Popüler Tarih Dergisi - Sayı 03 - Ağustos - 2000

indekiler
Austos 2000 3C
Kaynaka Ecnebi asll Trk Muzaffer Olca Basn Sergzet-i Servet-i Fnun Bir dneme adn veren dergi. Rifat Dedeolu letiim htilalci ve apkn bir alet : Telefon Gkhan Akura 54 Diplomasi Telgraflardaki Lozan A. Hilmi Hacalolu 58 nklap apka altnda 75 yl Atatrk'n 24 Austos tarihli apka nutkunun yldnm... Can Dndar 60
J re s. re
Nazi altnlarnn srr Toplama kamplarmdan svire bankalarna... Nazi altnlar, Avrupa tarihinin en rktc sayfalarndan biridir. Bu olaylarn tm ayrntlar hl bilinmiyor. Mttefiklerin Merkers'de terk edilmi bir madende bulduklar ilk hazine, Nazi soykrm ve yamasnn ilk ak rneiydi. M.Tanju Akad
32
36
Nazi
o en
Semt Bakrkyl Jrayr Usta Turgay Tuna Portre Bykada'da bir balk srgn: Leon Troki Masis Krkgil Krk Ambar Yaya ky gezileri Feza Krklu
64 8 Okurlardan Editrden Ayn tarihi Tarihe Austos'tan bak: Doumlar, lmler, olaylar, keifler. 16 Basnda bu ay 25, 50, 75 ve 100 yl nce Trk basnnda Austos ayndan semeler. Karakutu Meclis Kaysen'ye tamyor mu? Kamu Sarman 20 Harita Kat stndeki stanbul Kemal zdemir 24 Tartma 10 soruda II. Viyana kuatmas Erhan Afyoncu 70
10 12
72
Tanklk
Ses tarihinde bir mhr: Grafson skender zsoy
18
76
Kriminoloji Karmdeen Jack kimdi? Derleyen: A. Hilmi Hacalolu Ortadou Arafat efsanesi... Murat Erdin Mzik Woodstock bize uyar m? Ardn Ar bar
86
90
<" i
'opler TARH/ Austos 2000
DOSYA Enver ve Mustafa Kemal Trablus'ta Hseyin Hsn Paa'nn gncesinde Enver ve Mustafa Kemal'in Trablusgarp gnleri. Hseyin Hsn Paa'nn defterinde, yakn gelecein Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili Enver Paa'nn, Milli Mcadele'nin nderi Mustafa Kemal Paa'nn Trablus'taki yaamlar, yaknlklar anlatlyor. Necdet Sakaolu
Medya Grubu Bakan Nuri M. olakolu mtiyaz Sahibi ve Sorumlu Mdr E. Naci Baerdem Yayn Ynetmeni Adnan Bostancolu Yaz leri Mdr Ltf Tn Editrler Kansu arman Barbaros Deveciolu Danma Kurulu Erhan Afyoncu, Gkhan Akura, Fahri Aral, mit Bayazolu, Ycel Demirel, Ethem Eldem, Alpay Kabacal, Haydar Kazgan, mer Ko, Orhan Kololu, Cneyt Koryrek, lber Ortayl, Sami nal, Necdet Sakaolu, Metin Szen, Eser Tutel, Gltekn Yldz Grsel Ynetmen Ayhan Ko Fotoraflar Ali z, Vural Yazcolu Operasyonel Koordinasyon Nedim zkan DOU LETM Reklam Direktr Zeynep Metin Dalman Reklam Mdr Asl Glkan Demirkol Mteri likileri Ynetmenleri Hilal Saylan, Ebru Dal Rezarvasyon
50
Kurunlara klla saldrd Enver Paa hesaplarn, Mustafa Kemal'in 'baarszl' zerine kurmutu. Sakarya Zaferi'nden sonra iler deiti. Bolevikler Enver'e srt evirdiler; yalnzca Ankara Hkmeti ile ibirlii yapma karar aldlar. Enver de mitsiz bir abayla son kn yapt. Orhan Kolol 94 Ders Kitaplar Osmanl'nn kkenini nasl rendik? Seza Sinanlar 96 Ajanda
112
Gezi
Anadolu Alevileri'nin gzbebei Hacbekta Mura t Kk
Austos aynn etkinlikleri. Nazl Irmak 102 Sinema Tarihin komedisi olur mu? Hamet Topalolu 104 Sahne Muhsin Erturul efsaneleri Metin And 106 Beyazcam zgr Kunta Kinte Aydn Erol Halit Kvan'la Radyo Gnleri Radyolu yllardan haberler, anlar... nternet Figen Onur Ertan
116 118
121
Sahaf
Kamu Sarman
Kitap
Dilek insel Bur Osmanl'da Aslan: Esed Metin And Albmlerden Okan zferendeci Mze Hseyin Rahmi'nin evi... mit Bayazolu Bulmaca Sedat Yaayan Ayn fotoraf 26 Austos sabah
122 124
Buket Tkman Tel: (0 212) 347 03 03 (Dahili: 303-304) Tel: (0 212) 347 03 23 (Direkt) Faks: (0 212) 347 03 13
Ynetim Merkezi
108
128
Eski Bykdere Caddesi, USO Center, No 6 1 , Maslak 80660 / stanbul Tel: (0 212) 335 48 70 - 7 1 Faks: (0 212) 335 00 30 Bask ve renk ayrm Stampa Datm BBD
130
110
Popler TARH I Austos 2000 5
lutfu.tinc@ntv.com.tr
Trablus'taki ikili
u ay, biri Necdet Sakaolu'nun dieri Orhan Kololu'nun kaleminden kan iki yaz, ayn dosyasn oluturdu. Necdet Sakaolu'nun almas, nemli bir belgeye dayanyor: 47 yllk yaamnn 11 yln savalarda geirmi, daha sonra mirlivala (tugeneral) kadar ykselmi zverili bir askeri doktorun, operatr Hseyin Hsn Bey'in askeri cep muhtrasnn sarmtrak sayfalarndaki Trablusgarp gnceleri... talyanlarn Trablusgarp' igaline, 1911 ylma dayanan bu belge, elbette birok adan nemli. Ama defterde ilk dikkati eken, yakn gelecein Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili Enver Paa ile Milli Mcadele'nin nderi Mustafa Kemal Paa'nm, biri kurmay yarbay, dieri kurmay binba olarak, bu satrlar arasnda yer almalar... Enver Paa'nn son rpnlarnn dile getirildii ikinci yazda Orhan Kololu'nun altn izdii gibi, 'ilk subaylk gnlerinden beri yldzlar barmam' bu iki liderin birbirleriyle ilikileri hakknda, bir belge bolluu iinde olduumuz sylenemez!.. Ayrca ikisi de aa yukar ayn dnemlerde, ayn okullarda yetimi, rnein ikisi de Manastr'daki Askeri dadi'de okumu olan Enver de Mustafa Kemal gibi Harbiye'de 'hafiye' takibine uram, Saray mahkemesinden gemitir. kisi de ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin iinden gelmektedirler...
Yetime tarzlarnda ve yaadklar evrelerde, etkilendikleri olaylarda birok benzerlik, bir yn paralellik grebildiimiz bu iki gen asker, farkl iki liderlik izgisi izlemilerdir... Ve bu iki farkl liderlik izgisi, Trkiye'nin kaderini derinden etkilemitir. Orhan Kololu'nun tahlilleri, bunu ok net bir biimde ortaya koyuyor: Evet, Enver Paa hesaplarn, Mustafa Kemal'in 'baarszl' zerine kurmutu. Sakarya Zaferi'nden sonra da iler deiti. Bolevikler Enver'e srt evirdiler; yalnzca Ankara Hkmeti ile ibirlii yapma karar aldlar. Enver de mitsiz bir abayla son kn yapt. Bu bir 'intihar k' idi... Ama btn bunlara ramen, Enver Paa'nm Trk tarihindeki yerini iyi deerlendirmek gerekir: Kendi toplumunun gereklerini yakalayabilmi olma baarsna sahip bir Mustafa Kemal karsnda, Enver Paa'y yok sayma hatasna dmemek gerekir. Orhan Kololu, "Sadece 1918 sonundan itibaren geen drt yllk yaam dikkate alnrsa, Enver Paa'nm Trk tarihindeki rol yanl deerlendirilir" diyerek bu noktann altn iziyor ve ok ilgin rnekler veriyor: rnein Enver Paa'nm ordu iinde yapt yenilikler... Kololu, Enver Paa'nm orduda yapt genletirmeye ynelik tasfiyenin Kurtulu Sava'nn baarsnda en nemli etkenlerden biri olduunu belirtiyor... Nice saylarda her ay bulumak dileiyle.
10 Popler TARH I Austos 2000
1 AUSTOS Kbrs Adas'nn fethi (1571). Almanya Rusya'ya sava ilan etti (1914). Berlin Olimpiyatlar Hitler'in katld seremoniyle ald (1936). Modac Yves-Saint Laurent dodu (1936). Helsinki Nihai Senedi imzaland (1975). 2 AUSTOS Trkiye ile Almanya arasnda ittifak antlamas yapld (1914). Aktr Peter O'Toole dodu (1932). Alman Devlet Bakan Paul von Hindenburg ld (1934). Trkiye, Almanya ile siyasal ve ekonomik ilikilerini kesti. (1944). Irak Kuveyt'i igal etti (1990). 3 AUSTOS Osmanl-Avusturya Zitovi Bar Antlamas imzaland (1791). I. Dnya Sava balad (1914). Enver Paa Trkistan'da ehit edildi (1922). Sovyetler Birlii, Kzl Meydan'a inen Alman pilot Mathias Rust'u serbest brakt (1988). 4 AUSTOS ngiltere Ana Kraliesi Elizabeth dodu (1900). Mustafa Kemal Paa Bakumandan oldu (1921). Filistin Devet Bakan Yaser Arafat dodu (1929). 5 AUSTOS Astronot NeI Armstrong dodu (1930). Marilyn Monroe ld (1962). Amerikan uzay arac 'Mariner Seven' Mars'n fotoraflarn ekti (1969). Aktr Richard Burton Cenevre'de ld (1984). 6 AUSTOS Bolivya bamszln ilan etti (1825). lk atom bombas Hiroima'ya atld (1945). Jamaika bamszln ilan etti (1962). 7 AUSTOS IV. Mehmet (Avc) padiah oldu (1648). ABD ile Japonya arasnda Guadalcanal sava balad (1942). SSCB, Trkiye'den Boazlar'n statsnn deitirilmesini istedi (1946). 12 Popler TARH Austos 2000
Birinci Dnya Sava balad (1914)

Avusturya-Macaristan veliaht Ferdinand ve karsnn Srplar tarafndan ldrlmesi sonras Avusturya-Macaristan ile Srbistan arasnda balayan gerginlik Almanya, Rusya, ngiltere ve Fransa'nn da devreye girmesiyle byd. Rusya, ngiltere ve Fransa Srplarn yannda yer alrken, Almanya, Avusturya-Macaristan tarafna geti. Art arda gelen sava ilanlaryla I. Dnya Sava 3 Austos'ta balam oldu. Savaa daha sonra uzun sredir Almanlarla yakn iliki iinde olan Osmanl mparatorluu da katld.
Cengiz Han ld (1227)

1100'l yllarda Orta Asya steplerinden byk bir g ykseldi. Btn Asya'y egemenlii altna alacak ve byk bir kltr gne neden olacak bu gcn mimar, Mool mparatorluu'nu kuran Cengiz Han'd. 18 Austos 1227'de Tibet'te Xi xia eyaletinin bakenti Ningxia'da ld. Askerleri, liderlerinin cesedini Moolistan'a geri gtrrken yollarna kan herkesi ldrdler. Onan nehri yaknlarndaki bir dan yanna gmldne inanlr ama mezar, bugne dek bulunamad... Yerine, olu geday geti. Cengiz Han lmnden 800 yl sonra Washington Post gazetesinin dzenledii ankette, 'Binyln adam' seildi ve nl National Gcographic dergisine kapak oldu.
Kleopatra intihar etti (M 30)

Yunanca'da Thea Philaparo yani 'Babasn Seven Tanra' olarak adlandrlan Kleopatra, Eski Msr'n Makedonya hanedanlnn son hkmdardr. Kleopatra, skender'in komutanlarndan Ptolemaios'un kurduu Makedonya hanedanndan Kral XII. Ptolemaios'un ikinci kzyd. Msr dilini rendi ve kendini Gne Tanrs Ra'nn kz sayd. Roma'ya kar lkesinin bamszln korumak iin savat. Msr kaynaklarna gre Kleopatra, M 30 Austos 30'da kendini ylanlara sokturarak hayatna son verdi. Kleopatra'nn Julius Caesar ve Marcus Antonius'la yaad aklar sonraki yzyllarda edebiyat yaptlarna ve 20. yzylda filmlere konu oldu. zellikle Elizabeth Taylor'n oynad 'Kleopatra' filmi, tm dnyada byk ilgi grd.
Kenya ve Tanzanya'da ki ABD eliliklerine bomba atld; 224 kii ld (1998). 8 AUSTOS Ruslarla Kalas Mtarekesi imzaland (1791). Aktr Dustin Hoffman dodu (1937). Trk jetleri Kbrs' bombalad; Yzba Cengiz Topel ehit oldu (1964). ran-Irak savanda atekes ilan edildi (1988). 9 AUSTOS I. Dnya Sava'nda 1. Anafartalar Zaferi kazanld (1915). Jesse Owens, Berlin Olimpiyatlar'nda drdnc altn madalyasn kazand (1936). Nagazaki'ye ikinci atom bombas atld (1945). Trkiye ile Yugoslavya ve Yunanistan arasnda Balkan Pakt imzaland (1954). Pop arkcs Whitney Houston dodu (1963). Singapur bamszln ilan etti (1965). 10 AUSTOS Sevr Antlamas imzaland (1920). Denizcilik Bankas kuruldu (1951). Aktr Antonio Banderas dodu (1960). 11 AUSTOS Otlukbeli Sava yapld (1473). I. Dnya Sava'nda Goben (Yavuz) ve Breslav (Midilli) zrhllar Trk sularna sndlar (1914). ABD'de San Francisco'daki Alcatraz adas hapisanesi hizmete girdi (1934). II. Dnya Sava'nda Japonya teslim oldu (1945). 12 AUSTOS Isaac Singer diki makinesini buldu (1851). Serbest Fkra kuruldu (1928). ngiliz mzisyen Mark Knopfler dodu (1949). Sovyetler Birlii ilk hidrojen bombasn gizlice denedi (1953). lk Amerikan haberleme uydusu 'Echo One' Cape Canaveral'dan frlatld (1960). 13 AUSTOS Ynetmen Alfred Hitchcock dodu (1899). Mustafa Kemal yeniden TBMM Bakanl'na seildi (1923). Kba Devlet Bakan Fidel Castro dodu (1926). Berlin'de 'Utan Duvar' yapld (1961). Popler TARH/ Austos 2000 13
Anafartalar'da zafer! (1915)

' 1915'in 25 Nsan'mdan Austos bana kadar, Mttefikler anakkale Boaz'n, geriden sarkarak ele geirmek amacyla harekete geerler. Bu arada General Hamilton, Trk ordusunun gerilerine sarkmak ve ember iine alp yok etmek iin, Suvla sahillerine kp, Anafartalar'da nc bir cephe amaya karar verir. Hedef, Conkbayr ve Kocaimentepe blokunu ele geirerek buradan ilerleyip, anakkale Boaz'na inerek hakim olmaktr. Bu amala da 9. ngiliz Kolordusu'nu, 6-7 Austos gecesi blgeye kartr. Anafartalar Grup Komutan Kurbay Albay Mustafa Kemal, 9 Austos sabah, 12. Tmen ile 9. ngiliz Kolordusu'na, 7. Tmen ile de Anzak Kolordusu'na kar Damaklk Bayr ynnde saldrya geer. Her iki tmenin saldrlar da baarl olur. ngilizler, ar kayplar verirler. 10 Austos sabah Mustafa Kemal 8. Tmen'i sng hcumuna geirerek II. Anafartalar zaferini kazanr.
14 AUSTOS Sleymaniye Camii ald (1556). Trkiye Selloz ve Kat Fabrikalar (SEKA) kuruldu (1934). Komedyen Steve Martin dodu (1943). Pakistan bamszln kazand (1947) kinci Kbrs Bar Harekt balad (1974). 15 AUSTOS Napolyon Bonaparte dodu (1769). Svey Kanal iletmeye ald (1869). ngiliz ajan T. E. Lawrence (Arabistanl Lawrence) dodu (1888). Hindistan bamszln kazand (1947). Woodstock mzik ve sanat festivali balad (1969). Dnya'nn en nl terristi "akal Carlos' Sudan'da yakaland (1994). 16 AUSTOS Milli Ktphane hizmete ald (1948). Pop arkcs Madonna dodu (1958). Kbrs, bamsz cumhuriyet oldu (1960). Yksek renim Kredi ve Yurtlar Kurumu Yasas kartld (1961). Elvis Presley ld (1977). 17 AUSTOS Endonezya bamszln ilan etti (1945). ABD'deki Camille tayfununda 248 kii ld (1969). Alman Nazi liderlerinden Rudolf Hess ld (1987). Pakistan Devlet Bakan Ziya l Hak ldrld (1988). 18 AUSTOS Moollarn lideri Cengiz Han ld (1227). Ynetmen Roman Polanski dodu (1932). Aktr Patrick Swayze dodu (1952). 19 AUSTOS ABD Bakan Bill Clinton dodu (1946). 21 AUSTOS anakkale Savalarnda 2. Anafartalar zaferi kazanld (1915). Sovyet devrimi liderlerinden Leon Troki ld (1940). 23 AUSTOS T B M M , Lozan Bar Antlamas'n onaylad (1923). Atatrk Kastamonu'ya gelip 'apka ve Kyafet Devrimi'ni balatt (1925).
Hiroima'ya atom bombas! (1945)

6 Austos 1945: Japonya semalarnda uan 'Enola Gay' adl B-29 tipi bombardman ua, saatler 8.15'i gsterdiinde, ilk atom bombasn Hiroima zerine brakt. 45 saniye sonra kentin ortasnda, dev bir mantar biimindeki ate dalgas ykseliyordu. Yaklak 4 bin dereceye ulaan scaklk, kentteki binlerce insan ve dier canllar bir anda yok etti. Radyasyonun etkisi yllarca srd ve sonraki yllarda da binlerce kii bu nedenle ld ya da sakat kald. Hiroima'ya atom bombasn atan uak ise bu olayla tm dnyada tannd. Pilot Albay Paul Tibbets'in, annesinin ad Enola Gay'in ismini verdii B-29 ripi bombardman ua, atom bombasn Hiroima'ya braktktan sonra sse geri dnd. Projenin bandaki R. J. Oppenheimer'n, bombann yapt tahribat grnce, "Tanrm biz ne yaptk" dedii sylenir.
Kuwat City
Irak, Kuveyt'i igal etti (1990)

ran'la yllarca savap hem ekonomik hem de askeri adan byk zayfla den Irak, biraz toparlanr toparlanmaz yeni bir macerann peine dt. Irak'la Kuveyt arasnda 1990 Temmuz aynda balayan gerginlik 2 Austos'ta Irak birliklerinin Kuveyt'e girmesiyle sonuland. Kuveyt Emiri eyh Cabir es-Sabah ve ailesi Suudi Arabistan'a snd. Irak Devlet Bakan Saddam Hseyin igale gereke olarak Kuveyt'in OPEC tarafndan belirlenen petrol kotalarna uymamasn ve Irak'n zerinde hak iddia ettii Rumeyla blgesinden petrol karmasn gsterdi. Bu igalin ardndan Birlemi Milletlerin ambargosuna maruz kalan Irak daha sonra da Krfez Sava'yla kar karya kald.
14 Popler TARH / Austos 2000
Hitler'in glgesinde Berlin Olimpiyatlar (1936)

1 Austos 1936'da Berlin'de yaplan olimpiyatlar, Almanya'da Hitler'in banda bulunduu Naz partisinin hzla ykseldii ve lkenin ynetimini tamamen ele geirdii dneme rastlad. Adolf Hitler, Berin Olimpiyatlar'n, 'stn Alman rk' ideali iin bir vitrin olarak kullanma hayalini gizlemiyordu. Tm Alman sporcularn, zellikle siyah ve sar rka ve dier uluslarn sporcularna kar baar kazanmasn istiyordu. Ancak Berlin Olimpiyatlar ile tarihe geecek olan Amerikal siyahi atlet Jesse Owens. tm rekorlar altst ederek 4 altn madalya kazand ve Hitler'in stn rk hayalini, en azndan spor erkinlikleri alannda, altst etti.
Aktr Rudolph Valentino ld (1926). 24 AUSTOS Pompei, Vezv yanardann lavlar altnda kald; 20 bin kii ld {MS. 79). Yavuz Sultan Selim, Mercidabk'ta Memlkler yendi (1516). Osmanl Hkmeti, Palmer ve Goldschmid irketlerinden bor para ald (1851). Arjantinli air ve yazar Jose Luis Borges dodu (1899). Kuzey Atlantik Pakt Antlamas (NATO) yrrle girdi (1949). 26 AUSTOS Roma mparatoru Julius Caesar, Britanya'y ele geirdi {M 55). Malazgirt Zaferi kazanld (1071). Byk Taarruz balad (1922). Bankas kuruldu (1924). Atlantik Okyanusu'nu uakla geen ilk pilot Charles Lindbergh ld (1972). 28 AUSTOS Alman airi Goethe dodu (1749). Et ve Balk Kurumu Genel Mdrl kuruldu (1952). 29 AUSTOS Moha Meydan Sava yapld (1526). Pop arkcs Michael Jackson
Pompei lavlar altnda (79)

talya'nn Campania blgesinde Vezv yanarda eteklerindeki Pompei kenti MS 79 ylnn 29 Austos'unda, Vezv'n patlamas sonucu, komu kentler Herculaneum ve Stabia ile birlikte ykld. 20 bin kii ld. Vezv'n patlamasna tank olan Plinius'un, Roma Donanmas'nn komutannn nasl ldn soran Tacitus'a yazd ve gnmze ulaan iki mektuptan, Pompei'nin, kalnl 6-7 metreyi bulan lav tabakas altnda kald anlald.
Madonna dodu (1958)

Tam ad Madonna Louise Cicconc olan Madonna, 16 Austos 1958'de Michigan'da dodu. 80'lerin pop mziinde srad tarz ve seksi danslaryla yldz parlad. 'Like a Virgin', 'Holiday", True Blue', 'Papa don't preach' gibi arklaryla tm dnyada tannd. 1985'de Afrika'daki alar iin dzenlenen Live Aid konserine katld. Ayn yl aktr Sean Penn ile evlendi. 'Shangai Surprise', 'Maverick' ve 'Dick Tracy' gibi byk bteli filmlerde oynad. 1992'deki Erotica albmyle Vatikan'n tepkisini ekti. Bugne kadar, albmleri 80 milyondan fazla satt.
dodu (1958). 30 AUSTOS Eski Msr'da Kralie Kleopatra intihar etti {M 30). Byk Taarruz zaferle sonuland (1922). Prenses Diana, Paris'teki trafik kazasnda ld (1997).
TARH Austos 2000 .15
dakika gee skdar'a varmtr.

(Sabah, 18 Austos 1900)
DENIZDE BOULDULAR Samatyal bakkal ra rakli ile tramvaya Monol'un olu Anesti dn saat dokuz buuk sralarnda Mermerkule'de tenha bir yerde ykanmak zere denize girmiler, fakat yzme bilmediklerinden boularak hayatlarn kaybetmilerdir.
YENI ADA VAPURU dare-i Mahsusa irketi adna ngiltere'den satn alnarak stanbul'a getirilen vapur iin gerekli kaptan ve tayfalarn tayini yaplmtr. Havuzda temizlenmeye balanan vapur, Padiahn tahta knn 25. yldnmne denk gelen gnde seferlerine balayacaktr.
lunmak zere bir komisyon kurulmutur. Komisyon dn toplanarak sularn ehre getirilmesi iin Cendere Boaz'na konulacak alet ve makinelerin tespitini yapmtr. Bu makineleri temin etmek zere 5 ticarethane hkmete bavurmutur.
(.Sabah, 21 Austos 1900)
MTHI BIR YZC Bir yzc Kavak'tan skdar'a kadar olan mesafeyi yzerek katetti. Bu byk baary gerekletiren kii, Belika Bykelilii Ataesi Msy Gaon'dur. Gaon Cumartesi gn saat 3' 45 dakika gee Kavak'tan yzmeye balayarak, Tarabya, Yeniky ve Rumelihisar nlerinden gemi ve 6'y 40
KATHANE'DE KEIF! Kathane civarnda kefedilen kaynaklardan ehre getirilecek sular hakknda mzakerelerde bu-
KURTDEREL PARS'TE Dn leden sonra Paris'te, Kurtdereli Mehmet pehlivan ile Hintli Gulam Rstem pehlivan arasnda gayet merakl bir gre icra edildi. Fevkalde kalabalk vard. Her iki pehlivan o derece kahramanlk, o derece mukavemet gsterdiler ki seyirciler hayretler iinde kaldlar. saat sonunda pehlivanlar birbirlerine stnlk salayamadlar.
G S , STANBUL AMPYONU Dn yaplan nihai msabakada Vefa ile karlaan Galatasaray sfra kar drt say ile galip gelmi ve stanbul ampiyonu olmutur.
(Cumhuriyet, 3 Austos 1925)
pullarn serisi be eitten ibarettir. lk Cumhuriyet pullan fevkalade sanatkrane ve harikulade gzel olacaktr.
FUTBOLDA SLOVAKYA ZAFERI ARK STIKLAL MAHKEMESI
STANBUL UFUKLARNDA stanbul vilyeti erkn dn teyyare ile ehrimiz ufuklarnda bir hava gezintisi yapt. Uaa, Belediye ileri gelenlerinden baz zevat ile Alman sefaretinden bir ok kii de binerek bu gezintiye katldlar.
ark stikll Mahkemesinde dn gazetecilerin mahkemesine baland. Savc iddianamesinde, sank sandalyesinde oturmas gereken baka gazetecilerin daha olduunu belirtti. Buna gre, Ahmet Emin, Ahmet kr, Hac Nuri Beylerle, Adana'da yaynlanan Shhiye gazetesinin bayazar Gndz Nadir Bey'in tutuklanmalarn talep etti.
(Cumhuriyet, 12 Austos 1925) C U M H U R I Y E T PULLAR
Trk Milli Takm, dnyann en kuvvetli takm Slovakya'y e kar be say ile malup etmek suretiyle pek byk bir baar kazanmtr. Gollerin ikisini Bekir, dierlerini Aladdin, Zeki ve Bedri Beyler atmtr.
Bu i iin ressam Ali Sami Bey bu sabah Londra'ya gidecektir. Yeni
GLEK'E SORUTURMA stanbul Cumhuriyet Savcl yapt bir konumadan dolay CHP Genel Sekreteri Kasm Glek'in ifadesini ald. Glek ifadesinden sonra yapt aklamada, "Cumhuriyet Halk Partisi olarak iktidar d politikada birlie davet ettim. Ben bunu istediim iin hakkmda soruturma ald" dedi. ZORUNLU G Bulgaristan hkmeti 10 Austos'ta verdii bir notayla Trkiye'nin 18 Ekim 1925 tarihli TrkBulgar ikamet mukavelesinde yazl hkmleri yerine getirmediini ne srerek Trkiye'ye g etmek isteyen 250 bin Trk asll Bulgaristan vatandann g ilemlerinin ay iinde tamamlanmasn istedi.
(29 Austos 1950)
necek. Trkiye yllardan beri nce Rusya'nn sonra SSCB nin Kars ve Ardahan zerindeki taleplerinden ve Boazlar kontrol etme arzusundan rahatszlk duyuyordu. ABD'nin de Trkiye'nin NATO'ya girmesine taraftar olduu biliniyor.
(1 Austos 1950)
(26 Austos 1950)
NATO'YA YELIK Trkiye'nin bavurusu kabul edilirse, bir saldr karsnda Trkiye'nin savunmasn NATO stle-
MZIE SNRLAMA stanbul Radyosu'ndan yaplan aklamaya gre. Bat mzii yayn orannn yzde 61'den yzde 54'e indirildii, Trk mzii yayn orannn da yzde 39'dan yzde 46'ya akrld bildirildi.
(3 Austos 1950)
Ko
KOALSYON STYOR adam Vehb Ko, Ecevit ve Demirel'e birer mektup gndererek CHP-AP ortakl iin giriimde bulundu. Ko, ekonomi ve d politikadaki glklerin giderek artmas nedeniyle iki byk partinin koalisyon kurmas gerektiini belirtti.
(27 Austos 1975)
ylnda Cumhurbakanl'na adayln koymak zere Genelkurmay Bakanlndan istifa etmiti. Grler Cumhuriyet Senatosu yeliine atanarak girdii Cumhurbakanl seimlerinden gerekli oyu salayamayarak ekilmiti.
(24 Austos 1975)
MSP'yle ortakln dayanlmaz hale geldiini aklarken, Erbakan, seimlerde MSP'nin 150, AP'nn 50 milletvekili karacan syledi. ki lider dn 3 buuk saat sren bir grme yaptlar.
(13 Austos 1975)
FENERLI YAVUZ SMET LD
AP-MSP EKMES Koalisyon hkmetinin AP ve MSP kanatlar arasndaki anlamazlk su yzne kmaya balad. AP grubunda Demirel,
GRLER LD Eski Genelkurmay Bakan Emekli Orgeneral Faruk Grler vefat etti. 12 Mart Muhtras'nn altnda imzas bulunan Grler, 1973
Fenerbahe Spor Kulb'nn eski futbolcusu ve kulp bakan Yavuz smet (Ulu) vefat etti. Kurtulu Sava yllarnda stanbul'dan Anadolu'ya silah karan sporcular arasnda yer alan Yavuz smet, Tbbiye rencisi olduu srada Fenerbahe futbol takmnda oynam, Milli Takm formasn giymiti.
(27 Austos 1975)
Popler
TARH / Austos
2000
.17
Sakarya Sava ncesinin nemli tartmas
Meclis Kayseri'ye tanyor mu?

Kurtulu Sava'nn en kritik aamalarndan biri olan Eskiehir-Ktahya muharebeleri kaybedilince TBMM'nin Kayseri'ye tanmas gndeme gelir. Meclis'te, Mustafa Kemal kart grup bu gelime zerine, sert klar yapar.
KAN su SARMAN
ngiliz The Times gazetesi
Mustafa Kemal Paa'nn yakn arkada ve yardmcs Fikriye Hanm.
25 Temmuz 1921'de, Eskehir-Ktahya muharebelerinde Trk ordusunun geri ekildii haberini okuyucularna u szlerle duyurmutu: "1071 'den bu yana Yunan ordular Anadolu ilerine bylesine sokulmamlard." Yunan basn da olay, "Trk ordusu tamamen yok edildi" balyla abartl bir biimde yanstt. Aslnda nn Savalar'nda byk kayplar veren ve morali zayflayan Yunan ordusu, 1921 ylnn banda byle kapsaml
bir saldrnn yaplabilecei umudunu kaybetmeye balamt. Ancak 7 Temmuz 1921 'de zmir'e gelen Kral Konstantin bakanlnda toplanan Yunan Sava Konseyi, ordularnn Trkleri Ankara'ya kadar kovalayabileceini, ounlukla karara balad. Ve 10 Temmuz 1 921'de tarihe 'Eskiehir-Ktahya muharebeleri' olarak geen sava balam oldu. Asker says, silah ve cephane bakmndan kendinden ok stn Yunan ordusu karsnda Trk askeri, Mustafa Kemal Paa'nn direktifiyle ekilme
balatt. 24 Temmuz'a kadar sren muharebelerde iyice hrpalanan Trk ordusu 25 Temmuz'da Sakarya nehrinin dousuna ekildi. Ktahya ve Eskiehir'in igali Yunanistan'da sevinle karland. Atina katedralinde dini trenler yapld ve Yunan gazeteleri Eskiehir-Ktahya muharebelerindeki baary Yunan tarihinin en byk zaferi olarak vmeye baladlar.
Mustafa Kemal'den zel telgraf

Mustafa Kemal Paa'nn, kendisine en yakn insanlar arasndaki kimi sivil ahsiyetlerin Kayseri'ye gtrlmesi konusunda ektii zel telgraf, yledir: Mdafaa-i Milliye Vekaleti Mstearlk Kalemi zel Kalem Mdr Hayati Bey'e nlem olarak hkmet ve Meclis'in Yahihan zerinden Keskin'e ve oradan gerekirse Kayseri'ye tanmas gereini Refet Paa'ya yazdm.
Fikriye Hanm, Fuad ve Salih Beylerin aileleri ve Fethi Bey'in, Saliha'nn ve Ruen Eref Beylerin gvenli bir ekilde Yahihan istikametinden nce Keskin'e iki gn iinde hareketlerini salaynz. Mhim eyalarn Kayseri'ye gnderiniz. Fikriye Hanm'n yannda lzumu kadar koruma bulundurunuz. Tertibat ve hareketten bilgi verilmesi. Mustafa Kemal 26/27 Austos 1921
Yunan harp erkan Kral Konstantin bakanlnda 28 Temmuz'da Ktahya'da bir toplant yapt ve Ankara zerine yrme karar alnd. ngiliz Babakan Lloyd George ise 16 Austos'ta Avam Kamaras'nda yapt konumada, "Yunanllarn Sevr'de elde ettiklerinden daha fazlasn istemelerinin normal olacan" syledi. Alnan sonu Ankara'da huzursuzluun artmasna neden oldu. TBMM'de skntlar o kadar artmt ki Yunan ordusunun Ankara zerine ilerleme ihtimaline kar Meclis'in de Kayseri'ye tanmas gndeme geldi. Meclis'in 19 Temmuz tarihli gizli oturumunda resmi evrakn Kayseri'ye nakli karara baland. TBMM'nin yapaca toplantlar iin Kayseri Lisesi binasn-
da gerekli dzenlemeler yapld ve Meclis'e ait basm makineleri de hemen yola karld. Ankara'da kan Yenign Gazetesi de Kayseri'ye tand. Meclis iinde Mustafa Kemal Paa kart grup harekete geti. Fevzi Paa'nn 24 Temmuz gn yapt, "Bu durumdan ben sorumluyum" eklindeki konumasna ramen tartma srd. Bunun zerine 5 Austos'ta Mustafa Kemal Paa geni yetkilerle 'Bakomutan' tayin edildi. Meclis'in Ankara'ya tanmas tartmas ise Sakarya Sava'nn balad gnlere kadar srd. 23 Austos'ta balayan muharebeler ok iddetli atmalara sahne oldu. 26 Austos 1921'de Mustafa Kemal Paa, Milli Mdafaa Vekili Refet Pa-
a'ya ektii telgrafta yle diyordu: "Meydan muharebesinin Ankara'ya kadar intikal etmesi imkan dahiline girmitir. Meclis ve hkmetin ilk merhale olarak Keskin'e, ondan sonra zorunluluk halinde Kayseri'ye nakli lazmdr ve bu nakil 29 Austos akamna kadar tamamlanmaldr." Ancak korkulan olmad. Ertesi gn (27 Austos) Sakarya Sava'nda zaferin ilk iaretleri grnd ve Mustafa Kemal Paa, ikinci bir telgrafla tanma emrini durdurdu. Sakarya Sava 13 Eyll 1921 tarihinde Trk ordusunun kesin zaferiyle sonuland ve Meclis, bir daha tanmas sz konusu olmamak zere, bakent Ankara'da kald.
Mustafa Kemal Paa (sadan drdnc srada) Sakarya Sava sonrasnda, Fevzi Paa ve smet Paa ile birlikte Akehir'deki karargh denetliyor (stte).
Popler TARH / Austos 2000 - 1 9
Osmanl'nn ykseli dneminde
Kat stndeki stanbul

Osmanl'da haritalara, kent planlarna ilgi stanbul'un fethiyle balar. Osmanl, bir dnya imparatorluu olma yolunda admlar atarken hem haritalara hem de kent planlarna byk nem vermitir.
KEMAL ZDEMIR
Nakka Osman Veli Can'n stanbul plan (altta). Matrak Nasuh'un almas (kar sayfada).
ayt ve belgeler. Osmanl'da harita meraknn Fatih Sultan Mehmet dneminde baladn gsterir. Fatih'in ktphanesinden gnmze ulaan corafya kitaplarna bakldnda, deri zerine yaplm haritalara gz atldnda.
Fatih'in konuyla ilgisinin dikkat ekici boyutta olduu anlalmaktadr. Tarihi Krivotulos'un Fatih dnemini anlatan yaptnda u satrlara rastlarz: "Padiah hazretleri, Farsa ve Helenceden Arapaya evrilmi olan eserleri okur ve evresindeki bilginlerle
bu konuda syleirdi. Bir zamanlarn nl corafya bilginlerinden Ptolemaios'un (skenderiyeli bilgin Ptolemaios, slam dnyasnda 'Batlamyus' ad ile anlr; do. 90 - . 168) corafyaya ait almalarna rastlayp bu almalar bilimsel bir ekilde aklayan metinleri ve izilmi olan ekilleriyle gz nne almsa da haritalar dank ve ayrlmas zor olduundan, daha anlalr yeni bir harita dzenlenmesi iin Georgios Amirutzes'i grevlendirdi." AMRUTZES'N HARTASI Klivotulos daha sonraki satrlarda, Amirutzes'in harita zerinde nasl altn; nehirleri, ada, da ve kentlerin yerlerini harita zerinde nasl tayin ettiini anlatr. Uzaklk ve lekler iin kurallar belirleyip 'padiaha gayet yararl bir yapt sunan' Amirutzes'in dzenledii haritada blge ve kent adlan Arap harfleriyle ilenmiti. Bu almay gerekletirebilmek iin de Amirutzes, 'hem Helen dilini hem de Arap harflerini bilen' kendi olu ile birlikte almt.
20 Popler TARH/ Austos 2000
Piri Reis'in yaptlar

Osmanllarda, harita geleneinin balangcn Piri Reis'in yaptlar oluturur. Piri Reis'in Kitab Bahriye eserinde yer alan haritalar, 'portolar' ad verilen ve denizciler tarafndan klavuz olarak yararlanlan byk lekli liman haritalardr. Bilindii zere 'Kitab- Bahriye', Piri Reis tarafndan Gelibolu'da kaleme alnmtr. Kitabn balangc Gelibolu'dur. Bu noktadan balayarak btn Ege ve Akdeniz'in ky, liman ve adalar anlatlarak haritalar verilmi ve kitap tekrar Gelibolu'yu anlatarak sona ermitir. Kitabn orijinal elyazmasnda, Marmara Denizi'nin ada ve kylaryla stanbul plan bulunmamaktayd. 15 ve 16. yzylda ilek bir liman olan Galata'da, gemiciler iin haritalar yaplmaya balanmt. Bir blm Gaata'da yapld tahmin edilen Ktab- Bahriye kopyalarnda, stanbul liman haritas olmas kanlmaz bir zorunluluktu. stanbul'un topografyas ve tarihi eserleri bu ilave haritalarda ikinci planda kalmtr. Kitab- Bahriye'nin sonuna eklenen stanbul planlarnda, Kasmpaa'da kurulan tersanenin geni bir ekilde gsterilmesi dikkat ekicidir. Bu ilavelerden bir blm stanbul limann denizcilere tantan portolanlardan olduu gibi, kentin mimari dokusunu olanca grkemiyle yanstan rnekler de bulunmaktadr. Saray dnda yaplm olan stanbul planlarnn gnmze az sayda ulamasnn nedeni, elle snrl sayda oaltlmalardr. Birok harita da gemilerle birlikte sularn derinliklerinde kaybolmutur.
HALIDAK HARTA Fatih'in bu haritalar lmszletirmek iin, yaplan izimden bir hal dokuttuu ne srlmektedir. Hal ve harita bugne ulaamamtr. Ancak Ptolemaios'un Geographia'sndan Arapaya evrilmi ilk kopya, Ayasofya Ktphanesinde yer alr. (Ayasofya Ktphanesi bugn artk, Sleymaniye Ktp22 Popler TARH Austos 2000
hanesi'nin bir blm olmutur.) Kitaplarn Fatih'in emirleri zerine evrildiine dair ak kayt bulunmaktadr. BATI'NIN TAVRI Dnya haritasnn yan sra Fatih'in, Georgios Amuritzes'e stanbul'un bir plann yaptrd da bilinmektedir. ki yzyl boyunca Bat'da
yaymlanan stanbul planlarnda, Fatih devrinden sonra yaplan cami ve medreseler yoktur. Elbette ki stanbul'un aln Bat'da byk bir hayal krkl yaratmt. Bat 'bu felaketi' kabullenememiti. zellikle Venedikli, Hollandal ve Alman haritaclarn Osmanl bakentini 'grkemli camiler kenti' olarak yanstmay, Ayasofya'nn minareler eklenerek camiye dntrlm halini resmetmeyi kabullenemediklcri sezilmektedir. Osmanl saraynda haritalara olan ilgi, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman, II. Selim ve III. Murat dnemlerinde de srmtr. Bu arada Sultan II. Bayezit dneminde yaplan stanbul'un su yollan haritas da ilgin rneklerdendir. Osmanl yapm stanbul planlarnn en tannm ise Matrak Nasuh'a aittir. Tarih ve matematikte olduu kadar, hat ve resim sanat ala-
nnda da n kazanm, bu dallarda nemli yaptlar vermi olan Matrak Nasuh, gerek bir Osmanl bilginidir. Kanuni Sultan Sleyman'n 1533-1536 yllar arasnda Safevi devletine kar kt ilk seferi srasnda Konaklanan menzilleri anlatan ve tamamen bir kentler ve yollar atlas grnmndeki 'Beyan- Menazil-i Sefer-i Irakeyn' adl yaptn 16 ve 17. sayfalarnda, stanbul ve Galata'nn esiz bir plan yer alr. Matrak Nasuh bu plan 1537 ylnda yapmtr. MATRAKI NASUH Sur ii stanbul'u, Hali, Galata ve skdar'n kk bir blmn yanstan planda, 300 civarnda nemli yap gzler nne serilmitir. Matrak Nasuh'un yapt, stanbul'un topografyas ve mimarisi hakknda nernli bilgiler tamaktadr. Dikdrtgen bir sayfaya sdrlmaya allan sur ii blmnn gen alan, Yedikule-Hali izgisinde, sktrlp daraltlmtr. Bu toporark bozulma, tarihi yaplarn younlat Sultanahmet-Sarayburnu blmnn gereinden geni tutulmasndan meydana gelir. Tarihi binalar gsterme kaygs toporafik gereklii ikinci plana atmtr. Hali'te Fatih'in yaptrd Eyp Camii, Mahmud Paa Camii, Atk Al Paa Camii, Bayezit Camii, Sultan Selim Camii, klliyeler, Bizans dnemine ait nemli yaptlar, Kapalar, Eski Saray, Yeni Saray, inili Kk gibi tarihi yaplarla, gncel bir stanbul plan oluturulmutur. NAKKA OSMAN DNEM kinci nemli harita, 1584 tarihinde ahnameci Seyid Lokman tarafndan kaleme alnan Sultan III. Murat dneminin anlatld 'Hnername' adl yaptta bulunmaktadr. Saray nakkahanesinde Nakka Osman
ynetimindeki sanatlar tarafndan resimlenen bu yaptta, muhteem bir stanbul plan vardr, stanbul, Hali ve Galata'mn toporafik zelliklerine sadk kalnarak yaplan bu minyatr planda mamur ve muhteem yaplarla ssl bir kent resmedilmitir. Yeillikler iindeki Topkap Saray, 4 minaresi eklenmi ekliyle Ayasofya, Fatih Camii ve klliyesi, Bayezit Camii ve klliyesi, Sleymaniye Camii, Rstem Paa Camii, ehzade Camii ve Edirnekap Mihrimah Camii; Yedikule ve Altn Kap, Galata surlan dndaki Kl Ali Paa ve daha onlarca cami, klliye ve yap
gzler zerine serilmitir. Sur dnda Eyp ve civarnda youn bir yerleim olduu grlmektedir. Kasmpaa tersanesi de btn grkemi ile haritada yer almtr. Youn gemi resimleri, bir liman olarak stanbul'un ne denli hareketli olduunu gsterir. Ayn plann kaynak alnd bir baka stanbul plan da 1592 ylnda temize ekilen 'ehinahname-i III. Mrad' adl yaptta yer alan stanbul plandr. Bu planda stanbul zerinde 1577 ylnda grlen kuyruklu yldz da resmedilmitir. Ancak stanbul n planda deildir. Hnername'yi yapan ustalar tarafndan meydana getirildii aka grlmektedir.
Fatih'in istanbul plan

Bir dnya haritasnn yan sra Fatih, Georgios Amirutzes'e stanbul'un br plann da yaptrmtr. Bu plann, stanbul'a gelip Fatih'in portresini yapan Gentile Bellini tarafndan (solda) kopya edilerek Venedik'e gtrld sanlmaktadr. Fatih'in Amirutzes'e yaptrd stanbul plan, daha sonra Vavassore, Duchett, Zenoi, Mnster, Hogenborg-Braun, Florimi, Jassonius gibi batl haritaclara kaynaklk etmi, 16 ve 17. yzyllarda yaymlanmtr. Vavassore'nin imzasn tayan ve 15661574 yllar arasnda basilmi olan 'Konstantinopl'un Eski Plan' da bunlardan biridir (altta). ki yzyl boyunca Bat'da yaymlanan stanbul planlarnn hibirinde Fatih devrinden sonra yaplan cami, medrese ve dier nemli antsal yaplarn bulunmayndan yola karak, bunlarn Fatih dneminde yaplan bir rnekten alnd anlalmaktadr. Byk olaslkla bu kaynak da Amirutzes'in eseridir.
Popler TARH/ Ausros 2000 23
TARTIMA
10 soruda kinci Viyana Kuatmas

ERHAN AFYONCU
1. Niin Viyana? 2. Seferden Padiah'n haberi var myd? 3. Kuatma boyunca Viyana'da neler yaandi? 4. Yenilgi nasl oldu? 5. Merzifonlu Kara Mustafa Paa'mn hatalari nelerdi? 6. Osmanli ordusu Viyana nlerinde neler brakt? 7. Krm Han Giray ihanet etti mi? 8. Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn kafatas nerededir? 9. Uranlan hezimet, sonun balangc m oldu? 10. Jan Sobiesky niin Avusturya tarafinda savat?
Avusturya da Residenz Yayinevi'nin ikard Die Trken vor Wien' adl almada Viyana kuatmas. 24 Popler TARiH / Austos 2000
Niin Viyana?
smanl Beylii'nin ilk yllarnda hedef, znik ve Bursa idi. Daha sonra gzler stanbul'a evrildi. stanbul'dan sonra yeni hedef, Belgrad oldu. Belgrad'n 1522'de alnmasnn ardndan, fetih iin ulalacak en son nokta. Roma ve Viyana haline geldi.
Kanun, 1529 yl Eyll'nn son gnlerinde Viyana'y kuatt. Ancak ar toplarn getirilmemesi ve kn yaklamas nedeniyle, yaklak bir ay sonra kuatma kaldrld. Trkler'in akl hep Vyana'da kaldysa da, Habsburglar'n kurduu savunma sistemi yznden Osmanl ordusunun Avusturya seferleri Viyana'ya varamad. 1532'de Kszek (Gns), 566'da Zigetvar, 1663'de ise Uyvar (Neuhausel) kaleleri Osmanl'nn Viyana'ya yryn engelledi. 1670'li yllarda Avusturya hakimiyetindeki Protestan Macarlar ayaklandlar. Habsburglar'la yalnz balarna mcadele edemeyeceklerini anlayan Tkeli mre bakanlndaki Macarlar, Osmanl'dan yardm istediler. Kprl Fazl Ahmed Paa zamannda Osmanl mparatorluu onlarla ilgilenmedi. Ancak onun yerine sadrazam olan Merzifonlu Kara Mustafa Paa, bu politikay deitirerek Tkeli mre'ye yardma balad. Budin Beylerbeyi, Avusturyallarn elinde bulunan Orta Macar topraklarnn bir ksmn alarak Tkeli Imre'ye verdi. Osmanl imparatorluu Tkeli'yi Orta Macar Kral' olarak tand. Avusturya bar taraftaryd ve 1664'te 20 yllk olarak imzalanan Vasvar Antlamas'nn sre-
sini uzatmak istiyordu. Ancak Merzifonlu, snrdaki askerlerden Avusturya saldrlar oluyor diye ikayet mektuplar getirterek, IV. Mehmet'i Avusturya zerine sefere ikna etti. Osmanl ordusunun almak istedii yer, aslnda Viyana deil Yankkale (Raab) idi. Fakat Reislkttap Mustafa Efendi gibi baz kimselerin de etkisiyle hedef Viyana oldu. Kanun gibi bir hkmdarn fethedemedii bir kenti ele geirecek olan komutann kazanaca prestij, Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn akln bandan almt. Ayrca bu zafer Merzifonlu'yu kaynbiraderi Fazl Ahmed Paa'nm baarlarndan daha fazlasn kazanm bir duruma getirecekti. Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn ar hrs, II. Viyana Kuatmas'nn en nemli nedenidir.
Seferden Padiah'n haberi var myd?

