T.C. ANKARA N!VERS!TES! SOSYAL B!L!MLER ENST!TS HALKB!L!M (ETNOLOJ!) ANAB!L!

M DALI

Modernle"en Bir Gelenek: Cerrahilik

!stanbulda Etkinlik Gsteren Bir Halveti-Cerrahi evresinin Etnolojik !ncelemesi

Yksek Lisans Tezi

Pnar Karaatl

Ankara-2006

T.C. ANKARA N!VERS!TES! SOSYAL B!L!MLER ENST!TS HALKB!L!M (ETNOLOJ!) ANAB!L!M DALI

Modernle"en Bir Gelenek: Cerrahilik

!stanbulda Etkinlik Gsteren Bir Halveti-Cerrahi evresinin Etnolojik !ncelemesi

Yksek Lisans Tezi

Pnar Karaatl

Tez Dan!man Do. Dr. Tayfun Atay

Ankara-2006

NSZ G!R!# I.BLM- Tarihsel Temeller: Tasavvuf, Tarikat ve Cerrahiye 1.1. "slam D!ncesinde Ana Blnme ve Batni Bilginin Sistemle!mesi..................1 1.1.1. Zhd Dnemi ve "lk Mutasavvflar.................................................................3 1.1.2. Tarikatlar Dnemi............................................................................................6 1.2. Halveti-Cerrahi Tarikat.......................................................................................10 1.2.1. Ana Akm: Halvetilik-Gler ve Byk Dn!m.......................................17 1.2.2. Tarikatn Kurulu! ve e!itlenmesi................................................................11 1.2.3. Osmanl Dnemi Tasavvuf Hareketlerinin Siyasi Yn ve Halveti Tarikat.........................................................................................................13 1.3. Pir Nureddin Cerrahi ve Halvetiyyenin Cerrahiyye #ubesi...............................24 1.3.1. Cumhuriyetin Kurulu! Dneminde Cerrahiyye.............................................28 1.3.2. Bir Dernek Olarak Cerrahiyye.......................................................................33 1.3.3. Bir Muski Vakf Olarak Cerrahiyye.............................................................37 II.BLM- Toplulu$un Yaps 2.1. Muhipler...............................................................................................................42 2.2. Mritler................................................................................................................45 2.2.1. Trk Mritler.................................................................................................47 2.2.2. Batl Mritler................................................................................................52 2.3. Efendi...................................................................................................................54 2.3.1. Efendinin Ksa Ya!am yks....................................................................55 2.3.2. Efendinin Topluluktaki Konumu..................................................................56 2.4. Hanmlar Ltfen Konu!maynz!: Toplulukta Kadnlarn Yeri........................60 III.BLM- Dervi"ann E$itimi 3.1. Katlmn Onaylanmas: Biat ve "ntisap..............................................................66 3.2. Cerrahilikte Biat Treni......................................................................................67 3.3. Hizmet..................................................................................................................71 3.4. Rya Deneyimlerinin Belirleyicili$i....................................................................73 3.5. Bir Sosyal "li!ki Biimi Olarak Sanal Akrabalk Sistemi................................76 3.6. Dervi!lerin Ortak Dili ve Hitap #ekilleri.............................................................81 3.7. Nefs......................................................................................................................84

3.8. #eytan...................................................................................................................87 3.9. Cennet-Cehennem................................................................................................88 IV.BLM- Ayinler 4.1. Me!k.....................................................................................................................90 4.1.1. Mzi$in Yeri ve nemi.................................................................................92 4.1.2. Semaya Hazrlk...........................................................................................93 4.1.3. Ayin...............................................................................................................94 4.1.4. Semann Sembolik Anlatm..........................................................................96 4.2. Zikir ya da Hafta Gecesi...................................................................................96 4.2.1. Hazrlk..........................................................................................................98 4.2.2. Zikir...............................................................................................................99 4.2.3. Zikir Sonras................................................................................................102 4.2.4. Bir Kar!la!trma: Rufai Zikri......................................................................103 4.2.5. Zikir Ritelinin D!ndrdkleri................................................................105 V. BLM- Bayram Etkinlikleri 5.1. Ramazan Ay ve Bayram..................................................................................108 5.1.1. "ftar Sofralar...............................................................................................108 5.1.2. Hazrlk........................................................................................................108 5.1.3. Yemek..........................................................................................................109 5.1.4. Yedi$imiz Yemek "badete Kuvvet Olsun................................................112 5.2. Kadir Gecesi......................................................................................................113 5.3. Ramazan Bayram Hazrl$...............................................................................115 5.3.1. Trbe ve Emanetlerin Ziyaretleri.................................................................116 5.3.2. Bayram Gn...............................................................................................117 5.4. Kurban Bayram.................................................................................................118 5.4.1. Arefe Gn ve Vakfe Treni.......................................................................119 5.4.2. Vakfe Treninin Tarihsel Arkaplan............................................................124 5.4.3. Arefe Gecesi................................................................................................125 5.4.4. Bayram Gn...............................................................................................126 5.5. A!ure Gn ya da Sefer A!...........................................................................127 SONU....................................................................................................................130 ZET.......................................................................................................................135 KAYNAKA...........................................................................................................137

NSZ Tasavvuf, kltr tarihindeki derin kkleri, toplumsal ya!amn ierisine sinen zellikleri ile sosyal bilimler asndan nemli bir ara!trma konusudur. Yzyllar boyunca tasavvuf ve tarikatlar gndelik ya!amnn ierisinde barndran "stanbul, gnmzde, de$i!en siyasi ve toplumsal ko!ullar gere$i birer vakf olsalar da tarikatlar bnyesinde barndrmay srdrmektedir. Bu vakflarn birkann zellikle tasavvuf kltrnn srdrlmesi ekseninde faaliyetlerini devam ettirmesi dikkat ekicidir. Bu tez al!mas ierisinde alan ara!trmasnn gerekle!tirildi$i Cerrahi gelene$ini srdren vakf da bunlardan birisidir. Cerrahiler, tasavvufun gndelik ya!amn vazgeilmez paras olan unsurlarn, tasavvuf muskisini ve ya!am tarzn srdrmeye abalayan ve bu konularda nemli birikime sahip bir vakftr. Bir topluluk olarak Cerrahiler, bu tez al!masnda tarihsel arka planyla birlikte yelerinin biraradalk ve at!ma dinamikleriyle, kendilerine zg kavramlaryla, ayinleri ve zel gnleriyle bir btn olarak de$erlendirilmeye al!lm!tr. al!mann ortaya k!nda ku!kusuz birok insann eme$i gemi!tir. ncelikle akademik ve manevi deste$ini her daim hissettiren, aklm ve yolumu aydnlatan tez dan!manm Do. Dr. Tayfun Ataya; her zaman yanmda olan, sonsuz anlay! ve ilgi gsteren aileme; benim iin de$erli ele!tirel bak!n hibir zaman kaybetmeyen ve bilgisini payla!arak, deste$ini esirgemeyen arkeolog Gkhan Turana; "stanbuldaki yardmlar konukseverli$i ve en nemlisi dostlu$u iin Trkolog Zeynep Uymura; bana anlay!larn ve yardmlarn hi esirgemeyen topluluk yelerine (zellikle ismini burada belirtemedi$im birkana) ve tabi toplulu$un lideri olarak Efendiye beni kabul ederek zaman ayrd$ ve uzun sorularm itenlikle yantlad$ iin sonsuz te!ekkr ederim. Bu al!ma tm bu aba ve destekler sayesinde bir metin haline gelebilmi!tir.

G!R!# Gerek sosyolojik gerekse antropolojik erevede de$erlendirildi$inde inan, bir kltrel evrenseldir. Yani dinsel denilebilecek d!nce ve davran! rntleri, gemi!ten gnmze tm insan topluluklarnda kar!mza kar. Din gnmzde modern a$n yalnz insan zerinde bugn yeniden ke!fedilen bir etki yapmaktadr. zellikle Hristiyanlk, "slam ve onlarn mistik yorumlar, geleneksel bir aktarmla inanlarn srdren kitlelerin yan sra, farkl ve daha nce ilgisiz denebilecek kesimlerce de ra$bet grmeye ba!lam!tr. "slamn mistik yorumu olan tasavvufun da gnmzde bu ilgiye mazhar olan inan sistemleri ierisinde nemli bir yeri vardr. Kkleri olduka derinlere giden tasavvuf, bugn yalnzca Mslman lkelerde de$il, birok batl lke ve kltrde de kabul grmektedir. Tasavvufun Anadolu topraklarndaki uzun gemi!i ve Osmanl tarihindeki nemli yeri, toplumsal ya!amn bir paras olmu! birok tarikat zerinden okunabilmektedir. Osmanlnn k!yle beraber ayn olumsuz emareleri zerinde hisseden tarikatlar, cumhuriyetin kurulmasn takiben karlan 1925- Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmas kanunu ile beraber en kapsaml mdahaleye maruz kalm!lardr (Atay 2004:49). Dolaysyla dinin ki!isel (Allah ile kul arasnda) bir mesele haline getirilmek (indirgenmek) istenmesi, tarikatlarn sosyal ya!amdaki belirleyici rollerini ortadan kaldrm!tr. Daha sonraki siyasi srelerde dine ili!kin tutumun yumu!atlmas sa$lanm!tr. zellikle 1950lerin dini destek avantajn gz ard etmeyen hkmeti ile tarikatlar yeni hayatlarnda dernek veya vakf olarak varlklarn srdrm!lerdir.1 Yaplan ibadetler, gemi!in sayfalarndan canlandrlan birer kltr gesi, gelenek ve adetler ise folklorun ya!atlmas olarak benimsenerek ya!amlarn srdrmelerinin teminat gibi grlm!tr. Bugn, birok tekke, dergah ya da asitane birer vakf olarak, ama gelene$in iinde ya!amay srdrenler iin hala ayn manevi mekan ihtiyacn kar!layarak ayakta durabilmektedirler. a$n ve lkenin de$i!en sosyal !artlar onlarn bu de$i!ikli$e farkl reaksiyonlar vermelerine neden olmu! ve verdikleri bu
1

Buna ili!kin ayrntl bilgiler I. Blm-Tarihsel Temellerde anlatlmaktadr.

reaksiyonlara gre biimlenen kitlelere sahip olmalarn sa$lam!tr. Ama bu kitleler, Osmanl dnemindeki mrit ve muhip profiline oranla farkl kesimlerden insanlarn biraraya geldi$i bir zellik gstermektedirler. zellikle "stanbuldaki yaplanmalar bu !ekildedir. "stanbulda yakla!k yz yldr tarikat faaliyetini, 1925den sonra da tasavvuf kltrn ya!atmay amalayan Halvetiyyeye ba$l Cerrahi toplulu$u da farkl kesimlerden birok insan ayn at altnda toplamay ba!arabilen bir yaplanma rne$idir. Kent merkezli bir tarikat olarak kurulmu! ve birka kk ile d!nda ta!ra illerinde tutunamam!tr. "stanbulun Fatih-Karagmrk ilesindeki bu yap, ku!aktan ku!a$a aktarlan bir gelene$in devamll$n izleyen aileler tarafndan oldu$u kadar, farkl kentlerden gelen niversite $rencileri, "stanbulun sanat ve edebiyat evreleri ve batdan gelip, tasavvuf kanalyla Mslmanl$ seen birok insan tarafndan da tercih edilmektedir. Din konusunda yeni yakla!mlarn yaygnla!t$, Trkiye le$inde laiklik tart!malarnn gndemin vazgeilmez bir paras oldu$u bir dnemde yukarda betimlenen kltrel e!itlili$i bnyesinde barndran Cerrahi toplulu$unun etnolojik analizi bu al!mann konusudur. Sz konusu analiz, yedi aylk bir alan ara!trmasndan temel alm!tr. "stanbuldaki Asitane2 yaps bir merkez olmas nedeniyle alan al!mas iin tercih edilmi!tir. Konu ve Ama Tasavvufun olduka geni! yaylm alan bulabildi$i bir kltrde, varlklarn srdrebilmek iin sekler (dnyevi) bir kimlik edinerek vakf szc$ altnda faaliyetlerini srdren tarikatlarn gnmzde, zellikle "stanbul gibi kozmopolit bir !ehrin olanaklarn d!nd$mzde, toplum hayatndaki yerleri ve evreleri saylar kadar e!itlidir diyebiliriz. Buradan yola karak, ierisinde etkinlik gsterdi$i !ehrin farkl kltrel ve ekonomik gelir evrelerinden olan insanlar bnyesinde barndrabilen, tasavvuf kltrn gnmzde de ya!atmaya abalayan bir toplulu$un betimlemesini yapmak, onlar birarada tutan dinamikleri, ya!am biimlerini, normatif byk din sistemleriyle kurduklar ili!kileri yanstabilmek bu
2

Bir tarikat kurucusunun veya byk bir velinin gml oldu $u trbe (Uluda$ 2001:49).

tezin temel amacdr. Bunun yan sra, dinsel gelerin, sembollerin, zellikle de ayinlerdeki sembollerin topluluk yelerinin sosyal ya!amlar zerindeki etkileri de incelenecektir. Veri Toplama Halveti-Cerrahi toplulu$unu, ilgili yaynlardan takip etmemizin yan sra, topluluk hakknda yeterli bilgi edinebilmek, yelerini yakndan tanmak ve ayinlerini bire bir izleyebilmek amacyla bir alan ara!trmas yaplm!tr. Bu alan ara!trmas toplam yedi ay kapsamakla birlikte, al!maya iki kez onar gnlk ara verilmi!tir. Ara!trma, Ekim 2004-Mays 2005 tarihleri arasnda gerekle!tirilmi!tir. Bu sre zarfnda pazartesi ve per!embe geceleri gerekle!tirilen me!k ve zikir ayinlerine, Ramazan ay boyunca iftar yemekleri ve teravih namazlarna, bayramlara katlm gerekle!tirilmi!tir. Bunun yan sra kadn yelerin kendi aralarnda yaptklar ev sohbetleri ve toplulu$un nderi konumundaki Efendi ile ki!isel gr!melerimizin de bu al!mann olu!masndaki katklar nemlidir. "stanbulda srdrlen bu ana al!mayla birlikte Cerrahilerin faaliyet gsterdi$i Bursadaki vakfa da 2-10 Mays 2005 tarihleri arasnda yaplan ziyaretle kk lekli bir ara!trma da burada gerekle!tirilmi!tir. Alan al!mamzn en nemli veri toplama tekni$i katlarak gzlemdir. Toplulu$un ya!amna ksa bir sre de olsa katlm gsterilerek gerek yelerle kurulan ili!kiler, gerekse sohbetlerden edinilen izlenimler biraraya getirilmi!tir. Bu bilgilerin ya da ki!isel izlenimlerin d!ardan olmamz itibariyle yanl! bilgilendirmeye sebebiyet vermemesi amacyla da Efendi ve ileri gelenlere dan!lm!tr. Dolaysyla gr!me tekni$i de ara!trmamzn dayanaklarndan biridir. Ayrca, yntem asndan, bu sre ierisinde ki!isel olarak ya!adklarmzn da metne girmesi gerekti$ini, bir alan al!masnn, al!may yapan ki!inin duygu ve anlarndan ba$msz olamayaca$n, alanda geirilen zamann, ilk kar!la!malarn, bunlarn bizde yaratt$ psikolojik ve fiziksel dalgalanmalarn da al!maya yansyaca$n d!nmekteyiz. nk, alana km! bir ki!inin ncelikle hi tanmad$ bir ortamda son derece yalnz kalmasnn bile yaratt$ dengesizlik al!mann gidi!atn muhakkak etkileyecektir. Bu sebeple bunlardan bahsedilmesi durumun ve konunun

daha iyi anla!lmasna yardmc olacaktr. Alanda antropolo$un bir toplulu$u tekile!tirmesinin yan sra kendi tekile!tirilmesini izlemesinin yaratt$ travmatik deneyimin de ara!trma asndan nemli yerinin muhakkak fark edilmesi ve belirtilmesini nemli buluyoruz. Bu nedenle tez metninde ki!isel yorumlara, psikolojik etkilenmelere de yer verilmi!tir. Alandaki en nemli belgeleme tekniklerinden (foto$raf ve kamera ekimi) faydalanlamam!tr. nk, siyasi ve sosyal adan olduka hassas bir izgide bulunmalar sebebiyle Cerrahiler, bu tr belgeleme yaplmamas ko!uluyla bu al!mann srdrlmesini onaylam!lardr. Bunlarn d!nda nceki liderlerin (Efendilerin) yapm! olduklar sohbet kaytlar yeler sayesinde izlenebilmi! ve al!mada bunlardan yararlanlm!tr. Alan notlarn, edinilen bilgi ve izlenimleri tez metni haline getirirken en nemli destek literatr taramas sonularndan edinilen bilgilerdir. Konu itibariyle tasavvuf kaynaklar taranm!tr. Ayrca antropoloji disiplini ierisinde kk dini gruplar ve tarikatlar zerine yaplan al!malar da incelenmi!tir. Tez metni be! blmden olu!maktadr. "lk blm, tasavvuf ve tarikatlar zerine tarihsel bir de$erlendirme sunmaktadr. Genel olarak bu blmde, batni bilginin sistemle!mesi, tarikatlarn ortaya kmas; Halveti tarikatnn tarihteki yeri, Osmanlda konumlanmas, ve Cerrahi tarikatnn kurulu! a!amalar anlatlm!tr. zellikle Halveti ve Cerrahi tarikatlarnn tarihi anlatlrken kaynaklara dayal hikayeci bir slup benimsenmesi, metnin okunurlu$unu kolayla!trmak ve bo$ucu kronolojik bir sralama yapmak istemeyi!imizden kaynaklanmaktadr. Ayrca, zellikle Cerrahilerin tarihi anlatlrken, bunun dnya ve lke tarihinin krlma noktalar e!li$inde verilmesi uygun grlm!tr. Bu biimde olaylarn daha iyi anla!laca$n d!nyoruz. "kinci blmde toplulu$un yaps hakknda bir de$erlendirme yer almaktadr. Her dnem tarikatlarn en geni! tabann olu!turan muhiplerden ba!lanarak Trk ve Batl mritler ve manevi otoriteyi temsilen Efendi anlatlmaktadr. Son olarak kadnlarn topluluktaki yerine dair izlenimler aktarlm!tr. Mritler arasndaki at!ma ve btnle!me dinamikleri, batl mritlerin dini kimlik alglarnn de$i!mesiyle toplumsal ve ahlaki sorgulamalarnn gruba yansma biimleri; Efendi ile mritleri arasndaki ili!ki zerinde otorite kavramnn belirleyicili$i, bu

ba!lklar altnda irdelenmektedir. Bu sralama, grubu olu!turan hiyerar!ik bir piramidin temelinden ba!lanarak en st noktaya ula!ma abasnn da biimsel bir gstergesi konumundadr. Topluluk ve mritlerle ilgili bilgi verildi$i halde Efendinin ardndan gelen ve kadnlarla ilgili olan blm, erkek temelli bir dzenlemeye kendilerince uyum gstermeye abalayan ve bizim alan al!mas boyunca vaktimizin o$unu payla!t$mz kadnlarn ayr bir yerde daha de$erlendirilmesi gerekti$ini d!nmemizle ilgilidir. Ayrca bir ara!trmann, her ne kadar en temel lt nesnellik de olsa ara!trmacnn cinsiyetinden etkilenmemesi imkanszdr. Bu nedenlerle ayr bir ba!lkla kadnlar ve onlarn dini alglama ve ya!ama biimlerine ksaca de$inilmi!tir. al!mann nc blm toplulu$un genel yaps hakknda edinilen bilginin ardndan gelen Dervi!ann E$itimi ba!lkl blmdr. Bu ba!l$ sememizdeki ama, yelerin intisaplar ile beraber ba!layan manevi yolculuklarnda srekli bir e$itimden getiklerini, Pir, Efendi ve Allah tarafndan snandklarn d!nmeleri ile ilgilidir. Burada biatla ba!layan e$itim, rya deneyimleri, hizmet, hitap !ekilleri, sanal akrabalk olarak niteledi$imiz manevi ba$larla snanan bir sretir. Ayrca bu ba!lk altnda toplulu$un dini hassasiyetleri temelinde !ekillenen ve bunlara ahlaki dayanaklar geli!tirmi! olduklar sylemleri de e$itim niteli$iyle incelenmektedir. nk, nefs ve #eytanla verilen mcadele, cennet-cehennem beklentisi/korkusu ile !ekillenen ibadet gibi konular da bir mridin geli!im a!amalarn etkileyen unsurlardr. Bu nedenle toplulu$un hafzasndaki nemli kavramlar, bir e$itim srecinin paralar gibi vermeyi uygun grdk. Drdnc blm Ayinlere ayrlm!tr. Toplulu$un pazartesi gnleri gerekle!tirdi$i mzikli semal me!k ayini, "slamn bu konuya bak! ile beraber, bu ayinin Cerrahi takvimine dahil olma sreciyle verilmi!tir. Ardndan zikir performansnn nasl gerekle!tirildi$ine ve katlanlarn d!ncelerine yer verilmi!tir. Son blm olan Bayram Etkinliklerinde ise, iki byk bayram (Ramazan ve Kurban bayramlar) yaplan hazrlk ve ritel uygulamalaryla anlatlm!, ardndan toplulu$un Sefer A! olarak adlandrd$ a!ure gn etkinlikleri aktarlm!tr.

10

Ara"trma Sreci Bu ara!trmay yapmaya karar verdi$imde, daha nce neredeyse hi beraber olmad$m bir kesimden insanlarn arasna ksa bir sre de olsa katlma fikri beni olduka tedirgin ediyor, daha nceden edinmi! oldu$um bilgiler -ki daha sonra bunlarn keskin nyarglar oldu$una kanaat getirecektim- endi!elenmeme yol ayordu. Yaplan ilk gr!melerden sonra bu tedirginli$in bir lde azald$n syleyebilirim. Daha sonra bir sorunla kar!la!mamak amacyla, alan al!mam iin toplulu$un en yetkili ki!isi olan Efendiden izin almam gerekti$ini biliyordum. Bu nedenle kendisiyle gr!me talebimi ilgili ki!iye iletmi!tim. Gr!memiz, kendisinin yurt d! seyahatinde bulunmas nedeniyle gecikmeli olarak gerekle!ebildi. Bu sre ierisinde topluluk arasndaki varl$mn yadsnd$n ve ne iin orada bulundu$umun konu!uldu$unu tahmin ediyordum. Efendi ile gr!memin ve kendisinden onay almamn ardndan topluluk yeleri arasnda da bana kar! tavrn yumu!ad$n hissettim. Bu zamann Ramazan ayna gelmesi de benim amdan byk bir !ans oldu. Bu sayede verilen iftar yemekleri ve teravih namazlar sayesinde hergn biraraya gelen mritlerle sa$lkl bir ili!ki kurma frsat bulmu! oldum. "lerleyen gnlerde, yukarda ifade etti$im "slami ya!am tarzna ili!kin bilgimin snrl olu!u ve bu konuda nyarglarm oldu$u gere$i ile yzle!meye ba!ladm. Yllarca bu evrelerle ilgili biimlenmi! sert imajlar bilincime kt$nda rahatszl$m artt. Daha sonralar, tan!t$m mritlerin says arttka ve etrafmda herhangi bir anlamda beni zorlayan, rahatsz eden olmaynca fikirlerim de$i!ecekti. Zaman ilerledike samimile!en sohbetlerde yalnzca birka ima ile kar!la!t$m sylemeliyim. Onlar da Allah sana da nasip etsin, bu yol Hak yolu gibi cmlelerle snrl kalyordu. Zaten Cerrahilere gre bu nasip i!iydi. Bu nedenle kimse bana biat etmem ile ya da zikirlere katlm gstermem ile ilgili olarak uyarda ya da baskda bulunmad. Dzenli olarak katld$m me!k ve zikir performanslar ve onlar izleyen sohbetler d!nda, yava! yava! tan!t$m mritlerin ev sohbeti yapmalar ve bunlara katlmam iin davette bulunmalar da ara!trmann ilerlemesine yardmc olan etkenlerdendi. Tan!t$m mritler arasnda ba!ndan beri yapt$m i!i onaylamayan,

11

bu srra aklla ermenin mmkn olmad$n savunan ki!iler de vard. Her ne kadar amacmn srra ermek olmad$n anlatmaya al!sam da bu kez konu maneviyat yazya dkmenin imkanszl$na geliyordu. Yalnzca birka mridin itirazlar d!nda herhangi bir tenkit ya da bir olumsuzlukla kar!la!t$m syleyemem. Orada geirdi$im yakla!k yedi ay boyunca, toplumun modern-laik kesiminde yeti!mi! biri olarak, dini hassasiyetleri olan, "slam pratikte ya!ama geirebilen bir toplulu$un konu$u olmann bana yeri doldurulamaz bir ya!am deneyimi sundu$unu yadsyamam. Bu deneyim en nemlisi, kendimin bile farketmedi$i nyarglarm oldu$unu ve ya!anan bu srete nyarglarmn geersiz oldu$unu idrak edebilmemi sa$lad. Bu alan al!mas sayesinde, din konusunu ele al!ta olmas gereken bilimsel pozisyonu yanstan Morrisin ele!tirel bir sempati ifadesini hayata geirme imkan buldu$umu d!nyorum. Atayn dile getirdi$i gibi Trkiyede din zerine, zellikle de bir tarikat sz konusuysa, al!anlardan temel beklenti, en genel deyi!le bu tarikatn rejimin altn oyma stratejilerini ya da hangi !er glerinden beslendi$ini yanstmaktr. Halbuki, bu evrenin kendini tanmlama biimleri, topluluk ii rekabet-at!ma sreleri gibi konular yanstmak antropolojik bir ara!trma metni sz konusu oldu$unda geerli olan hareket noktasdr. Atay, bu trde al!malar yapmann bir sosyal bilimciye daha yak!r oldu$unu sylemektedir (Atay, 2004:55). Bu tez, tasavvufu bir kltr olarak ya!atmaya abalayan Cerrahileri, bir topluluk olarak de$erlendirmeye al!m!, onlar birarada tutan ve birbirlerinden ayran ynlerini, ya!ama biimlerini, sylemlerini konu edinmi!tir. #phesiz, bylesi bir toplulu$u de$erlendirebilmek iin toplam yedi ay gibi bir sre olduka ksadr. Bu nedenle, metinde birok eksiklik olmas muhtemeldir. Sonu olarak bu al!ma, bir antropoloji $rencisinin ksa bir sre aralarnda ya!ad$ toplulu$a ili!kin gzlemlerinin ve bunlara dayal analiz ve yorumlarnn yazya dklm! biimidir.

12

I. BLM- TAR!HSEL TEMELLER: TASAVVUF, TAR!KAT ve CERRAH!YYE 1.1. !slam D"ncesinde Ana Blnme ve Batni Bilginin Tasavvuf Olarak Sistemle"mesi "slam d!ncesi ve buna ba$l olarak geli!mi! tasavvuf ekol tarihsel adan mercek altna alnd$nda, "slamn ngrd$ inanlarn, felsefenin hi bir zaman tek bir sistem olmad$, geen 1400 yl iinde "slamn, zellikle de bu dnemin ilk yarsnda ok byk dalgalanmalara, atlamalara, blnmelere, birok inan ve mezhep sava!larna da yol am! oldu$unu ve bu sre iinde nemli mistik (sufi) akmlarn ortaya kt$n, ve bu akmlarn sosyal geli!melerin ncs/nedeni ya da sonucu oldu$u gzden uzak tutulmamas gereken temel bir noktadr. "!te bu 1400 yllk tarihin en ba!larnda ortaya km! ve "slam bugne kadar ikiye blm! olan temel fay hatt, Hz. Alinin hilafeti, Muaviye olay ve Kerbela katliamyla belirmi! Snni-#ii ayrl$dr. "mametin yalnzca Hz. Muhammedin ailesinden olanlara hak oldu$u iddiasndan kaynaklanm! olan #ia, bu ba$lamda daha Muhammedin lmyle ortaya km! ve ilk halife, ilk imam olarak Alinin adayl$n ileri srm!tr (Eliade 2003:96). "slam kaynaklarna gre Salman el Farsi (Schimmel 2001:43 ) ve birka ki!i tarafndan daha o anda ileri srlm! olan bu hak, Ebubekire biat ile haktan sapmann ba!lad$ inancn da birlikte getirmi! ve ayrlmann ba!langc olmu!tur (Eliade 2003:95). Ancak Alinin birok tart!ma ve uyu!mazlklarla sren gerek hilafeti ise en fazla be! yl srm! ve kanl bir cinayetin sonrasnda gerekten Muhammedin soyundan gelenlerce kurulan ilk Ali ailesi hkmdarl$ ancak 789 (Hicr 172) ylnda I. "dris tarafndan Fasta kurulabilmi!tir. (ibid) Hseyinin !ehadetiyle Hak iin ac eken ve !ehit olan insan kavramnn ortaya km! olmas gerekten de Ali ve Muhammed soyundan gelen pek ok ki!inin, tarih bakmndan nemli bir rolleri olmad$ halde egemenlerce katledilmi! olmalar, din iin ac ekme unsuru bugn de #ii, Alevi, Batni (Sufi) inanlarnn en temel $retilerindendir ve en nemlisi ilahi varl$n insan iinde tecellisi kavramn "slamiyetin iine ta!nm! olmaktadr. Bu kavramn olabilirli$i Hz. Muhammed ve Kuranca da yadsnmam!, Kuranda "sadan kalimat mim Allah

13

olarak szedilmi! olmas (Al-i "mran suresi 38-50) tanrsall$n bir insan vcudunda biimlenebilece$i inancn, g! ve dn!, Passion ve Epiphanie, yani ac ekme ve tecelli etme kavramalarn, olabilen btn etki ve kaynaklaryla "slamn iine ta!m! olmaktadr. Bu yolla birden bire Pythagorastan, hatta daha eskilerden (Eski Mezopotamya ve Msr kltrleri) bu yana, geni!leyen "slam co$rafyasnn daha do$usundan, (Hint Altktasndan, "ran co$rafyasndan) Brahma-Buda inanlarndan, Musevilik ve Hristiyanlktan, "slamn tarihi !emasna oturabilecek olan btn etkiler ve d!nceler !ekillenip erken "slamda vcud bulabilmi!tir. Bu inanlarn en grnr biimi Mehdi d!ncesidir. Tpk Tanrnn "sa suretinde yeryzne indi$i inanc gibi, ama temelinde Tanrnn bizzat kendisinin de$il de tanrsal gcnn, bir tr Ruh-l Kudsn insan suretinde tecellisi szkonusu olmaktadr. Bu da e!itli (erken dnem Batni) kaynaklardan dev!irilen Vahdet-i vcut, yani btn varl$n birli$i (panteizm) kavramyla da birle!ince "slam mistizmi tasavvufun (sufizm) tarihsel adan do$umu olanakl bir hal alabilmi!tir. Tasavvufun, "slam d!ncesinde ilk ana rahmine d!!, -yukarda aktard$mz etkilerin sentezinde- Batni cepnenin nn ekti$i #ia ve "mamlarn $retileriyle gerekle!ir. "mamlar bu doktriner yapy Kuran- Kerimden almaktadrlar. #yle ki: Biz emaneti gklere, yere ve da$lara sunduk; onu yklenmekten kandlar, onu kabul etmekten korkup titrediler. Onu insan yklendi. #phesiz o da ok zalim ve cahildir (Ahzap suresi, 72. ayet). H.Corbinden aktaracak olursak: #ii mfessirler bu nemli ve derin anlaml ayetin aklamasnda vahyin, batni ynne dikkat ekmi!lerdir. Bu ayette onlara gre, insann knanmas de$il daha ok vlmesi anlam vardr, nk bu ilahi emaneti yklenebilmek iin yce bir gzpekli$e gerek vardr (Corbin 2002:86). Ba$lantl olarak yukardaki batni bilginin sistematik olarak geli!tirilmesine "slam felsefesi ve buna ba$l olarak epistemolojisinin tarihsel parametreleriyle devam edecek olursak: Ademle simgelenen insan; masivann (Allahdan ba!ka her!ey !ey) bilincinde olmad$, masivann varolu!undan haberi bulunmad$ srece, bu ok etin yk ta!ma gc bulmasyla temellenir. Masiva, Allahdan ba!kasnn varl$nn bilincine vard$ andan itibaren mevcut emanete ihanet eder, ya da emaneti

14

reddeder, ehli olmayana aktarr. "nsan kendine byle bir emanet tevdi edildi$ini reddedip ikinci yolu seti$i durumda her !ey zahirinden, d! grn!nden ibaret grlmeye ba!lanr. Her !ey d! grn!e indirgenir. Birinci yolu seip de emaneti ehli olmayana verdi$i takdirde de hakikatin, ehli olmayandan gizlenmesi buyru$una da aykr hareket edilmi! olunur ki bu buyruk Kuranda 4. Surenin 61. Ayetinde !yledir: #phesiz Allah size emanetleri ehline vermenizi buyurur Bu ayetten de !yle bir anlam karan #ii Batni alimler: Ancak irfann, ilahi ilmin mirass olana bu irfan emanetinin tevdi edilmesi 2002:86-87). "slam felsefesinin ve tarihinin atrdama noktas olarak ele alnabilecek bu batni epistemik i!letimin atsn #ii batn alimleri, tasavvufun ilksel biimine !u !ekilde eklemeyi de uygun grm!lerdir: Bizim konumuz sr iinde srdr, rtl kalan bir !eyin srrdr, bir srdr ki onu ancak ba!ka bir sr beyan edebilir. Sr stnde srdr ve srdan msta$nidir (Corbin 2002:87). Sufilerin eline geecek bu hazr felsefi model, yzyllara dayanan sistemli epistomolojik geli!tirme projesinin de onlara gre ilk adm olarak ele alnm!tr. 1.1.1 Zhd Dnemi ve !lk Mutasavvflar te yandan tasavvuf tarihi uzmanlar sufi d!ncenin temel ilke ve kavramlarn, kategorik bir tarihsel dizilime3 oturtmaya al!tklarnda problem olarak kar!larna kan ilk veri, "slam peygamberi Hz. Muhammedin ve onun etrafnda belirmi! ashabnn temsil etti$i saf dindarlk anlay! ve ahlaki sorumluluk bilincidir ki bu da, yorumsal sonucuna ula!m!lardr (Corbin

Tasavvuf tarihileri bu dnemlerin belirlenmesinde farkl yakla!mlar benimserler. Bir yakla!ma gre tasavvuf, tarikatlar ncesi (H. I-VII./M. VII-XIII. yzyllar) ve tarikatlar sonras (H. VIIIXIV./M. XIV-XX. yzyllar) olmak zere iki dnemde incelenmelidir. Di$ er bir yakla!ma gre tasavvuf tarihi kurulu! (H. I-III/M. VIII-IX. yzyllar), geli!me (H. IIIVIII./M. IX-XIV. yzyllar) ve taklit (H. IX./M. XV. yzyl sonras) dnemlerine ayrlr. nc bir yakla!ma gre tasavvuf Hz. Muhammed'den Cneyd Ba$dad'ye kadar (H. IIII./M. VII-IX. yzyllar), Cneyd'den Muhyiddin ibn Arab'ye kadar (H. IV-VII/M. X-XIII. yzyllar) ve "bn Arab'den gnmze kadar olmak zere dnemden geer. Son ve en yaygn yakla!ma gre ise tasavvuf zhd dnemi, tasavvuf dnemi, felsefi tasavvuf dnemi ve tarikatlar dnemi halinde ba!lca drt dnemde ele alnmaldr. Tek ba!larna tasavvufun geirdi$i evreleri aklamakta yetersiz kalsalar da, bu yakla!mlar, tasavvufun geli!me ynlerini izlememize imkan vermektedir. Buna gre tasavvufun kurulu! (zhd), sistemle!me (tasavvuf ve felsefi tasavvuf) ve tarikatlar (taklit) evrelerinden geti$ i sylenebilir. www.sevde.de/islam_Ans/islam_ans.htm

15

"slam'n ilk yzyl iinde geli!en zhd4anlay!dr. Bu da tarihilere gre aslnda sufi hareketin pratik adan temel zn olu!turur. Hz. Muhammed ve ksmen halifeler dneminin belli bir blmn de iine alan zhd, "slamn toplumsal-pratik adan inananlara empoze etti$i temel sylemdir. Fakat yukarda da aktard$mz !ekliyle "slam co$rafyas iinde de$i!en sosyo-politik dengeler ana sylem zerinde de atrdamalara, e!itlenmelere neden olmu!tur. Emeviler Dneminde yneticilerin dnyevi amalar ne karan tutumlarnn hazrlad$ lks-zevk ortamna ve kat kuralc ulemaya duyulan tepki (Atay 1996:34), ilk zahidleri, Hariclerin yol at$ anar!inin de etkisiyle toplumdan uzakla!trarak (uzlet) bireysel bir din hayata yneltmi!tir. Bu ya!am tarz zamanla tevekkl (her durumda Allah'a gvenme, dayanma), riyazet ve mcahede (nefsin arndrlmasna ynelik ilecilik ve sk bir ibadet), sabr (belalar gnl ho!nutlu$u ile kabullenme, szlanmadan katlanma), ha!yetullah (Allah korkusu), a!k (Allah'a duyulan snrsz sevgi), vera (gnahlardan ve gnah ku!kusu ta!yan !eylerden uzakla!ma), hzn (gemi!te yaplan i! ve davran!lardan dolay duyulan endi!e) gibi $eleri de beraberinde getirmi!tir.5 Bylesi bir formel dn!mn iinde de halk do$al olarak; kendilerine daha yakn, kuralclktan ok manevi doyumu esas alan bir sistem olan tasavvufa yaknlk gstermi!tir. "!te tasavvufun bu ilk aktivist formuyla "slam dininde o gne kadar yerle!ik toplumsal anlay!a getirdi$i farkl yorumdan baz evreler rahatsz olurken, baz evreler de aydnlanm!tr diyebiliriz. Pratik adan bakld$nda sufi e$ilim, halk ve yaratcs arasnda bir kpr vazifesi stlenmi!tir. Ya!amn en yce amacn, yaratcya vecd yoluyla eri!ebilmede grm!tr. Evrenin vacip ya da zorunlu de$il de, mmkn oldu$unu, yani, kendi kendine varolmayp, Tanrnn varl$ndan dolay tecelli eden, var grnen bir evren oldu$unu, insann ise btn evreni bir btnlk iinde yanstan, Tanrdan gelip, yine Tanrya dnecek olan lmsz bir zn, bitmeyen bir yaratc gcn ta!ycs (Cevizci 2000:914) oldu$unu dile getirecektir tasavvuf. Bylesi d!nceler, zikretti$imiz gibi, yllarca maddi ve buna ba$l olarak manevi

Zhd kavram; temel etkinlik biimi olarak, madd de$erlerden yz evirerek katksz bir din hayat gerekle!tirme abasdr Bkz. Cebecio$lu 2004:734 5 www.sevde.de/islam_Ans/islam_ans.htm

16

doyumdan uzak braklm! halk iin cezbedici olsa da, ulema6 tarafndan da pek ho! kar!lanmayacaktr. Son derece soyut alglanan yaratc, halkn ok stnde ve uza$nda oldu$undan ona ula!mas ve onunla do$rudan ili!ki kurma midinin olmay!, halkn kendisine daha yakn, somut, kutsal varlklar arama abasna da dn!m!tr.7 zellikle, bu trden baz marjinal d!ncelere ve aray!lara sahip sufilerin varl$ ve sylemleri, toplumsal olarak rahatszl$n boyutlarn daha da arttracaktr.8 Erken dnem sufi e$ilimlerinde benimsenen kapsaml kozmolojik d!ncelerin halkn kamusal ve bireysel ya!antsnda meydana getirdi$i nemli dn!mlerin bir semboln de sufilerin giyim ku!amlarnda grebilmekteyiz. Toplum hayatna pek katlmak istemeyen sufiler, beyaz ynden cbbeye i!aret eden bir giysiyi benimsemi!lerdir. Bu zhd ve dnyaya kar! tavr almay sembolize etmi!tir (Kara 2003:24). Zaten tasavvuf kelimesinin etimolojik kkeninin de Arapa suftan geldi$i de kabul grm! , genel kandr9 Ulema tarafndan sistemle!tirilmi! zahiri "slamn vurgulad$ topluluk etosuna kar!lk, bireyi temel alan tasavvuf (Atacan 1990:23); bugn, hala, onun kkenine ili!kin tart!malara da konu olmaktadr. Tasavvufun felsefi kkeni ile ilk ilgilenen

6 7

Ulema demekle " slamnn batni ynyle ilgilenmeyen Fkf ve Kelam alimlerini kastediyoruz Akpnar, tasavvufun zellikle de bugn iinde bulundu$u duruma ili!kin, zetleyici nitelikteki !u szleri kullanmaktadr: Halk, her sknts ve znts iin, kavryamayaca$ uzaklklara de$il, mahallesinde, iki sokak tedeki selvinin altnda yatan ve pekok derde deva buldu$u herkese sylenen evliyaya ba!vurmay ye$ tutmaktadr. Akpnar, Trk Folkloru, s:4 8 Zhd dneminin mutasavvflarna zahid deniliyordu. Bununla birlikte abid (kulluk eden), nasik (boyun e$en, ibadet eden), kurra (okuyan, kendini ibadete veren), bekkun (Allah a!kyla a$ layanlar), haifun (Allah'tan korkanlar) gibi adlarla da anlrlar. Sonraki dnemde gelecek olan mutasavvflarn ncleri olan zahidlerin ba!lca temsilcileri !unlard: Veysel Karan (. 37/657), Hasan Basr (.110/728), "brahim bin Edhem (. 161/777), Fudayl bin " yaz (. 187/802), Davut Ta (. 165/781), #akik Belh (. 164/7803, Cafer Sadk (. 148/769), Sfyan Sevr (. 161/777), Abdullah bin Mbarek (. 181/797) ve Rabiatu'l-Adeviye (. 185/801). www.sevde.de/islam_Ans/islam_ans.htm 9 Schimmelin Hucviriden aktard$ na gre, 11. Yzylda kelimenin kkenini drt farkl biimde yorumlanm!tr: " lk grup, yn giydikleri iin bu ismin uygun oldu$unu; di$er bir cemaat, bu ki!iler camide veya Allahn huzurunda saff- evvelde, yani ilk srada bulunduklar iin bu ismi aldklarn ne srm!tr. Bir di$er gruba gore Ashab- suffay dost bildikleri iin bu adla anlm!lardr. Son olarak, bu ismin saflktan tredi$ini syleyen bir grup daha mevcuttur. (Schimmel 2001:30) Bu konuda birka farkl yorum da !u !ekildedir: Zahite ya!ay!lar ile bilinen Benu Sufe kabilesinin adndan; Medine meclisinde yaplan Suffadan; sfat kelimesinden Bkz. Kara 2003:23 Yine Schimmelin belirtti$ i gibi, Bat kkenli bir tanm, bu szc$n Grekede bilge anlamna gelen sophos tan tredi$ ini iddia etmektedir, ama, Schimmel, bunun filolojik adan olanaksz oldu$unu syler. "bid:30

17

oryantalistler10 olmu!tur.11 Genellikle yabanc tesirlere atf yapan bu yazarlara kar!lk, Mslman yazarlar buna tepkili yakla!m!lardr. Bu tart!malar gnmzde hala daha varl$n srdrse de, bu, gelene$in d!nda kalanlar iindir ki Atayn da dile getirdi$i gibi: gelene$in gerek anlamda pratisyenleri iin tasavvufun "slamn temel bir paras olarak otantikli$i tart!ma konusu bile yaplmamaktadr (Atay 1996:33). Sonu olarak, zahirin kar!snda batni bilgiyi ne karan tasavvuf, hayata kar! ald$ bu tavr, zaman ierisinde bir d!nce tarz olarak sistematize edip idealize hale getirebilmi!tir. Kelam alimi ve bir Sufi olan Gazali sayesinde ulemann da onayn aldktan sonra yaygnla!arak Bat Asyadan Do$u Afrikaya kadar olan bir co$rafyada varl$n srdrm!tr. 1.1.2 Tarikatlar Dnemi 9. yzyldan ba!layarak tasavvuf sistemle!me srecine girer. Ne ki bu sistemle!me, zhd dnemine oranla byk bir farklla!may da beraberinde getirir. Sufilerden bazlar birka mrid edinse de, bu durum, formel bilgilerini aktarma amacndan ok, onlara da ayn mistik deneyimi ya!atma yolunda yardmc olmaktan ibarettir (Bruinessen 2004:316). Fakat bunu izleyen srete, tasavvufun kurumla!mas, yani tarikatlarn olu!mas ile birlikte sufi statlar, birer $retmen, mr!id olarak grlmeye ba!lanr. Sufilerce Allah'a do$ru yaplan ruhsal bir yolculuk biiminde tanmlanan tasavvufta ya!antnn duraklar (makam), ilah durumlar (haller) bu ilerleyen dnem iinde tesbit edilebilmi! ve nihayet fena (be!eri niteliklerin ilah niteliklere dn!mesi) kuramna ula!lm!tr. Bunu, peygamberlik anlay!na yakn bir velilik anlay!, Hatem'l-Enbiya'ya (peygamberlerin sonuncusu) kar!lk Hatem'l-Evliya

10

Ksaca, Batnn Do$u hakkndaki bilgisi diye tanmlanan oryantalizm smrgecili$in geli!iminin rn olarak nitelenen bir bilimsel etkinlik oldu$u kadar, bir edebiyat, bir imaj, bir egzotikle!tirme biimi ve btn bu alglar ieren bir sanat tarzdr. Bkz. Aydn 2003:648 Batllar, zellikle tasavvuf akmyla yakndan ilgilenmi!, tarikatlar ve mutasavvflar hakknda birok ara!trma ve eser yaymlam!lardr. 11 Nicholson, Hint tesiri ve Yeni Eflatunculuk, Blochet, Hint-"ran tesiri zerinde durmu!; Palacios, Hristiyanl$ a a$ rlk vermi!; Brown, Sami bir dine kar! Ari reaksiyon olarak nitelendirmi!, L.Massignon ise "slami kkene en ok yer veren yazar olmu!tur. Bkz. Gngr 1996:42 Ayrca, ayn tart!malar iin bkz. Schimmel 2001:19-38

18

(velilerin sonuncusu) d!ncesi ve inanc izlemi!tir. Sistemle!en tasavvuf anlay!na gre peygamberler Allah'tan ancak bir melek aracl$ ile bilgi alabilirken veliler do$rudan, aracsz olarak bilgi (ilham) alabilmektedirler. Gerek bilim (marifet), Allah'tan do$rudan alnan bilgiden olu!andr. Sufilere gre evren, varl$n ve i!leyi!ini bir veliler ynetimine (ricalu'lgayb) borluydu. Allah, btn isim ve sfatlaryla velide (insan- kamil) tecelli ediyor, onun a$zndan konu!uyordu (!atahat).12 Tasavvufun kazand$ bu yeni form bu dnemde de "slam fkh alimleri tarafndan !iddetli bir ele!tiriye tabi tutuldu. Kimi mutasavvflar zndklkla sulanarak srld, hapsedildi, kimileri de ldrld. Buna kar!lk yeni tasavvuf anlay! geli!imini srdrerek tmyle felsefi bir niteli$e brnd. Muhyiddin "bn Arab (. 637/1239) ile birlikte varl$n birli$i (vahdet-i vcud) $retisi zerine kurulan felsefi bir sistem durumuna geldi. Tasavvufun bu yeni olu!umu, sistemle!mesi iinde yer alan, katkda bulunan ve srdren mutasavvflarn nde gelenleri !unlard: Bayezid-i Bestam (. 261/874), Hallac- Mansur (. 309/921), #ihabeddin Shreverd (. 587/1190), Hakim Tirmiz (. 285/898), Niffer (.354/965), Ferdddin Attar (.620/1220), Mevlana Celaleddin Rum (. 672/1273), Sadreddin Konev (. 673/1274), Fahreddin Irak (.688/1493), Abdulkerim el-Cil (.805/1402), Kemaleddin Ka!an ( .730/1330), #ebster (. 720/1320), Abdullah Bosnav (. 1054/1644) ve benzerleridir.13 Tasavvuf, bir varlk birli$i (vahdet-i vcud) felsefesi ile sonulanan geli!imini srdrrken, ikinci bir tasavvuf anlay! daha geli!ti. "lk anlay!a yneltilen !iddetli ele!tirilerin de hz verdi$i bu ikinci anlay!, "slam kurallarna ters d!meyecek bir do$rultu izlemeyi amalam!t. Bu anlay!, ya ilk anlay! tarafndan geli!tirilen kuram kar!t bir kuramla dengeleme (fena kar!snda beka gibi), ya da geli!tirilen kuram "slam kurallar asndan yeniden yorumlama yolunu tutmu!tur. Birincinin tmyle reddetmesine kar!lk akl ve d!nceye olabildi$ince nem verilmi!tir. Varlk birli$i $retisinin kar!sna grlenlerin birli$i (vahdet-i !uhud) $retisini karm!lardr. Tasavvufun bu anlay! iinde yer alan ve geli!mesine katkda bulunan ba!lca mutasavvflar da !unlard: Cneyd Ba$dad (. 297/909), Haris
12 13

www.sevde.de/islam_Ans/islam_ans.htm www.sevde.de/islam_Ans/islam_ans.htm

19

Muhasib (. 243/857), Serrac (. 378/988), Ebu Talib Mekk (. 386/996), Kelabaz (. 380/990), Ku!eyr (. 465/1072), Hucvir (. 470/1077), Gazal (. 505/1111), "mam Rabban (. 1034/1625). ("bid) Kuramsal adan geli!imini tamamlayan ve iki farkl do$rultuda sistemle!en tasavvuf, 9. yzyln ikinci yarsndan ba!layarak kurumla!ma, rgtlenme srecine girdi demi!tik. #imdi ise tasavvufun kural ve yntemlerini kimi farkllklarla yeniden belirleyen mutasavvflar, genellikle kendi adlaryla anlan tarikatlar kurdular14. Tasavvufun daha etkili olmasn, halk arasnda daha hzl bir biimde yaylmasn sa$layan tarikatlar, varlklarn tm "slam dnyasnda gnmze kadar srdrdler. Bu tarikatlar ve kurucu statlar (pir), genellikle, kendi isimleri ile anlan yollarda, Allah ile kul arasndaki mesafenin katedilmesinde mritlerini ir!ad eden ki!iler olagelmi!lerdir. Mridlerle !eyhleri arasndaki bu ba$, giderek !ekilsel kurallara ba$lanmaya ba!lanm!t. Bununla birlikte $retim yntemleri, mistik egzersizler ve ya!ama kurallar ile ilgili farkllklar da belirmeye ba!laynca, amac hakikat olan birok yol ortaya kt. Zamanla, bu yollar kendi ierisinde, ya zikir usllerinde yaptklar farkllklarla ya da ba!ka nedenlerle kollara ayrldlar. Onlar birbirlerinden ayran zellik, o$unlukla doktrinel ($retisel) bir ayrmdan ok, kendi zgn ritelleri yani zikirleri ile oldu (Arberry 2004:85). Tarikatlar, ayrca, hiyerar!ik bir yaplanmaya sahip organizasyonlar olarak da tarih sahnesinde belirmeye ba!lad. Tasavvufun kurumla!m! biimi olarak tanmlanabilecek tarikatlar, dergah ynetimlerini stlenen !eyh ya da halifelerden, i hizmetleri srdren mritlerden ve bu mistik yaplarn en geni! apl tabann olu!turan muhiplerden olu!maktaydlar. Hiyera!ik olan bu yaplanma piramidinin ba!nda, silsilesi Hz. Muhammede ba$lanan tarikat piri bulunmaktayd. Tarikatlar iin en nemli kavramlardan biri olan silsile !eyhlerin iktidarlarn me!rula!tran birer diploma niteli$inde alglanm!tr. Silsile, "slam dininin peygamberine ula!an ve

14

Abdulkadir Geylan (. 561/1165, Kadiriye), Ahmet Rfa (. 578/1182, Rfaiye), Necmeddin Kbra (. 618/1221, Kbreviye), Shreverd (. 632/1235, Shreverdiye), Ebu'l-Hasan e!-#azil (. 632/1273, #aziliye), Mevlana Celaleddin Rum (. 672/1273, Mevleviye), Eb Abdullah Siracddn mer b. e! #eyh Ekmelddn el Geyln el Lahc Halveti (.775/1397,Halvetiye), Bahaeddin Nak!ibend (. 791/1388, Nak!ibendiye), Hac Bayram Veli (. 833/1429, Bayramiye) Bkz. www.sevde.de/islam_Ans/islam_ans.htm

20

Allahda son bulan bir ruhani hat olarak o tarikatn !eyhine ba$lanr ki, bu da onun kutsi pozisyonunu peki!tirmektedir (Atay 1996:66). Yukarda da dile getirdi$imiz gibi, bu hiyerar!ik yaplanma manevi olarak en stte Allaha ve peygambere ba$lanmasna ra$men, o tarikatn ya!ayan !eyhi, o kutsal ba$ srdren ve manevi otoriteyi temsil eden konumu nedeniyle ok nemli bir pozisyona sahiptir. Mritleriyle zel bir ili!ki kurar, ve onlarn seyr-i sluk15larna tecrbelerinden faydalanarak e!lik eder, yol gsterir. Tarikatlarn ilk kurallarndan biri, !eyhlerine mutlak bir teslimiyet istemektedir.16 Aksi halde, sorgular, sualler, ele!tiriler bu yolculukta !eytann i!e kar!masna neden olacaktr. Ba!taki bu ko!ulsuz teslimiyet, manevi otoritenin kabul, her tarikatn kendine zg menkbeleri, hem !eyhin hem de o tarikatn lm! !eyhlerinin byk bir sayg grmesini sa$lar. Seilmi! ki!i imaj, onun huzurundayken ayn zamanda Allahn ve peygamberin de huzurunda oldu$unun ki!iye srekli hatrlatlmas, mritler iin mthi! bir maneviyat kayna$dr. Tarikatlara, birer sosyal organizasyon olarak bakt$mzda, onlarn Mslman halklarn ya!amnda toplumsal ve ekonomik adan nemli bir yeri oldu$u da grlecektir. Kuvvetli dayan!ma fikri, ki!inin her m!kln mr!idine dan!mas ve dolaysyla karar alma a$rl$ndan kurtulmas, ihvanla skntsn payla!abilmesi gibi zellikler, tarikatlar bir anlamda rehabilitasyon merkezlerine dn!trm!tr. #efkatin sembolne dn!m! !eyhler, Gngrn vurgulad$ gibi mftler fetva verse de, sen yine kalbine dan! prensibinin temsilcisi (Gngr 1996:94) olarak grlm!lerdir. Tarikatlar, birer s$nak olarak grlmelerinin yan sra tarihin baz alkantl dnemlerinde devlet otoritesine kar! muhalefetin, etraflarnda kmelendikleri merkezler de olmu!lardr. Kitleler, !eyhlerin liderli$inde bir araya gelerek yeni bir isyan biiminin temsilcileri olmu!lardr. Ksacas, tarikatlar, iinde bydkleri cemiyetin sosyal !artlarna gre kimi zaman bir s$nak, kimi zamansa devlet otoritesine direni!in sembol olmu!lardr. ("bid.)
15

Szck anlamlar gitmek, yrmek olan seyr ve sluk szckleri, tasavvufi bir stlah olarak, mridin dervi!li$ e ba!lay!ndan, tasavvufi yolculu$unu tamamlad$ noktaya kadar olan kalbi yolculu$un addr. Bkz. Kara 2003:164 16 Cerrahili$in eski Postni!inlerinden olan Muzaffer zak kitabnda (1973:58) dervi!lerin sfat ve vazifelerini sralarken, 20 ve 21. maddelerde !yle demektedir: A!k, mr!idinin emirlerini seve seve ve canna minnet bilerek yerine getirmelidir. Ve A!k, mr!idini imtihana yeltenmekten dahi !iddetle kanmaldr.

