ANKARA NVERSTES BAKENT MESLEK YKSEKOKULU RESTORASYON VE KONSERVASYON PROGRAMI

L ULUSAL TAINABLR KLTR VARLIKLARI KONSERVASYONU E RESTORASYONU KOLOKYUMU

6-7 Mays 1999 ANKARA

ANKARA NVERSTES BAKENT MESLEK YKSEKOKULU RESTORASYON V E KONSERVASYON PROGRAMI

1. ULUSAL TAINABLR KLTR VARLIKLARI KONSERVASYONU VE RESTORASYONU KOLOKYUMU

6 - 7 MAYIS 1999 ANKARA

KOLOKYUMU GEREKLETRENLER
KOLOKYUM DZENLEME KURULU Prof. Dr. Orhan BNGL, Mdr Do. Dr. Hande KKTEN ERSOY, Mdr Yardmcs r. Gr. Ik BNGL, Mdr Yardmcs

KOLOKYUM YRTME KURULU Dr. Bekir ESKC Ar. Gr. Aye E. GLTEKN Uzman Y. Seluk ENER Uzman Nil BAYDAR Uzman Cengiz ETN Yksekokul Sekreteri Nurten BAEMEZ

KOLOKYUM SEKRETER YASI Uzman Nl BAYDAR

A N KARANVERSTES BASIMEV- 2000

SUNU
Ankara niversitesi Bakent Meslek Yksekokulu olarak. Trkiye'deki tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu ile ilgili sorunlara zmler retmek amacyla 6 - 7 Mays 1999 tarihlerinde dzenlemi olduumuz kolokyumda sunulan bildiriler "I. Ulusal Tanabilir Kltr Varlklarnn Konservasyonu ve Restorasyonu" balkl bu kitapta toplanmtr. Kolokyumda yer alan bildirilerde ve panelde, Trkiye'de konservasyon kavram ve yaplanma sorunlar, tanabilir kltr varlklar konservasyonu eitimi ve sorunlar, tanabilir kltr varlklar konservasyon uygulamalar, arkeolojik kltr varlklarnn konservasyonu. etnografik kltr varlklarnn konservasyonu ve arkeolojik kazlarda konservasyon ve sorunlar balkl konular eitli ynleri ile irdelenmitir. Bu bilimsel toplantda ulalan sonularn yaynlanmas iin izinlerinden dolay Ankara niversitesi Rektr Sayn Prof. Dr. Giinal AKBAY'a ve deerli bilim adamlarmzn katklar ile ortaya kan bildiriler kitabnn basma hazrlanmasnda emei geen Ankara niversitesi Matbaas ve Bakent Meslek Yksekokulu uzman Nil Baydar'a teekkr bor bilirim.

Prof. Dr. Orhan BNGL

Bakent Meslek Yksekokulu Mdiirii

III

NDEKLER
AILI KONUMALARI Ankara niversitesi Bakent Meslek Yksekokulu Mdr Prof. Dr. Orhan BNGL Ankara niversitesi Rektr Prof. Dr. Gnal AKBAY BLDRLER Trkiye'de Konservasyonun Tarihi Ik BNGL Trkiye'deki ki Senelik Konservasyon ve Restorasyon Eitiminin Sorunlar ve zm nerileri Hande KKTEN ERSOY Trkiye'de Restorasyon Eitimi. Sorunlar ve Sonulan Celal KK Dnyada ve Trkiye'de Restorasyon Kavram Trkiye'de Yaplanma Sorunlar ve zm nerileri Celal KK Trkiye'de Tanabilir Kltr Varlklarnn Konservasyonu Konusunda Etik Birliinin Salanmas Hande KKTEN ERSOY Trkiye'de Tanabilir Kltr Varlklarnn Konservasyonu ve Uzmanlama Nil BAYDAR Geleneksel Trk El Sanatlar Eitiminde Konservasyon znur AYDIN - Gonca KARAVAR 17 9 1

23

29

33

39

45

IV

Arkeolojik Kazlar ve Koruma Gniil CANT AY Mzelerde Bulunan Tarihi Tekstil rnlerinin Korunmasn Etkileyen Koullar ve Alnabilecek nlemler Aye UYGUR Tekstil rnleri Konservasyonunun Temel lkeleri Elvan ANMA Konservasyon Srasnda Arkeometrik Bilgilerin Kaybolmasn nlemek zere Objelerdeki Organik Kalntlarn Tanmlanmas ahinde DEMRC - Marjan Dadashzadeh AKDA O.D.T. TADAM Mzesi Byk Tmls Bronz Frig Kazan Konservasyon Projesi Aye E. GLTEKN Akl Hyk Kerpi Yaplarnda Onarm ve Koruma almalar Yksel DEDE Ta ve Seramik Objelerin zelliklerinin ve Bozulmalarnn Koruma Amacyla ncelenmesi Emine CANER SALTK Ta Koruma Malzemeleri: levleri ve Sorunlar Emine CANER SALTK Menderes Magnesias Latrina Opus Sectile Restorasyon almas Y.Seluk ENER - Bekir ESKC Mermerin Kiikrtdioksit ile Olan Bozulmasnn Baz Kimyasal Malzemeler ile Kontrol Hasan BKE Orhun Yaztlarnn Konservasyon Durumu zerine Gzlemler Bekir ESKC - Y. Seluk ENER Safranbolu'da zgn emelerde Koruma ve Restorasyon Uygulamalarnn Deerlendirilmesi Erdal EREN Osmanl Arivi'ndeki Cami ve Trbe Tamirat ile lgili Birka Belge Aye STN

57

65

75

81

87

97

107

1 19

125

131

141

151

161

Askeri Mzede Restorasyon ve Konservasyon almalar Ali GNGR Bronz Kanseri Hastal Latif ZEN Malatya Aslantepe Maden Buluntular Restorasyonu Mine NSAL Knidos Duvar Dekorasyonu Restorasyon - Konservasyon almalar (1996-1998) Y. Seluk ENER PANEL Konu: "Trkiye'de Tanabilir Kltr Varlklar Konservasyonu ve Restorasyonuna likin Sorunlar ve zm nerileri" SONU METN letiim Adresler

171

177

185

193

201

225 227

VI

ANKARA NVERSTES BAKENT MESLEK YKSEKOKULU MDR

Prof. Dr. Orhan BNGL

Sayn Rektr, sayn konuklar, sevgili renciler, Ankara niversitesi Bakent Meslek Yksekokulu tarafndan dzenlenen 1. Ulusal Tanabilir Kltr Varlklar Konservasyonu ve Restorasyonu konulu kolokyumun alna ho geldiniz, onur verdiniz. "Tanr" ya da "tanabilir" kltr varlklarn yaama dndrmek, ya da daha uzun yaatmak amacyla, onlarn korunma ve onarmlarna ynelik bilimsel zmleri, belli bir etik erevesinde uygulayan meslek elemanlarnn yetitirilmesine nclk eden Yksekokulumuz, yaamakta olduu tm sorunlara kar, bu eitimi balatm olmann onurunu yaamaktadr. Bu nedenle bata bizi gnlden desteklediini bildiimiz Rektrmz Sayn Prof. Dr. Gnal Akbay'a, Yksekokulumuzun kurucu Mdr Sayn Prof. Dr. Rhan Ark'a, (kendisi ile birlikte Sayn Prof. Dr. Olu Ark ve Sayn Prof. Dr. Hayat Erkanal'a) ve ilgi ve misafirperverliklerinden tr Dil ve Tarih Corafya Fakltesi'nin hem eski Dekan Prof. Dr. R. Ark'a hem de bugn aramzda grmekten mutluluk duyduumuz Dekan Sayn Prof. Dr. Melek Delilba'na en iten teekkrlerimi arz ediyorum. Ayrca mezunlarmza burs olanaklar salayan Almanya D leri Bakanl ile laboratuvarlarmza byk katkda bulunan Alexander von Humboidt Vakf'na teekkr etmek isterim. Unutmayalm ki, imdilik iki yllk da olsa, fiziksel olanaklar kstl da olsa. Bakent Meslek Yksekokulu olmasayd, belki bugn burada toplanamayacaktk ve belki de yzlerce tanabilir kltr varl daha, yeniden yaama dndrlemeden kaybolup gidecekti. Bunlardan baz rnekleri birazdan alacak sergimizde izleyeceksiniz. Bugnk oturum sonunda, arzu edenlerin Yksekokulumuzu ziyaret edebileceklerini de zellikle belirtmek isterim. Bakent Meslek Yksekokulu olarak kuruluumuzun 10. ylnda, edindiimiz deneyimleri, saptayabildiimiz sorunlar bu meslee gnl ve emek verenlerle paylamak istedik. Kolokyumun amacnn, yaplmakta olan

uygulamalar konusunda bilgi sahibi olunmasn salamak kadar, hatta bundan daha ok, henz oluum aamasndaki bu meslein sorunlarn gndeme getirip, onlara yant aramak olmasn hedefledik. Bu sorunlar arasnda kimlik belirsizliini, yani mesleinizin ve meslei yrtenlerin tanmn, eitimi, eitim sresini, kalitesini, istihdam alanlarn, meslek eitimi ve ilkelerini ve bunlara benzer dier bir ok sorunu saymak olasdr. rnein meslee sahip kmak ve bu meslein sadece meslek sahibi kiiler tarafndan uygulanmasn salamak ve salatmak gibi. Bu sorunlarn zmlenmesinde en byk grev, bu meslei uygulayan kiilere, yani sizlere deceine gre, biz de bu ilk kolokyumda bu iin uygulayclarn bir araya getirerek, sorunlarnz ilk nce kendi aranzda zebilmeye alacanz bir ortam oluturmak istedik. lgili dier meslek adamlarnn, ya da brokrasinin grlerinin, sizlerle, ancak sizlerin bir btn oluturmanzdan, birliinizin salanmasndan sonra yaratlacak bir ortamda tartlmas gerektiine inandmz iin bu yolu setik. Bu nedenle, bu ilk kolokyumdan beklediimiz sonu, sizlerin, bir meslek grubu olarak oluturacanz, her kademede savunabileceiniz, destekleyeceiniz bir gr birliinin ortaya kmasdr. Fakat ne yazktr ki, meslein bu ilk kolokyumunda bile fikir ayrlklarn ileri srerek katlmayanlar olduunu programn ak iinde sizler de greceksiniz. Oysa, yaplama ve btnleme yolunda atlacak her admn, bu meslek, dolaysyla tanr kltr varlklar asndan bu kadar nemli olduunun bilincine herkesten nce sizlerin ulam olmanz gerekirdi. nk ok ak olarak belirtmeliyim ki, ve ne yazktr ki, tanabilir kltr varlklar konservatrleri ya da restoratrleri, yurdumuzda henz ilgili dier mesleklerin, ya da bazen brokrasinin, ilerine tam olarak sindiremedikleri ve bir usta ii olarak grldkleri bir dnemi yaamaktadrlar.

Sayn Rektrm, bize gsterdiiniz ilgi ve bu kolokyum iin saladnz olanaklara kran borluyuz. armza ilgi gstererek bugn aramzda olanlar ve tm ilgililer de, bu kolokyumu dzenlememiz ve lkemizin bu konuda eitime balayan ilk kurumu olmamz nedeniyle bizi kutlamakta ve alklamaktadrlar. Fakat bilinmesi gereken odur ki, ayn kiiler bizleri, hala iki yllk eitim veren bir meslek yksekokulu olmamzdan tr knamaktadrlar da. Drt yllk eitime kadrosu ve birikimi ile hazr olan Meslek Yksekokulumuzun, 4 yllk Konservasyon Yksekokulu haline getirilerek niversitemizin yeni bir ilke daha imza atmas ynnde desteklerinizi bekliyoruz.

Sayn katlmclar, burada bir araya gelerek ulaacanz sonularn, bundan sonraki meslek yaamnzn ynlendirilmesine ve tanabilir kltr varlklarnn konservasyon ve restorasyonunun geleceine olumlu katklar salamas dileiyle, her eyden nce sayn Rektrmze teekkrlerimizi arz ediyorum. Kolokyumun ve serginin hazrlanmasnda byk emekleri ve katklar olan Bakent Meslek Yksekokulu'nun tm mensuplarna ve rencilerimize en iten teekkrlerimi sunuyorum. Ayrca, kolokyuma sergi ile katkda bulunan Anadolu Medeniyetleri Mzesi Mdrl ile TBMM Dolmabahe Saray Mzesi Mdrl'ne, dosyalarn ieriine katkda bulunan Japon Arkeoloji Aratrmalar Enstits'ne ve Optronik Limited irketine, ayrca ala katlanlara, ahsm ve okulumuz adna teekkrlerimi sunuyor, konumaclara ve kolokyuma baarlar diliyor, sayglar sunuyorum.

ANKARA NVERSTES REKTR

Prof. Dr. Giinal AKBAY
Deerli meslektalarm, deerli konuklar, sevgili genler; Sayn Rektr yardmcmz Tekeli'yle birlikte, burada aranzda, sizlerle birlikte olmaktan byk mutluluk duyuyoruz. Sayn Mdrmzn biraz evvel yapt konuma beni olduka etkiledi ve biraz da heyecanlandrd, konuya inancm arttrd. Bundan bir sre nce Polonya'da Kopernik niversitesi'ni ziyaret ettim. Orada zellikle lisans eitimi yapan konservasyon ve restorasyon blmn grme olana buldum. Bu konuda bizimle ibirlii yapmak istiyorlard. Bir saati akn ok sayda laboratuvar gezdik. Dner dnmez ilk ynetim kurulunda, bata sayn dekan olmak zere ynetim kuruluna bu konuda izlenimlerimi anlattm. Bu konunun 2 ylla yetinilecek, meslek yksekokulu dzeyinde gtrlecek konu olmaktan ktn syledim. Bu eitim ve retimi Rektrle bal bir yksekokul olarak gerekletirmek ve bunun iin ilk anda ihtiyalara cevap verebilecek bir alt yap salamann gereine kesin inanyorum. Bunu yapmann da o kadar zor olmadn dnyorum. Buradaki topluluu gryorum, ok deerli hocalarm var. Sadece yksekokuldaki deil, fakltemizdeki hocalarmzn da byk katklar olmaktadr. Onlarn da bunu bekledikleri inancndaym. Sayn Hocamn baz istekleri oldu. Yerden ge kadar hakldr. Bu birim Trkiye'de ilktir. O kadar mutluyuz ki, bu Ankara niversitesi bnyesinde olmutur. Tm ilklere imza atan bir niversite olarak bunu da balatm olmann gururunu duyuyorum. Kuranlara, yaatanlara niversitem adna kranlarm sunuyorum. Ankara niversitesi yap olarak bunun en iyi ekilde gereklemesini salayacak durumdadr. Alt yap hazrdr. Tabii brokrasiden ikayetiniz var benim de var brokrasiden ikayetim. Ben bugn buraya katlanlara, bu deerli katlmclara, deerli meslektalarma, deerli konuklarma konuya gsterdikleri ilgi nedeniyle teekkr ediyorum. Her trl katkda bulunan kurumlara teekkr ediyorum. Onlarn temsilcilerine teekkr ediyor, bunun devamn diliyorum. Bu da 5

herhalde bugne kadar yaplan dzenli toplantlardan birisi. Bana teekkr ettiniz ama ben grevimi yaptm. Grevim bununla bitmeyecek. Bundan sonra yapacanz her trl etkinlikte her trl almada ve hedeflerinze ulamada btn gcmzle yardmc olacaz. Ankara niversitesi Rektr olarak sz veriyorum, her trl katky yapacaz. Bu dncelerler hepinizi sayg ile selamlyorum. Baarlarnzn devaml olmasn diliyorum.

BLDRLER

TRKYE'DE KONSERVASYONUN TARH

r. Gr. Ik BNGL Abstract
Or cin and attempts to compile the developmert of conservation science in Ttrkey, under the light ofdocuments and in a chronological order has unfortunately failed. This result indicates that conservation and restoration of movcble cultral property has not been well received by the related fields of study throughout the years. The absence of documents on conservation treatments has even make it more complicated for the author to trace the progress in this area. Therefore, this paper is limited with a strvey of accessible information fron museums, excavations and their laboratories. Tanr kltr varlklarnn konservasyonu ve restorasyonu konusunda yurdumuzda yaanan aamalar, kronolojik bir sunu iinde bire bir, yani konuyla direk ilgili belgelere dayandrmak abas ne yazk ki olumsuz sonu vermitir. B olumsuz sonu, konservasyon ve restorasyon kavramlarnn tanr kltr varlklar iin bir anlam ifade etmediini gstermektedir. Tanr ya da tanmaz kltr varlklarnn pek bir ey ifade etmedii dnemler iin bu trde, konservasyon ve restorasyona ynelik belgelerin olabileceini beklemenin fazla iyimser bir tablo izmek anlamna geldii anlalmtr. Bu nedenle konuya ilikin belgelerin dolayl yoldan elde edilmesi yntemi benimsenmi; mzeler, kazlar ve ilgili eitim kapsamnda konservasyon ve restorasyona ilikin bilgiler saptanmaya allmtr. Bu konuda genel bir fikir verebilecek rneklere gemeden, tanr kltr varlklarnn konservasyon ve restorasyonunun kuramsal geliimine bir gz atarak geirdii aamalar balklar halinde dile getirmekte yarar gryorum. Bu geliimi be aamada incelemek doru olacakm gibi grnmektedir. Bu aamalar srasyla: 1 . Konservasyon restorasyon ncesi dnem (hemen hemen hi bir almann ve abann gsterilmedii dnem) 2. Sadece restorasyona dnk uygulamalarn yapld dnem

3. Konservasyon ve restorasyonun, sadece restorasyon arlkl yapld dnem 4. 5. Konservasyon ve restorasyona eit nem verilerek birlikte uyguland dnem Konservasyon ve restorasyonda seici olunan dnem 9

B aamalarn ilk nde genelde restorasyon, bir meslek elemannn deil de, grerek ve deneyerek renmi, eli yatkn, beceri sahibi, kiilerin elindedir. Daha sonraki aamada ilgili mesleklerden birine sahip, yetenei ve el becerisi olan kiilerin eitli kurslar sonrasnda ald kstl uzmanlk dallarna ilikin bilgiyi uyguladklar aamadr. Konservasyon ve restorasyonda seici olunan aama ise meslein, etiini. kapsamn bilmek ve uygulamann yan sra, farkl yntem ve malzemeyi tanyan, bunlarn iinden en uygun olann uygulayan, restorasyondan nce konservasyonu nemseyen bir gr tutum ve davran dnemidir. Trkiye'nin bu dnemlerden hangisini yaadna karar vermeyi sizlere brakarak ben Trkiye'de bu konuda yaplan somut bir ka rnei tarihi sralamaya gre size hatrlatmak istiyorum. 1846 - 1847 Ylnda Aya rini'de alan mze, Trkiye'de ilk mze olarak biliniyor. 13 ubat 1869 tarihinde ise kltr varlklar konusunda ilk kanun olan Asar- atika nizamnamesi yrrle giriyor. Bu nizamname, tanr kltr varlklar kavram kadar konservasyon ve restorasyonu da tanmamaktadr. 1873 Bugnk, Milli Eitim Bakanl. Talim Terbiye Dairesiyle edeer olan bir kurumun yazsn aynen okuyorum: "mzehane yaplan yerin gayet nemli ve rutubetli olduu, bu yzden iinde bulunan eserlerden bazlarnn paslanp rdkleri, asli heyetlerini kaybettikleri belirtilerek yeni bir mze binas yaptrlmas fikri ortaya atlmaktadr." embeiita civarnda yaplmas dnlen bu bina gereklemeyince. Aya rini mzesi, inili Kk'e tanyor. Bu tutum gerekten nem orannn eserlerin bozulmalarna neden olmasndan tr gerekletirildi ise, dolayl korumann ilk rnei olarak nem kazanm olacaktr. 1875 Ylnda bir Mze Okulu hakknda Nizamname (16 madde) eitimin yan sra onarma ve kalp karmaya ynelik uygulamalar n grd iin nemlidir. Ynetmeliin baz maddelerini Trkeletirilmi olarak sizlere okumak isterim: 1 stanbul'da Milli Eitim Bakanl'na bal Eski eserler ve sikkeler konusunda eitim verecek bir okul kurulacaktr. 2.Ad geen mektebe on iki renci alnacaktr. 10

3 Alnacak rencilerin Franszca, Eski Yunanca, Latince dillerini bilmesi ve bunlar Trke'ye tercme edebilmesi arttr. Ayrca, Genel Tarih ve Corafya bilmelidir. 4.Bu okul imdilik saray mzesi binalar iinde alacak ve padiahlk gzetimi altnda tutulacaktr. 5 .Okul iki seneliktir. Bu zaman iinde rencilere bir taraftan eski eserler ve sikkeler retilecek, dier taraftan da basit resim ile tasvirlerin al kopyalarnn alnmas ve fotoraflarn nasl ekilecei retilecektir. 6.Eski eserler ve sikkeler konusunda ders vermek; al ve fotoraf ileri ile dier ilerde yardmc olmak zere 1 mdr, 2 yardmc, toplam adet retmen alnacaktr. 7 .retmenlere senelik 48 bin kuru, aylk masraflar iin ise 2 bin kuru verilecektir. 8.Okula alnacak renciler daha sonra kaz, aratrma ve soruturma ilerinde maal olarak altrlacaklardr. Bu rencilere eitimleri boyunca masraflarn karlamalar iin aylk 2'er yz kuru maa verilecektir. 9 Sene sonunda stanbul'a yakn olan eski eserlerin olduu yerlere renciler gtrlecek, kaz ve aratrmalar uygulamal olarak gsterilecektir. 10.renciler gruplara ayrlarak kazda altrlacaklar, beceri ve yeteneklerine gre para ile dllendirileceklerdir. 11 .Okul bittikten sonra mezunlar ya devlete yaplacak kazlarda, ya da veya mzeye ait dier ilerde istihdam edileceklerdir. 1876 1876 ylnda gerekletirilen Aya rini Mzesinin tanmasnn pasif koruma uruna yapldn renerek sevinirken. inili Kk'n bu amala mzeye dntrlnde verilen zarar aktif tahribat olarak nitelemek gerekmektedir. Bu tanma nedeniyle ar, ta eserlerin yukar kaklrlabilmeleri iin zgn merdiven yklm, kk eyann sergilenecei raflarn tutturulmas iin ise XV. Yzyl inilerinin stne iviler aklmtr (Semavi Eyice Mze 2-3). 1877 1877 ylnda yukarda nizamnamesini okuduumuz okulun almas sadrazamlka uygun grlm, hatta iradesi de kmtr. Hatta bir taraftan

11

ders aralar da tedarik edilmitir. Lakin alp almad, ald ise retimin ne kadar srd, ka rencisi olduu bilinmemektedir (Kamil Su). Kamil Su. Osnan Hamd Bey'e Kadar Trk Mzesi adl kitabnda, hemen bu satrlardan sonra: "Mzelerin tehir, tanzim, eser depolama ilerinde alacak, hafriyatlarda komiserlik yapacak, restorasyon ilerinde yardmc olacak elemanlar yetitirecek bir kurulua 19 yzyln 2. yarsnda olduundan ok clctha fazla bugn, hem de iddetle ihtiya vardr" demektedir. Bu kitabn yayn tarihi 1965 tir. Burada ayrca Kamil Su'nun restorasyon ilerini yapacak deil de, yaplmasna yardmc olacaklarn yetitirilmesini beklemesini, belki de, bu konuda uzman yetitirilmesinden umudunu tamamen kesmi olduu eklinde yorumlayabiliriz. 19 ubat 1931 Bundan sonra en byk tarihi olay, hepimizin bildii gibi Atatrk'n acele ve nemlidir kayd ile 19. ubat 1931 tarihinde Konya'dan Babakan smet nn'ye ektii telgraftr. Bu telgraftan baz satrlar sizlere okumak isterim: "stanbul'dan baka Bursa, zmir, Antalya, Adana ve Konya'da mevcut mzeleri grdm. Bunlarda imdiye kadar bulunabilen bcz eserler muhafaza olunmakta ve ksmen de ecnebi mtehassslarn yardm ile tasnif edilmektedir. Ancak memleketimizin, hemen her tarafnda emsalsiz defineler halinde yatmakta olan kadim medeniyet eserlerinin ilerde tarafmzdan meydana karlarak ilmi bir surette muhafaza ve tasnifleri ve geen devirlerin srekli ihmali yznden pek harap bir hcle gelmi olan abidelerin muhafazalar iin mze mdrlklerinde ve hafriyat ilerinde kullanlmak zere arkeoloji mtehassslarna kati lzum vardr." 1937- 1940 Bu yllarda stanbul Arkeoloji Mzelerine bal Kimyahane'de mze ihtiyacna ynelik olarak yaplan almalar balatld. Burada tanabilir kltr varlklarnn onarm yaplmaktayd. Kimya analizlerinin gerekletirildii laboratuvar, heykel atlyesi ve fmigasyon odas ile bu blm kendi dnemine gre ileri bir anlayla kurulmutu. 1950 1950 ylnda ad o zaman Hitit Mzesi olan, imdiki Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi'nde mze elemanlarndan el yetenei olanlar (Mustafa

Tutu daha sonra Fethi nl, Abdurrahman ulha) restorasyon almalar yapyorlar. 1961 Milli Eitim Bakanl, VII. Milli Eitim urasna sunulan Gzel Sanatlar Komitesi Raporunda, stanbul Resim Heykel Mzesi'nde, k durumu nedeniyle resimlerin boyalarnn atlamaa balad belirtiliyor. Bu halin devamnn resimleri lme mahkum etmek demek olaca vurgulanyor (s.32) ve ayrca mzede resim tamir atlyesinin olmad dile getiriliyor. zmir Resim Heykel Galerisi iin de resimlerin nemin tesiriyle bozulduu belirtiliyor. Resim ve heykel mzelerinde tamir atlyelerinin tesisi iin iki elemann ihtisas yapmak zere 1962 ylnda talya'ya gnderilmesi (yllk denek tutar takriben 36.000 lira) ngrlyor. Gzel sanatlar mzelerinin kadrolarna da iki teknik mdr yardmcs kadrosu veriliyor ve biri heykeltra dieri de ressam olan bu mdr yardmclarnn unvanlar "konservatr" olarak belirleniyor. Bunun yan sra mzede bir resim tamir atlyesinin almasn ngren kanun teklifi de hazrlanyor. 1965 - 1966 Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi'nde atalhyk freskleri ile balayan ilk konservasyon almalarna ngiliz konservatr Henry Hodges ve mze elemanlar ile birlikte yrtlmesine balanyor. 1968 - 1970 Kltr Bakanl'nn ilk hizmet ii eitimi olarak Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi'nde 15'er gnlk kurslar halinde dzenlenen almalarda (Tanju Anlaan ve Pamela French ynetiminde) konservasyon eitimi veriliyor. Bu tarihten sonra konservasyon ve restorasyon ile ilgili almalarn younluk kazand grlyor. 1972 ICROM uygulamalar in stu duvar resimlerine ynelik olarak okul-krs niteliinde Greme'de balatlyor.

13

1972

1972 ylnda Berlin'den bir hal restoratrniin geldiini, alt yap hazr olmad iin geri gnderildiini, Trk ve slam Eserleri Mzesi'nde hal restorasyonuna tam 11 yl sonra. 1983 de balandn (Nazan ler'de) reniyoruz. 1973 1973 ylnda 1710 sayl Eski Eserler Kanunu yrrle giriyor. Bu kanunun 20 maddesinde "tanr" kavram ilk kez kullanlmakta ve bu maddede yle denilmektedir: Madde 20: Milli Eitim Bakanl mzeler rgtnn emrine verilen tanr eski eserler, usulne uygun olarak tasnif ve tescil olunarak mzelere kaldrlrlar. Ayn vl MTA tarafndan balatlan Trkiye Madencilik tarihi aratrmalar ile maden analizlerinin yapmna balanmas, modern ve bilimsel konservasyon iin ok nemli bir admdr. 1983 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununda, tanr kltr varlklarnn muhafazas, bakm, onarm ve restorasyon ilerinden sz edilmekte ve bunlarn korunup deerlendirilmeleri devlete braklmaktadr Bu grev mzelerin srtna yklenmi olmasna karn, mzeler i ynetmeliinde konservasyon meslek elemann tanm yaplmamaktadr. Sorumlu olmasna karn mze uzmannn konuya ilikin bilimsel formasyonu yoktur, ya da yok denecek kadar azdr. 1983 1983 ylnda Kltr Bakanl'na bal, Restorasyon Konservasyon Merkez Laboratuvar'nn stanbul'da kurulmas iin n almalar balatlyor. 1984 ylnda Merkez Laboratuvar stanbul'da kuruluyor. Bylece tanr kltr varlklarnn konservasyon ve restorasyonlar ilk kez devletin, bu amala kurulmu bir kurumu tarafndan bilimsel yntemlerle ve etik kurallar erevesinde yurt d eitimli uzmanlar tarafndan ele alnm oluyor. Merkez laboratuvar elini yetebildiince uzatarak stne den grevi yapmaya, ilevini elden geldii oranda srdrmeye almaktadr.
14

197

3386 sayl kanun ile 2863 sayl kanundaki eksiklikler giderilmeye allyor (deiik tanr kltr varlklarnn kapsaml tarifi). 1987 Dolmabahe Saray'nda ilk defa baz tanr kltr varlklarnn bilimsel yntemlerle konservasyonuna balanyor. 1989 1989 ylnda Ankara niversitesi Bakent Meslek Yksekokulu kuruluyor ve hemen ertesi yl, tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu ve restorasyonu konusunda, Trkiye'de ilk kez, konservasyon teknikeri diplomas alacak meslek elemanlarn yetitirmek zere eitime balyor. Kurulu aamasnda okulun sadece tanabilir kltr varlklarnn konservasyon ve restorasyonuna ynelik drt yllk eitim vermesi amalanrken, eitli nedenlerle bu amatan uzaklalyor, iki yllk eitim veren ve bnyesinde ilgili gibi grlen baka bir program da ieren (Turizm rehberlii) bir meslek yksekokulu ekline dntrlyor. 1992 1992 ylndan sonra programlar daha genel konular ieren meslek yksekokullarnn, eitime balad grlyor. rnek olarak Safranbolu. Bergama. Milas vb. verilebilir. 1995 1995 ylnda Meslek Yksekokukimuzdaki Turizm Rehberlii programnn baka bir meslek yksekokuluna devredilmesiyle. Meslek Yksekokulu, kurulu aamasnda amalanan kapsamna yeniden dnebilmek ansn yakalyor. Biz, Ankara niversitesi Bakent Meslek Yksekokulu olarak, sad ece. tanabilir kltr varlklarnn konservasyon ve restorasyonlarna ynelik bir programla eitime balamamz, bu tarihi sre iinde lka kapatarak. Ortaa balatan bir olay olarak yorumladk ve bunun sevincini yaadk. Ankara niversitesi'nin, drt yllk bir "Konservasyon Yksekokulu na dneceimiz gn de sizlerle birlikte, Yenian balangc olarak karlayacamzn midini tayoruz.

15

TRKYE'DEK K SENELK KONSERVASYON VE RESTORASYON ETMNN SORUNLARI VE ZM NERLER

Yrd. Do. Dr. Hande KKTEN ERSOY Abstract
As the quantity of pre-undergraduate programs on conservation and restoration increases, the vocational schools offering partial orfull training in the conservation of "movable cultural property" lave more problems in common. The absence of "conservators" (graduated from 4 - year conservation programs) becomes a majr problem and obstacle in the professional level far hundreds of conservation technicians that are trained in "two year pre-undergraduate programs", far they have no guidance and supervision during their work. Therefore "conservation technicians" are expected t o undertcke professional responsibilities that are beyond their kowledge and experience. In the meantime. the professional and academic sufficiency and quality of education offered in these 2 - year programs is debatable. Fi m lly, the lack of positions cnd employment in museums ancl other re la t e d institutios unables the trained professionals to work in their field. An extensive discussion of these problems and suggestions far the rehabilitation of the current situation is presented in this paper. lkemizde "tanabilir kltr varlklarnn" konunun uzmanlar tarafndan korunmas ve onarmna, bu bilim dalnn hizmetine, desteine ve bilgisine gereksinimi olanlar tarafndan farkl biimlerde yaklalmaktadr. Bu durum, konservasyon uygulamalarnn bilimsel kimlie kavumasnn gecikmeli olarak gereklemesine ve bu bilim dalnn yntem ve prensiplerinin yeterince tantlamamasna da baldr. Zira, ada bilimsel konservasyon tanmna uygun ve uluslararas meslek ilkelerini izleyen almalar lkemizde 1984 ylnda stanbul Konservasyon ve Restorasyon Merkez Laboratuvar'nn kuruluu ile balar. Tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu konusunda bilimsel eitime gemenin gereklilii ise pek ok biimde kendini gsterir: arkeolojik kazlarda ele geen ve mze koleksiyonlarnda bulunan objelerin korunmasnda ciddi sorunlar ve kmazlarla karlalmas; koruma ve onarmn bir zanaatkarlk ura gibi usta-rak ilikisi iinde ele alnmas ve bundan kaynaklanan bilgi eksiklii: 17

deneme yanlma ynteminin yol at geriye dndrlmesi olanaksz tahribat ve nihayet yaplan uygulamalarn ada bilimsel yaklamla elikilerinin fark edilmesi. te yandan bu alandaki bilimsel eitimin ilk olarak iki senelik yksekokullarda nlisans eitimi biiminde balad grlr. Tmyle 'Tanabilir Kltr Varlklar'nn Konservasyonu' alannda eitim veren veya derslerinin bir blmn bu konuya ayran meslek yksekokullarnn program ierikleri, kapsamlar, uygulama iin gerekli alt yaplar, hatta eitim kadrolarn oluturan retim elemanlarnn mesleki formasyonlar incelendiinde ise byk bir eitlilik izlenir. Bu durum, konservasyon nlisans programlarnn oluturulmasnda meslek yksekokulunun kurulduu yre gereksinimlerinin gz nne alnmas veya bal olduu niversitenin ayn konuda lisans ve lisansst programlar barndrmas ile aklanabilir. Bu noktada "tanr kltr varlklarnn konservasyonu eitimi" ile ilgili ncelikle vurgulamamz gereken temel sorunu, lkemizde daha uzun bir gemie sahip olan "tanmaz kltr varlklarnn restorasyonu" eitimi ile karlatrma yaparak aklayabiliriz. Yldz Teknik niversitesi ile Mimar Sinan niversitesi'nde Mimarlk Lisans ve Mimari Restorasyon Yksek Lisans programlar yannda Meslek Yksekokullar bnyesinde Restorasyon Program yer almaktadr. Mimari koruma ve onarm alanlarnda izlenen bu eitim sistemi, meslek yksekokullarnn kurulu amacna uygun bir rnek tekil eder. "Ara eleman" olarak isimlendirdiimiz "konservasyon ve restorasyon teknikeri" yetitiren meslek yksekokulu mezunlar, bu konuda 4 senelik lisans veya uzmanlk eitimi alm meslek elemanlar ile birlikte almakta, onlarn bilimsel rehberlii, deneyimi, ynetimi altnda uygulama yapmaktadrlar. te bu balamda ele alndnda, "tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu" konusunda eitim veren meslek yksekokullarnn lkemizin bu alandaki gereksinimlerini karlayacak yeterlikte olmad anlalr. Zira. drt senelik lisans eitiminin sadece, henz emekleme aamasnda olan stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tanabilir Kltr Varlklarnn Korunmas ve Onarm Blm ile temsil edildii lkemizde ok sayda "ara eleman" yetitirilmektedir. Aralarnda Yksekokulumuz mezunlarnn da yer ald "konservasyon teknikerleri" kendilerini bilimsel teori ve uygulama asndan ynetip, ynlendirecek meslek uzmanlarnn bulunmad bir ortamda, "karar yerme ve uygulama yapma" konumunda bulmaktadrlar. Bu durum gerek meslek etii. gerekse konservasyonu yaplmas gerekli "kltr varlklar" asndan ciddi sorunlara yol amaktadr.

