ZYA GKALP

M A K A L E L E R II

H aaorla^an SLEYM AN H A Y K BOlsAY

KLTR BAKANLII YAYINLARI: 361 ZYA GKALP D Z S: 21

K apak: Grafik Stdyo S

O nay : 9.12.1081 gn ve 831.0 - 3497 say. ISrlnci ba&k : ubat 1082

ViihUi Hjn; 5.000

Ka^lmJIuml'Jk B am evl - A N K A S A

NDEKLER

Bugnk felsefe ...................................................... Alfred Fouillee'nin Tekmlc F elsefesi............. Muhiddin Arabi Mehed'e Doru ..................................................... ..................................................... ......................................... .......................................... .............................................

1 8 14 21 22 29 40 47 51 60 74 75 95 100

Eskiliin Mukavemeti Yeni Lisan Gzellii Akdenizde (Hikye)

Yeni Hayat ve Yeni K ym etler........................ ....... Altun Destan ve Aklamas ................................... Rza Tevfikin Felsefesi .................................... . Reczde Mahmud Ekrem Hakkn daki Ankete Gkalpin Cevab .................................................. Trk l i : Eski Trklerde D in ............................... Baz notlar ............................................................... Gkalpin Makalelerinde smi Geen Baz limFikir ve Devlet Adamlarna Dair Notlar ........... Alkibyades, Bergson, Berkley, Descartes, Durkheim, Efltun, Fouillee, Gazzal, Guyau, Hffding, W. James, Kant, L. Bruhl, Mauss, Mverd, S. Mili, Muhiddin Arab, Mller, Nietzsche, Nordau, Renan, Spencer, Comte, Taine S z l k ...............................................................

120

BUGNK FELSEFE (*) Muharriri: Tevfik Sedat (Ziya Gkalp) Bir zamanlar, felsefe, ilimlerin anas hkmnde idi. Bu ana felsefe karihasndan ilimler dourur, marifetler icad ederdi. Vakta ki tarassuat ve tecrbeden doan msbet ilimler teessse balad, felsefe analk vazifesinden vazgeti, ilimlerin zbtas sfatn iktisab etti. Bu devirde gen ilimler, nfz tevsii hevesiyle hu dutlar gerek komularnn malikknesine tecvze yel tendiler. Bunlarn itilfm temin iin her birinin nfz sa hasn tayn etmek, hepsini ayn kanunun idresi altnda birletirmek iktiza ediyordu. Felsefe bu telif ve tevhid va zifesini ifa ede ede nihayet ilimleri bir ilimde birletirdi. Fakat ilim byle mtesanit (solidaire) bir mecmua haline geldikten sonra istikll sevdsma dt! Felsefenin vesaye tinden karak kendi bana yaamaya balad. Felsefe ilim sahasndaki nfzunu kaybettikten sonra bizzarre ilmin rnverasma ekildi. Gen ilimler byk b ir mceddidin tavsiyesiyle mbadettaba y hudutlarnn h ricine atmlard, ilimler ilim namyla birleerek bir klliyet tekil ettikleri zaman serhatlannda yalnz mba'dettabanm esrrld hayletleri beliriyordu. lmin iki dikkatli gz hkmnde bulunan tarassuat ile tecrbe bu sembolleri aka gremedii iin te yaka mehul ve esrrmiz bir zulmetten ibaret zannolunuyordu.
() Bugnk F elsefe: Gen K alem ler, 29 - 31, 34, 1327. C : IX, s a y : 2, s a y f a :

Felsefe ilim mliknesinden dan atlnca bu ka ranlk shaya dt. M badettaba onu byk bir ihti ramla karlad. Muzlim ve esrrl lkesinin tenvir ve tanzimini bu feyizli karihaya tevd etti. Felsefe ie balamadan evvel msbet esaslara istind eden ilmin yapaca tenkitleri nazara ald, rk b ir tahtaya basmamak iin o da tarassut ile tecrbeyi kla vuz gibi istihdma balad. lm in mevzuu havass vastasyla ttla olunan hri ci hdiseler olduu iin ilim, yalnz hrici tarassuta, tec rbeye istinad etmiti. M ba'dettabanm mevzuu ancak vicdan (conscience) vastasyla ttla olunabilen btm haller olduu iin felsefe de yalnz btn tarassuta, bt n tecrbeye ehemmiyet verdi. Fakat ilmin vsl olduu hakikatlar dikkatten dr tutm ayarak onlara mnkz neticeler istihsalinden ictinb etti. lim tabiatn d yz n tetkik etmi, btn keyfiyetleri bir keyfiyete: Ha reketse ircaa almt. Keyfiyetler birbirine irca oluna mayan asl (original) hdiseler olduuna binaen yalnz bu keyfiyetlerin kemiyetini hareketteki kemiyete ircaa muvaffak olmutu. lim her hdiseyi b ir mekanizma h linde gryor; gayri uzv, uzv, fevkaluzv btn milleri lyor, tartyor, hesaplyordu. Felsefe, m badettabaya mevzu olarak tabiatn i yzn tayn etmiti. Tabiatn dyz grlen hdislerden ibarettir. Hdiselerin grlebilmesi grenlerin grme sine m uhtatr. O halde grlen varlklardan baka grren varlklar da mevcud olmak lzm gelir. lim grlen varlklardan bahsetmi. Gren varlklarn hviyeti anla lmadka grlen varlklarn hakikati tamamen idrak olunamaz. Gren varlklardan kim bahsedecek? Mevcdiyetin bu ekli tabiatn iyzne ait olduu iin tabi m ba'dettabia bahsedecektir.
2

M aba'dettabia ibtida insann ruhundan balad. lim insann bedeninin inceden inceye tedkk etmiti. Terih, csac, ilm-i arza (physiologie), ilm-i emrz, ilm-i beer l'ibi ilim ubeleri hep insann d yzn (yani gzle yalordednle grlen ksmm) mtalaa etmiti. nsann ke mikleri, etleri, damarlar, sinirleri, beyninin en ince nok talarnn neden ibaret olduu, ne i grd anlalmt; btn bu uzuvlarn birer mekanizmadan ve insann uurlu bir makineden ibaret olduu tebeyyn etmiti. Fakat an lalmayan yalnz bir nokta kalyordu. O da bir makine nin uursuz (inconscient) olmas mmkn iken neden do lay, uurlu (conscient) olduunun mehul kalmas idi. lim fizikle, kimya ile urarken uurlu hdiselere tesadf etmiti. uursuz hdiselerden kard kanunlar insann uzviyetine tatbik ettii zaman birdenbire uurlu hdiseler karsnda kalyordu. Vicdan nam da verilen bu uur (conscience)un menei ne idi? Kimyev bir temal netice si olarak m meydana gelmiti? Mbadettaba, ilmin skta mecbriyet duyduu bu noktay kendi tetkkatna mebde' ittihaz etti. Vicdan yahut uur dediimiz bu hdiseyi varln ilk inkiaf, ilk tecellisi, olarak kabul etti. Grmek, dnmek, anlamak dediimiz zaman bir tarafta gren, dnen, anlayan; dier tarafta grlen, dnlen, anlalan iki trl varlk meydana kar. Bunlardan birincilere nefs (sujet), kincilere ey (objet) denilir. H akikatta var olan, grlen, dnlen, anlalan eyler deil, bilakis gren, dnen, anlayan nefisler dir. Bu gren, dnen, anlayan nefsler, vicdan ya hut uur' dediimiz hviyetten baka grlen eya, g ren uursun teessrlerinden ibarettir. uuru mdrik bir ayna farz edersek grlen eyler, bu aynadaki inikaslar 3

menzilesinde kalr. uur bu inikaslar hrice aksettirerek bir feza iinde grd iin, grdmz inkiaflar, ha kki eya zannediyoruz. Bir aynann sath uur hassasna mlik olsa, zerinde teressm eden hayalleri nasl hakk eya kyas ederse biz de yle bir his galatna uruyoruz. Aynann sath nasl kzib b ir feza ediyorsa, biz de bu intib a'lan bir muhayyel mesafe iinde gryoruz. Mbadettaba eyann uurumuz aynasndaki in i kaslardan ibaret olduunu sylemekle kalmad. Bu in i kaslarn akislerini de arad. Blgelerin asllarn da ta harri etti. Bu kislerin, bu asllarn da birer nefs sujet, birer uur consciance olduunu sezdi.

O halde btn mevcutlar, tekmln muhtelif sevi yelerine de bulunan az yahut ok muzlim, az yahut ok mnevver uurlardan ibaretti. uur uura madde hlin de gryordu. Fakat kendi kendime uur halinde grl yordu. lim grlen varlklar tetkik ettii iin maddeci (m aterialiste) olmutu. Mbadettaba, gren grnen varlklar dikkate ald iin ruhcu (psychiste) oldu. lim ey (bjectif) hdiseleri tetkk etmiti. Mbadettaba nefs (sulbjectif) hdiseleri mtalaa etti. ey, hdiseler, kemiyetten ibaret olduuna binen ilim kemiyetin ileri geememi, keyfiyetleri izah edememiti. Keyfiyetler, ihtisaslar (sensation)m nefs unsurlar olduuna mebn m badettaba keyfiyetleri tetkk etti. Ve birbirine irca olunamayan bu muhtelif tecelllerde varln samim hvi yetini grd. lim grlen varlklar tantm t, mba'dettaiba gren ve grnen varlklar gsterdi. lim mdd muayyeniyeti (determinisme), tab is tifay ve tekml meydana koymutu. Mbadettaba ruh muayyeniyeti, ruh istifa ve tekml gsterdi. Ke miyetler gibi keyfiyetlerin -de muayyeniyette, istifada, te kmlde bir mil olabileceini isbat etti. 4

Mbadettaba da ilim gibi tarassut ve tecrbeye mstenid msbet bir mhiyet iktisab edince felsefeye yol gsterdi: Artk sen iine git; ben kendi kendimi idare edebilirim dedi. Felsefe bu defa yersiz yurtsuz kald. Grlen varlk lar sahasn ilim, grnen varlklar mliknesini mb'adettaba istimlk etmiti. Bu salhurde ftih, isti'm r iin yeni ve bo bir kt'a, mehl bir htta nerede bula cakt? Meer bbtn mehul, tamamen bkir yeni bir lke var imi! Felsefe Kristof Kolomb gibi bu yeni k tay, bu zihni lemindeki Amerika'y kefetti. Felsefe grlen varlklar ilme, grnen varlk lar m badettabaya terk ettii iin ndim olmad. n k istenilen varlklar ona daha zengin yeni bir mcahede zemini arz ediyordu. Felsefe dndn sevmek, sevdiini dnmek isterdi. Ne ilmin elde ettii umm hakikatler, ne mbadettabamn bulduu hususi hviyet ler gnlndeki kemal itiyakm tatm in edememiti. Felsefe gzel ve l mhiyetlere kavumak istiyordu. Bu yeni sha ona kymet hzinesini ihd etti. Kymet kemiyet gibi artmaz, eksilmez, keyfiyet gibi istihle etmez deildir.stenilen kemali iktisab eder, takdre tbi bir mhiyettir. Bu mhiyet hric b ir vcda mlik olmasa da zihin deki mevcdiyeti kfidir. nk m badettabann tedkkatyla sbit oluyor ki zihn mevcdiyet de bir mevcdiyettir. Yine ilim, ruh ve m b'adettabanm kefiyatyla anlalyor ki bu varlk tl b ir mevcudiyetten ibaret de il; m essir bir kuvvettir. Bu kuvvet m utlaka hric vcudda da: eserlerini gsterecektir. Kymetler birer Kuv vet-fikir, idee -force dir. Bu kuvvet - fikirler ibtid zih 5

n bir mhiyet hlinde tecell ederler. Sonra rh b ir hviyet, daha sonra hric bir hkikat olurlar. Yalnz bu zihn mhiyetler imkna istinad etmek, hadd-i ztnda mu hal olmamak lzmdr. Buna binen felsefe yeni kymetler takdir ve ibda edecei zaman hakikat ve hviyetlerdeki temaylleri ehemmiyete almaldr. Hric yahut dhil mevcudiyetin tekmlnn gayesini ire eden mutasav ver kemaller birer mefkure-idee dir. Tekml b ir esa sa istinad etmeyen, iradenin akttasavvurlarmdan doan gayeler birer mevhme-fiction dir. Felsefe ibda edecei kymetlere msbet b ir esas vermek iin ilme ve mbadettabaya mnkz olmamak ve onlarla henk te kil edecek mefkrelere kymet vermek mecburiyetindedir. Bu artlan dikkate alan felsefe mutasavver kemal lere kymet vermekle ibdkr bir vazife ifasna balad. Madd hakikatlarda, ruh hviyetlerde ulviyet ve kemal gremeyen necip kalplere zihinde mevcud ve hrite ta hakkuku mmkn blend ve nezh mhiyetler takdm etti. nsann yalnz grmeye deil gstermeye de mukte dir olduunu meydana koydu. nsanda ibda kuvveti, istikmal melekesi bulunduunu isbat etti. Bienaleyh yeni bir mt gneinin matla oldu. nsanda b ir fevkal-insan treyebileceine, fevkannsut bir hayat yaayabi leceine kanaatlar uyandrd. te bugnk felsefenin hli! Evvelki gn, felsefe limler tevhidi zannolunuyordu. Ve umum bir m antktan ibaretti. Dn, felsefe, m ba dettaba sahasnda dolayordu ve umum b ir bedat esthetique eklinde idi. Bugn felsefe kendi huss mliknesine ekildi; tima hayatmz idare eden, siys hukuk, ahlk kymetlerin takdiri, insaniyeti il edecek yeni kymetlerin ibd vazifesiyle itigale balad. Bugn k felsefe umum bir ahlktr. 6

Felsefe, aklm umum kanunlarm, hassasiyetsin husus ntm kef ve tahlil ettikten sonra, bugiin iradenin ulv gayelerini taharr ediyor. Bugnk felsefenin usul keif ve tahll deil takdr ve ibddr.

Selrik, 17 Nisan 1327

ALFRED FOULLEE'NN TEKMLC FELSEFES (*) Muharriri: Harald Hffding Tainein felsefe sahasndaki kilerini devam et tirebilen bir mtefekkiri zikretmek lzm ise herkesten evvel 1838'de tevellt etmi olan Alfred Fouilleeyi htrlamak iktiza eder. Taine'in muhkem bir surette izhar et tii knunlarn teselsl, ayn zamanda ihtiyarlam Renan m felsef merakclmn ilettantisme azimkr mu halifi vaziyetini alan Fouilleede temd eder. Bundan baka, Fouillee'nin felsefi eserleri son asrn nihayetlerine doru felsef mfekkirenin tkibe balad mefkrecilik istikametini de gsterir. Fouillee Bordauxda ve Parisde felsefe tedris et ti, fakat ahren shh sebeplerden dolay Mantona ekil di. lk eserleri Yunan felsefesi tarihine (dirdi. Felsef telkkisini E fltunun mtalasyla takarrr ettirdi. Ef ltun Felsefesi, 1869-La Philosophie de Platon Efltun un fikirleri lemi ile tecrbeler dnyasn tamamyla briz iki mnkz kazyye suretinde telkki ediyor ve hakiki mevcudiyeti bunlardan yalnz birincisine isnad edecek su rette ileri gidiyordu. Son zamann tabiatl ise bilakis, yalmz tecrbeler leminin yni tecrbe ile sbit olan ta biat silsilesinin hakik mevcudiyete mlik olduunu tasdik etti.
(*) A lfred FouiUeenin Tekm lc Felsefesi , Gen K alem ler, C : II, say : 3, sa y fa : 45 - 47.

Fouillee, Efltun'u tetkk ederek bugnn mes'ele1 erine avdet ettii zaman vazifesi Efltun'un fikirlerini semadan zemne iade etmek ve bu suretle mefkrecilii maddecilikle telf eylemek ten ibaret kalyordu. Kendisi bizzat cehd ictihdm bu yolda tarf ve temeyyz ediyor. Mefkreciliin Hareketi ve Msbet lim Aleyhinde Akslamel-Le Mouvement idealiste et la Reaction Contre la Science Positive, 1896, sahife 21 bu telfin imkann, fik rin fiile sik olabilmesi hdisesi zerine tess ediyor. Fi illerimizde ister muayyeniyetilerin iddia ettikleri gibi muztar deterministe, ister taayynszlk taraftarlar nn indeterminisme farz ettikleri gibi muhayyer buluna lm, zihnimizde mevcut bulunan muhayyeriyet fikrinin bir cehd uyandrmaya ve bir kuvvet peyd etmeye kdir olma s keyfiyettinde bilhassa srar ediyor. Muhayyeriyet ve Muayyeniyet-La Liberte et Determinisme, 1872 Fouillee psi kolojisinin esasl fikrini burada Harald Hffding, Philosophes Contemporains der evvelce sylemitik; btn fel sefesinde hkm ran olan fikirdir. Bu fikire kendisi bizzat kuvvet - fikir - dee - Force nmn veriyor. Kendi gr ne gre bu telakki muhtelif felsefe cereyanlar arasnda bir m ukarenet tesisini mmknletirir. Bu ifadeyi ilk defa 1879da Revue Philosophique'de meydana koydu. Dima daki harek temayller uurdaki fikirlere vastasz b ir su rette m erbuttur. Burada, karmzda hem bir garz hdise physiologique, hem bir rh hdise gryoruz, b ir su rette ki zihnimizde inkiaf eden bir mefkre bizzat tabia tn muayyeniyeti tarkiyle harici bir vcd haline inklb eder. Bu mefkre, uurlu bir fikir hline gelmeden evvel insiyki muhsesede okluu gibi nmvvnmaya m n atf uzv temylde de messir ve faildir. Btn tabiatta bir irade vardr ve biz bunu dhil ihtisasta duyduumuz gibi hrici harekette de hissederiz. Mneviyet ve maddiyet,
9

uur ve hayat, ferdiyet ve meriyet, hrriyet ve tesand burada vhid bir ey gibi hareket eder. Muasr timai ilim-La Science sociale Contemporaine, 1880 ve KuvvetFikirlerin lm-i Rhu-Psycologie des dees - Forces, 1898 gibi en ehemmiyetli eserinde Fouillee hkim olan fikrini srf ilm-i ruh cihetinden temhd etti. Bu kitap iradecilie dir rhi mlumatn en iyi bir tecellhdr. Fouillee ilm-i ruhunu sarih bir surette tarif ediyor : radenin tetkiki. Fouillee, irademizin vastasz bir tarassuta zemin olamayacam pek iyi gryor; fakat bakalarnn yapt gibi bundan iradenin hibir ey olmadn istinta edecek yerde - benim fikrimce pek hakl bir hareket olmak zere irademizin hviyetimizle ayn bir ey olduunu istihra ediyor. Fouillee'ye gre, ilm-i ruh, imdiye kadar zihinciIikden ok zararlar grmtr. Zihinci ruhinaslar rh h diselerin, tatyp yahut tavik olunduklarna gre haz yahut elemle mtevafk olan bir itiyakn yahut b ir itihann te zahrlerinden ibaret olduuna kfi derecede dikkat ede mediler. Hdiseleri garizi yahut rh cihetlerden nazara almamzn pek az ehemmiyeti var. Bu iki ciheti mks te lakki ettiimiz zaman, bunlarn - doru sylemek lzm gelirse-iki tecridden Vhid ve tam b ir hviyetin iki saf hasndan baka bir ey olmadklarn dnmek mecbu riyetinde kalrz. Her temyiz, hatta isterse en ibtidai bir ekilde bulunsun, bir intinab, bir terchi istilzam eder. Ibtida ve amel bir tercih ve intihap... Temyiz ve tercih en basit hallerde ayn eye raci olur. Hayvann yerken duyduu haz ile aln elemli his si buna bir misaldir. Yalnz varlk mcadelesinde ehem miyetli olan hdiseler hiss bir suretle mahade olunur, ve kelimenin en vsi mnasyla iradedir ki mahsus m ahedeyi tenbh ve onun en mtemayiz ekillerini takyid eder. Halli mahede hakknda doru olan bu tarif tan ma ve hatrlama hdiselerine de tatbik olunabilir her10

eyden evvel amel bir menfaat arzeden hdiseleri tanr ve hfzamzda iddihar ederiz. Her admda- tecrbenin yardmyla- menfaat oalr, n ve vastasz hallerin den daha ileri geer. Mantn mcerret esaslar bile bu suretle teekkl etmitir. Her mlhaza yahut her fikir ha yatmzn cehd yahut hall mahededen ibaret olan ok' yahut az uurlu bir temyln irac eder. Burada btn rh tahaddsler arasnda byk bir ittisal tecell eder. Her uur hleti bir temyizden ibaret olduu iin fikir unvann, bir tercihten ibaret olduu iin bir kuvvet n mn alabilir. Fouilleenin ilim ahlk ilim ruhuna skca mrtbittr. Dier mevcutlardan haberdr olmakszn kendi ken dimden haberdar olamayacam hakikatim sarahatla meydana koydu : Ben m evcutlan kendime kyasen ve ken dimi onlara kyasen anlarm. drkimizdeki bu nisbiyet bir tesndn Soldarite ve bir bakac diergm-altruiste temyln tevelldne bis olur. Zaten srf zihn noktadan kendimi m nferit bir mevcut tanmaklm imknszdr. Nazar gurura izilen hadler amel benlii de tahdt ederler. Buradaki bakalan >fikri de b ir kuvvettir, nk uurlu bir hle gelir gelmez m ir vaziyetini alan iradesiz bir temylden baka bir ey deildir. Mefkre, temylmzn iradesiz b ir surette srklendii cereyan dan uzaklaarak nisbiyet ve tesnt arasnda mevcut bu lunan rbta sebebiyle hrriyet, msvt ve adaletin h kmranl fikrine inklb etmesidir. Fouillee eserlerinin muhtelif mevkilerinde ahlk hakknda serdettii bu telkk suretini henz insicaml b ir kitapta temhd etmemitir. Bu telkk bilhassa yeni ahlkn tarihine byk b ir men faat ihd eden tenkd bir eserin zemnini tekil etmitir. Critique des Systemes de Morale Conternporans, 1893de Fouillee, umum felsefesinde bilhassa bu noktada srar etmitir. Mevcudiyeti mnhasran en unsur hdiselere 11

nazaran yahut en m cerret nazar noktalarna gre izah /et mekte hibir mn yoktur. Maddecilik her hdiseyi hare kete irca ederek kendi kendini mttehem ettii zaman i te byle hareket etmi olur. Hareket, hviyetin basar ve lems ihtisaslar zamannda iktisab eyledii safhadan iba rettir. Fikircilik de her hdiseyi fikre irca ettii vakit ay n hatay irtikab eder. Husus ilimlerin kffesi kendi na zar noktalarm hviyetin yegne lednn addederler. Fakat her husus nazar noktas yalnz bir ciheti gs terir. B ir felsefe, hviyeti, muhtelif nazar noktalarndan her birinin ayrca isabet ve ehemmiyeti bulunan bir kll gibi dikkate almaldr. O halde rh bir mevcdiyet vasta sz ve dorudan doruya tandmz yegne mlme donee olduundan varl btn heyetiyle bu mevcdyete kyasen tefsir etmek muvaffaktr. Kant zamanndan beri ok defa mfekkirenin bizi hric bir vcddan ayr d tasavvur olundu. Halbuki mfekkire bizi hric vc da rab t eden bir ey olduu gibi bizzat kendisi de hric bir vcuttan, bir hviyetten ibarettir. M ba'dettaba vas tasz ve dorudan doruya icra ettiimiz yegne tecrbe lere isnd etmek lzmunu hissetti. Elemden korkulur, bu bir tecrbedir ki bu sadmeden bir hareket tevelld eder tecrbesinden daha vastasz ve daha dorudan doruyadr. Fouillee mba'dettabaya dir fikirlerini M ba'dettabiamn stikbli nmndaki eserinde temhd etti. L'Avenir de la Metaphysique, 1886 her m ba'detta ba faraziyecidir ve tebh esasna m stenittir. O, ahs hayatn umum hayatla birlik halinde bulunmas ihtiyac nn en yksek bir ittisaldir. Bu umum hayat byk bir klliyet, mtereken tesr yapan kuvvetlerin bir mecmua s gibi tefehhm olunur. Mbadettabaya dir fikirlerin esas rh tebihlerden ve tima mukayeselerden baka bir ey deildir. Nt rbtlardan mntezi' b ir mefhu m u ntk olan lhut kelimesi umum kint cemiyetinin 12

<'i muhayyeri hikmetini, en sammmeyelmm ifade etler. I'ak^t burada hayal bir mersmeden chema teye gee nleyiz. Mfekkirimizin matmah olan intih terkip, v/.h ye kat bir surette tandmz hdiselerin husus bir murbtasmdan baka bir ey olamaz. Biz, K antclann yapt gibi ahlk namna yeni akideler vazma mecbr deiliz.vBununla beraber messes fikirler, Renan'm merakcl esnasnda dr olduu gibi kinye yahut istihz iin de bir zemn deildir. Muzafferiyet ihtimali mekk olsa bi le mefkremize gre icraatta bulunmak ihtiyacna mlikiyetimiz bile mefkreci bir mesdray m utazam m ndr: Bu dnyann ve hayatn mns hakknda fikr ve fiil bir mlhazadr!1 Bu masadrann ifadesi muayyen kazi yelerde dima faraziyeli kalr. Mbadettaba meslekleri varlk mcadelesinde lyenkat birbirini imhya alr lar. Bunlardan hangisi hkim olan ilm m uhta daha m sait ise stf, hayat beratn ona verecektir. lim ilerle dike bir m ba'dettaba mefhmesinin imknlar daima mahdutlar, muzafferiyet, tahll ve terkbin en mkem meline hak kazanan mefhumeye aittir. Fakat hibir za man dnya gzelinin istitr perdesi tamamyla alama yacak ve daim muhayyeleye ve din timsliyete ak bu lunan bir saha kalacaktr. Bu son fikirler yalnz Renan'a kar b ir cevap deildir. Albert Langue ve Fouillee ile aralarnda pek az fark bulunan bir mtefekkirin, Guyau nun da bu szlerde hisseleri vardr.

13

MUHDDN ARAB (*)

M uharriri: Tevfik Sedat - ( Ziya Gcjkalp)

Islm hakimlerinin bugnk felsefeye en yakn bu lunan Muhiddndir. Muhiddn, sofiyenin zevk1 vasta syla m uttali olduklar intuitif-hads halleri akl fikir lerle ifade ederek tasavvufla hikmeti telif eden b ir mceddittir. Tasavvufu garp felsefesinin esrarc lk -mysticisme mektebine muadil telkki etmek hatadr. Tasavvuf umum mnsyla mefkrecilik-idealisme mesleinin muadilidir. Mutasavvflar arasnda mefkreciliin btn ekillerini temsil edenler bulunduu gibi esrarc mystique olanlar da var. Tasavvuf kelimesi mahsusat lemi ne hakik b ir mevcudiyet isnat etmeyen muhtelif meslek lere mil umum bir nvandr. Hakik mevcudiyeti mef krecilerden bir ksm tasavvur s dier b ir zmresi tahassse, baka bir fkras da iradeye nisbet etmi lerdir. Sofiye mesleinde de bu safhalar makm namyla mevcuttur. Tasavvuf, mahsst lemini hakik mevcudiyetten nezettii zaman bu itihadn innemel kevn hayln varlk tasavvurdan ibarettir cmlesiyle ifade eder. Ma rifetin bu safhasnda durarak ileriye geemeyenler, tasavvurcu kalrlar. Misal lemi Mutasavvf tekmlc bir slik bulunduundan hi bir makmda duramaz, onun gayesi daima ilerlemek, da ima ykselmektir. Tasavvur un hariten uur aynasna
(*) M uhiddin A rabi, Gen K alem ler, C : U, say : 4, sa y fa : 61-64.