21

Tarikatlarn bu farkl konumlar, zellikle 19. yzyln ikinci yarsndan sonra olumsuz ynde de$i!imlere u$ramas, ku!kusuz sosyal hayatn de$i!imiyle de yakndan ilgilidir. Bu durumu, Trkiye asndan de$erlendirecek olursak, Osmanlnn tarih sahnesinden izlerinin silinmeye yakla!mas, batya yakn yeniliki sultanlarn tarikatlara kar! tutumu ve nihayetinde Cumhuriyetin ilan bu kurumlarn esas manadaki varolu! mantklarndan onlar epeyce uzakla!trm!tr. Az sonra de$inece$imiz siyasi birtakm de$i!imlerin sonucu sosyal ya!antmza sessiz sedasz geri dnen tarikatlar yeni a$n !artlarna kimi zaman uyarak kimi zaman da eskiyi ya!atma adna birer nostalji s$na$na dn!erek varlklarn hissettirmektedirler. 1.2. Halveti-Cerrahi Tarikat 1.2.1. Ana Akm: Halvetilik Gler ve Byk Dn"m Hal seferleri srerken ve Kuds Krall$ henz ya!arken "slam co$rafyasnn ana hatlarn olu!turan Ortado$u, do$udan da byk bir saldryla kar! kar!ya kald. Bu, Cengiz Hann, Mo$ol devletinin saldrsyd ve Mo$ollar, "pek Yolunun iki ucunu yava! yava! kontrol altna almaya ba!lam!, ksa zamanda btn Orta ve n Asyay tek ynetim altnda birle!tirebilmi!lerdi. Mo$ol aknlar sayesinde sistematik olarak yrmekte olan Orta Asyadan n Asyaya do$ru gerekle!en bu g hareketi byk Mo$ol egemenli$i dneminde de tmyle denetimsiz bir akn halini ald ve Anadoluda bylece Orta Asyann farkl kltrel blgelerinde geli!mi! olan bu yeni kltr karma!asnn etkisi altna girmi! oldu. Bu yeni kltr karma!as ile birlikte Orta Asyann inan akmlar, "slam kltryle "ran ve Anadolu co$rafyas zerinde ortak bir sentez yaratma abas yakalayabildi. Daha nce aktard$mz gibi Eski Hint-"ran dinleriyle ve Yunan felsefesinin dolayl etkisiyle "slamn iinde batnilik, zelinde tasavvufun da etkisiyle ekonomik de$i!im ve zorluklarla alkalanmakta olan Anadolu ve "ran topraklarnda mkemmel bir zemin bulmu!tu. Orta Asyann, zanaat ve ticarete dayal kentlerinin halk Anadoluya yerle!ince, bir yandan Hallar bir yandan Bizans tarafndan kstrlmakta olan ve "lhanllarn da acmasz boyunduru$u altnda ezilen Anadoluda yzlerce kasabada zengin bir el

22

sanatlar uygarl$ yaratlabilmi!, yzlerce medresede temeli kent kltrne dayal zengin bir kltr de geli!meye ba!lam!tr. Ancak siyasal zayflk ve ekonomik olanakszlklar inan bakmndan keskin at!malara da yol amaktadr. "slamn ulema tarafndan saptanm! kitabi yorumu, Uzak Do$u kltrlerinden de esinlenmi! olan bu kitleye yeterli gelmemi!ti. Bu sebeple blgenin zengin gemi! kltrnden de esinlenen onlarca "slam st kimlikli denebilecek inan akm (tarikat) do$mu!tu ki bu akmlar da "slamn yorumlan! ynnde de$i!ik metodlar sunmaktaydlar. Genel olarak bu yeni inan etkinlikleri Yksek "slama kyasla bir lde iptidai ve eski dini tasavvurlardan dev!irilen a!a$ bir Halk Dinini de temsil ediyorlard. nk daha nce de aktard$mz !ekliyle Snni yorum, mevcut rasyonalitesi ve akademik prestijiyle Anadolunun yeni sakinlerinin inan duygularna ok az !ey sunabiliyordu. Pratik adan ulemaya kar!lk mnzevi bir dervi!, bu g temelli halk kitlelerine, onlar tarafndan olduka iyi bilinen inan motiflerini rahata sergileyebilmekteydi. Bylelikle de Orta Asya ve Anadolu kltrleriyle bezenmi! ve inanca getirmi! olduklar alternatif yorumlaryla bu inan etkinlikleri, sosyolojik adan ifade edilirse te!kilatlanm! bir "slam alt dinini, yine "slamn kemikle!mi! resmi kurumsall$na kar! tesis etmeyi ba!arm!lard (Kissling 1985:131). Tarihsel zne olarak incelemeye ald$mz Halveti Tarikat da, yukarda aktard$mz !ekliyle inancn bu yndeki bir kltrel atmosferinde hayat bulmu! ve geli!ebilmi!ti. 1.2.2 Tarikatn Kurulu"u ve e"itlenmesi Tarihi kaytlar ve Halveti tarikatnn e!itli kollarnca olu!turulmu! silsile ba$lantlar, bizi tarikatn kurucu ki!isi olarak hep ayn isme gtrmektedir. Bu isim de mer el Halvetidir (.800/1397-98). Hazar denizinin gneybatsnda bulunan Geylan blgesindeki Lahicanda do$du$u ve babasnn adnn da Ekmelddin oldu$u tarihi kaytlarca do$rulanm!tr (TDV "slam Ansiklopedisi C.XV:393-394). mer el Halveti, "brahim Zahid-i Geylaninin halifesi olarak Harizmde ir!ad faaliyetinde bulunan amcas Ahi Muhammed Halvetiye intisap etmi!, onun lmnden sonra da ir!ad makamna gemi!tir. mer el Halveti daha sonra Karakoyunlu hakimiyetinde

23

bulunan Tebrize geerek ir!ad faaliyetini burada srdrm!tr. Silsile ba$lants Ahi Muhammed vastasyla "brahim Zahid-i Geylaniye nispet edilmi!, fakat kurumla!m! bir tarikat halini almayan Zahidiyye silsilesiyle birle!tirilmeye al!lm! ancak ba$msz bir tarikat piri (kurucusu) olarak kaytlara geirilmi!tir. ("bid) Halvetiyye tarikatinin kurucusu #eyh Ebu Abdillah Siracuddin mer b. es-seyh Ekmelddin el Gilani el-Lahci el-Halveti, rivayete gre halvet karmaya a!r d!knl$ nedeniyle kurdu$u tarikata bu isim verilmi!tir. Hayatnn uzun bir dnemini ii bo! bir nar a$acnn kovu$unda halvetle17 me!gul olarak geirmi!tir. "nziva dneminde etrafnda bir hayran kitlesi olup olmad$ bilinmemekle beraber mnzevi ya!amnn halk zerinde olduka etkisi oldu$u sylenebilir. Zaten ilerleyen dnemlerde de grlece$i gibi Halvetilerin toplum hayatna girmek istemeyen tavrlar mer el Halvetinin tarihsel ki!ili$inin bu mitsel $eleri ile daha da iyi anla!labilmektedir (Kissling 1993:31). mer el Halvetinin 1349 ylnda Heratta lmnn ardndan tarikatn silsilesi Ahi Mirem (.812/1425), Hac "zzeddin (.828/1425), Saddretin-i Hiyavi (.860/1455) !eklinde devam ederek tarikatn ikinci piri, bir bakma tarikatn gerek kurucusu olan Pir-i Sani (ikinci Pir) Seyyid Yahya-y #irvaniye ula!m!tr (TDV "slam Ansiklopedisi XV:394). Yahya #irvani, #irvann merkezi olan #emahide dnyaya gelmi!tir ve kaytlara gre soyu "mam Musa Kazma dayanr. Kk ya!larda ba!lad$ tahsiline nceleri do$du$u yerde devam eder, aradan geen zaman zarfnda Tebrize yerle!ir. "slami bilgilere dayanan yksek tahsilini Tebrizde tamamlayarak Tebrizdeki byk medresede mderrislik yapm!tr (Eraydn 2004:389). Yahya #irvani, karizmatik ki!ili$inin getirilerini Tebrizde btn olanaklar ile sergilerken, dnemin Sufi stadlar ile olan ili!kilerini de sk tutmu!tur. Halk tarafndan byk sayg ve hayranlkla dersleri izlenen #irvani, byk bir olaslkla dnemin siyasi ve dini otoriteleri ile girdi$i tart!malardan etkilenmi! olacak ki
17

Kelime anlam, Bir kimse ile yalnz kalmak tenhaya ekilmek, yalnzlk olan, halvetin tasavvuftaki kar!l$ Hibir kimsenin ve dnya malnn bulunmad$ bir yerde, ruhun Allahla konu!mas dr. Nefs terbiyesinde ve Allaha ula!ma yolunda bir vasta olarak grlen halvet, baz sufilerce belirli prensiplere ba$lanarak halvet karma adyla tarikatlarn uslleri arasnda yerini alm!tr. Trer 2005:78

24

Tebrizde bulunan Sadreddin Hiyaviye intisap etmi! ve ondan feyz alm!tr. Ksa zaman iinde #eyh Sadreddin Hiyaviden hilafet alm!, nce Semahiye oradan da lmne kadar kalaca$ Bakye yerle!mi!tir ("bid). Yahya #irvaninin Halveti tarkatnda ikinci pir olarak kabul edilmesinin en nemli belirtilerinden bir tanesi de yazm! oldu$u Vird-s Settar dr. "stisnasz hla daha btn Halveti !ubelerince okunan bu eser tm Halveti tarikatnca benimsenmi! usullerin temel zetini temsil etmektedir. Yahya #irvaninin Bakde uzun yllar ir!ad faaliyeti sonucu tarikat, Azerbeycanda sistemle!ip, geli!mi!tir. Buradan Anadoluya, Anadoludan Balkanlara, Suriye, Msr- Kuzey Afrikaya ve Gney Asyaya kadar yaylm!tr. Halvetiyenin Anadoluya Sadreddin Hiyavinin halifelerinden olan Amasyal Pir "lyas tarafndan getirildi$i de yine tarihi kaytlar tarafndan da do$rulanm!tr (Bkz. TDV "slam Ansiklopedisi C.XV; Kissling 1993:34). Yahya #irvaninin en nemli halifelerinden Dede mer Ru!eni, Ru!eninin a$abeyi Alaeddin Ali el Halveti, Pir #krllah Ensari, Habib Karamani, Muhammed Bahaeddin Erzincani ve Ziyaeddin Yusuf #irvani tarafndan Anadolu topraklarnda Halvetiye iyice yaylm!tr. Cemaleddin "shak Karamani vastasyla da Halvetiye, "mparatorluk "stanbulunda rahata yaylma imkan bulabilmi!tir. ("bid) Ayrca Halvetiye tarikat Ru!eniyye (kurucusu Dede mer Ru!eni, .892/1487), Cemaliyye (kurucusu Cemal-i Halveti, .899/1494), Ahmediyye (kurucusu Yi$itba! Ahmed #emseddin, .910/1504) ve #emsiyye (kurucusu #emseddin Sivasi, .1006/1597) !eklinde drt ana kola ayrlm!, bu kollardan e!itli !ubeler meydana gelmi!tir. ("bid) 1.2.3. Osmanl Dnemi Tasavvuf Hareketlerinin Siyasi Yn ve Halveti Tarikat Osmanl "mparatorlu$unun Klasik Dnemi olarak adlandrlan 1300-1600 arasnda18 Anadolunun e!itli illerinden gelen tasavvuf ehli, idareci ve ilmiye
18

Anadolu Seluklu Devletinin fetih politikalarnn bir sonucu olarak Bizansn mevcut siyasi co$rafyasnn evresine yerle!tirilmi! olan Osmano$ullar Beyli$i; siyasi, ekonomik ve kltrel alanda Anadolu co$rafyasna da$ lm! di$ er trde! beyliklerin tesinde bir takm atlmlar gerekle!tirerek, Bizansn reel politik stratejisine potansiyel olarak kalc hasarlar vermekteydi ve

25

mensuplar, bu kk devleti$in yaylm alan iinde kalan topraklara yerle!erek sosyo-kltrel hayat asndan nemli birtakm faaliyetlere ba!lam!lard. zellikle Sufi inanc benimsemi! dervi!ler ordu ile fetihlere katlyor, ele geirilen bo! ve tenha yerlere yerle!erek ziraat ve hayvanclkla u$ra!yorlard. Gazi nvan alan bu muharip dervi!lere siyasi otorite tarafndan bu topraklar vakf ediliyordu. nk yerle!tikleri yerleri ziraat edip ba$ bahe haline getiriyorlar, gayet iyi cins meyva a$alar yeti!tiriyor, araziyi sulamak iin kuyular ayorlar ve muhtelif yerlere de$irmenler kuruyorlard (ngren 1999:10). Aktard$mz !ekliyle yeri geldi$inde fetih hareketine katlan bu dervi!ler, yneticilere sadece dini hayatla me!gul olmadklarn kantlam!lard ve ihtiya halinde devlete olan hizmetlerinden tr hem halkn hem de yneticilerin gven ve takdirini kazanm!lard. Ynetimlerine braklan topraklarda maddi olanaklar hibir suretle ki!isel karlar iin kullanmamalar da ayrca yneticileri hayrete d!rmekteydi. Bu cihetle olacaktr ki kurulu! dneminin birok padi!ah onlar zel akl hocalar hatta mr!idleri kabul etmi!lerdi. Sufilerle devlet otoritesinin organik ili!kilerine dair en gzel kant ise saltanat hakknn me!ruiyetini sa$layan kl ku!anma merasimiydi. Bir ok padi!aha bu trenlerde !eyhlislamn yerine nde gelen tarikat !eyhleri kl ku!atm!tr ("bid). Osmanl devletinin "stanbulu feth edip "mparatorlu$a dn!t$ yllarda da kurulu!ta eme$i geen bu dervi!ler devlet himayesinde kalm!lar, "mparatorlu$un imarnda ellerinden gelen gayreti gstermi!lerdi. Bu sebeple zellikle Osmanl sultanlar yaptrdklar pek ok hangah19 ile bu i!e yarar sufileri ihya etmi!lerdir. II. Murad Edirnede bir mevlevihane yaptrm!, ilerleyen dnemlerde burada kurulan Mevlevi dergah sayesinde Mevlevilik Balkanlara yaylabilmi!ti, Fatih Sultan Mehmet pek ok !eyhe berat verip onlar vergilerden muaf etmi!, Zeyniye tarikatndan #eyh Vefa ve dervi!leri iin bir tekke ve hamam yaptrm! ayrca "stanbulun fethi srasnda Fatihin nemli yardmlarn grd$ Halveti !eyhi ve

1326 ylnda Bursann fethi ile gerekle!en ilk somut zaferle Osmano$ullar Beyli$ i, stratejik adan Konstantinapolise sk!m! Bizansa kar!, ksmen siyasi ksmen de iktisadi yaptrmlar uygulayabilmi!ti. Osmano$ullarnn Bizansla girdi$ i bu mcadeleci fetih hareketlerinden de blgesinde kuvvetli bir devletik do$mu!tu.
19

Farsa tekke anlamna gelen bu kelime, bildi$imiz anlamdaki tekkelerin by$ne verilen addr. Cebecio$lu 2004:252

26

hocas olan Ak!emseddin adna ba!kentte cami ve tekke yaptrmak istemesi nemli rnekler arasndadr (ngren 1999:12). te yandan "stanbulun ba!kent olmas ile "mparatorluk karekterine brnen Devlet-i Aliyye, topraklarn Anadolunun d!na zellikle Balkanlara do$ru olan bir fetih politikasyla hzla geni!letmeye do$ru evrilmi!; getiri olarak kozmopolit bir kltrel birikim elde edilmi! ve merkezi g, yayld$ her yerde kendini gl bir !ekilde hissetirmeye ba!lam!tr. Dinsel hayat iinde de nceleri ok sesli yapsyla kendini gsteren inan motifleri "mparatorluk srecinin ivmelenmesi ile Snni bir tavra do$ru kaymaya ba!lam!t. Bu ok do$al bir sebep olmu!tu. nk "slam dnyasnn iinde ba!at rol oynayan Osmanl en yaygn mezhep olan Snnili$in inan prati$i ile mevcut konumunu daha da glendirmek niyetindeydi. Bu merkezile!me sonucunda tasavvufi hayatta da bir takm blmlenmeler gerekle!ti. Devlet himayesi altndaki Snni tarikatlar, krsalda ya!ayan Snni olmayan tarikatlara nazaran daha ok kayrlr oldu. Kurulu! dneminde Anadolunun "slamla!trlmas ynnde ok yo$un faaliyetleri olan Trkmen kkenli Alevi kitle ve onlarla zde!le!tirilmeye al!lan Bekta!ilik, ellerinden alnan mlkleri ve zorla snnile!tirilme politikalarna direnerek isyan bayraklarn atlar. Devletin !iddetli bir !ekilde bu isyanlar bastrma yntemleri etkili oldu. Merkezi g, krsal kontrol altna alm!, bunu yaparken de Snni tarikatlar kullanm!t. "!te bu noktadan sonra Snni tarikatlarla Osmanl iktidar arasnda bir kar birli$i olu!maya ba!lad. Snni tarikatlar bu dnemden itibaren giderek daha da ehlile!tiler. Devletle srdrlen yakn ili!ki iinde ba!langta snrl da olsa var olan halk yanlar trplendi. "stisna da olsa bu gidi!ata direnen baz Snni tarikatlar ise bask ve zor yoluyla ya yok edilirdi ya da boyun e$dirildi. Tpk 15. yzyl sonlar ile 16. yzyl ba!larnda Halvetili$in bir kolu olan Gl!enilik'in ba!na gelenler gibi. Bask ve zor kar!snda "hizaya" sokulan tarikatlar ise, halk yanlar trplendikten sonra kullanlma srecine dahil edildiler.20 Halveti tarikat da yukarda aktard$mz gibi snnile!tirme politikalarndan nasibini alm!tr. nceleri halkn sosyal ya!am ve kltr ile i ie grnen Halvetiler, tarikatn kurulu!undan itibaren sergiledikleri ksmen snni olmayan inan dinamiklerini -ki bunlar zikir ve sema gibi ayinsel niteliklik ta!yan etkinliklerdir20

http://www.kurtulus-online.com/www/kurtulus200004/078.html

27

egemenlere yakn olabilmek maksadyla snni bir klfa uydurmay ba!arm!lar, dergahlarn zellikle "mparatorlu$un ba!kentinde kmelendirmi!lerdir. Bylelikle ba!kentin siyasi arenasndaki taht eki!melerinde ve !ehzadelerin yeti!tirilmesi husunda ayrcalkl yerlerini de sa$lama almay ba!arabilmi!lerdir. H.J. Kisslingin Halveti tarikat zerine yapt$ ayrntl tarihsel al!mada Halveti tarikatnn nde gelen !eyhlerinin Osmanl siyasetinde arka planda kalarak nasl bir ynledirme (maniplasyon) yaptklarn ok net grebilmekteyiz. Ad geen ynlendirmelerin cereyan etti$i dnemin en nemlilerinden biri Osmanl tarihine Cem Sultan Olay olarak gemi!tir ve Kisslingin aktard$ !ekliyle olaylar ksaca !u !ekilde gerekle!ir: Fatih Sultan Mehmetin !ehzadelerinden byk o$lu II.Bayezidin Amasyadaki valili$i srasnda dnemin nde gelen Halveti !eyhi olan elebi Efendi ile ocuklu$undan itibaren olgunla!m! yakn bir dostlu$u vardr. #ehzade, #eyh elebi Efendinin nezaretinde e$itimini tamamlam!, Babas Fatih Sultan Mehmet dneminde ba!lam! olan iktidar iin karde! katli vaciptir paranoyasndan yine elebi Efendinin telkinleriyle bir nebze de olsa kurtulabilmi!tir. Amasyadaki saraynda, bulank saray oyunlarndan, dalkavukluk ve jurnalcilikten bkm! olmal ki, gvenilir bir dost olarak grd$ #eyh elebi Efendi ile yapt$ insan- kamil sohbetlerde kendi ki!isel zgvenini son derece sa$lamla!trm!tr. Bu arada ba!kentte babas II. Mehmetin, son zamanlarda halk arasnda dola!an ve Fatihin hi de ho!una gitmeyen vaazlar ile tannan Halveti !eyhi Alaadin Ali el Halveti ile ba! derttedir. Halk arasnda naho! d!nceler yarataca$ndan ku!kulanan Fatih, derhal !eyhin lkeden srlmesini emretmi!tir. #eyh, srgn olarak gitti$i Karaman lkesinde, Fatihin o dnem iinde ba! d!man olarak grd$ Uzun Hasann yanna yerle!mi!tir. Kissling, bu srgnlk halinin znde Uzun Hasan ile Fatih arasndaki tezatlardan faydalanmak isteyen #eyhin siyasal anlamda bir takm garantiler elde etmek istedi$ini belirtmektedir (Kissling 1994:29). Bu srgn yolculu$u srasnda #eyhin yannda karde!i de vardr ve karde!i de mteakip yllarda Halveti tarikatnn drt byk kollarndan biri olacak olan Ru!enili$i kuracaktr (Serin 1984:86). Fatihin Halveti temsilcilerine dair son zamanlarda geli!tirdi$i rededici zihniyet Osmanl topraklarnda gergin bir hava yaratr. Bu gerginlik de !ehzade II. Beyazdn

28

i!ine yaramaktadr. Babasna ve karde!ine kar! rekabetinde Halvetiyeye yakn olanlarn sempatisini kazanmay amalamaktadr. Bu gven ve sempatiyi de yakn dostu olan #eyh elebi Efendi sayesinde gerekle!tirebilmi!tir. Fatihin, o$lu II. Bayezidin, Halvetilerle olan bu dirsek temas onu olduka hiddetlendirmi!tir. Zaten miza gere$i taht di$er o$lu olan Cem Sultana brakmak gibi bir niyeti vardr ve Ali Alaadin el Halvetinin Uzun Hasann yannda yrtt$ Osmanl aleyhtar propogandalar Fatihi ok kzdrm!tr. "!i ksa yoldan zmek iin Veziri Karamani Mehmet Pa!aya Bayezidin ldrlmesi ynnde emir verir. II. Bayezid, nefret etti$i jurnalcilikten hayati nemde bir bilgi edinmi!tir ve bu tehdid dolu haberle yakn dostu olan #eyh elebi Efendiden yardm istemi!tir. Yine Kisslingten aktard$mz kadaryla Fatihin bu tehditkar davran! karde!ler arasndaki taht mcadelesini hzlandrm! ayn zamanda Halvetiye Tarikatnn Osmanl "mparatorlu$undaki yeralt siyasetinin karanl$na da ilk giri!ini tescillemi!tir (Kissling 1994:30). #ehzade Bayezid, endi!eli bir !ekilde #eyh elebi Efendiden yardm isterken, hayatna kastedilmi! d!ncelerin temelinde babasnn aksine Vezir-i Azam Karamani Mehmet Pa!ay grmektedir ve onun lmn istemektedir. nceleri bu i!e kar!mak istemeyen #eyh elebi Efendi, Vezirin Halveti arazilerini istimlak etmek istemesi istihbaratn alr ve dnemin menkbelere dayal tarihsel kaytlarna gre vezire kar! bir d!manlk geli!tirir. Bu arada Fatihde bo! durmamaktadr. O da daha nce ismini zikretti$imiz Zeyniye #eyhi #eyh Vefaya hazrlatt$ 100x100 cm ebadndaki muskayla hem kendini hem de taht deveredece$i o$lu Cem Sultan korumaya alm!tr. Fakat muskann hazrlanmasndan 20 gn sonra yani 03.05.1481 tarihinde Fatih Sultan Mehmet Rodoslulara giri!ece$i bir sefere ba!lamak zere gitti$i Gebzede esrarl bir !ekilde lr.21 Sultann lmyle cesedini "stanbula gtren Vezir Karamani Mehmet Pa!a, bu zamansz lm bir sre sakl tutmak ister. Fatihle birlikte #ehzade Cemi tahtn varisi grmek isteyen vezir, Bayezidin arkasndaki byk Halveti deste$inden rkm! olmal ki Sultann lmn nce Bayezide arkasndan Ceme bildirmek iin habercileri yola karr. Taht iin giri!ilen bu yar!ta kaderi belirleyecek olan habercilerin hzdr. O sralarda

21

Kissling bu esrarl lmn arkasnda #ehzade II. Bayezidin ve yanda!larnn oldu$unu d!nmektedir (Kissling 1994:31).

29

Konyada taht iin mcadelesini srdren Cem Sultana ise haber ula!amam!tr. Sonuta taca do$ru yaplan bu yar! Bayezid kazanm!, Osmanl Sultan olarak "stanbula yerle!mi!tir. Cem Sultann tasfiyesinden sonra Bayezidin iktidarn sa$lamla!trmak iin giri!ti$i temizlik harekatnn hemen ardndan Halvetiler iin yeni bir dnem ba!lam!tr. Sultan II. Bayezid Halvetilere zellikle #eyh elebi Efendiye olan gnl borcunu demek iin "stanbulda onlar adna bir merkez dergah yaptrma faaliyetine ba!lar. Bu grev iinde en gvendi$i adam olan Koca Mustafa Pa!ay22 grevlendirir. Dergah binasnn yeri olarak Trkler tarafndan Kzlar Manastr olarak adlandrlan, "stanbulun fethinden nce ise Bizansta Rahibe Manastr olarak kullanlan mesken seilmi!tir. Bu arada #eyh elebi Efendi bir ka yl daha Amasyada kalm!, Sultan II.Bayezidin byk o$lu olan Ahmedin e$itim i!leri ile me!gul olmu!tur. #eyh Efendi mahietiyle birlikte "stanbula gelece$i zamanda bu grevi yine bir Halveti #eyhi olan Serho! Bali Efendi stlenmi!tir. #eyh elebi Efendinin "stanbulda kar!lanmas btn ltlerin zerinde fevkalade olmu!tu. Taht kalyonu, zevat skdardan Avrupa yakasna geirmi!ti ve kar!lama komitesinin iinde dnemin byk ulema temsilcilerinin yannda Zeyniye !eyhi #eyh Vefada bulunmaktayd. Halvetiyenin temsilcilerinin bu dnemle birlikte byk prestij sahibi olaca$n, imparatorluktaki herkesten daha ok en iyi o kavram! ve yelkenlerini Halveti rzgarnn esti$i yne evirmeyi bilmi!ti. Koca Mustafa Pa!adaki dergah binas, 6 yl iinde zengin bir mimari restorasyon faaliyeti ile Halvetiyenin tam bir karargahna dn!m!, bir ok sufi ve devletin ileri gelen memurlar II. Bayezid dneminde bu mekanlarda ir!ad edilmi!tir. Sultann himayesi altnda tam faaliyet halinde al!an dergahn bir numaral konu$u nceden de hep oldu$u gibi II.Bayezidtir. Dergaha srekli te!rifinden kaynakl olarak dervi!ler ona Veli nvann yak!trm!lardr. Halk indinde de dergahn !hreti yle bym!tr ki Hzr, birgn "stanbula gelse Ayasofyann yannda Koca Mustafa Pa!adaki Halveti dergahnda kalr diyeceklerdir. Halvetiyenin bu grkemli zamanlarnda !an Balkanlara kadar

22

Koca Mustafa Pa!a, Bayezid sultan olmadan nce #eyh elebi Efendi ile arasndaki irtibat sa$layan bir tr posta memurudur. #eyh elebi Efendiye hayranl$ ile bilinmektedir (Kissling 1994:33).

30

yaylm!, bunu gerekle!tiren ki!i de tarikata tam bir gnl ba$ ile ba$l olan Koca Mustafa Pa!a olmu!tur (Kissling 1994:33). elebi Efendi 9 yl boyunca dergahta postta oturmu!, nihayetinde Mekkeye hacca giderken yolda #am yaknlarndaki Tabut Korusu denen yerde vefat etmi!tir. Hacca gitmek istemesinin nedeni ise yine Kisslinge gre yar resmi niteliktedir. O sralar "stanbulda byk bir deprem ve arkasndan veba salgn ba!lam!, #eyh Efendi de !hretine uygun olarak bu tabiat olaylarn zmek maksadyla Hacca gidip dualar etmek istemi!tir. "stanbula ilk geli!inde oldu$u gibi byk bir trenle yolculu$a u$urlanm!, menkbelere gre skdara geti$inde felaket hemen son bulmu!tur. ("bid.) elebi Efendi, karizmatik ki!ili$i ve politik dengeleri ok iyi bir !ekilde kendi lehine evirebilmesiyle Halvetiye tarikatna, tarihinde hi olmayacak nitelikte bir !hret kazandrm!t. Onun iin kurulan dergah bugn bile yoksul kesimlerin dertlerine deva aradklar bir yer olagelmi! hrka ve asas hala daha Koca Mustafa Pa!ada Merkez Efendi Trbesinde saklanmakta olup, byk tabiat olaylarndan ve felaketlerden etkilenen halka moral vermesi iin zel gnlerde ziyarete almaktadr. Babas Fatih Sultan Mehmet gibi II. Bayezid de esrarl bir lmle vefat etti$inde yerine o$lu Yavuz Sultan Selim gemi!ti. I. Selim imparatorlu$un snrlarn do$uya zellikle Ortado$uya ve Kuzey Afrikaya do$ru geni!letmi!tir. Yavuz Sultan Selim do$u seferlerinde daha ok "rann #ii #ah #ah "smail ile mcadele etmi!, "ran #ahnn Anadoluya gnderdi$i #ii Dailerin aktif propogandalarndan ters ynde etkilenmi! ve stratejik olarak snni bir din politikas izlemi!tir. Osmanl tarihi iinde hacca ilk giden padi!ah o olmu!tu. Hacdan dn!nde de "slam iin ok nemli olan kutsal emanetleri yannda getirerek saraynda zel kasalarda muhafaza ettirmi!ti. Yavuzun ki!ili$inde !ekillenmi! olan kat kuralc Snni anlay!, imparatorlu$un ba!kentinde kmelenmi! olan Halvetileri ksmen olumsuz ynde etkilemi!tir. II. Bayezid dneminin o gne!li gnleri Halvetiye iin artk geride kalm!t. Bunun en gzel kant ise devlet nezdinde onlarn en byk hamilerinden olan Koca Mustafa Pa!ann Yavuz tarafndan kellesinin alnmas olay olmu!tur ki Halvetilere gre bu olay gelecekte onlar sisli ve puslu bir havann bekledi$i ynnde alglanacaktr. elebi Efendinin vefatndan sonra Koca Mustafa Pa!a dergahndaki ir!ad makamna #eyh Smbl Sinan Efendi gemi!tir. Aslen Merzifonlu olan Sinan

31

Efendi, genli$inde ok yetenekli bir ehl-i snnet alimi olarak nam salm!t (Serin 1984:102). Fakat inancndaki kat prensiplerden kendisi de etkilenmi! olmal ki sufili$e meyletmi!tir. elebi Efendi Smbl Sinandaki karizmatik ynleri ke!fetmi! ksa srede icazet verip ir!ad iin onu Msra gndermi!tir. Sinan Efendi Msrda kald$ sre iinde elebi Efendinin vefat haberini alm! derhal "stanbula gelip Koca Mustafa Pa!adaki Halveti dergahnda posta oturmu!tur. "stanbula geldi$i yllarda fkh ve kelm alimleri ile girdi$i hararetli tart!malarsa Yavuzun kula$na kadar gelmi!, Yavuzun ve #eyhlislamn o dnemdeki en byk hasmlarndan biri haline dn!m!tr. Tart!malarn ana oda$ daha ok Halvetilerin ayinlerinde sergiledikleri zikir ve musiki performanslarna yneliktir. "stanbulun byk camilerinde zellikle cuma gnlerinde halkn gz nnde !iddetli tart!malar cereyan etmekte, Sinan Efendi mevcut kelam ve fkf bilgilerini de kullanarak tart!mann taraf olmaktadr. Bunun yan sra di$er Halveti !eyhleri ile birlikte zikir ve semann batni anlam zerine risaleler yazp, halka ate!li sylevler vererek onlar derinden etkilemektedir. Yavuz Sultan Selim artk bu tart!malara, yeni yaptraca$ k!k iin in!aat malzemesini Koca Mustafa Pa!a Dergahndan temin etme te!ebbsnde bulunarak son vermi!tir. #eyh ise ykm iin gelen in!aat i!ilerini ve avu!larn byk bir hiddetle semtten uzakla!trm!tr. "!in ilgin taraf Sultan bu fke kar!snda sesini karamam!, k!kn imar iin gerekli malzemeyi "mrahor Camii ve m!temilatn yktrarak sa$lam!tr (Kissling 1994:28-29). #eyh Sinan Smbl Efendinin fkesi, !eyhlislamn ve di$er ulema kadrolarnn Halvetiyeye kar! oldu$unu d!nd$ art niyetine yneliktir. Halka verdi$i vaazlarda, II. Bayezid ve Koca Mustafa Pa!a zamannda bu ulema zevatnn dergahta Padi!ahla birlikte zikre ve semaya i!tirak ettiklerini, cbbe ve kavuklarn karp tpk bir dervi! gibi vecde geldiklerini sylemektedir. Sonradan neden dervi!lerin bu rf ve adetlerin sorguland$n kamuoyuna beyan edip dinleyicilerini a$rdan a$ra galeyana getirdi$ini $renmek istemektedir. #eyh, ulema zevatnn bu tavrn, Sultann gzne girmek istemeye ba$lam! ve bir insanda daha do$rusu bir din aliminde zuhur edebilecek en byk ktl$n, dalkavukluktan ba!ka bir !ey olmad$n ifade etmi!tir. Bu ate!li sylevler sonucunda ertesi gn 18 din alimi #eyh Sinan Efendinin dergahna gelip ona biat etmi!lerdir (Kissling 1994:28).

32

Yavuz Sultan Selim 1520de ld$nde Osmanl, ktaya yaylm! ve kltrel bakmdan ok sesli bir imparatorluk haline gelmi!ti. Sultan Selim, daha !ehzade iken Halvetiyeye kar! aktan a$a meyletmi!ti ("bid). Manisa valisiyken annesinin telkinleriyle #eyh Sinan Smbl Efendinin Koca Mustafa Pa!a dergahndan getirtilen bir dervi! olan Mslihiddin Merkez Efendi, Sleymann e$itimini stlenmi!ti. Annesi tarafndan vakfedilen tekkede sk sk sufi ayinlerine katlm! ve Merkez Efendinin ki!ili$inden derinden etkilenmi!tir. Mevleviyeye de hayranl$n gizlemeyen Kanuni, Sultan oldu$u yllarn ba!nda Konyadaki Mevlana Celaleddin Ruminin trbesi zerinde bir camii in!a ettirmi!ti. ("bid) #eyh Smbl Sinan Efendi, tarikatn ve Osmanl lkesinin gelece$ini Sleymanda grm!t. Dergahndan bir dervi!i ileride sultan olacak ki!inin e$itimine gndererek bilhassa Halvetiyenin gelece$ini de garanti altna alm! olmaktayd. Sultan Sleyman dneminde ard ardna "stanbulda ve Anadolunun e!itli illerinde Halveti tekkeleri alm!t. Bunu yaptran da padi!aha yakn olan saray evreleri ve zellikle sz geen saray kadnlar oluyordu. lkenin ve Halvetiyenin ihti!am zirveye ta!nm!t. #eyh Sinan Smbl Efendi de ortamn verdi$i rahatlktan olacak kendi adn verdi$i bir Halveti kolu olan Smbliyeyi kurdu ve Koca Mustafa Pa!a Dergahn Smbliye Asitanesine dn!trd. Halvetiyenin, tarihin bu dneminden itibaren e!itli kollara ayrlmas ve onlarca !ubeye sahip olmasnn altnda #eyh elebi Efendi zamanndan beri devlet-i aliyyenin en st kademeleriyle srdrlen yaknlk ve bu yaknlktan edinilmi! esasl imtiyazlarn yatt$ bir gerektir. Tarikat, rahat geni!leme ve kollara ayrlma imkann mrit potansiyelinde bulabilmi!; ba$l olanlara karizmatik !eyhler aracl$ ile imtiyazlardan faydalanma olana$ verilmi! ve bunun halkn zerinde de mthi! pratik bir etkisi olmu!tur. Tarikatn kollara ayrlmasna ve bu blnmelerden do$an e!itlenmenin23 Osmanl siyasetindeki politik dengeler zerindeki sarsc etkisine bir rnek olarak !unu verebiliriz: Yavuz Sultan Selim zamannda Suriyede Halvetiyenin elebi Efendiye kadar uzanan bir kolu kurulur. elebi Efendinin bir $rencisi tarafndan kurulan bu kola veysi ad verilmi!tir ve mevcut mrid potansiyeli dnemin tarihi
23

Halveti tarikatnn ana kollar ve bu kollara ait !ubelerin ayrntl tarihi iin bkz. Serin 1984

33

kaynaklarna gre 70.000e ula!m!tr. veys Efendi ve onun ilk halifesi #eyh Davut el Halveti fazla ne kmazken ikinci halife; Hadi, Mhtedi ve Mehdi kavramlarnn anlam zerinde akademik dzeyde fazlaca durmu!, dervi!lerin seyr-i slukleri ile ilgili fikirlerden olduka politik anlamlar karm!, neticede #eyh efendi kendini Mehdi ilan etmi!tir. Etrafna toplad$ bir takm ki!ilerle #amda hkmet darbesi yapm!, ayrca #am birka gn elinde tutmu!tu. Tahmin edilemez bir durum olarak, Sultan bu konudan hemen haberdar edilmi!, birliklerini Mehdinin zerine gndermi!, yine Mehdinin ihti!amna kanl bir !ekilde son vermi!tir. Halveti tarikat, bu korkun olay ve tehlikeli ocuk imajnndan (Kissling 1994:29) kendisini Osmanlnn din siyaseti zerindeki politik gcn ok iyi kullanarak kurtarm! ve imparatorlu$un ba!ka hibir yerinde bu sarsc ve hassas konuyla ilgili bir !ey gndeme dahi getirilememi!tir (Kissling 1994:30). #eyh elebi Efendinin stratejik ngrsnn tarihsel gerekli$e dn!m! bir hali olarak ba!kenti ve buna ba$l olarak siyasetin iplerini elinde tutmay ba!aran Halveti tarikat, Kanuni Sultan Sleymann uzun saltanat dneminde yukarda aktard$mz marjinal darbeci rne$in d!nda fazladan bir ypranma payna sahip olmam!tr. Koca Mustafa Pa!adaki Smbliye dergahndan titizlikle seilen halifeler Anadolunun e!itli illerine gnderilmi!tir. Belli bir dini/siyasi ama iin gnderilen bu dervi!ler yerle!tikleri blgelerde siyasi mekenanizmalar bir bir ellerine geiriyorlar, mevcut konumlar gere$i Halvetiyenin prestijini daha da artryorlar, darbelere gerek kalmadan ynetimi el altndan ynlendirebiliyorlardr. Ayrca Halvetiyeye mensup birok dervi! ordunun iine szarak ordu !eyhi olmu!, seferlerde askere verdikleri moralle bir ok zafere imzalarn atm!lardr. 1529 ylnda I. Viyana ku!atmas gerekle!irken dnemin byk evliyas diye nitelendirilen ve Halveti-Smbliye kolunun kurucusu Pir #eyh Sinan Smbl Efendi vefat etti. Dergah kompleksinin iindeki bir trbeye defnedildi ve yerine sa$l$nda halifesi olarak gsterilen ve Sultan Sleymann akl hocas olan #eyh Merkez Efendi geti. Merkez Efendi zamannda Halvetiye Tarikat olanca hzyla Balkanlarda hatta Adriyatik kylarnda yaylma ortam buldu ("zeti 2004:159-188). Halvetiyenin Balkanlarda yaylma grevini ise yine Koca Mustafa Pa!a Dergahndan bir !eyh olan Yakup Efendi stlendi. Bu arada Anadolunun krsal kesimlerinde di$er bir Halveti kolu olan #abaniye olduka glenmi!ti. "stanbulda

34

ki Koca Mustafa Pa!a Dergahndan icazeti olan Hayrettin Tokadinin bir $rencisi olarak #eyh #aban Veli, ksa srede kendi adyla anlan !ubeyi Kastamonuda kurdu. Kastamonuda o sralar Nak!ibendiye ve Bayramiyye glyd fakat Halvetiyenin ba!kentten yaylan gcnn tesiriyle #eyh #aban- Veli ksa srede blgesinde kuvvetli bir konuma ula!t.24 #eyh #aban- Veli gelene$i bizzat Kastamonuda Halifeleri Osman Efendi, Kazanc Hayrettin Efendi, Abdlbaki Efendi, Elmac Muhyiddin Efendi ve mer Fuadi Efendi arcl$ ile srdrld. mer Fuadi Efendinin stn gayretleri sonucu Kastamonuda #eyh #aban- Veli trbesi in!a edilmi!tir (Kissling 1994:34). Ba!kentte ise Koca Mustafa Pa!a dergahnn postni!ini Merkez Efendi lm!; yerine, Balkanlarda Halvetiye adna resmen misyonerlik yapm! olan #eyh Yakup Efendi gemi!tir. Yakup Efendi eylem adaml$nn yan sra ulema ile sufiler arasnda devam eden teorik tart!malarda kendini iyice ispatlam!t. Osmanl Sufili$i iin bir ok eser kaleme alarak Halvetiyenin !hretini Hindistana kadar ula!trm!t. Fakat Halveti tarikat gcnn zirvesindeyken Zigetvar Muharebesinde tarikatn en byk hamisi olan Kanuni Sultan Sleyman bir hastalk sonucu vefat etti. #eyh Yakup Efendi yeni sultann imparatorlu$u k!e hazrlayaca$n sezmi!ti. Devletin ve tarikatn, bu yeni sultann, bilinsiz politikalarndan olumsuz ynde etkilenece$ini her frsatta dile getiriyor, fakat devlet nezdinde derdini tarikata ba$l olan kimselere anlatamyordu. 1 Nisan 1572de vefat etti. #eyhi Smbl Sinann yanna defnedildi. ("bid) #eyh Yakup Efendi lmeden nce yerine halife olarak o$lu Yusuf Sinan Efendiyi gstermi!ti. Halveti zikirlerinden olan devran ve sema zerine bir ok eser kaleme alm!, yazdklarn takipilerine titizlikle aktarm!t. Halvetiye tarikatnn bu bulank dnemlerde iten ie k!e ve kazanmlar kaybetmeme hususunda hazrlk planlar devreye giriyordu. Ortam yine ulema ve mutasavvf tart!malar ile gerilmeye ba!lam!t. Ulema, #eyh Sinan Smbl Efendi devrinden kalma intikamn; Yusuf Sinan Efendiyi, mrnn son 6 ylnda Medineye #eyh-l Harem !eklinde atayarak alm!tr. Bu talihsiz tayin zerine Halvetiyenin "stanbuldaki merkezinden yola kan Yusuf Sinan Efendi Medineye var!ndan ksa bir sre sonra 05.04.1581de vefat etti ("bid).

24

Ayrntl bilgi iin bkz. Joachim Kissling Sa'ban Veli und Die Sa'banijje, Leiden : 1952

35

Yusuf Sinan Efendi ardnda #eyh Hasan Efendiyi brakm!t ama yeni postni!inin abalar nafileydi. Osmanlnn toprak kaybetmesiyle birlikte Halvetiye de kan kaybna u$ruyordu ve "mparatorlu$un dini siyasetinde ulemann yan sra Nak!ibendiye, Kadiriye, Bekta!iye, Celvetiye vb. gibi tarikatlar sz sahibi olmaya ba!lam!lard. Tarikat, ivedilikle yeni karargahn Anadoluya zellikle Halvetiyenin di$er bir kolu olan #abaniyenin gl oldu$u blgelere kaydrma niyetindeydi ve byle yapt ("bid). Tarikat eski gcn kazanana kadar tam bir yzyl geecekti ve bunu sa$layacak olan ki!i ise imparatorlu$un ba!kentinde ulema snfndan bir aileye mensup olarak do$mu!, hem teorik hem de pratik dzeyde radikal bir ki!ilik olan dnemin Halveti #eyhi Pir Mehmet Nureddin el Cerrahi el Halveti olacakt. 1.3. Pir Nureddin Cerrahi ve Halvetiyyenin Cerrahiyye #ubesi 16. yyn sonu ve 17. yy. Halvetiyenin, Osmanl tarihinde ya!ad$ en uzun yzyl oldu. Eski ihti!aml gnlerini, Anadolunun derinliklerine yaylm! !ekilde kendi iinde a$r saylabilecek bir devinimle krsalda ya!atarak yadediyordu. Ba!kentte ise tek ba!na kalm! olan Koca Mustafa Pa!a Dergah, metropoldeki di$er Halveti zaviyeleri ve zellikle Balkanlardaki etkinlik alanlar ile nispi dzeyde bir ili!ki srdrrken, Osmanl lkesinin d!nda byk dn!mler sz konusu olmaktayd25 ve Halvetiye de bu dn!mleri Avrupaya yakn olan Balkan Halveti dergahlar ile izleyebiliyordu. 18.yy ba!lar ile birlikte stratejik mahiyette nemli bir takm topraklar, kaybedilme tehkilesiyle kar! kar!yayd. Osmanl yneticileri de bunu engellemenin
25

Co$rafi ke!ifler sonucu elde edilmi! bir kazanm olarak Yeni Dnya, Avrupal toplumlarn kullanmna sunuluyor, zor ve bask yoluyla yerle!ilmi! bu yeni topraklardan Avrupaya oluk oluk altn akyordu. Altn, sermaye birikiminde konsantre bir rol oynad$ndan zellikle deniz a!r imparatorluklarn servetlerinin byk bir blm ktalar aras ticaret filolarna yatrlyor, Eski Dnyann ticaret rotalar bu yeni anlay! yznden terk ediliyordu. Osmanl "mparatorlu$u da Eski Dnyann ticaret yollarnn kesi!ti$i bir noktada "pek ve Baharat Yolunu kontrol ederek zenginlik sa$lam!t ancak de$i!en dengeler yznden gelirlerinde bariz bir d!! gerekle!mi!ti. Ekonomik kaos tehdine girmi! Osmanl lkesinde bu rahatszlklardan en ok etkilenen kurum da ordu olmu!tu ve yeteneksiz sultanlarn ba!arsz seferlerinden dolay toprak kaybedilmeye ba!lanm!t. Toplumum btn kesimleri dnyann ald$ bu yeni !ekil yznden huzursuzdu. Osmanl, Avrupann bu yeniliki modernist atlmlarnn rzgarnn tersine yelkenlerini; klasik itikatna, Lalelerin saraylarn bahesinde rengarenk at$ bir dneme ynlendirmi!ti. Ayrntl bilgi iin bkz. Kennedy 2001:42-103

36

yollarn klasik geleneklere dnmekte bulmu!lard. Dini ya!am tarznn afyonvari etkisi halkn zerinde siyasi bir bask arac olarak tekrar denenmeye ba!lad. Halveti tarikat, topluma empoze ettirilen bu yakla!mlardan ho!nuttu. Ba!kentte hali hazrda bulunan dergahlarn ihya etme faaliyetlerine ba!ladlar. Baz Halveti !eyhleri yeniden "stanbulda varlklarn hissettirdiler. Bunlarn en nemlilerinden biri skdar Toygartepede Selami Ali Efendi Tekkesinin Postni!ini olan #eyh Ali Alaeddin Kstendiliydi. "smindeki Kstendilden de anla!laca$ gibi Bulgaristanda Kstendilde do$mu! ve orada yeti!mi!tir. Daha sonra Lofaya gidip, orada bulunan Halveti-Ramazani !eyhlerinden #eyh Ali Efendiye intisab etmi! ve kendisinden hilafet alm!tr. Bir ara "stanbula gelerek Yedikuledeki Hac Evhad tekkesinde postni!in olmu!, buradan da yine Kstendile Mft tayiniyle geri gitmi!tir. 1692 ylnda ise skdar Toygartepede Selami Ali Efendi Tekkesinin Postni!ini olmu!tur (ztrk 2004:57). Kendisine devletin st makamlar itimat etmekte ve gerekli grld$ zamanlarda da yine kendisinden bir tr dan!malk rica edilmekteydi. Devlet ricalinden zellikle Hac Hseyin Efendi ile dostluklar ilerlemi!ti. Cerrahiye !ubesinin kurucusu olan Nureddin Cerrahi 4 Mays 1678 ylnda "stanbulun Cerrahpa!a semtinde Ya$czade kona$nda dnyaya geldi. Nureddin Cerrahinin babas Seyyid Abdullah Hsameddin A$a, IV. Mehmedin Mirahor- sanili$inden emekli olmu! evresinde sevilen bir ki!iydi. Annesi ise Seyyide Emine Teslime Hatundur. Aile, Osmanl mlk iin canla ba!la al!an mmtaz ve dnemin estetik anlay! ile yeti!mi! olarak nitelendirilen ki!ilerden olu!maktayd. Nureddin Cerrahi nce Cerrahpa!ada sbyan mektebine gnderilmi!, burada hocas Yusuf Efendiden Suls ve Nesih hat sanatlarn $renmi!tir. Zamann me!hur !airi Nabiden de dersler alm!t. Sleymaniye medresesindeki tahsilini de 1696 ylnda tamamlayan Nureddin Cerrahi, Msr-Kahire Ba!kadl$na tayin olmu!tur. Msra gitmek iin aile efradyla vedala!ma ziyaretlerini srdrrken ismini yukarda zikretti$imiz days Hac Hseyin Efendinin skdar Toygartepedeki evine de u$rar. Hava muhalefeti nedeniyle gemisi bir ka gn daha limanda kalan Nureddin Cerrahi, daysnn srar zerine Ali Efendi Tekkesinin Postni!ini olan #eyh Ali Alaeddin Kstendiliyi ziyarete giderler. Bu ziyarette #eyh Ali Alaeddin Kstendiliden ok etkilenen Nureddin Cerrahi, Msr Ba!kadl$n iade ederek, !eyhe intisab eder. 7 sene boyunca #eyh Ali Alaeddin Kstendiliden tasavvufun en

37

ince ayrntlarndan olu!an kapsaml bir ders alr ve bu esnada Halveti geleneklerine uygun olarak Nureddin Cerrahi, Cerrahpa!a Camiinde Halvet karr. Yedinci senenin sonunda yani 1703te icazetini alarak Karagmrkteki Canfeda Hatun Camiinin yanndaki hangaha !eyh olur ("bid). Hangahn al!, Halvetilere eski prestije yeniden kavu!malarn sa$layacaktr. nk bu mekann tahsisi bizzat Sultan III. Ahmet tarafndan olmu!tur. Grd$ bir rya zerine Canfeda Hatun camii yanndaki Bekir Efendi Kona$nn dergah binasna dn!trlmesi emrini vermi!tir. Dergah, 15 Kasm 1703te per!embe gn merasimle alr. Nureddin Cerrahinin mr!idi #eyh Ali Alaeddin Kstendili, ayin gnn pazartesi iin uygun bularak ve gerekli nasihatlarn da vererek resmi bir !ekilde Nureddin Cerrahiyi ir!ad faaliyetine ba!latr ("bid). 18 sene dergahnda ir!ad al!mas yrten Nureddin Cerrahi, ki!ili$indeki teorik radikallikten kaynakl olarak kendi adyla anlan !ubeyi kurar. Yazm! oldu$u Mr!id-i Dervi!an adl eserle kurmu! oldu$u !ubenin adap ve erkann belirler, yine yazm! oldu$u Vird-i Kebirle seyr-i slukta dervi!lerin okuyaca$ esmalar tespit etmi!tir. Dede mer Ru!eni ile birlikte Halvetiyede esas olan esma says 7den 12ye karlm!t. Fakat Nureddin Cerrahi, bu esmalarn ilkine usl, ikincisine ali ve azimi ekleyerek Fr adn vermi!, ayrca tebdilat, tebeddlat adn verdi$i yedi!erden 14 isim ilavesiyle mevcut esma saysn 28e karm!t. Bu, o dnem itibariyle di$er tarikat uygulamalarnda ve zellikle Halvetiyede grlmemi! bir !eydir. Bu yzden olacak ki hayranlklarn bir belirtisi olarak di$er byk 14 tarikat, Nureddin Cerrahinin kendi adyla anlan !ubesine manevi hediyeler sunmu!lardr. Bu hediyelere rnek olarak !unlar verebiliriz: Mevlevilikten zikirde kullanlmak zere Sultan Veled Devri, Zeyniyeden Vefa Devri, Na!ibendiyeden Hafi (sesiz) zikir, Bedevilikten Bedevi Topu, Rufailikten Burhan, ayrca aksesuar olarak: Bekta!ilikten Elif Lam Bendi (bir tr kemer), Teber biimli balta ve en nemlisi Celvetiyeden mavi renkli makam postu. Bu manevi hediyelerle donanmn tamamlayan Cerrahiye, Halvetiyenin "stanbuldaki en saygn temsilcisi konumuna ykselir. zellikle Sultan III. Ahmed tarikata ok itibar etmektedir ve Nureddin Cerrahiyi ba! her sk!t$nda sarayda konuk etmi!tir. Pirin menkbelerinden aktarlan bir olaysa devletin en st makamlar

38

ile olan muhabbetine iyi bir rnek olarak verilebilir: Sultan III. Ahmedin annesi valide sultan, sancl bir !ekilde yata$nda amansz bir hastalkla bo$u!urken, derdine imparatorluk iinde hibir hekim deva olamam!t. En sonunda Nureddin Cerrahi saraya a$rlm!, kuvvetli nefesiyle bu hastal$ yok etmesi istenmi!tir. #ifa iin yaplan duadan sonra valide sultan hemen iyile!erek aya$a kalkm! Pirin ki!ili$ine saysz methiyeler dzm!tr. Ayrca o ak!am "stanbulda byk bir frtna kopmu!, mumlar bir trl kente aydnlk verememi!tir. Padi!ahn srar zerine Pir Nureddin Cerrahi bu tabiat olayn da zm!, Padi!ahn ve di$er saray sakinlerinin tam gvenine mazhar olmu!tur (zdamar 1995:48). 1721 ylnn kurban bayram arefesinde vefat eden Nureddin Cerrahi, kendi adyla anlan ve bugn hala varl$n srdren Asitaneye defnedilmi!tir. Arkasnda binlerce muhip ve mrit dervi!, 8 tane de halife brakm!tr. Halifelerinden en nemlisi kendinden sonra post makamna gemi! #eyh Sleyman Veliyddindir. Nureddin Cerrahinin arkasndan Halvetiyenin bu !ubesinde nemli itihadlar yapt$ iin kendisine ok sayg duyulmaktadr. Di$er bir halife olan Sertarikzade26 #eyh Mehmed Emin Efendi ise Cerrahiye ba$l olanlarca Pir-i Sani olarak anlmaktadr. Cerrahili$in yaylmasnda byk katklar vardr ve nvann bu nedenle alm!tr. Ayrca #eyh Yahya Moravi, Cerrahili$i Balkanlara ta!m!, kendisinin hacegandan olmas sebebiyle !ubenin itibar devlet nezdinde ok artm!tr. 18. yydan gnmze kadar Cerrahiyeye ait oldu$u bilinen 29 tekkeden 24 "stanbulda kurulmu!tu (TDV "slam Ansiklopedisi C.VII:417). II. Mahmut dneminde Karagmrkteki Asitanenin d!nda Rumelihisarndaki Karaba! tekkesinin ok itibar grd$ tarihi kaytlara gemi!tir. Hatta II. Mahmutun patmaz lakabyla tannan ve bu tekkenin postni!i olan #eyh Mehmed Atf Efendinin mridi oldu$u bilinmektedir. ("bid.) Cerrahiye, Halvetiyenin adap ve erkanna getirdi$i yeniliklerle tasavvuf geleneklerini olduka geli!tirmi!, "stanbul men!eili bir !ube oldu$u iin saray geleneklerinden ok etkilenmi! ve aristokratik bir kimli$e brnm!tr. Hitap etti$i kesimlerin byk o$unlu$u sanat evrelerinden ve devlet ricalinden kimseler

26

Farsa-Arapa tarikat ba! anlamna gelen Sertarik, tarikat ii hiyerar!ide bir mertebeyi temsil eder (Cebecio$lu 2004: 561).