erzifonlu, Padiah' Avusturya'ya kar savaa ikna ettiinde seferin hedefi, Yank (Raab) ve Komaron kaleleri olarak belirlenmiti. Ancak yol boyunca Reislkttap Mustafa Efendi, onun hrsn tahrik ederek Viyana kuatmas macerasna ynlendirmiti. Reislkttap'n bu telkinlerini kendi dncesine uygun bulan Merzifonlu, ordunun hedefini Viyana'ya evirdi. Fa kat Istolni Belgrad'a
'Wien im Jare 1683' adl Alman kaynakl yaptta Viyana kuatmasn gsteren gravr (stte). Sultan IV. Mehmed (altta).
Kuatma srasnda Viyanallarn yapt kar saldrlar gsteren gravr (sada). Avusturyal casus Kolschitzky kuatma srasnda Osmanl ordusu ierisinde karklk yaratt (altta).
kadar dncesini kimseye amad. Burada kurulan sava meclisinde fikrini sylediinde, devlet erkn bunu aknlkla karlad. nk Estergon ile Yankkale alnmadan ve Macaristan Avusturyallardan temizlenmedike Viyana kuatmas tehlikeli idi. Toplantdan sonra Sadrazam sava meclisinde bulunmayan Budin Beylerbeyi ibrahim Paa'ya da bu konuda fikrini sormu, o da birdenbire Viyana zerine gidilmesine kar kmt. Krm Han ve Budin Beylerbeyi Yank ve Komaron kaleleri alndktan sonra hudutta k geirip ertesi yl Viyana zerine gidilmesini tavsiye et-milerse de Merzifonlu'ya kabul ettirememilerd. Sadrazam Yankkale nnden geildikten sonra, Viyana'ya gidildiini bir telhis ile padiaha bildirmiti. Merzifonlu'nun kendisine danmadan Viyana'y kuatmaya gitmesindeki cretine hayret eden Padiah IV. Mehmet, "Kasdmz Yank ve Komaron kaleleri idi. Viyana dilde yoktu. Paa ne tuhaf saygszlk edip bu sevdaya dm. imdi Allah kolay getirsin. Lakin nceden bildirseydi, rza vermezdim" demiti.
Kuatma boyunca Viyana'da neler yaand?
caiz olmadna dair fetva dahi almt. Ancak Merzifonlu bu fetvaya aldr etmemi ve Avusturya zerine sefere kmaktan vazgememitir. Avusturya, barn olmayacan grdnde, Avrupa'daki dier devletlerden ve Papa'dan yardm istedi. zellikle Papa'nn tesiri ile Lehistan, Avusturya ile ittifak yapm, ayrca Avrupa'nn birok yerinden paral ve gnll askerler Viyana'ya gelmeye balamt. Avusturyallar, Osmanl ordusunun Macaristan zerine geleceini tahmin ediyorlard. Vi-
vusturya, Osmanllarla savamak istemiyordu. Henz sresi bitmemi Vasvar Antlamas n yenilemek iin stanbul'a Comte Albert de Caprara eli olarak gnderilmiti. Eli bar antlamasnn uzatlmas iin ok urat. Hatta Silahdar Tarihi'nin yazdna gre, "slam eriat zere boazna bez balayp aman diyene, kl olur mu? zerine sefer caiz midir?" diye cyhlislam'dan fetva istemi ve bu suretle seferin
yana'nn kuatlacan hi dnmemilerdi. Osmanl ordusunun Vyana'ya ynelmesi btn Avusturya'da byk bir heyecan dourdu. mparator Leopold, Osmanl askeri Viyana'ya gelmeden on gn nce 20-25 bin kiilik bir kuvvet brakarak kentten ayrlp 60 saat uzaktaki Linz'e snmt. Viyana, kuatmann ilk gnnde (14 Temmuz) dme tehlikesi geirdi. Avusturyallar, siper yapmada kullanlmasn diye, kentin varolarn atee vermilerdi. Ancak birka kvlcm, skoyallar Kaps civarndaki binalardan birinin zerine dm ve byk bir yangnn kmasna neden olmutu. Halkta byk bir panik balamt. Bir Trk casusunun kente kundak koyduu dedikodusu ortalkta dolayordu. Sokaklarda, Macar kyafetinde kim yakalanrsa dayak atlyordu. Askerlikten kamak iin kadn kyafetine girmi bir gencin kafasndaki peruk dnce, halk hainin o olduunu zannederek genci paralad. Viyana savunma kuvvetleri, say olarak Osmanllarn drtte biri idi. Ancak topu kuv-
vetleri daha stnd. Kuatma uzadka Viyana'da yiyecek azalm ve dizanteri balamt. Halktan toplanan kap kacak eritilerek kurun dklyordu. Ya altma yaklaan kale komutan Starhemberg, yaralanmasnn yan sra dizanteriye de yakalanmt. Viyana'ya kar Osmanllarn be yerde kazd lamlar kale duvarlarna yaklamt. Bunlarn patlatlmas kalenin dmesini salayacakt. Kentteki mitsiz bekleyi, 11 Eyll'de Viyana nlerine gelen yardm ordusu grlnce bir anda byk bir sevince dnt. Kiliselerin anlar alnmaya, sevin gsterileri yaplmaya baland. Kurtulmulard.
Yenilgi nasl oldu?
an Sobiesky ynetimindeki Hristiyan birlikleri, Viyana'nn kuzeybatsndaki tepeleri hi arpmadan ele geirdiler. Osmanl kuvvetleri, bu yardm ordusuna kar vaziyet alarak savaa hazrlanmt. Ancak gcnn tamamn siperlerden karmad gibi, topu tabyalar da kente atei srdryorlard.
12 Eyll 1683 gn Kahlenberg (Alaman Da) mevkiinde iki ordu savaa balad. Osmanl ordusunun sol kanatnda bulunan Sar Hseyin Paa, karsndaki Leh kuvvetlerini bozguna uratp taarruza gemiti. Bu blgeye yardma gelen Avusturya svarileri Hseyin Paa'nn birliklerine yandan saldrdlar. Krm Han'nn buraya yardm etmemesi zerine, Kara Mustafa Paa merkezden ve sa kanattan ektii kuvvetleri sol tarafa kaydrd. Bu durum ise sa tarafn zayflamasna neden oldu. Viyana'daki Avusturya kuvvetleri de sk sk taarruzlar yaparak Trk birliklerini iki ate arasnda brakyordu. Krm Han bu srada kuvvetlerini alp gitmiti. lk olarak Osmanl ordusunun sa kanad kt. Hseyin Paa'nn btn direniine ramen, sol kanatta da muharebe stnl dmann eline gemiti. Sperlerdeki askerler karlm ise de bozgun nlenemedi. Dman askerlerinin Osmanl ordusunun merkezine girmeye balamas zerine, Kara Mustafa Paa iki aydan beri Viyana'y kuatan Trk birliklerine Budin'e ekilme emri verdi. Kendisi savap ehit olma arzusunda iken, Sipahi Aas Osman Aa'nn zoruyla, Sancak- erifi de alarak oradan uzaklat.
Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn hatalar nelerdi?
iyana'y kuatma fikri ve bu kuatma srasndaki politikas ok tartlan Merzifonlu'nun yaptkla r, kimi tarihiler tarafndan byk birer hata olarak grlmtr. Bun lar u ekilde sralanabilir: ehrin zorla alnma ihtimali varken, yama olmamas ve Viyana'nn tah rip edilmemesi iin kuatmay ardan almas. Jan Sobiesky Viyana'nn imdatna yetitiinde, ona kar koymak iin askerin nemli bir ksmn siperlerden karmayp, kuatmay bozmamak iin dmana az bir kuvvetle kar kmas. Viyana'ya zayf noktasndan deil, en kuvvetli ksmlarndan hcum ettirmesi ve bunda da sonuna kadar srar etmesi. Viyana'ya yardma gelen orduyu kmsemesi.
Yabanc kaynakl bir Merzifonlu Kara Mustafa Paa tasviri (stte). kinci Viyana kuatmasnda Osmanl hcumunu gsteren bir illstrasyon: Ressam Leander Russ'un tablosundan (altta).
Ordu, Viyana nlerinde neler brakt?
smanl panik halinde dalarak Viyana nlerinden ekilirken btn arlklarn geride brakmt. Dmann ele geirdii ganimet, 600 torba dolusu altn tutuyordu. Ayrca saysz mcevher, deerli silahlar, som altndan ekmeceler, saatler ve hallar vard. 15 bin adr, 10 bin manda, 5 bin deve, 10 bin koyun ile Osmanl ordusunun toplarnn hePopler TARH ! Austos 2000 27
12 Eyll 1683'te Viyana nlerindeki Kahlenberg (Alaman Da) Sava (Viyana Tarih Mzesi, 17 yzyl, stte). Alman kaynaklarnda Kara Mustafa Paa (altta). Osmanllarn kuatmada kulland ve halen Viyana' sergilenen silahlar (en sada).
men hemen tamamn ele geirmilerdi. Sadrazamn muhteem ota da Viyana nlerinde kalmt. Bugn Viyana, Krakow, Karlsruhe gibi kentlerdeki mzelerde, Osmanl'dan kalan adrlar, silahlar, bayraklar sergilenmektedir. Osmanl toplar ise St. Stephan Kilisesi'nin byk annn dkmnde kullanlmtr. Osmanl ordusunun arkasnda braktklarnn iinde yzlerce uval kahve de bulunuyordu. Ordughta casus olarak dolap eitli sylentiler karan ve Viyana'nn dardaki kuvvetlerle irtibatn temin eden Leh asll Koltschitzky, yaptklarnn karsnda mkafat olarak bu kahve uvallarn almt. Bunlarla Viyana'nn ilk kahvehanesi Mavi ie'yi kurdu. Kahvenin Avrupa'ya yaylmasnn byle gerekletii sylenir.
Krm Han Giray, Osmanl'ya ihanet mi etti?
mez miydi?' demesi zerine Krm Han: 'Behey Efendi! Sen bu Osmanlnn bize ettii evri bilmezsin. Yanlarnda Eflak ve Bodan keferesi kadar rabetimiz kalmad. Bu dmann durumunu ka defa bildirdim. Dman ok, mukavemet mmkn deil, askeri siperlerinden karp, gerekirse saf cengi edelim ve illa selamet yere gidelim dedim, inadndan dnmeyip sz geiremedim. Tekdir yollu cevaplar gnderdi. Mektubunda kokmu beygir eti yediimize kadar yazm. naallahu Tela bu dmann defi yanmda iten bile deildi ve bilirim ki dinimize de dmez ihanettir. Lakin gayret beni komad, onlar da grsnler kendilerin, ka akelik adam imi. Tatar kadrin bilsinler' dedikden sonra kuvvetlerini alarak ordugha geri dnd." Romen tarihi orga, Polonya Arivi nde bulduu baz belgelerde Krm Han Murat Giray'n Jan Sobiesky'e kar koymayacan yazdn belirtir. Krm Hanlarnn soyundan gelen Mehmet Giray ise Krm Hanlar'na dair yazd eserde
erzifonlu Kara Mustafa Paa, Krm Han Murat Gray', Viyana'ya alt saat mesafede Tuna nehri zerinde bulunan bir ta kprnn muhafazas ile grevlendirmiti. Krm Han Viyana'ya doru gelen dman kuvvetlerinin bu kprden geiini engelleyecekti. Geii engelleyemezse dman ordusunu arkadan evirecekti. Ancak Murat Giray, bunlar yapmad. Viyana kuatmasnda bizzat bulunmu olan Silahtar Fndkll Mehmet Aa, kaleme ald tarihinde, olay yle anlatr: "Murat Giray, dmann Tuna'y gemesine engel olmak iin grevlendirildii skender Kprs'n muhafaza edememi ve yksek bir yerden elini brne koymu olduu halde dmann geiini seyrediyordu. Bu durum zerine imam yanna giderek: 'Hnm, u blk blk geen kfirleri krdrsanz gerisi kesil-
Merzifonlu'yu sular ve onun Krm Han'n sulayc davranlarndan dolay Viyana'ya yardma gelen Hristiyan ordusuna Murat Giray'n kaytsz kaldn belirtir.
Merzifonlu'nun kafatas nerededir?
iyana bozgununda nemli suu olmasna ramen Kara Mustafa Paa, orduyu tekrar toplayarak dman saldrlarn pskrtr umuduyla grevinde braklm, cezalandrlmamt. Ancak stanbul'da bulunan rakiplerinin aleyhinde almas sonucunda, IV. Mehmet sadrazam hakkndaki lm emrini verdi. 25 Aralk 1683 gn, stanbul'dan gnderilen g-
Kremsmnster Manastr'nm mahzenlerinde muhafaza altndadr. Ariv uzman Mithat Sertoglu, yllar nce yazd bir yazda Merzfonlu'nun kafatasnn Trkiye'ye iade edilmesi arsn yapmt. Geen Haziran'da Merzifon'da yaplan 'Uluslararas Merzifonlu Kara Mustafa Paa Sempozyumu'nun sonu bildirgesinde Kara Mustafa Paa'nn kafatas ve kemiklerinin Trkiye'ye iade edilmesi ynnde karar alnm ve bu konu iin Dileri Bakanl'na mracaat edilmitir.
devaml malubiyetlere urad genel bir kanaattir. Fakat Osmanl'nn Karlofa'dan sonra kendini toparlad da sylenebilir. 1739'a gelindiinde Avusturya'ya braklm bir ksm Macar topraklar ile Lehistan'n ald Podolya haricinde kaybedilmi btn topraklar geri alnmtr. Osmanl mparatorluu'nun siyas ve asker k yllar, 1768-1774 Osmanh-Rus savandan sonra balar. Osmanl ilk kez bu savata bir lkeye kar ar malubiyete uram ve bundan sonra da bir daha belini dorultamamtr.
Jan Sobiesky niin Avusturya tarafnda savat?
K
revliler, II. Viyana seferinin ihtiaml serdarn bodular. Cenaze namaz klndktan sonra ba kesilip kafa derisi yzld ve ii doldurularak stanbul'a gnderildi. Cesedi Belgrad'daki caminin avlusuna defnedildi. Ancak Belgrad 1688rde Avusturyallarn eline geince, bu cami kiliseye dntrld. Mezar Cizvit keileri veya ehri yamalayan askerler tarafndan alarak kafatas alnp Piskopos Kont Kollonitsch'e gtrld. O da kafatasn silah deposuna hediye etti. Bugn ise Kara Mustafa Paa'nm kafatas, Viyana ehir Mzesi'ndedir. Paann kaburga kemikleri ise Linz'in dnda
Uranlan hezimet, sonun balangc m oldu?
smanl mparatorluu II. Viyana Kuatmas'nda urad bozgunun ardndan Avusturya-Lehistan-Venedik-Rusya tarafndan kurulan Mukaddes ttifak'a kar 16 yl savam, ancak 1699'da o zamana kadarki tarihinde ilk defa grlen en ar toprak kayplarn ieren Karlofa Antlamas'n imzalamak zorunda kalmtr. Bundan sonra Osmanl mparatorluu'nun 'k'e getii ve
rm Han 1652'de Batok'da kazand zaferden sonra Polonyal 300 soyluyu ldrtmt. Bunlarn arasnda Krakow kalesinin komutannn olu Marek Sobiesky de vard. Ertesi yl ise Marek'in kardei Jan Sobiesky, Krm Han tarafndan tutsak edildi ve Han'n sarayna gtrld- Bir sre sonra kurtulan Jan, zamanla Polonya'da Krallk Byk Mareallii'ne kadar ykseldi. Sobiesky, hemen her yl Krmllar ile savat. 1672'den sonra ise dzenli Osmanl ordular ile kar karya geldi. 1673'de Hotin nlerindeki Osmanl kuvvetlerine kar kazand zafer itibarn arttrd. Polonya kralnn lm zerine, 21 May 1674'de kral seildi. Krall kabul ederken, tacn "Trkler'i kesin yenilgiye uratrsa" giyeceini ilan etti. Ancak byle bir zaferi kazanmadan, iki yl sonra tacn giydi. Asl zafer onu yedi yl sonra Viyana nlerinde beklivordu.
Silahdar Fndkll Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, c. I I , stanbul 1928. Murat Bardak, "Merzifonlu'nun Kayp Kemikleri Kilisede kt", Hrriyet, 8 Mays 2000. George Schreiber, Trklerden Kalan, ev. Esat Nermi, stanbul 1982. Mithat Sertolu,Tarihten Sohbetler, Ankara 1991. John Stoye, Viyana Kuatmas, ev. Selahattin Atalay, stanbul 1983. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi.III/l, Ankara 1988. Cevat stn, 1683 Viyana Seferi, Ankara 1941.
Kara Mustafa Paa'nn Belgrad'da idamn gsteren gravr (solda). Leh Kral Jan Sobiesky (altta).
Popler TARH/ Austos 2000 29
KAYNAKA
Mustafa Celleddin Paa
Ecnebi asll Trk

Mustafa Celleddin Paa'nn grleri, Namk Kemal ve Sleyman Paa'dan balayarak, Trklk akmnn nemli isimlerini etkiledi. Yusuf Akora, Mustafa Celleddin Paa'nn 'Les Turcs Anciens et Modernes' adl almasn Osmanl Trkleri arasndaki Trklk faaliyetlerinin ilk yaptlar arasnda grr.
MUZAFFER OLCA
M
Mustafa Celleddin Paa'nn (stte) 'Les Turcs Anciens et Modern es' kitab (yanda), Atatrk'n zel eyalarndan biri olarak Antkabir'de saklanmaktadr. Mustafa Celleddin Paa'nn olu Ferik Hasan Enver Paa (kar sayfada).
ir Mehmet Ali Paa'nn damad Ferik Hasan Enver Paa, babas Ferik Mustafa Cellettin Paa'y bize yle tantr: "Devrin eyhlislam, Fransa'dan gelen gmenlere Mslman isimleri verirken, Konstanty'nin parlak, azimkar, keskin koyu mavi gzlerine ve benzinin uukluuna bakarak, 'Bu delikanl, byk adam veyahut dehetli bir cani olacaktr' der ve ona Mustafa Celleddin ismini verir."
1826 ylnda doar Konstanty Borzecki. Yoksullam asil bir Polonyal ailenin alt erkek ocuunun ikincisidir. Henz yirmisine ulama-
dan kendi dili dnda Latince, Franszca, Almanca ve Rusa biliyordur. Lise tahsilinden sonra ki yl Gzel Sanatlar Okulu'na gitmitir, resim yapmaktadr, piyano almaktadr. Papazlk Okulu'ndan kaarak Prusya igali altndaki Wielkopolska'da balayan ihtilale katlr. htilal bastrlr, tutuklanr. Ksa bir tutsaklktan sonra yurdunu brakarak Paris'e snr. Bu arada, Polonya ve Macaristan ihtilallerinde yenik denlerden nemli bir blm Trkiye'ye snmtr. Rusya, Osmanl'ya snan mltecilerin verilmesi iin bask yapar. Byk Reit Paa, siyasal mltecileri iade etmeyi net bir biimde reddeder. Ge-
limeleri Paris'te izleyen Borzecki, 1849 ylnda stanbul'a gelir. Mslman olup Osmanl ordusuna katlr. Yzba rtbesiyle orduda grevlendirilir. Mustafa Celleddin iin bu tarihten sonra Osmanl, vatan setii yer olur. Evlenir. ocuklar doar. Bir yandan yeni vatanna kar sonsuz bir ballk duyarken, dier yandan eski vatann igal eden Rusya'ya kar nefretle doludur. Bu yzden Krm Sava'ndan balayarak Osmanl Ordusu'nun btn savalarna katlr. Alt defa yaralanr. Karadallarla bir atma sonrasnda ise kurtulamayarak 10 Ekim 1876 tarihinde lr.
RUSYA'NIN GELMES
Osmanlca ve Franszca kan, 14 Ekim 1876 tarihli La Veritee (Hakikat) gazetesi yle duyurur bu lm haberini: "Mert ve cesur Mustafa Celled-
din Paa'nn Karadallar ile son atmada ldn tarifsiz znt iinde renmi, bulunuyoruz. Fahr yolunda ehit dt, millet, ordusunun en mert kahramanlarndan biri olduunu ebediyen hatrlayacaktr." M. Celaleddin gen yata Polonya'da balad politikay, asker olmasna ramen, brakmad. Basireti Ali'nin Basiret Gazetesi'nde ve Jean Pietri'nin Courrier d'Orient'mda siyasi yazlar kaleme ald. Yazlarnn arka plannda Rusya'nn gelimesini durdurarak Trklerin ilerlemesini salamak dncesi vardi. Bir kltrel akm olarak Trklk, braknz ttihat ve Terakki'yi, daha Jn Trkler ortada yokken 1860'larda belirmeye balamt. Mustafa Celaleddin Paa 1869'da yaymlad 'Les Turcs Anciens et Modernes1 (Eski ve Yeni Trkler) adl kitabnda, Klasik Yunan ve Roma tarihilerini kaynak gstererek lka'da birok kavmin Trk kkenli olduunu ne srer. TRK BUDUNLARI Trklerin etnik bakmdan Avrupa halklaryla akraba olduklarn ve 'Touro-Aryan' dedii bir rka, ari rkn "Turan' koluna mensup olduklann ileri srer. nsanlk tarihinde Trk budunlarnn byk bir rol oynadn da nemle belirtir Mustafa Celaleddin Paa. Celaleddin Paa, eitim konusunda Osmanl devletinin iki amaca ynelmesi gerektii dncesindedir: Birincisi, ulusal dilde halkn bilgi edinmesini salayacak almalar yrtmek. kincisi ise hizmet iin yabanc dil bilen uzmanlar yetitirmek.
Mustafa Celaleddin'in amac, Trkl yalnzlktan kurtarmak, Arapa ve Farsa yerine, Bat'ya balayacak Franszca ile Avrupa'daki uluslarla birlemesini salamaktr. Mustafa Celaleddin Paa'nn grleri, Namk Kemal ve Sleyman Paa'dan balayarak, Trklk akmnn nemli isimlerini etkiledi. Yusuf Akcora, Mustafa Celaleddin Paa'nn 'Les Turcs Anciens et Modernes' adl almasn Osmanl Trkleri arasndaki Trklk faaliyetlerinin ilk yaptlar arasnda grr. Cumhuriyet dneminde de etkisini srdrr bu grler... Sz konusu yapt, 1932'de kurulan Trk Dili Tetkik Cemiyeti'nin (daha sonra Trk Dil Kurumu gelitirip yaygnlatrd Gne-Dil Teorisi'nin referanslarndandr. KEMALST TEZ Kimi aratrmaclar, 'Les Turcs Anciens et Modernes' yaptnda ileri srlen grleri, Kemalist Trk Tarih Tezi'nin beslendii bir kaynak olarak grrken, kimileri ise bu kitaptaki dncelerin kaynann 'nsan Irklarnn Eitsizlii zerine Deneme' adl eserin yazar, kuram daha sonra rklar ve Naziler tarafndan kullanlan A. J. Gobineau'ya ait olduunu ileri srmektedirler. Mustafa Celaleddin Paa ve ailesinin (asker-diplomat Ferik Hasan Enver Paa'nn babas, ressam Celile Hanm ve diplomat Mustafa Celaleddin'in dedesi, Nazm Hikmet ve Oktay Rfat'n byk dedesidir), Tanzimat'tan balayarak gnmze kadar, birok alanda toplumumuzu etkiledii de bir gercektir.
Kitaplardaki Mustafa Celalettin Paa

Akura, Yusuf, Trklk, Kaynak Yaynlar, 1988 Arkan, Zeki, "Tanzimattan Cumhuriyet'e Tarihilik", Tanzimattan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 6, letiim Yaynlar, 1985 Berkes, Niyazi, Trkiye'de adalama, DouBat Yaynlan, 1978 Davison, Roderi'c, Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, Princeton, 1963 Enver Celalettin Paa, "Olum Samih Bey'e", Tarih veToplum, Sayi 1, 1984 Gven, Bozkurt, Trk Kimlii, Kltr Tarihinin Kaynaklar, Kltr Bakanl 1993 Karal, Enver Ziya, "Tanzimattan sonra Trk Dili Sorunu", Tanzimattan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 2, letiim Yayinlan, 1985 Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi / Islahat Ferman Devri, 18611876, T.T.K. Yaynlar, 1977 ve 1984 Kk, Yaln, Aydn zerine Tezler-2, 1830-1980, Tekin Yaynlar, 1984 Latka Jerzys, Lehistan'dan Gelen Sefirler (TrkiyePolonya ilikilerinin Alt Yzyl), 1991 Mardin, erif, "19. Yzyl'da Dnce Akmlar ve Osmanl Devleti", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 2, letiim Yaynlar, 1985 Oran, Baskn, Atatrk Milliyetilii, Resmi deoloji D Bir nceleme, Dost Kitabevi, 1988 Orkun, Hseyin Namk, Trkln Tarihi, 1977 Ortayl, lber, "Tanzimat", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 2, iletiim Yaynlar, 1985 Poulton, Hugh, Silindir apka, Bozkurt ve Hilal, Sarmal Yaynlar, 1999 Tevetolu, Dr. Fethi, Trkiye'de Sosyalist ve Kominist Faaliyetler (1910-1960), 1967
Toros,Taha, Gemite Trkiye-Polonya likileri, 1983
Turan erafettin, Atatrk'n Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler, Kitaplar, 1982
Popler TARiH I Austos 2000 31
BASIN
Bir dneme adn veren dergi
Sergzet-i Servet-i Fnun

Abdlhamit dneminde jurnalin kol gezdii gnlerinde yayn hayatna balad. Binbir zorlua gs gererek en nemli iki edebi akmn ana rahimliini yapt. Merutiyet'e, Kurtulu Sava'na, I. ve II. Dnya Savalar'na ve daha nice olaya tanklk etti. Servet-i Fnun dergisinin basn ve edebiyat sahalarnda rol ok bykt.
RFAT DEDEOLU Abdlhamit ve jurnalciliin gemi azya ald gnlerdir. Ahmed hsan Mlkiye Mektebin yeni bitirmi, Hariciye Nezareti'nde tercmanlk yapmaktadr. 1989 ylnda henz 22 yandadr ve hibir ticari tecrbesi yoktur. Ama ta ocukluktan aklna koymutur bir kere yaync olmay; aklndan baka hibir ey gemez... Ve o hzla ilk dergisini yaynlar: Umran. Umran'n yaam iki yl srer. ki yl sonra tm dergiler gibi o da Abdlhamid'in gazabna urar ve kapatlr. Yeni dergi karlmas artk olanakszdr. Tek are vardr, biraz imkansz gibi grnen, o da mevcut gazetelerden birine ek olup yamanmaktr. leden sonralar kan Servet gazetesi, bu i iin uygun gibi gzkr Ahmed hsan'a. Sahibi bir Rumdur -Nikolaidi- ve gazete bir yerlere yaranmaktan baka bir gaye gtmemektedir. Ahmed hsan, Nikolaidi Efendi'yle ufak bir cret karlnda anlar ve Servet'in 'fnun' yani fen eki olarak karlmas iin g bela saraydan ruhsat alnr. O dnem stanbul'da inkografiyi bilen kimse yoktur.
inkografi ise resini basmak iin arttr ve derginin bol ve gzel resimli olmas hsan Bey'in en byk idealidir. Ruhsatn alr almaz Avrupa ile yazr, mehur adamlarn birok galvano kalplarn getirtir. Doa manzaralar iin gerekli kalplar ise Mercan'daki Bible House'dan kiralar.
HAKKAKIN DANSZ KIZI
Ahmet hsan kapaklarnda tesettre girmemi kadn tablolar basar, Servet-i Fnun iinde de Avrupa'dan getirdii kalplarla ok kaliteli promosyon tablolar kullanrd. 32 Popler TARH Austos 2000
Ve 27 Mart 1891 gn Scrvet-i Fnun dergisi, daha dorusu Servet gazetesinin fen eki, basn yaamna ilk admn atar. Ahmed hsan Bey'in heyecan doruktadr. Ancak esas ak, esas heyecan derginin resim kalitesini arttrmaktr. Onun aresinin de bizzat kendisinin Avrupa'ya gitmesi olduunu yi bilmektedir. Nitekim yle yapar. Ksa zamanda dolat Almanya, Avusturya ve Fransa'dan yepyeni kalplarla dner. Kalp-
larn arasnda Avusturya'da yaptrd stanbul manzaralar da bulunmaktadr. te bu kalplardan bir tanesi, yani Kzkulesi, Servet-i Fnun ve Ahmed hsan'm yaamnn dnm noktasn oluturacaktr. Resmin basl halini grp ok beenen Abdlhamit, Ahmed hsan'a gerekli yardmn yaplmasn emreder. Yldz Saray'nda mabeyncinin padiahn kararn bildirmesinden sonra dnerken ne hissettiini Ahmed hsan yle anlatr: "Son derece sevinmitim. Muhtray yazmak zere eve dnerken ne byk hayaller kuruyordum. Adeta stanbul'da Avru-
mddet sonra devrin Sadrazam Cevat Paa tarafndan arlr. Padiahn emri ona iletilmi, o da klie ve kalplarn temini iin Mze Mdr Osman Hamdi
Bey'le grmtr. nce ok ekinir Ahmed hsan, Osman Hamdi Bey'i ziyaret etmekten, nk ok fkeli bir zat oldunu duymutur. Korka korka gi-
Ahmed hsan Tokgz

1868 senesinde Erzurum'da dodu. 1887'de Mekteb-i Mlkiye-i ahane'yi (Siyasal Bilgiler) bitirdi. Harice Nezareti Tercme kaleminde ksa bir mddet altktan sonra 1891'de Servet-i Fnun dergisini karmaya balad. 1909-1917 arasnda Ticaret Mekteb-i Alsinde retmenlik yapt. stanbul'un igalinden sonra Deirmendere'ye geerek rgtlenen direni hareketine katld. Daha sonra Avrupa'ya geerek Avusturya ve Almanya'da kurduu ajansla Kurtulu Sava'nn gelimelerini tm dnyaya duyurdu. 1931 senesinde Ordu Milletvekili oldu. Bu grevini ; lene dek srdrd. Bata Jules Verne olmak zere birok Avrupal yazarn eserini Trkeye evirip yaynlad. "Matbuat Hatralarm" (1930-31, 2 cilt) ve "Avrupa'da ne grdm" isimli iki kitab bulunmaktadr. 28 Aralk 1941'de Deirmendere'de vefat etti.
Servet-i Funun'a saraydan zaman zaman yaymlanmas ricasyla fotoraflar gnderilirdi. Haliyle, bunlarn kullanlmamas bahis konusu bile olmazd. te bu tr kapaklardan biri: 'Padiahn yaptrd Akra skelesi'nin resmi kad.'
pa'nn en byk IIlustration'unu geecek
resimli gazete kuruyordum." Ahmed hsan ksa
Servet-i Fnun kronolojisi

17 Mart 1891'de yayn hayatna atld. Basld Ahmed hsan Matbaas, Abdlhamit'in verdii destek ile dneminin en modern matbaas haline geldi. Ayn destek ve Osman Hamdi Beyin yardmyla Avrupa'dan ilk kez klieci getirterek bol resimli bir hale geldi. 7 ubat 1896 tarihli, 256 numaral saysnda derginin yaz ileri mdrlne Tevfik Fikret getirildi. Tevfik Fikret'in atanmasyla dergi Servet-i Fnun edebi akmnn yayn organ haline geldi. 16 Ekim 1901'de dergide Hseyin Cahit'in (Yaln) Fransz Devrimi'ne dair bir eviri makalesinin yaynlanmasndan dolay rakip dergi Malumat'n sahibi BabaTahir tarafndan jumallenmesi zerine kapatld. Ksa bir mddet sonra mahkemede beraat eden Hseyin Cahit ve Ahmed hsan dergiyi karmay srdrdlerse de dergi eski edebi kimliini yitirerek bol resimli bir magazin dergisine dnt. 1908'de II. Merutiyetin ilan zerine derginin yan sra gnlk gazete olarak da kmaya balad. 28 ubat 1910 tarihli saysnda Fecri ti Encmen-i Edebisi' imzal yaz ile Fecr-i ticilerin yayn organln stlendi. Mays 1909'da gnlk gazete kapatld. I. Dnya Sava esnasnda Ahmed hsan'n rahatszlanarak Avrupa'ya gitmesi zerine yaynn durdurdu. 1924'de resimli bir magazin dergisi olarak yeniden yayna girdi. 1928'de Harf devriminden sonra 'Servet-i Fnun-Uyan' adyla edebi bir dergiye yeniden dnmeye altysa da giderek nemini yitirdi ve 1942'de Ahmed hsan Bey'in lmnden iki yl sonra 26 Mays 1944'de, 2464 numaral saysnda kapand. der yanna ama korkusunun bouna olduunu hemen fark eder. Osman Hamdi Bey, Ahmed hsan'a ok yaknlk gsterir ve Paris'ten Napier isimli hakkakn gelmesini salar. Napier denemesi bal bana bir komedidir. Adam gelmeden nce, stanbul'da dier tm yabanclar gibi ksa zamanda ykn tutacan bildii iin elindeki tm kalplar satmtr.
stanbul'a gelir, yerleir ve ilk bir ay iinde sadece iki kalp hazrlar. Alternatifinin bulunmamasnn salad avantaj alabildiine kullanmaktadr. Bu arada ok iyi derecede balk tutmasn rendii iin adam denizden ayrmak mmkn deildir. Kz ise para kazanmak iin bir baka kestirme yol bulmu, dansz olmutur. Bir mddet sonra adama yklce bir para denerek stanbul'dan uzaklatrlr. BABA TAHR BELASI Napier belasn savdktan sonra bir baka bela daha dolanr Ahmed hsan'n bana: Baba Tahir isimli jurnalci gazeteci. Ama bu kez bela byk beladr ve sonunda Servet-i Fnun'un kapanmasna bile vasta olur: Servet-i Fnun'da dnem, Hseyin Cahit (Yaln) dnemiydi. Derginin 3 Ekim 1901 tarihli saysnda 'Edebiyat ve Hukuk' balyla Fransz Devrimi'ni konu alan eviri bir makale yaymland. Makale tm yazlarda olduu gibi sansrden gemi, gerekli grlen yerler karlm ve yaymlanmt. Ancak Baba Tahir yazy grdkten sonra kendi dergisi Malumat'a vermi veritirmiti. Saray, Baba Tahir'in yorumu zerine makaleyi incelemi ve byk su saymt. Saray hi tereddtsz dergiyi kapattrd. Dergi, mahkemede ksa zamanda beraat etti, yeniden k-
maya balad ama artk etliye stlye karmyor, tam bir resimli magazin olarak kyordu. Sonunda Edebiyat- Cedide topluluu dald, yeleri dank olarak faaliyetlerini srdrdlerse de bir mddet sonra tamamen kayboldular.
TEVFK FKRET DNEM 53 senelik Servet-i Fnun
sergzetinin phesiz en nemli ve grkemli dnemi Tevfik Fikret'in ynetimi dneminde olmutur. 1896'da Recaizade Ekrem Bey'in elinden tutup, almak zere Servet-i Fnun'a getirmesinden ksa bir mddet sonra derginin yaz ileri mdr olan Tevfik Fikret, son iirinin yaymland 1900 senesindeki 495 numaral saysna kadar dergiyi byk bir ciddiyet ve disiplinle karmay baarmtr. Tevfik Fikret'i mesai arkada ve yazar Hseyin Cahit Yaln'n kaleminden okuyalm: "Servet-i Fnun hareketinin ruhu phesiz ki Fikret idi. Fikret'in etkili ve yksek kiilii ekici bir g gsteriyor, btn sayglar ve sevgileri kendi zerinde topluyordu. Servet-i Fnuncular yalnz edebiyat kanlarna da deil; siyasal ve toplumsal dileklerinde, kiisel dostluklarnda da birbirlerine bal bir grnm iindeydiler. Bu birliin odak noktas yine Fikret'ti." Tevfik Fikret tm bu vasflaryla her nasl Servet-i Fnun'u baarl kldysa, yine ayn vasf-
Servet-i Fnun'un en byk zellii phesiz yaymlad resimlerdi. Kapakta kullanlan resim ya da illstrasyonlar eitli konularda olabiliyordu. Yandaki "stanbul'da deniz mevsimi" konulu kapak izimi mayolu insanlar gstermesi asndan byk ilgi toplamt. lk saylarda logoya ok nem veriliyordu. (1) Daha sonra kapaa her tr konu girmeye balad tabii ki nihai ama padiah kzdrmamakt. Hicaz Demiryolu inaatna ok nem verilir, Edirneli itfaiyeciler gibi idari konular bile kapak olurdu. (2,3) Edebiyatn'da (4,5) sk sk konu olduu kapaklara Cumhuriyet'ten sonra reklamlar (6,7,8) ve futbol da (9) dahil oldu.
lan yznden Servet-i Fnun'dan koptu. Mizacndan tr Ahmed hsan Bey'i ticaretin getirdii gnlk davranlarndan dolay srekli ineler, ince ince alay ederdi. Oysa bunlar kusur deil gnlk yaamn getirdii mecburiyetlerdi. Sonunda Tevfik Fikret'in bu eletirel yaklamlar Ahmed hsan'da krgnlk derecesine vard ve ayrlacan kesin bir dille bildirdi. Yerine Hseyin Cahit'in gemesini istiyordu. Ksa sren Hseyin Cahit dneminden sonra dergi arln kaybedip Merutiyet'e kadar, bir magazin olarak varln sr-
drd. Daha sonra Fecr-i Aticilere de kucak aan dergi bir daha Tevfik Fikret dnemindeki arlna ve grkemine kavuamad. Merutiyet ertesi, gnlk gazete olarak da kan dergi ksa bir mddet sonra bu maceradan da vazgeti. Birinci Dnya Sava'yla beraber yaynna ara veren dergi 1924'te tekrar yayna balad. Ancak Cumhuriyet'in ilk dneminde yaplan kalknma hamlelerinin nerinden dolay dergi baka bir kimlik edinemedi. 1942'dc Ahmed hsan Bey'in lmnden sonra iki yl daha yaayp yayn hayatna son verdi.
Popler TARH! Austos 2000 35
LETM
II. Abdlhamit'ten bugne telefon
htilalci ve apkn bir alet

Aratrmaclar, 1881'de Soukeme'deki eski telgrafhane binas ile Yeni Cami Postahanesi arasna ekilen hatt, lkemizdeki ilk telefon hatt olarak kabul ederler. Ama sonras, II. Merutiyet'e kadar, 'yasakl' bir dnemdir...
GKHAN AKURA stanbul'a telefonun geli tarihi aslnda olduka erkendir: 1881. Dnyada te: lefonun icat edildii tarih olarak, Alexandcr Graham Bell'in yardmcs Thomas Watson ile telefon grmesini yapt gn olan 10 Mart 1876'nn kabul edildiini dndmzde, sadece be yllk bir gecikme, stanbul'da belki de daha eski bir tarihte, Sultan II. Abdlhamit'in Yldz Saray'ndaki zel dairesinde bir telefon tesisat kurulduu sylenirse de, elde bunu kantlayacak bir bilgi bulunmamaktadr. Ama aratrmaclar genellikle 1881 ylnda Soukeme'deki eski telgrafhane binas ile Yeni Cami Postahanesi arasna ekilen hatt, lkemizdeki ilk telefon hatt olarak kabul ederler. Bu tarihten sonra stanbul'daki baz kurumlar arasnda, ok snrl sayda da olsa baz hat36 Popler TARH/ Austos 2000
lar ekildii bilinmektedir. Ama olumlu anlar bu kadarla snrl. Sonras byk bir sessizlik. Telefon haberlemesinin Osmanl mparatorluunda bu tarihten sonra geliememesinin nedeni, Sultan II. Abdlhamit'in birok yeni icat gibi, telefondan da pek holanmamasndan kaynaklanr. Bu ilk dnemde sz edilen snrl saydaki hat da, 16 Austos 1886 tarihinde (Galata Liman daresi ile Kilyos'taki tahlisiye servisi arasndaki hat dnda) padiahn emriyle kaldrlmtr. Bu yasaklama II. Merutiyet'in ilan edildii 1908 ylna kadar srer. ABDLHAMT'N KORKUSU Abdlhamit'in telefon korkusunu Refik Halit Karay yle anlatr: "Sultan Hamit bu
icaddan holanmamt. Ona ehirde umumi telefon tesisat kurdurmak bir ihtilalci ebekesi kurulmasna msaade etmek gibi gelmiti. Hainler yerle-
rinden kmldamadan birbirleriyle fsl fsl uzaktan konuacaklar, tertibat alacaklar, bir gece evlerinden kacaklar, randevu yerinde buluacaklar, saray basacaklar, Padiah' kovacaklard." Refik Halit, Saray'n bu engellemesine ramen, istibdat dneminde, ok katl maazalar ve Galata hanlarnda yine de telefonumsu bir ey kullanldn syler. Eski kaptanlarn kumanda aletlerini andran bir lastik boru, ba tarafnda az biimi bir delik kak: Avurdunuzu iirerek darya nefes karmadan, tkanm boru fler gibi konuulur, cevab almak iin ayn ey kulaa gtrlp dinlenirmi! ROMAN KAHRAMANI TELEFON stanbul'da; evet, telefon Abdlhamit'in korkular nedeniyle yaygnlaamamt ama dnyann belki de ilk telefonlu roman yazlmt. 1882 ylnda popler roman stadmz Ahmet Mithat Efendi 'Drdane Hanm" adl eserinde, entrikay bu inanlmaz icat zerine kurar. Romann kahraman Ulviye, telefon konusundaki ilk bilgileri baba dostlar ngiliz hekiminin u szleriyle edinir: "Buna adeta mucize demeli. Byle bir ey tasavvurlara nasl sabilir? Burada oturduunuz yerdesiniz, dnyann teki ucunda sylenen szleri birer birer iiteceksiniz?" Ulviye'nin akl eytani bir ekilde almaya balar ve hekimden bu aletin pahal olup olmadn sorar. Cevap, telefonun paha asndan 'elektrikli ngraklardan farkl olmad' ynndedir. Pera'da bir maazada grmtr ve on lira kadar bir para ile satn alnabileceini zannetmektedir. Birka gn sonra eve telefon gelir. Bir ucu Ulviye'nin odasna yerletirilir, dier ucu ise gizlice komu yalnn bir odasna! Kahramanmz telefon
Memureler arafsz ie balayacak!