14

\aksetmi bir sret olduunu, grdmz eyann haric

bis menee mlik olmakla beraber uurun husus tahasss leriyle televvn ettiini kefettii zaman bu kefini levnl\m levn inihi suyun rengi kabnn rengidir snihasiyle takrr eder. Bu makamda duranlar tahasss k alrlar: Ruh lemi. Tahasssler iradenin tatyp yahut tvk inden husule gelen bast ve kabz hallerinden ibarettir. rade, olan kepalleri beenmeyerek olmas lzm gelen kemal leri klfk ve inaya alan vcudun en mutlak, en haki k ksmdr. Muhiddin Arab eyada mndemi ve mek nuz bulunan bu, olmas lzm gelen kemallere ayn- sbite nmn veriyor. Hakik vcut dan ibaret bulunan iradelerin bu hakik gayeleri umum tekmln, umum kinat miracnn hakik mevvik ve milleridir. Sabit aymlar lemi. Muhiddin Arab bu byk hakikati M hakem e! - kad alel-eyi ill bihkaz eyaya ancak eya vstasyla hkmedebilir dsturuyla i'l ediyor. Garp felsefesinde mefkreciliin geirdii te ceddt devresi tasavvufun Arab cmlede icmal ettii bu makamlarn tamamyla ayndr. Berkley grdmz eyann ihtisaslarmzdan, uurumuzun teessrlerinden ibaret olduunu meydana koyduu zaman innemel-kevn hayln cmlesini tek rar etmekten baka b ir ey yapmamt. Binaenaleyh Berkleyin hdisecilik-phenomenisme meslei tasavvuf un ilk kademesi olarak zaten mevcuttu. Kant, ihtisaslarmzn ey' suretlerden ibaret olma dn, bu suretlerin nefs ekillerde televvn ettiini ispat ettii vakit (levnl-m levn inih) snihasm erhetmekten baka bir ey yapmamt. O halde tenkidilik-criticisme mektebi de tasavvufun ikinci kademesi olarak mevcut demekti.
15

Alfred Fouillee, Gayau, Nietzsche, William Jame; gibi son zamann filozoflar mefkrelerin birer kuvve/fikir olduuna, mit, irade ve imann yeni kymetler jhd suretiyle hayatta blend ve nezh saadetler husle/getirebileceine dir hakikatler iln ettikleri zaman mahakemel-kad alel-eya illbiha dsturunu tefsir etmekten baka bir ey yapmamlard. Bundan anlalyor ki dik katle aradmz takdirde bugnk kymetilik felsefesi ni de tasavvufun zengin hzineleri arasnda bulabileceiz. Muhiddin Arab ene inde zani abd felyeinneb hayran ben kulumun zamannda mtecelliyim, pana iyi zanda bulunsun kuds hadisini mesleinin b ir pealesi itibar ediyor. Bu lenin ziysyla btn muzlim hakikatlari tenvr eyliyor. Zan bir kuvvet - fikir dir. Bu kuv vet - fikir hayatmzda ve sretimizde mil ve messirdir. yi zanlarmz hayatmzn idare eden faydal kuvvetlerdi. Kt zanlarmz hayatmzda mil olan zararl messirler dir. Zan, fikir, itikat nmn verdiimiz ruh hdiseler, birer tl haylden, birer tesirsiz tasavvurdan ibaret deil dir. Bunlardan yaratc yahut ldrc kuvvetler, msbet ve menf kymetlere meknuzdur. Her fert fikrinde, zannmda, itikatm da mutasavver bir kemal tar. Fikrinin, zanmmn, itikadnn yaratc kuvvetiyle bu mutesavver ke malse doru ykselir. H er fert umum bir mi'rcn tek ml slkn takip eder; mutasavver bir kemale doru ur eder. Binaenaleyh ferdin dnk, bugnk, yarnki halleri zil ziller den, ni glgelerden ibarettir. Sbit bir ey varsa o tekmln mntehas olan mutasavver kemalden ibrettir. Muhiddin Arab bu mutasavver kema le ayn sbite nmn veriyor. Bu kelime mefkre ide al tbirinin mudilidir. Muhiddin Arab bu sbit ayn lara, lyetegayyer enmzelere hric bir mevcudiyet vermiyor. El-ayniis 16

sAbite m emmet ryhatel - vcud sbit aynlar var ille kokusunu koklamamlardr ifadesiyle bunlarn anGak zihn bir mevcudiyete mlik olduunu im ediyor. Maa^afih yalnz zihinde bulunan, haric vcuttan m ahrum oln bu mhiyetleri ftranm yegne milleri addediyor. Katann eyaya eyann sbit aymlar vstasyla hkmet tiimi kabul ediyor. Muhiddine gre, kaz bir merutiyet hkmdr gibi sbit aynlarn kararlarn tenfzden ba ka b^r ey yapmyor. Sbit aymlarm lisanndan yazd bir m anzum ede:

Felev hu velev ln lem knellezi kn diyor k O olniasayd ve biz olmasaydk, mevcut olan eylerin hi birisi bulunmayacakt demektir. Bu ifadesiyle ftratte yal nz kaz ile sbit aymlarm mil olduunu tasrh ediyor. Bu manzumenin Fe a'taynh m yebd bih fna ve tn beytinde Onun bizde izhar ve bize i'ta ettii evleri daha evvel biz ona i't etmiizdir cmlesiyle ter kuv vetinin sbit aymlarda, infz kudretinin kazda bulun duunu bildiriyor. Fe'r-R abb abdunvelabd Rabbun y leyte ur minel - mkellefi beyti bu mazmunu ntktr. Sbit aymlar beer fertlerine m nhasr deildir. Madde ruhun tecellisi olduu iin btn eya hakikatte az yahut ok uurlu ruhlardan ibarettir. Ruh bd, mad de onun nmdudur. Her ey bir ruh olduu iin gay r uzv, uzv, fevkal - uzv btn eyadan meknuz ve mn demi sabit aymlar vardr. Muhiddin maddeye ve mad denin son hakikikati olan imtidat mefhumuna krs namm veriyor. Bu nmtenah imtdadm bdnu tekil eden umum ruhun her zerresine bir kemel gayesi irae ederek eyay umum bir mira halinde tekmle sevkeden mutlak kemal de de Rahmn'm Ara istivas sr rn gryor. Sbit aymlar lemine mele-i ldiyor. 17

Teemmel stral - kinati fe inneh Minel - meleil - l ileyke resil Bu beyitten anlalan mna u d u r: Grd/ z eyler sabit aymlarn kaba taslak kopyalardr. Her mevcut reym halinde bir kemaldir. Her nereye baksanz tekmlnn gayesi olan o gizli kemal i grebilirsiniz. Kinat kitabnn sahifeleri, satrlar, kelimeleri olan gr dnz eya tbirlerin kifayetsizliinden tamamyla,' teb li olunamam iirlerdir. Maamafih dikkatle mtala ederseniz bu lfzi takler arasnda gizli fikirleri sezebilir siniz. Bu sahfeler deta yksek lemden size gnderil mi mektuplardr. ! Muhiddn, sbit aymlarn yani mefkrelerin kevn mirata, yani tekmlde esasl miller olduunu, her mev cudun bir kemal gayesine, ve umum vcudun mutlak kemal hedefine doru ykseldiini izah ettikten sonra bu mutasavver kemallerden, bu sbit aymlardan her bi rinin ilhi bir isme mazhar olduunu beyan ediyor. Grdmz vcutlar sbit aymlarn m azharlan ol duu gibi sbit aymlar da ilhi isimjerin m azharlandr. Muhiddine gre vuslmze imkn bulunan ilh mutekat ilhtr, mutlak ilha vusul mmkn deildir. Ne bilerin, vellerin vsl olduklar ilh bile m utlak ilh dan ibarettir. Mutlak ilha onlarda vasl olmamlar dr. Mutlak ilha vsl mmkn deilse de takarrp mmkndr. Bunun iin cemadlarn, nebatlarn, hayvan larn, insanlarn, umum mevcutlarn m utekt ilhlarna vasl olarak hepsini mutlak bir ahad de tevdid etmek lzmdr. Bu fik rin i: Akadel - haliku fl - ilhi akiden Ve ene ehidtii cema m'tekad beytiyle teyit ediyor. 18

Muhiddin Hazretlerini klliyeti ilh - pantheisme itikadna zhip zannedenler hata etmilerdir. M evcutlan sbit aym lann, sbit aymlar lhi isim lerin tecelligh telkki etmek klliyeti ilh fikrini ka bul etmek deildir. Her mevcudun sbit ayn! mutekat ilh, nm mazhardr. Tasavvur olunabilmekten mnez zeh olan ilh mefhumunu her fert kendi hviyetine mlyim bir surette tahayyl eder. H er ferdin zihnindeki bu hayal tavsif onun m utekat ilhdr. Gneydi Badadye marifetullahtan sorulduu zaman levnl-m levn inihi cevabn vermitir. Antropomorfizm, sosyomorfizm tbirleriyle ifa de edilmek istenilen bu hakikati mutasavvf b ir ir u suretle tdbli etmitir. Nzzr-K iyn ry hbet n der negirend ez girnh Der ryi t ryi h bnend Zincst tefvt-i nianh Muhiddin sbit aymiara madd b ir mevcudiyet ver miyor. Bu aymlarm mevsuflan bulunan isimler ve isimle rin mutlak ve ehat olan msemns bittabi mddiyet ve mmkiniyetten mnezzehtir. Muhiddn sbit aynlara madd b ir mevcudiyet ver medii gibi Efltunun ve Kantm yapt gibi berrntranscen.dan.tal bir mevcudiyet de t etmiyor. El ayan s - sbite m emmet ryihatel vcudi sni hasiyle bu ciheti de tas'hh ediyor. Onun fikrince, sbit aymlar cevvn - immanent bir mevcudiyete mliktir. Vcudun en mk unsuru olan irade de zmmen mndemi ve bir reym halinde meknuzdur. ptida hebaen mem ur (chaos) hali intiha kemalin bir mahf kenzinden ibaret tir. 19*

/ ( Vcudun krs, ar, Rahmn mahiyetleriyle /' tecellisi vardr. Maddenin ruha, ruhun, mefkreye nibetle ne derece kesafeti varsa bu % mahiyet arasnda a o kesfet ve letfet dereceleri mevcuttur. / Elhamdlillhillezi ltfe nefsehu fesemmahu hakkan ve kesefe nefsehu fesemmah halkan vcudun kes fet hali halk letfet hali Hak olduunu beyan ediyor. Kesafet vcudun nksiyet hlidir, letfet bu noksa nn tekml! mizacnda mndemi gizli kemaldir. Bu ke male vusl imknszdr. Fakat eyann ftr hareketi bu eriilmez gayeye takarrp iindir. Eyann umum tesbh ve tehlli bu tekml slk nden ibarettir. Muhiddin H azretleri: Sphanellezi azharal-eye fehve aynh sanihasyla eyay izhr eden kudretin bu eyann kemal meki olduunu ve her mevcudun mutlak kemalden istinsh olunmu nk ve kaba taslak kopyalar olduunu ifham ediyor. Bu tem hdttan u netice kyor ki felsefe birka asndan beri byk tarakkilere mazhar olduu halde felse fenin rhu deimemitir. m am Gazzali usul pheyi Descartesdan evvel meydana koymutur. Berkleyin, Kantm itihtlar daha evvel tanss edilmitir. Muhiddin Arab Alfred Fouillee den ok zaman evvel mefkrenin tekmlde yaratc mil ler olduunu igbat ederek bugnk felsefeyi daha o za m an tess etmitir. Muhiddn felsefesinin ruhu, beer fertlerine k i: Zat hakkn halfesisin sen Btn ekvn sana msahh&rdir Levh-i mahfz olan zamirinde Mutasavver olan mukadderdir. 20 diyor

MEHEDE DORU (*) Muharriri: Demirta Feridun Pervze Yz milyonluk bir soy, b u g n : Duyuyorum, ben varm! Tarihimin eski yeni anlarn ararm. Diyor; ite Trk Hakn bir ordu, bir donanma, Bir milletle gelmi, aziz bir mehedi anlyor. Herkes, tarh yeni bir devr atn enliyor. Bu meheddir, Avrupa'nn Rumeliden Trkleri karm aya. azmettii kanl harbde, Kosovada Al bayra bir hamlede ilelebed ileri, Sren, evet bu meheddir Avrupada birinci, Temelimiz, bunda yatan bir ebed nbeti. Trkilinin bu ebed nbetisi diyor k i : Anadolu Trk Yurdudur, kar yaka Trkili, Siz aslsz, trediler deilsiniz, sizdeki, Kanlar tar hakanlardan kalma Byk Emeli Ruhunuzda bugn kendi kendisini tanyan, Turan benim malm diyen birisi v a r: Ouz Han! 23 Mays 327

(*)

Mehede D oru ( iir), Gen K alem ler, C : II, sa y : 4, sa y fa : 78.

21

ESKlLtN MUKAVEMET (*) Muhite N f z : Eski lisan ve eski fikir mrevvilerinin tedf man tklarna bir misl olmak zere Bekir Fahri Bey nmn da bir gencin bir m ektubunu Gen Kalemlere dere ediyoruz. Bekir Fahri Beye gre yeni lisanciar, m uhitin en ince noktalarna kadar nfz edemedikleri iin mddealarma son derece bir inhisar ekli veriyorlarm. Muhitten maksat Osmanl muhiti mi, yoksa beynelmilel muhit mi, bu ciheti tasrh etmiyor. Evvel Osmanl m uhiti kast olunduunu farz ede lim : Osmanl muhitinde halkla temas ederseniz grr snz hepsi hemen yeni lisanla tekellm ediyor. Tecrbe iin bir klaya gidiniz, asker kardelerimizin mlzim-i evvel ve mlzim-i sni yerine evvel, mlzim, sni mlzim dediklerini grrsnz. Bu istiml be-on gen cin mukavele akdiyle bir lisan meydana getirmesinden sonra balamad; lisannn selikasn lemumul lerden daha iyi bilen halkmz eskiden beri, Arab, Frs kelime leri almakla beraber Arab Frs terkip ve cemileri kabul etmemitir. Fakat biz mlzim-i evvel ve mlzim-i sni tbirleri gibi klie hline gelmi terkiplerin esasen muhafazas taraflsyz. Yeni Lisana sarih bir temy gstermeyen gen ediplerimizin eserlerini dikkatle oku yunuz. ounu Yeni Lisan m istedii ekilden pek az farkl bulacaksnz; ite Refik Hlid'in, Yakb Kadri'nin,
(*) E skiliin M-u^ivemeti, G en K alem ler, C : II, say : 2, s a y f a : 26 - 29, 26/4/1327.

22

Emn Blend'in, Hamdullah Suphi'nin, Cell Shirin, Tahsn Nhidin hikyeleri, iirleri... te yeni lisan kabul etmeden evvel bile mer Seyfeddinin, Ali Cnibin yaz lan... Gazeteler gittike Yeni Lisana yaklayor. Bunlar hep muhitteki gze grnmez hareketlerin muhassalas deil midir? O halde Yeni Lisan taraftarlarnn muhite nfz etmemi olduklarn nasl iddia ediyorsunuz? imdi beynelmilel muhite gelelim : Avrupa lisanlarndan hibirisini gsterebilir misiniz ki baka bir lisandan terkip ve cemiler, daha vsi bir tbirle kideler alm olsun? Bir milletin tima muhtine baka milletlere mensup fertler girebilir; fakat hibir millet ve ecneb fertlerin kendi kanunlaryla idare olunmalarna msaade edemez. Tpk bunun gibi bir lisan da baka bir lisandan kelimeler alabilir; fakat hibir lisan bu ecneb kelimelerin kendi sarf ve nahiv kaidele rini de beraber srkleyerek getirmesine rza gsteremez. Kapitlasyonlar milletin siyas istiklli iin bir naksa olduu gibi lisann sarf muhtriyeti iin de b ir le kedir.
Yeni Lisann Mekteplere Tatbiki:

Yeni lisam birinci hedefi itikak bahsini sarf tan bsbtn karmaktr. Bir kelime itikaka terkip yahut cemi bnyesinde olduu halde sarfa bast yahut m fret olabilir. Buna binaen mns m fret olan cemilerin itikak mhiyetleri tasfiye sarfnda hi na zara alnmayacaktr. stimli zarr olan terkb vasf lar da bu kabildendir. Gerek bu gibi kelimeler, gerek ir Arab, Frs isimler, m astarlar, sfatlar tasfiye sarfnda sem lfzlar srasna konulacaktr. btidlerde ve rdiyelerde tasfiye sarf okutmak kfidir. ddierde itikak nmyla ayrca bir Arab,
23

Frs kelimelerin, terkiplerin ne surette terekkp yahut itikak ettikleri gsterilebilir. Bu itikak derslerine Trk e kelimelerin, asllann, itikaklarm da ithal etmek kidelidir. Rtiye tahsiliyle iktifa edenler, iftilik, hrfetilik leminde kalacaklarndan itikak derslerini takp etmeyebilirler. Iddi talebesi itikk ilmini iki cihetten dolay renmeye mecburdur. tikak bahsi Trkeyi esasl bir surette renmek isteyenlere elzem olduu gibi Arab, Frs lisanlarn mstakil tahsil et mek isteyenlere de fideli balangtr. Demek oluyor ki tasfiye sarf mekteplerimizin aa snflarnda, iti kak orta snflarnda, Arab ve Frs, sarf ve nahiv leri de yukar snflarnda tedris edilmek lzm geliyor. Yukardaki izahlar yeni lisana bir inhisar ekli ve rilmediini, mukavele ile sun bir lisan ibdma allrnadm isbta kfidir.
Yeni Lisana Tesahup : Gen Kalemler yeni lisann tarihini yazmad ki ilk cereyan vermek isteyenlerin kimler olduunu arayp iln etsin. Bizim nazarmzda yeni lisann mcidi ti ma tekemmlmzdr. Yeni lisanclar milletin ruhun dan doan bu teceddd tervc edenlerdir. Yeni Lisana takarrup ettikleri iin bu mrevvilerin m iktar pek kl liyetlidir. Gen Kalemler'in vazifesi bu mhim cereyana sarih ve usli bir ekil vermekten baka b ir ey deildir. Yeni Lisan aatay Trkesini, yahut Anadolu lehele rini tervice almyor, geriye, mziye dnmyor, stan bul'da konuulan en mtekmil Trk lehesini btn in celikleriyle meydana kararak btn Trklere tmm etmek istiyor. Milletin en hakki ntkas olduu iin yeni lisandan hibir zaman vazgemeyeceimize emin olabilir siniz...

24

Beynelmileliyet, Milliyet, Kavm iyet:

Bekir Fahri Bey baka bir mektubunda kendisinin biraz Trk olduu gibi biraz da Arnavut, Ermeni, Bulgar, Rum, Krt, hatta Fransz, hatta Ingiliz. .. ldn iddia ederek, mill, yahut kavm bir edebiyat olamayacam, edebiyatn ancak beynelmilel, alemmk olabileceini iddia etmiti. Bu hususta kendisine iddetle itirak etme yeceiz, nk bizim nazarmzda lim beynelmilel bir mhiyeti hiz, Siyset mill bir kymete mlik olduu gibi Lisan, Edebiyat da kavm bir hususiyeti shiptir. Eyann hakikatim bir ngiliz, bir Fransz, bir Alman nasl telkk ederse bir Osmanl, bir Trk de yle telkki eder; tabiblik, mhendislik kimyagerlik memleketlere nazaran deimez; ilim umum ve insnidir, bu direye milliyet ve kavmiyet mefhumlar giremez. Fakat siys hayat byle deildir. Bir ngiliz, bir Fransz, bir Alman, baka baka siyas cemaatlara m ensupturlar. Her birinin huss bir vatan vardr. Onlar gibi biz de bir Osmanl milletine, bir Osmanl vatanna mensubuz. Siyas hayatta beynelmilliyet yoktur. Her siyas kuvvetin nfzu yalnz bir milletin fertlerine messir olabilir. Ve ite bunun iin siyasette mill bir meslek tkbi zarrdir. Mill tbi rinden baz lisan bilmez gazetecilerin, politikaclarn an lad mny m urad etmiyorum. Onlar millet kelimesini Kavim mnsnda kullanyorlar. Rum Patrikhnesi bu tbr-i galatna kapld iindir ki Osmanl milleti yok tur, Osmanl milleti b ir tbr-i lisandr suretinde bir mugalata yapmt. Bizce millet siys b ir nfza, yani bir Devlet Kuvveti ne mlik bir cemaattr. Binaenaleyh Os manllk m utlaka b ir millettir. Fakat Trk, Rum, Krt, Arnavut, Bulgar, Ermen unsurlar gibi Osmanl milleti nin tima bnyesine dhil olunan hey'etler birer millet deil, bir kavimden ibarettir. Osmanl siyaseti bir mill 25

siyasettir; kavmiyet esasna mstenit b ir siyset tkbk bir crm, bir cinyettir. Lisan ve edebiyata gelince bun lar ancak kavm olabilirler Osmanl lisan Trk lisan dr. Osmanl Edebiyat Trk edebiyatladr. Fakat Osmanl milleti Trk milleti deildir. Osmanl milleti Trk milleti de dhil olduu halde birok kavimleri mtemildir. Bir Trk siyas hayat itibryla Osmanldr; fakat tima hayat itibaryla Rumdur, Arnavuttur, Araptr, Ermenidir. Edbiyat beynelmilel olmad gibi mill de olamaz, edebiyat ancak kavm olabilir. Memleketimizde Trk Ede biyatndan baka Arap, Ermeni, Bulgar, Rum Edebiyat lar da var. Trk Edebiyat siys bir kymete mlik ol duu iin Osmanl Edebiyat nmn almak lzm gelmez, Trkler hibir kavme lisan ve edebiyatlarndan vazge meyi teklf etmiyor. Yalnz siyas hayatta Osmanl olma larn istiyor ve bu onlarn hakkdr. tim a hayatlarn da, tima lisan ve edebiyatlarnda btn Osmanl kavimlerini serbest brakyor. H er cemaatn husus b ir mezhebi, her unsurun kavm bir lisan, kavm b ir edebiyat var. Trkler bu tima mevcudiyetten, bu kavm hayattan niin mahrum olsunlar? Trkler bir devlet tess ettikleri iin kavm lisanlarm, kavm edebiyatlarn, terk mi etsin ler? Osmanl milletini Osman Gzi tess etti, fakat Trk lisan, Trk edebiyat Osman Gziden daha evvel mevcut idi. Trk lisan, Trk edebiyat Selkklerdeh, hatta Ouz Hndan pek ok eskidir. Trke bugn yz milyon Trkn konumakta olduu bir lisandr. Bu yz milyon kan kardeinin yegne rbtas olan lisanna kend ismini vermek gnah mdr... Trke Osmanl milletinin resm lisan olmakla tima ve kavm mhiyetinden tecrd olunamaz!... Katiyyen olunamaz!... 26

Terakki, bilistisn her eyin oalmas imi!.. Terakki her eyin bir gayeye doru oalmas, bir Ke malse doru yrmesidir. Terakki bir kaos deildir. Bir uzvun iltihaplanmas, bir vcdun imesi, terakki olmad gibi gelii gzel taklitlerin bir maher gibi ykl mas hibir ey deildir. Dnklerin Kymeti : Dnkleri tezyif etmiyoruz; tarihe karm kymet lerini nez'e almyoruz. Yalnz onlarn bugnk kalem lere mek olamayacan, olmamasn sylyoruz; n k genler dnk eserleri mek ittihaz ettikleri takdirde ibdn yerini, nihayet bir taklit tutar. nk genler ideallerinden baka mek tandklar dakika tecedddn arklar durur, edebiyat yerinde adm saymaya balar ve Bekir Fahriler oalr ki terakki nmna pek muzrdr. Evet biz dnklerin edebiyat mzesindeki mevkile rine taarruz etmeyeceiz; yalnz genliin hareketine hi bir hil brakmamak, tecedddn saffet ve samiyetini muhafaza etmek maksadyla dnkleri bugn iin be enmeyeceiz. Yoksa ite tekrar ediyoruz, dnk kymet lerine b ir ey dediimiz yoktur; onlar birer mevtdr ki mezar talar olan kitaplaryla byk b ir kabristanda, ede biyat tarihinde btn kendilerinden evvel genler gibi ebed uykularna dalmlardr. unu da iyi bilmelidir ki ibd devresinde tarihle alkay kesmek, teceddt zamannda eski kymetleri ayzla baltalamak lzmdr. Bu bir feyizli sekir hlidir ki geer ve her ihtillin, her inklbn, her tecedddn bu zarr ykclk safhasndan m urru tabidir. Bundan korkmayalm, nk maraz deil, arzdir. Yapmak iin ykmak dnyada en meru bir keyfiyettir. "27

Yeni lisanla Eyll yazlamazm! Bu bir ilham olacak!.. Fakat hangi htif haber vermi; onu henz bil miyoruz!.. Eyll yeni lisana tercme edilebilir. Esasen yeni lisanda daha gzel eserler yazlamayacan, bu is tikbal faln Bekir Fahri Bey acaba nasl tertb etmi?. Yeni lisanla yakn zamanda edebiyatmza tiyatro, roman.. her gzel ey girecektir. Yeni lisan mutaassp deildir. Ve yeni lisanclar kuru bir terakki dvsyla kalmamak iindir ki Avrupa'nn edebi, felsef, tima, siyas, hukuk en gzel eserlerini kendi lisanlarna nakletmek zere b ir hey'et tekl ettiler, alyorlar; yaknda kapitlasyon lardan azde, stlhlanyla, yeni kelimeleriyle, gayet zen gin bir Trk Lisan greceksiniz. Hakk Trk edebiyat bu samim ve byk lisann metin ve zarif zemini zerin de ykselecektir.

28

Y E N

L S A N(*)

YEN LSANIN GZELL I Lisanda ikilikler

Ayn kelimeyi limler baka trl, avm baka tr l kulland zaman buna kilik-Doublet nm verilir. kilikler, kelimelere m nhasr olmak zere, her lisanda vardr. Fakat Trkede kelimelerden baka terkiplerde, cemilerde, edtlarda da ikilikler mevcuttur. btid keli melerdeki ikiliklere misl gsterelim : 1 Trke kelimeler
limlerin istimli Avamn istimli

kang kani drl kimesne gelmisin dinleyeyim klak yasa ordu hakan htn arslan kazgan lk
(*)

hangi hani trl kimse gelmiin dinleyim Kla yasak orta hn kadn aslan kazan lke

Yeni Lsatnm Gzellii, Gen K alem ler, C : II, say : 5, sa y fa : 6 1 -6 4 .

29

limlerin istimali kapu ton ileru ey oul keraste 2 Frs kelimeler rze, bah etmek nerdubn rbe benefe etr cehd penenbe cd yne ikem mehtb ke zerdl irbal hoftan uze ure ava penbe pre nemaz mye (beybn eltuk

Avmn istimli kap doru ileri ayol kereste

oru balamak merdiven erive meneke adr ft perembe cad ayna ikembe maytab ke zerdli kalbur kaftan kozak koruk kavga pamuk para namaz maya yaban eltik

limlerin istimli drbn er hemn fenr 3 Arab kelimeler dem ebdl tabi a rak 'osman sret fencn alabalk aybe man itmek tasavvur etmek bekre 'avret ablk ebra 4 Ecneb kelimeler bank bankiye, banker post biln rezon vapr vaptz apo

Avmrn istimli drbn ra, rak hemen fener

adam abdal davul rak osman (lafznda aymsz ve elifle) surat filcan alabalk heybe inanmak tasarlam ak m akara avrat ablak abra

banka bangac, pankr posta bilno racon vapur vaftiz apka

limlerin istimali Frans Italyen Anglter Rus rop slfat sigara revolver baliyemez okola salad

Avamn istimali Fransa talyan ngiltere Rusya Avrupa slfato cigara rovel bal yemez ukulata salata

II limlerin ve avamu psikolojileri

limlerin yazdklar Galatt kitaplarna baklrsa avmm istiml ettii kelimelerin yanl sayld grlr. Avam ise istimlleriyle - limlerin kullandklar kelimele ri, fiili reddederek - lisanda tasarruflar icr etmilerdir. limler, Trke kelimelerde Selklerin istimlini fash tanmlar, hriten alman kelimeleri ise mensup olduklar lisanlarda nasl telffuz olunuyorsa o suretle kabul etmilerdir. limlerin ruhu avama ait istimlleri yanl ve kitaplarda yazl ekilleri doru telkki etmekle mlldur. limler, ananeci ve kideci olduklarndan li sanda husle gelen selm tekmlleri, feyizli istihleleri tedenni ve tefessh sanrlar. Yeni Trke galatlardan y n i: Avamn istimallerin den domutur. limler ukalalkla mecbl olduklar iin kavm lisanlarn muhtelif lisanlarda yazlm sarf kitablarm dan renmeye alrlar. Avam, selikaya tbi bulun duundan lisanda da rehberi selikasdr. Avam, selikasy la lisanda dima tahavvller husule getirir. Bu tahavviil32

ler, keyf ve tesadf olmaz, lisann selk tecvdine, tab bedatine tbi o lu r: Eski Trkede mstmel kaygu, sayru, au, kzg (Kzeg), esrk gibi kelime ler, lisann tecvidine ve bedaatine muvafk olmadklar iin avam tarafndan terk olundular. Yerlerine keder, hasta, zehir, ayna, sarho kelimeleri kullanlmaya ba land. Avam gerek eski Trkede mevcut, gerek Arapadan, Acemceden vesir ecnebi lisanlardan me'hz kelime leri kendi bedatma, kendi tecvidine uydurmaya alt. Uyabilenleri istihlelere uratt, uyamayanlar lisandan ihrc etti. Yeni Trke bu suretle ikiliklerden, ve bu iki likler arasnda avmm istimllerinden tevelld etti. Yeni Trkenin tebi bulunduu istihle kanunlarm kefede bilmek iin her eyden evvel Trkenin zmm tecvidini, selk bedatini tedkk etmek lzmdr.
III Trkenin, tecvidi

Trkede iki trl henk vardr. Birincisi smitlerin hengidir. Bir kelime sakl bir harf ile balam ise onu tkb eden btn harfler de sakl olur; bilakis hafif bir harf ile balayan bir kelimenin btn harfleri haff olur. Trkede kelimeler, sakl ve haff diye iki ksma ayrlr; sakl kelimelere lhik olan edatlar sakl, haff kelimelere lhik olan edatlar hafif telffuz olunur: ieklik, odun luk... gibi. Trkede a, h, l, sad, dd, t, z, ayn, ym, gf smitleri sakildir: Kalmak, krmak, solmak, durmak kelimelerindeki hareketleri irae eden elif, ye, vv sitleri de sakildir. Dier smitler, kelimenin sakl ve haff olduuna gre sakl veya haff sylenir. Mtebki sitler daima hafiftir. Sakl harflerle balayan Arapa, Acemce kelimelerde henk tesiriyle husule gelen istihlelere misl: dem, 33

adam - haan ( ), hn - haydar (jO, haydar - hasta( t ) hasta - sandal, sandalya - sret, surat-fazla, fzla-taref, tarf, areb ( ) arab ( ) - ava, gavga - maksat, m kst kader, kadr- (hefte hafta kelimesinde *h harfi - ha harfine mltebes olduu iin sakl b ir harf gibi m essir olmutur.) Alimler, imlya; avam telffuza hkim olduklar i in, Arapadan, Acemceden alman kelimeler, telffuzca byk istihlelere uradklar halde imlca eski ekille rinde kalmtr. (Hakk sebebi ileride gsterilecektir,) Ahenk ikinci nevi sitlerin hengidir. Bu henge gre kelimeler vv, y diye ikiye ayrlr. Y kelimelerde yalnz fetha ve kesre harekeleri bulunabilir. Vv kelime lerde yalnz zamme mevcuttur. Y kelimelere lhik olan edatlar esre, vv kelimelere lhik olan edatlar tre oku nur : (Y) babalik Sivasl tatsz (Vv) oulluk (luk) Stl tuzsuz ( suz)

Arapadan, Acemceden ir ecneb lisanlardan alman kelimelerde yava yava bu henge ittib etmektedir. M isl: drbn eltuk cad zerdl ure rze apo 34 drbn eltik cad zerdal goruk oru apka...