39

oldu$undan, bu ki!ilerin Cerrahiyenin usllerinde gerekle!tirdi$i bir takm yeniliklerden ince bir sanatsal lezzet ortaya km!tr. rne$in, Klasik Trk Mzi$inin hacimli makamlarndan olu!an geni! bir ilahi repertuar ayinlerde kullanlm!, saraya hitap eden namaz ve zikir uslleri ile di$er tarikatlara nazaran daha estetik bir performans ortaya koyulmu!tu. Bu durum !ubenin kuruldu$u Lale Devrinden beri srekli ele!tiri konusu olmu!, fakat edinilmi! prestijli konumdan dolay yine ele!tirilere, uygun bir saray a$zyla cevap verilmi!ti. 19. yy ve 20. yzyln ba!nda Osmanl lkesinin Avrupa tarafndan te!his edilmi! hastalkl konumu, ok kt bir duruma dn!m!, Devlet-i Aliyye kaybetti$i topraklarla sadece "stanbuldan Anadolu ve Trakyann bir blmnnden olu!an kk bir egemenlik alanna alanna hapsolmu!tu. Halvetiye temsilcileri bu grkemli imparatorlu$un k!n 16. yzyln sonlarnda grm!lerdi. Fakat, gelecek tahminleri, sorunu zmeye yetmedi. Payitahtn tm k!larna ra$men Anadoluda ba$msz hkmet kurulmu!, Mustafa Kemal Atatrk, hareketin kesin nderi olarak ortaya km!t. Halkn byk bir kesiminden destek gren ba$mszlk hareketi devrimci bir niteli$e dn!meye ba!lam!t.

1.3.1. Cumhuriyetin Kurulu" Dneminde Cerrahiyye 1 Kasm 1922de, saltanat yanls bir takm milletvekillerinin saltanatn kaldrlaca$ d!ncesi kar!snda gstermi! olduklar tepkisel davran!larla mecliste !iddetli elektriklenmeler meydana gelmi! ve verilen gensoru neticesinde de tepkiler Karma Anayasa Komisyonuna havale edilmi!ti. Komisyonda, Anadolu ihtilaline katlm! hac, hoca, dervi!, molla, !eyh vb. gibi nvanlara sahip halkn seti$i milletvekillerinin yansra yurtd!nda e$itim grm! aydnlardan, sradan meslek sahiplerine kadar toplumun e!itli kesimlerini yanstan milletvekilleri de bulunmaktayd.27 etin tart!malarla saatlerini harcayan komisyondan ynetim biiminin ne olaca$ ynnde elde edilir bir sonu kamyordu. Eskiden, ulema kesimine mensup
27

Ayrntl bilgi iin bkz: Berkes 2003:504-509; Zrcher 2005: 232-234.

40

din adam ya!l milletvekilleri, srekli olarak Kuran- Kerim ve hadislerden ynetim mekanizmasnn nasl olmasn gerekti$ine dair rnekler vererek, i!i iyice kmaza sokmu!lard. Mustafa Kemal, tart!malar sonuna kadar dinlemi!, sz hakk isteyerek konu!maya ba!lam!t. Bu konu!mann ardndan komisyon sonulanm!t. Ve Komisyonun bu !ekilde sonulanmasndan yakla!k 11 ay sonra kurucu mecliste bir oylama yaplm!, yaplan oylama sonucunda da bir red oya kar!lk tm milletvekillerinin evet cevabyla Cumhuriyet 29 Ekim 1923 ylnda ilan edilmi!ti. Babali basn, haberi birinci sayfadan byk puntolarla basarak halka duyuruyordu: Cumhuriyet ilan edildi! Bu haberi gazetelerden okuyan #eyh "brahim Fahreddin #evki Efendi (Erenden .1966); Karagmrkte, Halveti-Cerrahi Asitanesinde gen ya!ta babasndan devrald$ post makamnda oturuyor ve bu gen ya!yla snrl saydaki mridiyle Halveti-Cerrahi geleneklerini ya!atmaya al!yordu.28 Dergahn nceki dnemlere nazaran mrid saysndaki kayda de$er azalma uzun yllardan beri sren sava!lar sonucunda olmu!tu ve #eyh Fahreddin Efendi eski ihti!aml dnemlere bir daha geri dnlemeyece$ini Cumhuriyetin ilanyla sezmi!ti. 3 Mart 1924te Halifelik makam, btn "slami kesimlerin gznn nnde ortadan kaldrld. 24 Mays 1924te de demokratik ve laik sistemin esaslarn kapsayan ilk Cumhuriyet anayasas ilan edildi (a$atay 1972:11). 28 Ekim gn Osmanl Tebas olan halk, 29 Ekim gnnde Cumhuriyetin vatanda! olmu!tu29. Laiklik sonucu halifenin lkeden gnderilmesi, baz kesimlerin kafasnda soru i!aretleri uyandrm!t. 1925in A$ustos aynda, fes, kalpak, klah vs. gibi aksesuarlar klk kyafet yasayyla kaldrlp, cumhuriyeti kuranlarca daha medeni olarak alglanan giysiler topluma tantld. 1925in kasm aynda ise trl tarikat !eyhleri, dervi!ler ve bunlarn taraftarlarnn toplanp halkn dini hislerini smrerek onlarn srtndan ya!ama yerleri olan tekke ve zaviyeler, ilgili kanunla kapatld.
28

Fahreddin Efendi, 1886 Eyllnde Karagmrkteki Halveti-Cerrahi Asitanesinde dnyaya gelmi!ti. Zahiri ilimleri tahsil ederken, bir taraftanda Asitanede tasavvuf e$ itimi alm!t. Babasnn postni!in olmasna baklmakszn nce, Kahve Nakipli$ ine, sonra srasyla era$ acl$a, Asitane mutfa$ nn a! yamakl$na, Trbedarl$ a, A!l$ a, skp Koane Dergah #eyh vekilli$ine, skdar Arakyeci Hac Mehmed Mescidi bnyesindeki Mehmed Arif Dede Dergah #eyhli$ine ykselmi!, 1912 ylnda babasnn vefat zerine Cerrahi asitanesi Postni!ini olmu!tu (zdamar 1995:170). 29 Atay da durumu !u szlerle dile getirmi!tir: 29 Ekim 1923 sabah zerinde bulundu$umuz co$rafyada bir imparatorlu$un ulusa, bir insan toplulu$unun da mmetten millete kulluktan yurtda!l$a dn!t$ resmen ilan edildi (2004:63).

41

(ibid.) De$indi$imiz gibi laiklikle ilgili olarak belli evreler rahatsz olmu!tu ancak Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmasyla huzursuzluk hat safvaya km!t. Tasavvufi evrelerde buna ilk tepki gsteren Nak!ibendiye oldu. Halvetiye kadar etkili olan bu tarikat, kkl bir gemi!e sahipti ve faaliyet alanlar daha ok krsal kesimlerdi (a$atay 1972:19). #eyh Fahreddin Efendi ise "stanbulda Karagmrkte, son kan yasalara kar! kendini zikir ve ibadete vererek teskine al!yordu. Ona gre bu ya!ananlardan bir ders karmak lazmd. Fakat yasa gere$i Asitaneyi kapatmaya gelen Evkaf memurlarna tepkisini nezaket boyutlarnn tesinde bir hiddetle gsterdi. Ellerinde bir resmi yaz ve Kiralktr tabelasyla gelen memurlara cevap olarak Al !u levhan, kim gnderdiyse ona gtr, avradnn alnna yap!trsn Kiralktr diye dedi30 (zdamar 1995:172). #eyhin hiddeti ne kadar keskin olursa olsun yasa belliydi. Cerrahi Asitanesinin faaliyetlerine son verilecekti. 300 yllk gelenek ve neredeyse 600 yl bulan tarihiyle Halvetilik "stanbulda can eki!meye ba!lad. #eyh Fahreddin Efendi, Asitane kompleksi tarihi bir mekan olabilece$i iin ve ya!ad$ yerin yine mekan snrlar dahilinde olmasndan tr, trbe ve mekanlar korumak adna resmi kurumlardan bir takm izinler almaya u$ra!yordu. "lgili kanun dahilinde kendisine bir takm szl izinler verilmi!ti.31 Bu olay, ya!anan btn olumsuzluklarn iinde bir nebze de olsa sevin kayna$yd. Sadk birka mridiyle kstl imkanlar dahilinde Asitanede ya!amn srdryor, elinden geldi$ince gelenekleri ya!atmaya al!yordu. Cerrahilerce yaplan ayinlerin zengin keyfi artk snk gemekteydi. 1924 ylnda Cumhuriyeti kuran kadrolarn te!viki ve Atatrkn yeni Cumhuriyete renk kataca$ ynndeki srarlar ile kurulan Terrakkiperver
30

Alan al!mas boyunca farkl ki!ilerden de duydu$um bu !ifai tarihi hikaye, toplulu$a ba$l olanlarca gnmzde de sk sk dile getirilip, hatrlanmaktadr. 31 #eyh Fahreddin Efendinin dergaha memur olmasnn altnda Vakflar Mdrl$nde mdrle yapt$ bir takm tart!malar vardr ve olayn ksaca seyri !yledir: Fahreddin Efendi, ilerleyen gnlerde yine Asitaneyi kapatmaya gelen memurlarn arkasndan Mdrlk binasna gider. Mdrn makamna kp kendini tantr. efendim, bendeniz #eyh "brahim Fahreddinderken, mdr, bendeniz mendeniz kalmad, hepiniz tarihe kar!tnz der. Bu szlere ok hiddetlenen Fahreddin Efendi, mdrn makam odasnn kapsn kapatr. Mdre dnerek Bana bak! der, Bu kafa bu gvdenin stnde durdu$u mddete sen oray kiraya veremezsin!!..Bu kafa da hop diye kopmaz buradan!..der. Uzun sren tart!malarn sonunda Asitane tarihi bir mekan olarak Vakflar mdrl$nn kaytlarna geirilemedi. Sadece !ifai szler verildi. Fahreddin Efendi de gnll beki oldu. Bkz. zdamar 1995 172.

42

Cumhuriyet Frkas, parti tz$ndeki 6. Maddeye dayal olarak32 laiklik prensiplerinin merkezinden te$et geen bir politika yrtmeye taban tarafndan mecbur edilmi!ti. Partinin yanda!lar dzenlenen mitinglerde cumhuriyet ve laiklik kar!t sloganlar atyor, bazen ta!knl$a varacak marjinal gsteriler dzenliyorlard. Parti yneticileri bu tr gsterilerin demokratik cumhuriyet rejiminde do$al oldu$unu savunuyor, olaylarn tekrarlanmamas iin "nn Hkmetine daha ok al!mas ynnde nasihatlar veriyorlard. Bu aslnda kontrol edilemeyen anti laik bir gcn toplumsal bazda d!avurumuydu. Parti yneticileri bunu ok iyi grm!lerdi ve ksa yoldan topu Cumhuriyet hkmetine daha do$ru bir ifadeyle Atatrke atyorlard. Barda$ ta!ran son damla Nak!ibendi #eyhi Palulu #eyh Saidin denetimindeki silahl birliklerin 13/14 #ubat 1925 ylnda Bingl il merkezini basmalar oldu. "ddialara gre Terrakkiperver Cumhuriyet Frkas bu olaylar desteklemi!ti ve Bingl evresinde etnik propogandalar da kapsayan ciddi at!malar olmaktayd. Cumhuriyet hkmeti tepki olarak Takrir-i Skn yasasn kard ve silahl kuvvetlerden birlikleri isyanclarn zerine gnderdi. Bu yasa, iki yllk bir sre iin hkmete, kamu dzeninin bozulmasna yol at$na hkmetti$i btn rgt ya da yaynlar idari tedbirlerle yasaklama yetkisi vermekteydi (Zrcher 2005:250). at!malar dinmi!, #eyh Said ve yanda!lar tutuklanm!t. Kurtulu! sava! yllarnda tertip edilmi! "stiklal Mahkemesi tekrar kurulmu! #eyh Said sulu bulunarak, lmle cezalandrlm!t. Bu byk olaydan sonra Terrakkiperver Cumhuriyet Frkas 29 Haziran 1925de kapatld (ibid). Laik Demokratik Cumhuriyet gcn gstermi!ti. Gerekti$inde laiklik adna silahl kuvvetlerini kullanabiliyordu. #eyh Fahreddin Efendi herkes gibi olaylar yine basndan takip etmi!ti. Ne olursa olsun devlete kar! bu !ekilde kazan kaldrmak aklnn ucundan bile gecmiyordu. O zm ba!ka yollardan aramaktayd. zm ise mevcut yasalar dahilinde kimseyi rahatsz etmeden olabildi$ince ok insana ula!makt. "nsan kayna$n da "stanbulun klasik trk mzi$i ile u$ra!an ve tasavvufu bir ya!am biimi !eklinde alglayan evrelerinde bulmu!tu. #eyh Fahreddin Efendinin elinde tasavvuf musikisi adna byk bir hazine vard ve bu hazineyi sevenlerle payla!mak istiyordu. Dnemin byk mzik adamlarn
32

Frka, efkar ve itikad- diniyeye hrmetkardr (a$ atay 1972:26).

43

evresinde toplad. Halveti-Cerrahi !eyhi olmasnn yannda geleneklere uygun olarak ciddi bir musiki e$itimi alm!t. Tannm! simalarla bazen musiki etkinliklerine katlyor, etkinliklerden sonra gerekle!en ev sohbetlerinde yeni yeti!en genlere Halveti-Cerrahi yolunun inceliklerini anlatyordu. Bu faaliyetlerden evresinde epeyce bir hayran kitlesi birikmi!ti. "stanbulun di$er eski tarikat !eyhleri de ya!anan bu olumsuzluklar kar!snda kendi yntemlerince bir takm zmler aryorlard. 1925 ylnda yeni kan tekke ve zaviyeleri kapatma yasasyla zellikle "stanbulda Nak!ibendi tarikatna mensup birka !eyh ve dervi! aslm!, birok sempatizan cezaevlerine gnderilmi!ti. Koca Mustafa Pa!a Dergahnn son #eyhi Nurullah Kl, dergahn kapatlmasndan sonra ftr giymi!, geriye kalan gnlerini yeni sisteme uyum sa$lamakla geirmi!ti. #ehreminide Sinani Dergah #eyhi #eyh Ra!it; Vergi Dairesinde bir i! bulmu!, mdrl$e kadar ykselmi!, ve emekli olmu!tu. Tophanedeki Kadiri tarikat !eyhine ise Elektrik "daresinde masa ba! bir i! verilmi! bu !ekilde hayatn devam ettirme frsat sunulmu!tu (Atacan 1990:152- 70.dipnot). Btn bu ya!ananlar Fahreddin Efendiye gre inanlacak !eyler de$ildi. Bu !eyhler gelene$in son temsilcileriydiler. #eyh Fahhreddin Efendi, bu ya!ananlardan sonra elinden gelen abay gstererek u$ra!yor, kendi yolu olan Cerrahili$i, etrafndakilere sevdirip, zendiriyordu. Devrimin ilk yllarnda ba! gsteren anti laik sertlik yanls politika, toplumsal boyutta gzlenen ekonomik bir rahatlama sayesinde "stanbulun lml tasavvufi evreleri iin bir yumu!ama sa$lam!t; #eyh Fahreddin Efendi de ksmi rahatlk ortamnda, tarikatn ayin gnnde sevenlerini topluyor, geleneksel Cerrahi geleneklerini uygulamaya al!yordu (zdamar 1995:175). Dnemin !artlar iinde do$al olarak bu icraatlar byk bir gizlilik iinde yaplmaktayd. Bu vesileyle de yeni nesil mridler tasavvufun en temel $retilerinden biri olan sr saklamay pratik adan da iselle!tirebiliyordu. #eyh Fahreddin Efendi ir!ad faaliyetini temkinli bir !ekilde srdrrken, "zmirin Menemen ilesinden gelen bir haberle temposunu iyice d!rm!t. Nak!ibendi Tarikatna mensup bir grup, !eriat bayra$n ap Cumhuriyete kar! isyan etmi!ti. stelik Cumhuriyet Ordusuna mensup bir subayn ba!n kesmi!lerdi. Toplumsal moral kanlmaz olarak ok d!m!, yneticiler refleks bir tepkiyle silahl birlikleri ileye gndermi!, isyanclar

44

tutuklam! ve lmle cezalandrm!t (a$atay 1972:31-32). Tarihe Menemen Olay diye geen bu olaydan sonra, cumhuriyet kar!t dinci faaliyetler yeraltna ekilmi!tir. 10 kasm 1938de Atatrkn lmnden sonra Cumhurba!kan olan "smet "nn ile birlikte Trkiye, Milli #ef Dnemi diye bilinen, siyasal, ekonomik ve kltrel bakmlardan nceki dnemden nemli farkllklar ieren yeni bir dneme girmi! oldu. 1.3.2. Bir Dernek Olarak Cerrahiyye Milli #eflik ynetimi altnda idare edilen Trkiye, 1930lu yllarda global apta girilen ekonomik buhrandan fazla etkilenmemi! gibi grnmesine ra$men, ekonomik buhran yllarnn bir uzants olarak gndeme gelen rk ideolojilerin Avrupay bir uurum e!i$ine getirdi$ini hissetmi!ti. Atatrkn daha o yllarda ngrd$ !ekliyle kabilecek cihan harbine kar! savunmac bir nlem olarak Trkiyenin bat kom!ular olan Balkan lkeleriyle bir saldrmazlk antla!mas imzalanm!t. Ayrca hilafet makamnn tarihe gmlmesi sonucu mevcut "slam lkeleri arasnda bir otorite bo!lu$u do$mu!, bu da do$u snrlar erevesindeki "slam lkeleriyle yaplan bir dizi antla!mayla dengelenmi!ti. #eyh Fahreddin Efendi de o sralarda Vakflar Genel Mdrl$ ile Karagmrkteki Cerrahi asitanesi arasnda mekik dokuyordu. Tm abas derghn kiraya verilmemesi ynnde resmi bir yaz karmakt. Daha nceki giri!imlerinde sreci yava!latabilmi!ti fakat bunlar yetkililerin verdi$i !ifai nitelikteki szlerden te bir !ey de$ildi. Hkmetin Avrupada sren !iddetli sava!a dikkat kesildi$inin farkndayd. Uzun sren tart!malardan sonra Mzeler "daresinden, elinde dergahn Kltr Evi olarak kabul edildi$ini yazan resmi bir yazyla kt. Hzl bir !ekilde Asitanede restorasyon i!lerine giri!ti (zdamar 1995:180). Mteakip yllarda Kltr Evi olan Asitane, Nureddin Camii ve Trbesini Koruma Derne$ine dn!ecekti. Sava!tan hasar grmeden kurtulan Trkiye, 1946 ylnda Milli #ef olan "smet "nnnn te!vikiyle ok partili hayata gei! yapt. Temsili demokrasinin bir gere$i olarak, meclis bnyesinde sandalye saysnn art! demek olan bu uygulama, Trkiyede nemli bir takm sosyal de$i!melerin olaca$nn da habercisiydi.

45

Atatrkn partisi olan CHPnin alternatifi olarak Demokrat Parti, Adnan Menderes ve ekibince aceleye gelmi! bir rgtlenme sonucunda kuruldu. Miting meydanlarnda onbinleri bulan taraftar kitlesiyle Adnan Menderes, halka yksek sesle srekli !unu tekrarlattryordu. Yeter sz milletin Ykselen bu ses Milli #efin iktidarna son verecek nitelikteydi. Maalesef "nn, dikkatini lkenin iinde neler olup bitti$ine yneltememi!ti.33 1950 genel seimleri sonucunda halkn verdi$i oylarn byk bir ksm Adnan Menderesi ba!bakan yapm!, "nn ve CHPye ise mecliste muhalefet sandalyelerinde yerlerini almak kalm!t. Cumhurba!kan olarak da Celal Bayar Pembe K!ke ta!nm!t. Adnan Menderes, ba!bakan olmadan nce "slami kesimlerin sosyal itirazlarn taban siyaseti olarak btnle!tirmi!, iktidara gidilecek yolda krsaln, muhafazakar evrelerinin gvenine tam mazhar olmu!tu. Kimi evrelerce bu, yobazlara taviz vermenin ve Cumhuriyet kadrolarn tasfiye etmenin !pheye yer brakmayan net bir grntsyd. 29 Mays 1950de mecliste okudu$u parti programyla DP kar!tlarn iyice ileden karm!t ve konu!masnda Cumhuriyetle birlikte temelleri atlm! Trk devrimlerinin sosyal boyutunu ele alm!t. Ayrca bunlardan tarihsel sonular karm!t. Millete mal olmu! ve olmam! devrimler !eklinde ortaya koydu$u iki tarihsel kategorisi vard. Bu kategorik belirleme ile Menderes, devrimlerin bazlarnn halk katnda tutmad$n dile getiriyordu. Cumhuriyeti cepheye gre bu, devrimlerin birlik anlay!ndan sapmann ilk somut belirtisiydi (a$atay 1972:44). Di$er bir belirti olarak Trke okunan ezan Arapaya evirmi!ti. Bu mevcut laiklik sylemine o dnemde indirilmi! ilk darbeydi ve halkn byk bir ksm bu siyasi manevrann ardndan Menderesi Dinin Kurtarcs sayarak gklere karm!t. Dernek halini alm! Cerrahi Asitanesinin yeleri, DP ncl$nde Trkiyedeki bu dn!mlerden hayli etkilenmi! olarak, czdanlarnda ta!dklar dernek yeli$i
33

"nn o sralar Amerikan Ba!kan Trumanndan gelen mektubun uluslararas dzeyde ok hassas olan gizli kodlarn zmekle me!guld. Trumann; mektupta, dnyada ift kutublu bir g dengesinin varl$ ndan sz ediyor, Amerikann ba!n ekti$i Bat Blokunun Liberal ekonomiyle ideal zgrlkleri daha da peki!tirece$ini, Ruslarn ise Komnist ideolojilerinin altnda tamamen i!galci bir anlay! yatt$ n, Trkiyenin de Sovyetler Birli$inin snr kom!usu olmasyla bu tehdinin ok yaknnda bulundu$unu belirtiyordu ve Truman !unu da eklemeyi unutmuyordu. Trkiyeyi bat bloku iinde grmek istiyoruz. Bu konuda bkz. Zrcher 2005:303-304

46

kartlaryla rahat bir !ekilde Asitaneye girip geleneklerini icra ederler. Yeni dernek yesi (mrid) saysnda hissedilir bir art! ya!anr. Skntl gnlerin ardndan yeti!en ikinci nesil yeni mridler, tekrar alan Kuran kurslarna giderek, "slamn resmi dili olan Arapa da birer hatip olarak yeti!irler. Fahreddin Efendi ise Cerrahiyenin tarihini, adap ve erkann, birikimlerinden faydalanan gen ku!aklara aktarabilmek iin yazya dkmeye u$ra!r ve birok risale yazar. Sonuta, klasik bir dervi! e$itimi veremese de, dnyann ald$ yeni !ekil insan tabiatnda da de$i!iklik yaratr. Hzl bir !ekilde $renme al$ eken mridlerine yeni ko!ullara uygun bir reeteyi yazd$ risaleleri, sekin mritlerine okutarak sunar. Bylece tepeden a!a$ya do$ru inen bir terbiye ak! sa$lanr.. DPnin hem iktidar hem de iktidar olmadan nceki zamanlarda yrtt$ poplist din politikalar, "slami kesimler iinde yeni bir soluk yaratm!t ve bu da Nurculuktu. Said Nursi nderli$indeki bu grup, etkili bir sosyal faaliyet organizasyonuna sahipti. Said Nurside bir sr risale yazyor, yazdklarna "slam iin yaplacak sava!n askerleri ismini veriyordu. Fakat Nursinin yazdklarnda daha nce kimsenin pek dile getiremedi$i aklkta saf bir dindarlk anlay! ve buna ba$l olarak zendirici nitelik ta!yan "slami toplum modeli ve bu modelden tretilecek bir birey profili vard. "slamn !imdiye kadar u$ram! oldu$u btn kt yanlarn, Said Nursi bir rpda silip atmak niyetindeydi. Beceriksizlik olarak grd$ tarikat d!ncesinden de ayrca nefret ediyordu. Ona gre tarikatlar, Kurann gerek !$n sndrm!t. Mminler onlar sayesinde paralara ayrlm!, bir daha biraraya gelememi!ti. Bu yzden tarikat devri kapanmalyd. Devir, Kurann gerek mesajnn ne oldu$unu bilen mminlerin devriydi (Mardin 2002:62). #erif Mardinin de tespit etti$i !ekliyle, Nurculu$un risalelerden etkilenmi! ciddi bir hayran kitlesi mevcuttu (Mardin 2002:26). DPnin st dzey yneticileri de bu oy deposunu ho!nut edebilmek iin ara sra Said Nursiyi ziyaret ediyorlard. Hatta Ekim 1958de yurt ii gezilerden birinin yol gzergahnda Adnan Menderesin rotas srgn olarak Emirda$da ya!ayan Saidi Nursinin evine erilmi!ti. Nurcularda kendisini ilenin camisine hilafet ve saltanat temsil eden iki tu$ral ye!il bayra$ asarak kar!lam!lard (a$atay 1972:42). Bu grntler iktidar kar!t gazetelerin birinci sayfalarnda yer ald.

47

10 yla yakn bir zamanda DP iktidar Trkiyeyi kk Amerika yapmaya u$ra!rken, yrtt$ poplist politikalarla lke iinde laik-antilaik at!masn resmen alevlendirmi! ya da buna mecbur olmu!tu. Halkn krsal kesimlerini oy potansiyeli olarak grd$ iin ve onlara yneltti$i dinin zgrle!tirilece$ine dair sylemlerle bir 10 yl daha iktidarda kalaca$n umuyordu DP ama, zgrlklerin snrland$n, dini hislerin smrld$n, her!eyden nce ba$mszl$ Amerikaya teslim ettikleri ynnde iktidar, zellikle genlerin nclk yapt$ sosyal kesimlerce sulanmaya ba!lad. 27 Mays 1960ta, iktidara kar! kabilecek bir halk ayaklanmasndan endi!elenen Silahl Kuvvetler ynetime el koydu. lke apnda DP ve rejim kar!tlar adna tutuklama karar karld. Adnan Menderes ve parti yetkilileri bu !ok edici olay kar!snda neye u$radklarn !a!rm!lard. Yarglanmak zere hepsi Marmara kylarna yakn Yassadaya gtrld. Celal Bayarn da elinden Cumhurba!kanl$ alnd. lkeyi 28 Maystan itibaren Milli Birlik Komitesi ynetmeye ba!lad ve General Cemal Grselde askeri mekanizmann tepesindeki ki!iydi. Bu srete, Cerrahi Asitanesine gelen gidenlerin zerinde bir tedirginlik olu!tu. Ne de olsa dzen de$i!mi!ti. Yreklerine tek su serpen !ey ise hepsinin bir dernek yesi olmasyd. Asitane, devletin kabul etti$i !ekliyle bir kltr varl$yd ve dernekler yasasna tabiydi. Faaliyetlere son verilmesi iin dernekler yasasnn de$i!mesi gerekiyordu. Ayrca mridlerin byk bir kesiminin DPye kaytl olmamas da bu srete ok etkili olmu!tu. 1960 darbesinden hasar almadan kurtulan Cerrahiye, umdu$u gibi 1961 Anayasnda belirtilen dernekler kanunu ile mevcut pozisyonunu korudu. Fakat Adnan Menderes ve DPnin nde gelenleri Yassada duru!malarnda sulu bulunmu!lard. Trkiye, Cumhuriyet tarihinde bir ilk olarak askeri darbe ile tan!m!t ve lkenin Ba!bakan di$er nde gelen DP yetkilileriyle birlikte aslm!t. Ksa sreli koalisyon hkmetlerinin ynetimi altnda 4 yl geiren Trkiye, 1965 seimleri ile AP hkmeti ile tan!t. AP hkmetinin ba!nda Sleyman Demirel vard. Aslen bir mhendis olan Demirel, politikaya 1962 ylnda atld. Liberalizmin dnvermez bir savunucusuydu ve DPnin yarm brakt$ Kk Amerika olma planlarnn sk bir takipisiydi. %53lk bir oyla iktidara geldi$inde arkasnda muhafazakar evrelerin gzle grlr bir deste$i bulunmaktayd.

48

1966 ylnda #eyh Fahreddin Efendi Asitanede, Pir Nureddin Cerrahinin trbesinin oldu$u mekanda kendine kk bir oda yaptrm!, 7 yl ncesinden hazrlatt$ kabristannn oldu$u bu odada adeta geleneklerine uygun bir !ekilde ibadetle me!gul olmu!tu (zdamar 1995:175). Ya! olduka ilerlemi! fakat elden ayaktan d!memi!ti. Katlabildi$i kadar ayinlere katlyor, olmad$ zamanlarda ise ayinleri sekin mridlerinden olan Muzaffer zaka yaptrtyordu. Ama 1966 ylnn sonlarna do$ru bir hastalk nksetti ve ya!ama gzlerini yumdu ve Asitaneye defnedildi. Cerrahi geleneklerini bozulmadan koruyabilmi!ti. Asitaneyi bir tr mzeye dn!trm!, yeti!tirdi$i yeni nesil mritlere, Cerrahili$i btn adap ve erkann daha iyi korumalar ve ya!atmalar adna teslim etmi!ti.

1.3.3. Bir Muski Vakf Olarak Cerrahiyye

#eyh Fahreddin Erendenin ardndan Cerrahiyenin yeni postni!ini Muzaffer zak oldu. 1916 ylnda "stanbulda dnyaya gelen Muzaffer zak, alt aylk bir bebekken babasn kaybetmi!ti ve aile dostlar Abdurrahman Sami Beyin himayesinde bym!t. Dnemin nl ilahiyatlarndan zel dersler ald ve gen ya!nda #eyh Fahreddin Efendiyle tan!t. Fahreddin Efendinin yannda tasavvufun en ince detaylarn dnemin tm zorluklarna ra$men $renebildi. "stanbulun e!itli camilerinde mezzinlik yapm! olan Muzaffer zak, Beyazdtaki sahaflar ar!snda emeklili$inden sonra bir kitabevi am!t. Asitanede ir!ad faaliyetinin yansra kurdu$u kitabevinde dzenledi$i sohbetlerle mekann, Cerrahilerin ikinci merkezi haline dn!trd. 1971 ylnda Trkiyede artan sosyal karga!alardan kayg duyan Silahl Kuvvetler, hkmete verdi$i muhtra ile toplumsal zlmeye son vermek istemi!ti. 1961 Anayasas ile zgrlklerini geri kazanm! i!i, memur ve $renciler, 1968 ylndan itibaren dnyaya hakim olan sol rzgarlarn tesirinde yeni bir dnyann kurulaca$n iddia ederek Cumhuriyet Rejimini ve Anayasann de$i!mez ilkelerini tehdit eden gsteriler ve eylemler yapyorlard. So$uk Sava!n

49

en gergin gnlerinde meydana gelen bu byk apl gsterilerde, milli de$erleri ve milliyetili$i ne karan gruplarla, snf temeline dayal e!itliki politikay benimsemi! gruplar arasnda kan dklmesine varan bir ztla!ma sz konusuydu. Silahl Kuvvetlerin muhtras ile ilan edilen skynetim sonucunda gerginliklerin temeli olarak grlen politik gruplarn nderleri tutukland. Muzaffer zak ve Cerrahiler ya!anan bu gerginliklerden mmkn mertebe uzak durmu!lard. Onlar, Trkiyede bu tr olaylar ya!anrken, yurtd!nda-dnyann drtbir yannda- Klasik Trk Mzi$i konserleri veriyor, byk konser salonlarnda Cerrahi ayinlerini icra ediyorlard. Batda Do$unun kltrel de$erlerinden ho!lanan ve ilgilenen yzlerce insan yaplan bu etkinliklerden olduka etkilenmi!ti. Cerrahilerin, gittikleri lkelerde gzle grlr bir hayran kitlesi olu!mu!tu. Cerrahi toplulu$u, etkinlik sresi bitip Trkiyeye dnd$nde arkalarndan onlarca batl muhip "stanbula, Asitaneye, gelene$i orjinal mekannda $renmeye geliyordu. ok sayda insanla ba!edemeyece$ini anlayan Muzaffer zak, en sonunda Avrupa ve Amerikada Cerrahi tekkelerinin kurulmasna destur, yani izin vermi!ti. Trkiye, dnya kamuoyuna, 1971 muhtrasyla ve baz idamlarn sonucunda toplumsal huzursuzluklarn azalaca$ hususunda tepkisini daha !iddetli artan olaylarla gstermi!ti. 1980e gelene kadar bir ok kez hkmetler kurulmu!, koalisyon hkmetleri bozulmu!, sokaklarda dklen kanla siyasi ve ekonomik istikrar srekli olarak geriye gtrlm!t. Nihayetinde 12 Eyll 1980de cumhuriyet tarihinde nc olarak silahl kuvvetler ynetime el koydu. 1960tan sonra ikinci kez olarak meclis ve siyasi partilerin faaliyetlerine son verilmi!, sk ynetim sonucunda binlerce insan tutuklanm!t. Cerrahi toplulu$u (Nureddin Cami ve Trbesini Ya!atma Derne$i), 1940l yllarda devletin dikkatinin belli alanlara odaklanp me!gul olmas gibi 1981de de dnya apnda artan prestijlerinden de g alarak vakf olma yolunda gitti. Kritik birka giri!imden sonra resmi kararla Cerrahi toplulu$u Trk Tasavvuf Musikisini ve Folklorunu Koruma ve Ya!atma Vakfna dn!t. Karagmrkteki Asitane de vakfn genel merkezi oldu. Toplulu$a ba$l olanlar resmen, vakfn yesi oldular. Czdanlarda ta!nan dernek yesi kartlarn yerini vakf yesi kartlar ald. 1983e gelindi$inde ise, Yeni Anayasann kabulu sonucunda yaplan genel seimlerden Turgut zaln Anavatan Partisi birinci parti olarak kt ve tek ba!na

50

iktidar oldu. zalda Demirel gibi mhendis kkenli bir politikacyd ve muhafazakar evrelerin iinde yeti!mi!ti. Hzla, dnyann o anda ula!t$ seviyeyi yakalayabilmek iin lke iinde ekonomik reformlar yapmaya ba!lad. ABDnin ba!n ekti$i bat blo$una reformlar srecinde ye!il !k yaklm!t. Fakat Bat Blo$u da Sovyet Tehdidine kar! 1970lerde bir proje olarak ele ald$ Ye!il Ku!ak Projesi34ni Adriyatik kylar ve Trkiye dzlemi zerinden, "ran engeline taklarak (1979 ylnda "randa "slam adna rejim de$i!ikli$i olmu!tu) Sovyetler Birli$inin snrlar iinde ya!ayan Mslman aznlklara ula!trmaya -daha net bir ifadeyle de$erlendirirsek Sovyetleri gneyden milliyeti ve dini ideolojilerle evirmeyeal!yordu. Trkiyede bu ye!il koridorda aktarm istasyonu grevi grecek kilit lkeydi. 1985te Trk Tasavvuf Musikisini ve Folklorunu Koruma ve Ya!atma Vakfnn ba!kan Muzaffer zak, sevenlerinin srtnda son yolculu$una u$urlanyordu. Grkemli cenaze namazndan sonra byk hayran kitlesi yolunu bilindik bir mezarl$a de$il de, Karagmrkteki Cerrahi Asitanesine evirmi!ti. Defin i!lemi burada yaplacakt. Bunun iin bakanlar kurulundan izin kmas gerekiyordu. Turgut zal ba!kanl$ndaki bakanlar kurulundan bu zel istek zerine bir gnde istenilen izin kt.35 Muzaffer zakta Nureddin Cerrahi trbesine #eyh Fahreddin Erendenin yanna defnedildi. zal ve evresinin, "slami kesimlere -ki bunlar o$unlukla krsalda ya!ayan "slami gruplard ve bu gruplar "slamn ngrd$ ya!am biiminden belli bir takm siyasi sonular elde etmek istiyorlard- yaknl$ malumdu. Fakat Muzaffer zakn temsil etti$i ve !ehir kltrne dayal elit tasavvuf evrelerine bu trden bir onay vererek onlarn sempatilerini kazanmalar, Trkiyede "slami cemaatle!me olgusuna yeni bir boyut kazandrd. Liberalle!me, nihayetinde kltrel bir ok seslili$e onay veriyordu ve bu ok seslili$in iinde Cerrahiler, Cumhuriyetin ilk kuruldu$u yllarda gz ard edilmi! gelenekleri ya!atarak Trkiyenin bu kltrel atmosferine ayr bir zenginlik katacaklard. Muzaffer zaktan sonra ir!ad makamna (vakf ba!kanl$na) Sefer Dal geti. #eyh Fahreddin Efendinin halifelerinden olan Sefer Dal, gen ya!ndan itibaren
34 35

Teori hakknda bkz. Yaln 1999:32 16.02.1985 tarihli Milliyet Gazetesi Haberi

51

Asitanede ald$ terbiyeyle tasavvufun etrefilli yollarnda uzun bir yol katetmi!ti (zdamar 1995:201). Mritleriyle de diyalo$u iyi olan Dal, bugn yeni meydan denilen yeri restore ettirerek dergahn imkanlar geni!letti. Fahreddin Efendi ile neredeyse sfrdan ba!layarak faaliyet alann geni!leten Cerrahiye, Muzaffer zak dneminde geni! bir toplumsal yaylm alan buldu ve Avrupa, Amerika ktalarnn e!itli lkelerinde tekke aarak uluslararas ir!ad al!malar yrtt. Sefer Dal dnemine girildi$inde, Asitanenin d!nda, lkenin e!itli illerinde tekke (vakf !ubesi) almas sz konusu oldu. Bu !ubeler yine "stanbula yakn olan Bursa ve Balkesir illerinin ile ve kasabalarnda faaliyet gsterdi ve Cerrahili$i bugnk mrid marjna ula!trd. 1990l yllara gelindi$inde Kenan Evrenden bo!alan Cumhurba!kanl$ koltu$una Turgut zal geti. zaln Cumhurba!kanl$ srasnda lkeyi e!itli koalisyon hkmetleri ynetti. zal dneminde 12 Eyllle birlikte yasakl olan politikaclar yeniden Trk siyasi ya!amna dndler. Bunlarn ba!nda Necmettin Erbakan da vard. Kurdu$u partiyle, 1980 ncesi tabann (Milli Selametileri) Refah Partisi altnda yeniden rgtledi. Refah Partisinin iktidar olmasyla laiklik ilkesi toplumun, "slami ya!am tarzn benimsemi! baz kesimlerince yeniden tart!ma konusu haline getirildi. zellikle inancn sembol haline dn!trlm! trban dolayl siyasi bir sylem olmaktan km!, inan zgrl$nn direkt savunucular tarafndan pratik adan toplumsal bir dayatma arac haline gelmi!ti. Ayrca Cuma namazlar sonrasnda alan !eriat bayraklar, uygunsuz !ekillerde yakalanan tarikat !eyhleri gibi olaylar toplumsal gerilimi trmandrd. Refah-Yol hkmetinin szcleri her frsatta bu tr gsteri ve eylemlerin do$al oldu$unu, demokratik zgrlklerin hazmedilmesini vurguluyorlard. Fakat, Ba!bakan Erbakann iftar yeme$i do$rultusunda Trkiyede ne kadar "slami cemaat ve tarikat varsa onlarn liderlerini ba!bakanlkta konuk etmesi ho! kar!lanmad. Cumhuriyet tarihinde byle bir olay ya!anmam!t. Ya!anan bu durum kimi evrelerce Cumhuriyetin elden gitti$i ynnde de$erlendirildi. Vakf ba!kan Sefer Dal, bu olaylarn ya!and$ gnlerde ya!ll$ndan dolay kendini rahatsz hissediyordu. Zaten Erbakann bu nazik davetine rahatszl$ nedeniyle katlamad. 1995 ylnda Sefer Dal 69 ya!ndayken vefat etti ve Bakanlar

52

kurulu karar ile Asitaneye defnedildi. Yerine bugn de halen ir!ad makamnda olan Efendi geti. Trkiye ise, 2 yl sonra 28 #ubat 1997de kimilerine gre de postmodern darbe olan bir srece girdi. Bat al!ma Grubu ad altndaki bir grup silahl kuvvetler yetkilisi, Ba!bakan Erbakana M.G.K toplantsnda ya!anan bu olaylardan dolay tepkilerini dile getirdiler. 28 #ubat sreciyle irticai faaliyet olarak tanmlanan toplumsal hareketlilik, ksa bir sre sonra iktidarn el de$i!tirmesiyle yumu!ad ya da yumu!atld. Fakat bu sre iinde Cerrahilerin srdrdkleri lml politikalar, Bursadaki vakflarn yerel yneticilerinde 28 #ubat kararlarn uygulamadaki srar sonucu- yklmaktan kurtaramad. Son bir ka yldr 28 #ubat krizini a!m! gibi grnen Cerrahilik, yurt d!ndaki artan mrid potasiyeli ve "stanbulda devam ettirdikleri vakf faaliyeti ile tasavvuf hayatna toplumsal bazda ilgin bir yn kazandrm!tr. Kuruldu$u gnden itibaren toplumun nde gelen simalarn bnyesinde barndrm! olan Cerrahi Tarikat, bugn de bir musiki vakf olarak bnyesinde popler ki!ileri ir!ad etmektedir. "lerleyen blmlerde de aktaraca$mz gibi, bu popler !ahslar Cerrahiyenin mrid edinme yolunda gizli bir toplumsal ekim merkezi gibi al!maktadrlar. Turistik ada olan Hawaide36 bile dergah olan Cerrahiye, bu poplerli$inden bir rahatszlk duymamakta, olabildi$ince ok insana kaplarn amaktadr. Alan bu kaplar neticesinde bir ok batl mrid, turizm bro!rlerinde37 grp geldikleri Cerrahi dergahndan bir daha lke ve kltrlerine geri dnmemektedirler.

36 37

http://www.sufihawaii.com/ Bu bro!rlerden Raudvere sz ediyor. Bkz. Raudvere 2003:237 Ayrca, Ayet ve Slogan isimli al!masnda Ru!en akr, Cerrahileri artk, eski g ve etkisinden hayli uzak turistik grnme sahip olarak nitelendiriyor. " lerinde Avrupada kapal salonlarda yabanc izleyicilere toplu zikir gsterisi sunanlar bile mevcut diyerek zakn Berlin Opera Salonunda yaptrd$ zikri kastediyor. Bkz. akr 2002:77

53

II. BLM - TOPLULU%UN YAPISI

Halveti-Cerrahiler, toplumsal bir grup olarak ortak normlara ba$l ve bunlara uygun bir rol payla!mna sahip bireylerden olu!mu! gibi grnmesine kar!n, formel adan durum pek de byle de$ildir. Bireylerin tamamna yakn ksm bu gruba, hayatlarnn belirli bir dneminde birok grup arasndan seim yaparak dahil olmu!lardr. Fakat, bu semedeki benzerli$e ra$men, kar!lkl etkinlik alanlar olarak belirlenen topluluk ii ve d! sosyal faaliyetlerde bireyler, birbirleri ile somut durumlarda dahil olmak zere bazen benzer ili!kiler kuramam!, anlamca topluluk yelerine zt d!en bir tutum da alabilmi!lerdir. Bu do$rultuda HalvetiCerrahi toplulu$u bnyesinde barndrd$ bireylerin farkllklarna uygun olarak geli!mi! kompozit ili!kiler btnl$ !eklinde kar!mza kmaktadr. rne$in topluluk yelerinden birinin besledi$i dostluk, sevgi, yardmseverlik, ulusal birlik anlay! vb. gibi sosyo-psikolojik nemi olan belirleyici duygular tekinde ayr niteliklere sahip bir takm duygulara denk d!ebilmi!tir. Bu durumda Cerrahi toplulu$unun yeleri arasnda meydana gelen grup ii ili!kiler, znel anlamda ieri$i farkl ki!ilik yaplarn da beraber getirmi!tir. Bu farkll$n ayn ama zre biraraya gelmesi, farkl pencerelerden ayn soka$a bakan insanlar gibi, onlar farkll$n ortak paydasnda toplam!tr. Halveti-Cerrahi toplulu$u ats altnda biraraya gelen bu insanlarn grup bilinci, at!ma dinamikleri ve rollerinin sosyal pozisyonlar toplulu$un yeleri hakknda bir ngr sa$layacaktr. Farkl evrelerin farkl ahlaki gdlenmelerin ve sosyoekonomik evrelerin insanlarnn e!itlilik, ayn sosyal organizasyon tek bir etrafnda gibi toplanmalarnn yaratt$ topluluklarn ki!iymi!

genellemelerle de$erlendirilmesinin de imkanszl$n gzler nne serecektir.

2.1. Muhipler

Tasavvuf yolunu seven, fakat o yola girmemi! ki!i anlamna gelen muhip kelimesi (Cebecio$lu 2004:443), tarih boyunca bu mistik kurulu!larn en geni! apl toplumsal tabann olu!turmu! (DB"A C.VII:213) ve bugn de olu!turan bir gruba mensubiyeti ifade eder. Muhip kelimesinin kullanm, aslnda tasavvufta Bekta!ilik

54

ve Mevlevilik stlah olarak gemi!tir. Bu tarikatlarda, muhiplik ilk derecedir. Bundan sonra dervi!lik, babalk ve halifelik gelmektedir.38 Di$er tarikatlarda da mritlikten nceki dnemi ifade eder. Aslnda muhipli$e bir tr ara kategori olarak da baklabilir. nk, bu ki!iler bir tarikata ilgi duymu!lar, hakknda bilgi edinmi!ler, ama henz bir !eyhe ba$lanmam!lardr. Adeta, iki dnya arasndaki arafn semboldr muhiplik. Bazlar iin bu, mr boyu devam edecek bir $renme sreci olarak kalacak, bazlar iinse tasavvufun manevi yolculu$unda uzun bir mesafenin ilk admn olu!turacaktr. Muhipler, yukarda da dile getirdi$imiz gibi, hemen hemen tm tarikatlarn en geni! kesimini olu!turmu!lardr. zellikle Osmanl dneminde tarikata girmek, tarikatn ileri gelenlerince uzun bir d!nme ve deneme srecini geriktirdi$inden o$u insann bazen hayat boyunca bile bekledi$i de bilinmektedir. Bu !ekilde bir anlamda zorunlu muhipler oldu$u gibi bir de sadece maddi yardmlaryla onlar destekleyen manevi bir katlm olan ama biat etmeyen ki!ilerin de varl$ bilinmektedir. Gnmzdeyse, bir muhip mrit olmay istedi$inde sre gemi!e nazaran ksa tutulmaktadr. Cerrahi tarikatnda da durum bugn byledir. "lk kuruldu$u zaman ve onu takip eden yllarda tm tarikatlarda oldu$u gibi biat etmek isteyen ki!inin gemesi gereken a!amalarn39 titizlikle uyguland$ sylenmektedir. Gnmzdeyse de$i!en !artlar ve saylar ciddi oranda artan mrit adaylar nedeniyle bu sre daha ksa tutularak Efendiye ki!inin iste$i iletilmekte ve genellikle kabul edilmektedir. zellikle ya!l mritlerden bir o$u bu durumdan pek ho!nut grnmemektedirler. Eskiden mrit olabilmek iin ne kadar ve nasl sabrla beklediklerini anlatarak bu durumdan rahatszlklarn dile getirmektedirler. Cerrahilerde muhip kelimesi, eskiden daha ok kalbi ba$ll$n Tekkeye maddi yardmlarda bulunarak gsteren ki!iler iin kullanlrm!. nceki !eyhlerden Fahreddin Efendi de bu duruma kendi risalesinde de$inmi!tir (Erenden:40). Bugn bu !ekilde maddi yardmlarn esirgemeyen insanlar oldu$u gibi, bu yola sevgisini ba$ll$n biat etmeden, dzenli ziyaretlerle srdren muhipler de vardr.
38

Bekta!ilikte, muhib'in iki Bekta!'nin kefletiyle tarkata intisab kabul edilir. Buna "el almak" veya "nasib almak" da denilir. Dervi!li$i isteyen erkek muhib tekkeye alnr. Hizmetleriyle bunu isbata al!rsa dervi!li$ e kabul edilir ve dervi!lik tac giydirilir. nc derece babalktr. Babalk dervi!e halife tarafindan verilen bir mertebedir. Yetene$ ini ispat eden dervi!e bizzat halife tarafindan bu pye verilir. Halfenin iczetiyle bundan sonra muhib ve dervi! yeti!tirebilir. Babalarn Peygamber soyundan geldiklerini kabul edenler ye!il sarik sararlar (Cebecio$lu 2004:443). 39 Bu a!amalar iin bkz. 3.1.2. Cerrahilikte Biat Treni

55

Muhipler, dervi!lerin gznde, bir anlamda devam ettirdikleri gelenekleri d!ar ile irtibatlandran ki!iler olarak da grlr. Alan ara!trmasn srdrrken konu!ma frsatn buldu$umuz muhipler, tan!maya mazhar olduklar bu de$erli hazineyi, sevdikleri insanlarla payla!tka hazlarnn daha da byd$n heyecanla anlatm!lardr. Bu ki!iler, d!arda kendi sosyal evreleriyle bu durumu yadsmayacak olanlarla- ya!adklar deneyimleri payla!arak her hafta yanlarnda farkl insanlarla buraya gelmektedirler. Ayrca yabanc muhipler de her hafta zellikle pazartesi geceleri yaplan me!k trenine byk ilgi gstermektedirler. Bu gidi! geli!ler o$unlukla, Efendiye iletilen biat etme arzusuyla farkl bir boyuta ta!nmaktadr. Alan al!mamzn ba!langcnda tan!t$m gen bir erkek $retmen, muhip olarak Tekkeye srekli gidip gelmekte oldu$unu dile getirmi!ti. Yakla!k iki seneden bu yana sohbetlere ve ibadete katlyor, bu konu hakknda okuyarak kendini geli!tiriyordu. Tekkeyi anlatrken byk mutluluk duyuyordu, zellikle Efendinin maneviyatndan ok etkilenmi!ti. Sadece merak etti$i iin bir arkada! vastasyla buraya ilk geldi$inde Efendi ile sohbet etmi!ler ve Efendi ona: Sen buraya daha ok geleceksin demi!ti. O ise iinden niyetinin olmad$n geirmi!, ama, Efendi hakl km! oraya gidemeden duramaz olmu!tu. Efendinin hakl kmas, yksek manevi hissiyat da onun bu kararnn do$rulu$unun kant olmu!tu. Alan al!mamzn sonlarna do$ru ise biat ederek muhiplikten mridli$e ykselmi!ti. Ama bu sre iinde birok insann buraya gelmesini sa$lam!t. Onlarn sayesinde toplumun farkl kesimleri de byle bir yerin varl$ndan haberdar oluyorlard. Cerrahiler arasnda bu tr ki!ilere nem verilir. Sorduklar sorular yantlanr, merak ettikleri hususlar aklanr. Tekkede, yukarda da dile getirdi$imiz gibi, bilhassa me!k yapld$ geceler bu yolu seven ve merak eden ki!ilere rastlamak daha fazla mmkndr. Bu gecelerde yaplan sema treni o$unlukla turistik bir ilgiye mazhar olur, dnyann farkl lkelerinden gelen ok sayda yabancya ilgilerini ba$ll$a dn!trmek iin bir frsat tannr. Ksacas, muhipler maddi ve manevi anlamda Tekkeye ba$llklarn gsterirler. Mritlerden farklar, resmi olarak kabul edilmi! olmamalardr. Bir o$unun ksa bir sre sonra biat etme karar almalarna ra$men, baz muhiplerin yllarca bu zel durumda kalmay tercih ettikleri de grlr. Alanda tan!t$mz bu muhiplerden

56

ikisinin, akademik meraklar nedeniyle gidip gelmeye ba!ladklar Tekkenin, gzlerinde huzur verici bir yere ykselivermesiyle meraklar bir nevi ba$ll$a dn!m!t. Biat etmiyorlard, nk, d!arda srdrdkleri ve dnyevi ilkelerin hakim oldu$u hayatlar buna izin vermiyor, kalben ok istemelerine kar!n, bu durumlarn d!arda sr olarak saklyor ve tekke kapsndan adm atar atmaz huzurlu di$er ya!amlarna geiyorlard. Ba!ta syledi$imiz gibi, araf kategorisine belki en ok onlar uyuyorlard. al!ma ortamlarnda izdikleri modern profil, bir tarikatta mrit olmay kaldramayaca$ndan, tm o isel at!malarna kar!n isteklerini bu hayattan uzak tutuyorlard. Dolaysyla, tefekkrlerinin kuvveti modern hayatn gereklerine yenik d!yor, muhiplik can simidi oluyordu. Sonu olarak, muhipler, Cerrahiler iin bir anlamda mrit potansiyeli ta!dklar, bir anlamda da tannmalarna araclk ettikleri iin ok nemli bir yere sahiptirler. Alan al!mas boyunca edindi$imiz fikre gre o dnem iin srekli gelip giden elliye yakn muhibin varl$ndan sz edebiliriz, ama vurgulad$mz gibi, bu kategori istisnalarn d!nda ak!kan bir yapya sahiptir. 2.2. Mritler

Mrit tasavvufi ilim ve terbiye usuln bir mr!ide ba$lanarak $renen tasavvuf yoluna girmi! ki!i anlamna gelir. Mritler, yukarda szn etti$imiz hiyerar!ik piramidin gvdesini olu!tururlar diyebiliriz. Sayca o$unlukta olan mritler, intisap ettikleri tarikatn tm kurallarn yerine getirerek ama birli$i ederler. Bu byk yolculukta en byk destekleri de !eyhleri olur. Bu iki karakterin biraraya gelmesi, biat vastasyla gerekle!ir. Mrit, artk kendisi iin neyin daha iyi olaca$ kararn Efendisine brakr. stelik sadece i ya!antsnda de$il sosyal ya!amnda da nasl hareket etmesi gerekti$ini Efendiden $renir ve hayatyla ilgili kararlar da onun vermesini kabullenir. Bu durum gerekten de dikkat ekicidir. Ki!i, bireyi birey yapan yegane !eylerden biri olan karar alma hakkndan feragat eder ve kaderinin sorumlulu$unu da bir anlamda zerinden atm! olur. Psikanalist Erich Fromm, bylesi bir durumu bireysel zn yoksun oldu$u isel gce ula!mak iin ki!inin kendi bireysel znn ba$mszl$ndan

57

vazgeme ve kendi zn kendi d!ndaki bir insanla ya da bir !eyle kayna!trma e$ilimi olarak tanmlamakta ve bunun ka! mekanizmalarndan biri oldu$unu sylemektedir (Fromm 1998:137). Bu konuyu sufi bir psikolog olan Sayar (Sayar 2004:30) ise idealle!tirmenin d! nesnenin isel i!lev olarak hizmet etmesi oldu$unu ve idealle!tirilenin ki!iyi teskin edip rahatlatt$n syler. Bir sufi $renci de !eyhi sayesinde dnyann karma!asndan kurtulacak ve ustann yani !eyhin korumasnn sa$lad$ huzura s$nacaktr. Bu durum ona gre bir tedavidir. Kissling ise bir makalesinde durumun iki farkl yne de ekilebilecek zelli$ini vurgulam!tr : dervi!in !eyhe ceset gibi itaatkr olu!unun, nefsini en yksek lde yenme !eklindeki msbet taraflar yannda, !ahsi iradesinin tamamen terki ve bu suretle olumsuz ynlere de sevkedilebilmesi gibi korkun zararlar da vardr (Kissling 1985:61). Bu iki farkl yn, ieriden ve d!ardan bak!la ilintilidir. Gelene$in ierisinde olanlar, !eyhe teslim olmadan, kendini tamamen nefsin klele!tirici sahipli$inden kurtarmadan bir adm bile yol alnamayaca$n dikkatle vurgularken; d!ardan, zellikle de batdan bakanlar, bunu ko!ulsuz boyun e$me, benli$in yok olu!u olarak nitelendirebilmektedirler. "slam tasavvufunda bir tarikata girmenin n ko!ulu olan !eyhe teslimiyet kendi kurallar ierisinde de$erlendirildi$inde daha iyi anla!lacaktr. #phesiz, o psikolojiye sahip olmayanlarn bunu anlayamayaca$ srekli vurgulanacaktr. Bizim amacmz bu psikolojik durumun ncelikle bir insann sosyal durumuna, sonra da bir mridin sosyal ya!amna ne tr etkiler yapt$ ile ilgilidir. Toplulu$un ierisinde bu ko!ulun ili!kilere yansm! biimini grebilmektir. al!t$mz Cerrahi evresinde bu !artlar kabullenerek mritli$i seenler kendileri gibi d!nen insanlarla beraber, Efendinin gzetiminde maddi-manevi ya!amlarn dzenlerler. Bir mridin nasl ya!amas gerekti$ine ili!kin direktifler alrlar. Halveti-Cerrahi toplulu$unda mritler, farkl sosyo-ekonomik taban ve evrelerden gelmektedir. Toplulu$un yakla!k yzde 60n olu!turan bir kesim, altgelir seviyesinde olan ve genellikle esnaf ve i!i olarak geimini srdren kesimdir. Bu ailelerde kadnlar d!arda al!trlmaz. Byk o$unlu$u Fatih-Karagmrk semtinde, Asitanenin evresindeki mahallelerde oturmaktadr. Geri kalan yzde 30luk grup orta gelirli bir profile sahiptir. Bu grubun o$unlu$unu $retmenler,

58

e!itli basn-yayn kurulu!larnda al!anlar ve ticaretle u$ra!anlar olu!turur. Geri kalan yzde 10luk ksm ise st gelir dzeyindeki mritlerden olu!ur. Bu ki!ilerin arasnda doktor, avukat, sanat (mzisyenler, danslar) ve televizyon program yapmclarn grmek mmkndr. Toplulu$un bu mensuplar, ayn zamanda genler arasnda bu evrenin bir ekim merkezi olmasn da sa$lar. Defalarca tank oldu$um ..... burann mridiymi!, onu grmeye geldik cmlesi bunu kantlamaktadr. Bu grup, o$unlukla kendi sohbet halkalarnda a$r tasavvufi konular mtalaa eder. Ama, bazlar sradan mritleri ele!tiri konusu yaparak kendilerinin farkn vurgulamay al!kanlk edinmi!se de, o$unlu$u, ihtiya sahibi olanlar hakknda Efendiden bilgi almak suretiyle kimli$ini gizleyerek40 maddi yardmlar yapar. Toplulu$un en kk ksmn olu!turan bu kesim, bir anlamda tarikatn sanat evrelerinde poplerli$ini sa$layan kesimdir denebilir.41 Tarikatn mrit says son yllarda, zellikle on dokuzuncu Postni!in Muzaffer zakn farkl evrelere ula!ma iste$iyle yurt ii ve yurt d!nda birok seyahate kmas sonucunda olduka artm!tr. "stanbuldaki Asitaneye her pazartesi ve per!embe dzenli olarak gelen bir mrit grubu bulunmaktadr. Efendi, bugn "stanbulda ya!ayan mrit saysn 5000 olarak belirtmektedir. Efendinin ve mritlerin verdi$i bilgilere dayanarak bu mritlerin yalnzca yzde 5lik bir blm yabancyken42 geri kalan Trklerden olu!maktadr.

