koullarda?..
dar karmak bir grnm ortaya koysa da olayn ana kaynaklar Gney'in 'alkantl kiiliinde' gizlidir. Gney, kan daval, yoksul bir kyl ailesinin ocuudur. Zor koullar altnda geen ocukluu aclarla doludur. Ezik bymtr. Ortaokul rencilii sralarnda, o dnem sinemaclarnn deyimiyle, 'pursantj memurluu' yapmtr. Bu ilkel programclk sistemine gre, birka kuru yvmiye karlnda pasl teneke kutular iindeki film bobinlerini sinemadan sinemaya tayarak, onlar izleyerek Trk sinema seyircisini tanyacaktr. Seyircinin hangi sahnelerde cokuya kapldna, hangi sahnelerde aladna, hznlendiine birinci elden tank olacaktr. ATIF YILMAZ'LA ALIMA nl sveli ynetmen Ingmar Bergman, bir sylei srasnda der ki, "Film yapmak benim iin bir varolu nedenidir." te Ylmaz Gney de ilk genlik yllarndan balayarak, bu yeni yaam biimi iinde sevirciyi tanmaya alp elde ettii birikimleriyle, byle bir 'varoluun yolunu' arayacaktr . Ama nasl? nce Atf Ylmaz gibi usta bir ynetmenle alr. Asistanlk yapar , senaryo almalarna katlr. Oyunculuu dener. Bu arada da eitli edebiyat dergilerine ykler yazarak aydn evrenin ilgisini ekmeye alr. lk aamada deilse de, daha sonraki dnemlerde elinin kalem tutmasnn yararlarn grecektir. LK CEZAEV DENEY Atf Ylmaz'n ynetip Gney'in asistanlk yapt, senaryo almalarna katld, barollerini paylat 'Bu Vatann ocuklar' ve 'Alageyik', dzeyli filmler olmalarna karn, dnemin koullar iinde, bir "yldz yaratmaya' yeterli deildir. Or-
AGH ZG
nce sorular yle alabilir: "ou kez yapay" gndemler yaratlarak srekli tartlan ve zellikle de kar grlere gre, 'adi bir katil' ya da 'lmpen bir kiilik' olarak sulanan Ylmaz Gney kimdir? Nedir, ne deildir?.. Gney' kim ya da kimler yaratmtr?.. Nasl ve hangi koullarda?.." Gney'in zel yaamna ve sinemac kiiliine, zellikle de frtnal ykseliini gerekletiren olaylar dizisine baktmzda, bu sorularla ilgili eitli ipular bulabiliriz. Bu ipular ilk bakta ne ka-
hon M. Arburnu'nun Necati Cumal'dan uyarlad 'Ttn Zaman' da bu tr bir almadr. Kald ki, bu ara yazd bir yk ( Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri) nedeniyle sinema yaam kesintiye urar. 'Komnizm propagandas' sulamasyla yarglanp Paakaps ve Nevehir cezaevlerinde bir buuk yl yatar, ardndan Konya'ya srgne gnderilir. zgrlne kavutuunda yeni ve zorlu bir dnem balayacaktr Gney iin. Yapmclar uzun sre i vermez. Aydnlara da kskndr. Gney' hapse girmeden nce, 'gen bir hikayeci' olarak ilk 'kefeden' Vedat Gnyol'dur aslnda... Ama buna ramen, o yine yalnzdr. Yakn dostlar dnda bekledii destei gremez. Ve o gnlerle ilgili olarak unlar svler: "Bir taraftan aydnlara gveniyorum. Roman yazmm, kimse bununla ilgilenmiyor. Ancak 1963'n sonunda, kk firmalarla almay dndm... Kapka, hrsz, elini versen kolunu kapan firmalar var. Onlarla alrsam belki bir ey yaparm diye dnmeye baladm." Gney zorunlu olarak taktik deitirecektir. Taviz verse de bundan byle koullarn kendi yaratacaktr . Ne pahasna olursa olsun amac halkla btnlemektir Onun desteini alp onun gzne girerse ancak bir
yerlere gelebilecektir. Gerekte Gney'in amac ynetmenliktir. Byle bir amaca ulamann en kestirme yolu, yldzlaarak g kazanmaktr. LK GE REKORU te 'srgnden dnyle' balayan bu yeni dnemin ilk filmi, 'kisi de Cesurdu' adn tar. Film, Beyolu'nun byk sinemalarna giremez; ama Anadolu'nun tm blgelerinde gie rekorlar krar. Senaryosunu da Gney'in yazd filmde, Nevehir Hapishanesi'nde tand Ali Duran isimli bir kabadaynn yks anlatlr. Bu yk bir anlamda, Ylmaz Gney'in yaamyla da paralellikler tar. Anlatlan srgn dn, 'ana'sna kavumak iin rpnan bir adamn yksdr. Film, ilkel koullarda ekilmitir, ama finaldeki istasyon sahnesi kolay kolay akldan kmaz: Dmanlar tarafndan kurunlanan kabadaynn, kendisini anasna kavuturacak trene doru bir yry vardr ki...
NCE OCUKLAR...
Ylmaz Gney'i nce ocuk seyirci alklayacaktr. Nevzat alkuu, bu olay bir ansnda yle dile getirir: ".. .Bir gn mahalle arkadalarmdan biriyle Yeni Sinema'ya (Bursa) gitmitik. O gn 'kisi de Cesurdu' adl bir film oynuyordu. Filmin sonu olduka duygusald. Bu duygusal sonun ardndan ben de arkadam da ok geirmi gibiydik. Filmin sonunda 'Ana, ana' diyerek len mert kabadaynn tesirine girmitik. lk defa karlatmz o 'mert kabaday' rolndeki oyuncuya tutulmutuk. lkin adn ezberledik: Ylmaz Gney. Daha sonra gelecek filmlerini gzledik. Ve beklediklerimiz geldi. Kamal Zeybek, Koero, On Korkusuz Adam, Kasmpaal Recep, nz de Mhlarm, Haracma Dokunma vs. Ylmaz Gney'i ilkin biz ocuklar sevmitik. Minicik ellerimizle bizler alklamtk onu..."
HAYALET GB BR ROL
Tun Baaran'n ynettii 'On Korkusuz Adam'daki suskun kiiliiyle, ok kk bir rolde oynamasna karn, alklanan yine Ylmaz Gney'dir. 'On Korkusuz Adam', Gney'in kitleleri byle diyalogsuz ve 'hayalet gibi bir rolle' nasl etkileyebileceini gsterebilme asndan, ilgin bir denemedir. Bir aktrn yaamnda dzeysiz ve sradanl aamayan yle filmler vardr ki, tm ilkelliklerine karn, beklenmedik klar olutururlar. Bir denge kurarlar. te Ylmaz Gney, ktlerle iyiler arasnda byle bir dengeyi kurabilen bir sinemac olarak da ne kar. rade d baz ani klar hari, Gney her eyi bilinciyle zmler.
'KRAL'A KARI 'RKN KRAL'
yayn ynetmenliini yapt Ses dergisinde zar zor 'iki stunluk bir habere' konuk olabiliyorsa, nedenlerini aratrr. Ye bilir ki, salon filmlerinin sinekkayd Hasl jnlerinin keleri tuttuu bir dnemde, Eme'in deerlendirmesiyle, 'sokaktaki adam'dr... Ama Gney, ne zamanki Kulp 12'de bir tartma sonucu kiiyi bakla yaralar, ite o zaman glgesi yzne vuran dolma burunlu, kavruk yzl, krsal kkenli oyuncuya, 'silme drt byk sayfa' alr. in ilgin yan, Gney o sralar, 'nz de Mhlarm' adyla yeni bir film bitirmitir! BLNEN MEDYATK TUZAKLAR Gney'in 'irkin kral' yaktrmasn kabullenip uzun sre tepkisiz kalmas, 'kz pen jnler'e kar alnm bir tavrdr. Kald ki, byle bir tavr sonucu, sokaktaki seyirciyi aalk kompleksinden kurtarp onlarn szcln yaparak destek ald kitle zerinde gcn kant-
layacaktr. Bu kantlama srecinde, poplizme anak tutup, bilerek medyatk tuzaklara der. O gnn arpk koullar iinde, dn vemeden bir yerlere varlmayacann, bir eyler vermeden bir eylerin alnamayacann bilincindedir. 'irkin Kral' gibi medyatik bir yaktrmayla anlan Ylmaz Gney, gerekten 'irkin bir adam' mdr? Kesinlikle hayr. Baz belgesellerde doum tarihi
Ylmaz Gney, Glsn Kamu ile birlikte 'irkin Kral'da (sol sayfada); altta ise 'kiside Cesurdu' filminde.
Ayhan Ik bir 'kral' ise Ylmaz Gney de onun kart olarak, 'irkin kral'dr. Her eyin hesabn yapar, dnr. rnein, etin Eme'in
maz Gney'le yllar nceki bir ansn anlatrken, filmlerindeki sevdii ve etkisi altnda kald sahneleri yle sralar: "Baba'daki ocuun arka bahede bir horozu kovalamasn, 'Umutsuzlar'da bir mafya toplantsnda kkn penceresinden tekir kediye bakn, 'Ac'da Fatma Girik krei kafasna indirdiinde, dmeden nce ona bakn, 'Umut'un ilk yars, baz unutulmu 'irkin kral' filmlerindeki unutulmaz kk sahneler..." Baydur'un ilk anmsadklaryd. 'SEYYT HAN'LA LK KEZ... Ve bir sr 'dknt' filmden sonra, ynetmenliini yapt 'Seyyit Han'la ilk kez aydnlarn dikkatini eker. Kemal Tahir'in bu konuda syledikleri hayli ilgintir: "Ylmaz Gney, gerekten halktan yetimi, halkn bir eyi nasl grmek istediini belki derin ilmiyle deil, yaantsyla bilen bir halk sanatsdr. Benim byle sanatlardan bir aydn olarak renecek ok eylerim olduuna inanyorum." Evrensellie doru yol alnn ilk filmi 'Umut'la da Ylmaz Gney sinemasnn etkileri yurtdna taar. Marcel Martin 'Umut'la Trk sinemasn kefeder. Ya Elia Kazan'n ve Henri Laglois'nn hayranl... Ne var ki 'Umut'un bir sahnesinde, soymak istedii dev yapl Amerika-
l zenciden dayak yemesi, sadk seyircisine ters der. YILMAZ GNEY NASIL DAYAK YER?.. Seyircisinin barna bast Gney, nasl dayak yerdi? Ve 'Umut' bu nedenlerle 'i yapmaz'. Seyircisi onu, bata nasl grmek istediyse, nasl 'stn erkek ideolojisi'nin bir simgesi olarak kabul ettiyse, onu ayn kalplar iinde dleyecektir. Gneyin alamas bile yasaktr. Oysa Gney, duyarl bir kiiliin sahibiydi, elikileri olsa da... Nebahat ehre ile evlenmeden nce, birlikte yaadklar evde, Rodrigo'nun Gitar Konertosu'nu dinlerken gzleri dolmam myd? Gney'in aklamasna gre, babas Hamit, zaza; annesi Gll, Mu krtlerindendi. Bir Krt ailesinin ocuu olan Gney'in ilk gnlerinde 'byle bir sorunu' yoktu. Ama yllar sonra 'krt kimlii'nin ne karlarak anlmas, dnemin siyasal koullar iine ekilmesi nedeniyle sanatsal baars glgeleniyordu. Uluda niversitesi Fen Fakltesi'nden Yavuz obanolu'nun saptamas da bu dorultudayd: "zlerek belirtmeliyim ki, Trk sinemasnn yetitirdii belki de en iyi sinemac olan Ylmaz Gney'in politik kimlii, ideolojik poplizm adna smrlmektedir," Elbette bu 'idelolojik smr'de, Gney'in de hatalar vard. 'irkin kral'lk dneminde onu dlayan, ancak kamerasn bir silah gibi kullanmasndan sonra siyasal karlar sonucu destek veren bir kesimin tuzana dmt Gney. Ama yine de. Ylmaz Gney ya da bir bakas, kim olursa olsun; bir sanatnn politik kimliiyle sanatsal yaklamlarnn ayr ayr deerlendirilmesi gerekirdi...