Bununla beraber ahengin bu tesiri ekseriyetle telf fuzda kalm, imlya sirayet edememitir. (Sebebi ileride gsterilecektir.) Trkede skinlerin tima ciz olmadndan fikr, ilm, ir, hzn, kati gibi kelimeler fikir, iir, hzn, ka til suretinde harekeli telffuz edilmeye balanmtr. Bu misllerden anlalyor k i : kilikler ve galatlar Trkeye mahsus selk tecvdin tesiri ile husle gelmi tir. Bu tecvdin henklerine ttib etmeyen Trke, Arap a, Acemce kelimeler terk olunmu; itib edebilenler temsl edilmitir.
IV Trkenin bedati

Lisann bedati, kelimelerin mdd gzelliini tedkk eder, mnlarndaki gzellii nazara almaz. . Remie de Gourmondun dedii gibi (bir kelimenin mns, bi kadnn zeks gibidir. Bunlarn her ikisi de ekildeki g zellie fazla bir czibe it edemez.) Kelimelerin bedate muvafk olmas iin ibtid lisa nn tecvidine muvafakati arttr; fakat bir kelime tecvide muvafk olmakla bedate de muvafk olmak lzm gelmez. Baz kelimeler vardr ki: Trkenin tecvidine muvafk olduu halde bedate muvafk deildir. Eski Trkede mstmel esrk, kzg, basg kelimeleri gibi... te bunlar bedate tevafuk etmedikleri iin terkolunmulardr. Bedat, yalnz selikaya tbidir; bazen be harfini m harfine tebdil eder. Bekre, makara, benefe, meneke yapar. Bundan baka sigara, cigara, vaptz, vaftiz, fencn, filcan, arak, rak olur. Tecvd avmm telffuzuna tbidir. Onlar hasl eder. Lisann bedati ise mill irler tarafndan tyn edilir. 35

Bir kelime Arapada, yahut Acemcede gzel olduu halde Trkeye geince irkin grnr. Trkede gzel olmak iin eski eklini deitirmesi, Trkenin tecvd ve bedatine uygun, yeni bir ekil almas icabeder. Arapa ve Acemcede harekeler, m aksur ve m ahdut olmak zere iki ksm dr: Makur harekeler fetha, kesre, zamme iaretleri ile, m ahdut harekeler elif, vav, ye harfleriyle gsterilir. Trkede mahdut harekeler yoktur, yalnz maksur hare keler vardr. Binenaleyh Trkeye intikal eder. Arapa ve Acemce kelimelerde ibtid m ahdut harekelerin maksur telffuz olunmas, sniyen smit ve sitlerin henklerine muvafk bir ekil almas icabeder. Eski lisanda Arapa ve Acemce terkbler ve cemiler de mstmel olduu iin bu lisanlara ait kelimeler, Trk enin tecvidinden zde kalmlar, eski kavmiyetlerini muhafaza etmilerdir. Eski lisanda Arapa ve Acemcenin yalnz kideleri deil, tecvdleri, bedatleri de hkim ol mutur. Bunun iin kelimelerde yeni m kus taklit cere yan mevcuttur. Onlar bir avam lisannda Trkenin henklerine ittibaa alrken, te taraftan limlerin sun' dilinde Arapa ve Acemcenin tecvidine imtisl zarretinde kalmtr. Bundan dolay garde, elma gibi baz Trke kelimeler kavm henklerini kaybederek Arap ve Acem tecvidlerine mahkm olmulardr. Ordu, senc, mmd gibi kelimeler frs terkblere de dhil ola rak bsbtn Acemlemilerdir. Bu hal devam etse ihti mal ki Trkenin bedati bsbtn zil olacak. Lisan mz Araplam, Acemlemi, uydurma ve irkin bir lisan eklini alacaktr.
V Terkblerde ve cemilerde ikilikler

Baka lisanlarda yalnz kelimelerde ikilikler vardr; eski Trke fazla olarak terkblerde, cemilerde, edatlar 36

da da ikilikler yapmtr. Bu mstesna hlin neticesi ola rak memleketimizde deta birbirinden ayr iki lisan te kellm olunm utur. Avam, limlerin yazd kitaplar asla anlamam, kendi yazclar tarafndan yazlan, Ak Garipleri, Krolular okumu, kendi ruhundan kopan mni leri destan la n terennm etmi, kendi muhay yilesinin dourduu efsneleri, masallar anlatm ve hl anlatm aktadr. Arapa ve Acemce terkbler, cemi ler, edatlar Araba ve Acemce kelimelere ibtid ekille rini muhafaza iin mstahkem kaleler vazifesini ifa etmi lisandaki bedatin intiarna henkteki gzelliin taam mmne mni olmutur. Avam, Arapa, Acemceden kelimeleri kabul ederek temsile alm. Fakat bu lisann terkiplerini, cemilerini, edatlarn asla kullanmamtr. Avama bu gibi terkipler gsterildii zaman ya mlzm- evvel, mlzm- sni terkiblerinde olduu gibi evvel mlzm, sn mlzm ekillerine sokmu, ya hut iki sefinenin isimleri olan feth-i blend, nvidfth terkiplerinde olduu gibi bsbtn tahrif ederek yedi blen, delik ktk klklanna ifra etmitir. Seri ateli top tbirini sanl top yapmtr. Bu misllerden meydana kyor ki avam daima kullanaca terkiplere mns anlalr bir ekil vermitir. Seri ateli yerine abuk ateli dense idi phesiz deitirmeyecekti. n k mns anlalm olacakt. Yeni lisanclar, Trkenin her safhasnda bu ikilik leri grerek avamn istimlini lisann selikasna ve miza cna daha muvafk buldu. Ve bu istimllerden yeni Trkeyi istimzaca azmetti. Bir lisan cl kelimelerden, cl kidelerden, cl henklerden terekkp eder. Baka lisan lardan alman kelimeler, kideler, henkler ldr. Yeni Trke Selukadan, aataycadan, kelimeler, kideler, 37

henkler alamad gibi Arapadan, Acemceden, Trkmenceden, Avrupa lisanlanndan da bu unsurlar iktisab edemez; nk bu muktebes unsurlar, hayatsz uzuvlar dan ibarettir. Yeni Trke bu lisanlardan yalnz muhta olduu kelimeleri alr ve bunlar kendi kidelerine, kendi hengine, kendi bedatine, kendi s elka ve mizacna tevfk ederek temsl eder. O zaman bu me'hz kelimeler canlanr, yaamaya, istihle ve tekml etmeye balar. Yeni lisan Trkenin hengine muvafk olmayan b ir ke limeyi asl Trke olsa bile Trke saymaz. Baka lisan lardan alnd halde temsl edilmi, Trkenin tecvidine uydurulmu kelimeleri Hlis Trke gibi telkki eder. Max Mller'in dedii g ib i: Bir lisan kendi cezirlerinden deil, kendi tasarruflarndan mteekkildir. Keder kelimesi kaygu kelimesinden daha Trkedir. nk: Kaygu kelimesinin mmasilleri olan sayru, au gibi kelimeler lisandan tard edilmitir. Keder kelimesinin Trke mmsilleri olan emek, elek gibi kelimeler ise kesretle mstmeldir. nk lisann tecvidine muva fktr. Eski Trke, ecneb terkipleri, cemileri, edatlar kul lanmam, hibir lisanda bulunmayan, bu hasta, bu memsuh ikilii kabul etmemi olsayd imdi btn ecneb ke limeler, tamamyla Trkenin tecvidine, bedatine tev fuk etmi olacakt. Bugn elimizde son derece salam ve gzel bir lisan bulunacaktr; fakat bizden evvelkilerin ehemmiyet ver medikleri hakikatlara bugnn evltlar olan biz ky met vereceiz. Bir lisan dier lisandan lisniyet ala maz, kelimeler alabilir. Bunlar da kendi tecvidine bed atine gre temsil eder. Lisamn tecvd ve bedati avamn selikasnda tecell eder. Feyizli ve m terakk bir edebi yat, avamn selikasn tazyik ederek lisann inkiafna bd olur. limler, edpler her zaman lisana fenalk yap 38

mlar, lisann tabi gzelliini kendi mlmafruk heveslerine fed etmilerdir. Baka lisanlara ait kideler, henkler Trkede muzr kapitlasyonlar kablindendir. Bu imtiyazlar ihra ve izle ederek yabanc kelimeleri temsil etmek ve. bu temsilde avamn tekil ettikleri keli meleri mmne tanmak yeni Trkenin vazifesidir. Ahenkli kelimelerin, henksiz kelimelerden, daha gzel olduunu hi kimse inkr edemez. Trke terkiple rin, cemilerin, edatlarn Arapa, Acemce terkiplerinden, cemilerden, edatlardan daha gzel olduu da misllerle isbat edilebilir: Ktp, kitaplar - mektip, mektepler - lisan- mill, mill lisan - edebiyat- cedde, yeni edebiyat - kymetdr, kymetli, maddiyn, maddeci. Yeni Trkenin Eski Trkeden hem daha gzel, hem daha faydal olduu imdiye kadar gsterilen mi sllerden tamamyla anlald. lmin, felsefenin btn bu teminlerine istind ederek biz iddetle iddia ediyoruz: STKBL YEN LSANINDIR!

39

YEN HAYAT VE YEN KIYMETLER (*) Muharriri: Demirta (Ziya Gkalp) Biz siyas inklb yaptktan sonra ikiici bir vazife nin nnde kaldk: tim a inklb hazrlamak!.. Siyas inklp, merutiyet mekanizmasnn hkmete tatbiki demek olduu iin istihsli *pek kolayd. Fakat tima inklp, mihaniki bir fiille deil; uzv b ir tekmlle hsl olabilecei iin gayet gtr... Siyas inklbn icras iin hrriyet, msavat, uhuv vet gibi merutiyetin ruhunu temsl eden kuvvet - fikirle rin intian kfiydi. Halbuki tima inklp kuvvet-his lerin inkiaf ve telisine baldr. Fikirlerin kabul ve red di zihnin iradesi dahilindedir. Hisler, asrlarca sren tima itiyatlarn izleri olduundan kolayca istihale ede mez. halde tima inklp bundan sonra btn kuvve timizle alacamz en g ve en uzun b ir mcahededir. imizde Mslim olmayan unsurlar var. Bunlar es kiden beri siyas hayattan uzak bulunduklar iin yalnz ktisad bir hayat yaamlar. Hkmetimiz her unsuru kendi cemaat tekiltnda serbest braktndan bu husus teekkller tima teebbslerin anas olmu, bu suretle mslim olmayan vatandalarmzda eskiden beri ktisad teebbslere, tima taazzuvlara byk bir kabiliyet hu sule gelmi... Siyas inklptan sonra tima bir inklba lzum olduunu hepimiz birlikte hissettiimiz zaman, mslim
() Yeni H a ya t ve Yeni K ym etler, Gen K alem ler, C : II, say : 8, sa y fa : 138 - 141, 26/T/1327 (1911).

40

olmayan vatandalarmz ktisad ve tima hayatlar dai resinde byle msait bir vaziyete mlik idiler. Siyas me guliyetler biz Mslimleri ktisad ve tima hayatlar iti baryla pek zayf brakmt. tim a inklp ne demektir? Eski hayat beenmeyerek yeni bir hayat ibd et mek... Bilirsiniz ki hayat tbiri gayet umum b ir mnya dellet eder. Bu kelimede ktisad, ailev, bedi, felsef, ahlk, hukuk, siyas btn hayatlar d a mndemitir. Yeni hayat demek yeni iktisat, yeni aile, yeni bedet, yeni felsefe, yeni ahlk, yeni hukuk, yeni siyaset demek tir. Eski {hayat deitirmek, ktisad, ailev, bedi, fel sef, ahlk, hukuk, siyas hussiyetleriyle yeni b ir yaa y yaratmakla kbil olabilir. Yine bilirsiniz ki bir hayatn mhiyetini tehs eden miller, onun tervi ettii kymetlerdir. Eski hayatn kendine mahsus ktisad kymetleri ol duu gibi ailev, bedi, felsef, ahlk, hukuk, siyas ky metleri vard. Eski hayat beenmemek bu kymetleri takdr ve tervi etmemek demektir. Yeni b ir hayat ibd'ma almak, bu ubelerin her pirine ait hakik kymet leri aram ak ve onlara reva vermek mecburiyetindedir. Yeni hayat gaye ittihaz edenler bu hakik kymet leri aramak ve onlara reva Vermek medbriyetindedir. Yeni hayat gaye ittihaz edenler bu hakik kymet leri arayan genlerdir. Yeni hayat anlalmak iin evvelce bu hakik kymetlerin bilinmesi lzmdr. Acaba bu ky metler malm mudur?... Bu suale kt b ir cevap vereceimize hkmederse niz aldanrsnz. Evvel bilmelisiniz ki bir kymet idrk 41

olunduu dakikada takdir olunur. Takdir olunduu da kikada da reva bulur ve o andan itibaren hayatmzda hkm srmeye balar. O halde hakiki kymetlerin im diden malm olmas onlarn imdiki hayatmzda hkim bulunmas demektir. Byle bir ey farzettiimiz takdirde yeni hayata ve yeni kymetlere ne lzum var? Eski hayatmzn kymet leri en doru kymetlerdir; tima inklba lzum yok tur! ... Biz eski hayat ve eski kymetleri beenmiyoruz. Ye ni bir hayat ve yeni kymetler istemiyoruz. Demek ki he nz tanyamadmz 'birok kymetler var. Yeni bir ha yat var ki biz henz onu yaamak deil, tasavvur bile et memiiz. Siz diyeceksiniz ki imdiye kadar yaamad mz ve henz tasavvur bile etmemi olduumuz muam mal b ir hayattan ne anlalr? Ve bu hayat terkp eden mehul kymetleri dnmekten ne fayda hsl olur? Bu itiraznz biraz mantkdir. Fakat (psikolojik) ruh deil dir. nkr edemezsiniz ki bu na kadar insaniyeti l eden yegne mil mefkre (ideal) lerdir. Mefkreler mp hem ve mehul birtakm gayelerdir ki insanlar ancak mphemiyetlerindeki czibeyle, mehuliyetlerindeki si hirle srklemiler, terakkiye doru gtrmlerdir. Baz kere bu gayeler aranlmayan hatra getirilmeyen muvaf fakiyetlere bd olmutur. te size bir iki misal: Simyay arayanlar kimyay buldular, ncumla uraanlar heyete ait hakikatlan kefettiler. Salp ordusu mukaddes topra zaptetmek isterken Arap medeniyetini itinam etti. Sos yalizm, Feminizm gibi mphem gayeler tima adaletin, tima hrriyetin teesssne hizmet etti. Evet! Baz sosyalistler, baz feministler gayelerini m usarra bir surette tyn etmiler, birer hayal rem (utopie) tasavvur eylemiler. Fakat ak bir surette gr yoruz ki sosyalizmin, feminizmin tima hareketleri bu 42

hayal iremlere doru gitmiyor, evet, sosyalizm hareket ediyor, feminizm yryor, fakat nazariyecilerin muhayyelelerinde ina ettikleri mevhum cennetlerden uzaklaa rakL. Yeni hayatlar mevhume-ficton 1er arkasnda ko an bu nazariyeciler gibi bir hayal rem tasavvur et meyecek, muayyen bir programla sarh bir gayeye doru gitmeyecek! Yeni hayat bir harekettir, hem de mphem ve mtemevvi bir harekettir; hareketin bizi hangi hede fe sl edecei, ne gibi neticeler tevld eyleyecei imdiden bilinemez, kestirilemez. Yeni hayatn gayesi malm deil, program yok. Fa kat muntazam bir usul var. Program istikbalin btn safhalarn irae eden peygamberce bir kefi icap eder. Zaten istikbale ait bir fiili vukuundan evvel kefettii iin program-pnvit nmn almtr. Usul bunn gibi marur deildir. Ykseklerde umaz. limlerin usulleri var, program lar yoktur. nk ne gibi hakikatler kefedeceini evvelce k at bir surette tasarlamaz. O muntazam bir usule m liktir ki yalnz onu tkip eder. H akikatler de yava yava mey dana kar... Yeni Hayatn Usul : Yeni hayatlar iptida s'ylerini paralamlardr. Hayatn her safhasna ait kymetler muhtelif mtehariler tarafndan husus eserlerde yeknvitlerde monographie tetkk lunacaktr. Hibir m teharri kendi itihatlarn yeni hayatn k at hakikatleri suretinde gstermeyecek. Takdir, hatta tervi olunacak yeni kymetler ancak muvakkat ve tek ml mahiyetleri haiz olacak. K at kymetler iddia etme mek yeni hayatm en mhim dsturudur. 43

Yeni hayata ait kymet taslaklar on paralk kitap larla tamim olunacaktr. Bunlar hakik kymetlerin birer eksik tasla olmakla beraber eski kymetlere mreccah olduu iin kuvvetli bir surette takdir ve tervi edilecek tir. Yeni hayata ait tetkikler en yeni amel ve felsef nazariyelere istinat edecek, mmkn olduu derecede ind itihatlardan itinap olunacaktr. Yeni hayat kitaplarm yazacak btn mnevver genlerimizdir. htisas olduu mephaslere dair birer kitapk yazmas her genten rica olunacak ve her ferdin kanaati muhterem tutulacaktr. Yeni Hayatn Usln Biraz Daha zal Edelim : Doktor Isnard herey ilimledir ve insaniyet iindir; tout pour la science et pour l'humanite diyor. Yeni hayat bugnk insaniyeti milliyet mefhumunda mtecelli grd iin bu dsturu her tekml ilimde dir ve vatan iindir suretine kalbediyor. Yeni hayatlann birinci vazifesi edebiyat, ilim ve felsefe vastalaryla Osmanlln kuvvetlenmesini ykselmesini temn etmek tir. Yeni hayat dehr bir yaay deil, mill bir yaaytr. Yukarda Mslim olmayan vatandalarmzn ktisad teebbsler ve tima taazzuvlar hususunda bizden daha tecrbeli olduklarn sylemitik. imdi de onlar iin daha msaadeli olan bir hli izah edeceiz. Mslim olmayan vatandalarmz yeni bir hayat ya amak iin onu uzun uzadya aramaya hi ihtiya grme diler. Avrupa milletlerinin meden hayat onlar iin hazr elbise maazalarnda satlan mheyy bir zarf gibi uy gun gelmiti. imizdeki ekser Rumlar, Ermeniler, Bulgarlar, derhal Avrupallarm btn meden detlerini, i44

tima mizalarm kabul ettiler. Biz tslmlar hayatmz daki hususiyetden dolay medeniyetin bu hzr kaideleri ni, basma kalp metlerini takld edemezdik. Bizim iin smarlama elbise kabilinden lmze muvafk maietler, kideler lzmd. Bu vatandalar eski hayat terk eder etmez Avrupa hayatm mek ittihaz ettiler. Biz ayr bir mmet olduumuz iin bu meki istinsha meyletmedik. Kendi karihamzdan yeni bir mede niyet ibd'ma lzm grdk. Ve bu lzmun sevkyledir kiyeni hayat tasavvur ettik. Yeni hayat ibda edilecek bir hayat olacaktr. Yeni kymetler Osmanlln ruhun dan doacak ktisad, ilev, bed, felsef, ahlk, hukuk, siyas kymetlerdir. Osmanllk yeni bir medeniyet ibda edebilmek iin yeni bir iktisat, yeni bir ilevyet, yeni bir bedet, yeni bir felsefe, yeni bir ahlk, yeni bir hukuk, yeni bir siyaset itihat edecektir. Bu mill irfanlar saye sinde Osmanlln mill medeniyeti Avrupa medeniyetle rine gbtalar ilhm edecektir. Mslim olmayan vatandalarmzn ktisad: tima hayatlar itibaryla bizden daha msait bir vaziyette oldu unu sylemitik. Bu fikir tamamyla doru deildir. On lar ancak yeni hayata ait iktisdiyat ve itimaiyatta daha kabiliyyetlidirler. Biz yeni hayata girmek iin yeni ilimle rin ve yeni felsefenin mealelerine mracaat edeceimiz iin hayatn btn safhalarnda ittihaz eyleyeceimiz meslekler daha asr (moderne) olacaktr. Mesel biz iktisdiyatta kk sanatlara tenezzl etmeyecek, dorudan doruya fabrikacla teebbs ede ceiz. Denizlere hkim olmak iin ticaret gemilerinin en mkemmellerine mlik olacaz. tima hayatmz cemat (communaute) esasna mstenit olmayacak, hr iradele rin mahsul olan teavn ve tedut (teazut) asllarna istinat edeoek. Meden hayatn her safhasnda en yeni nazariyelerden, hakikatlardan istifade edeceiz. 45

ler.

Onlar Avrupa hayatnn tereddtsz mukallitleridir-/ j

Biz, yukarda anlattmz gibi yeni bir medeniyet hayat ibda edeceiz. Hakk kymetleri arayacak, bula cak tervc edeceiz. O halde itimaiyatta teki vatanda larmzn bizden daha msait bir vaziyette bulunduu yalanc bir hakikat imi. Yeni hayat bakalarn parlak ve bizi snk gsteren bu gibi yalanc hakikatlarn foya larn meydana koyacak. Gsterecek ki Avrupa medeni yetleri rk, hasta, mteaffin esaslar zerine istinat et mitir. Bu medeniyetler inkraza, izmihlale mahkmdur. Hakik medeniyet ancak yeni hayatn inkiaf ile bala yacak Trk medeniyetidir. Trk rk dier rklar gibi is pirto ile, sefhetle bozulmamtr. Trk kan anl mu harebelerde eliklenmi, genlemitir. Trk zeks baka zeklar gibi tefesshe balama m, Trk hassasiyeti baka hassasiyetler gibi kadnla mam, Trk iradesi baka iradeler gibi zayflamamtr. stikblin hkimiyeti Trk ekmesine mev'uddur. Alman filozofu Nietzsche'nin tahayyl ettii fevkal beerler Trklerdir. Trkler her asrn yeni insanlardr. Bundan dolaydr ki, yeni hayat btn genliklerin anas olan Trklerden doacaktr.

Yallar, 26 Temmuz 1327

46

H K A Y E

AKDENZDE (*)
Yirm i sene scmra M uharriri: Gkalp

\Gverteye kt zaman gne henz douyordu. Deniz estir bir esr iinde titreen ufuklara doru skin bir altn safhas halinde uzanm, gitmiti. Beyaz, vakr bir ift bacadan siyah bir ylan gibi kvranarak frlayan s dumanlar bu yorgun saatlere ramen ykselemiyor, vapurun byk sratiyle alalyor alalyor, uzun ve si yah bir girye oluyordu? Kimse yoktu, bir kanepeye oturdu; yirmi sene evvel ttihd- seyr-i sefin anonim irket-i Osmniyesi un van altnda teekkl eden, bugn Trk irketi nmn alan btn Akdenize hkim, azimkr, byk kumpanya nn henz bir ay evvel Selnik tersnesinde i'ml edilen bu iki bacal Turan vapuru bu gen idare mdrn, oraya, Selnike gtryordu. Dnd : Bu kumpanyann teesss ettii zaman he nz on drt yanda idi. Bir gn gazetenin birinde bir iln okumutu: O ilnda mill bir teebbsten, Ittihd- seyr-i sefin anonim irket-i Osmniyesi nin teekklnden, be her hisse senedinin ancak bir Osmn liras olduundan bahsediliyordu. Yannda bir liras vard. Anne h ba bam sa olsayd, diye mrldand, bana imdi on hisse
(*)
Akdenizde (Hikye), Gen Kalemler, C : XI, say : 8, sayfa :

141 - 142.

47

alrd. Ve sonra mahcup mtereddit irket hey'et-i ida resi nin bulunduu yere gitti. Ve bir hisse ald... ite bugn en byk hissedn olduu kumpanyaya o zamap byle bir tesadfle itirak etmitir. t imdi gne btn ufuklar yaldzlamt. Ve Tu ran Akdenizin altn dalgalar stnde bir ku gibi uzu yordu. Bu yalnz deniz ve semadan ibaret muhit iimde alan sarsntsz Trbnlerin azametli sesleri oni de rin hayallerin kucana att. saat sonra Selnik'e, b yk Trkiye'nin bu en mterakki beldesine kacak, ve kim bilir o alkan ehri nasl bulacakt? On sene evvel oradaki hukuk mektebinden ehdetnme aldktan sonra Berlin de drt sene tahsil ile megul olmutu. Alt sene evvel stanbul'a gelmi, Trk irketi nvanm alan eski Ittihd- seyr-i sefin anonim irket-i Osmniyesinin stanbul ubesi idare mdr olmutu. phesiz Selnik her att dev admlaryla bugn ok bym, ok zen ginlenmiti, orada... Muttarit ve vakr bir ngrak onu tatl dncesin den uyandrd, bu ngrak yolcular sabah kahvaltsna dvet ediyordu. Ayaa kalkt. O kadar dalmt ki gver teye kan on- on be kiiyi ancak imdi grebildi. Herkes aa iniyordu. Krmz ve beyaz ubuk temiz fanilalar giymi tayfalar cidd ve azimkr admlarla i gryorlar d. Uzakta kaptan kprsnde nc svari dolayordu^ Aa indi. Btn sandalyeleri krmz kadife ile tefri edilen byk salon dolu idi. Ortada mzeyyen ma sann ucuna oturan geminin ancak yirmi sekiz yandaki svarisi Necip, cidd ehresiyle gelenlere bakyordu. Yeni idare mdr onun yanma gitti. O ayaa kalkt ve elini skt. imdi yanyana oturmulard. Karlarnda eski kumpanyann messislerinden bir ihtiyar zt vard; onun la da selmlatlar. 48

Gen mdr: , Vapurumuz azizim, diye sordu; nasl? byk bir ciddiyetle kalarm kaldrd: Svari

\ Mdr Bey; sizi temn ederim ki birinci defa ola rak bu kadar mkemmel bir vapura kumanda ediyorum: Makineleri hi zorlamadmza ramen Turanmz yirii drt mil yapyor. stanbuldan anakkale'de tevak kuftunuz da dhil olduu halde on sekiz saatte Selnik'e gitmek... Birinci defa olarak vukua geliyor. phesiz ki Turin irketimizin Japonya ve Amerika hatlarna tah sis edecei Ulu Be ve Ouz Han vapurlaryla mu kayese edilemez, onlar henz ikmal edilmediine ramen otuz rijiil srat temn edecekleri Selnik fabrikamzn bamhendisi tarafndan iddia ediliyor . Deminden beri skin tavryla btn bu szleri din leyen ihtiyar zt yava sesiyle bahse itirak e tti: Yavrularm, dedi: Eski irketimizin teesss ettii zaman ben gen idim; siys inklbmzdan sonra her eyi olmu bitmi zanneden vatandalarmza henz hi bir ey olmadn, bil'akis imden sonra balayacan her frsatta anlatrdk. Nihayet bugnk u muazzam kumpanyann ilk esaslarn kurduk; ancak bir vapurumuz vard. Onu da hzr almtk. Btn memleketin shillerini dolatk, zavall cahil halk ird ettik. rpndk, ba rdk, o zamann khne beyinli bedbn dimalar bizim le eleniyordu, ecneb kumpanyalaryla kabil deil rekbet edemeyeceimizi, nihayet dalmaya mecbur olaca mz iddia ediyorlard. Karmza ok mnialar kard lar; lzumsuz dedikodular hepimizi zd; fakat sebat mza hi tesr edemedi ve ite o sebatn bugn mkfa tm iktitaf ediyoruz. 49

imdi st ve tereya gelmiti; ihtiyar biskvisini ste batrrken ilve etti : t

O zaman bamzda bir de Yunanistan va Ticr ekaveti zavall vatanmz epeyce sarsyor, her ta rafa gemiler iletiyordu. Bugn kumpanyamzn vapurla ryla dolan Akdeniz deta onun bahr ticaretine bir melkel lmt. Bizim sebat ve srarmz onun ticaret hayatn ldrd. Girite gz dikmesi de zaten pek lzumsuz /olan vcdunu bsbtn ortadan kaldrd. j Hepsi mes'ud glyorlard, kahvalt bitmiti. Svari ayaa kalkt ve btn yolcular selmlayarak yuka ' :t.
Selnik, 5 Austbs 1327

50

VATAN SESLER (*) (Aadaki Trk an'anelerini hv satrlar bugn Asyann skin ve nihayetsiz llerinde dolaan tahrir hey etimizden Gkalp Bey orada, o anayurdunda yazarak gndermitir.) ALTON DESTAN Trkler Asya'nn centilmenleridir. B imar k
Gen Kalemler ve Trk Yurdu muharrirlerine

Srden koyunlar hep takm takm Ayrlm, srde kalmam bakm Asmann zm dalm; salkm: Olmak ister, fakat bbn nerede? Gideyim araym: oban nerede?... Yce dalar km, belleri kalm, Cokun rmaklarn selleri kalm, Hnlar yok, meydanda, illeri kalm. Denler ok ama kalkan nerede? Gideyim, araym: Hakn nerede?. Trk yurdu uykuda ey dman sakn! Uyuyan lkeye yaplmaz akm, Tan yeri aard yiitler, kalkm! Bakn Yurt ne halde, vatan nerede?... Gideyim araym : Yatan nerede?...
(*)
Altom Destan ve Aklamas, Gen Kalemler, C : III,

say :

14, sayfa : 40 - 47.

51

Herkesin gznde vatan z yurdu, itlerin yas, derenin kurdu, Yd iller Turan'da hanlklar kurdu, Turan'dan ydlar kovan nerede? Gideyim araym : Oan nerede?... Sandm genlik doar; baktm mart olmu, Gittim ili gezdim; genci kart olmu, Kimi krz kazak, kimi sart olmu, Dedim yahiler ok ama, yaman nerede? Gideyim araym : aman nerede?... Tiginler ky bei, aalar oban, Adszlar yalanc birer kahraman inde duymadm maksad duyan, Yasann emrine uyan nerede?... Gideyim araym : Duyan nerede?... Dnen Uygurlar olmu uysal, Altn Ordu' devri kalm bir masal. Bugne kyas et, tarihten us al? Atil, Temuin, Grgn nerede? Gideyim araym : Trkn nerede? Pekin, Delhi, Kagar, stanbul,. Kazan Bu be yerde vard be byk sultan : Sar, kzl, Gk Han, Ak Han, Kara Han, Hepsinin stnde parlad ilhan Ak Han'dan gayrisi: II... han nerede? Gideyim araym : Ilhan nerede?... Krm nerde kald? Kafkas ne oldu? Kazandan Tibete dein Rus doldu. Hitayda analar san yoldu, en yurtlar ne halde, vrn nerede? Gideyim araym : Iran nerede?...

Yaylarn kirii urgana dnm, ahin yuvasnda doana dnm, Trk yurdu soyulmu, soana dnm, Kl satr olmu, takan nerede? Gideyim araym : Kalkan nerede?... Soy atlar klm, olmu kurada Alpler kz ardnda birer hovarda, Sanca unuttuk, hangi diyarda, Altn ota, altn kazan nerede? Gideyim araym : Yazan nerede? Balan aarm ihtiyar dalar, Anar eski gn; sel dker, alar, Krlang h eker, gercin alar, Uzak bir ses so rar: Turan nerede? Gideyim araym: Soran nerede? Yce Trk Tanrs!1Gnder bir Yalava! Yasan bilen yok, gerektir dilma, lhan gnder, altn devri tekrar a!' Altn destan yazsn: U s... tn nerede? Gideyim araym : Destan nerede? Ulusu iine girsin her oymak, Be ulusu budun da birlesin bcak Uygur, Kala, Karluk, Kangl, Kpak Trk yurdu bir olsun, kalmasn kaak, ksnlar meydana: Merdn nerede? Gideyim araym : Meydan nerede? Kurultay toplansn Tanr danda, lhan tahta ksn alma banda, Beler solda dursun, hanlar sanda, -Sevmek gnah deil, sevmek andaGrnce toplanm hann nerede? Gideyim araym : Cnn nerede?