18

Bu konuda kkl bir gemie ve eitim deneyimine sahip olan Avrupa lkeleri ve A.B.D.'de zel n koullarn arand ve en ksa retim sresinin 3 sene olduu programlar da gz nne alndnda, lkemizdeki eitimin ncelikle lisans dzeyinde yrtlmesi gereklilii tartlamaz. Bununla birlikte 2 yllk yksekokullarn yklendii grev ve sorumluluk da yadsnmamak, lisans programlarnn varolduu bir eitim sisteminde bu ikisinin birbirini dndren arklar gibi uyumlu alacaklar unutulmamaldr. te yandan, iki yllk yksekokullarda verilen "tanr kltr varlklar konservasyonu" eitimi ile ilgili bir baka nemli sorun da, bu programlarn kurulu aamasnda yeterli planlama yaplmay ve varolan rneklerin kopya edilmeye allmasdr. imdi bu sorunu balklar altnda toplayalm: 1. Eitim hazrlanmamas program oluturulurken gerekli teknik alt yapnn

a. Laboratuvar, ilik gibi uygulama yaplan mekanlarn yokluu b. Koruma ve onarm ilemleri srasnda kullanlacak ekipman, ara gere ve malzemenin yokluu 2. Ders program ve ieriinin gerektirdii retim elemanlarnn grevlendirilmesi yerine, retim elemanlarnn formasyonlarna uygun ders programlarnn uygulanmas (Bat Anadolu Corafyas, Yunan Heykeltral Teknikleri, vb.) 3. retim kadrosunun saysal yetersizlii Tm bu aksaklklar programn niteliini olumsuz ekilde etkilemekte, mezun rencinin mesleki bilgisi ve uygulama deneyimi yetersiz, hatta yanl olumaktadr. Ancak tm bu olumsuzluklara ramen "konservasyon teknikeri" unvann alan kii, alma olana bulduunda "eitiminin olanaklar iinde" koruma ve onarm yapmay srdrr. Bu durumda tm meslek dallar iin geerli olan "mesleini gerektii gibi yapmayan elenir" kuralnn uygulanabileceini syleyebiliriz. Ancak unutmayalm ki, sz konusu mesleki uygulama "tp alannda hizmet veren doktor ve hemirelerin hastann salna kavuturulmas, yaama dndrlmesi" iin verdikleri abadan pek farkl deildir. Doktorun veya hemirenin mesleki yetersizlii nedeniyle hastann durumunun gerilemesi hatta lm, vicdani, ahlaki ve mesleki adan ho grlemez. Ayn ekilde kltr varlklarnn da,

19

konservasyonu gerekletiren (eitimi ve unvan ne olursa olsun) meslek elemannn uygulad ilemler nedeniyle zarar grmesi meslek etiine aykrdr. Kald ki lkemizde yeni yeni tannan, benimsetilmeye allan, renilen bu bilim dalnn ilk admlar tutarl, bilinli, dikkatli, zenli bir biimde ve salam zeminler zerinde atlmaldr. Zira bu konuda henz bir etik birliinin olmay, yasalarla veya mesleki rgtlenme yardmyla z denetimin salanamay "elemeyi engellediinden", eitim niteliindeki zafiyet srp gidecektir. Bu nedenle, lkemizde tanabilir kltr varlklar konservasyonu eitimi veren meslek elemanlarnn sorumluluk bilinci ve meslek etiklerine ball zel bir nem tar. Tanabilir kltr varlklar konservasyonu konusunda eitim veren meslek yksekokullarnn paylat bir baka sorun da, rencilerin aktif konservasyon uygulamalar srasnda orijinal arkeolojik veya etnografik obje zerinde alma olanann kstl oluudur. Eitimlerine modern malzeme zerinde uygulama yaparak balayan renciler, belgelemeden aktif konservasyona dek tm ilemleri yapay biimde yaratlan tahribat giderip, onararak tamamlamaktadrlar. Ancak yine de teori derslerinde tanmlanan farkl bozulma biimlerini obje zerindenanlamak, tanlamann gerektirdii yntem ve konservasyon malzemesini seebilmek ve koruma uygulamasn yapabilmek iin zgn kltr varlklarna gereksinim duyulmaktadr. Bu konuya aklk getirecek bir yasa maddesinin bulunmay ise, aslnda sz konusu eitimin lkemizde ok yeni oluundan kaynaklanmaktadr. Eitimin baars ve rencilerin mesleki deneyiminin olumasnda son derece nemli ve vazgeilmez rol olan bu konunun, mzelerimizde bulunan ettliik objelerin Kltr Bakanl'mz tarafndan bilimsel yeterlii kabul edilen retim kurumlarna "uygulamal eitim srasnda konservasyon ve restorasyonu yaplmak zere, almann gerektirdii srece verilmesi"ni salayacak bir kanuni dzenleme ile zme ulatrlabileceini mit ediyoruz. Kald ki byle bir yasal dzenleme yardmyla mzelerimizde uzman kadro yokluu ve maddi olanakszlklar nedeniyle konservasyonu yaplamayan objeler de koruma altna alnm olacaktr. Orijinal kltr varlklar zerinde rencilerin yapacaklar uygulamalarla ilgili zen gsterilmesi gereken bir baka eitim aamas da laboratuvar veya arkeolojik kazlarda gerekletirilen stajlardr. "Stajn eitimli ve deneyimli bir konservatr" denetiminde srdrlmesidir. Staja gidecek rencilerin seiminde kullanlacak kriterlerin belirlenmesi kadar, staj ynetecek konservatrn de eitimli ve deneyimli olmas, mesleki yeterliinden kuku duyulmamas gerekir. Bu konuda gsterilecek

20

hassasiyet, stajn hem renci hem de staj yneticisi tarafndan verimli gemesini salayaca gibi, uygulama srasnda zerinde allan objelerin zarar grmesini de engelleyecektir. nlisans eitiminin en byk kmazlarndan bir dieri ise rencileri mezun olduklarnda aresiz brakan "istihdam" sorunudur. Onlar kadro tanmlar yaplmam bir meslek dalnda eitim grmenin bedelini, bu konuda baarl olsalar bile farkl alanlarda alarak demektedirler. Oysa lkemizde onlarn mesleki bilgisine, deneyimine, koruma konusunda gelitirdikleri duyarla iddetle ihtiya vardr. Bu sorunun zm "konservasyon teknikeri" yetitiren meslek yksekokullar ile Kltr Bakanlmzn ortak almas sonucu, kadro tanmlarnn yaplmasna ve bu kadrolarda grevlendirilecek meslek elemanlarnn niteliklerinin saptanmasna baldr. lkemiz iin gereklilii tartlamayacak kadar nemli bir bilim dalnn ncleri olan konservasyon programlar ile Kltr Bakanlmzn ilgili birimleri arasndaki ibirlii, iletiim ve bilgi alveriinin, "tanabilir kltr varlklarnn korunmas"n hak ettii ada konuma getirecek en aklc ve etkili yol olduuna inanyorum.

21

TRKYE'DE RESTORASYON EGITIMI SORUNLARI VE SONULARI

Celal KK Abstract
The topic of our cleclaration; restoratior education' aim is to bring up conscious and experierced workers to restorate the movable and immovable cultural existances. The meaning of "conscious ad experienced workers" is the specialists who can control the interferences to prevent the damages which can occur by the time and who can determine the limits of the interferences to an artifact. Because they should be doing restoration and conservation which are different but complementary jobs vvhich rec/tires separate speciciliz.es of each. It is inevitcble that, the restoration eduction should be two grades as fndamental and practical education. Fundamental education' aim is to built up the base to fincl ot the problems of the artifact and to think and decide which method sould be done and how to do it. And the practical education' aim is to make a restoration student conscious about being continously developing by following the noveties dependent to the technology at professional area t o do practical works. When w e take a look at the restoration education in the world it's observed that there are two ways of education as restorator (specialist) and technical worker. First is the schools, building up restorators (specialists) is aiming to built up some specialists who can make projects and applications. Student s are accepting after a two graded examination. Those schools' contingents are very limited so each class is geerally for 15 students. And the second is the schools, building up technical workers as wall, stone and plaster foremans for especially inimovable cultural existances. When the restoration education in our contry is compcred with the samples arouncl the worlcl it can be observed that it is not totally settled and can't seen any branches. The graduated students has the rigging of neither a technical worker nor a restoret. The grctest danger of this area is; the graduates are thought that they can do ali of the restocatio projects allthough they are not having enough rigging of a technical worker. There is a trutl which accepted by whole world is; every geography determines the restoration applications according to its own chcracteristics. Because of that any restoration applications of any country can't be a sample to Anatolicn geography. But as every area we should he seeing the restoration as a pcckage without looking for local solutions and from universities to restoration applicators people should lutve common principles. 23

Trkiye'de Restorasyon Eitiminin sorunlarn tartmadan nce Restorasyon ve Konservasyon szcklerinin anlamlarn herhangi bir karklk meydan vermeyecek ekilde tanmlamak gerekir. Restorasyon; Arkeolojik veya Sanat deeri tayan bir eserin zgnlne zarar vermeden gelecek kuaklara aktarmak iin yaplan zorunlu mdahalelere denir. Konservasyon ise zaman iinde oluabilecek bozulmalara kar eserin salkl bir ekilde yaayabilmesi iin koruma amac ile alnan nlemlerdir 1 . Bu tanmlamalardan da anlalaca gibi Restorasyon ve Konservasyon birbirini tamamlayan ancak birbirinden ayr uzmanlk gerektiren meslek dallardr. Restorasyon ve Konservasyon eitimleri temelde de birbirinden farkllklar arz eder. Konservasyonda kimya temelli ve aratrma arlkl bir eitim sz konusu iken Restorasyon uygulama arlkl pratie ynelik bir eitim vermektedir. lkemizde hatal olarak restorasyon ve konservasyon szckleri, genellikle ayn anlam ifade etmek zere kullanlmaktadr . Bildirimizin konusunu oluturan restorasyon eitiminin amac: Tanr ve Tanmaz Kltr Varlklarnn Restorasyonunu yapmak zere bilinli ve deneyimli eleman yetitirmektir. Bilinli ve deneyimli elemandan kastedilen: esere mdahale etme snrlarn iyi belirleyebilen, eserin zgnlne zarar vermeden yaamasna engel olabilecek mdahaleleri kontrol altnda tutabilen uzmanlardr'. Restorasyon eitiminin hem temel eitim hem de uygulamal eitim olmak zere iki aamal olmas kanlmazdr. 1. TEMEL ETM: Temel eitim; restorasyon eitimi alan bir rencinin eline ald bir eserin problemlerini belirleyip, hangi yntemle ve nasl bir alma gerekletirecei konusunda dnp karar verebilecek temeli hazrlamay amalar. Bu nedenle de eitim kurumunun bal olduu ekol dorultusunda yaplacak proje zerinde rencinin dnp yntem belirleyebilecek bir dzeye gelmesini salamakla ykmldr. Eitim kurumlarnn bal olduu ekol restorasyon almalarnda uygulanacak yntemlerin kaynakland kriterlerin belirlenmesini salayacaktr, bu da bir anlamda restorasyonun
Restorasyon ve konservasyon szcklerinin anlam iin bkz. C. ESrandi, Teoria del Restauro. Roma 1963. . Lc/.sck 'La philosophie de la Restauration et les problems dela Repaation des Altcrations Dans les Ouvre d ' A r t ' . Problem of Completion Ethies and Scietifical Investigation in the Restaration Poblems, UNESCO. Budapete. 1982. s. 223-227: U. B aidin i. Teoria del Resstauro, e unita'di Metodologia, Firenze 1997. Bu terminolojik kargaa sadece lkemize zg bir sorun deildir. Yurt dnda bu iki uzmanlk alannn grevleri belirlenmi olmakla birlikte halen zaman zaman birbirine kartrld da dikkati ekmektedir. ; Esere mdahalenin snrlar iin bkz. C. Brandi, a.g.e. (dip not I).
1

24

anayasasdr. Bylece restoratr yapt uygulamaya kaynak gsterecek bir temele sahip olur ve bu temel de restorasyonun felsefesini tekil eder. Yaplan uygulamada; neden, nasl, nerede, hangi amala gibi sorularn cevaplarn verebilmesi ok nemlidir. Her eitim kurumu kendi yapsna en uygun olabilecek ekol kabul ederek temelde bu retiyi rencilerine tam olarak vermek zorundadr. Bylece szn ettiimiz reti sonucunda saptanan kriterler restorasyonun lkemizdeki anayasas durumuna gelir ki; bu da yaplan uygulamalar zerinde bizlere gr bildirme imkan verir. rnein Trkiye'deki mzelerde tehir edilen eserlere baktmz zaman bazen ayn mzede hatta ayn vitrinde birka farkl restorasyon anlayn bir arada grrz. Bu lkemizde restorasyon kavramnn tam olarak anlalp, kriterlerinin oluturulmasndan doan bir ok sesliliin gstergesidir. nk lkemizde yaplan birok yabanc kazda, yabanc restoratrler uygulama yapmaktadr. Farkl ekollerde yetimi restoratrler Trkiye'ye geldii zaman benimsedikleri ekoln yntemleri ile almaktadr. Bu nedenle de lkemizde benimsenen ve kabul gren bir ekol birlii olmad iin restoratierden bazlar kendi lkelerinde halen uygulanmakta olan, ancak normalde yllar nce terk edilmi (asitle temizlik ve soyma yntemi vb.) yntemleri lkemizde eserlerimiz iin kullanmaya devam etmektedirler. Restorasyon konusunda ortak bir dil olmad iin bu uygulamalar eletirme bilincine ve hakkna sahip olmadmz gibi. yetersizliimizin verdii kompleksle maalesef yaplan uygulamalarda da bu eitliliin etkileri grlmektedir. Bu nedenle Trkiye'de yaplacak tanr ve tanmaz kltr varlklarnn restorasyonu iin bir ekol belirlenmeli ve temel alnan bu ekole gre saptanacak kriterler dorultusunda yerli ve yabanc btn restoratrlerin uygulama yapmalar istenmelidir 4 . 2. UYGULAMALI ETM: Uygulamal eitim; restorasyon eitimi alan bir renciyi pratik alma yapabilecek ve mesleki alanda teknolojiye bal olarak ortaya kan yenilikleri takip ederek kendisini srekli gelime bilincini kazandrmay amalamaktadr. Bu nedenle okulda verilen eitim sresince balatlan pratik alma zaman ierisinde kiinin becerisini gelitirmesi ve gelien teknoloji

Restorasyon kriterlerinin belirlenmesi konusunda 1962 ylndan bu yana tartmalar olmakta, bu konuya ilikin tartmalar halen devam etmekte ve bunun yansmas restorasyonu yaplan tanr ve tanmaz kltr varlklarnda grlmektedir. Ancak halen bu kriterlerin saptanmas konusunda herhangi ciddi bir adm atlmamtr. zellikle tanmaz kltr varlklarnn korunmasn konu alan makaleler iin bkz. D. Kuban. 'Restorasyon Kriterleri ve Carta del Restauro", Vkflar Dergisi. V (1962). s. 149-52; Ay.yaz., 'Venedik Tz. Uluslararas Tarihi Antlarn Onarm Kurallar - . Vakflar Dergisi, VII (1968). s.I 1 1-1 15; C. Eder. Tarihi evre Kaygs. Ankara 1971; Ay. yaz, 'Uluslararas Tarihi Antlar ve Yerlemeler ve Fotogametrinin Tarihi. Antlara Uygulanmas Konulu Toplants. Vakflar Dergisi. IX (1971). s. 409-17

25

ile her yl yeni yntemler devreye girdiinde restoratr iin mr boyunca devam eden bir eitim anlamndadr. rnein bundan on yl nce "akemi" ta restorasyonu iin mucize bir malzeme kabul edilirken, bugn "akemive" oranla restorasyon iin daha uygun bir malzeme olan "aralditin" kullanm tartlr hale gelmi ve terk edilmek zeredir. Ayrca bundan birka yl ncesine kadar hi bilinmeyen lazer teknolojisi bugn birok alanda kullanlr hale gelmitir. Dnyada restorasyon eitiminin nasl verildiine baktmzda restoratr (uzman) ve teknik eleman olmak zere iki dalda eitim verildii dikkati eker. I. Restoratr (Uzman) Yetitiren Okullar: Bu eitim proje ve uygulama yapacak uzmanlar yetitirmeyi amalar. renci snavla alnr. Snavn ilk aamas bizdeki Akademi snav gibi rencinin izim yeteneini len snavdr. kincisi ise genel kltr snavdr. Bu okullarn kontenjanlar snrl tutulmutur bu nedenle de snflar genellikle 15 er kiiliktir. II. Teknik Personel Yetitiren Okullar: zellikle tanmaz kltr varlklarnn restorasyonunda alacak duvar, ta ve sva ustalar gibi teknik personeli yetitirirler. Dnyada restorasyon eitimi veren okullarda da ilk yl temel prensipler ve restorasyon felsefesinin retimine ayrlrken, pratik eitim bu temeli alm rencilere verilir. lkemizdeki restorasyon eitimi dnyadaki rnekleri ile karlatrldnda eitim programlarnn henz tam oturmad ve bir branlamann olmad grlr. Tm restorasyon eitimi veren okullar zel yetenek snavna gerek grmeden renci alrlar. Halbuki restoratr sanat eserleri zerinde uygulama yapan kiidir ve bu nedenle de zel bir yetenee sahip olmas gerekir. Restorasyon eitimi veren okullarn tercih edilen bir okul olmaktan ok ans eseri gelinen bir okul haline gelmesi dk puanlarla ve bu alan tercih edecek renci de belirli yetenekleri arayan eitim kurumlar olmasndan kaynaklanmaktadr. Aslnda lkemizde meslekler belirlenirken herhangi bir yksek okulu bitirmi olma dncesinin bir yansmasdr. Bu nedenle de dnyadaki rneklerinin tersine yksek sayda rencinin eitim grd snflar karmza kmaktadr. Bu da hem renci hem de lke iin amacna ulamayan bir eitim boa zaman ve emek kayb anlamna gelmektedir.
5

1999 ylnda Museo Nazionale Cripta Balbi'deki eserlerin restorasyonu projesi nedeniyle talya'da bulunduumuz srada lazer tekniinin restorasyon almalarnda kullanmnn yaygnlatn izleme ve deneme imkan bulduumuz gibi: gelecee ynelik olarak Restorasyon eitimi veren eitim kurumlarnn lazer ile restorasyon almalarn programlarna aldklarn grdk.

26

Bu ekli ile tm okullar teknik personel ile restoratr eitimi arasnda bir eitim sz konusudur. Bu ekilde mezun olan renciler ne alt teknik kadro olarak ne de restoratr olarak yeterli donanma sahip deillerdir. Bu alandaki en byk tehlike teknik eitim konusunda bile yetersiz olan mezunlarn kendilerini her konuda restorasyon yapabilecek yeterlilikte grmeleridir. Oysa hi ciddi bir uygulama yapmadan sadece eitmenlerinin anlattklar uygulama rneklerinden hareketle ve her uygulamann ayn yntemlerle yaplabilecei dncesi byk tehlike arz etmekte ve bunun rnekleri de grlmektedir. deal restorasyon eitiminin temelinde yatan ilke; esere yaplan her mdahale yapan kiinin ve dnemin damgasn vuracandan eserin zgnln bir nebze de olsa yitirmesine neden olacandan esere yaplacak mdahale minimum dzeyde olmaldr. Ancak bizde verilen eitimin temelinde mdahaleci taraf daha ar basmaktadr. Bu nedenle de genellikle yaplan uygulamalar restorasyon ad altnda renovcsyon uygulamas haline dnmektedir. Bu yanlln temelini her eitmenin farkl bir lkenin restorasyon eitimini almasndan kaynaklanmaktadr. Eitim kurumlarndaki bu dzensizliin giderilip mezun olan rencilerin alma alanlarnn da planlanmas gerekmektedir. Bu da ilgili niversitelerle u anda lkemizde restorasyon konusunda uygulama yaptran kurumlarn koordinasyonuna baldr. Ancak bugne kadar byle bir koordinasyondan sz etmek mmkn deildir. renciler sadece bir yksek okul bitirmekle yetinmekte aldklar eitime uygun bir alanda alma anslar olmamaktadr. Bylece alan okullar da amalarna ulaamamaktadr. Sonu olarak tm dnya tarafndan kabul edilen bir gerek vardr ki her corafyann kendi zellikleri ierisinde restorasyon uygulamalar belirlenir. Bu nedenle de herhangi bir lkede yaplan uygulamalar Anadolu corafyas iin rnek tekil edemezler. Bu alanda lkemizde bir restorasyon kriterleri sorunu mevcuttur. Bu sorunun zm yeri ise uygulama yaptran kurumlar deil eitim kurumlardr. Bu kurumlarda salam bir temelle yetien renciler yine eitim kurumlarnn gelecee dnk yapaca planlar erevesinde restorasyon alannda hem lkemizde hem de yurt dnda ok yaygn alma imkan bulacaklardr. Ancak her alanda olduu gibi restorasyon alannda da lokal zmler aramak yerine bu alann bir paket olarak dnlmesi ve bu paket ierisinde; niversitelerden restorasyon uygulamas yaptran kurumlara kadar btn kurumlarn prensip birliine varmas gerekmektedir. Bylece ilgili niversiteler, Kltr Bakanl, Vakflar Genel Mdrl vb. arasnda koordinasyonu salayacak almalar yaplmaldr.

27

DNYADA VE TRKYE'DE RESTORASYON KAVRAMI TRKYE' DE YAPILANMA SORUNLARI VE ZM NERLER

Celal KK

Abstrcct
By understanding the importance of the cultural existances in the world, restorations importance is increasing. Especially the artifacts which has taken ojfunder the earth ,* mckes some dcmages and if people clon't take measures they could discppear because of the times they were laying under the earth for hundreds of years. In these days restoration becones an interesting science by following the noveties of technology and using it with the traclitional methods. According to the development of the restoration and the increasing of the workers in this area by above mertioned clevelopings, there is a rival existing between the world countries. But because of the geographical, climate and artifact differences, every contry creates differet methods. There are a few people working at this area allthough there are some laboratories which has established many years ago and there is an excavation which has completed its 100 years. The cause of this problems is; not laving an attitude to bilt any conscious and programmed workers. So that restoration is the working area of the foreigners since many years. Here w e should be emphasizing, to make restoration area developing by leaving above mertioned discussions and to have our places in the countnes which are the leaders of restoration with our cultural substructure, we should be developing the professional ideafrom universities to applicators. We should be supporting to establish the laboratories which produces conservation technology, analysis laboratories and works of conservators and restorators in our country. We should be increase the quality of education to the world standarts, determine our criterions and make a common language from education instutitions to restoration applicators, according to our cultural wealth w e should take care of professionality and trusting and supporting our own restorators, whithout preventing them by bureaucratic obstacles But w hile doing this we should be very fastidious in choosing our tecim either local orforeigner.

29

The damaging period of the artifacts, taken off under the earth. C.KK "The Conservaon And Restoration Of The Burnt Clcy Artifacts" Trk Arkeoloji Dergisi. 31 (1997), pg. 117-138 Tm dnyada ktr varlklarnn deerlerinin daha iyi anlalmaya balamas ile birlikte restorasyon da nemi artmaya balayan bir bilim daldr. zellikle toprak altndan kartlan eserlerin yzyllarca uyum saladklar ortamdan farkl bir ortama kartlmas eserlerin bozulmaya balamasna nlem alnmadnda da yok olma tehlikesi ile kar karya kalmas bu alanda ok hzl bir gelime srecini balatmtr 1 . Gnmzde ise restorasyon teknolojik gelimeleri yakndan izleyen ve geleneksel yntemlerle teknolojiyi birlikte kullanan ilgin bir bilim dal haline gelmitir. Yukarda szn ettiimiz gelimeler neticesinde gerek restorasyonun ok gelimesi gerekse bu alanda alan insan saysnn artmasyla birlikte dnya lkeleri arasnda rekabet balamtr. nk restorasyonun alma alann kltrel deerler ve nadide sanat eserleri oluturmaktadr. Sz konusu alan bu kadar nemli olunca her lke restorasyon konusunda n planda olmak istemektedir. Bu nedenle de ciddi programlar uygulanmaya balanmtr. Ancak her lkenin iinde bulunduu corafya, iklim ve sanat eserlerinin farkllklar neticesinde gelitirdikleri yntemlerde birbirinden farkllklar arz eder. Kabul etmek gerekir global olarak hangi kltre ait olursa olsun sanat eserlerinin dnya miras olmasnn yan sra restorasyon bir sektr haline gelmi ve hem ekonomik hem de baz durumlarda siyasi bir boyut kazanmtr. Yukarda ok sayda insann bu alanda altndan bahsetmitik. Bu durumun iki boyutu vardr. Birincisi dnyada lke fark gzetmeksizin kltrel deerlere daha fazla deer verilmesi ve bunlarn kurtarlabilmesi iin kaynak yaratlmas. kincisi ise byle bir sektrde ihtiya duyulan uzman restoratr. konservatr, teknik personel vb. yetimi elemann bu alanda i bulmas ve hayatn kazanmasdr. Konumamzn banda szn ettiimiz lkeler arasndaki rekabet bu nedenle ortaya kmtr. Yan sektrleri ile birlikte binlerce dolarlk bir uygulama alan haline gelmi ve her gn biraz daha bymektedir. lkemizde sz konusu ettiimiz iki faktrn varlndan bahsedilmesi mmkn deildir. Bizde restorasyon nasl yaplmal, kriterleri ne olmal, restorasyon nedir tartmalar uzun yllar ncesine dayand halde kat edilen yol hala balad noktadadr. Yllar nce eitli laboratuvarlarn kurulmu olmasna, bir byk kaznn yznc yln tamamlam olmasna ramen bu alanda alan insan says iki elin parmaklan kadardr. 1999 ylnda talya'da bu alanda alan insan says on binlerle ifade edilirken, bizde be
1 Toprak altnda kartlan eserlerin bozulma srecine ilikin bk/.. C. Kk. 'Pimi Toprak Eserlerin Restorasyonu ve Konservasyonu'. Trk Arkeoloji Dergisi. 31 (1997). s. 117 - 138.

30

ya da on kiiden sz etmek bu alanda aldmz yolun gstergesidir. Bunun nedeni ise idarecilerin bilinli ve programl insan yetitirmeye ynelik tavrlarnn olmamasdr. Her zaman sylenen ve kabul gren mantk, bu ii en iyi yabanclar yapabilir eklindedir. Bu nedenle de yllardan beri yalnzca yabanclarn alma alan olmutur. 2000'e sayl gnlerin kald gnmzde Kltr Bakanl gibi restorasyon yaptran kurumlarn bir kltr politikasndan sz etmek mmkn deildir. Bu alanda uygulama yaptran kurumlar birbirine tamamen farkl grlere sahip olduklar iin yaplan uygulama rnekleri de bu grlerin dorultusunda farkllklar arz etmektedir. Burada asl vurgulanmas gereken, ok zengin bir kltr mirasna sahip lkemizde restorasyon konusunda tartmalarn bir kenara braklp bu alann gelimesinin salanmas, kltrel alt yapya sahip olan bizlerin restorasyon konusunda ba eken lkeler arasndaki yerini alabilmesi iin profesyonel dncenin okullardan balayarak uygulama yaptran kurumlara kadar bir zincir halinde geliip yerlemesi gereklidir. Bu profesyonel dncenin tm kurumlarca kabullenilmesi restorasyonu tabu olmaktan kartlp yaygnlatrlarak her eserin yararlanabilecei duruma getirecektir. Restorasyon alannda profesyonel olarak alacak gruplarn desteklenmesi gerekmektedir. Bu destek maddi destek eklinde alglanmamaldr. Bu konuda yaplacak almalara engel oluturan ve yeterli eleman olmad halde bunun tek elden yrtlmesi gerektiini savunan dncenin terk edilip, dnya lkelerinde olduu gibi konuya daha geni bir perspektifle baklmas gereklidir. Bizim lkemizde de darda olduu gibi bu alanda profesyonelce alan restoratrler, konservatrler, analiz laboratuvarlar, konservasyon teknolojisi reten laboratuvarlarn kurulmasna katkda bulunulmaldr. Bylece kazlar sonucunda lkemizde ortaya kan eserlerin analizi ve baz hassas mdahaleler iin yurt dna gnderilmesine gerek olmad gibi, ekonomik bir getirii de olacak, mezun olan rencilere yeni i alanlarnn ortaya kmasn salayacaktr. Aslnda bu dncenin ilk admlar Askeri Mze tarafndan atlmaktadr. Askeri Mze, tehir, tanzim ve depolama sistemi ile bir rnek tekil ederken bu konudaki nclne restorasyon almalarnda yapt atlmlarla bir yenisini eklemitir. Bnyesinde oluturduu laboratuvarda gerek kendi personeline ve gerekse yeterli eleman olmad durumlarda restorasyon ihaleleri aarak dnya standartlarndaki rnekler gibi eserlerinin restorasyon ve konservasyonunu yaptrmaktadr. Benzer bir yaklam Kapadokya'da zel idare tarafndan ortaya konulmaktadr. Kiliselerin restorasyonu yine ihaleler alarak mteahhitlere deil konunun uzman restoratrlere yaptrlmaktadr. Bylece sonular da daha ksa srede alnmakta brokratik kaosa taklmadan pek ok kilisenin restorasyonu yaplabilmektedir. Bunun dnda baz Mzeler derneklerinin maddi destekleri ile de restorasyon almalarn kk apta da olsa

31

yaptrmaktadrlar. Bu da restorasyon iinin tek elden yrtlmesinin yeterli olmadn gzler nne sermektedir. Dnya lkelerinde de restorasyon ileri benzer yntemlerle profesyonellere yaptrlmaktadr. Sadece Roma'da bulunan Restoratrler Kooperatifinin ye says 300 civarndadr. Bununla birlikte rnein talya'da oluturulan ekiplerde belirli nitelikler aranmaktadr. Bir proje iin teklif vermek istediiniz zaman ncellikle bu projede alacak kiilerin listesi ve referanslar incelenmektedir. Genellikle, eer I.C.R'den mezun ise en az yllk dier okullardan mezun ise kamu veya Bakanlka iyi bir referans olan ekiple be yl alm olma koulu aranmaktadr. Hazrlanan projelerin uygulamaya geirilmesi esnasnda grevin verilecei yerli veya yabanc ekiplerin seiminde titizlik gsterilmekte ve talyanlara ncelik tannmaktadr. lkemizde ise yukarda szn ettiimiz profesyonel uygulamalar zellikle byk projelerde ve btn yabanc kazlarda yllardan beri yabanclar tarafndan yaplmaktadr. Bizim isteimiz ayn imkanlarn Trk restoratrlere de tannmasdr. Uzun yllardan beri tartma konusu olan blge laboratuvarlarnn kurulmas konusunda bugne kadar hibir ilerleme kaydedilememitir. Oysa yaplacak olan ok nemli giriimlerden birisidir. nk ok farkl blgesel zelliklere sahip olan lkemizde bu konuda aratrma yapacak ve restorasyon yntemleri gelitirecek kurululara ihtiya vardr. Pek ok kiinin savunduu bir dnce olan Kltr Bakanl'nn her mzeye bir restoratr ve konservatr almas gerektii konusu ise, restorasyon alanndaki sorunlara gnlk zm getirmekten teye gidemez. nk lkemizde her mzeye bir restoratr alndn varsayarsak ki. bu imkanszdr, en fazla yz kii bu alanda alma imkanna kavuacaktr. Bu say da sadece bu yl restorasyon okullarndan mezun olacak restoratr saysnn ok altndadr. nmzdeki yllarda bu meslei tercih edecek genlerimiz iin zm tekil etmekten uzaktr. Sonu olarak, bu kadar hzl bir geliim kaydeden restorasyon bilim dalnda Trkiye'nin hak ettii yere ulaabilmesi iin ncellikle verdii eitimi dnya standartlar dzeyine ykseltmeli, restorasyon konusundaki tartmalarda havanda su dvmeyi brakp ivedi olarak bir ekol belirleyerek kriterlerini oluturmal ve eitim kurumlarndan restorasyon uygulamas yaptran kurululara kadar ortak bir dil oluturmal, kltrel zenginliini dikkate alarak bu alanda profesyonellie nem vererek brokratik engellerle zellikle kendi restoratrlerinin nn tkamayarak, onlara gvenmelidir. Ancak bunu yaparken tercih edecei ekibi seerken yerli veya yabanc ok titiz davranmaldr. nk yanl uygulamalarla kaybedilen bir eserin yerine asla yenisi konulamaz.

32

TRKYE'DE TAINABLR KLTR VARLIKLARININ KONSERVASYONU KONUSUNDA ETK BRLNN SALANMASI

Yrd. Do. Dr. Hande KKTEN ERSOY Abstract
Although the scientific approach to the conservation and restoration of cultural heritage has a long history in many countries, the modern field of conservation is relatively new and developing in Turkey. Therefore a national unity in "ethics of conservation" becomes a very important and najor subject both in professional and academic level. Establishment of an ethical nity for professionals will certainly improve the quality of their work and w ili provide an equilibrium with the international standards. The ain of this paper is to discuss the najor concerns of professional ethics in conservation, as well as pointing at its necessity and importance for the developnent of conservation science in Turkey. Kltr varlklarnn korunmas alannda uluslararas rgtlenmenin mil talar saylan UNESCO, ICCROM, ICOMOS ve Avrupa Konseyi 'nin etkinlikleri incelendiinde korumann bilimsel sorunlar zerinde belge toplama ve yayma, aratrmalar destekleme, teknik sorunlarda danmanlk grevini stlenme, teknik eleman ve koruma uzmanlar yetitirme, koruma ve onarm uygulamalarnn niteliini ykselterek, bu alanda sz sahibi profesyonellerin bilgi ve deneyimlerini meslek camias ile paylamasn salamak gibi amalarla karlalr. Bu rgtlere ye lkeler, uluslararas szleme, tzk ve bildirgelerde buluarak tm insanln ortak miras saylan "kltr varlklar"n gvence altna almaya alrken, bir taraftan da kendi lkelerinin "koruma kanunlar"n oluturarak ulusal snrlar iindeki yasal yrtmeyi salamakta ve mesleki rgtlenme sayesinde "koruma uygulamalar"na dair ilke ve standartlar belirlemektedirler. Uluslararas szlemeler ve ulusal koruma yasalar zellikle doa ve tanmaz kltr varlklarna (antlar, yap gruplar ve sitler) arlk vererek yrtt etkinliklerinde, "tanabilir kltr varlklarnn tanmn yapmakla birlikte ilke ve yasalarnda onlara zel bir yer ayrmaz. lkemizde nceleri "kk eya restorasyonu" diye nitelenen, konunun bilimsel yaklamla ele alnmaya balanmasndan sonra ise "tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu"

sfatna kavuan tm uygulamalarn "restorasyon" szcnn artrd "mimari restorasyon" kimlii iinde deerlendirilmesi biraz da "tanabilir kltr varlklarnn korunmas" ile ilgili bu belirsizlikten kaynaklanmaktadr. Oysa temel ilkeleri ortak olmasna karn "tanmaz ve tanr kltr varlklarnn korunmas ve onarm, mesleki formasyon, uygulama ve korumadan amalananlar asndan farkllk gsterirler: Trkiye'de tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu ve restorasyonu ile ilgili yasal dzenlemelere deinmeden nce Zeynep Ahunbay'n u szlerini hatrlayalm: "Korumann baarya ulaabilmesi iin iyi bir yasal dzen kadar, devletin ve gnll kurulularn oluturduu salam bir rgtlenmeye, gl bir alma kadrosuna, srekli maddi kaynak akna ve kamuoyu desteine gerek duyulmaktadr. Yasalar, kurumlama ve eitim korumann dayand ayak olarak tanmlanabilir." 1 rdelemek istediim konunun z bu szler; bizler ada, aklc ve ierii alma alanmz hem akla hem de gvenceye kavuturacak yasalara, meslek ahlak asndan ilke btnlne sahip bir rgtlenmeye gereksinim duyuyoruz. Bu balamda lkemizde "2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu" ile biimlenen yasal dzenlemelerin ieriine bir bakalm: -Tanmaz ve Tanr- kltr varlklar ayrmnn tanmlarla belirtildii ve koruma konusunda karar alma, grevlendirme yetkilerinin Kltr Bakanl'nda topland grlyor. Antlar ve Mzeler Genel Mdrl ile Kttr ve Tabiat Varlklarn Koruma Mdrl tarafndan yrtlen koruma etkinlikleri arasnda bulunan tanmaz kltr varlklarna ait bakm ve onarm uygulamalarnn denetimi Rleve ve Antlar Teknik Mdrl tarafndan yaplmakta. Sz konusu yetkiler ve kurumlar silsilesi iinde "tanabilir kltr varlklar"nn korunmas ve onarmna ilikin yasa. ynetmelik, hatta i tzk maddeleri incelendiinde ise tam bir belirsizlikle karlayoruz. yle ki, 2863 sayl Tabiat ve Kltr Varlklarn Koruma Kanunu'nun 24.Maddesi a. bendinde "Devlet mal niteliini tayan korunmas gerekli tanr kltr ve tabiat varlklarnn Devlet elinde ve mzelerde bulundurulmas ve bunlarn korunup deerlendirilmeleri Devlete aittir Ynetmelikte belirlenecek esaslara gre Kltr ve Turizm Bakanl, bu gibi varlklarn (zel koleksiyonlarda bulunanlar) kayt ve bakmlarn kontrol edebilir", denmektedir.