2.2.1. Trk Mritler

"stanbul gibi kozmopolit bir merkezde 300 yldan fazla zamandr varl$n srdren Halveti-Cerrahi Tekkesi, tpk iinde bulundu$u !ehir gibi ok farkl kesimden gelen insanlardan olu!maktadr. Bu ba!lk altnda, alan al!mamz boyunca gzlemledi$imiz Trk mritlerle ilgili iki kltrel kategoriden ve onlarn sosyo-ekonomik yaplarndan sz edece$iz.
40

Bu gizlilik, peygamberin sa$ elin verdi$ini sol el grmeyecek hadisine dayandrlr. Yardm etmek, ancak gizlilik esasnda makbul saylr. 41 Mritlerin sosyo-ekonomik durumlar ve saylarna ili!kin aktard$mz bilgiler, yapt$ mz ki!isel gr!melerde Efendi ve mritlerden ald$mz bilgilere dayaldr. nk, tm mritlerin srekli bir ziyareti sz konusu de$ildir, ayrca herkesle gr!me yapmann kstl bir srede mmkn olmad$ d!nlrse, buradaki saylarn yakla!k de$erler olarak kabul edilmesi gerekir. 42 Trkiyedeki durum byledir, ama yurt d!nda bulunan tekkelere devam eden byk sayda yabanclar oldu$u sylenmi!tir.

59

Kltrel kategorilerden biri, tamamen ailesinin bu tarikata mensubiyeti nedeniyle ocuklu$unda defalarca Tekkeye gelmi!43 ve sonrasnda da geleneksel bir aktarmn sonucu olarak tarikata intisap etmi! mritlerdir. Bu mritlerin kk bir blm de Tekkenin m!temilatnda kalmakta ve temizlik, yemek gibi i!lerle u$ra!maktadrlar. Genellikle e$itim seviyelerinin d!k ve ekonomik durumlarnn pek iyi olmad$ sylenebilir. o$u, ayn semtte seyyar satclk, esnaflk yapmakta, kadnlardan bazlar da Asitanede e!arp, tesbih gibi e!yalar satarak geinmektedirler. Bu grubun, zellikle genlerinin tek sosyalle!me arac bu mekan olmaktadr. Burada sohbet etmekte, normal hayatn ak! ierisinde tan!amayaca$ kadar ok de$i!ik kesimden insanla tan!makta ve ibadet ederek vazifelerini yerine getirmektedirler. nk bu gurubun genleri, ailelerinin geleneksel kstlamalarnn a$rl$n Tekkeye geldikleri srece hissetmemektedirler. Ayrca bu mekan, onlarn evliliklerine de vesile olabilmektedir. Ksaca, buras onlara bir sosyal ya!am sunmaktadr. stelik bu ya!am, d! dnyann tehlikelerinden uzak ve yce bir ama u$runa srdrlmektedir. Konu!tu$um ilkokul mezunu 20li ya!larnda olan bir kadn mridin sk sk Tekkemiz olmasa ne yapardk? Buras bizim evimiz gibi, her!eyi bulabiliyoruz. !eklinde ho!nutlu$unu dile getiren szleri bunun en tipik rneklerinden biri olarak de$erlendirilebilir. Bu mritlerin geleneksel algs, dini ykmllkler ve sorumluluklar konusunda da batl ynleri a$r basan bir portre izmektedir. Yani daha ok szl bir aktarma dayaldr. Bu insanlar genellikle kulaktan dolma bilgilerle ibadet ederler ve bunu zerine d!nlecek bir mevzu olarak grmezler. "badet onlar iin bir tr al!kanlk niteli$i ta!r aslnda. Ama bu ibadeti nemsemedikleri iin de$il, bir tr gelenek halini ald$ iindir. "badet ve ibadete sayg konusunda da sk sk yabanc mritlerle ters d!tkleri sylenebilir. Yabanclar, din de$i!tirdikleri iin her!eyi kat bir !ekilde ya!amaya al!makta ve bu konuda Trkleri ele!tirmektedirler. Trkler ise "slamn iine do$mu! olmalarna ra$men yabanclarn bu didaktik tavrndan rahatsz olmaktadrlar.

43

Olduka ya!l bir bayan mrit !imdi birer yeti!kin olan mritleri !eker ve ikolata vererek namaza al!trd$ n anlatm!t. Mritler de ona bu sebepten minnet borlu olduklarn her frsatta dile getiriyorlard.

60

Ayrca Efendinin sklkla yaknd$ gibi batl ve batn kar!trmaya olduka meyillidirler. rne$in, Kurban Bayram arefesinde trbenin bulundu$u eski meydanda gerekle!tirilen Vakfe44 treni esnasnda kalabal$n nefesinden ve scaklktan buharlanarak akmaya ba!layan duvarlara bir anlam yklemi!lerdi. O bina ve orada yatan bykler maneviyatn yo$unlu$undan a$lyorlard. Duvarlardan gzya!lar szlyordu. Onlar da bu durumun bereketine45 inandklarndan nce slak duvarlara srdkleri ellerini sonra yzlerine srerek dua ediyor, a$lyorlard. Bir ba!ka gn de orta ya!n zerinde bir kadn mrit gurubu boyunlarna taktklar Cerrahi madalyonunun tuvalette taklmamas gerekti$ini, aksi halde ba!larna gelebilecek felaketleri sralyorlard. Bu mritler, genellikle az sonra szn edece$imiz di$erlerinin tepkisini ekiyor ve aralarnda sk sk d!ardan gelenlerin onlar grerek Cerrahiler hakknda yanl! bir izlenim edinmelerinden !ikayeti oluyorlard. Bu tr olaylarn ya!anmasnda e$itimli mritlerin elitist tavr sz konusu olmaktadr. E$itimli mritlerin davran!lar, onlara kalrsa elitist de$il yapc bir tavrdr. nk, e$itimsiz mritlerin sorumsuz davran!lar, yukarda da dile getirdi$imiz gibi, zellikle d!ardan olanlar iin, baz yanl! anlamalara sebebiyet vermektedir. Dolaysyla, e$itimli mritlerin bu mdahaleleri, kendileri asndan tarikatlar iin olumlu yapc mdahalelerdir. Bu konuda iki tarafn farkl bak! alar sz konusudur, ama e$itimli olanlarn di$erlerini yarglayc ve onlar hakknda hkm verici davran!lar di$erleri arasnda rahatszlk yaratmaktadr. Bylesi durumlar, genellikle de gizli srt!melere yol aar. Bu nedenle, her mrit kendine benzer olanlarla daha samimi bir havaya brnr. Ele!tirilerine de kendi ilerinde devam ederler. Bu, erkekler arasnda daha yumu!ak tezahr etse de, kadnlar asndan durum daha sert tavrlara neden olur. Kadnlarn, aralarnda
44

Arapa durma !phe gibi manalar olan kelime haclarn Arafatta Allaha dua etmek zere bulunmalardr. Cerrahiler de haclarla ayn gn, Kurban bayram arefesinde eski meydanda toplanarak ayn ayini gerekle!tirirler. Bu konu, Riteller Blmnde ayrntl biimde anlatlmaktadr. 45 Bereket, velilerin sz konusu ruhani kudretinden bir takm iyiliklerin sa$lanmas ve ktlklerin giderilmesi yolunda faydalanma arzusunun e!yalar ya da trbe vb. aracl$ yla elde edecekleri kuvvettir, feyzdir. Bkz. Ocak 1984:6 Bereket konusunda farkl de$erlendirmeler iin bkz. Atay 1996:42-43 Atayn Gilsenandan aktard$ !u cmleler bereketin tarikatlar iin nemini vurgular niteliktedir: Bereket, bir taraftan tarikatn in!a etmeyi amalad$ btnlkl bir evren ideolojisinde organize edici ve dn!trc hayati neme sahipken, di$ er taraftan da ya!amlar en fazla tahrip olmu! ve zlm! olanlar iin bir s$naktr. Ayn yer.

61

dzenledikleri ev toplantlarnda da bu nedenle birka gruba blnmeler olmu!tur. Bir gn orta ya!l e$itimli bir bayan mrit, katld$m ev toplantlarndaki mritlerle ilgili olarak beni; Bu i!in ehli sadece Efendidir. Onlarla vakit harcayp, yanl! fikir edinme diyerek uyarm!t. Oysa daha sonra bir !ekilde konuyu Efendiye ap, ona sordu$umda Tabi katlabilirsin bu toplantlara, benim haberim var toplandklarndan demi!ti. Buradan da anla!lyordu ki, bu sorun, mritlerin kendi diyalog ve gizli at!malarna dayanyordu. Bu srt!melerin e$itimli taraflar, yukarda belirlenen kltrel kategorilerin di$er blmn olu!tururlar. Bu mrit grubu, genellikle sosyal ya!amlarndaki varolu! kaygsnn sonucu olarak mritli$i semi! insanlardan olu!maktadr. Bunlar genellikle ekonomik olarak rahat !artlarda ya!ayan insanlardr. Bu gruptan diyalog kurdu$um mritler, Cerrahili$i tercih etmelerindeki en byk nedeni di$er tarikatlara gre bunaltan, zorlayan bir tutumu olmamas ve tasavvufu bir kltr olarak her ynyle ya!atmaya al!mas olarak aklyorlard. Aslnda tarikatlar iin kullanlan kltr ve gelenek gibi kavramlar, bir anlamda tarikatlarn dini ynnden ok sosyal ya!ama dair ynne vurgu yapyordu. Bu insanlar cezbeden de daha ok eski zamanlardaki ya!ama ili!kin tm uygulamalarn ve dolaysyla bununla ili!kilenen davran! biimlerinin burada ya!anabilmesiyle ilgiliydi. Eski zamanlardaki ya!am ifadesi, cemaat ili!kilerinin daha sk, sohbetlerin yo$un, ili!kilerin daha samimi ve vaktin daha bol oldu$u durumlar anlamnda kullanlyordu. Ayrca, bu grup iin, toplumda yerle!ik tarikat algsn kran ve bu i!i laykyla yapan bir yerdi buras. Toplumda yaygn olarak benimsenen yerle!ik tarikat algs nitelemesi, yobaz khne gerici ve baskc gibi sfatlarla ne kar. Bunlarn kar!t ise, a$r dini yaptrmlar olmayan, esas sevgi temeline dayal, nostaljik bir gelenek panoramasdr. Bu olgu da Cerrahi tarikatnda vcut bulur. Bu nedenle, kimisi daha nce manevi arnma yntemlerini denemi! olan, kimisi farkl tarikatlarn, cemaatlerin toplantlarna gitmi!, ama tatmin olmam! bu grup aradklarn Cerrahi tarikatnda bulduklarn d!nmektedirler. Kendi tanmlamalaryla uzun bir bo!luk dneminin ardndan bulduklarn syledikleri bu Asitanenin onlar iin ne ifade etti$i sorusunun yant, onlar ortak bir kelimenin paydasnda topluyordu. Bu huzurdu. Huzurdan ne kasdettiklerini hepsi farkl cmlelerle anlatyorlard. Bunlar toparlayarak syleyecek olursak,

62

varlklarnn kayna$n hatrlamak ve unuttuklar zamanlarn acsn karmak, d! dnyann gerekten uzak ak!ndan kendilerini kurtarmak en belirgin ifadelerdi. zetle bu mritlerin byle bir yol semesi o$unlukla modern hayatn bireyci acmasz karakterinden bir tr ka! niteli$indeydi. Bu durum, daha nce Do$u mistisizminin artk daha ziyade ticari bir motivasyonla yo$rulmu! meditasyon, yoga gibi yntemleri denemelerinden de anla!labiliyordu. Bu guruptaki insanlarn bir ksm tamamen ilerine kapanp, kendilerini ibadete veriyorlard. Di$er ksm ise kendileri gibi olanlarla sohbet toplantlar vesilesiyle sk sk bir araya geliyorlard. Bu grubun ierisindeki birka mrit, alan al!mas esnasnda aralarnda bulunmamla ilgili olarak da gizliden gizliye bir tepki geli!tirmi!lerdi. Benim orada bulunmamdan ho!lanmadklarn anlamak g de$ildi. Aldklar modern e$itime ra$men onlar iin tasavvuf gibi yce bir amacn, hele ki "slam dininin, bilimsel bir ara!trma konusu yaplmas anla!lr !ey de$ildi. Onlara gre, "slamn, tasavvufun bir sosyal bilim tarafndan ara!trlmas inansz olmay gerektirirdi. Dolaysyla, benim iin, kendi izdikleri bu imaj da bana mesafeli yakla!malar iin yeterliydi. Bu sebeple frsatn bulduka beni denetlemeyi kendilerine grev addetmi!lerdi. zellikle de gen bir kadn mrit, sk sk benim tasavvuf hakkndaki bilgimi denetliyordu. Alan al!mamn son gn benim mritlerle vedala!rken, dalgnlkla d!arnn kirinden nasiplenmi! antam halya koymam frsat bilip, bana kalrsa o gne kadar iinde tuttu$u cmleyi syleyivermi!ti: Sende o kadar akl yok mu? Akl her trl zmn merkezine koyan bilime mesafeli tavr, adeta bu cmleyle somutla!maktayd. Sonu olarak, gzlemlendi$i kadaryla bu kltrel ve sosyo-ekonomik kategorilerde de$erlendirebilece$imiz Halveti-Cerrahi mritlerinin byk blmn olu!turan Trk mritler, ev sahibi konumundadrlar. Gelen misafir ve yabanc mritlere de bunu hissettirirler. nk, bu dinin iine do$mu!lardr ve ku!aklardr aktarlan bilgileriyle bunu haketmi!lerdir. Bu nedenlerden tr, zellikle kadn mritler, yabanc mritlerle gizliden gizliye sren, bazen de a$a kan srt!meler ya!amaktadrlar.

63

2.2.2. Batl Mritler

Halveti-Cerrahi mritlerinin says, daha nce de szn etti$imiz gibi zakn seyahatleri sayesinde artm!tr. Bilhassa kendisinin yurt d!nda toplam! oldu$u zikir meclisleri Batllar arasnda byk yank uyandrm!tr. Bu ve buna benzer organizasyonlarla46 yabanc mritlerin says olduka o$alm!tr. Hatta, tan!t$m bazlar, Efendilerinin iste$i zerine ya!amlarn "stanbulda srdrmektedirler. Yurt d!nda olanlar, kendi kentlerinde bulunan Cerrahi Tekkeleri47ne gitmekte, frsat bulduka da "stanbuldaki Asitaneye byk heyecan duyarak gelmektedirler. Batllar olarak kategorize etti$imiz bu grupta, zellikle Ramazan aynda Uzak Do$ulu, Arap ve Balkanlardan (Balkanlarla olan ili!kiler, zellikle !imdiki Efendinin dzenli ziyaretleriyle mmkn olmu!tur) gelen birka mridin de bulundu$unu syleyebiliriz. Genel olarak yabanc mritlerden "stanbulda ya!ayanlarn tarikata intisap etmelerinden hemen sonra onlar iki sosyal durumdan kaynaklanan kaosbeklemektedir. Bunlardan biri, din de$i!tirmek48 bir di$eri ise yeni bir toplum iinde ya!amaya uyum sa$lamaktr. Gzlemledi$im kadaryla Batllar, yeni dinleri ile ilgili Efendiyi byk dikkatle dinlemekte, kitabi bilgiye de nem vererek zenle Kuran- Kerimi okuyup anlamaya al!maktadrlar. Bu, onlar zellikle geleneksel bir aktarmla "slam ya!amaya al!an baz Trk mritlere oranla daha bilgili klmaktadr. Trk mritler ise bu durumu kabullenmemekte, kendi dinlerini onlardan $renmeyeceklerini sylemektedirler. Yabanclar da Trklerin kendilerine bah!edilen nimetin kymetini bilmediklerini d!nmektedir. Batllar, sosyal donanmlar ve ya!am tarzlar gere$i yeni dinleri konusunda disiplinli bir tavr sergilerler. Bu nedenle de Trklerle aralarnda kltrel bir anlay! fark do$maktadr. Bu tr srt!melere ra$men Trklerin scakl$ onlar etkilemekte, modern hayattan ve onun mekanik ili!kilerinden bu scak ili!kiler sayesinde kendilerini syrmaya abalamaktadrlar. Orta ya!l bir "svireli bayan

46

Almanya Berlinde opera salonunda toplad$ zikir meclisi, bunlardan en arpc olandr. Sylenene gre kendisiyle beraber tm yabanclar devrana kalkarak tevhid getirmi!lerdir. 47 Yurt d!ndaki Cerrahi Tekkeleri, Arjantin, Avustralya, Brezilya, Kaliforniya, Washington, "spanya, "talya, "llinois, #ili ve Kanaday kapsayan geni! bir alana yaylm!tr. 48 Cerrahiler, bu durumu dininin tamamlanmas olarak yorumlarlar.

64

mrit bana samimiyetle !unlar sylemi!ti: Batda aile, din ve cemaat fikri yok. Batllarn artan bir hzla Mslman olmalarnn sebebi budur. Batllarn "slamiyeti tercihlerinin artt$ do$ruydu, ama bu o$unlukla tasavvuf akm sayesinde olmu!tu. Bu mridin de szlerinden anla!laca$ gibi bir Batlnn tercihini etkileyen yalnzca din de$il, cemaat ili!kilerinin samimi ve bireycilikten uzak tavr, aile anlay!, ksacas Batda bulamadklar sevgi ve scaklkt. Tarikatlar da onlara bir aidiyet duygusu sa$lyor, byk bir akrabalk a$yla kocaman bir gurubun yesi olma !ansn veriyordu. Yabanclarla ilgili dikkat eken bir ba!ka nokta da, dinleriyle beraber isimlerini de de$i!tirerek birer Mslman ismi almalaryd.49 Kimlik alglarn tamamen de$i!tiriyorlard. Trkler de bu konuda onlar destekliyor, hatta bazen belirleyici oluyorlard. Kadn mritlerle toplantlara katlan henz mrit olmam! bir Alman kadn mride, tarikatn ya!l ve itibar gren yesi: "smini de d!nm!sndr herhalde diyerek onu Sema ismi zerinde onu mutabakata vardrm!t. Bunlarn d!nda, Trklerle aralarnda anlay! farkndan do$an bir nokta daha vard. Yabanclar, al!tklar ya!am tarznda toplum basksn fazla zerlerinde hissetmemi! olmalarndan kaynakl, zikir ve me!k esnasnda vecd50 hallerini kontrol altnda tutmuyorlard. Do$as gere$i vecd halinde olan bir insann kendini kontrol altnda tutmas sz konusu de$ildi. Ama, Trk kadn mritler, geleneksel kstlamalarn sonucu olarak kadnn fazla gze batmamas gerekti$ini $renmi!lerdi. Bu nedenle hem kendilerini hem de onlar kontrol altnda tutmaya al!arak ibadet ediyorlard. Bir zikir gecesi ya!ad$mz traji-komik olay, bir rnek olu!turabilir: Zikirin en yksek yo$unlu$a ula!t$ bir srada bir yabanc mrit kendinden geerek nasl oldu$unu hi birimizin anlamad$ bir !ekilde arpma sonucu kalorifer pete$ini yerinden oynatm!t. Zikir bittikten sonra, mritler arasnda baba lakab taklan sert mizal orta ya!l kadn mrit ona k!m!t. Yabanc mrit ilk kez hayatnda byle bir !ey ya!amann heyecann anlatyor, bir yandan da zrler diliyor, ama fayda etmiyordu. Yabanc kadn gerekten ok mutlu
49

Batllar, tm ya!am tarzlarn de$i!tiriyorlard denebilir aslnda. zellikle nceki ya!amlarn hatrlatacak giyim tarzlarndan tamamen uzakla!yorlar ve "slamn uygun grd$ gibi giyiniyorlard. 50 Vecd (trans), insann gnlk gerekleriyle ba$ nn kesildi$i psikolojik ruh hali. Bkz. Emiro$lu 2003:810 Bu psikolojik ruh haline, dnyann farkl toplumlarnda rastlanmaktadr. Tasavvuftaki vecd ise, sufinin, hakikati grd$ zaman ya!ad$ zel bir hal, zel bir idrak olay olarak tanmlanm!tr. Bkz. Gngr 1996:121

65

olmu!tu. "lk kez byle bir!ey ya!yorum, bunun oldu$una inanamyorum diyerek vecd halini iinde tutmaya al!yordu. Sonra olay yat!trld, ama Tekkenin mallarn mdafa eden bir Trkle, ya!ad$ ann gzelli$inin ve yceli$inin tadn karmas bir tarafa ciddi !ekilde azarlanan yabanc mrit akllarda kald. Sonu olarak, tm srt!melere ve bazen ortaya kan uyumsuzluklara ra$men Batl mritler, mevcut dini-kltrel birikimleri gere$i kendilerini bu yol vastasyla tasavvufa yakn bulmu!lardr. Kendilerini Cerrahi olarak tanmlarken hem "slama ba$lanm! olmalarnn hem de byk bir aile kazanm! olmann gururunu duymaktadrlar. Bir Batl mridin bu seimi ile ilgili olarak !u szleri de bu ikili duygu yo$unlu$unu aklar niteliktedir: Bat dnyasnda biz sadece akllarmzla ya!yoruz. Her !eyin kontrol altnda olmasn, her !eyi gzlerimizle grerek gvenmeyi istiyoruz. Adeta bir kutunun iinde ya!ar gibiyiz. Ama Allahn bykl$ ve gzelli$ini bulma frsatn bulunca, o kutu patlyor ve gerek gzellikleri gryoruz. 2.3. Efendi Tasavvufta !eyh51 "slami bilgi ve grgnn aktarlmasna araclk eden, insanda mevcut olan ilahi nitelik52leri a$a karmak maksadyla ona yol gsteren bir rehber olarak tanmlanr ve alglanr. Mritlerinin manevi geli!iminden sorumlu olan !eyh, silsile53 vesilesiyle kendisinde zuhur eden bereketten onlar yararlandrmakla ykmldr. Her tarikat !eyhi, ayn amala temel "slami bilgi erevesinde kendi yollarna ait farkl usllerle bu ykmll$ yerine getirir. Cerrahi yolunda, bir ki!inin !eyh olabilmesi iin ilim, irfan, ya! ve ir!at bakmndan yetkin olmas beklenir. nceki !eyhlerden zak, !eyhlere dair yazd$ blmde hal !eyhleri54 ile kyafet !eyhlerinin kar!trlmamas gerekti$ini
51

Tasavvufta !eyh kavramndan hem klasik tasavvuf eserlerinde hem de e!itli bilimsel yaynlarda sz edilmi!tir. Bunlardan bazlar iin Bkz. "mam- Rabbani 1983:260-286 ; zak 1973:22-28; Atay 1996:37-42; 110-113; Atacan 1990:67-78; Sayar 2004:29-31; 153-158; Frager 2004:189-205 52 "slamda (Kuran- Kerimin baz surelerine dayanarak) Allahn insan kendi suretinden yaratm! olmas hasebiyle ilahi kudretle benzer baz zellikler ta!d$na inanlr. 53 Tarikat !eyhlerinin stad zinciri. (Uluda$ 2001:315) Silsile, kan ba$ ya da hilafet yoluyla ruhani otoriteye ula!r (I!n DB"A-VII. Cilt 213). 54 Hal !eyhleri, esas olanlardr. zaka gre bu ki!ilerin yolundan gidenler dnyada ve ahirette mahrum olmayacakladr. Bkz.zak 1973:27

66

zenle vurgular. Ona gre kyafet !eyhlerinin yalnzca suretleri byledir. Buna gre de gerek bir !eyhi di$erlerinden ayrmak iin Kal, Yal, Tekke, Takke, Evrad, Avrad, Krsi, Kabile !eyhleri diye ba!lklar atarak farklar anlatr. Sonuta da gerek bir mr!idin daima sabr ve Allah tavsiye etmesi; cmert ve kerim olmas; nefesi !ifal ve mridlerinin m!kllerini halledebilir zellikleriyle ne kt$n syler (ibid). Dolaysyla, bunlardan da anla!labilece$i gibi, !eyhin baz stn zellikleri sz konusudur. #imdiki Efendi ise, bunu manevi anlamda katetti$i yol bakmndan olu!an farkla snrlar ve zellikle hastalara !ifa verme konusunda bir !eyhin yapabilece$i tek !eyin dua edebilmek oldu$unu syler. Bu szleriyle aslnda keramet gsterme gibi bir iddiasnn olmad$na da ifade eder. Atayn da belirtti$i gibi aslnda, bir !eyh byle bir !eyi kendisi ne srmez. Bu nitelikler onun kutsi !ahsiyetine inananlar tarafndan kendisine atfedilir (Atay 1996:43). Kendisine mritleri tarafndan yak!trlacak da olsa, buna kar! oldu$unu mutlaka belirtir. Yine de e$itimsiz mritlerin o$unlu$u ona, zellikle !ifa verme konusunda de$i!ik stn sfatl yak!trmalar yaparlar. #phesiz, bu mritlerin ya!am ko!ullar, sosyal ili!ki biimleri d!nlrse, hayatlarnda bir kurtarcnn varl$, daha do$rusu, hayatlarndaki bir kurtarc olmas fikrine duyduklar ba$llk ve inan kuvvet verici olmaktadr. 2.3.1. Efendinin Ksa Ya"am yks rgt olarak hiyerar!ik bir yaplanmaya sahip tm tarikatlarda oldu$u gibi Halveti-Cerrahi gelene$inde de !eyh, bu piramidin en stndeki manevi otoriteyi temsil eder. Tekkenin ynetiminden sorumlu ve mritlerin ya!amla maddi-manevi ili!kilerinde sz sahibidir. Bunun yan sra mritleri iin de ok farkl ve de$erli bir yere sahiptir. Baz mritleri iin ailelerinden bile kymetli konumdadr. Cerrahili$in bugn ya!ayan ve alan al!mamz sresince bize yardmc olan !eyhine ili!kin nce kendisinin zya!am bilgisine de$indikten sonra, gzlemlerimizi aktarmaya al!aca$z. 1946 ylnda Bursada dnyaya gelen Efendi55, orta $renimini burada tamamlayarak niversite $renimi iin "stanbulda ya!amaya

55

Burada Efendinin ve mritlerinin kimliklerini gizli tutmam ko!uluyla, alan al!mama izin verildi$i iin ismini kullanamyorum.

67

ba!lam!tr. "stanbul niversitesi Hukuk Fakltesinden mezuniyetinin ardndan yirmi yl kadar muhtelif !irketlerde m!avir-avukat olarak al!m!tr. Kltr Bakanl$ "stanbul Tarihi Trk Mzi$i Toplulu$unda bir sre grev yapm!tr. Kendisinin mzi$e olan zel ilgisi, onun yurt ii ve yurt d!nda verilen konserlerde faaliyet gstermesine neden olmu!tur. Kendisinin tasavvufa ilgisi, dindar ki!ilerin bulundu$u kkl Bursa ailesinden ba!lam!, ilerleyen yllarda de$erli mutasavvflarla tan!mas ile srm!tr. "stanbula geli!i, tasavvufa ilgisi asndan byk milat olmu!tur. Genli$inde "stanbulun farkl yerlerinde tasavvuf konularna ili!kin bilgiler edinmi! ve sonunda, Cerrahi tekkesine yaknla!maya ba!lam!tr. #eyhinin onu, birka ki!i ile Yenikap Mevlevihanesine gndererek sema me!ketmelerini ve $rendikten sonra, (bugn artk gelenek halini alm! olan Pazartesi me!kleri) Asitanede icra etmelerini istemesi oraya ba$ll$n arttrm!tr. 1995 ylnda !eyhinin vefatndan sonra kendisi posta oturmu!tur. 2.3.2. Efendinin Topluluktaki Konumu Cerrahilerin Efendi diye hitap ettikleri !eyh, alt yldan bu yana post sahibidir56. Kendisiyle ilk kar!la!mam, al!mam yapabilmek iin izin almak nedeniyle olmu!tu. Odasna girerken bana e!lik eden bir bayan mrit tarafndan Efendiye tezi iin destur almaya gelmi! bir $renci olarak tan!trlmamn ardndan diyalo$umuz ba!lad.57 Ne amala orada oldu$umu sorduktan sonra tavsiyelerde bulundu. stelik, verdi$i tavsiyelerden biri, hi tanmad$, kendileri ile ilgili bir ara!trma yapmaktan sz eden yabanc bir $renciye kar! temkinli ve mesaj dolu bir rnekti. Bana, tasavvufla ilgili bir ara!trma yapmak istiyorsam Osmanlca kelime haznemi geli!tirmemi ve Sylevi de$il Nutuku anlar hale gelmem gerekti$i konusunda telkinde bulunmu!tu. Kanmca bu cmle, toplumda
56 57

Bu terim tasavvufta !eyhlik yapmaktadr ifadesinin yerine kullanlr.

Efendinin odas a!a$da, yani tevhidhanenin oldu$u ve erkeklerin bulundu$u blmde kk bir odayd. Odann duvarlar nceki !eyhlerin ve baz yerli ve yabanc mritlerin foto$raflar ile doluydu. Sa$ tarafta byke bir kitaplk ve al!ma masas ve tam kar!da da Efendinin berjeri ve bir divan bulunuyordu. Bundan sz ediyorum nk mekanlarn insanlar zerindeki etkilerinin nemli oldu$unu d!nyorum. Bu kk ama scak odann da hem gzel kokusu ve e!yalarla insan rahatlatan hem de Efendinin odas olmas nedeniyle insan tedirgin eden bir karekteri vard.

68

laiklik d!man olarak bilinen tarikatlar imajn ykma iste$inin yan sra bir yabancya dikkatle yakla!mann deneyimli ve ihtiyatl tavrn da yanstyordu. Efendi, ilk yapt$m gr!me sonucunda benim zerimde, modern e$itim alm!, bilginin her trne kendi slubunca saygl ve zgveni son derece yksek tam bir lider izlenimi brakm!t. Daha sonra mritleriyle olan ili!kilerini de gzlemleme frsatm bunu do$rulad. Mrid ile mr!idi arasndaki ili!kinin ba!langc biat treni vastasyla gerekle!ti$ini daha nce de belirtmi!tik. Bu trenin ardndan mrit !eyhine manen ba$lanm! olur. Ya!amnda ataca$ admlardan ve manevi yolunda ilerlemesinin alameti olan ryalarndan Efendiyi haberdar edecektir. Bu durum do$al olarak otoriter bir ili!kiyi beraberinde getirir. Biat, tam bir teslimiyet gerektirir. Ya!a byk mritlerin ska dile getirdikleri gibi !pheleri bir kenara brakp, Efendinin rehberli$ine gvenmedikten sonra bu i! olmaz. Bu denli bir ba$llk akla !eyhin Allahla kul arasnda bir arac olup olmad$ sorusunu getirmektedir. zellikle ulema ierisinde tasavvufi hayata ili!kin yaygn ele!tiri noktas yaplan bu durumu, "slamda Allahla kul arasna kimse girmez nermesi ile beraber bir mride sordu$umda, "slamda ruhban snfnn olmad$n, Efendinin sadece bir yol gsterici oldu$unu, Allahla insann arasna girip onun adna kararlar almad$n sylemi!ti. Efendi, Allah adna kararlar almyor gibi grnse de sonuta mritlerin ya!amnda ald$ kararlar denetleyerek de$i!tirebiliyordu. Kanmca bir insann ya!am ak!n de$i!tirmek de yaratc vasf saylabilirdi. rne$in, mritler, yola kmadan nce Efendiden destur almalar gerekiyordu, e$er yol bir sknt getirecekse Efendi destur vermiyordu. Bu olas bir olumsuzlu$a mdahaleyse e$er, o halde bir belirleyicilik sz konusudur. Bir ba!ka gn tank oldu$um !u olay da durumu destekler niteliktedir: Efendi ile gr!t$m bir srada bayan mritlerden bana e!lik eden evli gen bir $retmen, okulunda adnn arkada!lar tarafndan bir sendikaya yazld$n, gitmesinin uygun olup olmad$n sormu!tu. Efendi de adn yazdrm!larsa git grn, sonra da ayrlrsn demi!ti. Kadn mrit bunu tarikat adab gere$i eyvallah diyerek kar!lam!t. Bunlarn yan sra mritlerin kendi aralarnda konu!malarnda da sk

69

sk bakalm Efendim ne diyecek? ya da Efendim bunu uygun grmedi gibi ifadelere de tank olunmu!tur.58 Efendi, mritlerinin ya!amnda sz sahibiydi. Mritleriyle bir baba gibi ilgileniyor, bazen onlar sert bir biimde azarlyor bazen de gayet sevecen bir tavrla yakla!yordu. zellikle ocuklara kar! her zaman sevecen ve anlay!lyd. Tevhidhanede oyunlar oynamalarna, yksek sesle konu!malarna sesini karmyordu. ocuklar da onu ok seviyor ve ona hu dede diye iten bir ifadeyle sesleniyorlard. Ayrca genelde espirili ve ne!eli bir insan oldu$u da sylenebilirdi. Bu zelliklerini de Allahn Latif ism-i !erifiyle aklyor, ama bunu laubalilikle kar!trmamak gerekti$ini de ekliyordu. Mritleri, Efendinin bu sevecen yan d!nda zellikle ikazda bulundu$u konularda hata yapld$ zaman nasl celallendi$ini de iyi biliyorlard. Bir ak!am namaz klnmadan nce ezan okundu$u srada baz mritler imamla beraber ezan mrldannca, Efendi, bir h!mla mritlerine dnp nce hata yaptklar dini bahsi akl$a kavu!turmu! ardndan da: Siz sradan bir cami cemaati de$ilsiniz. Bu yzden de byle temel konularda hata yapmaya hakknz yok diye onlar azarlam!t. O anda gerekten mritlerin nasl utanp skld$n ve zld$n grmemek mmkn de$ildi. Vakfe gnnde de kadnlarn iti!meleri bitmeyince gzlerini kafesin zerinde gezdirerek Yine konu!acak lakrd buldunuz. diyerek onlar azarlam!t. Mritleri onun celal59 sfatl oldu$unu ve bu yzden abuk sinirlendi$ini dile getiriyorlard. Bunun ardndan, nceki Efendinin cemal60 sfatl oldu$unu eklemeyi de ihmal etmezlerdi. Bu ikilik onlara gre gerekliydi. Bu sayede hem rahman yani merhamet sahibi, hem de kahhar yani mahvedici Allahn bir tecellisini grmek mmkn oluyordu. Ya!a byk mritler arasnda nceki ve !imdiki efendiyi srekli olarak kyaslama durumu mevcuttu. nceki efendinin sakin ve yumu!ak huylu oldu$unu syleyerek sanki zlemlerini dile getiriyorlar, ama bunu hibir zaman saygsz bir slupla yapmyorlard. zellikle Bursada
58

Efendiyi sadece biat esnasnda grp, daha sonra gr!meyenler de vard tabi. Efendiden destur alnmas bu yolun usul idi, ama kimseyi buna zorlamyorlard. Tasavvufi bir ya!am tarzna uygun ya!amak isteyen ve kendini buna adayan mritler bunu iten bir istekle yapyorlard. 59 Celal sfat, ululuk,byklk anlamlarnn yan sra Allahn manevi kahrna verilen addr. Bkz. Cebecio$lu 2004:120 Cerrahiler de Allahn sfatlarndan biri olarak !eyhlerinde tecelli etmi! sert miza kastederler. 60 Cemal sfat,gzel, gzellik anlamlarna gelir, rza ve ltfa dalalettir. Bkz. Cebecio$ lu:2004:123 Bu sfatla da !eyhlerinde tecelli eden mlayim karekteri kastederler.

70

konu!tu$um mritler, !imdiki Efendiyi biraz haval buluyorlard. Aslnda bu ok ak olarak anla!labilirdi. #yle ki; !imdiki Efendi, modern e$itim kurumlarnda e$itim alm!, her konu hakknda okumaya meyilli, ara!tran ve en nemlisi mritlerini srekli okumaya te!vik eden, hatta syledi$im hibir !eyi okumadan kabul ederseniz hakkm helal etmem diyen bir !eyhtir. Yani kentsoylu bir ki!i izlenimi vermektedir. Oysa daha nceki efendiler belki ya!adklar yllarn gere$i olarak da, daha yerel unsurlar ta!yan, biraz daha halk scakl$na hitap eden ki!iler oldu$undan ya!l mritler onlar zlemle anmaktadrlar. Gen ve e$itimli olan mritler ise bu durumdan son derece ho!nut grnmektedirler. nk hem onlar hakikate eri!tirecek tasavvufi bilgiye sahip hem de a$n !artlarna uygun bilgi donanmnda ve bo! batl inanlar d!layan bir !eyhleri vardr. Duruma "slami bilgi penceresinden bakt$mzda da kitabi bilgiden ok szl bir bilgi aktarmnn nemsendi$ini grrz. Efendi, szel aktarmn nemini her frsatta vurgulamasna ra$men ilim iin okumay her zaman nemsemekte ve nermektedir. Ama Allah a!knn kitaplardan $renilmeyece$ini ve A!k alglamaya al!an akln batakl$a d!m! gibi rpnarak bataca$n da eklemektedir. #u da belirtilmelidir ki okunacak kitaplar da bir anlamda kendi belirlemektedir. Sohbetleri esnasnda neriler getirmekte ve mritlerin zerinde konu!tu$u kitaplara ili!kin fikrini beyan etmektedir. Yine kendisiyle bir gr!memiz srasnda evli, gen bir bayan mrit, farkl dinleri merak etti$ini, zellkle Zen-Budizmi ile ilgili okumalar yapt$n, ama bunu e!inin gereksiz buldu$unu sylemi!ti. Efendi de ilimin fazlas ve yanl! olmaz, okuyabilirsin ama sadece $renmek iin oku demi!, ardndan da kendi bildi$ini yap, ama yine de e!inin dedi$ini de gz ard etme ne de olsa onun nikah altndasn diyerek ona konumunu hatrlatm!t. Bu durum biraz da mridin kadn olmasndan kaynaklanyordu. Bu nedenle de Efendi, mridine verdi$i cevabn iine e!ini de katm!t. "lim nemliydi, ama her!ey de$ildi. Ara!trmay yrtt$m sre boyunca bana da sk sk bu ima edildi. Efendinin ilimin bir ba!ka yarar konusunda anlatt$ bir ans da dikkat ekiciydi. Bir gece bir Budistle sohbet ederken ertesi sabah onun kendisiyle sabah namaz klmak iin camiye geldi$ini sylemi!ti. Bu, Efendinin Budizm hakkndaki bilgisiyle mmkn olmu!tu. Yani e$er bu konuda bilgisi

71

olmasayd bir Budisti hak dini iin ikna edemeyecekti. Ksacas aslnda ilmi bir ara olarak gryor ve ama olmamas gerekti$ini, byle olmas halinde gerek amacn yerine geebilece$i tehlikesine kar! uyarda bulunuyordu. Halveti-Cerrahi toplulu$unda Efendi gnmzde birok farkl kesimden insan bir ama etrafnda biraraya toplayabilen ve mritlerinin ifadesiyle Nabza gre !erbet vermeden, ona devredilen miras da$tan bir liderdir. Kimisi onun ki!isel zelliklerinden etkilenerek biat eder, kimisi ise yolun gzelli$inden etkilendi$ini syler. Sonuta, bir lider olarak Efendinin, kendinden ncekilerden farkl olarak, ald$ modern e$itimin etkisiyle geli!tirdi$i kendisine zel lisan, okur-yazar kesimden insanlarn ra$betinde etkili olmu!tur. Efendi, kendi slubuyla, farkl bir kitlenin dikkatini ekmi! ve bu sayede mrit profilini bir lde de$i!tirerek, szn etti$imiz tarikatlar hakkndaki yaygn fikirlerin de$i!mesine araclk etmi!tir. 2.4. Hanmlar Ltfen Konu"maynz!: Toplulukta Kadnlarn Yeri

Bu ba!l$n almas ya da bu konuyu bir ba!lkla ayrarak bilginin dzenlenmesi bile kadnlarn sosyal ya!amn her alannda oldu$u gibi dinde de sz sahibi olarak grlmemesinden kaynaklanmaktadr. Erkek temelli bir dzenlemenin uyum sa$layanlar kadnlarn dini alglama ve ya!ama biimleri ayrca yazlmalarn gerektirmektedir. zellikle konu bir tarikat evresinin kadnlar olunca daha farkl bir resim kmaktadr kar!mza. nk, bu evre bamba!ka kesimden insanlar bnyesinde toplayabilmi! bir evredir ve ho!gr snrlar ierisinde kat bir tutumdan daha uzak ya!amaktadrlar. Ama yine de ehl-i snnet bir tarikat oldu$undan Snni "slamn kadna dair sylemini61 de reddetmemektedirler. Dini bir cemaat zerine yaplan alan al!masnn ara!trmacnn cinsiyetinden etkilenmemesi, ya da en azndan ara!trmaya bir anlamda yn vermemesi pek imkanl de$ildir. Ben de bu alan al!masn yrtrken muhatabm o$unlukla kadnlar oldu. Sohbetler, Efendi ile birebir gr!melerim ve birka bykle sohbetim d!nda erkek mritlerle fazla diyalog ve etkile!im iinde oldu$umu syleyemem. Bu nedenle bu ba!lk altnda ilk izlenimlerimden al!mann son gnne kadar kadnlarla ilgili gzlemlerimi aktarmaya al!aca$m.
61

Snni "slamn kadna dair sylemi derken Kuran dilinde ikin olan sylem kastedilmektedir.

72

Alan al!mam iin ilk gr!melerimi tamamlamamn ardndan kadnlar blmne karak Me!k62i izleyebilece$im sylenmi!ti. Haremlik bu blmde, birka sohbet odas, mutfak ve meydana bakan kafesli ibadet ksm bulunuyordu. Kadnlar, genellikle ibadet olan gnlerde erken saatlerden itibaren Tekkeye gelerek birbirleriyle sohbet ediyorlar ya da anlatacak ryalar, soracak m!klleri varsa Efendinin msait vaktini beklemeye koyuluyorlard. Blmn arka odasnda da birka kadn mrit, farkl yerlerden gelen ba!rts, tesbih vs. sat! yapyorlard. Bu durum, tarikatn mritler arasnda sosyal yardmla!ma ilkesinin halen srmekte oldu$unu gsteriyordu. Erkekler ierisinde de geerli olan bu ko!ul, yeni bir i!e giren, i! arayan ya da yeni bir i! yeri aan insanlarn ibadetlerden nce isimlerinin okunarak yardma ya da duaya ihtiyalarnn oldu$u belirtilerek yerine getiriliyordu. Kendi aralarnda birok ba$lant kaps aan bu durum Atacann belirtti$i gibi Osmanldaki lonca benzeri yaplarn srmekte oldu$unun gstergesiydi (Bkz. Atacan 1990:90-91). En azndan kutsiyet atfettikleri bu mekanda onlar iin dua edilmesi dahi yaratt$ koruyuculuk halesi nedeniyle mritler iin mutluluk vericiydi. Kadnlar blmnn meydana bakan ksmnda ncelikle bir tabela dikkatimi ekmi!ti: Hanmlar, ltfen konu!maynz. Bu tabelann bana ilk d!ndrd$, erkekler blmnde byle bir ikaza da rastlanmad$ndan, kadnlara ili!kin bir snrlama getirdi$iydi. Oysa sonradan grecektim ki, baz kadn mritler zikir esnasnda dahi sessiz kalmay ba!aramyorlard. Efendinin ya da ba!ka erkek mritlerin ya ters bir bak!na ya da yksek sesle yaptklar ikaza maruz kalana kadar bunu srdryorlard. Bu durumdan !ikayeti olan di$er kadn mritler de skntlarn dile getiriyorlard. nk, bu mritlerin davran!lar nedeniyle tm kadnlar bu ikazlarla muhatap olmak durumunda kalyorlard. Cahil olarak nitelenen kadn mritler kar!snda e$itimli kadn mritler adeta bir erkek tavr taknyorlard. Ele!tirilerini cahil kadn mritlere yneltirken, erkeklerin kadnlara olan tutumuna ili!kin vallahi hakllar ifadesini kullanyorlard. Cahil kadnlarn bu biimde davranarak toplulukta yarattklar kaos durumunun erkek eliyle dzeltilmesini bir !ekilde hakl buluyorlard. Bu tart!ma her defasnda srp gidiyordu. Bazen durumu ikaz edenler ikaz edilen konumuna d!mekten kendilerini
62

Me!k, Ayinler blmnde anlatlmaktadr.

73

kurtaramyorlard. Bu durumda tabela hayat kazanyordu: Hanmlar, ltfen konu!maynz! Kadnlarn tutum ve davran!lar sohbetlerde de zerinde durulan konulardand. Hem onlara Allah tarafndan bah!edilen olumlu zellikleri hem de srekli konu!malar bahis konusu olurdu. Bunlarn yan sra kadnn dini ykmllkleri ve muaf oldu$u konularda da sohbet edilirdi. Yakla!k dokuz yldr Cerrahi dervi!i olan bir erkek mrit ile sema dnen kadnlar zerine yapt$m gr!me de kendisi, bu konuda ilgin bir yorum yapm!t: Sema dnen kadnlara tpk !eyhlerin yapt$ gibi yakasn tutarak dnmeleri nerilmi!tir. Haktan halka diye tabir edilen hareketi !eyhler mertebeleri gere$i yapmazlar. Alacak, verecek bir!ey kalmam!tr. Kadnlara da bu nerilir. Ama, onlar bunun yerine renkli cbbeyle sikkenin zerine ba!rts takarak yapmay ye$lerler. Aslnda burada, kadnn sema dnmesi esnasnda esas olan fazla dikkat ekmemesi gerekti$idir. Renkli giyinmesi ve kollarn kaldrmasnn erkeklerin dikkatini toplamasndan ekinilir. Bu nedenle de !eyhlik mertebesi ile bir tutulma nezaketi grnmnde bir kstlama kar ortaya. Genellikle kadnlar konusunda kullanlan bu slup, onlar ayr bir yerde konumlarken bunu nazik bir biimde yapar. Ayn sluba Efendinin bir sohbeti srasnda da rastlam!tm. Kadndan !eyh olur mu? Mesnevihan olur mu? sorular konu!uluyordu. Efendi, titizlikle konuyu !u biimde aklam!t: Kadndan !eyh olmaz. Turuk-u Aliyyede kadna peygamberlik, mr!idlik verilmemi!tir. Bu durum kadnn eksikli$inden ileri gelmez. Kadn, ir!ad ve post grevlerinden muhaf tutulmu!tur. Ama kadn isterse Mesnevihan olabilir. "limde bir ayrm yoktur. Buradan da anla!laca$ gibi Efendinin tavr incitmekten yana bir tavr de$ildir. Ortada bir cinsiyet ayrm ve e!itsizli$i sz konusu olmakla birlikte bunu syleme biimi gayet naziktir. Dinin gere$i olarak ya da yaradl! icab kadnlarn yapabilece$i ya da yapamayaca$ i!ler oldu$unu dile getirir. Bu sylem, bir yandan "slamn kadna kar! tavrn yanstrken bir yandan da zellikle e$itimli olan bayan mritlerin kendilerini iyi hissetmelerini sa$lamaktadr. nk, genellikle dine mesafeli durduklar nceki hayatlarnda savunduklar kadn-erkek e!itli$inin dengesi !imdiki inanl hayatlarnda bozulmu!tur. Bunun ezici bir biimde de$il de kibarca ve yaradl!a gnderme yapan ifadesi zerlerinde rahatlatc bir etki yaratmaktadr. Ayrca Efendinin ilime kar! lml tavr da dinine ba$l bir kadnn

74

ilimle u$ra!masnda bir saknca bulmamaktadr. Bir bayan mridin ifadesiyle Kadn "slamda kstlanmaz. Kamusal alanda do$asnn izin verdi$i her!eyi yapabilecektir. Ama bunun iin ba!n rtmesi gerekir. "!te burada en ok tart!lan konulardan biri daha kar kar!mza: rtnme. Cerrahiler, etraflarnca bu konuda biraz esnek olarak bilinmektedirler. Biat eden bir kadn mride ba!rts hediye edilmektedir. Buradaki temenni ba!n rtmesidir. Ama bu konuda herhangi bir bask sz konusu de$ildir. Birok kadn mrit, i!leri ya da ya!am tarzlar gere$i gndelik hayatlarnda (Tekke haricinde) ba!rts kullanmamaktadrlar. Kullananlarsa trban ve pardsy tercih ederler. ar!af kullanansa neredeyse hi yoktur. Konu!tu$um mritler, rtnmenin "slamn !art oldu$unu, i! ya!amlar nedeniyle bu !art yerine getiremediklerini sylemi!lerdi. Bir kadn mrit, bundan ok sknt duydu$u halde i! ya!amn da brakamayaca$ndan farkl areler retme yoluna gitmi!ti. Kendini rahatlatmak amacyla takt$ tokalar trban yerine saymas iin Allaha yakard$n sylemi! ve kadnlar arasnda takdir toplam!t. nk nemli olan bunu idrak edebilmekti. Bu nedenle bu sembolik hareket aslolan niyettir d!ncesiyle de$erli bulunmu!tu. Ksacas, rtnme konusunda, ehl-i snnet bir tarikat oldu$unu dile getiren Cerrahi Tarikat "slam emretti$i iin farz olmakla beraber gnn !artlarn da gz nnde tutarak, daha ho!grl olmaya zen gstermektedir. Aslnda, Cerrahilerin bu tutumlar farkl kesimlerden kadnlarn da onlara katlmasn sa$lamaktadr. Neden bu tarikat tercih ettiklerini sordu$um kadn mritlerin byk o$unlu$u, tasavvuf kltrn ya!att$ iin63 cevabyla beraber byk lde, ba$naz ve gerici bir tutum izlemeksizin "slam ya!amay sa$lad$ iin cevaplarn vermi!lerdir. Kadn mritler, bu sayede a$ d! kalmadan dinlerini, maneviyat byk lde hissederek ya!ama imkan bulmaktadrlar. Kadnlarn dinlerini ya!amas, maneviyat yo$un olarak hissetmeleri onlar iin memnuniyet verici olmakla beraber gerek ibadetler esnasnda gerekse davran! biimleri konusunda baz kural ve kstlamalara da rastlanmaktadr. "badet iin
63

Mslman olmayan muhipleri ya da turistik amala "stanbula gelmi! ziyaretileri de etkileyen en byk etken buydu. Hatta birkann aktard$ ve burada 1993-94 arasndaki bir zaman diliminde alan al!mas yapan Catharina Raudverenin de kitabnda dile getirdi$ i gibi baz gezi bro!rlerinde burasnn gerek Sufi havasn tadabilece$ iniz bir yer olarak betimlenmesi ilgiyi arttran unsurlardan olmu!tur. Bkz. Raudvere 2003:237 Bu sayede Tekkeye gelen ve bir daha ayrlmayan ya da "stanbula yerle!en birka yabanc mrit tand$ m syleyebilirim.

75

birok tarikatta oldu$u gibi haremlik ve selamlk blmlerde toplanmaktadrlar. Kadnlarn, zikirin yapld$ meydana yukardan bakan kafesli blm onlarn katlmcdan ok izleyici konumunu peki!tirmektedir. Zikire szl olarak i!tirak ederler, ama devrana kalkmazlar. Kendilerinden gemeleri hususunda dahi dikkatli olmalar gerekir. Daha nce de rne$ini verdi$imiz gibi vecd halinde seslerini ykseltmeleri etraftaki kadnlarca kontrol altnda tutulur. nk sesin erkeklere ula!mas halinde onlar etkilemesinden, konsantrasyonlarn bozmasndan ekinilir. Dolaysyla, esas olan erkeklerin ibadetidir. Kadnlar kontroll ve sessiz olmak zorundadrlar. Bu nedenle, tarikat d!ncesinde merkezi nem ta!yan ibadet pratiklerinde ikincille!meye ba$l olarak onlar da kendi aralarnda ev toplantlar dzenlerler. Mizalar birbirlerine yakn olanlarn olu!turdu$u guruplar belirli aralklarla birbirlerinin evlerinde toplanrlar. Benim a$rld$m toplantlar yapan gurubun ba!nda ya!l ve dini bilgisi fazla, kendisine dan!lan bir ki!i bulunuyordu. Kadnlarn sorduklar sorular cevaplandryor, hadislerden rnekler vererek ya!amn anlam zerine konu!uyordu. Daha sonra, $len namazlar topluca klnyor ve ardndan zikire ba!lanyordu. Ya!l olan mrit zikirin perde ve ritmini de idare ederek yn veriyordu. Bu kez, zikir esnasnda kadnlar daha rahat hareket edebiliyorlard. Zikir bittikten sonra dualar okunuyor ve ilahiler syleniyordu. Bir iki kez de Vakfeye duruldu$unu grdm. Kabeye dnlerek dualar ediliyor, sonunda da herkes ellerini st ste koyarak en yo$un anlar ya!anyor, gz ya!lar dklyordu. Tren bittikten sonra, ikrama geiliyor ve sohbet koyula!yordu. Efendi ile pek fazla gr!emedikleri ve gr!tklerinde de dan!amadklar sorularn cevaplarn burada aryorlard. nk, artk bir nceki Efendinin yapt$n, yani kadn-erkek kar!k sohbet etmeyi !imdiki Efendi yapmyordu. Erkekler blmnde yaplan sohbet, kadnlar blmne kapal devre yaynla ula!yordu. Ksacas, bu sohbetler hem yeni dini bilgiler edinmeyi hem de yeni insanlarla tan!may sa$layan toplantlard. Bu toplantlar, her defasnda de$i!meyen kadronun yan sra, muhip olan, merak eden ya da bu yola girmeden nce tanmak isteyenlere de ev sahipli$i yapyordu. Trk olmayan konuklar da bu sayede Trklerin hem sosyal hem de dini ya!am anlay!larn tanma frsat buluyorlard.