Altn daa kursun lhan ota Talar elmastr, yakut topra, Hnlara kmzla sunsun aya, -Ta giyme resminin kalmam uzaSorup renince: Divan nerede? Gideyim, araym : Kervan nerede? Ouz Han bayram baharda olsun, Otalar, adrlar iekle dolsun, Gen kzlar oynasn, yiitler solsun, Bir k baylm, dermn nerede? Gideyim araym : Lokmn nerede?., Altn destan yazmak htra gelmemi, Yasann szleri satra gelmemi, Tarihe deryadan katre gelmemi, airler sordular : Hocan nerede? Gideyim, araym : O can nerede? Krklar karar verdi; yediler, ler Oldular klavuz, kalmad gler Yarn ilhan kar, alnr ler, lhan tc bota: Alan nerede? Gideyim, araym: Arslan nerede?... Gndzlerden sapan geceyi bilir, Bilmeksizin tapan her eyi bilir, OBilen yapmaz, yapan pek iyi bilir, Erenler yolu bu, varan nerede? Gideyim, araym: Yrn nerede?... Altun Destnda birok ana latlan var ki bu gn bizce tamamen mehuldur; zah zmnnda u satr lan yazyorum: it : Serhad Ya: Dman
54

Yd : Yabanc Oan: Tanr Krgz: Kr gezen Kazak: Kaak Krgz kaak : lkeleri yabanc bir devlet tarafn dan zabtolunduktan sonra yurtlarn terkederek airet halinde krlarda dolaan Trk tifelerine denilir. Bugn k muhacirler bir nevi krz kazaktan baka bir ey de ildirler. Sart: lkeleri yabanc bir devlet tarafndan zaptolunduktan sonra yerlerinde kalmakla beraber Trk ananesini kaybeden ve baka milletlerin detlerini takld eden soysuz, bozuk Trklere denilir. Ecneb idaresin de kald halde Trkln kaybetmeyenler sart sayl maz. Trkln kaybedenler Trk idaresinde yaasa lar bile arttrlar. aman : Trk!erin slmiyetten evvelki eski mez heplerinin ruhn reisi. Dier eski mezheplerin hilaf ola rak aman mezhebi genlere, yavuz ve yaman adamlara byk kymet verirdi. htiyarlar kahramanlkta bir rol oynayamayacak]ar iin kendilerini evltlarna ldrtrler, teki hayatta tekrar genlemek ve kahramanlamak midiyle sevine sevine hirete giderlerdi. htimal ki bu hareketlerinde genlerin kendi mevki ve servetlerine buk vris olarak tima hayatta yiitlikler, inklplar meydana getirmelerine meydan msait brakmak arzusu da vard. Bu itikat Trk kahramanlnn inkiafna b yk hizmet etmitir. amanlar yavuz ve yaman genliin hmisi idiler, Trk leminde yahiler yani skn ve isti rahat sevenler, rahat mr geirmek isteyenler istihkr lnrd. Tigin : Bir babann en kk olu, en byk ev lda aa, ortancaya adsz denilir. Bir baba ld
55

zaman, araz, mlkler, saltanat gibi gayr-i menkul eyler tigine yni en kk evlda kalrd. Koyun ve at sr leri, asker ordu gibi menkul ve mteharrik eyler aya, yani byk kardee intikal ederdi. Adsza yani or tancaya hibir ey kalmazd. Bu, mras mahrumuydu. Hatta bunun bir ismi bile olmazd. Adsza yalnz bir k lla bir at verilirdi, Git ksmetini ara!1 ' denilirdi. Adsz lar kendi tlihlerinin hlikleri olmaya mecbr idiler. Bundan dolay ekser byk cihangirler adszlardan yeti mitir. Ailede oullarn bu muhtelif vaziyeti tima hayattaki mill vazifelerin taksimini gsteriyor. Tigin ha yatn mensup olduu oymaka, yani arete vakfeder di. Tigin : Duran mnsmadr ki ocakta duran, baba ocann muhafz demektir. Aa mensp olduu ulusa, yani millete hizmet ederdi. Ulus : Bir lkeye yani hkmete mlik olan tima ulusta yzlerce oymaklar vard. ulusa balanrd. O hayatn ederdi. memlekete, bir ile yani hey'etlere derlerdi. Her Adsz, ne oymaka ne ancak buduna vakf-

Budun : Btn kelimesinin asldr. Btn Trklerin mecmu- hey'eti demektir. Bu kelime Eski Trke de Pantrkizm kelimesinin mnsn ifade ederdi. Bun dan dolaydr ki btn pantrkist hkanlan yani ilhanla r adszlardand. Yasa : Trk budununun tbi olduu mukaddes ka nundur. Uluslarn husus kanunlarna tzk yani ni zam, oymaklarn rf ve teamllerine tre yani an'ane derlerdi. Uygur : Trklerin mill medeniyetine uyanlar mnsndadr. Uysal: Baka medeniyetlerin mukallidi demektir.
56

Altn Ordu Devri : Trklerin budun haline gelerek btn hnlar bir ilhan idaresi altnda birletii zaman Altm Ordu nmn alrd. Bu devre de Altn Devir de nilirdi. Us al! : ibret al. Temun : Mehur Trk hakanlarndan Cengizia ismidir. Grgn : Gzel mnsmadr. bdr : Timur Grgn. Temurlenkin lka

Trkn: Trklerin en byk imparatorielerinden birinin ismidir. Trk kadnlnn timsli olarak zik redilmitir. San, kzl, gk, ak, kara hanlar : Trk an'anesine gre Turan lkesi be Trkistana miinkasimdi. ark Trkistanda San Han, cenb Trkistanda Kzl Han, Merkez Trkistan'da Gk Han, Garb Trkistan'da Ak Han, iml Trkistan'da Kara Han hkm srerlerdi. Bunlar birer mnev makamdan ibaretti. lhan bu be hnn muzam- metbuu idi. Ak Han Trk an'anesine g re Osmanl padiahnn unvandr. Dier hanlarn maka myla ilhan makam imdi mnhaldir. Alp : Kahraman demektir. Turan : Trklerin byk vatan, yani be Trkis tann mecmuu. Yce Trk Tanns: Orhun mahkktmda ze Trk Tenrisi tbiri mevcuttur. Tann Trk budununun ilhus-synesi addolunurdu. Budun kelimesi de Orhun mahkktmda yazldr. Yalava: Peygamber. Dilma : Tercman, mtercim. 57

*
Altn Destan : Trk ehnmesi. U s., .tn : Akl ve hikmet. Be ulus: Uygur, Kala, Karluk, K'angl, Kpak milletleridir. Bu be millet birleince /Trk kavm, yni budun husle gelir. Trklerde tima ve siys tekiltn tasnfi be adedine tbi olduu gibi kevn muhte men sup eya da be snfa ayrlrd. Trkler Yunanllarn hi lfna olarak be unsur kabul ediyorlard ki bunlar: Toprak, su, yel, od, aa, aa uzv lem demektir. Bu, Trklerin hayata byk bir kymet verdiklerini gsterir. Krklar: amanlara erenler nm da verilirdi. Za ten drt cihetteki hnlar drt kutba, merkezdeki Gk Han Gavsa dellet ediyor. Trkler eskiden beri muta savvf idiler. Denilebilir ki tasavvuf Trklerin mill mez hebi idi. Zaten mutasavvf enin pri olan brhm Edhem hazretleri Buhara cihetinde bir Trk hkmdn iken tah tn tcn terk ederek Hicz'a gitmi ve sonra am'a ge lerek bir ba bekisi olmutu. Tasavvuf bu zatla inkiaf etti. Trk erenlerinden krk kiinin, mnev hayat idare ettiine itikad olunurdu ki bunlara Krklar nm veril mitir. Bunlarn zbdesi krklar, yediler ve sonra ler idi. Trk an'anesi iyi tedkk olunursa bunlarn asl ve hakikatma tll mmkndr. lhan Tann tarafndan gn derildii iin Mehd gibi lh bir meb us addolunurdu. : ntikam. Erenler Yolu: Trklerin mill mneviyat. Kurultay : lhanlk zamannda Trklerin Byk Millet Meclisi. Bu meclisin azs hnlardan ve en byk beylerden mrekkepti. Tann Da: Trklerin en mukaddes bir mevkiidir. Mukaddes itimalar orada vuku bulurdu. 58

Altn Da: Trklerin ikinci mukaddes mevkileri. Kmz: Trklerin ksrak stnden yaplan, mill ikisi. lhann t giyme resmi: cra olunurken ilha bat iin toplananlara kendi eliyle kmz sunard. Sahifl-Ahbrm rivayetine gre Osman Gz is tikllini iln etmeden Trkmen beylerini otana topla m, onlara Ouz Han yinince kmz sunmu, bu sre le beliim tasdk ettirmi. Kemal Bey tarihinde, bazen yapt gibi, pek haksz olarak bu rivyete kzyor. Kemal m'zurdur, nk Yasay hi sevmedii Cengizin ka nunu sanyordu. Aya: Ayakl kadeh. Ouz Han Bayram: Bayram kelimesi ba oJdum terkibinden husule gelmitir. Trkler en byk hanlarnn ld gn muhterem tanrlar, her sene o gn itim ederler, at oyunlar, asker manevralar yapar lard. Trklerin bayramlar byle tarih ve mill gnler den ibaretti. Bunlarn iinde en mehuru Ouz Han Bay ram idi. H tayim di in idaresinde bulunan ark Tr kistan.

Gkalp, Kazvin, 3 Kann-i Evvel 1327

59

RIZA TEVFK'lN FELSEFES (*)

M uharriri: Celal Skj Felsefe ve Mizai

[Beni Avrupal ve meden olmak zere tanyanla ra keml-i memnniyet ile itiraf ederim ki ben o sa: irlerinden ziyadesiyle anlarm, hamallardan ziyadesiy le mtelezziz olurum. Demek ki kuru'n- vust hayatn* has olan an'anta Ben bile bir cihetten gnlmle ba l kalmm, ngiliz, Fransz ve Alman feylesoflaryla sa mim mnsebt- fikriyyem ve Avrupalca terbiye-i zih niyem Beni bu an'anttan ayrmamtr... Ben id detli liberal, hatta sarahaten radikal bir adamm; fakat milliyete mteallik husustta pek konservatrm, ngilizler, Japonlar da byledir.]
Utma Tevfik, Trk yurdu, sayt i , sahife : 71 - 92

Berlin, 25 Kann-i sn 1912

Bitmez, tkenmez meguliyetin biraz msaade et tii u gnm Rza Tevfik Beyin felsef ahsiyetini teri he hasrediyorum. Bu satrlar, sevgili doktorun her za man en ve h ve ara sra daha ileri giderek tuhaf ve mizh ekil alan yazlarna ahan krilerinin okuyucular n dnerek doktorun mizacyla mezce mecbriyet his settim. Yni pek cidd olan makaleme biraz mizah bula trdm. md ederim ki btn okuyanlarn katiyyen can(*)
Rza Tevfikin Felsefesi, Gen Kalemler,

C : UT, say : 15,

sayfa : 60 - 71.

60

lan sklmayacaktr: Rza Tevfik Bey maddeci mi, muayyeniyeti mi, msbeti mi, tekmlc m? Yahut bun* lara tamamen zt bir meslee mtemayil mi?... te im diye kadar halledilemeyen muammalardan biri de budur. Ilalledilemedii iindir ki, ben de u mesleklerin hepsi ni onda, yahut onu bu mesleklerde arayacam: 1 Rza Tevfik maddeci (materialiste) olabilir m? Mizacn bildiiniz iin buna hibir mni grmez siniz. Halbuki o kendi vicdniyeti mstesn olmak ze re btn gayri uzv, uzv, fevkal-uzv kint hakknda, maddeci olabilir; fakat kendi enesini bundan istisn' etmekte iddetle musirdir. Descartes hayvanlar birer hayat makinesi adde derek btn hareket ve faaliyetlerinin insiyk-automatique hareketler olduunu sylyordu. Diyordu ki, hayvanlann btn hareketleri Mnakis hareketler - Movements Reflexden ibarettir. Descartes u fikrine, yani hayvanlar uursuz mnsaklar- Automates inconscient telkki etmesine ramen btn insanlarda Vicdniyet kabul ediyordu. Dnyorum, o halde varm! diyerek ruhun vicdandan ibaret olduunu meydana koyduu za man bu vicdan nefsine hasretmiyordu; yani dier insan lar kendisinden ayrmyordu. Bunun iin Descartes bi ri vicdndan ibaret bir mfekkire lemi, dieri fezadan mrekkep bir madde lemi yni iki lem kabul ediyor du. Bizim feylesof Descartese bir noktadan muhalif, bir noktadan muvafktr. Muhaliftir, nk madde lemini in sanlara da temil eder; muvafktr, kendi btm mevcu diyetini maddiyet ve mihnikiyet leminden tamamyla tenzh eyler. Rza Tevfik Bey kendisinde hcis bir vic dniyet - conscience spontanee, hr ve muhayyer bir ruhiyet mevcd olduuna kildir. Hmid'in; 61

Ben ruha nasl derim ki m efkd Hissettiim tztrb mevcd

snihasm kendi vicdan ilhanmn bir nypreden tecel lsi gibi addeder; nk kendisinin gayri olan insanla] -h atta en byk feylesoflar ve irler- kendi vicdannda mtecell -Tainein tbirince- gerek birsamlar-hallutinations vraiesden ibarettir. Ve btn mer' kint ken di grleri, kendi duyulardr. Kendi her eyi, herkesi - ki bunlar da eyler.den ibarettir - grr, fakat kendisi ni hibir kimse gremez; nk ondan baka gren, bi len, anlayan yoktur; ferdniyet - solypcismein bu ekl ne vahdniyet denilebilir ki, dervi feylesofumuz ancak hu makamda karar klmtr. Rza Tevfik isteyen, d nen, yaratan bir faaliyettir. Maddeler, bu vicdanl faali yete haric ve vicdansz mukavemetlerin ras ettii infi allerdir. radesinin, ihtisas - sensationlarmdaki bu mu kavemeti bsbtn hkmsz brakt dakika hrmz, Ehrimene tamamyla galebe alm olacaktr. Hlsa Rza Tevfik'in lenesi madde ve enesi lmaddedir. Maddecilerle olan ayniyet ve gayriyeti, nmd dde halini btn msivasma temil ettii halde bd binende halini nefsine tahsis etmesinde mtecelldir. mid ederim ki bu izahlardan onun nereye kadar maddeci olduu, nerelerde maddecilerden ayrld anla lmtr. 2 bilir mi?

Rza Tevfik, muayyeniyeti (deterministe) o

Mizacn tetkik ettiimiz iin bu suale de belki evet! cevabn verirsiniz. O kadar acele etmeyiniz, sa brl olunuz!1 .. nk Rza Tevfik Be, buna da bir hu dut izmitir. Bu asnn en byk feylesoflarndan Bergson mu ayyeniyeti cemdiyet lemi iin pek doru buluyor. Hat 62

la akln cematlara verdii mantkiyyet, muayyeniyet, hendesiyyet, mihanikiyyet gibi hassalar ve bunlardan mIcferri btn sfatlan Kantm iddia ettii gibi nisb deil, tamamyla mutlak addediyor. nk Bergsona l^re Akl hayatn ve onun zptesi olan vicdann cmit ve sulp madde zerinde maller icra etmesinden ve bun dan aletler, silhlar, binalar, makineler, hlsa her tr l eya mal eylemesinden husule gelmitir. Arz zerinde akln zuhuru kesik talar devrine nispet olunmuyor mu? Hayat, muhite intibak iin iki v staya mliktir; ya selika-instincte vastasyla kendi bnyesinden yeni uzuvlar yapar, yahut zihin - intelligence vastasyla hriteki sulp maddelerden yeni aletler mal eder. Bu yeni uzuvlar yeni aletlerdir ki hayat, mu hitin yeni icaplanna mukabele eder. Bu halde akl s na imallerden domu sulp ve cmit maddenin btn harsalaryla ekillemitir. Hi phe yoktur ki madde den doan bir meleke maddenin btn kanunlarn, sebe biyetlerini, muayyeniyetlerini bilecektir, hem de mutlak bir ilimle bilecektir. Akl sulp ve camit madde zerin de yaplan imallerden doduu iindir ki akln tedvin et tii ilk ilim sulp cisimlerin ekillerini ve bu ekillerin kanunlann gsteren (hendese) olmutur. Cemdiyet leminde muayyeniyeti olan Bergson hayat ve ruh lemine girince bsbtn deiiyor, diyer k i: Madde birtakm ktlelerdir, bu ktleler ksmlar dan mrekkeptir. Bu ksmlar ayrlr, sonra yine birle ir, bu teettt ve temskten maddede hibir tahavvl husle gelmez; nk madde kemiyetden ibaret tir. Madde yani kemiyet zerinde mddetin hibir tesiri olmaz. Ktleler senelerce ayn vaziyeti muhafaza ede bilirler. Halbuki uzviyetler byle deildir. Mddet uzvi yetler zerinde messir bir kuvvettir. Uzviyetler mdde 63

tin tesiri ile daima yaratc bir tekml halindedirler. Uzviyet ksmlara ayrlmaz, uzviyetin hengine dokundu nuz mu, ya tamamiyetini muhafaza iin mcadele eder, yahut bsbtn muzmahl olur; cemdiyete inklb eder. Kesret iki trldr. Birisi telhuk kesrettir ki mun fasllarn mecmuudur. Ktleler bu nevdendir. Dieri zevebn keseretdir ki tefriki mmkn olmayan ve tef rik edildii dakikada mahiyetini kaybeden hdiseler mec muudur. te uzviyet bu iki ksma dhildir. Vicdan bir uzviyettir; ruh hadiselerde kemiyet yoktur. Onlar ba tan aa keyfiyetlerden ibarettir. Bu hdiseler de id det nmn verdiimiz halde kemiyet deil, birer yeni keyfiyetden ibarettir. gn devam eden heyecan ba ka bir keyfiyet, be yahut iki gn devam eden heyecan bsbtn baka bir keyfiyetdir. Vicdan hdiselerden birini murafklan olan dier vicdan hadiselerden ayr mak mmkn deildir. Bunlar sun olarak tefrik olunun ca maddileirler. tima bir mil olan lisan ruh hadi seleri maddiletirir; tefriki kbil olmayan vicdan hdi seleri tecrd vastasyla tefrik eder. Ve bunlara cematlara verdii isim gibi birer ad koyar. Kelimeler mad de haline gelmi vicdan hadiselerdir. Kelimelerle d ndmz zaman mddet leminden karak imtdt lemine intikal etmi oluruz. Hads mfekkire zeveban bir kesret olduu halde lisanm neticesi olan zihn mfekkire telkuk kesretlere mmsildir. Vic dann nesci mddettir. Vicdann vstasz itayt - donnee immediate mddettir. Mddet messir ve yaratc bir keyfiyettir ki yalnz vicdan leminde mahsstr. H ric lemde zaman nmn verdiimiz ve ezelden ebede mmted bir rite sretinde tasavvur ettiimiz ey imtidadm yni feznm baka bir ekilde tasavvur edilme sinden ibarettir. Messir bir keyfiyet olan mddet ise ha kk bir mevcuttur. Halbuki tesirsiz ve atl tasavvur ol64

;m zaman imtidadm bir baka safhasdr. mtidad madl-in, mddet ruhun nescidir. Vicdanmzn hadslerini, lumuzun hcis duygularn kelimelerle dndmz /aman bunlar maddiletiririz. O zaman bunlarda madde ci bir muayyeniyet kabul ederiz ki bu katiyyen batldr. (,'iink akl, mantk, lisan ruhun madde, kemiyet ve feza alemlerindeki faaliyetinden domutur. Bunlar hayat ve ruh leminde mmeyyiz olamazlar. Vicdanda, ruhta, hat la hayatta hrriyet ve muhayyeriyet vardr. Hrriyet ruhun amamiyet ve klliyetle faal olmasdr. Bu arada muayye11 iyet car olamaz, muayyeniyetiyet, pbnlii istilzam eder. Hayat ve ruh yaratc bir tekmldr. Bu dim is tihale ve tekmlde pblik olabilmek iin ruhu onla rn hepsine itirak etmek, binenaleyh bu ruhla n ben beraber yaamak ve neticeye kadar beraber gitmek ikti za eder. O halde bu pbnlik deil, tetkik olunan ruha lull ve tensh etmektir. Hayat da ruh gibi bir uzviyet tir. Bunda da mddet yaratc ve tekml ettirici bir messirdir; binenaleyh hrriyet ve muhayyeriyet dedi imiz vicdn ve nsan keyfiyet t hayatn ilk crsmelerinde balamtr. Ruh ve hayat hdiseleri akl anlayamaz. Ruh ve ha yat ilime smaz. Bunlar mba'dettabaya ve felsefeye aittir ki ancak hayattaki selikalar-instinete, muIasseseler-sympaties tarkiyle dern bir base mazhar edilerek onlardan istilham edilmek ve ruh ve hayat hadsler- intuitions btm bir mmeyyize vastasyla istink olunmak suretiyle kef ve istiknh edilebilir. Akl bu zevk ve hl melekelerine ancak muavin olabilir. Yoksa mstakil bir mmeyyiz ve hkim olamaz. Rza Tevfik, Bergsona da bir cihetten muhlif, bir cihetten muvfktr. Muhliftir, nk mddiyeti, hendesiyeti, feziyyeti, mantkyyeti -kendisi mstesna olmak 65

artyla- btn hayat ve ruh lemine teml eder. Muv; fktr, nk kendi hayat ve ruhunu bu fez mihanikiyi hendes mantkyetten tenzih eyler. Kendisi hr, muhaj yer ve mverdir. Fakat dier insanlar umumiyetle mr saklardan, hayat ve ruh makinalanndan ibarettir. Hlsa etmek lzm gelirse: Yegne feylesofumu kendisinden maad btn kinat hakknda muayyeniye; i, kendi hakknda muhayyeriyetidir; yani taayyn le mi kainat, l tayyn lemi nefsidir. 3 Rza Tevfik, msbeti (positiviste) olabilir mi Msbetilikten maksat Auguste Comteun mehu felsefesi ise feylesofumuz bununla da tamamyla birlee mez. Auguste Comte insaniyeti mbut addediyor. Rz; Tevfik bu kadar mull bir mescut kabul edemez, o an cak kendisidir; nk kendisinden baka fevkal-madde fevkal - taayyn, fevkal - mantk yoktur ve olamaz. 4 Rza Tevfik tekmlc ( ^voltiomiste) ola bilir mi? Tekmlclkten maksat Herbert Spencer felse fesi ise i biraz karr; nk tefsirde ihtilf kar; Spen cer madde ve vicdan lemlerini telif edebilmek iin bu gayn mnfehim - inconnaissable kabul etmiti. Rza Tevfik de bir gayn mnfehim kabul edebilirse de bu ancak kendi dehas, kendi ilham hzinesi, kendi kibriya enesidir. Yoksa msivas' olan madde ve vicdan lemleri nin i yzleri -de, d yzleri de kendisine tamamyla mn fehim ve malmdur. Rza Tevfik, Spencere ancak byle bir pamuk ipliiyle baldr. 5 Rza Tevfik, kuvvet - fikir (idee-foree)r ci ola bilir mi? Bunu da tetkik etmeliyiz; nk Rza Tevfik Bey Trk Yurdunun drdnc saysnda nerettii bir maka66

Ide kuvvet - fikirlerden bahsediyor. Acaba bu kanatin alibi olan Alfred Fouillee ile bir alkas var mdr? Fouillee maddeyi vicdandan, fikri iradeden, kuvve11 itihadan, muhayyeriyeti muayyeniyetten itikak etti ren hep ruh - panpsychiste bir feylesoftur. nsanlara ve hatta en byk feylesof ve airlere mabehetden son de mce istikrah eden Rza Tevfik, hi hayvanlarda idrak, neIKtlarda uur, cematlarda vicdan kabul edebilir mi? Kuv vet fikirlere gelince onlar da ancak kendi fikirleri, kendi tasavvurlar olabilir. Merutiyeti, irticai, muhalefeti, kav miyet ve muhtavviyeti, feminizmi, ateizmi, immoralizmi, ;11 ti militarizmi, daha birok iptidai - original, memsh-paradoxale, eytan- diabolique mefkreleri ipti da fikir halinde yaratan, sonra fiil eklinde tahakkuk et li rmeye alan kendisi deil midir? Hlsa: Kendisinin fikirleri kuvvet - fikirler, ba kalarnn tasavvurlar glge fikirlerdir. Cidden acna cak birey varsa btn fikirlerinin akm kalmasdr. 6 lir mi? Rza Tevfik, infirad, ( individualiste) olabi

Bu rivyet epeyce ydir, acaba doru mudur? Arairalm: nfiradclar siyasete karmazlar, hatta itimaiyat lar da uzak yaarlar. Fevdavler - anarchistesler yalnz devlet aleyhinde fert olduklar halde infiradclar ayn /amanda cemiyet ve itimaiyat aleyhinde fert oldukla rn iddia ederler. nfiradclar hem devletin dman, hem milletin aleyhdardrlar. Bunlar kanun, kaide, ah lk, namus ve haysiyet, edeb ve terbiye, vatan ve millet, moda ve merasim, nmlar ile cemiyetlerin riayet ettik leri btn kymetlere tima yalanlar, maruf mnker67

ler, makbul merdudiyetler nmlarn verirler. Max Steiner ( * ) in at bu yolu palante son haddine kadar gtrmtr. imdi yukarki rivayete inananlara derim k i: Rza Tevfik infiradc ise nasl siyasi hayata, itimai maiete itirak ediyor? Diyorlar k i: (Rza Tevfik ayn zamanda bir fiiliyat - pragmatiste dir. Ingilzlerden, Amerikallardan ispor merakn iktibas ettii iin bu amel felsefesini de benim semitir; fakat u kadar fark vardr ki fiiliyatlar cemi yetin hayatna yarayan hkmleri hakikat addettikleri halde bizim feylesofumuz yalnz kendi ahsiyetin, kendi eniyetine, kendi fantezisine elverili olan fikirleri haki kat telkki eder ve bu suretle infiradc olmakla beraber siyas ve tima hayatlara da itirak eder; nk zama nna gre siyas ve tima yalanlara hakikat; ahlak ve felsef nakalara fazilet nmn verebilir. Hatta o daha ileri giderek Nietzsche gibi hibir ey doru deildir, her ey mubahtr derse de maksad Nietzsche'ninkinden katiyyen bakadr. Denebilir ki bir infiradc ile bir fiiliyaty birbirine alaynz: te Rza Tevfik!.. Ben dok torun itkan-systematique bir meslei olduuna inan masam bile herhalde felsef bir ahsiyete mlikiyetine kni bulunduum iin bu tevli kabul edemem. Hayr, R za Tevfik bir halta deildir; nk burada iki kdan bi rini kabul etmek lzmdr: Ya feylesoftur, o halde b;r ahsiyeti vardr. Yahut ahsiyetten mahrumdur, o halde feylesof deildir. 7 Rza Tevfik nedir? Bu hususta ark ve garp feylesoflarnn itihadlan mtehaliftir.
(*)
68

Bir Alman feylesofudur, asl ismi Jean Gaspar dr.

Hibir feylesofa benzemeyen garp dhimiz msf lyasmn ibrn olduunu iddia ettii iin felsef ahsi y i ini en iyi tyin eden Max Nordau olmutur. Nordau' v: gre Rza Tevfik egotistedir. Bu meslei (*) enavct suretinde tercme edebiliriz. Nordau hodgmlk r/roisme ile bunu tamamyla ayryor. Diyor k i: Hodgmlar tima terbiyeden kfi bir nasib alamadklar iin lezr.ttci ve menfaatidirler. Bunlar ahlk mkemmeliyetten mahrum olmakla beraber telezzz ve fidelerini umumun menfaatiyle telif edebilirler. Bundan dolay hodgmlk hasta bir haslet deil, ok kere salam ve nf bir hassa<!\ Hodgmlar siyas ve tima hayatlar noktasndan lehlikeli adamlar deillerdir. Bunlardan devlete ve milis le fideli adamlar yetiebilir; nk husus menfaatler umum menfaatlerle zaten mutelifdir. Bunlar arasnda grlmekte olan tezatlar tabi deil, sundir. Enalere gelince : Bunlar ne kendi fidelerini, ne milletin menfaat lerini dnrler. Bunlarn yalnz bir dnceleri vardr: Kendilerinin hi kimseye benzemediinin herkes tarafn dan bilinmesi... sterler ki kendileri bir hrika, bir mu cize, bir fevkan-nsud telkki olunsunlar. Ayaklarna da ima alk iekleri dklsn, bakalarna takds efserleri ithaf edilsin. Nmlarna tklar, heykeller, bideler yapl sn. Tarihler, felsefeler, ehnmeler hep kendilerinden bahsetsin. Her gnk gazeteler altn mrekkep ve celi latla nmlarm, musavver mecmualar muhteem ve mehabetnm tasvirlerini iln etsin. Siyas, tima makam larn en yksekleri kendilerine hasredilsin. Sonra kendi leri btn bu takdirleri, tebcilleri, tekrmleri bir ayak darbesiyle yksnlar, mahvetsinler. Kadirlerinin bu tak(*) Bundan epeyce evvel Gen Kalemlerde kardeim Yekta Bahir egotizme hodnmlk demise de nl itibariyle benim bulduum tbirin daha mnasip olduunu zannediyorum. Her halde kelime stnde fazla durmaa bir lzum yoktur. C. S.

69

dilerden daha li, kymetlerinin ibcallardan daha blenc olduunu bu suretle bir daha gstersinler. Alkibyd herkesin kendisiyle megul olmas iir hibir vesile bulamazsa kpeinin kuyruunu, kulaklar n keserek sokaa salverirdi. Bu enler iin en byiiH bir ihtiyadr. Kisvelerinin, mivar ve edalarnn baka larma bsbtn mugayir olmas, her ite hi kimseye ben zemez grnmeleri bundandr. Halk kendileriyle bir an itigalden fri olsa bunu ebediyyen affetmezler. Hlsa eiyet cemiyetler mthi bir afettir. Bu li ve muhteem hastalar insanlarn en tehlikeli ksmdr lar. Siyas ve tima tekmllere kuvvetli birer pbend olan zavalllar hibir suretle ifa kabul etmez ebed hasta lardr. Benim fikrimce Nordau eniyet hastalm iyi ta yin etmi olmakla beraber sebeplerini izah edememitir. nk bu hastalk madd bozukluun neticesi deil, Ma nev tereddimin mahsuldr. Manev hastalklar ancak itimaiyat ilmi izah edebilir. Halbuki Nordau, bunun iin garziyt ilmine mracaat etmitir. Madd tereddi, hcreleri tekil eden protoplazmann bozulmasdr, manev tereddye gelince : Bu, bir mefkre hastaldr. timaiyat ilminin hakiki messisi olduu bugn garp limlerinin icmayla sabit olan Durkheimm beya nna gre fertler mer - foule haline gelince ferd vic danlarn garip ve anlalmaz bir imtizacndan bsbtn yeni bir ruhiyet husule gelir. Bu tima ruh iddet ve vecdiyet ile, hasbiyet ve kudsiyetle fertlerin lezzeti ve menfaati ruhlarndan temeyyz eder. Mefkreler buh ran zamanlarndaki galeyanl mererden doar. Bu mefkrelere mikt olan tima mevcdelere ky met denilir. Ferd vicdan -ne kadar zengin ve kymetli olursa olsun - ne bir mefkre, ne de kymet ibda edemez.
70

Fertler ancak tima bir hayat yaamakla tima vicda nn lht ilhamlar altnda kalmakla mefkreci ve kymeti olabilirler. O halde eniyet asaplarn haric hadi selere adem-i effafiyetinden deil, ferd ruhun tima mefkrelere ve effaf olmamasndan mtevellitdir. Bun dan dolaydr ki maddeten ve mnen mnferit bir hayat yaayanlar, tima ruhaniyetten, meden mneviyetter mnselih bulunurlar. Bunlarn ruhunda hibir mefkrenin kymeti, hibir kymetin mefkriyeti yer tutamaz. Palante gibi baz akn feylesoflar hakik mefkrele iin, li kymetlerin ferd vicdanlardan doduunu ileri sr mlerdir. Bu fikrin samal bugnk itimaiyat ilmi nin derin tetkikleriyle meydana kt gibi bizzat Palan te ferdiyeti hassasiyet - sensibilite individualiste na mndaki son eserinde infiratln hibir mefkre kabul edemeyeceini ve her trl mit ve nikbinlikten uzak i timaiyat dman bir hayrsz olduunu iddia ediyor. O halde hakik mansyla mefkresizlikten, kymetsizlikten baka bir ey olmayan Nst - Laique zihniyet, bu in firatlar tima illiynden uzaklatrm, hayat sa filne doru srklemitir. ite Max Nordau tereddi - d^generessence snfna ithal ettii bu ruh hastaln garziyat ve ruhiyat limle rinin yardmyla izaha alyor. Diyor k i: Ene dediimiz ahsiyetimiz haric ve dahil ihtisaslarn telhukundan husule gelir. Bu ihtisaslar yeknunda haric iltisaslar ne kadar ziyade bulunursa ahsiyetimiz o kadar eniyetrealite ile yaknlar. Dima ile haric lem arasnda ef faf bir vasta olan sinirler baz kimselerde bir nev bo zuklua dar olarak kesafet peyd eder. O zaman ene haric vcuttan kaln duvarla ayrlm bir mtekif vazi yeti alr. Bu suretle yalnz dhil ihtisaslar ve itihalarm tesiri altnda kalr. Mefkreler muhiti bir mele-i ldir ki, bunun manev nfuzu altma girenlere seciyeli insa 71

homme de caractereler deriz. Selikalar lemi bir mc le-i esfeldir ki behmi bir hbtla bu mlevves batakl a denlere mtereddi, bozuk adamlar degenere nam n veririz. Bu cihetle Max Nordau'nun hodgml tima fa ziletlerle itilf edebilen salam bir hassa telkki etmes: de doru olamaz. Hodgmlk tima bir hayat yaamayan hayvanlar da garz bir haslet olabilir. Bu haslet mctemi ferdlerde tima bir dfia kuvvetinden baka bir ey deildir. Bu dfiay tevkf ve tdl edecek tima czibeler, ancak mef kre kuvvetleridir. Mefkreler tima vicdandan doa rak fertlerde irde suretinde tecell ederler. Hayat ar zular ancak bir tima iradelerin murkabesi altnda za rarsz mecrlar tkib edebilirler. tima inzibat mefkrelerin selikalara, iradelerin arzularn, hkimiyeti de mektir. Hodgmlk hayat selikalarn tima mefkrelere (yani tima vicdana) isyandr. Eniyyet ise rh ahsi yetin, kendisini bu mefkrelerin, yan tima vicdann mevkiine ikme etmesidir. Hodgmlk tima bir fsk, eniyyet tima bir irkdir. Hodgm, mefkrelere kar mublatszdr. En kendisini tee'n-realisation et mi bir mefkre grr: Kft g ok sad u akda bemhre gre Hakk kendinde ara mezheb-i Mansra gre. Netice: Felsefe hads bir r'yet, yahut itkn bir ictihad m dr? yoksa Nienin iddias gibi garip ve mstesn bir miza mdr? Felsefe tarihi bize birinci ve ikinci enmuzecde bir ok feylesoflar gsteriyor. Nordaunun ifadesinden anlal72

clna gre Rza Tevfik nc enmzece mensuptur. Fel sef ahsiyetinin esas tereddi - degeneressence dhil bir h hastaldr. Maamfh bu hasta mizacn takn vt muvazenesiz zemni zerinde garbn felsefesi, arkn ta savvufu, ark ve garbn bin eit ilim ve hnerleri o ka dar rengn ve zengin, kendi tbirine gre belki de nzenn, basit bir szle karmakark bir irfan sergisi tess etmitir ki Ninovanm asma bahelerini andran bu rk lemelli deh karsnda mtelezziz, mtehayyir ve aym /.amanda hayran olmamak, onu sevmemek kabil deildir.