Z. Ahunbay, Tarihi evre Koruma ve Restorasyon. 1995, 135

2863 sayl kanunun sonraki blmlerinde "koruma", " muhafaza, bakm, onarm ve restorasyon ileri" ile ilgili maddeler beklenirken, tanabilir kltr varlklarnn "mzelere alnmas", "mze, zel mze ve koleksiyonculuk", "kltr varl ticareti", "yurt dna karma yasa" ve "yurt dndan getirme", "kopya karma" balklaryla belirlenmi, her biri son derece nemli kanun maddeleri yannda "bilimsel korumann uygulanmas ve denetimi"ne ynelik tek bir yasa maddesine rastlanmaz. Sadece, tanabilir kltr varlklarmzn gn na kartld kazlarla ilgili 45.maddede, "tanr kltr ve tabiat varlklarnn bakm ve onarmlar kaz bakanlnca yaplr", denir. te yandan, bu kanununun 24. Maddesi (a) bendinde yer alan "Tanr kltr varlklarnn korunup, deerlendirilmesi Devlete aittir" ilkesinin uyguland kurumlar olan "mzeler"imizin " Hizmet Ynetmelii" 2 incelendiinde u maddelerle karlalr: Mzenin Faaliyetleri Madde 5.b: " Depolardaki eserler salkl bir ekilde korunur, depolar ilmi almalara imkan verecek ekilde dzenlenir." Mze uzmannn grevlerinin belirtildii Madde lO.a'da: "Tanr kltr varlklarnn sergilenmesi, depolanmas, korunmas, mekanik temizlii" uzmann sorumluluklar arasndadr. Madde lO.g: "(Uzman) Eserlerin salk durumunu srekli izler ve laboratuvarda mdahale edilmesi gerekenleri idareye rapor eder." Madde lO.j: "(Uzman) Kendisine teslim edilen eserlerin bakm ve muhafazasn salar." Bu tabloya gre mzelerimizde bulunan tanr kltr varlklarnn korunmas, mze uzmannn bu konudaki birikimi, deneyimi, becerisi hatta merak ile kout bir grev alan olup, koruma uygulamalarn gerekletirecek kiinin "konservasyon formasyonuna" sahip olmas n koulu yoktur. Dier bir deyile, mzelerimize uzman olarak alnan kiilerin ait olduklar bilim dallarnda, birka istisna dnda, "pasif konservasyon" eitimi bile verilmezken, mze uzmanlarnn "ehil olmadklar" bir konuda uygulama yapmalar beklenmektedir.

Mzeler Hizmet Ynetmelii, Topkap Saray Mzesi'ni Sevenler Dernei Yayn, 1990.

35

Bu durum, 2863 sayl kanunun "tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu" ile ilgili maddelerinin yeniden gzden geirilmesini, mzelerimizde ve arkeolojik kaz almalarnda yrtlen "koruma ve onarm" almalarnn "ehil meslek elemanlar" tarafndan yaplmasn salayacak biimde dzenlenmesini gerektirir. Ancak unutmayalm ki "tanabilir kltr varlklarnn korunmas ve onarm", yasalarla gvence altna alndnda bile tm meslek elemanlar tarafndan kabul edilip, uygulanacak mesleki etik kurallarna ihtiya duyulacaktr. Zira meslek etii kanun yapc tarafndan belirlenmesi ve tanmlanmas mmkn olmayan, ancak "tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu" konusunda renim veya eitim grm, deneyimli meslek elemanlar tarafndan, uluslararas veya farkl lkelere ait ulusal meslek rgtlerinin belirledii etik ilkeleri rnek alnarak oluturulabilecek bir belgedir. Bu alanda etkinlikte bulunan kiilerin meslek felsefesi ve ahlak ile ilgili bir birlik sergilemeleri 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu"nda "tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu" ile ilgili maddelerin oluturulmasyla dorudan balantldr. zellikle koruma uygulamasn yapacak meslek elemanlarnn unvanlar (konservasyon teknikeri, konservatr, uzman konservatr,vb.), mesleki eitimleri, grevlerinin kapsam ve ieriinin tanmlanmas halinde mzelerimizde, devlete ait veya zel laboratuvarlarda ve arkeolojik kazlarda bu grevi stlenecek kiilerin seimi veya kadro tahsisi de gerektii gibi yaplabilecektir. O halde mesleki rgtlenmenin salanmas ve etik birliine varlmas kanun, ynetmelik ve i tzklerimizde "tanr kltr varlklarnn konservasyonu"na ilikin maddelerin, ada ve konunun gereklerine uygun bir biimde dzenlenmesinde yol gsterici olacaktr. Ulusal ve uluslararas meslek kurulularnn hazrlad mesleki etik ilkelerine pek ok rnek verilebilir. Konservasyonun temel amalarn, prensiplerini ve koullarn belirten, konservatr-restoratr tanmlarn yaparak, meslek elemanlarnn grevlerini ve eitim-retimlerinin ieriini aklayan ICOM (Uluslararas Mzeler Konseyi) Konservasyon Komitesi'nin 1984 ylnda Kopenhag'da kabul ettii etik kurallar bunlardan biridir. te yandan, ECCO'nun (Konservatr-Restoratr Organizasyonlar Avrupa Konfederasyonu) 1993 Brksel toplantsnda kabul ettii etiklerle ilgili aklamada yle denmektedir: "Toplumun zel bir artistik, tarihi, belgesel, estetik, bilimsel, manevi veya dini deer atfettii objeler "kltr varl" olarak tanmlanmakta; bunlar gelecek nesillere ulatrlmas gereken kltr mirasnn bir parasn oluturmaktadrlar. Bu objeler toplum tarafndan konservatr-restoratrn koruma ve bakmna emanet edildiklerine gre, sz konusu kiinin sadece kltr varlna deil, ancak objenin sahibine veya kanuni hamisine, yaratcsna, kamuya ve gelecek 36

nesillere kar da sorumluluu bulunmaktadr. Bu kurallar sahibi, eskilii, korunmuluk durumu veya deeri ne olursa olsun tm kltr varlklarnn korunmasna hizmet eder.". IIC (Uluslararas Tarihi ve Artistik Eserlerin Konservasyonu Enstits) ve AIC (Amerikan Tarihi ve Artistik Eserler Konservasyonu Enstits) tarafndan kabul edilen etik kurallar ise konservatrlerin mesleki etkinlikleri srasnda uymalar gereken ilke ve standartlardan oluur. Ana balklar ile ele alndnda mesleki ahlak ilkelerinde uluslararas standartlarla uyumlu bir birlik oluturmamzn gerei aklk kazanr: 1. Tanabilir kltr varlnn konservasyonuna ynelik ahlaki sorumluluklar a. Konservasyon ilemleri srasnda zarar vermeme, b. Objelerin deer ve nemleri ne olursa olsun daima eit koruma standartlar ile ele alnmalar, c. Konservasyon uygulamas srasnda objenin stabilizasyonu ve estetik niteliklerinin iyiletirilmesi asndan sadece gerekli olan mdahalenin yaplmas, d. Yaplan konservasyon ilemleri ve kullanlan malzemelerin geriye dnllnn bulunmas, e. Konservasyon uygulamas ile ilgili belgelemenin eksiksiz ve doru yaplmas, belgelerin herkese ak ve kolay ulalabilir olmas. 2. Kltr varlnn sahibi ile konservasyonu elemannn tad sorumluluklar yapacak meslek

3. Meslek unvanlarnn kullanlmas ve meslek itibarnn korunmas ile ilgili ilkeler 4. Kamuoyuna kar olan sorumluluklar. Ama "tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu alannda faaliyet gsteren meslek elemanlarnn meslein gerektirdii kurallar izlemeleri, ve bylece iveren konumunda olan zel ve tzel kiilerin meslee ve elemanlarna gven, sayg ve ihtiya duymalarnn salanmasdr. Etik kurallarnn belirlenmesi kadar uygulanmas da mesleki bir birliin olumas ile olasdr. Konusu uygulama yaklamlar, mesleki eitimi ile "tanmaz kltr varlklarnn restorasyonumdan ayrlan alma alanmzda, uluslararas ilke ve standartlara uygun, bilimsel ve etik birliine dayal etkinlikte bulunabilmek ve mesleimize sahip kabilmek iin nce mesleki bulumay ve uzlamay salamal; bir z denetim oluturarak ada "konservatr" kimliimizi belirginletirmeliyiz. Ve son sz de Bemard Shaw'dan: "Deiiklik olmadan gelime olmaz".

37

TRKYE'DE TAINABLR KULTUR VARLIKLARININ KONSERVASYONU VE UZMANLAMA

Nil BAYDAR Abstract
Conservatior of the objects differs de to their material specifications, ages, production technologies and deterioration types. Basing on this differences, conservation training on undergraduate level can be classified as -Archaeological conservation- and -Ethnographical conservation-. Needs and requirements of expertise for museum objects in Turkey also support this classification which can be obtained by the arrangement of training prograns. Proposal of an educational system that aims to provide better conservation strategies of training in Turkey is therefore discussed here, following the outlines mentioned below: 1. Arcaheological conservation conservation

2 . Ethnographical

Conservation of Canvas Paintings and Panel Paintings Conservation of Wooden Objects Conservation ofWritten Conservation ofTextiles documents, Graphics, Books and Leather Conservation ofGlass and Pottery

3 . Conservation of architectural materials Trkiye'de "konservasyon bilimi" son yllarda saylar giderek artan meslek yksekokullar ile birlikte anlalmaya ve uygulanmaya balanmtr. Bu yksek retim kurumlarnn kendi ilerinde ve bir araya gelerek zmeleri gereken pek ok sorunlar vardr. Mezun rencilerin kadrosuzluk nedeniyle i bulma skntlar ve yeterliklerini aan grevleri yapma zorunluluklar bata gelen sorunlardandr. Meslek yksekokulu rencilerine arzu edilen eitimin verilememesinin ve yeterlik kazandrlamamasnn en byk nedeni zamann skntsdr. Zira, liseden yeni kp gelen ve herhangi bir zel yetenek snavna tabi tutulmadan meslek yksekokullarna girebilen 39

rencinin, koruma ve onarm kavramlarn tam olarak anlayabilmesi bile en az bir yln almaktadr. te yandan, btn dnyada konservasyon bilimi, niversite bnyelerinde alan blmlerde en az , en fazla alt senede verilmektedir. Oysa Trkiye'de 13 niversite bnyesindeki 16 konservasyon programnn 9 tanesi n lisans eitimi vermektedir. tanesi lisans, geri kalan da yksek lisans programlardr. Lisans programlarndan da yalnzca stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi bnyesindeki Tanabilir Kltr Varlklarnn Korunmas ve Onarm Blm iki senedir eitim vermektedir. Dokuz Eyll niversitesi bnyesinde yer alan, Trk El Sanatlar Blm Hat ve Minyatr Konservasyon Program ile Hal, Kilim ve Etnografik Tekstiller Konservasyonu ve Restorasyonu Programlan henz kurulma aamasndadr. Bu tablodan da anlalaca gibi Trkiye'de konservasyonun ncelikli sorunu, ihtiyac karlayabilir nitelikte eitimin verilememesidir. Zira Trkiye apnda dnldnde meslek yksekokullarndan her yl en az 30 - 35 renci mezun olmaktadr. Kendilerine yol gsterecek, bilimsel almaya ynlendirecek ve deneyim kazandracak stlerinin veya altklar konuda uzmanlarn olmamas mezun rencileri de stlenemeyecekleri baz ykmllkler altnda brakmaktadr. Bununla birlikte lisans ve devamndaki yksek lisans programlan asl meslek elemanlarnn yetitirildii bir ortamda, n lisansla ara eleman yetitiren meslek yksekokullarnn da mutlaka yer almas gerektiini dnyorum. Bu noktadan hareketle ilk aamada, lisans programlarnn ierii ve akademik personelin konservasyon konusundaki yeterlii alanlarnda birlik salanmaldr. Lisans programlar Trkiye'nin ihtiyalar dorultusunda uzmanlamaya ynelik ama ayn zamanda pratisyen hekim gibi grev yapabilecek nitelikte elemanlarn yetitirilebilecei ieriklerde hazrlanmaldr. Bu konuda yurt dndaki konservasyon programlar da yol gsterici bir nitelik tayabilir. Konservasyonu yaplacak malzemelerin pek ounun maddesel nitelikleri, yalar, yapm teknolojileri, bozulmalar ve dolaysyla konservasyonlar birbirinden farkldr. Bu farkllklardan ve mzelerde yaplan ayrmdan yola karak iki temel lisans program: Arkeolojik Eserler Konservasyonu ve Etnografik Eserler Konservasyonu blmleri oluturulabilir. rnein arkeolojik eserler konservasyonundan mezun olan renciler, kazlarda ve arkeoloji mzelerinde her tr objeye mdahale edebilecek nitelikte eitim grebilirler. Mezun olan renciler her tr

40

arkeolojik eserin hem pasif hem de aktif konservasyonuna karar verebilecek ve uygulayabilecek yeterlii kazanm olmaldr. Trkiye'deki mzelerin % 95'inde herhangi bir konservasyon laboratuvarnn olmad ve eserlerin kendi hallerine brakld, stanbul'daki Merkez Laboratuvarm da btn ihtiyalara cevap veremedii dnlrse, bu niteliklerdeki elemanlara ne kadar fazla ihtiya duyulduu aka grlr. Zira kazya giden veya bir arkeoloji mzesinde alan konservatrn yalnzca metal veya ta malzemeye mdahale edip, cam veya seramik konusunda yetersiz kalmas ve bunlara mdahale edememesi dnlemez. Mzelerimizin iinde bulunduu durum byle bir ayrma henz elverili deildir. Buna benzer ekilde, etnografik eserler konservasyonundan mezun olan bir rencinin de etnografik eserler arasnda geni yer tutan tablo, kat, tekstil ve ahaptan yaplan eserlerin her biri iin uygun saklama ve koruma koullarn bilmesi arttr. Ancak burada dikkat edilmesi gereken asl nokta, bu malzemelerden yaplan eserlere ayn derecede bilgiyle mdahale edilmesinin, her birinin restorasyonu iin ayn nitelikte eitimin verilmesinin bu drt yl iinde mmkn olamayacadr. Zira, sz edilen bu malzemelerin yaplar, eserlerin yapm teknolojileri, bozulmalar ve dolaysyla restorasyonlar birbirinden ok farkldr. Bu nedenle etnografik malzemeler zerine genel eitimin verildii blmlerle birlikte her bir malzeme tr iin de ayr lisans programlar oluturulmas gerektii kansndaym. rnein bir rencinin drt ylda hem tablo hem de kat konservasyonu konusunda istenilen nitelikte eitilebilmesi mmkn deildir. Bunun yannda her iki malzemeden yaplanlarla, tekstil ve ahaptan yaplan eserlerin "pasif konservasyonunu" yapabilir. Ancak tamamlama, renklendirme gibi aktif konservasyon ilemlerine sz edilen malzemelerin konservasyonunda uzmanlam elemanlarla birlikte almak gereklilii doacaktr. Bununla birlikte etnografik malzemeler zerine eitim gren bir renci bu malzemeler arasndan ilgisini eken bir tr zerinde yksek lisans yapabilir. Bylece, mezun olan renci her trl etnografik malzemeye mdahale ederek pasif korumasn bilinli olarak yapabilecek nitelikte olacaktr. Bu ekilde bir ayrma ve uzmanlamaya gidilmesi konusunda yurt dnda verilen konservasyon eitimlerinin, lisans dzeyinde uzmanlama konusunda bize rnek oluturabilecei kansndaym. Bununla ilgili aadaki gibi birka rnek verilebilir:

41

Almanya, Berlin, Teknik ve Ekonomi Yksekokulu (4yl) Arkeolojik Objeler Kaz Teknikleri En az 2 yllk n alma isteniyor. Kln niversitesi, Kltr ve Sanat Konservasyonu Yksekokulu (4 yl) Varlklar Restorasyonu ve

Yal Boya Tablo - Boyal Ahap Heykel Konservasyonu- Rest. Duvar Resimleri - Ta Konservasyonu - Restorasyonu Ahap Eserler Konservasyonu - Restorasyonu Yazl Eserler - Grafik - Kitap Konservasyonu - Restorasyonu Tekstil - Deri Konservasyonu - Restorasyonu Cam, Seramik ve Kltr Varlklar Konservasyonu - Restorasyonu En az 3 yllk n alma isteniyor. Stuttgart, Gzel Sanatlar Akademisi (4 yl) a.Yalboya tablo ve boyal ahap heykeller konservasyonu blm Tablo Konservasyonu Anabilim Dal Ahap Heykeller Konservasyonu b.Grafik ariv ve ktphane varlklar konservasyonu blm Yazmalar, Kitaplar, Grafikler 32 aylk n alma isteniyor. Danimarka, Kopenhag Restoratr Okulu (4 yl) Yalboya Tablo Heykel Duvar Resmi ngiltere, Londra niversitesi, Arkeoloji Enstits (3 yl) Arkeolojik Konservasyon ve Maddeler Bilimi Blm svire Bern, Yksek Sanatsal Yarat Okulu (4 yl) Yalboya Tablo Heykel Duvar Resimleri En az 1 yllk n alma isteniyor. talya Sicilya, Kltr ve evre Varlklarnn Konservasyonu Yksekokulu (3yl) Arkeolojik Eserlerin Konservasyonu Blm Tarih - Sanat Deeri olan Eserlerin Konservasyonu Blm
42

 Mimari Eserlerin Konservasyonu Blm Kltr ve evre Varlklarnn Korunmas Blm Avrupa'daki bu okullarn programlar incelendiinde, "Arkeolojik Objelerin Konservasyonu" ad altnda ayr bir blmn olduu ve yukarda szn ettiim etnografik eserleri oluturan tablo, kat, tekstil ahap gibi malzemelerin de tek balarna en az drt senelik konservasyon programlarm oluturduu grlmektedir. niversitelerin ilgili blmlerinde, bu rneklerdeki gibi uzmanlamaya gidilmesi zamana ve eitim verecek elemanlarn yetimesine baldr. Elbette ilk akla gelen, bu konularda eitim verebilecek nitelikteki meslek elemanlarnn ne ekilde yetieceidir. Bu sorun gnmze kadar konservasyon biliminin i ie bulunduu niversitelerin arkeoloji, sanat tarihi ve kimya blmleri ile gzel sanatlar fakltelerinin baz blmlerinden mezun elemanlarn, yurt dnda konservasyon eitimi alarak yetimeleri ile zlmtr. Ancak konservasyon konusunda formasyonu olan ve yurt dndaki bir okul ile denklii bulunan bir programdan mezun, nitelikli rencilerin yurt dnda, uzmanlaaca konuda eitim almas asl hedeflenen amatr. Bunun yannda, Trkiye'ye gelen yabanc uzman konservatrler ile uzun sre alan, staj yapan konservasyon rencileri de deneyim sahibi olacaklardr. Trkiye'deki kltr varlklarnn gereksinimlerini de dnerek yukarda yazlanlar toparlayacak olursak, drt yllk lisans programlar iin aadaki gibi bir tablo oluacaktr: Tanabilir Kltr Varlklar Konservasyonu 1 .Arkeolojik Eserler Konservasyonu Blm 2.Etnografik Eserler Konservasyonu Blm Yal Boya Tablo ve Boyal Ahap Heykel Konservasyonu Ahap Eserler Konservasyonu Yazma Eserler, Grafik, Kitap ve Deri Konservasyonu Tekstil Konservasyonu Cam ve Seramik Konservasyonu gibi anabilim dallarna ayrlabilir.

43

Ayrca gnmzde n lisans ve yksek lisans programlar ile verilen mimari eserler konservasyonu da kendi iinde veya drt senede verilebilir. Uzmanlamaya ynelik programlarn yannda tanabilir kltr varlklar konservasyonu blmleri gibi her trl kltr varlna mdahale edebilecek nitelikte renci yetitirecek lisans programlarnn da oluturulmas arttr. Sz edilen ekilde oluturulacak lisans programlan iin farkl ierikler dnlebilir. rnein, her etnografik veya arkeolojik eserler konservasyonu rencisi ilk sene ayn kimya, fizik, konservasyon ilkeleri, sanat tarihi veya arkeoloji gibi temel dersleri alr. kinci sene kendi malzemesi ile ilgili yapm teknolojisi, tarihesi, malzeme bilgisi gibi derslerin yannda dier malzemeleri kapsayacak genel pasif konservasyon dersleri alabilir. nc ve drdnc senelerde de yalnzca o malzeme zerinde youn bir eitim ile birlikte uygulamal bir bitirme tezi ile mezun olabilir. Bylece bir veya ayn trden iki malzeme zerine youn olarak eitim gren renciler yaplacak uygulamalara daha rahat, bilinli ve kendilerinden emin bir ekilde karar verebilecek yeterlie getirilebilirler. Ve eer bu ekilde uzmanlaarak mezun olacak nitelikli renciler iin mzelerimizde konservatr ve konservasyon teknikeri kadrolarnn aldn da varsayarsak, tek balarna kendilerinden beklenen ilemleri herhangi bir bilimsel hataya dmeden seeceklerini varsayabiliriz. Bu programlarn yresel ihtiyalara ve yetimi retim elemanlarnn niteliklerine gre farkl alanlarda oluturulmas gerekli ve kanlmazdr. Bu ekilde bir uzmanlamaya gidilmesinin Trkiye iin lks deil, gereklilik olduuna inanyorum.

44

GELENEKSEL TRK EL SANATLARI ETMNDE KONSERVASYON

Yrd. Do. Dr. znur AYDIN Ar. Gr. Gonca KARAVAR Abstact
The programmed and institutionalized arts education in our country has strong roots. A.v a result of modernising process in early stages of Repuhlic, the High School of Fine Arts ( Sana-i Nefise Mekiebi Ali) was named as the Academy of State Fine Arts in 1928. Following a legislation passed in the General Assembly in 1969, new crrangements have been mcde t o ensure academy's scientific autonomy and liirther in 1979, departments of academy have been upgraded to the faculties. Continuos efforts have been made to resist cgainst trcditioal cultural de cay and foreignisn at the encl of 19th century and traditional arts have become more important. in the 80's Turkish Hand Cralts Departments were founded in our universities to offer graducte, post graduate sttdies and eligibility edtcational programs in arts. l this submission, we will introduce graduate, post graduate and eligibility programs in arts crrently implementecl in our depcrtment and the contents of restoration-weighted topics will be discussed. There will also be discussion of Restoration Programs carried out in some of our Vocatioal Higher Schools providing education in this field. Within the frameworks of the projects cleveloped in our department, related infornation on CarpetRug Restoration Laboratory will be made available. Dnyada ve lkemizde gnmzn en nemli sorunlarndan birisinin eitim olduu dnlrse, eitim sisteminin ve eitim kurumlarnn deien teknoloji ve toplumsal yapya ayak uyduracak yeniliklere ve dncelere ak olmas gerekir. Ancak bu sayede gnmz artlarn daha iyi hale getirebilecek, uzmanlam elemanlar yetitirebiliriz. Gnmzde her alanda, konusunda bilgi ve beceriye sahip, yetimi elemanlara ihtiya vardr. Bu boluu doldurmak amacyla teknik eitim veren okullar alm ve mezunlarn mevcut ara insan gc boluunu kapatmas planlanmtr. Gnmzde bu ama dorultusunda Milli Eitim Bakanlna bal liselerde, yksek retimde ve meslek yksek okullarnda eitim verilmektedir. 45

lkemizde sanat eitimi anlamnda kurumlama ve programlamann kkl bir gemii vardr. Modern eitimin douu ve geliimi erevesinde mesleksel sanat eitimi alannda yksek retim dzeyinde kurumlama ve programlamann kkleri dolayl olarak 18.y.y.'a uzanmakla birlikte, dorudan atlan ilk admlar 19.y.y. ortalarna dayanr. 150 yl nceden balayan bu sre, belirli dnem ve aamalardan geerek, deiip geliir ve gnmze ular. 1883'te kurulan Sanai-i Nefise Mektebi, resim, heykel, mimarlk, oymaclk olmak zere drt blmden oluuyordu. 1914'te alan nas (kz) Sanai-i Nefise Mektebi ile 1915'te alan nas Darlfnun da genel ereveleri itibaryle bu tr birer yksek okuldular. Bu dnemde mesleksel sanat eitimi alannda yksek retimde ilk kurumlama ve programlama edebi ve plastik sanatlar kollarnda oldu. Cumhuriyet Trkiye'sinde Sana-i Nefise Mekteb-i Ali 1928'te Devlet Gzel Sanatlar Akademisi adn ald. 1969'da karlan bir yasayla yeniden dzenlendi. Bilimsel zerklie kavuturuldu. 1979'da akademinin blmleri faklteletirildi'. 19.y.y.'n sonunda geleneksel kltr k ve yabanclamaya kar koymak iin giriilen abalar sonucu, geleneksel sanatlar nem kazanmaya balad 2 . 1980'li yllarda niversitelerimizde "Geleneksel Trk El Sanatlar Blmleri" kurulmu ve lisans, yksek lisans, sanatta yeterlik eitimine balanmtr. Trkiye'de 53 devlet, 18 tane vakf niversitesi bulunmaktadr. Devlet niversitelerinin 8 tanesinde Gzel Sanatlar Fakltesi bnyesinde Geleneksel Trk El Sanatlar Blm bulunmakta, 33 tanesinde ise Mimarlk Fakltesi. Teknik Eitim Fakltesi ve Mesleki Eitim Fakltelerinde restorasyon eitimi verilmektedir . 1982 ylnda yksek retim yasas ile D.E..Gzel Sanatlar Fakltesi bnyesinde kurulan Geleneksel Trk El Sanatlar Blm be anasanat dalndan olumaktadr. Hal-Kilim ve Eski Kuma Desenleri, Tezhip (Ssleme), inicilik ve ini Onarmlar, Hat (Eski Yaz) ve Cilt Anasanat
Ali Uan: Trkiye'de Gzel Sanatlar Fakltesinin Yeniden Dzenlenmesi. Anadolu Sanat Dergisi. say:4. 1995, s.128. Aydn Uurlu: Gzel Sanatlar Perspektifinde. Geleneksel Sanatlar rneinde. renci Seimi ve Program nerisi. Sanat evresi Dergisi, say: 176. 1993. s.78,-79. ' smail ztrk: Geleneksel Trk El Sanatlarna Giri. Ankara 1994. s.7. ' http://www.osym.gov.tr

46

Dallardr. 1986-87 retim ylnda Hal-Kilim ve Eski Kuma Desenleri ile Tezhip, 1987-88 retim ylnda inicilik ve ini Onarmlar, 1989-90 retim ylnda Hat Anasanat Dallarnda eitime balanm olup 1994-95 retim ylndan bu yana Hat Anasanat Dalna renci alnmamaktadr. Cilt Anasanat Dal'nda ise henz eitime balanmamtr. Her anasanat dalna 10 renci olmak zere blme ylda toplam 30 renci alnmaktadr. Blmn amac akademik anlamda bilgi birikimi salamak, geleneksel kltrmz aratrp ortaya karmak, gelecek kuaklara aktarmak ve gnmz sanat anlayna katklar olacak sanatlar yetitirmektir. Hal-kilim ve Eski Kuma Desenleri Anasanat Dalnda eitim gren rencilere gemiten gnmze aktarlan hal, kilim ve geleneksel kumalara ilikin kaynaklarn tespiti, gnlk yaama geirilmesi, restorasyon ve konservasyon ilkeleri ve yeni tasarmlar oluturulmas konusunda bilgiler verilirken, tezhip anasanat dalnda eitim gren rencilere, lkemizde gemiten gnmze aktarlan yazma eserlerle ve bu eserlerin sslenmesinde kullanlan tezhiplerin dnemlerine gre dzenlenip onarlmalarnda, gnmz sanat anlay iinde yeniden deerlendirilmeleri ve gemile gnmz arasnda ba kurmalarn salayacak bilgiler. inicilik ve ini Onarmlar Anasanat Dalnda ise, rencilere kendi alanlarnda, gemite var olan kaynaklan gn na karacak, onarmlarn gerekletirecek ve gnlk yaama geirilmelerinde etkin grev alacak ekilde eitim verilmektedir. Blmmzn plastik sanatlar grubunun iinde yer almasndan dolay anasanat dallarmzda sanat, kltr ve uygulama dersleri arlktadr. Son yllarda yaptmz aratrmalar ve gelitirdiimiz projeler erevesinde restorasyon ve konservasyon konusu lkemizde de nem kazanarak niversitelerimizde ders programlarna eklenerek deiik alanlarda uygulama imkan bulmutur. Geleneksel Trk El Sanatlar Blm olarak kltrel ve milli deerlerimizin korunmasnda zerimize den grevlerin bilincinde olarak yrttmz ders programlarnda deiiklik yaparak 1998-99 eitim ylndan itibaren uygulanmak zere bu alana ynelik dersler ekledik. Amacmz, blmmz rencilerinin restoratr veya konservatr unvan ile mezun olmalar deil, byle bir alann varlndan haberdar edilmeleri ve bu konuda bilinlendirilmeleridir. Eski ve yeni programlar ile nmzdeki yllarda eitimine balanacak derslerin ierikleri aktarlacaktr.

47

Toplam Kredi Saatleri Teorik Hal-Kilim ve Eski Kuma Des. Tezhip (Ssleme) inicilik ve ini Onarmlar Hat (Eski Yaz) 133 Uygulama 86

Rest. Yn. Kredi Saatleri Teorik 24 Uygulama 8

153 159

97 90

12 26

8 18

156

98

14

10

Tablo 1: Anasanat Dallarna gre D.E.. Gzel Sanatlar Fakltesi. Geleneksel Trk El Sanatlar Blm, kredi saatleri

Toplam Kredi Saatleri Teorik Ha 11 - K i 1 i m ve Eski Kuma Des. Tezhip (Ssleme) inicilik ve ini Onarmlar Hat (Eski Yaz) 15 Uygulama 2

Rest. Yn. Kredi Saatleri Teorik 4 Uygulama

-

19 15

10 10

4 4

2
"

19

10

Tablo 2: Branlara Gre Yksek Lisans Kredi Saatleri

48

Toplam Kredi Saatleri Teorik Hal-Kilim ve Eski Kuma Des. Tezhip (Ssleme) inicilik ve ini Onarmlar Hat (Eski Yaz) 16 Uygulama 4

Rest. Yn. Kredi Saatleri

Teorik
-

Uygulama
-

12 14

4 10

12

10

Tablo 3: Branlara Gre Sanatta Yeterlik Kredi Saatleri. Anasanat D. Mesleki Restorasyon Hal, ini, Hat, Cilt 4 Trk Mim.Rest. Yazma Eserler Patolojisi Kaligrafi ini Cilt, Hat 3 3 4 2 Yl 3-4 Uygulama 4

Hat

Tablo 4: M.S . .Gzel Sanatlar Fakltesi Gel.Trk El San.Bl., Restorasyon Derslerinin Anasanat Dallarna Gre Dalm Not: Tezhip Anasanat Dalnda Restorasyon dersi yoktur. Hal-Kilim ve Eski Kuma Desenleri Anasanat Dal 1998-99 Ders Programnda Restorasyon Arlkl Ders erikleri (Lisans) GTK 115.6 Tekstil Maddeleri 20 20

Tekstil lifleri snflandrlarak bu liflerin fiziksel ve kimyasal zellikleri ve kullanm alanlar anlatlr. Ayrca liflerin mikroskobik grnleri konusunda bilgi verilir. 49

GTK 215.6 Genel plik Bilgisi

20

20

Pamuk iplikilii ve yn iplikilii, makine parklarna ksaca deinilecektir. plik numaralandrma sistemi aklanarak dnm formlleri verilecektir. GTK 206 Kuma Yap Bilgisi 22

Tekstil yzeylerinin snflandrlmas yaplarak temel rgler ve bu rglerden treyen rgler tantlacaktr. GTK 351.2 Kuma Analizi 20 20

Elde bulunan bir kuma numunesinden yola klarak o kuman yeniden retilebilmesi iin gereken retim hesaplar, rg analizi, tahar ve armr planlar gsterilecektir. GTK 403.4 Tekstil r. Onarm 20 22

Restorasyonun genel ilkeleri dorultusunda restorasyon-konservasyon, hal-kilim-dokuma tamirinin tanm yaplarak lkemizdeki hah, kilim, cicim, sumak dokumalarnda yaplan onarm teknikleri uygulamal almalar yaptrlarak gsterilecektir. GTK 413 Tekstil r.Konservasyonu 2_0

Konservasyonun tanm ve genel ilkeleri dorultusunda dnyada ve lkemizde yaplan almalar, teknikleri teorik olarak aktarlacak ve pasif korumann nemi alt balnda nem, k. hava kirlilii ve biyolojik zararllar tantlacaktr. GTK 404 Tekstil Mikroskopis 22

Tekstilde kullanlan liflerin mikroskobik grnleri, enine ve boyuna kesitleri mikroskop altnda incelenecektir. Ayrca kumalardan alnan iplik numuneleri zerinde de incelemeler yaplacaktr. Tezhip (Ssleme) Anasanat Dal 1998-99 Ders Programnda Restorasyon Arlkl Ders ierikleri (Lisans) GTG 325.6 Restorasyon Kavram ve Teknikleri 20 Program

20

50

Restorasyon uygulamalarna geilmeden nce ilikili kavramlarn neler olduu, bu kavramlar dorultusunda karar vermeyi salayacak rneklerin tartlmas dersin ieriidir. Kavramlardan sonra uygulanabilecek teknikler, bunlarn problemli yanlar ve doru tekniin seiminde ilenecek yol aktarlacaktr. GTH 405.6 El Yazma Eser. z. 22 22

Epigrafi asndan bir yazma eserin irdelenmesi konusu detayl olarak ilenecektir. GTS 403.4 El Yazma Eser. Restorasyonu 22 22

Kitap sanatlarnn ve el yazmas eserlerin tantldktan sonra malzeme ve teknik zelliklerini ieren konular verilir. Bir yazma eserin restorasyonuna ilikin bilgiler nda uygulama almalar yaptrlr. inicilik ve ini Onarmlar Anasanat Dal 1998-99 Ders Program Programnda Restorasyon Arlkl Ders ierikleri (Lisans) GTG 325.6 Restorasyon Kavram ve Teknikleri 20 20

Restorasyon uygulamalarna geilmeden nce ilikili kavramlarn neler olduu, bu kavramlar dorultusunda karar vermeyi salayacak rneklerin tartlmas dersin ieriidir. Kavramlardan sonra uygulanabilecek teknikler, bunlarn problemli yanlar ve doru tekniin seiminde ilenecek yol aktarlacaktr. GT 106 Mesleki Teknik C'izim 22 ilikilerinde

Tasarm ve uygulama almalarndaki form-tasarm grlen hatalarn minimuma indirilmesi salanlacak. GT 207.8 Al ekillendirme 22

22

Geleneksel Trk seramii rneklerinden retim kalplarnn yapm, zgn bir almann kalbnn alnmas. GT 331.2 Cimde Yaz Komp. 20 20

ini kaplar ve tanmaz ant eserlerdeki yaz sslemelerinde karlalan zorluklar aarak daha rahat zmlemeyi salamak, restorasyon derslerine destek vermek.