Ylmaz Gney Trkiye'den ayrlmadan ksa bir sre nce... Altta, Gney 1958'de evrilen 'Bu Vatann ocuklar' filminde Ali Ekdal ve Nurhan Nur ile birlikte. ocuk yldzlar ise Nesrin ile Atilla.
srekli yanl yazlan ve de 'irkin kral' yaktrmas konusunda yanla denler, asl gerei bu olayn tan yazar ve romanc Tark Dursun K.'ya sorabilirler. VE N POLSYE TARAFI lk nikahl ei Nebahat ehre'nin zerine araba srmesi, aynalardaki hayaline ate etmesi, bir kumarhanede ifte tabancayla yakalanmas gibi polisiye olaylar bir yana braklrsa, karizmatik kiilii hep ne kar. Kim olursanz olun, sizi etkiler. Baklaryla, yryyle, kendine zel tavrlaryla, saygnlyla ve de sevecenliiyle... Bu karizma, ister istemez filmlerine de yansmaktadr. Yazar Mehmet Baydur, Yl-
14 Eyll 1974 tarihinde Ylmaz Gney Yumurtalk savcsn vurmu ve bu sula yarglanmt.
GNEYN GEREK YARATICISI nl sanatnn bir yaratc olarak temel zellii, oynadn yaamas, yaadn da oynamasyd. rnein, Gney ocukluunu yaayamamsa, filmlerinde ocuklar olacakt. Nikahsz ei Can nal'dan doma kz Elife gerektii biimde 'babalk' yapamamsa, bu sevgiden uzak yaamsa, kendi kendisiyle hesaplaacakt. Gnah kartt 'Canl Hedef adl filmde olduu gibi... Ele ald yklerine dek, zellikle de brahim Tatlses'in taklit etmeye alt Gney, ancak Ylmaz Gney'le kyaslanabilirdi. imdi yeniden baa dnp anahtar soruyu yantlayalm: "irkin Kral'n ve Ylmaz Gney'in gerek yaratcs kimdi?.." Olaylarn akna baktmzda gryorduk ki, halkn kitlesel destei altnda, kendine zg bilinli kullanm taktiiyle Gney'i yaratan, 'kendisi' idi. Ve yazmz noktalarken, Dr. Bernardo Carduci'nin u top-
lumsal genellemesine bir kulak verelim: "Toplumumuz sadece hzlanmakla kalmyor, ayn zamanda daha yksek sesli ve daha parlak bir hal alyor. Baka insanlarn farkmza varmas iin gittike daha gl bir kiilie ihtiya duyuyoruz. Bunu Howard Stern gibi arkclarn. Denis Rodman gibi acayip insanlarn ortaya knda grebiliriz. nsanlar sadece fark edilmek iin bile gittike daha acayip yollara bavuruyorlar." FT KLKL SNEMACI Bu psiko-sosyal saptamada ad geenleri tanmyoruz; ama Gney'i, birbirleriyle elien ift kiilikli bir sinemac olarak iyi tanyoruz. Ve alt izilmesi en nemli gereklerden biri de u: "Nasl ka kaldrmak, kaslmak gibi yapay tavrlar, yalnzca Ayhan Ik gibi ciddi bir aktre yakyorsa; Ylmaz Gney'in de yaamndaki sansasyonel olaylar, peinden srkledii yanda kitlenin deerlendirmesiyle ona yakyordu. yi ya da kt, her hareketi seyircisinin gznde
garip bir ekilde byk bir 'gce dnyordu'. Ve bu nedenle Trk sinemasnda szcln yapt kitle, onu her zaman hogryle karlayp balamaya hazrd." Ve balamt da...
OLMPYAT OYUNLARI
Dnyann hemen her yannda en fazla izlenen spor olan futbol dnda, sporun belli branlarn seven ve byk organizasyonlar izleyen sporseverler kendi yldzlarn asla unutmazlar ve yeni sporcularda hep o eski gz-
delerinden izler bulmak isterler. Baz sporcular da vardr ki, yalnzca o sporu sevenleri deil, herkesi etkiler ve yllarca unutulmaz. Byleleri o kadar azdr
ki...
ylesine naif, krlgan, 14 yann masumiyetiyle etkileyici ve sevimliydi ki Nadia Comaneci, ekrana yle bir gzatan, onu grd an, tm yarmay soluksuz izlemekten kendini alamyordu. O kk kzla cimnastik sporu bir anda ok popler hale gelmiti.
Oyunlar, yeniyle eskinin kaynat, Fransz slubundaki mimarinin Amerikan tarzyla uyum salad bir ehirde yapld. Hemen tm yarmalar byk ilgi toplad. Cimnastik, balangta pek kimsenin umurunda deildi. Bir ey oldu ve her ey deiti. Sonralar herkes kabul etti ki, 1976'nn yldz 14 yandaki masum gzellii, iten zerafetiyle bir anda herkesin kalbini kazanan 'kk' cimnastiki Nadia Comaneci'ydi. O, bu spora yepyeni bir hava vermeyi baarmt.
NL 'COMANEC TAKLASI'
Yetenekli, farkl orijinal figrlerle dolu serileriyle en mklpesent cimnastik severleri bile kendine hayran brakmt. Bir anda halkn sevgilisi olmutu. Yer hareketlerinde bronz madalya aldktan sonra, o zamana kadar grlmemi kolaylkta bir asimetrik paralel serisiyle tam puan alm ve ilk altn madalyasn boynuna takmt. Denge, cimnastik sporunun en zorlu yarmalarndan biriydi. Tek ayak zerinde, ince, uzun denge aleti zerindeki serisine baladnda salondaki herkes nefesini tutmu, bu harika gsteriyi izliyordu. Her zor figrnden sonra yzn aydnlatan glmseyiiyle televizyon bana toplanm yzmilyonlarca insan da etkilediinin farkndayd sanki, tek eliyle destek almadan nl 'Comaneci taklas'n ilk kez orada att. Tribnler alktan yklyordu. Kk Rumen kz, cimnastie teknik mkemmellie dayal yepyeni bir boyut kazandrmt. Cimnastik, o scak Austos gnlerinde bir anda ok sevilmi, Comaneci'nin figrleri restoranlarda, barlarda, evlerde tekrar tekrar izlenen bir gsteri haline dnmt. Yaarken bir efsane oluvermiti, o kk kz...
OLMPYAT OYUNLARI
DRT YIL SONRA MOSKOVA'DA Aradan 4 yl geti. ABD ve birok Batl lkenin boykotuyla bir anda sihrini kaybeden Moskova Olimpiyat'na katlanlar arasnda yllardr unutulmayan bir yldz da vard. O kk kz bir hayli deimiti. 1 8 yanda, vcut lleri hayli gelimi, farkl bir grnm kazanmt. Boyu 10 santimetre uzam ve 10 kilo almt, Nadia. Antrenr Koraly, "Onun da yatlar gibi, normal geliim gstermesini istedik. Gelikin bir kz, ama hl ok iyi" diyordu. Deimeyen tek ey ise spordaki stnl ve yzn aydnlatan tebessmyd. Ve Moskova'da o hereyi deitirecek uzun gece balad. MLYONLAR OKTA!.. Herey yolunda giderken asimetrik paralel serisinde beklenmedik bir anda ellerinin 'bar'dan kaymas ve dmesi, yalnzca Comaneci'yi deil, milyonlarca Comaneci hayrann da oka sokmutu. Bireysel finalde altn madalya kazanabilmesi iin en iyi olduu alet olan 'Denge'de 9.95 puan almas gerekiyordu. 9.90 puan alrsa altn madalyay Ruslarn gen yldz Elena Davidova'yla paylaacakt. Bir nceki yarmada 10 tam puan ald 'Denge'de bu defa biraz tedirgindi Nadia, hareketleri yine byk kolaylkla gerekletiriyor, serinin gerektirdii tm glkleri amay baaryordu; ama ne olduu tam anlalmayan bir tedirginlik hakimdi tm hareketlerine. Az nce 'asimetrik paralel'den dmt ve yz allak bullakt. Souk Rus seyircisi, her eye ramen hatasz gerekleen serinin tamamlanmasndan sonra gnlsz de olsa Comaneci'yi alklayarak centilmenliini gsterdi. Sra 'skorbord'da yanacak puan beklemeye kalmt. Normal olarak en ge 1 dakika iinde sonu aklanrd. 4 yl ncesinin prensesinin, ikinci olimpiyat altn iin gerekli 9.95 puan almasn bekliyordu herkes. Hakemlerin karar vermeleri ve tartmalar dakikalarca srd. TAM BR SKANDAL Aradan tam 20 yl geti. O geceyi hatrladmda, hl fkelenmekten kendimi alamyorum. Gen bir yaync ve Comaneci'nin performansyla birlikte cimnastik sporuna kazandrlm hayranlardan biri olarak tam 28 dakika o merak ve endie dolu dakikalar TV bandaki seyircilerle canl yaynda birlikte yayorduk. Ve sonunda aklanan puan tam bir skandaldi. Rus ve Polonyal hakemler kasten ok dk puanlar vermiler ve altn madalyay Nadia'nn avucundan ekip almlard. Skorbord'da 9.85 yazyordu. Comaneci bireysel finalde ikinci olimpiyat altnn alamamt. Olimpiyat tarihine yetenei ve zerafetiyle damgasn vurmu, cimnastik sporuna milyonlarca yeni hayran kazandrm bu kk kz adeta cezalandrlmt. TOPLAM 9 MADALYA Geri, sonraki alet finallerinde altn madalyalar kazand ve iki olimpiyatta 5'i altn, toplam 9 madalyayla cimnastik sporunun unutulmazlar arasnda yer ald Nadia Comaneci ama bireysel finalde st ste iki olimpiyatta altn madalya kazanan sporcu olma erefi, iki hakemin keyfi kararyla engellendi ve olimpiyat tarihine ar bir leke srld. Ne 1984'de Mary Lou Retton, ne 1988'de Elena uunova, ne de 1992'de Tatyana Gotsu Comaneci'nin yaratt sihre yaklaamadlar bile. Nadia Comaneci, varlyla bir anda kendisine ve cimnastik sporuna dnya apnda yeni hayran kitleleri kazandrmay baarmt. Onun ayrlmasyla oluan boluk bir trl doldurulamad. Ama bunun belki de en belli bal nedenlerinden biri, Nadia'ya Moskova'daki o souk gecede yaplan ak hakszlkt. Bugn Davidova'nn ismini kimse hatrlamyor. Ama Comaneci daha uzun yllar bu sporun sembol olmaya devam edecek. Bu satrlarn yazar ise, ksa sre iinde tutkunu olduu cimnastik sporundan o gece tamamen koptu. Adalet duygusunun bylesine kabaca rencide edildii bir spor asla ekici olamazd. Cimnastik sporu, kendi yldzn yaratm ve sonra soukkanllkla onu ortadan kaldrmay baarmt.
Moskova'da artk 'kk bir kz' deil, doa! geliimini tamamlam bir gen kzd (stte). Her zaman kolayca atlad 'bar'dan eli kayp dtnde salonu derin bir sessizlik kaplad (altta).