73

RECAZDE MAHMUD EKREM BEY'N LM ZERNE YAPILAN ANKETE GKALPN VERD CEVAP (*) Ekrem Bey ir olduu kadar uura da mlikti, fe yizli karihas iir nazm etmekle iktifa etmedi, edeb cere yanlara nizam vermekte, yeni edebiyat mektebini tanzim etmekte de muvaffak oldu. Edebiyatn dbm tesis, edbleri edeb olmaya irad etti. Tenkidi kadiminaslarm elinden kurtarmak iin - yalnz isimce deil mhiyete de takdre kalbetmeye alt. Bence Ekrem Bey badalar bd etmemi olsayd yine Ekrem Bey olacakt; nk onun edebiyat tarihinde ki vazifesi mbdiler ibd etmekti. Ekrem Bey iirimizin uuru idi, Hmid Bey uuru muzun iiri olduu gibi.

Gkalp

(*)

Rectzde Mahmud E krem Hakkmdaki ankete Gkalpin ce-

tvab: Trk Yurdu, C : V, say : XI, sayfa : 1181, 6/2/1329.

TRK L (*) ESK TRELLERDE DN Sami kavimler! dier kavimlerde ayran mmey yiz bir hususiyet vardr. Bu kavimlerde, tima tekml neticesi olarak yeni bir manzume-i diniyye teekkl ettii zaman, eski manzume-i diniyyeleri cezr bir surette nehy ve ilg eder. Mesel Musevlik, Hristiyanlk, slmlk kendilerinden evvel mevcd olan chil an'aneleri kkden ilg etmitir. Bu hal, dier kavimlerde mevcd olmad gibi es ki Trklerde de mevcut deildir. Eski Trklerde muhte lif zamanlarda teekkl etmi olan muhtelif manzume-i diniyyeler birbiriyle kark olarak beraberce yaam lardr. Bir halde ki, bu manzumeleri birbirinden ayr mak iin din itimaiyatn rehberliine ihtiya vardr. te biz, bu ilmin usln tatbk sayesindedir ki eski Trk lerin dinini tahlle cret ettik. Bu tahlil neticesinde, es ki Trklerin vicdannda, totemizm, animizm, manizm ve natrizm manzume-i diniyyelerinin gayri mtecnis bit halta tekil ederek beraberce yaadm grdk. Bura da, Trklere ait bu drt manzume-i diniyyeyi srasyla te rih edeceiz. Birinci Fasl TOTEMZM 1 Yakutlarda totemizm Totemizmin izlerini, bugn ancak Yakutlarda gre biliyoruz.
(*)
Trk li : Eski Trklerde Din, Drlfnn 'Edebiyat Fakltesi Mecmuas, sene : I, say : 5 sayfa : 457 - 474, Tegrn-i snl
1334 ( 1918).

75

Yakutlar Sibirya'nn imal-i arknda, dnyann en souk lkelerinden birinde yaamakta olup takriben (220000) nfsu muhtevidir. gal ettikleri araz gayet genitir. Btn erit ve ahvl, bu kavmin birok kk zmreler hlinde, birbirinden uzak olarak yaylmasn ve bu suretle en eski teamllerinin pyidr kalmasn mcip olmutur. Bu kavmin en esasl tima zmresi sb nmn verdikleri clandr. Bu kelime, Osmanl Trkesinde soy-sop tbirinde hl yayor ki gerek soy ve gerekse sop Romallardaki gens tbirinin muadilidir. gensin bir nev'i elan olduu ise zaten sbit olmu tur. Bu iki kelimenin de soy kelimesinden itikak ettii farz olunabilir. nk ark Trkesinde sb su mn sna olup sp kelimesinin bundan mtak olmas muh temeldir. Yakutlardaki sib tamamyla ibtid olan Iara benzer. Sb dhilinde bir nev'i mlkiyet-i mtereke mev cuttur; husus ailenin bir ism-i mahsusu olmad gibi di n ve hukuk hibir kymeti de yoktur. Bir evldn baba sna, birader ve hemirelerin birbirine olan mnsebe tini ifade edecek vzh kelimeler yoktur. Garabeti gste ren tbrler sbin muhtelif batnlarndan ibarettir. Yakut kendi batmdalarma ayr bir isim, kendinden sonraki ba tma ayr bir isim verir, Yni Yakutlarda yegne garabet elan garabetidir. Sb dhilinde exogamie kaidesi cri dir ( ). Totemli bir kln da bulunmas lzm gelen evs fn sbde mevcd olduunu gryoruz. O halde Yakutlar da totemizm in eserlerini arayabiliriz. Sieroszewskinin beyanna gre Yakutlarda amanian cismnlerden ayrt eden, birincilerin iki trl
(1)
L Anne Sociologique, tome V, page : S6Jf

76

espritye mlik bulunmasdr. Bu ruhlardan birincisi i6-kyla-Animal-mere dir ki kpek, boa, tay, kara ku, geyik, ay, kurt gibi bir hayvandan ibarettir. Bu t birin mns image d'un animal protecteur qui devore les esprits - ruhlar harb eden himayeci bir hayvann hayali dir. li amanlar bu iye-kilalardan baka, bir de amagat a mliktirler. Amagat cismnlerin ruh-i h misi olan ie-hsit (Ayzt) in ayndr. Bu tbirin mn s l'esprit qui fait la mere - (anay meydana getiren ruh dir. (2) lye-kila ve iye-hezit ayzt tbirlerinde iye keli mesinin tekerrr etmesi ve her ikisinin mnsnda da ana mefhumunun bulunmas iyenin Yakut lisannda ana mnsnda olduunu gsteriyor. Zaten Gltin kitbesinde anann mukabili ge kelimesidir ki g" nin"y gibi telffuzu ile iyenin ayn olmu olur. O halde k la kelimesi de hayvan ve hezit kelimesi de ruh- hm mnsna gelir. Hezit kelimesini de efendi ve ilh mnlarna olan izi kelimesinde bulabiliriz ( 3). Siyerozevski ana hayvan demek olan iye - kilalarm mevcdiyetini Yakutlarn mderh bir tekilta mlik olduklar zamann bir bakiyyesi addediyor. Buna ilve ten de Hubert iye- kilanm bir totem olduunu ve buna mlik olan amann, tek bana bir elan totmiquei irae eylediini beyan ediyor. Yakutlarn eski tekilt bo zulduu iin tima tekilt ancak aman tekilt halin de kalabilmitir. Bunu meyyit olmak zere, Hubert, Yakut memle ketinde ancak drt byk amann mevcut olabileceini ve bu drt byk amann da airetin eski taksmt olan drt ulus a tekabl ettiini sylyor (4).
(2) (3) (4)
L Anne 8ociologique, tome 7, page : 224 Divn-t Lgt - Trk , cilt I, sahife 81 I/A n n e Sociologigue, tome 7, page : 224

77

O halde Yakut airetinin vaktiyle drt ulusa ve her ulusun da sblere mnkasim olduu anlalyor. Bugn drt ulusu, drt byk aman temsl ettii gibi, sbleri de amanlar irae ediyor. 2 Tsinler zamannda totemizm Yakutlar, Trklerin en saf ve en ibtid kalm bir aireti olduu iin totemizmin izlerini bunlar arasnda grebildik. Trklerin eski tekiltn Yakutlardan baka bugn yaayan bir Trk kavminde bulmak mmkn de ildir. Binenaleyh, Trklerin eski dinini anlamak iin, Trk tarihinin en eski devrelerine kmak iktiza eder. Bu devrelerin hikyesini ise ancak in menblarmda bulabi liriz. Fransz ininslanndan Edouard Chavannes in sllelerinin drdncs olan Ts'in lerin aslen Trk ol duklarm iddia ve delillerle te'yd ediyor (5). Edouard Chavannesa gre bu sllenin ecdd, ken di memleketlerinde hkmrn iken bir dn manzumeye mlik idiler. Bilhare Tsinlerden Che-Houang - Ti, btn ini zabtederek, inde ilk hkmet-i merkeziyeyi tekil ettii zaman kadm yurdundan getirmi olduu bu dini inlilere de kabul ettirdi. e-Huang- Ti ansr- erbaadan suyun bereketiyle hkmrn olduunu iln ve btn tedbrini bu unsurun hassine gre tertb etti. Ts'inlerin bu kadm dinlerinin esas, yukarda bulunan drt hne kurban kesmekten ibarettir: Bu drt hnlar yeil hn, sar han, kzl hn, ak handr ( 6). imdi de yukanki hnlara kesilen kurbanlarn m hiyetini tedkk edelim : Li Ki'nin evmir-i ehriyesi di
(5> h e Cycle Turc des dtmse Animaux, page : 50, 74 (6) b e Cycle Turc, page : 33

78

yor ki semnn olu, ilkbaharn aynda (koym), V 'i an da aynda (horoz), senenin ortasnda (kz), sun baharn aynda (kpek), km aynda (domuz) ek leder (7). Ts'inlerin in'e ithal ettikleri bu drtl tasnif (C.roort un beynna gre cihetlerle, mevsimlerle, renklerle, hayvanlarla alakdardr. ark cenub garp imal ilkbahar yaz sonbahar k mavi krmz beyaz siyah ejderh ku kaplan kaplumbaa (8)

Chavannes, bu drt cihetle drt unsurun da mrte bit olduunu beyan ediyor: ark cenup imal garp aa (le bois) ate su rzgr

Bu mellife gre, bu drt unsur inlilerin ansr tasnifine benzemez. nk, evvelen, inlilerde unsurla rn adedi be olduu halde bu tasnfde drttr. Sniyen, inlilerde garbn unsuru mden olduu halde burada rzgrdr. Hintlilerin ansr tasnifine de benzemez. n k Hintlilerde aa unsuru yerine toprak unsuru var dr. O halde bu unsurlar manzumesi hlis Trk manzu mesidir (9).
(7) (8) (3)
h e eyele Turc, pape : 33 Les Fonctions Mentales dam les Societs infrieures, par

Levy-Bruhl, Page : 242 h e Cycle Turc, page : 17

79

Bu drtl tasnf tedkk edilince grlr ki Trkle rin drt cihete mensup hayvanlan yerine inliler baka ca drt hayvan ismi ikame etmilerdir: (Trklerce) Koyun Horoz Kpek Domuz (inlilerce) ejderh ku kaplan kaplumbaa (Cihetler) ark cenup garp imal

Trklere ait olan hayvan isimleri Trk tarihindeki kavim isimleriyle karlatrlnca bunlarn birer Trk ulusunun totemleri olduu anlalr. Kadm Trkistan'n arknda yaayan HiyungNu nmnda bir kavim vard, ki buna Avrupallar Hun Araplar ve Acemler Kun nm veriyordu. Kun keli mesi Divn- Lgt'it - Trk'e gre koyun mnsmadr (Sahife: 32). O halde Hiyung- Nular, koyunlar n myla bu Trk ulusundan ibaret idi. Trk ilinin imalin de Tunguzlar otururlard ki isimleri domuz mnsn ifade eder. Garpda ise sakalar var idi ki Cmit - tevrih' in Ouz menkabesinde buna t barak nm veriliyor. Saka Frisce sek den geliyor ki kpek mnsmadr. t in mns mlum olup barak bir nevi tyl kpe in ismidir (1 0 ). Trk ilinin cenubunda Yuler Yeiler var idi ki bilhare garba giderek orada koan ismini alrlar. te cenubda da Ku ismiyle bir ulus gryoruz. Bu mukayeseler gsteriyor ki vaktyla Trk budunu her biri bir cihette bulunmak zere drt ulusu muhtevi imi. Bu uluslarn totemleri, koyun, ku, it ve domuz olup isimlerim de bu hayvanlarn adlarndan almlardr.
(10)
Divn-% Lgt-Trk, sahife : 315

80

Uluslarn totemleri olduu gibi budunun da bir toleini vardr ki kz dr. nk semnn olu senenin orlasmda kz yiyor. Bu hayvanlar kurban edilirken bilhas sa genlerin intihap edildii iin ilkbaharn aylarna o lak ay, ulu olak, ay, ulu ay nmlar veriliyor ("). Bunun gibi kz kelimesi yerine tosun kelimesi de totem olarak istimal edilebilirdi. te, Tsin lerin ismin de de, tosun kelimesini gryoruz. Demek ki eski Trklerde gerek budun ve gerek uluslar totemlerinin isimleriyle anlrlard. Trk illerinin isimleri tedkk olununca eksersinm bir hayvan ismi olduu tezahr eder. Mesel Ouz kz, Yabku buu - geyik, ili eg ili, egii-kei, teke, ba n mnsna - krgzdan bir cemaat, ak koyun lu, kara keili, bakurt, ala yundlu yund - At, sungurlu, develi il hirihi. Totemin mutlaka hayvan olmas lzm gelmez, ne batlar ve mevcdt- ire de totem olabilir: Aa - eri, karlk, kangl, kpak isimlerinde olduu gibi. 3 Eski Trk takviminde totemizm Trk totemizminin izlerini Yakutlarn kilalarmda, Tsinlerin hayvanlarnda, zmrelere merbut olmak zere grdmz gibi cycle Turc nm verilen Trk takvimin de de grrz. Fakat burada hayvan isimleri, zmreleri deil, zamann muhtelif akamn gsterir. Trk takvimi 12 yl gsteren on iki hayvan ismin den ibarettir. San, kz, kaplan, tavan, ejderh, ylan, at, koyun, maymun, tavuk, it, domuz. Bu on iki hayvan arasnda Tsinlerin drt tli totemi olan koyun, tavuk, it, domuz hayvanlarn grdmz
(11)
Divn-t Lgatt-Trk, sahife: 291

81

gibi mill totemleri olan kz de buluyoruz. Bunlar arasnda inlilerin ejderh ve kaplan m da gryoruz. inliler kaplumbaay bir ylana sarlm olarak resn> ettikleri iin, burada kaplumbaa yerine de ylan kim ol mutur. O halde, Trk am tekl eden bu on iki hayva nn isimleri de birtakm uluslarn ve budunlarn totemle rinden alnmtr. 4 Ouzlarda totemizm Bunlardan baka, totemizmin izlerini yakn zaman lara kadar Ouz Trklerinde de gryoruz. Cmut - Tevrh shibi Redddn Ouz ilinin mnkasim olduu yirmi drt boyun birer ongunu olduunu gsterdii gi bi, ongun kelimesinin mhiyetini de terh ediyor. Bu mellife gre ongun kelimesi Trke oynuk kelime sinden mtaktr ve oynuk mbrek mnsmadr. Trk ler mbarek olsun makamnda oynuk bulsun derler mi. Bir hayvan bir boyun olunca o boyun ferdleri o hay van ldremezler, etini yiyemezler ve ona hibir cihetle taarruz etmeyip tefelen mbrek tanrlarm. Redddn yirmi drt boyun ongunlarn ayr ayr gstermi ise de, dikkat olununca bu ongunlarn alt adedten ibaret olduu ve Ouzhn'm alt olundan Gnhn, Ayhn, Yldzhn, Gkhn, Dahn, Denizhn dan tea ub eden alt blkten her birinin mstakil bir ongunu bu lunduu anlalr. Bu alt blk drder boya mnkasim olduundan mecmuundan yirmi drt boyu husule gelmitir. Ongunlar unlardr: Gnhn boylan Ayhn boylan Yldzhn boylan
82

hin Kartal Tavancl

Gkhn boylar Denizhn boylar Dahn boylar

Sungur akr (Uc ku)

Bu ongunlarn hepsi avc kulan olduu grlyor. Ouzlarn ongunlarn avc kulardan intihb etmesi avn onlarca byk bir ehemmiyeti hiz olduunu irb eder ki aada greceiz. Bu alt ongunun bir nevi totemler olduu anlal yor. Fakat bunlardan maada yirmi drt boydan her biri nin izgilerden mrekkep ekillerden ibaret birer tarnga s vardr. Bunlann ekilleri henz tahll edilmedii iin eski totemlerin bakiyeleri olup olmad anlalam yor. S Lejandlarda (efsnelerde) totemizm Totemizmin izleri Trklerin birok lejandlannda g rlr. Mesel Deguignes'in tarihinde yle bir fkra var dr. Hunlardan sonra btn Tataristan'a mstevli olau Huvayke (Huey-hu)ler Hunlann ahfadmdandrlar. Bun lann da btn Tatarlar ve hatta mtemeddin milletler gibi tarihleri efsanelerle balar. Hun Tanjulanndan birisinin gayet gzel iki kz vard. Babalan bunlan Tanrnm d insanlarla izdiva iin yaratmadna ve ancak bir ilhn bunlara zev ola bileceine kanaat getirmiti. Bu fikre ve kzlan Tann'ya tahsis emeline mebn, memleketin imlinde bulunan bir lkede yksek bir kule yaptrd, gzelliklerinin kurban olan iki prensesi bu kuleye yerletirdi. Babalan gk Tan n'ya gelip kzlarla izdiva etmesi iin yalvard. Tatarla rn kurtlar hakknda l bir fikir besledikleri anlalyor.
83

Bu hayvan ekseriye efsnelerine zemn oluyor. te bu rada da bir kurt yeni bir milletin anas ve messisi olu yor. Bir ihtiyar kurt gece gndz prenseslerin kapatlm olduklar kulenin etrafm dolayor, korkun sesler ka rarak kuleyi tarassut ediyordu. Nihayet kulenin dibinde inini edi. Prenseslerin k bir hayli zamandan beri kuleyi tarassut altna alan bu kurdun, babalarnn kendi lerini nezreyledii ilhdan baka bir ey olmadna ka naat getirerek kardeini birlikte aa inmeye kandrd, te bu kadar milletler vcda getiren kavmin asl bu oluyor (I2). Trklere ait ikinci bir kurt masal daha vardr: Trklerin ecdd muhtelif uluslara tbi mnferit kabi lelerden ibaret idi. Bunlarn aile isimleri ince (a -se -n a ) idi ki eski Trk ve Mool imlsmca ine yani kurt demek olur. Ouei Huey-hu slle-i mteahhiresinden in imparatoru Thai-vou Hyungnu hey'et-i mttefikasndan Tzin-ki-chi 1er kabilesini mahvettiinden Asen yani ine lerden be yz aile kat, birok ba tnlar Kin-chan yani Altunda zerinde kalarak de mirden avadanlklar yaptlar. Baz mverrihler bunlarn ecddnm bahr-i garb (Hazar Denizi) sevhilinde bir h kmet tekil ettiklerini haber veriyor. Bunlara yak in komu olan bir kral kffesini mahvederek bir delikan l kalm ve bunu da ellerini ayaklarn kestikten sonra bir batakla atmtr. Bu delikanlya bir dii kurt yiye cek getirdi. Gnlerden bir gn kendisini Bahr-i garbinin arknda, zeri l bir yayla olan yksek bir da stn deki bir maaraya gtrd. Buras Yukar Kangllar memleketinin imal-i garbisinde idi. Dii kurt on olan dourdu, ki bunlardan birisinin ad (Asena) Kurt tur. te bu kurt hkmdar oldu. (-hien-e) A-Hien-che ad
(12)
Bistoire Generale es Buna, tome : XI, page : 2

84

l bir adam halkn bana geerek, bunlar maaradan v > kard(w ). Bunlardan baka, Trkleri Ergenekondan kann zatm ismi de Burte Tchene-Brte ine yani bozlul idi. Brte ine Kt Maral yani mukaddes dii geyik isminde bir kadnn zevci oldu (I4). Bozkurdun zevcesinin ismi olan Kt Maral kelime s, bize Alankova ismini htrlatr. Altun geyik la biclc d'ore mnsna olan alankova semadan nzil olan bi ilhdan iki evlt dourdu. te bu efsnede de bir geyik totemi gryoruz. Krgizlardan dikokamenni kblcsi kendilerini bir kzl taz (levrier rouge) ile bir sultan lt;V mm ve maiyetindeki krk kzn izdivacmdan hsl olmu sanrlar ( s). Bunlardan baka Ouz Hn, Bg Hn efsaneleriy le Dede Korkut kitabnn birinci hikyesini tekl eden Boa Hn efsanesi de zikre yandr. Bg Hn ef sanesinde fndk ve kayn (bouleau) aalar da totem srasna geer. Bu masallarn ayn baka milletlerde de grlmtr, Japonya'da her ilha mensup bir hayvan vardr. Gne ilhesinin hayvan ku tur ki, Mikadolar ondan domulardr ( 1 6 ). Tibetliler bir maymun ilh-Dieu singe ile Serin1U0 adl bir dii cinden (une demon femelle) dodukla rn sylerler (1 7).
(13) (14) (15) (16) (17>
Trk Tarihi, Necib Asm, sahife : 100-101 Gramde Encyclopedie, tome : 21, page : 77 Principes de Sociologie, Herbert Spencer, tome : I, page : 473 Orpheus, Salomon Reinach, page : 222 L e Turkestan & t le Tibet, F. Grenard, page : S27

85

tr; bunlar, hayvanlar cem ederek hkanm bulunduu ta rafa sevk ederler. O ise hi aramaya, yorulmaya muhta olmakszn durduu yerde okunu atar ve avlar vurur

(2 3 ).
Sr kz mnsna olduuna gre bu av, dini bir yin mhiyetini hiz iken kz avndan ibaret olmas lzm gelir. Mlumdur ki kz, Tsinlerin ve Ouzlarn mill totemidir. O halde bu av, bir komisyon yininin mu kaddimesidir. Bu yin mukaddes kzn avlanmasndan sonra bir komisyon ziyafeti yapmaktan ibarettir. inliler ve Trklerce mukaddes tannan kz, bida yette Tibet kz yani Yak dr ki kuyruu at kuyru una ve ba kz bana benzeyen bir buffle dr. DOhsson yle diyor: Tu yani tu bir sancan ince ismidir ki uzun bir mzran ucuna Tibet ineinin kaln bir kuyruunun taklmasyla teekkl eder. in imparatorlarnn husus sancaklar byle idi. Ve bu imparatorlar tbileri ola Trk yahut Tatar prenslerine hanlk rtbesi vermek is tedikleri zaman, hanlk tevcihine dellet etmek zere, on lara davullarla beraber bu sancaklardan verirlerdi. Trk ve Tatarlar tarafndan kabul olunan tu kelimesinin menei budur. Fakat Tibet kznn kuyruunu bulama dklar iin mzraklara ona benzeyen at kuyruunu tak makla iktifa ettiler (24). Yukarda Tsinlerin dinine gre, semann olu iin ilkbaharda koyun, yazn ku, senenin ortasnda kz, sonbaharda it, kn domuz kurban edildiini grm idik. Drt mevsim budunun drt olduunu gsterdii iin mevsimlere ait kurbanlar ulus totemlerinin kominyont(23) (24)
Divn- Lgtt-Trk, sahife : 303 Histoire des Mongos, dOhsson, page : 40

88

dur. Senenin ortasnda kesilen kz ise budunun totemi olduundan asl mill komunyon mhiyetindedir. Bu kiiy ibtida Tibet kz iken bilhare bunun yerine kuyruu dolaysyla at kim olmutur. Binaenaleyh gerek Ouz Hnn ziyafetlerinde, gerek Dede Korkut kitabndaki lenlerde kurbanlar arasnda atm da kesildiini gryo ruz. b Mill Ziyafet Seluknme'de ve Dede Korkut kitabnda len n m verilen mill ziyafet de teki kadar mhimdir. Evvel ce Tibet kz kurban edildii iin mutlaka lenden ev vel sr yni mill av icras lzmd. Fakat bunun yerine at kim olduktan sonra, lenden evvel mill ava ihtiya kalmad. nk zaten eskiden beri at ehl olarak yetiti riyorlard. lende Ouz'un 24 boyu bu kurbnn etinden ayr ayr paralar yemek mecburiyetinde idiler. Yirmi drt boy drder drder olmak zere Ouz Han'n alt o lundan tevellt ettikleri iin alt ble mnkasim olduk larn yukarda grm idik. Bu alt blkten her birinin ayr bir snk yahut tbir-i frssiyle endm- gtu vard: (1) (2) (3) (4) (5) (6) Gn Hn Ay Hn Yldz Hn Gk Hn Deniz Hn Da Hn sa kar yann sa alu (Uyca, yeg=Kaburga) sol kar yann sol alu (Ucayla, ucaSrt)

Seluknmeye gre hakann sn de ba ile ucay ladr. Bu snklerin tamamyla medlllarm anlayam yoruz. Fakat inlilerin Taoizminde bir sekizli tasnif var dr ki bize bunun anahtanm verir. Bu tasnife baklnca 89

snkler altya mnhasr olmayp hakan ile hatunun snkleriyle beraber sekizdir. Hakann sn (ba), ha tunun karn olup Gn Han blnn kala - cuisse dr (M ). Durkheim ile Mausse Annee Sociologique'in altnc cildinde nerettikleri (baz i btid tasnifler nmndaki) makalede bu sekizli tasnifi ksmen gstermi iseler de ta mamn irae etmemilerdir. Binenaleyh bu melliflerin tavsiyesi vehile bu tasnifin tamamn grmek iin Sacred books of the lastm XVI nc cildinde, msy Legge'in tercmesi olan Yih-Kingin XVII inci faslna m racaat etmek lzmdr. lende her bln ayr snklere mlik olmas Ouz ilinin kendisini toteme uzuv uzuv mtenzr olmak zere bir tima uzviyet gibi telkki ettiini ve hkn ve htn ile beraber alt bln totemin sekiz ksmm mtanzran yemelerinden totem ile il tamamen birbirine intibak eylediini irb ediyor. Yahut kurban edilen totemin muhtelif uzuvlarn dan Ouz ilinin muhtelif ksmlar meydana gelmitir: Bandan hkan, kamndan htn, sa uyluundan Gn Hn bl il hirihi. Kitb- Dede Korkut'un birinci hikyesi bize iki m him noktay izah ediyor:

1) Av icras hukuk- saltanattandr. Hatta bir h kmdarn olu bile kendi bana ava kamaz. Boa hi kyesinin esas udur: Dirse Hn isminde bir Trk hnnn gayet sevdii Boa Hn isminde bir olu var. Hnn krk yiidi bu ehzdenin hn nazarndaki mevkiini ekemiyorlar. O
(25)
L Awn6e Socilogique, tome : 6, page : 56

90

lun senden habersiz ava kt, hakk- saltanatna icrnvti/. etti diyerek Dirse Han olunu ldrmeye sevk e d i y o r lar. 2) Bu hikyenin kahraman (Deduble) olarak kurban edilen hayvanlarla birleiyor. Boa bu ismi ala bilmek iin bir boay boazlamt. Bilhare babas da kendinden habersiz ava kt iin Boa' okla vuru yor. Burada boann yani kzn bir defasnda hayvan, dier defasnda insan olarak iki defa kurban olduunu gryoruz. Boa kutsiyetinden dolay insanlatrlarak boa olmutur. O halde bu lejand mill totemin kurban edilmesinden husule gelmi bir ustreden ibarettir. Ouz Hn lejand da bunun baka tbirlerle tekrardr. Dirse Hn ismi Kara Hna, Boa ismi Ouz Hn'a mnkalib oluyor. Avam arasnda mnteir olan h s mail hikyesi ve ran ananelerindeki Efrasyb lejand da bundan baka bir ey deildir. (Mill Tetebbularm n c saysnda Trklerde tim Teklt maklesine mracaat.) 3) yinden istihale etmi oyunlar Kagarllann olak ve Krgzlarn Gk Bor (yni mvi kurt) nmn verdikleri oyun eski bir yinin devam gibidir. Birok at llar bir ovada toplanrlar. Bir ola ldrerek yere atar lar, atllar yere ayak basmadan bu ola ele geirmeye alrlar. Birisi elde edince drt nal bir surette kaar, di erleri tkb ederek ikrm elinden kapmaya alrlar, Bu cidl saatlerce devam eder. Nihayet birisi evik dav ranarak ola kapt gibi ehre doru koar ve kendini tkbeilerin elinden kurtanr. Bilhare dier atllar da eh re gelerek ola kebap edip yerler. Bu oyun eski zamanda koyun Hun lann hkm dar olan kurtlan (neleri) hatrlatt gibi Trkleri Ergenekondan karan bozkurdu da hatra getirir. Yine m91

lumdur ki ilkbaharda kesilen kurban kuzu, yahut olak idi. 4) Bu meyanda zikrolunacak oyunlardan biri de Dede Korkut kitabnda grdmz Boa ile Bura mn boumas ve yine boa, bura ve kaan Arslamn Selce Hatunu izdivaca tlip olanlarla gremeleri gibi messe selerdir. 8 Ustr Av hayvanlan Trklerde avm din bir yin mhiyetini hiz olma sndan dolaydr ki Ouzlarda alt bln avc kular dan ibaret olmak zere alt adet ongun olduunu yukar da grmtk. Osmanl tekiltnda Yenieri dhilinde sekbanlardan baka turnaclar, zaarclar, samsoncular nmyla orta olduu gibi maiyyet-i hmyunda ayrca akrclar nmyla bir ikr halk mevcuttur. akrclar, ahinciler, doanclar, atmacaclar nmyla snftan mrekkepti. Bundan baka eski lenin bakiyyesi olmak zere nigrler nmyla bir snf da mevcut idi. Maamfh av yini Trklerde yalnz bu tekiltlar husule getir mekle kalmam, ustrev birtakm av hayvanlarnn tasavvuruna kadar gitmitir. Bu hayvanlar turul ile ba raktr. Turul ehnme'de Trk Hkamnn hediye ettii bir avc ku olmak zere Behramgur efsnesine girdii gibi Trk leminde buna dair birtakm efsaneler de mev cuttur. Turul Araplarn Ank'sma, Acemlerin Smmrg ne benzer hayl bir kutur. Divn- Lgtit-Trk yle trif ediyor: Bu avc kulardandr; bin kaz ldrerek yalnz birini ekleder (26). D'Ohsson da Redddinden naklen yle tavsif ediyor: Turul kimsenin grmedii fakat Arapta Ank
(26)
Divn- Liig l t -Trk, sahife : 400

92

ne kadar mehur ise bu kavimler Trkler ve Mool lar arasnda o kadar mrf olan bir kuun ismidir. Diyorlar ki akbabaya benzermi. Peneleri elik kadar sert ve kesi ci imi. Bir vuruda iki- yz ku ldrrm. Bu eyle ri nakledenler unu da ilve ediyorlar ki bu kuu her m kadar gren yoksa da avclar ekseriya havadan bir defada ayn yere muhtelif cinsde iki- yz kuun dt ve bunlarn kffesinde balarn vcuttan ayrlm, karnlan yanlm, ayaklan knlm olduunu grrler imi. Bu h diseden istidll suretiyledir ki bu kular ancak byle brikulde bir kuvvete mlik avc bir ku tarafndan ld rldne hkmolunmutur (27). Bu ifadelerden turulun akbabaya benzer mevhum bir ku olduu anlalyor. Baraka gelince Divn- Lgt'a gre gvdesi ok tyl olan kpek mnsmadr. Akbaba ihtiyarlaynca iki yumurta yumurtlarm, birisinden barak karm ki komakta ve av iyi muhafaza etmekte emsline fik imi, dierinden akbabann son yavrusu doarm (28). Bundan anlalyor ki barak ile turul yani akbaba arasnda bir mnasebet vardr. Bu iki hayvandan biri av kularnn, dieri av kpeklerinin mefkrev eklidir. Bu kelimeler birok hkmdarlara isim olmutur. Turul, Erturul, Barak Hacip gibi. Maamfh bu kelimeler birleerek frsde tercmeleri olan Smmr kelimesini meydana getirmilerdir, ki ssek murg yani it-ku mnsmadr. ehnmenin bu estir kuu Sstn'da yni Sakalarn memleketinde (itler lkesinde) bulunuyordu. Rstem de bu memlekete mensuptur.
(27) (28)
L Histoire des Mongls, 9 tome : 1, page : 51 Divn- Lgtt - Trk, sahife : 315

93

Mlumdur ki kunlar Sakalan yni itleri (Ouz mefnkabesi bunlara it baraklar diyor) Mverennehir den karak garba ve cenuba kovmulard. Sakalarn bir ksm Sstnda yerleerek isimlerini buraya verdiler. Kuanlann ise kular olduunu biliyoruz. O halde Turul ile barakm bu iki kavmin totemleri olmas, smmr ke limesinin bu iki totemin birlemesinden husule gelmesi mmkndr. Bu saydmz vakalar bize Trklerde bir nevi animalizm in bulunduunu gsteriyor. Acaba buna tote mizm diyebilir miyiz? Yukarda gsterdiimiz gibi Hubert ile Grenard bunda tereddt etmiyorlar. Maamfh bu tetebbuun ikinci ksmm tekil eden animizm bahsinde de bu hususa dair birtakm deliller gstereceiz.