51

GT 303.4 ini rnleri Restorasyonu

22

22

Restorasyon kavram ve teknikleri dersinin ini objeler zerindeki uygulama almalar, teknik ve malzeme tantm yaplacaktr. GTC 351.2 Restorasyonda Alc Kullanm 22 22

Restorasyonda alnn kullanm, tamamlama, kalplama ve garnitrlemenin detayl almas yaptrlacak, bu alanda kullanlan nemli yntemler, patlatma kalb alma, dier teknik ve malzemeler tantlacaktr. GTC 403.2 Trk Mimari Cini rn. Onarm 22 22

Trk i mimari mekanlar ve bu mekanlarda kullanlan ini rnleri tarihsel geliimi ierisinde tantlacaktr. Trk mimarisinde kullanlan inilerin kullanm alanlar ve zellikleri tantlacak. ini restorasyonuna ilikin bilgiler verilecektir. Yksek Lisans Ortak Zorunlu Dersler Tarihi evre Bilinci Ve Restorasyon 20 20

nsanlarn evrelerinde yer alan tarihi antlara bak asnn geirdii evreler ve buna bal oluan tarihi evrenin deerlendirilme kriteri verilecektir. Tarihi evrenin deerlendirilmesi srasnda oluan ve srekli deien restorasyon kavramlarnn neler olduu anlatlacaktr. Yksek Lisans Semeli Dersler Tekstil rnleri Restorasyonu 20 20

Restorasyon ve konservasyon tanmlar yaplacak, genel ilkeleri dorultusunda dnyada tekstiller zerinde yaplan deiik onarm teknikleri tantlarak malzeme, teknik ve dier alt yaplara deinilecektir. Hal, kilim, sumak ve tapestry dokumalarnda yaplan onarm teknikleri anlatlacaktr. ini Eserlerin Onarm 20 20

Mimariye bal ve kullanm eyas inilerin teknik, desen ve form geliimleri tarihi bir sre ierisinde verilerek uygun restorasyon ilkeleri saptanacaktr. El Yazmas Eserlerin Konservasyonu 22 22

52

El yazma eserlerin tekniklerinin kapsam, amac ve konuya ilikin kaynaklarn renciye aktarlmas ve yazma eserlerin onarlmalar ve korunmalar konusunda kuramsal ve uygulamal bilgiler verilecektir. Ayrca bu tr eserlerin korunmas ve onarlmasnda n almalarn yaplaca uygulama aamasna geilecek laboratuarn kurulabilmesi iin neriler gelitirilecektir. Projeler "Hal-Kilim ve Geleneksel Tekstillerde Dokuma ve Restorasyonda Gelitirilen Yeni Tekniklerin Aratrlmas" balkl ve 0.904.97.00.01 nolu proje kapsamnda blmmzde oluturulan laboratuvarn genilii 7.25 m., uzunluu 8.40m., ykseklii 3.20m.'dir. Devlet Planlama Tekilat tarafndan desteklenen projenin amac, zmir ve evre ilelerindeki mzelerde sunulan hal, kilim, dier dz dokuma ve tekstillerin daha bilinli bir ekilde sunuluu, korunmas ve depolanmasn salamaktr. Kurulan laboratuvar aracl ile yurt ii ve yurt d niversite ve mzelere ulaabilmek, bilimsel seminerler hazrlamak ve yaplan aratrmalara ynelik yaynlar yaynlamak edindiimiz amalardan bir kadr. Projenin nemine gelince: halen lkemizde bamsz olarak alan tekstillerin korunmasna ynelik bir laboratuvar yoktur. lkemizde, M..Giizel Sanatlar Fakltesi Boya analiz Laboratuvar, Dolmabahe Saray Tekstil Restorasyon laboratuvar, T plik Analizleri Laboratuvar. E..Tekstil Mh.Fak. plik Muayeneleri konusunda zel uzmanlk laboratuvarlar eklindedir. Eiizim projelendirmeye altmz laboratuar ise onarm ve korumaya ynelik olacaktr. Ege blgesindeki nemli hal, kilim dokuma merkezi Uak, Grdes, Mula, Manisa, Sargl, Yuntda, Bergama'da retilen yeni ve eski hallardaki her trl sorunu zebilmek amalanmtr. P"ojenin ilk iki ylnda laboratuvarn kendisini oluturmak amacyla laboratuvar cihazlar alnmtr. Proje kapsamnda 27-28/09/1997 tarihinde Macaristan milli kuratr Ferenc Batari Teknik analiz ve Hal Restorasyonu konulu bir seminer vermitir. Kurulu aamasnda olan laboratuvarmzda restorasyon ve konservasyona ynelik analizlerin yaplabilmesi iin bu alanda uzman kadrolara acilen ihtiya duymaktayz. Bu konuda eitim alm meslek yksek okullarnn restorasyon programlarndan mezun olan, analitik kimya konusunda uzmanlam ekibe ihtiya duyulmaktadr. Fakltemiz

53

elemanlarnn uzmanlk alanlarnn sanat tarihi, arkeoloji ve sanat eitimi olmas nedeniyle bunlar destekleyecek ekipmann olumas balca hedefimizdir. Bu konuda yaptmz aratrmalar ve grtmz uzman kiilerden aldmz bilgiler dorultusunda projelendirdiimiz laboratuvara aada bahsedeceimiz cihazlar kazandrlmtr. eker Ocak: 120 cm. geniliinde, 80 cm. derinlikte, 220 cm. yksekliinde, alma tezgah elik konstrksiyon zerine epoyx macunla seramik kapl, tezgah iinde sv ve atklarn gideri iin zel sifonlu bir huni mevcuttur. Alak ve yksek asit buharlarnn kn ayarlayan klape mevcuttur. Su ve gaz musluklu, fiber oturakl giyotin cam ve aspiratr ise 5 kademeli zel reglatr eitli arlktaki asitlerin aspirasyonunda byk kolaylk salayacak zelliktedir. f.aborntuvar Tezgahlar: Tayc blmleri DKP profilden, dolap ve enerji perdeleri DKP satan, dolap ve ekmece kapaklar ift tarafl MDF ift renk laminant kapl, tayc ayaklar pabulu, mafsall ve elikten, tezgah tablalar 12 mm. kalnlnda Avrupa Trespa, enerji band alminyumdan mamul, iinde elektrik sistemlerinin dendii oluklar laboratuar vasflarnda prizler ve bu prizlere ait artlarn gerektirdii devre kesici sigortalar bulunmaktadr. Evyenin banda scak souk kl batarya ile evyeler ise paslanmaz elik 50x45 boyutlarnda 35-40 derinliktedir. NHL PH 890 Model PH Metre: Ph, Mv ve scaklk olarak fonksiyonu bir arada yapmaktadr. Scaklk lmnde Pt (100 DN) probt kullanarak da!ha geni aralkta ve daha doru scaklk lm yaparak termometre ihtiyacn giderir. Ph lmnde scaklk kompanzasyonu tm Ph elektrodlarnn kullanld scaklk araln kapsamaktadr. MV konumunda redoks lmleri yapar. Saf Su Cihaz (SS 200 Model imek): 220 / 380 V. 50 Hz. ile almaktadr. (4-6-7-8-10-12-14) litre/saat ve istee bal yksek kapasitelerde alr. 0,01 gr. Hassasiyetli 610 gr. kapasiteli Sartorious Marka Hassas Terazi: Cihazn kararl tartma ulama sresi 1 sn.'de az, cihaz her trl sarsntl ortama adapte edilebilmesi iin elektronik programla seilebilen 4 ayr filtreye sahiptir. Cihaz +10 ile +30 arasnda salkl tartm yapabilmektedir. Hassasiyetindeki kayma 5x10"^ /C'den fazla deildir.

54

0.001 gr. Hassasiyetli 310 gr. Yar Analitik Sartorious Marka Hassas Terazi: (LCD) sv kristal gstergelidir. Cihaz tartn sonucunu gr., kg., et., pb. gibi birimlere evirebilir. Cihazn kararl tartma ulama sresi 1,5 sn.'den azdr. Cihazn bilgisayar ve yazclara balanabilmesi iin RS 232 C seri k mevcuttur. (SZ 4045 TRPT) Olimpus Marka Stereo Zoom Mikroskop: Sa-sol gz aras akl 12 ile mkemmel bir boyutlu grnt verme avantaj yannda, uzak alma mesafeli, hem alttan hem de stten aydnlatma zelliine sahiptir. Mikroskobun trinokler bal bulunmaktadr. Standart teknik deerleri 7 X, 45 X , objektif zomm oran 0,7 ile 4,5 X aras kesiksiz deiecektir. favan Tipi Split Klima: 35,700 BTU kapasite soutma, 38,100 BTU kapasite stma i nite ses dzeni 42 desibel, d nite ses dzeni 56 desibel, i iinite lleri 239 x 1260 x 650, d nite lleri 1250 x 950 x 340, i nite arl 34 kg., d nite arl 102 kg.dr. Proje alt yaps oluturulmu son dilime ayrlan para ile de elektronik termohigrograf, etv ve higrometre alnmas planlanmtr. Projenin gncellii ise, lisans, yksek lisans, sanatta yeterlik almalarna destek vermek ve yeni aratrmalara yn verecek kaynaklar oluturmaktr. Proje paralelinde lisans tezi olarak "Tekstil Konservasyonunda Pasif Koruma ve nemi" konusu ilenmi, yksek lisans tezi olarak da "Ulalabilen Baz Tekstil Konservasyon Merkezleri ve Bir Hal-Kilim Restorasyon Laboratuar nerisi" balkl alma devam etmektedir. Bu almalara paralel olarak blmmzde gelitirilen dier bir proje de "nternet Kanal ile Dnya Tekstil Restorasyon ve Konservasyon Merkezlerinin Belirlenmesi ve Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blm Hal Kilim Restorasyon Laboratuvarna Uzmanlk Ktphanesi Oluturulmas" balnda niversitemiz aratrma fon saymanlnca desteklenen projeden Pentium II 233 bilgisayar alnmtr. Blmmzde 1999 eitim ylndan itibaren lisans, yksek lisans, sanatta yeterlik ders programlarna restorasyon arlkl derslerin eklenmesi nedeniyle elde edilecek bu kaynaklara kolayca ulaabilmek amalanmtr. Bata Amerika ve Avrupa lkeleri olmak zere dnya genelinde bulunan restorasyon ve konservasyon konusunda alan enstitler, niversiteler, mzeler, yaz kurslar vb. kurumlar internet ortamnda almalarm btn dnya insanlar ile paylamaktadrlar. Posta yolu ile yazma veya tek tek o lkeleri ziyaret etmek pahal ve zaman alcdr. Bu adreslerin internette bulunmas ve teknolojiyi takip etmenin ve yeniliklere ak olmann bilincinde olarak hedeflere doru ve ksa srede ulaarak yurt dnda bu konuda uygulanan yeni teknik ve yntemleri renme olanan gelitirilen bu projelerle bulabiliriz. Bu kanalla restorasyon laboratuvarna uzmanlk ktphanesi ve belgeliinin oluturulmas da amalanmtr.

arkeolojik kazlar ve koruma

Prof. Dr. Gnl C ANT AY

Abstract
This pcper says that the archeological excavations cause sometimes destructions of the cultural property. While dealing with excmples, the paper tries to clarify thct the mentioned destructions mostly occur due to the ignorcnce of the "excavation methocls" and stresses that the inadeqare economieal circmstances also play an important role in this aspect. Furthennore it explains the reasons of destructions and their different \vays. The fact that the preparation and publication of a detailecl excavation report never comes truth, forms also an important missing as great as the destructions mcde during the prehistoric excavations. The paper points o ut the motion mder the title "excavations" in the law of protection of the cultural and nctral wealth (no.2863) which says that in every excayatio shold participcte specialists of their field, is not taken in consideration in some cases. It critizes also the long lasting excavations which loose their mai purpose throughout the time. The valuable works of art. found in the excavations, ar e put in the storage of the museuns and not let to be examined by the specialists. This is anotler negative poit. l this paper the destructions of the monments de to tounsrh are also mentioned as well as the destrction of unexcavated areas by some istitutions and destructions mcde by illegal buildings. The paper gives examples of art works with architectural functions which sometimes are brought from foreign countries by expensive pursuance and legal ways and not having been put in their original places.and left H'ithout any interest. It also explains clearly the destructions of the buildings made by "restoration" purpose. The restoration of the buildings give the new and different functions, so that they loose their original characters. Examples of m any buildings dating fr om the 18th centry p to the 1960's vvhich have been destroyed by these restorations, although they cre defineci being in the ~'historical site'T and called as "registered buildings". are mentioned in the paper.

57

The paper ends with the conclusion that ali these negative originate frorn two main points: 1.) The unsufficent 2.) The unsufficent laws scientific methods in the practice.

elements

It stresses at the end that in order to solve the problem mentioned in the second point, ali researches should be made in colloboration with specialists in equal responsibility. "Her kaz bir tahriptir", bu sz bir l daha aarsak "kaz tanmaz kltr varl iin tahrip getirir" demek yanl deildir. Gene tanmaz kltr varl kazlarnda ortaya kan tanr kltr varlklar iin de ayn tahrip geerlidir. Bunlar iin (her iki tr tahrip iinde) en nemli tahrip "kaz yntem" veya "kaz yntemlerinin" tam bilinmemesi, balca sebeptir. nemli ikinci tahrip nedeni ise ekonomik yetersizliklerdir. Bir ka yl ve daha fazla sren kazlara Kltr Bakanl'nn ekonomik katks, zellikle son yllarda sembolik miktarlar olarak kalmakta, bu nedenle yaplan kazlarda bir sonraki kaz dnemine kadar koruyucu nlem alnmasna dahi imkn olmamaktadr. Bunun birebir rneini kendi kaz alanmzda yaamaktayz. Assos ehir kazsnda erken Ortaa dnemine ait Bazilika kazsnda yaadmz durum, maalesef kaz alanna ait koruma tedbirini alacak denek olmadndan, 4 yldr st geici olarak rtlmeye allan deme mozaikleri, kurtarlabilir durumdayken, bozulmu, kayplara uramtr. Oysa zeri basit bir ekilde de olsa bir at ile rtlebilseydi. bugn lkemizin en byk deme mozaii kalntlar daha iyi durumda ve btn kompozisyonlaryla yerinde tehire hazrlanabilirdi. Sadece bu deil kaz alanndan kan atklarn tanmas bile salanamamaktadr. 1970-73 yllarnda gerekletirilen Van Ulu Cami kazsndan karlan atklar yakna biriktirildii iin adrvan zemininden kan su nnde set olduundan, biriken sular yapya zarar veren bir durum yaratmtr. Dier taraftan kaz alannn bakm yaplmadndan Eski Van Kal'as ve ehri ak ren yeri olarak turizme hizmet vermesine ramen, her gn hzl kayplar vermektedir.

58

"Her kaz bir tahriptir" dedik, gerekten en byk tahrip kazlar srasnda gereklemektedir. zellikle erken dnem kazlar st tabakalar iin en byk tehlikeyi oluturmaktadr. Prehistorik dnem kazlarnda kaz srasndaki hatalar kadar, sonunda detayl bir rapor hazrlanmad durumda, veriler kaz adna ortadan kalkt halde elde hibir salkl veri, rapor bulunmuyor. Bunun gibi gnmze kadar yaplan prehistorik ve arkeolojik alanlarda hi mi sonraki devirlere ait veriler yoktu, bunu da belirleyen hi bir yayn-rapor yoktur. Oysa pek ok hyk zerinde erken Hristiyan, Bizans, Trk Beylik ya da Osmanl gibi dnemlere ait yerlemeler, eserler olduu bilinir. Her ne kadar 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu'nun "Kazlar" balnda dzenlenen, alanlarnda uzmanlarn kaz ekiplerinde yer almas belirtilmise de uygulamada bu hi dikkate alnmyor. Van Kalesi'ndeki kazlarda Urartu dneminin sur duvarlarnn oturduu doal kaya dokusu karlncaya kadar hi mi doku yoktu, en azndan Urart sur kalntlar vard. Gene ayn yerde Osmanl asker yerlemesi ve Mimar Sinan'n camisi bulunduu halde grupta aralarnda ihtisaslam sanat tarihisi yerine ilka tarihisi tercih edilmiti. Bu noktada ok dikkat etmek gerekir. Van Kalesi'ndeki cami temizlenip iki kat halindeki deme kaldrlrken bulunan yazl belgelere sevinirken, deme ve altndaki mimari verilerin deerlendirilmeden, ortadan kaldrlm olmas da byk znt veriyor. Tanmaz kltr varlklarna en byk tahribi, kaz alan kullanm sahalarnda olan kurumlar veriyor. Diyarbakr Kalesi'ndeki Artuklu Saray'nn kalntlar (figrl mozaik demeli havuz ve evresi) maalesef tahrip edilmi ve geri kazanm mmkn olmayan bir durum domutur. Konya'da 1966 ylnda gerekletirilen Tac l Vezir Medresesi kaz buluntular da ayn ekilde tahribe uramtr. Dnemi iin sanayi rnei oluturan ini frnlar kazlar da ama deitirerek srmektedir. znik'te 1960'l yllarda balayarak sren ini frnlar kazlar gerekte atlyer retimin alanlarn ve ini frnlar ile yapm ve piirim aralarna ynelik kazlar olarak, balamt. Ancak atlye atklarnn, plklerinin n plna karld bir durum almtr. Daha nce koruma altna alnan bir ka frn dnda, uzun yllardan beri yaplan kazlarda, ini frnlar deil atk buluntular deerlendirilmitir. Bunlar da nemlidir. Ancak znik Mzesi'ne verilen birok tehire lyk veya ettlk paralan, gnmzde bulmak imkn da kalmamtr. Bu da bir baka tahriptir. Mzelerin personel vs. yokluu gibi sebeplerle depolarda tl durumda brakt materyalin alacaklara sunulmamas da, tahribin bir baka yndr. Ahlat Mzesi'nde de ayn durum yaanmaktadr. Ayrca tehirde doru bir kronoloji dahi yoktur. Bu rnekler arttrlabilir.

59

lkemizde tanmaz kltr varlklar iki nemli Bakanlmz dorudan ilgilendiriyor. Biri Kltr Bakanl, tanr, tanmaz kltr varlklarnn sahibi, reticisi, yasalarla koruyucusu ve tantmn mzelerle, hatta uluslararas gezen sergilerle, tantm adna dnyay dolamasn salayan kurum. kincisi Turizm Bakanl, tantma adna tanr-tanmaz kltr varlklarn talebe arz eden ve karlnda bacasz sanayi olarak ileten kurum. Turizm adna kltr varlklarn ileten, gelirlerinden Kltr Bakanl'na katksnn ne olduunu bilmediimiz, ancak bir gerei, tanmaz kltr varlklarnn tahribine vesile olduunu biliyoruz. Efes'teki yama evlerinin deme mozaiklerinde turistlerin dolatn grdmz, st gnee-sya, su-rutubete ak olan deme mozaikleri gibi. ren yerlerindeki mimari paralara olan kaytszlk gibi. Ya da ar ilgi gsterilen yaztlarn anmas gibi. Yllardr sren arkeolojik kazlarda ortaya kan mimari verilerin yer ald antik yerleimler, gnmzde (uzun yllardr) personel yokluu bahanesiyle kendi haline terkedilmi grnmleriyle, hem tabiat koullarnn hem de iyi ve kt niyetli insanlarn tahribine adeta davetiye karr durumda, hizmetlerini srdryorlar. Yukarda kurumlarn tahribinden bahis amtm, kurumlara bal kiilerin duyarll ile bu tahribin dozu ve anlam deien rneklerin says saylamayacak kadar ok. Bu tahriplerin koruma amallar olduu gibi. yeni teknolojilerin gerei iin yaplan tahripler de ok sayda. Edirne Saray'ndan arta kalan bir iki harabeden biri olan Kum Kasr Hamam'nn kubbelerinin imentolanmas gibi, gene Edirne'nin tarihte bilinen en eski yerlemesi olan Buuktepe Hy zerine dikilen mahalli radyolarn anten direklerinin yapt tahripler gibi. Genel olarak lkemizdeki hykler stratejik konumlar nedeniyle, tmlsler, lahit mezarlar ise kendi iinde bulundurduklar tanmaz kltr varlklar nedeniyle byk tahriplere uramlardr. Ancak tanmaz kltr varlklarnn en byk tahripileri yerel ynetimler olmutur. Hyk ve tmlsler kadar nemli, asker ve sivil mimarlk rnekleri, yol amlarnda ya tamamen ya da ksmen ortadan kalkmtr. Bunlarn rneklerini saymak ok zaman alr. Trakya rnekleri yeterlidir sanrm.

60

Srlerek tarla olarak kullanlan hyklerde yaplan tahripler gibi. zmir'de Narldere'de Zeus Tapna zerine yaplan otel inaat ile Agamemnon ehrinin kalntlar tahrip edilerek, yaplan su deposu ve su yolu gibi, tahrip rnekleri ok saydadr. Yerel ynetimler yaayan tanmaz kltr varlklarnn gerek korumama rneklerini sergilemektedirler. Atklar yollarn tahripleri yetmiyormu gibi gerek bilimsel aratrma yaplmadan yaplan imar planlaryla verdikleri imar haklaryla, yer altndaki kltr varlklarnn nasl ortadan kaldrldklarn sergilerken, ant eserler dibine yapmak istedikleri kat otoparklaryla da ant eserleri tanmama, yok sayma, tarihi sit alanlarn yaplamaya, yamaya ama gibi rnekleri oaltma gayreti, gsteriyorlar. Edirne Rstem Paa Kervansaray arkasna yaplmak istenen otopark, Edirne Saray alanna park dzenlemesi, anakkale ntepe'de tarihi sit alanna dikilen toplu konut yaplar ile tabyalar arasndaki ky leb-i deryalar gibi. imdiye kadar tanmaz kltr varlklarnn, dolaysyla mzelere ulaamayan tanabilir kltr varlklarnn tahribi (nedenlerini) ve rneklerini, vermee altm. Tabii ki bunlarn koruma arelerinin banda ekonomik g, gl bir yasa ile ynetmeliklerini yaratmak gereklidir. Sonra da kurtarlmas, korunmas iin gerekli ekipler oluturmak gerekir. Bu ekipler kurtarma, onarma yntemlerini belirleyerek ie giriecektir. Bu i, alanlarnda uzmanlam kiilerden oluan, ekipleri gerektirir. Bu noktada, yaayan tanmaz kltr varlklarnn korunmas, kurtarlmas, onarlmasnda yaanan olumsuzluklar da belirlemek gerekmektedir. Ant eserlerin korunmas, kurtarlmas, onarlmas sz konusu olduunda malik olarak, genelde Vakflar Genel Mdrl'nii gryoruz. Ant eserlerin korunduunu sylemek mmkn grlmyor, korunabilse tanabilir hal-kilim, maden eyalar deil, mimar paralarn, iniler, dolap-pencere-kap kanatlar sklerek gtrlebilen hrszlklar olmaz (en son Eminn Yeni Camii'nin hnkr kk soygunu gibi). Seneler nce Divrii Ulu Camii'nin hallar alnmt, imdi minber paralar alnm, sorumlularn talep meselesi olarak grd, sonra da avukatlar tutarak geri almaa alt eserler. Kyamet koparlan Birgi Ulu Camii minber kaps kanatlar geri alndktan sonra menteesi bile taklmadan iki yana dayal durmaktayd. Bugn de ayn durumdadr. Ant eserlerin korunmasnn yaplamad gibi, kurtarlmas da yaralar kkken tedavi edilmedii iin gerekleemiyor. Ancak kangrenlemeden sonra restorasyon ad altnda esasl onarmlar ihale koullarna bal olarak balatlabiliyor ve yllar sryor. Bu srete onarmlar tahripler getiriyor, alan kurunlar dururken, kalem ilerinin ya da minare korkuluklarnn onarmnn balatlmas ise iin baka komik yz oluyor. Ant yaplarda her onarm sonunda byk kayplar ortaya kyor. Diyarbakr Fatih Paa Camii'nin, Edirne ah Melek Paa Camii'nin ini kaplamalarnn onarmdan sonra yerinde bulunmay, onarmn ciddiyetini 61

ortaya koyan sadece iki rnek. Bu rnekleri dier fonksiyonel yaplar iin ise mimarinin ve plnlarn deiikliine kadar, hatta mevcut mimari verilerin ortadan kaldrlmasna kadar gtrmek mmkndr. Anadolu'daki Seluklu kervansaraylarnn cill ta kaplamal onarmlar, Anadolu Seluklu cephe mimarisinin nemli zellii olan ta bezemeyi tamamen ortadan kaldrm, yap dneminin zelliini yanstmayan bir grnm kazanmtr. Bunun gibi Trk Barok dneminin zgn rnekleri gibi, onarmlarla yaplan bezemeli sva katlar da batl ssleme sanlarak ya tahrip edilmi ya da tespitleri yaplmadan, onarmlar srasnda ortadan kaldrlmtr. Bu durum srmektedir. Vakflar Genel Mdrlnn bir baka tahribi de ant eserlerin evresinde yer alan yaplarn lojman olarak, fonksiyonlandrlmas olmaktadr. Camilere sonradan 19. ve 20. yzyllarda katlan ve nemli sivil mimarlk rnekleri olan "hnkr kasrlar" veya "kkleri" adyla bilinen yaplar ile tabhaneli camilerin tabhane (misafirhane) meknlarnn, bilinsiz personele lojman olarak tahsisi ve kullandrlmas da, din mimar btnlndeki sivil mimarlk rneklerinin, tahribine yol amaktadr. Bunlarn rnekleri burada saylamayacak kadar oktur. stanbul ehzade Klliyesi'ndeki bugn trbedr lojman olarak kullanlan ahap yap gibi. Gene Sultan Selim Klliyesi'ndeki Sultan Abdlmecid'in saray kargaasndan kaarak, dinlendii hnkr kasr ile caminin tabhane meknlar ayn tahribi yaamaktadr. nemli bir konu da, koruma rnei hemen hi olmayan sivil mimarlk rneklerinden konut ve amme hizmeti verilen 18. Yzyldan 1960'lara uzanan ok saydaki eitli yaplarn "kentsel sit" ya da "tescilli yap" ad altnda yok olulardr. Bu yaplarn bir dier yok olular ise, onarm (restorasyon) ad altnda yeniden ina edilmeleri eklindedir. Onarm ilkeleri yerine betonarme yaplama yntemleri ile yeniden yaplan bu yaplarda pln, cephe, ykseklik (gabari) deiiyor, eer avlusu varsa bu avluya gkdelenler de ina edilerek, korunmas gerekli tanmaz kltr varl Disneyland'n bir rnei yaratlyor. Yaklamn iyi niyetli olduu konusunda phe olmayan, lkemizin tanmaz kltr varlklarnn koruma - kurtarma - onarma ile ilgili tedbirlerin yetersizlii aktr. Bu iki ynden yetersizliktir. 1. Yasalarn yetersizlii 2. Uygulamada bilimsel yntemlerin yetersizlii.

62

Yasalarn yetersizlii ilgili alanlardan deneyimli uzman kiilerin yapaca almalarla ksa srede giderilebilir. Uygulamada bilimsel yntemlerin yetersizlii ise, alanlarnda uzman kadronun imza sorumluluunda yapacaklar mterek almalarla, zlmesi gerekir. Bu zm tanmaz kltr varlklarnn kazlarnda kaz alannn gerektirdii prehistoryen-sanat tarihisi (Bizans uzman, Seluklu ya da Osmanl uzman) ile arkeolog-sanat tarihisi (erken Hristiyanlk, Bizans, Seluklu, Beylik-Osmanl dnemlerinin uzmanlar) gibi, tanmaz kltr varlklarnn onarmlarnda (restorasyonlarnda) ise dneminde veya alannda uzman sanat tarihisi-mimar, sorumluluunda zmlenebilir. nk mimarlk fakltelerinden mezun olan ya da piyasa da halihazr onarm yapan mimarlar restoratr deillerdir. Deneme-yanlmayla bu ii srdrenler olduu gibi, bir ka da sanat tarihi blmlerinde ilgisiz konularda yaptklar tez almalaryla doktor unvanna sahip olmulardr. Bu nedenle yaplan yanllarn, (giderilmesi pek mmkn grlmemekle beraber) srmemesi iin, en nemli tedbir alanlar aras, sorumluluklar edeer ekiplerce yaplacak, n aratrmaya dayal, hazrlanacak salkl rleve projeleriyle, onarm malzeme ve tekniine uygun yntemlerle gerekletirilmesi iin oluturulacak, onarm ekipleridir. Son gnlerde iki nemli eylem, bu sylediklerimin kant niteliindedir. Biri Ortadou Teknik niversitesi'nin hazrlad mimar ve mhendislerin mezuniyet sonras 4-5 yl deneyim ve mesleklerinde uzmanlama sreci yasa tasars ve Mimarlar-Mhendisler Odas'nn bunu kabullenen tavr, dieri ise, Vakflar Genel Mdrl'nn kadrolarna sanat tarihisi almaya, balama karar ile ant eserlerin onarmlarnda, alanlarnda uzmanlam sanat tarihi profesrlerinden bilimsel danmanlk istenmesi, dncesi.
KAYNAKA Cantay. Gnl: "Mzeciliimiz stanbul 1994. s.17-23. ve Eirimi", I. Mzecilik Sempozyumu. Bildiriler.

Cantay. Gnl: " Trkiye'de mzecilik eitimi program nerisi". II. Mzecilik Semineri. Bildiriler. stanbul 1994, s.97-98. Cantay. Gnl: " Sanat Tarihi II. (Sanat Tarihileri. Arkeologlar s.2. Baskda. Cantay. Gnl: " Koruma Kurullar Mze likisi /.", 4. Mzecilik Semineri. Bildiriler. (16-18 Eyll 1998. stanbul). Cantay. Gnl: "Assos'ta Erken Ortaa Kazlan". Bildiriler. (12-13 Nisan 1999. Ankara). Baskda. III. Ortaa Kazlar Sempozyumu. ve Koruma)", Pitoresk,

Cantay, Gnl : "Sanat Tarihi nedir ?", Pitoresk. S.l. stanbul 1997, s.3-4.

63

mzelerde bulunan tarihi t e k s t i l rnlerinin korunmasn e t k i l e y e n koullar ve alnabilecek nlemler

Do. Dr. Aye UYGUR Abstract
Historical textile products which are available currently in museums are generally nade of natural fibres such as cotton, linen, silk, wool ete. and dyed extesively by using natural dyes but some of them dyed by using synthetic dyes. These textile products were conserved as carpet, kilim, tent, elothe, flag ete. by ow and they are exposed to physical, chemical or biological conditions such as heat, light, moisture, various gases and impurities in the car. These conditions w ili be reviewed by current textile technology science in this article. 1. GR Mzelerimizde bulunan tarihi tekstiller hah, kilim, adr, kaftan, sancak gibi rnler olup, genellikle pamuk, keten, ipek, yn gibi doal tekstil liflerinden yaplmtr. XIX. Yzyln sonlarnda retilmeye balayan viskoz ipei, bakr ipei, asetat ipei gibi rejenere lifler ve XX. yzyln balarnda retilmeye balayan naylon, polyester, orlon gibi sentetik lifler ise gnmzde restorasyon ve konservasyon ilemlerinde yardmc malzeme olarak kullanlmaktadr, henz tarihi eser olarak mzelerimizde yer almad gzlenmektedir. Tarihi tekstil rnleri ounlukla boyanmtr ve XIX. yzyln ortalarna kadar olan tekstil rnlerinde sadece doal boyarmaddeler kullanlm olup, daha sonraki dnemlere ait tarihi tekstillerde ise XIX. yzyln ortalarnda retilmeye balanan baz sentetik boyarmaddeler de kullanlm olabilir. Mzelerde bulunan tekstil rnlerinin gerek depolama, gerekse sergileme esnasnda evre koullar nedeniyle bozulmadan yzyllar boyunca muhafaza edilmeleri gerektii iin, kullanlmakta olan dier tekstil rnlerine oranla ok daha fazla zen gsterilerek korunmaldr. Tekstil rnleri organik kkenli olduklarndan dolay gerek kullanm halinde, gerekse mze ortamlarnda farkl sre ve iddetlerde eitli fiziksel. 65

kimyasal ve biyolojik etkenlere maruz kalarak bozulmaya urarlar. Fiziksel ve kimyasal etkenler tekstillerin iinde bulunduu havadaki nem oran, scaklk, k. havadaki eitli gazlar, toz ve kimyasal maddelerdir, biyolojik etkenler ise ortamda bulunan eitli mikroorganizmalar, bceklerdir. Bildiride bu etkenlerin eitli tekstil lifleri zerine etkileri incelenecektir. 2. TEKSTL KOULLAR RNLERNN KORUNMASINI ETKLEYEN

Mzelerdeki tekstil liflerinin bozulmas liflerde dayankllk kayb, sararma olarak, boyarmaddelerde ise renk solmas olarak izlenmektedir ve bu deiime neden olan etkenler aada verilmitir: 2.1. Havadaki Bal Nem Tekstil liflerinin emdii nem miktar lifin cinsine, ipliin bkm saysna, kuman dokusuna, doku sklna, iinde bulunulan artlara ve havadaki bal neme (bal nem: havada mevcut olan su buhar konsantrasyonunun o scaklktaki doygunluk konsantrasyonuna orandr) gre deiir. En fazla nem eken tekstil lifi yn olup onu srasyla ipek, viskoz ipei, keten, pamuk, naylon, orlon, polyester izler, cam lifleri ise nem ekmez. Tekstil liflerinin dayankll havadaki nem oranndan etkilenir, bu durum Tablo l'de verilmitir (1).

Lif

%65 bal nem ortamnda nem tutma oran (%) 8.5 12.0 16.0-18.0 11.0

%100 bal nem ortamnda nem tutma oran (%) 25

slannca kuru haldekine gre dayankllk deiim oran (%) + 30 + 20

Pamuk Keten Yn pek

40

- 15-18 - 15

Tablo 1: Tekstil liflerinin bal nem ve dayankllk ilikileri

66

Tablo l'de pamuk ve keten lifleri slatldnda dayankllnn artt, yn ve ipek liflerinin ise slatldnda dayankllklarnn azald ipek ve ynn nemli ortamda pamuk ve ketene nazaran daha fazla zarar grd grlmektedir. Kuru halde keten lifi pamuktan, ipek lifi ise ynden daha dayankldr. Pamuk ve keten lifleri nem ektii zaman dayankllnda artma meydana gelir, fakat bu durum liflerin herhangi bir ilem sonucunda bozulmad hallerde geerlidir, aksi halde dayankllk kuru haldekinden daha fazla olur (2). Tablo l'de % 100 bal nem ortamnda pamuun ve ynn %65 bal nem ortamna gre daha fazla nem ektii, havadaki nem oran arttka lifin ektii nem miktarnn da artt grlmektedir. Havadaki bal nem ve scakln birlikte etkisi ile gerek liflerde , gerekse boyarmaddelerde daha fazla bir bozulma olduu belirtilmitir. Bal nem %65'ten %25'e indirildiinde, boyarmaddelerin solma orannda nemli bir azalma meydana geldii grld, fakat %25 nem tekstil lifleri zerinde olumlu etki yapmadndan dolay tavsiye edilmemektedir. %35 Bal nemden dk nem oranlarnda sellozik ve protein liflerinin daha krlgan bir yapya dnt, geriliminde deiiklik ve ekme, tutumunda glk yaratt grlr. % 70 Bal nemden yksek nem oranlarnda ise mantar ve kf oluma ihtimali yannda sellozik (pamuk, keten) ve protein (yn, ipek) liflerin boyutlarnda genileme, geriliminde deiiklikler oluur, ortam scakl deitii zaman tekstil rnlerinin yzeyinde su buhar younlamasna neden olarak rnlerde bozulma olasln arttrr. Mze ortamndaki havann bal nem orannn 15-20C 'de mmkn olduu kadar %40-60 arasnda , ortalama olarak %55 civarnda tutulmas tavsiye edilmitir. Tekstil rnleri, hallar, duvar hallar % 30-50 bal nemde tutulmaldrlar. rnn gemi ve imdiki evresel koullar, krlganl, corafi yerleimi, iklim, mze binas evresi, halk konforu, rnn baka bir yerde sergilenip sergilenmedii dikkate alnmaldr. Ilman iklim koullarnda bal nemin %35-40 dolaynda olaca gz nnde bulundurulmaldr (3). Mze ortamndaki nem orannn fazla olduu durumlarda nem giderici aygtlar kullanlmaldr. 2.2. Scaklk Scakln artmas ile tekstil liflerinin dayankll azalr, boyarmaddelerin tahrip olma olasl ise artar. Yksek sya en dayankl lif cam lifleridir, onu srasyla pamuk, keten, yn, ipek, viskoz ipei, naylon izler.

67

Pamuk, keten 150 C zerinde, yn ,ipek ise 100 0 C zerinde stldnda eski zelliklerini kaybedebilir , bu nedenle yksek scaklk etkilerinden kanlmaldr. Mze ortam koullarnda scakln 15 - 20 1 C olmas tavsiye edilmitir. Bu scaklk lif ve boyarmaddelere zarar verecek bir scaklk deildir, fakat aydnlatma lambalarnn k etkisi ve scaklk etkisi birletii taktirde zararl olabilmektedir. Pamuk balyalarnn depolama artlarnda 3 ay bekletildikten sonra liflerde zamanla sararma olutuu, scaklk ve nemin en dk olduu k artlarnda liflerde bozulmaya iaret eden UV fliioresan zelliinin en az, scaklk ve nemin en fazla olduu yaz mevsiminde ise en fazla olduu Tablo 2'de grlmektedir (4). Mevsim Yaz Sonbahar K lkbahar Scaklk (C) 25.6 16.7 6.1 15.6 % Bal nem 77 62 43 60 UV floresan 41.0 39.4 39.0 39.1

Tablo 2: Pamuk balyalarnn eitli mevsim koullarnda UV fliioresan deiiklikleri. rnein scakln 20 0 C den 30 C ye kmas ile boyarmaddelerde solma hznn 1.5 kat artt tespit edilmitir (2). Tablo 3'te scakln drlmesi ile tekstil boyarmaddelerinin daha iyi korunduu belirtilmitir (4). Mevsim Yaz Sonbahar K lkbahar Scaklk (C) 25.6 16.7 6.1 15.6 % Bal nem 77 62 43 60 %K/S 5.98 3.87 3.19 4.13

Tablo 3: Boyanarak eitli mevsim koullarnda 12 hafta braklan pamuklu numunenin bu koullara braklmam numunelere gre Kubelka/Munk (K/S) % renk reflektans oranlar.