VL SOMALI
rk futbolunun Pele'si, son yllarda, 100 kilonun zerine kmt. Buna ramen her frsatta mein yuvarlan peinde kouyor ve yaz mevsiminin ar sca altnda gsteri malarnda oynuyordu. 'Perembenin gelii, arambadan bellidir' misali, bu tazyike daha fazla dayanamayacak olan kalbinin bir gn stop edecei kanlmazd. Etrafndaki szde arkadalar, onu yine yanl ynlendirmiler ve 40 ya st oluan bedensel zaafiyetleri dikkate almadan, top oynamasna gz yummulard. Onun futboluyla tatmine ulamak iin denetim grevlerini yapmamlar, hayat ile de kumar oynamasna suskun kalmlard. Unutulmaz byk futbolcu Yusuf Tunaolu, benim deer verdiim en kaliteli dostlarmdan biriydi. Onunla, futbolu brakp spor yazar olduu gnlerde, Basn Tribnnde perinlemitik dostluumuzu. 'Baba Hakk'nn, 'Baba Recep'in futbolu braktklar gn duyduum znty, o yeil sahalardan koptuu zaman da yaamtm bir kez daha... Zamansz lm ise tarifi g hisler yaatt bana... Cenaze trenine ise bile bile katlmadm. Zira, bir zamanlar futbolculuu gndemdeyken ona hi tolerans tanmadan ac ac eletirenleri, basn mesubu olma abasnda iken ise srf 'Beiktal' olduu iin alt gazeteden ayan kaydranlar, yzlerindeki sahte ifadeleriyle camide ov yaparlarken grmek beni ileden karacakt... Yusuf'u gerekten sevdikleri iin, son yolculuuna katlan gerek dostlarn tenzih ederim phesiz... Yusuf Tunaolu'nun hayat ibret alnacak hadiselerle dolu-
YUSUF-SANLI,
AMPYONLUK
1963-64 Futbol Sezonu tamamlanmak zereydi. Trkiye Ligi'nin ampiyonunu belirleyecek final ma, Beikta ile Galatasaray arasnda oynanacakt. Siyah-beyazl takm berabere kalsa bile, ampiyon olacakt... Ma gn takmda bir tedirginlik hakimdi. Zira -drt gnden beri fslt gazetesinin etrafa yayd 'enol-Birol Fener'le anlam' dedikodusu, gzle grlr lde takmn konsantrasyonunu bozmu bulunuyordu... Soyunma odasndaki bu olumsuzluu gren 'Baba Hakk', kaptan Birol'u bir keye ekmi ve "Sylenenler doru mu olum?" demiti sembol oyuncusuna... "Baba, hepsi yalan. Biz imdi sadece Beikta'n ampiyonluunu dnyoruz" cevabn almt takm kaptanndan... Ama ne yazk ki, gerek bakayd. O dnemdeki ok gl kadrosuyla, Galatasaray' rahatlkla altedecek verilere sahip olan siyah-beyazl takm, ruhunu son anda Fener'e vermi oyuncularla bu finali kazanamayacakt phesiz... Nitekim yle de oldu. ampiyonluk Galatasaray'a, 'enol-Brol' da, 'zafer slogan' ile birlikte Fenerbane'ye kaptrlmt. Olay, Trk spor basnnda ok geni bir biimde yer alm, Hrriyet, Milliyet gibi byk gazetelerin manetlerini igal etmiti gnlerce... Tarafl-tarafsz geni bir kitle, 'Beikta bu kayplarn nasl kapatacak?' endiesini tayor; bir kesim futbolsever de, 'Karakartal uzun bir dnem toparlanamaz' diyordu.
Siyah-beyazl taraftarlar, ampiyonluun yitirilmesinden ziyade, bu iki as oyuncunun Fenerbahe'ye transferlerini kabullenememiler ve drt yldr tm stadlarda Beikta'n 'za-
nn stadyumundaki bir BeiktaGalatasaray mandan Popler TARH/ Eyll 2000 97 enstantane. Tunaolu (BJK), Yusuf Soldan Ahmet (GS), ve (sol byk (yanda). plandakiler: Beikta'n Erdem Yusuf sayfada). Tunaolu Cokun yldz Naci n (GS) Berman (BJK)
Beikta Bakan 'Baba' Hakk, eref Stadnn soyunma odasnda nemli bir ma ncesinde moral konumas yapyor (sada): Soldan beinci Yusuf Tunaolu. Alttaki fotorafta BeiktaFenerbahe malarndan birinde bir karambol: Soldan saa, Vedat Okyar (BJK), Yusuf Tunaolu (BJK) ve Nedim Doan (FB).
fer arks' olarak seslendirdikleri 'enol-Birol Gooolll' slogann sar-lacvertli taraftarlara kaptrdklar iin kahrolmulard. Bu vesileyle Beikta Futbol Takm'nn tepesine ken kara bulutlan datmak, Trk futbol tarihinin en byk yldz olan 'Baba' Hakk Yeten'e dmt yine... enol ile Birol'un transferleri sonucunda kadrosu gerekten glenen Fenerbahe cephesinde Beikta'a vurulan darbenin ar sevinci yaanrken, siyah-beyazl camiann Akaretler'deki kulp lokalinde bir lm sessizlii sryordu adeta... Beikta'n gemiteki en parlak dnemine futbolcu ve kaptan olarak damgasn vuran, sz konusu dnemde ise bakanln stlenen "Baba' Hakk, tertipledii basn toplantsnda u aklamay yapyordu spor yazarlarna: "enol-Birol gider... Onlarn yerlerinde siyah-beyaz formay Yusuf ile Sanl giyer." Gerekten de olay "Baba' Hakk'nm dedii gibi geliir ve Beikta'n altyapsndan yetien bu iki mstesna yetenek, ok k-
sa zamanda (A) takmna uyum salayarak, Kadky'e tananlarn yerlerini doldurmakta gecikmezler.
LGE 'BEKTA' DAMGASI
te Yusuf Tunaolu ve Sanl Saraliolu'nun gencecik yalarnda Beikta profesyonel kadrosundaki futbol yaamlar byle balar. Bu arada Galataray'n sper yldzlarndan Suat Mamat da siyah-beyaz renklere intisap etmi ve bu lnn organizatrlndeki Beikta, 196465 sezonunda 'ikinci', 1965-66 ile 1966-67 sezonlarnda da ampiyon olarak, Trkiye ligine damgasn vurmutur. Bata 'Baba' Hakk olmak zere Trk futboluna damgasn vurmu Gndz Kl, Efak Ayka, 'Byk' ve 'Kk' Fikret'ler gibi tm futbol otoriteleri, Yusuf Tunaolu'nu deerlendirirlerken sanki tek azdan konuuyorlard. "Byle bir yetenek 30-40 yl da bir yetiir, futbol sahalarmzda" diyorlard itenlikle... 1964 ile 1969 yllar arasna san 5 yllk zaman dilimi iinde Yusuf'lu Beikta, 2 defa Trkiye Ligi ampiyonu ve 3 defa da Trkiye Ligi ikincisi olarak devaml zirvedeki yerini korudu. Ama ne yazk ki, futbolu gibi zel yaants da ok hzl geliiyordu Yusuf'un. Gece hayat ile de gazetelere konu olmaya balamt. Gsterili fizii ile kadnlar zerindeki etkisi, ona bol hanm arkadala birlikte dert de getirmeye balamt.
MEUM TRAFK KAZASI
1960'l yllarn ortasna doru Yusuf, vatani grevini de yapmaya balamt. Beikta ile birlikte Ordu Milli Takm'nda da yer almaktayd. 1965 ylnda Belika'da organize edilen 'Ordulararas Dnya Futbol ampiyonas' karlamalarnda ortaya koyduu performansla Belikal seyircileri de etkisi altna almt.
98 Popler TARH / Eyll 2000
O yllarda Avrupa futboluna damgasn basm en nemli armadalardan biri olan Anderlecht'in transfer listesindeki ilk isim olma ansn yakalad. Belikal yneticiler, "Bu mstesna yetenek, mutlaka Avrupa arenasna kmaldr" diyorlar ve transferini gerekletirmek iin Beikta ile anlamakta gecikmemeye zen gsteriyorlard. Sonuta anlama salanm, ona iddetle ihtiyac olmasna ramen, Beikta srf geleceini dnerek z evlad Yusuf'u Anderlecht'e vermekte tereddt bile etmemiti. Yukarda da belirttik ya, ok hzl yaamaya balamt. Byle bir mutlu olaya ramen, kendini disipline etmek yerine, gece trafiine devam etti ve bir gece yars Boaz'da arabasn aaca bindirdi. Ertesi gn tm gazetelerin manetlerindeydi...
Vi Somal'dan
eikta Tarihi
1903 ylnda kurulan Beikta Jimnastik Kulb'nn bugne kadar yaplm en kapsaml tarih almas 1978 ylnda Vl Somali'nin hazrlad 'Beikta Spor Tarihi'dir. Atletizmden gree, basketboldan yzmeye kadar 17 spor dalnda Beikta kulbnn faaliyetleri ve sporcular bu kitapta detaylaryla anlatlyor. Tabi ki en geni blm futbola ayrlm. Beikta'n simge oyuncular, Beikta'n ampiyonluklar, gol krallar kitabn sayfalarnda yer alyor. Ancak 500 sayfalk deerli alma artk sadece sahaflarda bulunabiliyor.
Byk ans eseri arabadan yara almadan kurtulmutu, ama olay haber alan Anderlecht yneticileri, transferden vazgetiler. Eer bu anssz trafik kazas olmasayd, onu Avrupa ampiyon Kulpler Kupas ampiyonlarndan biri olan Anderlecht'te top oynarken tanyacakt btn dnya...
YERN BULAMADI Beikta'n 40'l yllara damgasn vurmu, 5'i st ste olmak zere, 8 ylda 7 defa 'lig ampiyonu' olmu ve ayn zamanda, bu dnemde oynad resmi 144 lig manda rakip kalelere tam 599 gol kaydetmi muhteem bir kadrosu vardr... te yerleri asla doldurulamam Hakk'l, erefli ve engel Hseyin'li bu kadrosunda bile, ilk l l ' d e kendisine yer bulabilecek
aptayd Yusuf Tunaolu... Ama gerek u ki, 'Baba' Gndz'n dedii gibi, "Olabilecei kadar olamayan futbolcular" kervanna katld. Bunun rakamlarla ifadesi sudur: Gene takmdan birlikte geldii Sanl Saraliolu, ayn zaman dilimi iinde (A) takm formasn 467 defa giyerken, o 253 defa terletti Beikta formasn... Ayrca Sanl'nn att gol says 91 iken, onun rakip kalelere yollad gol says 43 olarak belirlendi ayn dnemde... Her trl olumsuzlua ramen, zaman zaman kendine eki dzen verdi ve emsalsiz deerini kantlayarak, tarafl-tarafsz herkesin sevgisini kazanmay bildi yine de...
HEP ZERNE GDLD Yusuf'un takm arkada Sanl kadar verimli olmamas-
nn tek sulusu sadece kendisi deildi phesiz... Ailevi sorunlar vard. Ona sahip kacak tek dayana olan aabeyi 'subay' olduu iin, grevi nedeniyle Anadolu'da bulunuyor ve kardei Yusuf'a destek olamyordu. stanbul'un renkli gecelerini ssleyen bir takm kadncklar, gndem oluturmak ve magazin basnnda boy gstermek iin, aile ortamndan uzak Yusuf'u, adeta stne atlayarak kendi sanal ortamlarnda tutmay kolayca becermekteydiler bu yzden... Yusuf'un kulpteki hamisi 'Baba' Hakk, futbolculuk dneminde olduu gibi bakanlk dneminde de Beikta' ampiyon yapp, ayrca kasasn kra geir / Eyll 2000 99
BEKTA
Bir kadn meselesi yznden Yusuf'un Bakan stnkaya ile de aras iyi deildi o gnlerde... Biraz da bu yzden formas elinden alnmak isteniyordu. Bunu gurur meselesi yapt ve 1 yl iin Altay'a gidip, yine siyah-beyazl forma altnda harikalar yaratt, bitmediini kantlarcasna... Tekrar yuvasna dnd zaman, artk tm hrsn yitirdiini grd. Beikta' ynetenlerle tekrar ters dmek istemiyordu. Onlardan futboluna devam etmesi iin bir talep gelmediini grnce ani bir kararla, futbol hayatn noktalamasnn zaman geldiine kanaat getirdi. Halbuki en az 4-5 yl daha futbol oynayacak yatayd.