Drulfnn itimaiyat M derrisi: Ziya Gkalp

94

BAZI

NOTLAR

1) Bugnk Felsefe balkl makale, Tevfik Se dat imzasyla Gen Kalemlerin 26 Nisan 1327 tarihli saysnda 29-31 ve 34. sayfalarnda neredilmitir. C ilt: II, sa y : 2. 2) Alfred Fouilleenin Tekmlc Felsefesi adl yaz 'DanimarkalI filozof Harald Hffding (1843-1931) den tercme edilmitir. Bu tercmenin Ziya Gkalp tara fndan yapldna dair, Gen kalemlerde bir iaret yoktur. Yalnz kendisinin A. Fouillee ile bir hayli megul olmas (Bk. Ali Cnip, mer Seyfettin, s. 11, stanbul. 1947) ondan tesir olarak Fouilleenin kuvvet - fikirini kendi idealizmine mesnet yapmaya almas ve nihayet tercmedeki slp, bu tercmenin Gkalp tarafndan yapld kanaatini vermitir. Bu yzden smet Binark ve Nejat Seferciolunun mtereken hazrladklar Zi ya Gkalp Bibliyografyas, s. 13, Ankara, 1971 de ayn ekilde bu makalenin Z. Gkalp tarafndan tercme edil dii ifade edilmitir. C ilt: II, say 3, say fa: 45 - 47'de neredilmitir. 3) Muhiddin Arab balkl "makale Tevfik Se dat takm a adyla Gen Kalemler mecmuasnn C. II, say : 4, sayfa : 61-64de neredilmitir. Ziya Gkalp Tevfk Sedat takma adn Peyman gezetesinde de kul lanmtr. Tevfik, babasnn, Sedat da oullarndan biri nin addr. 4) Mehede Doru iiri, ayn mecmuann C ilt: II, say : 4, sayfa: 78de Demirta m stear ismiyle ner edilmitir. Ali Cnip Yntemin ifadesine gre Ziya G95

kalp evvelki Tevfk Sedat takm a ad yerine sonradan Demirta mstearm kullanmaya balamtr. (maralt, s . : 12, say fa: 10dan naklen b k : Cavit Orhan Ttengil, Ziya Gkalp stne Notlar, s : 21, stanbul, 1956) Bu iir, Kzlelmada Prof. Dr. Hikmet Tanyu ta rafndan neredilmi olmakla beraber buraya almakta bir mahzur grmedik. nk Sayn Prof. Tanyu'nun ner ettii ile baz farklar arz etmektedir. Gen Kalemlerde neredilen iir Feridun Pervize ithaf edilmitir. Ayrca baz msra ve kelimelerde deiiklikler vardr. Bunun ya nnda Sayn Tanyunun nerettii iirin ba tarafna ko nan bir cmleden: Bu iirin 1911'de Sultan Mehmed Readm Kosova'y ve birinci Murad Hdvendigrm ehit dt yeri (Mehed) ziyaret etmesi mnasebetiyle ya zld anlalmaktadr. Farklar da yledir : i

4. m sra le gelmi, b ir mehedin evresini geziyor eklinde iken Gen Kalemler de Bir milletle gelmi, azz bir mehedi anlyor eklinde kmtr. 5. m sra da seziyor kelimesi ile biterken, Gen Kalemlerde ...an lyor kelimesi ile bitmektedir. kinci ktann 4. ve 5 m sralar da yle: \ Kzlelma Beyaz Kule mecmuasndaki ekliyle:
Al bayra bir hamlede ilelebed ileri Sren, sonra bir nbeti gibi kalan orada Gen Kalemlerd e :

Sren, evet bu m ehettir Avrupa'da birinci, Temelimiz, bunda yatan bir ebed nbeti eklinde dir. 96

Ayrca en son msrada bir kelime fark etmekledir: Beyaz Kuleden alman metinde Turan benim yur dum denirken, Gen Kalemler'de Turan benim ma lm denmitir. 5) Eskiliin Mukavemeti balkl yeni lisanla il gili makale, Gen Kalemler mecmuasnn 26 Nisan 1327 (1911) tarihli cilt: II, say: 2 nshasnn bamaka lesinin son ksmdr. Ali Cnip Yntem'in ifadesine naza ran Eskiliin Mukavemeti diye balayan bu ksm Zi ya Gkalp tarafndan kaleme alnmtr. Ali Cnip Yn tem kendi yazd ilk ksmn yle ise birleiniz, yeni li san kabul ediniz. nk yaamak isteyen bir millet iin de maziye bal kalmak kadar byk bir crm, byk bir cinayet olamaz eklindeki ifadelerle bittiini haber veriyor. (Bk. A. C. Yntem, mer Seyfeddin, s. 13 st., 1947) Biz de bu ifadelere dayanarak o bamakalenin ikinci ksmn buraya almay lzumlu grdk. 6) Yeni Lisann Gzellii balkl bu bamakale ayn mecmuann cilt: II, say: 5, sayfa: 61-64de ner edilmi olup imzaszdr. Ancak cildin sonundaki umum fihristte Tahrr Hey'etinin yazd ifade edilmitir. Bu nunla beraber yine Ali Cnip Yntem'in naraltndaki ad geen makalesinde bu bamakalenin tamamnn Ziya Gkalp tarafndan kaleme alnd haber verilmektedir. Buna istinaden biz de bu makaleyi buraya almay zarur grdk. Ynteme istinaden C. Orhan Ttengil de bu ma kalenin Ziya Gkalp'e ait olduunu yazmtr. (Bk. ad geen eser, s. 17) 7) Yeni Hayat ve Yeni Kymetler balkl maka le Gen Kalemlerin 26 Temmuz 1327 tarih ve c ilt: II, say: 8, sayfa: 138-141 sayl nshasnda neredilmitir, Gkalp burada da Demirta takma adm kullanmtr.
97

8) Akdenizde balkl hikye ise Gkalp imza s ile Gen Kalemler'de neredilmitir. C ilt: II, say : 8, sayfa : 141 -142. C. O. Ttengilin A. C. Yntemin ayn makalesine dayanarak yazdna gre Gkalp takm a ad nceleri Ali Cnip tarafndan da kullanlmtr. Bu durum da han gi iir ve makalenin Ziya Bey'e ait olduu ancak Ali Cnibin ifadeleriyle ayrlabilmektedir. (Bk. Ttengil, ayn eser, s. 17) 9) Altn Destan adl iir ve sonuna ilve edilen uzun aklama da Gen Kalemlerde neredilmitir. C ilt: III, sa y : 14, s. 40-47. Bu iir de Kzlelmada Prof. Dr. Hikmet Tanyu tarafndan neredilmitir. Fakat orada aklama neredilmemitir. Biz hem btnl korumak, hem baz farklarn grlmesine yardm etmek iin iiri aynen buraya almakta bir mahzur grmedik, Bu farkl lklar, Gkalpin iir ve makalelerinin deiik yerlerde baz kk farklarla yaymlanm olmasndan ileri gelse gerektir. 10) Rza Tevfk'in Felsefesi balkl bu uzun ma kale de Cell Skp imzasyla Gen Kalemlerde ne redilmitir. Cilt: III, say: 15, sayfa: 60-71 Cell Skp imzas da Gkalp imzas gibi bir ara Ali Cnip Yntem tarafndan kullanlmtr. Nitekim Gen Ka lem lerin 20. saysndaki Cell Skp imzal Tetebbu Karsnda Mehmed Fuat Bey balkl yaz Ali Canipe aittir. Fakat Rza Tevfikin Felsefesi balkl yaz Ziya Beye aittir. (Bk. Ttengil, ayn eser, s. 16) 11) Reczde Mahmud Ekrem hakkndaki G kalp in ifadeleri Trk Y urdunun 6 ubat 1329 tarihli nshasnda cilt: 5 say: II, sayfa: 1181de neredilmi tir. 98

12) Trk li : Eski Trklerde Din adndaki ma kalesi ise Ziya Gkalp imzasyla Drulfnn Edebiyat Fakltesi M ecmuasnda neredilmitir. Sene: I, say : .S , sayfa : 457-474, Terin-i sni 1334. 13) Trk Yurdu'nda kan Cemaat medeniyeti, ce miyet medeniyeti balkl yaz Trklemek, slmla mak, Muasrlamak, kitabnda Hars Zmresi Medeniyet Zmresi balyla jeredildii iin buraya almay tygun grmedik.

99

GKALPN MAKALELERNDE SM GEEN BAZI LM - FKR VE DEVLET ADAMLARINA DAR NOTLAR (*) 1) ALKBYADES: (M. . 450 - 404), Atinal gene ral ve devlet adam. Sokratn talebesi olmutur. ok muhteris bir kimse idi. Bu yzden Sokratm yaad ve rettii faziletlerinin hibirini benimseyememitir. Akibeti de iyi olmamtr. 2) BERGSON, Henri : (1858 - 1941), Yahd asll Fransz filozofu. Parlak bir tahsil yapt. 19 yanda Ecole Normale Superieuree girdi, 30 yanda edebiyat doktoru oldu. 1900-1914 arasnda College de Franceda hocalk yapt. 1928de Nobel m kfat ald, 1914'de Fransz Akademisine ye seildi. Teemml (reflexion) psikolojik bir ben felsefesinden hareket e d e r: uurun Dorudan Verileri zerine Deneme ve Madde ve Hfza adl eser lerinde bu husustaki fikirlerini ortaya koydu. Devrinin ilimciliine (scientisme) ve zihinciliine kar mcadele at. Daha dorusu hocalar 'Jules Lachelier ve bilhassa Emile Boutroux'nun am olduu mcadeleyi baka metodla devam ettirdi. Bergson insan ve kinat hakkn da btnc bir tecrbeyi formle etmeye alt. Ona g re bu tecrbe mekanik ve matematik tbirlerle ifade edi lemez. O zeky ve olaylar snflandrmada, onlar ana
(*) Gkalpin makalelerinde ismi geen baz ilim - fikir ve devlet adamlarna dair n o tla r: Alkibyades, Bergson, Berkley, Des cartes, Durkheim, Efltun, Fouiile, Gazal, Guyau, Hffding, W. James, Kant, L. Bruhl, Mauss, Mverdi, S. Mili; Muhiddin Arab, Mller, Nietzsche, Nordau, Renan, Sepencer, Comte, Taine.

100

liz etmedeki zeknn roln inkr etmemekle beraber, onu bir bilgi leti olarak tenkid eder. Zek hayat anla maya tabiat icab kabiliyetsizdir; O, sadece sreksiz vc hareketsiz olan tesbit etmekten baka bir ey yapamaz. Ama Bergson dorudan sezgi ye itibar etmi ve yaa m akta olan Bende Hayatn ruhum u onunla hissetmenin mmkn olduunu ileri srmtr. nk sezgi zek gibi lemi para para yaparak incelemez, o, sje ile obje arasndaki ikilikten saknr; nk her objenin uurda bir izi var. Bu bakmdan sezgi, ruh vastasyla zih nin dorudan grdr, dorudan uur, idrak edilen objede ayrlan bir gr, temas ve birlikte olutan ibaret bir bilgi dir. Bergson'a gre zaman ve mekn derinlii ne farkl iki boyuttur. Mekn maddeyi, zaman ise hayat ve ruhu karakterize eder. Zaman mcerret b ir kavram, bir dncedir, halbuki sre mahhas tr. Ona gre realite varlkta deil, ama srf oluta, bir tekml - evnmdedir. Bergson hayat bir yaratma olarak grr; bunun iin yaratc tekml fikrini materyalist tekmlcle mekanizme ve determinizme kar ileri sr mtr. Bergsonun fikirleri sonunda hrriyetin ve aksi yonun toptan tasdikine u la r: nsan hric hayatn ik a lar, itmeleri ile uurunun sezgisi arasnda bir seme yap mak zorundadr. Her trl tyinin, belirlemenin tesinde benin derinliklerinden gelen hr fiil bize hakikatimizi ve srf hrriyetimizi ilham eder. Bergson'un fikirleri materyalist dncenin at oy-, natt bir devri mahkum etti ve eitli maddeci anlay lara kar mcadelede ok tesirli oldu. Yaayan birok filozoflar ve felsefelerini tenkidi ile psikolojiyi, pozitivistlerin saf d ettikleri metafizii yeniden kurdu, dern varln haklarn kabul ettirdi ve realitenin gizlen dii srlara nfz etmeye alt. Bergsonun eserleri M. ekip Tun ve M. Karasan tarafndan dilimize evrilmi 101

tir. N. Topuya, N. Fazla, Gkalp'e, H. Ziyaya tesir et tii sylenebilir. Bilhassa N. Fazl'm Tohum piyesinde bu tesir ok brizdir. N. Topu Bergson st. 1968, eseriyle doentlik almas olarak Bergsonu incelemitir.

3) BERKLEY ,George (1685-1753) : ngiliz filozo fu Ve papaz. Yunanca, branca ve ilhiyat tahsil etti. talya, Sicilya ve Fransa'ya seyahatlar yapt. Gr ze rine yazd bir kitapta gz yardmyla meydana gelen idrakin sembolik mhiyetini ortaya koydu. Bylece ha reket noktas olarak ald idraki Beer Bilginin Pren sipleri zerine ve Hylas ve Philonaus arasnda muhave re eserlerinde gelitirerek bir teori haline getirdi. Lock un birinci ve ikinci kalite tefrikini reddettiinden dn cenin dnda her realiteyi inkra yneldi. Berkley, in sann kendi idelerinden baka bir eyi dorudan idrk edemeyecei fikrinden hareketle, eyann ancak idrk edildikleri zaman var olduklar kanaatma vard. Temel tezi u d u r: Var olmak idrk edilmi olmak veya idrk edilmektir. - Esse est percipi. Ona gre insan zihnindeki Okirler (ideler) pasiftir. Bu ideler madd olmayan bir cevher, bir uur tarafndan idrk edilirler. Bu uur aktif olup ideleri de meydana getirir. Her hl krda objeleri idelere irca eder Berkley'e gre lem mnl mnasebet lerin bir sistemi olup Allah, nsan ruhlarnn yaratc bir kaynadr. Mnev cevherlerin okluunu, kevn zi hinsin varln kabul eden Berkleye gre, ideler Tanr nn zihninde kuvve hlinde insan zihninde ise fiil olarak mevcutturlar. Berkleyin bu tezi, immateryalist (yahut tecrbeci idealizm ve nominalist) bir felsefenin temeli kabul edilmitir. Berkleyin maddeyi ve madd dnyay idrke ve uu ra irca ederek inkra ynelmesi, materyalistlerin ve bil 102

hassa Marksistlerin devaml hcumuna yol akm. Berkleyin yukarda ad geen iki mhim eseri SalTcl li gin tarafndan dilimize tercme edilmi ve b ir anda l;r silmitir. 4) DESCARTES, Rene: (1596 - 1650) : Fransz li mi ve mtefekkiri. nce orduda subay olarak alt. Son ra ordudan ayrlarak hayatnn byk bir ksmn Hol landada geirdi. Hollandal ilhiyatlar tarafndan ce zalandrld iin svee gitti ve orada ld. Kendisi Analitik geometrinin kurucusu saylr. Matematii fizie tatbik etmitir. Felsefesi, fizii, kozmogonisi ile sk s kya irtibatldr. Ak ve seik fikirlerle dnme fikri ni felsefeye getiren dur. Metodlu (Yahut Gkalpin de dii gibi usl) phesi ile felsef dnceyi her trl otoritenin basksndan kurtarm , zihnin doru dnme sine mni olan engelleri ortadan kaldrmtr. Hakikata ulamak iin bir defa da olsa her eyden phe etmi, ak ve seik bilgiye ulanca da ona sarlmtr. nsan bilgisinin kayna olarak Allahn varln ve bilgisini en salam garanti grm, Kopernikin Gne sistemini le min merkezi yapmas gibi, Descartes da Kopernik vri bir inklp ile Allahn varlm ilme ve felsefeye temel yap mtr. Descartes Allahn mkemmel varlk olmas dolay syla, byle bir mkemmel varln aldanmayacam ve al datmayacan, aldanma ve aldatmann noksan varlklara mahsus olduunu syleyerek, Allahn bilgisinin ve bize bildirdiinin en doru ve en gvenilir bilgi olduunu sy lemitir. Descartes madde ve ruh diye iki zt cevher kabul et mi, maddeyi mekn ile zde klmtr. 'Hareket ve s knet hllerindeki maddeyi yaratm olan Allah, maddede bu iki hlin bulunmasn da salamtr. Bu bakmdan Des cartes hareket m iktarnn sabit kaldn Allahn dei
103

mezliine dayanarak ileri srm tr. nsan ruh ve beden (madde) den ibaret gren Descartese gre, ruh ve be den beyindeki kozalaks bez vastas ile karlkl tesir ederler. Kurduu maddeci fizyolojiye dayanarak hay vanlar ruhtan mahrum birer otomat olarak grm ve mekanik anlaynn mahsul olarak makine hayvan fikirini getirmitir. 18. asr materyalistleri Descartesin kabul ettii iki cevherden ruhu inkr ederek kurduklar yeni materyalizmi Descartese dayandrmlar, kendileri ni Descartes'in devam gibi gstermek istemilerdir. Hat ta bunlardan La Metterie daha ileri giderek makina in san fikrini ileri srm ve bu isimde bir de kitap yazm tr. Descartese gre dnce, ilk kesinlii temsl eder, buradan kendi varln karr, sonra da Allahn varl na ular, oradan da d lemin varln karr. Tam bir rasyonalist olan Descartesin doktrini dnceden ba layarak her eyin dedksiyonla karlna dayanr. Descartes bu meziyetleri ve hususiyetleriyle hem mo dern ilmin, hem modern felsefenin babas sayld gibi, modern spritalizmin ve modern materyalizmin de ba bas saylmtr. Descartesin Metod Hakknda Nutuk adl eseri ilk defa 1896da brahim Edhem tarafndan ter cme edilmi, daha sonra btn eserleri Mehmet Karasan tarafndan Trkeye kazandrlm ve M. E. Bakanl nca baslmtr.

5) DURKHEM, E m ile: (1858 - 1917) : Yahd asl l Fransz limi ve filozofu. Fransada Sosyoloji Mekte bi nin kurucusudur. Ayn zamanda Levy Bruhl, Halbwachs, m, Mauss, C. Bougle gibi bu mektebe mensup kimselerle 1896da LAnnee SocioIogique dergisini kur mutur. Esas tezi Sosyal Blm, 1893 adl kitabn da ortaya koyduu u fik ird ir: ocukluundan itibaren ferdin gelimesi, gittike artan bir ballkla cemiyetin iinde ve onun sayesinde mmkn olmaktadr. Sosyolo
104

jik Metodun Kideleri, 1894 adl eserinde sosyolojinin prensiplerini ortaya koym utur: Durkheim sosyal deer leri ve miiesseseleri birer eya gibi mtala eder. Onun cemiyetleri cansz birer eya gibi nazara almas ba ka birok sosyologlar tarafndan iddetle tenkit edilmi tir. lm in gelecei hakknda mutlak bir imana sahip olan Durkheim, A. Comte'un idealini benimsedi ve onun pozitivist esaslarnn sosyolojiye tam tatbik etmeye a lt. O, tabiat ilimlerinin metodlar gibi kesin, neticeleri gibi emniyetli objektif bir cemiyet ilmi Sosyoloji - i timaiyat kurmak istedi. Onun iddias u d u r: Sosyal ol gunun husus karakteri ferdi uurun dnda olmaktr. Bu, kdir-i mutlak kollektif tasavvurlarda bulunur. Din, ahlk, hukuk, aile, dil gibi tima messeselerin kayna cemiyettir ve bu, mer vicdandr. Durkheim buradan cemiyetin tanrlatnlm asm a kadar gider. Cemiyet fertlerin stnde olup yaratlmamtr, fakat fertleri yaratm tr. nk cemiyet btn stn zihn faaliyet ve fonksiyonlarn temelidir. Ahlk deerler, cemiyetlerin hu sus1 mhiyetince tyin edilmitir. Bu mhiyetlerin dei mesiyle ahlk deerler de deiir. Durkheim, ntihar adl eseriyle cemiyetteki birta km sapma ve bozukluklarn ortaya kmasna yol am tr. Ona gre din duygularn kuvvetli olduu cemiyetlerlerde intiharlar aza grld halde, bu duygularn za yflad cemiyetlerde intiharlar hzla artm aktadr. Sos yolojinin ortaya koyduu kanunlarla aydnlanan ferd uur reformcu bir anlayla kendisini cemiyetin dzelme sine vakfedebilir. Bylece sosyoloji, Durkheim nazarn da amel yahut pratik bir gayeye ve kapasiteye de sahip tir. Durkheimin kurduu ve btn deerleri cemiyete,, m er uura irca eden sosyolojizm yahut sosyolojik mek 105

tep memleketimizde Ziya Gkalp ve arkadalar tarafn dan temsl edilmitir. Ziya Bey, drlfnnda itimai yat mderrisi iken yardmclar olan Necmeddin Sdk (Sadak) ve Ahmet Emin Yalman ile Hseyin Cahit (Yaln), Orhan Midhata yaptrd tercmelerle, bu mektebi, Leplaym tecrbesi sosyolojisinin karsnda Trkiyede tutundurmaya muvaffak olmu, Cumhuriyet dneminde bu mektebin grleri okullarn resm prog ram larnda okutulmutur. Durkheimin hemen hemen b tn eserleri Trkeye evrilmi ve M. E. Bakanlnca bastrlmtr. Bu mektebin grleri, Gkalpm en b yk kaynan tekil etmitir. Bu mektep din sosyolojisi nin de kurucusu olduu iin Gkalp eski Trklerin dini yaaylar hususundaki aratrm alarnda da azam de recede bu mektebin aratrm alarndan istifade etmitir. 6) EFLTUN : (428 - 347) Asl ad Aristoclesdr, bu da Geni omuzlu mnasna gelir. Yunan filozofudur. Skrat'm tilmizi, Aristonun hocasdr. Eserleri 28 diya logdan mteekkildir. Bu diyaloglarn hemen hepsi dili mize evrilmitir. Efltun, felsefe tarihinin en byk filozoflarmdandr. dealist felsefenin de kurucusu ve en byk temsilci si saylr. Ona gre iki lem v a rd r: deler ve glgeler lemi. deler lemi, varlklarn asllarmm bulunduu, gzle grlemeyen ve ancak aklla kavranan lemdir. Glgeler leminde ise, ideler lemindeki asl varlklarn glgeleri vardr, bunlar geici varlklardr. Bu bakmdan ideler gerek varlklardr. Blge varlklar, ideler lemin deki asllarmda ne kadar pay alabilirlerse o kadar var lk kazanrlar. Pay alamadklar nisbette de varlklarm kaybederler. Demek ki ideler varlklarn zn tekil et mektedirler. Bu bakmdan Efltunun idealizmi, Berkley in sbjektif idealizminin aksine objektif bir idealizmdir. Efltun bu idealist ve spritalist felsefesiyle hem devri 106

nin hkim felesefesi olan maddeciliin belini krm h-m de gnmze kadar ok deiik tesirlere yol amtr. Ef ltu n u n slm dnyasnda da ok geni ve deiik tesir leri olmutur. lka felsefe tarihilerinden Numen ius Efltun iin Yunanca konuan Musa demitir. Bu da onun Yahudi dininden ald tesirleri ifade iin olsa ge rektir. 7) FOULLEE, Alfred: (1838 - 1912) : Fransz filo zofu ve yazar. Metodu Uzlatrma dr. Doktirini Kuvvet-fikir dees- forcesler teorisidir. Bu Uzla trma metodu, eklektik metoddan a y rd r: Eklektik metod, tarih olduu halde uzlatrma metodu spekltif bir karakter tar. Fouillee daima sentezi temin eden ye ni fikirleri aratrm tr. O, zamannda yavgm olan natralizm ile ahlk isteyen idealizmi uzlatrm ak iin gavret etmitir. Bunu devrinin bir ihtiyac olarak grm tr. Ondaki kuvvet - fikirlerin tekml fikri Spencer in mekanist tekmlclne hassaten kardr. Fouillee idees - fikirlerden, Spinoza gibi, btn uurlu zihn halleri ve onlarn mevzularn anlar. Fikir lerin kuvvetinden o mn a n la r: Psikolojik ynden o, aktif ve itiha veren bir elemandr. Fizyolojik ynden fi kirlerin kuvveti, uygun bir harekete ait her uur hlini birletiren kanundur. Umum felsefe asndan ise o, akl ve zihn ilk faktrlerdendir. Fouillee, bu uzlatrmac anlayla, determinizm ile endeterminizmi uzlatrarak bir senteze ulamaya al m, bu senteze de hrriyet fikri ile ulamak istemitir. Ona gre determinist de endeterminist de hrriyet fikri ne sahiptir. Fouilleenin bu terkipilii orijinallik tayan bir terkiptir. Ahlk ve sosyolojiye dair eserlerinin yann da psikolojik eserleri de vardr. Felsefe Tarihi adl eseri Baha Tevfik tarafndan tercme edilerek Osmanl
107

ca olarak baslmtr. Ziya Gkalp, Durkheim'den sonra en ok Fouillee'nin fikirlerine yaknlk duymu ve onun kuvvet - fikir teorisinden kendi idealist felesefesinde isti fade etmitir.