76

Sonu olarak, Cerrahiler kadna bak!larnda Snni "slamn sylemini reddetmemekle birlikte a$n !artlarn da gz ard etmezler. Bu sayede de daha farkl kesimlere ula!abilmeleri mmkn olur. Dinin kadnlara ili!kin syleminden rahatsz olan, e$itim grm! kadnlar bu ho!grl seenek kar!snda ilgili bir tutum sergilerler. Efendinin gerek ilim gerek kltr-sanat hayatna yakn duru!u, gerekse gnn geli!melerine ilgili tavr "stanbulda ya!ayan metropol kadnna yeni bir dnyann kaplarn aar. Bu yeni dnya, modern hayatn iinde yeri kalmayan yaratcy rktmeksizin hatrlatr. Kimisi nce yogay, meditasyonu deneyip, huzursuz hayatlarnda bir de$i!iklik yapamam!tr. Sonra kendi kltrnn hazinesini ke!federek, diledi$i dinginli$e ula!t$n sylemi!tir. Bu yeni dnyada d!arnn tm olumsuzluklarn unutarak ibadet ve sohbet ederler. Herkesten !phelenen modern kimliklerinden bir lde de olsa syrlrlar. Ama al!kanlklar insan zor terketti$inden ya da nefs mcadelesi zorlu oldu$undan bazlar Tekkede de olsa ayrcalkl olma isteklerinden kendilerini kurtaramazlar. Zikir ya da Me!k trenlerinden nce kafesin en gzel yerine oturmak ve rahatsz edilmemek isterler. Ksaca, Cerrahi tekkesi, farkl kesimin kadnlarn ayn sylemle kendine eker. nemli olan ksm da burasdr. Efendi, ilimden de bahsediyor olsa kelimeleri zenle seerek hem geleneksel bir aktarmla orada bulunan kadnn hem de kentli kadnn anlayabilece$i hayli zel bir lisanla konu!ur. Mritler arasnda nabza gre !erbet vermeyi!i ile vnlen Efendinin bu zelli$i ilgi ekicidir. Sonu olarak, kadnn "slamdaki yeri bellidir, ama Cerrahiler iyi bir yorum ile gnn !artlarn da grmezden gelmeyerek bir senteze ula!m!lardr. Bu sentez de kimi kadn iin byklerinden $rendi$i ve deneyimledi$i bir hayatn mabedi, kimi kadn iin ise dnya hayatndan kopmadan ya!ayabilece$i inancnn ve i huzurunun mabedidir.

77

III. BLM- Dervi"ann E$itimi

3.1. Katlmn Onaylanmas: Biat ve !ntisap Gruba katlmn onaylanmas64, tm topluluklarda inisyasyon65 denilen ve stat de$i!iklikleri ile bunlara e!lik eden birtakm ayinlerden olu!an bir trenle gerekle!tirilir (Emiro$lu 2003:325). Bu trenlere kadim Mezopotamya ve Hindin gelene$inden Avrupaya kadar uzanan bir kltrel yelpaze ierisinde rastlanm!tr. Tm topluluklarda ortak olan bir di$er zellik de, bu tren ncesinde ki!inin gerek fiziksel gerek ruhsal a!amalardan gemesinin sonucunda hazr hale gelmesidir. Birey, katlmnn ncesi ve sonrasnda iki ayr evren olarak de$erlendirilmi!tir (Morris 2004:393). Katlm treni de bu iki ayr evreni birbirine ba$layan bir kpr vazifesi grr. Van Gennepin e!iksellik evresi olarak kavramsalla!trd$ bu dnem66, varolu! a!amalarnn arasndaki belirsiz durumu Emiro$lu (2003:555) temsil eder. Van Gennepin bu kavramsalla!trmas, tasavvuf gelene$ine ba$l tarikatlarn gei! trenlerini yorumlarken de$erlendirilebilir. Van Gennepin gei! ritlerinin ilk evresi olarak tanmlad$ ayrlma tasavvuf gelene$inde biattan nce gelen bir tr itiraf olarak tanmlayabilece$imiz tvbe etme durumudur. anlam ta!r tvbe; sululuk ve pi!manlk, al!kanlklarndan kurtulma ve ki!inin kendisini hakszlk ve husumetlerden arndrmas.67 Tvbe, gemi! gnahlar ve yasaklanm! arzular iin af dilemedir. Bu vesileyle arnan insan yeni bir kimlik ve ya!am iin hazr hale gelecektir. Bunun ardndan biat etme iste$i kabul edilirse trenin ardndan !eyhine duydu$u ba$ll$ ve di$er mritlere kar! kontroll davranmas gerekti$ini aklndan karmadan kendisine verilen vazifeleri icra edecektir. Ardndan gelen biat treni bir tr e!iksellik evresidir. Ki!i bu tren ncesinde muhip sonrasnda mrit, ama tren esnasnda tam olarak ne muhip ne de mrittir. Bu ara dnemi ifade eden biat

64 65

Burada, grup ifadesiyle kasdedilen ezoterik gruplardr. "nisiyasyon'nn Bat dillerindeki kar!l$ olan initiation szc$, Latincedeki initium szc$nden tremi!tir. Initi ise aslnda yola koyulmu!, ba!lam! demektir. Ezoterizm'de en nemli kavram ve gerekle!tirilim "nisiyasyondr. 66 Van Gennepin gei! ritleri kavramsalla!trmas iin bkz. Morris 2004:391 393 67 Ba$dadiden aktaran Sayar 2000:20

78

treni sonrasnda yeni sorumluluklar yklenen mrit aday farkl bir ya!am iin e!i$i atlam! saylacaktr. 3.2 Cerrahilikte Biat Treni Biat, "slam tasavvuf gelene$ine ba$l tarikatlarn, ki!iyi kendi aralarna kabul etmek ve bu yeli$i somutla!trmak iin yaptklar bir kabul trenidir68. Bu trenler aracl$yla, bir insann tarikata katlmas formel olarak tannm! olur (Atay 1996:113). Halvetiyyeye ba$l Cerrahilikte bu tren !u !ekilde gerekle!tirilmektedir: Muhip, yani tarikata ilgi ve sevgi besleyen ki!inin mritler tarafndan bilinen biat etme iste$i onun sohbet esnasnda Efendiye sorular sormasn sa$lamak suretiyle peki!tirilir.69 CD kaytlarndan ve dinledi$im sohbetlerden edindi$im izlenim kadaryla mritlerden ok muhiblerin ve d!ardan gelen yabanclarn sorularnn cevaplandrlmasna nem verilmektedir. Bir sohbet kaydnda, bir nceki Efendi byle merakl ki!ilere De$erini bilin, sadece sizin soru sorma hakknz var demi!tir. Bu sayede ki!inin dahil olmay planlad$ tarikatla ilgili merak etti$i noktalar aydnlanr. Bu arada mritler ve Efendi tarafndan okumas iin tasavvufi baz yaynlar da nerilir. Ki!i kararn verdi$inde erkek ve kadn tarafndan tarikatn ileri gelenlerden birine durumu bildirir.70 Bu durum, Efendiye iletilir.71 Efendi, istihare yntemine72 ba!vurur, ki!iye "hlas ve bir Fatiha okuyup Hz. Pirin ruhuna gnderererek ryaya yatmasn syler ve bu niyetle grlen
68 69

ryay

yorumlayacak

olan

Efendi,

uygun

grrse

biat

iste$i

Biat treni iin bkz. Ate! 2004:116; Kara 2003:181; Glpnarl 1985:104-105; ztrk 2004:95-96 Bu sohbetler, zikir vb. ibadetlerin yapld$ meydann da yer ald$ iki katl binann alt katnda, erkeklerin ibadetlerden nce ya da sonra dinlenmesi iin in!a edilmi! geni! salonda yaplmakta ve kapal devre tv yoluyla kadnlarn da izlenmesi sa$ lanmaktadr. 20. Postni!in olan bir nceki Efendi, sohbetleri kadn-erkek birarada dzenlermi!. (Bu bilgi, genelde zararsz bir serzeni!le nceki Efendilerini a!k ile anan mritlerden alnm! ve o dnemdeki sohbet kaytlarndan da grlm!tr.) Ama !imdi misafir olarak gelen birka bayan d!nda kadnlar sohbete katlamamaktadr. 70 Kadnlar tarafnda bu ki!i hala olarak bilinen ve biat eden mritlerin bir e!it dan!manl$ n da yapacak olan ki!idir. Erkekler tarafndaysa, sertarik ya da a!c bu grevden sorumludur. 71 Nak!ibendilikte adayn kendisi de bu durumu !eyhe iletebilmektedir. (Atay 1996:114) Cerrahilikte buna izin verilmez. Mutlaka bir arac ile usl gerekle!tirilir. Celvetilikte de bir arac ile durum bildirilir. Ve biat treninin byk ksm Celvetilikte de Cerrahilikteki gibi gerekle!tirilir. Bkz.TDV "slam Ansiklopedisi VII.cilt s.273-275 72 Kelime olarak hayrl olan istemeyi ifade eden istihare, bir i! konusunda hayrl olan gstermesini Allahtan istemek, ondan bir i!aret beklemektir. Farkl istihare yntemleri vardr. Bkz. Uluda$ 2002:192 Burada sz konusu olan yntem, aptest alp, sa$ yana do$ru yatarak grlen ryay ki!inin mrit olmasnn hayr m !er mi olaca$ konusunda karara varmaktr.

79

gerekle!tirilecektir. Biat treni herhangi bir vakitte yaplabilmektedir.73 Aday, grevli olan ki!i tarafndan Efendinin huzuruna gtrlr. Bu arada odada iki ki!i de !ahit olarak bulunur.74 Trende Efendi, adayn sa$ elini tutar75, e$er kadnsa bir tesbihin ucundan tutarak gerekle!tirir. Adaya defa isti$far ettirip Amenty okuttuktan sonra kendisi de tvbe ve biatla ilgili ayetleri okur76 ve dua eder. Ki!iye her namazdan sonra 100 kelime-i tevhid okumasn ve grd$ her ryay kendisine anlatmasn syler.77 Biatn ardndan Efendi, ki!iye evrad kitab ve zeytin ekirdeklerinden yaplm! bir tesbih78 ve e$er ki!i kadnsa bir de ye!il ba!rts hediye eder. Tarikata intisap etmi! olan bu ki!i, Efendiye tamamen ba$l hale gelir. Daha nceki blmde de$indi$imiz gibi, sosyal ya!amnda ald$ kararlar Efendiye muhakkak dan!maldr. Ama bu kurala daha ok eskiden riayet edildi$ini sylemek yanl! olmaz. Kadnlar arasnda yaplan sohbetlerde de dinledi$im kadaryla bugn baz mritler, genellikle karar aldktan sonra Efendiye usulen dan!maktadrlar. Oysa, toplulu$un zellikle kadnlar arasnda hayli saygn ve nde gelen bir simas olan N. Bac79ya gre ki!i iin ald$ bu kararn hayr m !er mi olaca$n Efendi bilece$inden mutlaka kararn arefesinde ona dan!maldr. Daha ya!l mritler bu konularda genleri ele!tirmektedirler. nk genler onlarn yapt$ gibi tam bir
Eskiden, bu tren sabah namazndan nce gerekle!tirilir, Nureddin Cerrahinin tertip etti$ i vird-i kebir okunur ve cemaatle namaz klnmasnn ardndan da zikir halkas te!kil edilirmi!. Sonradan !artlar gere$ i biat treni iin bylesi bir zaman belirlemesinden vazgeilmi! ve hemen her zaman yaplmaya ba!lanm!tr. 74 Bu ki!iler daha sonra mrit olacak ki!inin gerek ibadetlerin nasl yaplaca$ konusunda, gerekse yolun usul hakknda sorularn yantlayaca$ birer manevi dan!man olacaklardr. 75 Elle temas, ok eski a$lardan beri byl saylm!tr. Ellerin st ste konulmas, enerjinin veya gcn akmn ya da ltfu dile getirir o$u kez. Bu yolla dokunulan ki!iye, daha yce bir varlktan veya dokunan ki!iden bir g ihsan edilmi! olur. Birinin ellerini ba!ka birinin ellerine brakmas, ona zgrl$n teslim etmesidir. Feodal dnemde vassal ve feodal bey arasnda; Bekta!ilerde el alma treninde; rahibelerin son yeminlerinde ve rahiplerin papazl$a kabul trenlerinde de bu riteli izlemek mmkndr. Bkz. Schimmel 2001:232 76 Tvbe, Tahrim Suresi 8. Ayete gre, biat ise Fetih Suresine uygun olarak gerekle!tirilir. 77 Nak!ibendilikte biat treni herkesin katlmyla da gerekle!tirilebilmektedir. Atay 1996:114 78 Cerrahilerde bu tesbih zel bir nesnedir. Yapm, tekkenin bykleri tarafndan zenle anlatlm!tr: Ramazan aynda iftar sofralarndan toplanan zeytin ekirdekleri ykanp, bir ipli$e dizildikten sonra zerine sirke ile yo$rulmu! kna srlerek gne!te kurutulur. Ve kere sirke, ardndan da kere suyla ykanr. Erenden:56 Tesbihi zeytin ekirdeklerinden yapmalarn Kuranda Allahn bu meyvenin ismini telaffuz etmesiyle ili!kilendiren Cerrahiler, imamenin ucundaki on iki ufak taneyi de kelime-i tevhid i!areti sayarlar. Tesbihin bir yannda yedide bir, bir yannda dokuzda bir bulunan duraklarn ise bu sayda okunan dualara remz oldu$unu sylerler. 79 N. Bac, bu Efendiyle beraber drt Efendiyi de grm!, ve onlarn yannda e$itimini srdrm!tr. Kadnlar, ona ok byk bir sayg gstermektedirler. Ya!, gler yzl otoriterli$i ve anlatt$ meseller ile onlarn arasnda nemli bir yer edinmi!tir.
73

80

teslimiyetten kanmaktadrlar. Dolaysyla da bu noktada problem ortaya kmaktadr, biatta vurguland$ gibi kaytsz !artsz bir teslimiyet gerektiren bu yolda ba$lanmadan ve !pheleri bir kenara brakmadan ilerlemek mmkn de$ildir. Biatn gereklerinden bir di$eri olan, grlen ryalarn Efendiye anlatlmas konusunda da genleri ele!tirmektedirler. nk, rya-y sadka80 denilen ve melekler tarafndan gsterilen ryalarn yoruma ihtiyac vardr. Oysa, genler her!eyi ftursuzca anlatmaktadrlar. "!te biat treni ile mrit olan ki!i bunlara zen gstermeli ve kendi ya!antsna, ihvana kar! davran!larna dikkat etmelidir. Biatla ilgili olarak !u da vurgulanmaldr ki, Halveti-Cerrahi dervi!lerine gre oraya gelmi! ki!i, basit tesadfler sonucu de$il nce Allahn sonra da Hz. Pirin manevi davetiyle gelmi!tir. Dervi!ler manevi davet sonucu geldikleri Asitaneye uzanan olaylar rgsn, tevafuk (uygun gelme) olarak grrler. Dinledi$imiz birka biat yksnde de, ki!iler, mrit olmadan nceki hayatlarnda kar!la!tklar olaylarn nasl biraraya gelerek onlar buraya getirdi$ini anlatm!lardr. Mesela, orta ya!l emekli bir kadn mrit, ryasnda grd$ kapy yllarca nce kendi ya!ad$ !ehirde sonra da birok yerde aram! ve sonunda onu "stanbulda kar!snda grnce minnetle kar!k bir heyecanla intisap etmi!tir. niversite $rencisi olan bir erkek mrit ise, ok sk grmedi$i bir akrabasn ziyareti esnasnda bir gazetenin k!esinde vakfn adresini grm!, buraya geldi$inde ise birka yldr hayalini kurdu$u manevi ortam kar!snda buldu$unu anlatm!tr.81 Yabanc kkenli bir mridin yks de olduka arpcdr. nceden "svireli nl bir dans olan mridin manevi yolculu$unu anlatt$ kitabnda da belirtti$i gibi ya!amndaki had safhadaki tatminsizlik onu bir aray!a, srekli sorgulad$, arayp denedi$i yollar da kmaza srklemi!tir. Sonunda, do$ru yerde do$ru zamanda olmas ona bir tr al! olana$ sunar. Arkada!laryla beraber New Yorktaki bir binann kapsnn ak olmasna duyduklar merak, onlar hayatlarndaki yeni bir dnemecin e!i$ine getirir. New Yorktaki Cerrahi tekkesine ait olan bu kap, onun hayatnda yeni bir ba!langca alan bir kap olur ayn zamanda. "eride grdkleri, insan scakl$, yaplan zikirlerin hu!u verici
80

Ryalar, Allahtan, meleklerden ve #eytandan olan ryalar olarak de$erlendirilir. Birinci tr aktr, nc de aslszdr. Bu nedenle sadece ikinciler yoruma muhtatr. 81 Bu adrese Amerikal ev arkada!yla giden mrit, arkada! Amerikadaki tekkenin !eyhini burada grp sohbet edince, kilometrelerce tede tasavvufu idrak eden insanlar oldu$unu grp, kendi memleketindeki bu gzelli$ i ne kadar ge fark etti$ine zld$nden yaknm!tr.

81

atmosferi zellikle onu ok etkiler. "stanbula Asitaneye gelebilmek iin byk bir istek duyar ve sonunda "stanbulda biat eder. Dahas Efendisinin arzusuyla tm hayatn de$i!tirip "stanbula yerle!ir. Bu ykde de zerinde duruldu$u gibi, tevafuklar byk rol oynar. Ksacas onlar ortak hakikat paydasnda toplayan !ey, bir manevi davet sayesinde gerekle!mi!tir. Mritlerin, aslnda birer seilmi!lik olarak da de$erlendirilebilecek manevi davetle geldikleri inanc Allahn sevdi$i kullarn kendi yoluna evirdi$ini d!nmeleri ile ilgilidir. "svireli kadn mrit de bundan sz ederken beni milyonlarca ruhun arasndan seti ve do$ru yola koydu ifadesini kullanm!tr. Cerrahilikte biata ili!kin eklenebilecek son ama hayli ilgin ve nemli bir nokta, Cerrahi dervi!lerinin bir ki!inin tarikata intisap etmesiyle !eyhiyle manevi bir evlilik yapt$n ve bu evlilikten kalplerinde bir ocuk olu!tu$unu sylemeleridir. Buna Veled-i kalp derler. E$er bu ocuk kz olursa, ki!i yalnzca kendi gaflet uykusundan uyanr, etrafna faydas olmaz. Erkek olursa, ba!kalarnn da uyanmasna vesile olur. Ama, konu!tu$um hibir mrit, veled-i kalplerinin cinsiyetinden sz etmemi!tir. Kanmca, erkek oldu$unu sylemek byklenmek, kibirlenmek, yani nefsleriyle mcadelede ba!arszlk anlamna gelecek, kz oldu$unu sylemeleri ise yalnzca kendilerine fayda edece$inden yetersiz olduklar d!ncesine kaplmalarna neden olacakt. Mrit olduktan sonraki durumun bu biimde veled-i kalp !eklinde sembolize edilmesi, mevcut olan rtk cinsiyet ayrmcl$nn !effafla!masn sa$lar. Mrit, kadn ya da erkek olsun, daha byk bir erdem olarak kabul edilece$inden erkek bir veled-i kalp arzusunda olacaktr. Gzle grlemeyece$i sylenen bylesi manevi olu!umlarn dahi toplumun ortak kltrel kodlarndan ba$msz de$erlendirilemeyece$i aktr. Ortak hafzadaki cinsiyet kodlarnn bilince k! bu biimde gerekle!erek, biat sonrasndaki manevi geli!imin kuvvetlendirilmesinde byk bir rol oynar.

82

3.3. Hizmet Hizmet, dervi!lik yolunda Hak rzas iin ihvana, !eyhe ve di$er insanlara yardmc olmay ifade eden bir tasavvuf terimidir.82 Cerrrahilerce, kurulmu! dnya tezgahnda herkes Allah iin al!maktadr, ama esas byle olmasna ra$men, hizmetin idrak nasip meselesidir. Dolaysyla, hizmeti idrak etmek herkese nasip olmaz, bunun iin do$ru bir manevi e$itimden gemi! olmak gerekir. Hak rzas iin yaplan hizmetten faydalanan taraf ise, muhakkak daha nce yapt$ hizmetin kar!l$n alyor olarak de$erlendirilir. Burada, Allahn aslnda kendi rzas iin yaplan hizmetleri, dnya hayatnda da kar!lk prensibine ba$lad$ grlr. "nsan d!ncesinin rn olan kar!lkllk (reciprocity) (Erginer 1997:98) prensibi, zellikle do$ast iin yaplan kurban, ibadet vb. eylemlerin bir gn mutlaka geri dnece$ine inanmaktr. beklentisindedirler. Bu insanlar, daha nceki dnemlerde de maddi ve manevi yardmlarda bulunmak suretiyle Allahn rzasn kazanmaya al!m!lardr. Bugn Cerrahilerde de tekkenin ihtiyalarn kar!lamak ya da orada insanlara yardmc olmak suretiyle hizmet edilmektedir. Ama bu konuda Efendinin sohbetlerinden ve ihvanla yapt$m konu!malardan edindi$im izlenim ok e!itli biimlerde hizmetten sz edilmesidir. rne$in kadn mritlerden biri bana, Hizmetin ok nemli. Sen de bu yol iin bir!eyler yapyorsun demi!ti. Yine Bursadaki zaviyeyi ziyaretim srasnda da T. Baba, ihvana dnp benim iin: Hizmeti gryor musunuz? Dervi!lere dervi!lik $retecek, biz de alp okuyaca$z83 diyerek Allah nasip etti$inde herkesin hizmette bulunabilece$ini dile getirmi!ti. E!i mrit olan bir kadn da e!ine hizmet etmenin o dervi! oldu$u iin ne kadar nemli oldu$undan sz etmi!ti. Bu ve bunun gibi birok rne$ine rastlad$m hizmet konusunun temel mant$, bir ki!inin sosyal ya!amndaki stats ne olursa olsun insanlar ayrdetmeden onlara hizmet etme vesilesiyle nefsini terbiye etmek olmakla birlikte, bugn genel olarak ya Allahtan ya da Efendiden bir beklenti iinde gerekle!tirilen
82

Mritler de yaptklar

hizmetlerin

geri dnece$i

Bu tanm Cerrahi dervi!lerinin hizmet anlay!larn yanstmaktadr. Szlkte ise !u biimde tanmlanm!tr: Sufilere ve fakirlere hizmet etmek, onlarn maddi ihtiyalarn kar !lamak. Uluda$ 2002:171 83 T. Babann bu szleri sylerken biraz ironik ve alayc bir tarzda syledi$ini d!nd$m eklemeliyim.

83

bir eylem olmu!tur. Katld$m ev sohbetlerinde84 kadn mritlere hizmeti ne iin yaptklarn sordu$umda Efendiye yakn olmak, dolaysyla Allaha yakn olmak iin ya da cennet iin Allahn rzasn kazanmak cevaplarn vermi!ler ve ardndan da bunu tart!p, himmet85 beklentisi olmakszn hizmet etmek gerekti$ini birbirlerine hatrlatm!lardr. Gemi!e kyasla bugn bu konuda da baz farkl alglamalar i!in iine girmi!tir. Himmet beklentisi olmadan hizmet etmek dsturu geerlili$ini genel anlamyla yitirmi!tir. Edeb-l hidme86 dsturunu uygulayan ok az ki!i kalm!tr. Bu ki!iler, tekkede hizmetin ok abartld$n ve amacndan sapt$n savunurlar. Bazlar tarafndan hizmetin putla!trld$n ve himmet beklentisinin ok ak bir biimde ifade edildi$ini sylerler. Gerekten de etrafn toparlanmas, ikram, temizlik gibi i!ler yaplaca$nda, asl itibaryla tekkelerde i!lerin dzenli olarak yrmesinden sorumlu hizmetni!in87ler d!nda ok sevapm! diyerek yle ok yardm etmek isteyen kard ki, bazen namazn ba!lad$n dahi duymadklar olurdu. Bu durumdan en ok rahatszlk duyanlar ise genellikle yabanclard. Yabanc mritlerden birisi bana !unu sylemi!ti: Trkler, bunu ok abartyorlar, ay, kahve derken.... Hakikatin kysna bile varamyoruz. Hizmet, gerek anlamyla uygulayabilenler asndan bakld$nda, Cerrahilerde manevi yolun zaruri ksmlarndan birini te!kil eder. Birbirleri iin samimi kayglar duyan insanlar birbirlerine hizmet etmelidirler. Bu sayede aslnda o insanlarn iindeki imana hizmet etmi! olacaklardr. Kendisine hizmet edilen ki!iler ile ilgili srekli tekrarlanan bir sufi by$nn !u szleri de hizmetin tarikat evresindeki nemini anlatmaktadr: Dnya nimetlerine talip olan, sultanlk davasnda bulunan ki!ilere, kleler ve cariyeler yani hr olmayan ki!iler hizmet eder. Ahiret yurduna, ahiretteki saltanata ra$bet edip dnyaya meyletmeyen ki!ilere, hrler hizmet eder. Bu gnll yardmla!ma ilkesi, bir yandan rza kazanma temel amacna dayanrken, bir yandan da mritler iin ki!isel seyr-i sluklarnn bir geli!me basama$ olarak
84

#unu belirtmeliyim ki, kadnlarn yapt$ ev sohbetlerinde yakla!k yirmi ki!i kadar oluyorduk. Bu nedenle, onlarn fikirlerinin tm grubun kadnlarnn fikri gibi de$ erlendirilmemesi gerekir. 85 Himmet, Bir kemal halini veya di$er bir!eyi elde etmek iin btn ruhani gleriyle birlikte kalbin Hakka ynelmesi. Uluda$ 2002:170 86 Hizmet edebi. ok hizmet etmek, fakat yaplan hizmeti hi grmemek. Uluda$ 2002:116 87 Cerrahilerde hizmetni!in sistemi !u !ekildedir: "r!ad postunda oturan zta; Postni!in, yardmclarna; Sertarik, Pi!kadem, A ! Dede (elebi veya sertabbh), Zkirba!, "mam, Meydanc, Nakib gibi isimler verilmi!tir.

84

grlr. Yukarda da dile getirdi$imiz gibi hizmet, nefsi terbiye etmenin bir yoludur. Bir sufi iin en istenmeyen zelliklerden olan kibir ve gururun yok denecek kadar az hale gelmesini sa$lamann en iyi yntemidir. rne$in, T. Babann yeni mrit olmu! maddi durumu olduka iyi olan birisini tuvaletlerin temizli$i iin grevlendirdi$ini ve hizmete buradan ba!lamasn syledi$ini hatrlyorum. Zaman ilerledike hizmet edece$i yer de de$i!ecekti.88 Gzlemleyebildi$imiz kadaryla mritler arasnda bu kelimeye dair iki tr alglamadan sz etmek mmkndr. Bir ksm $renim dzeyi daha d!k ve bu yola geleneksel bir igd ile girmi! olanlar, kabaca hizmeti Efendi ve ihvan iin sradan i!leri yaparak sevap ve cennet beklentisi iine girenlerden, bir di$er grup ise tasavvuf ilmini ara!tran, iselle!tirmeye al!an mritlerden olu!uyor denebilir. "kinci grup, genellikle ortalk hizmetinden ziyade ba!ka hizmetlerde bulunur ve bundan bahsetmeyi de ho! kar!lamazlar. Onlar iin hizmet, ki!inin niyetine ba$l olarak anla!labilir. Hizmetin yceli$i, niyetin yceli$i ile mmkndr. Ki!inin beklentili niyeti, hizmetin en byk bereketi olarak kabul grlen rzadan mahrum kalmaya mahkumdur. Ayrca bir hizmet iin srarl talepte bulunmamak ve talep edilene de raz olmak !art vardr. zetle, bu mevzu Cerrahilerde hem tekkenin i!lerinin yrtlmesi asndan i!levsel, hem de manevi bakmdan yol gsterici oldu$una inandklar bir geli!im kanaldr. 3.4. Rya Deneyimlerinin Belirleyicili$i Rya, binlerce yldr din bilim ve edebiyat alanlarn me!gul etmi!, zerine hem Do$u hem de Bat kaynaklarnda birok !ey yazlm! ve sylenmi! bir konudur. Ryay gndelik ya!amn belirledi$ini ileri sren rasyonel tezlerin yan sra zellikle Do$uda ryann metafizik ba$lants zerine ok sayda eser yazlm!tr. zellikle "slam dini ierisinde bu konunun Kuran89 ve hadislerde yer
88

Mevlevi terminolojisinde hizmet de$i!tirme olarak tanm bulunan bu durum gere$ ince mutfa$a 1001 gn hizmet ba!langc olmak zere, yeni bir mrid gelince orada sz konusu olan hizmet de$i!ikli$ idir. Cebecio$lu 2004:279 Mevlevilikle ortak ynleri bulunan Cerrahilikte de buna benzer bir sistem uygulanmaktadr. 89 Bu konuda en ok Zmer Suresinin 42. ayeti temel alnmaktadr: Allah, lmekte olan canlar alr, lmeyenleri de uykularnda (bedenlerinden alp kendilerinden geirir); sonra lmne hkmetti$ini

85

alyor olmas ona olan ilginin artmasna neden olmu!tur. Tasavvuf ehli de ryay dnyevi ya!amdan etkilenen de$il, onu etkileyip, ona yn veren bir konu olarak tasarlam!tr. Ryalar rehberli$inde !eyh ve mritlerin ya!amlar ve manevi yolculuklar dzenlenmi!tir. Ryalar, bu !ekilde bilgi kayna$ halini alnca rya yorumu da bir ilim ve sanat haline gelmi!tir. Tarikatlarda da salikin manevi ykseli!i grd$ ryalara dayandrlm!tr.90 Halveti-Cerrahi gelene$inde de rya manevi telkinin nemli bir unsurudur. Szn etti$imiz gibi, biat etmek isteyen bir ki!i belli dualar okuduktan sonra istihareye yatar ve grd$ rya Efendi tarafndan uygun grlrse biat kabul edilir. Dervi!lerden biatlar esnasnda da sz verdikleri gibi ryalarn !eyhlerine anlatmalar beklenir. Ryalar iin yaplacak yorumlar, dervi!in alaca$ ir!ad belirleyecektir. Bu sayede Efendi, onlarn manevi mertebeleri hakknda bilgi sahibi olacak ve dervi!in okumas gereken dua ve zikirleri, yani manevi egzersizlerini de$i!tirecektir. Bunun yan sra, sradan ryalarn anlatlmamasna dikkat edilecektir. Cerrahi dervi!leri bir rya grdkleri zaman, e$er Efendi vakit ayrabilirse bizzat gr!erek, me!gulse bir ka$da yazarak ryalarn iletirler. Bu, ayn zamanda mritler iin Efendiyi grebilmelerinin bir yoludur. nk birebir gr!me zellikle de kadnlar asndan olduka zordur. Birgn, mritlerden biri yeni rya vermi! olmasna kar!n yine verece$ini, nk Efendisini ba!ka trl gremedi$ini sylemi!ti. Ryalar, sadece mrit olduktan sonra de$il, ki!inin gaflet uykusundan uyanmasnda da vesile olmaktadrlar. Tekke kapsn ryasnda grerek bulan kadn mrit buna bir rnektir. Ya da henz mrit olmam!, ama buna niyet eden bir ba!kas niversite snavnn arefesinde ryasnda Cerrahi yolunun piri Nureddin Cerrahiyi grm!, Cerrahi ona Konyay kazanaca$n sylemi! ve bu gerekle!mi!tir. Tabi bu olay ki!inin zerinde derin bir etki brakm!tr. O, !imdilerde sk sk tekkeyi ziyaret etmektedir.
yannda tutar, tekilerini de bir sreli$ine salverir. #phesiz bunda d!nen bir toplum iin ibretler vardr 90 Baz tarikatlarda bu konu ilim vesilesi olarak grlmedi$ i iin ryaya fazla ra$bet edilmemi!tir. Nitekim Nak!ibendiler ve Melamiler ryay brak ryete bak derler. Bkz. Ylmaz 1997:315 Ayrca tasavvuf literatrnde manevi mertebeler (Nefsin mertebeleri de denilmektedir) ile ilgili olarak bir rya dizini de kullanlmaktadr. Bu dizine gre hangi mertebenin ryasnda neleri ve hangi renkleri grebilece$ i belirlenmi!tir. Bkz. Yksel 1996:192-212

86

Ryalarn mritlerin ya!amndaki etkisi, psikolojik bir destek olarak da geli!ebilmektedir. #eyhini kaybettikten91 sonra bir kadn mrit, onu defalarca ryasnda grm! ve o ryalarn hayatndaki yol gstericili$ine sa$lam bir inan geli!tirmi!tir. Tekkede ska duydu$um bu rnekler, aslnda bir anlamda gizlilik prensibini de grmezden geliyordu. nk, bilindi$i gibi rya sadece ehline anlatlacaktr. Efendi ile gr!me yapt$m bir gn, ya!l bir mrit srarla ieri girmek istedi ve benim orada olmama aldrmakszn ryasn anlatmaya koyuldu. Efendi de nazik bir biimde bir iki cmle syleyerek konuyu ksa kesti. Bir ba!ka gn de yabanc mritlerden biri benim Efendinin yanna gidece$imi $renince grd$ ryay hzlca bir ka$da yazarak elime tutu!turdu.92 Ben, !a!knlkla reddetme arasnda kalp ka$d aldm. Tekkeye gitti$imde benimle beraber Efendinin yanna kacak bir Trk mride konuyu dan!t$mda, di$er mride fkelendi. Ve: ...yabanclar ok rahat davranyorlar. Bunu yapmamas gerekti$ini bilmeliydi, hele ki yolun d!ndan birine... e$er onu grrsen ka$d geri ver. Gremezsen ka$d tutu!turup denize at. Efendiye senin vermen do$ru olmaz. Bunun zerine daha sonra mride ka$d geri verdim. Baz mritlerin titiz davranmamasna ra$men, Cerrahi yolunda rya nemli bir mevzudur. Sk sk ryalara dayal hikayeler sohbetleri sslemekte ve ibret verici yanlarndan mritlerin sebeplenmesi sa$lanmaktadr. Bu konuyla ilgili Tekkede anlatlan !u an bunun tipik bir rne$idir: 18. Postni!in Fahreddin Efendi, bir gn Nak!ibendi Tarikatna mensup bir kadn mridin kendisiyle gr!me talebini kabul eder. Kadn, huzuruna kt$nda Efendi yasemin ubu$uyla sigara imektedir. Hemen aklndan bu ne biim !eyh! Sigara iiyor... diye geirir. O gece ryasnda kr bir kuyuya d!t$n ve kamad$n grr. Fahreddin Efendi orada belirir ve yasemin ubu$unu uzatarak tut kzm, karaym seni oradan der. Bu ryann zerine kadn ertesi gn yine Fahreddin Efendiye gider. Daha bir!ey sylemeden, Efendi, nasl ubu$uma takldn ama, o olmasayd, kalacaktn kr kuyuda der. Bu hikaye hem ryalarn etkileyicili$ine dikkat ekmekte, hem de Efendinin aklnzdan geenleri de bilebilece$ine dair mritlere telkinde bulunmaktadr.

91 92

Bir nceki !eyh Sefer Dal (20. postni!in) Bu olay, bir yandan da beni mutlu etmi!ti, bana ryasn emanet edecek kadar gveniyor olmalyd.

87

Ksacas,

rya,

dervi!ann

e$itiminde

kullanlan

bir

metod

olarak

de$erlendirilebilir. Bilim her ne kadar bilincimizin kapal oldu$u bir durumda beynimizin iinde olup bitenlerin, grlenlerin sadece gemi!le ilgili oldu$unu sylese de tasavvuf, ryalarn rehberli$inde ya!amlar dzenlemekte ve kendisine ryalardan dersler karmaktadr. Gnmzde, geleneksel uygulamalarn i!levsel ynlerinden sz eden yeni bilim evreleri, zellikle psikiyatri ve psikoloji, sufilerin rya al!malarn nemsemekte ve bunlar zerine yeni tezler geli!tirmektedirler.93 3.5. Bir Sosyal !li"ki Biimi Olarak Sanal Akrabalk Sistemi "slamn batini yorumu olan tasavvuf, di$er kitabi dinler ve onlarn mistik ynelimlerinde de oldu$u gibi tanr-insan ili!kisi zerinde temellenmi! btncl bir d!nsel syleme sahip olurken, insan-insan ili!kileri iin de toplumsal ve pratik ihtiyalara cevap verecek bir takm yakla!mlara gereksinim duymu!tur. Bir ba!ka deyi!le, batni aleme kar! alnan tavrda Efendinin yol gstericili$i bireyin manevi yolculu$unda (seyr-i suluk) temel alnrken, cemaati olu!turan mritlerin birbirleri zerindeki pratik-ahlaki e$iticili$i de belirli kurallar nezdinde tasavvufi grublarn i dinamiklerinin yaratlmasnda ba!at rol oynam!tr. Sufi ynelimde zellikle Halveti-Cerrahi gelene$indeki dervi!ann birbirine kar! duymu! oldu$u sevgi, birbirlerine kar! yapm! olduklar hizmetle anlaml hale gelmektedir. Dervi!ler, aralarndaki bu dostlu$u, ortak ilahi bir a!ka dayandrrlarken yine bu dostlu$u peki!tirmede hibir fani arzu ve gizli menfaate ynelmeme hususunda da birbirlerinden feyz alr hale gelmi!lerdir. Onlar ayrca !unu da bilmektedir ki, gerek manevi sevgi kendi dln yine kendi iinde ta!maktadr. Dervi!lik terbiyesi iinde bu yukarda bahsetti$imiz temel prensip, aslnda Halveti- Cerrahi dervi!lerinin modern dnya kar!snda birbirlerine dair hissetikleri bireysel ve toplumsal kayglar da bir nebze olsun gndeme getirmektedir. Dnyevi ili!kilerinde ya!adklar tm srt!melere ra$men, birbirlerini kayrmaktan ziyade
93

Bu konuda modern bilim ierisinde gedikler at$ varsaylan Jung, tasavvuftan etkilenerek tasavvufi rya analizleri gibi konularla psikiyatride yeni giri!imlerde bulunmu!tur. Bu konuda yazlm! bir derleme iin bkz. Fernandez-Spiegelman 1997 ve derledi$i ryalar geleneksel psikoloji ve tasavvufun biimlendirdi$i sembolizma e!li$inde zmleyen bir al!ma olarak bkz. VaughanLee 2002

88

birbirlerine duyduklar bu sayg-sevgi dolu ba$llk, onlar insani ili!kilerin en temel ekim gcn olu!turan cemaat iinde kendili$inden vcuda gelmi! bir nevi st aile ile de tan!trmaktadr. Genel anlamda, toplumsal adan hepsinin bir ailesi ya da ailevi ili!kisi szkonusudur. Ama birbirleri iin geli!tirmi! olduklar d! dnyann maddi ve manevi ykcl$na kar! bu korunma gds, onlarda bilindik sabit aile ili!kilerinden daha fazlasna kar!lk gelen bir sorumluluk duygusunu ve aray!n da beraberinde getirmektedir. Biz bu al!mann ilgili blm kapsamnda yukarda aktard$mz sorumluluk duygusu ifadesine kar!lk olarak kullanmay tercih ettik. Sanal akrabalk ili!kisi, Halveti-Cerrahi toplulu$unda ksaca !yle formle edilebilir: Efendi, bu st aile tasarmnn zirvesindeki babaya; alan ara!trmas sresince izlenimlerimiz sonucunda tespit etti$imiz hala ksmi anneye; bac kzkarde!e; erkek mritlerin birbirleri iin kulland$ karde! deyimi de erkek karde!e kar!lk gelmektedir.95 #imdi, alan deneyimlerimize de dayanarak bu ok bireyli ama tek vcud st ailenin hem kendisi hem de teki ile olan mnasebetlerinde geli!tirdi$i sanal akrabalk ili!kilerini incelemeye al!alm. Efendinin mritleriyle olan ili!kisinde karma!k birtakm haller szkonusudur. Baz ynleri ile bu baba-o$ul, baba-kz, kar-koca, abi-karde! gibi hepimizin ailesinde ya!ad$ genel durumla paralel zellikler arz eder. Efendi, cemaatinin her bir bireyi ile ilk zel tan!masn biat treni ile gerekle!tirir96. Dervi! olacak mrit, belki -zel durumlar gzard edersek- Efendisi ile ilk ve son kez bylesine birebir temas yakalayacaktr. Bursadaki Cerrahi zaviyesinde tan!t$m bir erkek mritten duydu$um !u anlaml szler, Efendi ile mritin arasndaki biat treninde geen duygusal aktarma iyi rnek olacaktr: Biatn gerekle!mesinden sonra gzya!larm tutamadm, anne ve babamn nnde bile ben bu kadar duygulanp sanal akrabalk94 adl kategorik terimi

94

Sanal Akrabalk sosyal antropolojide kana ba$l olmayp, insanlar arasndaki yaknla!maya paralel olarak gizli szle!meye dayal bir akrabalk trdr. Bkz. Tezcan 1997:85 Biz de tarikattaki temel ama birli$ine dayal ili!ki biimi olarak bu terimi kullandk. 95 Srasyla isimlerini vermi! oldu$umuz baba, hala, bac, karde! terimleri tasavvufi terminolojide bir makamdan ok cinse dayal ksmen hiyerar !ik bir tanmlamay belirtmektedir. 96 Her yeni postni!in, cemaatin tm bireyleri ile biat tazelemesine giderek bir bakma toplulu$un btnyle yeniden tan!maktadr.

89

gzya!larma hakim olamam!tm... Bunun sonradan yapt$mz sohbette anlattklar ile uyu!tu$unu gzlemledim. Babasnn ve annesinin onun duygusal co!kunlu$unda ya da k!nde ona ok yakla!amamalar Efendinin biattaki babacan tavrlaryla rt!t$nde ailesinden alamad$ sevecenli$i ve !efkati Efendi de bulmasna neden olmu!tu. Bunu syleyen dervi!, krkl ya!larn biraz gemi!, hali vakti yerinde saygn bir tccard. Sonuta Efendi onun iin artk hem anne hem de baba rolne brnm!t. O, btn varl$ ile artk bu sanal ebeveynine aitti. Bursadaki izlenimlerime di$er bir rnek olarak da !unu aktarabilirim; yine yakn bir arkada!mn vastasyla tan!t$m bir dervi!, sohbet esnasnda Efendinin irfan ile artk anne ve babalarmza daha yaknz demi!ti. Bu tr yakla!mlar olaslkla Efendinin yukardan, mritlerin aile ili!kilerini de dzenleyen sanal ama yaptrm gc yksek olan bir babay temsil etti$ini gstermektedir. Efendiye dair bir ba!ka gzlem de, onun mritleri asndan nerede oldu$unu anlatmaya yeterlidir: Alan al!mamn ba!larnda Efendi ile yapt$m ilk gr!menin ortasnda Efendinin odasnn d!ndaki dervi!lerin kalabalktan kaynaklanan sesleri artk tahamml edilemez hale gelmi!ti ki, Efendi usulca kapy at ve Sizin yznzden ieride ne syledi$imi kendim duymuyorum yeter artk !eklinde bir azarlamayla sesini duyurdu. Ak olan kapnn ardndan ihvann yzndeki ifadeyi grd$mde buradaki otoritenin mutlak iktidar boyutundan ok ocuklarn azarlayan bir babann hiddetine gnderme oldu$unu farketmem zor olmad. Sonrasnda Efendi bana dnp gayet nazik bir ses tonuyla Nerede kalm!tk kzm diye devam etti. Yine ayn efendi Kurban Bayram arefesindeki Vakfe treninde kapan! duas yapt$ srada mslmanlar olarak bir takm kurallar tam yerine getiremediklerini ve bunun kstahlk oldu$unu vurgulam!, duygulanp dervi!ann nnde gz ya!larn tutamam!t! Efendinin mritlerle olan bu babalk ili!kisinde kadn erkek fark gzetti$i kansnda olmamakla beraber, bundan iki nceki yani ondokuzuncu postni!inin yazm! oldu$u bir eserde !yle bir ifadenin mevcut oldu$unu da kaydetmek gerekir: A!klarn gnlk vazifeleri madde 21: A!k, evlatlarna getirdi$i oyuncak ve yiyecekleri, kz evlad varsa evvela kzna ve daha sonra erkek evladna vermelidir (zak 1973:67). Olaslkla Efendinin kadn mritlerle ok az da olsa bu itihad sebebiyle ilgilendi$ini varsayabiliriz. Kadn mritlerin de alan ara!trmam boyunca

90

en

ok

yakndklar

konu

bu

olmu!tur.

Kendilerinin

Efendi

ile

fazla

gr!ememelerine ra$men benim onunla rahata gr!ebilmemin duyulmas sayesinde mritler iinde nceleri ok fazla olmayan itibarm artvermi!tir. Kadn mritler arasnda genelde konu!malarmz benim zerime odaklanyor, niyetim hakknda benden aldklar bilgilerle kestirimlerde bulunuyorlard. Bunun d!ndaki zamanlarda, birbirleri arasndaki ili!kileri gzlemlerken ve bu konuda onlardan bilgi almaya al!rken zerinde ska durduklar bir terim dikkatimi ekmi!ti. Toplulu$un nde gelen, saygn, sz dinlenir bir ya!l kadn yesi iin kullanlan bir akrabalk terimi halayd. Kendisi hakknda pek ok vg duymama kar!n henz tan!amam!tm. Halveti-Cerrahi gelene$inde kadnlarn yeri Kuran- Kerim ve hadislerin yapt$ saptamalarla belirlenmi!, tarikatn itihad ile de bu saptamalar uygulanagelmi! olmasna ra$men, edindi$im temel tasavvuf kaynaklarnda (en azndan ula!abildiklerimde) hala nvan ya da makamna hi rastlamam!tm. Dergahn nde gelen erkek ve kadn mritleri ile yapt$m sohbetlerden edindi$im temel izlenim, Efendi kadar sayg gren, edep ve erkanda ilerlemi! ya!lca bir kadnn varl$yd. Kendisiyle ilk kar!la!mam dergah binas iinde ona ayrlm! olan m!temilata karken oldu. Kadn mritler iin ayrlm! blmn kar!sndaki kapdan onun konutuna geilmekteydi. Onunla, kadn mritlerin tela! nedeniyle konu!amam!tm. Dergahn yirminci postni!ini olan Sefer Dal Efendinin ok uzun yllar nce skpten getirdi$i seksenli ya!larnda olan bu hanm, Halveti-Cerrahi tarikat iin ok nemli olan Pir Trbesinin ve eski meydan denilen yapnn anahtarn ta!makla grevliydi. Ayrca dergahn kadn eli de$mesi gereken i!lerini de o ynetiyordu. Yukarda da aktard$mz gibi tasavvufi gelenekte hala makam ve nvan bulunmamaktadr. Toplulu$un nde gelen mridlerinden ald$m !ifai bilgilere gre sadece Halveti dergahlarnda hala mevcuttur. Genel olarak edindi$im izlenimlerden ihvann da bu konu zerine fazla bir bilgisi bulunmamaktadr. Hala kavram ile Bursada ki Halveti-Cerrahi dervi!leriyle yapt$m sohbetlerde de kar!la!tm. "lk etapta "stanbuldaki halaya gnderme yaptklarn zannetmi!tim ama ilerleyen konu!malarda Bursadaki Cerrahi yaplanmas iinde de bir hala oldu$unu $renmi!tim.

91

Bursada kadnlar arasnda dzenlenen ev sohbetlerinden birine davet edildi$imi duyunca hala konusunda muallakta kalan d!ncelerimin aydnlanaca$n d!nerek sevinmi!tim. O gn ilgintir ki bir cenaze trenine katlma bahanesiyle hala gelememi!ti, ama halann otoritesi gelmi!ti. Kadn mridler sonradan $rendi$im kadaryla onun direktifleri ile ilahiler sylemi!, yine ondan duyduklar meselleri tekrar etmi!lerdi. Evinde konuk oldu$um kadn mritlerlerle uzun sreli gerekle!tirdi$im sohbetlerde hala konusunu srekli gndeme getirmi!, fakat bir trl istedi$im sonucu yakalayamam!tm. Hala hakknda edindi$im en temel izlenim onun kadnlar zerinde Efendiden sonra sz sahibi oldu$uydu, kadn mritlerin e$itilmesi ve ryalarnn Efendiye aktarlmasnda bir tr arac konumundayd. Genel olarak kadn mritler kar!la!tklar sosyal belirsizliklerden halann direktifleriyle kurtulmakta yine onun klavuzlu$unda sosyal aktivite alanlarnda boy gstermekteydiler. Bu boy gsterilen sosyal aktivite alanlarnn en mhim olan da trbe ve cami ziyaretleriydi. Tasavvufi tecrbe asndan batn ile batl birbirine kar!trmaya e$ilimli olan kadn mritlere hala bazen fkeli nutuklar ekmekte, onlardan az da olsa dikkatlerini Efendiye verme konusunda isteklerde bulunmaktayd. "stanbuldaki dergahta hala belli noktalarda erkek mritlere de mdahale etmektedir. Bir keresinde dergahn bahesinde birbirleri ile !akala!an gen dervi!lere bu a!rlklar yznden ok ustaca ders verdi$ini gzlemlemi!tim. Ksaca hala Halveti-Cerrahi toplulu$unda kadn mritlerin erkek dnyas ile ba$lant kprsdr, kadnlarn topluluk d!ndaki ya!amlarna ahkam- zahire97 retmekle Efendi tarafndan grevlendirilmi!tir. Grubun kendi yelerince yaplan hala tasvirinde O bir zuhurattr, nk Efendi hi bir zaman nedensiz bir i! yapmaz denilmi!tir. "stanbuldaki Asitanede ve Bursada zaviyede ya!ayan, bir trl frsatn bulup konu!amad$m iki hala, evlilik yapmam! (ya da yapamam!) bekar hanmlard. Evli olmamalar, zellikle kadn mritlere birer anne !efkatiyle yakla!malarn sa$lyordu. Titiz, dzenli ve zdenetimli olgun !ahsiyetler olarak Efendiden sonra potasiyel bir yaptrm gcne sahip, toplulu$u d!ardan gelecek tehditlere kar! savunacak olgun insanlar olarak tanmlanmaktaydlar.