Beikta'n 1965-66 ve 1966-67 ampiyonu kadrolarndan biri nn Stadnda. Ayaktakiler, soldan saa: Gven, Suat, Yusuf, Sanl, Fehmi, Muhittin. Oturanlar: Necmi, Cokun, Kaya, Yavuz ve Rahmi (stte). Yusuf Tunaolu Beikta ve Ordu Milli Takmnda oynad yllarda (sada).
mi bir spor adamyd. Sz konusu dnemde hakknda 'Kara Kitap' hazrlanmasndan hakl olarak rahatsz olmu ve daha sonra aklanmasna ramen, kendi arzusuyla bakanlk koltuunu terk etmiti. Onun yerme gelen politikac Talat Asal ve Mehmet stnkaya'nn Yusuf apndaki oyuncularla iletiim kurmalar, baka bir deyimle, 'bakansporcu' diyalogundan ziyade 'baba-oul' ilikisi benzeri bir dayanma ile takm ynetmeleri, onlardan beklenmeyecek bir davran biimiydi.
OYNAMAK STYORDU AMA
rinde yeniden kiiliini kazanan Yusuf'lu, Sanl'l takm, adna yakr biimde, nne kan tm rakiplerini deviriyor ve haslat rekorlar kra kra ilk devreyi 'lider' olarak tamamlyordu. Fakat bu defa Futbol Federasyonu iine szm ar kulp baz yneticiler, Baba Gndz ile ekimeye baladlar ve bu srtmeler zamanla yle bir hal ald ki, Gndz Kl'a yaplan haksz tasarruflar, Beikta Futbol Takm'na da yansyarak o yln da baarszlklarla sonulanmasna neden oldu.
TEKNK ADAMLII Yusuf z be z Beiktal idi. Nitekim futbolu braktktan sonra da yuvasndan kopmad. Uzun yllar 'Beikta Altyap'da grev yaparak birok gen yetenein yetimesinde nemli rol oynad. Artk (A) takmda almak istiyordu. Sz de verilmiti kendisine... Bu talebin Ynetim Kurulu tarafndan askya alndn grnce hakl olarak krld ve bir daha dnmemek zere, 'teknik adam'lktan da uzaklat. YUSUF SPOR BASININDA Byk gazetelerden gelen yaz yazmas tekliflerine scak bakmt. Milliyet gazetesini tercih ederek 'spor yazarl' yapmaya balad. Dedikoducu, yac deildi. Kimsenin adam olmad. 'Adam gibi adam'l baz lobicileri rahatsaz etmeye balamt. 'Beikta'l' olmas ise en byk dezavantajyd. Milliyet'ten sonra ksa bir dnem de Sabah gazetesinde devam etti yazlarna... Sonuta ayn nedenlerle buradan da kopmak zorunda kald. 'Pele gibi futbolcu' ve 'adam gibi' spor yazar olmann hibir faydasn grememiti nk...
Muhterem pederi 'Kl Ali' nedeniyle ksmen Beiktal olan 'Baba' Gndz, 1971-72 sezonu banda Beikta'n bana getirilmi ve ok ksa zamanda siyah-beyazl kadroyu derleyip toparlamt. Kendine getirdii futbolculardan biri de Yusuf'tu phesiz... 1970'li yllarn balamasyla birlikte 'Baba' Hakk muhaliflerinin Beikta'n bana getirdikleri bir politikac ile balattklar, daha dorusu neden olduklar idari kriz, Baba Gndz'n geliiyle durulmutu. Byk 'teknik direktrn sihirli elle-
Vicdansz ve korkak'teki'...
1930'larn lise tarih kitaplarnda, Yunan Medeniyeti'ne uzun blmler ayrldn grebiliriz. Bu kitaplarda, Ege Medeniyeti, Roma'ya kadar her alandaki etkinliiyle, bir btn olarak verilmitir.
SEZA SINANLAR illiyetilik akmlarnn trmanyla beraber, tarih de ulus kimliinin oluturulmasnda ve bu kimliin genlere tantlmasnda birinci alan ve ara olarak deerlendirilmitir. nk tarih, ulusal kimliin tanmlanmasnda ihtiya duyulan 'teki'nin yaratlmasna byk katk salar. Ders kitaplar da bu balam-
da gen belleklerin ideolojik adan ekillendirilmesine hizmet eder. Ancak asl grev yazarndr. nk kullanaca slup, taknaca tavr ve yaklam renciyi etkilemede dorudan belirleyicidir. Ve eer yazar kitabnda milliyeti ruhu ne karacaksa son derece znel bir yaklamla, rnek alnmasn istedii 'biz'in karsna bir 'teki' koyarak dorudan kartlk ilkesi iinde kendi 'biz'ini tanmlama
yoluna gider. Bu amala ortaya karlan 'teki'nin tm zayflklar artk 'biz'in gl taraflar olarak gsterilir. Bizim 'biz'in kitaplarda karmza kan 'teki'si ise yaygn bir kabulle Yunanllar'dr. imdi buradan hareketle, tarih kitaplarmzdaki 'teki'ne; ne ekilde yer verildiine bir bakalm. CUMHURYETN LK YILLARI Cumhuriyet'in ilk yllarnda kltr devrimi kapsamnda Latince ve Greke kaynaklar Trke'ye evrilmek suretiyle 'muassr medeniyetler izgisine ulamak zere' harekete geilmiti. Bylelikle kendi zgn kltrmzn yan sra, yaadmz topraklar zerinde varlk gstermi dier kltrlerin de ayrdedilmeksizin tannmas amalanmt. Bu konudaki hassasiyeti, 1930'larn Trk Tarih ve Tetkik Cemiyeti'nin 'Tarih I' kitabnda 'Tarihtenevelki Zamanlar ve Eski Zamanlar' altbal altnda 400 sayfalk kitap iinde Yunan Medeniyeti'ne ayrlan uzun blmde grebiliriz. Son derece detayl ele alnan blmlerde Akhalar'dan skender'e, Atina ken-
ti toplum yapsndan Pelopenez Savalar'na kadar pek ok konu ilenmitir. 1939 tarihli emsettin Gnaltay imzal "Lise I" tarih kitabnda da benzer ekilde Ege Medeniyeti, Roma'ya kadar her alandaki etkinliiyle bir btn olarak verilmitir. Ancak zaman iinde bu detayl anlatmlarn giderek genelletii, hatta semeci bir yaklamla yeniden deerlendirildii grlecektir. 1955 ylnda yaanan 6-7 Eyll olaylarnn knda Ata'nn evinin bombaland asparagas haberinin insanlar ittii kar tepkiye bakarsak, toplum olarak o yllarda 'teki' hakkndaki yarglarmzn ne dzeyde olduunu tahmin edebiliriz sanyorum. KARI TARAF DOSTANE M? te yandan kar tarafta da 'Istoria Ton Neotaton Hronon' (Modern a Tarihi) balkl 1955 tarihli ders kitab iindeki ifadelerin pek dostne olmad sylenmektedir. Karlkl olarak sren ve gitgide artan bu yarglamalar, her iki toplumda da gen nesiller iin birbirlerini olduu gibi tanma olanan yok eden nyarglara dnmtr. Ve maalesef bu gerilim zamanla ders kitaplarn iyice etkisi altna almtr. Bir ders kitab olmayan ancak iindeki ifadelerle o yllarda iki ulusun birbirlerine bakndaki keskinlii rnekleyen 1967 basm 'Tarihimizin htiam ve Cihandaki Yerimiz' adl kitapta zzettin Mete, Yunan medeniyetinin kkenini, "Arkeolojinin meydana kard belgeler Yunan medeniyeti yon ba-
lamadan ok nce; Eti medeniyeti denilen bir medeniyetin Anadolu ortalarnda hakim olduunu isbat etti. Anlald ki; Anadolu medeniyeti Yunan harsndan deil, bilakis Yunan medeniyetinin Anadolu harsndan kt grld." szleriyle aklarken, az nce szn ettiimiz Trk Tarih Tetkik Cemiyeti kitaplarna da, "Ulu Babu'un (Mete) hayat ve icraat bir ka satrla bitirilirken; Perikles iin, Sezar iin, skender iin, bilmem km iin sahifelerce yer ayrlmaktadr" szleriyle eletiri getirmitir. ONYA VE TROYA OLAYI Nitekim bir zaman sonra Milli Eitim Kitaplar'nda onya'nn bir Yunan yerleimi olarak deil, Anadolulu halklarn kurduu bir devlet olduu yazlmaya balanm, hatta Troya, Truva adyla tamamen Yunan kltrnden soyutlanarak gen nesillere tantlmtr. Yunan kltr ve medeniyetine ait deerler deitirilmitir. Yunanllar, zellikle Osmanl'ya kar verdikleri mcadele nedeniyle, 'Osmanl'nn gsterdii efkatli ynetime kar nankrlk eden hain' olarak tanmlanmlar, bunun zerine, giderek 'hain', 'vatanmzda gz olan dman' olarak grlen Yunanllar da ayn yolla Trkler'i bamszlklarnn tehdtsi olarak grmlerdir. yle ki 1975 ylnda baslan 'Istoria Elliniki Kai Europaiki Ton Neon Hronon' (Modern a Yunan ve Avrupa Tarihi) adl ders kitabnda Trkler hakknda olumsuz sfatlar kullanld ve iddet ieren detaylar verildii bilinmektedir.
KIBRIS SONRASI KTAPLAR
kuku yok ki Kbrs'ta balayan gerginliklerle dorudan ilikilidir. Nitekim, 1974 sonras baslm kitaplarda Yunan Medeniyeti aradan karlarak Persler'den sonra dorudan Roma mparatorluu'na geilmitir. 1989 ylndan sonra ise yeniden gelitirilmeye allan TrkYunan dostluu gndeme geldi ve Davos zirvesinde alnan kararlarn da etkisiyle nyarglardan uzaklama politikas kapsamnda ders kitaplarnda karlkl olarak yer alan kkrtc, karalayc ve kmseyici ifadelerin deitirilmesi konusunda almalar balad. Fakat henz byk deiimler olduunu syleyemeyiz. zellikle nklp Tarihi kitaplarnda hl, 'kahraman' Trk kuvvetlerinin karsnda ya 'korkak' ya da 'vicdansz' Yunan birliklerini gryoruz...
30'lu yllarn tarih kitaplarnda Troya efsanelerlndeki tahta attan (stte) Yunan Medeniyeti'nin belli bal kiilerine; Sezar'dan (sol stte) Perikles'e (sol altta) ve Byk skender'e (solda) kadar ok farkl konulara genie yer verilirdi.
.103
merkezi El Corte'nin yaratcs Eric Jorissen, Alman Ulli Barth ve Fransa'dan Imed Chemam, festival kapsamnda dans dersleri verecekler. Trkiye'nin yan sra ABD, Kanada, Belika, Avusturya,Almanya, svire, Fransa ve Hollanda'dan ok sayda tangoseverin katlm iin rezervasyon yaptrd Marmaris Uluslararas Tango Festivali, geleneksel bir etkinlik haline getirilmek isteniyor. Bylece her yl, dnyann farkl lkelerinden tonga merakllarnn Marmaris'te bulumas hedefleniyor.
ile Hrrem, Ksem, Safiye ve Nakdl Sultan'n giysilerini rnek alyorlar. Ayrca ayakkabsndan alvarna, bir ehzadenin kyafeti, aslna uygun kalnarak yeniden dzenleniyor. almalarna tarih profesrnn danmanlk yapt, 577 paradan oluan giysiler iin, 1400 metre kuma kullanld, onlarca kitap, resim, fotoraf ve Topkap Saray'ndaki padiah giysileri incelendi. Koleksiyonda arlkl renkler, padiahlarn da kulland bal rengi ile krmz oldu. Defilenin sunuculuunu da IV. Murad rolyle belleklerimize kaznan tiyatro sanats Cihan nal yapacak.