8) GAZZAL, Ebu Hamid Muhammed: (10581111) : Tus yaknnda Gazale kynde dodu. Nizamiye medreselerinde tahsil grd. Gen yata stn zeks ve mstesn bilgisiyle dikkatleri zerinde toplad. Bu yz den 1091'de Seluklu veziri Nizml Mlk, Badatta kurduu Nizamiye Medresesinin idaresini ona verdi. Ho cal srasnda Mslmanlarn inanlarn bozan ve cemi yette anariye yol aan sakat felsef cereyanlara ve batlie kar kuvvetli bir mcadele at. Onlarn sakat ta raflarn ortaya koyan ve fikirlerini tesirsiz hle getiren ilm, fikr kalc eserler verdi. Bu mcadelelerinden dola y kendisine Hcoetlislm gibi nvanlar verildi. H. Corbin'in dedii gibi ok kuvvetli bir ahsiyete ve ok sis temli alan bir kafaya sahipti. Gazzal btn vsat ve kabiliyetiyle, ekinmeden, bilgi ve ahs kesinlik proble mine eilmi, bunun iin Descartestan evvel metodlu p heyi kullanm, nce duyulardan phe etmi ve akla ba lanm, sonra akla da itimad kalmam, insann akl ile de kesin bilgiye ulaamayacan gstermek iin akim g cn ve kapasitesini ele alm, insan bilgisinin kaynam, vastalarn ve hududunu tenkit ederek Kanttan ok ev vel tenkiti felsefenin esaslarn ortaya koymu oldu. Kant metafizii tenkit ederken Gazz?tl'nin yapt tenkit lerden, esasta farkl bir ey sylemiyordu. Gazzal'nin kalb gz ve kalb mant fikri ay nen Pascala gemi ve onun felesefesinin esasn tekl etmitir. Bu intikali M. A. Palacios metin karlatrmak suretiyle ortaya koymutur. Gazzali sebeple netice ara sndaki ba zarur grmedii iin modem endeterminiz108

min ve Boutrouxdaki Zorunsuzluk felesefesinin haber cisi olmutur. Ayrca sezgici anlayyla Bergsona ve ve sile sebep anlayyla Malebranchea nclk etmitir. Eserleri 1145'den itibaren Ltinceye ve dier bat dille rine evrildii iin batda ok ynl en ok tesir eden filozof olmutur. Bugn de batda en modern ve oriji nal slm filozofu olarak rabet grmektedir. Hakknda ok deiik ve orijinal aratrm alar yaplm ve yaplmak tadr. Memleketimizde de Gazzali stne eitli tetkik eserleri neredilmitir. Bata hya ve Tehftl, Felsife olmak zere birok eseri dilimize evrilmitir. 9) GUYAU-Jean Marie : (1854-1887) : Fransz air ve filozofu. Filozof Alfred Fouilleenin yakn akrabas ve damad. 33 yanda lmesine ramen keskin zeks ile tesirli oldu. 19 yanda Epicurden ngiliz mektebine ka dar faydac ahlk zerine yapt aratrm as ile Mnevi limler Akademisinin mkfatn kazand. Eserlerinin ah lk yn iki esasa dayanr: 1) Yapabiliyorsan, yapmal sn, 2) insanlar sk bir dayanma ile biribirine baldr. Guyau ister ki, felsefe pratik ve sosyal bir vazife grsn, yni fertler gibi halklar da daha iyi artlara ve daha s tn seviyelere ykseltsin. O, bunun lm verilere dayana rak yapmann mmkn olacana inanyordu. Onun fel sefesinde hayat ve gzellik, bir de cemiyet fikri hkim olan unsurlardr. Sisteminde hayat gelitike ferdin ve rimliliinin, ltf ve iyiliin, sosyallemesinin de geliti i fikri hkimdir. Ferd hayatn sosyal grn tetkk ederek ayn temel zerine daha salam olarak ahlk, san'at, ve dini oturtm utur. O cemiyette mistik deil, sosyal bir mecburiyet grd iin Yapabiliyorum, o halde m ecburum -Je puis, done je dois diyordu. Ona g re din, 'kll (universelli) bir cemiyettir. Guyaunun fi kirlerinden Ziya Gkalpm istifade ettiini sylemek yan l olmasa gerektir. Fouillee ile Guyaunun durumu bizde 109

Ahmed Midht Efendi ile Muallim Nci'nin durumuna ok benzemektedir. 10) HFFDNG, Harald : (1843 - 1931) : Danimar kalI filozof ve lim. Pozitivist bir anlaya sahip olan Hffdingin doktirini, Spinoza, Kant ve Ingiliz felsefesine dayanr. Aratrma eserleriyle daha ok tannmtr. En mhim eseri iki byk ciltlik Muasr Felsefe Tarih ve Muasr Filozoflar'dr. 11) JAMES, W illiam : (1842 - 1910) : Amerikal fi lozof ve fizyoloji limi. Pragmatizm denen felsefenin ku rucusu ve en byk temsilcisidir. Bu felsefeye gre zek nn esas vazifesi bize eyay tantmak deil, onlar zerin de pratik ynden tesirler yapmamza, faaliyet gsterme mize imkn vermektir. Bu bakmdan hakik fikir, baar kazanan fikirdir. Bu felsefe ampirizm menelidir. Ma hedelere itibar etmeyen bu felsefe hakikat olarak pra tik deeri olana, verimlilik, kullanllk, kll uygunluk gibi llerden birine uygun den fikri kabul eder. Bu felsefenin hususi bir ekli de J. Dewey tarafndan geliti rilmi olan aletiliktir. Deerleri amellik, faydallk, ve rimlilik gibi izf ve gnlk mefhumlara dayandrarak hie sayan bu felsefe, eitime de ok tesirli olmutur. Dnyann pek ok memleketinde olduu gibi pragmatik anlay, bizde de maarifimize hkim olmutur. Faydann ve pratik geerliliin roln ifrata vardran Amerikan pragmatizmi bizde Avni Baman, Emin Eriirgil tarafn dan temsl edilmitir. W. Jamesin Pragmatizm adl eseri M. Akn tarafndan dilimize kazandrlmtr. Bu hususta dier baz eserler de evrilmitir. 12) KANT, Em m anuel: (1724-1804) : Alman filozo fu. Tenkiti felesefenin kurucusudur. skoya'da dodu, 3 yanda girdii Knisberg'de mrn hi dar kmadan tamamlad. Saat gibi ileyen muntazam b ir hayat ve al 110

mas vard. Esas felsefesini Saf Akim Tenkidi, 1781 adl eserinde gelitirdi. Hume, Newton ve J. J. Rousseaunun tesirinde kalmtr. Saf Akim Tenkidinde insan bilgi sinin nasl teekkl ettiini, insann nasl ve nereye ka dar bilebileceini idealist ve rasyonalist b ir tarzda orta ya koydu. Felesefenin gayesinin lem hakkm daki bilgi mizi geniletmek 'deil, insan bilgisini derinletirmek ol duuna kanaat getirdi. Bunun iin ilmin mezuunu tekil eden ve zihindeki kalplarn iine girerek bilgi hline ge len (nesnelerin kesin ve m sbet bir ekilde bilinebilece ini, fakat m utlak gerein bilinemeyeceini, yani meta fiziin m mkn olmadn ileri srd. Bu daha sonra pozitifistler tarafndan tam b ir metafizik dmanlna evrilmitir. Kant Saf Akln Tenkidinde zihni merkez alarak felsefede Kopemik vri bir inklp yaptm sy lemitir. Bylece zihnimizin derin imknlarn tahlil ede rek, onun nelere kabiliyetli olduunu, neyi bilebileceini, neler yapabileceini ortaya koydu. Saf Akln Tenkidi* nde tahlilini yapt bilginin imknlarn, matematik bil ginin ekillerinden ve devrinde hkim olan Newton fi ziinin temel iprensiplerinden kard. Olaylar (fenomen ler) lemini saf aklla (bilebileceimizi Syleyen Kant, olaylarn gerisindeki sebepler dnyasna nazar akln ulaamayacana kanaat getirerek bu stn leme ancak pratik akl yani ahlk ile ulalabileceini ileri srd. Bu nun iin Pratik Akln Tenkidi adl eserini yazd. Bu ki tapta o gsterdi ki ahlk kanun, varlmzn en derin im kndr, yani artsz emirler hrriyetimizin Ve hakiki kaderimizin m utlak badr. Kant bylece ilim dna at t ahlk, din ve sanata ulamak iin b ir kap amtr. Kendisi de imana yer vermek iin bilgiyi tahdit ettim demitir. Hkm Gcnn Tenkidi (1790) adl eserinde ise san'at felesefesine ve organik (hayata ait b ir teoriye yer
111

vermitir. K ant bu kitapta felesefesinin nazari ve amel k smlarm yani insann bilgi, aksiyon rve 'his gibi ayn y nn birletirmeye almtr. Kantm idealizmi zihnin kalplarna gre bilginin teekkl ettiini kabul ettii iin zaf ve tenkiti b ir idealizmdir. Kantm felsefede ok de rin tesirleri olmutur. 13) LEVY - Bruhl, Lucien: (1857-1939): Fransz sosyolog ve ilim adam. btid kavimlerin dncesi ve zihniyeti zerine almalar ile mehurdur. Fakat tbtid zihniyete ait ileri srd fikirler bugn deerini kay betmitir. H atta kendisi bile bunlardan sonra vazgemi tir. rf ve detler ilminin kurucularndan saylr. Durkheimin sosyoloji mektebine mensuptur. Auguste Comte un Felsefesi adl eseri Z. Fahri Fmdkolu tarafndan dili mize evrilmi, iki defa (1940, 1970) baslmtr. 14) MAUSS, M arcel: (1872-1950): Fransz sosyo logu ve ilim adam. Bu da Durkheim mektebi mensupla rndandr. Medenlememi halklarn dinleri zerine a lmtr. Fransz etnolojik mektebinin de kurucusudur. Esas endiesi, sosyal olgunun kltrel m uhitten tecrd edilmesini nlemektir. nk ona gre, kltrel muhit ol maz sosyal olguyu 'dnmek ok yanl b ir davrantr. Bu anlay onu btnc b ir nazariyeye gtrm tr .Kltrel btnlk olarak sosyal olgu. 15) MAVERD, Ebul-Hasan Ali Bin M uham m ed: (974-1058) : af fkh limi ve slmda siyaset nazariyecisi. Tahsilini Basra ve Badat'ta yapt. Amme hukuku na ait meseleleri zamannn siys artlarndan ekinme den ele alabilmitir. En m ehur eseri Kitb- Ahkm- Sultaniyedir. Bu kitap dnyann belli bal dillerine ev rilmi ve zerinde eitli aratrm alar yaplmtr. Bu ki tap B onnda 1953de, Paris'te 1900-1906'da baslmtr. Trkeye de son zamanlarda Ali afak tarafndan terc me edilmi ve Bedir Yaymevince baslmtr. 112

16) MLL, S tu art: (1800-1873): ngiliz filozofu, mantk ve iktisats. Felsefesi Humeunkine ve 17. asr tecrbeciliine yaklar. Tecrbeci anlay ahlkta mi litarizm e tatbik etti. Bentham'n faydacln devam eltiren b u ahlk felesefesi, saadeti ahlkn son hedefi ola rak almakta, fakat btn stn deerleri ok farkl mhi yette olabilen menfaate balamaktadr. En stn deer Benthama gre en byk, Mille gre en yksek arzulara sebep olan ahs menfaattir. Mili, haz ve zevklerin takdi rinde kemiyet kavramna keyfiyet kavramn da katarak bu meslei gelitirdi. Millin hrriyete dair eser H. Cahit (Yaln) tarafndan evrilmi ve Osmanlca olarak, basl mtr. Utilitarisme adl eseri de . Nazmi Cokunlar ta rafndan tercme edilmi ve Mill Eitim Bakanlnca baslmtr (1946). Ziya Gkalp, faydac anlayn terbi yeye tatbk edilemeyeceini, terbiyeye utilitarist favdalar gden hedefler gstermenin yanl olduunu m dafaa et mitir. ' 17) MUHDDN ARAB (1162-1240) : Endls (biliye) l lim, mutasavvf ve filozoftur. Din, ilhiyat, ede biyat, felsefe tahsl etti. 38 yanda Hac iin Mekke'ye git ti. Sonra am, Badat' dolat ve Anadolu'ya geti. Kon ya'da Sultan Kl Arslan'm himayesini grd. Moollarn hcmundan Konya'ya sman Malatya hkm dr Sul tan Yusuf'un dul kars ile evlendi, olu Sadreddini evlt lk edinip yetitirdi. Bu sebeple Sadreddin Ronevi'nin hem hocas hem 'babal oldu. am'da ld. Muhiddin s lm mtefekkirleri iinde en ok ve eitli mevzularda ya zan kimsedir. En mhim iki eseri Fssul - Hikem ve Fthat ul - Mekkiye'dir. Felsef sistemi vahdet-i vcddur. Esas kayna Kur'an olup onun tasavvf tefsi rine dayanr. Bu arada Yeni Efltuncu felesefeden, kelmclardan, irklerden tesirler almtr. 113

Muhiddin Arabi'ye gre hakikat varln birliindedir. Her ey Allahn birliinden ibarettir. Hakiki varlk yalnz Allah olunca lem de O'nun tecellisi ye zuhurundan ibarettir. Onun felsefesinde Allah lem ile karmaz. Bu yzden onun sistemine panteizm demek doru olmad gibi idealizmi de, ideal birlii de eya ile karm deildir, ondan mstakildir. Ona nfz eder, sonra okluk hlinde meydana kar. Bu idealizmin zdd tabiat - Spinozada ol duu gibi - hakk varlk sayan natralist panteizmdir. Biz de umumiyetle vahdet-i vcd ile panteizm kartrlr ve ya birbirinin ayn saylr. Bu hatadan Gkalp kurtulmu tur. M. Arabinin bu idealist felsefesi garpta Bruno ve Spinoza'ya tesir etmitir. Ayrca Dante'nin lah Komedi' sinin konusu, terkip tarz ve Mnev Mirc fikri tamamen Muhiddinden alnmtr. Bu husus M. Asin Palacios'un metin karlatrmalaryla ortaya kmtr. Muhiddin Ara b Ekberiye medresesinin kurucusu saylr. Ekberlik, S. Konev, Dvd-i Kayser, Bosnal Abdullah Efendi gibi zatlar tarafndan M. Arab idealist istikam ette tefsir edi lerek devam ettirilmitir. eyh Bedreddin Simven tara fndan da natralist istikamette tefsir edilmi olmasna Aziz Mahmud Hd ve 1. Hakk Bursev iddetle kar kmlardr. Ekberliin ve vahdet-i vcdun en son ve en m odern temsilcisi ve mdafii Ismil Fenn Erturul' dur. M. Arabi'nin Fss ul-Hikemi dilimize evrilmi ve M. E. Bakanlnca baslmtr. Ayrca Affnin bu husus taki bir eseri dilimize evrilmi ve baslmtr. Prof. Nihat Keklik de M. Arab zerinde eitli aratrm alar yapm ve bunlar neretmitir.

18) MLLER, Max (1823-1900): Alman lisaniyatcs, arkiyats ve mitoloji limi, Leibzig ve Berlinde tahsl yapt. Pariste Burnoufun Sanskrite derslerini tkb etti. Onun tavsiyesi ile Rig-Veday neretme iini stne ald. Bu i 26 sene srd. Sonra Oxforda yerleti.
114

Orada modern diller ve edebiyatlar profesr oldu. Dii kayna olarak tabiat kuvvetlerini ve onlardan doan kor kuyu gstermesi Durkheim tarafndan rtld. Durk heim'e gre tabiatlk ibtid din olamaz, insan kendisin den daha ciz olan varlklara tapmtr, fakat tabiat kuv vetlerine Yapmamtr. Dinin menei korku olamaz; zira tabiatn mhiyeti anlalnca insann dinsiz olmas lzm gelirdi. Halbuki tabiat tedkk eden limler daha dindar olmulardr. Mllerin Din ve By gibi baz eserleri di limize evrilmitir. 19) NETZSCHE, Friedrich (1844-1900): Alman filozofu. Bonn ve Leibzig'de tahsil yapt. Richard Wagner' in dostu oldu. Blede 1.878'e kadar profesrlk yapt. Son on iki senesi tmarhnede geti ve intihar etti. Cokun bir hayat sevgisi felsefesinin deimez esasn tekil etti. Ar zular dnyas (Diyanizak) ile hikmet dnyas (Apoloniyen) arasnda bir sentez aratrm as Trajedinin Douu, 1872, Hristiyan ahlk yahut Eseriler Ahlkn reddi nsan, yine insan (1878), Deerleri tersine evirmesi, st-insan nazariyesi Zerdt Byle Dedi (1885), Ebed Dn gibi teorileri dncesinin belli bal mevzulandr. Schopenhaurm pesimizminden ok tesir alm tr. Hayatn ve tabiatn estetik temasm terennm eden lirizmi, onu, Alman romantizmine has tabiat felsefelerine yaklatrmtr. Ebed dn nazariyesi baz tarih fel sefecilerine tesir etmitir. Mesel Spenglerin Kltr De virleri teorisi byledir. Ferdiyeti ahlk, Gide gibi baz ediplerin eserlerinde tesir brakt. Felsefesinden faizm ve nasyonal sosyalizm ok istifade etmitir. st-insan nazariyesi de ok deiik tesirler yapm ve yorumlanm tr. Ziya Gkalp, bu nazariyeye dayanarak Trkler her devrin fevkalbeerleridir diyor. Daha sonra Saffet En gin Kemalist nklbn Prensipleri adl eserinin II. cil dinde Mustafa Kemal A tatrkn Nietzsche tasvir ettii 115

st-insan olduunu sylemitir. Nietzsche Zerdt Byle Dedi, Ecco Homo - te nsan gibi kitaplar dili mize evrilmitir. 20) NORDAU, Max Simon (1849-1923): Yahud asll Alman ilim ve fikir adam 1872de tp tahsilini bitir di. Pariste ve Budapete'de uzun mddet kald. Lomborosonun derslerini tkibetti. ok seyahat etti. San'atkrlarm, edp, ressam ve mzisyenlerin fazla tesirinde kald. lm analiz metodlarm, psikofizyolojinin esaslarm san atlara, bilhassa edebiyata tatbike alt. Alman edebiyat larn, sanatkrlar, Tolstoya, bsene, Wagnere att. Avrupa dnce ve sanatm yozlamakla sulad. Yozla ma, 1885, Medeniyetimizin Yalanlan adl eserleri b yk akisler uyandrd. Dncelerini ekinmeden cesurne sylemekten ekinmedi. Soysuzlama (degeneressence) sadece fizik b ir noksanlk deil, ayn zamanda zihn bir noksanlktr da. Ona gre snob (zbbe) bir dejenere dir. Nordau ar tenkitler yapmasna ramen gayesi te melde beer ruhun hazlarn kefetmek olmutur. Ruh ve ahlk hastalklarn zararlarn kefetmesine ramen iyimserdir. Fikirlerini sosyal ilimlere de tatbike alm tr. 1895'den 'sonra Nordau siyonist hareketin liderliini yapmtr. 21) RENAN, Ernest (1823-1892) : Fransz ilim ve fikir adam. Arapa, branca ve dier balca Sam dilleri iyi bilirdi. bni Rt ve bni Rtclk, 1852 adl tezi ile felsefe doktoru oldu. A. Comteun pozitivizmini benim semi, onu daha da ileri gtrerek limcilik - Scientisme in en bataki temsilcilerinden olmutur. Bilimin Gelece i adl eserinde Yarnn Amentsn ilim yazacak de mi, msbet ilimlerin dini, ahlk ve sanat kurabilecei ni ileri srm tr. Papadan korkusundan Hristiyanlk Tarihini yazm, Hz. sann, havarilerin hayatlarn ayr 116

ayr kitaplarda incelemitir. 1883de Fransz limler Aka demisinde verdii bir konferansta Islmm ilim, maarif ve ilerleme dman olduunu iddia etm itir. Rahmetli Nmk Kemal bu iddiaya kar Renan Mdafaanmesi, 1327 adl mstakil bir eser yazarak cevap vermi ve id dialar rtmeye almtr. Daha sonra ayn iddiaya Cell Nuri de cevap vermitir. Renan'm ad geen kitap lar ile konferanslar N utuklar ve Konferanslar adyla tercme edilmi ve eserlerinin hepsi de M. E. Bakanl tarafndan baslmtr. 22) SPENCER, H efbert (1820-1903) : ngiliz tevrimci ve pozitivist filozofu. Maden mhendisi olduu hal de m uharrirlii 've aratrmay tercih etti. Tekml (Ev rim ) fikir Psikolojinin Prensipleri, 1855, Biyolojinin Prensipleri 1867, Sosyoloji Prensipleri, 1877 adl temel eserlerinde 'hkim fikirdir. Madde leminde evrim, hare ketin yaylmasndan kan maddenin btnlyle zuhur eder; biyolojik lemde, basitten karmaa, mtecnisten (homogene), gayri mtecnise (heterogene) doru b ir ge ile; psikolojik lemde, deien bir ortam a zihn fonksi yonlarn artan bir intibak ile; tima (sociale) nizamda, mnasebetlerin daha karm aklaarak gelitii ehirlemi, daha ok merkezilemi b ir nfus sklyla ortaya kar. tim a fonksiyonlar, ferd sinir sisteminin fonksi yonlar gibi oalr ve farkllarlar. Bu farkl dzenler, sbit b ir m nasebet iinde devaml b ir hareketle evrime urarlar. Kintm mtecnislii cansz (gayri uzvi)dan canlya (biyolojik), canldan ruh olana, ferdden tima ye doru gelien evrim ile temn edilir. Karmakln git tike artm asn icabettiren kanun, her sahada ve her ev rim dzeninde dorulanr. Spencer bir mutlak varlk tanmaz. Onu bilinemez diye geitirir. Bu sebeple o, mutlak aram ak yerine, olgular birletiren b ir ilim yolu nu terch etmi, byle bir ilim anlay ile her eit tabiat 117

hdiselerini evrim anlay iinde toplamaya almtr. Akl ilkelerinin versetin eseri olduunu mdafaa etmi, rk, kuvvetli rekbet anlayyla merhameti reddetmi, bu yzden hayat iin kavgay iln etmi, sosyalizme kar ferdiyetilii savunmutur. Mekanist ve monist izah laryla ve insan tabiata irca eden gayretleriyle materyalist anlaya destek olmutur. Bizde Rza Tevfik (Bliikba), bu felsefenin tesirinde kalmtr. Yukarda zikrettiimiz eserleri dilimize evrilmi ve M. E. Bakanlnca baslm tr.

23) COMTE, Auguste (1798-1857): Fransz limi ve filozofu. Pozitivizmin kurucusu, Matematik formasyo nu almtr. Saint Simonun talebesi oluyor. Onun gibi ce miyeti yeniden dzenlemek iddiasyla ortaya kyor. n celeri her eit .dine kar iken sevgilisi lnce deliriyor; bir mddet tmarhanede yatyor, iyileip (kyor. Bu se fer bir dine lzum gryor. Fakat bu yeni b ir din olup nsanlk Dini adn veriyor. Bu dinin ilmihalini yazyor. Ahlk ve siyas anarinin zihn anariden geldiini d nerek hal kanununu ve pozitif kafa anlayn ortaya koyuyor. Ona gre metafizik b raklmal, m utlak yerine izf alnmaldr. Pozitivizm onun nazarnda insanln son merhalesini tekil eder. Pozitivizm, b ir ilimler felse fesi, bir siyaset ve bir din olarak cephelidir. Bir ilim ler felsefesidir. nk, sadece olgular tanr ve ona daya nr, ilhiyat ve akn bir sebeplilik anlayyla metafizii bir tarafa brakr, dolaysyla sadece msbet ilimlerin el de ettii kanunlar dayanan msbet b ir izah getirir. Ms bet b ir siyasettir; nk siyasetten mnev gcn ayrld endstri ama intibak etmi sosyal b i r nizam tesis et meyi hedef alr. Msbet b ir dindir; nk T annnn varl yla uramaz. Bunun yerine Tanrs insanlk ve onu temslen 30 yanda bir kadna taplabilen ilkesi sevgi, temeli dzen, gayesi ilerleme olan msbet dini koyar. 118

A. Comte bu pozitivist anlay ile kazanlm din, ahlk, estetik btn fikirleri, btn sosyal pein hkmleri te mizlemek ve lm verilere dayanan yeni bir cemiyet kur mak gayesinde olduu iin, hem materyalizmin, hem de nihilizmin gelimesine yardm etm itir. Pozitivist anlay her sahaya ve her cemiyete yaylm ve tesirli olmutur. A. Comte, M. Reid Paaya mektup gndererek kurdu u yeni dine Osmanl cemiyetini hazrlamasn istemitir, ttih ad ve Terakki cemiyeti de tamamen Comteun bir lik ve ilerleme ilkelerinin benimsenmesi ve termesine dayanarak kurulm utur. Comteun Pozitivizmin lmi Hali, 1952 tercme edilerek bakanlka bastrlm tr. Pozitivizm bizim erimimizde ve aydnlarmz arasnda ok tesirle olmutur. 24) TAlNE - Hyppolite (1828-1893) : Fransz filo zofu, tenkiti, tarihi ve psikolou. Bilhassa fizyolojinin nda zihnin gelimesi iin gereken artlan tesbite a lmtr. Determinizmi estetie de tatbik eder. Kat bir determinist olmakla beraber ahlki deerleri reddetmez. En mhim eseri Zek - ntelligence'dr.

119

SZLK
A

Adt Advet
Addetmek Atakm Akto

AJdta
Alemmul Amk
A ant Ant

: : : : : [s :

Adetler, gelenekler, tre. Dmanlk Saymak Hkmler, kararlar tnamlan ey Ksr, neticesiz kalan ey Alemi kuatan, alem'de yaylan, evrensel, evrenlik : Derin (Arz-amk : Enine - boyuna) : Ananeler, gelenekler, rivayetler : Anlar, ksa zamanlar

Ansr- rbaa Animizm

Anlmalizm

Ari olmak Ariz Asabiyet A sn Ayan, Ayn, Ayn- sabite

: Drt unsur; Su, ate, hava, toprak : Ruhlara tapma, her eyin kaynann ruh oldu una inanan mezihep : Embriyolojide hayvan embriyonunun ok geli mi bir sperma hayvancndan baka bir ey olmadn savunan yanl, bir anlay; Hayva na tapmak. : Uzak olmak, bir ktle bulamamak, beri ol mak, brakmak. : Gelip geici : Akrabalk, yaknlk : Kolay : Sabit aynlar, *goz, pnar, kaynak. slm felsefe sinde varlk, mevct olan ey mnsna gelir. A yn, ayn'm ouludur. Tasavvufta ayn- sbite mmkn varlklarn, Allahn ilminde sbit olan hkilkatlandr. Bunlar ezel ve ebe ddirler. Efltunun varlklarn asl, z ve har kikat sayd idealar gibi varlklarn esas*

120

Azim

Tasavvuf! anlayta aynn li ilimde sfbit olmasn temn eden tecelliye feyz-i ak des bunlarn d'nda zuhr eden tecellye ise feyz-i mukaddes denir. Varla geen mmknler, yani harc alemde mevcut olan varlklar, ayn- sbitenin suretleridir, akisleridir. : Kararllk, engellerden ylmadan kararan tat bik etmek/ B

Bti olm ak B aban BllUSUS ISis lk BaJkyye B li olmatk B asar Bas B ast

: : : : : : : : : :

Beda t Beda Bedi Behemehal Beis Bera Berrni

: : : : : : :

Behm Beynelmilel Bidyet

: : :

Sebep olmak Bahvan Hususiyle, zellikle Sebep Kalc, lmsz Geriye kalan, artk Erimek, ulamak, ergenlik ana girmek Grmeyle ilgili Dirilme, gnderme, Bas Badel mevt : l dkten sonra dirilmek Yayma, serme, ama. Tasavvufta Allahn, rah met ve kabulne iaret olmak zere kulun fe rahlamasn, nee ve sevincini ifade eden Kabz dan sonraki ve onun zdd olan haldir. Rica ve niyaz halinde ortaya kar. Kabz b a s t: B zlme ve geveme, iyilik ile ktlk. Gzellik, yenilik Nadde ve gzel, yeni icad edilmi .ey Estetik, gzel Derfhal, mutlaka Zarar, ktlk' Karaya, topraa ait Ziya Gkalp bu kelimeye akn, denemem st, yahut muteal mnsna Transandaltal kargl kullanyor.' Hayvan Milletleraras Balang
121

Bllfistisn Binaenaleyh Iinnisbe

BM Budun
Brdet

: : : : : :

stisnasz, istisna olmakszn Bundan dolay buna dayanarak Bir dereceye kadar, nisbeten Varlk (Bd - Nelbld, varlk, yokluk, var - yok) Millet Soukluk

G.
Cali
Cami Camia Cmid Cnib Cazibe, cazibeli Cedd Cehd

Cemd Cemetmelk Cem <'eyvan

Cezir Cezri Cursme

Crm

: Parlak, apak , : Toplayan, bir araya getiren : Topluluk : Donmu, cansz : Yn, taraf : ekim, ekici : Dede : Gayret, alma : Donmu, cansz : Toplamak : okluk, oul, tekilin zdd Ziya Gkalp bu kelimeyi de immanent - indima kelimesine mukaiMl olarak klllanmaktadr. Bugn ikin kelimesi kullanlyor. : Kk, asl : Kke, ala ait, kkten, Kkl : Dip, kk : Su D

D fi Dfia Dere etm ek D ier gam Delr DUetfcantisne

: Def eden, koan, mdafaa eden : Araya 'sktrmak, ortaya koymak, toplamak, biriktirmek1 : Bakalarnn derdini dert edinen : Maddeci, dnyaya inanp balanan, ruhu ve hireti inkar eden : Merakclk

122

D&r olm ak

Dn
Dr

Maruz kalmak, ktle uramak Aa Uzak E

ESser

Egoizm
Ejjjotizam

Eniyet

Ene
Ekvn Enmuzee

Emfiis Knsac Estr

Esfel Esrrmiz Esrrld

Esk
Kvamir-i ehriye

Evsf Evza

T Nefsine dknlk, kendini sevme, kendini in kiaf ettirme meyli Kendini beenmek, kibir ve (bbrlenmek, de vaml kendinden bahsetmek, kendini metiedip durmak. Kendini beenme, bencillik Ben, ego. Alemler, varlklar, dnyalar Nmne, rnek, tip . Nefiste meydana gelen, sbjektif Nesiler, dokular Ustreler, efsneler, destanlar, mitoloji En sefil, en aa, ok baya Esrarl, srlar tayan Esrarl, srlar bulunduran Sarho Aylk emirler, buyruklar (Sfatlar, kaliteler Durumlar, vaziyetler F

Frijf

Edhz
F aI-i hayr Fetha Fothn Feminizm

Vazgemi, ekilmi, rhat, sde But, ibacak; kabilenin k : boy, Franszcas : Gems Hayrl fal, hayra almet stn, Arap (harflerinde e, a sesi vermek iin harfin stne konulan hareke Kendiliinden, sebepsiz, serbeste, Franszcas: Spontane Kadn haklarm mdafaa eden, kadnlarla faz laca megul olan meslek

123

Fevda, fevdav Fevk FevJsal-inaan .