Aadaki fotorafn yaymland Servet-i Fnun dergisinin 18 Nisan 1914 tarihli nshasnda u bilgileri buluyoruz: "Trkiye gen vekillerinin enerjik idaresi altnda her geen gn biraz daha deiiyor. ehre gelen yabanclar, intizaml, temiz yollarnda tramvaylarn alt, elektrikle aydnlatlan stanbul'u tanmakta zorluk ekiyorlar. Ama ei bulunmaz bir dekor inde gemiin grntlerini arayan sanatlar iin ise tek kelime ile, heyhat! Bir ay nce telefonun servise konmas ile trke, franszca ve rumca bilen mslman Trk kzlarna da bir i sahas alm bulunuyor. Kurulu bir ngiliz-Fransz-Amerikan irketi olmas nedeniyle, bir ngiliz hanm bu gen kzlarn on beini eksiksiz birer telefoncu olarak yetitirmi bulunuyor. Ama u da var ki bu gen kzlar balarndaki geleneksel araflar ile telefon kulaklklarn nasl kullanabilecekler? Bu durumda araftan sarfnazar edilmesi gerekiyor ve edildi de... Burada onlardan yedi kiilik bir grubu, peesiz, yzleri ak, servis eflerinin etrafnda gryorsunuz. efleri, onlar kadar yatkn, titiz ve zeki rencileri olmadn srarla belirtiyor ki, bunu buradaki gen kzlarn ifadelerinden de anlamak mmkn." (Metindeki dil sadeletirilmitir.) Fotorafta, oturanlar, soldan saa doru; Nezihe Mustafa, Mfettie Bedra Osman (Mazhar Osman'n kz karde ), Miss Winters, Bedia ekip [Muvahhit] (daha sonra nl tiyatro sanatmz olacak). Ayaktakiier ise soldan saa doru; Seniha Hikmet, Vefika, Mediha, Hamiyet Dervi.
sayesinde yaldaki btn konumalar dinleyecek, roman da bylece yryp gidecektir... (Tele-kulak olaynn geleneksel bir olay olduunu bylece anlam bulunmaktayz.)
'TELEFON HEVES'
1908 ylnda II. Mcrutiyet'in lanndan sonra telefon
konusundaki yasak kaldrlm, fakat Posta ve Telgraf Nezareti, telefonu hkmet tekelinde kabul ettiinden kimseye ruhsat verilmemitir. lk icraat, Merutiyet hkmetinin Fransa'dan ithal ettii 50 hatlk bir santral, inas yeni tamamlanm olan Sirkeci'dcki Byk Postahane'ye monte ettirmesi olur. Bu santral,
LETM
bakanlklar ve dier devlet dairelerine tahsis olunan 28 posta ile 1909 ylnda faaliyete geer. Ayn yl. 1891 ylndan beri Posta ve Telgraf Nezareti ad altnda yrtlen haberleme hizmetleri; Posta, Telgraf ve Telefon Nezareti ad verilerek ve bugn de kullandmz ksaltma ile PTT'ye dntrlerek kullanlmaya balanr. Yllardr telefonun yararlarn duyan, ama yasak nedeniyle onu tanmayan stanbullularda doal olarak bir "telefon hevesi' balar. Uyank baz tccarlar insanlara 'telefon' ad altnda, ellerine ne geirirlerse satmaya alrlar. Daha ok bina ilerinde kullanlabilen kk santrallerdir bunlar. ou kalitesiz ve ie yaramaz aletlerdir. Dnemi anlatan bir aratrmada bu konu yle zetleniyor: "O yllarda telefon ad altnda memlekete teneke paralarndan ve hurdalardan baka bir mal girmemitir." STANBUL TELEFON RKET Herkesin kullanabilecei telefon santrallarnn kurulmas ise iki yl sonra yani 1911'de karlan kanunla gerekleebildi. Ayn yl en uygun neriyi getiren ngiliz iadam Herbert Lows Webbe tarafndan 'Dersaadet Telefon Anonim irket-i Osmaniyesi' adl irket kuruldu. Daha sonra stanbul Telefon irketi adn alacak olan kuruluun ana sermayesi ngiliz, Fransz ve Amerikal iadamlarna aitti. Kullanlan teknoloji Amerikan Western Electric markasn tayordu. Bu irket Yeilky'den Rumeli Kava'na, Pendik'ten Anadolu Kava'na kadar telefon santral ve ebekelerini kurma ve iletme imtiyazn elde etmiti. irket 6400 hatlk Beyolu, 9600 hatlk Tahtakale ve 2000 hatk Kadky santrallerini ancak yl sonra, 28 ubat 1914 tarihinde faaliyete geirdi. Telefonun serbest braklaca haberi basnda yer alr almaz, mizah dergileri de konuya el attlar. Davul dergisindeki 1909 tarihli bir yazda, Frenk dilindeki 'alo' szcnn Trk dilindeki karlnn ne olaca tartld. Dergi fantezi dozunu yice arttryor ve bu konuda encmen, konferans ve kongreler dzenlendiini sylyordu. Bu tr
stanbul Telefon irketi'nin bir afii (stte) ve bu irketin temelini oluturan Dersaadet Telefon Anonim irket-i Osmaniyesi adl kurumun abonelerine gnderdii bir zarf (sada).
bir toplantda tartan yelerden biri, Trke'de 'alo' karl 'hu!' denmesini neriyordu. Hep bir azdan kar kan yeler ise 'tek heceli' bir szcn kullanlamayacan belirtiyorlard. Yeniden dnmeye balandnda, bir baka ye birden 'yahu, desek nasl olur?' diye sormu, hepsi sevinle bu teklifin zerine atlamlard. Yaz yle devam ediyor: "...
apkn bir alet: telefon

1909 ylnda Davul dergisinde, stanbul'a telefon gelince nasl konuulaca mizah bir dille yle anlatlyordu: "Telefon bir kula aracak m, ilkin elektrik zili alnr. Kulak bunu duyar duymaz, okanmay zlemi bir ocuk gibi makineye koar ve bir ekici kuvvet onlar birbirine yaptrr. 0 zaman kulan ilk iitecei sz Frengistanda 'Alo!'dur. Telefon iin apkn bir alet olduu sylenir. yle ya, bir gen kz uyandrarak, henz sabah tuvaletini bile yapmasna imkn vermeden onun salarn aralayp kulana kadar sokulmak baka nasl izah edilebilir."
38 Popler TARH Austos 2000
'Yaa!' diye her taraftan rpndlar. Hep birden Boaz vapurlarnn ddkleri gibi inceli kalnl 'Yahu!' diye bartlar. Bu deyim o kadar hoa gitmiti ki birisi dayanamad, yanndakinin kulana yaklat. Avaz kt kadar 'Yahu!' diye haykryordu. Herkes glmekten katlyordu. Biri yz koyun yerlere yatm, sinirli kahkahalarla tepiniyor, teki pandl gibi bel kvrarak hareketler yapyordu." Davul dergisinde yaymlanan bu yazya birka hafta sonra bir okuyucudan gelen mektupta ise, Trkiye'de telefon konumasna balarken "Alo" yerine 'Kim o?' denilmesi teklif ediliyordu. Ayn sorun telefon santrallerinin almaya balad gnlerde de -bu kez ciddi biimdegndeme gelir. stanbul'da ngilizce yaymlanan The Orient dergisinin 5 Haziran 1912 tarihli saysnda, "nmzdeki sorular 'central', 'hello' ve 'ring off gibi szcklerin Trkiye'de hangi dilde ve hangi szcklerle syleneceidir" denilerek konunun nemi vurgulanr. TELEFON KTABI stanbul Telefon irketi'nin abonelerine ynelik ilk yayn Franszca ve Trke baslan 'Telefon Kitab' olur. Kitabn birinci blmnde abonelere telefonun nasl kullanlaca retilir. Ksaltarak ve gnmz diline yaklatrarak aktaralm: 1. Alcy (recepteur] kulanza getirir getirmez, nce merkezin ismi, sonra talep olunan numaray vermek iin hazr olunuz. Alcy kulanzn pek yaknnda tutunuz ve allagelen bir iveyle konuunuz. 2. Merkezi davet iin alcy yerinden karnz. Kulanza koyunuz. Haberleme memuresi iaretinize, 'numaray ltfen' diyerek cevap verecektir. Hatlarn nn almak ve zaman kaybetmemek iin numaralar blgelere taksim olunmutur. Numaray
stanbul Telefon irketi'nin Tahtakale'deki ana santralinde ilk santral memurelerinin altklar salon (solda). 50'li: ve 60'l yllarda gazete ve dergilerde yaymlanan birok reklamn ana malzemesi telefondu (altta).
syledikten sonra haberleme memuresi onu nasl tekrar edecek diye dinleyin. Doru tekrar ederse 'evet' veya 'peki' deyiniz. Doru olarak tekrar etmezse 'hayr' deyiniz ve numaray tekrar isteyiniz. 3. Aradnz numara ile iliki kuruluncaya kadar veya haberleme memuresi size numarann 'megul' olduunu syleyene veya 'cevap yok' diyene kadar alcy kulanzda tutunuz ve aletin yannda durunuz. 4. Grme tamamlanmadka alcy yerine koymaynz ve alet bandan ayrlmaynz. Grme biter bitmez alcy yerine koyunuz. Yoksa tersi durumda merkeze doru olmayan bir iaret vermi olursunuz. 5. Alcy yerinden almak ve isminizi hemen vermek suretiyle davetlere derhal cevap veriniz. lan etmekten baka bir faydas olmayan 'alo' kelimesiyle balamaynz. Hattn dier ucundaki muhatabnz zaten sizi dinliyor. Telefonunuz ald zaman derhal cevap veriniz. Bunu yapmazsanz, sizinle konumak isteyen kiiye 'cevap yok' denilecek ve grme kesilecektir. 6. Grmenin bitiminde zorluk ve gecikme olduu durumlarda, alcnn asl bulunduu engeli yukardan aaya haffe tahrik ederek, haberleme memuresinin dikkatini ekebilir-
siniz. Bu srada alcy kulanzda tutacaksnz. 7. Haberleme memurlaryla grmeye giriilmemesi abonelerden bilhassa rica olunur. stenilen malumat, grevde bulunan bamemurdan alnabilir. letme muamelelerine ait her tr ikayet, 'ba haberleme memure-
si'ne telefonla arz olunmaldr. 8. Aranlan numara salnamede (yllkta) yoksa, istihbarat dairesinden sorunuz. 9. Memurlarn kaba muamelesi hakknda ikayet genel mdrle yaplmaldr. 10. tfaiye ve zabta memurlar, numaralan belirtmeye gerek olmakszn davet olunur. NAFA'YA DEVR stanbul Telefon irketi faaliyetlerini 1935 ylna kadar srdrd. O yl, 30 Austos tarihinde yaplan bir protokol ile ngiliz irketinin imtiyaz Nafia Vekaleti tarafndan satn alnd. Bu srada irketin 11.000 civarnda abonesi bulunmaktayd. stanbul'da ilk otomatik santralin 1932 ylnda almasna karn, Ankara'da daha 1925 ylnda otomatik grme yaplabiliyordu. zmir'de 1928 ylnda Belediye ile sveli Ericsson firmasnn birlikte kurduklar otomatik santral da 1938 ylnda devlet tarafndan satn alnd. Bu tarihten itibaren telefon faaliyetleri btnyle PTT tarafndan yrtld. 1945 ylna geldiimizde, stanbul'da 15.000, Ankara'da 8.000, zmir'de ise 3.000 civarnda telefon abonesinin bulunduunu gryoruz. TELEFON REHBERLER Telefon beraberinde bir de nemli bir yayn (ve ayn zamanda bir reklam mecras) getirdi: Telefon rehberi. 1983 ylnda 40. basks yaymlanan stanbul Telefon Rehberi'ni (bu tarihten sonra bir Altn Rehber ktysa da, bu giriimin de arkas gelmedi) dnden bugne kubak bir hzla da olsa gzden geirmeye ala-
Hangi durumlarda kadnlara telefon edilmez?

Muhittin Dalkl;'n 1932'de kaleme aid 'Yeni Hayat Adamna Yeni Adab Muaeret' adl kitabndaki en ilgin satrlar, kadnlara hangi durumlarda telefon edilemeyeceini retir: ve vazife sahibi kadnlara, ilerinde telefon etmek caiz deildir. Zira, muhatabnz hemen daima i arkadalar ve amirleri karsnda mkl vaziyette brakm olursunuz. Kocal bir kadna evinde telefon etmeniz hem tehlikeli, hem ayptr. Eer mnasebetiniz temiz bif samimiyetten ibaretse, kadnn evvel kocasile bir dakika grmek ve zevcesi [ei] ile grmek delletini [znini] istemek nezket icabdr. Bu suretle, zevcine, zevcesiyle gayr meru bif kur yapmakta olduunuz phesini vermemi de olursunuz. Eer hanmefendi ile mnasebetiniz akane ise zevci yannda telefon etmenin tehlikelerini her halde anlam biri olmanz lzm gelir!
keye sahip olmas, stanbul'u sememizin nedeni. Grebildiimiz en eski stanbul Telefon Rehberi (daha dorusu klavuzu, nk ilk basklarda 'rehber' yerine 'klavuz' olarak adlandrlyordu) 1916 tarihini tayor ve 5. bask olduu belirtiliyor. ebekenin sadece bir yl nce almaya baladn dnrsek, bu ksa sre iinde 5 bask yapmasn, abone saysnn hzla artmasna ve rehberin aranan bir yayn haline gelmesine balayabiliriz. Sunu yazsnda, 1000'in zerinde aboneye sahip olduunu belirten stanbul Telefon ir-
keti, reklamlarla ilgili bilgi vermek iin ayr bir sayfa ayrm. k dilde yaynlanan 1916 rehberinde numara aralarnda 'verilecek' kk ilanlar dnda; tam, yarm ya da eyrek sayfa ilanlar iin ayr bir tarife belirlenmi. Buna gre iki dilde (yani ki ayr blmde birden) yaymlanacak tam sayfa bir ilan iin 5 lira demek gerekiyor. Bu fiyat yarm sayfa iin 3, eyrek sayfa iin ise 2 liraya dyor. TELEFON MUAERET Telefonun toplumsal yaammzda yer almasyla birlikte, onun nasl kullanlaca konusu da gndeme gelmeye balad. Bu konuyla ilk ilgilenenler muaeret bilgisi veren kitaplar oldu. 1932 tarihli ve Muhittin Dalkl'm kaleme ald 'Yeni Hayat Adamna Yeni Adab Muaeret' kitabnda 'Telefon' balkl zel bir blm vardr. Bolm, 'Tele-
lm. En eski rehbere ve en ok aboneli ebe-
fonda Riayet Edilecek Hususlar' anlatarak balar. Kitaba gre bu konudaki genel kurallar unlardr: "Telefonda daima en ksa ve en kestirme konuulur. Telefonda uzun uzadya hal ve hatr sormak kabalktr. Telefonda yksek sesle konumak kabalktr. Hususi ikametgh telefonu mstesna olmak zere i yerlerine (yurt, daire ve yazhane) srf hal ve hatr sormak iin telefon etmek caiz deildir."
N AYRINTILARI
Suavi'nin izgileriyle 1927'de Resimli Kitap'ta yer alan bir 'telefonlu' karikatr: Sosyetik bir hanm, mantoluk kuma konusunda kocasn telefonda sktryor.
Blmn ikinci ara bal 'Nelere Dikkat Edilmeli?' konusunu irdeler. Artk iin ayrntlarna girilmektedir: "e ait bir mesele iin bir zatn evine telefon etmek ayptr. Zira hemen herkes bugnki hayatta, evinde iile megul olmay sevmez. Bugnk ok yorucu i hayat, nsanlar hemen kamilen [btnyle], iile ancak i saatinde megul olmaa, evinde ancak kati bir istirahat ihtiyacna mahkm etmitir. Esasen evinde bir zata telefon edilen i, daima batan savma bir surette karlanacak bu suretle i sahibi maddeten de zarar grecektir." Ama kitabn telefonla konuma olayna en byk katklar, 'Telefonda Husus Haller' blmnde ortaya kar: "Telefonla izdiva [evlilik], nikh gibi merasime davet etmek ayptr. Bu gibi haller iin mutlaka davetiye gndermek arttr. Telefonla davet, kendisinin husus davetiye gnderilmee lyk grlmedii hissini hasl edecei iin bir hakaret tekil eder. Asla, telefonda lm haberi vermeyiniz. Ne kadar mahirane hareket ederseniz ediniz, telefonla verilen lm haberi son derece mheyyi [heyecanlandrc] olur. Muhatabnzn hayatn tehlikeye koyar. nk telefon, kara haber vermek iin evvel haleti ruhiyenin hazrlan-
mas lzumunu temin etmee asla msait deildir." TELEEON ETKETLER 1961 ylnda ilk basks yaynlanan (elimizdeki 4. basks) Hasan Deniz'in yazd 'En Yeni Muaeret Kaideleri' kitabnda telefon adabyla ilgili blm, giderek batlamann da etkisiyle olacak, Telefon etiketleri' baln tayor. Hasan Deniz de, telefonda iyi konumann nemine iaret ederek konuya giriyor. Hatta bu konuda baarl olmak iin, ; her gn birka dakikalk bir egzersiz' bile neriyor: "yle yapnz; Aznz gzelce anz, enenizi ya da dilinizi kuvvetle hareket ettirerek bir ka cmle syleyiniz. Byle yaparsanz tembel dudaklar ve
uykulu dillerden boulmu, yutulmu gibi kan sesler karmaz ve telefonun br ucunda bulunan tedirgin etmezsiniz. Anlalr, duru bir ekilde gzelce sralanm szckleriniz dinleyicinizi hemen byleyiverir." Hasan Deniz telefonda ar ar, tane tane konuulmak zorunda olduunu syledikten sonra, hangi biimlerde konuulmamas gerektiini de aklayarak bilgi daarmz zenginletiriyor: "Aznzda puro, sigara, iklet ya da herhangi baka bir yiyecek varken telefonla konumaynz. Yoksa teden sizi dinleyen kimse bir hrsz tarafndan yakalanp balanm olduunuzu ve zorla konuturulduunuzu, ya da kendisini imdada ardnz sanabilir."
Popler TARH / Austos 2000 41
DOSYA
Hseyin Hsn Paa'nn gncesinde...
Enver ve Mustafa Kemal'in Trablus gnleri
Hseyin Hsn Paa'nn anlar Osmanl mparatorluu'nun uzak bir kesinde yaanm bir sava evresinin 287 gnn, nemli olaylaryla veren bir belgedir. Defterde, yakn gelecein Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili Enver Paa'nn, Milli Mcadele'nin nderi Mustafa Kemal Paa'nn yaamlar, yaknlklar, Trablusgarp'daki konumlan asndan nemli ve kimi yanllarn dzeltilmesini salayacak bilgiler yer alyor.
NECDET SAKAOLU talya hkmetinin verdii ltimatom zerine Sadrazam Hakk Paa'nn 25 Eyll 1911 'de istifa etmesi, Kk Said Paa'nn atanmasyla Osmanl Devletinin gndemindeki ilk sraya Trablusgarp'n igali oturur. Yerel direni, 'gayriresmi / kaak' grntsnde gnderilen Trk subay ve erbalaryla desteklenir ve Trablusgarp muharebeleri bir yl kadar srer. Blgeye gidenler, stanbul-skenderiye arasnda gemi, Libya snrndaki Sallum'a kadar tren yolculuu yapmlar; Sallum'dan TobrukDerne-Bingazi'ye kadar da da, vadi ve l alanlarnda, 800 km'den daha az olmayan bir yolu, deve ve at srtnda veya yaya katetmilerdir. Bunlardan biri olan ve askeri cep muhtrasnn sarmtrak sayfalarna, bu yolculuu da yazan Operatr Kolaas Hseyin Hsn Bey, 47 yllk yaamnn 11 yln savalarda geirmi, daha sonra mirlivala (tugeneral) kadar ykselmi zverili bir doktordur. Kz sayn Perihan Balc'daki belge ve fotoraflara dayanarak hazrladmz; 'Operatr Hseyin Hsn Paa (1883-1930)' balkl yaamn zetleyen yazmz, Toplumsal Tarih dergisinde yaymlanm; Derne Tobruk anlar da TrkLibya Dostluk Dernei'nin dzenledii bir toplantda bildiri olarak sunulmutu. LK 12 GNN NOTLARI: SVEY'TEN ADEN'E Merhumun kk defterindeki ksa notlar, 9 Terin-i sani 1327-17 Temmuz 1328 (22 Ekim 1911-30 Temmuz 1912) Tarihleri arasndaki on ay (282 gn) kapsamaktadr. lk 12 gnn notlan, Svey'ten Aden'e gidi dnle ilgilidir. zleyen gnlerin notlarndan, Hseyin Hsn Bey'n, S-
vey'ten Kahire'ye, oradan skenderiye'ye gittiini; 26 Terin-i sani 1327'de trenle hareket edip ertesi Pazar gn "el-Vicace'ye vardn ve Derne'ye gitmek zere bir kafileye katldn" reniyoruz. Tarih kitaplarnda, "Gnlller kaak ve gizli yollardan Msr'a oradan da Libya'ya gittiler" cmlesiyle geitirilen bu gidilerin o gnk koullarda ne denli etin getiini, biricik belge deerindeki Hseyin Hsn Paa'nn muhtras kantlamaktadr. Peksimet, helva, pilav yenilerek, baz gnler a ve susuz kalnarak beygir srtnda veya yaya, tepeler, kanyonlar, talk ller alarak, yamurda, frtnada, soukta eski a-
drlarda barnlarak 28 Terin-i sani-22 Knun-i evvel 1327 (10 Kasm-5 Aralk 1911) tarihleri arasnda tam 25 gn sren yolculuk servenini defterden izleyelim... 28 Terin-i sani Pazartesi: Sabahleyin hareket. Akam yol ve kafile ta'kip edilerek bir Arap adrnda gece geirildi. Cmlemiz a. 29 Sal: (...) Kafilenin kurduu adrlar uzakdan grdk. (...) Mesruriyet-i azime ile mlaki olup yemek yendi. leye kadar istirahat ederek yola kdk (...) Susuz bir yerde kaldk. Yemek ve imek iin suyumuzu krbalarla tamaya baladk. 30 aramba: (...) Bugn epey yol alnd. (...) Sabaha kadar susuz kalan hayvanatn su imelerini grmek pek messir oldu. (...) Bir yamura tutulduk. adrlarmz akd ve dk. (...) Kylerden hurma ve ekmek satn aldk. (...) ki Fransz lirasna bir kuzu aldk. (...) 1 Knun- evvel Perembe: le vakti yemekden sonra eya ve adrlar kurumu olduundan hareket etdik. Be saat yol aldk. lde kaldk, Su yokdu.
Derne Kuvvas kumandan Kaymakam (Yarbay) Enver Bey, ark Kolu Kumandan Binba Mustafa Kemal Bey'le Tarblusgarp'ta (kar sayfada). Derne cephesinde bir talyan istihkam (stte). Hseyin Hsn Paa'nn trablus notlarn tuttuu defteri (altta).
Derne'de 27 Nisan resmi geidinde yerli asker taburunun Kumandan Enver Beyin nnden geii. Doktor Hseyin Hsn Paa
(altta).
2 Cuma: Fecirle hareket etdik. le vakti yarm saat istirahat ve taamdan sonra grubdan bir saat evvel Bertuta nmnda bir sarn banda kaldk. (...) Bu akamki yemeimiz gzel kavurmal pilav idi. 3 Cumartesi: Gece balayan yamur saanak suretinde sabaha kadar devam etdi. adr akdi. (...) Yusuf hastaland. 4 Pazar. Tesadf olunan sarn bana indik. Sarnlar kayalarn oyulmasyla yaplm olup arklar alyor, yamur sular bu arklardan akarak sarnc dolduruyor... PRE HCUMU VE TUZSUZ MERCMEK ORBASI 5 Pazartesi: Bugn pek erken hareket etdik. Sallum gzkd. Mnhedim bir zaviye bulduk. adr kurduk. Zaviyeye aid adrlarda yatdk. (...) Pirelerin hcumundan rahat uyunamamaktadr. 6 Sal: Seherde hareket etdik. le vakti bir kuyu banda hayvanlar suladk. Biz de kahvalt etdik. (...) Cebel-i Hecace'ye vsl ve hududu gedik. Tenha bir mahalde adr kurduk. Tuzumuz olmadndan
tuzsuz bir mercimek orbas... 7 aramba (...) Yolda rast geldiimiz bedevi adrlarndan tuz aldk. (...) Sardalya, hurma ve peksimetden ibaret kahvalt yapdk. ki defa hafif yamur saanana tutulduk.Yol da hafif meyillerle ykseliyordu. (...) Cebel-i akyye mer'alarnda susuz bir yere konduk. (...) Mercimek lapas helva ve peksimet yiyp daha orada iken yamur balad... 8 Perembe: Gece yamur artt. adr yerleri hsn-i intihabat olmadndan altndan stnden su bakt. Burada yatan arkadalar artk yzmek derecesine geldi. Tam gece yarsnda
hepimiz uyanm olarak birer tarafa iltica ettik. (...) Sabahleyin yamur dinmiti. Sularn biraz ekilmesini bekledik. leden iki saat evvel hareket etdik. amurdan develer g yryorlard. Akam bee kadar yrdk. Dakika'ya muvasalat imkn kalmamd. adr kurduk. Hava gzel, gece soukdu. Zeytinyal pilav ve helva yedik. ay ip yatdk. Bugn de at stnde sardalya ve peksimet yiyerek yrdk. 9 Cuma: Zevali bede karanlkda kalkarak hava pek serin lkin yamursuzdu. Kuru souk pek iddetli idi. Yine hayvan stnde dut ve peksimet yedik. Mataralarmz rast geldiimiz su terakmatndan dolduruyor ve hayvanlar suluyorduk. (...) Akam drtde Defne'ye vardk. Mevki Kumandan kr Bey'le (...) Liman Reisi Yusuf Efendi ve mevcud mcahidin-i Arap tarafndan pek hsn-i kabul olunduk. Bir saat sonra kafile geldi. adrlarmz kurarak yerledik. Gayet gzel bir et ve domatesli bir pilavla karnmz doyurduk. On sekiz gndr byle bir yemek grmediimizden hepimiz fevkalde itiha ile yedik. stne de er kadeh yeil ay idik. Burada bize iki Msr zabiti iltihak edecek. Gnll olarak harbe gidiyorlar. Muvasalatmzda artk herkes tebdil-i kyafet etdi. Tpk (...) Araplara benzeyen kyafetdir. (...) 10 Cumartesi: Gece frtna devam ettiyse de adr devrilmedi. (...) Bir gn istirahat etmeye karar verdik. leyin yemek yapmak meselesi unutulmudu. Saat on birde pilav yiyebildik. Akama kuzu ve pilav yaplmd. Lkin bir gn evvelki gibi olmamd. Noksanlarmz burada tedarik edeceiz. Pirin, arpa, peksimet verecekler. Ya yetimedi. (...) Bundan sonra yasz yemek yiyeceiz. Tobruk'dan gelen bir air _(...) muharebeye dair tafsilat verdi. Drt top iti-
nam olunduu ve talyan topularnn toplara bal bulunduklarn ifade etdi. AY, LAPA VE KURU TOPRAK 11 Pazar. leden bir saat sonra kalkp hareketimiz esnasnda yamur balad. Islanmamak in bir zat tarafndan Fatiha okundu. Yamur gitdike tezayd etmekde. Develeri yrtmekde mkilat ekilmekde, yatp dmekde ve u hl ile yola devam usret kesb etdike etmekde. (...) Ancak iki saat gidebildik. Rast geldiimiz bedevi adrlarnda kalmaa karar verdik ve kye gitdik. (...) ay idik ve lapa yedik, yatdk. (...) 12 Pazartesi: Yamur ve frtna pek iddetli sabaha kadar devam etdi. (...) adrmz akmad ise de her tarafdan rzgr esmekde olduundan dk, Sabahleyin hareket imkn yokdu. (...) Yollarda ziyade amur olduundan develerin yrmesinin mmkn olmadn deveciler ifade etdiler. (...) Sabahleyin ay ekmek yedik. le yemei yokd. Akama gzel pirin pilav ve domatesli soan salatas yedik. On ikide ay idik. (...) 14 aramba: Sabahleyin sekizde hareket olundu. (...) Bee kadar yrdk. Peksimetle vakit geirdik. (...) Sarn bana konduk.Tarafmzdan kafileye hediye olunan kuzu ve ay piirildi. Pilav pimemidi. Dokuz raddelerinde yatdk. TOBRUK LMANINDAN TOP SADALARI 15 Perembe: Tulu- emsle hareket olundu. Develeri terkle atlara binildi. saatde Tobruk'a mukabil karargh olan uvere'ye vardk. Ahali-yi mcahidin tarafndan silah atlmak suretiyle istikbl olunduk ve Hill- Ahmer adrna gitdik. Doktor zzet Bey tarafndan hsnkabul ve bilahare Edhem Paa ile mlakat olundu. zzet Bey tarafn-
dan le ve akam yemei yedirildi. (...) Bir hafta evvelki hcumda ehid olan eyh (,..)'in intikamn almak in bu akam yine bir hcum tertip olundu. (...) Bu sabah hareketimizde Tobruk limanndan top sadalar geldi." 16 Cuma: Bugn kalklamad. (...) Yedide ayla peksimet yiyp yatdk. amar deitirdik. 17 Cumartesi: Saat on birde hareket olundu. Drt buua kadar gitdik. Kafilemizden Hseyin ve Gedikli Zya ve Bekir efendiler burada kaldlar. (...) Bugnden itibaren adrlar yemei ayrmdi. Biz kavurmal pilav ve ay ip yardk. 18 Pazar. Yediden drt buua kadar yrdk. Beni Abid Kabilesi kylerinden bir adra indik. Arkadalardan bir ksm ayr adrda yatd. ok izaz
olunduk. Gzel ayran idik. Bir koyun kesdirdik. ki yerde pilav yapdrp karyola amadan yerde kilim stnde yatmaa karar verdik. Kolaas Hseyin Bey bir ay yapd. idik, yatdk. 20 Sal: Derne'ye gitmekde olan ba'z mcahidin vruduna intizaren hareket etmemiz dokuz buukda oldu. (...) Gzel ebegmelerinden topladk. Talar arasndaki yamur terakmatndan matara ve tulumlarmz doldurduk. Hayvanlar suladk. Akam gurub- emse kadar yrdk. Hafif bir sath- mailde kavurma 'ebegmeci lapas' yedik. (...) eyyat Kabilesi'ne mensup Ay ailesi tarafndan iki olak hediye edildi. 21 aramba: Sekizde hareket olundu. Arzal yollar yine peyda oldu. (...) Saanaklarla bir saat ancak gidilebildi. Nihayet
Enver Bey ve maiyeti Bingazi'de dinleniyor. Popler TARH Austos 2000 45
DOSYA
"Gnll subaylar gizlice Msr'a oradan da Trablusgarp'e gittiler" cmlesinin gerisindeki gerein, 25 gn boyunca yaanm bir serven olduunu unutmamak gerekiyor. Operatr Doktor Hseyin Hsn Paa'nn 23 Knunevvel 1327'de (5 Ocak 1912) Derne'deki adr hastahanede greve balayndan 28 Haziran 1328'e (11 Temmuz 1912) kadar geen 6 ay 6 gn boyunca, Derne ve Tobruk'ta tuttuu ksa notlar, Osmanl mparatorluu'ndan fiilen kopmu uzak bir blgede, bir savunma sava ortamndaki alma koullar, gnlk yaant, savan safahat alarndan nemlidir. O srada Kolaas (n yzba) rtbesinde olan Hseyin Hsn'nn Derne Kuvvas kumandan Kaymakam (Yarbay) Enver Bey (Paa) ve ark Kolu Kumandan Binba Mustafa Kemal Bey'le (Paa) ilgili anlar ve baka dikkate deer notlan unlardr:
23 Knunevvel Cuma: (...)
Derne cephesinde, soldan saa Mlazm kr Bey, Mustafa Kemal, Nuri Bey, Enver Bey (ta ynnn yannda bir dizi yerde) ve bir stemen (stte). Derne civarnda yerel mcahitler (altta).
kar, sulu sepken suretinde yamaa ve ilerlemee mani bir suretde rzgrla cepheden vurmaa balad. Sabahdan beri esmekde olan bat, biraz evvel karayele tahvil etmid. Hava deta stanbul derecesinde sogukdur. Buralarda byle hava pek ender olarak grlyormu. (...) adrlar mkilatla kuruldu. Biraz sonra yamur dindi. Hava ad, souk krld. Lkin etraf amurlu olduundan otlar yanmyor. G hl ile ay piirildi. Kavurma ve tereya ile akam taam edildi.
22 Perembe: (...) Derelerden
Bey Ordugh'na ve Enver Bey'e mlki olduk. Hsnkabul olunduk. Etli pilav ve (?) grmediimiz kuru fasulye ile taam etdik. Taksim olunduumuz Derne Merkez Taburu binbas Kara Edib Efendi'nn adrna brahim Bey'le gidip yatdk. KOMUTANLAR: ENVER VE MUSTAFA KEMAL Kafilelerle Trablusgarp'a giden btn subaylarn, bu arada Mustafa Kemal'in skenderiye ile Tobruk-Derne-Bingazi arasndaki yolculuklarnn da aa yukar ayn koullarda getiini;
Soukdan, tepenin ortasna kurulmu olan hastahane adrlar vadiye indiriliyordu. brahim Bey'le (Dr. . Tali ngren) burada almamz Enver Bey teklif etdi. Burada Hill-i Ahmer yerine doktor Mnir Beyle eczac Cevdet Efendi ve on hastabakc, bir ktip ve bir hademe bulunuyordu. Alt ve edevat olarak mkemmel otuz be yatak,
gemee baladk. Artk ortalk yeillenmee balad. Salhurde, belki asrdide palmiye aalar, maz aalar (...), am iei kkleri grlyordu. Eski ma'muriyete dellet eden geni duvar ve enkaza rast geliyorduk. (...) leden sonra geni ve dik derelere indik. yz metre irtifanda iki taraf yaln kayalk bir boaz bir saat imtidad etdi. Atlardan indik. Bu araziden sonra talk vadide Hill-i Ahmer adrlarna rastgeldik. Yine yz metroya karip bir irtifada dan stnden ardk. Enver
sekiz adr ve bir de ameliyat adr vard. Tobruk'dan beri birlikde gelen doktor Hsn Efendi (....) ve bizden evvel gelen doktor yzba Abdurrahman Efendi ile kafilemzdek eczac Mustafa Efendi, tepedeki ordugha memur oldular. (...) Hastahane karkd. ntizara hi yok. (...) Tabela tutmak, ta'yinat derece ile vermek gibi eylere karar verdik... 24 Cumartesi: (...) Kahvaltdan sonra hemen ie baladk. O esnada Enver Bey tarafndan brahim Bey arlarak Bingazi ve Deme kuvvasna Hayme Reisi ta'yin olunduu tebli, ark Kolu'na mnavebe ile doktor Giritli Hsn ve kdemli yzba Abdurrahman Efendi memur edildiler. (...)
26 Pazartesi: Bugn iki ameliyat yapdm. (...) amar deitirdik. (...) Hcumda iki mitralyz klliyetli fenk tnam ve ki top tahrip olunmu ve hayli talyan sera ve silah ahalinin elinde (...) HALL BEYN BE LRASI, ENVER BEY'E TESLM... 2 Knun- Suni 1327 (15 Ocak 1912) Pazartesi: Muhtar bacandan mecruh oldu. Derece-i nihayede zaif den (...) Dcrne Kaymakam Halil Bey gece yars vefat etdi. Kendisi nzik bir zat idi. zerinde bulunan be liras hastahanede mahfuz
olup Enver Bey'e teslim edilmitir. Cenazesi ba'z meayih ve urban ve asakirle kaldrld. Enver Bey le ta'amn Hill-i Ahmer hey'etiyle beraber hastahanede yedi. 4 aramba: Gece saat ikide ark Kumandan'ndan hcum icra olunacandan tabip ve sedye talep olunduundan Naci Ferid Bey ile Ali Bey gitdiler. (Enver Bey'den gelen emir zerine kendilerinin de gerekli hazrlklar yaparak sava blgesine gittiklerini anlatyor.) (...) iddetli atee ma'ruz kaldk. Mevkimizin dzlk olmas cihetiyle dman mukabil ate (...) ediyordu. (...) Arka tarafdaki vadiyi tutmak zere hem geriliyor hem de yatyorduk. Nihayet vadiyi bulduk. (...) Vadide dahi atee maruz kaldk. (...) "Bu srada erkekleri teci' in kadnlarn hatt- harbde dolamalarn grdk ki pek ziyade mucibi hayretimiz oldu." (Sava hattndan hastahaneye dnlerini, hastahaneye getirilen yarallar anlatyor. zleyen gnlerde de sava devam ediyor.) 6 Cuma: Operatr Ahmed Hilmi ve doktor Hafz efendiler, gndz saat bede Muhtelye'ye mteveccihen hareket etdi. (...) Ziya Bey, Enver Bey'in yannda bulunan ark Ordusu Kumandan Mustafa Kemal (Atatrk) Bey'in gzlerine bakmak zere karargaha gitdi. Hastahanede brahim Bey'le birlikde kaldk. Akam ark ordusu kumandan Mustafa Kemal Bey hastahaneye yatmak ve istirahat etmek zere Mnir Bey ile birlikde hastahaneye geldiler. Biz doktorlar byk adra nakl etdik. Bu esnada Urbann cem' borusuna dellet eden 'Lu! Lu!' sadalar hepimizi
mteheyyic etdi. Mumaileyhim ile birlikde yemek yedik. Yirmi iki maktul yirmi yedi mecruh vardr. MUSTAFA KEMAL HASTAHANEDE 11 aramba: (...) ark Kolu zabitanndan Fuad (Bulca) ve Cevad efendilerle (...) Merkez Taburu yzbas Halim ve mer Naci Beyler Hastaneye gelp binba Mustafa Kemal
Bey'le grdler. Naci, Halim, Doktor Cevdet, eczac efendi yemekde beraberdik. (...)" ( Mustafa Kemal'in, be gnden beri hastahanede olduu anlalyor.) 12 Perembe: (...) Bir kum frtnas olan bugn kararghda geirmee niyet etdim ve tepeye kdm. Tesadfen Beracine (?) kabilesi gelecekmi. Herkesle beraber ben de istikbl olunan tarafa gitdim. Pek muharip ve kalabalk olan bu kabilenin vrudu ve mevcud Urban tarafndan istikbli pek hararetli idi. Zaman zaman alamakdan kendimi alamadm. Urban muharebeye kadnlarla beraber girdiklerinden bunlarla da kadnlar gelmidi. Fakat bunlar davul alyorlard. Davullar bir tekneden ibaret olup kadnlar halka tekil etdikleri halde davulu naklediyorlar. Dier kadnlar da ellerin-
Derne'de 27 Nisan geit treninde Mustafa Kemal Bey (yz kameraya dnk)ve Enver Bey (at en nde) geit trenini izliyorlar (stte).
Enver Bey (nde soldan nc) Mustafa Kemal (nde soldan ikinci) ve Hseyin Hsn Bey (arkada soldan nc) hastane bahesindeler (altta). Trablusgarp'ta asker nakliyat yapmak in getirilen talyan kamyonlar (sada).
deki kaln sicimlerle davulu ihtizaz etdiriyorlard. (...) 14 Cumartesi: Kararghdan (...) avdetimde Enver Bey gelmidi. le yemeini birlkde yedik. 15 Pazar. Alessabah hasta askerler in yatak yapmak zere ot toplatdrdm. Torbalarn azn kendim dikdim. Bade'zzuhur hastahanenin nakline baladk. Gece saat de bitirdik. Bu srada Garb ordughndan tfenk atei balad. Yarm saat devam etdi. Anlald ki Seyyid Mhtedi'nn arz- huls mektubu gelmi. Ona istikbl yaplm. (...) 26 Perembe: Bugn kararghda yatyorum. (...) Hastalmn akabinde iddetle meye baladm. Akamleyin 38,2 kadar dereceye geldi. Kalkomil aldm. (Hastal sonraki gnlerde de devam ediyor.) 30 Pazartesi: Yzden fazla mecruh (yaral), bu kadar da ehid vardr. zerimde hastalk berdevam. 2 ubat 1327 (15 ubat 1912) : Bugn kalkdm pansumanlar yapdm. Fakat bam dnd.
TTHAT VE TERAKK'DEN MER NAC VE DERLER... 3 Cuma: Dnkine (gre) ok eyiyim. ttihad ve Terakki Cemiyeti'nden mer Naci, smail Hakk beylerle Sa'di Bey ve memuryet-i mahsusa ile Msr zabitanndan mlzim- evvel Sa-
dullah bey ve baz (...) gnlller skenderiye'ye stanbul'a ve Msr'a hareket etdiler. (...) 8 aramba: Ayaklarmn itiini kemal-i hayretle grdm. brahim Bey vesair arkada beylere gsterdim. Sr'atle Mertube'ye gidp tebdilhava yapmaklm brahim Bey syledi. Bugn Ali Beyle birlkde gidiyoruz. Saat onda Mertube'ye muvasalat olundu. 11 Cumartesi: Dn akam stma nbeti geldi. Hararetim (39)'a kdi. (...) Gece terledim. Bugn hararetim dd. (Hastal ve stma nbetleri sonraki gnlerde de srer. Kusar, ishal olur.) ENVER VE MUSTAFA KEMAL BEYLER, FOTORAFTA... 25 Cumartesi: Bugn Enver ve Mustafa Kemal Beyler (...) hastahanesine terif ve doktorlarla fotoraf kartdk. brahim Bey ve erknharp yzbas Nuri Bey (Conker) yarn Bingazi'ye gidecekler. (...) 2 Mart Cuma: talyanlar istihkmdan harice kmyorlar.
48 Popler TARH Austos 2000
Harp olmad. Akam st meserret-aver bir telgraf- resmiyye vrud etd. (?)lilcr, talyanlara Eritra'da iln- harp etmiler. Avrupa Dvel-i Muazzamas sulh in teebbsde bulunmular. Fakat hkmet talyan asakiri tamamiyle Trablus ve mlhakatndan ekilmedike mzakere-i sulhiyyede bulunmayacan cevaben bildirmidir. 6 Sal: Sabahleyin ileri nbetilerimiz tarafndan talyan mevaziine taarruz edlmidir. Toplar atlmaya balad. (...) akama kadar talyanlar hep zerimize top atdlar. 31 Cumartesi: (...) Taburlar (...) kilometro yry yapup (...) her ihtimale kar saha-i harbe sevkyat yapld. Vaka harp olmad. 1 Nisan 1328 (14 Nisan 1912) Pazar. Dn gelen bir kafilenin develerihe tutduk. (...) ark Kolu'nda yemek yedik. On bir buukda Mertube'ye geldik. 3 Sal: Saat yedide hareket etdik. Saat on birde ho bir mahalde kaldk. Ksram kad, yarm saat sonra tutuldu.
5 Perembe: Saat ikide hareket ederek saat sekiz buukda Tobruk hastahanesine vasl olduk (...) 13 Cuma: Kumandan ve hey'et-i zabtan le yemeine da'vet etdim. Fakat kumandan ecnebi misafirlerden ayrlmayarak (...) ecnebilere Derne'den Tobruk'a kadar refakat eden binba kr Beyi gndermi. (...) ( "Kumandan Bey" denilen, Mustafa Kemal'dir.) 17Nisan Sal: Msy Koleret
ve madam, kimsesiz kzlar (...) bil-istizan tesbite gitmi, fotoraf ekmi (?) 23 Mays 1328 (S Haziran 1912) aramba: (...) Askerlerin ksmen ehid ve ksmen mecruh ve ksmen de esir ddklerini gazetede okudum. 8 Haziran (21 Haziran) Cuma: Kumandan Bey (Mustafa Kemal) hastahaneye geldi. Gzlerinde (okunamad) olduunu syledim. Sleyman Bey, brahim Bey'e sylemi. Rapor al(ma)sm demi. 28 Perembe: afakdan evvel hareket etdik. Hava pek scak olduundan leden sonra birka saat tevakkufa mecbur olduk. allar zerine battaniye rterek emsiyeler yapdk. zleyen gnlerin notlar, scak l koullarnda geen dn yolculuuyla ilgilidir. 19 Temmuz'da skenderiye'ye ulaan Hseyin Hsn Bey, 29 Temmuz gnk notunda; "16 (29 Temmuz) Pazartesi: Saat ikide Boaz'dan mrur ile (...) Salpazar'nda Galata rhtmna yanadk. Vaktin gece olmas hasebiyle Meserret oteline gitdik" cmlesiyle servenini noktalamtr. Hseyin Hsn Bey'in (Paa) muhtras, Osmanl mparatorluu'nun uzak bir kesinde yaanm bir sava evresinin 287 gnn, nemli olaylaryla veren bir belgedir. Defterde, yakn gelecein Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili Enver Paa'nn, Milli Mcadele'nin nderi Mustafa Kemal Paa'nn yaamlar, yaknlklar, Trablusgarp'teki konumlar asndan da nemli ve kimi.yanllarn dzeltilmesini salayacak bilgiler vardr. Doal ki Hseyin Hsn Bey, defterini yazd srada, biri kurmay yarbay, dieri kurmay binba olarak kendisine komutanlk eden Enver'le Mustafa Kemal'in gelecekleri konusunda bir kehanette bulunmu deildi.
Derne'de Osmanllarn italyanlara kar kazand muharebeleri sembolize eden bir gazete sayfas.
Popler TARH I Austos 2000 - 49
DOSYA
Enver Paa'nn sonu, bir intihar gibiydi
Kurunlara klla saldrd