68

Tablo 3'te, en fazla renk solmasnn scaklk ve bal nemin en fazla olduu yaz mevsiminde olutuu, en az renk solmasnn ise scakln 6.1 "C , bal nemin %43 olduu k mevsimi koullarnda olutuu grlmektedir. Bu tabloya gre boyanm pamuklu rnlerin sergileme ve depolamasnda k mevsimi koullar tavsiye edilebilir. 2.3.Ik Gneten gelen radyasyonun yaklak %6's mor tesi, %52'si grnr alan, %42'si ise kzl tesi nlar olup, kzl tesi nlar (?>800 nm) tekstil rnleri ve boyarmaddelere en az zararl ktr, grnr alan (=400800nm) ve zellikle mor tesi nlar (A.< 400 nm) ise zarar vermektedir. Ia maruz kalma= aydnlatma deeri(lks) X maruz kalnan zaman (saat) eitlii ile k etkisi bulunmaktadr. Tekstil liflerine k etkisi ile lifin kopma ve srtnme dayankll azalr, sararma oluur. eitli tekstil liflerinin gne na brakldnda kopma dayankllnn azalmas Grafik 1 'de grlmektedir (5).
^ . ,
p

tj

_r A C

C5(o'i,k) rES(m,i) PAfilOKlhl

M)

JOO

''-'-

GnSlc-nP U r e t l

[siatj

OO

Grafik 1: 600 Saat gne etkisine braklan eitli tekstil liflerinin kopma dayankll azalmas. Grafik 1 'de grld zere kopma dayankll en az olan yn lifi bu sre zarfnda gn ndan en az etkilenmekte olup, pamuk lifi ise zaman srecinde dayanklln nemli oranda kaybetmektedir. Doal lifler iinde k karsnda en dayanksz lif ipektir. Pamuun slak dayankll kuru dayankllndan fazladr. Fakat uzun sre k etkisinde kalm pamuklu rnlerde ters bir durum olutuu Tablo 4'te grlmektedir (2).

69

Pamuk iplii

Kopma dayankll kuru slak 324

Kopma noktasnda uzama kuru 7.1 slak 11.3

Ikla bozulmam Ikla bozunmu

216

122

79

2.7

4.0

Tablo 4: Ik karsnda bozulmaya uram ve bozulmaya uramam pamuk ipliinin slak ve kuru kopma dayankll. Bu tabloya gre mzelerde bulunan tekstil rnleri slakken daha az dayankl olabileceklerinden ykama esnasnda olduka zen gsterilmelidir. Keten ve jt liflerinde bulunan lignin maddesinin UV a kar bu lifleri koruduu bildirilmitir. 380-475 nm arasndaki mavi n yn liflerini aartma etkisi vardr, fakat 380 nm'den daha dk UV nlarn ynn sararmasna bozulmasna yol at belirtilmitir. pein arlatrlmas iin ilave edilen metal tuzlarnn da k karsnda dayankll azaltc zellik gsterdii belirtilmitir. Boyarmaddeler asndan bakld taktirde indigo ve kk boya dnda doal boyarmaddelerin k haslklar dktr. ndigo , kk boya gibi has renklerin bile zamanla deiiklie urad, sar renklerin de ktan olduka az. etkilendii, dier renklerin ise zamanla solduklar grlmtr. Siyah ve koyu renkler istendiinde moradan olarak ilave edilen demir tuzlarnn boyam olduu lifin k karsnda dayanklln azaltt belirtilmitir. Bu durumda has renklerin UV k ile, orta ve dk haslktaki boyarmaddelerin ise grnr kla solabilecei gzlenmitir (2). Gn ve UV k gerek tekstil liflerine, gerekse boyarmaddelere zarar vermektedir ve gnn deien saatlerine, mevsimlere gre deiiklik gstermektedir. Bu nedenle kontrol edilemeyen gn yerine, kontrol edilebilen floresan lambalar, kuvartz halojen lambalar, tungsten lambalar gibi suni k kaynaklan tercih edilmektedir. Floresan lambalar UV k verdiklerinden dolay filtre edilmelidir, kuvartz halojen lambalar daha az UV k yaynlar, tungsten filament lambalar ise en az UV k ierdiklerinden dolay mzeler iin en emniyetli lambalardr. Tungsten lambalar UV k asndan en emniyetli lambalar olmalarna ramen infrared n yaynlamalar nedeniyle scaklk verirler. Projektr ve kuvartz halojen

70

lambalar da scaklk etkisi yaratrlar. Bu nedenle k kaynaklar sergileme dolaplarnn dna yerletirilmelidir (3). Mzelerde bulunan tekstil rnleri iin aydnlatma deerinin orta derecede hassas rnler iin 150 lks, ok hassas rnler iin 50 lks olmas tavsiye edilmitir. Son yllarda tarihi tekstillerin k etkisinden korunmalar iin UV filtreleri iinde sergilenmesi nerilmitir (6). Bu filtreler film halinde veya UV absorbanlarla yaplm akilik materyal veya boyanm tpler halinde imal edilmektedir. Bu filtrelerin uygun zamanlarda kontrol edilerek gerektiinde deitirilmeleri gereklidir. Baz mzelerde a hassas eserlerin 3 hafta sonra yeri deitirilerek veya sergi dolaplarnn zerine ziyaretiler tarafndan alabilecek hareketli opak rtler yerletirilerek veya ziyaretiler geldiinde alabilecek k sistemi ile eserler zerine ktan gelebilecek zarar azaltlmaya allmaktadr (3).

2.4. Havadaki eitli Gazlar Mze ortamnda bulunan havada S 0 2 , S 0 3 , H 2 S, O,, 0 2 , N 2 0 3 , N O : , klorlu bileikler gibi gazlardan bazlarnn zamanla havada bulunan H 2 0 ile birleerek asit oluturmalar nedeniyle tekstil rnlerine zarar vermeleri mmkndr. nk zellikle sellozik lifler asitlerle paralanrlar, protein lifler ise asitli ortama daha dayankl olmakla birlikte asit rn zerinde kald taktirde, zamanla bu liflere de zarar verebilmektedir. Fotokimyasal paralanmann ipek liflerinde pH:3.5'te, ynde ise pH: 1.2'de daha hzl gerekletii grlmtr. Ayrca baz boyarmaddeler de asidik ortamda daha fazla bozulma eilimi gstermektedir. Koyu renklerde moradan olarak kullanlan demir tuzlarnn bu reaksiyonlarda katalizatr ilevi yapt gz nnde bulundurulmaldr (2). Havadaki N 0 2 , S 0 2 gazlar ayrca eitli ambalaj malzemelerinden gelebilecek fenolik kkenli bileiklerin varl ile tekstil rnleri zerinde sararma meydana getirmektedir. Bu nedenle mze ortamnn mmkn olduu kadar havalandrlmasna zen gsterilmelidir (7). 0 3 Gaznn ise birok organik madde ve tekstil lifleri zerinde kuvvetli oksitleyici, paralayc etkisi vardr. Mze ortamlarnda yksek konsantrasyonlarda O, gazna rastlanmamtr fakat hava filtrelerinde elektrostatik hzlandrclar eser miktarda 0 3 gaz rettiklerinden dolay mze ortamnda kullanamamalarna zen gsterilmelidir. 0 2 Gaznn zararl etkilerinden korumak iin hava yerine N 2 , He, Ne gibi gaz ortamlarnda tutulan tekstil liflerinin dayankllk azalmasn nledii ve baz doal boyarmaddelerin solma hzlarn azaltt grlmtr (2).

71

2.5. Atmosferik Kirleticiler ve Toz Havada bulunan kurum gibi maddeler N 2 0 3 , S 0 2 gibi eitli gazlan absorblayarak tekstil lifleri zerine kerler ve havadaki nem ile asidik bir ortam olutururlar. Asidik ortam tekstil liflerinin zayflamasna neden olabileceinden tekstil yzeylerinden uzaklatrlmas gereklidir. Bu amala vakum yntemi uygulanmaktadr. Ayrca mze ortamna kap, pencere gibi yzeylerden , yer demelerinden, ziyaretilerden gelebilecek toz, kir gibi kirleticilerin szlmesi iin filtrasyon uygulanmaldr (3) . Bu filtreler kuma veya plastik olmaldr, elektrostatik uzaklatrclardan kanlmaldr. Scak yzeylere eserleri asmaktan ve gne ndan kanarak, eserleri cam dolaplarda sergileyerek de ksmi koruma salanmaktadr (2). 2.6. Biyolojik Etkenler Mantarlar, bakteriler, bcekler ve kf elverili ortamlarda tekstil lifleri zerinde biyolojik bozulma meydana getirir. Genellikle yksek nem (%70 bal nem zeri) ve 15 C'nin zerindeki scaklklarda sellozik ve protein kkenli tekstiller zerinde kahverengi veya deiik renkte lekeler olutururlar. Eer biyolojik etkileim yeni ise koullar deitirilerek biyolojik bozulma nlenebilir, eer ileri safhada ise bcek ve mikroorganizmalar iin ldrc ilemler gereklidir. Bu ilemlerde timol, formaldehit, etilenoksit, metil bromid, poliklorfenol, naftalen, slfril florr gibi kimyasal maddeler kullanlmaktadr ve tm bu kimyasal maddeler toksik zellik gsterirler. Pestisid ve insektisidlerin eserlere zarar vermemesi gereklidir (3). 3. SONU Grld zere tekstil rnleri nem, scaklk. k, eitli gaz ve kirlilikler, biyolojik etkenler dolaysyla zarar grebilir, bozulmaya urayabilir. Bu nedenle tarihi tekstil rnlerinin, halen kullanlmakta olan tekstil rnlerine nazaran ok daha zenle, bilinle ve bilimsel denetim altnda korunmalar gereklidir. Mze ortamndaki tekstil rnlerinin yaklak olarak %40-60 bal nem ortamnda, 15-20C scaklkta korunmalar tavsiye edilmitir. Bu koullar pamuk, yn, ipek lifleri iin deiiklikler gsterebileceinden her lif tipi iin spesifik aratrmalar yaplmaldr. Ik etkisinin 50-150 lux arasnda olmas, gerekli olmad zamanlarda aydnlatmann kesilmesi tavsiye edilmitir. Mze ortamndaki eitli toz ve kirliliklerin filtrasyonla giderilmesi, NO : ,

72

S 0 2 , 0 3 gibi zarar verebilecek gazlarn ise havalandrma ile uzaklatrlmas, tekstil rnlerinin N : gaz gibi oksijensiz gaz ortamnda korunmalar, mmknse bu gazlar selektif olarak absorblayan filtrelerin kullanlmas tavsiye edilmitir. Biyolojik koruma iin ise yukarda belirtilen koullarn korunmasna zen gsterilmesi yannda, ortamn zaman zaman havalandrlmas,gerektiinde rne zarar vermeden pestisidlerin, biosidlerin kullanlmas tavsiye edilmitir.
KAYNAKA 1. Baer. .: "Elyaf Bilgisi", 1992, Marmara niversitesi Yaynlar No: 524, stanbul. 2. Nonvich. 3. 4. Stolow, N.: "Conservation and Exhitions". 1987, Butte worths & Co. Ltd.. London. Ghosl. S. Alister. D. Mc.: "Influerce of cotton ageing in transit on color vcriation Leene. J. E.: "Textile Conservation". 1972, Fletcher and Son Ltd.. Butterworths.

in dyed fabrics", Mel 1 i and Textilberiehte, 1995,5, 298-302. E-79-80. 5. Tarakolu, I.: "Tekstil Terbiyesi ve Makinalar". Cilt III. Polyester Lifleri. 1986. Tekstil Dan Yaynlar I. zmir. 6. Uygur, A. : "Mzelerde bulunan tekstil rnlerine radyasyonundan koruma yntemleri", UV radyasyonun etkisi ve UV

24-26 Eyll-1996, Kuruluunun 150'nci Ylnda Trk

Mzecilii Sempozyumu III Bildirileri - Askeri Mze - stanbul ,200-213. 7. Uygur,A.: "Tekstil rnlerinde depolama esnasnda sararma nedenleri ve nleme

yntemleri". 16-18 Eyll -1998.4. .Mzecilik Semineri-Askeri Mze - stanbul.

73

tekstil rnleri konservasyonunun temel ilkeleri

r. Gr. Elvan ANMA Abstract
Textile objects like carpets, kilims, fabrics and clothes had only been produced for functional reasons until 19 th. century. In 19 th. certury, people recognized that sorne of these objects should be in museums, with this idea collectors and crutors and others who had these kind of textiles started a cotrovesy whether to restore or not to restore, or to converse or not to converse these textiles and they have carried this argument up to today. One of the reason of this argument is, there isn't only one and exact rnethod of restoration or conservation of the textile objects. Therefore every obje el should be examined separately before naking any decisions. In this paper the criteria that should be discussed before the conservation procedure of the textile objects will be discussed and the basic principles of conservation of the textile objects will try to be determined. nceleri sadece fonksiyonel amala retilen hal, kilim, cicim, sumak, kuma, giysi gibi tekstil rnlerin 19. yzyldan itibaren mzelerde yer almas gerektii fikri domutur. Bu dnce ile birlikte bu tip rnlere sahip olan kiiler, mze kuratieri ve koleksiyoncular tekstil rnlerinin restore edilip edilmeyecei veya konservasyona tabi tutulup tutulamayaca ve bu ilemlerin ne ekilde yaplmas gerektii konusunda tartmaya balamlar ve bu tartmay gnmze kadar getirmilerdir. Bunun nedenlerinden biri tekstil rnleri iin kesin ve tek bir konservasyon veya restorasyon metodunun olmamasdr. Her rn ncelikle tek bana deerlendirilmeli ve daha sonra karar verilmelidir. Bu bildiride, tekstil rnlerinde konservasyon ilemine gemeden nce gz nnde bulundurulmas gereken kriterler aklanarak tekstil rnleri konservasyonunun temel ilkeleri belirlenmeye allacaktr. Tekstil rnleri konservasyonunun temel ilkelerini belirlemeden nce konservasyon, restorasyon ve onarm terimlerini aklayarak bu ilemlerin ne amala yapldnn ve aralarndaki farkn anlalmas olduka nemlidir.

75

Konservasyon, objenin evre koullarn kontrol altna alarak bozulmasn yavalatma ilemidir. Bu ileme, objeyi rmeye ve bozulmaya kar stabil hale getirmek de girer 1 . rme kimyasal deiikliklerden, bcek veya mikroorganizmalardan, fazla s, k ve nemden, bozulma ise objenin sergilenme veya saklanma biiminden kaynaklanabilir. Konservasyonun amac, geri dnm olabilecek ilemlerle objeyi bulunduu haliyle koruyarak bozulmasn, rmesini durdurmak veya yavalatmaktr 3 . Ksaca konservasyon yaplan en zararsz ilemdir ve objeyi mmkn olabilen en az deiiklikle korumaya alr. Restorasyon, objenin eksik paralarn tamamlayarak orijinal objeden ayrt edilmesi hemen hemen imkansz bir onarm yapma ilemidir 4 . Amac ise, eer olanak varsa objeyi eski fonksiyonuna ulatrmaktr. Tekstil rnlerinin restorasyonu srasnda, restoratr, restore edilecek rn ile ayn hammaddeye, numaraya, bkm saysna ve kat adedine sahip iplik ile birlikte ayn dokuma tekniini kullansa bile ancak yaklak bir sonu mmkndr. rnein restorasyon grm bir halnn restore edilmi ksmlarn yznden ayrt etmek ok zor olsa da sonuta bu hal orijinal halnn tpatp ayns deildir. Ne yazk ki bazen mkemmel bir sonuca ulaabilmek amacyla restorasyon srasnda yaplan baz ilemler antika deeri tayan birok tekstil rnne ok zarar vermitir. Restorasyonda kullanlmak amacyla eski Anadolu kilimlerinden iplikler sklm veya restore edilecek rn ile ayn orijinde, yata ve tipte bir haldan paralar kesilmi, belki de byk bir sanat deeri tayan baz tekstil rnleri bu ekilde tamamen ortadan kaybolmutur 6 . Bu konuyu en iyi aklayacak rnek Victoria and Albert Museum ile Los Angeles Country Museum of Art'da bulunan Ardabil hallardr. 16. yzyla ait bu ran hallarndan Victoria and Albert Museum'da bulunan 1890 ylnda dier einden paralar kullanlarak restore edilmitir'. Bugn iin byle bir zm yerine bilgisayar teknolojisi yardm ile halnn restore edilmesine gerek kalmadan eksik paralar fotoraf ile tamamlanarak btnn ne ekilde grlecei rahatlkla izlenebilir*. Ancak gnmzde hala baz yerlerde, eski paralarn
Janc Meritt; "A Considered Choice". Hal. Volumc: 12. Number: 6. Issue: 50. s.104 Hcrbert J. Exner; "To Restore Or Not To Restore", Oriental Rg Review. Volume: 15. Number: 6, August / September 1995. s.30 Cecilia Fabiani; "Textile Restoration". International Funishing Fabrics, Annal Tessuti 1991 s.26 Holly L. Smitl Reynolds; "Considerations of Restoration" Oriental Rug Review. Volume:15, Number:6. August/Scptember 1995.S.26 N .ane Meritt: a.g.m. . s.104 " Hcrbert J. Exncr; a.g.m., s.31 Peter Stone; Oriental Rug Repair. Chicago Illinois 1981.3s. k .iane Meritt ; a.g.m. . s.108

76

sklerek bunlardan elde edilen ynn restorasyonda kullanlmasna devam edilmektedir 9 . Konservasyon ve restorasyon terimlerini ksaca akladktan sonra "onarm"n tanmnn da yaplmas gerektiini dnyorum. "Oriental Rug Repair" kitabnn yazar Peter Stone onarm, gerek restorasyon ve konservasyon arasndaki anlama zemini olarak tanmlamaktadr. Bir baka deyile onarm, konservasyon ve restorasyon arasndaki kprdr ve farkl amalara gre bazen restorasyona bazen konservasyona daha yakn olur. Onarmn birbirinden farkl hedefi olabilir. Bu hedefleri. Tekstil rnnn temel dokumas oluabilecek zararlar nlemeye almak, stabilize edilerek ileride

Fonksiyonel zelliini devam ettirebilmesi iin tekstil rnn hazrlamak, Tekstil rnn nceki artistik grnmne kavuturmak olarak sralayabiliriz 10 . Grlyor ki birinci amala yaplan onarm, konservasyona daha yakn olup tekstil rnn koruyarak ileride oluabilecek bozulmalar minimuma indirgemeye alrken, nc ama ile yaplan onarm restorasyona ok daha yakndr. Terminolojimizi belirledikten sonra tekstil rnlerinin konservasyonua veya restorasyonuna karar verirken gz nnde bulundurulmas gereken kriterleri u ekilde sralayabiliriz. Bu karar verirken drt nemli faktr rol oynamaktadr. Bunlar, rnn gelecekteki kullanm alan, yaplacak iin ekonomik yn, estetik ve etik deerlerdir". Ancak bunlarn yan sra karar verme aamasnda konservatrn veya restoratrn eitimi, konuya yaklam tarz ve tecrbesi de nemli rol oynar. Kullanm alanyla anlatlmak istenen bu rnn grecei ilemden sonra ne ekilde ve nerede kullanlacadr. Tekstil rn duvara m aslacak veya yerde mi kullanlacak, kiisel kullanm iin mi veya bir mze iin mi onarlyor yoksa sahibi bir sre sonra rnn satmay m dnyor? leme karar verilmeden nce bu sorularn cevabn bulunmaldr. Tekstil rnnn kullanm ve bakm ile ilgili son karar koleksiyoncuya ait olsa da kii etik deerlere uygun bir seim yapma konusunda uyarlmaldr. rnein haly daha dengeli bir grnme

" Herbet J. Exner; a.g.m.. s.31 '" Peter Stone: a.g.e., 4.-5s. 11 Holly L. Smith Reynolds; a.g.m., 26s

77

kavuturmak iin orijinal kenar ve kilim rglerinin karlp atlmas istendiinde yaplacak ilemin geriye dnm imkansz olacak, ileride aratrmaclar bu halnn nasl bir kenar ve kilim rgsne sahip olduunu bilemeyecek, ksaca halnn kimlii karlm olacaktr. Yaplan bir baka hata da, birden ok mekanda kullanabilmek iin byk bir haly keserek paralamaktr. Bu ekilde bir istekle karlaan restoratrn yapaca en doru davran kiiyi halsn satp yerine istedii boyutlarda bir baka hal almaya ikna etmektir 12 . Konservasyon ve restorasyon ilemlerinde karar verme aamasnda etkili olan bir dier faktr de ekonomik faktrdr. Kii, bu tarz bir harcama ne zaman gereklidir? sorusuna cevap aramaldr. Bu sorunun cevab tekstil rnnn maddi deerine ve nadirliine baldr. Ancak deer ve nadirlik birbirinden farkl niteliklerdir. rnein kaybolan airet kltrlerinden birine ait bir hal, nadir olmasna karn maddi adan deerli olmayabilir. Tam tersi olarak ska rastlanan atlye ii ipek bir halnn maddi deeri ok yksek olabilir. Byle durumlarda kural olarak rn gerekten ok deerli deil ise bu rne yatrm yaplmamas ve para harcanmamas verilecek en doru karardr. Ancak rn hem ok nadir hem de ok deerli ise uzman bir kii tarafndan konservasyona tabi tutulmaldr'\ Restorasyonuna karar verilen hal ve kilim gibi dekoratif amala kullanlan tekstil rnlerinde delikler veya anm kenarlar tekstilin maddi deeri ile restorasyon tutar arasndaki fark uygun ise tereddtsz restore edilmelidir". Konservasyonuna karar verilen bir tekstil rnnde ileme balamadan nce konservatrn cevaplamas gereken baz sorular vardr. Bu sorulara verilecek cevaplar konservatrn izlemesi gereken yolu belirler. Konservasyonda ilem aamalarn belirlemeye yardmc olan sorular unlardr. Obje nedir? Hangi hammaddeden yaplmtr? pliklerinin ve temel rgsnn genel durumu nedir? deiiklie

Gemite ne kadar onarm grm ve ne kadar uramtr?

: 4

Holly L. Snith Reynolds; a.g.m. . 26s. Peter Stone; a.g.e.. 3s Hebert J. Exner; a.g.m., 3s.

78

Ne kadar kirlidir?

15

Yukardaki sorulara verilen cevaplar dorultusunda objenin konservasyonuna balanr. Konservasyonun iki ana ilemi temizleme ve desteklemedir. Ancak her zaman ikisini birden yapmak gerekmeyebilir. Temizleme ileminin ne ekilde yaplacan objenin ne olduu, hangi hammaddeden yapld ve ne kadar kirli olduu sorularna verilen cevaplar belirler. Ancak tekstilin temel rgs ve iplikleri ok zayflam ise hibir ey yaplmamaldr. Sonu olarak temizleme ilemi iin konservatriin nnde 4 seenek vardr. Bunlar; Hibir ey yapmamak, Sadece yzey temizlemesi yapmak, Yzey temizlemesinden sonra ykama yapmak, Yzey temizlii srasnda organik solventler kullanmaktr.

Tekstilin temizlenmesinden sonra onarmna, desteklenmesine ve baz durumlarda salamlatrlmasna geilir. Bu aamada uygulanacak yntemi ise 1., 2. ve 4. sorulara verilen cevaplar belirler 16 . Tm bu noktalar gz nne alndnda tekstil konservasyonunun temel ilkeleri u ekilde sralayabiliriz. rnleri

Yaplan ilem orijinal paraya zarar vermemeli ve orijinal materyal kayb minimuma indirgenmelidir. Temizlemek, mantar veya bcekleri ldrmek veya herhangi bir baka ilem iin kullanlan kimyasal maddelerin tamamen uzaklatrlabilir olmas gerekir. stenilen sonuca ulaabilmek iin gereken kimyasal maddelerin mmkn olan minimum dzeyde kullanlmas gerekir. Koruma iin mekanik yntemler yeterli ise, kimyasal ilemler tercih edilmemelidir. Konservasyon teknikleri mmkn olduu kadar objenin orijinal rengini, parlakln ve tekstrn korumaldr 17 .

" Shelia Landi; The Tcxtile Conservator's Manual, Great Bitain 1998. 28s. "' Shelia Landi; a.g.e.. 37s. 17 Pctcr Stone; a.a.e.. 4s.

79

Konservatr her ne kadar geri dnm mmkn ilemler yapmaya alsa da baz durumlarda, tekstil rnnn gelecek kuaklara aktarlabilmesi iin bu amacn dna kmak zorunda kalabilir. rnein, rnn daha nceki sahipleri tarafndan bilinsizce yaplm onarmlarda kullanlan iplikler temel dokumadaki zayf iplikler zerine bask yaratarak tekstilin ypranmasn hzlandrabilir. Bu durumda konservatr "etnografik onarmn" karlmas seeneini de gz nne alnmaldr. Ancak ypranm ve rm ksmlar karlmadan bunlarn verdii zarar nlenebiliyorsa sadece iyi bir grsel etki elde etmek iin bu paralar tekstilden uzaklatrmamak gerekir 18 . Sonu olarak bilimsel, tarihi veya artistik adan son derece deerli ve nadir bulunan tekstil rnleri daha ileri ki almalarda ek bilgi elde edilebilmesi, sonraki kuaklara aktarlabilmeleri ve insanlarn bu rnleri izlerken zevk alabilmeleri iin korunmaldr.
KAYNAKA LANDI. Sheli, "The Textile Conservator's Manual", Great Bitain 1998. Butterworth Hcieman. 340S. STONE. Peter, "Orienta! Rug Repair", Chicago- Illinois 1981. 165S. EXNER. Hebert J: "To Restore Or Not To Restore", Oriental Rug Review, Volume: 15. Number: 6. August / September 1995, 30.-35S. FABAN. Cecilia: "Textile Restoration". Tessuti 1991 26.-29S. MERRTT, Jane: "A Considered Choice", Hal, Volume: 12. Number: 6. Issue: 50. 104 -I09S. REYNOLDS. Holly L. Smith: " Considerations of Restoration", Volume: 15, Number: 6, August / September 1995, 26.-27S. Oriental Rug Review, International Furnishing Fabrics. Annual

IK

Jane Mcritt; a.g.m. , s.105

80

konservasyon srasnda arkeometrik bilgilerin kaybolmasn nlemek zere objelerdeki organik kalntlarn tanmlanmas
Prof.Dr.ahinde DEMRC Marjan Dadashzadeh AK DA Abstract
It is necessary t o investigate cnd evaluate ali archaeological finclings obtained from excavations. Any finding can be studied with its visible features. But it is also important to study on invisible features. For example, ceramics or ecrtemvares are generally cleaned, repaired if necessary. before exhibition in the museum. Meanwhile. we rnay lost or do not recognize the residues cdhered to the inner walls of ceramics. Before any conservation process w e should isolate these residues which are generally organic in character, and cnalyze them. Orgcmic residues can be found in different states, usually as solid substcnce cdhered to the surface of cutting tool, ceramic cooking vessel. as viscous remains sch as oil or wine residues preservecl in vessels. Before conservation cnd exhibition, the objects should be treated with an organic solvent such as ccetone. The organic residue isolcted ccn be analyzed sing vcrious analytical technicjes such as R spectroscopy gas chromctogrcphy (OC) and mass spectrometry (MS) in a latest study carried out in Archceometry program of Middle East Technical University, particulcte organic residue contaminctecl with soil was investigcted the residue was extracted and identified using GC-MS and GC-IR techniques. The reslts indicated that the residue obtained from the Phyrigicn Great Tmulus in Ankara should be animcl originatecl cnd most probably fried lanb mects. Kazlarla gn na karlan her trl buluntunun detayl bir ekilde incelenip deerlendirilmesi gerektiini biliyoruz. Detayl inceleme ne demektir? 81

Buluntunun kendisi grnen ynleriyle allrken bir de gzle zar zor grlen ve hatta grnmeyen ynlerinin incelenmesi detayl alma kapsamna girer. En belirgin rnekler seramik kaplar ve anak mleklerdir. Bir seramik rneini tipolojik olarak, estetik ynnden, yapm teknolojisi, piirme scakl, boya ve sr yaps ynnden inceleyebiliriz ve incelemeliyiz. Eserin, mzedeki yerine koymadan nce, temizlenmesi, krk paralarn yaptrlmas, atlaklarn tamiri de yaplmas gereken iler arasndadr. Bu arada gzden kolayca kaabilecek ey i eperlerine veya yzeylerine yapk olarak bulunan kalntlar ile, kabn iinde ou kez ta toprakla kark olarak bulunan kalntlardr. Eer seramiin atlaklarn tamir etmek , paralanm ise paralarn birletirmek gibi konservasyon ilemlerini uygulamak istiyorsak, nce bu yapk olan veya iini dolduran kalntlardan kabmz temizlemek yerine onlar analiz edip ne olduklarn renmek, duruma gre belki de kalntyla birlikte konservasyonunu yapmamz gerekir. Bu kalntlar organik kalntlardr. Bir adak tan dnelim; Onun mzede tehir edilmesinden ve varsa atlak veya krklarnn tamirinden nce zerinde byk olaslkla bulunacak olan kan, ya gibi organik kalntlarn analiz edilmesi, mmknse hangi canlya ait olduunun belirlenmesi ve bu durumun mze etiketinde belirtilmesi gerekir. Ok ularnda, kesici, kenar kazyc gibi ta aletler zerinde bulunan organik kalntlarn analizi de bunlarn konservasyon ve mzeleme almalarndan nce yaplmas gereken nemli ilemlerdendir. Organik kalntlar ok eitli olabilmektedir. Gda kalntlar bunlarn banda gelir. Bu kalntlar kat halde, kmrlemi irili ufakl tanecikler halinde, piirildikleri veya konulduklar kabn i eperine yapk olarak (Resim 1) veya ok viskoz (akkanl ok az olan) kalntlar halinde bulunabilir. Gzle grlmeyen durumda da bulunabilir, bulunduu kabn gzeneklerine yerlemi halde olabilir.

82

Resim 1. Frig Byk Tmlsnden elde edilen seramik kaplar iinde bulunan organik kalnt.

Svlarn tanmasnda ve depolanmasnda kullanlan toprak kaplarn ve amforalarn i yzeylerinin aa reineleri, zift, katran gibi organik bir maddeyle kapland bilinmektedir. Bu koruyucu ve svnn gzeneklere girmesini nleyici organik maddelerin karakterinin belirlenmesi de nemlidir. Organik kalntlar zerinde yaplan birka nemli almadan sz etmekte yarar vardr. iran'da Byk Horasan yolu veya pek Yolu zerinde yer alan Godintepe'de 1967-73 yllar arasnda yaplan kazlarda bir oda iinde ele geirilen toprak kaplardan bir kann i yzeyinde krmz renkli bir kalnt bulunmutur (Badler etal 1990). almalar sonucu, .. 4000-3000'e tarihlenen bu dar azl uzun boyunlu kaplardaki kalntnn arap tortusu olduu anlalmtr. Msr'n gneyinde Gebel Adda'da (eski Nubia) 1970lerde yaplan kazlarda .S. 400-600 dnemine (Ballana dnemi) ait amforalar bulunmutur. arap depolama ve baka yerlere gnderilmesinde kullanld anlalan bu kaplarn i yzeylerinin koyu renkli reinemsi bir madde ile kapl olduu

83

grlmtr. Konservasyon ve sergileme ilemlerinden nce bu kalntlarn analizi yaplmtr. Bunun iin kaplarn i yzeyi asetonla bir ka kez muamele edilmitir. Bilindii gibi aseton toprak kaba zarar vermez, organik maddeyi ise zer. Kalnt asetonda zlp alnm, zc aseton buharlatrlarak geriye kalan kat madde analiz edilmitir. Analizde FTIR (Fouier tarsform IR) spektroscopisi yntemi kullanlmtr. Analizler iki ayr dneme ait seramik kaplardaki kalntlarn benzer karakterde olduunu gstermitir. Iran Godintepe kaplar da Gebel Adda'dakiler gibi arapla dolu idi veya zm ras iermekteydi. Arkeoloji literatrnde pek yer almamakla beraber odunun damtma rnleri ve bunlardan elde edilen maddeler eski toplumlarda nemli bir yer tutmaktadr. Bu tr maddeler eitli pomatlar, ilalar, yaptrclar yapmnda, su geirmez madde olarak ve araba zel koku veya tat vermek iin kullanlmtr. Roma dnemi amforalar zerinde yaplan almalar, arap ve zeytinya tamaclnda kullanlan bu amforalarn i yzeylerinin am tr aalardan elde edilen aa zamk ile kaplanm olduunu gstermitir (Heron ve Pollard 1988). Dier bir almada Tun andan Orta aa kadar geni bir zaman dilimine ait seramik kaplar iindeki organik kalntlar eitli kromatografik ve spektral yntemlerle analiz edilmitir (Charters et.al. 1993). ncelenen kaplardan birinde tamir amal olarak da kullanlan bir organik kalntnn katran olduu ve bunun kayn aac kabuundan elde edilmi olabilecei anlalmtr. Ankaradaki Frig Byk Tmls kazsnda geni karnl seramik kaplar iinde irili ufakl koyu kahve veya siyah renkli hafif tanelerden oluan kalntlar elde edilmitir. Ta toprakla kark olan bu maddelerin ilk analizinde %90 organik madde ierdii anlalmtr (Resim 2). Spektroskopik analizler kalntnn protein ierdiini, ya miktarnn az olduunu gstermitir. Kalntnn gda kalnts olduu anlalmtr (Abdullah etal. 1994). Kalntnn bitkisel gda maddesi mi, yoksa hayvansal m olduunun belirlenmesi iin kalnt zerinde daha detayl analizler yaplmtr.

84

A
K b C lec

Resim 2. Kinet Hyk (Hatay) kazsndan elde edilen seramik paras zerinde yapk bulunan gda kalnts.

Sonuta doymu ya asitlerinin ve kolesterol miktarnn fazlal kalntnn hayvansal olduunu gstermitir (Demirci et.al. 1988, Akda 1996). Ayrca ya miktarnn az bulunmas, tanelerin olduka kk olmas, kalntnn koyun kei gibi kk ba hayvanlarn eti olabileceini ve piirilmi olabileceini dndrmtr. Btn bu aklamalardan sonra sonu olarak diyebiliriz ki organik kalntlar mzeleme ve konservasyon almalarndan nce mutlaka analiz edilip deerlendirilmelidir.
KAYNAKA Badler. V.R., Mc Govern. P.E and Michel R.H., 1990, " Infrared Spectroscopy and Ancent near Eastern Wine", in Masca Research Papers in Science and Archaeology. Vol 7. Eds: VVilliam R. Biers and Patrick E.Mc. Govern, University of Pennsylvana. Philadelphia. 25-36 Heon. C. and Pollard. A.M.. 1988. "The Analysis of Natural Resinous Materials from Roman Amphoras". in Proceedings of the Science and Archaeology Conference. Eds. E.A. Scater. D.W. Sanderson. J. Tate. B A R . 1 -20 Chartere. S., Evershed, R.P., Goad, L.J. Heon, C. and Blnkhorn, P., 1993. "Identification of an adlesive Used to Repair a Roman Jar", Archaeometry 35, 1,91-101 Abdullah. M.. Trker, L Demirci, . 1994. " Application of GC/MS and GC/IR Techniqw.es in the Identification of Fatty Acids Present in the Substance Obtained from Phyrigian Great Tumulus". Tukish Journal of Chemistry, 18,1. 28-33 Demirci. ., Trker, L., Melikolu, T. Abdullah, M., Kayaldere. . 1988. "Arkeolojik Gda Katntlarnn Analizi ve Kolesterol Tayini", T.C.Kltr Bakanl, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Bakanl, IV Arkeometri Sonular Toplants. 163-168 A k d a . M.D. 1996. "Deternination of Cholesterol and ErgoteroJ in Noarchaeological and Archaeological Samples", MSc. Thesis. METU. The Gaduate School of Natural and Applied Sciences, Archaeometry Program

85

o r t a dou teknik niversitesi tadam mzesi byk t m l s bronz frig kazan konservasyon projesi

Ar. Gr. Aye Ebru GLTEKN Abstract

After the Conservation of the bronze cauldron fragnets ( Late 8 th. Century B.C.) that were excavated in Great Tumulus at the Phrygicn Necropolis in Ankara the surface examination of the preserved metal \vas undertaken t o determine the production technicjues and usage of the vessels. Cauldrons ar e currently on display at METU Museum. Ankara Frig Nekropolndeki .. 8.yy'n sonlarna taihlenen 1 "Byk Timls"den 1968 ylnda ele geen ve ODT TADAM Mzesinde koruma altna alman bronz kazan paralarnn konservasyonu ve geici olarak sergiye hazrlanma ilemleri, yksekokul rencilerinin katklaryla yaklak sekiz ay sren bir alma sonucunda tamamlanmtr. Kazan paralar arasnda, gvde ap 80 cm, kulp balantlar ve az evresi salam olan byk kazan (resim 1) ile ap 55 cm olan ve sadece gvde paralar ele geen ikinci bir kazan daha saptanmtr (resim 2). Bunlarn yan sra kazanlara ait olduu dnlen saysz, krk paralar da bulunmaktadr.

Resim 1: Byk kazann konservasyon ncesi durumu.

1 E. Atasoy . S. Bulu, "Ankara Frig Bronz Buluntular zerinde Metalografik ve Arkeolojik ncelemeler". Arkeometri nitesi Bilimsel Toplant Bildirileri III. Orta Dou Teknik niversitesi. 24-27 Mays 1982, s. 130.

87

Resim 2: Kk kazan paralarnn konservasyon ncesi durumu.

Byk kazann az evresindeki iki ince bronz eritten oluan, kulp balantlarndan birinin iinde, dairesel formlu bir kulba ait olan mineralize olmu kk bir demir para grlmektedir. Bu kulp balantsnn evresi, kaln kabuk halinde demir korozyonu ile kaplanmtr (resim 3).