F eyz

Fevkam-atsut Ftrat, ftraten Ftr temayl Filvlfe

FVicr

: Anari, anarist (Fevzav) de okunur. : st : nsan - st, yahut Alman filozofu Nienin de erler levhasn ters evirip mevcut btn de erleri ykacak diye tasavvur ettii stn - in san. Bu insan dier insanlar bizim imdi hay vanlan hizmetimizde kullandmz gibi kendi hizmetinde kullanacak, ne merhamet edecek, ne de yeryznde merhamet brakacaktr. Nie , nin Darvvinin hayat mcadelesi (ve tabi! ayklama giibi teorilerinden tesir alarak ileri . srd bu st insan nazariyesi, asrmzda bir sr diktatrn kendisini st insan sanmas na sebep olmutur. Bu st insan taslaklarnn her birisi de nsan deerleri kendisinin yeni batan tanzim edeceini dnerek insanl fe- . lketlere srklemilerdir. : Bolluk, bereket : insanla ait eylerin stnde lan : Yaratl, tafoitat, miza, yaratltan, yarat l icab : Yaratltan gelen temyl : Gerekten : Gna, zina G

Galat, galatt Garabet <rz Gariziyyet Guriz

Gavs

: : : : :

Gayz

Yanl, yanllar Tuhaflk,, Ftr, yaratlrgtan, kendiliinden, fizyolojik. Yaratltan olma, igdden gelme Kmz Yardm, kurtulu. Tasavvufta evliyaln en yksek derecesine ulam olan kimsenin yni veli olan Kutbun nvndr. : Hiddet, ffice, kzma, kzgnlk, hn H

lial
Hois Hadd-i y.Umta

: Gizli : Gam, tasa, htra : Zaten, esasen

124

HaJtfe
Hil Hlilk Halita H n n Hars Hasbiyet ls.ssa

Sezgi, zan Engel, mni Taratan, yoktan var eden Karm, birka eyin. karmasyla meydana gelem
Hanlar

H.
H atif

Ilfben Mensura
H irfet H bt

Hll
Hftnmz

. Hsran

Kltr Dnyev bir karlk gzetmeksizin yardm et me li Kendine maihsu's olup bakasnda bulunmayan karakter, hususiyet Asla, k atiyyen, Allah gstermesin, Allaha snnn. Sesi iitilip 'de kendisi grlmeyen, gizliden seslenen, gaipten haber veren melek Boa 'gitmek, heba olmak, Gkalp Kaos yeri ne kullanyor. Meslek, zanat ni Gelip, atma, bir eyin iine tsessizce ve gizlice girme Zerlt dininde lemle arpan iki kuvvetten Aydnlk temsil eden kuvvet zdd Ehri men dir. Zarar, ziyan, yoMk, mahrumiyet acs

fodf Kbct tihad

icmal etmek tinaJb

Mudi

rneksiz olarak bir ey meydana getirtmek, yaratma, cd Arlama, ululama alma, bir 'kimsenin "bir eyden mn ve h km kararak o i afckmda yeni bir fikir or taya atmas zetlemek Kanma, ekinme Lise

125

itlealizm

iddiar fa etmek

fra
tinm

fhd i ?ti ram

ktibas

ktiza

ktisab
ktitaf

iktinu
iUiyj-n l lm-i Kmrt Stort-i 0.riz immoralizm

m tidt

mtiza
ndeterminizm (Bndeterminizm)

Varl, dnceye, eyay zihne irca ederek uurun dmda du dnyann varlm inkr eden felsefi meslek. Buna gre biz ancak tasavvur larmz bilebiliriz. Biriktirme, biriktirilme, toplayp saklama Yapmak, yerine getirmek Kalba dkme, ekillendirme, boaltma Ganimet suretiyle alma, yamalama .zahmetsiz kazan gzyle bakma Hediye verme, hediye 'gnderme, hediye etme Sayg, hrmet Alma, aktarma, aynen almak veya aktarmak Gerekme, gerektirme .ihtiya, lzum, zaruret Kazanma, edinme, hak etmek .Meyve toplama, devirme, toplanma, devirilme Yaklama Cennetin ve 'gklerin, en yksek ve en mukad'des Syeri ve fourada bulunan yksek ruhlar Ykseltme, yceltme, yceltilme, an ve h retini artrma Hastalklar ilmi, patoloji Fizyoloji Ahlk d veya gayri ahlk gr mdafaa eden felsefe. Dala ok Alman filozofu Nienin deerler levhasn, tersine eviren anlay iin kullanlr. Uzama, uzun srme, luzanma, uzanm yahut uzam Ahenkli bir ekilde kaynama, uylama, birbi rini tutma Determinizmin zdd, muayyeniyetsizlik, belir sizlik, sefoeple netice arasndaki /ban zarur olmadm syleyen ilm ve felsef anlay. Fi zikte Reisenbergin ortaya koyduu belirsizlik prensibinden sonra, determinizm sarsnt geir mi, bu belirsizlik anlay P. Jordan ve daha sonra J. Monad gibi kimseler tarafndan biyo lojik sahaya da tatbik edilerek orada da belir sizlik ve kesinsizliin hkim olduu ileri srl mtr.

126

t ildi infial

infirad

: Bir kimsenin kendi inanna gre, kendi 'gr ne dayanaraJt kendince ileri srd grler : Gcenme, darlma, tesir altnda kalp tepki gs terme : Ferd olarak, tek 'bana olma, bakalarndan ay rlarak, uzaklaarak kendi bana kalma, ba kalarnn arasndan sivrilme : Yansma, yanklama, tesir : Bir kalabalktan, bir btnden tek fert kalma yacak ekilde bitme, tkenme : Sevk-i tabi veya, igd ile hareket etme : Nihayet bulma, sona erme : Neslin oalmas, devam etmesi : Ner olma, yaylma, 'dalma, reme : Gsterirle, tyin etme : Verme, verilme, sebep olma, icp etme : Cennet, Ad kavmi zamannda eddd tarafn dan cennete [benzetilerek yaplan lks binala r (hvi bir bahe olup amda veya Yemendo bulunmu olduu sylenir. : Vsl buldurmak, ulatrmak : Drme : Bilinen delillere dayanarak bilinmeyen bir ey hakknda akl yrterek hkm karmak : Ayklanma, sekinleme : Hakir, hor grme, (hor grlme :. Alay etme, elenme : Kemale erdirme, tamamlama, bitirme : Bireyin Mtafan, derinliini aratrmak : lim iszii, tbir, terim. (Istilhat) : Tbirler, terimler : Allahtan ilham istemek : Lzumlu grme, gerektirme, gerekme : Derinlie inmek : Kullanma : Meze etmek, uzlatrma

in ikas
inlkraJZ

insiyafeS
ntiha

intisal intiar ire

ir s rem

isl etmek iskt stidll istifa

istih li r

istihza stlkmal stikuuh

stlah
istilm

stilzam istimk istiml stimze

istind
istinsah stimtc

istitr
istiv irb itig al tih tikak jtiyk

: : : : s

Dayanma' Nshasn karma, kopyesini karma Netice karma, karlma Gizlenme, rtnme Msavi, denk olma, kaplama, rtme, yerleme

: iirme, iirilme, rna etme : Bir eyle urama, megul olma, meguliyet : Meyil, istek itah : Treme, bir kkten gelen kelimelerin' birbiriy le ilgileri, bir kkten tremeleri : zleme, evk duyma : Verme, verilme, deme : Ykselme : Anlama, lfet, nsiyet peyd etme : det ediinme, alma, alkanlk : inanma, emn olma, muhkem ve salam klma (tkni : Sistemli) : Salverilmek : Tb olma, uyma, ard sra ,g itme : Edinme, edinilme, kabul etme, kullanlm sajyma, itibar etme tasarlama : renme, tamuma, bilme, haberli olma : Bollama, bolluk, genilik, genileme : Bitime, kavuma, birbirine dokunma : Gsterme, meydana karma : Yok olma, yklmak, yok olup gitme

t i til
i til f i tiyat itkn

t lk olunmal ittibft ittihaz

ttil

ifctis
ittisal zhr zmihll

K L
Kabz : Azrl tarafndan ruhun teslm alnmas, el ile tutma, avu iine alma, ka/vrama. Tasavvuf taki mns bastn zdd olup, bzlme, m. nev sknt demek olur : Kadir bilmez

Kadir ninas

Kaos

Kri
Karka

Kiteib Kaaiyye Resfefc

K esre

Kesret Kritistam

: Dzensizlik, karklk, anari, fevz, kintm yaratldktan hemen sonraki, dzenlenmemi hli : Kraat eden, okuyan, okuyucu : insanda kendiliinden hsl olan fikir ve niyet, tabiat, fikir kuvveti, bir fikri meydana koyma 'hassas. : Yalan syleyen, yalanc, aldatc : nerme, mesele, madde, dva, i husus : Youn olma, bulanklk, ak ve berrak olma y : Esire, Arap harflerinde (i) sesi vermek iin harfin altna konulan hareke : okluk, bolluk ziydelik : Tenkitilik. Kantm Saf Akln Tenkidi adl kitabyla bir metod ve problematik olarak or taya kmtr. O, bilginin, insan zihninin ap riori (Tecrbeden nceki artlar) yaps tara fndan telkin edilen snrlarn amasnn im knsz olduunu gstermitir. Tenkitilik p hecilik ve dogmatizm karm bir sistemdir. Kant kendi tenkiti felsefesini kullanmak iin bu tbiri kullanmtr. Kant'tan beri de ten kitilik, bilgi nazariyesini btn felsef ara trmalara temel yapmak mnsna kullanlma ya balamtr. Bu felsefe, evvel bilgimizin kaynaklarn, snrn ve (deerini belirtmek iin bilme melekelerinin tenkidini ele alr. Kri tisizm, insan akln tenkde tbi tutarak, bilgi kaynaklarmzn bir aratrmasn yapm, in san bilgisinin snrl olduunu, insann bilme kabiliyetinin mahdut bulunduunu gstermi tir. Kanttan olk nce AM Gazzali de etrafl ca tenkit ederek snrlarn gstermitir. Akln tenkidini esas alan bu meslek neticede izafyeeilie ulamtr. : : : : Olma, var olma, varlk Dedikodu Ortaa alma, gayret, abalama

Keyn K it gri Kurn- vrastft Ki

129

L
Leme Lfz
Llut

Lhik l ik Liiraucide
L m ukaV tes

: : : : :

Lyetoayyer Lyud Lyemt Lyeikat Lema Lemsi Lednn Libas

Letfet
Levl-i maMz

Ben olmayan Sz, kelime Ulhiyet, Rabbniyet, rhniyet Yetien, ulaan, eklenen Dini olmayan, yahut kendisini din emir ve ya saklara uymaktan zde hisseden : Madde olmayan : Mukaddes olmayan : Deimez, deitirilemez : Adedi bilinmeyen, saysz, hadsiz-hesapsz : lmez, lmsz! : Durmadan, ard aras kesilmeden : Ik, parlt : Dokunma duyusu il ilgili, dbfkunmaya ait : Allahn bilgisine, srlarna V lh aleme ait, ora ile ilgili : Bibise : Gzellik : lh lemde varlklarn ve olacak hdiselerin asllarm tesbit ve muhafaza eddii levha
M

MfoadettaMa Maiet

Maderhl
Malf Mahktot

Maher
M&ks

: Metafizik, fizik abesi, deneme attl, ilmim sahas dnda kalan yerler : Yaama, geinme, dirlik, geinmek iin lzm olan ey : Annenin hkim olduu aile : Gizli, sakl (Kenz-i Mahf : Gizli hazne) : Hakkedilmi, kaznm, bir ey zerine kazla rak ilenmi ey, resim, yaza, hakkk ileri : Kalabalk, Kyamet koptuktan sonra dirilenlerin toplanacaklar yer ve bunlarn meydana getirdii byk kalabalk : Ters, tersine evrilmi, (Mks talih : Tersine dnm aksi talih)

130

M ab s st M lu n atfr Mlmo

Msiv
Meriryt

Matla
Matmah Mvesr
Mobhas Mebn

: : : : : : : : : : : s : : : : : :

Meebl
Mebde* Mefhum M eftat Mehabet MeTz Mekel Mctenz Mele-i a I

Gzle grlen, duyularla alglanan eyler Bilgilik taslayan, ukala Bilinen, belli, faili bilinen belli olan Dnya ile ilgili eyler ok kalabalk olma hli Doacak yer, gne ve yldzlarn dogmas Tamal edilen, gz dikilen, gz konulan ey Bir eyin tesinde, arkasnda bulunan Aratrma yeri, aratrma konusu, fasl, (bir e yin arand yer Bina olunmu, kurulmu Yaratlm, doutan gelme Evvel, balang, prensip Kavram, kavray, anlay Kayp, yok olan, bilinmeyen, bulunmayan Azamet, ululuk, byk grnme Alnm, karlm, tutulmu, baka yerden istenmi Eki olunacak yer, yiyecek yer, geim yeri Gizli, saikl, gml, hazine faalinde

Mele-i esi'el Meamsn Mer Mfirsme Menfcat Mesdr Mehed

: En yksek topluluk, byk ve ileri gelen me leklerin topland yer. Gkalp bunu seciyeli insanlar topluluu mnsna kullanyor. : En aa topluluk, seciyesiz insanlar topluluu : Meali olunmu, el ile dokunulmu, svanm : Yrrlkte olan : Resmi olunmu, izilmi, ema : Kahramanlara ait hikye ve fkralar : Masdarlar, kaynaklar, bir eyin kt (yerler : ehd dlen veya bir ehidin gmld yer : Yaz rnei, yaz nmnesi, almak, ren mek, bir rnee gre yaplan alma : pheli : Vehme dayanan, hayal : Vasfedilmi, nitelenmi

Mek
Mekik

Mevhn
Mevsuf

131

Mevt Mevud Mezfcr

: l,, ten kiinin cesedi : Vad edilmi sz verilmi : Zikrolunan ad geen, anlan : Mekanik bir tarzda ileyi, makina gbi olma ve iteme : Tabiat st 'bir llemle irbat kurarak stn bir bilgiyi aratran ve akl, kemm deneme lere dayanmadan sezgi gc ve vecd halindeki pratiklerle varlklarn zne ait bilgiye ve Allaha ulaacan ileri sren tasavvf ve felsef meislek. Bat mistisizmi ile tslmda g rlen tasavvuf meslei birbirinden ayrdr, nite kim bu fark Gkalp de grm ve Muhiddin Arab adl makalesinde hakl olarak iaret et mitir. tine kandil konulan ey, kandil : Msavi, eit, karglk, denk, edeer nuna, sefoep - netice mnasebetinin zarur olu una balayarak izah eden felsef meslek. Msbet ilim bu anlaya (dayanmakla beraber ilmin elde ettii (kanunlar keyf yorumlarla kll bir determinizm fikri artk tarihe kar mtr. Bilhassa fizikte Kuantum tedrisi ve Heiseribergin belirsizlik prensibi kll deter minist yorumlan rtm, lm determinizmin hudutlarn daraltmtr. Bugn ilimde mevzi! ve ksm determinist anlay hkimdir.

Mihanlkiyefc Mistisian

M ikt

Muadil

Muayyeniyetilik : Determinizm, her eit hdiseyi illiyet kanu

Alscit

Muhit
Mublat Mugalata Mugyir M ulassula MMbassese

cad eden evre, kuatma Yanltmak iin ve yanltacak tarzda sz syle mek. : Aykm, uymaz, baka trl, muvafk, olmayan, zt, : Elde edilen netice, bileke, : Sempati, sevgi, duygulanma.

132

M uhayyer Muliinyyeriyet Muhtriyet Mirfk Mukallit Mkromet Murbta Murakabe Musahhe* Mssarrah Musrr M utasavver Keml Mutszammm M utekat Mutekit M uttarit Muvafk Muaamari Metbra Muzrr Muatarr

Hayrette kalm, (semeye tbi,, beenmece, serbest, arm. Hr olma, hrriyet, seme imkanna sahip olmak. Kendi kendine hareket edebilme, iradesini kul lanabilme, istikll. Kefakat eden, yol arkada, bir eyle beraber olan Takliti, bir eyi dnmeden benimseyiveren, her eyi taklit eden Yaklama, kavuma, bitiiklik, uygunluk Birlemi cemaat, kontrol Kontrol, bakma, gzetme, Mendi i lemini dinletme, denetleme Ele geirilmi, emrine verilmi, faydasna su nulmu Tasrh olunmu, belirtilmi, apak Sylenmi : Israr eden Tasavvur edilen, olgunluk, mkemmellik Tazammun eden, iine alan, muhtevi, kefil olan stne alan tikat olunan, inanlan husus itikat eden, inanan ittratt, bir dzeye giden, sral snnetM, dz gn Uygun, yerinde, mnasip, muhalif olmayan En byk tbi olan Zararl, zarar veren, zarara sokan aresiz kalm, zorlanm, ..... zorunda kalm, mecbur olmu : km, kntye uram, darmadan ol mu, yok oknu Belirsiz, belli, belirsiz hda eden, yaratan, icad eden, yenilik getiren Teceddd sahibi, yenileyen, yenileyici

MusBmaihUI
Mben

MuM Moeddid

133

M ctam i

Mddaa Mdd! Messir

: : : : : :

Mttayyefli
Mdrik Miiflefelt MheyyA

: : Mlevve : Miinkz : Mlilyi. : Mlam- vvt-1 : Mttlzan- Kani : M m eyyiz : Mna tif : Mndemi :
Mnezzeh M ntehim

Mltetoes Mnferit.
Mnhal Mnhasr

: s :

ctim eden, toplanm, toplanan, birikmi ddia olunan, dv olunan, iddia edilmi ey iddia eden, dvc, srar ve inat eden Tesirli, tesir eden, sebep, meydana getiren, iz brakan Teyd edilmi, kuvvetlendirilmi, salam, do rulanm, yardm gren idrak eden, anlayan, anlam, akl ermi, al glayan Dnen Hazr, mde L.evs iinde, kirli, kirlenmi, pis Nakzeden, birbirini tutnaayan, elien Yumuak huylu, fuygun stemen Temen Temyiz eden, seen, ayran, Sapan, bir tarafa doru ynelen, meyillenen ndima olmu, iine yerleen, iinde toulunan, mmanent Tenzh edilmi, temiz, ar, uzak, beri klnm Anlalan, kavranlan ltibasl, kanm, bagtoa bir geryden ayrtdede-

mea
: Yalnz olan, tek, ayr, tek bana kalan , : Boalan, ak kalan, yer : nhisar ettirilmi, yalnz bir eye tates edilmi snrlanm : nklb eden, deien, iyiye kaib olan , : inksama uram, ksm ksm blnen, ib.lnen, blnm : Birine bal olup peinden giden, gnderilmi olan : Soyulmu, tecrid edilmig : Nihayet bulmu, bir eyin varabildii en uzak yer

Mnikalh
MIIUD Mnsalk M tinsellh M ntel

134

Mnteir Mreccah

Mrevvic
MrteMt.

Mrr
Miisbeteilfflt Mselll

: : s : : :

MstoJkil
Mstamel

Miisemna
MstenM

Mstevli
Mevvik Mteaifta MiitebM

Mtecellt Mteferr
.MiikoaJhir Mlitehayyjf

Mteleaszz Mtemyia
Mtenazr

MteraMs
Mtesntd

MtevelM
M tehan*

intiar eden, salan yaylan, dalan Terciih edilen, stn tutulan Tervi eden, bir fikrin tarafls olan rtibatl, birbirine bal Geme, geip gitme, sona erme slbat esas olan felsef meslek, Fransz filozofu Auguste Comte tarafndan kurulmutur. ; Silhl, silhlanm i Tek bana, serbest, hr, istikllini elinde tutan : Kullanlm, istimal edilmi : isim verilmi, adlanm, bir ismi olan, ismine uygun : tind eden, dayanan, yaslanan, gvenen, bir sahibi olan : stil eden, yaynlan, her taraf kaplayan : Tevik eden, evk ve gayrete getiren, arzusunu artran, ayartan Taaffn etmi, bozulup, fena, kokan, rk, kokmu : Geri kalan, artik Grnen, meydana kan parlak : Bir kkten ayrlan, dal budak salan, bir kkle ilgili olan : Geciken, sonraya kalan : Hayrette kalan, arm : Lezzet alan, zevk alan, holanan s Temayz eden, sivrilen, kendini gsteren : Birbirinin karsnda 'bulunan, birbirine bakan : Terkki eden, ilerleyen, gelimi : Tesnd iinde olan, dayanma iinde bulunan : Tevelld eden, doan, dnyaya gelen, ileri gel~
m ig

Mttefik MtteMra Mverrilt

Mzeyyen

: : : : :

Hareket eden, kmldayan Badam, anlam tham altnda kalm, kabahatli, sulu grlen Tarih yazan, tarihi Sslenmi, ssl

135

W
N fi Nahiv Nakss NTUasyyet Nmtenh N sut N&tk Jtlla Natrfem

: : : : : :

Faydal, krl, menfaatti Sz dizimi, sentaks Noksan, eksiklik, kusur, kabahat Noksanlk Sonsuz, usuz, bucaksz nsanla ait eyler, insanlk, mahlukiyet, ilhan lk cmias : Syleyen, konuan : Dnp syleme hassas : Tabiat kuvvet ve hdiselerinin zamanla tasan ekillerinde tasavvur edilmesiyle ve onlardan korkulmas neticesinde dinin ortaya ktm ileri sren gr. Dinin douunu ve meneini tabiat kuvvetleri ile izah eden bu doktrinin esas temsilcilerinden, biri Max Mlterdir. Durkeim bu grn sakatlm ortaya koymutur. Nat ralizm bir baka mnda yaayrefta, yiyecek, gi yecek ve tima messeseler tabiata dnl mesini ve ona en uygun hla getirilmesini gaye edinir. : Tabiattan baca hilbir realite ve deer kabu etmeyenlerin doktrini. Bu meslek daha ok ma teryalizm ile beraber bulunur veya onun yerine kullanlr. nk ikisi de tabiat-st ve eyay iaahta tecrbe da hibir prensip kabul etmez ler ve btn mnevi varlklar; ve deerleri ta biata irca derler. Bunun dmda estetikte e tabiat temel olarak takld: etmeyi esas kaide edinen meslek mnsna gelir. Bu doktrin ah lkta, ahlk hayat tabiat kanunlarna uydur mak gerektiini Syler ve ahlk deerlerin in sanda olduu gibi tabiatta da mevcud olduunu iddia eder. : Ney paras, Neyin kolay alnmas iin bana taklan azlk, kk ney : mark, nrin yapl

Natralizm

Ny-pre Naesnn

136

Nebd
Neofe N efs

jSTehy
N ezefcmek

Nezih
Nikb

NlSf
Ncm Nmd-dde Nttmde

Nmv Nmr

: Yok, yokluk : Soyu sopu temiz, nesli pk olan : Ruih, can, hayat, insandaki madd ve beeri ih tiyalar, arzularn kayna olan, ve insan k tle evke meyilli g : Yasak etme : ekip koparma, kaldrma, yok 'etme, can e kime : Teiniz, pk : yimser : Yarm, yar : Yldzlar : rnek gstterten, grnen, benzeyen : Gsterilmi : Nev nem, byyp gelime P

Pbend

l antrbisan
Pbin

: Ayakba, kstek, engel : Btn Trkleri bir bayrak ve ,bir devlet altnda toplamak isteyen siyas cereyan : lerisini gren, ihtiyatl, basiretli, istikble ait kegifte bulunan. : nceden yazlm, tesfoit edilmi, kader; Gk alp Program yerine kullanyor : Hep hayalde kalan sevgi, afe : ok tanrclk R

Pnvit Pltonik
Politeizm

Rabta Rftban l m etm ek Rakip R cy

: : : : :

Befetn*e(k

Ba, alka Drdnc olarak Ba edirmek, tbi klmak Binen, binici Bir hkmdrn hkm ve idaresine tbi olan halk; devlet grevlileri dnda kalan btn (halk : Kaldrmak

137

Ricat Kiyaset Eite RAins Eyet Bdiye

Biiseyatn

: : : : : : *

Geri ekilmek Reislik, ba olma, bakanlk tplik, tire, ip ucu tutamak, ilgi, ba Ruhu bilen, tanyan, psikolog Grme, bakma, grlme, aratrma, ynetme Ortaokul Embriyon, oulcuk, cenn, rathimde henz teek kl etmeye balam olan 'hayvan veya nelbt, tohum hlinden kmakta olan S

Sbit Ayn
SM

Sadme Saffet Safilin

Silide

Sarf
Say (Sal) Salhrcte Slifc Srnit Samiyyet

Snilta Sarlat Sofin Sefer- <tall

Seciye'
Selika Sen

: Ayn kelimesine bak. . f Gz ars, gz hastal : arpma, tokuma, atma, anszm baa gelen bel : Saflk, temizlik, pklk, hlislik s Aa, alak olanlar : Sesli harf : Harcama, evirmi dndrme, gider, (Sarf ti n ahiv: Dilbilgisi, gramer) : Gayret, emek, abalama, alma s ok yal, ihtiyar, yklmaya yz tutmu : Bir yola giren, tarikata giren, o yolda giden : -Sesi kmayan, susan, ses karmayan, cansz, sessiz harf : Samimiyet : Dnmeden n olarak akla gelen, gr, il ham eseri : Aklk, ibrede aklk : Gemi (sefin : gemiler) : Sarholuk hli, uurun kaybolduu zaman, lmden nceki koma, hli : Karakter : Gzel sz, yaz, istidat, igd, kbiliyet : Sema mensup, kaidelere bal kalmadan ii tilerek renilen

138

SHsya
SoIipsizEH

: Bakrdan altn elde etme gayreti ve ilmi, kim yann balangc : dealizmin ar ekli olup, Ben den baka bir eyii olmadm iddia eden felsef meslek Ferdniyet : Kat, sert : Bir yola girme, bir tarikata intisb etme : Gelii gzel, rastgel s Kemik, et paras <

Sulp Siilttk Sitoanettoclrife

Sn*

M
ahne aooaniasm

: Sevinli : Klsik slm devrinde emniyet mdr : Trlklerin slamadan nce mensup olduklar id dia edilen din. Bu iddia d'oru deildir. Prof. Dr. Tacyunun iddiasna gre amanizm zel bir din olmad gibi, Trklerin ou d( a gaman adn bilmez ve kullanmaz. Eski Trklerin dinini amanlk olarak grmek, bir yaktrmadan iba rettir. Dnyada amanlkla ilgili eitli kavim ler vardr. Orhun bide ve kitbeleri, destan lar, seyahatnameler ve muhtelif yazl eserler, Trklerin tek Tanr inancna dayanan bir dine inandklarn ortaya koymaktadr. (Bk. H. Tanyu, slmlktan nce Trklerde tek Tanr nan* cx, Ankara, 1977; Kzlelma, s. 200) : ine alan, kaplayan, umum : Aa, soy kt : Yaylm, duyulmu, uy bulmu, yaygn : Dayanma, gem, dizgin : Gereklik, realite : artlar : Eya ve olaylarla ilgili, gzle grlr : Szl : k

mil

ecere
y

ekline
entyet

erait eyi ifM ua

139

T
'fancciib Taalluk etm ek Taam etmefe

Tmmtn
Taarruz T toyyu etm ek Taazzuv Talb

Tibir-i Atar
Tabi
Tabii

arma, hayret etme Alakal, iliik olmak Temele yemek Umumileme, genelleme, yaylma Hcm, saldrma, satama, taklma Belirli olmak, ortaya kmak, itibartaamtak Uzuv hlini alma, peyda etme, ekillenme Yaratl, tabiat Baka bir deyim Davul Taak, ibtid kavimlerde var olduuna inan lan, kutsal zelliklerinden dolay kendisine el srlemeyen eya veya hayvan Uzun uzun anlatmak Sezgi, meydana kma Arama, aratrma Hislenme, duygulanma Deime, bir halden ibir. hle geme . Takm, gurup, topluluk Taklama, yanama Umum bir hle getirme, umuma temil etme, genelge Ayet ve hadise dayanarak bir 'eyi etme tmiidafaa

Tafsil etm ek

Tah&Mtis
Taarr

T ah asss TahavviU T ife T ak a rr b Tunm

Tansls

Tarassut
Tasfiye
Tasrh

Rasat etme, gzetleme, gzlem, mJgalede, dik katle [bakma Temizleme, saf d etme Sarahate, akla kavuturma Ho etme, holandrma, iyi davranma Oyalama, geciktirme tm, bilgi, vasfetme, niteletme Ayplama Dayanma, kol kola verme, toMarine kol verine

Tatyb Tavk Tavsif Tayb T ed u t Tzut

140

Teintil
Tefifn Tebcyyiir; Tebc

Teceddd

Tecell
TecvM
Tedfti'i

Tedlral
Tedenni Tectkkat

Tedris
Tedvin
Teesss Teftei Tefevvalk Tefeyyz Tefehhiiru Tefessssib

Tefri
Tefevvfn Tehll

TdteeHikn
Tekml TefesemniU Tekevvn

Tekrm
Tekvin; Telakki Telhuh

: B ir iin olup, teden teri' olagelen muamele, det, gelenek : Yardmlama : Belirli olma, anlalma, : Arlama, ululama : Yenileme, tazelenme : Griimne, aa tana : Gzelletirme, Kuran gzel okuma kaidelerini reten ilim : Savunma, mdafaa, korunma : Birbirine girme, mdalale etme : Gerileme, aalama : ncelemeler, tedkkler : Ders verme, okutma, retim : Kitap haline getirme, dzenleme : Yeri eme, kurulma, kurulmu olma : Fal ama, fala bakma, hayra yarama, uur sayma : stnlk : Aydnlanma, ykselme, tama, feyz alma, isti fade etme : Yava yavag anlama, farkna yarma : ryp dklme, bozulma, rme : Dayayp deme : Renklenme i L Uhe illllah szn tekrarlama : Konuma, syleme : Kemale doru gitme, igelime, olgunlama, ev rim, kemle erme : Kemal bulma, olgunlama : Var olma, vct bulma s Sayg gsterme, hrmet duyma, izzet ikram gsterme : Yaratma : Kabul etme, anlayp : Birbiri arkasndan gelip birlenme, birbirine ka tlma

141

TeIf Teln

Tianad
Temsik

Te>m yiiJ
Temhdt Temeyyjte Tenash

: : : : : : :

Uzlatrma, lfet meydana getirme Lnetleme Devam etme, srekli olma Tutunma, yapma, birlenme, dalmama zdd Meyletrae, eilme Mukaddimeler, giriler, az yapmalar Kendini gsterime, sivrilme

Tenvir

Terekkp Tervi Tesniid Teselsl Teab

Tee.ra Teettt Ter

Terife Tetebbu
Tevfuk Tevadfiul

Tevcih Tevelld Tevfik Tevhid TevlM

Tevsi

Tezyif

: Ku g, ruhun bir cisimden dierine^ bir be denden dierine, - yahut insandan hayvana, ge erek lmden sonra dhi temizlenmesine de vam etmesi ve buoa dair inagj : Nuriandrma, aydnlatma, iklandrma i Karp birleme, mrekkep o-lma : Reva kazandrma, kymet ve itiSbam artrma , : Dayanma : Silsile hlinde, zincirleme : ubelere ayrlma, atallanma : Uursuz; sayma, hor grme : Dalma, paralanma : Kanun yapma, Hz. Muhammetin eriata dair emirleri : Ama, yayma, para para kesme, otopsi : Bir eyi etraflca tetkik etme : Muvaf k dme, uyma, uygun gelme : Durma, bekleme, elenme : evirme, yneltme, dndrme : Doum, doma : Uzlatrma : Birlegtirme, Allah birleme : Dourma, dorulma : Geniletilme, geniletme : Kk drme, sahte ve deersiz gsterme, elenme alay etme
U.

Ubr 'Ufk

: Geme : Yatay

142

irade Uhuvvet tBttk mr Uamr Urc TJstre Uzuv t'ryan tser

: : : : : : : : : :

Esas, prensip Kardelik Derinlik Medeniyet, baymdrlik iler, emirler, beyler iag, ykselme, yukar kma Destan, efsne, masal, mitoloji Organ plak, ak Tutsaklar, esirler, kleler V

Vftk VaMfet Vhid Vlid VUua Vrid Vsl olmak Vsi Vzh Vazetmek Vecd Vehb Vekyi Velyet-i mme Veld Vsat Vsi : : : : : :

Muvatfk, uygun Birlik Yalnz, tek, biricik Baba, dourtan Gerek, olmu, meydana gelmi ey Meydana gelme, ortaya kma Ulagmak, kavumak Geni Apak, besbelli Ortaya koymak Kendinden geecek ekilde lh <a$ka kendini kaptrma Allaih vergisi Vakalar, olaylar Amme otoritesi Dogurgan, ok verimli Genilik, bolluk Ulama, gelme, varma, erime, yetilm e

Yetavlst Yekdieri Yevmi Ylk

: Ayn kaderde olan, Gkalp bunu Monografi mnsna kullanyor : Biri dierine, her biri, bir bakas, : Gnlk, : A t srs

143

z
Zahit Zamir Zviye Zamme : : : : Ak, belli, meydanda insanm iyz, iinde gizli olan A, tekke ilve, ekleme artrma, tre, Arab harflerinde , seslerini vermek iin harfin stne konan iaret E (Kan) Erime Erimeyle ilgili, erimeye msait, eriyen, dalan cansz varlklar Ak olmayarak, dolaysyla anlatlan Aa Ik Karanlk z

Zevce Zeveban Zeveibn Zmn 7At Ziya Zulmet ZMe

: : : s : : : :

144