Enver Paa hesaplarn, Mustafa Kemal'in 'baarszl' zerine kurmutu. Sakarya Zaferi'nden sonra iler deiti. Bolevikler Enver'e srt evirdiler; yalnzca Ankara Hkmeti ile ibirlii yapma karar aldlar. Enver de mitsiz bir abayla son kn yapt.
ORHAN KOLOLU enz yirmi yandayd... Erkn Harbiye (Kurmay Subay) mektebindeki arkada Kazm Karabekir'e soruyordu: Kamdaki beyazln bir cihangirlik alameti olduunu sylyorlar ne dersin?" Bakalarnn ne dnd o kadar nemli deildi, kendisi buna inanyordu. Napolyon'un yaamna ilgisi mutlaka bir benzerlik araynn rn olmaldr. O Franszlara ve Avrupallara zgrlk ve haklarn kazandrdysa, Enver de Trklere ve Mslmanlara ayn eyleri kazandran kahraman olmay hep iinde yaatmt. 4 Austos 1922'deki lmnn 78. ylnda, ncelikle 41 yla san maceral yaamnn sona eriini anlatmaya girieceiz. KURTUYU'UN LDERL 31 Ekim 1918'de Mondros atekesiyle Osmanl Devleti kesin yenilgiyi ve tam teslimiyeti kabul edince, Birinci Dnya Sava'na giriin sorumlusu saylan ttahat liderler toplu halde Avrupa'ya katlar. Bir numaral sulu saylan Enver Paa, arkadalarndan -zellikle Talat ve Cemal Paalardan- ayrlp, balatm olduklar evrensel slam ayaklanmas giriimini kendi bana gerekletirmek iin nce Almanya'da sonra Rusya'da temaslara giriti. Hatta Bolevikterle ibirliinden kanmad. Asl amac, Anadolu'da balayan ve banda Mustafa Kemal Paa'nn bulunduu 'Milli Mcadele'nin liderliini ele geirmekti. 1914-1918 sava srasnda ve sonunda kaybedilenler o kadar bykt ki, ttihat ve Terakki'nin en damgal yandalar bile, o ismi artk kullanmak istemiyorlard. Nitekim Sivas Kongresi'ne katlan yeler 'frkaclk ve ttihatlk yapmayacaklar' konusunda daha balangta ye-
min etmilerdi. Ancak ttihatlarn komitacl zor alr bir gt ve Talat ile Cemal Paalarn aksine Enver, rgtn -kendi kendini lavetmi olsa dakullanmaya almaktan geri kalmad. Herhalde Napolyon'un Elbe adasndaki srgnnden geri dnp tekrar ordularnn bana geii rneini aklndan kararmyordu.
SAKARYA ZAFER
Enver'i hayalinin gereklemeyeceine inandran, Sakarya Zaferi oldu. 1921 Eyll'nde sona eren bu sava srasnda Enver, Batim'da Boleviklerin desceiyle Anadolu'ya girmeyi ve baarsz olacak Mustafa Kemal'in yerini almay tasarlyordu. Oysa zafer, rakibini Gazi'lik ve Mareal'lik dzeyine karmakla kalmam, Bolevikleri de Trkiye'de sadece Ankara Hkmeti ile ibirlii yapmak hususunda kesin karar almaya yneltmiti. Bylece ilk subaylk yllarndan beri yldzlar barmayan iki kumandan artk geri dnlemeyecek rollere mahkum edilmi oluyorlard. Emperyalizme kar savata mttefik arayan Bolevikler Ankara'y tek ortak kabul ederken, Enver'in bu konudaki tezlerini benimsemediklerini de ortaya koymu oluyorlard. Dorusu, Enver'in de Boleviklik oyununu itenlikle yapt sylenemezdi.
YEN PLANLAR
iin gittiini sylemek gt. Artk islam' ngiliz emperyalizmine kar ayaklandrmak iin ihtilal yapmak plannn yerine, Ruslar ve Boleviklerle mcadele ilkesini koymutu.
HAYAL KIRIKLII
On ay boyunca eine yazd mektuplar ve tuttuu notlarda, balangtaki byk umutlar ieren dnceleriyle ksa sredeki hayal krkln grmek pek kolaydr. 2-5 Kasm 1921'de, "Bura halk herhalde Bingazililer kadar zahmet vermeyecek. Buralar eski bir medeniyet grm, devlet kurmutur" diye yazar. 1911-12 sava sra-
snda Bingazi'deki bedevileri rgtlerken Alman dostlarna yazd mektuplarda bunlarla bir slam imparatorluu kurulabileceini ne sryordu. Orta Asyallarla daha kolay ibirlii salayabileceini belirtmesi, gveninin snrszlnn kantdr. Ancak ksa bir sre sonra, 8 Aralk'ta ayaklar suya erer ve "Her ey karmakark, burada Bingazi'deki samimiyet dahi yok" diye yazarak hayal krkln ifade eder. Notlanrdaki mevcut iki rya da balangtaki inan ile sonraki umutsuzluu ok ak bir biimde yanstmaktadr. 2 Kasm 1921'de yle yazar: "Dn gece bir rya grdm. Bir dere boyunca yksele yksele taa kaynaa kadar gittim. Burada yeil bir imenlik ortasnda bir saray vard. Bunun nnde bir havuzun ortasnda, fskiyeden kan su, nehrin menban tekil ediyordu. Dier taraf byk bir parkt. Uyandm kalbim atyordu." Enver'in kendi mant inde yorumlanrsa; yeil, saray, fkran sular, baarnn kaynana vardndan baka trl bir anlam tamazlar. Alt hafta sonra 14 Aralk'ta ise tam tersi bir rya var: "Bu gece fena bir rya grdm.
Enver Paa, (nde soldan nc) Moskova'da, Dr.Nazm, Albay Rza, Trablus Araplar efi Gargarani ve daimi katibi Rus Tatar Osman Bey'le birlikte (stte). Enver Paa 1921'de tannmamak iin sakal brakp gizlendii Berlin'de (altta).
Ankara, Panislamc ve Panturanc politikalar terk ettiini kesin olarak belirtince, isiz kalan Enver'e de bunlarla oyalanmaktan baka bir yol kalmam oluyordu. Bylece 1922 Ekim'inin banda Bak-Akabad yoluyla, trende tahtalar zerinde uyuyarak, antasn bana yastk yaparak Buhara'ya vard. Yannda sadece iki kii vard. Nereye, ne yapmak
DOSYA
Sana hermelin krk almtm. Bir de baktm. hermelin skmler. Yalnz kuruni kadife kalm. Artk tefsirini sorma, yazmayacam." Byk bir sevgiyle bal olduu ei Naciye Sultan'n ald krkn paralanmasn yorumlamay istemiyordu. Aslnda bu rya da iinde bulunduu koullar yanstyordu. Zira o srada Enver ve arkadalar tutsaktlar. Hem de dmanlarna deil, birlikte 'dnya ihtilali' tasarlad Trk ve Mslman kardelerine! ALAYAN BAKOMUTAN Buhara'ya gelip ileri gelenlerle temasa getiinde kendisine unlar sylenmiti: "Ruslarla yani Boleviklerle mcadeleye giriebilecek g ve silah Orta Asya'da yoktur, dolaysyla kampanyay bu hususa younlatrmak bir sonu alnmasn salamaz. Daha nce Boleviklerle ibirlii yolunda verilmi mesajlar phe yaratmtr. Bu phelerin datlmas gereklidir. Blgenin yerli halk arasndaki temel atma, gelenekilerle cedidcler (yenilikiler) arasndadr. Yenilikilerin tezleri Avrupa ve Rus grlerini ama gsterdiinden gelenekiler buna iddetle kardrlar, stelik toplumun kltr dzeyi sebebiyle byk ounluk, geleneki olan Emirlerine baldrlar." Ama Enver mevcut duruma nesnel yaklaamayacak bir yapdayd. evket Sreyya Aydemir'in dedii gibi, 'Ruhi duygular bakmndan samimiydi ama artlarn idraki bakmndan hissiydi'. Enver, Ruslarn Moskova'ya dnmesi yolundaki srarlarna kulak asmad. Halife'nin damad ve Lekerbas (Bakumandan) diye ayana kapananlara inanr, "Hakanlarn hakan Hazreti Gazi Padiah" diyenlerden holanr, umutlanrd. Ama bu arada onun da ceditci olduunu anmsatan, Abdlhamit'i devirmi olduunu yineleyenlerin okluu dikkatlerden kamazd. Yanlarna indii Lakeyler, Enver dahil tm yandalarnn silah ve cephanelerini almadan onlar misafir etmemilerdi. Ceditci olmalarndan ylesine huylanmlard ki, Mslman olup olmadklarn saptamak iin, 'dini imtihan' bile yapmlard. Hatta resme kar olduklarn farkettiinden Enver, ok sevdii karsnn ve ocuklarnn fotoraflarn dahi yakmak gereini duymutu. Yazd notlar, ektikleri strab anlatmaya yeterlidir: "stediim yere gitmeme izin verilmiyor... Biz artk bir takm deersiz, aklsz kimselerin elencesi olduk." "Her eyimi aldlar. Birka para amarmdan baka bir eyim kalmad." "Sekiz Trk daha geldi, hepsi soyulmu... Hrsmdan dilerimi skyorum." Daha da ilginci, Osmanl ordularnn bakumandan, milyonlarca askere emretmi bu lider ve yanndakiler, defalarca soyulmak, istemedikleri davranlara zorlanmak karsnda sk sk gzyalarn tutamazlar, topluca alarlar. ARE KALMAYINCA... Enver Paa'y hayli akn brakan davranlardan biri de durmadan 'Sen Padiah olacaksn' demelerini abuk unutup 'Emirimiz gelince (Afganistan'a snm olan Buhara Emiri) yerini almayacaksn' diye garanti
1920'lerde OrtaAsya
Enver Paa, Zeki Velidi Togan gibi uzmanlarn, 1920'lerde Orta Asya Trkleri arasnda asl mcadelenin gelenekilerle cedideciler (yenilik yanllar) arasnda cereyan ettii yolundaki uyarlarn, hi dikkate almad. Kltr dzeyi gayet ilkel kalm olan lkede, cahil softalara, etkinliklerini kaybetmek istemeyen geleneki yneticilere, adalamay ve insan haklarn kabul ettirmenin olanakszln anlamak istemiyordu. Daha da nemlisi, arlk devrilmiti ama bu blgelerde, Ruslarn etkisi azalmamt.
Liva el-slam dergisinde Buhara'da Bolevikler'e kar yaplan muharebe hattn gsteren harita (1 Austos 1922, altta).
belgesi istemeleri oldu. ay sren bir tutsaklk dneminden sonra serbest kaldlar ama saylar bir avu idi. Yanndakiler giderek azalmaktayd. 25'e, 30'a dmt say... Enver, Afganistan'dan yardm gelmeyeceini, Afganllarn ngilizlere kar eylemden vazgetiklerini rendi sonunda... Dolaysyla o tarafa ekilmesini gerektirecek bir dayanak da kalmamt. Dier taraftan Bolevikler etrafn giderek sarmaktaydlar. 4 Austos 1922 gn Pamir dalarnn eteinde, Abiderya kynn halkyla birlikte Cuma namazn kldlar. Dmann buralar evirdii bilinmekte ama hareketin onlardan gelmesi beklenmekteydi. Nitekim bir sre sonra Rus mitralyzleri ky taramaya baladlar. Enver, drd-bei Anadolu Trk', peine den 25 kadar atlyla mitralyz yuvasn basmaya kalkar. Kurunlara kar, at stnde yaln kl, bararak saldrrlar. Modern savan ne olduunu ok iyi bilen bir bakumandann bu davran, ancak gnll olarak ehitlii aramak biiminde yorumlanabilir. Akas, bu bir intihar saldr-
dr. Bir ksm Rus lr; ama hepsi de kurunlara hedef olurlar. Enver Paa'nm cesedinde yedi kurun bulunmutur. At 'Dervi' bile, vurumada lr. Buharallarn onu tamamen yalnz braktklarn sylemek de yanl olur. Dou Buhara Beyleri'nin en vasfls, en sadk olan ve en yiidi Balcevan Beyi 'Devletmend' baskn renince yardma koar ama ge kalmtr. Atn Enver ve arkadalarnn peinden srer ve o da kurunlarn kurban olur. Ruslar Enver'in zerindeki belge ve eyalar alr, cesedi brakp giderler. Btn ehitler iki gn boyunca akta kaldktan sonra bir imam onlar tanr, kyllere haber verir. Hepsini Abiderya kynde bir pnarn bandaki Ceviz aacnn altna gmerler. ntiharc bir atlm ile Enver'in kendini ehit ettirmesi, karakterinin doal bir sonucudur. yle yksek bir yerde bulunmu, iddial tezler ileri srm ve dnyay birbirine katan eylemler yapmt ki artk bir daha ayn dzeye ulaamayacan kesin olarak anlaynca, baka seenei kalmadna karar vermi olmaldr.
ENVER PAA'NIN ROL Sadece 1918 sonundan itibaren geen drt yllk yaam dikkate alnrsa, Enver Paa'nn Trk tarihindeki rol yanl deerlendirilir. Kanmzca yle baklmaldr: Enver Paa Trk toplumuna, Abdlhamit'in "dncl' yerine, bakaldrc, eylemci olmay, ufuklarn geniletmeyi, rgtl davranrsa dnyann en gllerini bile sarsabileceini ve kendisine gvenmeyi retmitir. Ancak nerede duracan bilememesi, yarglarnda nesnellikten ok duygusalla yer vermesi ve yeteneklerinin ok stndeki hedeflere ynelmesi kadar, dnyann o dnemki koullar da Enver'in hayallerinin gereklemesini engellemitir. Ancak orduda yapt genletirmeye ynelik tasfiyenin Kurtulu Sava'nn baarsnda en nemli etkenlerden biri olduunu unutmamak gerekir. Enver'i Mustafa Kemal'le karlatrmas istendiinde, bir sre yannda alm olan smet nn "Enver," demitir, "yle geni bir ufka sahipti ki Atatrk'te asla olmamtr..." Baarszlnn nedenini de bu ar genilikte bulmak mmkndr. Dnyay en st dzeyde planlamak isterken yan bandaki gerekleri ihmal etmitir. Atatrk'n baars ise nce kendi toplumunun gereklerini yakalayabilmi olmasndadr.
Enver Paa ve ei Naciye Sultan'n (Padiah Vahdettin'in kz) nikah fotoraf (solda). Ressam Kraus Hilmid'in 1934 ylnda yapt yal boya Enver Paa tablosu (Harbiye Askeri Mzesi'nde sergilenmektedir, altta).
Turan ryasnn sonu

"ehidi Muhterem Enver Paa Hazretleri Pek mukaddes ve li bir maksat peinde Buhara-y erifin 'Belh-i Cevan' vilayetinin 'egan' nam mahalde Miladi 4 Austos 1922 ve Rumi 21 Temmuz 1338 ve Kameri 11 Zilhicce 1340 senelerinin kurban bayramlarnn ikinci Cuma gn le vaktine karip bir zamanlar hun-u pakini (temiz kann) mahalli mazkur topraklar stne akta akta kahramanane ve merdane bir surette rtbe-i ehadete nail olmutur." Belgenin altnda, bir mhr ve imza var: "Turan htilal Ordusu Trkistan Cephesi Kumandan ve Emir-i Lekir-i slam- Buhara Enver Paa'nn naibi Miralay Ali Rza". Hem Panturan hem de Panislam hayallerinin sona erii bu lm belgesi ile tarihe gemitir.
smet Paa'nn dokuz aylk mcadelesi
Telgraflarda ki Lozan
Lozan Anlamas srecinde yaanan sorunlardan biri de haberleme idi. smet Paa'nn amazlar, Rauf Bey'in istekleri, Gazi'nin arabuluculuk abalar, suikast ihbarlar, geciken veya ulamayan bilgiler, hep telgraflarda kendini gsterdi.
A. HILMI HACALOLU smet Paa, "Murahhas efendiler, buyurunuz, imza ediniz..." szlerini duyar duymaz oturduu yerden doruldu, 'Jacket ataille'nn sol i cebinden Gazi'nin kendisine bugn iin verdii altn kalemi kard. Karsnda oturan yedi lkenin delegasyon bakanlarna bakt; derin bir nefes ald ve mzalad. Saat 15.09, gnlerden 24 Temmuz'du. Doku/ aylk diplomatik savaa son noktay koyan smet Paa, niversite binas olarak kullanlan Rimnini Sarayndan karken basna ilk demecini verdi: "mtihan verdik, kyoruz". Bu szler, ilk tur grmelerinin sonunda 4 ubat'ta Lord Curzon'a, "Memleketimi esir edecek bir vesikaya imza koyamam" diyen kiinin, yani Dileri Bakan smet nn'nn szleriydi. TAM 77 YIL NCE... Paa, anlamay bundan tam 7 yl nce imzalad. Ayn yln 24 Austos'unda kinci Meclis. Lozan' onaylad. Ancak tartmas o gnden beri hi bitmedi. Lozan, 'zafer' mi, "hezimet" mi? Bir taraf bunun kaytsz artsz 'hezimet' olduunda birleirken dier kesim mutlak bir 'zafer' olduunda srar etti... Aslnda Lozan, ne zafer ne de hezimetti. O, Birinci Dnya Savandan yenik km bir imparatorluun gvdesini oluturan ulusun yrtt bamszlk mcadelesinin son evresiydi. 12 yl sren savalarda ounlukla yenilgilerle perian olmu bir halk, kstl silah, ulus54 Popler TARH / Austos 2000
smet Paa, Dr. Rza Nur ve Hasan (Saka) Bey 24 Temmuz 1923 gn anlamay imzalama trenine giderlerken.
lararas arenada -Sovyetler'i saymazsak- mutlak yalnzlk... Lozan'da eldekiler bunlard. Bu koullarda yaklak dokuz ay sren dnem olduka kaotik ve bir o kadar da sanclyd. Siyasi, ekonomik ve corafi meselelerin dnda en az, onlar kadar ypratc bir baka sorun daha vard: Haberleme... smet Paa'nn amazlar, Rauf Bey'in istekleri, Gazi'nin arabuluculuk abalan, suikast ihbarlar, geciken veya ulamayan bilgiler, hep telgraflarda kendini gsterdi. Lozan Anlamas'nn ilgin bir cephesi de telgraflardan takibidir. ZMR NERS Ankara Hkmeti bar konferansnn zmir'de yaplmasn nerdi. letiim gln bilen hkmetin bu istei kabul grmedi ve grmeler iin Lozan tercih edildi. Lozan'la Ankara arasnda iletiim salanmas iin yalnzca iki seenek vard: Biri ngilizler'in elinde olan 'Eastern hatt', dieri Franszlar'n kontrol ettii 'Kstence hatt'. Akdeniz zerinden Asya'ya giden Eastern hatt daha yeniydi. Romanya'nn Kstence kentinden geen dier hat ise karadan gitmesine karn
svire'de L'Illustre dergisinin kapanda yaymlanan bu fotorafta, smet Paa ve sanda Dr. Rza Nur bir yabanc delegeyle grmekteler.
daha eski ve khneydi. Trk taraf ksa bir dnem Kstence'yi kullansa da ounlukla haberlemeyi Eastern hattndan salad. Ancak ifrelerin ngilizler tarafndan ele geirilmesinden ve gnderilen telgraflarn zlmEsinden hep endie duyuldu... LETM SORUNU 17 Aralk 1922'de Lozan'daki 'Heyeti Murahhasa Riyaseti'ne' gnderilen 'ok gizli" ibareli Tel No: 124', Gazi Mustafa Kemal'in mzasn tayor ve u satrlar ieriyordu: "ifrelerimizden birinin ngilizlerce elde edildii veya hallolunduu hakknda bir haber alnd Dersaadet'te Refet Paa tarafndan bildirilmitir. Yeni
ifre ekte gnderilmitir." Lozan'dan ise smet Paa'nn 6 Ocak 1923'te 'Heyeti Vekile Riyaseti'ne gnderdii 'Tel No: 190' iletiim zorluunu dile getiriyordu: "Kstence yoluyla yollanan telgraflar hem ge geliyor, hem zlemiyor. Telgraflarn yine Eastern kablosuyla gnderilmesini rica ederim." Yine Heyet'i Vekile Riyaseti'ne smet Paa'nn 29 Mays 1923 tarihinde gnderdii telgrafta u satrlar yer alyordu: "Fransz gazeteleri Karaaa'a karlk Yunan tazminatndan feragat edebileceimiz hakknda hkmetle yaptmz grmelerden bahsettiler. Bunun nasl olduunu tahmin ede-
miyoruz. ifrelerimizi zmeyi baarmalar mmkndr. 61 numaral ifreyle arz ettiim gibi her hafta deitirilmek zere bir ifre parola listesinin dzenlenip gnderilmesini rica ederim."
YEN FRELER YOLDA...
Yeni ifre yollanr; ancak sorunlar hibir zaman giderilemez: 20 Haziran 1923'te Babakan Rauf Bey'in smet Paa Hazretleri'ne telgraf yledir: "Tedkik ettim. Burada hata yoktur. Telgraflar yolda kartryorlar. Dikkat ediyoruz. Almad Bildirilen Telrafname tekrar edildi. Parolas 87878'dir. Hseyin Rauf" Eksik telgraflar, ulamayanlar, gecikenler, yanl veya nokPopler TARH / Austos 2000 55
Ordu her an hazr

23 Aralk 1922'de smet Paa'nn Heyet-i Vekile Riyasetine gnderdii Tel No: 130'da, u satrlara rastlarz: "Aznlklar tali komisyonunda fevkalede zorluk kardlar. Cemiyet-i Akvam tarafndan br eli atanmas meselesini bir baka ekil altna sokmak istediler. Ermeni kadn ve ocuklarnn iadesi meselesini tekrar mevzu bahis ettiler. Gayrimslimlerin askerlikten istisnalar iin trl trl ekiller dndler. Hepsini reddettik." Ayn gn Babakan Rauf Bey'in Lozan dn, smet Paa ve beraberindeki heyet 10 Austos 1923 gn stanbul'da trenle karland. Uzma adndaki bir gen kz, gelin gibi giydirilerek smet Paa'y karlamakla grevlendirilmiti. Atatrk'n smet nn'ye Lozan Bar Anlamas'n imzalamas iin verdii altn kalem (altta). smet Paa'ya cevaben gnderdii ok zel telgraf mesajndaki aklama, netti: "Vaziyet hakkndaki 23 tarihli telgrafnz zerine durum, zmir'de Fevzi, Rumeli evresinde Refet Paa'larla stanbul'da Adnan Bey'e bildirildi... Kahraman ordumuz her htimale kar hazrdr."
san baslan szckler. Bazen birka saat bazen btn bir gece boyunca telgraf banda, Lozan'dan veya Ankara'dan gelecek haberlerin beklenmesi, hem Bavekil'i hem de Dileri Bakan'n gerginletirdi. Rauf Bey, smet Paa'y kendi bana buyruk davranmakla; Paa da Bavekil'i, yantlar geciktirmekle sulad. Ancak sorumlu, ounlukla telgraf hatlaryd. Taraflar, tam 50 kez telgraflarn bir kez daha tellenmesini rica ettiler. MADDELERN ONAYI Lozan grmelerinin sonunda yollar tamamiyle ayrlacak iki eski asker, o gnlerde Birinci Meclis'teki muhalefete kar birlikte hareket ediyorlard. Ancak yine de smet Paa, Babakan Rauf Bey'den gr almadan hibir maddeye onay vermedi. Heyet, Lozan'a giderken yannda 14 maddelik ksa br talimat da gtrd. Bakanlar Kurulu talimatta, iki konuda asla taviz vermeyin, gerekirse grmeleri kesin diyordu: 'Kapitlasyonlar' ve 'Ermeni Sorunu'nda Trk grnn kabul edilmemesi halinde Ankara, sava g-
ze almt. Nitekim tartmalar bu iki konuda yaand. Ermeni sorunu gibi kapitlasyonlarda birinci tur grmelerinde en sert tartmalara sahne oldu. Anlamay yokua sren Lord Curzon olarak gzkse de zellikle Franszlar, kazanlm haklarn kaybetmek istemiyorlard. Ama bu durum Ankara'nn sabrn tard: 28 Ocak 1923'te Lozan'daki smet Paa'ya Babakan Rauf Bey'den u telgraf geldi: "Trk milletini soymay amalayan yabanc irketler bar engellemeye alyor. Mttefiklerin bize kar ortak cephesini krmak gerekir. Grevinizin sona erdiini aklayarak Ankara'ya dnmeniz uygun olur. Hseyin Rauf" LORD CURZON SALDIRIYOR 31 Ocak'ta yaplan son grmede Curzon, "Anlamay imza ediniz" tehditini savurur. smet Paa 4 gn sre ister. Mddet dolmutur. Son akam, otelin btn klar sner, bir tek onun odasndan k szmaktadr. Sabaha kadar alan Paa, Curzon'la yapt grmeden karken gazeteciler etrafn sarar, 'Ne oldu paam?' Yant
her zamanki gibi ksadr: "Hi esaret altna girmeyi kabul etmedik'... nce Curzon sonra Barrere ve Carroni Lozan'dan ayrldlar. Kenti son terk eden smet Paa, ikinci tur grmeler iin Lozan'a ilk gelen isim oldu. Pazarlklar .5 ay srd ve Temmuz ortalarnda anlama imza aamasna geldi. 24 Temmuz'da Lozan'da imzalanan metin bir bakma Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu senediydi. Anlama, bugnden bakldnda kolay elde edilmi grnse de, hem d hem de i dengeler asndan alkantl ve kark bir dnemde, 'masann kar tarafndakilerin kontrol ettii telgraf hatlarndan gelen izinle' imzalanacak kadar zor bir dnemde yaplmt.
56 Popler TARH / Austos, 2000
24 Austos Atatrk'n apka nutkunun yldnm
apka altnda 75
Gazi, nebolu'da Trk Oca nnde toplanan yurttalara elindeki apkay sallayarak unlar sylyordu: "Medeniyim diyen Trkiye Cumhuriyeti halk, fikriyle, aile hayatyla, yaay tarzyla d grnyle batan aa medeni olduunu gstermek zorundadr."
CAN DNDAR
Austos 1925 gn, yani 75

yl nce bu ay Anadolu halk 'Panama apka" ile tant. Cumhuriyet kurulal daha iki yl bile olmamt. O gn Gazi, Kastamonu'ya gitmek zere yola kt. Yannda Bavekil smet (nn) Paa, Dr. Refik (Saydam) Bey, Mebus Hamdullah Suphi (Tanrver), Fevzi (akmak) Paa da vard. nce ankr'ya uradlar. Gazi Hazretleri trenle karland. 24 Austos 1925: Gazi, kyafet devrimiyle konumalar yapt Kastamonu gezisinde belediye nnde (sada). Kastamonu dn Kalecik'te (sa sayfada stte). Gazi, 'garip beyaz apka' ile Kastamonu klas nnde subaylarla (sa sayfada altta).
Gri keten bir elbise giymi olan Kemal Paa'nn bandaki o 'garip beyaz apka'y ilk gren, ankrllar oldu. Gazi, kendisini karlayan kalpakllarn aknln sezip stne gitti: "Hani sizin apkalarnz" diye sordu. Karlamaclar hepten ardlar. "apkayla terif buyuracanz bilseydik" filan diye bir eyler gevelediler. Paa ilk kez orada medeniyet ve apka ilikisinden sz etti; oradan nce Kastamonu'ya sonra nebolu'ya geti.
Ahaliyi Trk Oca'na toplayp elindeki apkay sallayarak bir konuma yapt. unu sordu: "Ben sizin z kardeiniz, arkadanz, babanz gibi sylyorum. 'Medeniyim' diyen Trkiye Cumhuriyeti halk, fikriyle, aile hayatyla, yaay tarzyla d grnyle batan aa medeni olduunu gstermek zorundadr. imdi sorarm size; bizim kyafetimiz medeni midir, milli midir, beynelmilel midir? Trk Oca'n dolduran ahali "Hayr..." diye bard. "Kyafetsiz bir millet medeni
olur mu... Siz byle kalmaya raz msnz?" diye sordu Paa... Yine "Hayr" nidalar ykseldi salondan... Artk aklamann zamanyd: "yleyse cevheri gsterebilmek iin amuru atmak lazm. ok cevherli olan bizim milletimize layk olan kyafet, medeni ve beynelmilel kyafettir. yle giyineceiz: Ayakta skarpin, potin pantolon, yelek, gmlek, kravat, ceket ve bunlar tamamlamak iin bata siperi ems'li serpu. Ak sylemek isterim: Buna apka derler." 'Milli serpu'un ad konmutu artk. O gnden sonra 'apka meselesi' gndemin bana oturacak ve 3 eyrek asr boyunca zaman zaman 'asli mesele' haline gelecekti: Giyenler, giymeyenler... ... giymedii iin kelle verenler, eski apkalarnda srar edenler. ... sknca apkay alp gidenler. ... evinin vestiyerinde baka bir erkein apkas varsa girmeyip dnd sylenenler... ... kavukla bavekile iftara gelenler... ... yani herkes, her eilim, her gr kafasnn iindekini, kafasnn zerine kondurduu apkayla da vurdu. Gneten korunmak iin bamza taktmz ey, adeta 'milli mesele'miz oldu. 'PSKLL BELA' in ilgin yan, Gazi'den bir asr nce II. Mahmut bir Batllama hamlesine giritiinde de erkeklerin entari ile sokaa kmalarn, sark sarmalarn yasaklam, devler grevlilerinin uzun sakallarn kestirtrni, giysilerini deitirtmiti: Artk stte ceket, altta pantolon, kafada fes olacakt. Lakin II. Mahmut da Yunan fesini andrd iin 'gavur apkas' ya da 'pskll bela' diye anlan bu krmz silindir apkay an-
Mustafa Kemal anlatyor: 'imdi kasketin zaman'

1 9 1 0 yldr. Mustafa Kemal, henz 28 yanda bir kolaas olarak Fransa'da dzenlenen Picardie manevralarna gitmektedir. Osmanl hkmeti, manevralar izlemek zere Kolaas Kemal Bey'le birlikte Binba Selahaddin Bey'in de grevlendirilmesini kararlatrmtr. Paris'te onlara elilikte ataemiliter olarak grev yapan Binba Fethi Bey de katlacaktr. Selahattin Bey'le birlikte Selanik'ten yola karlar. Sonrasn Atatrk, bir akam gezintisinde yle anlatmtr: cak kan aktmak pahasna yerletirebilecek ve bu yzden tutucular tarafndan 'Gavur padiah' namyla anlacakt. 19. yzyl banda 'Batdan geldi' diye eletirilen fes, 100 yl ba tac edildikten sonra 20. Yzyl banda, 'Batl grnme uymuyor' diye deitirilecekti. NEDEN FES DEL DE APKA? Peki Gazi'deki fes antipatisi nereden geliyordu? Kendisinin pek az takt bu apkay neden sevmezdi? Askerlikten ayrldktan sonra Erzurum Kongresi'nde giymek zere Vali Mnir Bey'den dn ald fesle ekilmi fotoraf dnda pek az fesli grnts olmasna ramen, bu apkay 'gayr-medeni' saymas nedendi? Muhtemelen fes ona. batan aa deitirmek istedii eski rejimin simgesi olarak grnyordu; apka ise yerine ina etmeye alt yeni dnyann... Bu sadece bir tahmin tabii... Ama "Atatrk'n Yaam'n anlatan Ulu demir'in (Trk Tarih Kurumu, 1980, Ankara) naklettii bir hatra, bu yargmz doruluyor. Atatrk'n anlatt bu hatra, 75. Yldnmn idrak ettiimiz apkann bir kuak iin ne anlama geldiini apak gsteriyor. "Srp hududunu getikten sonra ben valizimi indirdim, bamdaki fesi valize koyarak stanbul'da Tring maazasndan aldm kasketi bama geirdim. Selahaddin Bey ok mutaassp bir arkadat: 'Ne yapyorsun' dedi. 'Biz saye- ahanede birinci mevki ile seyahat ediyor ve devleti temsil ediyoruz. Osmanllmz, Mslmanlmz belli olmaldr.' Ben cevap verdim: 'Canm Selahaddin Bey, artk hududu getik. Sivil kyafetle yolculuk ediyoruz. Herkesin bizi tanmasnda ne fayda var' dedim. Selahaddin Bey suratn ast. Uzun zaman benimle konumad. Bir sre sonra trenimiz bir Srp istasyonunda durdu. Selahaddin Bey pencereyi at. Elindeki tepside sandvi satan bir Srp ocuunu ard. Sandvi alacakt. Fakat sandvilerin iinde domuz eti olmamas lazmd. Onun iin sandvileri birer birer alyor, kokluyor ve tekrar tepsiye koyuyordu. Bu seme uzun srd. Tepsiyi eliyle bann stnde tutan ocuk yorulmutu. Tepsiyi indirdi ve karsndaki Selahaddin Bey'e 'Yuh... Trk!' dedi, uzaklat. Selahaddin Bey onurlu bir adamd. Derhal ban ieri ekti. Pencereyi kapatt. Trenimiz tekrar yola dzld zaman Selahaddin Bey'in ar ar yerinden kalktn, valizini indirerek kasketini kardn ve fesi valize koyarak kasketi giydiini grdm. 'Ne o Selahaddin Bey?' dedim. 'imdi zaman geldi cevabn verdi." Popler TARH / Austos 2 0 0 0 . 5 9
1950'lerden bir esnaf tipi
Bakrkoylu Jirayr Usta

Bakrky'n henz o eski kimliini yitirmemek iin direnip zorland yllar. nsanlarn saygnlk ve sevgi deerlerini birbirlerine gsterebilmek iin adeta yartklar o gnlerin nl berberi Jirayr Usta'nn yks...
TURGAY TUNA stanbul sokaklarn sel, amur iinde brakan yamurlu, puslu bahar gnlerinden biri. Osmanbey'de, Halaskrgazi Caddesi zerinde, tannm byk bir porselen maazasndavm. Karmda, gzlerinin ii glen, 60'l yalarn baharnda, babacan bir adam. Bakrky'de doup bym. Dadyan Okulu'nda Ani pekkaya ile ayn snfta okumu, Sakzaac Orta Sokak'ta (gnmzdeki Ahmet Rasim sokak) kouturmu, Malatya'da vatani grevini yaparken Karagc'nde futbol oynam, imdilerde ili taraflarnda oturan; eski Bakrky'n unutulmayan renkli kiiliklerinden berber Jirayr'n olu Yeprem Mihranyan. antasndan kartt, siyah yapraklar ypranp solmu, ii tka basa fotoraf dolu albm aarken elleri titriyor ve "te, bakn Turgay Bey, bu benim babam" diye ekliyor. Eski Bakrky anlaryla ykl siyah beyaz fotoraflar arasnda tam krk yldr, silik yzn hayal meyal hatrlayabildiim Jirayr ustann yar yrtk fotorafna uzun uzun bakp duruyorum. Kznn dnnde gbek atarken ekilmi. Yznden taan mutluluk, fotoraftan kp tm sayfay kaplam. Birka saniye iin de olsa ister istemez yle bir ocukluuma doru uzanp gidiyorum.
SEMTN SOKAKLARINDA
Yeprem Mihranyan (altta), babas Jirayr Usta'y ve onun Bakrky'n, 40'l, 50'l yllarn bu ilgin semtini anlatyor.
1950'li yllarn balan. Bakrky'n henz o eski kimliini yitirmemek iin direnip zorland yllar. Gri dumanlarn sala sala istasyona giren buharl kara trenlerin alt; insanlarn say60 Popler TARH/ Austos 2000
gnlk ve sevgi deerlerini birbirlerine gsterebilmek iin adeta yartklar; saf, temiz ve gerekten de bir rya gibi geip giden yllar. Merkezi Bakrky' deniz ve ncirlik taraf diye ikiye ayran stasyon'un ahap kprsnden aaya doru uzandmz zaman, ary oluturan parke tal caddenin ortasnda bulurduk kendimizi... 6-7 Eyll ad verilen 'maher gnne' henz birka yl, Asala ad verilen belann kan dkmeye balamasna da daha yllar var... Bakrky ars, 42.500 kiilik ilenin zgn nfusuna paralel olarak, Trkler kadar, Rum ve Ermeni esnafn da youn olduu bir yerdi o zamanlar. stasyon'dan ar tarafna doru indik mi, stanbul Caddesi'nin kesitii, 'Nokta' ad verilen kavaa kadar sal sollu dizilmi dkkanlarn arasnda bak-
Bir Zamanlar Bakrky'den

Turgay Tuna'nn 'Bir Zamanlar Bakrky' adl semt monografisinde (letiim Yaynlar, 1996), Berber Jirayr'a ilikin blmde, u satrlara rastlarz: "1950'li yllarn balarnda, nfusu 50.000 civarnda olan Bakrky'de sevgi vard, dostluk vard, insanlar birbirlerini tanrlar, sayarlard. Her ey tek tek yok olup gitti. Ama, krler olsun dlerimizde, ryalarmzda demlenip, tazelenerek bizleri avutan gzel, unutulmaz anlar kald. Bakrky'n sevilip saylan insanlarndan biri de, esnaftan berber Jirayr'd kukusuz. Dkkan, stanbul Caddesi'nde, bugnk Niyazibey Soka'nn giriindeki sa kedeydi. ocukluumda grdm ve tra olduum ilk berber dkkanyd buras (altta)... lkokula baladktan sonra, Jirayr'm dkkanndan uzak kalmtm. Artk, Ortaky'deki yatl okuduum okulun berberinde tra oluyordum. Okuldan ktm bir hafta sonu, her zamanki gibi annem gelip beni okuldan alm, Bakrky'e gelmitik. Tren istasyonundan kp, henz eve doru yrmeye balamtk ki, ar tarafndan byk bir insan kalabalnn geldiini farketmitik. Topluluun banda yol alan Ermeni kilisesinin siyah cenaze arabasndaki tabut elenklerden, ieklerden grnmez durumdayd. Arabann arkasndaki kalabaln iinden babam bizleri grm, yanmza gelmiti. Anneme Jirayr'n ldn sylyordu. Bakrkyl ocuklarn sevgili hokkabaz, berber amcalar lmt. ardaki esnaftan hemen hepsi kepenklerini indirip, Jirayr' uurlamak iin, bu kalabaln peine taklmt. Bylece, Bakrky'den bir yldz daha kaym, Ermeni mezarlna doru yol alan cenaze arabasnn arkasndan bakp kaldmda, artk eski Bakrky'n yava yava kaybolduunu idrak etmeye balamtm."
kal Papazyan, fotoraf Mhran, mezeci Yani, pastac Aleko, manifaturac Kirkor, tuhafiyeci Ohannes ve daha bakalar; kasap Ali, bakkal Abbas, oyuncak Rafet, berber Eref, krtasiyeci Rasim, camc Celal gibi esnafla yan yana, omuz hizasnda alr, ister istemez birbirlerinin gnlk dertlerine, sevinlerine ortak olurlard. 'Nokta' ad verilen drtyola gelindiinde de bitimindeki fonda masmavi denizin yakamoz yapan beyaz dalgalarnn grnd Ebzziya Caddesi'ne girmeden sola doru saplr, tarihi ar Camisi'nin nnden ve de hemen onun arkasndaki sokakta yer alan, henz beyazperdede adm duyurmam iei burnunda Kenan Pars'n ilettii" tuhafiyeci dkkannn nnden geilerek; Smerbank Bez Fabrikas'na doru uzanp giden, ardndan da Zeytinburnu, Kazleme, Yedi-
kule zerinden Bakrky' Sirkeciye balayan stanbul Caddesi'ne girilirdi. Sada, art arda sralanm bir iki bostan geildikten sonra az ileride gemiin halkevi binas Bakrky Genlik Kulb'ne varmadan biraz nce, solda kalan Niyazi Bey Sokak banda, ocukluumuzun vazgeilmez oyuncaklarndan rengarenk, kk, ahap kit evlere benzeyen; duvarlar krmz tulalarla rlm, eski bir dkkann nnde bulurduk kendimizi. Buras biz Bakrkyl ocuklarn gelip salarmz kestirdiimiz berber Jirayr'n dkkanyd. ADETA FERNANDEL... Jirayr, Bakrky'n eskilerinden, tombul toparlak, temiz ve k giyinen; biraz Fernandel biraz da Fellini tiplemesi, Ermeni'den ok kaliteli bir pizza reklamnda rol alabilecek bir talyan' and-
Popler TARH Austos 2000 61
1940'li yllarn sonlan: Foto Blent ner'in objektifinden Sirkeci, Bakrky, Florya seferleri yapan White marka otobs ve yolcular (yanda). Bakrky sahilinde Sakzaac
blgesi (altta).
ran, en akrak, ocuklar seven ve salarn kestirmemekte sonuna kadar direnen, en zor ocuklarn bile sevgili 'berber Jirayr amca'syd. Aslnda ocuklar bahane, Jirayr insanlar seven, insan tatls bir adamd. Bakrky esnafnn da en renkli, en sevilen simalarndan biriydi. Biz Bakrkyl ocuklar, anne veya babalarmzn ellerinden tutmu, berber Jirayr'a tra olmaya gittiimiz zaman, korkup alamaktan ziyade sevinten havalara uardk. nk tra olma ikencesinin tesinde, o kk irin dkkann iinde ky keye sakl birbirinden ilgin srprizler bizleri beklerdi. Biz de bunun heyecann
yaardk. SRPRZLER DKKNI
etmeyen berber Jirayr, cebinden kartt; altna bastnda dilini darya sarktp gzlerini kprdatan bir kuklay, deme jonglrlere ta kartacak biimde, karnndan konuarak seslendirir, bizleri de tm saflmz iinde, tahtadan destek koyduu berber koltuunun zerine mhlar brakrd. Jirayr'n dkkanna barp alayarak gelen ocuklar salarn kestirdikten sonra gle oynaya kp evlerine giderler, en ksa zamanda tekrar dnebilmek iin de sabrszlkla salarnn uzamasn beklerlerdi. Berber Jirayr, ocuklar kadar bykler tarafndan da sevilen bir adamd. Yapt muzipliklerle karsndakileri glmekten krp gei-
rir, "lahi Jirayr Efendi!" dedirtmeden edemezdi. Aradan yllar geti, eski Bakrky'n hzla kaybolmaya balad dnemin arefesinde, berber Jirayr da gp gitti. Arkasnda; bugn artk oluk ocuk, torun sahibi olmu adamlarn ocukluk anlar arasnda unutulmayan tatl anlar brakt.
ALE ALBM
Portatif bir gaz sobasyla stlan, iki aynal, tertemiz minik dkkann kapsndan ieri admmz attmz andan itibaren huysuzluk yapp zrlamaya baladk m; sakz gibi bembeyaz i nln hibir zaman zerinden eksik
Toprakdam Yeprem Mihranyan, albmn sayfalarm art arda ap eski fotoraflar gstererek ocukluunu, genliini, babasn velhasl Bakrky'de gemi yllarn sral srasz birbirine kartrp heyecanla anlatmaya devam ediyor, bir yandan da dalp gittiim anlar yuma iinde blk prk anmsadklarm gzlerimin nnden bir erit gibi geip gidiyordu. Neler yoktu ki bu albmde!.. Sayfalarn evirmeye devam ediyoruz. Ksa ama dopdolu grmemizden sonra Yeprem Mihranyan'la vedalasvoruz.
Troki'nin stanbul gnleri
Avrupa lkelerinin 'ihtill kartr' diye vize vermekten kandklar Troki'nin drt buuk yl sren ve ksa aralklar dnda, Bykada'da geen stanbul maceras 1929'un ubat aynda balamt.
MASIS KRKCGIL stanbul'un kapsnda, size unu bildirmekle eref duyarm ki, Trkiye snrlarna kendi isteimle gelmi deilim ve bu snrdan ieriye zorla sokulmaktaym. En iyi duygularm kabul buyurunuz bay bakan. L. Troki,'12 ubat 1929" Cevapsz kalan bu mektubun muhatab ile yazar arasnda sava yllarnda dolayl bir iliki vard. Troki, 'Sava Komiseri' olarak stikll Harbi'nde Ankara hkmetine silah verilmesine araclk etmiti. Nitekim Tevfik Rt Aras, "stikll Harbi'nde, Trk ordusuna silah sevki iinde Troki'nin Trkiye'ye yardmc olduu muhakkaktr. Kendisinin Trkiye'ye kabulnde ve korunmasnda bu husus gz nnde bulundurulmutur", demitir. MUSTAFA KEMAL'N EMRYLE Troki arivine gre, vasl oluundan yaklak bir hafta sonra, Mustafa Kemal Paa'nn emriyle stanbul Valisi, Troki'nin Trkiye'den istedii za-
srgn
Bykada'da bir balk
Leon Troki Bykada'da kald Yanoroz