Dadalolu anlyor
nl halk ozan Dadalolu, Krehir'in Kaman lesi'de festivalle anlacak. Kaman Belediyesi tarafndan Ziyarettepe'deki Dadalolu Park'nda nl halk ozan Dadalolu iin yaptrlan ant mezar, basn mensuplarna tantld. Kaman Belediye Bakan Canpolat yapt konumada, ukurova yresinde doan, Adana, Kahramanmara, Kayseri, Yozgat ve Krehir yrelerinde yaayan Dadalolu'nun, nesilden nesile anlatlanlardan rendiimize gre, mrnn son yllarn Kaman'da geirdiini ve burada ldn belirtti.
manl padiahnn giysilerini bugne uyarlayarak 577 paralk ok zel bir koleksiyona imza atmaya hazrlanyor. Sara, Bankas'nn sponsorluunda 150 bin dolara (yaklak 100 milyar) mal olacak koleksiyonu, 5 Eyll'de Aya rini'de dzenlenecek defileyle tantacak. Atatrk koleksiyonundan sonra Osmanl dnemine ilikin bir alma yapmay planladn syleyen Sara, "Atatrk almasndan ok keyif aldm. Biz Osmanl padiahlarnn giysilerini birka fotoraftan biliyoruz. Osmanl'nn 700. yl kutlamalarnda ciddi bir alma yaplmad. Ben 700 yllk tarihimizi podyuma tamak istedim" diyor. 87 kiilik bir ekip tarafndan yrtlen alma iin, 10 gn sren bir n aratrma yaplm. 267 resim zerinden izimler gerekletiren ekip, 36 padiah
Alman yazar Brigitte Brandau, Hititler'in bakenti Hattua'daki yaanty ve Hitit Kral 3. Hattuuli'nin hayatn konu alan bir roman yazmaya balad. Hititler'in bakenti Hattua'daki kaz ekibinin bakan Alman arkeolog Dr. Jrgen Seeher, yazar Brigitte Brandau'nun, daha nce Truva ile ilgili bir kitap hazrladn ve kitabn Trkeye evrildiini belirterek unlar ekliyor: "Bayan Brandau, geen yl Trkiye'ye geldiinde Hattua'y da gezdi. Hititler'le ilgili olarak bir
1 0 6 Popler TARH/ Eyll 2000
kitap yazmay dndn syledi. Hitit kralnn hayatn ok ilgin bulduunu belirtip, romann ana konusunu Kral Hattuili evresinde ekillendirdiini syledi, bizden bilgiler istedi." Bu arada orum'un Ortaky ilesinde bulunan antik kent apinuva'da, yrede bulunan Hitit uygarlna ait tarihi eserlerin sergilenmesi amacyla, 'Hitit Mzesi' kuruluyor. Hitit uygarlna bakentlik yapan ve nemli kalntlarn bulunduu apinuva'da, Ortaky Park yaknnda temeli atlan mzenin ksa zamanda bitirilerek ziyarete almas planlanyor.
CD'de toplad. Ses arivleri ve Trk halknn mzik gemiini merak edenler iin hazrlanan ve yazl kitapn da yer ald "Yurttan Sesler, Yeni Trkiye'nin Ezgileri" adl albmde, 1900'l yllara damgasn vuran popler isimler bulunuyor. stiklal Mar'nn 1927 tarihli ses kaydnn da yer ald bu yapmda, 1934 kaytl Hazm Krmk ile Melek Hanm'n seslendirdii ' Saat Opereti'nden bir det, Celal nce ve
Yap
Kredi'den
Ta Plak CD'si
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, ta plaktan seslerini duyduumuz Trkiye'nin en popler isimlerinin paralarn
Necdet Koyutrk'n unutulmaz tangolar, trkler, fokstrotlar ve arklar bulunuyor. 'Kalipso Kral' Metin Ersoy, Seyyan Hann, Feriha Tevfk Hanm gibi isimlere de yer verilen ve Cemal nl, Gkhan Akura ve Melih zaltner'in zel koleksiyonlarndan yararlanlarak oluturulan CD kaytlar iinde, toplam 60 para bulunuyor.
kiilik Sirtos Buzuki Orkestras'n elik edecei gsteri, iki perdeden oluuyor. Direktrln Gyula Harangozo'nun yapt gsterinin uyarlama ve koreografisi nl balet Gabor Kevehazi'ye, mzii Mikis Theodorakis'e ait.
Sanal ktphane
nternette kurulan 'Gutenberg' adl sanal ktphanede, artk kitap raflarnda bulunamayan binlerce kitap birka tu yardmyla, eski kitap merakllarnn gzleri nne seriliyor. nternette, www.promo.net adresiyle eriilebilen Gutenberg Project sitesinde kurulan sanal ktphanede, Amerika'da Telif Hakk Yasas'nn karld 1923 ylndan nce dnyada yaymlanan kitaplar ve edebi metinlerin orijinalleri yer alyor. Kitap merakllar, bu site yoluyla 'en son kanlar' ve 'en fazla satanlar' yerine, William Sheakspeare, Progetto Dante Alighieri, Edgar Ailen Poe gibi byk yazarlarn klasik yaptlarna ulaabilecekler.
Gazi'nin kk onarlyor
Diyarbakr'daki Gazi Kk'nn onarmnda kullanlmak zere, Kltr Bakanl'nca 60 milyar lira denek ayrld. Atatrk'n, Diyarbakr'da 8. Kolordu Komutanl grevi srasnda karargah olarak kulland Kk, zgn yaps bozulmadan onarlacak. Kkn evre dzenlemesi de yaplacak. 15. yzylda ina edilmi olan ve bir Akkoyunlu dnemi yapt olarak bilinen kkn zgn ad, 'Seman Kk'... Birinci Dnya Sava srasnda karargah olarak kullanlan kk daha nce, 1981 ylnda onarlarak, 'Atatrk Mzesi' haline getirilmiti.
Edebi heyet
Bu kadar ad bir 'Edebi Heyet' uygulamas neden kaldrlmamtr? Bunun eitli nedenleri var. Ama en nemlisi, Edebi Heyet'in gerek Devlet Tiyatrosu gerekse Kltr Bakanl iin, bir kalkan ilevi grmesidir.
METIN AND
anzimat'la Trkiye'ye giren Avrupa tiyatrosunda, talya'nn da byk katks olmakla birlikte hemen her eyiyle Fransz tiyatrosu rnek alnyordu. te yalnz La Comedie Franaise'de bulunan 'Edebi Heyet' de o zaman alnm, gnmze kadar uygulamada kalmtr. Bu kurul zerine zaman zaman byk grltler koparlmt. Son aylarda da bu durum, bir yandan Eletirmenler Derne-
i, Mehmet Baydur gibi yazarlar, te yandan Oyun Yazarlar Dernei arasnda, sert tartmalara yol at. Konunun gncelliini de dnerek Edebi Heyet'in neden bir ucube olduu zerinde duracam. nce baka tiyatrolarda olmayan bu kurul La Comedie Franaise'e nasl girmitir? Napolyon, La Comedie Franaise ile yakndan ilgiliydi. nce La Comedie Franaise iin gzel bir bina yaptrmt. 1806'da bir ka-
rarname ile Paris Konservatuvar'na bir bina kazandrmt. Asl nemlisi, 15 Ekim 1812'de Rusya seferinde La Comedie Franaise'in anayasasn kaleme almt. Moskova Kararnamesi diye bilinen bu anayasa, baz deiikliklerle gnmze kadar yrrlkte kalmtr. te Napolyon'un bu anayasasnda bizim 'Edebi Heyet' diye adlandrdmz Comite de Lecture (Okuma Kuruluu) adl bir kurul da yer almtr. Bu kurulun ucubelii birka ynldr; ama en nemlisi bizim tiyatromuza alndnda yaplan deiikliktir. Bu akl almaz deiiklii anlamak iin La Comedie Franaise'de Edebi Heyet'in oluumunu grelim: Comite de Lecture, 11 yeden oluur. Bunlardan biri tiyatronun ynetmenidir, ynetim kurulundan sanat, ynetim kurulu dndan sanat, 4 yesi de tiyatro dndan edebiyat alannda sivrilmi edebiyat bulunur -ki bunlardan birinin Fransz Akademisi yesi olmas zorunludur. Fakat en nemli kural, yelerden hibirinin oyun yazar olamayacadr. Dikkat edilsin, oyunlar La Comedie Franaise'de oynanamaz denmiyor; oyun yazar olamaz deniyor. Buna neden gerek grlmtr? Ksaca, bir oyun yazar ye olursa, kendine zg
dnceleri, estetik anlay, n yarglar ile teki yazarlara nesnel davranamaz. Bize gelince, yeler oyun yazar olabilecekleri gibi kendi oyunlarn da oynatabiliyorlar; yle ki, kimi yazarn ayn mevsimde birden ok oyunu oynanabiliyor. Bu tpk bir yargcn ayn zamanda daval olmasna benzer! Fakat daha nemlisi, bir edebi heyete neden gerek olduudur. Niye tiyatrocular neyi oynayacaklarn, neyi oynamalar gerektiini bilmeden bunu dardan gelen kiilere brakrlar? Muhsin Erturul da uzun sren tiyatro yllarnda hep edebi heyetin kaldrlmas iin uramt. Darlbedayi'de 1929'da Edebi Heyet'in yeniden canlandrlmas karsnda Resimli Ay dergisinde unlar yazyordu: "Yeniye giden, yeniyi yaratan tiyatroyu, bir tek el, rejisr eli idare etmelidir. Yeniye giderken yeniyi anlamayan bir heyetin rehberlii, eskinin zaferi yani Darlbedayi'de Kayseri pastrmas kokan, kirli amarlarn zaferi demektir." Konu Tanzimat'tan gnmze kadar, ylan hikayesi gibi, zme ulaamamtr. Bu hikaye,
Darlbedayi-i Osmaniye Edebi Heyeti (1914) Soldan saa, Emin Blent, Mehmet Rauf,
Abdullah Cevdet, arkasnda ayakta duran Asm Bey, Mufid Ratip, Ahmet Haim, Tahsin Nahit, Andre Antoine, Abdlhak Hmit (Tarhan), Rza Tevfik (Blkba), Yahya Kemal (Beyatl), Yakp Kadri (Karaosmanolu). Abdlhak Hamit'in arkasnda duran, tercman Bedii Bey.
bal bama bir kitap olabilir. Tanzimat'taki iki tiyatro gibi bile olamyoruz: Osmanl Tiyatrosu ile Ahmet Vefik Paa'nn Bursa'da kurduu tiyatroda, 'Edebi Heyet' yerine 'Tiyatro Komitesi' deniliyordu. Osmanl Tiyatrosu'nda, tiyatro komitesinde dnemin en nemli yazar ve gazetecileri vard: Ahmet Mithat Efendi, Namk
yazar Mustafa Efendi ibirliiyle gereklemitir. Bursa Tiyatrosu'ndaki Tiyatro Komitesi'nin banda ise tiyatroyu ok iyi bilen Ahmet Vefik Paa ile Tanzimat'n en nemli yazar, alt baarl komedyann yaratcs Feraicizade Mehmet akir vard. Bugn bu komedyalar okumak bile, onun tiyatroyu ne kadar iyi bildiini gstermeye yeter.