Resim 3: Byk kazann kulp balants evresinde tespit edilen demir bozulmalar.

Dier kulp balants ise antik dnemdeki kullanmndan dolay fiziksel tahribata uramtr.

Kazann gvdesinden ayrlm ve youn fiziksel bozulmaya uram olan kaidesi zerinde, tmlsn zeminine ait ahap kalnts saptanmtr (resim 4).

Resim 4. Biiyk kazann kaide paras zerinde tespit edilen ahap kalnts.

Kk kazann gvde paras zerinde ap yaklak 15 cm olan ak renkli dairesel bir iz vardr. Bu gvde parasnn az ksmna yakn kenarnda ise dokuma kalntlar tespit edilmitir. Rahmetli Sevim Bulu'un Doentlik tezinden, kazanlarn buluntu durumu hakknda bilgi edinilmi ve insitu fotoraflarna ulalmtr. Byk Tmlsden ele geen be kazan iinde "Byk Kazanlar" olarak nitelenen iki kazan, konservasyonu yaplmak zere laboratuvarmza gelen buluntulardr. Tezde "Kk kazan"n, sadece az ksmnn kald, gvde paralar varsa da tamamlanabilecek durumda olmad belirtilmektedir. Kazann gvde paralar kaldrldnda altndan, arlktan dolay ok fazla krlm "kuu bal kulplu" bakratan birinin durduu yazlmtr. Ayrca kazann azna rtlm ve kulplara sktrlm olan bir rtden de sz edilmektedir. Bize gelen gvde paras zerinde, kaideye yakn olan ksmda ak renkli dairesel bir iz olduu gibi kk kazann az ksmna yakn blgesinde tespit edilen dokuma kalntlar da gvde paralarnn sz geen kazana ait olduunu gstermektedir. Az ksm halen ODT Mzesinin deposunda bulunan kk kazann sadece gvde paralarnn konservasyonu yaplabilmitir. Her iki kazana ait paralarda ayn tip korozyon yaplar gzlenmitir:
: Sevim Bulu. Ankara Frig Nekopolinden Tmls Buluntular. ( A.. Klasik Arkeoloji vc ada Anadolu Arkeoloji Krss, yaynlanmam Doentlik Tezi )Ankara 1979. s. 105-

106.

89

Objelerin i ve d yzeyleri, yeil renkli kabuk halinde bazik bakr karbonat tabakalar ile kapldr. Bu tabaka, kolaylkla plakalar halinde yzeyden ayrld gibi yer yer de olduka sert ve yzeyle btnlemi halde bulunmaktadr. Sert kabuk tabakasnn dkld blgelerde ise yzey, kuprit tabakas ve yumuak, siyah renkli, ince bir tabaka ile kaplamtr. zellikle byk kazann i yzeyinde sert kabuk tabakasnn yan sra olduka yumuak ve pasif bir patina saptanmtr. Yzeyden kolaylkla kalkabilen bu tabakann hemen altnda metal yzeyi yer almaktadr. Byk paralar, atlaklar, yarklar, dklmeler gibi fiziksel tahribattan dolay youn bir deformasyona uramlardr. Kazan paralarnn d yzeyinde, youn, beyaz renkli, tozuyan kalayoksit ya da kalayhidroksit 3 birikintileri ve zellikle i ksmlarda bazik bakr klorrler vardr. Paralarn i yzeylerinde suyun oluturduu dnlen sert bir korozyon saptanmtr. Bu blge, fiziksel olarak zayflam ve zerinde aa doru uzanan izgisel izler olumutur. KONSERVASYON LEMLER Laboratuvar ortamna getirilen buluntular mikroskop ya da byteler altnda incelenerek bozulmalar ve yzeylerindeki organik kalntlar saptanm ve ayrntl fotorafik ve yazl dokmantasyonu yaplmtr. Konservasyon ilemlerine balanmadan nce kk kazan zerinde tespit edilen dokuma kalntsnn mikroskopik analizleri yaplmtr. 9 x 5 mm boyutlarndaki tekstil parasn oluturan ve bir alt bir st eklinde ilerleyen atk ve zg iplikleri "S" ynnde erilmitir. Keten dokuma olduu anlalan tekstil kalntsna zarar vermeden yaklak 1 mm boyutunda lif rnei, lif analizi yaplmak zere alnmtr. plikleri oluturan liflerin, alttan kl mikroskop ile yaplan analizi sonucunda keten lifi olduu saptanmtr (resim 5).

P. Eichorn. "Die Restauierung des Bronzekessels aus dem Keltische Frstengab von Hochdorf-mit Anmerkungen ber die Herstellungs Techniken". Arbeitsblatter, Gruppe 2. Bronze, Heft 1. 1986. s, 176 - Ullrich Dctlef. "Zur Chemie und Mineralogie von Korrosionserscheinungen an Bronzen". Archologische Bronzen Moderne Kunst Antike Technik. Berlin. 1985, s.99-103

90

Byk kazann kaidesinde tespit edilen ahap kalnts zerindeki beyaz kalayoksit ya da kalay hidroksit birikintileri yumuak fralar ve bisturi ile yzeyden uzaklatrlmtr. Tespit edilen organik kalntlar mekanik temizlik ilemleri bitinceye dek herhangi bir salamlatrma maddesi kullanlmadan objelerin yzeyinde koruma altna alnmtr.

Resim 5. Kk kazan paras zerinde tespit edilen dokuma kalntsnn mikroskop altnda grn ve lif analizi.

I. MEKANK TEMZLK LEMLER Objelerin yzeyindeki sert korozyon katmanlar, patinaya ulalncaya dek ultrasonik titreim aleti kullanlarak yzeyden uzaklatrlmtr. Buluntularn yzeylerinde yer alan yumuak korozyon katmanlarnn temizliinde daha ok bisturi ve spiral motorla kullanlan fralar tercih edilmitir. Byk kazann kulp balants etrafndaki demir korozyonu, ince ulu keskiler yardmyla yzeyden uzaklatrlmtr. Ancak baz blgelerde demir korozyonunun sertlemesi nedeniyle spiral motorla kullanlan pembe zmpara ulardan ve frezelerden yararlanlmtr. Temizlii biten kazan yzeyinde, malahit, kuprit ve tenoritten oluan kark bir patina 4 saptanmtr.

Hemann Born, "Korrosionsbilder auf ausgegrabenen Bronze -Informationen fr den Museumsbezuher" Archologische Bronzen Moderne Kunst Antike Technik, Berlin. 1985. s. 92-93

91

II. KONSOLIDASYON LEMLER Bonz paralarn bnyelerinde bulunan zlebilir klorrlein sonradan her hangi bir bozulmaya neden olmamalar iin paralar, saf su ile arndrlmtr. Byk kazann tuzlardan arndrlma ileminde yaklak 200 t saf su kullanlmtr. Tuz oranlar - 0 00 _S/em'ye ulaldnda paralar saf sudan karlarak etil alkol ile silinmi ve oda artlarnda kurumaya braklmtr Saflatrlan bronz paralar, bnyelerinde oluabilecek korozyonun nlenmesi amacyla %3 orannda etil alkol iinde hazrlanan Benzotiazol zeltisine daldrlarak yedi gn bekletilmitir. Byk boy paralar ise iten ve dtan BTA emdirilmi pamuklarla kaplanmtr. Pamuklarn zeri, alkoln buharlamasn nlemek amac ile nce alminyum folye, daha sonra da kaln sera naylonu ile kaplanmtr. Yedi gn sonunda paralarn yzeyi %5 orannda aseton iinde hazrlanm Paraloid B 72 zeltisi ile koruma altna alnmtr. BYK FRG KAZANININ YAPIM TEKN VE KULLANIMI ZERNE GZLEMLER Konservasyon ilemlerinden sonra byk kazann patinasnn zerinde yapm tekniine ait izler ortaya karlm ve yapm teknii saptanabilmitir. Az ksm gen kesitli ve zerinde kulp balantlar bulunan "Byk Kazan" incelendiinde gvde ve az evresinde herhangi bir birleme izine rastlanmamakta, kazann tek bir bronz paradan dvlerek yapld anlalmaktadr. Kazann i ve d yzeyinde plak gzle bile seilebilen dzensizce uzanan ince uzun izgiler tespit edilmitir. Bu izgiler, dvme ile ekil verme ileminden sonra uygulanan yzeyin dzeltilmesi aamasnda olumu perdah izleridir. Kazann kulp balantlar incelendiinde; Kulp balantlarn oluturan birinci eridin bir ucu kazana tek bir perin ile sabitlenmi, dier ucu ise kendi etrafnda kvrlarak, ikinci eridin iinden getii ve kulpun

92

geebilecei bir halka yaplmtr 5 . kinci erit kazana, karlkl olarak ularda ve halkann bitiminde olmak zere drt perin ile tutturulmutur. Kulp balantlarndan biri iinde yukarda da sz ettiimiz gibi demir bir kulp paras bulunmaktadr. Ancak dieri zerinde herhangi bir demir bozulmasna rastlanmad gibi fiziksel olarak youn bir tahribata uram ve halka yaplan eridi olduka incelmitir. Ayrca bu kulp balantsnn altnda bulunan kazann az kenar zerinde yarlma olmu ve karlkl duran kenarlar Antik dnemde kenet kullanlarak onarlmtr. stten kazann az evresine bakldnda bu blme doru bir deformasyon olduu grlmektedir. Tm bu tespitler gz nnde bulundurularak, "Byk Kazan"n mezara konulmadan nce kullanlm olduu sylenebilir. Kazan yzeyinde saptanan antik onarm izleri ise yledir; Kazan, dvme ilemi srasnda kalnl 1 mm'ye kadar inceltilmitir. Dvme ve kullanm srasnda gvde zerinde yrtlan blgeler, antikte farkl ekilde onarlmtr. 1-Yrtlm olan ulara, karlkl diler alarak metalin i ie gemesi salanm ve sert lehim ile yrtklar birletirilmitir (resim 6). Bu ekilde birletirilmi olan ksmlar, sert ve kaln bir korozyon yapsna sahiptir. 2-Yrtlm olan kenarlar st ste getirilerek ekilenmitir. Bu onarm kazann gvdesi zerinde 13 yerde saptanmtr (resim 7). 3-Kazann az kenarndaki kenet delikleri ve kenet izi antik dneme ait onarmda kenet kullanldn gstermektedir. Ancak burada bir kenet tespit edilememitir.

Sevim Bulu. Ankara Frig Nekropolinden Tmls Buluntular (A.. Klasik Arkeoloji ve ada Anadolu Arkeoloji Krss yaynlanmam Doentlik Tezi). Ankara 1979. s.105. . Levha. 13-1.

93

Resini 6. Byk kazan zerinde saptanan onarm izlerinden, karlkl diler alarak yrtlan metalin birletirilmesi.

Resim 7. Byk kazan zerinde yrtlan kenarlarn st ste dvlerek birletirilmesi.

ZORUNLU RESTORASYON LEMLER VE KAZANLARIN GEC OLARAK SERGYE HAZIRLANMASI Yerleri tespit edilen byk paralarn birletirilmesi metaldeki deformasyon nedeniyle olanakszdr. Kazan paralarndaki atlak ve 94

yarklarn hareketi fiziksel bir tahribata neden olmaktadr. Bunu nlemek amacyla hareket eden paralar iten ve dtan Paraloid B72 ve ince cam elyaf dokuma ile salamlatrlmtr. Beyaz renkli cam elyaf dokumann yzeyi, estetik ynden gz rahatsz etmemesi iin uygun renklerdeki akrilik boyalar ile renklendirilmitir. Kazanlar olanaklar lsnde geici olarak sergiye hazrlanm ve mzeye teslim edilmitir (resim 8).

Resim 8. Byk ve kk kazann Orta Dou Teknik niversitesi Mzesindeki tehiri.

95

akl hoyuk kerpi yaplarnda onarm ve koruma almalar

Yksel DEDE

Gnmzde ok sayda Arkeolojik kaz yaplmakta ve bu sayede insanolunun kltr tarihini anlamamz salayacak nemli bilgiler edinilmektedir. Bununla beraber kazlarla ortaya karlan buluntularn ileri kuaklara birer kltr miras olarak aktarlmas gerei ortaya kmtr. Prehistorik devirlere tarihlenen yerlemelerde yaplan kazlara bakldnda, buralardan ele geen buluntularn nemli bir ksmn kerpiten yaplm konutlarn oluturduu grlr. Fakat geni alanlara yaylm olan bu buluntu topluluunun korunmas ve restorasyonuyla ilgili baz sorunlar her zaman gndeme gelmitir. Bu yzden de genellikle bu yaplara ait ok nemli olduu dnlen tanabilir paralarn korunmas ile yetinilmektedir. Ancak bugn dnyann bir ok lkesinde bu tr buluntularn yerinde korunmasyla ilgili aratrmalar srdrlmektedir 1 . Buna benzer bir alma Aksaray ili snrlar iinde yer alan ve Akeramik Neolitik aa tarihlenen Akl Hyk'te yrtlmektedir. Akl Hyk Orta Anadolu Blgesinde, Aksaray il snrlar iinde, Aksaray ilinin 25 km Kuzeydousunda yer almaktadr. Akl Hyk yerlemesinde 1989 ylnda, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Prehistorya Bilimdal Bakan Prof. Dr. Ufuk Esin bakanlnda bir kurtarma kazsna balanlm ve 1989-1998 yllar arasnda yaplan kaz almalar sonucunda Akl Hyk yerlemesinin M.. VIII. Binyla tarihlenen, Akeramik Neolitik an Anadolu'da en iyi temsil edildii nemli iskan yerlerinden birisi olduu anlalmtr. Yaklak olarak 35.000/40.000 nr'lik bir alana yaylan Akl Hyk yerlemesi, yollar, geitleri, avlular, plk alanlar ve yerlemeyi evreleyen sur sistemiyle zgn ve Anadolu'da olduka nemli bir yere sahiptir. Akl Hyk'te kazya balang nedeni hyn hemen nnden akan Melendiz aynn besledii Mamasn Barajndaki su seviyesinin en yksek olduu aylarda Akl Hyk yerlemesini tehdit edecek olmasdr'. Kaznn

Adobe 90 ' Esin. U. 1996 3 Esin.U. 1998

97

devam ettii 1989-1992 yllarnda yaplan gzlemlerde, Mamasn Baraj suyunun en yksek seviyeye ulat k aylarnda dahi Akl Hyn bundan etkilenmediinin saptanmasyla, Akl Hykte ortaya karlan kerpi yaplarnn tamamnn veya bir ksmnn korunmas ve mzecilik anlaynda deerlendirilmesi ngrlmtr. 1992 ylnda yaplan gzlemlerde, 1989-92 yllar arasnda Akl Hykte ortaya karlan kerpi yaplar her geen yl atmosfer etkenleri ve biyolojik etkenler nedeni ile hzla yok olmakta olduu gzlenmitir. Bu nedenden dolay kerpi yaplarda meydana gelen bu bozulmay nlemek ve ortaya karlm mekanlarn konservasyonu ve restorasyonunu yapmamz salayacak yntemi belirlemek amac ile 1992 yl kaz kampanyas dahilinde bir dizi aratrma ve deneme almasna balanlmtr. Burada amalanan, kazlar sonucu ortaya karlan Akl Hyk kerpi yaplarda meydana gelen bozulmalar tamamen durduracak veya en aza indirecek bir koruma ve onarm ynteminin saptanmasdr. Akl Hykte 1992 ylnda balanlan koruma ve onarm almalarn 1996 ve 1998 yllarnda yaplan almalar izlemitir. Burada yaplan her deneme almas ve bunun sonular, yaplacak bir sonraki almann yntemlerini belirlemitir. 1992 ylnda yaplan ilk almalarda koruma ve onarm yntemi olarak kerpi amurundan yararlanlmas benimsenmitir. Bu yntemin benimsenmesinin nedenleri ise bu malzemenin kolay elde edilmesi, ekonomik olmas, orijinal malzemeyle uyumlu almas, kolay uygulanmas ve geri dnmnn olmas olarak ksaca zetlenebilir. 1992 Yl almalar 4 1992 ylnda yaplan ilk almalarda onarm ve korumada kullanlacak uygun topran pratik yntemlerle belirlenmesine ynelinmi ve bu topraklarn dayankllnn anlalmasna ynelik uygulamalara arlk verilmitir 5 . Bundan dolay nce Akl Hyn yakn evresinde, kerpi topra olarak kullanlacak uygun niteliklerdeki toprak kaynan belirlenmesine, daha sonra ise bu topraklardan yaplan kerpi bloklar ile 1992 ylnda ortaya karlan baz mekanlarn zerlerinin kapatlmas planlanmtr. Bylece ileriki yllarda yaplacak gzlemler bir taraftan en dayankl toprak kaynann belirlenmesini salayacak, dier taraftan da zerleri kerpi bloklarla kapatlm duvarlarn ne lde korunduunu ortaya koyacaktr. Bu program dorultusunda 4 farkl kaynaktan alnan topraktan kerpi bloklar yaplmtr. Bunlar:

4 s

Dede.Y. 1997 Keppler 1996

98

- 1. Grup Kerpi Topra Akl Hyn hemen gneyinden, Melendiz aynn oluturduu alvyon dolgu yzeyinin hemen altnda yer alan nehir dolgusundan alnmtr. Bu toprak sarms renkte ve olduka sert bir yapdadr. Bu topran youn milli bir dokusu vardr. - 2. Grup Kerpi Topra Bu grup Hyk toprandan oluturulmutur. Hyk zerinde kaz yaplan mekanlardan karlan toprak bir kenara ayrlm ve daha sonra iindeki obsidyen, kemik ve ta paralarnn temizlenmesi iin elenerek kerpi yapm iin hazr hale getirilmitir. - 3. Grup Kerpi Topra Bu grup Akl Hyn yaklak 1 km Gney-Batsnda yer alan ve bu yrede "toptepe mevkii" denilen yerden getirilmitir. Dokusu yakndan incelendiinde az tackl, az kumlu ve killi bir yapya sahip olduu belirlenmitir. Ancak topran dokusu iinde az sayda da olsa irice talar vardr. Bu talardan bir ksm amur hazrlanmas srasnda ayklanmtr. - 4. Grup Kerpi Topra Bu grup 1 .Grupta yer alan toprak ile Hyk zerindeki 2-3-4-5 / R amalarnda yrtlen kaz almalar srasnda kartlan hyk toprann % 50 orannda kartrlmasyla hazrlanmtr. Kerpi toprann hazrlanmas ve duvarlar zerine yerletirilmesi srasnda, daha nce kerpi ilerinde alm tecrbeli iilerden yararlanlmtr. Kerpi harcnn hazrlanmas almalarnda toprak gruplarnn her biri hacimsel olarak 1/3 orannda samanla kartrlarak hazr hale getirilmitir. Burada topran iine saman kartrlmasn nedeni samann topran tutuculuunu arttrmasdr. Hazrlanan kerpi bloklar 40x30x10 cm boyutlarndadr. Kerpi boyutlarnn belirlenmesinde en ve kalnlk olarak orijinal duvarlarda kullanlan kerpi boyutlar rnek alnmtr. Orijinal kerpilerin boylar deiken olduu iin yaplan bloklarn boyu iin 40 cm standart alnmtr. Kerpi bloklar daha sonra gne altnda kurutulmu ve 7/L-M amasndaki btn mekanlar zerine birer sra yerletirilmitir. Bu alma

99

srasnda nce kerpi duvarlar bol su ile slatlmtr. Daha sonra hazrlanan kerpi bloklar da ayn ekilde slatlmtr. Bu ilemin amac kerpi bloklar ile kerpi duvarn araya konulacak har sayesinde daha iyi birbirine tutunmasn salamaktr. Duvarlarn ve kerpi bloklarn yeterince slatlmasndan sonra, nce duvarlarn zerine hazrlanan har dklm ve bunun zerine kerpi bloklar yerletirilmitir. Kerpi duvarlar ve kerpi bloklar arasnda yaklak 2 cm har konulmutur. Yine iki kerpi bloun birletii yerde yaklak 1 cm kalnlnda har bulunmaktadr. Bu alma iki gnde tamamlanmtr. 1996 ylna kadar devam eden kaz kampanyalar srelerinde her yl bu duvarlar ve kerpi bloklar kontrol edilmilerdir. Yaplan gzlemlerde hyk toprandan yaplan kerpi bloklar dier kerpi topraklarna kyasla daha dayankl ve renk olarak da daha uyumlu olduu grlmtr. Dier taraftan d etkenlerin duvarlarn st yzeylerinde, sadece koruma amacyla konulan kerpilerin zerinde etkili olduu, bu sayede de eski duvarn st yzeylerinin korunduu saptanmtr. Duvarlarn st ksmna konulan kerpi bloklarda ise fazla bir tahribat grlmemitir. Ancak bu yntemde duvarn orta ve alt ksmlarnda erozyon devam etmitir. Duvarn orta ve alt ksmlarnda meydana gelen bu erozyon ileriki yllarda duvarlarn st arlklar tayamaz hale gelmesine ve yklmalarna neden olmutur (izim 1 ).

izim 1. 7/L-M amasnda kesitler.

100

1996 Yl almalar" 1992 ylnda yaplan almalarn deerlendirilmesi nda kerpi duvarlarn sadece st ksmlarnn korunmasnn yeterli olmad tam bir koruma iin duvarlarn tamamnn kerpi amuru / bloklar ile kapatlmas ngrlmtr. Bu neden ile 1996 ylnda 5/J-K amasndaki BL, BI ve BH mekanlarnda yeni bir alma denenmitir. 5/J-K amas 1990 ylnda yrtlen kaz almalarnda kazlmtr. Daha sonralar burada ortaya karlan yaplar 1996 ylma kadar atmosfer etkilerine maruz kalm ve bu yaplarda iddetli bir erozyon meydana geldii gzlenmitir (Resim 1 ). Bu almada ilk i olarak 5-6-7 / J-K Amalarnda yaplan yzey temizlii srasnda toplanan toprak bir kenara ayrlm ve delik genilii 3x3 mm olan tel elek ile elenerek toprak iindeki iri boydaki ta, kemik, obsidyen ve iri boyuttaki organik kalntlar temizlenmitir. Daha sonra elenen bu toprak hacimsel olarak 2/3 orannda saman ile kartrlmtr. Bu arada almann yaplaca 5/J-K Amas detayl bir ekilde temizlenmitir.

Resim 1. 5/J-K amasnda 1996 ylnda koruma - onarm ncesi durum.

1996 ylnda yaplan almada kerpi dkmnde kullanlmak zere 70x36x7 cm boyutlarnda bir kalp hazrlanmtr. Yine kerpi dkmnde kullanlmak iin 1992 ylnda yaplm olan 40x30x10 cm boyutlarndaki kalp tekrar kullanlmak zere hazr hale getirilmitir. Yaplacak kerpilerin boylan hakknda karar verirken orijinal kerpi boylaryla yeni yaplan kerpi
' Dede.Y. 1997

101

boylarnn birbiriyle ilikide olmasna dikkat edilmitir. Akl Hykte ortaya karlan kerpilerin boylar 40 cm ile 110 cm arasnda deimektedir. Bu yzden ortalama deerleri verecek olan 40x30x10 ve 70x36x7 cm gibi iki farkl kalp kullanmna gidilmitir. Yaplacak koruma ve onarm almalarnda duvarlarn yan yzeylerinde genellikle 70x36x7 cm ebadndak kerpi bloklarn ksa kenarlar yukar gelecek ekilde dikey yerletirilerek, st yzeylerde ise 40x30x10 cm ebatlarndaki kerpi bloklarnn yatay olarak yerletirilerek bu ksmlarn kapatlmasyla gereklemitir (izim 2 ).

izim 2. 5/J-K amas 1996 yl uygulamas.

Yan yzeylere yerletirilen kerpi bloklarla duvar arasnda kalan boluk sulandrlm kerpi amuruyla doldurulmutur. Bylece kerpi bloklarla duvarn daha iyi tutunmas amalanmtr. Yan yzeylerde bazen kerpi blok konulamayacak bir durumla karlaldnda buraya tahta kalp konulmu ve duvar ile kalp tahtas arasna kerpi amuru dklmtr. Daha sonra dklen kerpi amuru kuruyunca bu kalplar sklerek karlmtr. Yine duvarlarn st yzeylerine nce kerpi har konulmu ve bu harcn zerine kerpi bloklar yatay olarak yerletirilmitir. Tm bu almalardan nce kerpi amurunun daha iyi tutunmasn salamak iin duvarlar su ile slatlmtr. 1996 yl almalarnda kerpi toprann hazrlanmasndan kerpilerin kalplara dklmesine kadar geen sre 5 gndr. Bu almalarda ortalama drt ii almtr ve bu almalar sonunda toplam dklen kerpi miktar 224 adettir (Resim 2 ).

102

1998 Yl almalar 1996-1998 yllar arasnda yaplan gzlemler bu yntemin olduka baarl olduu anlalmtr. ki yl ak havada koullar altnda kalmasna ramen orijinal duvarlar korunabilmitir. Sadece duvarlar koruma amacyla kullanlan kerpi bloklarda ve svalarda yer yer bozulmalar olmu ve bunlarda ufak tamiratlar ile salamlatrlmtr. Ancak 1996 yl almasnda karlalan en byk sorun grsel anlamda kmtr. Bu almada orijinal duvarlarn i ve d ksmlar kerpi bloklar ve topra ile kapatlrken sadece koruma amalanm ve duvarlarn dokusu verilmemitir. Bu da izleyicilerde yanlglara neden olmu, duvarn yapm teknii anlalmamtr. Oysa Akl Hyk mimarisi asndan duvarlarn yapmnda kullanlan kerpilerin oluturduu duvar dokusu ok nemlidir. Bu kayglar gz nnde bulundurularak 1998 ylnda yine 5/J amasmdaki BO, BM, BP, BR ve BU mekanlarnda farkl bir koruma ve onarm almas yaplmtr. Bu alma ncesi orijinal duvarlardaki kerpi boyutlar belirlenmi ve bu boyutlara uygun yeni kerpi bloklarn yaplmas ngrlm ve orijinal boyutlara uygun boyutlarda kerpi dkmn yapacak yeni bin kalp hazrlanmtr. Bu kalbn boyutlar 30x10x40, 30x10x45,30x10x50,30x10x65,30x10x70 ve 30x10x90 cm dir. 1998 yl almalarnda yine 1996 yl almalarnda uyguland gibi kerpi amuru hazrlanm ve kalplara dklerek bloklar haline getirilmitir. Bu bloklar daha sonra BO, BM, BP, BR ve BU mekanlarnn duvarlarnn yan yzeyleri nne, kerpi harc kullanlarak, yatay olarak yerletirilmitir. Bu yerletirmede deiik ebatlardaki kerpiler rast gele konulmu ve orijinal dokunun verilmesine allmtr. Duvarlardaki bozulma aadan yukarya doru artarak gittiinden duvarlarda aadan yukarya konik bir anma olumutur. Duvarlarn ilk kazld zamanki st seviyeleri tamamen erozyona uram ve yok olmutur. Bu yzden kerpi bloklar duvarlarn yan yzleri nne yerletirilirken, kesilerek uygun boylara getirilerek yerletirilmitir. Ancak duvarlarn tamamen yok olan st ksmlarn orijinal ykseklie getirirken tm olarak kullanlmlardr (izim 3). Bylece orijinal duvarlarn gerek st ksmlar, gerekse i ve d ksmlar orijinal kerpilere benzer lde kerpilerle kapatlmtr. Bu ekilde bir taraftan koruma salanrken dier taraftan da grsel olarak da uyum salanmtr (Resim 3).

103

Resim 2.5/J-K amasnda 1996 ylnda koruma - onarm sonras durum.

izim 3.5/J-K amas 1998 yl uygulamas.

104

Resim 3. 5/J-K amasnda 1998 ylnda koruma - onarm sonras durum.

Akl Hykte yaplan bu aratrma ve deneme almalarnn nmzdeki yllarda da devam etmesi ve en doru koruma ve onarm yntemlerinin belirlenmesi Akl Hyk gibi nemli yeiemelerdeki kerpi yaplarn birer kltr miras olarak gelecek kuaklara braklmas asndan nem tamaktadr.

KAYNAKLAR
Adobe 90. 6'1' International Conference on the Conservation of Earthen Architecture. Adobe 90 Preprints. New Mexico Dede.Y.1997, " Akl Hyk Kerpi Yaplarnn stanbul Korunmas zerine almalar",

Esin, U. 1996. " On Bin Yl ncesinde Akl: Anadolu'da Bir Yerleim Modeli". Tarihten Gnmze Anadolu'da Konut ve Yerleme^ Tarih Vakf Yaynlar. 1996 . s. 31-42 Esin,U.1998. " Paleolitikte lk Tun Kapadokyas". Kapadokya, stanbul, s. 62-123 an Sonuna: Tarih ncesi alarn

Keppler 1996, "Mit Lehn gebaut", Ein Lchmhaus im Selstbau. Blok Velag. Mnchen

105

t a ve seramik eserlerin zelliklerinin ve bozulmalarnn koruma amacyla incelenmesi

Prof. Dr. Emine N. CANER- SALTIK Abstract
Importance of Icboratory analyses on stone and ceramic materials properties and the diagnosis of their deterioration problems have been explaied to be essential for their proper repair and conservation. These studies have been described by the help of two examples. The first exanple covers the deterioration problems, analyses and the results related to the basalts of Hittite Archaeological Site in Karatepe while the second one is related with the dolomite building stones of Divrii Great Alosque and Hospital Complex. Z Ta ve seramik eserlerin korunmasn doru ve yeterli ekilde yapabilmek iin eserlerin zellikleri ve sorunlarnn tehisi konusunda yaplan nitel ve nicel analizlerin nemi belirtilmi, bu konuda yaplan almalar iki rnekle anlatlmtr. Bunlardan ilki Karatepe Hitit arkeolojik alan bazaltlar, dieri de Divrii Ulu Camii ve ifahanesi dolomitleri ile ilgili sorunlar, aratrmalar ve sonular aklamaktadr. GR Tarihi eserleri zgnlk ve zelliklerini devam ettirerek koruyabilmek ve eserin ihtiyac olan koruma ilemlerini belirlemek zere n incelemeler ve aratrmalar yapn.; k gerekir. Bylece eseri, en az mdahale ile en gereken koruma ilemlerini uygulayarak korumak mmkn olabilir. Eserin zellikleri, sorunlar ve ihtiyac olan koruma ilemleri belirlenmeden yaplan ilemlerin hemen hepsi zararl ve gereksiz mdahaleler olmaktadr. Koruma mdahaleleri n incelemeler ve aratrmalarla belirlenirse koruma amacna ular. Tarihi eserin incelenmesi grsel analizlerle balar. Objede veya tarihi yapda grsel olarak izlenen bozulma ekillerinin snflandrlp eserin mevcut izim ve fotoraflar zerinde haritalandrlmas hem sorunlarn tehisinde hem de uygulamalarn baarsn takipte kullanlacak nemli bir belge oluturur. Laboratuvar analizleri iin gerekli rnekleme de en aza indirilmi olur. Bozulma ekilleri en iddetli bozulmadan en az bozulmaya
107

doru ana snfa ayrlabilir. Bunlar a) malzeme kayb, b) malzeme ayrlmas, c) malzemede birikmeler ve renk deiimleri olarak guruplanabilir. Ta ve seramik malzemenin bu ana balklar altnda snflanacak bir ok bozulma eidi vardr (Fitzner et al., 1992; Fitzner et al., 1995). Gzlenen bozulmalarn iddeti ve dalm bir arkeolojik alanda, bir tarihi binada veya bir objede bozulmann kaynaklan ile ilgili ipular verebilir. rnein, Azkarahan'n avlu portalinin rlve izimi zerinde yaplan haritalandrma (ekil 1 ve ekil 2), bu onnc yzyl antnda en iddetli bozulmalarn portalin alt ksmlarnda malzeme kayb olarak izlendiini ve antta yerden ykselen nem probleminin varln iaret etmektedir. Ayrca portalin st ksmlarnda da iddetli bozulmalardan oyuklu malzeme kayb izlenmektedir. Bu da portalin at ksmnda da nem ve drenaj problemi olduunu iaret etmektedir (ekil 1 ve ekil 2). Malzeme kayb olan blgelerde ayn zamanda izlenen daha az iddetli bozulmalar, rnein tuz ieklenmesi ve mikro bitkilerin bymesi gibi malzemede birikmeler eklinde olan bozulmalar yap onarm geirmesine ramen sorunlarn devam ettiinin, ana sorunlarn zlmediinin iaretidir.

MALZEME KAYBI VE MALZEME AYRILMASI OLAN BLGELER GSTEREN HARTA

KOPMALAR HIIIJII OYUKLANMA

ekil 1. Azkarahan i avlu portalinin nden grnm.

ekil 2. Azkarahan i avlu portalinde malzeme kayb ve malzeme ayrlmas olarak izlenen ta bozulma ekillerinin haritalandrlmas. (Tavukuolu, 1998)

108

Tarihi eserdeki bozulma sorunu ve ilerleme derecesi bahsedilen bozulma alanlarnda ve nispeten salkl blgelerde yaplan tahripsiz lmler ve alman rneklerin laboratuvar analizleri ile tehis edilir. ou zaman eserin jeolojik edeeri olan tata yaplan dayankllk analizleri de hem sorunun tehisinde hem de bozulmuluk derecesinin tahmininde yararl olur. Ta ve seramik eserin mineral ierii, dokusu ve bozulma rnleri optik mikroskop, tarama elektron mikroskobu, X-nlar difraksiyonu, ve Fourier transform infrared spektroskopisi yardmyla incelenir. Element analizleri EDX balantl tarama elektron mikroskobu, atomik soorma spektroskopisi ve kolorimetri yntemleri kullanlarak yaplabilir. znen tuzlarn miktarnn ve trnn belirlenmesi iin iletkenlik lmleri, kalitatif spot deneyler, alev fotometrisi ve kolorimetrik yntemler kullanlabilir. Ta ve seramik eserin fiziksel zelliklerini belirlemek iin younluk ve gzeneklilik lmleri, mekanik zellikleri iin ultrasonik hz lmleri gibi tahripsiz yntemler veya kk rneklerde nokta ykleme gibi tahripli yntemler kullanlabilir. Eserin iinde bulunduu sorunun tehisi sonunda, mzede ve ak hava artlarnda korunma olaslklar ve geirmesi gerekli koruma ilemleri saptanr. rnein kil yzdesi yksek ve suda znen tuzlar ieren bir ta eser veya seramik eser mze artlarnda da aktif bozulma iinde olacaktr (Rodiguez-Navarro et al 1998). Byle sorunlar olan mzedeki bir eserde, tuzlarn esere zarar vermeden karlma ekilleri, veya en aza indirilmesi artlar gndeme gelir. Tuzlarn karlamad durumlarda mikroklimatik koullar malzemenin ierdii tuz eitlerinin slak veya kuru durumda kalacaklar bal nem koullarna gre ayarlanarak sabit tutulmaya allr (Arnold, 1981). znen tuzlar malzemenin dayanklln kaybettiren nemli bir bozulma nedenidir (Caner- Saltk et al., 1998). Bu sorunun tehis ve zmnde yaplan aratrmalarla koruma bilimi ilerlemektedir (Arnold, 1996). Her durumda, zlecek sorunun nicel ve nitel belirlenmesine gre koruma yntemi aratrlr ve saptanr. Bylece konservatr, analiz sonularna gre belirlenen koruma ilemlerini titizlikle uygulayarak baarl bir korumay gerekletirir. Ta yaplarda sorunlarn tehisi ve koruma ilemlerinin belirlenmesi ile ilgili olarak sunulacak iki rnek konuya daha fazla aklk getirecektir. Birinci rnek Karatepe Hitit Arkeolojik Alam'nda bazalt eserlerin koruma sorunlarnn (Caner ve Trkmenolu 1985; Trkmenolu ve Caner-Saltk 1998), ikinci rnek ise Divrii Ulu Camii ve Darifas'nn dolomit yap talarnn sorunlarnn (Caner, 1984; Caner et al., 1985) tehisi ile ilgilidir.

109

KARATEPE HTT ARKEOLOJK ALANINDAK BAZALTLAR Karatepe'deki ge Hitit yerlemesi Adana'nm 130 kilometre kuzey dousunda, imdi baraj glkysmda olan bir milli parktr. Bu yerleme milattan nce sekizinci yzyl sonunda kurulmu ve Asurlular tarafndan alt yz seksen ylnda yklmtr. Alan 1946'da kefedilmitir. Kaz ve restorasyon almalar bu tarihten itibaren Prof. Halet ambel tarafndan ynetilmitir. ki giri kaps yaps, Hitit yaamn ve trenlerini sergileyen ta pano ve rlyefler, heykeller, ve yaztlar kaz ile ortaya karlan balca eserlerdir. Bazalt eserler beton bir at ile dorudan yamurdan korunarak ak hava atlarnda bulunmaktadr. Bu ta eserlerde, kazlarn balad tarihlerden gnmze kadar geen yaklak elli yl iinde gittike artan baz bozulmalar izlenmektedir. Bozulmalar talarn bnyesinde atlaklarn oluumu, ta yzeylerinden kabuk eklinde veya birka santimetre boyutunda paralar eklinde kopmalar olarak izlenmektedir ( ekil 3).

ekil 3. Kaatepe bazaltlarnda bozulmann ilerlemesi ile oluan atlaklar ve kopmalar (Caner ve Trkmenolu 1985).