Kk'nn
alma odasnda (Jean

Weinherg'in
objektifinden, byk fotoraf), Troki Bykada'da balk avndan dnyor (sada). 64 Popler TARH/ Austos 200
man ayrlabileceine, kald takdirde de kendisine her trl konukseverliin gsterileceine dair bir mektup gnderdi. Mustafa Kemal Paa Sovyet elisine Dileri Bakan Tevfik Rt Aras araclyla aka ayn ierikte bir bildirimde bulunmutu. Troki henz stanbul'a gelmeden ileri Bakanl'nca, "Kendisinin bir suikaste vukuunu mni tedbirler alnmaldr" diye valilie gerekli yaz da gnderilmiti. Ne de olsa kentte devrimden kaan yz binlerce Beyaz Rus'tan iki bini hl kalmt. Arivler son zamanlar-
da aklannca da Stalin'in 1932'de Troki'yi ldrtmeye karar verdii anlalacaktr. Batl 'demokrasi' lkelerinin ihtill karr diye vize vermekten kand Troki'nin drt buuk yl srecek ve ksa aralklar dnda Bykada'da geecek stanbul maceras balamt. SKUNETN VE UNUTMANIN ADASI Bizans dneminde gzden denlerin srgn yeri olan Bykada'da hayat, yzlerce yl sonra bile ok fazla deimemiti. Troki gncesine 'Prinkipo'ya Elveda' bal ile yazd ayrl
yazsnda, "sknetin ve unutmann adas" diye niteliyor aday. Adada sinema, tiyatro bulunmad gibi evlerinde telefon da yoktu: "Eeklerin anrmas sinirleri sakinletiriyor "du. Bykada ne kadar byk olursa olsun, bir an bile ada olduu akldan karlamyor... "Deniz hemen pencerelerin altnda ve adann neresinde olursanz olun denizi gryorsunuz. Evin duvarlarndan on metre ileride her trl bal avlayabilirsiniz, on be metre ilerde ise stakoz." Koyu mavilik iinde sarp krmz kylaryla, tarih ncesi bir
hayvan gibi denize eilmi su iiyordu ada. 1905 ve 1917 Petrograd i Sovyetleri Bakan, 1917 Ekim Devrimi'nin nce Dileri sonra Sava Komiseri Troki, nc srgnnde bir yandan dnyann drt bucandaki, zellikle SSCB'deki yoldalaryla haberlemeye alarak siyasal mcadelesini srdryor; bir yandan da kiisel mektuplar, siyasal makaleler ve hayatn kazanmak iin, 'Hayatm' ve 'Rus Devrimi'nin Tarihi' gibi nemli kitaplar yazyordu. Btn bunlarn yan sra, eski avclk gnlerine inat, ustas
Bykada'da Troki'nin Fransa'ya gidecei gnlere kadar kald Yanaroz Kk'nn denize bakan cephesi (stte) stanbul'a ilk geldii gnlerde Bykada'da ksa bir sre oturduu Arap zzet Paa Kk'nn bugnk hali (sada).
Haralambos'un yol gstericiliinde tam bir balk olur kar... Moral ve entelektel yorgunluunu giderecek, onu gevetecek hemen hemen tek fiziki faaliyet olan 'bala kmak'tan te, profesyonel bir balk disipliniyle, yani ekmeini kazanr gibi yapar bu ii. BYLE M BALIA IKILIR? Ala, oltayla, sepetle avlanyorlard. Balklar alara yneltmek iin ta atyor, krek ekiyordu. Amerikal ziyaretisi gazeteci Max Eastman, "Byle mi bala klr, bir trl anlayam-
yorum: sanki Kazan'da Beyaz Ordular yenmek iin youn, hzl, sistemli, rgtl bir taarruza giriiyor" demekte. Tekneyle, alarla ilgilenen, dzenli yevmiye alan Haralambos'la Troki'nin ilikisi 'efendi' ile 'usta' arasnda tanm g bir ilikiydi. Okuma yazmas olmayan Haralambos iin Troki, "Marmara Denizi'ni bir artist duyarll ile okuyor" der. "Ortak dilimiz, Trke kelimeler. Grek, Rus ve Franszca anlam ve sesi deimi kelimelerle yorulmu bir dil; 3 yanda ocuklar gibi cmleler kuruyoruz. Ama nemli eyleri Trke sylemeyi baaryorum. Dinleyenler Trkeyi iyi konutuumu sylyorlar; hatta baz gazeteler Amerikal yazarlarn eserlerini Trkeye evirdiimi yazdlar: Hafif (!) abartma var!.." Tavan adas civarnda en ok levrek ve barbunya bulunuyor: "Barbunya av ustas Koo adl bir ihtiyar... Baln tanyor ve bazen bal da onu tanyor gibi."
MNA URGAN'IN YANLII O gn bala klacaksa, sefere katlacak elebiler gne domazdan nce alar denize brakmak iin erken kalkarlard. Son zamanlarda, zellikle kznn lmnden sonra, leden sonralar da bala ktklar oluyordu. Mina Urgan on drt yanda iken, yani 1930'da nasl rastlatklarn anlatr: "Sokaklarda hi gezmezdi; ama neredeyse her gn sandalla bala kard. Gnn birinde, aklarda yzerken, bir de baktm Troki'nin sandal. Banda ve knda elleri tabancal iki Rus korumacs oturduu iin, bu sandal uzaktan grsek de tanrdk. Ortada da, krek eken Rum balksyla, elinde oltas Troki otururdu." 'Get, get' diye uzaklatrldn syleyen Mna Urgan, suikasttan korkmalarna balar bunu. Ancak bala kanlarn sandaln etrafnda yzenlerden holanmadklar bilinir. Ayrca iki Rus korumac hi olmamtr. Ara sra da adada ksa gezintiler yapt eklenebilir. KKTE GNLK YAAM Avlanma, almann nne geemezdi. En ge sekizde kahvalt sofrasna oturulurdu. Kei peyniri ve ay, kahvaltnn vazgeilmezleriydi. Yaklak saat bire kadar yazlar, mektuplar sekreterlere yazdrlrd (tercihan Rusa; ancak mektuplar Almanca ve Franszca, daha sonralar da ngilizce olabilirdi). len yemei yarm saatten fazla srmezdi. Yemekte su iilirdi. Yalnzca hem Troki'nin doum gn hem Ekim Devrimi'nin yldnm olan 7 Kasm'da Dardanel
Troki kimdir?
1879'da Ukrayna'nn Yanovka kasabasnda doan Troki'nin asl ad, Lev Davidovi Bronstein'dr. Orta halli bir Yahudi ailesinden gelen Troki Odessa'da hukuk okudu ve devrimcilere katld. 1898'de tutukland ve Sibirya'ya srld. Londra'ya kat ; burada Lenin ve Plehanov'la dostluk kurarak svire ve Paris'te geen yllarn ardndan NewYork'a giderek Novy Mir {Yeni Dnya} dergisini kard. 1917'de lkesine dnerek Ekim devriminde Lenin ile birlikte Sovyetlerin nderleri arasnda yer ald. Troki i sava srasnda, Sava Komiseri olarak Kzlordu'yu kurdu. Lenin'in lmnden sonra Stalin'le anIaamayarak lke dna srld. stanbul, Fransa ve Norve'te geen 8 yldan sonra gittii Meksika'da 21 Austos 1940 ylnda ld.
ler drt gnlk bir gecikmeyle adaya gelir; mavi ve krmz kalemle altlar izilir, kimisi kesilir, dosyalanrd. Dostlardan, belirsiz kiilerden bir dizi mektup alnr; hepsi de ayn ileme tab tutulurdu. Troki'nin biyografisini yazan Deutscher, "Troki'nin B-
ykada'da geirdii yllar srgn hayatnn en sakin, en yaratc ve en az mutsuz geen yllar oldu" der... Gen yata yazarlk yetenei kabul grmekle birlikte hayatnn en nemli eserlerini, makalelelerini Bykada'da yazd denilebilir.
GEC BR KARARGAH
1917 Sovyet devriminin birinci yl kutlamalarnda Lenin ve Troki Moskova'daki kutlamalar srasnda (stte). Troki Odessa'dan lyi gemisiyle stanbul Tophane rhtmna geldi (12 ubat 1929, sada).
Evde neredeyse mobilya yok denecek kadar azd. Sanki bir kla. Sava komiserlii alkanlklar devam eder. Parayla iliki zaten oldum olas pek iyi deildir. Deutscher'in dedii gibi, bir bekleme salonunda hissederler kendilerini. Geici bir karargah haleti ruhiyesi hakimdir. Adada yaamann ok pahal olduu sylenemez. Ancak stanbul'a geldiinde kendisine verilen 1.500 dolar dnda kapii yoktu. Oysa yllk masraf ilkin 12 daha sonra 15 bin dolara kt. Troki stanbul'da yazd ilk yazlar iin 10 bin dolar alm, bunun alt binini dergi karma-
lan iin Fransa ve Amerika'daki yoldalarna gndermiti. 'Hayatm' adl kitabnn yalnzca Amerikan basks iin 10 bin dolar. 'Rus Devrimi'nin Tarihi'nin Saturday Evening Post dergisindeki yayn iin 45 bin dolar almt. Troki'nin zellikle 1932'de Kopenhag'a yapt seyahatten sonra mali durumu ktleti. Troki, 1929-1933 byk bunalm yllarn bir adal gibi gzlyordu: "... kriz, burada da, kendini hissetirmeye balam. stanbul'dan gelen insanlarn says her sene daha azalyor, gelenlerin de daha az paralar oluyor. Talep olmadktan sonra balk bolluu neye yarar?" Balklarn kaderlerini istakoz skalasna da vuruyor: "Gn ierisinde 30-40 hatta daha fazla istakoz yakalyor. Fakat bugnlerde herkes yoksullat: istakoz talebi Ford otomobili talebi kadar..." Mali durumunun bozulmasnn yan sra zel hayatnda trajik deiimler olur. Troki'nin ilk einden olan iki kzndan Nina, Rusya'da veremden lrken, dar kan ve ocuklarndan birini, yani Troki'nin torunlarndan birini adaya getiren kz Zina -kendisine en ok benziyen ocuu- Berlin'de 5 Ocak 1933'te intihar eder. Olu Lyova, annesi Natalya'ya bir telgrafla durumu bildirir. Telgraf alan Troki ve Natalya gnlerce odalarna kapanrlar. Yeniden almaya baladnda, "... tm yz hatlar harap olmu bir haldeydi. Burnunun her iki tarafnda azna kadar uzanan iki derin krklk olumutu." YSYLE KTSYLE PRNKPO Bekledii vize nihayet kar. Fransa'ya doru yolculua kmazdan nce, 15 Temmuz 1933'te adadan ayrlrken defte-
renin d st kenarnda eski hayat devam ediyor: Krlanglar yuva yapyorlar... yi siyle ktsyle 'Prnkipo' blm de bitiyor." Troki'nin dier bir biyografisini yazan Pierre Brouc bu satrlarn altna tarihin, sonraki gnlerin daha kt olduunu gstereceini ekler. AIN GECE YARISI J. Losey, 'Troki'nin Katli' filminde hemen hemen bir malikhanede skp kalm olan Troki'nin durumunu aklamak iin esiz bir boa grei tablosu izer. Ancak bu kez barolde olan matador deil boadr; sanki gree deil lme hazrlanr boa. Yine de bu lme mahkumiyette bir meydan okuma vardr. Troki'nin Trkiye gnlerinde, Almanya'da Nazizizm'in baars, spanya Sava'nn yenilgisi, Rusya'da kar devrimi perinleyen 1936-38 Moskova Mahkemeleri henz sz konusu deildi. Kiisel bir kader tanmadn syleyen Troki an gece yarsna, yani otuzlu yllara girerken, en iyi gnlerini, kendisine olduka yabanc olan bir lkede geirmiti.
rine u cmleleri geirecektir: "Bu sabah balk azd. Mevsim bitti: Balklar daha derinlere g etti artk. Austos sonuna doru yeniden gelecekler, ama Haralambos bensiz tutacak balklar. u anda aada, faydasna pek inanmamakla birlikte, kitap kasalarn iviliyor, ak pencereden, stanbullu memurlar yazlk evlerine getiren kk vapurun dumanlar grlyor. Ktphanedeki raflar artk bo... Pence-
Leon Troki Bykada'daki kkn bahesinde dolayor (1930, stte). Troki, Beyolu'nda kald Tokatlyan Oteli'nin arka kapsndan ei ile birlikte kp arabasna biniyor. (13 Mart 1929, altta).
Otuzlu yllarda Kayseri Halkevi'nin bir etkinlii
Yaya ky gezileri
Gen Trkiye Cumhuriyeti'nin 'inklaplarna' sk skya sahip kt yllarda, devlet kurumlar ya da halkevleri gibi kurulular evresinde kmelenen gen aydnlarn da 'ky' ve 'kyllk' olgusuna kar idealist bir tavr iinde olduklar gzleniyordu.
FEZA KRKOLU
O
Kzm zdoan'n, 'yol kenarndaki srtn zerinde ksa bir dinlek' diye tarif ettii an...
tuzlu yllarda yaymlanan 'Yaya Ky Gezileri' isimli kitapk (lbay Adl Bayman'm Bakanl Altnda Kayseri Halkevi'nin Tertip Ettii YAYA KY GEZLER Tetkik Notlardr, Germir Ky, Yazan: Etiler Baretmeni Kzm zdoan, 1937, Kayseri, Vilayet Matbaas), o yllarn Trkiyesi'ni, o gnlerin aydn kiilerinin eilimlerini yanstmas asndan, olduka zengin bir malzemedir. Biz de bu gezi notlarn sizlerle paylaalm istedik. nce gezinin hikayesini, kitap kaleme alan Etiler Okulu Baretmeni Kzm zdoan'n kaleminden, noktasna virglne dokunmadan -metin-
deki o gnlere has imla da deitirilmemitir- birlikte okuyalm: "8. 11. 1936 Pazar gn idi. arn byk saati 9 zu alarken
Tan parknda toplanan 11 Bayan ve 26 Baydan ibaret kafilemiz bir grup halinde yrmeyc balamt. Her taraf en, bizde
sevin iinde gidiyorduk. Biraz ilerleyince ehrin dndaki tarlalarn yeil renkli buday filizleri ile sslenen manzaralar birer birer gzmzn nnde sralanmaya balad. Hava gzel; gne altn klarn her yana sayordu. Ik ve renk iinde geen tatl bir yolculuk be kilometreyi bulunca yolumuz osadan ayrlmaya ve manzaralar da birden bire deimeye balad. Sosann ufak bir meyille ykselen muntazam ve przsz yokuunun yerine kk ve mltevi tepelerin meydana getirdii enili kl tmsekleri amaya balamtk. Kyn kavandaki yolumuz saa doru kvrlrken yasslm tepelerin iri apta kayalar gittike yalnlayordu. ki kilometre devam eden yryten sonra bir derenin iki kenarnda sralanan Germir kynn evleri grlmeye balad. Yol kenarndaki srtn zerinde de (Tablo No: 13) grld zere yaptmz ksa bir dinlek hepimizin yorgunluunu azaltmt. Bizimle beraber giden Halkevi Bandosu mill havalardan bir iki para alyor, sert ve yaln kayalardan gelen akisler bu namelere adeta ses katyordu. On dakika sonra bu ark sesleri arasnda yrrken bizi karlayan ky halknn sevin ve alk dalgalar kafilenin kvancn artryor, kadn, erkek her ya ve ada kyl ve ehirli yzlerce halk bir birine kaynam mtemadiyen ilerliyordu. Kyn dar ve kvrml sokaklarn dolduran halk ktlesiyle birlikte okul binasnn nndeki alanda toplanmtk. (Tablo No: 14) Kafilemize onur veren Korgeneral Mmtaz Aktay, lbay Adil Bayman ve ziyaretiler okulu gezdiler, ( ) lbayn szleri btn halk coturdu. - Yurddalar sizin ilerlemenizi ve refahnz dnmek bizim iin en byk birer devdir. Ulu
efimizin ve byklerimizin iaretleri, buyruklar da bu yoldadr. lk yollarndan birisi de ky ve kycle gider..." Yl 1936, Kayseri'deyiz. ehrin ilere gelenleri, vali, komutan, retmenler, CHP'liler, Bez Fabrikas Mdr, Kayseri Halkevi Bakan, shhiyeciler ve Halkevi Bando Takm hep birlikte bir pazar sabah yrye karlar. Ky uzakta deildir... Be alt kilometrelik bir yryten sonra Germir kyne varrlar, Germir, Kayseri'de 319 haneli, 1.841 kiinin yaad bir kydr... Germir ky gezisine katlan "gezginler1 arasnda; bayan Nermin Adli Bayman, Kzme Fazl Turga, Naciye Osman zsan, Nesrin Bayman, Melhat, retmen Sddka, Vali ve CHP
Partisi'nin ve dolaysyla gen Trkiye Cumhuriyeti'nin 'lk'leri arasnda... Hatta bu konunun ideolojisini savunan Halkevleri'nin kard derginin ad da 'lk'.. Yozlaan kente kar, temiz kalan ky... Bir yandan bylesine 'ahlki' bir duru, dier yandan "adalama'nn en kk yerleim birimlerine kadar yaylmasn, kalknmay, ilerlemeyi amalayan bir faaliyet... te, hem gezen hem de 'lk'leri yolunda almalar yapan, kye ime suyu getiren, kydeki 30 hastann tedavisini salayan, ky ocuklarnn okul kitaplarn salayan ve nihayet yoksul malllere para yardm yapan insanlarn hikyesi, bu birka yaprak arasnda...
toplanmtk."
Kzm zdoan'n yazsnda 'Tablo No: 14' diye sz edilen fotoraf: "Kyn dar ve kvrml sokaklarn dolduran halk ktlesiyle birlikte okul binasnn nndeki alanda
Bakan Bay Adli Bayman, Korgeneral Mmtaz Aktay, Halkevi Bakan Naci zsan, Halkevi'nin Dil-Tarih-Edebiyat Komitesi Bakan ve Kltr Direktr Hsn Irkl Ata, Smer Spor Bakan: ve Bez Fabrikas Direktr Bay Fazl Turga, Halkevi Kyclk Komitesi Bakan retmen Bay Fahri Tmer ve 10 kiilik Halkevi Bando Takm da bulunmaktadr. O yllarda 'ky' ve "kyclk' olgusu, Cumhuriyet Halk
Germir Balar trks

Yine yeillendi Germir balar Bakarm erimez dalarn kari Armaan yollam illerin yar Yollara bakarm gelen olmayor u garip gnlmde t almayor. Bu yl meyva oktur dallar gtrmez Dalat- iek dolmu kervan oturmaz Benim barm yufga sitem gtrmez Gayri dayanacak zm katmad Mektupla yazacak szm kalmad.
Popler TARH i Austos 2000 71
lk long play ve ilk stereo kayd ile...
Ses tarihinde bir mhr: Grafson

Mihran Grciyan Trk mzik tarihinin 44 ylna tanklk etti. 1943 ylnda Sahibinin Sesi'nde balad plakn, 'ilk'lere imza atarak srdrd. Zeki Mren'e ilk pla o doldurttu, Grafson etiketiyle ilk LP'yi retti, ilk stereo ses kaydn yapt.
SKENDER ZSOY
Yukardaki fotorafta Mihran Grciyan (solda), Mualla Mukadder, ei Burhan Atakan (ayakata) ve darbukac Necdet Gezen'le.
rk mzik ve plak dnyasnn son 44 ylna emei ve retimiyle hizmet veren Mihran Grciyan, plak dnyasnn sayfalarn Popler Tarih'e at. 1919 ylnda stanbul'da do-
an Mihran Grciyan, kendisini Grafson'u kurmaya gtren yolculuuna 1943 ylnda Sahibinin Sesi firmasnn Beyolu'ndaki dkkannda toptan sat efi olarak balam. Grciyan, o yllarda Sahibinin Sesi'nin prodktr olan ve irkete arkc, mzis-
yen ve beste bulan, onlarn plak doldurmalarn salayan kanuni Artaki Candan'n lmnden sonra prodktrle getirilmi. Bu grevim 1950-1955 yllar arasnda srdren Mihran Bey, kendi plak fabrikasn kurmak amacyla Sahibi'nin Sesi'nden
ayrlm. Grciyan, o yllarda uzun uralardan sonra ilk plak irketi Mren Rekord'u kurmu ve Zeki Mren'i irketine transfer etmi. Mren, Grciyan iin banda on plaklk ark okumu. EKOSLOVAKYA MACERASI Mihran Bey, plaklar kaydedilip piyasaya verilinceye kadar geen sreyi yle anlatt: "irketi kurdum ama o zamanki artlarda Trkiye'de plak yapmam mmkn deil. Zeki Mren'in okuduu arklar ekoslovakya'da plak yapacam. arklarn okunduu band dar karrken. Demirperde lkelerinde Trkiye aleyhinde propaganda yaplyor sanlmasn diye Emniyet Mdrl'ne gtrdm. Onlar, 'Bu bizim iimiz
deil' diyerek band stanbul Radyosu'na havale ettiler. MESUT CEML, ZEK MREN'E KARI Bantlar radyoda incelendi, Mesut Cemil imzasyla 'Bu eserler bizi yurt dnda temsil edemez' karar kt. Ama ylmadm. Bu sefer stanbul Belediye Konservatuvar'na bavurdum. Konservatuvardan Refik Fersan ve Ref'i Cevad Ulunav bata olmak zere, birok yetkilinin imzalarn tayan olumlu raporu alnca band ekoslovakya'va gtrdm. Viyana'da kalplar alndktan sonra Prag'daki Artia firmas 100 bin plak bast. Mren Rekord etiketli bu plaklar o yllarda kurduum Zhal Radyo ve Elektrikevi vastasyla Trkiye'ye ithal ettim." GRAFSON KURULUYOR Mihran Grciyan , Mren Rekord'la ilk nemli kn yaptktan sonra Mren Rekord'un adn Elektrofon olarak deitirir. 1956 ylnda da, Sahibinin Sesi, Columbia ve Odeon'dan sonra en byk Trk sermayeli tek plak irketi olan Grafson'u kurar. G koullarda plak yapmaya balayan Grciyan, 1960 ylnda Agop rgplolu ile ortak olur ve plaklar Vyana'dan getirdii pres ile basmaya balar. O yllarda da plaklarn kalpla-
r yine yurtdnda alnmaktadr. Ancak plaklarn ithal hammaddesi ok ktdr ve istenilen kalitede kayt, bir trl elde edilememektedir. Bu aksaklklara br de Yeilky'deki Gramofon Limited plak fabrikasnn kayt iin stdyo vermemesi eklenince, Mihran Grciyan istedii ses kalitesine ulaamaz. Stdyo olmad iin evlerde veya Kazablanka gazinosunun sahnesinde, TK 20 modeli teyp-
1919 ylnda stanbul'da doan Mihran Grciyan, Trk plak dnyasnn son 44 ylna tanklk etti. 50'li yllarn nl Trk Mzii sanats Perihan Altnda Szen (solda).
Zeki Mren'i Trkiye'ye tantt

Mihran Grciyan, Sahibi'nin Sesi'nde alrken, henz radyoda okumaya balamadan nce Zeki Mren'e plak doldurtan ve onun kitlelere malolmasn salayan kii olarak da tannyor. Grciyan, Mren'i tanyn ve ilk plan dolduruunu yle anlatt: "Ahmet stn, Ankara Radyosu'nda okumaya balamt ve frtna gibi esiyordu... Klarneti kr Tunar'a, 'Ahmet'i Sahibinin Sesi'ne alalm' dedim. kr bunun zerine, vSana bakasn bulacam. Ahmet, Odeon'la anlat' cevabn verdi. Aradan epey zaman geti. Bir gn, Yeiky'deki fabrikada stdyoya girmeye hazrlanyorum. Perihan Altnda Szeri, Hamiyet Yceses ve Sabite Tur Glerman plaa okuyacak. kr Tunar yolumu evirdi, bir genci takdim etti: "te sana bahsettiim ocuk.' Tunar'n tantrd gen, Zeki Mren'di. Hemen stdyoya girdik. Kemani Hakk Derman bata olmak zere, kymetli saz statlarnn eliinde Zeki Mren, szlerini Halide Pikin'in yazd ve kr Tunar'n Uak makamnda besteledii Bir Muhabbet Kuu'nu, ellerini arkasna atp fler gibi plaa okudu. Artk Zeki Mren, Sahibinin Sesi firmasnn artisti olmutu. Zeki Mren'e plan daha sonra bademcik ameliyat olduu hastanede telefonla dinlettim, ok beendi." Popler TARH I Austos 2000 73
deiime hemen ayak uydurup 45'lik plak yapmaya balar. Trkiye'de LP reten ilk kii olan Mihran Bey o yllarda bir baka ilke daha imza atar ve stereo plak yapar. Firmann lokomotif ad yine Zeki Mren'dir.
SON PLAK...
Mihran Grciyan'n birlikte alt sanatkrlar, Mzeyyen Senar ve (soldan saa) erif li, Hakk Derman, kr Tunar. Sevim Tanrek ve Selahattin Pnar; 1960 ylnn Ocak aynda Kazablanka gazinosunda. (Naln Sekin Arivi)
lerle kayt yapan Mihran Grciyan bu kaytlar Viyana'da kalplara aldrp ithal eder ve Trkiye'de basar. 1964 ylna gelindiinde Mihran Bey, Grafson'a kalp tesisat kurar. Ardndan, nce Beyazt'ta, Tiyatro Caddes'ndeki Aydn Saray'da, sonra da Beyolu'ndaki Suriye Pasaj'nda ilk stdyolarn aar. Yine bu yllarda hammadde tesisini de iletmeye sokan Mihran Grcyan Kkky'deki Grafson plak
fabrikasn drt ba mamur bir fabrika haline getirir. TAPLAK DEVR BTYOR Mihran Bey, artk Sahb'nin Sesi, Columbia ve Odeon'un karsnda, Trk sermayesi ve emei ile yerini almtr ve bnyesindeki sanatkrlara art arda plak doldurtmaktadr. Ayn yl, plak teknolojisindeki gelimelere bal olarak Trkiye'de 'taplak' diye adlandrlan 78 devirli plak retimine son verilir, Grciyan
1970 ylma gelindiinde Mihran Bey orta Agop rgplolu'ndan ayrlr. Grciyan, 14 yl Trk mziine hizmet eden Grafson kapandktan sonra Preston plak fabrikasn kurar ve btn plak prodktrlerinin plaklarr basar. Bu arada kendi adna da Evren markasyla plak yapar. Bu yllarda Sahibinin Sesi, Columbia ve Odeon irketleri de kapanmtr. 1987'ye gelindiinde Trkiye'de plak devri sona erer. Son pla da Mihran Grciyan basar. Ve 1943 ylndan 1987 ylna kadar Trk plak sanayiine ve Trk kltrne hizmet eden Mihran Grciyan, Trkiye'deki son plak reticisi olarak ses ve mzik tarihindeki yerini alr.
Plak dnyasnn 44 yl
Mihran Grciyan'n Grafson plak irketine Zeki Mren, 175'i 45 lik, 8'i LP olmak zerel83 plak doldurdu. Mren'i 108 adet 45'lik ve 4 LP ile Nuri Sesigzel, 75 adet 45'lik ve 3 LP ile Muzaffer Akgn izledi. Grafson etiketiyle tam 45 sanat plak doldurdu. Ayrca Grafson dnemi dnda Mihran Grciyan, Sahibinin Sesi, Mren Rekord, Elektrofon ve Evren Plak'ta da tam 75 arkc ile alt. Trk mzik ve plak dnyasnn 44 ylna tanklk eden Mihran Bey'in alt saz sanatlarndan bazlar da unlar: Ahmet Yatman, Aleko Bacanos, Burhanettin kte, Cevdet ala, Coun Erdem, Ercment Batanay, Fahire Fersan, Hakk Derman, smail enalar, zzetttin kte, Mustafa Kandral, Necdet Koyutrk, Nida Tfeki, Nubar Tekyay, Orhan Gencebay, Refik Fersan, Sadettin ktenay, Sadi Il ay, Selahattin Pnar, erif li, kr Tunar, Yorgo Bacanos, Yusuf Nalkesen.
Cinayet tarihinin en yaman soru iareti
Karndeen Jack kimdi?

Alt ya da dokuz kurban ve bundan daha kabark bir pheliler listesi... 1888 yl Londras'nn son aylarnda art arda ilenen ve bir seri katile balanan cinayetler, kriminoloji tarihinin en gizemli soru iareti olmay bugn de srdryor.
H S T O R A ' D A N DERLEYEN: A. HLM HACALOLU
ondra'da Buck's Row'dayz; yl 1888, Austos'un 31'inci gn. Saat sabahn 3.40'. Sokak lambasnn , kendi evresini bile zor aydnlatyor. Hal hamal George Cross iine gitmekte... Kaldrmn stnde byk bir bez yn gryor; aslnda bu bir kadn cesedi.
Kesici alet kadnn bel kemiine kadar saplanm. Boaz ise bir kulaktan dierine yarlm. Kadn 40-45 yalar arasnda. Otopsiyi yapan doktora gre, silah ksele veya mantar yontmaya yarayan 20-25 santim boyunda bir bak olmal. Kurbann giysisi stnde hibir ipucu yok. Polis, aratrmann sonunda kurbann kimliini ortaya karyor. Ad. Marry Ann N'ichols, takma ad Polly'. Kiisel zellikleri de yle sralanyor: 42 yanda. 1 metre 55 boyunda, siyah sal ve sekiz n dii kayp! Polly, 1851'de domu, matbaa iisi Nichols'la evlendiinde 12 yandaym. Alt yl sren evliliinde 5 ocuk sahibi olmu. Polly nin ikiye dknl evliliklerini ykm. ift ayrlm. Nichols, ocuklar velayetine alm, kendi evine yakn bir yerde pansiyon kiralam. Ta ki Polly vcudunu satarak yaamaya
balayana kadar... Polis nceleri bu cinayeti fahielere antaj yapan bir etenin ii sand. etenin ikinci kurban ya da Karndeen Jack'in ilk kurban olarak tanmlanan -uzmanlar gnmzde bile kurbanlarn saylar ve kimlikleri hakknda uzlamaya varamyorikinci bir kadnn, Turner doumlu gzel Martha Tbam'n cesedi 7 Austos'ta George Yard apartmannda (gnmzde Gunthorpe Caddesi) mobilyal bir evde bulundu. Vcudunda 39 bak darbesi vard. kinci kurban ya da yeni savunulan bir gre gre, nc kurban Annie Chapman'd. Hambury Caddesi 29 numarada mobilyal bir odada kiracyd. Cesedi 8 Eyll gn sabahn 6'snda Buck's Row'a yani ilk cinayetin ilendii yere 500 metre uzakta bulundu. Yol kenarndaki korkuluklar boyunca yatyor-
El yazsndan karakter zm
Yaz karakteri uzmanlar, kaleme alndndan yzyl sonra Karndeen Jack'in mektubunu, kimliini bilmeden incelediler. Hazrlanan raporda u satrlar yer ald: "Yazda nevroza neden olacak kadar kiiye azap veren kusursuzluk, dzen dknl ve hazrlkl olma aa vuruluyor. Bu karakterin en baskn zellii, disiplinli ve kendi kendisinin efendisi olmasdr. Ayrca reddedildiinde, bakalaryla pazarlk yaptnda veya iine kapank olduu anlarda, endie verici bir ruh haline girebilir."
du. Ba vcudundan hemen hemen ayrlmt. Yzkleri ve paras ayak ucuna zenle dizilmiti. Polis ceset zerinde nemli hr ipucu bulamad. Uzmanlar bir sonu karmasalar da adli tp az ok ilerleme kaydetti: Ban Polly Nichols'm ldrlmesinde kullanlan bakla benzer olduu saptand. Bak 1525 santimetre uzunluunda ve yaklak 2.5 santimetre kalnlndayd. Adli tp, hayvan kesmek iin iyice bileylenmi ban bir mezbaha iisine ait olduunu dnyordu. Ayrca anatomi bilgisi olan katl nn ehliydi. LK PHELLER William Piggot adl biri, bir
barda yakaland. Giysisine kan lekesi bulamt. stne stlk elinden yaralanmt. Adam. sara krizi geiren bir kadna yardm etmeye alrken kadnn kendisini srdn iddia ediyordu. fkeli kadn tm gcyle ona vurmutu. Piggot, konutuka szleri tutarszlaiyordu. Bir baka pheli daha sorguland: 'Deri nlkl' lakapl John Pzer. Ayakkabc olan Pizer'a hep ayn nl takt iin, bu lakap taklmt. Zaten hayat kadnlarna sert davranrken grlmt. Fakat Pizer'n bann cinayet silahnn tarifiyle uzaktan yakndan ilgisi yoktu. stelik, Polly Nichols'n ldrld gece, baka genlerle konutuunu genlerin ken-
dileri doruladlar. Halk kaynyordu. Times gazetesi toplumu, ahlaki mirasn yitirmekle ve olaylara duyarsz kalmakla sulad. Whitechapel'de Saint Jude kilisesi rahibi, saygdeer Barnett, bu sorunun birka yz metrekarede olduunu hatrlatt. Ona gre polisin gven verici varl sokaktaki eski sakin gnleri geri getirecekti. Fakat polis hibir ilerleme kaydedemedi, yerinde sayd. AYNI GECE K CNAYET Louis Diemschtutz 30 Eyll sabaha kar 01.00'de midilliyi kotuu at arabasn Berner Caddesine kard. Ancak kk midilli ilerlemeyi reddediyordu. Diemschutz nce krbacn yerde
Karndeen Jack'in gizi, senaristlerin hayalglerini gelitirmelerine epey olanak salad: James Hlll'in 1965 ylnda gerekletirdii 'Sherlock Holmes Karndeen Jack'e Kar' filmi , iki ngiliz kahraman kar karya getiriyordu.
Victoria dneminde Londra ve VVhitechapel sokaklar

Dou Yakas, Aldgate Pump ve Leaden Hall Caddesi'nin tesinde balar. Londra'nn bu blgesinde, zellikle VVhitechapel'da hayat ok gaddardr. Labirent gibi sokaklarn yer ald bu kk semtte, yaklak 80 bin insann uultusu duyulur. Kralie Victoria (1819'da Londra'da doan Victoria, 28 Haziran 1838'de tahta kt. alkanl, sadelii ve zekiliiyle ngiliz orta snfna kendini sevdirdi ve yzyln sonuna kadar tahtta kald) dneminde, Whitechapel ayn zamanda bir mezbaha mahallesiydi. Dok ve duvar iilerinin yaad bu mahallede kadnlar apka veya kibrit kutusu imalathanelerinde alr, gndelikilik yaparlard. Fahielik ya, 9 civarndayd. 60 evden biri genelev, 8 kadndan biri de fahie idi. Fakat tm bunlar byle devam etmedi. Son 30 yln en sert mevsiminin yaand 1885-86 knda olaylar patlak verdi. Dok iileri ve gndelikiler Trafalgar Meydan'nda buluup Hyde Park'a doru yrye getiler. Gsteri bir anda ayaklanmaya dnt. Polis olaylara mdahale etti. 150 gsterici yaraland, 300' tutukland. Kanndeen Jack'in deliliklerinin mayas, acaba bu olaylar myd?.. Victoria dnemi ngilteresi'nde toplum katyd; snflar arasnda kaln bir izgi vard. Ama zengin ve yoksul, tm Britanyallar'da, iinden ktklar topluma ait olma duygusu glyd. Endstri devrimiyle birlikte ise insani olmayan bir toplum yaratlmt. te Kanndeen Jack de aslnda bu yeni toplumda, bir yabanclama ya da parya simgesiydi. O bir asi, bir kkrtcyd, adalarna yabanl bir kin besleyen tm seri katillerin ruhani babasyd.
ho halde Bishopgate karakoluna gtrldnde saat 20.30'du. Talihsiz kadn gece yarsna doru serbest braklmt... Bu arada Bernet Caddesi kurbannn kimlii tespit edildi: Elizabeth Stride, 1843 svire doumluydu. Yaamyks ncekilerin tekraryd. Cesedi Doktor Barnardo tarafndan tehis edildi. Doktor, hayat kadnlaryla dp kalkar, Dou Kys'n avucunun ii gibi bilirdi. Hayat arka sokaklarda gemi, 40 yalarnda bir hekimdi Barnardo... Bir anda pheli oldu! Fakat sulamalar kendiliinden dt.
BR HAYAT KADINI DAHA
fularn bir paras kaypt. Polis memurlar fular parasn olay yerine 300 metre uzakta buldular. Ayn gece bir cinayet daha ilendi. Bu kez olay yeri Mitre Meydanyd. Boaz kesilmi, kalalarndan gs kemiine kadar derin bir yara alm, kulann bir blm ve burnunun ucu kayp kurban, yerde srtst yatyordu. Otopsi bilinenlerin dnda bir ey ortaya karmad. Gerekten Catherine Endowes, ok ansszd. nk lmnden birKanndeen Jack'in muhtemel kurbanlar ka saat nce poSoldan saa; Martha Tabram, Frances Coles ve Alice Mac Kenzie: Londral lisin elindeydi. bu hayat kadnnn lm biimleri, nn de Kanndeen Jack'in Bir polis memuru kurbanlar olduu phesini glendiriyor. tarafndan sar78 Popler TARH I Austos 2000
aklatt ardndan bir kibrit akt: Bir kadn boylu boyunca yerde yatyordu. Kadnn ban ve omuzunu yerden kaldrd. Ortalk kan revan iindeydi. Kaldrmn stnde yaklak 2 litre phtlam kan vard. Kurbann boynunda bulunan
Elizabeth Pratter, An-, nie Chapman'n ldrld yere birka yz metre uzaklkta Dorset Caddesi 26 numarada, Miller's Court'ta bir evde oturuyordu. Hayat kadnyd. 9 Kasm saat 04.00 sralarnda odasnn hemen yannda lklar duydu. Endielenmedi. kinin ardndan gelen amatalar ona gre ok sradand. Yeniden uyuyuverdi ve saat 5'e doru ie kt. 10.45'te kapc, kiray hatrlatmak iin Elizabeth'in arkada Mary Jane (ya da Mary Ann) Kelly'nin kapsn ald. Zemin katta oturuyordu. nceki kadnlara gre ok ekici ve 24 yanda bir rlandalyd. Onu daha sonra terk edecek dostu Joseph Barnett'la birlikte, geen ubat'ta buraya tanmt. Kapc yant alamad. Bir blm krlm pencereden ieri uzand perdeyi itti. Yatan zerinde, parkeyi kana bulam bir ceset vard. Ev sahibinin ars zerine polis geldi. Komiser kapy atrma emri verdi. Tuhaf bir durum; ama kap kilitliydi! Anahtar kaypt. Odaya krk camdan ieri uzanan bir elin srgy amasyla girildi. Cinaye-
Kanndeen Jack'in baz kurbanlar

Alt kurbandan drd, kesinlikle Karndeen Jack'in iiydi. Bu kadnlara kar, snrsz bir vahet uygulanmt. Zaten Jack'in lakab, bu kadnlarn karnlarn demesinden geliyordu. Yaralarn korkunluu daha ayrntl fotoraflarn yaymlanmasn olanaksz klyordu.
tin ardndan kapy kapatan anahtar kimdeydi? Manzara ncekilerden daha da korkuntu. Kafa hemen hemen ikiye ayrlmt. Yz tannmayacak haldeydi. Yalnzca gzleri tertemizdi...
LONDRA'DA GERLM
Aratrma yerinde sayyor, Londra'da gerilim ykseliyordu. Sulananlar rlandallar ve Yahudilerdi. Gnderilen ihbar mektuplar polisi daha da batryordu. Bir yn mektup iinde 2-3 tanesi ciddiye alnd. lki 'Karndeen Jack' imzasyla yollanmt. Krmz mrekkeple kaleme alnan mektupta, kurbanlarn kesik kulaklarnn polise yollanaca haber veriliyordu. Gerekten Catherine Endowes'un kesik kulaklar kaypt ve bu durum herkesten gizlenmiti. Bir baka mektup iki cinayetin pepee yapldr ilan ediyordu. Fakat iki cinayetin ilendii gnn ertesinde gnderilen mektuplar, iyi bilgi alm bir sahtekarn ii olabilirdi. Sonuncu mektup en ikna edici olan idi ve o da 'Karndeen Jack' imzasn tayordu. 'Cehenennemden geliyor' ibaresi tayan mektubun iliiinde bir de bbrek vard. Kim-
bilir belki de Catherine Endowes'un kayp bbreiydi bu. Alkoliklik belirtileri, ev sahibinin ya, bbree dokunan Bright hastal sendromu, evet hepsi uyuyordu. Mektubu inceleyen uzmanlar, katilin ruhsal profilini izmeye altlar. Mektuplar kaleme alan kii kendisine cahil ss veren bilgili biriydi. Bu izlenim bir baka mektupla adeta doruland. Mektupta Agatha Christe'nin, daha sonra ok tannm bir kitab olacak 'On Kk Zenci'den alnt vard. Kitapta ocuklarn birbirlerini kovalarken syledikleri bir ark, virglne dokunmadan mektupta yer alyordu. Bu bir cahil ii olamazd!
alanm vcudu Haziran 1889'da Times Nehri'nden karld. O da fahieydi. Alice Mac Kenzie, Whitechapel'da 17 Temmuz'da boazlandktan sonra kafas koparlmt. Bir baka fahie, Frances Coles ise her zaman alt Whitechapel demiryolu kprsnn altnda can ekiirken bulunmutu. Polis phelileri sorgulad, ahitleri yzletirdi. Sonunda on kiiyi 'Karndeen' sanyla alkoydu. Polonya asll bir berberden gelecekteki ngiliz kral III. Edward'm byk olu Clarence Dk'ne kadar, kimler yoktu ki bu on kii arasnda! Ama yllar sren aratrmalar, Londra polisini hibir sonuca ulatrmad.
Biri hari, Karndeen cJack'in "btn kurbanlar, 40 ya civarnda hayat kadnlarydlar.

Karndeen Jack'in kendine bitii grev bitmi miydi? Bunun yant, 'hayr'd. Kimilerinin reddettii kimilerinin de Karndeen Jack'in hanesine yazd 3 cinayet daha ilendi. Kurbanlar, Elizabeth Jackson, Alice Mac Kenzie ve Frances Coles'du. Elizabeth Jackson'n parBugn, olaylarn zerinden yzyldan daha fazla bir sre gemesine karn, Whitechapel kadnlarnn katili hl esrarn koruyor. Tabii ki Karndeen Jack de dnyann gelmi gemi en kanl katilleri arasndaki hakl yerini korumakta devam ediyor!..
Toplama kamplarndan svire bankalarna
Nazi altnlar Avrupa tarihinin en irkin sayfalarndan biridir. Bu irkinliin tm ayrntlar hl bilinmiyor. Mttefiklerin Merkers'de terk edilmi bir madende bulduklar ilk hazine, Nazi soykrm ve yamasnn ak rneiydi. 'Macar altn treni' ad verilen katar ise sonralar baz filmlere konu tekil etti.
TANJU M. AKAD ttefik ordular 1945 baharnda Almanya ilerine doru ilerlerken gnn en popler efsanesi, Nazi'lerin Bavyera ve Avusturya Alpleri'nde hazrladklar byk ulusal snak hikayesiydi. Asl olmamakla birlikte, bu snak yks, birok kiiyi endielendiriyordu. Esasen Nazilerin Alpler'deki maaralarda malzeme stoklar yaptklar ve buraya ekilecekleri yolundaki haberleri tahkik etmenin tek emin yolu da buraya girip grmekti. Hzla ilerleven mttefiklerin bu srete ele geirdikleri baz hazineler, 'byk snak' efsanesinin 'Nazi altnlar' hikayeleriyle sslenmesine neden oldu, ki bunlar pekala gerekti. Ele geirilenlerin yan sra baka hazinelerin eski madenlerde, Avusturya'da bir gln dibinde veya Karaormanlar'da
Kk byk, kadn erkek binlerce Yahudinin yaam Auschvvitz gibi toplama kampalarnda noktalanmt. 80 Popler TARH/ Austos 2000
sakl olduuna dair hikayeler her zaman sylenegeldi. Ne var ki Nazi hazinelerinin en byk ksm ok aikar bir yerde idi: Toplama kamplarnda IG Farben'in bu amala gelitirdii ziklon B gazyla imha edilen milyonlarca knn altn dileri eritildikten sonra svire bankalarnn kasalarna yatrlmt. Fakat daha birok hazine vard ve bunlar ok deiik yerlerde kullanld. MACAR ALTIN TREN Mttefik askerlerinin Merkers'deki terk edilmi bir madende bulduklar ilk hazine, Nazi soykrm ve yamasnn ak bir kitabyd. Almanlara has sstemlilikle etiketlenmi torbalarn arasnda eritilmeye frsat bulunamam 189 kutu altn ve gm d ve kpr vard. Ayrca akla gelebilecek her eit mcevherat, Yahudilerin son yolculuklarna karken yanlarna aldklar altn ve gm ev eyas, yzkler vs. 13 Mays gn Avusturya'da bir baka maarada ise Avrupa mze ve saraylarndan kaldrlm binlerce sanat eseri ile baz Nazi arivleri ele geti. Nihayet Mays sonlarnda Salzburg yaknlarnda bulunan ve 'Macar altn treni' ad verilen katar, sonralar baz filmlere konu tekil etti. Avrupa'nn birok demiryoluna ait 46 vagonla yola kan trende, muhafzlara ayrlan vagonlarn dnda kalan 24 vagon tka basa yama mal ieriyordu. Hepsi iaretlenmi olan 1.560 kasada Gyr kenti mzesinden alnan eserler, ou ran dokumas 2.700 hal ve yine Yahudi mallar vard. Her kasa, tipik Germen intizamyla istiflenmiti. rnein 2. kasada kol saatleri; 251 ile 364 arasnda antika porselenler vard vs. Bu trendeki mallarn bilinmeyen bir ksmnn Amerikan askerleri tarafndan yamaland, yaklak drtte
birinin de Kuds'teki Yahudi Ajans'na gnderildii biliniyor. (Kime niyet kime ksmet!) Hazinelerin ounun Avusturya'da bulunmasnn nedeni ise savan en son buraya gelmesi ve Almanlarn Amerikan igal blgesine doru kamalaryd.
PARAVAN RKETLER
stisnasz her savan kanlmaz olgusu olan yama bir yana, Nazi altnlar hibir zaman tam olarak bilinemeyecek, ok kapsaml bir konudur. Ancak ncelikle Nazi altnlarnn ne olduunu tanmlamak gerekir. 'Nazi altn' denilen ey, Almanlarn tm Avrupa'dan yamaladklar mallardr. Bu yamann bir ksm dorudan altn ve kymetli metallerdir. Ayrca igal altndaki lkelerin altn stoklarna da el koymulardr. Keza baz lkelerde salma karmlar, her yerde de sanat eserlerini ve tm kymetli mallar alm-
lardr. Ancak bunlar iin kk bir ksmdr. Kle iilerin altrlmasndan elde edilen kazanlar ve paravan irketlerle yaplan ticaret, SS'ler iin daha sistemli bir gelir kayna olmutur. rnein Lodz gettosunda 4 kilometre karelik bir alana sktrlarak altrlan 164 bin Polonya Yahudisi, Nazi'lere 140 milyon dolar gibi o zaman iin inanlmaz byklkte bir kazan salamtr ki buna lm odalarna gnderilirken yaplan yama dahil deildir. (Bazlar farkl olduu iin mukayese tam
Almanya'nn teslim olmasnn ardndan mttefiklerin maaralarda bulduu altn ve mcevher torbalar (stte). Auschvvitz toplama kampnn girii (altta).
rin kurban ldrlmeden skld de vakiydi. Bunlarn yan sra az sayda zengin Yahudinin byk servetlerle kalarn satn aldklar da biliniyor. rnein Baron Louis de Rotschild elik fabrikalarn Herman Goering iletmelerine devrederek kurtuldu. Keza
Avusturyal Weiss ailesi de bura-
daki dev servetlerini ve fabrikalarn brakp gittiler. Saylar byk olmamakla birlikte Nazi iktidarnn her dneminde benzer rnekler grld. fikir vermez; ama o dnemin dolarn dnrken en az 15 ile arpmak gerekir.)
ZEL SS BRLKLER
ALMAN MERKEZ BANKASI