97

Tasavvuf terminolojisinde d!a ait hkmler anlamna gelmektedir. Cebecio$lu 2004:39

92

Gen kadn ve erkek mridlerin aralarndaki ili!ki biimi yukarda ksaca formle etti$imiz !emaya birebir oturmaktadr. Efendinin ba!ta oldu$u topluluk hiyera!isinde tarikatn makamlarna gsterilen sayg, sarslmaz bir disiplinle al!makta, makam d! i ili!kilerde de birbirlerine gsterdikleri ba$llk ok kkl bir gelene$in d!avurumu olarak kendini hissedilir derecede gstermektedir. 3.6. Dervi"lerin Ortak Dili ve Hitap #ekilleri "slam dini, di$er kitabi dinlerde oldu$u gibi kendi ierisinde stlah denilen zel bir terminoloji kullanr. Bu terminoloji vastasyla insan, yaratcs ile arasnda manevi bir ba$ olu!turur. "slamda sz ok nemlidir. Burada geen sz, ledn ilmi98nden do$an ve ieri$i manevi zenginliklerle dolu olan szdr, bengisudur99. "slama batni bir yorum getiren mutasavvflar arasnda bu dilin e!itli alegorilerle ustaca kullanld$n grrz. Mutasavvflar, hayatlarn tanzim etmeye, d!nce ve duygularn ynlendirmeye ve ba!ka trl ula!lamaz ve a!kn varlk olarak sunulan Allahn varl$n do$rudan tecrbe etmeye yarayacak bir dil geli!tirerek bireyin be!eri ve tanrsal sylemler arasndaki engeli a!p gerekli$i sembolize edecek bir kudrete sahip olmalarn sa$lam!lardr (Lapidus 2002:169). Tanr-insan arasndaki ili!ki boyutunu yanstan bu dil, sufilerin kollektif bir kimlik kazand$ dergahlar vastasyla da insan-insan ili!kilerindeki dilin belirleyicisi olmu!tur. Her tarikat, adab ve erkannda sz ve dilin kendilerine has bir karakteristi$ini geli!tirerek dervi!lerin arasnda zel bir ba$n kurulmasna araclk etmi!tir. Biz, burada Halveti-Cerrahi dergah zerinden rneklerle onlarn dil ve hitap konusundaki hassasiyetlerini gstermeye al!aca$z. Halveti-Cerrahi dergahnda dervi!lerin ska kulland$ bir sz vard: Szn edebi, zn edebini de zahir klar. Bazen de szdeki gzellik, zdeki gzelli$i tezahr ettirir. "!te buradan yola karak dervi!ler, gzel konu!mann davran!lar da dzeltece$ini d!ndklerinden kullandklar kelimeleri seerken zen gstermeye al!rlar. zellikle, kendileri ile ilgili konu!urlarken koca evrende
98

Ledn ilmi, tahsil yapmadan, aba gstermeden Allah tarafndan vasta olmakszn kula $retilen ilimdir. (Cebecio$lu 2004:397) 99 Mevlanadan aktaran: Emiro$lu 2002:31

93

birer toz zerresi olduklar d!ncesiyle gayet mtevazi szckler semeye gayret ederler. Ben yerine bendeniz100 ya da fakir ifadelerini kullanrlar. Bylelikle kar!sndaki dervi!in nezdinde Allaha kulluklarn ilan etmi! olurlar. Ayn !ekilde kendi evlerinden bahsederken fakirhane kar!sndakinin evinden sz ederken devlethane kelimelerini kullanrlar. Burada tezahr eden, dervi!in yolundan ald$ nefs terbiyesidir. Daha do$rusu, kendi benli$ini feda ederek yaratcsna ula!masnn dile yansm! formudur. Dervi!ler, hitaplarda bu mefhumu gz nnden ayrmazlar. Kendi aralarnda da yolda!lklarnn simgesi olarak ya can ya da bac-karde! hitaplarn kullanrlar. #eyhlerine ise her zaman efendici$im ya da sultanm diye hitap ederler. Dervi!lerin kendi aralarnda kullandklar bu hitap biimleri terbiyevidir ve ki!inin manevi yolunda ilerlemesi amacna hizmet eder. Yine ayn temel hassasiyete dayanarak baz szcklerin kullanlmamasna dikkat ederler. Mesela bu yolda sonlandrmaya, yakp ykmaya ait szckler kullanlmaz. Yakmak yerine uyandrmak; yok; kalmad yerine Hakta ya da bereketlendi kelimelerini; gmlmek ve kapanmak fiillerinin yerine de srlanmak kelimesini kullanrlar.101 Birgn Tekkede sohbet esnasnda bir gen dervi!: ...tarikatlar kapatld$nda... ifadesini kullannca, M. Baba: tarikatlar kapanmad, srland. Kapanan bir!ey almaz bir daha... Srland diyeceksiniz! diyerek onu ikaz etmi!ti. Burada dikkati eken nokta, dil dzeyindeki sembolik anlatmn altndaki tarikatlarn kapatlmas olayna Cerrahi ileri gelenlerinin bak!dr. Onlar "stanbulda 1925 yasasnn ardndan tekke faaliyetlerini folklorik dzeyde de olsa srdrm!ler ve hi bir zaman bylesi manevi yaplanmalara (sadece kendi tarikatlar iin de$il) kilit vurulamayaca$na inanm!lardr. Ayn konuya, Nak!ibendili$in byk !eyhlerinden kabul edilen Abdlhakim Arvasinin bak! ise farkldr. O, kendisine bu konu soruldu$unda: Hkmet, tekkeleri de$il, bo! mekanlar kapatt. Onlar kendi kendilerini oktan kapatm!lard demi!tir.102 Bu gr!, o gnlerin genel anlamda tekke ve dergah tipine ait te!hisi barndrmaktadr. Tekkelerin hem fonksiyonlarn yitirdi$i hem de a$a uyum
100

Farsada ba$, zincir manasna gelen bend Trke 3. o$ul ekiyle birle!erek kleniz, mensubunuz anlamlarna gelmektedir. 101 Tekkede bunun gibi birok kullanm vard. Bunlardan bazlar: abdest: eyizlenme; uyanmak: mihman olmak; ka!k: dil !erhi; ayakkab: izlik; yandm: su aratldm; ylan: uzun hayvan vb. 102 Bkz. Sabah gazetesi Milli Mcadelede Nak!ibendilik 16.10.2005 zlem Ylmaz-Ula! Yldz

94

sa$layamad$ imas ile tekkeler kapansa da e$er misyonu bitmediyse tarikatn ya!ayabilece$ini anlatan bu szler farkl bir bak! asn yanstmaktadr. Dilin hayat etkileyen ve biimleyen bu yn dervi!ler arasnda nemsenmekte ve hayata geirilmesine aba gsterilmektedir. zellikle sohbetler bu adan nemsenir, dervi!ler arasnda bilginin aktarlmasna araclk eder. Efendi, sohbetleri esnasnda bu tr bilgileri ak olarak vermez, ama hatrlatc hikayeler anlatmaya zen gsterirdi. Bunun yan sra Efendi, gndelik hayatta kullanlan dile ili!kin de ele!tirilerde bulunurdu. Dil Devrimi ile beraber Arapa ve Farsann kullanlmamasndan yaknrd, nk Efendiye gre bu dillerin manevi etkileri de vard. Kendisi sk sk bu dillerde verilmi! eserlerden seme paralar okuyup yorumlamaktayd. Dil bu biimde manevi bir e$itimin arac konumunda olmasnn yan sra, d!ardan olanlar iin uyar niteli$inde bir sembole de dn!ebiliyordu. Dervi!ler, Tekkeye gelen yabanclar kar!larken (buna ben de dahildim) Ho!geldin diyorlard.103 Birbirlerini Allahn selamyla kar!larken bizi bunun d!nda brakyorlard. "!in garibi gruptan birka ki!iyle bir Rufai zikri izlemeye gitti$imiz bir ba!ka yerde de beni yine ho!geldin diye kar!lam!lard. Tekkede olmasak da gitti$imiz yerde ama birli$i etmi! bir ba!ka grup bulunuyordu ve dolaysyla oras da onlarn evi saylrd. Yine o gece zikir esnasnda ilk defa burhan104la kar!la!an bir insan olarak biraz !a!rmam ve heyecanlanmam kar!snda mritlerden biri Allah a!k iin yaplyor, bir !eycik olmaz diye bana d!ardanl$m bildiren ve duruma hakim oldu$unu gsteren mesajn vermi!ti. Dil, bu uyarc niteli$ini kendi aralarndaki ili!kilerde de gsteriyordu. Dervi!ler birbirlerini de yanl! bulduklar noktalarda ele!tiriyordu. Tarikat terminolojisinde bulunan pabularn ters giydirmek de bu uyarlarn en by$n simgeleyen bir deyimdi ve Efendinin bir mride ok aykr bir hareketinden dolay verdi$i uzakla!trma cezasn ifade ediyordu. Anlatlanlara gre bu tr bir olay, sadece bir kez ya!anm!t. Efendi, mride yol vermi!ti. Bunlarn ardndan mritler, yanl! yorumlamama mahal vermemek iin bunun kovmak olmad$n, bu yolda ba$!lanmann oldu$unu
103

Bunu yapt$m al!madan haberdar olanlar sylyorlard. Di$ erleriyle onlarn usulnde selamla!yordum. 104 Bu tabir, Rfaiyye stlahlarndandr. Manann maddeye olan stnl$n ispatlamak iin yaplan !i! vurmak, ate! yalamak vb. eylemlere verilen ismdir. Bkz. Cebecio$ lu 2004:112

95

belirterek, byle bir durumda mridin nefsine yenilmeyerek geri dnmesi gerekti$ini de eklemi!lerdi. Bu tr byk uyarlarn yan sra sohbetler esnasnda da mritlerden birinin i!ledi$i bir kusur, isim verilmeksizin anlatlr, bunun yanl!l$ ve bu durumda yaplmas gerekenlerden sz edilirdi. Bir kadn mrit bana, byle bir durumda konu!ulanlardan sadece kabahatli olan de$il hepimiz paymza d!eni almalyz ki ileride biz de ayn kabahati i!lemeyelim demi!ti. Sonuta, Halveti-Cerrahi dergahnda dil, hem dervi!lerin e$itiminde destekleyici ve uyarc bir rol slenirken, hem de dergah d!ndaki hayata kar! temkinli bir tavr sergiliyor, te yandan kendi hayatlarnn ayrt edici bir vasfa sahip olmasna da imkan sa$lyordu. Tekkede dikkatimi eken !eylerden biri de Efendinin ok yetenekli bir hatip olmas ve dili ustaca kullanmasyd, sk sk mritlerine de konu!mann nemine dair bilgiler verirdi. Yapt$mz gr!melerden birinde syledi$i !u szlerle de d!nme ve konu!mann hayati nemini vurguluyordu: Az kelimelerle konu!anlar, az kavramlarla d!nrler. Az kavramlar, yksek fikir binalar in!a edemezler! 3.7. Nefs

Cerrahilerde tm di$er "slam gelene$ine ba$l tarikatlarda oldu$u gibi nefsle mcadele, manevi yolculu$un esasn olu!turur. Ayn zamanda bu mcadele dervi!ann e$itimi iin gerekli uzun bir $renme srecini ifade eder. Tasavvuf, sradan nefsi, Allahtan ayrlk ve bunun sonucu Allah unutmaktan kaynaklanan bir hastalk halinde grr ve insann ba!langtaki mkemmel durumuna gelmesi iin masivadan (Allah d!ndaki her!ey) arndrmay hedefler (Sayar 2004:77-90). Dervi!lerce insann en kt hasm olarak de$erlendirilen nefs, hiyerar!ik olarak ilerleyen mertebelere sahiptir. Tasavvufi e$itimin kademeleri olarak da yorumlanan bu mertebeler, Hakikate varma amacyla klan manevi yolculukta ki!inin arzu, tutku ve dnyevi arzularndan, yani masivadan arnmadaki ba!arsnn gstergeleridir. Ksacas, bu ba!lk altnda aktaraca$mz masiva ve nefs stlahlarnn Cerrahilerce alglan!, tasavvufi yorumlarda iie anlabilecek stlahlardr. Ki!i, masivadan arnarak nefsini terbiye edebilecektir. Ya da nefsini terbiye etti$i srece masivadan arnacaktr.

96

Nefs terbiyesinde ilk adm farkndalktr. Ki!i arzu ve drtlerinin farkna varmaldr ki onlar dizginleyebilmenen yollarn arasn. Cerrahi dervi!leri bu konuda sk sk nefsin yok edilmesi gereken de$il, terbiye edilmesi gereken bir !ey105 oldu$unu ifade ederler. nk, nefsi yok etmek ya da bunun iin abalamak Allaha !irk ko!mak olarak yorumlanr. Nefs zerine konu!tu$um birka dervi!in aktard$ !u yk durumu aklayc olabilir: Bir zat ylesine derin tefekkr etmi! ki, en yksek mertebeye ula!m!. Allaha yalvarm! Rabbim, !u kpek nefsimi al diye, Allah Onu alrsam benden ne farkn kalr? Biz, size gnah i!lemeyin demiyoruz. Gnahlarnzn farkna varn diyoruz. Buradan da anla!laca$ gibi ama, insann insan zaaflarn tam olarak kaybetmeden yaratcsyla bulu!abilmesidir. Yani bu snr izgisi ok incedir ve ayrm ustalk gerektirir. Burada bir tarikat iin !eyhin yol gstericili$i yine devreye girecektir. nk !eyh, insann zaaflarn, !eytann oyunlarn nceden bilen, neyin hakikat neyin sahte oldu$unu ayrdedebilecek bir ustal$a sahiptir. Efendinin ska dile getirdi$i gibi Bu yola yalnz klmaz, klrsa ba!ardm diye gurur gelir. En byk tehlikedir bu, nefsin ortaya kar. Ksacas, masivadan arnma ya da nefsinle verilecek mcadele gibi ki!isel aba rn oldu$unu d!nebilece$imiz konularn bile, bir denetleyici olmakszn yaplamayaca$ Efendinin bu szlerinden anla!labilmektedir. Cerrahi dervi!lerine gre byle slah edilmemi! nefs, insan daima adili$e ve sflili$e iletmek dileyen bir kuvvet olarak anlr. Ak!am namazlarnn ncesinde gerekle!tirilen usulde de dua eden ki!i, mutlaka Allahm hepimiz kalplerimizden hastayz, bizi bu kalp hastalklarndan koru yarabbim... cmlesini dile getirirdi. Burada kalp hastal$ ile kasdettikleri nefs, srekli kendisine kar! mcadele verilen, insan kt d!nce ve davran!lara ynelten mekanizma (Atay 1996:172) olarak tanmlanr. Dervi!ler, bu trl masivadan kendilerini uzak tutabilmek iin dnyevi gzellikleri Allahn kendisini bulmaya yarayan i!aretleri olarak yorumlarlar ve Efendinin syledi$i gibi gzele sarlmakla gzelliklere

105

Tasavvuf literatrnde de ayn yorumu gryoruz: Nefs ldrlmez, dizginlenir. Kontrol ruhun emrine verilir. Gndzden aktaran Atay 1996:165 Ayrca Nak!ibendi dervi!leri de Nefsi ldrmekle kastedilenin nefsin arzu ve isteklerinin ldrlmesi oldu$unu kimsenin nefsini ldremeyece$ini ve nefsin lmnn onlarn lm olaca$n dile getirmi!lerdir. A.g.y.

97

sarlmak arasndaki fark iyi bellerler. nk, bir dervi!in syledi$i gibi sradan arzularn doyumu vardr, ama gnlden gelen arzularn doyumu yoktur. Hakikat yolunda nefsle mcadele eden dervi!ler, yukarda da dile getirdi$imiz gibi yedi mertebeyi a!mak zorundadrlar. Nefsin mertebeleri hiyerar!ik biimde !u !ekilde sralanr: Kafirlerin ve fasklarn (Allahn emirlerini tanmayan) nefsi Nefs-i Emmare; gnahlarna nadim olan (pi!man olan) mminlerin nefsi Nefs-i Levvame; alimlerin nefsleri Nefs-i Mlhime; "lmi ile amil olanlarn, ihlas (samimiyet) ile yapanlarn nefsleri Nefs-i Mutmainne; veliyullahn nefsi Nefs-i Radiyye; arif-i billahlarn nefsleri Nefs-i Merdiyye; Enbiya- kiram ve Resul-i zevilihtiramn nefsleri Nefs-i Safiyye. Tamamen hiyerar!ik bir yaplanma sunan bu mertebelerin her birinde olan dervi!lere farkl zikir usulleri verilir. nk Allahn isimlerinden hepsinin insanda uyandrd$ farkl huylar oldu$una inanlr. Her mertebenin kendine has rengi, ryalar ve halleri mevcuttur. Bunlar belirlemekse yine !eyhin vazifesidir. Cerrahilerin bu stlahlar alglama biimine sosyal adan baklacak olursa grlecektir ki esas ama, ahlakl ve geici heveslere meftun olmayan insanlar yeti!tirmektir. Bu da insanca ya!amak iin ahlaki bir gerekliliktir. Ayrca Cerrahiler nefs terbiyesi konusunda marjinal uygulamalara giri!mezler. Ya!adklar hayattan tamamyla koparak, kendilerini arndrma yoluna gitmezler. Sosyal ya!am ierisindeki skntlar kar!snda sakin ve sabrl bir duru!la nefslerine kar! mcadelelerini verirler. #unu da eklemeliyiz ki, bu tm mritler iin geerli bir duru! de$ildir. Baz zamanlar zikir esnasnda dahi birbirlerini rencide edecek szler syleyen mritlerin nefs konusundaki tutumlarnn fikir dzeyinden fiil dzeyine geti$ini sylemek pek mmkn de$ildir. Bu konuda konu!tu$um baz e$itimli mritler, herkesin farkl bir nefsle u$ra!t$n sylemi!lerdi. Bu nedenle yanlgya d!lmemeliydi. Bir mridin yedi nefs mertebesinden hangisine dahil oldu$unu bilmemizin mmkn olmad$ yaygn sylemine kar!n bu mertebelerin kitaplara dahi girmi! olan belirlenmi! kstaslar nefs-i emmareden kurtulamayanlar birbirlerine ak ediyordu. Her mertebenin rengi, ryalar, davran! tarzlar ve huylar kitaplarda geen baz zelliklerdendi. Masivadan syrlp Hakikat yolunda ilerlemenin nemli bir ksm olan nefsle mcadele sayesinde sosyal ya!amda olumlu manada bir de$i!me grlmektedir.

98

Bunu de$erlendirirken kltrn belirleyicili$ini gz ard etmek mmkn de$ildir. Konu din de olsa herkes kendi kltrel ba$larnn etkisiyle konuya yakla!r. Bursada zeytincilikle u$ra!an bir erkek mridin szleri kltrn tm hayat zerindeki belirleyicili$ini anlatr niteliktedir: Zeytin a$alarndaki bu kara hastalk ayn nefs-i emmare gibi. Kurtulmaya al!tka daha fazla saryor a$acn her yann! 3.8. #eytan

Yukarda szn etti$imiz nefs ve masiva stlahlar akla !u soruyu getirebilir: Nefs insann d!nda, insana kar! geli!ebilen bir !ey midir? "!te burada #eytan devreye girer. nk nefsi harekete geiren, hibir !ey yapamasa da insann gururunu ok!ayarak nefsini k!krtan !eytan, insan Hak yolundan evirir. #eytann nefse hakim olmas durumunda da insan aklnn da !eytann klesi olaca$ ve o vcudun sahibinin bir hayvandan farksz ya!ayaca$n syleyen ya!l bir dervi!, o insann Haktan rak, ate!e yakn olaca$n sylemi!ti. Dervi!ler de her zaman bylesi bir tehlikeye kar! zikiri, duay brakmamak gerekti$ini sylerlerdi. Dolaysyla yine nefsle ba$lantl olarak #eytana kar! temkinli tavrlar da mritlerin e$itimlerinin bir parasn olu!turuyordu. Cerrahilerin #eytan ismini en ok geirdikleri konu, bir !eyhin lmnden sonra mridinin yeni bir !eyhe biat etmemesi halinde olurdu. Bir !eyh ld$nde ki!i farkl bir yoldan bile olsa bir !eyhin himayesine girmelidir. nk, tasavvuf ve tarikat evrelerinde hayli yaygn ve popler olan ifadeyle, #eyhi olmayann !eyhi #eytandr. Mrit, !eyhini kaybetti$inde onun verdi$i usl ve zikirlere devam edecektir. Bu da #eytann ona oyun oynayabilece$i anlamna gelir. Bu nedenle en ksa srede mrit biatn tazelemelidir. Bu konunun zerinde Cerrahilerin durmasn gerektiren olay, Cerrahilerin 28 #ubat srecinde Bursann bir kasabasnda faaliyet gsteren dergahlarnn yklmasyla gndeme gelmi!tir. Oradaki mritler, ykmdan sonra Efendilerinin de vefatyla !eyhsiz kalm!lardr. Bir ksm Bursadaki Efendiye bir ksm da "stanbuldaki Efendiye biat tazelemi!lerdir. Ama, azmsanamayacak saydaki mrit de biat tazelememi!tir. Bu nedenle de ele!tirilere hedef olmu!lard. Hatta, alan

99

al!mam esnasnda Bursada bulundu$um bir srada, Bursadaki Efendinin, bu mritlerden ya!l olan ya da evinden kamayanlarn evlerine giderek biat tazeletece$i syleniyordu. Yeniden biat edenler, biat etmeyenlere anlattklar yklerle de #eytan korkusunu peki!tiriyorlard. Ksacas #eytan, zellikle byle bir durumda potansiyel bir tehlike unsuru olarak alglanyordu. Bu sebeple de bir !eyhin himayesinin koruyucu ve ynlendirici olaca$ d!nlyordu. Bir anlamda, #eytann varl$ #eyhin varl$n gerekli klyordu. #eytan, yukarda da dile getirdi$imiz gibi insan Hak yolundan karmak iin her frsat kollar. Bir sohbet esnasnda orta ya!l erkek bir mrit, #eytann frsatl$na ili!kin hayli zgn bir sylem geli!tirmi!ti: Kendisine Kyamet Gnne kadar mhlet verilen #eytan, insanlar kandrmak iin nlerinde, arkalarnda, sa$larnda ve sollarnda olaca$m demi!tir. Bunun zerine Allah Ben de kullarma altlarndan ve stlerinden tecelli edece$im. demi!tir. Biz de bu nedenle dua ederken ellerimizi havaya kaldrrz ve secde ederken de ba!mz yere bakar. Tm "slam gelene$inde oldu$u gibi Cerrahilikte de #eytan ayette de belirtildi$i gibi kendisine verilen mhleti lehine sonulandrmaya al!an, nefsin yardmcs, kt huylarn sorumlusu bir karakter izmektedir.106 3.9. Cennet-Cehennem

"nsanlarn tm eylem ve d!ncelerinin sonucunda ilahi adaletle yarglanarak bu dnyann ardndan gidece$i, tm kitapl dinlerin onlara sundu$u bir teki dnya tasarm olarak d!nebilece$imiz cennet-cehennem kavramlar, genellikle bir dl-ceza ikili$i biiminde kar!mza kar. Cerrahi dervi!lerinin bir blm de konuyu bu biimde alglarlar. Ama, zellikle e$itimli olanlar ve Efendi, bu konuda mritlerine sk sk uyarlarda bulunur: Cennet-cehennem korkusu-midi

106

Bununla birlikte, #eytana ili!kin yaygn olan bu d!ncelerin aksini savunan sufilere tasavvuf literatrnde rastlanmaktadr: rne$in Hallacn kuramnda #eytan, Allahtan daha muvahhittir. nk, Allahn ezeli ve ebedi iradesi Ondan ba!ka hibir !eye taplmamasdr ve #eytan, Allahn ak buyru$una kar!n, yaratlan bir varl$ a secde etmeyi reddeder. Gazali de, Tevhidi #eytandan $renmeyen kafirdir diyerek #eytana ili!kin cretkar tavrn belirtmi!tir. Bkz. Schimmel 1999:194-195

100

ok primitiftir. Allaha yakn olmak iin mit-korku paradoksundan kurtulmak gerekir. Efendinin kulland$ bu szler, daha a!kn bir din anlay!nn rne$ini olu!turur. Ama bunu tm mritlerin ayn biimde alglamas olduka zordur. Bir ev sohbetinde gen bir kadn mridin akas Allaha kar! tm ykmllklerimi yerine getirdi$im iin bir cennet midi besliyorum. szleri de bunu destekler niteliktedir. Bir kar!lk olmakszn bir !eyler yapmak bugnk dnya algmzn snrlar iinde olduka zorlaycdr. Bu nedenle de mritler en azndan bir sonraki hayatlarn iyi geirebilmeyi umarlar. stelik Efendi cennet midini masiva olarak grd$n syledi$i halde. E$itimli olan bir mridin, zellikle de tasavvuf kaynaklarn takip ediyorsa bunu anlamas normaldir. Ama geleneksel bir aktarmla bu i!i srdren bir mridin algs, bir cennet beklentisi iine girmesini engelleyemez. Sonu olarak, modern ya!antnn nimetleri teki hayattaki huzur iin terk edilmi!tir. Dolaysyla, derin bir tefekkr olmakszn yaplan ibadetlerin cennetle dllendirilmesi bir ksm mridin en byk mididir, Efendileri bunun masiva oldu$unu sylese bile. Cehennem ise mthi! korku vericidir. Yakcl$ya da ekilecek cezalarla dolu oldu$u iin de$il Haktan rak brakt$ iin.

101

IV. BLM- AY!NLER

4.1. Me"k

Al!mak ve $renmek iin yaplan al!ma (Devellio$lu 2004:631) anlamna gelen me!k, muski dnyasnn hat sanatndan dn ald$ bir terimdir (Behar 2006:13). Cerrahiler iin ise pazartesi ak!amlar dzenlenen mzik ve semann birlikteli$ini ifade eden bir kelimedir. Mzi$e byk nem veren gen Cerrahiler, Tekkede aldklar sema ve mzik e$itimini pazartesi ak!amlar me!k etme frsatn bulurlar. Bu durum ilgin bir tablo olu!turur. Sema, Cerrahilerin per!embe geceleri gerekle!tirilen zikir treninden hari dzenledi$i bir ba!ka tarikatn, Mevlevi tarikatnn zikir gecesidir. Daha ok Mevlana Celaleddin-i Rumi ile tannan ve onun lmnden sonra, adna izafeten kurulan bu tarikatn ayini sema, Mevlanada klasik !ekliyle ba!layp, #emsin te!viki ile dnme !eklinde tezahr eden ve bugn de toplu halde gerekle!tirilen biimini alm!tr (ifti 2003:275). Cerrahilerin de bu ayini icra etmeleri iki tarikatn arasndaki manevi ba$ nedeniyledir. Bu me!k treninin Tekke gnl$ne dahil oldu$u zaman ve nedenleri konusu zerinde duracak olursak tarih bize 1950leri i!aret edecektir. Cumhuriyet ile beraber sosyal ya!ama getirilen de$i!ikliklerin, zellikle din alanndaki kstlamalarn belirgin biimde gev!etilme abas, ncesinde baz yumu!atma giri!imleri107 olmakla beraber, 1950li yllarn dinsel kitle deste$i avantajn gz ard edemeyen hkmeti ile belirginle!meye ba!lam!tr. Bu dnemde, 1925 yasas ile faaliyetlerine son verilen tarikatlarn sosyal ya!ama yeniden dahil olma abalar dikkat ekicidir. Bir ba!ka nemli !ey ise Mevlanann devlet treniyle anlmaya ba!lamas olacaktr. 1946 ylnda basnda Mevlana ile ilgili o$alan yazlar, Konyada halkevinde dzenlenen kk konu!malara, daha sonra dinleti ve konferanslara ve en sonunda da Mevlana Haftasna dn!ecektir. Yani devletin yasak koydu$u tarikatlardan birinin zikir ayini yine devletin
107

1928 komisyonunun ibadetin Trkele!tirilmesi giri!imi ve bunun sonucu olarak 1932de ezann Trke okunmas, 1941de Encyclopaedia of Islamn Trke yaymlanacak olmasna tepki olarak Trk "slam Ansiklopedisi adnda bir yaynn hazrlanmas, 1949 ylnda din dersinin okullara geri dnmesi gibi baz belirgin olaylar dinin hayatlarmza geri dn!nn sinyallerini vermekteydi. Bkz: Lewis 2000:400-420 Ayrca bu dnemin en iyi karekterize eden yazlar iin bkz. Trkiyede "slam ve Laiklik 1995

102

deste$iyle dzenlenen bir trene dn!ecektir. Buradaki tablonun, ibadetten ok bir mzelik olma durumunu yanstt$ sylenebilir. Ksacas, ya!amlarmzdan kp gitmi!, artk bizimle ya!amayan bir kltrn hatras zararsz bir biimde korunacaktr. "!te bu dnemde olanlar kar!snda Cerrahi !eyhi olan Muzaffer zak tavrn koyacaktr. O bugnk Efendinin szleriyle: Sadece iyi bale yapabilen erkeklerin, sazna hakim sazendelerin, sesine hakim hanendelerin de$il, bu i!e nem vermi!, abdestli namazl, Mevlanadan bakkal Mehmed A$a gibi de$il, bir veliden bahseder gibi bahseden insanlarn yeti!mesi amacyla mritlerinin bir blmn sema me!ki iin Yenikap Mevlevihanesine gndermi!tir. Efendi, o yllarda gazetelere bile Avrupaya gnderilmek zere semazenler yeti!tirilecektir !eklinde haber olan bu konudan rahatszl$n dile getirmektedir. Ksacas, Cerrahi Tekkesinde sema dnlmesi, bir tr poplerle!tirerek anlamndan uzakla!trma giri!imine kar! ele!tiri niteli$indedir. 1950li yllardan itibaren yeti!en mritler, Tekkede sema dnmeye devam ederler. Efendi: Belki, halk danslar toplulu$u bizden iyi sema eder, ama i!in adabn, erkann bir yana brakrlar der, ardndan abdestli olmakla olmamann tesiri abdestten anlayan insanlara aittir, kabalara ait de$ildir diye de ekler. Yani bu bir ayindir ve bunu anlamndan koparp, bir folklor malzemesi haline getirmeyi uygun bulmaz ve her frsatta ele!tirir. Bu bir ibadet biimi oldu$undan ncesinden bitimine dek hazrlklar tam anlamyla yaplmaldr. Ama, semay bir dans gsterisi olarak kusursuz sunmakla bir ibadet olarak gerekle!tirmek arasndaki fark, kabalarca anla!lamayacaktr. Cerrahi Tekkesinde pazartesi geceleri mzi$in ve raksn birlikteli$i, bir ibadet olarak nasl yaplaca$ $renilmeye ve $retilmeye al!lr. Tekkede ilk gerekle!tirilme amac korunmaya al!lr. Her ne kadar amac ele!tirilse de Konyadaki Mevlana Haftasna da yksek bir katlm gerekle!tirilir. Efendi de orada hazr bulunur. Geti$imiz sene yaplan trenlerin ardndan gr!t$mzde trendeki eksiklikleri sralam! ardndan da en azndan Mevlana gibi byk bir velinin unutulmad$ iin mutlu oldu$unu dile getirmi!ti. Me!k gecesinin bir di$er vazgeilmezi mziktir. Cerrahiler daha evvel de dile getirdi$imiz gibi tasavvuf muskisi adna byk bir hazineye sahip olduklarndan bu konuda olduka ihtimaml davranrlar ve Pazartesi gecelerini profesyonel

103

anlamda icra ettikleri tasavvuf mzi$iyle sslerler. "slam iinde byk tart!malara yol aan ibadet ve mzik konusunun, varlklarn srdrme amalarna da uygun olarak korunmasna nclk ederler. 4.1.1 Mzi$in Yeri ve nemi Mzik, !phesiz ki "slamda en ok tart!lan konulardan biridir. Ulemann mzi$e ve raksa kar! sert tavr kar!snda sufiler, kainatn dzeninde mzi$in var oldu$unu iddia eden bir duru! sergilerler. Tasavvufda btn sesler bir mzik olarak alglanr, hatta sessizlik bile (Uluda$ 2005:169). Kamil ki!iye gre, her ses ilahi bir mziktir; gerek sufi, her sesin ona Allahtan sevindirici haberler getirdi$ini hisseder (Schimmel 2001:183). Sufiler, mzik ve yaratc arasndaki bu ba$ ezeli Elest Gn ile kurmu!lardr. Cneyd ve Ruveymin kurduklar bu ba$, tasavvufta Bezm-i Elest (insanlarn yaradl! ba!langc) ismiyle teorile!tirilmi!tir. Araf suresi 172. ayette: Rabbin Adem o$ullarnn srtlarndan zrriyetlerini alp ve onlar kendisine !ahit klp Ben sizin Rabbiniz de$il miyim? Onlar da Evet, Rabbimizsin. !eklinde belirtilen bu ilahi hitabn, onu keyfiyetsiz ve !ekilsiz olarak dinleyen insanlara hissettirdi$i zevk, kalplerine yerle!mi!tir. Ademin dnyaya gnderilmesinden sonra da her insan bir ses ya da gzel bir kelime i!itti$inde bu srr anmsayaca$ndan mzik yaratcs ile arasndaki ba$n kuvvetlenmesini sa$layacaktr (Uluda$ 2005:237). Grld$ gibi, mutasavvflar mzi$i me!rula!trabilmek iin e!itli teorilere ba!vurmu!lardr. Tarikatlar da, hepsi mzi$e ayn yaknlkta durmasa da, zikirlerinde, ibadetlerinde mzi$i ve !iiri kullanm!lardr. Cerrahiler de bu yolda birok zakir e$itmi!tir. Tarikat hiyerar!isinde de nemli yeri olan zakirler, zellikle de zakirba! bir anlamda ayinin gidi!ini belirleyen ki!idir. Ayin srasnda zikrin perde ve ritmine dikkat eder, ortama gre ilahiler okuyarak ve okutarak ayine ayr bir co!kunluk katar. Zikir ve Me!k gecelerinde mzi$i etkin bir biimde kullanrlar. Mritler, "slamn mzi$e olan mesafeli tutumuna kar!n sufilerin mzikle kurduklar ba$a gndermeler yaparak mzi$in nemini aklamaya al!rlar. Israrla bunun gnah, aykr oldu$unu syleyenlere kar! Efendinin sohbetlerde sylemi! oldu$u szlerle kar! savlarn dile getirirler. Mzik, bir vakf olarak

104

varlklarn srdrmelerini sa$lamalarnn da aracsdr ayn zamanda. Vakf olarak Trk tasavvuf muskisinin ara!trlmas ve canl tutulmas konusunda olduka duyarl davranrlar. Binlerce sayfalk beste vakfn ktphanesinde ara!trmaclara da sunulur. Bu mzi$in gemi!ine sahip klr. Pazartesi geceleri de sema ile birle!ince bir me!k gecesi kar ortaya. Per!embe geceleri ise zikire bazen bir kudm ya da bendir e!lik eder. Bu biimde ok daha etkili olan ses mritlere manevi olarak sarsc bir deneyim ya!atr. Ksacas mzik, ayinlerle birle!ti$inde ortaya kan uyumlu ses birlikteli$i mritler zerinde mthi! bir etki yaratr. Namazda bu co!kunlu$u hissedemeyenler mzi$in yardmyla kendilerinden geerler. Bursadaki zaviyede ise me!k ve zikir ayn gece gerekle!tirilir. Ama, orada sema dnlmez, sadece mzik ve zikir yaplr. ok daha samimi bir ortamda gerekle!tirilen gecede kadnlar ve erkekler ayn mekan payla!rlar. Zaviyedeki Efendi, byk klasrlerin iinde saklanan besteleri karr, aralarndan seimler yapar, sraladktan sonra zakirlere verir ve mzik ba!lar. Ona gre, mzi$in olmas, genler iin nemli bir!eydir. Sokaklarda vakitlerini zararl !eylere harcayacaklarna burada ruhlarn arndrrlar. Mzik, genler iin bir nevi ekim aracdr. D!arda alkoln verdi$i geici bir sarho!luktur, oysa burada vadedilen sarho!luk yani a!k sarho!lu$u kalcdr. #imdi, alan ara!trmasndaki gzlem ve izlenimlerimizden hareketle sema treninin bir betimlemesini yapmaya al!alm. 4.1.2. Semaya Hazrlk Pazartesi geceleri klnan yats namaznn ardndan erkekler meydandan ayrlarak i salona geerler ve enstrumanlarn hazrlayarak Efendinin gelmesini beklerler. Meydan ise semazenlerin rahat hareket etmeleri iin hazrlanr ve postlar serilir. Meydana bakan kadnlar blmndeyse kafes arkasndan her me!k ncesi ykselen serzeni!ler ba!lar. nk, Efendi ve zakirler buradan grnemeyecektir. Bunun yerine kapal devre yayndan izlenebilecektir. Bir nceki !eyhin dneminde kadn-erkek kar!k yaplan me!k, artk ayr oturularak yaplmaktadr. Eskiden daha samimi bir ortamda mzi$in sa$lad$ co!kunlukla yaplan me!k, daha resmi bir havaya brnm!tr. Bu arada meydanda bulunan mihrabn yanndaki parmaklkl

105

blme -semahanelerde zvvar maksuresi108 diye adlandrlan blm- kadn-erkek kar!k biimde yabanclar yerle!ir. Dnyann farkl blgelerinden gelmi! birok turist ya da mistik bir aray!la buraya gelen insanlar yerlerini alrlar. "eride Efendinin salona girmesiyle herkes aya$a kalkarak onu kar!lar, meydann arkasndaysa semazenler hazrlklarn srdrrler. Genellikle me!k treninin yapld$ pazartesi ak!amlar Tekkeye daha ok yabanclarn geldi$i grlr. Gerek mritlerin davet ettikleri, gerekse Tekkeye giri!te herhangi bir ki!i ayrm olmad$ndan merak eden herkes sema grmeye gelir. Merakl bir bekleyi!in ardndan nce mzik gelir, arkasndan da semazenler salona girerler ve ayin ba!lar.109 4.1.3. Ayin Sema, ilk olarak peygambere sayg ve sevginin ifadesi olarak salavat ile ba!lar. Itri Efendi110nin Nat- Mevlana diye bilinen bestesi onun ardndan seslendirilir. Natn okunmas sesizce dinlendikten sonra kudmzenba! kudme birka darbe vurur, ki bu Allahn kainata Ol=Kn emrini simgeler. Mteakiben neyzenba!nn veya onun grevlendirdi$i bir neyzenin post taksimi ad verilen taksimi ba!lar. Taksim bitti$inde hi ara verilmeden pe!reve geilir. Bununla birlikte #eyh Efendi ve semazenler ellerini !iddetli bir !ekilde yere vurup aya$a kalkarlar. Yere vurma, sur sesiyle kabirden kalkmann semboldr. Sa$a do$ru birbirlerine yakn dururlar. Sa$ taraf, bilindi$i gibi semada grnen alemi (lem-i !hud) temsil eder. Sol taraf ise grnmeyen alemi (alem-i gayb) temsil eder. Bu srada !eyh ve ardndan herkes, ba! kesmek tabir edilen bel hafife bklerek, ba! ne hafife e$ilerek sa$ el kalp zerinde yaplan bir nevi sayg durumunu yerine getirir. Ardndan sa$a do$ru yrmeye ba!larlar. Bu yry!, ycelikten d!kl$e gidi!i, ardndan posta do$ru yrme ise ki!inin manevi yolculu$unu anlatr. #eyhin arkasndaki ki!i, postun
108

Zvvar maksuresi, Mevlevi mukabelesini izlemeye gelenlere ayrlan ziyareti ksm. (Cebecio$lu 2004:738) 109 Ayinin ak!, gzlemlerimiz ve Efendinin vermi! oldu$u teknik bilgilerin birle!imi do$rultusunda aktarlacaktr. 110 Itri, 1640-1712 tarihleri arasnda ya!am! ve ya!ad$ dnemde padi!ah IV. Muratn takdirini kazanm! bir bestecidir. " lk $reniminin ardndan Yenikap Mevlevihanesinde e$ itimine devam etmi!, muskiyi ve hat sanatn $renmi!, Enderunda muski dersleri vermi!tir. zellikle din konulu eserleri dikkat ekmektedir. Bkz. Meydan Larousse C.9 s.323

106

nne geldi$inde ayak mhrleyip ba! keser ve hatt- istiva111 denen postun ucu ile kap arasnda izili oldu$u varsaylan ve #eyhten ba!kasnn ayak basamayaca$ izginin zerinden atlayarak posta arkasn dnmeden bekler. Herkesin birbiriyle selamla!masnn ardndan, ki buna cemal seyri denir, devr-i veledi ile de tm semazenlerin kez meydann etrafnda dola!rlar. Buradaki says, bilme (ilmel yakin), grme (aynel yakin) ve olma (Hakkal yakin) devrelerini ifade eder. Ney taksiminin bitiminde semazenler omuzlarndaki hrkalar karp oturduklar yere brakrlar ve niyaz vaziyetini alrlar. #eyh, postun nne do$ru admla ileri kar ve ba! keser, herkes bunu tekrarlar. #eyh, sa$ eli stte olarak ellerini kavu!turmu! durumdayken semazenba! ona ilerler ve !eyhin elini, !eyh de e$ilerek onun sikkesini per. Tm semazenler bunu yaparak eller, omuzlardan a!a$ya indirilerek sa$ el Hakka sol el Halka biiminde semaya ba!lanr. #eyh, postun gerisinden semazenleri izler. Ayin besteleri de$i!erek yaplan drt devir ayn uslle birbirini izler. Drdnc selamda semazenler, semahanenin ortasna girmezler ve etrafa sralanarak sema ederler. #eyh ise postundan ilerleyerek ortada semaya ba!lar. Sol eli ile hrkasnn sa$ tarafn bel hizasndan tutarak ve sa$ eli ile hrkann g$s ksmn sa$ tarafa do$ru hafife aarak sema eder. Ayin bestesinin drdnc selam ksm bitti$inde saz semaisine ve takiben son pe!reve girerler. Taksimin ba!lamas ile #eyh, semadan yava! yava! kar ve posta ula!t$nda taksim bitirilir ve Kuran okunmaya ba!lanr. Bu srada semazenler ba! kesip yer perek bulundu$u yere oturur. Yer pme, kainatta mevcut her e!ya, hatta bir zerrenin bile insanlara fayda vermek zere Allah tarafndan yaratlmasndan feyiz alnm!tr. E!yann kt$ yer zemindir. Bu sebepten feyiz kayna$ plerek yceltilir (T"A C.I:676). Eller omuzlarda ve ba! ne e$iktir. Grevli dervi!ler, hrkalarn srtlarna koyduklarnda normal oturma halini alarak Kuran dinlenir. Bittikten sonra herkes #eyhle beraber yer perek aya$a kalkar. Ve semahaneden karken ba! keserek selamla!lr, meydancnn #eyh postunu kaldrmasyla sema sona erer. Semann bitmesinden sonra, Efendi sohbete ba!lar. Kadnlar da bunu kapal devre yaynla izlerler. Ge saatlere kadar sren sohbete ay ve e!itli yiyecekler
111

Hatt- istiva, bir Mevlevi stlahdr. Semahanede !eyhin oturdu$u post ile tam kar!sna tesadf eden ve insanlk makamn temsil eden meydan kapsnn arasnda oldu$u varsaylan dz izgi. Bkz.Cebecio$lu 2004:256

107

e!lik eder. Bu sohbetlerde, Efendi uygun buldu$u konuyu aar ve zerine konu!ur, ya da Mesnevi ve ba!ka tasavvuf eserlerinden beyitler okuyarak onlar yorumlar. 4.1.4. Semann Sembolik Anlatm Sema, btnyle bakld$nda bir kozmolojinin ifadesi gibidir. Ya!amn nasl var oldu$u, lm ve yeniden dirili! gibi sahnelerin canlandrlmasdr bir anlamda. Aslnda tm ibadetler gibi insann yaratcsna !krnn ifadesidir. Sema boyunca, insann hatrlamas sa$lanr: Yaradl!n, var olma amacn, lmnden sonra ya!arken yaptklar iin hesap verece$ini ve tabi yaratcsn... Tm bunlar bir sistem ierisinde kyafetlerden mzi$ine kadar sembolik bir anlatmla kar!lanr. Tasavvuf dilinde semann anlam !u biimde verilir: Semazenin sikkesi l nefsinin mezar ta!, tennuresi kefeni, hrkas ise kabiridir. Kudmn ilk vuru!u ol emrini, neyin flenmesi ise surun flenece$ini anmsatr. Tecelli rengi olan krmz renkli post zerindeki #eyh, Mevlanay temsil eder. Hakikate varan yolu o bilir; ve bunun iin hakikate varan en ksa yolu temsil eden hatt- istivaya yalnzca o basabilir. Surun flenmesiyle kabirlerinden kalkarak canlananlar !a!knlk iinde davranmak yerine #eyhin yolunu izlerler. Drt selam da !eriat, tarikat, hakikat ve marifet kademelerini temsil eder. Son olarak okunan duada da: btn mana mertebelerini bilsen de ula!san da asla kulluktan vazgeme, en yce makam ve mertebe kulluktur, fakat bilenle bilmeyen bir de$ildir denilir. Bu duann ardndan yksek manevi halden syrlnarak kullu$a geri dnlr. 4.2. Zikir ya da Hafta Gecesi Sufilerin kendilerine zg ibadet biimi olarak nitelendirilebilecek zikir, kelime olarak anmak, hatrlamak, bir stlah olarak ise Allahn isimlerini, belli dualar e!itli zamanlarda belli miktarda tekrar etmek (Kara 2003:156) anlamna gelmektedir. Zikir, tarikatlarn yapsndaki sosyal, siyasi veya teolojik farkllklarna ra$men gemi!te ve gnmzde neredeyse btn tarikatlar birle!tiren bir faaliyettir (Raudvere 2003:180). #eyhin mridine verdi$i bireysel zikir egzersizleri (vird) oldu$u gibi her haftann ayn gn toplu olarak yaplan zikirlerden de bahsedilebilir.

108

Her tarikatn zikir treni ayn amac ta!yan farkl ritel dzenlemelerine sahiptir. Bu dzenlemeler gurubun ortak bilincini canl tutan, tarikat yeleri arasndaki ileti!im ve etkile!imin sa$land$ dzenlemelerdir (Atay 1996:121). Bu ritel farkllklar, baz tarikatlarn aralarndaki tek ayrlktr. Zikirleri icra etme usllerine gre tarikat tasnifleri de yaplm!tr. (Bkz. Kara 2003:213; Uluda$ 2004:209-210) Zikri, sesli (cehri) ve sessiz (hafi); oturarak (kuudi) ve ayakta (kyami) yapanlar kendi usllerini destekleyen hadis, ya da Pirlerin szlerinden yararlanm!lardr. rne$in Celvetilikte diz stne kalklarak icra edilen nsf- kyam zikrinin dayandrld$ rivayetlerden biri kuud tevhidi srasnda postunda oturan Hdayinin Hz. Muhammedin ruhaniyetini grnce aya$a kalkmaya al!t$, ama peygamberin aya$a kalkmamasn i!aret etmesi zerine, zatn dizleri zerinde zikre devam etti$i sylenir, bugn de ayn biimde zikre devam edilir (TDV "slam Ansiklopedisi C.VII:275). Cerrahi Tarikat ise bu usller asndan de$erlendirildi$inde, sessiz zikir d!nda tm zikir !ekillerini trenin ak! boyunca kullanr. Bu zikirlerin hepsi birbirine ba$l bir btnn paralar olarak de$erlendirilir. En belirgin zikir biimi ise devrandr. Devran gerekle!tirme nedenlerini onlar da yukarda dile getirildi$i gibi dini bir ayete dayandrarak aklam!lardr. nceki Efendilerden Muzaffer zak, kitabnda, Ez Zmer suresi 75. ayette meleklerin halka !eklinde Allahn isimlerini and$nn belirtildi$ini, bu nedenle sofiyyenin bunu itihad etti$ini dile getirir (zak 1973:53). Zikir, tarikat yelerinin yksek bir katlm gsterdi$i, hatta her per!embe farkl !ehirlerden mritlerin sadece zikre ortak olmak, bereketinden paylarn almak iin geldikleri bir trendir. Mritler, kanmca, gndelik ya!amn skntlarn, yaptklar ya da kendilerine yaplan hakszlklar gerek var olma sebeplerini hatrlama vesilesiyle unutmaya al!rlar. Zikir, Cerrahiler iin per!embe gecelerinin kutsall$yla birle!en bir heyecandr. Genellikle yukarda da dile getirdi$imiz gibi farkl !ehirlerden mritlerin ziyaret iin zellikle tercih ettikleri bir gndr. Gelenler, Efendinin yaptrd$ zikirden ok etkilendiklerini, kalplerinin ferahlad$n ne srerler, nceki Efendinin zellikle son zamanlarnda rahatszl$ dolaysyla zikirin sresini ksa tutmas mritlerin !imdiki Efendinin yaptrd$ zikirden ok etkilenmelerini aklamaktadr. nk, zikir yakla!k 2,5

109

saat srmekte, ilahilerin seimi, zikir uslleri, zellikle de Bedevi Topu112 tabir edilen zikir biiminin uygulanmas, yksek bas sesin trene hakim olmas gibi etkenler heyecan dalgasnn ykselmesine, bazlarnn vecd halini ya!amas iin uygun ortamn yaratlmasna vesile olmaktadr. Bu konu Zikir Sonras alt ba!l$nda ele alnacaktr. Mritlerin zikre, per!embe geceleri toplulukla birlikte katlmalarnn haricinde bir de manevi halleri gz nnde bulundurularak Efendi tarafndan kendilerine verilen virdden sz edilebilir. Vird, gnn belirli saatlerinde tekrarlanr nitelikteki dualarn farkl bir sra ile okunmas anlamlarn ta!r. Bu dualar, Kurandan alnan bir grup ayetten ya da ksa surelerin ve Allahn isimlerinin tekrarlanarak sylenmesidir. Virde dahil olan bir ba!ka ayrnt ise herkes tarafndan bilinen Cerrahilere ait uzun manzum bir duadr. Ak!am ezanndan nce pazartesi ve per!embe gnleri ezbere tekrarlanan bu szler, adna usl denilen bir ritel etkinliktir ve mritlerde bir tr sr prensibi etkisi yapar. nk, bu sz dizimini yalnzca mritler bilir. 4.2.1. Hazrlk

Her per!embe gecesi, ak!am ezanna yakn dolmaya ba!layan Asitane, ak!am namaznn klnmasnn ardndan verilen yemekle olduka kalabalkla!r. Yemekten sonra kadnlarn bir blm iteki odalarda sohbet ederken, bir blm de meydann zerindeki kafesli galeriye karlar. Meydann zerindeki blmde genellikle sessizlik konusunda kan uyumsuzluklar zikir ba!layana dek srer. Buradaki kadnlar, tesbih ekerek, ba!larn ne e$erek kendilerini zikre hazrlarlar. Meydanda oturan erkekler de ayn !ekilde dua etmeyi srdrrler. Yats ezannn okunmasyla hareketlilik artar. Hem daha ok ki!inin gelmesi, hem de Efendinin mritlerinden ve yabanclardan olu!an ziyaretilerinin azalmas beklendi$inden yats namazna bir saatten fazla bir sre sonra ba!lanr. Bu, al!an mritler iin pek de iyi bir durum saylmaz. Namazn arkasndan yaplan zikrin iki saati geen bir sreyi ald$ ve bundan sonra da sohbetin oldu$u d!nlrse zorlu$u anla!lacaktr. Bu nedenle al!anlarn o$unlu$u pek sk zikre katlmazlar, genellikle yats
112

Ayrnts ilerleyen sayfalarda verilmi!tir.

110

namazndan sonra ayrlrlar. Evi yakn olanlar, ya da bunu kendilerine dert etmeyenler ge saatlere kadar bu mekanda bulunmaktan keyif alrlar. Geleneksel bir toplumsal yapnn rn olan tarikatlar, bugn ya!amn ak! de$i!se de kendilerini baz konularda bu de$i!ikliklere uyarlamazlar. Eski "stanbul ya!ants devam etmese de eski tekke ya!ants srer. Bu durumdan en ok ho!nut olanlar Batl mritlerdir. Tm ya!amlarn saatin tahakkmne emanet ettikleri Batl ya!am tarzlarna113 pek uygun olmayan bu durumdan ho!nut olurlar. nk, burada artk gemi!ten tamamen syrlmaya al!rlar. Yllar sren bir yeti!me tela!ndan sonra ya!amlarndaki bu dingin yaylma hali mutluluk verici bir etki yaratr. Aslnda din de$i!tirirken de onlar en ok etkileyen bu Do$unun scak ve teklifsiz yakla!m tarzdr. Gnn ba!langcn !afa$n parltlar ve nihayetini ak!amn ziyalarnn tayin etti$i Mslman saatiyle114 ya!adklar vakitler hayli geride kalan Trkler ise medeni olmay dakik olmakla bir tutan yeni ya!am tarzlarnda ge klnan namazlara, uzayan zikirlere tahammlsz yakla!rlar. "stanbulda bir tekke ats altnda toplanan bu iki farkl ya!amn iinden szlen insanlar, neredeyse bir asr sonra zaman alglarn birbirleriyle de$i!tirirken hayli ilgin bir yanlsamaya sebep olurlar. 4.2.2. Zikir

Yats namaznn klnmasyla birlikte, a!a$da erkeklerin bulundu$u meydanda her zaman duran Efendinin mavi renkli zel postunun iki yanndaki krmz renkli postlara zikirden nce On "ki "mam simgeleyen on iki post eklenir. Makam postunun hemen zerinde bir mum yanmaya devam eder. Meydandaki byk avizenin tm !klar yaklr, iyice aydnlk bir ortam sa$lanr. Herkes hazrlklarn
113

Antropolog Lewis Mumford saatin a$rl$ tm ya!am tarzlarna sinmi! Batllarn dakikalar tarafndan kovalanan ya!amlar iin nemini !u szlerle anlatm!tr: Bat medeniyetinin belirleyici makinesi buhar makinesi de$ il, mekanik saattir Mumforddan aktaran Woodcock Saatin Tiranl$ 2001 114 Mslman Saati adl makalesinde Ahmet Ha!im, "stanbulu yenile!tiren ve yerlisini !a!rtan istilalarn en gizlisi ve en tesirlisi ilan etti$i modern zaman algsn kar!la!trmalarla mthi! bir biimde anlatr. Bkz. Ha!im 1921:34 Ayrca bu konuda ironik ve derin bir bak!la ele ald$ modern zaman algsn Saatleri Ayarlama Enstits adl kltle!en romannda ince bir titizlikle i!leyen Tanpnar da unutmamak gerekir. Bkz. Tanpnar 2003

111

yaptktan sonra Efendi beklenmeye ba!lanr. Efendinin meydana girmesi bir mrit tarafndan yaplan Destur ya Hu ikazyla anla!lr. Siyah hrkas ve tac- !erif115 ile ieri giren Efendi, makam postuna do$ru ilerler. posta eli kalbinin zerinde hafife e$ilerek selam verdikten sonra makam duasn yapar ve posta oturur. Onun oturmasyla herkes yerini alr. Efendi, tarikatn ileri gelenleriyle postlara oturdu$unda bir hilal biimini alr. nce salavat, ardndan Salat- Kemaliye ve Salat- Kutbiyye zel beste ve ritmleriyle okunur. Mahur makamnda gayet a$r biimde defa okunan kelime-i Tevhid, hzlanarak krk kez tekrar edilir. Krk saysnn ardndan Efendinin ynlendirmesine gre bu say be! yze kadar kabilir. Bu srada meydanc tabir edilen mrit, elinde buhurdanlkla meydana gelir, postu selamlar ve buhurdanl$ hilalin ortasna brakr. Mritler, duman nasl ykseliyorsa dualarn da yle ykselerek Allaha ula!aca$n d!nrler. Belirli bir srenin ardndan meydanc buhurdanl$ yine ayn selamlama usulyle alr ve ieriye gtrr. Buhurdanlktan sonra gm! bir tepsinin iinde bir srahi su ve st ste katlanm! fanilalar getirir. Bunlar da hilalin ortasna brakr. Okunan dualarn, kutsal szcklerin suya kar!t$na ve o gn orada o$unlukla bir hastalk nedeniyle bulunamayanlarn fanilalarnn da bu manevi bereketten yararlanarak hastal$n uzakla!trlaca$na inanlr. Oturarak yaplan zikrin sonuna do$ru bu tepsi de meydandan kaldrlr. Tevhidin arkasndan ism-i celal zikirine geilir. Allah ve Hu ad tekrarlanr. Efendinin "lla Hu sesiyle birlikte zikirin oturularak yaplan ksm sona erer. Dua, ism-i Hu ve Fatihann ardndan Efendi dua eder. Gncel olaylardan da bahsetti$i bu dualarda genellikle mritlerine ksa, z ikaz ve nerilerde bulunur. Duann ardndan Efendi, ellerini yere vurur, bu i!aretle mritler hep birlikte aya$a kalkarlar. Bu ksm bir saate yakn bir zaman srer. Baz zamanlarda, genellikle de Efendi olmad$nda zikir sadece oturarak yaplr ksa tutulur ve takip eden (a!a$da aktard$mz) ksm yaplmaz. Aya$a kalkldktan sonra bir ember olu!turulur. Cumhur "lahi isimli bir ilahi sylenir. "lahi okunurken ritme uygun olarak sallanlr. "lahinin sonunda Efendinin defa ism-i pak, cism-i pak, nesl-i pak, Hz. Muhammed Mustafa ra salavat
115

Cerrahi tac, beyaz ve sar uhadan, drt terkli, krk dall ve krk diki!lidir. Krk dall olu!u, bu tarikatlara intisab etmi!lerin a!mas gereken drt temel nefs simgesi (dnya sevgisi, yalan, hased, kibir) zerinden krk makam a!may temsil eder. Bunu takmaya layk olan:Bu krk adet menzil ile nefsimi de$i!tirdim ve yksek ahlaka eri!tim der. Bkz. El-"stanbuli 2002:101

112

demesiyle dnerek zikire ba!lanr. Mritler sa$ elleri yukarya, sol elleri a!a$ya bakacak !ekilde elele tutu!arak ve birbirlerinin ellerini perek sola do$ru yan admlar atarlar. Sol aya$ sol yana atp sa$ yanna ekerek ok a$r admlarla dnerek yrmeye ve ba!larn da bu ritimle sallamaya ba!larlar. Her admda bir kere olmak zere Hu ad tekrarlanr. Zakirler nc Hu ile birlikte zikrin perde ve ritmine uygun bir ilahi okumaya ba!larlar. Bu esnada sesin o$almasyla birlikte i ekmeler ve gz ya!lar artar. Riteli olu!turan bu hareketlere e!lik eden ilahiler ve mzik aletleri daha da yo$un bir etki yaratrlar. zellikle Efendinin sesini vurgulayan ve direktiflerini izleyen zakirler grubu bu etkinin olu!masna yardmc olurlar. Baz zamanlarda Efendi, orada hazr bulunan bir semazeni sema dnmesi iin halkann ortasna alr. "lahi !airinin ad okundu$unda Efendi aya$n yere vurarak Hay diye seslenir. Bylece, Hu zikirinden Hay zikirine geilir. Bu gei!le zakirler, bendir, kudm, ney gibi sazlar almaya ba!larlar. Efendi, bu zikir ba!lad$nda tac ve hrkasn kartarak postun zerine koydurtur. Efendi ve tm mritler kollarn yanndakinin omzuna, sa$ ellerini de sa$dakinin beline koyarlar. Devrann ritmi srekli artar. Baz geceler, Hay zikri sonunda Bedevi Topu olu!turulur. Efendi, iie gemi! halkalarn ortasnda durur ve iki kolunu kaldrr. Herkes nndekinin srtn tutarak halka daraltlr ve Efendiye iyice yakla!lr. Bu !ekilde Ya Hay denirken parmak ularnda hafife ykselinir. Bu srada olu!an ses muazzamdr. Kadnlarn o$u bu yo$unluktan mthi! etkilenir, kendisinden geenler olur. Bas ses ykseldike heyecan da artar. Sonunda Efendinin "llallah demesiyle ya farkl bir zikre geilir ya da zikrin duas yaplmak zere tekrar oturulur. Devam edildi$inde Vefa Devri, Dalga Tevhidi, Tavaf Tevhidi116 gibi birok de$i!ik zikir uygulamas srdrlr. Buna Efendi karar verir. Zikir sonlandrld$ndaysa ksa bir duann arkasndan bir ki!i tarafndan zel bir glbank okunur. Bitirildi$inde Efendinin Ya Allah Hu demesiyle yer plerek aya$a kalklr. Grup ikiye ayrlr, ortalarndan geen Efendi, kmadan nce dnerek

116

Vefa devri, Hay isminin sonunda sertari$in Hu, Ya Mevlam, Hu Allah Hay Hay Hu ikazyla kollarn zlerek sa$ a dnlmeye ba!lamasdr. Dalga tevhidi, zikir esnasnda Efendinin ayaklaryla beraber ellerini de vurarak zikir halkasnn ikiye ya da drde ayrlarak saf haline gelmesidir. Bu biimde sa$ ayaklar nde, sol ayaklar geride olarak kar!lkl olarak Hay ismi tekrar edilir, safa yakla!lr. Tavaf tevhidi ise, sesli Ya Hayda devran dnlmekte iken Efendi er tavaf diye seslenir. Halka er er ayrlr, birbiri ard sra sa$ ayak nde, sol ayaklar arkada her Ya Hayda ayaklar yere vurularak saf bir kere dner. Bkz. Erenden: 104;113

113

Esselamu Aleykm der ve mritleri de yksek bir sesle Ve Aleykm Selam ve Rahmetullahu ve Berekatu Hu diyerek selamn alrlar ve zikir sona erer.