BEYAZCAM YKLER
1978 ylnda televizyon ekranlarna gelmeye balayan Beyaz Glge'nin yldz Ko Ken Reeves'i canlandran Ken Howard't. Beyaz Glge, sanatnn kariyerinde nemli bir yer tutmutu. 1 1 0 Popler TARH /Eyll 2000
Hayward
Lisesi'nin haar rencilerini ve onlar hem spora hem de topluma kazandrmaya alan Ko Reeves'i... Ko Reeves dizide oyuncularnn sadece spor yaamyla ilgilenmekle kalmyor, onlarn zel sorunlarn da zmeye alyordu. Bir blmde Salami'nin ailesiyle problemi bir baka blmde ise Coolidge'in okuldaki durumuyla urayordu. Dizide ayrca sk sk rk ayrmn eletiren mesajlar veriliyordu. Ken Reeves ve yaramaz ocuklarnn yapt farkl tarzdaki espriler, gndelik yaamda kullanlmaya balandnda zaten bu dizinin, damarlarnda taze kan dolaan milyonlar peinden srkleyecei belli olmutu. O dnemde basketbolu Beyaz Glge ile tanyan genler, bugnn yldz basketbolcular oldular ve byk takmlarn transfer listelerinde ilk sralar aldlar. Yine Beyaz Glge'nin h-
Reese
Gomez
Jackson
Ko Ken Reeves ve rencileri basketbolu tm dnyaya sevdirdikleri gibi, aralarndaki diyaloglar, birbirlerine gsterdikleri sevgi ve esprileriyle dizinin 'tutulmasnda' ok etkili oldular.
km srd dnemde, basketbol o kadar sevilmiti ki, hemen hemen her mahalleye bir pota dikilmiti. Yllarca sokak aralarnn amurlu sahalarnda futbol topunun peinde koan ocuklar, Beyaz Glge nin ilk blmnn yaymlanmasyla birlikte bulduklar ilk geni kontrplak levha zerine demircide yaptrdklar emberi takp basketbol oynamaya baladlar. Artk her mahallede bir aa gvdesini veya bir elektrik direini, standartlara uygunluu tartlr bir pota sslyor, altnda -be ocuk dizide grdklerini uyguluyordu. Ve yine her mahallede bir Coolidge, bir Salami, bir Gomez ve bir Thorpe vard. Minicik eller, kocaman ve ar toplar
emberden geirmeye alyor, Ko Ken Reeves'in taktiklerini uygulamaya urayor, liseleraras basketbol turnuvalar dzenleniyor, basket topu peinde koturan genler ekranda izledikleri hareketleri antrenmanlarda tekrarlyordu. Beyaz Glge ve oyuncular, lke gndeminde o kadar ok yer ediyordu ki, espriler bile Salami'nin esprilerine benziyor, bykler genlere Ko Reeves gibi yaklamaya alyordu. Futbolun milyonlar peinden koturduu Trkiye'de basketbol ikinci spor olmay Beyaz Glge, Ko Ken Reeves ve yaramaz ocuklar sayesinde baarmt...
Popler TARH I E y l l 2 0 0 0 . 1 1 1
nbe Gnde Bir" adl ov programlarnn deimez ekibi lham Gencer Hafif Mzik Orkestras'dr. 1960'm 29 Mays'na kadar devam eden programda imdi mehur olan pek ok sanat ilk arklarn sylediler. Orkestrann kadrosunda, Charlie Rahc, Wlly, Tevfk Akman, Demirhan Altu, Turhan Taner ve Abolito da vard. Stdyosuna halktan izleyiciler alnan program o kadar ilgi eker ki izleyici olmak isteyenler Radyoevi'nde tandk aramaya balarlar. Bu programn en ilgi ekici yklerinden biri, 'stanbul Radyosu Anlar' kitabnda yle anlatlr: "Onbe Gnde Bir programnn yaynlarndan birinde radyo adlar tarihine gemi Hayrettin Hayreden, Sadullah Evrenoz, Eref efik ve Eser Diri de konuklar arasndadr. Orhan Boran onlar mikrofon bana arr ve sohbet eder. Radyolarmzn ilk spikerlerinden Sadullah Evrenoz dinleyicilere radyonun ilk gnlerindeki
gibi seslenir: 'Hanmefendiler, beyefendiler... 32 senelik bir ayrlktan sonra tekrar mikrofon bana kmaktan duyduum heyecan tasavvur buyurursunuz. Radyomuz faaliyete getii zaman biz iki dilden anons yapardk. Hatta Trke, Franszca ve Almanca c lisandan da anons
yaptmz oldu. nk istasyonumuz Avrupa'nn her yerinden hatta sve'ten bile dinleniyordu. Bu sebepten dolay imdi size ayn ekilde hitap edeceim: Alo alo... Buras stanbul Telsiz Telefon Postas... Muhterem samiin, Stdyo Saz Heyeti neriyatna balyor.'
Mzeyyen Senar Londra'da: AP'nin konuya ilikin haberi ve fotoraf... 25 Eyll 1952
Perihan Altnda Szeri, Celal ahin ve Muzaffer Birtan'n 'sahne ald' gazinonun ilan (1953)
r bilince ark eviriyor ve gsterge hangi rakamda durursa o rakamn bin kat kadar bir para alyordu. Eer ark 10 rakamnda durursa, muhteem bir para armaan, yani tam on bin lira kazanyordu. Yllarca srd bu yarma. Ad 'Bilen ofr Kazanyor' idi; ama halk arasnda 'Bilen ofr'
olarak yerlemiti. Yarmaya girmek iin ofr ehliyetine sahip olmak artt. Ve bu program trafik davamza kendi llnde yllarca hizmet etmiti... Bir ayrnt: Fotorafmzda da grld gibi, sevgili Altan Erbulak'la ben, o zamanki balk yaka modasn nasl da yadrgyormuuz!..
izerek
KAN su ARMAN anat Kitabevi, Kzlay'da, Gkdelen'in hemen arkasndaki Karanfil Soka'nn banda, Metro istasyonunun kma alan Birlik Merkezi'nin iinde, 2 numaral dkkn. Sahibi Ahmet Yksel. eri daldnz m silme kitap dolu bu sahaf dkkn, asl nn dzenledii kitap mzayedeleriyle yapt. Biz de bu ay stanbul'daki sahaf dkkanlarndan birka yz kilometre uzaktaki Ankara'nn bu nl sahafn tantmak istedik.
Ahmet Yksel, "Kitap okuma hevesi, insanlarda merak duygusu olduu mddete srecek. 0 halde bize daha ok i decek gibi grnyor" diyor.
> Sanat Kitabevi ve Ankara'da sahaflar deyince?.. Sanat Kitabevi, 1986 ylnda kitaplktan yetime, bir gn kendi iini kurmak frsatn kollayan iki delikanl tarafndan kuruldu. Be yl sonra enitesel ortam olan arkadala yollarmz ayrdk. Ben, kitap vadisinde hoplamaya devam ederken, arkadam da aslnda ok fazla uzaklaamayarak, marangozlua bulat ve kitabn hammaddesine rcu etmi oldu. O zamanlar Ankara'da adamakll sahaf vard. imdi burada adlarn zikretmesem gcenirler: Bata manevi babam, ustam
6-7 Eyll Olaylar Yazan: Hulusi Dosdoru Sahaf: Serdar In Yl: 1993
sini bildi ve meslek kolayca dodu. ok bilgili, ehil sahaflar da bu arada yetimitir (hasseten, Vasfi Mahir Kocatrk' rahmetle anarm). > Sanat Kitabevi'nin kitaplk dndaki faaliyetleri neler? Sanat Kitabevi, ylda iki defa Ankara Antika Kitap Mzayedesi'ni dzenler. Ankara'da ilk kitap mzayedesi 26 Mays 1996 tarihinde, Sanat Kitabevi tarafndan, 3. Tyap Kitap Fuar kapsamnda Altnpark'ta yapld. 8. Ankara Antika Kitap Mzayedesi ise sonbaharda yaplacak, hazrlklar sryor. Bu mzayedelerde deerli kitap ve belgeler alcs ile buluuyor. Bugne kadar mzayedelerin ilk ikisini . Gnda Kayaolu, dierlerini de Trkiye'deki sahaflarn piri, mesleimizin akkiisi Sami
nal ynetti. Sanat Kitabevi, 1998 ylnda Trkiye'nin ilk sanal sahaf da olmutur. (www.sanatkitabevi.com.tr) > Sahaflk ve kitaplkta Ankara ile stanbul'u karlatrr msnz? Her ne kadar stanbul'dan baknca Ankara 'tara' grnse de, iinde ayr bir nefaset olduunu bilen bilir. Fark u ki, kitaplk stanbul'da 'sektr' oluturmutur, Ankara'da ise iler biraz alkllha yrr. Ama biz sahaflar olarak, stanbul ve Ankara'da zaten bir avu kiiyiz. Brak sektr olmay, kurum bile deiliz. Yani, aslnda sahaflk yok da sahaflar var. ilingirlerin, kaportaclarn, overlokularn bile meslek odas var, bizim yok. Yaptmz i, insanlara ilgin gelir de kimse cidden ilgilenmez. Halbuki her kitapseverin 'tahtmzda' gz vardr. Oysa kolay para kazanmak yolu olmadn, heveslenen ksa zamanda anlar. Sabrsz, sebatsz, bilgisiz adamn ii deildir. Onun iin bizde kolay rak yetimez. Medya da bizimle sk sk ilgilenir, 'tozlu raflar edebiyat' ile ekranlara, gazete kelerine konu oluruz da 'sarrafla kartrlmaktan, 'eskicilikten' bir trl kurtulamayz.
Bir Zamanlar Eskiehir Yazan: Perihan Sarz Hazrlayan: Esbank Sahaf: Simurg Yl: 1997
HAZRLAYAN: DLEK NSEL ESK DOSTLAR HIFZI TOPUZ REMZ KTABEV Kitapta yer alan bir etin AltanMelih Cevdet Anday tartmasyla gndeme gelen Hfz Topuz'un yapt 'Eski Dostlar' yalnzca yakn dostlar aktarmakla kalmiyor, yazarn tand ve sevdii kiilerin portrelerine de yer veriyor. Kitapta, Sabahattin Ali'den Aziz Nesin'e, Yaar Kemal'den Necip Fazl Ksakrek'e, Abidin Dino'dan Kurtulu Sava srasnda Mustafa Kemal'e yenik den Yunan generali Trikopis'e kadar, pek ok nemli kiilik hakkndaki yazlar yer alyor. Kitabn sonunda, bu nl isimlere ait bir fotoraf albm de var. MACAR TURANCILAR TARIK DEMRKAN TARH VAKFI YURT YAYINLARI Kitabn yazar Dr. Tark Demirkan, Budapete Kari Marx niversitesi Uluslararas likiler Blm'n bitirip doktorasn Dnya Ekonomisi Blm'nde tamamlad. Uzun yllar Macaristan ve ngiltere'de yaad. Dr. Tark Demirkan kitabnda, bir yandan Macaristan Turan Cemiyeti'ni anlatrken, bir yandan da Trklere zg gibi grnen Turanclk ideolojisinin, aslnda bir baka ulusun aydnlar tarafndan yaratlm olmasn irdeliyor. Kitap, Trklk ve Turancln Trkiye'ye Tatar ve Krm Trklerince getirildiini anlatlrken Turancln Trkiye'deki Trklk zerindeki etkileri de ele alyor. 118 Popler TARH/ Eyll 2000 HOMEROS: GL LE SYLE AZRA ERHAT TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI 'Ozanlarn Babas' Homeros zerine ok az ey biliniyor. Gnmze ulaan bilgiler ise bu ozann Smyrna (zmir) kentinden olduunu ve M 9. yzylda yaadn gstermektedir. te Azra Erhat kitabnda okura, Homeros'u, yaad ve dile getirdii blgeleri yakndan tantyor. Ayrca Homeros'un iki byk destan lyada ve Odysseia'y batan sona zetle anlatyor. Kitabn sonunda, Azra Erhat'n Yaar Kemal'le yapt bir Homeros syleisi de yer alyor. ZELZELE BEH AK LETM YAYINLARI Tiyatro oyunlar, ykler, ocuklar iin retici kitaplar yazan Behi Ak'n son kitab Zelzele, 17 Austos Depremi'nin birinci ylna rastlayan gnlerde, kitap raflarndaki yerini ald. Kitapta Behi Ak, depremin toplum zerindeki etkilerini, kendine has ironik bak asyla izgilere dkyor.