NE YAPTI?
ABD Hazine Bakan Henry Morgenthau: Almanya'nn dnyann bana tekrar bela olmamas iin kendi ad ile anlan ama uygulanmayan sanayisizletirme plann yapmt (stte). Toplama kamplarnda bulunan insan frnlar (altta).
Nazilerin lm birlikleri arasnda ldrlen 6 milyon Yahudi'nin te birinden sorumlu olan SS Einsatzgruppen ierisinde, rnein sadece Fransa'nn ato ve mzelerini yamalamakla grevlendirilmi olan Einsatzgruppen Rosenberg vard. Ayrca saklanan tm altnlar bulmak iin kurulan ve bunlarn bir ksmn st dzey Nazilerin kiisel servetlerine aktaran Devisenscutzkommando (DSK) ad verilen ayr birlikler de bulunuyordu. Sonderkomando denilen bir grup da Auschwitz gibi toplu imha yerlerinde gazlanan Yahudilerin altn dilerini skyordu. Ama rnein Rusya'da bu dile-
Avrupa'nn drt bir yanndan gelen yama mallar ok fazla olduu ve bunlarn hepsi kleye dntrlemeyecei iin Alman Merkez Bankas sonuta bir baka yol buldu. Bunlar satp paraya evirmek iin bit pazarlar kurdular ve haslat Max Heiliger adyla SS hesaplarna yatrdlar. Buna, 'Melmer sistemi' ad verilmiti. Bylece Reichsbank, Himmler'in ajan olarak SS yamasn bilinen mali aralara evirdi ve bir ksmn svire'ye gnderdi. svire bankalar da bu kirli paralar temizleyerek Nazilere ihtiyalar olan nakit dvizi temin etti. svire bankalar bu ilerden aldklar komisyonlarn yan sra toplama kamplarnda len Yahudilerin hesaplarnn zerine yatarak krlarn katmerlediler. Tam 53 yl Auschwitz'de ve daha kimbilir nerelerde kaybolanlarn geride kalan tek tk miraslarndan 'lm ilam' istediler! Gaz odasnda kat verilmediini bilmiyormu gibi, korkun bir ikiyzllk sergilediler. Geri ufak tefek baz demeleri oldu; ama ancak 1998 ylnda, ar
bask ve boykot tehdidi altnda 1.25 milyar dolar demeyi kabul ettiler. Bunun, ellerindeki parann ne kadar olduu bilinmiyor! Keza yine Eyll 1998 tarihinde ABD, ngiltere ve Fransa tarafndan oluturulan ve Naz igali altnda kalan lkelerin taleplerini inceleyen l komisyon da lavedildi. Bu 53 yl boyunca komisyon, 371 ton altn geri alabilmiti; ama bunun yamalanan altnlarn ne kadar olduu yine bilinmiyor. svire bu kalem altnda da mttefiklere 250 milyon svire frang demiti ve bunlar merkez bankalarndan yamalanan altnlara mahsuben igal edilen lkelere para para geri verildi. lem, on yllar srd. Arnavutluk 19 milyon dolar deerindeki 1.5
Naziler binlerce Yahudiyi toplama kamplarnda yaamaya mahkum etti. Bu insanlarn kimi yaklarak kimi alktan ld. Nazi altnlarnn Bank of International Settlements gibi svire bankalarnda akland gizli raporlarla belgelendi (altta).
ton altnn ancak 1995 ylnda alabilmiti. Altnn dndaki yamalarn ise haddi hesab yoktu. Amerikan Stratejik Bombardman Komutanl Nazi'lerin eline geen kaynaklar deerlendirirken bunun sadece para olarak toplanan ksmnn 26 milyar dolar bulduunu ifade etmiti. Her eit tarm rn, maden ve sanayi rnnn ise altn veya para olarak karln hesaplamak olanakszdr. Sonuta milyonlarca kii alktan ld ve sava birka yl daha srse veya Avrupa'ya dardan byk miktarda gda maddesi gelmeseydi bunun on milyonlara kmas kanlmazd. Esir iilere gelince, sadece Almanya'da 1944 ylnda saylar 7 milyonu buluyordu.
Alber Speer bu tarihte bunlarn Almanya'nn sava eforunun yzde 30 ila 40'n gerekletirdiklerini sylemitir. 1940 ile 1944 arasnda bunlar Almanya'nn toplam retiminin yzde 14'n yaptlar ama bu, sava gereleri iin ayrlabilecek kaynan en az yarsyd. Sylendii gibi, "hibir kle sahibi bundan
fazlasn umut edemezdi". Hesaplar son derece karkt. Bunalml bir dnemden geen Almanya savaa 100 milyon dolarlk altnla balamt. Merkez bankalarndan yamalanan altnlarla birlikte eline geen,
Mttefik Kuvvetleri Komutan General Eisenhower ve mttefik askerleri depolarda kilolarca Nazi altn buldular. Bulunan altnlar saylarak kaydedildi (stte). Varova gettolarndan toplama kamplarna giden yolun banda Yahudiler (yanda).
toplam 648 milyon dolar grnyor. Bunun yaklak 300 milyon dolarlk ksm svire'ye, yine yaklak 100 milyonu da svire aracl ile Almanya iin dnyadan mal alan Portekiz'e gitmiti. Almanya'nn dier byk ticari orta olan sve de hatr saylr bir miktar olan 37.3 ton altn kapmt.
TRKYE'NN ALTINLARI Trkiye'nin de bir miktar krom karl altn ald biliniyor. Keza 1945 ylnn banda Gestapo iin alan bir Kzlha grevlisi Trk Parasn koruma Kanunu'na muhalefetten tutuklanp snr d edilmi ve elindeki 710 altna el konulmutu. Bunun yan sra mesela Fransa'da bulunup Macaristan'a iade edilen altn ve gm ykl 8 vagon gibi olaylar veya Franszlarn Dakar'a kard ve sonra faist Vchy ynetimi tarafndan Kuzey Afrika yoluyla tekrar Avrupa'ya getirilip Nazilere teslim edilen fakat Alman hazinesine alnmayp Romanya'ya gnderilen Belika altnlar gibi ok sayda olay var. Sonuta Nazi altnlarnn ne kadar olduu ve nerelere gittii tam olarak bilinemeyecek. rnein kaytlarda Auschwitz'den Berlin'e yollanan 76 kutu m-
cevher ve di altn kayp ve bunlar kimin kapt bilinmiyor. Ama biz, bildiklerimizi saymaya devam edelim. rnein nemli bir miktar altnn kaak Nazilerle birlikte Arjantin'e gittiine eminiz. Zaten iki Alman denizaltsmn savan son gnlerinde Arjantin'e 2.511 kilo altn, 4.638 karat elmas ve birok deerli sanat eseri gtrd kaydedilmi bulunuyor. Bunlarn bir ksmnn Nazi'lere salanan kimlikler karlnda Peron'lara gittii birok kaynakta belirtiliyor. Dier nemli bir ksm altnn da dier lkelere kaan Naziler tarafndan alkoyulduuna phe duyulamaz. Keza bir ksm da mttefiklere devredilen istihbarat rgt iin kullanlm olabilir, nk bunlarn elinde byk operasyonlar finanse edecek fonlarn bulunduu aktr. DAVOS YOLU svire'ye bankalar kanalyla giren altnlarn yansra bir ksmnn da Davos yoluyla gittiine dair ciddi pheler vardr. Alman snrna sadece 16 kilometre mesafede bir Nazi merkezi haline gelen Davos, sava boyunca yaral ve hasta Alman askerleri iin tedavi merkezi ve Nazi ajanlar iin gei yoluydu. Snrlarn Yahudi gmenlere kapatan svire, Almanlar rahatsz etmemek iin Davos'taki Nazi faaliyetlerine de gz yumuyordu. Sonralar buras fikir alverii yapan politikaclar iin yllk toplant yeri haline geldi. Buradan geen birok para savatan sonra kullanlmak zere paravan irketlere yatrlyordu. 1946 ylnda 'Germany Is Our Problem' adl bir kitap yazan Amerikan Hazine Bakam Henry Morgenthau, Hitler'in sa-
va ekonomisini yrtmesini salayan Krupp gibi Alman irketlerinin gelecekte de byk sorunlar yaratacan dnyordu. Bunun nedeni Morgenthau'nn sava srasnda Nazi ekonomik faaliyetlerini izleyen ve tarafsz lkelerin Nazi'lere kaynak aktarmasn nlemeye alan 'Operation Safehaven'i yakndan biliyor olmasyd. Morgenthau Almanya'nn ancak silahszlandrlm ve sanayisizletirilm bir lke olarak 'uslu duracan' dnmt. Ne var ki gerek Almanya'nn kendisini besleyemeyen bir lke olmas, gerekse de Almanya ile geni balantlar olan Dulles'n bu lkeyi komnizme kar bir direni blgesi olarak kullanmak istemesi Stalin'in tutumu ile birleince, Alman sanayiinin hzla gelimesi iin yol tekrar alm oldu. Nazilerin irketlere ve bankalara gizledikleri paralar kolayca devreye girdi. BLNEN RNEKLER Sonuta, Nazi hazinelerinin ne kadar bulundu bilinmiyor; nk toplam miktar hakknda hibir bilgi yok. Kiev veya Lvov'u yama eden SS birliklerinin ne kadar altn topladklar ve ne kadarn kime verdiklerini bilmek olanaksz. Keza rnein Macar veya Romen faistlerinin yamalarn ne yaptklarn, bunlarn ne kadarna SS'lerin el koyduklarn da bilemeyiz. Reichsbank kaytlar bir miktar fikir veriyor ama toplanan altnn ve dier deerli eyalarn ne kadarnn bu kanaldan getii hakknda her tahmin yaplabilir. Hi kuku yok ki bunlarn bir ksm sava iin kullanld. Bir ksm Goering'in zel mzesi olan Karinhall gibi yerlere konuldu. zellikle sanat eserlerinin bir ksm yollarda mahvoldu veya kapann elinde kald. Kaynaklarn
bir ksm da Nazi sava sulularnn kamas iin kullanld. Ancak Nazi yamasndan ve altnlarndan en ok kr edenlerin svire bankerleri ve Alman sanayicileri olduuna phe yok. svireliler yamalanan altnlarn karlnda Alman sava makinasnn gereksinimi olan dvizi temin ederek savan bir hayli uzamasna neden oldular. Holakost kurbanlarna yaptklar davranlarn yan sra bu da onlar sulu klan baka bir unsurdur. Bunun yan sra yama sanat eserlerini satan simsarlarndan her eit ibirlikiye kadar bir ok kiinin irili ufakl kazanlar salad aikrdr.
Nazi altnlar Avrupa tarihinin en irkin sayfalarndan biridir. Faizmin kitle tabannn ne kadar geni olduunu tahmin etmek hi de kolay deildir. Bu irkinliin tm ayrntlar hl bilinmiyor. rnein mtefiklern soykrm bildikleri halde niin bu konuda bir ey yapmadklar son derece merak edilen bir konu. Keza kaynan Nazi altnlarndan alan kirli paralarn kullanlmasna uzun yllar fazla ses kartmamalar da anlamldr. Parann hibir inanc olmad ne yazk ki burada da ispatlanm oldu. nk snrn hemen tesinde askerler birbirini boazlarken svire'de faaliyet gsteren Bank of International Settlements'n (BIS) Amerikal bakan, Fransz genel mdr ve Nazi partisi yesi Alman yardmcs Londral bankerlerle birlikte Nazi altnlarn temizlemekle urayorlard. BIS savatan sonra 4 milyon dolarlk Nazi altnn iade etmek zorunda kald; ama bu, sava boyunca yapt krn sadece kk bir ksmyd.
Naziler Yahudileri kamplarda toplamakla kalmayp yaadklar kentlerin ayak ilerini de onlara zorla yaptryorlard (stte). Altta ise bykbabasn Auschvvitz kampnda kaybetmi olan ve onun svire bankalarndaki 600 bin dolarnn peine den Budapeteli Gyorgy Haraszti.
Kuds doumlu bir efsane
Arafat 1974'te hem ABD'ye hem de srail'e seslenerek, "Elimdeki zeytin dalnn dmesine izin vermeyin" demiti. Dediini de yapt. Filistin davasnn haklln dnya kamuoyuna kabul ettirdi ve elindeki kalanikofu zeytin dalna dntrd. Yaayan bir efsane olmas belki de bu yzden.
MURAT ERDIN 'n Nisan gnei, Beyrut iin bile fazla scakt. Hamra Caddesi her zamanki ilekliiyle sradan bir gn yayordu. Lbnan'n gzel kadnlar alverie kmak iin havann serinlemesini bekliyor, ocuklar le teneffsnden dnyordu. Ancak caddenin k sokak tesi iin, normal bir gn deildi. Ellerinde Uziler, alt kiilik bir komando timi koarak kendilerine nceden tarif edilen sokaa girdi. Koar adm yrdkten sonra durdular. Hem heyecandan hem de nisan gneinden terlemlerdi. Telal bir ekilde birbirleriyle konumaya baladlar. Yanl eve girip her eyi berbat etmek istemiyorlard. Aldklar grev sadece kendileri iin deil, lkeleri srail iin de ok nemliydi... Yrdkleri sokak Beyrut'un bat blmnde zenginlerin oturduu bir blgedeydi. Filistinli El Fetih gerillalarnn srail'e szmak iin s olarak kulland Beyrut, o yllarda sadece Filistin iin deil, Ortadou'da rejim muhalifi yzlerce rgt iin de 'bakent' saylrd. Ak kahve renkli bir binann nnde durdular. Kendilerine verilen tarife gre doru binann nndeydiler. Uzilerini kontrol ettiler. eride sert bir direnile karlaacaklarn biliyorlard. Ekip lideri son talimatlar verdi. Ama son talimatlar, ekip efi iin hayatnn hatas oldu... Arafat'n korumas tam o srada binann camndan soka szyordu. Ve tam altlarnda telal bir heyecanla saa sola bakan alt kii grd. Kulak kesildi: Bunlar branice konuuyordu. Beyrut'ta branice konuan insanlar grmenin tek bir anlam vard: MOSSAD... Korumann heyecandan yrei oynad. Hemen ieri kotu. Babas kadar sevdii Arafat biraz rahatszd ve ayaklarn uzatm bir halde koltukta oturuyordu. "Ebu Ammar" diyebildi koruma sadece ve Arafat'n yantn beklemeden onu kucaklayp binann arka merdivenlerine kotu.
SRAL, LBNAN'DA...
Yaser Arafat'n El Fetih ile balayp Filistin Kurtulu rgt (FK) ile sren siyasi mcadelesi, Filistin devletinin kuruluunu salad. 86 Popler TARH I Austos 2000
Arafat bir basknla kar karya olduunu anladnda, oktan arka sokakta her zaman hazr bekleyen otomobilin iindeydi. ofr motoru yrtarcasna gaza bastnda binann iinden makineli tfek sesleri gelmeye balamt bile. Arafat kurtulmutu. 1978'de srail'in Lbnan'a saldrsndan gn sonra Filistin Kurtulu rgt (FK), Arafat tarafndan olaanst toplantya arld. FK'nn iskeletini oluturan El Fetih nderleri teker teker Beyrut'ta yeri nceden gizli ifrelerle duyurulmu binaya gelmeye baladlar. Fedailer olaanst gvenlik nlemleri almt. srail, Lbnan' igal etmi ve Beyrut kaplarna
dayanmt. MOSSAD her yerde olabilirdi. FK'nn tm st dzey yneticileri Arafat'n karsnda hazrd. Byle bir manzara srail iin arayp da bulunmayacak bir frsatt. El Fetih gerillalar, ucu binaya kan btn sokaklar tutmutu. Toplant Ebu Ammar'n konumasyla balad. Arafat, srail igali sonras nasl bir strateji izlemeleri gerektiini anlatyor, ona yrekten bal komutanlar da bellerindeki silahlarla onu dinliyorlard. YOUNLAAN BR GD Arafat, tam konumasnn ortasnda birden durdu. Gz karya taklmt. Darya bakmas mmkn deildi. nk tm pencereler smsk kapalyd. Ama ne olduysa oldu ve birden, "Herkes hemen darya" diye barmaya balad. Komutanlar aknd. Yine de liderlerini dinleyerek uarcasna sandalyelerinden kalktlar ve koarak merdivenlere yneldiler. Arafat ve komutanlar, kalanikoflu fedailerin eliinde kendilerini getiren otomobillere bindiler. Gazladlar. Daha sokaktan kmamlard ki kulaklar sar eden bir patlama duydular. Az nce toplant yaptklar binann yerinde imdi bir enkaz yn vard. Patlama ylesine iddetliydi ki binaya birka yz metre mesafede bulunan evler bile hasar grmt. Arafat konvoyun tam ortasndayd ve otomobil, stne yaan ta ve metal paralarna aldrmadan
Arap dnyas Arafat', 'Ebu Ammar' yani 'Kurucu' diye adlandryor ve onun fotoraflar, afileri her gsteride ne kartlyordu (solda). Arafat 1994'te Gazze'ye geldiinde, binlerce Filistinli tarafndan karland (altta).
tam gaz gidiyordu. Piccadilly Center'daki yeralt otoparkna geldiklerinde Arafat ofre durmasn syledi. Arafat'n hemen yannda oturan Bassam Ebu erifin yz kire gibiydi: "EbuAmmar," dedi, "Nasl anladn?" " Bilmiyorum" dedi Arafat; " O binaya girerken iimde mthi bir gvensizlik hissi dodu. Zaten toplantnn sonunda size artk orada toplanmayalm diyecektim. Konuurken birden iimden bir ses oray derhal terketmemz gerektiini syledi. Bir igd. Son zamanlarda younlaan bir igd. Hepsi bu...
EL FETH NCES
Yaser Arafat'n hayatnda onlarca dnm noktas vardr. 1929'da Kuds'te balayan hayatn,
bamsz bir Filistin'e adamaya karar verdikten sonraki en nemli aama, El Fetih'i kurmasdr. 1947'de Birlemi Milletlerde alnan kararla, Filistin topraklarnn, biri Yahudi dieri Arap (Filistin), iki devlete paylatrlmasn iddetle reddetti. O yllarda Filistin topraklarnda 600 bin Arap, 75 bin Yahudi yayordu. 1954'te Msr Devlet Bakan Cemal Abdlnasr'n hvan- Mslmin (Mslman Kardeler) tarafndan ldrlmek istenmesi Arafat' da etkiledi. Msr polisi tm lkede srek av balatt ve Arafat da bir sre gzaltna alnd. nk o sralarda Msr'daki Filistinli renciler Birlii'nin bakanyd. Daha sonra susuz olduu anlald ve serbest brakld. 1956'da Svey Krizi patlaynca Msr ordusuna yazld.
Arafat kimdir?
Asl ad Abdurrahman Abdrrauf El Kudva olan Yaser Arafat 1929'da Kuds'te dodu. Peynir ve buday ticareti yapan bir babann oludur. Annesi ise anti-siyonist hareketin nderlerinden ve Filistin davasnn babas saylan Kuds mfts Hac Emin El Hseyni'nin akrabasyd. 1948'de srail'in ilanndan sonra ailesiyle birlikte Gazze'ye g etmek zorunda kald. Yksek renim iin Msr'a gitti ve Kahire niversitesi naat Fakltesi'ne yazld. 1994'e kadar da lkesine dnemedi. rencilik yllarnda siyasetle hep ilgilendi. 1952'de Filistinli renciler Birlii'nin bana seildi. Bir yl sonra babas Abdrrauf'u kaybetti. 1954'te Nasr'a suikast dzenlenince Msr polisi tarafndan tutukland. Sonra serbest brakld. 1956'da renci birlii bakanln brakt. srail ile yaplan savalara Msr ordusu saflarnda katld. 1957'de Kuveyt'e g etti. Bir sre kendi iinde altktan sonra Ebu yad ve sa kolu saylan Ebu Cihad ile birlikte El Fetih'i kurdu. Bat eria'daki Filistin direniini rgtlemeye alt. 40 bin kiinin hayatn kaybettii rdn Kara Eyll olaylarndan sonra merkezini Beyrut'a tad. Lbnan'da artan etkisiyle 1979'da ran ile Libya arasnda arabuluculuk yapt. 1982'de srail'in Lbnan' igal etmesiyle bu lkeyi de terketti ve Tunus'ta FK'nn yeni merkezini kurdu. Ancak hareketi genellikle am'dan ynetti. 1983'te Hafz Esad ile anlaamaynca am' terketti ve Msr ile yeniden ilikiye geerek Filistin sorununu diplomatik alana tamaya alt. 1987'de FK'y Badat'tan idare etmeye balad. 1988'de sa kolu Ebu Cihad, srail komandolarnca Tunus'taki villasnda ldrlnce byk bir znt yaad. 1994'te yaplan srail barnn ardndan Gazze'ye geri dnd. 1996'da Filistin Devlet Bakan oldu.
Tek amac srail'e kar dvmekti. Ancak Arafat, iinde bytt Filistin ateinin Kahire'den sndrlmesinin mmkn olmadn anlad. SRAL'E LK SALDIRI 1957'de Msr' terketti ve Kuveyt'e yerleti. Bir yl sonra da El Fetih'i kurdu. FKO'ye dnecek hareketin ilk admyd bu. 1965'te El Fetih, srail'e kar ilk saldrsn gerekletirdi. Lbnan'dan satn aldklar bir botla Tel Aviv sahiline yaklaan El Fetih fedaileri, kiiyi yaralayp kat. srail'in aknl yl sonra daha da artacakt. 1968'de rdn'den szan gerillalarn bir srail okul otobsne saldrp bir kiiyi ldrmeleri zerine harekete geen srail komandolar, rdn snrnda bulunan El Fetih kamp Karameh' bast. Ancak yllardr srail'e kar gs gse savamay hayal eden fedailer karsnda srail'in stn sava gc bir ie yaramad. Ar kayplar veren srail ordusu geri ekildi. Arafat artk rdn'deydi... Bu olay hem El Fetih'in hem de Arafat'n adn btn dnyaya duyurdu. yle ki Arap Birlii'ni salamak ve bu yolda Filistinlilerin desteini de almak iin 1964'te Filistin Kurtulu rgt'n kurduran Nasr, Arafat'n kendisi iin bir tehdit olduunu bile dnmeye balad. Tm bunlar olurken srail 1967'de Bat eria'y, Dou Kuds', Sina'y ve Golan Tepeleri'ni igal etmiti. Yani sava hem masada hem de sahada sryor, Arafat kah kaybediyor, kah kazanyordu. ULUSLARARASI EYLEMLER Artk El Fetih, FK'nn belirleyici gcyd. srail'e kar eylemler artarak srd. rdn o yllarda Filistin topraklarndan g etmek zorunda kalm binlerce mlteci iin ikinci bir vatan
gibiydi. Youn Filistinli nfustan da yararlanan Arafat, rdn'de hem para sknts ekmiyor, hem de srail'e olan yaknln avantajn kullanyordu. Ancak bu durum rdn'e zarar vermeye balad. Kral Hseyin hem srail'den gelecek ok sert bir karln halkna zarar vermesinden korkuyordu hem de lke nfusunun neredeyse yarya yaknn oluturan Filistinlilerin kendisine ynelik bir darbe giriiminden rkyordu. KARA EYLL OLAYI 1970'te rdn ordusu El Fetih'in stne yrd. Arap dnyasndan hibir zaman istedii destei alamayan Arafat, bir kez daha yalnz braklmt. Yzlerce Filistinli hayatn kaybetti. Arafat'n ve FK ynetiminin rdn' terketmesiyle sonulanan ve srail'i son derece mutlu eden bu olay, Filistin tarihine 'Kara Eyll' olarak geti ve ayn ad tayan son derece radikal bir Filistin rgtnn domasna neden oldu.
Kara Eyll, 1972 Mnih Olimpiyatlar'nda 11 srailli'yi ldrerek korkun bir terr frtnas estirdi. Arafat suskundu... Arafat' artk herkes tanyordu. Bata ABD ve srail olmak zere Bat dnyasnn bir ksmna gre o azl bir terristti. Arap dnyas ise onu Filistin halknn kahraman bir direniisi olarak gryordu. Ona 'ebu ammar' divorlard. Yani 'kuru-
cu... Bugn bile Filistin'de Arafat'a, direni ruhunu canl tutmak iin 'Ebu Ammar' denir.
EBU AMMAR NEW YORK'TA!
Kasm 1973 te Cezayir'de toplanan Arap Birlii, FK'y btn dnyadaki Filistinliler'in tek temsilcisi ilan etti. Arafat bu karar, 'dnm noktas' olarak nitelendirdi. Gerekten de yleydi. Artk Arafat btn dnyada 'devlet bakan' gibi karlanyor, siyah-beyaz kefiyesi ve yeil askeri niformasyla Filistin halkn temsil ediyordu. Bir yl sonra hayal bile edemeyecei bir gelime oldu. 115 lke, Arafat' Birlemi Milletler'e davet etmek in ortak bir metne imza atmt. Sadece ABD, Bolivya ve Dominik Cumhuriyeti aksi oy kulland. Amerikan Musevi kurulular lgna dnd. 'Bir terrist BM'ye nasl girer' propagandas balad. Ancak ortada 115 lkenin imzas vard ve Arafat, New York'a gelecekti. ABD, Arafat' korumak iin 700 bin dolarlk bte ayrd. Ancak ziyaretini BM binasnn 15 mil evresiyle snrlandrd. Arafat'n Cezayir Hkmeti tarafndan tahsis edilen ua. 14 Kasm 1974'te yzlerce TV kamerasnn gzclnde Kennedy Havalimam'na indi. Arafat hemen br helikoptere alnd ve bilinmeyen bir yere gtrld. Oradan da kalaca otele, Waldorf Astoria'ya... Arafat'n gelmesinden 24 saat nce otele kan btn yollar kapatlmt.
BARI VE GAZZE
le sonsuza kadar savaamayacaklarnn farknda olan akl banda politikaclard. Norve'in bakenti Oslo'da balayan gizli grmeler, dnya televizyonlarna, 'Washington'daki tarihi el skma' olarak yansd. nanlmaz olan gereklemi, yllarca birbiriyle savaan iki taraf barmt. srail askerlerine alt yl boyunca ellerine geirdii talar frlatan Filistinli genler, liderlerinin bir yl sonra Gazze'ye dnn lgnca kutladlar. Asl zafer onlarnd. Yaser Arafat, yedi yandan beri grmedii Filistin topraklarna ayak basyordu. Gazzeliler bir ryann iindeydiler adeta. Filistinliler kaderlerinde bir eylerin deie-
80'li yllara kadar zmlenmeyecek bir Ortadou sorunu gncelliini korudu. 1991'deki Krfez Sava'nda Saddam'a oynayarak kaybeden Arafat 'n talihi bir kez daha dnd ve srail'de iktidara i Partisi geldi. Babakan Yitzak Rabin ve Dileri Bakan imon Peres, Filistinliler'-
bileceini ilk kez o gn hissettiler. Filistin Devleti filiz vermiti ite. srail, bar anlamas gereince baz Filistin kentlerinden ve kylerinden ekiliyordu. Filistin bayraklar ilk kez evlerin, okullarn atlarnda dalgalanyordu. Gazze'ye dnen Arafat, srekli kaarak yaamaya alan bir lider olarak daha uzun ve daha zor geecek bir srecin banda olduunun da farkndayd: Bakenti doduu kent Kuds olacak bir Filistin Devleti'nin kuruluu... O devlete biraz daha yol var gibi gzkyor. Arafat'n ahsnda Filistin davasnn gemiine bakldnda, bunun bir rya olmad sylenebilir. O pek ok eyi baard : Filistin davasnn haklln dnya kamuoyuna kabul ettirdi. Arap dnyasnn ihanetlerine ramen ayakta durabildi. ABD ve srail'e kar tek bana savat ve sonunda her ikisini de masaya oturttu. 1974'te her iki lkeye de seslenerek, "Elimdeki zeytin dalnn dmesine izin vermeyin" demiti. Dediini yapt ve elindeki kalanikofu zeytin dalna dntrd. Yaayan bir efsane olmas belki de bu yzden.
Arafat, Filistin davasnn haklln dnya kamuoyuna duyurmak yolunda, Papa I I . Jean Paul'den (sol sayfada) Fransa Cumhurbakan Chirac'a (stte), pek ok liderle bir araya geldi. I997'te ABD'de yaplan ArafatNetenyahu grmelerinde alnan kararlar, bara giden yolda, nemli bir kilometre tayd (solda).
1969'daki ilk festivalden H-2000'e...
VVoodstock bize uyar m?

Bu tip etkinliklerin ilkinin ya da sonuncusunun, 1969'daki Woodstock Festivali'nde yaplmam olmasna ramen, neden bizim aklmza, H-2000 gibi bir organizasyona gidildiinde, hep Woodstock 69 geliyor? Bunun cevabnn anlalmas iin, tarihe danmak herhalde en doru yol...
AYDN AYBAR merli'de, 16-18 Haziran tarihleri arasnda H-2000 ismi altnda, Woodstock tarz bir etkinliin gerekletirilecei haberini alnca ister istemez belli bir heyecana kapldk. Dorusu Trkiye'de eitli vesilelerle yaplan akhava etkinliklerine, nadiren de olsa rock gruplar arlyordu. Fakat bu tip etkinliklerin iine ya televole programlarnda grmeye alk olduumuz pop kltrne hitap eden hret merakllarnn ya da rock mzik ad altnda, tamamen pop arlkl repertuvara sahip olmalarna ramen, bu mzik trnn sadece 'sound'unu kullanarak, kendine farkl bir pazar arayan uyanklarn serpitirildiine ahit oluyorduk. H-2000'i duyunca heyecanlanmamzn sebebi; bu organizasyon iin, en grkemlisi Austos 1969'da gerekletirilen Woodstock tarz bir etkinliin model olarak alnmasyd. Kolay deil, Woodstock'a benzeyen bir etkinliin gerekletirilmesi iin ana temann tamamen rock olmas gerekiyor. Byle bir ortamn da Trkiye artlarnda ne kadar salanabilecei, salanabilse dahi ne kadar gereki olaca hakknda ister istemez pheye kapldk.
WOODSTOCK PATENT
Woodstock 69'da konserleri yerlerde uyuyarak bekleyen insanlarn oluturduu grnt Trkiye'deki H-2000 konserinde de tekrarland.
Woodstock patentinin kullanlabilmesi iin her eyden nce bu etkinliin en az gn srmesi gerek. Tamam bu kolay ama Trkiye'de gn boyunca gerekletirilecek bir rock etkinlii iin, teknik ve mzikal alt yap yeterli mi? te btn bu nedenlerden dolay, ihtiyatla yaklatmz H-2000 etkinliini biraz daha yakndan takip etmek istedik. Bunu yaparken de tabii olarak
Austos 1969'da gerekletirilen en grkemli Woodstock etkinliini model olarak aldk. H-2000'e katlan dinleyicilerin, Trk ve yabanc mzisyenlerin performanslar hakknda herhangi bir ikayetleri olduunu zannetmiyoruz. zellikle 1999'da yaplan Woodstock'n tekrar niteliindeki festivalde yeralan BUSH'un, H-2000'de de sahne almas, gn boyunca festivali izleyen herkes tarafndan takdirle karlanm. Dier taraftan, zellikle 17 Haziran'da yaan yamurdan dolay festivale olan ilginin azalmas bizi biraz artt. H-2000'e katlan kalabalk ile Woodstock69'a katlan kalabalk arasndaki fark en dramatik ekilde zetleyen gelime de belki bu oldu... Bir yanda byk bir iftlikte toplanan yaklak 600.000 kiilik bir aile gibi, yaan yamurdan zevk alan, hatta oluan amur deryas iinde, komnal dzeyde icat edilebilecek her trl oyunu oynayan, ksaca iinde olduu ann zevkini karabilen bir kalabalk... Baka yanda, cici cici giyinerek iinde bulunduklar sosyal stat hakknda muhatabna mesafeli mesajlar vermeye alan ve gkyznden gelen ilk damla sonrasnda srra kadem basan bir baka kalabalk... 31 YILIN ARDINDAN Bu tip etkinliklerin ilkinin ya da sonuncusunun, 1969'daki Woodstock Festivali'nde yaplmam olmasna ramen, neden bizim aklmza, H-2000 gibi bir organizasyona gidildiinde, hep Woodstock 69 geliyor?.. Bunun cevabnn anlalmas iin, tarihe danmak herhalde en doru yol olacak... nce bir yanlln dzeltilmesinde fayda var. Her naslsa, ad 'Woodstock' olarak konmu bu festival, mahalli izinlerin alnmasnda karlalan glkler sebebiyle, aslnda New York yaknlarndaki Woodstock'ta
deil, u anda bu festivale ev sahiplii yapmasndan dolay byk bir ne sahip olan, yine New York yaknlarndaki Bethel isimli kk bir yerleim birimindeki Yargur's Farm'da (Yargur'un iftlii) gerekletirildi. Festivalin isminin 'Woodstock' olarak kalmasnn sebebi ise, youn tantm boyunca hep bu ismin kullanlmas. John Baez, Joe Cocker, Grateful Dead, fimi Hendrix, Janis Joplin, Santana, Crosby-StillsNash & Young, Johny Winter, The Who, The Jefferson Airplane ve The Band festivale itirak eden 31 grup ve sanatdan sadece bazlar. Dikkat edilirse, ismini saydmz bu devlerin besteleri, yaam tarzlar, enstrmanlarn alarken ya da ark sylerken kullandklar teknikler ve sahne gsterileri, aradan 31 yl gemesine ramen, gnmz mzisyenlerini halen etkileyebiliyor. Bu mzisyenlerin, ilah haline gelmesinin bir dier nedeni ise yaam tarzlarn yan doru olduuna inandklarn, dinleyenlerine sadece medyatik baz promosyon hileleriyle deil, yaptklar bestelerle ve kendine has
mzikal tekniklerle de kabul ettirebilmeleri, yan 'sanat' olmalar. BYKLERN TARZLARI Peki hem ABD'de hem dnyada peine milyonlar takan bu byk mzisyenlerin tarzlarn yaratan etkenler nelerdi? Neden ismini saydmz bu sanatlarn neredeyse tamamn dinlediimizde, bilinaltmzda onlarn enstrmanlarndan, seslerinden ya da yazm olduklar ark szlerinden alm olduumuz ilk mesaj, tevekkl dolu bir bakaldr eklinde kulaklarmzda tnlyor?
1969'da yaplan ilk Woodstock Festivali dnemin genliini sadece mzikle deil tarzyla da etkisi altna ald. lk festivale burunlu otobslerini boyayarak katlan genler (altta).
Woodstock 69'a yamur ve amura ramen 600 bin kii katld (stte). Trkiye'de Woodstock rneinden yola klarak hazrlanan H-2000 festivalinde ise ilk den yamur damlasyla birlikte konser alannda ok az insan kald (altta).
Sahi, bu ortamn yaratlmas ve gnmzde nostaljik bir zenti halini alan 68'li olabilmek iin gerekli artlar nelerdi? Bunun cevabn verebilmek iin, belki de getiimiz yzyln en tartmal 10 yl olan ve bir 'era' haline gelen, 60'h yllara dnmemiz gerekecek. Neler olmamt ki bu dnemde Amerika'da; ayn aileden bir Bakan ve bir bakan adaynn ldrlmesi, Martin Luther King nderliinde, tm Amerika'ya dalga dalga yaylan siyah ve beyaz rkn eitliinin salanmas erevesinde verilen mca-
dele, bugn halen gerekli olup olmad tartlan bir savata lp giden 60.000 Amerikan genci ve en nihayetinde Martin Luther King'in de bir suikast sonucunda ldrlmesi. Bu 10 yllk 'era' erevesinde ABD gndemini sadece, gerekletirilen suikastler veya manasz bir savata telef olan Amerikan genliinin trajedisi belirlemiyordu. Ayn dnem iinde, aya gitme arefesinde olan bir ulusun, bu olay gndemde tutularak lkelerinde cereyan etmekte olan karmaay sorgulamasnn engellenmesi iin de her trl olanak, ziyadesiyle kullanlyordu. John F. Kennedy suikastinin faili, Lee Harvey Oswaid ilk durumasna giderken Jack Ruby isminde, mafya balants olduu anlalan bir kii tarafndan ldrld. Ksa bir sre sonra da Jack Ruby hapiste kalp krizinden lverdi. Martin Luther King'in ldrlmesinden sulu bulunan James Earl Ray ise hapisteki son gnlerinde bile su-
suz olduunu iddia ediyordu. Robert Kennedy'nin ldrlmesinden sulu bulunan ve neredeyse 30 yldr hapiste olan Sirhan Sirhan'n da Robert Kennedy cinayetinin gerek sorumlusu olup olmadyla ilgili ciddi soru iaretleri var. Btn bu gelimeler dikkate alndnda, 60'l yllarn Amerikas ile 90'l yllarn Trkiyesi'ndeki gndem maddelerinin artc bir biimde birbirine benzedii de dikkatimizden kamyor. Bir tarafta ok edici dzeydeki gelimeler karsnda neye uradn aran bir kamuoyunun 'ne olacak canm, bakn aya gidiyoruz' sylemiyle sakinletirilmeye allmas, baka tarafta, can gvenliini teslim ettii devletinin, her dzeyde mafyayla balants olduundan phesi olmasna ramen onun koyduu kurallara, g de olsa uyabilen bir dier kamuoyunun 'susun, bakn Avrupa Birlii'ne gireceiz' sylemiyle yattrlnas.
Austos 1969'da gerekleen Woodstock Festivali'ne yaklak
600.000 kiinin katld dikkate alndnda, ABD toplumunun kendisine verilen msekkin sonucunda pek sakinlemedi ve skntlarn, bu festival kapsamnda bir bakma da vurduu anlalyor. te bizi H-2000 festvaliyle, 15 Austos 1969 tarihinde yaplan Woodstock Festivali'ni karlatrmaya iten faktrler bunlar. Yanlz burada H-2000'i de kmsemek hayati bir yanl olur. Aksine, felsefesi 'bakaldr' zerine kurulmu ve toplumumuz iin ok yabanc olan bir mzik trnn 'back ground' olarak kullanld gnlk bir erkinlik dzenleyebilmek, bu etkinlie yatrm yapanlarn ne kadar cesur ve vizyonu geni kiiler olduunu gsterir. Dier taraftan bylesi bir etkinlie, 1969 ylnda Yargur'un iftlii'nde gerekletirilen Woodstock Festivali'nin hasbelkader edinmi olduu misyonu yklemek de fazla olur. nk, bir toplumun bilinlenmesinde politikac ve sanatlarn stlenmesi gereken sorumluluklarn, giriimciler tarafndan stlenmesini beklemek iin ok romantik olmak gerek. Hadi biz bilinen nedenlerden dolay politikaclarmzdan mi-
dimizi kestik. Bizim yle Hendrix'imiz, Joplin'imiz falan da yok. Ama bizim beklentimiz; H2000'i dzenleyebilecek kadar rock mziine gnl vermi olan cesur giriimcilerimizin, bir dahaki H-2000'de, Erkin Koray, Nazan ncel, Moollar veya Kurtalan Expres gibi yaadmz yozlama sreci nedeniyle, toplumla balar zayflayan ama fevkalade etkili sentez yetenekleri olan sanatlarmz da hatrlayabilmeleri ve bylesi bir etkinlii daha yksek bir noktaya tayabilmeleri. Umarz, bir
BUSH'u, bir MF'y ve-
ya bir Teoman', bu festivale kartabilmi giriimcilerimizden fazla bir ey bekle miyoruz...
Ak ve bar festivali VVoodstock

Tantm, o dnemlerde New York ve civar eyaletlerdeki tm radyo istasyonlarnda aylar ncesinden yaplmaya balanan VVoodstock Festivali'ne, 100.000 kiinin katlmas planlanmken, festival zaman geldiinde bu rakamn 500.000'i at grld. "Ak ve bar" festivali eklinde tasarlanm olan bu etkinlik boyunca, dnemin alkanlklar dikkate alndnda, harcanan uyuturucu ve | prezervatif miktarn tahmin etmek, herhalde o kadar zor olmasa gerek. Tabii bylesi bir ortama ev sahiplii yapan New York eyaletinin bana gelenler dier eyalet ynetimleri iin galiba iyi bir ders oldu ki, festival sonrasnda ABD'deki birok eyalet ynetimi, bylesi bir etkinliin kendi sorumluluk sahalar dahilinde olmamas iin gerekli yasal dzenlemelere gitti. Bu tip nlemlerin alnmasnda, VVoodstock Festivali'nin beraberinde getirdii kirliliin yan sra, sz konusu kalabalk karsnda New York eyaletine bal gvenlik glerinin dm olduu aczin de etkisi olduu dnlebilir. Bu kadar byk kalabaln bir araya gelmesinde, etkinlik ncesi yaplan tantmn byk paynn olduu bir gerek. Fakat bunun yannda, o dnemlerde byk kitleleri peine takan rock ve protest mziin en nemli figrlerinin, bu etkinlikte sahne alyor olmas, sz konusu kalabaln neden bu boyuta ulat hakkndaki en gereki cevab veriyor.
VVoodstock 69 dnyann en nl rock yldzlarn bir araya getirmiti. Jimi Hendrix, Janis Joplin, Joan Baez,
Crosby-Still
Nash & Young, Jefferson Airplane ve Hintli sanat Ravi Shankar arklaryla binlerce insan coturdu.
Ders kitaplarnda tarih
Osmanl'nn kkenini nasl rendik?

Osmanl'nn kkeni, akademisyenlerin halen tartt bir konu... Ama biz bu konuda, eitli dnemlere ait tarih ders kitaplarnda, farkl ifadelerin yer aldn gryoruz.
SEZA SINANLAR
E
ehzade Selim ok atarken (Nigari Haydar Reis, 1561-62 yllar, Topkap Saray Mzesi).
itim sistemimiz ne zaman tartlsa, ders ki-
taplar da konunun ayrlmaz bir paras olarak eletirilerin hedefi olur. ikayetler hep ayn noktalarda kmelenerek, okullarda kullanlan ders kitaplarnn yetersizlii, barndrd hatalar ve gncellikten uzakl vurgulanr. Bu hakl eletirilerin en ok rneklendii alan da tarihtir. Bu noktadan yola karak tarih kitaplarn elimizden geldiince masaya yatrp; 'Nerede, ne gibi skntlarla karlayoruz? Bunlar nasl zme ulatrabiliriz?' gibi sorular yantlamaya alacaz.
TALM TERBYE'NN KTAPLARI Yl 1932. Trk Tarih ve Tetkik Cemiyeti'nin hazrlad 1941 yl basml Tarih III kitabnda Osmanl Devleti'nm kuruluu yle anlatlyor: "Osmanl Devletini tesis eden ve sonradan Osmanl namn alan Trklerin nereden ve ne zaman geldikleri henz ilmi bir surette tespit edilmi deildir. Bu Trk airetinin de, btn Trkler gibi Ortaasya'dan ran yol ile garba ilerleyerek, airet reisi Erturul Beyin emri altnda Anadoluya gelip yerlemi olduu rivayet edilmektedir. Osmanl hkmdarlarnn, Ouz Han'a kadar giden
bir silsilenameleri varsa da bu sonradan uydurulmu bir eceredir." Bu ifadeye gre Osmanllar'n deil Kaylar'a mensup olmalar, Ouzlarla ilikisi dahi mmkn deildir. Dier bir deyile Osmanl'nn kkeni mehuldr. Peki nasl oldu da o yllarn bu denli 'uydurma' eceresi bugnn 'kesin' yargs ile yer deitirdi?
70'LERDEK FADELER
Gelelim 1970 ylna. Milli Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu kararyla lise ikinci snflarda okutulan ders kitabnda ayn konu bu kez yle ifade bulmu: "Osmanllarn ilk devirlerine ait ilk tarihi bilgiler hem kark hem de yetersizdir. Bu konuda yaplan aratrmalar sonunda eitli fikirler ileri srlmtr. (...) Bugn genellikle Osmanl Deyleti'ni kuran soyun Ouz Trklerinin sa kolu olan Gn Han kolunun Kay boyundan olduklar kabul edilmektedir." Buradaki anlatmda kken konusunun problemli olduu vurgulanm ve genel kan belirtilmitir. Ancak bu belirsizlik 1977'ye gelindiinde biraz daha
ekil kazanacaktr. Ayn yl M.E.B. onayyla baslan baka bir Lise III Tarih kitabnda: "Osmanl devletini kuracak olan Osmanoullar'nn atalar, en kuvvetli tahminlere gre, 1071 Malazgirt zaferinden hemen sonra Dou Anadolu'ya gelip yerleen bir Trk grubunun, Ouzlar'n 24 boyunun en soylusu saylan Kaylar'dan bir airetin reisi idiler" szleriyle tartmada giderek taraf belirtilerek, Kaylarn vlmesiyle cmlede geen 'tahmin' sz okuyucuya unutturulmutur.
80'LERDEK 'NETLK'
Ve seksenlerden sonra konu hzla netlik kazanarak, doksanlara gelindiinde, "1071 Malazgirt Sava'nda sonra Seluklular Anadolu'yu yurt edindiler. Onlarla birlikte Kay Boyu da Anadolu'ya gelmiti. te Osmanl Devleti'ni Ouzlar'n Bozok koluna mensup bu Kaylar kurdular" eklindeki ifadelerle konu, temelindeki przlerden btnyle syrlarak ok kesin bir bilgi olarak sunulmutur. Bu tavr eletirmeden nce, bu elikili ifadelerin kkenine gidelim ve karkln nereden geldiine bakalm. Daha ok II. Murad dneminde (1421-1451) yaygnlaan tarih yazcl, ncelikle sultanlarn atalarn tanmas iin dnlmt. Bilinen en eski tarih olan Ahmedi'nin 'skendername' adl eserinin arkasna ekledii Osmanl'nn ecere dkm, adet olduu zere sonraki tevrihlerde de yaplmt. Hepsinde yer alan 'Osman Gazi bin Erturul bin Sleyman ah bin Kaya Alp bin Kzl Boa bin Bayntur bin (...) Yask bin Gk Alp bin Ouz (...) bin yafes bin Nuh' ifadesi bize unu gstermektedir: Soyu Nuh peygambere dayandrlan Osmanllar, Ouz'un ok kolundan Gk Han soyundan tremilerdir. Bu demektir ki, Osmanllar Kaylar'a mensup
deildir. nk 24 Ouz boyunun gsterildii emada Kay boyu Bozoklar'dan gelen Gn Han'dan treyen kol iindedir. Ne var ki, bu bilgi zaman iinde deiiklie uramtr. Kanuni'ye sunulmak zere yazd tevrihte Kemal Paazade, (14681534) baka bir kayna kullandn belirterek, Gk Han yerine 'Gn Han bin Ouz' diyerek Osmanl'y Kaylar iine sokuvermitir. Bundan sonraki tevrihlerde de bu ecere tekrar edilmitir. Acaba ortada bir harf hatas m vardr? Yahut byk zaferlere imzalarn atld Kanuni dneminde, Osmanllar ann perinlemek iin, atalarn bilinli olarak Ouzlar'n en prestijli boyu
Kaylar olarak m gstermek istemitir? Bu sorular kukusuz daha kapsaml aratrmalar gerektirmekle beraber ncelikle akademisyenleri ilgilendiriyor. Ancak bizim tarih kitaplar erevesinde zerinde durmak istediimiz, bu tp problemli konularn rencilere nasl aktarlddr. rneklerde grdmz gibi, bilgiler bir u noktadan, baka bir u noktaya tanm, bylelikle tarih ekillendirilmitir. Aslnda endie uyandran ve deitirilmesi gereken bu tavr-
dr. Zira, tarihin olduu gibi; tm problemli, tartmal yanlaryla sunulmas, hem eitim etii hem de rencilerin meraklarnn diri tutulmas asndan nemlidir. rneklere bakarak gryoruz ki, tartmas bitmemi, belirsizlik tayan konuda verilen bu kestirme cevap, doruluundan phe edilmeyecek kesin bir 'bilgi' olarak rencinin hafzasna kaznmaktadr. Dier bir deyile, bilgi adeta hap misali renciye yutturulmaktadr.
Osmanl Sultanlarnn soyaac (Topkapi Saray Mzesi).
HAZRLAYAN: NAZLI IRMAK

e-mail: peanaz@hotmail.com
Anadolu Sualt Hazineleri projesi
Batklar gn na kacak
ederek, bugne kadar 7 bin dal yaptn ve bunlarn tamamnn bilimsel aratrma amal olduunu syledi. Projenin ilk blmnde Yassada ve evresindeki 13 batktan grntlerin internette izlenebileceini ifade eden ve projenin nemini vurgulayan Turanl, Kltr Bakanh'nn Trkiye tantmnda nemli bir adm attn syledi. Kltr Bakanh'nn www.kultur.gov.tr web sitesinde yer alacak olan almalar Trke, ngilizce, Franszca, Almanca ve Rusa olarak yaymlanacak. Bunun dnda, Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi bakanlnda yrtlecek alma kapsamnda, bugne kadar bilinen batklarda inceleme yaplarak, son grntleri tespit edilecek ve bunlar detayl ekilde kataloglanacak. Bu kltrel zenginliklerin turizmin hizmetine de sunulmas amacyla, Gelibolu ve Bodrum'da birer 'Sualt Arkeoloji Park' kurulacak.
Bodrum Sualt Arkeoloji Enstits Aratrmalar Bakan Tufan Turanl (stte).
ualtndaki kltrel deerleriyle, Akdeniz'in en zengin lkesi olan Trkiye, bu zenginliini dnyaya internet araclyla tantyor. Kltr Bakanl tarafndan hazrlanan 'Anadolu'nun Sualt Hazineleri' projesi, Bodrum aklarndaki Yassada'ya yaplan dal ve bu daln internette yaymlanmasyla balad. Kltr Bakan stemihan Talay'm da katld proje alnda, Bodrum Sualt Arkeoloji Enstits Aratrmalar Bakan Tufan Turanl, Bodrum Sualt Arkeolojisi Mzesi Arkeologu Harun Ozda, spanyol kameraman Jose Moya ile eski mankenlerden Merve ldeniz. Yassada aklarnda 1993 ylnda batan Rodos gemisine dal yaptlar. Robot ve kamera araclyla kaydedilen grntler, ayn anda Kltr Bakanh'nn www.kultur.gov.tr adresindeki web sayfasnda 15 dakika sre ile yaymland. Geminin iindeki anforalar ve dier batk malze-
meler internette canl olarak gsterildi. Kltr Bakan stemihan Talay, Kltr Bakanh'nn bir web sitesinden Trkiye'ye ve dnyaya tantlmasn amaladklarn syledi. Bunun turizm asndan da nemli yararlar salayacan ve yreye youn bir ilgi domasna yol aacan belirten Talay, 2-3 yl srecek bir dnemde, Bodrum-Marmaris arasnda batklarn tespit edileceini, grntleneceini ve her trl kaydn elde edileceini aklad. Talay, Trkiye'nin sualt zenginliklerinin de turizm ve tantma amal kullanlabilmesi iin, baz istisnalar dnda, dal yasann kaldrlacan syledi. Buna gre, nemli batklarn bulunduu yerlerle askeri blgeler dndaki alanlarda sualt dallarna olanak tannmas amacyla bir alma balatld. Anadolu'nun Sualt Hazineleri projesinde bakanlk yapan Bodrum Sualt Arkeoloji Enstits Aratrmalar Bakan Tufan Turanl, yaklak 25 yldan beri denizlere daldn ifade
PTT Mzesi
"Bak postac geliyor, selam veriyor; herkes ona bakyor, merak ediyor..." te hepimizin ocukken rendiimiz bu nakarat, korkarm ki biz ocuklarmza retemeyeceiz. Mektup pullar ve pul koleksiyonlar da tarihe karacak. Nedeni ok basit. nk kada yazmyoruz artk. Yazdklarmz da gelien hayatlarmz gibi sanal. Mektuplamak yerini, 'akam bana bir mail atsana'ya brakal ok uzun zaman olmad. Ama araya telefon, cep telefonu gibi haberlemenin, teknoloji harikas rnleri kt. Postayla gelenler ise yalnzca mahkeme katlar, ihbar mektuplar, belki tek tk uluslararas gidip gelen mektuplar... Tabii en nemlisi de faturalar... Yitip gidenlerle deil de henz ulaamadklarmzla ilgileniriz nedense. Mesela stanbul'da Mays aynda bir PTT Mzesi aldn bilenlerin says, son model wapl cep telefonlarn bilenlerin 100'de birini bile oluturmaz herhalde. Sirkeci Postanesi'nin yanndaki yaklak yz yllk tarihi binada alan mze, 1800'l yllardan gnmze posta hizmetlerinin geirdii evrimi gzler nne seriyor: Posta hizmetlerinin Trkiye'de balad 23 Ekim 1840'dan, yani Posta Nezareti'nden gnmze PTT. Postac kyafetleri, mektup damgalar, pullar, posta kutular, PTT Mzesi'nde merakllarn bekliyor. Resmi tatil gnleri ve haftasonu dnda her gn saat 9.00 ile 17.00 saatleri arasnda rehber eliinde gezilen mzeye cretsiz girilebiliyor.
Akhava konserleri 11 yanda!