110

Laboratuvar analizleri ve deneyleri Karatepe bazaltlarnda grlen bozulmalar durdurmak en azndan bozulma hzn yavalatabilmek iin bozulmalarn nedenini anlamak gerekmitir. Eserlerden dorudan rnek almak mmkn olmadndan arazide taze grnen bazalt bloklardan rnekler alnarak incelenmitir. Laboratuvarda, be santimetre boyutunda kpler olarak hazrlanan bazalt talarnda, tekrarlanan slanma-kuruma, donma-erime ve tuz kristallenmesi gibi dayankllk deneyleri gerekletirilerek (Knfel et al., 1987; Price 1978), arazide gzlenen bozulmalarn oluup olumadna baklmtr. Yaklak yz defa tekrarlanan slanma-kuruma ve donma- erime dayankllk deneylerinde grnr bozulma izlenmemitir. Ancak tuz kristallenme deneyleri srasnda, yaklak elli defa tekrardan sonra malzemede yzde be civarnda arlk kayb olurken arkeolojik alandaki bozulmalara benzer bozulmalar olumutur (ekil 4).

ekil 4. Elli defa tuz kristallenme tekrar geirmi bazalt rneinin

( rnek no:7/1) yandan ve stten grn. atlak oluumu ve kelerin malzeme kayb ile biraz yuvarlaklamas izlenmektedir (Caner ve Trkmenolu 1985). Oluan atlak yzeylere dik alman kesitler optik mikroskop ile incelenmitir. atlak yzeylerden kaznan malzeme ve tan bozulmam ksmlarndan alman malzeme X- nlar toz krnm analizleri ve infrared

111

spektroskopisi ve transmisyon elektron mikroskobu ile incelenmitir (Caner ve Trkmenolu 1985; Trkmenolu ve Caner-Saltk 1998) Analiz sonulan Karatepe bazaltlarnn olivin bazalt olduunu, bozulmalarn tan yapsndaki mikro damarlarn almasyla olutuunu gstermitir. Bu mikro damarlarn bazaltn oluumu ile ilgili olduu dnlmektedir. Olivinlerin etrafn evreleyen idingisit oluumu, sonradan mineral kristallenme alanlar da olabilecek solsyon kanallar meydana getiren mekanizmalardan biridir (Eggleton 1984). atlak yzeylerinde tespit edilen kil minerali olarak metahalloysit ve ayrca kristobalit, tridimit ve gtit mineralleri, tuz kristallenmesi ile alan uzun mikro damarlarn yapsndaki minerallerdir. Bazaltta smektit gurubu (genileyen) kil minerallerinin bulunmamas sayesinde slanma ve kuruma tekrarlar ile atlaklar olumamaktadr. Donma-erime tekrarlan ile hasar olmamas damarlarn inceliine bal olarak donma derecesinin dmesidir.

Sonular Deney sonular znen tuzlarn bozulmadaki nemini gstermektedir. Bazaltlar dorudan yamurdan korunmalarna ramen youma ile nemlenmeye aktr. Tataki bozulmalarn toprak altnda geen ok uzun zaman iinde tan ince klcallarna dolan tuzlardan kaynakland dnlmektedir. Her suda znen tuz nem ektiinden, cinsine gre, kendi edeer bal nem ortamnda slanp doygun zeltide iyon olarak, daha dk bal nem ortamnda ise kuru, kristal olarak bulunur (Arnold, 1981). Bylece ta malzemedeki tuz kristallenme tekrarlar atmosferdeki bal nem deimeleri ile gerekleebilir. Koruma ilemleri ta bloklardaki tuzun miktarnn tespiti ve tuzdan arndrlma ilemlerini ierecektir. Tuzlarn temizlenmesi bozulmay ok yavalatacaktr, nk bazaltlar slanma - kuruma ve donma - erime tekrarlarna dayankldr.

112

ekil 5. Bazalttaki olivin kristali evresinde idingsit ereve ve tanmlanmam dier minerallerin oluturduu bant. apraz nikol, 25X (Caner ve Trkmenolu 1985)

DVR ULU CAM VE FAHANES DOLOMTLER Divrii Ulu Camii, Sivas ilinin Divrii kasabasndadr. Anadolu'daki on ncii yzyl ta iiliinin en gzel rneklerinden biridir. Antta bozulmalar, portland imentosu kullanarak yaplan restorasyonlardan sonra ok artmtr. Restorasyon srasnda, portlant imentosu kullanlarak hazrlanan kaln beton svalarla antn bat cephesi ii tamamen svanm, bir ok yer ksmen svanm, imentolu svalarla yer yer ta tamirleri yaplmtr. Kaln istinat duvarlar, beton kaldrmlar, at ve ant evresindeki drenaj sorunlar nem sorununu ok ilerletmitir. Ta bozulmas, toz eklinde uma ve el byklnde veya daha byk paralar halinde kopmalar eklinde malzeme kayb ayrca youn tuz kristallenmesi eklinde malzeme birikimi olarak izlenmektedir (ekil 6 ve 7). alma, youn tuz birikiminin kaynaklarn ve dolomitin bozulma mekanizmasn anlamaya yneliktir. Bunlar anlalrsa koruma iin izlenecek yol belirlenecektir (Caner, 1984; Caner et al., 1985).

113

ekil 6. Divrii Ulu Camii bat portali; yerden belirli ykseklie kadar ve st ksmlarnda, kopmalar malzeme kayb ve tozlama izlenmektedir.

ekil 7. Divrii Ulu Camii bat portalidcn bir detay: potalin kopmalar eklinde eklinde malzeme kayb ve tozlama izlenmektedir.

Laboratuvar analizleri ve deneyleri Yapdan alman rnekler eitli yerlerden toplanan tuz birikimleri ve duvarlardan kopmu baz dolomit paralardr. nce kesitlerin petrografik analizleri dolomitin mikritik yapsn ve imento harla temas eden ksmlarda yap deiimini gstermitir. X -nlar toz krnm analizleri ile yap tann dolomit: CaMg (C0 3 ) 2 olduu ve kalsit: C a C 0 3 iermedii anlalmtr. Dolomiti % 2 asetik asit ile zerek tan kil fraksiyonu ayrlmtr. Kil cinsinin tespiti, ynlendirilerek kurutulmu rnein dorudan, etilen glikolde slatlm olarak, ve 500 C de stlarak elde edilen X-nlar toz krnm izleri analiz edilerek yaplmtr. Sonular dolomitin yapsnda az miktarda saf kaolin bulunduunu gstermitir.

114

X- nlar toz krnm analizleri tuz birikimlerinin ounun hekza hidrat: Mg S 0 4 6 H : 0 ve epsomit: Mg S 0 4 7 H 2 0 olduunu gstermitir. Bu tuzlar daima imentolu har ve svalarn kullanld ksmlarda ve stun balar ve st rt talar gibi atdan szan sularn slatt nemli blgelerde ok bol olarak olumaktadr. Stunlarn ve duvarlarn alt ksmlarnda ise ok daha az olarak bulunan tuzlar, darapskit: N a 3 ( N 0 3 ) ( S 0 4 ) H 2 0 , niter: K N 0 3 , halit: NaCl ve silvit:KCl olarak tanmlanmtr. Bu tuzlarn yerden ykselen nem ile topraktan geldii dnlmektedir. Kopan bir dolomit parasnda yaplan X-nlar toz krnm analizinde atlak yzeyinde pikromerit : K 2 Mg(S0 4 ) 2 6 H 2 0 ve epsomit:MgS0 4 7 H 2 0 tuzlarna rastlanmtr. Bu blgede ayn zamanda dolomitin yannda nemli miktarda kalsit: C a C 0 3 mineraline rastlanmtr. Dolomit yap tann d yzeyinde hava kirliliinin etkisi ile az miktarda jips: CaS0 4 2 H 2 0 minerali olumutur. Dolomitin yapay znme deneyleri: Oluan tuz birikimlerinin ve bozulma blgelerinin pH deeri yaklak 7.35-7.60 civarnda zayf alkali olduundan antn yap ta olan dolomit toz haline getirilerek ntr ve zayf alkali zeltilerdeki znrlne baklmtr. Eit miktardaki dolomit tozu srasyla 0.1M Na2S04, 0.1M NaOH ve 0.1M Na2S04 + 0.1M NaOH zeltilerine ilave edilmitir. Krkbe gn sonra zeltilerdeki kalsiyum ve manezyum iyonlarnn miktar titrasyonla tayin edilmitir. Tahmin edildii gibi (Evamy 1967; Kastner 1984) zeltilerde hemen hi kalsiyum iyonu bulunmazken alkali zeltide nemli miktarda manezyum iyonu, alkali ve slfat iyonlu zeltide daha fazla miktarda manezyum iyonu bulunmutur. Yaplan deneyler lg dolomitin yukardaki zeltilerde yaklak O.lg epsomit tuzu olumas ii gerekli manezyum iyonunu serbest braktn gstermitir. Sonular Divrii Ulu Camii ve Darifas yap ta olan dolomitteki bozulmann beton ve imentolu har ve svalar kullanlan nemli blgelerle snrl olduu grlmtr. Yapnn nemin dald ve kurumakta olduu blgelerinde ok youn grnen epsomi^ ve hekzahidrat tuz birikimlerinin, yap ta dolomitin imento ile nemli bazik ortamda tepkimeye girmesi sonucu magnezyum kayb ile olutuu anlalmtr. Yapnn korunmas iin a) imentolu sva ve harlardan arndrlmas, b) tan bnyesindeki tuzlarn karlmas, c)yapnn nem ve drenaj sorunlarnn detayl incelenip zlmesi ilerinin en nemli koruma ilemleri olduu belirlenmitir. Koruma ilemlerinin yapya ve malzemeye en yeterli biimde uygulanabilmesi iin ant zerinde ve laboratuvarda aratrma ve denemeler gereklidir.

115

KAYNAKA Arnold, A., 1981. Nature and Reaction of aline Minerals in Walls; The Conservation of Stone, 2, ed: R. Rossi-Manaresi, Centro per la Conservazione delle Sculture AH'Aperto, Bologna, 13-23. Arnold, A., 1996. Alteration et Conservation d'Oeuvres Culturelles en Materiaux Poreux Affectes par des sels; Le Dessalement Marne, 300s, 3-20. Caner, E. N.,1985. Divrii Ulu Camii ve Darifas Ta Bozulma Meseleleri; 2inci Vakf Haftas ( Konumalar, Tebliler), Vakflar Genel Mdrl, Ankara, 188s, 65-71. Caner, E. N., Demirci, ., Trkmenolu, A.G. 1985. Deterioration of Dolomite by Soluble Salts in Divrii Great Mosque-Turkey: V th. International and Conservation Lausanne, 299-305. Caner. E. N.. Trkmenolu, A.G. 1985. Deterioration of Basalts from a Hittite Archaeologica! Site. Karatepe, Turkey: V th. International Congress on Deterioration and of Stone, Congress on Deterioration des Materiaux Poreux, SFIIC, Champs-sur-

ed: G.Felix, Ecole Polytechnique Federale de Lausanne.

Conservation of Stone, ed^ G. Felix. Ecole Polytechnique Federale de Lausanne, 411-419. ambel, H. 1956. Karatepe restorasyon almalar. Trk Arkeoloji Dergisi 6:3-12. Eggleton, R. A. 1984. Formation of iddingsite rims on olivine: a transmission electron microscope study Clays and Clay Minerals 32:1-11 Evamy, B. D. 1967. Dedolomitization and the development of rhombohedral pores in limestones. Jor. Sed. Petrology 37:1204 -1215 Fitzner, B., Heinrichs, K., & Kownatzki, R. 1992, Classification and mapping of vveathering forms: Proceedings Conservation of the 7h International Congress on Deterioration and

of Stone. eds: J. Delgado Rodriguez, F. Henriques, F. T. Jeremias, Laboratorio

Nacional de Engenharia Civil. Lisbon, 957-968. Fitzner, B., Heinrichs, K., & Kovvnatzki. R. 1995. Weathering forms, classification and mapping: Naturwissenschaft des Bundesministeriums und Denkmalpflage, Naturstein konservierung Forschung I, Frderprojekt ed: R.

fr Bildung,

Wissesschaft,

und Technologie,

Snethlage, Verlag Ernst & Sohn, Berlin, 1-48. Kastner, M. 1984. Control of dolomite formation. Nature3 \ 1:410-41 1.

116

Knfel. D. K., Hoffmann, D., Snethlage, R. 1987. Physico-chemcal

weatheing

reactions as a formulary for time-lapsing ageing tests. Materials and Structures 20:127-145. Price, C. A. 1978. The use of the sodium sulphate crystallization test for determining the weathering resistance of untreated stone: Proceedings of iternational symposium on

deterioratio and protection of stone monuments, 3.6, Unesco-Rilem, Paris. Rodriguez-Navarro, C., Sebastian, E., Doehne. E., Gineli, W. S.. 1998. The role of sepiolite- palygorskite in the decay of ancient Egyptian limestone sculpture, Clay and Clay Minerals, 46,414-442 Tavukuolu. A..1998. Ortaa ta antlarnda nem sorunlar ve zmleri, Tezi, ( hazrlanmakta) ODT, Ankara. Trkmenolu. A. G., Caner-Saltk, E. N., 1998. Karatepe bazaltlarnda bozuma sorunlar vekoruma yollar : Karatepe'deki Ik Halet ambel'e Sunulan Yazlar, eds: Doktora

G. Arsebk, M. J. Mellink, W. Schirmer, Ege Yaynlar, stanbul. 753-758.

117

ta koruma malzemeleri: ilevleri ve sorunlar

Prof. Dr. Emine N. CAN ER- SALTIK Abstract
Stone conservation materials have been classified relating to their functions, the comrnon properties and the problems of these materials have been explained. The expected futre developments and some recent research in the field have been mentioned. Z Ta eserlerin tamirinde kullanlan malzemeler ilevlerine gre snflandrlm, bu ilevleri salayabilecek malzemelerin zellikleri, ve sorunlar zerinde durulmutur. Bu konularda istenen gelimelerden ve baz aratrmalardan bahsedilmitir. GR Ta eserleri korumada ancak eserin yaps, fiziksel ve mekanik zellikleri, ypranma derecesi ve nedenleri bilindii durumlarda doru ve yeterli bir tedavi ve tamir metodu seilebilir. Koruma bilimi ile tp bilimi arasnda yaklam ve yntem asndan byk benzerlik vardr. Tehis edilen soruna gre tedavi, tedavinin yan etkileri ve zararlar konusunda bilin, bir sorunu tedavi ederken baka bir sorun oluturmama, baka bir sorunu hzlandrmama, tam iyileme salanamyorsa bile mr uzatma abalar vs. tan bozulma sorunlar tehis edilir ve kontrol altna alnrsa bozulma ok yavalayabilir. rnein tan suda znen tuzlardan arndrlmas gibi. Eserin tarihi ve estetik deerlerinin, tad teknik ve teknolojik bilgilerin btnln koruyarak devamm salamak iin her zaman esere en az mdahaleyi ve en gerekli mdahaleyi yapma abas gsterilmelidir. Konu eserin durumu, tamir ve koruma ynteminin muhtemel sonular asndan ve analiz sonularna gre tartlmaldr.

119

Eserin evre artlarn kontrol altna alabildiimiz lde esere dorudan gereken mdahaleler azalabilir. evre artlarnn kontrol ile koruma saland durumlarda esere mdahale gerei de olmayabilir. rnein Fransa'da Lascaux maarasndaki yaklak oniki bin yllk prehistorik duvar resimleri dorudan hi bir mdahale grmeden evre artlarnn kontrol ile korunmaktadr (Brunet et al., 1980) Tehis almalar sonunda youmaya neden olmadan salanacak yksek bal nem ortam, havann sterizasyonu ve ziyareti saysnn ok snrlandrlmas ile duvar resimlerinin bozulmasnn durduu tespit edilmitir (Brunet et al., 1980). Lascaux maaras duvar resimlerinde, bu gn bilinen polimer malzemeleri kullanm ile sadece sorunlarn artaca tahmin edilebilmi ve bundan kanlmtr. Bozulma sorunu tehis ve tedavi edilmi bir eseri tamir iin baz koruma malzemeleri kullanlmas gerekebilir. Bu koruma malzemelerini aadaki ilevlerine gre snflayabiliriz: a) Yaptrma b) Boluk doldurma c) Yzey koruma d) Takviye, salamlatrma Ayrca eserin iinde bulunduu ortamn artlar da koruma eklini dorudan etkiler. rnein, bir eseri ak hava artlarnda koruma, ak havada yamur ve dorudan gne ndan korunakl bir st rt altnda koruma, mze tehir salonunda, vitrinde veya depoda koruma iin yeterli olacak ilemler farkl olabilir. levlerine bal olarak koruma malzemelerinin nitelikleri deiir. Ayrca korunacak tan fiziksel ve mekanik zellikleri, bozulmuluk derecesi de koruma malzemesinin niteliini ve kullanm dozunu sememizde rol oynar. Ta ve seramik eserler toprak altndan belirli bir bozulmuluk derecesinde elimize gemekte ve baz nemli bozulma sorunlarn tamaktadrlar. Bunlardan en nemlisi suda znen tuzlar, ve gzeneklerde biriken veya malzemenin yapsnda bulunabilen killerdir. Eer suda znen tuzlar ve killer beraber bulunuyorsa bozulma mze vitrininde veya depo artlarnda bile hzla ilerleyebilir (Rodriguez-Navarro et al.,1998). Bu durumdaki malzemede yaptrc, yzey koruyucu veya takviye edici amalarla polimer kullanm yarardan ok zarar getirir. ncelikle bozulma sorununun kontrol altna alnmas nem tar.

120

Polinerlerle olan mdahalelerde tersinir olan zincir polimerler tercih edilir. Bu tr polimerler molekler yaps zincir eklinde olan, suda veya organik zclerde znen polimerlerdir. Zamanla znrl (tersinirlii) azalabilir. Yine de ilevini yitirdii ve bozulduu zaman, yeni bir ilemin uygulanmasna ksmen de olsa imkan verdii iin, yani ilemi tekrarlama olasl olabilecei iin tersinir olmayan a polimerlere tercih edilmelidirler. Zincir polimerler kullanm ile korumada baar ancak devaml kontrol ve polimer ilevini yitirmee balad gzlendiinde ilemi tekrarlamakla salanmaktadr. Zincir polimerlerin yzey koruyucu olarak seilebilmesi iin tala kimyasal tepkimeye girmemesi, zaman iinde zararl ayrma maddeleri oluturmamas, ultraviyole nlarna dayankl olmas, hava kirlilii gazlar ve oksijen gaz ile kimyasal tepkimeye girmemesi, suyu geirmemesi veya ok az geirmesi, buna karlk su buharna geirgen olmas, ta yzeyinin optik zellikleri ve renginde en az deiiklik yapmas, organik zclerdeki znrln uzunca bir zaman iin, hi deilse tekrar bakm ve yenilemeye kadar koruyabilmesi gibi zellikleri olmas aranr. Yzey koruyucu olarak Paraloid B72'nin kullanm gittike azalmaktadr. Buna sebep su geirmez zelliini yitirmesi (Charola et al., 1985), atmosferdeki karbon ve dier kirlilik paracklarn tutmas ve ta yzeyini karartmas (Laurenzi, Tabasso and Mecchi., 1992) gsterilebilir. Dier taraftan, iyi su geirmez zellikleri ve gne na dayanmlar nedeni ile poli siloksanlar, zellikle oligomerik alkil-alkoksi-silanlar daha iyi yzey koruyucu olduklarn gstermektedirler (Alessandrini et al., 1988). Zincir polimerleri, ta takviye yani bnyesini salamlatrma malzemesi olarak kullanmak iin tan bileenlerinin kohezyon ve adhezyonunu arttrmas, tan iine eit dalmas, s genleme katsaysnn taa yakn olmas, taa zararl yan rn oluturmamas beklenir. Ancak bu konularda baar salanamad sylenebilir. zellikle ak hava artlarmdaki talara zararlar da olmaktadr ( De Witte 1995). A polimerler, iyi mekanik zellikleri asndan yaptrmalarda ve mekanik takviyelerde uygunsa da yan etkileri yznden kullanmlar snrldr. zellikle ultraviyole na dayankszlklar. snnca yumuamalar, s ile genleme katsaylarnn taa nazaran ok byk oluu, zcleri olmay, yani tersinir olmaylar yznden kullanmlar kstldr. Epoksi polimerler ve poliesterler byle polimerlerdir.

121

Polimerlerle korumada yenilikleri takip edebilmek iin hemen her yl yaplan uluslaararas ta koruma kongreleri yaynlarn, zellikle korumadaki polimerler konusunda yaplan kongre yaynlarn ve yaynlanan kitaplar izlemelidir. (Tate et al, 1982, Brommelle et al., 1984, Ailen et al.,1992). Sreli dergilerden Studies in Conservation da bu tr gelimelere yer vermektedir. norganik harlarn, ta tamir malzemesi olarak kullanlmasnn daha uygun olaca dncesi gittike nem kazanmaktadr. Ta tamirlerinde kullanlan malzemeler tan yapsna, fiziksel ve mekanik zelliklerine ne kadar benzerse ve ta bu ilemler ile birlikte homojen yapsn ne kadar koruyabiliyorsa, ilemin yan etkileri o kadar az olacaktr. Ta tarihi yaplarn dayanklln salayan harlarn zellikleri bizlere ok ey retmektedir. Bu tarihi harlarn hammaddeleri olan kirecin, agrega ve katk maddelerinin zellikleri, oluan harcn fiziksel ve mekanik zellikleri, birlikte kullanlan malzemelerin uyum zellikleri hakknda aratrmalar artmaktadr (Livingstone 1993, Tunoku et al., 1993, Middendorf ve Knfel 1998a, Middendorf ve Knfel 1998b.). Aratrmalarn yardm ile gelecekte konservatrlerin tan bozulmuluk durumunun gerektirdii harc istenen fiziksel ve mekanik zellikte hazrlayabilmesi amalanmaktadr. Bu ayn zamanda kullanlacak kire ve agrega gibi hammaddelerin ve katk maddelerinin zelliklerini belirleyen standartlarn da koruma iin oluturulmasn gerektirmektir. Biyokirelendirme talarn takviyesi iin yeni bir yntem olarak gelitirilmektedir. Bakteriler yardmyla kirelendirme oluturularak tan salamlatrlmasna allmaktadr (Orial et al., 1996). Ancak bu aratrmalar srasnda bakterinin ihtiya duyduu besin maddelerinden bazlarnn mikrobiyolojik bozulmay hzlandran zararl yan etkileri vardr (Orial et al., 1996). Bunlarn giderilmesi aratrlmaktadr.
KAYNAKA Ailen, N. S., Edge, M., Horie, C. V., eds. 1992. Polymers in Conservation, Society of Chemistry, Cambridge. 216s. The Royal

Alessandrini, G., Bonecchi, R., Broglia, R.,Buguni, R., Negrotti. R., Peruzzi. R.. 1988. Palazzo dei Giureconsulti. Identification of Stone Materials, Causes of Decay. Conservation Methods. 6 th International congress on Deterioration and Conservation of Stone, Proceedings. Ed. J. Ciabach. Nicholas Copernicus University, Torun, Poland, 320-340 Arnold. A.. 1981. Nature and Reaction of aline Minerals in Walls; The Conservation of Stone, 2, ed: R. Rossi-Manaresi, Centro per la Conservazione delle Sculture All'Aperto, Bologna, 13-23.

122

Brommelle, N. S., Pye, E. M., Smith, P., Thomson. G., eds. 1984. Adhesives Consolidants, lff^international Congress, IIC, 228s.

and

Brunet, J.. Marsal, J Vidal, P.. 1980. Lascaux, ou sont les travaux de conservation; Archeologia, No: 149,35-50. Charola, A. E., Laurenzi Tabasso, M.. Santamaria, U., 1985. The effect of water on the hydrophobic properties of an acrylic resin. V th. International Congress on Deterioration and Conservation ofStoe, ed^ G. Felix, Ecole Polytechnique Federale de Lausanne, 739-747. De Witte. E., 1995. Conservation of the Greme Rock: The Safeguard of the Rock-hewn Chuches of the Greme Valley. Proceedings of an International seminar. ICCROM, 109-124. Laurenzi Tabasso, M., Mecchi, A. M., 1992. Natural and artificial aging for evaluating vvaterproofing treatments for marble. Materials and Struetures. 42, 5-25. Livingstone. R. A., 1993. Materials Analysis of the Masonry of the Hagia Sophia Basilica, stanbul : Structural Repair and Mainteance of historical Buildings 111., eds. C. Brebbia and R. J. B. Frewer, Computational Mechanics Publications, Southampton, Boston, 15-31. Middendorf, B., Knfel, D., 1998a. Chaacterization of Historic Mortars from Buildings in Germany and The Nederlands.r/e Conservation of Historic Brick Struetures. Case Studies and Reports of Research., eds. N. S. Baer, S.Ftz, R. L. Livingston, Donhead Publishing. 179196. Middendorf, B., Knfel, D., 1998b.Gypsum and Lime Mortars of Historic German Buildings. The Conservation of Historic Brick Struetures. Case Studies and Reports of Research., eds. N. S. Baer. S.Fitz, R. L. Livingston, Donhead Publishing, 197-208. Orial. G., Castanier, S., Levrel, G., Loubiere, J., 1996. Les Bacteries Architectes Core, No. 1,58-62. Rodriguez-Navarro, C., Sebastian, E., Doehne, E., Gineli, W. S., 1998. The role of sepiolite- palygorskite in the decay of ancient Egyptian limestone sculpture, Clay and Clay Minerals, 46,414-442. Tate, J. O., Tennent, N. H., Towsend, J. H., eds.1982. Resins in Conservation, Proceedings of the Symposium.Edinburgh 1982, Scottish Society for Conservation and Restoration, Edinburgh. Tunoku S.S., Caner-Saltk E.N., Bke H., 1993. Definition of the Materials & Related Problems of a XIII ^ Century Anatolian Seljuk "Mescid": A case Study in Konya City: Conservation of Stone and Other Materials, Proceedings of the International RILEM/UNESCO Congress, ed. M.J. Thiel, Vol.l .368-375.

123

menderes magnesas l a t r n a opus sectile restorasyon almas

Y. Seluk ENER - Dr. Bekir ESKC Abstact
Fragmerts of the opus sectile belong to the latrina building that was uncovered during 1993-94 excavations at Magnesia ad Maeandrum by Orhan Bingl. Pieces originally composing the wall decoration of the building were found scattered and some of the plaques were broken. The comparison of these opus sectile fragments with simlar ones from the same period has provided Information concerning their composition and thus they w er e fixed on a new support accordingly in August 1999. Stages of the restoration project is asfollows: Fabric applied in past years in order to hold the pieces together, the hard crust and soil layers were cleaned mechanically. Some small fragments were glued together with epoxy resin. Opus sectile sections that vary in thickness were levelled in artificial mortar, an dthen fixed on a panel by the same resin. Finally, the lacnae were soiled in order to provide a honogenious texture and colour. The portable opus sectile panel is placed in latrina for display. Opus sectile'ye ait paralar, Prof. Dr. Orhan Bingl Bakanlnda yrtlen Menderes Magnesia's 1993-94 yl kazlar srasnda ortaya karlan Latrina (tuvalet) yapsna aittir. Kalntlardan anlaldna gre, yapnn duvar sslemesinde yer alan bu paralar, dank ve bazlar krlm plakalar halinde ele gemitir. Ayn dneme ait benzerleriyle yaplan karlatrma sonucunda ise bu plakalarn oluturabilecei kompozisyonlar tasarlanmtr. Opus sectile paralarnn yeni bir tayc yzey zerinde sabitlenerek rekonstrksiyonunun yaplmas kararlatrlm ve bu alma 1998 ylnda gerekletirilmitir. I. OPUS SECTLE MALZEMES Opus sectile'ye ait paralar ekenar veya ikizkenar gen, ular kesik gen, yamuk drtgen, baklava dilimi, kare, dikdrtgen, daire gibi geometrik ekilli olup, krmz, siyah, sar ve beyaz renklerdedir. Damarl veya homojen yapl mermerlerden kesilmi, zerleri perdahlanm ve cilalanmtr. Kalnlklar 0,5 ile 2 cm arasnda olmakla birlikte, profilli paralarda kalnlk artmaktadr. 125

II. TEMZLK LEMLER Krlm opus sectile paralarnn bir ksm dalmalarn engellemek amacyla, nceki yllarda arka yzlerinden plastik tutkal ile bir kumaa yaptrlmtr. Ayrca, paralar zerinde, yzeye yapm sert tortu ve topraktan oluan bir kir tabakas bulunmaktayd. Temizlik almalarnda, paralar ncelikle lk suya batrlarak, kuma paralarn tutan yaptrcnn yumuatlmas salanmtr. Yumuayan kuma paralar kaldrlm, yaptrc artklar ise, yzeyden mekanik olarak temizlenmitir (Resim 1). Yzeydeki tortu ve kir tabakalar su ile fralanarak ykanm, bu ekilde kmayan tortular ise, su ile yumuatldktan sonra bisturiyle yzeyden temizlenmitir.

Resim 1. Opus sectile paralarnda temizlik almalar.

III. KIRIK OPUS SECTLE PARALARININ YAPITIRILMASI Birbiriyle birleen plakalarda, arka yzeylerinde yer alan tutkall kuman sklmesinden sonra yaptrma ilemi uygulanmtr. Daha sonraki uygulamalarda almay kolaylatrmay amalayan yaptrma ileminde, Araldite Rapid kullanlmtr. Birleen kenarlara yaptrc srlmesinden sonra plaka paralar, yapma sresince dz bir pano zerinde birbirlerine plastilinler ile sabitlenmi bylece yapma aamasnda, birleme yerlerinde istenmeyen herhangi bir kaymann nne geilmitir (Resim 2) .

126

IV. OPUS SECTLE PARALARININ ARKA YZEYLERNN TESVYES Farkl kalnlklara sahip opus sectile paralarnn tesviyesi srasnda, arka yzeylerde ince taneli kuvartz kumu ile Mowilith D 50 karmndan oluan yapay bir har uygulanmtr (Resim 3) .

Resim 2. Birleen paralarda yaptrma ilemleri.

Resini 3. Opus sectile paralarnda tesviye ilemi.

Har ile plaka yzeyi arasndaki balanty glendirmek amacyla Mowilith D 50 zeltisi srlmtr. Har, yzeye spatller yardmyla yaylm, btn paralarda eit ykseklik salanabilmesi iin kalnl, pano zerine sabitlenen ykselti ipleri ile kontrol edilmitir. 0,5 ile 1,5 cm. kalnlnda uygulanan yapay har yaklak 24 saatlik bir srede sertlemitir (Resim 4).
127

V. OPUS SECTLE PARALARININ TAIYICI PANO ZERNE YAPITIRILARAK SABTLENMES Opus sectile paralarnn sabitlenmesinde tayc olarak Aerolam pano kullanlmtr. alma srasnda paralar, Aerolam kenarlarna sabitlenen dorultu ipleri izlenerek yerletirilmi ve asetat kalemi ile konturlar belirlenmitir. Paralarn yaptrlmasnda Araldite M ve sertletiricisi HY 956 (1:5) kullanlmtr. Hazrlanan karmn iine uygun miktarda kuvartz kumu katlarak akkanl azaltlmtr.

Resim 4. Tesviye harc uygulanan opus sectile paralar.

Yaptrma ilemi srasnda kontur izgileriyle belirlenmi alanlara bir kenardan balanarak Araldite M srlmtr. Paralarn pano zerindeki yerlerine, srasyla ve dorultu ipleri takip edilerek yerletirilmesi ile yaptrma gerekletirilmitir (Resim 5). Yaptrc 1 saat iinde sertlemekle birlikte, kurumann tam olarak salanmas iin 24 saat beklenmitir.

Resim 5. Opus sectile paralarnn aerolam zerine yaptrlmas.

128

VI. OPUS SECTLE VE AEROLAM KENARLARININ YAPAY HAR LE DOLGUSU Opus sectile paralarnn aerolam zerine yaptrlmasndan sonra alt kenarlarda Araldite ve tesviye harcnn oluturduu dzensiz tabakalanmay dzeltmek iin tesviye harc ile dolgu yaplmtr (Resim 6). Bu dolgulamayla kenarlar kapatlm ve kumlama iin dzgn yzeyler elde edilmitir. Ayrca, Aerolam levhalarn akta bulunan kenarlarndaki petek dokular da ayn ekilde dolgulanmtr.

Resim 6. Aerolam pano kenarlarnn yapay harla dolgulanarak dzeltilmesi.

VII. KUMLAMA Pano yzeyinde eksik paralarn oluturduu boluklar rtmek ve homojen bir fon yaratmak iin kumlama ilemi yaplmtr. Akta kalan Aerolam yzeyi nce alkol emdirilmi pamuklarla temizlenmi ve bu alanlara Mowilith D 50 ince, homojen bir film tabakas halinde fra yardmyla srlmtr. Yaptrcnn bu ilem srasnda tesviye harcnn grnen kenarlarna da srlmesine dikkat edilmitir. Yaptrc uygulanan alanlara elenmi ince dere kumu elekle kontroll olarak serpilmitir. Yaptrcnn kurumasndan sonra fazla kum fra ve elektrik sprgesi yardmyla temizlenmitir. Bu ilemler, homojen bir fon elde edilinceye kadar bir ka kez tekrarlanmtr (Resim 7,8). Yaplan mdahalelerle tanabilir bir levha zerine sabitlenen opus sectile panosu, sergilenmek zere geici olarak latrina yapsna yerletirilmitir.

129

Resim 7. Fon oluturmak iin kumlama almalar, detay.

Resim 8. Restorasyon almalar tamamlanan opus sectile panosu.