KLTR, SANAT VE POLTKA STNE YAZILAR ABDN DNO ADAM YAYINLARI Kitapta, nl ressam ve kltr adam Abidin Dino'nun stanbul, Ankara, Adana ve Paris'te kaleme ald yazlar bulabilirsiniz. 675 sayfadan oluan ve iinde ressamn desenlerinin de yer ald kitap iin bir nsz yazan Ferit Edg yle
diyor: "Sanatnn, kltr, iir, politika, yazn zerine yarn yzyllk bir sreye yaylm ve her biri sorumluluk bilinciyle yazlm yazlar hibir konuda son sz sylemiyor. Tam tersine, okuru dnmeye ve tartmaya aryor." MAV KARANLIK VEDAT TRKAL GENDA YAYINCILIK Vedat Trkali'mn 12 Eyll ncesini anlatt roman 'Mavi Karanlk' yeniden yaymland. Roman, lmn kol gezdii bir dnemde her snftan aydnn topland Bodrum'da geiyor. Doktora rencisi Nergis, lmle
tehdit edilen sevgilisi Korhan' lmden kurtarmak iin Ankara'dan Bodrum'a getirir. Orada eski sevgilisi zgr ile karlar. Romanda, Korhan, Nergis, zgr lsnn ilikisi evresinde, lkenin iinde bulunduu durum, terrn trman ve Bodrum'daki yaam tarzlar ele alnyor. YANARDA SEVGLM SUSAN SONTAG EVREN: MEHMET H. DOAN CAN YAYINLARI ada Amerikan edebiyatnn nemli yazarlarndan Susan Sontag'n dilimize evrilen son roman 'Yanarda Sevgilim', XVIII. yzylda geen bir ak hikayesi. Roman, ngiliz soylusu Sir William Hamilton ile ei Lady Emma Hamilton'un yaam yklerinden esinlenerek yazlm. Sontag romann 20 yllk bir aratrma sonunda kaleme alm. ngiltere'nin Sicilya Bykelisi Lord Hamilton, ocuu yandaki Emma ile evlenir. ift evlendikten sonra Napoli'ye yerleir. Lord bir yandan koleksiyonunu zenginletirirken bir yandan da Vezv yanardan kefe kar. Bu srada kars Emma, Napolyon'un donanmasn yenilgiye uratan Amiral Nelson ile ilikiye girer. HALDE EDP TRK MODERNLEMES VE FEMNZM AYE DURAKBAA LETM YAYINLARI Kitap, halen Mimar Sinan niversitesi Sosyoloji Blm'nde Doent olan Aye Durakbaa'nn Essex niversitesi'nde yapt doktora almalar ve tezine dayanyor. Durakbaa'nn Cumhuriyet tarihinin srad fiPopler TARH/ Eyll 2000 1 1 9
tm klieler tketilerek anlatlan ykde Dr. Yannis, kz Pelagia, onun k olduu talyan subay Corelli'nin, adann talyanlarca igali srasndaki ilikileri merkeze oturuyor. Romann yazar Louise de Bernieres, Mussolini talya'snn, Yunan komnistlerinin kahredici betimlemelerini yapyor. Dr. Yannis ile bir talyan askeri olan gizli ecinsel Carlo'nun yazp dattklar Mussolini portresi gerekten etkileyici. Mutlak ktl temsil eden ve temen Gnter Weber dnda insani portreleri izilemeyen Almanlar ancak canilikleriyle tanmlanabiliyorlar. Tarihsel olarak yazar, sava srasnda Yunanistan'n mttefikler ve kendi komnistleri tarafndan nasl ihanete urad noktasna ok arlk veriyor. Romann merkezindeki ak hikayesi, bir bakma iki Akdeniz lkesinin insanlar
arasnda dmanlk olamayacann da simgesi gibi. galci talyanlar ada halkyla ok scak ilikiler kuruyorlar. Ancak 'ulusal onur' iyi ilikilerde bile mesafeyi korumay gerektiriyor. Belki de romann en ilgin kiilii saylabilecek Dr. Yannis'in bir ara dedii gibi, "igal altnda olmann gizi, bizi smrenleri smrmektir'. Anlatt dnemin tarihini iyi zmsemi olmakla birlikte, bu roman sonuta bir beyaz dizi temasn, derin ve felsefi olmaya alarak ancak bunu da baaramayarak ileyen, Hollywood'a ok uygun bir melodram."
BEDR RAHM-EREN EYUBOLU AK MEKTUPLARI 1933-1934 YAYINA HAZIRLAYAN: MEHMET HAMD EYUBOLU TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI Ressam, air ve yazar Bedri Rahmi Eyubolu ile Romanya'nn Ya kentinde doan, Bkre Gzel Sanatlar Akademisi'ni bitiren Ernestine yani Eren Eyubolu, 1932 ylnda Paris'teki Andre Lhote atlyesinde karlamalarndan sonra birbirlerine k olurlar. Eren ve Bedri Rahmi'nin oullar Mehmet Eyubolu tarafndan yayna hazrlanan kitap iki sanatnn 1933-34 yllar arasndaki mektuplarn kapsyor. Trkiye Bankas Yaynlar'ndan kan kitap bu iki sanatnn mektuplarn orijinal haliyle, yani desenleri ve fotoraflaryla okuyucuya sunuyor. grlerinden biri olan Halide Edip Advar' inceleyen bu almas, bazen rnek bir Trk kadn, bazen de devrimlere ihanet eden hrsl biri olarak karmza kan Halide Edip'in hayat zerine kurulu. Bunu yaparken Trk modernlemesinin alternatif bir tarihini yanstmay da amalam yazar. Kitap, kadnlarn modernleme srecinde pasif aktrler olmadklar ve modernlik ile gelenek arasnda yaadklar gerilimleri kendilerinin nasl grdn de ortaya koyuyor. EER YLE OLSAYDI.../ ALTERNATF DNYA TARH DERLEYEN: ROBERT COWLEY EVREN: AL AKIROLU AYKIRI YAYINCILIK nl tarihilerin yazlarndan derlenen 'Alternatif Dnya Tarihi', 'eer'lere cevap aryor: Eer 1529'da Kanuni Viyana'y ele geirseydi, Osmanl ve Avrupa tarihi nasl ekillenirdi?.. Napolyon, Waterloo'da zaferi kazanan taraf olsayd ne olurdu?.. Hitler Yunanistan'daki zaferinden 120 Popler TARH/ Eyll 2000 sonra Trkiye ve Yakndou'ya saldrsayd byk ihtiya duyduu petrol ele geirebilirdi. Ardndan da Sovyetler Birlii'ne ynelseydi, kinci Dnya Sava'nn geliimi nasl olurdu?.. te bylece kitap, 'eer tarihi olaylar farkl geliseydi dnya bugn nasl olacakt' sorusunun ekseni evresinde geliiyor. OSMANLI GERE 'NZAM-I LEM'N GAYRI RESM TARH ERDOAN AYDIN CUMHURYET KTAPLARI On blmden oluan almas iin Erdoan Ay dm, "Bu kitap resmi tarihilerin yazdklarndan farkl, gayri resmi bir Osmanl tarihidir" diyor. Kitap, Osmanl tarihine giri, Osmanl'nn Trkl ve hogrs, Osmanl Beylii'nin oluumu, Osmanl'nn nlenemeyen ykselii, Celali syanlar, Osmanl dzeni neydi ve nasl zld, Osmanl devletinin dinsel nitelii gibi Alklardan oluuyor. Aydn, kitapta Osmanl tarihine bakarken Osmanl'dan deil halktan yana, Trkmenlerden yana olan slubunu her blmde hissettiriyor.
GZ SANCISI YILMAZ KARAKOYUNLU DOAN KTAP Ylmaz Karakoyunlu'nun ilk kez 1992'de yaymlanan roman 'Gz Sancs', Doan Kitap tarafndan yeniden basld. Yazar bu romannda, 67 Eyll olaylar evresinde, ilgin bir ak yks de gelitiriyor. Bilindii gibi, 1955'te, Kbrs grmelerinin gerilimli ortamnda, Atatrk'n Selanik'teki evinin bombaland haberleri, stanbul'da ve dier birka kentte, nmayiten yamaya uzanan olaylarn patlak vermesine yol amt. Rum aznln dkkan, ev ve kiliselerine ynelik bu olaylar Ylmaz Karakoyunlu, dnemin Beyolu'sunun atmosferi iinde dillendiriyor. TYATRO, BALE VE OPERA SAHNELERNDE KANUN SLEYMAN MGES METN AND DOST KTABEV Metin And bu kitabnda kapsaml bir konuyu, Turquerie'leri yani Trkleri ya da dou yaamn konu alan sahne yaptlarn ele alyor. Dou'ya ilgi duyan Avrupallar, kendilerinkinden farkl ve btn fantezilere kap aan grenekler ve adetleri merek etmiler. Osmanl tarihinin de gsterim sanatlarna, zellikle de tragedyaya uygun konular salamas da onlar cezbetmi. Savalar, tutkular, akn siyasete karmas gibi dramatik olaylar Osmanl sultanlarnn saysz yaptta yer almasn salamtr. Oyun yazarlar, besteciler ve koreograflarn ilgisini I. Bayezid, II. Mehmet (Fatih) ve zellikle de kitabn konusunu da oluturan Kanun Sultan Sleyman ekmi. Kitap bu konular incelerken oyunlar, notalar, sahne tasarmlar ve fotoraflaryla okuyucuya sunuyor.
aak burcuna Osmanl'da, 'bakire' anlamna, azr da denilir. Bir ad da 'burc- he'dr. iirlerde, 'he-i arh' ya da 'hue-i sipihr' diye geer. inde yirmi alt, dnda alt yldz bulunur. Sol omuzundaki parlak yldza 'avv' denilir. Elindeki baaa en yakn yldza ise, 'simak- A'zel' denir. Kamer, Snble burcuna gelince bilimle uramak, sema etmek, byk kiileri grmek, derdini sylemek, mektup yazmak, dmana saldrmak, resim yapmak ve yeni giysiler giymek olumlu yorumlanr.
Genellikle iki kanatl, elinde baak tutan bir kzla gsterilir. Elinde orakla ekin bien bir erkekle gsterildii de olur. Snble burcunda doanlar iyiyle kty ayrt ederler, dzenli, tedbirli, an ve onura dkn, haris, sadk ve akgz olurlar. Orta boylu, dzgn bedenli, dolgun yzl, krmzms veya koyu renkli, koyu siyah sal insanlardr. Ced (olak) burcunda doanlarla evlenirlerse mutlu olurlar. Gzel sanatlara yatkn olup, memurluk, alveri ve kimya iiyle urarlar. Snble burcunda, austosun son on gnnde doanlar bir eyi yapmadan uzunca dnrler, hesapldrlar, yalnzl severler, mahupdurlar, kandrlmalar kolay olmaz. Eylln ilk on gnnde doanlar, vicdanl, iyi huylu, eletirici, duyarl, akll, insafl, bilge ve durgun olurlar. Eylln onuncu ve yirminci gnleri arasnda doanlarn ise talihleri ve salklar iyi deildir.
Bu sayfada kullanlan minyatrler, iki kaynaktan salanmtr: Londra Brtish Library ve Tonkap Saray Mzesi arivleri. stteki minyatr Metalil Saade, turc 242, saldaki minyatr ise Acaib-I Mahlukat Add 7894 dipnotuyla kaytldr.