Geen yl deprem nedeniyle konserlerin son bir haftalk blmnn iptal edildii akhava konserleri, bu yl 27, 28 ve 29 Temmuz tarihlerinde Sezen Aksu ile balayacak. Sezen Aksu, Yunan sanat Haris Alexiou ile birlikte sahneye kacak .11. Akhava Tiyatrosu Konserler dizisi, Neet Erta, Candan Eretin, Goran Bregovi, Blent Ortagil gibi sanatlarla devam edecek. Etkinlik, 18 ve 19 Austos tarihlerinde Nilfer konserleriyle sona erecek.
N e m r u t ' a
k o r u m a
Uluslararas Nemrut Vakf Bakan Maurice Crijns, Nemrut Da'ndak eserlerin, UNESCO tarafndan Dnya Kltr Miras Listesi'ne alndn ve arkeoloji evrelerinde, 'Dnyann 8. Harikas' olarak tanmlandn belirterek, "Vakfmz, insanlk miras olan bu eserleri, gelecek kuaklara tamak iin her trl almay yapmaya hazr" diye konutu. Nemrut Da'nn 2 bin
150 metrelik doruunda bulunan ve Kommagene Krall dneminden kalan 2000 yllk dev tanr heykellerinin, doal nedenlerin yan sra, bilerek ya da bilmeyerek insanlar tarafndan tahrip edildiini kaydeden Crijns, Nemrut Da'ndaki eserlerin, uluslararas uzmanlarn katlm ile bilimsel veriler nda korunmas, her trl tahribattan kurtarlmas ve restorasyonu iin Uluslararas Nemrut Vakf'n kurduklarn syledi.
Blent Ortagil Austos'ta Akhava konserlerinde.
znik'te tiyatro kazs

Anadolu uygarlnn en nemli merkezlerinden Bursann znk ilesindeki Roma Tiyatrosu ve ini Frnlar kazlar balyor. Balkanlarda ziraatin ilk yapld yer olduu bildirilen Mentee Hy'ndeki kazlar yrtecek olan Hollandal arkeloglar, kaz ncesi hazrlklarn srdryor. Blgedeki arkeolojik kaz almalar hakknda aklama yapan Uluda niversitesi retim yesi Yrd. Do. Dr. Bedri Yalman, znik Seluk Mahallesi Saraybahe mevkiindeki akhava tiyatrosu kalntlarndaki kaz almalarnda, tiyatro alanndaki orkestrann baz blmlerinin ortaya karlacan kaydetti. Yalman, kaz a-
Medeniyetin ilk izleri

Hollanda Tarih ve Arkeoloji Enstits tarafndan Orhangazi Ilpnar ve Yeniehir Mentee hyklerindeki kaz almalarnda da medeniyetin ilk izleri aratrlyor. Hollanda Tarih ve Arkeoloji Enst i t s ' n d e n Dr. Jacob Roodenberg bakanlndaki ekip tarafndan Orhangazi ilesi yaknndaki hykte yaplan kaz almalarnda, st tabakada Bizans dnemine ait bir mezarlk bulunurken, alt tabakalarda ise kalkotik ve neolotik dnemlere ait yerleim yerlerine rastland. Ayrca, bu dneme ait balta, kemikten yaplm eitli aletler, pimi topraktan yaplan kaplar gnna karld. M 6000 ylna inen kltr katmanlar ile Bursa yresinin arkeolojik gemiine de k tutuluyor. Elde edilen bulgular sonucu, blgenin Balkanlarda ziraatin ilk balad yer olduunun anlalmas da hykteki kazlarn nemini artrd.
Metin And UNIMA'da

Prof. Dr. Metin And, Almanya'nn Madgeburg kentinde yaplan genel kurulda, Uluslararas Kukla Brl'nin (UMMA) onur yeliine getirildi. UNIMA Trkiye Milli Merkezi'nden yaplan yazl aklamaya gre, kukla ve glge oyunu sanatlaryla ilgilenen sanat, bilim adam, aratrmac ve tasarmclarn kurduu Uluslararas Kukla Brlii'nin genel kurulunda And, onur yeliine aday gsterildi. Prof. Dr. Metin And, kukla ve glge oyunuyla ilgili olarak yurtii ve yurtdnda yapt bilimsel almalar dolaysyla genel kurul yeleri tarafndan, UNIMA onur yesi seildi.
Akehir, mizah bakenti!

nl mizah ustas Nasrettin Hoca'nn yaad yer olan Konya'nn Akehir ilesinin 'mizah bakenti' yaplmas konusunda almalar balatlyor. Konya Turizm Mdr brahim Tekba yapt aklamada, Nasrettin Hoca'nn hayatn, sz ve davranlarn konu olan fkralarnn insanlar gldrrken dndrdn ve ykl bir mizah unsuru tadn dile getirdi. brahim Tekba, Akehir'in ve Nasrettin Hoca'nn dnya genelinde daha geni kapsaml tantmnn yaplmas gerektiine iaret ederek unlar syledi: "Nasrettin Hoca ile ilgili yeterli dokmantasyon yok. Biz bu konuda hazrlk yapmay, fkralar yabanc dile evirmeyi planlyoruz. yi bir tantm planlamasyla, Nasrettin Hoca'y tm insanla ulatrmak, bu anlamda, ilgili kurulularla ibirlii yaparak, Akehir'i de, dnya ve Trkiye'nin mizah bakenti yapmak istiyoruz."
lmalarnn 20 yldan beri srdn anlatt. MS. 2. yzylda Roma mparatoru Trajanus'u emriyle Bthynial Prokonsl Plinius'a yaptrd ve sahne ksmnda Roma ordusunun kullanld, sava ara ve gerelerinin kabartma olarak ilendii mermer frize sahip tiyatroda bulunan insan iskeletlerinin de antropolojik zellikleri belirlendi. znik'te dier nemli bir kaz da stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm adna Prof. Dr. Oktay Aslanapa tarafndan 1981 ylnda, "znik Kazlar' adyla balatld. almalar sonucunda, kent merkezindeki Ayasofya Mzesi'nin dousunda 2. Murat Hamam'nn yanndaki bo arsada, frn kalntlar bulundu.
Kefren piramidi yeniden alyor

Msr'n ikinci byk piramidi Kefren, bir yldr yrtlen onarm almalarnn ardndan yaknda yeniden ziyaretilere alyor. lkedeki 3 byk piramidin bulunduu Giza blgesi yetkililerinden Zahi Havas, 4 bin 500 yllk piramitteki onarm almalarnn bittiini ve piramidin, 'eskisinden daha arpc bir halde' turistlerin karsna
adaustalardansergi
Tem Sanat Galerisi, Nianta'ndaki etkinliklerini 31 Temmuz 2000'de iki katl mekannda at byk ustalardan gen ustalara uzanan karma bir resim ve heykel sergisiyle srdryor. Gerek dzenleme gerekse eserlerin seimiyle ok emek verilen bir sergi bu. Mevsim olarak, galeriler, ounlukla l dnemini yaarken, adeta bu imaj silmek istercesine st dzeyde ve dolu dolu. 20 Eyll'e kadar srecek bu sergide Hakk Anl, Zht Mridolu, Abidin Dino, Adnan Varnca, mer Kalesi, Oktay Anlanmert, Seyyit Bozdoan, Davood Emdadian (Azerbeycan), Mehmet Gler, Hseyin Ertun, Fevzi Karako, Abdlkadir ztrk, Gngr bliki, Salih Cokun, Fuat Acarolu, Glden Artun, Doron Elia (srail), Kemal nsoy, Talat Enlil, Yksel zen, Miharu Shiota (Japonya), Arslan (Rusya), Mithat en, Selim Altan, Grhan Ycel, Muhsin Kut ve Bilgehan Uzuner'in eserleri yer alyor.
kacan syledi. Havas, onarmdan nce piramidin iindeki klandrmann ortama uygun olmadn, almalar sonucunda ziyaretiler iin sihir ve gizem ortamn artracak bir hava yarattklarn belirtti. Duvarlardaki atlaklarn kum, su ve kaya tozlar kullanlarak onarldn kaydeden Havas, piramide daha fazla zarar gelmemesi amacyla bundan byle turistlerin kameralarla izleneceini syledi. Msr'da Keops, Kefran ve Mikerinos adl byk piramit her yl binlerce turist tarafndan ziyaret ediliyordu. Turizmciler Kefren piramitinin onarm almalarnn tamamlanmasyla turist saysnn artacan dnyor.
St. Sebastian'n gm heykelcii

St. Sebastian'n gm heykelcii, Londra'daki Christie's mzayede evindeki ak artrmada 2.9 milyon dolara satld. Old Master resimleri, fildii paralar ve mobilyalardan oluan bir koleksiyonun arasnda yer alan St. Sebastian'n gm figr iin denen parann, Avrupa'da imdiye kadar gm bir eser iin verilmi en byk fiyat olduu belirtiliyor. Sir Julius Wernher tarafndan 19. yzylda bir ara-
ya getirilen sz konusu koleksiyonun tamamysa, Christie's'deki akartrmada sadece iki saat iinde 30 milyon 380 bin dolara satld. Akartrmadan nce koleksiyonun 15 milyon dolara satlaca tahmininde bulunuluyordu. Sir Wernher'in koleksiyonunda yer alan 48.3 santimetre yksekliindeki, Gotik Alman ve talyan Rnesans zelliklerini tayan, gm St. Sebastian heykelciinin, Hans Holbein the Elder tarafndan yaplan bir tasarm esas alnarak hazrland belirtildi.
Londra'daki Christie's mzayede evi (stte).
Zeyyat Selimolu'nun ardndan...

zellikle yk kitaplar ve evirileriyle tannan yazar Zeyyat Selimolu, yakaland amansz hastalktan kurtulamayarak geen ay vefat etti. stanbul'da 1922 ylnda doan Zeyyat Selimolu, hikayeleri, Almanca'dan evirileri ve radyo oyunlaryla tannd. Konularn genellikle denizcilerin hareketli ve renkli hayatlarndan alarak, rahat bir anlatmla iledi. Trkeye kazandrd eviri eserlerin says 30'u buldu. 'Koca Denizde ki Nokta' adl oyunu, TRT Sanat dlleri Yarmas'nda Baar dl'ne deer grlen Selimolu, 'Rize'nin Kylerinden' balkl yazsyla Yunus Nadi Armaan'n kazand. Selimolu, 'Direin Tepesinde Bir Adam' adl hikaye kitabyla 1970 ylnda Sait Faik Armaan'n, "Koca Denizde ki Nokta' ile de 1973 ylnda Trk Dil Kurumu Hikaye dl'n ald. 'Derin Dondurucu in yk' adl kitabyla 1994 ylnda Haldun Taner yk dl'n kazanan Selimolu'nun son kitab, Mays 1999'da baslan 'Yeni Defterden Eski Deftere' oldu.
elmas ve altnla gelen zenginliklerin yan sra piyango ve 'casino' milyonerleri de belgeselin konular arasnda.
Konser Salonu'nda gerekletiriliyor. Deprem felaketi nedeniyle geen yl ertelenen yarma, belirtilen tarihlerde 18-32 ya snr iinde olan her milliyetten btn ses gruplarndaki (soprano, mezzosoprano, kontralto, tenor, bariton, bas) katlmclara ak. Jrisinde talya, Fransa ve Avusturya'nn nde gelen operalarnn genel mdr ve sanat ynetmenlerinin bulunduu an Yarmas'm, yurtdndaki sayl opera dergilerinin temsilcileri de izleyecekler. Katlm formlarnn yarmadan en ge 10 gn nce, 'Yap Kredi Kltr Merkezi, stiklal Caddesi No: 285 Kat: 5, 80050 Beyolu' adresindeki Yarma Sekreterlii'ne teslim edilmesi gerekiyor.
Dnyann ilk 'yzk ta' katalogu

Dnyada bugne kadar oluturulan ilk 'yzk ta katalou', Trkiye'de basld. Anadolu'nun klasik, Helenistik, Roma ve Bizans dnemlerine tarihlenen yzk ve yzk talarnn yer ald katalog, okuyucuyla bulutu. Yksel Erimtan koleksiyonundan seilen yzk talar ve yzklerden oluan 'Anadolu Antik Yzk Talan ve Yzkleri' adl katalog, ngilizce ve Trke olarak hazrland. nsz Kltr Bakam stemihan Talay tarafndan yazlan, Koray Konuk ve Melih Arslan'n imzasn tayan yayn, Anadolu'nun
NTV'de 'Muhteem Servet' belgeseli

Rockefeller'dan Kralie Elizabeth'e, Adnan Kak'dan, Bili Gates'e kadar dnyadaki pek ok nl servet sahibinin zengin olu klerini anlatan 'Fabulous Fortunes' (Muhteem Servet) belgeseli, Austos'da NTV'de yayna giriyor. Belgeselde 1900'den gnmze kadar geen srede dnyada yaanan savalar, bunalmlar, teknolojik geliimler de anlatlyor. Petrol,
Leyla Gencer an Yarmas

Yap Kredi Uluslararas Leyla Gencer an Yarmas bu yl, 29 Austos ile 4 Eyll 2000 tarihleri arasnda Cemal Reit Rey
1 0 0 Popler TARH/ Austos 2000
zengin kltr mirasnn tantlmasn amalyor. Katalag, Kuzey Amerika ve Bat Avrupa mzelerinde de korunan birok yzk ve yzk tann kymetli ve yar kymetli talar hakknda bilgi, yzk talarnn trleri, oyma teknikleri, bezeme eitleri, bezemelerin konular ve tarihlendirilmeleri gibi birok konuda geni bilgi sunuyor. Her yzk tann, yzn ve kil mhrn tek tek renkli fotoraflar, kalplarnn siyah-beyaz fotoraflar, izimleri ve geni tanmlarnn bulunduu katalog, 292 sayfa ve 258 renkli fotoraf levhasndan oluuyor.
George Clooney'den Vietnam filmi

Krfez Sava'n anlatan ' Kral'da rol alan Clooney, hu kez de bir Vietnam gazisinin hikayesini ileyen 'The Jacket' adl gerilim filminin yapmcln st-
Topkap'ya trilyonluk sistem!

Osmanl dnemine ait paha biilmez eserlerin sergilendii ve her yl binlerce turistin ziyafet ettii Topkap Sarayi Mzesi'nin gvenlik sistemi, 1.3 trilyona batan sona yenilenecek.ASELSAN'n kuraca sistem devreye girdiinde, mzeye giri-klar turnikeler araclyla gerekletirilecek. Turnikelerin iindeki metal dedektrler, gei yapan kiinin zerinde pheli bir cisim tespit ettiinde geie izin vermeyecek. Giri ve klar sk bir ekilde denetlenirken, ayn zamanda o anda mzede ka kiinin bulunduu da bilinebilecek. Ayrca mzedeki her mekan, hareketi! gvenlik kamerafanyia denetlenecek. Topkap Saray, yangna kar eitli alarmlarla donatlacak.
Kanal E'de Elvis ve Glenn Ford

Her ay sinema dnyasnn yldzlarndan birkann toplu gsterimini yapan Kanal E Austos ayn Elvis Presley ve Glenn Ford filmlerine ayrd. nl Rock'n Roll arkcs Elvis Prcsley'in 5 Austos'ta Gl Blues, 12 Austos'ta Blue Hawa, 19 Austos'ta Clambake ve 26 Austos'ta da Flamingstar filmleri yaynlanacak. Amerikal aktr Glenn Ford'un se 6,13,20 ve 27 Austos tarihlerinde Jubal, The Fastest Gun Alivc, Cimarron ve The Last Gun filmleri sinemaseverlerle buluacak. Glenn Ford sinema hayatna western filmleriyle balam ve oynad drst kanun adam
rolleriyle byk beeni kazanmt. 1960'larda salon filmlerinde de rol alan Glenn Ford'u Trk izleyicisi zellikle siyah beyaz televizyon gnlerinden tanyor.
lendi. Clooney ve ynetmen Steven Soderbergh, Vietnam Sava'n ileyen yapmda birlikte grev alacaklarn aklad. Marc Rocco'nun ynetecei gerilim filmi, haksz yere sulanan bir Vietnam gazisinin aclarndan uzaklamak iin yapt gemie yolculuklar ve sonunda adaleti bulmasn anlatyor. Clooney'nin rol alp almayaca henz belli olmayan filmin ekim tarihi daha saptanmad.
Popler TARH I Austos 2000 1 0 1
Tarihin komedisi olur mu?

Aslna bakarsanz, 'tarih' ile komediyi evlendiren filmler -etik adan- tarihe dayal birok filme gre daha tutarldrlar. nk yapmak istedikleri, tarihin verilerinden yola kp fantezi rn bir yk anlatmaktr.
HAMET TOPALOLU azreti Musa dada tek banadr. Birden davudi bir ses duyar ve nce nereden geldiini anlayamaz. Sonra farkna varr; Tanr kendisiyle konumaktadr. "Ey Musa" der Tanr, "Kullarm yanl yollara sapyor; benim onlara bahsettiim nimetlerden yararlanmak yerine birbirlerine dyorlar. Onlara doru yolu gstermek iin seni arac olarak setim. te emirlerim. Halkna oku ve doru yolu anlat!" Bir yldrm der akn ve rkek Musa'nn stne, hava dumanla dolar. Etraf sakinletiinde Musa'nn elinde ta tablet vardr. Musa dadan aa doru iner; insanlarn korku dolu baklar arasnda konumaya balar: "Ey insanlar! Tanr size doru yolu gstermem iin beni arac tayin etti. Ve size bu on be emri..." derken elindeki tabletlerden biri kayar ve yere dp dalr gider. Musa nce bir afallar fakat sonra kendisini abuk toparlar. Halkna dner ve devam eder: "Bu on emri gnderdi!" Bu ne bir fkra ne de Yahudilikle ilgili kkrtc bir sahte haber. Garip Musa karakteri, Mel Brooks'un 'Dnya Tarihi: Blm I' isimli filmindeki bir tipleme. Brooks'un tam anlamyla 'sulu-zrtlak' filmi sadece Musa'y deil, insanlarn varoluundan bu yana tarih kitaplarna gemi btn nl karakterleri ve nemli sreleri 'ti'ye alr. Tarihin komedisi olur mu? Neden olmasn? Aslna bakarsanz bu iki tr evlendiren filmler -etik adan- tarihe dayal birok filme gre daha tutarldr. nk yapmak istedikleri, tarihi bir ekilde deforme etmektir. Bu deformasyon kimi zaman Mel Brooks'un filminde olduu gibi tarihte varolan kii ve olaylar farkl sunularak yaplr kimi zaman da tarihin verilerinden yola kp tamamen fantezi rn ancak tarihsel sre iinde geen bir yk anlatarak. Televizyonlarn pek sevilen izgi filmlerinden Ta Devri'nin (The Flintstones) yeni sinema uyarlamas 'akmaktalar Ta Vegas'ta' ikinci tercihin kullanld bir film. Ta Devri, 1960 ylnda yaymlanmasndan bugne, poplaritesini korumay bilmi bir animasyon yapt. Forml basit: Modern yaam ta devrine tamak ve o gnn kurallarna gre yeniden canlandrmak. Ta
H
Son ekilen Ta Devri filmi de, 1960 ylnda yaymlanmasndan bugne, poplaritesini korumay bilmi tarihi bir ykden yola kyor.
krma fabrikasnda dzenli ileri olan Fred ve Barney'in fabrika giriinde kart basmalarndan, tatan gitarlaryla hava atan rock(!) sanatlarna, her ey ta devrinin absrd mizah anlayn kurmaya hizmet eder. Bu baarl forml 1960 ve 1994 yllarnn ardndan imdi de 2000 yapm bir filmle karmzda. Tabii alan animasyondan geree kaynca esprilerin dozu da artyor. *akmaktalar Rock Vegas'ta', adndan da anlalaca gibi kumar bakenti Las Vegas'n ta devri ekrisinde geiyor. Fred ve Barney Akademi'den mezun olup ta ocaklarnda kariyerlerine balam iki gen. Flrt ettikleri Wilma ve Betty'le bir haftasonu geirmek iin Ta Vegas'a (Rock Vegas'm en dz ve doru evirisi) giderler. Ta devrinin ilkellii
sonra izleyici ta devrinde geen bir yk izledii dncesinden uzaklap gncel yk rgsne kaplyor. te yandan Mel Brooks'un 'Dnya Tarihi' filminin yks direkt olarak tarihtir. Filmin ilk sahnesi insann maymundan geldii tezini temel alarak, maymunlarn drt ayak zerinden iki ayak zerine kalkmasn gsterir. Ardndan film kronolojik olarak tarihin akna bal kalr. Ta devri, yaznn bulunmas, On Emir, spanyol Engizisyonu, Fransz Devrimi... yknn uzun bir blm, Roma mparatorluu'nu anlatr. Sezar'n sarayn abartl bir ekilde karikatrze ederken sosyal yaama da gncel gndermeler yapar. siz kalm Romallar, sosyal gvenlik kurumu nnde kuyrua girer ve szlk maalarn alrlar. Brooks'un filmi tarihin en ok bilinen yk ve ortamlarn zellikle kullanr. Yapmak istenilen bilinenden yola kp yky ya da karakteri yar yolda farkllatrmaktr. Brooks, mizaha yklenmek iin tarihin nemli anlarnda aslnda "gerekten" ne yaandn anlatmaya alr. Tarihin btn ciddi figrleri komik karakterlere brnr (rnein Engizisyon rahipleri ayaklarnda haval sandaletlerle birer mzikal yldzna dnr ve ritmik dans gsterileriyle birlikte arklar syler). Film her tr ya-
sa, ahlaki kural ya da milletlerin tarihine ait kahramanlklar, saygn kurumlar esprilerin en acmaszlarna kurban eder. Tarih Mel Brooks iin ders alnacak deil dalga geilecek bir alandr. 'Ta Devri' serisi (eer Ta Vegas tutarsa devam gelecee benziyor) son dnem sinemasnda tarihi sadece komik bir arka plan, bir yola k noktas olarak kullanan mantn bir gstergesi... 70'li yllarn tarihi sorgulayan komedilerini grmek, artk pek mmkn olmayacaa benziyor!
Mel Brooks'un Dnya Tarihi filmi, her tr yasa, ahlaki kural ya da milletlerin tarihine ait kahramanlklar, esprilerin en acmaszlarna kurban ediyor (stte). Dnya Tarihi filminin banda Hz.Musa'nn 10 emri aklad sahne (solda).
zerine kurulu filmin silah tezatlar. Modern yaama kalplaryla ilkel aralar bir araya getirilerek tarihin grsel dizayn asndan ok da aydnlatlamayan sreci glnl ekilde tekrar kuruluyor. Ancak bir noktadan
Kara mizah cephesi

1970 yapm M.A.S.H. (Cephede Elence) filmi de tarihi, dalga geme malzemesi olarak kullanr. Ancak bu kez tarih-komedi ba farkl kurulmutur. Kore Sava'n konu alan filmin dili mizahtr ama rengi karadr. Robert Altman'n ynettii film cephedeki bir seyyar hastanede yaananlar zekice yazlm skelerle anlatrken savan anlamszl zerine de keskin bir eletiri getirir. Doktorlarn ve hastalarn kendilerine kurduklar elenceli dnya aslnda bir anlamda, yan balarnda yaanan savatan bir katr. Yaralanma, lm, sava bu seyyar hastanedeki karakterlerin gznde gnlk yaamn vazgeilmez bir parasdr. M.A.S.H.'in temelinde yakn tarihin nemli bir sreci yatar ve Altman tarihi mizah araclyla aktarrken herhangi bir deformasyon yapmaz. Sadece yaanan sava farkl bir psikolojiye ve mizaha dayanarak anlatr. M.A.S.H. ve benzeri filmler tarihin belirli kesitleriyle dalga geerler ama amalar tarihten bir ders alnmasdr.
Popler TARH / Austos 2000 . 1 0 3
Tanzimat Tiyatrosu'nun 'ilk'leri ya da.
Muhsin Erturul efsaneleri

Aydnlarmz bugn tiyatromuzda hemen ne varsa, bunlarn temellerinin Tanzimat dneminde atldn bilmez ya da bilmezlikten gelirler. zellikle 'Muhsin Erturul fanatikleri' her eyin onunla baladn sanr.
METIN AND edense tiyatroyla ilgilenen aydnlarmz tiyatromuzun gemiini pek bilmezler! Bugn tiyatromuzda hemen ne varsa bunlarn temellerinin Tanzimat dneminde atldn bilmezler ya da bilmezlikten gelirler. zellikle 'Muhsin Erturul fanatikleri' diye nitelendirebileceimiz bir kesim aydn, her eyin Muhsin Erturul ile baladn sanr. Oysa bu 'ilk'lerin aslnda hibiri doru deildir. Bu keden, bu 'ilk'lerden nemlisinin Tanzimat'tan kaynaklandn gstereceiz. Bir sanat dalnn gerek milad, onlar hi ilgilendirmez!.. Bu 'ilk'lerden n ve 'ilk'lerin kahraman nclerinin fotoraflarn da sayfalarmza aldk! '
Denmitir ki, Muhsin Erturul 1959'da stanbul'da 'semt tiyatrolar' amtr. Sz konusu tiyatrolar, Fatih, skdar ve Kadky'de almt...
SEMT TYATROLARI
Gll Agop (altta) ve Ahmet Fehim Efendi (sada).
Oysa Gll Agop, kurucusu olduu Osmanl Tiyatrosu iin Trke gsterim vermek tekelini devletten salarken, imzalad szlemede 'stanbul'un baz semtlerinde tiyatrolar amak' ykmlln de stlenmiti. Bunlar skdar, Tophane, Galata, Beyolu ve stanbul yakasnda gereklemi ve gsterimler vermeye balamlard.
BLGE TYATROLARI
Muhsin Erturul'un 'blge tiyatrolar' fikrini ilk ortaya atan kii olduuna inanlmtr... Oysa yalnzca 1956 ve 1958'de Muhsin Erturul bu konuda yaz yazm ve Fransa'daki 'Centres Dramatique'lerin benzerlerinin yaplmasn savunmutur. stelik, Cumhuriyet'in en nemli kltr kurumu
olan ve yurt dzeyinde her yerde kurulmu bulunan halkevleri rnei ortada dururken... Blge Tiyatrolar'n savunurken, Muhsin Erturul 'Devlet Tiyatrolar Genel Mdr' idi; elinde pek ok olanak vard, ama bunlar gerekletirememiti. Yalnz Bursa'da tiyatro alm onu da Bursa Valisi hsan
1 0 4 Popler TARH I Austos 2000
Sabri alayangil amt. Gariptir, en nemli kltr adamlarmzn kurduu "Kltr Giriimi" Aralk 1999'da Haldun Taner'in oyununu yasaklayan Kozanl Kaymakam'n knayan bir bildiri yaymlamlard. Bu bildiride yle bir cmleye yer verilmitir: "Trkiye'nin her ilesine ulaabilmek iin mrn vermi Muhsin Erturul gibi bir tiyatro adamnn..." Bir insana hayranlk duyabilirsiniz, yapt ilerden dolay onu vebilirsiniz; ama yapmad ilerden dolay onu vebilir misiniz? Oysa Tanzimat'ta air Ziya Paa Adana'da, Ahmet Vefik Paa Bursa'da, oyun yazar Ali Bey Trabzon'da valiyken, bulunduklar illerde tiyatro kurmulard. Ayrca Al Bey, Varna sancanda mutasarrfken, oradaki Bulgar ve Trk seyircilere Moliere
gsterimleri dzenlemitir. Ancak daha nemlisi, bir adamn tek bana, yardm grmeden Anadolu'nun eitli yerlerinde tiyatrolar kurup bunlar iin gerekli dekorlar yapp buralarda tiyatro gsterimleri balatmasdr. Bu kii Trk Tiyatrosu'nun en sekin ve ok ynl tiyatro adam Ahmet Fehim Efendi'dir. Ahmet Fehim u yerlerde tiyatro kurmutur: anakkale,
Tekirda, Ankara (iki tane), Sungurlu, aramba. Grlyor ki Tanzimat insanlar lafla, yazyla deil, kendi olanaklaryla bu fikri gerekletiriyorlard.
SRANU'UN MARFETLER
Tanzimat Tiyatrosu'nun, Muhsin Erturul sylenceleriyle balantl nc 'ilk'i, 'Hamlet' rolnn bir kadn sanatya oynatlmasdr. Muhsin Erturul nce 1954'te Hamlet'i Nur Sabuncu'ya oynatm, sonra da Ayla Algan'a; bir nc kadn sahneye kartmak isterken bu gereklememitir. Ancak bu Trkiye'de bir ilk midir? nk Tanzimat'n kadn oyuncularndan Siranu bir gsterimde Ophelia'y oynam, fotorafnda da grdnz gibi ayrca Hamlet'i de oynamtr.
Tanzimat'n kadn oyuncularndan Siranu Ophelia ve Hamlet rolnde sahnede (stte). Bursa'ya tiyatroyu gtren Ahmet Vefik Paa (sol altta).
Popler TARH/ Austos 2000 1 0 5
Trkiye rk ayrmcln ondan rendi
zgr Kunta Kinte

Yetmili yllarn sonunda Trkiye'de televizyon izleyicisi Kunta Kinte ve Toby ile tantnda, dnya tarihinin en kara sayfalarn oluturan rk ayrmcln ve Afrikal klelerin dramn da grmeye balad. Kkler dizisi, Tom Amca'nn Kulubesi'ni okumakta ge kalan topluma, siyah-beyaz ayrmnn sonularn gsterdi.
AYDN EROL
lex Harley'in Pulitzer dll roman 'Roots' yaymlandnda, bata Amerika olmak zere, tm dnyada byk yanklar uyandrd. zellikle Amerika'da sregelen rk ayrmcln gerek boyutlaryla gzler nne seren Kunta Kinte'nin hikayesi, tm dnyann il-
gisini bu konu zerine ekmiti. 22 Kasm 1979'da Hrriyet Gazetesi, "Kkler, Amerika'y kknden sarst" manetini atarken, hi de abartmyordu. Ancak bir detay da hemen iletiyordu okurlarna; "Amerikal zenciler, rk ayrm engelini ap ekonomik glklere takldlar." Kanl atma ve isyanlara
neden olan rk ayrmclnn anlatld 'Kkler / Roots' roman dizi haline getirildiinde ise, Trk televizyon izleyicisi de Kunta Kinte ve Toby'yle tanm, 'Tom Amca'nn Kulubesi'ni de renmi oldular. Artk sokaklarda, evlerdeki toplantlarda, otobslerde tek ey konuulmaya balanmt: 'Kkler'.
Kunta Kinte'nin defalarca denedii ka, sonunda bir ayann parmaklarna malolduunda, Trk insan kle tccarlarna lanetler yadrd. Kunta Kinte yalanp 'Toby' adn aldnda, iinde hl yaayan 'zgr olma istei', tm izleyiciden destek buluyordu. Birok lkenin 'ok satanlar" listelerinde birinci srada yer alan ve bu yerini uzun sre koruyan 'Kkler', televizyon dizisiyle de byk yanklar uyandrmt. Alex Haley'in, kk Afrika'da bulunan atalarnn Amerika'daki klelik yaantlarn ve yllar sonra zgrle kavumalarn anlatan dizi, yrekleri burkan bir sosyal olgunun tartlmasna neden olmutu. 'Roots'un ABC yapm televizyon dizisinin baars, romann ve yazarn nn daha da artrd. Sekiz gece pepee gsterilen sekiz blmlk dizinin en az birka blmn 130 milyon Amerikal seyretti. Dizinin son blm ise, btn rekorlar krarak tam 80 milyon seyirci buldu. Btn lkede, mterileri evde kalp diziyi seyretmeyi tercih ettikleri iin lokanta ve tiyatrolar zarara urad. Evlerinde davet verenler televizyonu konuklarn her vnden grebilecei bir
yere yerletirdiler. Margareth Mitchell'n yaymlad ve 1936 ylndan bu yana 21 milyon satarak eriilmesi g bir rekor kran 'Rzgar Gibi Get' kitabna da en byk rakip olarak yine 'Roots' gsteriliyordu. Amerika'da 12,50 dolar (o dnemde 22.5 TL ediyordu) ngiltere'de ise 6 stetline satlan 688 sayfalk kitabn yayn haklar, 13 lkedeki yaynevleri tarafndan satn alnmt. Amerika'nn birok kentinde 'Roots'un satld kitaplardan bu kitabn alnmas, artk olaan bir olay haline gelmiti. alnan kitaplar, New
York ve Washington'da sokaklarn kelerinde tanesi 5 dolara satlyordu. Los Angeles'de Alex Harley'in kitap imzalad bir kitapnn nnde 3 bin kiinin iinde sadece bir kitap imzalatmaya gelmi olan yalnz be kii vard. Alex Haley, imza gnyle ilgili ilgin anlarndan birini yle anlatmt: "Bazlar sekiz kitap birden imzalattlar. Bir kadn ise bana iki kitap uzatt ve birinin karnndaki bebek iin olduunu syledi."
Kunta Kinte'nin yks

1750 ylnda Bat Afrika'daki Gambia'da doan Kunta Kinte, 1767'de Lord Ligonier'in gemisiyle Amerika'da Maryland Annapolis'e getirilen 98 kleden biriydi (gemiyle ilgili dnemin gazete haberi, solda). Kunta Kinte yllar sren kleliine ramen Afnka'daki kkleriyle ban koparmad. 5. gbekten torunu Alex Harley, (Kkler kitabnn yazar) Kunta Kinte'nin doduu gn babas Omoro ve annesi Binta'nn ad verme treninde, adn hak edecek ruhu ve gc vermesi iin tanrya dua ettiklerini anlatyor. Alex Harley, Kkler kitabnda Kunta Kinte'den kendisine kadar tm aile fertlerini de sralyor. Kunta Kinte, kz Kizzy, torunu Horoz George, torununun ocuu Tom Murray, torununun torunu Cynthia Murray, 4. gbek torunu Alex, George ve Julius Harley.
HALT KIVANLA RADYO GNLER
Sezen Aksu ile bayram keyfi
adyoda ka kez zel program sundum, dorusu sayamam! Rakam tam hatrlamyorum; ama birkan da hi unutamam. Biri Trkan oray'la teki de Sezen Aksu ile... Sezen'in bugnknden de muzip zamanlar; c-
va gibi, esprisini patlatyor, kahkahasn da atyor. Zaten Sezen Aksu'yu uaa bindirmeyin de ne isterseniz yapar, bir tek uakta suratn asar. Bir ylba program sunuyoruz, 1982'yi 1983'e balayan gece. Girii yaptm, ylbayla yeni ylla lgili birka fantezi filan derken Sezen'i anons edeceim. Aynen yle dediimi gayet iyi hatrlyorum: - Byle gzel bir ylba gecesinde sizlerle birlikte olmak ne ho... Byk mutluluk bizim iin, nk yalnz deilim, yanmda... diye devam edecek ve Sezen Aksu'yu sunacam. Ama Sezen bu, durur mu?.. Benim, 'Yanmda...' dememle patlamaz m? - Ve alklarnzla Sezen Aksu! Sezen yava dedim... - Niye, radyo spikerleri hep byle barrlar ya alklarnzla falanca, alklarnzla filanca diye. Eee, ben falanca filanca olmadma gre, adm soyadm sylememden daha doal ne olabilir? - iyi ama, radyonun bir cid-
diyeti var. - Peki, sabahtan beri "Aman Sezen, bu gece ylba, millet ciddiyetten bkt, en akrak neeli bir yayn yapalm" diyen sen deil miydin? Dnn ki bunlar canl yaynda konuuyor Sezen... Herkes duyuyor, susturabilene akolsun; zaten 'Sus' desem, kimbilir ne der?.. 'Sezen'ciim' diye sze balayp havay yumuatmay denedim: - Peki yleyse programa balayalm. Sezen ne dese beenirsiniz: - Tamam imdi alklarnzla Halit Kvan! Ve ak ak ak diye alklamaya balamaz m? O aknlk iinde ben de, "Sezen'ciim biz bu ii alk iin mi yapyoruz?.." deyince, tabii Sezen de laf yaptrd: "Biliyorum canm, para iin yapyoruz; ama ayp olur diye yle dedim!" Ve program byle geti. Ertesi gn ylesine tebrik aldk ki, "Sezen Aksu ile ylba programnz harikayd! Ne iten, ne candan, ne tatlyd" dediler.
RADYO HAFTASI DERGSNDEN

22 Kasm 1952 tarihli sayda Ayhan Ik'n baroln oynad nl Kanun Namna' filminin tantm.
- Yahu! Bu ne cmb, mirasa m kondun? (1936 model Telefunken marka radyo ilan) 1 0 8 Popler TARH/ Austos 2000
50'li yllarda radyonun gzde yldzlarndan Daisy, Meftun Olga'n objektifinden.
Orhan Boran ve kamyoneti

Bizim radyo gnlerinin en popler spikerlerinden biriydi Orhan Boran. Bir dnem benim de altm BBC radyosundan dnd zaman yeniden stanbul Radyosu'na girdi. Onun yaratt Yuki karakteri yle tuttu ki uvallar dolusu mektup gelirdi. stanbul Radyosu'nda Orhan Boran'n ilk almaya balad gnler ise daha da ilgin. Radyonun o gnlerdeki en nemli zellii de naklen yayn arabasna sahip olmas... Orhan Boran'n 'Krmz kamyon' dedii bu araba, gnn teknolojisine gre stdyo olanaklaryla donatlm. Orhan Boran da 'ehirde Bu Hafta' adyla bir program hazrlyor. Bir hafta iinde stanbul'un hangi kesinde dinleyicilerin ilgisini ekecek bir olay olursa, gidiyor Orhan Boran ve o hadiseleri yerinde rportajlarla tespit ediyor. Naklen yayn kamyonunun damna kp mikrofonla oradan konuuyor, montaj ve kayt uzman Sabit Karamani de onlar plaa kaydediyor. Daha sonra 'Dinleyici Sesiyle stekler'i de yapan Orhan Boran'n radyo programlar yle popler olmutu ki, belki de bugnn televizyon canl yayn aralar bile bylesine tannmyor.
'Mesleimi Bulun' yarmas

Bir dnemin en popler yarmas... nl drt kii jri yesi; ama hepsinin gzleri bal. Hem de kaln k bile geirmeyen zel bir bantla. nllerin karsna biri geliyor: Bazen 'Bay Bilmece' bazen de 'Bayan Bilmece'... Yarmann sunucusu Orhan Boran'n ynetimi altnda, nller Bay veya Bayan Bilmece'ye 20 soru yneltiyorlar. 'Bilmece' kii sadece 'evet' ya da 'hayr' diye yant verebiliyor. Bu yantlarla da jrideki nller o kiinin mesleini buluyorlar. Bay ya da Bayan Bilmece, verdii yantlarn doruluuna veya yanllna gre, byk para dl kazanyor. Tam 1000 lira. Amerika, ngiltere ve Monte Carlo'da o dnem ok popler olan bu oyunu BP hazrlyordu stanbul Radyosu iin. Gazete kuprndeki fotorafta grdnz jri yeleri ise soldan saa yle idi: Kadife sesiyle Arjantin tangolar syleyen, ayn zamanda mizah yazar Seluk Kaskan, yannda nl tiyatro oyuncusu Toto Karaca, onun yannda ben Halit Kvan ve yine nl bir tiyatro oyuncusu Mcap Ofluolu.
AYRINTI
1938-1950 yllar arasnda radyo stdyolarnda mzik yaynlarnda kullanlan Philips 9559 mikrofon.
1938-1964 yllar arasnda radyo spikerlerinin masalarnda saat ayar vermek iin kullanlan Omega kronometre.
Popler TARH / Austos 2000 1 0 9
HAZRLAYAN: FGEN ONUR E R T A N
Birinci Dnya Sava'na tepeden bak;

Birinci Dnya Sava, o gnlerin Avrupas'nda, 'Byk Sava' diye adlandrlrd. arpmalarn eitli cephelerde gs gse srd, siperden sipere kurunlarn yadrld ve 'Sng tak, hcum' seslerinin yer ald bu savata, artk teknoloji de arlk kazanyordu. Hi aklnza gelir miydi, o byk savata kullanlan, birou hurdalkta yok olmu demir kular iin, bugn internette kapsaml bir web sitesinin varolaca... Birinci Dnya Sava'nn kk havaalan isimli bir sitede www.theaerodrome.com, gerekten birbirinden ilgin bilgiler sizi bekliyor. Sitede, Birinci Dnya Sava hava filosu asndan ele alnyor. lkelerine gre savaa katlan btn pilotlar iin zel sayfalarn zenle hazrland bu sitede, btn pilotlarn hayat hikyeleri, uular ve aldklar madalyalara da yer verilmi. Savan detay olarak kald bu site, havaclk tarihinin en nemli belgeleri de sayfalarn arasna serpitirilmi. Evet, Birinci Dnya Sava'na katlan btn uaklarn resimlerini, hatta teknik bilgilerini bu sayfalardan elde edebilirsiniz. Sava pilotlarnn duayenlerinin biyografilerini de siteden indirerek kendinize bir ariv oluturma olananz var. Kelime baznda arama da yaplan bu sitede, Birinci Dnya Sava'na gklerden katlan uaklar ve pilotlarla ilgili kitaplar, madalyalar, haberler ve forumlar da yer alyor. Birinci Dnya Sava iin hazrlanm ilgin bir baka site daha: www.worldwarl.com Birinci Dnya Sava'nn nternet Siperi isimli bu sitede, 'Byk Sava' ile ilgili birok linke ulamak mmkn. Tarihi fotoraf ve belgelerin sergilendii sayfalarda, savan ac yz btn plaklyla anlatlyor. Buradan, dier sitelere link balantlar da bulunuyor. Yine ayn konudaki dier siteleri de yle sralayabiliriz: www.spartacus.schoolnet.co.uk/FWW.htm: ngilizler'in Birinci Dnya Sava'ndaki roln anlatan bir site. www.ukans.edu/~kansite/ww_one/photos/greatwar.htm: lk byk savatan fotoraflara yer veriliyor. www.wwl-propaganda-cards.com: Birinci Dnya Sava'nda kullanlan propaganda kartlar ve posta kartlar sergileniyor.
Edebiyat tarihi: Anton ehov

nl edebiyat Anton ehov da internet ortamnda. te bu sayfalardan bazlar: www.geocities.com/Heartland/Bluffs/7745/chekhov.htm: Site, bir amatr tarafndan hazrlanm, ancak detaylar unutulmam. Hayat, eserleri ve ehov Mzesi'yle ilgili sayfalara buradan ulamak mmkn. www.imagi-nation.com/moonstruck/clsc6.htm: nl edebiyatnn yaam yksnn yan sra, dneminin dier yazarlarna hitaben kaleme ald mektuplara da sitede yer veriliyor. www.russia.net/country/moscow_chm.html: Bu site de ehov'un mze haline getirilen evini internet ortamna tayor.
Napolyon Bonapart ve kalpler

Tarihte, hep maddiyat ve sava yn ile ele alnr Napolyon Bonapart. Edebiyat alannda ise, 'romantik' taraf ve aklar dile getirilir... "Para, para, para" dedi; ardndan ordularn savatan savaa srkledi; peinden yz binler gitti... Nefret edildi, bir o kadar da sevildi... Tarihin nl komutan ve devlet adamlarndan Napolyon Bonapart hakknda, hemen hemen her dilde web sitesi hazrlanm. ou Franszca... nternette Napolyon'u okumak isteyenler iin ite birka ngilizce web sitesi: www.histotyplace.com/speeches/napoleon.htm: Bu sitede, Napolyon'un savalar, tutkular, aklar ve tabii ki hayat hikyesi yer alyor. www.ddg.com/LIS/InfoDesignF97/aim/index.html: Napolyon internet mzesi. Resimler, yaad yerler, savalar ve hayat hakknda sayfalar da var. www.nross.com/napoleon.htm: Bu sitede Napolyon'un sevdii kadnlar, aklar ve ocuklar kaleme alnm. Biyografisini de aklar ve savalaryla birlikte bu sayfalardan okuyabilirsiniz.
2000: Bach Yl
Barok mziin dev ustalarndan Johann Sebastian Bach, bu yl, doumunun 250. yldnmnde, ok farkl etkinliklerle anlyor. Bach'n internet dnyasnda da ayr bir yeri var. Zira Bach, adna en fazla web sitesi hazrlan sanatlardan biri: nl mzisyen iin bugne kadar, yarm milyonun zerinde sayfa hazrlanm elektronik ortamda. Klasik mzik merakllarnn zevkle inceleyecei bu sitelerden birkan sralayalm: www. islandnet. com/~arton/bqxjsb ach.html: 'Baroque Composers and Musicians' adl bu sitede, Bach'n hayat ve btn eserleri hakknda bilgiler yer alyor. Grsellikten fazla, yazya arlk veriliyor. www.jsbach.org/: US Bach homepage' adl site, sade ama kapsaml bir ekilde hazrlanm. Bu Bach sitesinde, nl sanatnn biyografisi ve btn almalar yer alyor. Sitede ayrca yllar itibariyle Bach'n besteleri, enstrmanlar ve fotoraflar da var. Bach iin dzenlenen festival ve konserlerin tam listesi ve dier Bach sitelerine de link bulunuyor. Sanatnn sevilen eserlerini midi formatnda download da edebilirsiniz. www.bachfaq.org: 'Bach fun site', Bach hakknda bilmek istediiniz her eyi ieriyor... www.uchicago.edu/~mao2/ bach.html: Bach'n yaptlarn bilgisayarnzdan dinlemek isterseniz bu siteyi ziyaret edin.
Osmanl Viyana kaplarnda

Osmanllar, Viyana kaplarna dayanp kenti gnlerce kuatma altnda tutarken, btn Avrupa'ya da korku salmlard. yle ki, internette Avusturya ve Viyana tarihiyle ilgili sitelerde, bu konudan ziyadesiyle bahsediliyor. zellikle de niversite sitelerinde... www.hillsdale.edu/dept/History/Documents/War/LouisXIV/1683Vienna-Siege.htm: Hillsdale niversitesi'nin web sitesinden ulalan bu sayfalarda, ngilizce olarak Viyana kuatmas hakknda detayl bilgiler bulunuyor, www.loyno.edu/~history/worldciv/ppoint/ottoman/ sldO12.htm: Osmanllar'n kentin evresinde kurduklar adrlarn, toplarn grntlerini ve temsili birok resmi, bu siteden elde edebilirsiniz, www.campus.northpark.edu/ hlstory/WebChron/EastEurope/ViennaBattlePlan.html: Bu sayfada ise Osmanl kuatmas altndaki Viyana'nn kapsaml bir plan yer alyor. www. campus. northpark.edu/ history/WebChron/ EastEurope/ ViennaSiege.html: Nortpark niversitesi'nin tarih Jan lII Sobieski: 1674-1696 blm rencilerinin And The Siege of Vienna of 1683 hazrlad bu sitede de Viyana kuatmas, temsili resimlerle anlatlyor.
Popler TARH I Austos 2000 . 1 1 1
Her austosta on binlerin topland Hacbekta
Anadolu Alevileri'nin gzbebei

Hac Bekta Veli'nin yaam yksn oluturan sylenceler, Hacbekta kasabasnn drt bir yannda bugn de yayor. Ama derghn eski halini bilenler o kadar az ki! O grkemli gnlerden geriye krk dkk anlar kalm...
MURAT KK
S
Hac Bekta Dergh'nn en nemli blmlerinin yer ald 'kinci Avlu' ve muhtemelen hnerli bir derviin kaleminden, derghn 19. yzyla ait bir grnts.
eksen iki yandaki Bahriye Uluta' karl souk bir k gn tanmtm. Kasabann yl boyu ak kalan tek oteline yerlemi, elimde teybim, gnlerdir kap kap dolayordum. K boyu derin bir sessizlie brnen kasaba sakinleri, anlamaya alan gzlerle bir sre szp sonra ieri buyur ediyorlard beni. Her defasnda gece yarlarna kadar sren sohbetin sonunda, gece kalmam iin srar ediliyor, krk yllk dost gibi glkle ayrlyorduk. Derghn st yanndaki Bala Mahallesi'nin ara sokaklarnda yrrken, gece boyunca anlatlan btn o mucizelerle dolu y-
klerin etkisiyle dervileri dnyordum. Derghn avlu kapsna ulatmda sanki meydan evinden ykselen saz ve keman sesini duyabilirmiim gibi geliyordu bana. nc gnmd sanyorum. Gmnda kasabann evresinde ve aa mahallelerde fotoraf iin epeyce dolatktan sonra kapsn aldmda, Bahriye Uluta beni gler yzle evine davet edip smscak kuburnu, yourt ve ky ekmei eliinde dergahn eski gnlerini bir hayal alemi gibi anlatmt. Hacbekta halk iin derghn nemini ilk kez belki de o gn farkettim. Bozkrn ortasnda baclktan arcla, deir-
mencilikten, onniks imalatna, pek ok alanda adeta bir mucize gerekletirilmiti.