4.2.3. Zikir Sonras Zikir bittikten sonra kalabal$n o$u da$lr, kalanlar ise sohbeti dinlerler. Kalan erkekler, meydann devamndaki salona geerler, Efendi yerine oturur. Kadnlar ise bu sohbeti kapal devre televizyon yaynyla yukarda izlerler. Dolaysyla, sohbete katlmc olmalar mmkn de$ildir. Kadnlarn bir blm bu esnada ay ve ikram hazrl$nda olurlar. Zikir sonrasnda harareti gidermek iin ay iilir. Zikirden hemen sonra su iilmesine pek scak baklmaz. Su imenin alevlenmi! olan yrek ate!ini sndrece$ine inanlr. Zikir esnasnda ortada bulunan su, !ifaya ihtiyac olanlara gnderilir. Farkl bir tarikatta bunun tam tersi bir uygulamaya rastlanr. Londradaki bir Nak!ibendi cemaatinde zikrin bitiminden sonra bir bardak suyun elden ele dola!t$ ve herkesin bundan bir yudum imesi beklenir denmektedir (Bkz. Atay 1996:145). Alevilerde de saka suyu duas okunduktan sonra Cemde oturanlara tas ile su da$tlr ve birer yudum ierler. Suya zikrin bereketinin kar!t$ inanc ayn olmakla beraber117 sonraki uygulamada bir yorum fark vardr. "kramlarla beraber sohbet de ba!lar. Efendi, bu sohbetlerde, dini ve insani ykmllklerden sz eder. Bazen de gelen sorular yantlayp, Mesneviden eviriler okur ve manalarn aktarr. Kimi zaman da gncel olaylarn geli!imi ile ilgili yorumlar yapar. Zikrin neden yapld$na ili!kin bilgiler vermeyi de ihmal etmez. Esmal Hsnann (Allahn gzel isimleri) yalnzca zahiri bir ahenk olmad$n her ismin szlk anlamnn d!nda batni bir anlam ta!d$n ve bunlar anlayp hayatlarna uygulanmas gerekti$ini sylerdi. Ayrca, zellikle ulemann, zikire kar! tavrna da mutlaka de$inir. Allahn ismiyle u$ra!aca$nza kendiyle u$ra!n diyenler oldu$unu, bunun kesinlikle #eytan laf oldu$unun bilinmesini syler.

117

..Bu su, tren boyunca a$z ak olarak nc mridin nnde duran sudur. Bunun iine, tren boyunca katlanlar tarafndan zikredilen kutsal szcklerin kar!m! oldu$una inanlr. Atay 1996:145

114

Bylesine manevi ruhiyetin ykseldi$i bir gecenin sonrasnda yaplan sohbetle birlikte mritler, Efendinin etkileyicili$i konusuna bir kez daha kanaat getirirken, zikre ilk kez katlm! olan yabanclar ya da muhipler, bunlar genellikle bir mridin tavsiyesiyle gelen ki!ilerdir, bu havay soluduktan sonra genellikle Tekkeye gelmeyi srdrrler. Bir mrit, yannda getirdi$i yabancnn etkilenmesiyle kendi yeli$inin onayn bir anlamda alm! olur. Bu ki!i o$unlukla yakn evresinden bir akraba ya da bir kom!u, al!an bir kadnsa i! yerinden bir arkada! olabilmektedir. Gelen konuk, trenin manevi havasn hissedip de etkilendi$ini, hatta tarikata nasl katlabilece$ini sordu$unda, mrit bir taraftan sosyal onayn keyfini srerken, bir taraftan da bir ki!inin Hak yolunu bulmasna vesile olmann huzurunu ya!ar. Efendinin olmad$ gecelerde zikri ona ok yakn elebi Baba lakapl bir zat, onun yoklu$unda ise imam idare eder. Ama, Efendinin olmad$ zamanlar bilen mritler genellikle gelmezler. Zaten Efendinin yoklu$unda olduka az sayda gelen oldu$u sylenebilir. Bu zamanlarda zikirler de snk geer. 4.2.4. Bir Kar"la"trma: Rufai Zikri

Cerrahiler, daha nceki Efendilerin ba!ka tarikatlarn zikirlerine katlmalar konusundaki nerileri neticesinde "stanbulda yaplan farkl zikirlere, zellikle tarikatn kuruldu$u dnemde onlar manevi hediyeleriyle !ereflendirenleri gz nnde tutarak gitmektedirler. "!te bu tarikatlardan biri de Rufaiyyedir. Rufailer, o$unlukla yabanclara kapal tuttuklar zikirlerini baz durumlarda, birok farkl tarikat mensubunun katlmyla gerekle!tirmektedirler. Bu istisnai durumlardan biri de alan al!mamzn nc aynda Rufailerin bugn ya!ayan !eyhinin babasnn lm yldnm dolaysylayd. Ska gr!t$m bir mrit grubu bu zikre katlacaklarn ve benim de katlmak isteyip istemedi$imi sorunca gruba katlarak Cerrahpa!a Camisinde yerimi aldm. Bu, hem mritlerin gurup olarak bir ba!ka cemaat ierisinde kendilerini tanmlama biimlerini grmek, hem de farkl bir zikir riteli deneyimlemek asndan zel bir frsatt. Camiye geldi$imizde, kendilerini R. Babann $rencileri olarak tan!tran kadn mritlerle kar!la!tk. Ksa gnlk sohbetlerin d!nda pek konu!ulmad. Burada da kadnlar ve erkekler ayr zikir

115

yapyorlard. Ama, kadnlar kyama kalkabiliyorlard. R. Baba da onlar a!a$dan izleyerek ynlendiriyordu. Yukardan baknca farkl cemaatlerden gelen erkeklerin cemaatlerini simgeleyen farkl renklerdeki takkeleri, totem bayraklarn andryordu. Uzunca bir beklemeden sonra, R. Baba ve ona yakn oldu$u anla!lan ki!iler yerlerini aldlar. Tevhid ile ba!layan zikir Rufailerin kulland$ esmal hsnalarla srerken, burada da birka ki!i zikir halkasnn ortasnda sema dnd. Ancak bunu gndelik kyafetleriyle yaptlar. Zikrin esas ilgi eken noktas Burhand. Bir Rufai stlah olan Burhan, !i! vurmak, ate! yalamak vb. uygulamalarla manann maddeye stnl$n kantlamay amalyordu. Bu ritel ilk kez grenler asndan olduka ilgin bir deneyimdir. R. Babann zikir halkasnn ortasnda bir hareket yo$unlu$u ierisinde kendini !i!lemesi, karnna topuzun ucuyla dokunmas zellikle mritleri arasnda kendilerinden gemesini abukla!trmaktayd. Di$er tarikatlarn mritleri de zikri heyecanla izliyorlard. Aslnda, di$erleri iin biraz gsteri havasna brnd$ de reddedilemezdi. Kendi zikirlerine katlanlar, buradakini izliyorlard. Sonu olarak, tm bu tehlikeli hareketlerin sonucunda kimseye bir!ey olmamas onlarn ruhaniyetinin kant kabul ediliyor ve sayg duyuluyordu. Cerrahi zikri ile benzer noktalar olsa da Burhan, Rufai zikrinin en belirgin zelli$iydi. Cerrahiler, Rufailerden bu stlah bir manevi hediye olarak aldklarn ama uygulamadklarn sylyorlard. Burada belirgin olarak gze arpan bir ba!ka durum ise, farkl cemaat yesi birok insann benzer bir yerde de birlik olu!turabilmesiydi. Her ne kadar izleyici olduklar durumlar da olsa ayn amaca farkl yollardan gitmeye al!an insanlarn biraradal$ dikkat ekiyordu. Kendi yollarndan olmasa bile Hakikatin tekli$ine olan inanlar onlar ayn yerde bulu!turuyordu. Cerrahilerin bu zikirden ayrlrken birli$i ve ruhani gcn hayatlarndaki nemini vurgulayan szleri bunu kantlamaktayd.

116

4.2.5. Zikir Ritelinin D"ndrdkleri Zikir, tasavvufi manada, insann varlk sebebini hep hatrlamas ve yaratcsn unutmamas anlamlarna gelir. Bir ritel etkinlik olarak bakld$ndaysa toplulu$un ortak bilincini harekete geiren ve Efendinin otoritesini ve mritlerinin ona atfettikleri ruhani gc bir kez daha kantlayan bir trendir. Her hafta ayn gn ayn yerde ayn toplum haritasna118 sahip, dolaysyla ayn anlamlandrma bilinci olu!mu! mritlerin biraraya gelerek ayn eylemin iine girmeleri birliklerini kuvvetlendirmektedir. Daha nceki blmlerde ayrntlarn verdi$imiz modern bir ya!ant sren ve mritli$i bir geleneksel igd ile srdren iki farkl gurubun ortak bir ama ta!malarna ra$men kltrel bilinlerinden kaynaklanan zikir alglar farkldr. #yle ki, modern ya!antlar oldu$unu syleyebilece$imiz mritlerin, d!arda fikirlerini (dini manada) aka ifade edememelerinin sknts, baz kadnlarn i!leri gere$i ba!larn rtememelerinin psikolojik a$rl$, ve d!arda kendi ifadeleri ile ayn dili konu!madklar birok insanla muhatap olmalarnn gereklili$i Asitanenin kapsndan adm attklarnda hafiflemekte, zikirle birlikte ise tamamen etkisini kaybetmektedir. "lgintir ki, zikir ilahi bir hatrlama vesilesi olarak !ekillenmi!ken, gnmzde artk farkl bir ynden de olsa bir unutma iste$inin arac konumuna girebilmektedir. Zikir, aslnda birok mrit iin bir terapi niteli$i ta!r. "stanbulun karma!k modern hayatndan kaan insan, ya!ad$ aidiyet krizini burada geici bir sre unutmaktadr. Zikir esnasnda, srekli tekrarlad$ szcklerin bulankla!trd$ zihni onun zerinde ferahlatc bir etki yaratr. Ksacas zikir, bir gurup mridin unutma arac, sakinle!me vesilesi ve bir anlamda terapisidir. Daha nce yoga, meditasyon gibi Uzak Do$udan Bat zerinden gelmi! olan, orada ya!amn bir paras, burada ise ithal bir rahatlama yntemi olarak satlan tekniklerden sklan "stanbullunun kendi kltrn fark etmesidir. Bu nedenle zikrin sylenen dini amacndan farkl psikolojik etkileri sz konusudur.

118

#erif Mardine ait bu tanmlama biimi, ayn toplum iindeki di$er ki!ilerle ve zellikle yakn oldu$u guruplarla payla!t$ anlamlandrma sistemine gnderme yapar. Bkz. Mardin 1997:18

117

Zikri geleneksel bir bak!la ele alanlar ise, zikir vesilesiyle Allah hatrladklar gibi Allahn da onlar unutmamasn temenni edenlerdir. Buradaki hatrlamann te dnyada dllendirilece$ini d!nrler. Kk bir gurup ise zikri tasavvufi manada alglayarak Allahn isimlerinden sarf ettiklerinin sfatna uygun davranmaya, nefslerini terbiye etme yoluna girerler. Farkl d!nen ya da zikir ve zikrin icra edili! ynteminden farkl etkilenen bu insanlar ayn toplulu$un ats altnda birle!irler. Ayn dualar edip, ayn amac payla!mak bile onlarn ortak bilincini besleyen bir kaynaktr. Ayrca zikir aracl$yla Efendinin en st seviyeye kan manevi yo$unlu$unu zahiri olarak hissetme imkan bulurlar. Zikirde ortaya kan heyecan ve duygu yo$unlu$u Efendinin ruhani gcn temsil eder, bu da iktidarn sa$lamla!trc bir rol oynar. Zaten, Efendi olmad$nda o$u kimsenin Tekkeye gelmeyi!i de bununla ba$lantl olarak aklanabilir. Zikri teknik ayrntlar asndan inceleyecek olursak, Cerrahi zikrinde mthi! bir e!itlilik grlecektir. Farkl tarikatlarn usllerinin biraraya geldi$i, ama kendi katks da bol olan bir zikir treni sz konusudur. zellikle, Mevlevi unsurlar dikkat ekicidir. Kuudi zikirden kyama kalklrken, semada yapld$ gibi ellerin yere vurulmas, sur sesiyle kabirden kalkmay temsil eder. Ya da zikre bir semazenin katlmas ilgintir. Bir gr!memizde bunu Efendiye sordu$umda, sadece bunun ok eski bir gelenek oldu$unu ve zikre revnak (ahenk) katsn diye yapld$n dile getirmi!ti. Burada nemli olan Cerrahilik-Mevlevilik ili!kisidir. Bu tr benzerlikler de buradan kaynaklanr. Zikir esnasnda meydanda mum yaklmas da farkl a$r!mlar yapar. Mumun, antik dinlerden tek tanrl dinlere uzanan serveni d!nld$nde bunun bir senkretizm119 rn oldu$u akla gelecektir. Bu soruyu Efendi, bir gr!memiz esnasnda yine Kurana dayanarak aklam!t. Kuranda Allahn peygamber iin kulland$ bir sfat olan sirac-i mnir nurlandrc, aydnlk veren, !tan anlamlarna gelmektedir. Bu nedenle de dergahlarda, trbelerde mum yaklmaktadr. nceleri kandil yakma adeti varken, a$n !artlar de$i!ince mum yaklmaya
119

Senkretizm, iki ya da daha fazla saydaki kltr grubunun a!a$ yukar srekle ili!ki ve etkile!imi sonucunda, gruplardan birisinin tekine ait kltrel geleri kabul etmesi ve ortaya yeni bir kltr bile!iminin kmas sreci olarak tanmlanan kltrle!me terimi ile benzerlik gsterir. Dinsel alandaki senkretizm, farkl dinsel geleneklerin birbirlerini etkilemesi sonucu olu!an yeni kltrel yaplar, dinsel kurumlar, inan gelerini tanmlamada kullanlan bir kavram olarak kar!mza kar. Ayrntl bilgi iin bkz. Emiro$lu -Aydn(Ed.) 2003:732

118

ba!land$n ifade etmi!tir. Bu tr, nceki dinlerde bulunan geler genellikle tarikat evresini rahatsz etmektedir. zellikle sosyal bilimlerin senkretizm ba!l$ altnda konuya yakla!mn dile getirdi$imde bu tr tanmlarn bu i!in yalnzca zahiri ksm oldu$u, batnda ok derin manalar ta!d$ iin herkese anla!lamayaca$ ima edilmi! ve aklla ula!lamayacak sonular iin bilimin retti$i geici dayanaklar olarak nitelenmi!tir. Sonu olarak Cerrahi Tarikat, zikri, tm tarikatlar gibi dini bir ba$lamda hadislere, ayetlere dayandrarak me!rula!trmak ister ve bunu yapar. "badet olarak hem mritler tarafndan bireysel olarak srdrld$nde, hem de bir toplu ibadet olarak gerekle!tirildi$inde toplulu$un birbirine inancn peki!tiren birle!tirici bir niteliktedir. Ritel olarak bakld$ndaysa, bir toplulu$un ama birli$inin nemini temsil eden, grubu ynlendiren ki!inin otoritesini sa$lamla!tran bir yap serilir nmze. "lgili literatrde bu biimde daha ok Durkheimn zerinde durdu$u bu konu, onun tarafndan bir dinsel ritelin toplumsal bir grubun otoritesini ilan etti$i en uygun frsatlar !eklinde nitelendirilmi!tir. Kalabalk bir insan toplulu$unun bulundu$u bu ritellerde Durkheimn lgnlk ya da kollektif kprme dedi$i (Morris 2004:195) yksek bir duygusal hal havaya yayld$ iin bu mmkn olur. Gerekten de zikir esnasnda ya!anan bu hal zikirden sonra mthi! bir ba$llk havasna brnr. Mridlerin topluluklarna duydu$u sayg ve sevgi ba$ kuvvetlenir. Yine Durkheimn syledi$i gibi: Ritler, toplumsal grubun kendisine inancn periyodik olarak tazelemesini sa$layan bir aratr. Kendilerini ortak bir kar ve gelenek toplulu$u olarak birle!mi! insanlar toplanr ve kendi moral btnlklerinin bilincine varrlar (Durkheimden akt. Morris 2004:195).

119

V. BLM- BAYRAM ETK!NL!KLER! 5.1. Ramazan Ay ve Bayram 5.1.1. !ftar Sofralar Cerrahi Asitanesinde Ramazan Ay mnasebetiyle iftar yemekleri organize edilmektedir. Efendinin (ve itihad gere$iyle nceki postni!inlerin) inayetiyle yzyllardan beri sregelen bu gelenek, neredeyse tm tasavvufi gruplarda oldu$u gibi e!itli "slami cemaatlerde de titizlikle i!letilen sistemin bir paras olagelmi!tir. Turuk-u Aliyeden mte!ekkil tm tariklerde Ramazan Ay iftar sofralar bu gruplarn nfuzlarnn da birer gstergesi !eklindedir. Her ne kadar bu gruplar, sosyo-ekonomik adan mtevazi grnmde olmaya al!salar da hitap ettikleri kesimlerin karnlarn mbarek Ramazan aynda doyurmak ya da i!in hal aresine bakmak onlar iin hem maddi hem de manevi anlamda bir haz alnmasna sebeb olmaktadr.120 Cerrahi Asitanesinde iftar sofralarnn konuklar toplulu$a ba$l olanlarn d!nda genelde semtin geim zorlu$u eken ailelerinin fertlerinden olu!maktadr. 5.1.2. Hazrlk "ftar saati ncesi Asitanede olanca hzyla bir hareketlilik ba!gsterir. E$er Efendi de erken saatlerde mekana gelmi! ise bu hareketlilik neredeyse bir !len havasna brnr. Hazrlklar sresince hibir acele davran!a msade edilmez. "!le
120

Bu konuyla ilgili olarak toplulukta sz geen mritlerden birinden ald$m !ifai bir mesel olduka ilgintir: Vaktiyle, bir !eyh efendi varm!. Dergahnda otuz Ramazan yemek karamaz olmu!. Efendi bu i!in bir hal aresine bakmak lazm diyerek, birgn mritlerden birinin aracl$ ile hali vakti yerinde olan bir esnaftan bor para alnm!. Geikmeli de olsa Ramazanda a! pi!irilmi!, fakirin nne konmu!. Ramazan ziyadesiyle eda edilip bayram yaplm!. #eyh efendi kaygl, esnaf kapya dayanm!. Para?? Olurdu olmazd rehine verilcekler salm! ortal$a. Kafi gelen yok. "hvanda da para pul yok. Lazm gelen miktar kar !lanmam!. Borca borla are bulmak ne mmkm efendim. Esnaf diretmi! para da para diye. #eyh efendi karm! srtndan hrkay, vurmu! dergahn kapsna kilidi. Ver elini zindan. Nice gn sonra gelmi! dergaha, bir de ne grsn bor paray bulan mrit oturmu! posta, hababam vur ka!$ orbaya. #eyh efendi gitmi! oturmu! yanna. Tanmam!lar. Konmu! nne orba. " babam i. Bitmemi! orba.. #eyh efendi itike mrit kusmu!, itike ku!mu!. Sonunda kusmuk olmu! para. dendi mi? demi! !eyh efendi mride. dendi demi!. dendi. #eyh efendi ziyade olsun veren Allah alan Allah demi! kalkm! yrm! gitmi!

120

me!gul olanlar olmayanlardan da i!in ucundan tutmalar ynnde bazen direktif alrlar. Cerrahi gelene$inde yemeklerin hazrlanmas ve servise sunulmas, hizmette grevli hizmetni!inlerce yaplr. Genel olarak hizmettekiler a!lardan ve onlara yardmc olan ki!ilerden olu!ur, Asitanenin mutfa$ da bina kompleksinin d!nda olmayp Meydan denilen ana grubun iinde bir kompartman niteli$indedir. Asitaneye yiyecek iecek vs. trnden yaplan tm al!veri! i!lerinden de tarikat hiyera!isine gre Pazarc (ztrk 2004:104) sorumludur. Olaslkla ekonomik adan iyi durumda olan mritler ya da muhipler Asithanenin ihtiyac do$rultusunda e!itli yiyecek iecek mamllerini Asitaneye vakfederler.121 "ftar vakti yakla!tka toplulu$un ileri gelenleri ve Efendi Asitaneye geldiklerinde ihvan ve di$er zevat da zaten yerlerini alm! olurlard. Bunun ncesinde ikindi ve ak!am namaz arasnda Asitanede bireysel (ki bu daha ok kaza namaz klnmas ve Kuran- Kerim okunmas !eklindedir) ve toplu gerekle!tirilen Usl122 adn verdikleri bir ibadet yaplr, Usln hemen arkasndan eda edilecek ak!am namazn klnr. Namaz bittikten sonra Efendi, tm liderlik karizmasn da arkasndan getirerek Tehvidhaneden ayrlrken, kap nnde onu bekleyen kk ya!taki ocuklara cebinden kard$ ikolata ya da !ekerleri atar. ocuklar da !eker ve ikolatalar yerde kap!rasna toplarken hepbir a$zdan Ya Hu diyerek bu hediyelere cevap verirler. 5.1.3. Yemek Ramazan aynda beraber yenen yemekler Cerrahiler iin kutsiyeti en yksek faaliyetlerin ba!nda gelmektedir. nk "slam dininin be! !artndan biri olan oru, iftar yeme$i ile anlam bulmakta ve nihayetlenmektedir. Tarikat adabna gre

121

Vakfetme, Asitanede kullanlmak zere, burada kullanlabilecek her trl e!ya ya da yiyecek maddesinin ki!i tarafndan ba$!lanmasdr. Ki!i, vakfederken nerede kullanlmasn istedi$ ini dile getirir. Bu iste$e mutlaka uyulur. nk, mritlere gore uyulmad$ taktirde vakfedilen, muhakkak i!e yaramaz oluverecektir. Ameller, niyetlere gredir, ifadesi bu durumu aklar. Dinsel diye nitelendirilen tm davran!lar, niyet kalbyla ba!larlar. 122 Usul, genel olarak method anlamna gelmektedir. Cerrahi gelene$inde ise Usl, tarikat kuran ki!i tarafndan yazlan virdin hep bir a$zdan okunup tekrar edilmesi !eklinde gerekle!ir. Hem bireysel hem de toplu halde yaplr. "lgili blmlerde konu hakknda ayrntl bilgi verilecektir. Cebecio$lu 2004:671

121

hizmetni!inlerden

biri

olan

Farra!n

kurdu$u

yer

sofralarnn

ba!na

Meydancnn; Efendinin, tevhidhaneden k!n haber veren Ya Hu nidasyla geilebilmektedir. Kadnlar da a!a$dan duyduklar bu i!aretle sofralarn ba!na geerler. Asitanede, Tevhidhanenin hemen nnde yer alan salonun kar!snda Efendinin yemek yedi$i bir oda mevcuttur. Efendi varsa misafirleri, yoksa tarikatn nde gelenleri ile bu mekanda yeme$in ba!na oturur, erkek mritler ve di$er zevat da ortada kalan geni!ce salonda, kadn mritler ise st katta kendilerine tahsis edilmi! blmde yemeklerini yerler.123 Efendi kendisine ayrlm! odada tertip edilmi! yer sofrasna oturunca adaba gre ncelikli olarak sa$nda oturan ki!inin eline, sonrasnda ise kendisinin eline su dkerek yemek ncesi temizlik yaptrr. Muhakkak, abdestli oturulan bu sofralar da yaptrlan bu hareket, daha ok akan suyun sembolik temizleyicili$ine bir i!aret olarak anla!labilir. Yemekler ortak kaplardan yenmesine kar!lk mmkn mertebe kimse ba!kasnn hakkna ka!k uzatmaz ve yeme$e Efendi ba!lamadan kimse elini srmez. Yemek deyi! yerindeyse hu!u iinde yendi$inden kimse kimsenin yzne ve ne yedi$ine de bakmaz. Dikkat eken hususlardan biri de genelde Cerrahi sofralarnda suyun bulunmamasdr. ok mecbur olmadka su iilmemekte124, ien varsa da di$erleri yemekten ellerini ekip onu beklemektedir. Hem Asitanede hem de Cerrahi toplulu$undan kimselerin evlerinde de gzledi$im !ekliyle et yemeklerinde su imemeleri de olduka dikkatimi ekmi!tir. Bunu bir sohbette dile getirip sordu$umda ise, Hz. Muhammedin et yeme$i ile suyu birlikte yemeyin snnetine dayandrdklar cevab alnm!tr. Ayrca sofra dzeni de Cerrahi geleneklerine ba$l kalarak dzenlenmektedir. rne$in ka!klarn a$z her daim ak olacak !ekilde sofrada braklr. Mevlevi gelene$inde ise ka!klarn a$z hep sofraya bakacak !ekilde durmaktadr. Yeme$in ortalarna do$ru Efendi tarafndan bir dua okunmakta, okunan dua esnasnda
123

nceki Efendinin sofrasna kadn mritleri ya da kadn misafirleri de buyur etti$ i sylenirdi, ama artk byle bir uygulama olmad$ ndan benim erkekler tarafna dair bu tr bilgilerim, mihmandarmn e!i tarafndan aktarlm!tr.
124

Cerrahiler zikir meclislerine de suyu sokmamaktadrlar. zellikle dikkat edilen bir husus olarak suyun, zikirden sonra kalbin ate!ini sndrd$ ynnde telkinleri mevcuttur. Zikirden sonra daima scak ieek imeleri bu nedenledir. Bir kar!la!trma olarak zikir meclislerinde ki su olgusuyla ilgili bknz. Atay (1996:133)

122

mritler malum vecd durumu gere$i ellerini yukarya do$ru kaldrp duaya katlmaktadrlar. Duann ardndan Cerrahi uslne uygun bir Glbank125 sylenmekte ve mritler bu sefer parmaklarn sofrann kenarna koymaktadrlar. Topluluk d!ndan olanlar ise genellikle bu uygulamaya al!ktrlar. "ftar sofralarnn mdavimi olan ki!iler uzun yllardan beri iftar yemeklerini Asitanede yediklerinden bu tr eylemler onlarda refleks etkisi yapm!tr. Kadnlar blmndeyse yemek, her olayda oldu$u gibi karga!aya sebep olmaktadr. Arka odada genellikle iftar iin d!ardan gelenler oturur ki onlar da yukarda bahsetti$imiz alt snflara mensup ailelerin anne ve ocuklardr; i odada ise ya!l ve kdemli kadn mritler otururlar. Arka odadaki u$ultulu konu!malara kar!n, i odada genellikle sadece ka!k sesleri duyulur. Bu nedenle de arka odaya hep uyarlar yollanr. Ayrca arka odada yenen yemekler de, pek yle erkekler tarafndaki skuta ve kural ba$ll$na rastlamak kolay de$ildir. Ramazan boyunca, ayin geceleri verilen bu yemeklerde her iki sofrada da bulundu$um iin o gerilimi hissetti$imi syleyebilirim. Yemek sonrasnda da yukarda verilen dua okunur, bazen bu duaya do$alama ekler yaplrd. Yemek bitiminden sonra ivedilikle yer sofralarnn toplanmas i!ine geilir, hizmetni!inlerden olan Farra! ve ona ba$l olan ekip hep birlikte yemek yenen
125

Glbank, Farsa birle!ik bir kelime olup gl sesi blbl !akmas anlamna gelmektedir. iek ad olan gl ile ses, seda, haykrma manasnda kullanlan bang kelimelerinden meydana gelmi!tir. Istlah olarak ise, hep bir a$zdan ve makamla yaplan dua veya anttr. (Uzun 1996:241) Glbanklara rnek olarak: 1. Elhamdlilah Allah. Elhamdlilah ya Allah. Elhamdlilah , la ilahe illallah hu, la ilahe ilallah Allah. Bu gitti ganisi gele, Hak berekatn vere. Yensin eksilmesin, ta!sn dklmesin, kotaranlar, pi!irenler getirenler nur olsun, ileri, d!lar srur olsun, gnlleri a!k- "lahi ve a!k Resul ile dolsun, yedi$ imiz nimet ibadete kuvvet olsun, gzmz srlar grsn, ler yediler, krklar, cmle veliyullahn himmetleri stmzde olsun. Devletimizi adl ile ta kyamet payidar olsun. Ordularmz d!mana galip olsun. D!manlarmz kahr-u temdir olsun. mmeti Muhammedin asileri slah olsun. Hastalar !ifayab, dertlere derman olsun. A !klar vuslat bulsun. Bi- hrmeti a!k- "lahi, nur- Nebi, kerem-i Ali, glbank-i Muhammedi, selamet-i hazrun, selamet-i gaibun, ler, yediler, krklar, "slama boyun e$sin cmle rklar, kalksn aradan dertler. Dem-i evliyaullah bi-!efaatihim ecmain. Varis-iHayder-i kerrar, saki-i a!k- ilahi pirimiz Sultan Nureddi-i Cerrahi dem-i devranna hu diyelim hu, tekabbel minna kerem-i Mevla ya Allah hu 2. Allah, Allah, Eyvallah. Bu gitti ganisi gele. Hak berakatn vere. Artsn eksilmesin, ta!sn dklmesin. Nimet nur, sofra zuhur. Nimet Nebiden sofra Aliden, srr evliya, ler, yediler, krklar, a!k- mevla, nur- kerem-i "mam Ali, glbanki Muhammedi, pirimiz Sultan Nureddini Cerrahi, Kerem-i Mevla, Ya Allah, Hu

123

orta salonda ve Efendinin yemek yedi$i odada temizlik harekatna ba!larlar. Kadnlar da kendilerine ait blmde bu i!lemi gerekle!tirirler. Gn boyu oru ibadetini ifa etmi! ihvan ve konuklara yemekten sonra iinde mutlaka !eker bulunan ay ikram yaplr. 5.1.4. Yedi$imiz Yemek !badete Kuvvet Olsun! rneklerini sundu$umuz glbankta da geti$i gibi Cerrahi sofralarnda yenen yemek onlara gre hayatn anlam olan ibadet iin gerekli bir unsurdur. Hazrlk a!amasndan yemek bitimine kadar geen sre iinde ayrntlarn verdi$imiz sofra adab, sofra dzeni gibi faaliyetler de ibadete dayanak te!kil edecek !ekilde kurgulanm! trensel/simgesel gsterim biimleri !eklinde alglanmaktadr. Cerrahi toplulu$una ba$l olanlar bu trden bir alglamay tm sosyal becerileri iin de rnek olu!turacak mahiyette hayatlarna sokmaktadrlar. Onlara gre ya!amn en temel idrak noktas olan ibadet, al!may ve rzk retmeyi de ngrm!tr. Bu cihetle sofralarna sokacaklar tm nimetler helal aln terinin uzants olmak durumundadr. Asitanede edindikleri bu trden bir ahlaki de$er, ya!amn yeniden retilmesine ynelik dngselli$i, rzk ve sofra adab zerinden tekrar kavramalarna sebeb olabilmektedir. Bu konudaki bir di$er nemli nokta da kutsal yeme (Schimmel 2004:147) adetidir. Pirin bereketini ta!d$na inanlan yemeklerden nasiplenmek, mritlerce ok nemsenen bir davran!tr. Bylesi kutsal bir ayda verilen bereketle dolu bu yemekler, ibadetlerine g verecek ve szn etti$imiz dngselli$i peki!tirecektir. Halveti-Cerrahi Asitanesinde Ramazan Ay etkinlikleri yzyllara dayanan bir gelene$in devamdr demi!tik. Onlara gre insan ya!am; fani zellikler ta!r, gelinmi! ve gidilecek yer bellidir. Bylesi bir ontolojik varsaym benimsemi! ehli snnet tarikatlardan biri olan Halveti-Cerrahi yolunda Ramazan aynn yirmi yedinci gecesi olan Kadir Gecesi (Leyle-i Kadir); kutsiyeti kutsamann ihya edilece$i en nemli zaman dilimlerinden biri olarak de$erlendirilir. Bu gnn gecesi, alemlere rahmet olarak gnderilmi! "slam peygamberi Hz. Muhammedin ay takvimine gre belirlenmi! do$um gndr ve Cerrahiler de bu gn olabildi$ince co!kulu ya!arlar.

124

A!a$da bu gnn topluluk bnyesinde eda edili!ine ili!kin ayrntl bir betimlemeye gidilmektedir. 5.2. Kadir Gecesi Kadir gecesi, ok kalabalk olaca$n daha nceden mritlerden duydu$um iin ikindi vaktinden nce Asitanede yerimi aldm. "ftar yeme$i ncesi hazrlklar devam ederken Asitaneye adeta bir mrit ve muhip seli akn etti. Mevcut $reti gere$i bu gece herkes ibadet, dua ve hizmetleriyle Hz. Muhammedin himmetinden nasibini alacakt. Topluluk bnyesinde bulunan insanlarn yzlerinden bunu okumak hi de zor de$ildir. nk bu gece bir anlamda da ihya gecesi olacaktr. Tasavvuf d!ncesinde insan do$as, yaratl!n mantksal almna gre Nefs (Ego) kategorisinin d!na kamamakla temellenmi!tir. Kt olana ynelim ancak insanlar di$er canllardan ayrt eden ruhun yontulmasyla ya da sufi dilindeki anlamyla imbiklenmesiyle durdurulabilir. "!te bu tr gecelerde kalp gzmz alr ve ruhumuzun en cra k!elerine saklanm! nefsimizle irfanmza gre hesapla!maya al!rz. Yaplacak ibadet ve dualar bu hesapla!mada bize yardmc olacak unsurlardr. Asitanede Kadir Gecesine hakim olan bu sufi doktrini; toplulukta bana mihmandarlk etmekle grevli mrit aileden de sklkla duydum.126 Anmsad$m kadaryla o gn iftar sofras mns olduka zengindi. Ne de olsa bu bir kutlama merasimi ve nefse kar! bir sava! hazrl$yd. Sava!larn gl olmas gerekirdi. Bu sebeble olacaktr ki mritler ve muhipler maddi olanaklar geni! tutmu!lard. Yemekten sonra her zamanki temizlik yapld. Mritler k!elerine ekilerek gnlk sohbetlerine daldlar. Burada yaplan hayrl sohbetler onlar iin hayati nem arz etmektedir. Her kim ne i!le u$ra!yorsa imkanlarn mrit karde!lerinin
126

Bu mrit aile, Efendinin yakn evresindeki hiyera!ik emberin iinde bulunmaktadr. Di$er mritlere kyasla mevcut pozisyonlar gere$ i klasik "slam eserlerine ve Asitanede herkesin eri!emedi$i ktphanede bulunan kaynaklara ula!p, onlar okuyabilme ve yorumlayabilme zelli$ine sahiptirler. Tasavvuf zerine yapt$ mz uzun sohbetlerin esas vurgusu ise onlara gre !yledir: Bizim seti$ imiz bu yol keyfi bir seim de$ ildir. Salt bir inanan ve mrit olma merak ise hi de$ ildir. Ruhumuzdaki isel byk sava! da nasl galip olunaca$ nn a!amalar $retilmektedir bizlere bu mekanda. Biz, bu fikrin evrenselli$inin tarihsel ve sosyal tanklaryz. "slam mistizmi olan tasavvufun teorik ve pratik uygulamalarna zet te!kil edecek bu saptamalardan sonra bunda da ne kadar ba!arl olaca$mz Allahn takdiridir diyeceklerdir.

125

hizmetine sunar. Bu Asitanenin de$i!mez yasalarndan biridir. Efendi bile mesle$inin getirilerini bu sohbetler aracl$ ile mritlerine tantr.127 Sohbetlerden sonra eda edilecek yats ve teravih namazna geildi. Bunu haber verecek olan ise mezzinin ezan sesinden ziyade, Meydancnn, Haydi, sigaralar dinlendirin. Namaz vaktidir. uyars oldu. Halveti-Cerrahi toplulu$u Teravih namazlarn sk skya ba$l olduklar gelenekleri ile icra etmektedirler. Bu geleneklerden bir tanesi de saray usul namazdr. Cerrahiler bu namaz uzun bir merasim olacak nitelikte klarlar. Saray usul namaz gelene$i biraz da tarikatn kuruldu$u dnemle de ilintilidir. Tarikat Lale Devri olarak adlandrlan ve Osmanl "mparatorlu$unun hem batya hem de kendi iinde olan ihti!ama ald$ a$da kurulmu!tur Tevhidhanede namaza geildi$inde yats namaznn drt rekat farz, segah makamnda icra edildi. Sonra ba!lanan birinci drt rekatta rast, ikinci drtlkte u!!ak, nc drt rekatta ise saba makamnda, drdnc drtlkte ev makam, be!inci drtlkte acem a!iran makamyla bitirerek namaza ara verildi. Arkasndan Talat- Vitr yine hzzam makamyla klnd. Fakat nc rekatta Zakir Ba! tahir buselik makamnda karar kld. Ziyadesiyle namaz eda edildi. Kapan!ta da buselik ve nihavent makamnda128 dualar edip amin alaylaryla ibadete son nokta konuldu. Asitane, Kadir Gecesi nedeniyle ok kalabalk olmasna ra$men fazladan bir sese olanak tanmayacak kadar ibadetlerin verdi$i gnl rahatl$ havasna brnm!t. Kadnlara ait blmde oturdu$um iin meydan da dahil Efendinin post makamna kadar olan ksmda erkek mritlerin davran!larn ayrntlar ile gzlemleyebiliyordum. Ya!a ilerlemi! mritler sanki sz birli$i etmi!esine Efendinin post makamnda bulunan mekann etrafna serpi!tirilmi! koltuklara gen mritlerce yerle!tiriliyordu. Hepsinin yznde bir naiflik ve bir o kadar da naiplik

127

Efendi, ruhsal nderli$inin d!nda Hukuk Fakltesi mezunu oldu$u iin hukuki dan!manlk i!i yapmaktadr. Sahibi oldu$u dan!manlk brosuyla saygn evrelerce de onay grm! i!ler yapabilmektedir. Geni! kitlelere hitap edebilen bir TV kanalnn hukuk dan!man oldu$unu mritlerden duymu!tum. Ayrca Kltr ve Turizm Bakanl$na ba$l "stanbul Tarihi Trk Mzi$ i Toplulu$unun da mdrdr. Bursadaki zaviyeyi ziyaretimde de zaviyeden sorumlu !eyf efendinin di! doktoru oldu$unu bu hayrl sohbetaracl$ ile $rendim. Bir mridin e!inin di! rahatszl$ ile ilgili olarak Efendi, gr!lerini ve yapabiliceklerini anlatyordu. 128 Burada ad geen makamlar Cerrahilarce sevilen ve ritellerinde sklkla kullandklar estetik motiflerdir. Namaz ibadeti boyunca zakir ba!nn okudu$u dualar, sese verilen ahenge i!aret eder.

126

rzgarlar esiyordu. Naiplik (birinin yerini alma) diyorum nk Kadir Gecesi Efendi Asitanede de$ildi. Yurt d! ziyareti nedeniyle bu zel geceye katlamam!t. Efendinin post makamn temsil eden koltu$un zerinde serili krmz post bo!tu. Ya!a ve makamata ilerlemi! bu mritler; Efendinin yoklu$unda, bu geceki ruhsal sava!n nderleriydiler ve hepsi zerlerine d!en grevi yapmakla mkelleftiler. Grdklerimden etkilenmi! olmalym mihmandarm olan gen $retmen hanmn ilk sesleni!ini duymam!m. Beni uyandrrcasna drterek daha zikir var, ardndan Fatih Camiinde Sakal- #erif ziyaretine gidece$izdedi. Zikir meclisi kurulmadan hemen nce zakirler Mevld- Nebi okudu. Ardndan da gen mritler halkay- zikr-i abucak gerekle!tirdiler. Onlar idare eden ise elebi Babayd.129 Kuud-i (oturarak yaplan) zikirden sonra Kyam-i (ayakta yaplan) zikre geildi. Devran te!kil edildi ve usulne uygun olarak da zikre son verildi. Kadir Gecesi ge saatlere kadar sren ibadetlerle byk bir co!ku yakalam! olan Cerrahi toplulu$u, gecenin zirvesini Fatih ve Sultanahmet camiinde sakal- !erif ziyareti ile noktalad. 5.3. Ramazan Bayram Hazrl$ Ramazan bayramndan bir gn nce130 Asitanede yaplan en temel etkinliklerin ba!nda bayram temizli$i gelir. $le vaktinde mekana gelmi! gnll ordusu diyebilece$imiz mritler farra!n nezaretinde Asitaneyi k!e bucak temizleme i!ine koyulur. Asitane mimari olarak eski ve yeni meydan !eklinde iki blm oldu$u iin bu blmlerin her birinin ayr ayr temizli$i olur. Tarikat hiyerar!isine gre Trbedar zaten her daim trbe blm ve onun bakmndan-korunmasndan sorumlu oldu$u iin gzlemlerime gre ona ba$l ekipte yllara dayanan bir tecrbeyle bu i!i yrtebilmektedir.

129

Tarikat adabna gre makamat ve rtbe, teknik olarak potni!inden sonra sertari$in arkasndan ise a!nn gelmesiyle devam eder. #u andaki postni!in bir nceki Efendi zamannda sertarik oldu$undan ve bir nceki Efendi de rahmetli oldu$undan, posta oturmu! fakat sertarik rtbesine kimse gememi!tir. elebi Baba lakapl a! ise, rtbe gere$ i postni!in olmad$nda ayini ynetmekle sorumludur. 130 Cerrahiler, Arefe gn olarak Kurban Bayramndan bir gn ncesini kabul ederler.

127

Bayram temizli$i srerken bir yandan da Ramazan aynn son iftar yeme$i hazrlklar devam ediyordu. Ak!am usul ve namazdan sonra hep birlikte sofralarn ba!na geildi. Oru ibadetine son verilirken toplulu$a ba$l olanlarn yznde hem hzn hem de tebessm hakim olmu!tu. Ne de olsa Ramazan aynda ellerinden geldi$i kadar sorumluluklarn yerine getirmi!ler, bunun bitimine de zlm!lerdi. Nihayetinde !yle denilmi!ti: Bu gitti yenisi gele. Hak berakatn vere 5.3.1. Trbe ve Emanetlerin Ziyareti Teravih namazndan sonra tarikat gelene$ine gre eski meydan, mritlerin ziyaretine ald. Alma sebebi ise tarikat kuran ki!inin (Pir) emanetlerinin mritlere feyz vermesi maksadyla sergilenmesiydi. Trbeye hep birlikte gidildi. Meydana girilirken e!ik pld, sa$ ayakla ieriye adm atld131. Trbe iinde nceden muhafazalarndan karlm! emanetler132, tekbirlerle ve neredeyse feti!izme133 varan veliperestlikle134 mritlerin manevi al$na brakld. Pirin ilahi hikmetinden gelen nimetle; al$n tecrbesini toklu$a do$ru geni!leten mritler, Hangah- #erifte huzurda bulunmaktan ylesine etkilendiler ki yo$un bir vecd (trans) haline girdiler.135 Bu, ula!lan vecd durumunun birinci
131

Kutsal kutsal olmayandan ayrt eden e!i$i gemek gerekir. Bu nedenle e!i$e baslmamas bir kuraldr Mslmanlar dinsel olmayan dnyann tozuyla kirlenen ayaklaryla e!i$e temas etmekten itinayla kanrlarken, trbelerde kendilerini velinin kutsal huzuruna gtrecek basama$ itenlikle pen erkek ve kadnlara sk rastlanr. Ki!inin yzn bir sprge gibi e!i$e srmesi gerekir. (Schimmel,2002:77) E!i$ in kutsall$ rya tabirleriyle de onaylanr: ryada grlen e!ik veya kap kadnlar, yani evin harem, kutsal ksm anlamna gelir. ("bid.) 132 Emanetler envantere gre !yledir:- Sanduka- #erifin ba!ndaki tepesi ye!il tac !erif; -zeytin ekirde$i ve !eftali ekirde$i tanelerinden yaplm! yzlk tesbih; -bir adet ye!il renkte halvet seccadesi; -yn abadan yaplm! elif-lam bendi; -bir adet yazl takke; -bir adet yazl gmlek(annesi tarafndan hazrlanm!tr.); -bir adet gzel renkte yemeni; -bir adet asa; -bir adet etrafnda La "lahe "llallah Muhemmedn Rasulullah ve ortasnda Nureddin yazl drt k!eli mhr- #erif; -bir adet mavi renkli post(Celveti tarikatnn manevi hediyesidir); -bir adet tevhidhanede postun yannda duran bin taneli zeytin ekirde$inden yaplm! tesbih; -bir adet kendi el yazs olan suls yazyla yazlm! levha . (Erenden:126) 133 "badet aralar olarak kullanlan veya kutsal bir gle dolu kabul edilen insan yapm nesnelere genellikle feti! ad verilir. Bkz. Schimmel 2002:56 Biz de metinde terimin bu anlamn kullandk. 134 Veliperestlikle ilgili kar!la!trma iin bkz. Schimmel 2002:84; Ocak 1984:1-19 135 Bu halin yansmasn ya!llara oranla gen mritlerin davran!larnda daha ok grebilmekteydim. nk ya! ilerlemi! mritler yllara dayal manevi sindirmi!li$in dln huzurdaki sakinlikleri ile zaten alabiliyorlard. Fakat biat srecini henz tamamlam! kimi gen (erkek -kadn) mritler, bu konuda acemiydiler. Katldklar ayinlerde tarikatn ulularnn en fazla uslleri ve ictahadlar ile kar!la!yorlar, efendinin kalblerinde brakt$ tecelli ile de maalesef silsileye soyut olarak

128

basama$n olu!turmu!tu. Arkasndan Cerrahpa!a Camiinden getirilen Sakal- #erif ziyaretinde ise esas manevi patlama ya!and. Eski meydann haremlik blmnde kafes arkasndan grdkleri ile yetinen kadn mritlere Efendinin emri ile Sakal- #erif getirilmi!ti. (Emanetler yukarya karlmamaktadr) Fakat harem blmnn dar olmasndan dolay ziyaret esnasnda kk apta bir izdiham ya!anm!t. Ziyaretin tamamlanmasndan sonra hep birlikte Allaha bize byle bir an ya!att$ iin minnettarl$mzn gstergesi olarak iki rekat !kr namaz klnd. Namaz bitiminden hemen sonra ise haladan !yle bir uyar geldi: Dokundu$unuz ve grd$nz !eyler ok kutsal oldu$undan abdesthaneye girmeden nce ellerinizi sonra yznz iyice ykayn! Gecenin ilerleyen saatlerine do$ru Efendi odasna ekildi. Mritler de kalan temizlik i!leri ile me!gul oldular. 5.3.2. Bayram Gn Sabah namaz ncesinde olduka kalabalk mrit toplulu$u ile sabah usul yapld. Namaz klnd ve arkasndan Efendinin post makam olan odada me!k icra edildi. Gayet keyifli geen me!kten sonra topluca bayram namaz klnd. Namaz bitiminde Cerrahilere zg bayramla!ma gerekle!tirildi: Tevhidhanede toplanm! erkek mritler Efendinin ba!nda oldu$u halkada srayla Efendiden ba!layarak ileri gelenlerin ellerini ptler. Bayramla!an mritler, halkaya girdiler, bylelikle arkalarndan gelenler hem Efendiyle hem de di$er mritlerle bayramla!abildiler. Kadnlar da st blmde kendi aralarnda bayramla!yorlard, Efendiyle bayramla!malar o halkann iine girerek mmkn olmad$ndan kafesin zerinden sarkarak a!a$daki o!kun bayramla!ma trenini, manevi doyumun gzya!laryla izliyorlard. Bayramla!ma bitti$inde tevhidhanede i ie dairelerden olu!mu! bir halka bulunmaktayd. Efendinin duasndan sonra halka ikiye blnd. nce Efendi, arkasndan elebi Baba geleneksel tarikat kyafetleriyle tevhidhaneden ayrldlar.

yakla!abiliyorlard. Ama Pirin emanetleri ile direk kar!la!malar ve Efendinin de orada olmas, soyutlu$un somuta evrilmesine neden olmaktadr, bu dn!mde; masum, krpe imanlarnda frekans yksek bir enerji bo!almasna sebebiyet vermektedir.

129

Yer sofralarnda hazrlanm! kahvaltdan sonra mritler ve muhipler de yava!a Asitaneden ayrldlar. 5.4. Kurban Bayram Neredeyse tm dnya co$rafyasnda de$i!ik rneklerini grebilece$imiz kurban genel olarak dinsel ya da kutsal amalarla sembolik bir sununun yok edilmesini ieren verme eylemidir (Dictionary of Antropologyden aktaran Erginer 1997:18). Dinler ierisinde temel mant$, do$ast ile ileti!im kurabilme ve ilahi g/gleri memnun etmek veya yat!trmaktr. byk tek tanrl dinin kitaplarnda da bu konuya ili!kin (bu eylemi olumlar ya da olumlamaz nitelikte) bilgiler bulunmaktadr. Kuranda ayr yerde (Maide suresi 27. ayet; Hacc suresi 28, 34-35, 36-37. ayetler ve Kevser suresi 2. ayet) bu bahis gemektedir136 (Erginer 1997:108). Tasavvufi d!ncede ise ("slamn mistik batni yorumunda) kurban; bir st tasarm !eklinde alglanp, mecazi tarzda idealize edilmi!tir. Sufiler Allahn rzasn kazanmak iin her!eyden nce kendilerini Onun yoluna adarlar/kurban ederler. Bu adanm!l$n ana temasnda ahlaksal davran!lar ve ibadetler sz konusudur. Kendilerine has ve e!itlilik arz eden bu batn yolda nefs, bir koyun gibi ldrlmelidir. Buna dayanarak kimi tasavvuf ehli, mridi, "brahimin kurban edilen kouna benzetir. Mrit kendisini btnyle #eyhine teslim etmi!tir. #eyh, saliki mizacna uygun !ekilde ir!ad eder (e$itir). Ula!lacak menzil mrit asndan sonsuzdur. Fakat alnm! mesefadeki dl !eyhin iradesine ba$ldr. Buna en gzel rnek, Halveti-Cerrahi Asitanesinde bulunan krmz renkte Efendinin makam postudur. Sembolik adan Efendi, nefsini koyun gibi ldrebilmi! ve onun hakimi olarak da len nefsinin postunun zerinde oturmaktadr. Postun krmz renkte olmasnn di$er bir sembolik alm da kurbanla ba$lantl olarak: "brahimin
136

"brahimi orijinli dinlere gre insann yerine hayvann kurban edilmesi gelene$i, "brahimin gnll olarak o$lunu ("smaili) kurban etmek isteyi!inin zne dayanr. Mslman, Hac ziyareti srasnda, Ay takvimine gre Zilhicce aynn 10. Gnndeki bu yeni ba!langc koyun, ko veya benzer bir hayvan kurban ederek yad eder (kutlar). Ulema, Kuran- Kerimde gemeyen, fakat snnet olan kurban etme zerinde srarla durur, nk yalnzca bylelikle kurbann gerek amac, yani insann yerine hayvann konulmasnn hatrlanmas mminlerce yeniden canlandrlabilir. Kurban edilen koyun veya ko inan!a gre Kyamet Gn, sahibini srat kprsnden cennete geirmek iin de tekrar ortaya kacaktr. (Schimmel 2002:134)

130

Allahn emri ile o$lu "smaili kurban etmek istemesindeki kastn kendisidir. Bunu yapma sebebi Allaha daha yakn olma istencidir. Fakat Allahn iradesi o$ulun yerine koyunun kurban edilmesi !eklinde olmu!tur. Kurban edilen koyunun kan postuna krmz renkte bula!m!tr. Post bu nedenle krmz renktedir ve "smi Celalin nuruna i!arettir (Erenden:85). Mevlevi gelene$inde de makam postu krmz renktedir. Bu sebeple olacaktr ki Cerrahilerle Mevlevilerin gnl ba$ derin, batni bilgi asndan da geli!tirdikleri tasarmlarn simge rnts ortaktr. "slamn kurban olgusuna getirilmi! bu iki farkl yorumda ulema; kurban etme eylemini bir hayvann (koyun ya da ko) kannn aktlmasna ba$larken, mutasavvf kurban edilecek olan kulun i alemindeki hayvani ynlerinin Allah rzas iin kurban edilmesi, ldrlmesi !eklinde alglam!tr (Cebecio$lu 2004:384). "slam tarihi, yukarda da aktard$mz !ekliyle mutasavvf ve ulemann dine bak! asndan kaynaklanan yorumsal farkllklarnn gerilimli rnekleri ile doludur.137 Bir di$er yorum farkll$ ise Halveti-Cerrahi toplulu$unun Kurban bayramndan bir gn nce gerekle!tirdi$i Vakfe Trenidir. Alan al!mamza dayal gzlemlerimizin elverdi$i lde bu gn ve treni betimlemeye al!alm. 5.4.1. Arefe Gn138 ve Vakfe Treni Arefe gn $le saatlerinde Cerrahi Asitanesinde yo$un bir hazrlk faaliyetine ba!land. Ramazan Bayramndan bir gn nce de bu tr hazrlklar yaplm!t. Fakat bu gn bir farkllk gze arpmaktayd. Gnll temizlik i!lerine talip mrit says azd ve tm faaliyetler Pir Trbesinde yo$unla!m!t. Buradan trenin Pir Trbesinde olaca$ anla!lmaktayd. $le namaznn arkasndan ksa sren yemekten sonra Trbedara ba$l hizmetni!inler Pir Trbesi ile yeni meydan arasndaki alana hasr rtler serdiler ve hep birlikte beklemeye ba!ladlar. Geen sre iinde de Asitaneye ok sayda mrit
137 138

Ayrntl bilgi iin bkz. Eliade 2003:136-170 Daha ncede belirtti$ imiz gibi Cerrahiler Arefe gnn Kurban bayramndan bir gn ncesi olarak belirlemi!lerdir. Genel kannn aksine Ramazan bayram ncesindeki gn Arefe olarak kabul etmemeyi ye$lemi!lerdir. Bu !ekilde bir takvimsel mantk geli!tirmelerinin nedeni ise hac ibadeti yapan mminlerin kurban bayramndan bir gn nce Mekke yaknlarndaki Arafat da$na kp vakfeye durmalardr.(tm varl$ ile insann Allaha teslim olmas anlamna gelmektedir.) Onlara gre Arefe ismi de Arafat da$ndan/Arefden a$r!m yapmaktadr.