ALBMLERDEN
HAZRLAYAN: OKAN ZFERENDEC
Kk Metin And
Tarihi Metin And, zmir'de mensup olduu avdar ailesiyle... 3-4 yalarndayken annesi Seniha avdar ve ablas Nilfer avdar ile birlikte. Abla Nilfer avdar bu fotorafn ekildii dnemden birka yl sonra hayatn kaybetmi. O gnlerde ablasnn lmnden haberdar olmayan And'a bu ac haber yllar sonra sylenmi. Metin And ablasnn hatrasna kendi kzna Nilfer adn vermi. PRNUR AVDAR ARVNDEN
Rhtm Davas
Yl 1959. iki CHP'Ii milletvekili; Ankara milletvekili brahim Saffet Onay ve Sivas milletvekili Dani Yurdakul'un anakkale Geyikli olaylarn inceleme gezisinden vapurla dnlerinin ardndan kan olaylarla ilgili dava grlyor. Galata Rhtm'nda CHP'lilerce yaplan karlama treni, polisler tarafndan toplant ve gsteri yry kanununa muhalefet olarak deerlendirilmi. Polisin kalabal datmas zerine kan olaylarda iki gazetecinin (Vatan'dan Hilmi Yavuz, Cumhuriyet'ten Egemen Bostanc) yan sra CHP genlik kollar ve Bostanc CHP rgt yeleri tutuklanp bir mddet Sultanahmet Cezaevi'nde kalmlar. Fotorafta, arkada iki asker arasnda ba grnen ve o yllarda tp fakltesi rencisi olan Nurettin Szen de tutuklular arasnda. Sol bata CHP ili le Bakan Avukat Ouz Oran, Hilmi Yavuz, Egemen Bostanc. Daha sonra CHP zmir l Bakan olan Sedat Akman (Egemen Bostanc'nn yanmdakinin arkasnda), Avukat Cehdi Drel de (en solda) "Rhtm davas"nn bu belge fotorafnda yer alanlardan ikisi... HLM YAVUZ ARVNDEN 1 2 2 Popler TARH/ Eyll 2000
Hali kylarnda
oal bir liman olan Hali'in kys, hem Osmanl mparatorluu hem de Trkiye Cumhuriyeti dnemlerinde kimi sanayi kurumlarnn temellerinin atld yer olarak bilinir. Gemite 'lengerhane' (gemi apas ve zinciri yaplan atlye) olan, cumhuriyet dneminde yangn geirdikten sonra bir kenarda unutulmu ve ispirto deposu olarak kullanlan yap, 1993 ylnda restore edilerek 1994'te 'Rahmi M. Ko Mzesi' adyla stanbullularn hizmetine girdi. Mzede gnmz teknolojisinin temeli saylan Sanayi Devrimi'ne ait alet ve makineleri ieren geni bir koleksiyon yer alyor. Burada bulunan objelerin
byk blm, Rahmi M. Ko'un zel koleksiyonundan derlenmi. eitli kurum ve kurululardan, ahslardan ba veya sreli olarak alnan eserler de mzede sergileniyor. Mze koleksiyonunda gerek eserler ile bunlarn modelleri, bilimsel ve mekanik objeler bulunuyor. Mzenin birinci katnda eitli kara ve deniz aralarnda, sanayide kullanlm olan buhar makineleri, buhar trbinleri ve
buhar kazanlar modelleri yer alyor. Makine modelleri arasnda en ilgi eken 'paralar' unlar: Yandan arkl vapur makineleri, buhar yerine gaz ile alan iten yanmal motorlar ve scak hava motorlarnn yan sra, 1900'l yllara ait hafif vastalar harekete geirmekte kullanlm, alan, lekli modeller. Mzenin orijinal ve nemli eserlerinden biri, irket-i Hayriye vapurlarndan 1911 ngiltere ya-
pm 67 No'lu Kalender Vapuru'nun buharla alan genlemeli sancak orijinal ana makinesi ve stanbul Boazii'nde uzun yllar yolcu tam olan bu vapurun lekli modeli. Lokomotif ve vagonlarn bulunduu vitrinde lokomotiflerin geliimi kronolojik olarak sergileniyor. 1829 yapm Rocket ad verilen lokomotif, yine buhar ile alan tramvay, itfaiye arabas ve yol yapmnda kullanlan si-
lindirler, genel amal tek silindirli tarmda kullanlan ekme makine modelleri ile yapmclar Trk olan lokomotif ve ayrca gaz ile alan jeneratrler de bu katta sergileniyor. ANTALYA'DA DEN UAK Havaclk blmnde 19. yzyl sonu ile 20. yzyl balarnda kullanlan ngiliz, Alman, Fransz ve talyan yapm eitim, keif, avc ve bombardman
uak modelleri yannda baz orijinal uak motorlar da var. Bu blmn en dikkat ekici 'para's Hitler'in Ploesti'deki (Romanya) rafinerisine 1943'te yaPopler TARH/ Eyll 2000 1 2 5
Sualt aratrmalarnn
plan baskndan dnerken Antalya yaknlarnda denize den Amerikan B-24 bombardman uann dipten karlan pilot kabini. Bu blmn hemen yannda, Darphane ve Damga Matbaas Genel Mdrl'nden sreli olarak alnan, 1894 Alman yapm deerli kat ve pul basm makinesi yer alyor. Bu blmde hafta sonlar, gsteri amacyla mzenin an paras baslyor, bylelikle mze ziyaretileri darp iini bir yandan iin uzmanndan dinlerken dier yandan da canl bir ekilde grme olanana kavuuyorlar. Darphane makinelerinin hemen ardnda bisiklet, motosiklet ve ocuk arabalar bulunuyor. Bu blmde, 1867 yl Fransz yapm velespet, 1870 yl ngiliz yapm penny-farthing gibi ilk yksek tekerlekli bisikletlerden, 1992 yl Amerikan yapm Harley Davidson motosiklete kadar, iki tekerlekli ulam aralarnn geliimini takip edebilirsiniz. Alt salonun orta blmnde, 1880'li yllara ait orijinal seyyar buhar makinesi ile kendi hareket edebilen ekici buharl traktr, mzenin nemli paralarndan. Ayrca bu blmde bulunan vitrinlerde, 20. yzyl balarnda kullanlm eitli otomobil markalarnn modelleri, lokomotifler ve oyuncaklar ziyaretilerin beenisine sunuluyor.
EN ELENCEL BLM Denizcilik blm mze koleksiyonunun en elenceli blmn oluturuyor. Burada yer alan 1922 ngiliz yapm John McKay isimli geminin orijinal paralar kullanlarak telsiz odas biiminde dizayn edilen kaptan kkne girdiinizde, alan seyir aletleri ve anons devreleri nedeniyle kendinizi bir anda faal bir geminin kaptan kknde hissediyorsunuz. Bu blmn yan tarafnda eski dalg kyafet ve donanmlar, duvarlarda deiik dnemlere ait yarm gemi modelleri, gemi figrleri, fenerleri, yelken donanmlar, kampanalar ve gemi resimleri bulunuyor. Duvardaki gemi modellerinin yarm olmalar dikkatimizi ekiyor ve rehberimiz Nisa Argt Hanm'a bunun nedenini soruyoruz. O da bize bu zel durumu aklyor: Eskiden gemilerin yapm siparii verilmeden nce maketleri yaptrlrm, ancak bu son derece zor bir i olduundan yarsnn maketi hazrlanrm. Yarm maket beenilirse geminin yapm siparii de verilirmi. Lengerhane binasnn asma katnda, 13. yzyl slam astronomi bilginleri tarafndan gk cisimlerinin ufuk izgisinden yksekliklerini hesaplarken yararlandklar usturlablar ve bir yznde trigonometrik hesap cetveli bulunan eyrek daire eklindeki rub'u tahtalar ile deiik zamanlara ait gne saatleri sergileniyor. Astronomi aralar arasnda 1 8. yzyla ait iubuk, 19. yzyla ait sekstant, oktant
ve gne sistemi modelleri, teleskoplar, eitli drbnler ve mikroskoplar yer alyor. Bilimsel aletler blmnn son vitrininde ise vakum pompalan, cam ve ahap abaksler, hesap makineleri, Edison ampullerinin kopyalarn inceleyebilirsiniz.
BU TV'LER OK KOMK!
letiim aletlerinin sergilendii vitrinlerin birincisinde telgraf cihaz, ilk telefonlar, Edison fonografnn replikas, 19. yzyl sonunda kullanlm deiik modellerde gramafonlar son derece ilgi ekici. kinci vitrinde, 19101945 yllarna ait eitli modellerde kulaklkl, hoparlrl, aa mobilyal radyolar, radyopikaplar insan yakn gemie gtryor. Biraz ileride, ilk rnei 19. yzyla ait, boyutlu grnt salayan stereoskoplar, deiik yllarda kullanlan kameralar, fotoraf makineleri, daktilolar ve 1950'li yllarn siyah-beyaz televizyonlar teknolojinin ne kadar byk bir hzla gelitiini ziyaretilere hatrlatyor. 1996 ylnda Avrupa Konseyi, 'Yln Mzesi zel dl'ne layk grlen Rahmi M. Ko Mzesi, bambaka havasyla sizi bekliyor. Otantik bir '1930 Fransz bistrosu' olan Cafe du Levant zengin mnsyle mze ziyaretilerinin hizmetinde. Mzeyi pazartesi hari, her gn 10.00-17.00 saatleri arasnda gezebilirsiniz. Adres: Hasky Caddesi, 27 Hasky / stanbul Tel: (0212) 256 71 53 / 54
KISA... KISA...
Edebiyat Mzesi
Yldz Saray Arabaclar Dairesi'nin bir kat Kltr Bakanl tarafndan, Edebiyat Mzesi oluturmas iin Trkiye Yazarlar Sendikas'na verildi. Gerekli yapsal deiiklikler sonrasnda, dnyada pek az rnei bulunan bir Edebiyat Mzesi'ne sahip olma ansna Trkiye de kavuacak. Bundan byle yazarlar ktphanelerini nereye balayacaklarn dnmeyecekler, Edebiyat Mzesi sayesinde bu eserler emin ellerde olacak.
Galata Kulesi
Cenevizliler tarafndan stanbul'un yangnlarn gzetlemek zere ina edilen Galata Kulesi, stanbul Bykehir Belediyesi'nin ald son karar dorultusunda stanbul Mzesi' haline dntrlyor. En son, lokanta olarak kullanlan Galata Kulesi, artk stanbul'un tarihi kimliini yanstacak, kenti yabanc ziyaretilere tm gemiiyle tantacak ve bir kltr turizmi kuruluu nitelii tayacak.
Rahmi M. Ko Mzesi'nin en ilgin blmlerinden biri de kaptan kk eklinde hazrlanm oda (stte). Mzede buharl makinelerden bu yana gelitirilmi pek ok ulam aracndan nadir rnekler ve maketler bulunuyor (altta).
12 Eyll darbesi
rkiye'de 19/7 seimlerinden sonra istikrarl bir hkmet kurulamad. ki byk parti CHP ile AP arasndaki diyalog neredeyse tamamen ortadan kalkmt. 1979 Kasm'nda Sleyman Demirel bakanlnda MHP ve MSP'nin dardan destekledii AP aznlk hkmetinin kurulmas da siyasal istikrarszl sona erdirmeye yetmemiti. Gnde 25-30 kiinin hayatn kaybettii siyasal ve toplumsal iddet olaylar tm hzyla sryordu. Ordunun st kademesi 27 Aralk 1979'da Milli Gvenlik Kurulu Bakan sfatyla Cumhurbakan Fahri Korutrk'e bir uyar mektubu gnderdi. 6 Nisan 1980'de Fahri Korutrk'n grev sresinin dolmas, mevcut bunalmlara bir yenisini ekledi. Siyasi partiler bir isim zerinde anlaamaynca yeni cumhurbakann semek bir trl mmkn olmad. 80 sonbaharna gelindiinde, kriz btn hzyla sryordu. Bu ortam iinde 12 Eyll 1980 sabahnn erken saatlerinde Trk Silahl Kuvvetleri, emir komuta zinciri iinde ynetime el koydu. Darbeyle birlikte Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer ve Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasun'dan oluan 5 kiilik bir Milli Gvenlik Konseyi kuruldu. Ayn gn yaymlanan '1 numaral bildiri' ile her trl siyas faaliyet her kademede durduruldu, parlemento ve hkmet feshedildi, parlamenterlerin yasama dokunulmazl kaldrld, btn yurtta skynetim ilan edildi.
12 Eyll 1980 tarihli gazeteler Trkiye'de nc kez, 'Ordu ynetime el koydu' manetleriyle yaymland. Sabahn erken saatlerine rastlayan darbenin hemen ardndan Babali'de 'yldrm bask'lar yapld.