DERGHTA YAAM
Nevehir'e bal Hacbekta ilesi bugn de Anadolu Alevileri'nin gzbebeidir. Her yl austos aynn ikinci haftas, drt bir yandan gelen on binlerce konuu arlar. Kasabaya adn veren Hac Bekta Veli, retisinin temellerini burada atm. Bir zamanlar Bektailik'e gnl vermi dervilerin hizmet ettii Hac Bekta Dergh, inan merkezi olmann yan sra, geni arazileri, en gzel araplk zmlerin yetitirildii balar, deirmenleri ve tuz ocaklar ile
1 1 2 Popler TARH / Austos 2000
dev bir ekonomik iletmeymi ayn zamanda. Kasabaya kilometre uzaklkta bulunan Dedeba, ortaklaa bir iftlik gibi ynetilir, balarnda bulunan 'baba', dervileriyle beraber arclk, baclk yapar, tarlalar srlr, ekilir ve bir grup dervi srekli burada yaarm. evredeki kylerden K z - | lz'de, licek'te Alolu iftlii'nin karsnda ve hemen hyn yan bandaki derede kurulu deirmenler, Cumhuriyet sonras gelien sanayiye ok fazla direnemeyip tarihe karmlar. Seksen sekiz yandaki Ykup Grses, derghn son post -niini Salih Niyazi Dedebaba zamannda, buhar gc ile alan ilk deirmenin kuruluunu hatrlyor. Dedebaba'nn, Hrka Da'ndaki kmr madenini ileterek dergha yeni bir gelir kaps atn belirten Grses, Glehir'den getirilen kazann Dedepnar'nn st ksmna kurulduunu, deirmenin buhar gc ile altn anlatyor. Dergh kapandktan sonra kazan da sklp Nevehir'e gtrlm. Grses'e derghtaki gnlk ileri soruyoruz: "Derviler derghta hademe-i has diye isimlendirilirlerdi. Balm Sultan'dan sonra mcerretlii kabul edip tm benliklerini buraya adamlar. Tarlalarda, balarda alr, arclk yapar, derghn gnlk ihtiyalarn karlar ve gelen misafirlerin arlanmas ile megul olurlard. Hac Bekta evlatlaryla hizmet yarndaydlar" diyor.
Hac Bekta Veli kimdir?

Horasan'n Niabur ehrinde dnyaya gelen Hac Bekta Veli'nin doum tarihi konusunda farkl yaklamlar ne srlmektedir. Tartmalar onun Yenieri ordusunun kuruluunda rol alp almad etrafnda younlamakta, kimi kaynaklar 1209, kimileri ise 1247'de doduunu belirtmektedir. 16. yzylda bir Bektai dervii tarafndan kaleme alnan ve Abdlbaki Glpinarl'nn gnmz Trkesine evirdii Velayetname'de, Ahmet Yesevi'nin halifelerinden Lokman Perende'nin rencisi olduu ve Anadolu'ya gnderildii sylenir. Hac Bekta Veli'nin Anadolu'ya kardei Mente ile birlikte geldiini, Mente'in Babai ayaklanmasna katlanlar arasnda yer aldn ve Malya Ovas'nda Seluklu ordusuyla yaplan son savata hayatn yitirdiini, yenilginin ardndan Hac Bekta'n Sulucakarahyk'e gelip yerletiini, burada retisini yaymaya baladn, Akpaazade'nin 1478 ylnda kaleme ald vekaynameden reniyoruz.
Anonim bir halk resmi: Hac Bekta Veli'nin kucanda, 'gl' ve 'zayf simgeleyen aslan ve ceylan, bir arada...
olamayacan ne srerken, elebiler, Velayetname'de anlatlan mucize ile onun nefes evlad olduklarn sylerler. yle grnyor ki bu rekabet Yakup Grses'in ocukluk yllarnda elebi Postu'nda oturan Cemalettin Efendi ile babaganln temsilcisi Salih Niyazi Dedebaba arasnda tm younluu ile yaanm. BAHRYE ULUTAS'IN ANILARI Bahriye Uluta o gnden bugne adlar anlan kimi dervileri hatrlyor. "Muhtar Baba" diyor, "misafirevinin babasyd. Sonra Arslan Baba vard, Dervi Beyazt vard, Bedro vard". Dergh kapatldktan sonra tm derviler ayrlp gittikleri halde Dervi Bedro kasabada kalp oluk ocua karm. Peki ne yapard Bedro? "Bedro dta hizmet ederdi. avlu var derghta. Byk avluda hizmet edenler iftlik ilerinde senelerce alrlard. Kabiliyetli, hsnniyet ile stk- candan dergaha bal olanlar ikinci avluya alnrd. Birinci avluda iftilik yaplrd. At hayvan yetitirilirdi. Frnda ekmek yaparlard, alara, kimsesizlere yemek datlrd. kinci avluda gelen misafirlerin yemesine imesine hizmet edilirdi. Meydanevinde cem yaplrd. Caminin yeri Akcennet Meydanl idi. Padiah deiip clus olduu zaman Yenierilerden bir temsil heyeti gelir, dedebaba ya da elebi dua eder, srtlarn svazlard. Mu-
kaddes bir yerdi o meydanlk. Onun iin Akcennet Meydanl denilirdi. kinci Sultan Mahmut zamannda cami yapld."
BOZKIRDAK MUCZE
ilehane'deki dilek aac ve Hacbekta kasabasnn genel grnts (altta).
BEKTALN K KOLU Bu konu zerinde biraz durmakta yarar var. Bektailik gnmzde de iki ana kola sahiptir. elebiler olarak bilinen ve Hac Bekta Veli'nin soyundan geldikleri belirtilen 'dedegan' kolu ile genel olarak derghn ynetiminde etkili Arnavut asll babalarn temsil ettii 'babagan' srei arasnda yzlerce yl sren tarihsel bir rekabet sz konusudur. Balm Sultan ile belli bir sistematie oturtulan 'babagan' gelenek Hac Bekta'n hi evlenmemi yani 'mcerret' olduunu, bu nedenle ocuklar
Dergh, kasaba evresindeki balarda, bahelerde, tarla ve deirmenlerde gerekletirilen retimin planland merkez konumundayd ve bu retime uygun bir yaplanmaya sahipti. Gerektiinde mevsimlik ii olarak alan kyllerle birlikte her ie koan 'dervi'ler 'baba'larn gzetiminde alr, dergh ynetimine tartlmaz bir otorite ile hakim 'dedebaba'ya danlarak iler yrtlrd. lk avludan ieriye girildiinde hemen sa tarafta, bir zamanlar, tarm ii ile uraan dervilerin yatt binalar yer alrm. 1964 ylnda mze al dolaysyla yaplan dzenleme srasnda bu binalar yktrlarak avlu geniletilmi. Her gn daha ortalk madan uyanan derviler avluda yer alan 'ler emesi'nde yzlerini ykayp Aevi'ne ynelirlermi. ler emesi, Aleviliin temeli saylan 'Hak-Muhammed-Ali'yi simgeliyor. Kapdan girdiinizde sada Arslanl eme yer alr. emenin suyu, hemen n taraftaki havuza dklmektedir. Hem Arslanl eme'nin, hem de ilk avludaki ler emesi'nin suyu bu havuza akar, buradan bir kanalla, meydan talarn geerek Hazret Avlusu'na, oradan da Has Bahe'ye giderdi. Eskiden emenin yanndaki kapdan Ekmek Evi'ne geilebilirmi. Sonralar, harap olduu iin yktrlm. Derghn ekmek ihtiyac burada karlanrd. Ekmek Evi kapsnn hemen yanndaki ikinci kapdan merdivenle, Aevi Babas'nn konuklarn
arlad kke klrd. Bu kat imdi Hac Bekta Mzesi iin mdr ve mstahdem odalar olarak dzenlenmi. Tekrar aaya inip revaklarn altndan saa doru ilerlediimizde Aevi'nin asl giriine geliriz. 'Kara Kazan'n bulunduu salona, iki kk koridordan geerek girilir. Koridorlar geip, doruca yrndnde, kemerli bir kapdan salona ulalr. ELEB KONAKLARI Hac Bekta Dergh belirli dnemler dnda genellikle 'babagan' Bektailiin kontrolnde olmu. Buna karlk Hac Bekta Veli evlad olduklarna inanlan elebiler, derghn hemen alt yannda ina ettikleri konaklarda ziyaretilerini kabul etmiler. Bu konaklarn, en az iki yz yllk olduu syleniyor. elebi ailesinin son postniini Veliyettin Ulusoy, binalarn iini grme isteimizi krmyor. Ayn zamanda bir mimar olan Ulusoy ile yaplarn zelliklerini konuuyoruz. Her konan mutlaka klk ve yazlk odalardan olutuunu belirtiyor. Klk odalar evlerin gneydouya bakan cephelerinde. Doudaki duvarlara mutlaka birer pencere aldndan, zellikle sabah gneini alr ve genel olarak da gneydouya bakt iin gn boyu k hi eksik olmazm. ULUSOYLAR ALES Bugn Ulusoylar olarak tannan elebi ailesinin hep bir arada olduu yllarda, konaklarda yaam i ieymi. Aralarda yer alan kaplarla bir konaktan dierine gemek mmknm. Byk aile yaps dalp binalar elebi Veliyettn Efendi zamannda ocuklar arasnda pay edilince aradaki gei-
Ykup Grses, Hac Bekta Dergh'nn haziresindeki elebi mezarlarnn nnde. Bektailii belli bir sistematie kavuturan Balm Sultan'n yatt trbe (altta).
ler de kapatlm. Nevehir yolunun hemen altnda kalan evler Celalettin elebi'nin, alt ksmda yer alan yaplar ise Veliyettin elebi'nin ocuklar ve torunlarna kalm. 1964 ylndan bu yana mze olarak korunan Hac Bekta Dergh, elebi konaklarndan ok daha ansl kukusuz ama dervilerin bir zamanlar araplk zm yetitirdii Dedeba'nn sadece ad ulaabilmi gnmze. Salih Niyazi Dedebaba Arnavutluk'a giderken, derviler birer birer ayrlm derghtan. elebilerin torunlar ise artk bykehirlerde yayor. Yaz aylarnda birka hafta uradklar tarihi konaklar, k boyunca grkemli gemiin anlaryla ba baa.
Bektailik nedir?
Hz. Ali ve oullarnn, Emevi saltanatnn kurucular Muaviye ve Yezid tarafndan hile ve iddet yolu ile hilafetten uzaklatrlmalar, sadece Arap yarmadasnda deil, slamiyeti kabul etmi ran ve Horasan steplerinde yaayan gebe toplumlar da yasa boar. Ortodoks slam'n Snnet'ine uymada sergilenen gnlszlk, atalar kltrn srdrme arzusuyla birletiinde, saz ve semah ile bambaka bir inan gelenei yaratlm, bu gelenek medrese ulemasnn fkesine karn ondan olabildiince uzak durarak varln korumay baarmtr. Bu nedenle Aleviliin kltrel kklerinden biri, Trkmen gerlere mihmandarlk eden Horasan yaylalarndadr. Horasan'dan Anadolu'ya gelen Hac Bekta Veli de bu gelenein temsilcilerindendir. Alevi Bektai retisinin dnsel temelini ise insann olgunlamas ve Tanrya ulamas yolunda iselletirilmesi gereken 'drt kap' ilkesiyle zetleyebiliriz. 'Drt Kap', 'insan- kamil' olma yolunda almas gereken drt aamay anlatr. Alevilik 'ocakzade' ad verilen ve Hz. Muhammed ile Hz. Ali'nin soyundan geldiine inanlan 'dede'ler ve onlara bal 'talip'ler araclyla halk arasnda yaygn ekilde yaanrken, Bektailiin Babagan kolu daha ok bir tarikat yaplanmas olarak ne km ve giderek ehirli, kozmopolit bir kltrden beslenmitir.
Kitapsever ve kitap bilirlerin mekn
Mteferrika da tarih gnleri

Sahaf Mteferrika, Ltf Seymen'in Kastamonu'da izgi roman satt gnlerden bugne tad onlarca yllk birikimle ortaya km. Seymen sahaflar, dzen bozukluklarndan ynetim yanllarna kadar, pek ok sivri konunun konuulduu bir eit 'fesat yuvas' olarak adlandryor.
KANSU SARMAN ahaf Mteferrika, Kadky yakasnn en bilinen kitaplarndan biri. Dkkan, iskelenin yaknlarndaki Mhrdar caddesi zerinde bulunan 66 nolu apartmann birinci katnda. 'Mteferrika' yani Ltf Seymen sahaflar arasnda tarih dkn, Kastamonu tutkunu olarak tannr. Ama Mteferrika'nn farkn ortaya koyan, cumartesi gnleri yaplmas gelenek haline gelen tarih bulumalardr. Ben de Ltf Seymen'le rportajmza, tarihi Necdet Sakaolu'nun her konumamzda srarla katlmam istedii 'Mteferrika tarih bulumalar'n sorarak baladm. > Neler konuuluyor, kimler katlyor bu tarih bulumalarna? Kitap dkkanlar zellikle de sahaflar bir eit fesat yuvalardr. Buralarda genel nizam bozukluu, iyi gitmeyen devlet ileri urasndan burasndan ekitirildii gibi, kitaplar hakknda da eitli szler sarfedilir. Ele geirilmesi gereken ya da tam ele geirilmek zereyken yitip giden bir kitabn yks, zerinde allan herhangi bir konu, aranlan bir makale, film senaryosu oluturmak iin gerekli bir kitap, arkasna kargack burgack eski harflerle not dnlm bir fotoraf zerinde saatlerce konuulur. Katlanlar da hep kendi dallarnn uzmanlardr; Nuri Akbayar, Necdet Sakaolu, Sabri Koz, Erol yepazarc, Ferda Anaoul, Fahri Aral, Mustafa Duman, Nedret li ve Cengiz Kahraman. Bir de geen k kaybettiimiz ve yokluunu srekli hissettiimiz Necmettin Hilav.
> Siz nasl sahaf oldunuz?
Ltf Seymen 7 yldr kard Mteferrika dergisiyle, bir eit kitap kazs yaptklarn sylyor.
ocukluumun getii Kastamonu Cide'de izgi roman sattm ve kiraladm barakay da bu iin iine sokarsak, 13 yamdan beri kitap alr satarm. Btn mektep hayatm boyunca kendimi ktphane-kitaplk1 1 6 Popler TARH/ Austos 2000
kltr kollarna setirdim. Ortaokulun ktphanesi denize bakard ve retmenlere yakalanmadan sigara iip kitap okuduum bir mekand. niversite yllarnda da stanbul'un eitli yerlerindeki hurdac ve eskici dkkanlarn kefettim. Sonra sahaflar arsna topladklarmn bir ksmn gtrp satmaya baladm. Eski deyimle bir eit bohaclk yani. Kadky'e 1979'da geldim. 60'de sergicilie baladm. Sahaf olarak Sami nal, Feridun Berkz, Ferda Anaoul ve Kemal zdemir'in dkkanlar vard. 1984'de Kafkas Pasaj'nda, 1987'den beri de Akmar Pasaj'nda sahaflk yaptm. 6 yldr da imdiki yerimdeyim.
> Biraz da sahaf mterisinden konualm... Bu soruyu sahaf mterisi deil de 'kitap alcs' diye cevaplarsak iki gruba ayrabiliriz. Okur ve mteri. Bize gelenler bence okur snflamas iinde deerlendirilmeli. Onlar kitab genellikle bilerek ve isteyerek toplarlar. Kitap onlarn yaamnda nemli bir yer tutar. Vakit ldrmek iin deil, renmek iin okurlar. Yeme ime trnden bir beslenmenin ihtiyacyla kitaba sahip olmak isterler. Akademisyen, alayl, aratrmac ya da merakl; hepsi kitapperver, kitapbilir ya da kitapseverdir. ou belli bir konuda (tarih, folklor, stanbul...) uzmandr. Kitabn yan sra belge, fotoraf, kartpostal vb. toplarlar. Kitabn satn alnmas, okunmas, korunmas ve biriktirilmesi aamalarnda bakalaryla (ounlukla evdekilerden biriyle) savarlar, olmazsa yalan sylerler. Sahaf bu tr alcdan ok ey renir ve renme ounlukla karlkldr. Sorulan sorular, kitabn, belgenin aranma nedenleri... Sahafla mterisi arasndaki iliki balangta ters rzgar ya da elektriklenmeye maruz kalmamsa iyi bir ahbapla, ounlukla da dostlua doru kayar gider zaten.
Kitaplk ve Matbaaclk Dergisi Ariv: Emin Nedret li Yl: 1912 Tel: (0 216) 346 73 52
ark Ticaret Yllklar Ariv: Turgut Kut Yl: 1868-1945 Tel: (0 212) 292 47 47
Kitap tarihimiz iin arkeolojik kaz

Ltf Seymen, 1993 ylndan bu yana 'Mteferrika' adyla bir kitabiyat dergisi karyor. imdilerde on yedincisi yaymlanacak dergiyle ilgili, Seymen unlar sylyor: "Mteferrika bir aile dergisi. Bunun altn izmek gerekiyor. Yazarlaryla, danma kuruluyla, katkda bulunanlaryla, dizgi ve matbaacsyla, okuruyla kitapsever ve kitapbilir insanlar bir araya getiren olduka byk bir ailenin dergisi. Bata, ne yapmak istediimize karar verdik. Kitap ve kitaplkla ilgili her eyi bir araya getirmeye almak. Bir eit kaz almas. 'Kitap ve kitaplk', 'Gnmzde kitaplar', 'Kitap belleteni' gibi bizden nceki dergiler ounlukla gncel olana ynelmilerdi. Biz gemii kurcalamaya baladk. Ayptr sylemesi, kitap tarihimiz konusunda arkeolojik kaz yapan ve okuru kitap toplamak konusunda ynlendiren ilk dergi Mteferrika'dr."
Trkiye'nin Siyasal Andlamalar Yazan : smail Soysal Yl: 1991 Sahaf: Simurg Tel: (0 212) 292 27 12
Popler TARH I Austos 2000 . 1 1 7
BUR
Osmanl'da Aslan: Esed

Bu burla Hz. Ali arasnda bir iliki kurulur. Ay, Esed burcuna gelince yaplmas olumlu yorumlanan iler arasnda, ulu kiilere dertlerini sylemek de vardr.
METIN AND
smanl'da her bur bir veya iki gezegenin ev veya hanesidir ya da beytidir. Yalnz Gne'in ve Ay'n birer beyti vardr. Ortadan iki yarm daireye ayrlmakta, bir yarm daire Esed (Aslan) burcu ile teki yarm daire ise Seretn (Yenge) burcundan balamaktadr. Birinci yarm daire Cedi (Olak), ikinci yarm daire ise Devi (Kova) burcuyla bitmektedir.
Esed burcunda Gne ok etkili olduundan buna Burc- r de denilir. Hz. Ali'nin de aslanla ilgili eitli adlar (esed-ullah, esed-ullah-il-galip gibi) vardr, bu burla Hz. Ali arasnda bir iliki kurulur. inde yirmi yedi, dnda be yldz bulunur. Yldzlarndan birinin ad Tart, drt yldza Cebire, birine Zbre, bir bakasna Zaneb-l esed ya da Sarfe denilir. Kamer (ay) Esed burcuna gelince ie balamak, padiah grmek, ulu kiilere dertlerini sylemek, dman zerine gitmek, savamak, sava aralarn hazrlamak, tlsm yazmak, yemin etmek olumlu yorumlanmtr. Minyatrlerde, ounlukla aslanla gsterilir.
Osmanl'da bur adlar

Ko Boa kizler Yenge Aslan Baak Terazi Akrep Yay Olak Kova Balk Hamel Sevr Cevza Seretn Esed Smble Mizan Akreb Kavs Cedi Devi Hut
Bu sayfada kullanlan minyatrler, iki kaynaktan salanmtr: Londra British Library ve Topkap Saray Mzesi arivleri. Topkap Saray Mzesi'nden alnan minyatr 18. yzyla aittir. Dier minyatr ise 16. yzylda yaplmtr.
ALBMLERDEN
HAZRLAYAN: O K A N ZFERENDEC
DEMIRELVE FOTOMODELLER
Trk politika tarihi sahnesinde yer ald uzun yllar boyunca Sleyman Demirel'in yz binlerce kare fotoraf ekildi. Arivlerde, Ardahan'dan Kazakistan'a bambaka corafyalarda yzlerce gen kzla fotoraflanmtr Demirel. Ama arkasndaki not, fotoraf farkl klyor: Filiz Ayker, 19 yanda, fotomodel. Deniz nal, 19 yanda, fotomodel. ORHAN DURU ARVNDEN
DAVETLERDEK KARAGZ
Yeryznn drt bir yannda hem eitim hem de elence dnyasnda nemli yeri olan kuklalar ve glge oyunlar, bir zamanlar lkemizde de evlerde verilen partilerde revataym. Fotoraf, Maya Sanat Galerisi etrafnda toplad sanat evresine katklaryla olduu kadar dublajclyla da unutulmaz isimlerden Adalet Cimcoz'un ili 'deki evinde ekilmi. Soldan saa; air-yazar Nevzat stn, Adalet Cimcoz, piyanist Magda Rufer ve Karagz ustas. SABAHATTN EYUBOLU ARVNDEN
TANDOGAN MEYDANIMDA OGN...

Ik Yenersu, Tandoan Meydan'nda konuma yapyor; 1960 ihtilaline giden gnlerde genlik kpr kpr... Kalabalk dinleyici grubunun sol tarafnda, hemen ndeki Grer Aykal. Ik Yenersu, "Konservatuvardan pek ok kii vard izleyiciler arasnda" diyor o gne dair. IIK YENERSU ARVNDEN
KORUTRK ALES
etin Altan'n "denizci militerlere" duyduu sempatinin nedenlerinden biri olarak deerlendirdii, "ada bir cumhurbakan olma dzeyini hi bozmam olan" nitelemesini yapt Koramiral Fahri Korutrk, Nisan 1973'te 5. Cumhurbakan olarak greve balamt. Olu Osman Korutrk, Fahri Korutrk'n cumhurbakanl srasnda evlendi. Davetlileri arasnda o sralar Genelkurmay Bakan olan Kenan Evren'in de bulunduu Suzan-Osman Korutrk'n nikh fotoraflarnda, soldaki iki kii Necdet Evliyagil ve daha sonra CHP Genel Sekreteri de olan Orhan Eybolu... ORHAN DURU ARVNDEN
PARATLERMZ
Ankara Trkkuu Parat Okulu'nda ekilmi bu fotorafla ilgili olarak, "Parat Okulu Mdr Sami Hoca ile sanyorum 1965'te ekilmiti" diyor Adnan abuk. O gn yaptklar bir atlay sonras ekilmi bu fotoraftaki genler, ayn zamanda askerlere parat hocal da yapyorlard. lerinden biri; Sadk Sindel daha sonra Uu Okulu Mdr, Tuna Atc ise Parat Okulu Mdr olmular. ADNAN ABUK ARVNDEN
MIT BAYAZOLU
aylar 40'a yakn romanyla nlenmi olan Hseyin Rahmi Grpnar, 80 yllk mrnn son 30 yln Heybeliada'da geirmiti. Adann Burgaz'a bakan cephesinde, kendi imkanlaryla yaptrd evini hayat arkada Miralay Hulusi Bey ve baz yadigar akrabalaryla paylayordu. katl, cephesinden de deniz grnen karkas bina, genel yerleimin ok uzanda, orman iinde ve ok yorucu bir yokula trmanlan bir tepenin yamacnda ina edilmiti. Yazarn kendine insanlardan uzakta bir yer semesi, seyrek de olsa ziyaretine gelen dostlarnn, yolun uzaklndan, faytonlarn kmay reddettii yokularn dikliinden ikayeti olmalarna yol ayordu. Devrinin nemsenen kadn airlerinden kfe Nihal, bir defasnda, "Buraya gelmek iin tayyareye binmeli," diye sitem edince yazar, "Hakknz var, benim evin yolu benden daha mehurdur" karln vermiti.
MARAZI BR KLK
Hseyin Rahmi, her k Heybeliada'daki kkne kapanr, kitaplarn arasnda, dnceleri
ve yazlaryla vakit geirir, durmadan alrd. Ancak yaza doru, martlar kzmaya, havalar dzelmeye balaynca dar kmaya balard. Her sabah erkenden kalkar, sve usul jimnastik yaptktan sonra banyoya girerdi. zellikle el ve ayak temizliine maraz derece dknd. Kimsenin elini skmaz, kimseye el ptrmez, daima eldivenle gezerdi. Gzel bir Peugeot bisikleti vard, onunla gezmeyi ok severdi. leden nce baheyle megul olur, Hulusi Bey ile -sonradan ikisinin de gmlecei me-
zarln nnden de geen- kk turu yaptktan sonra, ge saatlere kadar almak zere odasna kapanrd.
EVE DKNLK...
Evine ok dknd ve gayet gzel demiti. Misafir kabul salonu Avrupai tarzda mobilyalarla dekore edilmiti. Yemek de bu salonda yenirdi. 24 kiilik bir yemek masas ve sofra takmlar vard.
Heybeliada'daki Hseyin Rahmi Grpnar Mzesi 17 Austos 2000'de kaplarn halka ayor. stte, Grpnar'n alma masas; altta ise 'plkte bulunan' saati.
Toplumun deime evrelerini yanstan usta

stanbul'da doan Hseyin Rahmi Grpnar (17 Austos 1864- 8 Mart 1944), hnkr yaverlerinden Mehmed Said Paa'nn oludur. yanda annesini kaybedince anneannesinin Aksaray'daki konanda byr. Salk nedenleriyle, Mlkiye Mektebi'ndeki renimini tamamlayamaz. eitli devlet memurluklarnda bulunur, dneminin nl gazetecisi Ahmet Mithat Efendi'nin Tercman- Hakikatinde balad yazarlk uran kdam Gazetesi'nde srdrr. Merutiyet'te (1908) iki mizah gazetesi yaymlayan Grpnar, daha sonra Heybeliada'da yaptrd kke ekilerek toplumdan uzak yaamay yeler. Daha ok romanlaryla tannan Grpnar, realist ve natralist bir sanat anlayna sahiptir. Yaptlarndaki belirgin zellik, toplumsal yaamn deime evrelerinin genel izgileriyle yanstlm olmasdr. I I . Abdlhamit dneminde beyi, hanm, zppe gen ocuu, uaklar ile konak; alafranga zlemleriyle batya yknen mutlu aznlk; I I . Merutiyet dneminde orta tabakann toplumsal ilikilerdeki deime karsnda geirdii sarsntlar; Birinci Dnya Sava yllarnda alk ve sefaletle mcadele eden halk; mtareke yllarnn stanbul'u Hseyin Rahmi'nin (soldaki tablo) romanlarnda baaryla sergilenir.
Hseyin Rahmi Grpnar Mzesi'nin 36 yllk maceras

Hseyin Rahmi Grpnar Mzesi, bundan 30 ksur yl nce tasarlanmt. Bu ie ilk nce stanbul Valilii gnll olmu ama sonra grevi Kltr Bakanl'na devretmiti. Ardndan mzeye Adalar Belediyesi talip oldu ve bir protokol yapld. te, ne olduysa ondan sonra oldu...
seyin Rahmi'nin lmnn ardndan evi, ktphanesi, neyi varsa hepsi yegane akrabas Safter Hanm'a kald. Ondan da kz Emine Muzaffer'e. 1964 ylnda Emine Muzaffer ve babas Abdullah Tanrnnkulu buray sata kardlar. Ancak yazarn hatras henz tamamen kllenmemiti. Evinin, eyalarnn, kitaplarnn hara-mezat sata karlmas kamuoyunda znt yaratt. Bunun zerine harekete geen devrin stanbul Valisi Niyazi Ak, mze yapmak amacyla 133 bin lira karlnda binay l zel daresi'ne satn aldrd. l zel daresi evi teslim aldktan sonra ilk ii, eyalarn envanterini kartmak ve bana bir beki tayin etmek oldu. Sonra iki yl boyunca bir ey yaplamad. nk 'mzecilik', l zel daresi'nin ii ve yetkisi dnda bir konuydu. 1966'da toplanan l Encmeni, binann korunmas ve mze olarak dzenlenip halka almas iin Milli Eitim Bakanl'na tahsis edilmesine karar verdi. O yllar Kltr Bakanl olmad iin, mzeler Milli Eitim'e balyd. Tekrar tekrar bavurulara ramen bakanlktan bir trl
cevap alnamad. ki makam arasnda yazmalar 10 yl srd. Bu srete Kltr Bakanl kurulunca, bitmez tkenmez yazmalar bu kez Milli Eitim ile Kltr Bakanl arasnda balad. Ancak yine bir sonu alnamad. 1981 ylnn Eyll ayna gelindiinde, devrin stanbul Valisi Nevzat Ayaz, 'istenmeyen mze' olayna el koydu; yazmalar balad; nihayet 1983'te, binann Kltr Bakanl'na cretsiz olarak verilmesi ynnde karar kt. Yllardr mze olmay bekleyen yazarn evi sonunda Kltr Bakanl'nn eline gemiti. Bu sre iinde, beki kontrolnde ve mhrl sandklar iinde korunan eyalarn saym yaplarak Kltr Bakanl'nn grevlendirdii Trk-slam Eserleri Mzesi'ne devredildi. Mze yetkilileri bu grevlendirme karsnda arp kalmt. nk konusu 'slam' olan eserlerle ilgilenen mze iin Hseyin Rahmi Mzesi bir angarya idi. Ayrca ve daha garibi, Bakanlk mze iin gerekli olan kadro ve denei vermeye yanamyordu. Trk-slam Eserleri'nden bir heyet Hseyin Rahmi Grpnar'n evini ve eyalarn devralmaya gittikleri Heybeli'de hayretler iinde kald. nk l zel daresi'nin tayin ettii beki, kendisine oturmas iin verilen zemin kat tavuk iftliine evirmi, bir st kata yerlemiti. nc kattaki ktphanede kitaplar raflardan indirilmi, odann ortasna ylmt. Bina yllardr tek ivi aklmad iin dklyordu. Ayrca sonradan yaplan eitli eklemelerle binann orijinalitesi bozulmutu. at akm, yazarn eser taslaklar, rd danteller, resimleri slanm, oraya buraya salmt. Trk-slam Eserleri Mzesi,
Bir mnzevi iin ok kalabalk bir takmd bu. Ancak seyrek de olsa evinde konuk arlamaktan holanrd. Kristal caml antika bfesi, zenle seilmi Sevr porselen takmlaryla doluydu. 'ark' tarznda dedii alma odas, bu salonun stndeydi. Eserlerini kaleme ald yazhanesi ve ktphanesi abanoz, yaz takmlar kesme kristaldi. Duvarlarda kendi yapt ve nl ressamlarn elinden kma tablolar aslyd. Divanlarda zel dokuma goblenler
seriliydi. Sigara sehpalar fildii bezeliydi. Evin her kat 19. yzyldan kalma antika hallarla kaplyd. rili ufakl vazolar, amdanlar, abajurlar oraya buraya zenle yerletirilmiti. Bir bekar evine gre ok eya vard evinde. Bunlarn her biri uzun aramalar sonucu ele geirilmi nadir paralard. Yazarn bu titizlii, evine ne kadar dkn olduunun kantyd. O gerekten bir 'ev adam' idi. ok gzel reel, likr ve dondurma yapard
mesela... Ama asl hretini dantela, oya, tentene, kanavie, t ii gibi el sanatlarnda gsterdii marifetten kazanmt. Bo zamanlarnda eldiven, takke, kese, yastk klf, sehpa rts, lamba klf yaparak zihnini dinlendirirdi. Baka ura-
derhal l zel daresi'nin bekisine yol verip, yerine kendi bekisini tayin etti; ama bundan te bir i yaplamad. nk gerekli kadro ve tahsisat bir trl kmad. Bu srada srpriz bir gelime oldu; dnemin Adalar Belediye Bakan Recep Ko, Hseyin Rahmi Grpnar'n evine talipti. Antlar Kurulu, Adalar Belediyesinin hazrlad restorasyon projesini onaylam, Kltr Bakanl da gerekli izni vermiti. 23.6.1988 tarihinde, belediye ve mze yetkililerinin huzurunda yaplan saymdan sonra bina Adalar Belediyesi'ne teslim edildi. Mimar Kemal Kotil'in sorumluluunda balayan restorasyonla bina iskeleye alnd. Bahe duvarna da 'Hseyin Rahmi Grpnar Mzesi Restorasyonu' yazl gsterili bir de tabela konmutu. Ama ne o dnemde ne de Recep Ko'un yerine Adalar Belediyesi Bakanl'na seilen Can Esen dneminde, mze iin hibir ey yaplmad. Tarihi bina, zellikle son yllarda tamamen perian bir hale geldi. Belediyenin tayin ettii beki de terk etmiti evi... Mze bakiyesini artk bir kpek bekliyordu. Srekli bal kalmaktan ve yalnzlktan iyice yabanilemi hayvana zabta memuru haftada bir yiyecek gtryordu. Belediyenin binaya ilgisi bundan ibaretti. Ancak son aylarda bina evresinde bir hareketlilik gzlenmeye balamt. nk, Hseyin Rahmi'nin evine iki talip kmt; Pen Kulp ve Bedrettin Dalann stek Vakf. Neyse ki ikisiyle de bir anlama olmad. Aradan yine yllar geti. Nihayet Kltr Bakanl, "Grpnar'n evinin mze olarak dzenlenmediini ve bunun iin herhangi bir almann da balatlmadn" grd ve Adalar Belediyesi'ne verdii tahsisi kaldrd. Bundan sonrasn Adalar Kaymakam ve Adalar Vakf Bakan
Mustafa Farsakolu'ndan dinleyelim: "ilk nce yazarn Heybeliada Halk Ktphanesinde bulunan kitaplar ve zel eyas alnd. Kolilere rasgele doldurulmu kitaplarn bazlarn fareler yemiti. Kurtarlabilenler temizlendikten sonra tek tek kayda geirildi. p torbalarna doldurulan yazarn giysi, rt, minderleri ve kendi el ii rnlerden kurtarabildiklerimizi onardk. Ayrca kulland yemek odas, oturma gruplar ve yatan temizledik. Hallar da rencilerin yardmyla ykadk. Buray mze yapmaya kararlyz. 2000'in Austos aynda amay dnyoruz." (20 Mart 2000, Hrriyet) kinci kez kalklan restorasyon, artk bitmek zere, bu ay iinde kordela kesilecek... Hseyin Rahmi Grpnar Mzesi'nin 36 yllk macerasnda artk yeni bir sayfa alyor.
lar da vard. Eer keyfi yerindeyse konuklarna piyanosuyla polka, mazurka resitalleri verirdi. Piyanodan baka gayet gzel keman ve mandolin de alabiliyordu. Hseyin Rahmi bu evde, daysndan dul kalm Aliye yengesi, onun kz Safter Hanm, yarm asrlk yolda Miralay Hulusi Bey ve bir hizmetisiyle yaard. Ancak bu garip aile, pepee fire vermeye balad. nce yenge hanm ld, ardndan yazarn can dostu Hulusi Bey. 8 Mart 1944 tarihinde Hseyin Rahmi de hayata veda etti. Berbat bir havada bir gazetecinin rportaj teklifini geri evirememiti. yi stlmam alt salonda uzun bir sylei yapm, bu srada tmt. Nezlesi
Heybeliadal
dostlar: Solda Mehmet Ali Kat, sada Hseyin Rahmi Grpnar. Muhtemelen, 40'l yllarn ba.
uzun zaman gemedi. Havay iyi sand bir gn berbere gitmiti. Eve dnnde yataa dt. Grip zatrriyeye evirince bir hafta iinde ecele teslim oldu. lm saati, leden sonra 15.30
civaryd. Yamurlu, frtnal bir gnd. Cenazesinde basn ve edebiyat dnyasndan ancak birka kii vard. Sade bir trenle Hulusi Bey'in yan bana gmld.
SEDAT YAAYAN
SOLDAN SAA 1. Tarihin ilk yazl yasalarn karmasyla nl Babil kral - II. Abdlhamit dneminde (18761909) zellikle yurtdnda siyasal muhalefet hareketine katlan kiilere ve bunlarn kurduu rgtlere verilen ortak ad. 2. Eski Trk mitolojisinde en byk tanr - Afrika yerlilerinin eitli mesajlar iletme ya da danslara elik etmede kullandklar aatan yaplm davul - Binek hayvanlarnn srtndaki oturmalk - "Ne zaman seni dnsem / Bir ceylan imeye iner" (lhan Berk). 3. Eski Msr'da gne tanrs - 1240'ta Anadolu Seluklu devletine kar balayan dinsel-siyasal amal byk bir ayaklanmaya katlan Trkmenlere verilen ad - Notada durak iareti - Temeli taklide dayanan szsz oyun. 4. 1517'de
yaplan ve Msr'n Osmanl topraklar arasna katlmasn salayan sava - Mars gezegenine verilen bir baka ad - ABD'nin bir eyaleti. 5. Osmanl devletinin tara rgtlenmesinde, bir beylerbeyi tarafndan ynetilen en byk ynetim birimi - Osmanl devletinin Kuzey Afrika'dak en son topraklarn da yitirdii antlamann ad - Finansal kiralama. 6. Dz ve ensiz kl - Bir grevde ykselme - slam hukukuna gre, kocasndan kez boanan kadnn, yine eski kocasyla evlenebilmesi iin yabanc bir erkee bir gnlne nikh edilmesi - Nikelin simgesi. 7. slamiyet'e kar Budizm'i savunmu, bu yolda babas Hulagu Han'n balatt mcadeleyi srdrm lhanl hkmdar - Yeni bir ey bulma - III. Selim'in iirlerinde kulland mahlas. 8. S-
nr boyu - la - "Bir ift gvercin havalansa / Yank yank koksa " (Melih Cevdet Anday) - Mslmanlarn bir ocuun doumundan yedi gn sonra Allah'a kretmek amacyla kestikleri kurban. 9. Kalc, ebedi - Siyasal ve toplumsal sistemi din ve devlet ayrl ilkesine dayandran anlay - Evcil bir geyik cinsi. 10. Trkiye'nin plaka iareti. - II. Abdlhamit'in srgne gnderildii Selanik'te ikamet ettii kkn ad - " Kendini Niin ldrd": Nzm Hikmet'in iir kitab. 11. Yaratcsnn ad bilinmeyen yapt. - Gney Afrika Cumhuriyeti'nin plaka iareti - Ya az yemek iin kullanlan szck - hret. 12. Bir devletin baka bir devlete yapt bildiri - Birleik Arap Emirlikleri'nin ksa yazl - Sv maddeleri koymak iin, metalden yaplm
silindir biiminde kap - Gemide yelkenlerin almas. 13. Bir ilimiz "Nurullah ": Ressammz - slam lkelerinde kadn kleye verilen ad. 14. Hayvan yemi olarak yetitirilen bir bitki - Bir renk - Bir nota - Osmanl devletinin srekli ordusunu oluturan cretli askerlere verilen ad. 15. Tekke edebiyat iir trlerinden biri - Byk Seluklular ile Gazneliler arasnda 1040 ylnda yaplan ve Byk Seluklu devletinin kuruluunu kesinletiren sava Bir meyve. YUKARIDAN AAIYA 1. Asl ad "Rosanne" olup Rusya'da tutsak edilerek Osmanl sarayna verilmi, Kanuni Sultan Sleyman'n gzdesi olduktan sonra gcn artrm ve haremi devlet ynetiminde etkili duruma getirmi nl Osmanl kadn - Eski ve bilinmeyen bir tarihi anlatmakta kullanlan deyim sz. 2. Alanya'nn eski ad - 1986 ylnda evrede byk apta bir radyoaktif kirlenmeye neden olan, Ukrayna'daki nkleer santral. 3. Magnezyum elementinin simgesi - Byk Rus kentlerinin yaknndaki tatil evlerine verilen ad Padiah ya da vezir kavuklarnda bulunan ty ya da pskl biimindeki sorgu. 4. Maden - Deme, bildiri. 5. tlm tahl - Gizli bir tehlikesi olduu sanlan - " ve Siyah" Halit Ziya Uaklgil'in roman. 6. Bol ve iyi bitki yetitiren, verimli - Gzel ve iri iekli bir ss bitkisi. 7. "Falih Rfk ": Gazeteci ve yazarmz - Teniste kullanlan spor arac - ki tarla arasndaki snr. 8. Modern sosyalizmin kurucularndan biri saylan, "Directoire" ynetimine kar bir komplo hazrlad iin 1797'de giyotinle idam edilen nl Fransz devrimcisi, yazar ve eylem adam - Alak enlemlerde esen dzenli rzgr Radyum elementinin simgesi. 9. st kapal olarak anlatma - " bir tahta kaktr / Sap ortasna denk den" (Can Ycel) - Olumsuzluk belirten bir n ek - Tende bulunan koyu renkli benek. 10. Bcek srmasyla meydana gelen yumru -
Yapmackl, sahte - Bir bala. 11. "Afife ": lk kadn tiyatro oyuncumuz - Hal, kilim ya da bez dokuma tezgh - Byk pili. 12. 1905-1979 yllar arasnda yaam, Osmanl devletinin iktisadi ve toplumsal tarihini, zellikle toprak mlkiyetini, tmar sistemini ve vakflarn ekonomideki roln inceleyen yaptlaryla tannm tarihimiz. 13. Kamboya'nn para birimi - Hristiyan - Eski dilde ayak. 14. Bir cetvel tr - 1918'de domu, Osmanllarn ekonomik ve toplumsal yapsna ilikin almalaryla uluslararas n kazanm tarihimiz. 15. Aza - Su takn - Budizm'in Japonya'da byk nem tayan kolu. - "... Gndz": Yazarmz. 16. Devletin olan, devletle ilgili - Eski dilde arap, iki - nl air zdemir Asaf'n soyad. 17. Kripton elementinin simgesi. - I. Dnya Sava'nda ngilizlerle birlikte savaan Avustralyal ve Yeni Zelandal kuvvetlere verilen ad - "Yakup ": 23 Ocak 1913'te Babli Baskn'nda Nzm Paay ldren ttihat ve Terakkc. 18. Bir sava ua tipi - Hkmetin, hazinenin mal olan - Dzen, hile. 19. lham - 1532'de stanbul'da ortaya kan byk bir ayaklanmaya verilen ad - Vcutta biriken azotlu madde. 20. Osmanllarn Balkanlar'daki topraklarna verilen ad Ekvator blgelerinde yetien bir meyve aac - Rtbesiz asker. Geen saynn zm
TEST: BLGNZ TAZELEYN 1- Mzkay Hmayun'u kim kurdu? a) Guitelli Paa b) Donizetti Paa c) Hac Arif Bey 2- ngiltere'yi ziyaret eden ilk padiah kimdir? a) V. Mehmet Reat b) II. Abdlhamit c) Abdlaziz 3- Hintli lider Mahatma Gandhi hangi ylda ldrld? a) 1948 b) 1943 c) 1951
4- lk Trk askeri ua hangi savata grev yapt? a) I. Balkan Sava b) anakkale Sava c) Trablusgarp Sava 5- Beyaz Kale adl tarihi romann yazar kimdir? a) Ziya akir b) Orhan Pamuk c) hsan Oktay Anar Yantlar
AYIN FOTORAFI
26 Austos sabah
rk ordusu 1922 bahar boyunca taarruz planlarn yapt; Haziran ve Temmuz'da ise tm hazrlklarn tamamlad. Bakomutanlk, Genelkurmay Bakanl ve Bat Cephesi Komutanl kararghlar, 24 Austos'ta Afyon'un uhut kasabasna, ertesi gn de Kocatepe'nin gneybatsndaki adrl ordugha nakledildi. Mustafa Kemal Paa beklenen ifreyi 25 Austos geceyarsna doru cepheden Ankara'ya cra Vekilleri Heyeti Bakan Rauf Bey'e iletti ve " Austos'un 26. gn dmana taarruz balayacaktr" dedi. Bu telgrafn ekildii saatlerde baz blgelerde Trk askeri Yunanllara 400 metre kadar yaklamt ve saldr iin emir bekliyordu. 26 Austos 1922 sabah nce tanzim ateiyle balayan byk topu saldrs saat 5.30'dan itibaren tahrip ateine dnt ve 'Byk Taarruz' balad. Daha ilk gn, Trk ordusunun youn saldrsndan bunalan Sakarya Sava'nn Yunan ordusunun geri ekilmeye balad haberleri gelmeye bakazanlmasndan sonra lad. 30 Austos'a gelindiinde Yunanllarn 5 tmeni ne DumluAkehir'de ve Ilgn'daki manevralarla byk taarruza pnar'a ne de Ktahya'ya doru gidebilecek durumda idi. Mustahazrlanan Trk ordusu, fa Kemal Paa topulara bu be tmene mmkn olduu kadar ya26 Austos gn saat 05.30'da kndan ate edilmesi emrini verdi. Dzem bozulan ve kamaya topu ateiyle saldrsn balatt. balayan dmann toparlanmasna frsat vermemek iin zmir'e Fotorafta, Kocatepe'nin kadar takibi emredildi. O gnlere ilikin anlarda, bu takibin hz gneybatsndaki adrl ordugahta taarruzu izleyen konusunda u satrlara rastlanyor: "Dman o kadar hzl geri eMustafa Kemal Paa ve maiyeti kiliyordu ki pelerinden komak savamaktan daha zordu. Biraz grlyor. durup savasnlar da dinlenelim istiyorduk."
1 3 0 Popler TARH / Austos 2000

Popüler Tarih Dergisi - Sayı 03 - Ağustos - 2000

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Popüler Tarih Dergisi - Sayı 03 - Ağustos - 2000

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

indekiler

'opler TARH/ Austos 2000

Popler TARH I Austos 2000 5

10 Popler TARH I Austos 2000

Birinci Dnya Sava balad (1914)

Cengiz Han ld (1227)

Kleopatra intihar etti (M 30)

Anafartalar'da zafer! (1915)

Hiroima'ya atom bombas! (1945)

Irak, Kuveyt'i igal etti (1990)

14 Popler TARH / Austos 2000

Hitler'in glgesinde Berlin Olimpiyatlar (1936)

Pompei lavlar altnda (79)

Madonna dodu (1958)

TARH Austos 2000 .15

dakika gee skdar'a varmtr.

FUTBOLDA SLOVAKYA ZAFERI ARK STIKLAL MAHKEMESI

Bu i iin ressam Ali Sami Bey bu sabah Londra'ya gidecektir. Yeni

16 Popler TARH / Austos 2000

(26 Austos 1950)

FENERLI YAVUZ SMET LD

Sakarya Sava ncesinin nemli tartmas

Meclis Kayseri'ye tanyor mu?

Mustafa Kemal Paa'nn yakn arkada ve yardmcs Fikriye Hanm.

Mustafa Kemal'den zel telgraf

18 Popler TARH / Austos 2000

Popler TARH / Austos 2000 - 1 9

Osmanl'nn ykseli dneminde

Kat stndeki stanbul

20 Popler TARH/ Austos 2000

Popler TARH I Austos 2000 21

Piri Reis'in yaptlar

Fatih'in istanbul plan

Popler TARH/ Ausros 2000 23

10 soruda kinci Viyana Kuatmas

Seferden Padiah'n haberi var myd?

Popler TARH I Austos 2000 25

Kuatma boyunca Viyana'da neler yaand?

26 Popler TARH/ Austos 2000

Yenilgi nasl oldu?

Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn hatalar nelerdi?

Ordu, Viyana nlerinde neler brakt?

Krm Han Giray, Osmanl'ya ihanet mi etti?

28 Popler TARH I Austos 2000

Merzifonlu'nun kafatas nerededir?

Jan Sobiesky niin Avusturya tarafnda savat?

Uranlan hezimet, sonun balangc m oldu?

Popler TARH/ Austos 2000 29

Mustafa Celleddin Paa

Ecnebi asll Trk

30 Popler TARH/ Austos 2000

Kitaplardaki Mustafa Celalettin Paa

Popler TARiH I Austos 2000 31

Bir dneme adn veren dergi

Sergzet-i Servet-i Fnun

Ahmed hsan Tokgz

pa'nn en byk IIlustration'unu geecek

resimli gazete kuruyordum." Ahmed hsan ksa

Popler TARH/ Austos 2000 33

Servet-i Fnun kronolojisi

34 Popler TARH/ Austos 2000

Popler TARH! Austos 2000 35

II. Abdlhamit'ten bugne telefon