131

ve muhip geldi. Kadnlara ait blmde oldu$umdan pencerelerden a!a$daki kalabal$ ok net olarak grebiliyor ve kimi mritlerin bu trene ilk defa katlmalarndan kaynaklanan heyecanlarn yzlerinden okuyabiliyordum. Kadnlar blmnde de bir hareketlilik ba!lam!t. e!itli toplumsal snflara ait kadn mritler bu gn iin gerekle!ecek trene tarikatn izdi$i snrlar lsnde en !k kyafetleri ile gelmi!ti. zellikle gen kadn mritler kyafetlerine son bir kez daha eki dzen verirken az da olsa seslerini ykseltmi!ler ama Halann Edep Ya Hu ikazyla bu davran!larna son vermi!lerdi. A!a$da bekleyen erkek mritlerin hepsi, meydann kapsndan gelen uyaryla tarikat gelene$ine gre niyaz pozisyonu139 aldlar. Efendi Yeni Meydann kapsndan geleneksel kyafetleri ile km! a$r admlarla Pir Trbesine do$ru yere serilmi! hasr rtlere basarak ilerliyordu. Mritlerin arasndan geerken hepsi bir a$zdan Destur diyerek adaba gre niyaz ediyordu. Efendinin arkasndan da protokole gre A! (elebi Baba) geliyordu ve o da geleneksel kyafetlerini giymi!ti. Kadn mritlere hala tarafndan bir komut verilmi!ti. Yava!ca Pir Trbesinin haremlik blmne gememizi sylyordu. Pir Trbesinin haremlik blmne trbe kapsndan de$il de ayr bir blmden geiliyordu ve gei! alan ok dard. Kalabalk olan haremlik blmde ya! ilerlemi! kadn mritler trbeye bakan kafeslerin nn tutmu!lar, neredeyse etten bir duvar olu!turmu!lard. "eriye girince hayal krkl$na u$radm. Grmek iin sabrszland$m bu treni izleyemeyecektim. Birden bir el kolumdan tuttu ve k!ede sadece bir insann ayakta durabilece$i yere beni ittiriverdi. Bu el mihmandarmn eliydi. Tebessm ederek Bu ayini izlemek herkese nasip olmaz, !anslsn dedi. Efendi de dahil tm mritler hep yaptklar !ekliyle trbeye girerken e!i$i pm!ler, sa$ ayaklar ile ieriye adm atm!lard. Efendi pir trbesinden ieri girince meydanda onu bekleyen ihvan usule gre niyaz ederek selamlad. Bir ka adm daha atarak Pirin kabristannn nne geldi ve Pire niyaz duru!unda selam verdi. Ardndan ellerini ap dua etti. Duann bitiminde Pirin kabristannn nnde serili olan ve pir makamn temsil eden mavi renkli postuna oturdu. Oturur oturmaz

139

Sa$ eli, sol, sol eli sa$ omuza koyup, sa$ aya$ n ba! parma$ ile sol aya$ inkine basarak, hafife e$ik durmak Cebecio$ lu 2004:484

132

meydan pt. "hvan da arkasndan Efendiyi takip ederek meydan perek oturdu. Yarm ay !ekline yakn olu!turulmu! halkann Efendiye bakan tarafnda tarikatn nde gelenleri oturmaktayd. Efendinin rzasyla, imamn Kuran- Kerimden bir sure okumasyla ayin ba!lam! oldu. Sure okunurken meydanc elindeki ttsy a$r admlarla halkann ortasna getirerek ve Pirin kabristanna niyaz ederek koydu. Tekrar a$r admlarla geri geri halkann ortasndan ayrld. "hvan sessizce okunan sureyi dinliyor, gelen mritlere varsa yer alyordu. "mamn bitirdi$i sureden sonra bu sefer zakirba! Kuran- Kerimden bir sure okumaya ba!lad. Bu arada yanan ttsnn de kokusu tm mekana hakim olmaya ba!lam!t. Biten surenin arkasndan ba!ka bir zakir sure okudu. Bu zakir de sureyi bitirince Efendi fatiha okuyup tarikat adabna zg malum beste ile salavat getirdi. Tam bu srada, trbelerin etrafn koruyan pirin kaplardan Pirin kaps kalabalktan devrilince, ortamda mthi! bir heyecan dalgas oldu, nk bu olay mritlerin o$u Pirin kaplar ykp, trene katlmas !eklinde yorumlam!t. Manevi atmosferin bu denli yo$un ya!and$ meydanda byle bir olayn ya!anmas, daha sonra baz mritlerce o gn orada bulunanlara bah!edilmi! bir nimet olarak yorumlanacakt. Kapnn kaldrlmasndan sonra, Efendi yeri pp kalkt ve meydancya i!aret ederek postlar mihrabn oraya gtrmesini istedi. Mihrabn nnde yer plerek tekrar oturuldu. Bu sefer zikir halkas olu!turuldu. Efendi zikrin al! duasn yaptktan sonra cumhuren (hep birlikte) yine ayn beste ile Salat- Kemaliyeyi sk sk tekrar ettiler. Salat- Kemaliyenin okunmasndan sonra Efendi elindeki 100lk tesbihini pp ba!na koyarak zikri ba!latt. Performansn ilk basama$nda Kelime-i Tevhid okundu. Efendi, yava! yava! tempoyu arttrd. Artan tempo gere$i ba!lar sa$dan sola yani kalbin zerine gelecek !ekilde hareket ettiriliyordu. Efendi elindeki tesbih taneleriyle yapt$ saym bitirmi! olacak ki perde ykseltti. Bu sefer daha hzl sylenmeye ba!land. Yeterince sylenmi! olmal ki Efendi performansn ikinci basama$na geti. Burada artan tempoyla birlikte ism-i zatihi Allah zikredildi. Bir sre sonra Allah-u Ekber diyerek tempoyu kesti. Sonra performansn nc aya$nda Hu ismi zikr edilmeye ba!land. Bu arada da zakirler ksa duraklar okumaya ba!ladlar. Efendi performans uzun bir Hu sesiyle durdurdu.

133

"mama dnerek Kuran- Kerimden bir ayet okumasn istemi! olacak ki imam sureyi okumaya ba!lad. Surenin okunmas bittikten bir iki saniye sonra Asitanenin hemen yanndaki Canfeda Hatun camisinden ikindi ezan sesi ykselmeye ba!lad. Efendi Fatiha okuyup ihvanla birlikte salavat getirdikten sonra aniden kbleye do$ru dnerek hac ibadetini yapan haclarla da ayn saate denk gelen Vakfeye durma trenini ba!latt. Mritler hep bir a$zdan Lebbeyk Allahmme Lebbeyk diyerek hac ibadetinin en nemli ksm olan Vakfeyi sanki hacdaym! gibi ya!yorlard. Vakfe treni icra olunurken kimi kadn mritler de gzya!larna hakim olamyor, eski dergah binasnn nemden ya!arm! duvarlarnn slakl$n, Pirin gzya!lar diyerek elleriyle yzlerine sryorlard. Mritler vecd halini yakalam!t. Yeteri kadar tekrar edilmi! Lebbeyk Allahmme Lebbeyk szlerinden sonra vecd halini daha da peki!tirici tekbir okunmaya ba!lanm!t. Tekbirlerden sonra Efendi dua okumaya ba!lad. Okunan duann Trke blmnde icra edilmi! bu ayinin, yaratan nazarnda kabul edilmesini istiyordu. Hastalara !ifa, dertlilere deva diliyordu. Kalben hasta (manevi anlamda) rahatszlk iinde oldu$umuzu ve bunu gidermek iin abalamad$mz stne basarak vurguluyordu. Bir ara Efendi de duygulanp gz ya!larna bo$uldu. Bunu gren ihvan, baba !efkatinin doruklarna trmanyor, Efendiye kar! olan ba$ll$n gzya!lar ile ispatlamaya al!yordu. Olduka duygusal anlar ya!anmaya ba!lam!t. Mritler, Efendinin a$zndan zorlukla kan yakar!larna artan ses tonlaryla hep birlikte amin diyerek cevap vermeye ba!lam!t. Efendi duann sonlarna do$ru silsilede ad geen birka tarikat ulusunun ismini saymaya ba!lad. Ruhlarna Fatiha okuyup, dervi!andan salavat istedi. Cumhuren salavat getirildi ve hi ara verilmeden Kyam-i zikre geildi. Zikir ba!larken zakirler hep bir a$zdan Yunus Emrenin Cerrahilerce ok sevilen Araya araya bulsam izini adl Nutku #erifini zel bestesiyle okumaya ba!ladlar. Devran halkas olu!turan mritler Efendinin nderli$inde ayakta yava! hareketlerle bir sa$a bir sola sallanmaya ba!ladlar. Burada dikkatimi bir !ey ekmi!ti. Enstrmanlar yoktu. Nedenini sordu$umda: Tarikat kuran Pirin bugn ayrca vefat gn oldu$unu ve sayglarndan bu ayinde enstrman kullanmadklarn $rendim. Enstrman olmaynca, ihvann ayinden alaca$ feyz, zakirlerin maharetine kalm!t.

134

Hep bir a$zdan okunan Nutk-u #erifi tamamlayan topluluk bir ara Efendinin salavat istemesiyle salavat getirdi. Ardndan Efendi performans ba!latt. Tm ihvan i ie olu!mu! daireler !eklinde elele tutu!arak yava! admlarla soldan sa$a do$ru dnmeye ba!lad. Zakirler Nutku #erifi ayn makamda tekrar okumaya ba!lad. Devran yrtlrken de Efendi mritlere ism-i Hu yu zikrettiriyordu. Belirli bir sre getikten sonra Efendinin yannda duran a!, Efendinin elini pt. Efendi de onun elini pt ve ikisi birden geleneksel kyafetleri olan Tac- #erifleri ve Dall Arakiyelerini kardlar. Efendi tac- !erifi pp ba!na koyduktan sonra Meydancya verdi. Ayn !eyi A! da yapt. Meydanc da tac- !erifleri postlarn zerine koydu. Efendi elele tutu!may brakp tarikat terminolojisindeki anlam ile kol atp140 ism- i Hay zikrettirmeye ba!lad. Ula!lan bu nokta performansn ikinci aya$yd ve tempo gittike artyordu. Zakirba! ok etkileyici bir ilahi okumaya ba!lad. Efendi geen birka dakika iinde tempoyu kademeli olarak d!rd ve sonunda zikre "llalah diyerek son verdi. Hep birlikte salavat getirildi. Ardndan tekbir sylenmeye ba!land. Kapan!ta da A! tarikat gelene$inde olan Glbank syleyerek ve mritlerde topluca syledikleri Allah Allah Allahlarla onu destekleyerek performans sona erdirildi. Olu!turulan halka birden bire ikiye blnd. Efendi artk mekandan kacakt. A$r admlarla trbe kapsna do$ru yakla!rken olu!an sessizli$i harem blmnde kadn mritlerden bir grubun u$ultulu sesi bozdu. Efendi tam kacakken hi bir yere bakmadan kap nnde durdu ve hep laklak hep laklak diyerek kapdan kp gitti. Kadn mritler birden sessizli$i tesis ettiler! Mritler topluca trbe binasndan ayrlp yeni meydanda ikindi namaz klmaya gittiler. Ayinden sonra kadnlara tahsis edilmi! mekanda otururken gen kadn mritlerle sohbet etme frsat yakaladm. Genel bilgilerin d!nda bu gn yaplan ayinin ne oldu$una dair bir bilgileri yoktu. Falanca ki!iye sorarsanz ayrntl cevap alrsnz diyerek beni gei!tirmeye al!yorlard. O gn kimseden bu konuyla ilgili olarak ayrntl bilgi alamam!tm.
140

Sol el solundakinin ensesine sa$ elde sa$dakinin beline gelecek !ekilde dzenlenir. Daha ok Kyam-i zikirde "smi Hay sylenmeye ba!lad$nda olur. Ayaklarn dzeni ise birbirlerini apraz kesecek !ekilde yrme biimindedir.

135

Nihayetinde arad$m bilgiyi, Cerrahilerin nemsedi$i bir risalede bulmu!tum. Risale !u andaki Efendiden ku!ak nceki efendi tarafndan yazlm!t. 1925 Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmas Kanunundan sonra #eyh efendi oturup geleneklerin kaybolmamas iin tm ayinlerin niteli$ine ve tarikat ulularnn hayatlarna dair bu risaleyi yazm!t. Gnmzde Cerrahiler bu esere ok nem veriyorlar. Asitane ktphanesinde zenle saklayp, e!itli !ehirlere atanm! zaviye !eyhlerine de yardmc olmas bakmndan bir nshasn yapp veriyorlar. Bursadaki zaviye !eyhiyle yapt$mz bir sohbette, bu eserden alnt yaparak bir !ey syledi$imde Efendi, hayretini gizleyemeyip bu bilgiyi nereden $rendi$imi sormu!tu. Ben risaleden okudum deyince merak daha da artt. Nereden buldu$umu sorunca ktphaneden cevabn verdim. Artk tm merak kaybolmu!tu. Ona gre ben "stanbuldaki efendiden destur alm!tm ve artk ne sorarsam cevaplayaca$n sylemi!ti!.. Risalenin hikayesi byleyken !imdi eserde geen Vakfe treninin menkbelere dayal tarihsel zetini vererek ksaca Cerrahi toplulu$unun bu treni neden icra etti$ine dair bir de$erlendirme yapalm. 5.4.2. Vakfe Treninin Tarihsel Arkaplan Halveti-Cerrahi tarikatnn kurucusu olan Pir Nurettin Cerrahi hayattayken dnemin byk mutasavvflarndan bir zatn kabri ba!nda mritleri ile birlikte Kurban bayram arefesi gn hacdaki mminlerin yapt$ gibi Selat Selam ve tekbirler sylemeye ba!lar. Bu olaydan bir sene sonra yine ayn yerde ayn ayini yapar. Halifelerine de kendinden sonrada bu olayn tekrarlanmas hakknda tembihlerde bulunur. Bu ayin "mparatorluk ba!kenti "stanbulunda Edirnekap civarnda bir mezarlk alanda bulunan sakz a$acnn etrafnda gerekle!tirilir. Ayini gren ulemadan biri, devrin #eyhlislamna gidip !ikayetini bildirir: #eyh Nurettin Cerrahi Edirnekap mahallinde Vakfeye duruyor ve halk da buna te!vik ediyor. Menkbeye gre, !eyhlislamn olayn tetkiki iin gnderdi$i ki!i , yaplan ayinden ok etkilenir. Sanki hacda Arafat Da$ndaym! gibi ibadet yapt$n sanr. Sonra Nurettin Cerrahi ki!iye dner #eyhlislama benden selam syle. Bu srr da ona anlat der. #eyhlislamn kar!snda !ikayeti olan ki!iye ya!adklarn

136

anlatr. #eyhlislam da anlatlanlardan olduka etkilenir ve o zatn yapt$ i!lere kar!lmaz der. Vakfe treninin yapl!nn bu ynne dikkat eken di$er bir mutasavvf ise Basral "bni Abbasdr. O da ulemann !iddetli ele!tirilerine maruz kalm!tr (Erenden:121). Geleneksel olarak devam ettirilen bu ayin Cerrahi ulularnn itihadlar ile daha da kuvvetlendirilmi!tir. 1925 Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmas Kanununa kadar Edirnekapda devam ettirilen bu gelenek gnmzde, belirtti$imiz gibi Asitanede icra edilmektedir. Gnmz Cerrahi Toplulu$una ba$l olan mritler ve muhipler bu trene ok nem verirler. Hatta, kimi mritlere gre arka arkaya bu merasime defa katlan biri hac olmu! saylmaktadr. Hacca gitmeyi bir tr davet olarak alglayan dervi!ler bu trenle ve Pirin zuhuratyla manevi bir ziyaret gerekle!tirmektedirler. Ta!radan g etmi! kimi mritlerin olay abartarak kendilerine hac demeleri de topluluka yadrganmaktadr. 5.4.3. Arefe Gecesi Arefe gn ak!am usul ve namazdan sonra yemek yenilmi!, yats namazna kadar da ihvan kendi arasnda sohbete dalm!t. Yats namazndan sonra Efendi ksa bir sohbet yapp bu geceyi ibadetle geirmemizi salk verdi. Kalabalk yava! yava! da$lmaya ba!lam!t. Kalan gnlller de bayram temizli$i i!ine devam ettiler. Meydann duvarlarnda asl tm dua yazl levhalar, hat rnekleri zenle indirilerek siliniyordu. O gece sabaha kadar Asitanede kaldm. Benimle birlikte kalan mritlerle uzun sohbetlere daldk. Mevsimin k! olmasndan dolay Asitanenin ssnda bir d!me olmu!tu. Gece yarsndan sonra Efendi bizim yukarda oldu$umuzu duymu! ki hizmetni!inlere syleyerek bizlere scak iecek ve arkasndan portakal suyu ikram ettirmi!ti. So$uyan atmosfere bir scaklk katt diyebilirim. O gece Asitanede kalan o$u kadn arka odada sohbeti ye$lemi!, az sayda mrit ise ibadetle me!gul olmu!tu. Sabaha do$ru da mritler yava! yava! Asitaneye gelmeye ba!ladlar.

137

5.4.4. Bayram Gn Sabahn erken saatlerine do$ru her nemli gnde oldu$u gibi Asitane dolup ta!m!t. Mritlerin o$u bayramlk kyafetlerini giymi!, sabah usuln bekliyorlard. Efendi makam postunun bulundu$u odaya gelerek posta oturdu. Kk bir sabah sohbeti gerekle!tirdi. Ardndan sabah usuln yaptrd ve birlikte namaz klnd. Namazdan sonra tekrar makam postunun oldu$u odaya geti. Zakirlerden o$u Efendinin etrafndayd ve onlara talimat vererek Cerrahi uslne gre Kurban Bayram sabah okunan Temcidiye Duas isimli uzun sren bir dua okuttu. Zakirlerden bazlar duay okurken kk hatalar yapm! olmal ki Efendi biraz asabile!ti. Sert talimat vererek herkesi bayram namaz klmaya tevhidhaneye gnderdi. Saflar skla!tran mritler uslne uygun makaml bayram namazn kldlar. Namaz bitiminde Ramazan Bayramnda da oldu$u ve ilgili blmde aktard$mz !ekliyle bayramla!ma gerekle!tirildi. Fakat bayramla!ma da bir ayrnt dikkatimi ekmi!ti. Mritler Efendinin ve ileri gelenlerin ellerini perken, geleneksel el pme hareketini yapyordu. Ancak kimi mritler Efendinin avcunun iini pyordu. Bunun daha sonra $renece$im !ekliyle tarikatta ayrcalkl pozisyonlara sahip olacaklara yaplan bir jest hareketi oldu$unu anlam!tm. Daha sonra ileri gelenlerden biri bana, bir !eyhin el ayasn ptrmesinin, pen ki!inin hem elin stnden yani zahirinden, hem de ayasndan yani batnnndan haberdar oldu$unun sembol oldu$unu syleyecekti.141 Bu merasim sayesinde, baz mritler, farkl konumlarn sa$lamla!trarak manevi hiyerar!inin bilincine varyorlard. Bayramla!ma bittikten sonra hep birlikte hazrlanm! yer sofralarna geildi. Mnde sabah kesilmi! koyunlarn kavrulmu! ci$erleri vard. Yemekten sonra mritler topluca Asitaneden ayrldlar.

141

Bu konuyla ilgili olarak el-"stanbuli de !unlar yazm!tr: #eyhler, kendilerine beyat verdikleri mritlerine ve halifelerine avularnn iini ptrmek suretiyle srr- beyat ve esrar- hilafete vakf olduklarn ima ederler. El-"stanbuli 2002:285

138

5.5. A"ure Gn ya da Sefer A" A!ure, ay takvimine gre Muharrem aynda pi!irilen, kkeni Nuh Tufanna dayanan ve mitsel zellikleri olan bir a!tr. Muharrem ay, "slam tarihindeki bir faciann ve bu faciaya duyulan nefretin sembolik de$erleriyle dolu olan bir aydr. Kerbela Olay bu ayda meydana gelmi!tir. A!ure de, Hz. Hseyinin Kerbelada !ehit edildi$i gn, artk yiyeceklerin toplanarak yaplan son a!larn temsilen, dindar ki!iye bu olay hatrlatmas maksadyla pi!irilir (Yaman 1995:216). A!ure gelene$inin kkeni Hz. Nuhun Gemisi (Arche Noah) yksne ba$lanr. Bu ykye gre, Nuh Peygamber ahlaksal bir knt ya!ayan ve Tanrnn gazabna u$rayaca$ kendisine bildirilen halkndan, inanan bir ka ki!i ve dnyada ya!ayan hayvanlardan ald$ birer ift rnekle, yapt$ byke bir gemiye biner ve tufan kopar. Dnya sular altnda kalm!tr ve gemi gnlerce suyun yzeyinde yol aldktan sonra bir da$a oturmu!tur. Gemidekiler tufandan kurtulmann sevinciyle gemide kalan yiyecekleri bir kazana doldurarak !kran orbas pi!irirler. Pi!irilen bu orba, a!urenin ilk rne$ini ou!turur. A!ure gelene$i, #iilerde ise Hz. Hseyinin lmne dayandrlr. Hz. Muhammedin torunu ve Hz. Alinin o$lu olan Hz. Hseyin, Emevi Halifesi Yezid bin Muaviyenin emri ile 10 Ekim 680 (H. 10 Muharrem 61) tarihinde ailesi ve yaknlar ile birlikte Kerbelada katledilmi!tir. A!ure zamanla Hz. Hseyin ve onunla birlikte Kerbelada !ehit olanlarn ruhu iin pi!irilip, da$tlr. Muharrem aynn biri ile onu arasnda yas tutulur. Onuncu gn a!ure yenilip bayram edilmesi de Kerbela faciasndan Hz. Hseyinin o$lu "mam Zeynel Abidinin sa$ olarak kurtulmu! olmasna ba$lanr nk On "ki "mam nesli "mam Zeynel Abidin soyundan yrm!tr. Halveti-Cerrahi tarikatna ba$l olanlar bu ayda ayinlerde, vurmal enstrman dahi kullanmaz. Asitanede Kerbela olayna hrmeten enstrman almamak bir ikazdr. Yeni gelen gen dervi!lerin olay anlamalar iin bir uyardr. Bu uygulamalar uslen esas de$ildir, hepsi terbiyevidir. Bir !ey $retmek ve hatrlatmak iindir. Keza, Muharrem Aynda suya bakmak bile yasaktr. Nedeni ise Kerbelada susuzluktan lenlere saygdr. Sofralara cam bardakta su konmaz topraktan ya da metalden yaplm! bardaklar kullanlr.

139

Muharrem aynda ayn 1 ile 10u arasnda oru tutulur. Ramazan ay gibi genel bir mkellefiyeti yoktur. Sadece ayn 10unda oru tutulmaz Yahudi inancnda ayn gn oru ibadeti oldu$undan, Hz. Muhammed tarafndan yasaklanm!tr. Muharrem orucu, bilindi$i gibi Alevilerde de uygulanan bir orutur. Aleviler, Muharremin 112si arasnda tuttuklar bu orucu on ikisinde a!ure ile nihayetlendirirler.142 Efendi ile yapt$mz bir sohbette, oru bahsi asndan Aleviler ile benzerli$i sordu$umda, Alevilerin Ramazan orucu konusundaki tutumlarn kastederek Ben Muharrem de oru tutarm, Ramazanda oru tutmam demek, gnaha girmektir. Byle icap eder demek ise kfrdr. cevabn vermi!tir. Efendi ile dergahlarda A!ure zerine yapt$m bir sohbetten edindi$im bilgilere gre "stanbulda 19 tane Asitane vardr ve bu 19 Asitanede Muharrem ay ve Sefer aynn ilk haftas aral$nda a!ure pi!irilir. Bu pi!irme i!leri bir sisteme gre yaplr. "stanbuldaki en eski pir evi Halveti tarikatnn bir kolu olan Smbl Efendi Asitanesidir. Dolaysyla "stanbulda merkez dergah Smbl Efendi Asitanesidir. "lk a!ure burada pi!irilir. O gn $le namazndan sonra Fuzulinin Harikat- #uheda adl nutku !erifi okunur. (Allahn sevgili kullarnn ba!na gelen zahiri belalarn anlatan manzum eser) Ak!amnda ise, "stanbulun tm !eyhleri Smbl Efendi Asitanesinde toplanr. "lerinde en kdemli olan yaplan ayini ynetir. O gece dergahta pi!en a!ure konuklara da$tlr. Hibir Asitane Smbl Efendi Asitanesinde a!ure pi!meden a!ure pi!irmez. Muharrem aynn 11inden sonra kendi aralarnda i! blm yapm!lardr. Mesela ilk haftada Kadiri Asitanesinde ve son olarak da Sefer aynn ilk ar!ambasnda Cerrahi Asitanesinde a!ure pi!irilir. "stanbulun dergahlar asndan a!ure pi!irme i!i bylelikle tamamlanr. Bu "stanbula zg bir gelenektir ve btn tarikatlar buna riayet eder. "stanbulun son a!uresi denilen Cerrahi Asitanesinde o gn byk bir hazrlk tela!yla ba!lad. Cerrahi Asitanesinde nihayetlenen bu gnde, mihmandarmn uyarsyla $len saatlerinde yerimi alm!tm. Erkekler tarafnda bir araya toplanm!, a!ure kazanlarna girecek tm malzemenin temizlenmesi ve hazrlanmas ile u$ra!an kadn mritlere ben de katlm!tm. Bu i!lemi yaparken sessiz olmamz ve iimizden
142

Aleviler gibi Bekta!ilerde de oru, yas tutma, o$undurma orucu, (bu oru, ok umutsuz bir hastal$n iyile!mesi iin bir nezir, adak iin tutulur, iki gn aralksz srer) mersiyeler, nefesler, ama!r ykamama ve de$i!tirmeme aynaya bakmama vb. gibi inan pratiklerine rastlanr. Ayrntl bilgi iin bkz. And 2002:36/60-62

140

srekli kelime-i tevhid ya da selat- selam ekmemiz sylenmi!ti. Kadn mritler, bu i!i yapabilmek iin adeta yar!yorlard. nk, bu sayede nemli bir hizmet yerine getiriliyordu. Pirin evinde yaplan bu hayrl hizmet, Allahn himmetini kazanmak iin gzel bir vesileydi. "kindi vaktine yakn lokmaya buyrun a$rsyla yeme$e geildi ve yeme$in ardndan tm hazrlklar bitirildi. Bu hazrlklar srerken erkek mritler de ate!in yaklmas ve kazanlarn hazrlanmasyla ilgilendiler. A!ure kazana girince, orada bulunan herkes Asitanenin bahesine davet edildi. Yedi byk kazan, ate!ler zerine oturtulurken, malzemeler konurken ve kazandan alnrken dualar ve zellikle Hz. Hseyine mersiyeler Efendi ve zakirler tarafndan okundu. Bunun ardndan kazann ba!na geen Efendi: Ya Hseyn! diyerek kepeyi ayn biimde haykran mridinin elinden ald ve a!ureyi ifte vav143 izer gibi kar!trd ve kepeyi perek di$er mritlerine verdi. A!ure, ate!ten indirilince ayin de sona erdi. Ertesi gn Per!embe oldu$undan zikire geleceklere da$tlmak zere mutfa$a alnd.

143

Arap harflerinden biri olan vav ift biimde yazld$ zaman Ebced hesabyla Allah tutardr. ifte vav izildi$ inde Allah zikredilmi! olur. Camilerde ve duvar levhalarndaki ifte vav yazlar da Allah adna i!arettir. Bkz. And 2002:68 Cerrahi Asitanesinde de yeni meydann d! duvarnda kocaman bir ifte vav bulunmaktadr.

141

SONU Tasavvufun, kltr tarihinin derinliklerine inen kkl gemi!ini modern a$n yenilikleriyle harmanlayarak kltrel e!itlili$i bnyesinde barndrabilen bir topluluk olarak Cerrahiler, bugn "stanbulda bir gelene$i srdrmeye al!maktadrlar. Din etnolojisi asndan kltre uyarl olarak biimlenen bu dinselli$in, inan motiflerinin ve pratiklerinin irdelenmesi ve bunlarn ulema ve di$er tasavvuf temsilerince yorumlan!lar nem kazanmaktadr. Bu tez metni de szn etti$imiz bu ili!ki ve bak! alarn Cerrahiler zerinden yorumlamaya al!m!tr. Tarihsel temeller blmnde vermeye al!t$mz Trkiyenin ya!am! oldu$u ve bu olaylarn dine bak! ve alglanmasn etkileme dinamikleri bir tasavvuf toplulu$unun zerinden de okunabilmektedir. Bunun en tipik rne$i topluluk yelerinin kltrel yapsndaki de$i!imdir. Osmanlnn tarikatlar asndan rahat bir sosyal ortam sunabildi$i gnlerden Cumhuriyetin yeni bir konum almaya zorlad$ din kurumlarnn durumuna gei! olduka sancl olmu!tur. Mritlerin giderek azalan ve zayflayan sesleri, 1950lerin siyasi !artlar ile yeniden grle!meye ba!lam!tr. Cerrahiler iin de bu durum ye saysnn artmasyla somutltk kazanm!tr. Eski efendilerden biri olan zak Batya dzenledi$i seferlerden birok batlnn ilgisi ile dnm!tr. Bu tarihten sonra yabanclarn toplulukla srekli beraber olma konusundaki yo$un iste$i biro$unun "stanbula yerle!mesiyle sonulanm!tr. Bu toplulu$un atmosferini de$i!tirirken, di$er taraftan zamann de$i!en !artlar Trkiyede birok insann din algsn yeniden gzden geirmesine neden olmu!tur. Dolaysyla geleneksel bir aktarmla dervi!lik yolunu seenlerden ok daha farkl okumu! ve yksek mevkili i!lerde al!an bir kitlenin ilgisi tarikatlara ynelmi!tir. Ayrca, metafizi$in hala en popler ilgi konusu olmas, zellikle postmodernizm akmyla kltrel e!itlili$in her biiminin kutsand$ gnmzde, sanat-edebiyat ve bilim evrelerinin sempatik ilgisi Cerrahilerin mrit profiline farkl bir boyut katm!tr. Bu farkl evrelerden gelen insanlarn ama birli$i edip ayn at altnda toplanmas, kuvvetli dayan!ma fikri, ki!inin her m!kln mr!idine dan!mas ve dolaysyla karar alma a$rl$ndan kurtulmas, ihvanla skntsn payla!abilmesi gibi zellikler de Cerrahi Asitanesini bir anlamda rehabilitasyon merkezine

142

dn!trm!tr. Ayrca de$i!ik meslek gruplarndan gelen insanlarn biraradal$nn yeni i! olanaklarnn kapsn aralad$n da eklemek gerekir. Mritler kendi aralarnda i!, geim vs. konularda tam bir dayan!ma rne$i gstermektedirler. Bu zellikleriyle Cerrahiler bir bakma lonca rgtlerini anmsatrlar. Bir topluluk olarak Cerrahilerin aidiyetlerini hissetmelerine, ortak kimliklerinin bilincine varmalarna olanak sa$layan birka konudan sz edilebilir. ncelikle, ayinler bu duygularn peki!tirilmesine yardmc en nemli etkendir. zellikle zikir ayinlerinde, toplulu$un ama birli$inin nemini temsil eden, grubu ynlendiren ki!inin otoritesini sa$lamla!tran bir yap nmze serilmektedir. Mritler ya!adklar deneyimin etkisini iselle!tirirler. Gerekten de zikir esnasnda ya!anan bu hal zikirden sonra mthi! bir ba$llk havasna brnr. Mridlerin topluluklarna duydu$u sayg ve sevgi ba$ kuvvetlenir. Bu tam da Durkheimn !u tespitlerini destekler ve do$rular nitelikte bir durumdur: Ritler, toplumsal grubun kendisine inancn periyodik olarak tazelemesini sa$layan bir aratr. Kendilerini ortak bir kar ve gelenek toplulu$u olarak birle!mi! insanlar toplanr ve kendi moral btnlklerinin bilincine varrlar (Morris 2004:195). Zikir ayinine ili!kin vurgulanmas gerekli bir di$er konu, Yaratclarn srekli hatrda tutmak zre tekrarladklar szcklerin modern insan iin bir terapi, gndelik sknt ve stres gibi olumsuz etkilerden hayatlarn arndrma giri!imi olabilmesidir. Ayin, "stanbulun a$a en uygun i! merkezlerinde al!an ve giderek ya!adklar yerlerin manevi le dn!mesinden muzdarip bir grup mride arnma ve manevi doyum imkan sa$lar. Bu durum, Asitanenin ok farkl kesimler tarafndan da ra$bet grmesi sonucunu beraberinde getirecektir. Cerrahiler iin nemli bir di$er ayin olan me!k ise iki adan nemlidir. Birincisi, zellikle yurt d!nda dnen dervi!ler (whirling dervishes) olarak hayli yaygn bir ne sahip Mevlevi dervi!leri, hem turistik bir merakla gelenler, hem de manevi iz srenler iin bulunmaz bir frsat sunarlar. Bir di$er nemli nokta ise, Cerrahilerin bu ayini Asitanelerinde srdrme kararnn, Mevlana Haftasna dn!trlerek esas manasndan uzakla!trma giri!imine bir tepki niteli$inde olmasdr. Yukarda szn etti$imiz aidiyet konusunda bayram etkinlikleri ve Sefer A! da olduka nemlidir. Kltrel de$erlerin ve terbiyevi kabul edilen

143

davran!larn yeni ku!a$a aktarlmasna araclk eden gnlerdir. Bu gnlerde her ya!tan, gruptan ve her zaman orada bulunamayan mritlerin biraradal$ sz konusudur. Birliktelik, hem uygulanan geleneklerin ve davran! biimlerini genlerin $renmesine hem de grubun birlikteli$inin grkeminin grlmesine araclk eder. Sefer A! olarak isimlendirilen a!ure gn de hazrlk srecinden a!urenin da$tlmasna kadar tek bir vcud gibi hareket eden toplulukta grup bilincini peki!tirici bir rol oynar. Btn bu nemli gn ve ayinler kollektif hafzay diri tutmada, st aile bilincinin yerle!mesinde ve taze kanlara bilginin aktarlmas iin de$erli zamanlardr. Bu aidiyete ili!kin bir ba!ka zellik de kendi aralarnda kullandklar tasavvuf stlahlarndan (terimlerinden) olu!an dildir. Farkl deyimler ve yabanclarn anlayamayaca$ trden uyarlar ieren bu dil, ili!kilerini gizemli hale getirip, birlik olduklar duygusunun yerle!mesini sa$lar. Ortamdaki scakl$ sa$layan zelliklerden biri de sanal akrabalk sistemleridir. Bizim d!ardan bak!mzla bu biimde isimlendirdi$imiz aile ortam, bugn birok mridin, zellikle de yabanc mritlerin orada bulunmasnn en nemli sebeplerindendir. Yabanclarn kendi lkelerinde edinmi! olduklar bireyci ya!am tarz, kendi ifadeleri ile yalnzlk duygusu, Cerrahi toplulu$uyla yurt d!ndaki faaliyetlerinde kar!la!tklarnda nihayetlenmi!tir. Bu nedenle kanmzca yabanc mritlerin toplulu$a tutkulu ba$llklarnn esas sebebi, scak cemaat ili!kileri olmu!tur. Kendilerini her daim dinleyecek bir baba ve karde!lerden olu!an bu topluluk ve yllarca kitaplarda yant aradklar ezeli sorulara verilen net ve belirlenmi! olan cevaplar ba$llklarn kuvvetlendirmi!tir. Toplulukla ilgili vurgulamak istedi$imiz bir di$er nokta otorite kavramnn tarikat ii ili!kilere yansma biimidir. Efendinin mritleri zerindeki etkisi, ok byk bir saygyla beraber esasen ekinme hissidir. Bu yola giren ki!inin, kendi benli$inden kurtulup, Allah ile btnle!me potansiyeli barndrd$ kabul edilir. Ancak bu potansiyel tek ba!na yanl! yollara sapabilece$inden bir mr!ide ihtiya duyulur. Ki!ili$in gc, adan!n yo$unlu$u, teslimiyetin samimiyeti mr!it tarafndan snanr. Daha sonra, ruhani gere$e ula!mada izlenecek yol ve tehlikeler onun tarafndan gsterilir. Ksacas, mr!id-mrit ili!kisi do$as gere$i tabi olmay gerektirir. Cerrahiler de Efendilerine derin bir sayg gsterirler. Bazen azarlanmaya,

144

ya da sinirli nutuklara maruz kalrlar, ama bunun yan sra mr!idlerinin sevgisini de hissederler. O bir yol gsterici oldu$undan ondan gelecek her !eye eyvallah demek zorunda olduklarn dile getirirler. Aslnda bu konunun d!ardan ve ieriden bak!la ilintili iki yn mevcuttur. Gelene$in ierisinde olanlar iin, !eyhe teslim olmadan, kendini tamamen nefsin klele!tirici sahipli$inden kurtarmadan bir adm bile yol alnamayacaktr. D!ardan olanlar iin ise, bu durum ko!ulsuz boyun e$me, benli$in yok olu!u olarak nitelendirilecektir. Alan al!mamz esnasnda, o psikolojiye sahip olmayanlarn bunu anlayamayaca$ yolunda bize de uyarlar yaplm!tr. Bizim bu al!mada yapmaya al!t$mz ise, daha nce de dile getirdi$imiz gibi bu psikolojik durumun ncelikle bir insann sosyal durumuna, sonra da bir mridin sosyal ya!amna ne tr etkiler yapt$n anlatmaya, toplulu$un ierisinde bu ko!ulun ili!kilere yansmalarn gstermektir. Mr!id-mrit arasndaki temel ili!ki biiminin Cerrahilerde baz mritlerce kendi aralarnda da uyguland$ tespit edilmi!tir. Daha kdemli, ya!a byk ya da e$itimli mritlerin, e$itimsiz mritler zerinde otorite temelli bir ili!ki kurduklar gzlemlenmi!tir. E$itimsiz mritlerin toplulu$un yanl! tannmasna neden olduklarn d!nmeleri, aralarnda ikazlarla sren bir ili!ki do$urmu!tur. Ayn tavr batl mritlere de gsterilmektedir. Bu gelene$in iine do$mu! olmalar, sonradan "slama ve bu kltre girenler zerinde sz hakk sahibi olduklarn d!nmelerine neden olmaktadr. Bu durum da iki taraf arasnda gerilime sebep olur. Bu tr ili!kilerden toplulu$un tmn sorumlu tutmak do$ru de$ildir. Birka mride ve Efendiye bu konu dan!ld$nda haberdar olmadklar gibi, yardmc tavrlarn d!ndaki buyurgan davran!lar tasvip etmediklerini vurgulam!lard. Bu tez metninin, saylar olduka fazla mritlerin ierisinde devaml ili!ki kurabildiklerimle diyalog sonucu olu!turuldu$u unutulmamaldr. Genellenebilecek baz durumlar oldu$u gibi, bir tek olumlu ya da olumsuz davran!n tm toplulu$a maledilemeyece$i olaylar da ya!anm!tr. Kendilerini "stanbul merkezli bir Trk tarikat diye tanmlayan Cerrahiler, 1925den sonra tasavvuf kltrnn korunmasna ynelik al!malaryla dikkat ekmi!lerdir. Kendilerini tanmlama biimlerinden de grlebilece$i gibi, rejime kar! herhangi bir d!manl$ olmayan, temelde uyuma ynelik bir e$ilim sergilemektedirler. Onlar di$erlerinden ayran bir ba!ka zellik, kadnn ya!amdan

145

kopmasna ynelik herhangi bir kat tutumlarnn olmay!dr. "slamn kendi kurallar gere$i baz kstlamalar olsa da, kadnn rtnmesi ya da kamusal alanda kendini ifade etmesi gibi konularda bir baskdan sz edilemez. Hemen her kesim ve kltrel evrenin insanlarndan olu!an ye profili gze arpmaktadr. Efendi modern e$itim alm!, siyasetten uzak, yerle!ik hurafeleri silmeye al!an ve cehaletin her trlsne kendi iinde sava! am! portresiyle, yz yl geride brakm! bir kurumda getirdi$i farkl bak! alaryla nem kazanm! bir lider zelli$i ta!r. Bilgi ve gzlemlerimiz lsnde olu!turdu$umuz bu tez metni, bir Cerrahi evresinin etnolojik de$erlendirmesini sunma abasdr. Alan al!mas sresinin az olu!u, ve belli zamanlarda ara verilmesi !phesiz bilgi ak!n etkilemi!tir. Konunun akademik ve sosyal a$rl$ da d!nlrse bu a!amada tezin analiz yetisinin snrll$ belki daha iyi anla!lacaktr. Umuyoruz ki Trkiyede din konusu zerine al!mak bir tabu olarak grlmekten kar ve dinin de bilimin konusu olabilece$i gere$i kabul edilir. Dinler ierisinde, insann ku!aklar boyu biriktirip, kendisinden sonra gelenlere aktard$ kltr hazinesi sosyoloji, psikoloji ve antropoloji gibi sosyal bilimler tarafndan incelenmeye de$er bulunmaldr. Hazrlad$mz bu tez metni, kendisinden sonra yaplacak al!malar iin kk bir katk sunabilirse, al!ma amacna ula!m! olacaktr.

146

ZET Bu tez al!mas, "stanbulda yz yl tarikat faaliyetini srdren, 1925 Tekke ve Zaviyelerin Kapatlmas yasasndan sonra da tasavvufu bir kltr olarak ya!atmay amalayan Cerrahi toplulu$u zerine yaplm! aralklarla 7 ay sren bir alan ara!trmasna dayanmaktadr. Alan ara!trmasndan elde edilen veriler ilgili literatrle harmanlanarak din merkezli bir cemaatin kltrel amal bir vakfa dn!mesi, onun faaliyetleri, grup ii ili!kileri, ayinleri, zel gnleri ve kendilerini ifade etme biimleri irdelenmeye al!lm!tr. Tasavvuf kltrn ve ya!am tarzn koruyan ve yaygnla!trma abas gsteren bir topluluk olarak Cerrahiler bu abalarn temel dayanaklar asndan etnolojik olarak de$erlendirilmi!tir.

147

ABSTRACT This thesis is based on a field study which lasted 7 months in intervals conducted on the community of Cerrahi which has continued its activity of mysticism for three hundred years in "stanbul, and has aimed to keep the Sufism alive as a culture after the law in 1925 enacting the Closing of Lodges and Small Lodges. Conversion of a community with a heart of religion to a foundation exhibiting cultural activities, their activities, inter-group relations, rites, special days, and the ways of expressing their thoughts were tried to be emphasized through gathering the data obtained from a field study with relevant literature. As a conclusion, the Cerrahis as a community which have protected the Sufi culture and the Sufi way of living as well as exhibiting the efforts to spread this culture and way of life was evaluated ethnologically.

148

KAYNAKA Ahmed, S., Ekber. 1995. "slam ve Antropoloji, "nsan Yaynlar, "stanbul. Akpnar, Turgut. 1993. Trk Tarihinde "slamiyet, "leti!im Yaynlar, "stanbul. Akpnar, Turgut. 1986. Din Sosyolojisi Asndan Halk "nanc ve Tarikatlarn Do$u!u Hakknda D!nceler S. s. 3-5. Altnta!, Hayrani. 2002. Tasavvuf Tarihi, Aka$ Yaynlar, Ankara. And, Metin. 2002. Ritelden Drama, Kerbela-Muharrem,-Taziye, YKY, "stanbul. Arberry, A,J. 2004. Tasavvuf- Mslman Mistiklere Toplu Bak! (ev. "brahim Kapaklkaya), Gelenek Yaynlar, "stanbul. Atacan, Fulya. 1990. Cerrahiler: Sosyal De$i!me ve Tarikat, Hil Yaynlar, "stanbul. Atasa$un, Galip. 2002. "lahi Dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk ve "slamda) Dini Semboller, Sebat Yaynlar, Konya. Atay, Tayfun. 1996. Batda Bir Nak!i Cemaati-#eyh Nazm Kbrsi rne$i, "leti!im Yaynlar, "stanbul. Atay, Tayfun. 2004. Din Hayattan kar- Antropolojik Denemeler, "leti!im Yaynlar, "stanbul. Ate!, Sleyman. 1975. Kuran- Kerim Meali, Yeni Ufuklar Ne!riyat, "stanbul. Ate!, Sleyman. 2004. "slam Tasavvufu, Yeni Ufuklar Ne!riyat, "stanbul. Aydn, Ferit. 1996. Tarikatta Rabta ve Nak!ibendilik. Ekin Yaynlar, "stanbul. Behar, Cem. 1992. Zaman, Mekan, Mzik- Klasik Trk Muskisinde E$itim, "cra ve Aktarm, Afa Yaynlar, "stanbul. Behar, Cem. 2006. A!k Olmaynca Me!k Olmaz/ Geleneksel Osmanl-Trk Mzi$inde $retim ve "ntikal, YKY, "stanbul. Berkes, Niyazi. 2003. Trkiyede a$da!la!ma, YKY, "stanbul.

149

Broadbeck, Rabia. 2004. Sahneden Secdeye Yolculuk: Fakra vg, Okul Yaynlar, "stanbul. Bruinessen, van Martin. 2004. A$a, #eyh, Devlet, "leti!im Yaynlar, "stanbul. Cebecio$lu, Ethem. 2004. Tasavvuf Terimleri&Deyimleri Szl$, Anka Yaynlar, "stanbul. Cevizci, Ahmet. 2000. Felsefe Szl$, Paradigma Yaynlar, "stanbul. Chttck, William. 2003. Tasavvuf- Ksa Bir Giri!, (ev. Turan Ko) "z Yaynlar, "stanbul. Corbin, Henry. 2002. "slam Felsefesi Tarihi C.1 (ev. Hseyin Hatemi), "leti!im Yaynlar, "stanbul. Corbin, Henry. 2002. "slam Felsefesi Tarihi C.2 (ev. Hseyin Hatemi), "leti!im Yaynlar, "stanbul. a$atay, Ne!et. 1972. Trkiyede Gerici Eylemler (1923den Bu Yana), A "lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara. akr, Ru!en. 2002. Ayet ve Slogan- Trkiyede "slami Olu!umlar, Metis Yaynlar, "stanbul. ifti, Cemil (Ed.). 2003. Tasavvuf Kitab, Kitabevi Yaynlar, "stanbul. Daves, M. W. 1991. "slami Antropolojinin Olu!turulmas, Endls Yaynlar, "stanbul. Devellio$lu, Ferit. 2004. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi Yaynlar, Ankara. Dnden Bugne "stanbul Ansiklopedisi. 1994. Cerrahilik C.II s.414-417. Dnden Bugne "stanbul Ansiklopedisi. 1994. Tarikatlar C.VII s.213-217. Eliade, Mircea. 1992. "mgeler ve Simgeler (ev. Mehmet Ali, Klbay), Gece Yaynlar, "stanbul. Eliade, Mircea, Couliand, P. Ion. 1997. Dinler Tarihi Szl$, "nsan Yaynlar,

150

"stanbul. Eliade, Mircea. 2003. Dinsel "nanlar ve D!nceler Tarihi- Muhammedden Reform a$na, C.3, Kabalc Yaynlar, "stanbul. el-"STANBUL", Salih, Yahya Agah. 2002. Tarikat Kyafetlerinde Sembolizm, Ocak Yaynclk, "stanbul. Emiro$lu, "brahim. 2002. Sufi ve Dil (Mevlana rne$i), "nsan Yaynlar, "stanbul. Emiro$lu, K. Ve Suavi Aydn (Ed.). 2003. Antropoloji Szl$, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara. Eraydn, Seluk. 1994. Tasavvuf ve Tarikatlar, M.. "lahiyat Fakltesi Yaynlar, "stanbul. Erenden, Fahreddin Envar- Nureddin Cerrahi (Halveti-Cerrahi Tarikatnn kendi ktphanesinden). Erginer, Grbz. 1997. Kurban, Kurbann Kkenleri ve Anadoluda Kanl Kurban Ritelleri YKY, "stanbul. Fernandez, Spielman. 1997. Jung Psikolojisi ve Tasavvuf "nsan Yaynlar, "stanbul. F$lal, Ethem Ruhi. 1995. a$mzda "ktisadi "slam Mezhepleri, Seluk Yaynlar, Konya. Frager, Robert. 2004. A!ktr Asl #arap, Gelenek Yaynlar, "stanbul. Fromm, Erich. 1998. zgrlkten Ka!, teki Yaynlar, "stanbul. Glpnarl, Abdlbaki. 1977. Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, "nklap ve Aka Yaynlar, "stanbul. Glpnarl, Abdlbaki. 1997. Trkiyede Mezhepler ve Tarikatlar, "nklap Yaynlar, "stanbul. Guenon, Rene. 2001. Yatay ve Dikey Boyutlar Sembolizmi, "nsan Yaynlar,

151

"stanbul. Gngr, Erol. 1993. "slam Tasavvufunun Meseleleri, tken Yaynlar, "stanbul. Ha!im, Ahmet. 1921. Mslman Saati Dergah Dergisi, C.1 S.3. Holm, G, Nils. 2004. Din Psikolojisine Giri! (ev. Abdlkerim Bahadr). "nsan Yaynlar, "stanbul. "lkkaracan, Pnar (Ed.). 2003. Mslman Toplumlarda Kadn ve Cinsellik, "leti!im Yaynlar, "stanbul. "zeti, Metin. 2004. Ballkanlarda Tasavvuf, Gelenek Yaynlar, "stanbul. Jung, Gustav, Carl. 1998. Psikoloji ve Din (ev. Raziye Karabey), Okyanus Yaynlar, "stanbul. Kara, Mustafa. 2002. Metinlerle Gnmz Tasavvuf Hareketleri, Dergah Yaynlar, "stanbul. Kara, Mustafa. 2003. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yaynlar, "stanbul. Katipo$lu, Bedri. 1991. Freud Psikanalizi ve Din, zden Ofset, "zmir. Kennedy, Paul. 2001. Byk Glerin Ykseli! ve k!leri (16. Yzyldan Gnmze Ekonomik De$i!im ve Askeri at!malar) Trkiye "! Bankas Kltr Yaynlar, "stanbul. Kl, Sadk. 1995. "slamda Sembolik Dil, "nsan Yaynlar, "stanbul. Kissling, J,J. 1985. Halk Dinine "li!kin Geleneklerin Koruyucusu Olarak "slam Tarikatlar, Tarih,Toplum Dergisi, S: 113 s.23-28. Kissling, J,J. 1985. Osmanl "mparatorlu$unda Tarikatlarn Sosyoloji ve Pedagoji Asndan Rolleri Tarih-Toplum Dergisi, S: 57 s.57-61. Kissling, J,J. 1993-94. Halveti Tarikat I Bilim ve Sanat Vakf Yayn Organ S:32 s.28-42.

152

Kissling, J,J. 1994. Halveti Tarikat II Bilim ve Sanat Vakf Yayn Organ S:33 s.30-35. Kissling, J,J. 1994. Halveti Tarikat III Bilim ve Sanat Vakf Yayn Organ, S:34 s.27-40. Kottak, Conrad, Phllp. 2001. Antropoloji- "nsan e!itlili$ine Bir Bak!, topya Yaynevi, Ankara. Lapidus, M. Ira. 2002. "slam Toplumlar Tarihi I: Hz. Muhammedden 19. Yzyla, "leti!im Yaynlar, "stanbul. Lewis, Bernard. 2000. Modern Trkiyenin Do$u!u, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Mardin, #erif. 1993. Trkiyede Din ve "deoloji, "leti!im Yaynlar, "stanbul. Mardin, #erif. 1994. Bedizzaman Said Nursi Olay, (ev. Metin ulhao$lu) "leti!im Yaynlar, "stanbul. Melkoff, Irene. 1994. Uyur "dik Uyardlar (ev. Turan Alptekin) Cem Yaynlar, "stanbul. Meydan Larousse. 1992. Itri C.9 s.323. Morris, Bran. 2004. Din zerine Antropolojik "ncelemeler (ev. Tayfun Atay) "mge Yaynevi, Ankara. Muslu, Ramazan. 2003. Osmanl Toplumunda Tasvvuf (18. Yzyl), "nsan Yaynlar, "stanbul. Ocak, Ya!ar, Ahmet. 1984. Trk Halk "nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menkbeleri, Ba!bakanlk Basmevi, Ankara. Ocak, Ya!ar, Ahmet. 2002. Trk Sufili$ine Bak!lar, "leti!im Yaynlar, "stanbul. Ornstein, E. Robert. 2001. Yeni Bir Psikoloji, "nsan Yaynlar, "stanbul.

153

ngren, Re!at. 1999. Osmanlda Sufilerin Farkl Toplum Kesimleriyle "li!ki Tarzlar "slam Ara!trmalar Dergisi, S.3, s.9-22. zak, Muzaffer. 1973. Ziynet-l Kulp, Salah Bilici Kitabevi, "stanbul. zak, Muzaffer. 1975. Envar-l Kulub C.1, Salah Bilici Kitabevi, "stanbul. zak, Muzaffer. 1975. Envar-l Kulub C.2, Salah Bilici Kitabevi, "stanbul. zak, Muzaffer. 1975. Envar-l Kulub C.3, Salah Bilici Kitabevi, "stanbul. zdamar, Mustafa. 1995. Gnl Cerrah Nureddin Cerrahi ve Cerrahiler, Krk Kandil Yaynlar, "stanbul. Prce S.R.F. 2004. Ritel ve "ktidar (ev. Taylan Esin), "mge Yaynlar, Ankara. Raudvere, Catherine. 2003. a$da! "stanbulda Sufi Kadnlar, Kitap Yaynevi, "stanbul. Safer, Baba. 1998. Tasavvuf Terimleri, Heten-Keten Yaynlar, "stanbul. Sarm!, "brahim. 1995. Teorik ve Pratik Adan Tasavvuf, Yneli! Yaynlar, "stanbul. Sayar, Kemal. 2000. Sufi Psikolojisi, "nsan Yaynlar, "stanbul. Schimmel, Annemarie. 1991. Tanrnn Yeryzndeki "!aretleri, Kabalc Yaynlar, "stanbul. Schimmel, Annemarie. 2002. "slamn Mistik Boyutlar, Kabalc Yaynlar, "stanbul. Schimmel, Annemarie. 2005. Halifenin Ryalar. Kabalc Yaynlar, "stanbul. Serin, Rahmi. 1984. "slam Tasavvufunda Halvetilik ve Halvetiler, Petek Yaynlar, "stanbul. Sharpe, J, Eric. 2000. Dinler Tarihinde 50 Ananhtar Kavram, (ev. Ahmet G) Arasta Yaynlar, Bursa. #ah, "dris. 1996. Yolun Yolu, "nsan Yaynlar, "stanbul.

154

TDV (Trk Diyanet Vakf) "slam Ansiklopedisi. 1997. Celvetiyye C.VII s.273-275. TDV (Trk Diyanet Vakf) "slam Ansiklopedisi. 1997. Cerrahiyye C. VII s.416-420. TDV (Trk Diyanet Vakf) "slam Ansiklopedisi. 1997. Halvetiyye C. XV s.393-395. Tezcan, Mahmut. 1997. Kltrel Antropoloji, Kltr Bakanl$ Yaynlar, Ankara. Trk-"slam Ansiklopedisi. 1968. Sema C.I s.676. Trer, Osman (Haz.). 2005. Osmanllarda Tasavvufi Hayat Halvetilik rne$i-, "nsan Yaynlar, "stanbul. Trkiyede "slam ve Laiklik 1995. "nsan Yaynlar, "stanbul. Uluda$, Sleyman. 1976. "slam Asndan Muski ve Sema, "rfan Yaynlar, "stanbul. Uluda$, Sleyman. 2001. Tasavvuf Terimleri Szl$, Kabalc Yaynlar, "stanbul. Vaughanc-Lee, Llewellyn. 2002. a$r ve Yank- Sufilerin Rya al!malar ve Ait Olma Psikolojisi, "nsan Yaynlar, "stanbul. Wilcox, Lynn. 2001. Sufizm ve Psikoloji, "nsan Yaynlar, "stanbul. Woodcock, George. 2001. Saatin Tiranl$ Kara Mecmua S.1 s.4-5. Yaman, Mehmet. 1995. Alevilik, "nan, Edeb, Erkan, Ufuk Yaynclk, "stanbul. Yaln, Cem. 1999. Yoksul Emekilerin Caravaggiosu Evrensel Kltr S.86 s. 4-9. Ylmaz, Hasan Kamil. 1997. Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Ne!riyat, "stanbul. Ycer, Mahmut Hr. 2003. Osmanl Toplumunda Tasavvuf (19. Yzyl), "nsan Yaynlar, "stanbul. Yksel, H, Avni. 1996. Trk-"slam Tasavvuf Gelene$inde Rya, MEB Yaynlar, "stanbul. Zrcher, Jan, Erik. 2005. (19. bask) Modernle!en Trkiyenin Tarihi, "leti!im

155

Yaynlar, "stanbul.

156

!NTERNET KAYNAKLARI

http://www.kurtulus-online.com/www/kurtulus200004/078.html http://www.sufihawaii.com/ www.sevde.de/islam_Ans/islam_ans.htm www.jerrahi.org www.nurashkijerrahi.org www.jerrahimidwest.org

157