130

mermerin kkrt dioksit ile o l a n bozulmasnn baz k i m y a s a l m a l z e m e l e r ile kontrol

Dr. Hasan BKE Abstract
In the polluted atmosphere, sulphur dioxide (S02) reacts with calcite (CaC03) in marble producing gypsum which forms crust at rain sheltered surfaces and accelerates erosion at areas exposed to rain. In this study, we have investigated the possibilities ofslowing down the S02 - Marble reaction by using Abil Quat 3270, Tween 20 which are water soluble surfactants and paraloid B-72 polymer on Marmara Marble. Experiments to measure the effects of these compounds were carried out in our laboratory simulating the dry deposition conditions at nearly 1000 ppm S02 concentration. X-Ray Dijfraction, nfrared Spectrometer and Scanning Electron Microscopy have been used to analyze the mineralogical composition and morphology of the S02 - Marble reaction products. The extent of decrease in sulphation reaction has been calculated by guantitative determination of calcium sulphite hemihydrate (CaSO3 . 0.5 H20) and gypsum (CaS04 . 2 H20) by using the concentration ratios of sulphate to that sulphite from IR calibration curves and corresponding weight increases obtained during SOrMarble reaction. The twenty percent decrease observed in the sulphation products has been discussed in relation to the stages of sulphation reaction and the surface reactions of the calcite. ZET B almada, mermerin kirli havada bulunan kkrt dioksit gaz (S0 2 ) ile olan reaksiyonunu suda znen yzey aktif malzeme olan Abil Quat 3270 (diquartenary polydimethyl siloxane), Tween 20 (polyoxyethylene 20 sorbitan mono-oleate) ve geriye dnml bir polimer olan Paraloid B-72 (Acrylate - Metacrylate copolymer) kullanarak nleme olaslklar aratrld. Laboratuvar koullarnda yrtlen deneylerde 1000 ppm SO, gaz kullanld. Kullanlan koruyucu malzemelerin etkili olup olmad Xnlar toz krnm ve kzltesi spektroskopisi kullanlarak belirlendi. Reaksiyon rnlerinin nicel kompozisyonlarn belirlemede kzltesi
131

spektroskopisi kullanld. Sulfatlanma rnlerinin morfolojileri ise tarama elektron mikroskopu (SEM) kullanlarak belirlendi. Deney sonulan, kullanlan bu malzemelerin kkrt dioksitin mermer zerindeki etkisini yaklak olarak %20 orannda azalttn gstermitir. Bu durum mermerin yzeyinde bulunan ve S 0 2 ile reaksiyonunu salayan su filminde gerekleen gaz - likid - kat reaksiyonlar ile aklanmtr. GR Kltr varlklarmz gerek evre koullarnn etkisi ile gerekse yaplan yanl mdahaleler sonucunda tad tarihi belge ve estetik niteliklerini yitirmektedir. Son yllarda artan hava kirlilii tm dnyada olduu gibi lkemizde de kltr varlklarmzn hzl ve artan bir ekilde bozulmasna yol aan en nemli evre faktrn oluturmaktadr. Bu bozulma, en fazla kalkerli talardan yaplm, rnein mermer, kire ta, traverten v.b. antlarda veya eserlerde gzlenmektedir. Hava kirliliinin olduu evre koullarnda kkrt dioksit gaz kalkerli talarda bulunan kalsit kristalleri (CaCO,) ile suyun varlnda reaksiyona girerek ara reaksiyon rn olan kalsiyum slfit hemihidrat (CaS0 3 .0.5 H 2 0 ) ve son rn olan al tan (CaS0 4 . 2 H 2 0 ) oluturur. Oluan al tann sudaki znrlnn kalsit kristallerinden daha fazla olmas yamura ak blgelerde bulunan talarn erozyonunu hzlandrmaktadr. Eer ta yzeyleri yamurdan korunan bir blgede ise bu oluum ta yzeylerin bir sre sonra kabuklanmasna ve giderek dklmesine yol amaktadr. lkemizde tarihi antlarmz ve arkeolojik alanlarmzda bulunan eserlerimizin byk ounluu kire talarndan olumaktadr. Bu eserler, bugn birok ehrimizi tehdit eden kirli havada bulunan kkrt dioksitin etkisi ile yukarda aklanan ekilde bozulmaktadr. Eserlerin iinde bulunduu kirli havada bozulmalarn azaltmann en temel yolu phesiz o evrede kkrt dioksit gaz emisyonunun azaltlmas ve ta yzeylerinin yamur sularndan korunmasdr. Bu genel koruma tedbirleri dnda laboratuvar leinde yaplan koruma almalar ise iki grupta toplanabilir. lk grup almalar, oluan al tann suda znen karbonat solsyonlar kullanarak tekrar kalsiyum karbonata dntrme almalardr. (Skoulikidis Th., ve Beloyannis N., 1984). kinci grup almalar ise al tann olumasn nlemek amac ile ta yzeylerinde kullanlacak baz polimer malzemelerin seimine yneliktir (Gauri K.L., et al., 1973). Al ta tekrar kalsiyum karbonata dntrldnde ta yzeyinde toz halinde bulunmaktadr ve dolaysyla ta yzeylerinde kalc olamamaktadr. Ta yzeylerinde kullanlan baz polimer malzemeler ise
132

kkrt dioksitin etkisini azaltmasna ramen bu malzemelerin uzun vadede nasl bir etkiye yol aaca bilinmemektedir. Kkrt dioksitin kalsiyum karbonat ile olan reaksiyonu ta yzeyinde bulunan sv su faznda gereklemektedir (Elfving P., et al., 1994; Bke H., et al., 1999). Su faznda gerekleen bu reaksiyonda kalsiyum karbonatn baz kimyasal malzemeler kullanarak sudaki znrlnn azaltlmasnn al ta oluumunu azaltaca dnlmtr. Dolaysyla, bu noktadan hareket edilerek, bu almada kalsiyum karbonatn sudaki znrln azaltan Abil Quat 3270 (Diquartenary polydimethyl siloxanes), Tween 20 (polyoxyethylene 20 sorbitan mono-oleate) ve Paraloid B 72 polimeri mermer yzeylerinde kullanlarak bu malzemelerin al ta oluumuna olan etkisi laboratuvar koullarnda incelenmitir. DENEYSEL ALIMA Deneylerde 17x10x2 mm boyutlarnda dzgn kesilmi Marmara mermeri kullanlmtr (Bke H. 1995). Mermer yzeylerine Abil Quat 3270, Tween 20 nin sudaki %1.5 ve Paraloid B 72 nin toluendeki %1.5 solsyonlar fra ile srlmtr. Hazrlanan mermerler 25 C da, %90 bal nemde 1000 ppm S 0 2 ile 0.25 litre/dakika ak hz ile reaksiyon odasnda 546 saat reaksiyona tutulmulardr (ekil 1) (Bke H. 1995).

ekil 1. Deneylerin yrtld reaksiyon seti

A: S 0 2 + Hava Silindiri D: Su tb

B: Manometre E: Reaksiyon odas

C: Akkanlk ler F: Ykama ieleri

133

546 saatin sonunda mermer yzeylerinde, kalsiyum slfit hemihidrat ve al ta oluumundan meydana gelen arlk artlar 0.01 miligram hassasiyetindeki Gibertini marka terazi ile tespit edilmitir. Daha sonra bu rnler mermer yzeylerinden kaznm ve kzl tesi spektroskopi analizi iin hazrlanmtr (Bke H. 1994). Bu analizden al tann kalsiyum sulfit hemihidrata olan konsantrasyon oranlan bulunmutur. Arlk artlarndan ve rnlerin konsantrasyon oranlarndan, reaksiyon srasnda oluan al tann ve kalsiyum sulfit hemihidratn miktarlar belirlenmitir. Al ta ve kalsiyum slfit hemihidrat kristallerinin morfolojileri ise tarama elektron mikroskopu kullanlarak belirlenmitir. DENEY SONULARI VE TARTIMA Kirli havada bulunan kkrt dioksit nemli ortamda mermer ile reksiyona girerek ara reaksiyon rn olan kalsiyum slfit hemidrat ve al tan oluturur. Nemin yokluunda veya dk bal nemde bu reaksiyon gereklememektedir (Gauri et al., 1982-1983; Elfving P. et al 1994). Bu sonu, mermerin kkrt dioksit ile olan reaksiyonunun mermer yzeyinde oluan su filminde gaz (g) -sv (s) -kat (k) ara yzeylerinde bir dizi reaksiyonla olutuunu gstermektedir (Bke H., et al., 1999). Bu olas reaksiyonlar aada verilmektedir.
H

2 0 ( S ) + SC>2(g) ===== SO2 . H20( s )

+ -

KH=1-24 mol F 'atm"' K a ] = l.74x10 K a 2=6.24xl0" 8

-2

(1) molar (2) (3) (4)

SO2 . H20( S ) ===== H + H S O 3 HSO _ 3 ===== H + + SO3 2 " C a C 0 3 (k) + H + _ C a 2 + +HCO3" HCO3 + HSO3 _ S 0 3 2 ~ + H2CC>3 K=11.9

molar

(5) Ksp=3.16xlO~ 7 (6) (7) (8) Ksp=2.53xl0~ 5 (9)

S 0 3 % C a 2 + + 0.5 H2O ===== C a S 0 3 . 0.5 H2O CaS0 3 .0.5 H2O + H + _ HSO3 + C a 2 + HSO3 + _ O2 _ SC>42~ + H + SC>42~+ C a 2 + + 2 H2O ===== CaSC>4 . 2 H2O

134

ekil 2 de kzl tesi spektroskopisi analizinden elde edilen spektrumda mermer yzeylerinde oluan kalsiyum sulfit hemihidrat ve al ta gsterilmektedir. Bu rnlerden dolay oluan arlk artlar ve bu rnlerin miktarlar ise Tablo 1 de verilmektedir. Bu tablodan, koruyucu malzemeler srlmemi mermer rneklerinde al ta oluumunun daha fazla olduu buna karn koruyucu malzemeler srlm mermer yzeylerinde ise al ta oluumun kalsiyum slfit hemihidratdan daha az veya eit oranlarda olduu gzlenmektedir. Tablo 1 deki toplam sulfatlanma rnlerinden grld gibi deneylerde kullanlan koruyucu malzemeler kkrt dioksitin mermer ile olan reaksiyonunu %20 orannda azaltmtr. Gzlenen bu azalma mermer yzeylerinde kullanlan koruyucu malzemelerin su faznda mermerin znrln (Suzuki T. et al., 1986; Hanumantha R.K et al., 1988) veya kkrt dioksitin absorbsiyonu azaltmas ile aklanabilir (Altwicker E.R., and Kleinstreuer C. 1982). Kullanlan koruyucu malzemeler ayn zamanda dier almalarda (Borgwardt 1976) gzlendii gibi kalsiyum slfit hemihidratn al tana dnmesinde geciktirici bir etki de gstermektedir. Tarama elektron mikroskopu (SEM) analizlerinden, test mermer rneklerinde oluan al ta kristallerinin boyutlarnn on ile yz mikron arasnda olduu tespit edilmitir (ekil 3b). Oluan al monoklinik, prizmatik ve yer yer ikizlenmi kristal yaplarna sahiptir. Tween ve Abil Quat srlm mermer rneklerinde oluan kalsiyum slfit hemihidrat kristalleri bir ile be mikron arasnda, al ta kristalleri ise on ile otuz mikron arasndadr (ekil 3c,d). Paraloid B72 srlm mermerlerde (ekil 3e) gzlenen al ta ve kalsiyum slfit hemihidrat oluumu (ekil 3f) ise kkrt dioksit gaznn ve su buharnn bu polimer filminden geerek mermer ile reaksiyona girdiini gstermektedir. SONU Mermer yzeylerinde kullanlan yzey aktif malzemeler (Tween ve Abil Quat) kkrt dioksitin mermer ile olan reaksiyonunu %20 orannda azaltmtr. Bu sonu, baz yzey aktif malzemelerin gelecekde kltr varlklarnn hava kirliliinin etkisinden korunabilmelerinde kullanlabilecek potansiyel malzemeler olabileceklerini gstermektedir. Bu almada, mermer yzeyinde kullanlan paraloid B72 polimeri ise kkrt dioksit gaznn mermerin iine girmesine engel olamamtr. Tadan farkl zelliklere sahip olan polimerlerin uzun vadede verecei zararlarda gz nne alnrsa, bu malzemeler, kalkerli talarn hava kirliliinin etkisinden korunmasnda kullanlabilecek doru malzemeler deildir.

135

Tablo 1. 546 saatin sonunda oluan %arlk artlar ve reaksiyon rnlerinin miktarlar

rnek

Test Tween Abil Quat Paraloid

% Arlk Art (gram/m 2 ) 10.06 0.59 5.34 0.39

C a S 0 3 . 0.5H 2 (gram/m 2 ) 3.92 _ 0.19 14.83 9.60 8.65 1.84 0.15 0.51

CaS04. 2 H2 (gram/m ) 21.72 _ 1.05 4.20 _ 0.52 11.65 10.50 0.19 0.62
2

7.75 _ 0.27 8.91 _ _ 0.73

Toplam rn (gram/m 2 ) 25.64 1.24 19.03 2.36 21.25 0.34 19.15 1.13

40000

2000.0

1400,0

8000

4CC0.0

2000.0

1400.0

300.0

4000.0

2000.0

1400.0

800.0

4000.0

2000.0

'400.0

8X0

ekil 2. Reaksiyona girmi mermer rneklerin 546 saatin sonundaki Kzl tesi spektalar Blank: Test G: Gypsum H: Kalsiyum sulfit hemihidrat C: Kalsit

136

ekil 3a . Reaksiyona girmemi test mermer rneklerin Tarama Elektron Mikroskop grntleri: Kalsit kristalleri (x2200)

ekil 3b. Reaksiyona girmi test mermer rneklerin Tarama Elektron Mikroskop grntleri: Yzeyde al ta ve yzeyin altnda kalsit kristalleri (xl200)

ekil 3c. Abil Quat srlm mermer rneklerinin reaksiyondan sonraki Tarama Elektron Mikroskop grntleri: kalsiyum slfite hcmihidrat vc al ta kristalleri (x2200)

ekil 3d. Tween srlm mermer rneklerinin reaksiyondan sonraki Tarama Elektron Mikroskop grntleri: kalsiyum slfite hemihidrat ve al ta kristalleri (x2200)

137

ekil 3e. Paraloid B72 srlm mermer rneklerinin reaksiyondan nceki Tarama Elektron Mikroskop grntleri (x2200)

ekil 3f. Paraloid B72 srlm mermer rneklerinin reaksiyondan sonraki Tarama Elektron Mikroskop grntleri: kalsiyum slfit hemihidrat ve al ta kristalleri (\2200)

REFERANSLAR Altvvicker E. R., and Kleinstreuer C., (1982). "Sulfur dioxide absorption, oxidation, and oxidation inhibition in falling drops: An experimental/modelling approach" Heterogeneous Atmospheric Chemistry, Geophysical Monograph 26, American Geophysical Union, Washington. D.C., pp. 178-186. Borgwardt R.H., (1976). " Limestone Scrubbing of SO," EPA/RTP Pilot Plant. Progress Report, pp. 23-27. Bke H Gktrk H Caner -Saltk E.N. Demirci ahinde (1999). "Effect of Airborne Particles on S02 - Calcite Reaction" Applied Surface Science, Vol.140, 1-2, page 70-82 Bke H. (1995). Effect of some particulate matter and organic compounds on the deterioration of limestone monuments in polluted atmosphere", Ph.D Thesis, METU library, p. 185. Bke H.. Gktrk H., Caner -Saltk E.N. (1994). "A Quantitative Analytical approach in the Determiation of Reaction Products During the Transformation of Calcium Carbonate into Gypsum", The Conservation of Monuments in the Mediterranean Basin, Proceeding of the 3 International Symposium, Vasco Fassina, Heinrich Ott, Fulvio Zezza , Ed., Venezia, pp.85-88. Elfving P., Panas I., Lindqvist O., (1994). "Model study of the first steps in the deterioration of calcareous stone I. Initial surface sulphite formation on calcite", Applied Surface Science, Vol.74, pp. 91-98. Gauri K.L., Popli R., and Sarma A.C. (1982/1983). "Effect grain size on the reaction rates of marble at high concentration Building Materials, 1, pp.209-216. of relative humidity and of S02" Durability of

Gauri K.L., Doderer G.C., Limscomp N.T., and Sarma A.C., (1973). "Reactivity of treated and untreated marble specimens in an S02 atmosphere" Studies in Conservation, 18, pp. 25-35.

138

Hanumantha R.K., Antti B.M., and Forssberg K.S.E., (1988). "Mechanism of oleate interaction on salt - type minerals, part I. Adsorption and electrokietics studies of calcite in the presence ofsodium oleate and sodium netasilicate", Colloids Surfaces, 34, pp. 227-239. Skoulikidis T.N.. and Beloyannis N., (1984). "Inversion of marble slfat i o reconversion of gypsum films into calcite on the surfaces of monunents and states", Studies in Conservation, pp. 29. 197-204. Suzuki T., Iomata S., and Sawada K., (1986). "Adsorption of phosphate on calcite" J. Chem. Soc.,Faraday Trans. l . , 8 2 , p p . 1733 - 1743.

139

orhun yaztlarnn konservasyon durumu zerine g z l e m l e r

Dr. Bekir ESKC - Y. Seluk ENER Abstract
Irvestigations were carried out on Tonyukuk tomb group in Nalayh, as well as Bilge Kaan, Kltigin and two anonym tombs in Kle Saydam at Mongolia to determine their state of pres er vation. During the examination period of three weeks no conservation efforts have been made on the monuments, whereas extensive documentation was undertaken to determine their condition. Stages of the project can be summarized asfollows: Ali the monuments and related fragments were given number s in their context. A plan showing the location of each monument in the complex was drawn. Monuments were then measured individually cnd a detailed examination of their material, techniques of workmctnship and unique features was made. Factors causing deterioratio and types of physical, chemical and biological damage were determined for each monument. A detailed photographic documentation was made and samples were collected for mineralogic, chemical and biological analysis of material for further investigation. "TKA - Trk birlii Kalknma Ajans" koordinatrll ve Prof. Dr. M. Olu Ark bakanlnda srdrlen "Moolistan'daki Gktrk Yaztlarnn Kaz ve Restorasyonu Projesi" nin 22 Haziran - 20 Temmuz 1997 tarihleri arasnda gerekletirilen ilk aamasnda, be ayr mezar topluluundaki kitabe ve dier heykeltralk rn ta eserlerin konservasyon durumlarnn tespiti ile ilgili aratrma ve incelemelerde bulunulmutur 1 . 1997 yl sezonunda, sonraki yllarda antlar zerinde gerekletirilecek olan koruma ve onarm almalarnda uygulanacak yntemlerin belirlenmesi iin belgeleme almalarna arlk verilmitir. Bu amaca ynelik antlar zerinde yaplan ortak almalar genel olarak u ekilde zetlenebilir:

' Bu bildiri metni, projede grev alan bildiri sahipleri tarafndan alma sonrasnda hazrlanm ve Temmuz 1997'de proje bakanlna teslim edilmi n inceleme raporu metninin ayndr.

Mevcut durumda olan her eser ve eser paras ait olduu toplulua gre numaralandrlm; eserlerin klliye iinde konumlarn gsteren krokileri kartlmtr. Bu numaralandrma, ekip ierisinde alan fotogrametri ve topografya grubunun belgelemeleri iin de bir n hazrlk oluturmutur. Ayrca her eserin lleri alnmtr. Topografya grubunun almalar ile eserlerin alandaki yerlerinin belirlenmesi; fotogrametri grubunun almalar ile eserlerdeki bozulma haritalarnn iaretlenebilecei izimlerin hazrlanmas amalanmtr. Eserlerde sonraki aamada gerekletirilecek konservasyon ve restorasyon almalarn ynlendirmesi amacyla mevcut durumun tespitini ngren n inceleme almasnda eserlerin tanm, malzeme ve iilik zelliklerinden oluan tanma ilikin veriler yannda, bozulma faktrleri ve bozulma ekilleri ile fiziksel, kimyasal ve biyolojik tahribatlar btn ayrntlaryla her eser zerinde detayl olarak belirlenmi ve envanter filerine kaydedilmitir. Envanter almasna ek olmas ve bozulma haritalarnn hazrlanmas amacyla, her eser ayrntl fotoraf ve slaytlarla belgelenmitir. Ayrca, gzlemsel verilerin dorulanmas ve kesin sonulara ulaabilmek amacyla malzeme zelliklerinin, bozulma tipleri ve derecelerinin ayrntl incelenmesi ve mineralojik, kimyasal ve biyolojik analizlerin yaplabilmesi iin eserlerden numuneler alnmtr. ANITLARIN MEVCUT DURUMLARININ TESPT I- TONYUKUK MEZAR ALANI nceleme ve tespit almalar 23 - 28 Haziran 1997 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Mezar alan demir parmaklkl basit bir itle evrili ancak bakmsz ve korunakszdr. Bu itle evrili alan iinde iki yazt, oturan ve ayakta duran be insan heykeli, iki amorf balbal ta, barka ait ksmen krk alt lahit ta ve drt kaide paras yer almaktadr. Yaztlarn dou istikametinde belirli aralklarla uzanan bir ksm yatk bir ksm ayakta toplam 271 balbal ta tespit edilebilmitir. Son 11 balbal bir yay izerek kuzey douya doru uzanmaktadr. Yaztlar ve dier eserlerde malzeme olarak renk ve kristal yaplar farkl drt ayr granit tr kullanlmtr. Birinci yazt 243 cm. yksekliinde, geni kenar 42 cm, dar kenar 34 cm. geniliinde dikdrtgen prizma eklindedir. kinci yazt 240 cm. yksekliinde, geni kenar 45 cm. dar kenar 38 cm. geniliindedir.

142

Dorudan toprak zemine dikili olarak duran yaztlardan ikinci yazt birinci yazta oranla daha fazla tahrip olmutur. Bu durum, evresel faktrlerin yannda, malzemenin dierinden farkl olarak daha iri kristal yapda olmasndan da kaynaklanmaktadr. Bu yaztta anma daha fazla olduundan yaz karakterleri net seilememektedir. Bunun yannda, her iki yaztta da s deiimleri, yamur ve don olaylarndan kaynaklanan derin ve klcal atlaklar, yzeysel dklmeler ve kabuk atma eklinde yapraklamalar grlmektedir. Ayrca ksmi krlmalar ve para kayplar da olmutur. Ku pisliklerinin de salgladklar asitli bileiklerle yzeyde erimelere neden olduu tespit edilmitir. Yaztlarn alt ksmlarndaki kenar yzeylerinde, hayvan srtnmesinden kaynaklanan anmalar ve yal leke eklinde koyulamalar olumutur. Bunlarn dnda, yaztlar zerinde aratrmaclarn yazlar daha kolay okuyabilmeleri iin deiik zamanlarda uyguladklar boya kalntlar grlmektedir (Resim 1). Mezar alan iinde yer alan dier eserlerin ou ksmen veya byk lde krktr. atlaklar, yzeysel dklme, yapraklama ve hayvanlarn stnerek oluturduu yal koyu lekeler zellikle heykel ve balballarda youndur. Lahit talarnda ise bu bozulmalarn yannda, yzeylerde biyolojik patina oluumlar (yosun ve likenler) grlmektedir. Bu lahit talarnn ilenmi yzeylerindeki yzeysel oyma bitkisel motifler byk lde dklm ve anm, kompozisyon seilemez hale gelmitir (Resim
2).

Resim 1. Tonyukuk I. Yazt, detay, yapraklama, boya kalntlar ve dklmeler.

143

II - BLGE KAAN MEZAR ALANI almalar 1 - 4 Temmuz tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Klliye basit bir demir parmaklkla evrilidir. Parmaklkla evrili alan iinde yere dm ve krlm drt para halinde yazt, yaztn kaidesini tekil eden paralanm ve byk K s m toprak altnda olan kaplumbaa heykeli, oturur vaziyette tasvir edilmi insan ve bir aslan heykeli bulunmaktadr. itm bat tarafnda ise, ayakta tasvir edilmi yerde yatk vaziyette bir insan heykeli ile bir sunak ta yer almaktadr. Dou ynde ou topraa gml amorf balbal dizisi uzanr.

Resim 2. Tonyukuk mezar alan, lahit kaide levhas, derin atlama ve yosun oluumu.

Yaztta ince kristal yapl gri mermer, heykellerde gri damarl beyaz mermer, sunakta ise iri taneli granit kullanlmtr. Krlm olan yazt drt paraya ayrlmtr. Paralardan ikisi ejderli tepelik ksmna aittir. Dou yz yukarya bakar ekilde yerde yatk duran yaztn byk paras 238 cm. uzunluunda, geni yz 127 cm., dar yz 50 cm. geniliindedir. Yazta ait ikinci parann uzunluu 122 cm.dir. Yaztta ksmen krlm para kayplar, derin ve uzun atlaklar, yazl yzeylerde lokal dklmeler, dklmeye maruz ime ve yapraklamalar

144

grlmektedir (Resim 3). Harf karakterleri zellikle dar kenarlarda byk lde anm ve okunmas glemitir. Yazt yzeyinde nceki yllarda kalp almak iin kullanlan ve sonrasnda iyi temizlenmemi olan yer yer silikon kalntlar grlmektedir. Silikon kalntlarnn zamanla alttaki harf karakterlerini daha fazla tahrip ettii anlalmaktadr. Ksmi krlmalarn dnda sunak ve heykeller yazta oranla daha iyi durumdadrlar. Ancak bu eserler zerinde de derin ve yzeysel atlamalar, tane ufalanmas ve yzeysel dklme oluumlar grlebilmektedir (Resim 4,5).

Ayrca, gerek yaztta gerekse baz heykel yzeylerinde muhtemelen evredeki obanlar tarafndan dklm olan lokal zift kalntlar grlmektedir.

Resim 3. Bilge Kaan yazt, byk para, kabuk dklme, atlaklar ve yapraklamalar.

145

Resim 4. Bilge Kaan mezar alan, insan heykeli (BKH3), ufalanma, ve anma. III - KLTGN MEZAR ALANI

Resim 5. Bilge Kaan mezar alan, mermer insan heykeli, para kayb derin atlamalar.

almalar 5-10 Temmuz tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Klliye korunaksz basit bir demir parmaklkl itle evrilidir. itle evrili alan iinde yazt ve yazta ait iki kk para, be para halinde kaplumbaa heykeli, iki ko ve sekiz insan heykeli ve byk lde krlm iki heykel paras, ikisi primitif olarak insan eklinde ilenmi balbal, barka ait on iki kaide ta ile nereye ait olduklar tespit edilemeyen deiik boyutlarda yirmi yedi adet amorf ta bulunmaktadr. itin dnda ve yakn evresinde ayrca be adet amorf ta paras, sunak ve sunaa ait bir para yer almaktadr. Yaztn dou istikametinde ok sayda balbal dizisi uzanmaktadr. Yaztta ince kristal yapl gri mermer, heykellerde beyaz damarl gri mermer, barkn kaide talarnda beyaz mermer, sunakta iri taneli granit kullanlmtr.

146

Yazt ejderli tepelik ile birlikte 335 cm. yksekliinde olup, geni yz 132, dar yz 46 cm. geniliindedir. Orijinal yerinde olmayan yazt, muhtemelen 20.yzyl balarndaki bir mdahale sonucu sunaktan kesilerek elde edilen ta kaide zerine oturtulmutur. Yaztn orijinalde kaplumbaaya oturan kaide (veya dip) ksm byk bir ihtimalle ayaa kaldrld srada kesilmitir. Ejderli tepeliin gney taraf krlm ve iki para halinde yaztn yannda bulunmaktadr. Yaztn gney bat ksesinde, stte her iki yze doru genileyen ve zemine doru daralarak uzanan byk bir paras kopmutur. Mool bilim heyeti tarafndan, krlan bu ksma ait bir parann Ulaan Baatar'daki Tarih Enstits'nde sakland sylenmektedir. Yaztn gney dou kesinde de daha kk boyutlu krlmalar olmutur. Krlmalarn dnda, yaztn btn cephelerinde derin ve klcal atlaklar, lokal dklmeler ve yzeysel anma, yer yer de ku pisliklerinin neden olduu erimeler gzlenmektedir (Resim 6). Anma ve erimenin youn olduu ksmlarda yaz karakterleri seilememektedir. ince yazl geni yzn gney kenarndaki bordr sslemelerinin nedeni anlalamayan bir ekilde ince ulu bir alet ile kaznarak tahrip edildii anlalmaktadr. Yazt ve yazta ait iki krk para zerinde, Japon uzman ekibi 22 - 29 Haziran 1997 tarihleri arasnda koruma amal bir alma gerekletirmitir. Gzlenebildii kadaryla nce yzeysel bir temizlik yapld, derin ve klcal atlaklara sertletirici <?njekte edildii, yzeye koruyucu bir reinenin aplike edildii anlalmaktadr. Mdahale sonrasnda yazt ve iki para polietilen (naylon) poet iine alnmtr. Eserin bozulma srecini yavalatma amacna ynelik bu uygulama teorik olarak doru olmakla birlikte, evre artlarna ak ortam iin kalc bir zm olmaktan uzaktr. Yaztn orijinal kaidesini oluturan kaplumbaa heykeli krlm ve be paraya ayrlmtr. Paralardan birinin yzeyinde bulunan yazlarn byk ksm anm ve dklmtr.

147

Resim 6. Kltigin mezar alan, yazt, kuzey cephe, para kayb, atlama ve kabuk dklmeler.

Heykellerin hepsinde balar krktr. Bunun dnda bazlarnda ksmi, bazlarnda da byk boyutlu krlmalar olmutur. Krlan paralar kayptr. ounda derin atlaklar, anma ve ince tabakalar halinde dklmeler olmutur. Ayrca baz heykeller ve talar zerinde liken ve yosunlardan oluan lokal biyolojik patina grlmektedir. Sunak tann bir kenar, zerindeki izlerden de anlald kadaryla keskilerle kesilmi ve yazta kaide olarak kullanlmtr. Artan paras yaztn yaknma atlmtr. IV - ANONM-1 MEZAR ALANI nceleme ve belgeleme almalar 8 - 10 Temmuz tarihleri arsnda gerekletirilmitir. Kltigin mezar alannn yaklak 1 km kadar kuzey batsnda yer alr. Bark ksmnda ksmi bir kaz yapld anlalmaktadr. Mezar alannda barka ait ksmen topraa gml ve krk be lahit ta, bir ko, bir oturan insan heykeli ile ekilli balbal bulunmaktadr. Balballardan ikisinin n yzlerine primitif tarzda kabartma insan ekli verilmitir. Bunlardan biri zerine kaznarak kotaz iareti ilenmitir. Ayn iaret daha basit olan nc balbalda da vardr.

148

Barkn dou istikametinde ou byk lde topraa gml balbal dizisi uzanr. Heykellerde beyaz damarl gri mermer, lahit paralarnda ve balballarda granit tr talar kullanlmtr. Ko heykeli Kltigin mezar alanndaki ko heykelleriyle ayn slupta ve zelliktedir. Ba krk olan koun bir boynuzu ksmen kalabilmitir. Gvdesi krlm ve paraya ayrlmtr. Srtnda derin bir atlak vardr. Oturan insan heykelinin kollar ve gsnden itibaren st ksm tamamen krlarak kaybolmutur. Gvdede atlaklar, lokal yzeysel dklmeler grlmektedir. Balballarda bozulma daha youndur. Byk tabakalar halinde para kayplar, derin atlaklar vardr. Ayrca heykel ve balballarda hayvan srtnmesinden kaynaklanan koyu ya lekeleri olumutur. Barktaki lahit talar byk lde krk ve ksmen toprak altndadr. ki tan grnen n yzlerinde yzeysel oyma bitkisel motifler grlmektedir. Ancak yzeyleri byk lde dklerek tahrip olmu; kompozisyonun tanm glemitir. V - ANONM- II MEZAR ALANI nceleme ve belgeleme almalar 10 - 12 Temmuz tarihleri arsnda gerekletirilmitir. Anonim I mezar alannn 500 m. kadar kuzeyinde yer alr. Bark alma grubu tarafndan yeni kefedilmitir. Dierlerine gre daha kk olan barkta, ksmen krk lahit ta, 20 m. kadar dousunda primitif slupta insan ekli verilmi bir balbal bulunmaktadr. Dou istikametinde yaklak 1 km. kadar balbal dizisi uzanmaktadr. ou yatk ve topraa gml olup yzeyde 39 balbal ta tespit edilebilmektedir. Lahit paralarnda Anonim I'dekilerle ayn granit tr kullanlmtr. Lahit talarnn ikisi byk lde topraa gml, dieri yzeyde ve ksmen krktr. Yzeydeki tan bat yznde yzeysel oyma bitkisel motifler grlmektedir. Malzeme, teknik ve slup Anonim I'deki talarla ayndr. Kenarlarda derin atlaklar, yzeyde dklme ve anma olumutur. Dier lahit talarnn yzeyde kalan ksmlar liken ve yosunlarla kapldr.

149

nsan eklindeki balbaln sol kenar ve gsnden st krlmtr. Belinde erit halinde basit bir kemer ve sa omuzu seilebilmektedir. SONU Yukarda ksaca belirtildii gibi, antlar her trl tahribata aktr. zellikle + 40 C dereceden - 20 C dereceye kadar varan gece ile gndz arasndaki s fark, iddetli rzgar, yamur ve don olaylar gibi iklimsel artlar eserlerin bozulmasnda birinci derecede rol oynayan faktrlerdir. Bunlara bilinli ya da bilinsiz insan eliyle verilen zararlar ve hayvansal faktrler de eklenebilir. zellikle evrede yaayan obanlar ve hayvan srleri eserlere deiik boyutlarda zarar verebilmektedir. Eserlere ait krlan paralarn veya eserlerin kendilerinin yerlerinin deitirilmesi hatta kaybolmas riski vardr. Eserlerin bozulma sreci her geen gn hzlanmaktadr. Bozulmay durdurmak ve hi olmazsa mevcut durumlarnn iyiletirilerek korunmas iin acilen bilimsel ve kapsaml mdahale yoluna gidilmelidir. Mmkn olan en ksa srede, eserlerin bozulma srecini hzlandran evresel faktrlerden izole edilmesi; korumann salkl ve kalc olmas iin uygun ortamlarn salanmas gerekmektedir. Bu da, ancak kapal ve korunakl bir mekan iinde salanabilir. Bunun iin ncelikle antlarn yakn evresinde yaplmas planlanan depo - mze binalarnn ve restorasyona ynelik tam donanml bir laboratuvar tekilinin bir an nce tamamlanmas, buna bal olarak eserlerin bu mekanlara tanmalar ve ihtiya duyduklar acil konservasyon mdahalelerinin uygulanmas gerekmektedir. Japon heyetin Kltigin yazt zerinde yapm olduu mdahale rneindeki gibi, yerinde gerekletirilen koruma almas ksa vadeli zmden teye gitmeyecektir.

150

safranbolu'da zgn emelerde koruma ve restorasyon uygulamalarnn deerlendirilmesi

Dr. Erdal EREN

evremizde, ekonomik olanaklarn azl ve kentin younlamas halinde, geleneksel evre ve tek yap korunabilmesi gl ortaya kar. Tek yap ve sit leklerinde korumann gayesi, insann kltrel gemiinin belgeleri olan eserleri, mmkn olduunca bozulmalar ve deimelerini nleyerek gelecek kuaklara aktarmaktr. Kltrel varlklarn yaamlarn srdrmeleri iin yaplmas gerekli "mdahale dereceleri" uygulayclar tarafndan doru bilinmemektedir. Korumada baarszl getiren dier balklar ise unlardr: 1- Kltr varlnn deeriyle mdahale biimini kartrmak, 2- Kltr varlnn deerinin saptamasnda tarihi nitelik ve mekan boyutlarnn deerlendirilmesi, 3- Kltrel (tarihsel, belgesel, simgesel, sanat), morfolojik (zgnlk, tek olma zellii, esiz olma, homojenlik), duygusal (an ve izler) ve ilevsellik rol oynar. Safranbolu'daki zgn emelerin korunmas Kltr Bakanl'nn bnyesinde sakl olmasna ramen, 1990 ylnda yerel ynetim tarafndan 56 kadar sentetik boya ile boyatlmtr. Bilinen tarihi M.. 3000 ylna kadar uzanan Safranbolu'nun, bylesine nemli tanmaz kltr varlklarndan olan zgn emelerin, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulu nun karar ve iznini almadan yaplm olan bu mdahale, emelerin zgn grnmlerini yitirmelerine neden olmutur. TARHSEL BOYUTTA SAFRANBOLU Safranbolu, tarihte "Paphlagonia" olarak adlandrlan blgede bulunmaktadr. En geni snrlaryla douda Kzlrmak, batda Sakarya nehri, kuzeyde Karadeniz ve gneyde Ankara yaknlarna kadar uzanan bir alan kapsamaktadr. Bu yrede, M.. 1300 yllarna kadar sren bir devlet kurmu olan ve Hititlerle akraba olduklar bilinen topluluk Gasgaslardr.
151

Daha sonra yrede egemen olan kavimler srasyla Hititler, Dorlar, blgeye adlarn veren Paphlagonar, Kimerler, Lidyallar, Persler, Kapadokyallar, Elenler (eski Yunanllar) Pontlar, Galatyallar, Bitinyallar ve Romallardr. Kent, tarih boyunca belirtmeye altmz bu uygarlklarn yaamtr. 13 ve 14. yzyllarda Sinop-Gerede-stanbul ticaret yolu zerinde nemli bir konaklama merkezi olan Safranbolu'da Sadrazamlar ve Osmanl Saray'na yakn devlet adamlar ikamet etmilerdir. Blgede yaayan uygarlklardan ve zellikle Osmanl dneminden kalma 1000 eser bugn doal ve evresel dokusu ile birlikte korunmaktadr. Tmlsler, kaya mezarlar, Cinci Han ve Hamam, Kprl Mehmet Paa Camii, zzet Mehmet Paa Camii, Yemeniciler ve Demirciler Arastas, Su Kemeri, Tabakhane, Hkmet Kona, Eski Hastane, Saat Kulesi, trbeler, saysz konaklar ve emeler bu eserlerden bazlardr. Bugnk haliyle Safranbolu esiz bir "Akhava Mzesi"dir. ZGN EMELERN DURUMU Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulu'nun 1991 'de ald kararla, zgn emelerin zerindeki boya tabakasnn geriye alnarak korunmalar konusunda Kltr Bakanl ile koordineli bir almaya geilmesi hususu Milli Saraylar Daire Bakanlndan istenmitir. Kurum adna 1991 ylnn Haziran aynda, zgn emelerdeki kt malzeme ve yanl iilik sonucu olumu bozulmay tehis etmek, malzemelerin analizlerini sonulandrmak ve uygun temizleme, salamlatrma ve koruma yntemlerini belirlemek iin grevlendirildim. zgn emelerin koruma uygulama yntemlerine gemeden nce genel anlamda yap talarnn korunma prensiplerini belirtmemiz gerekir: Korumann amac, insann kltrel gemiinin belgeleri olan eserleri, mmkn olduunca bozulmalarn ve deimelerini nleyerek gelecek kuaklara aktarmaktr. Tarihi eserlerin biimleri kadar, yapldklar malzemenin niteliklerinin ve yapm teknolojisinin de olduu gibi korunmas byk nem tar. imdiye kadar teorik ve deneysel olarak eski eserlerde yap malzemelerinin ypranmasn nleyecek ve teknik zelliklerini koruyacak formle edilmi tek bir yntem bulunmu deildir. Bununla beraber, edinmi olduumuz bilgi her zel durum iin malzeme zerinde etkisiz, hatta zararl olacak yntemleri ayrt edip kullanmamz salayacak dzeydedir. Buna ramen gnlk uygulamalarda formle edilmi yntemler daha fazla
152

kullanlmaktadr. nk bu ii yapan kiiler, iyi veya kt bir iki metodu uygulayacak bilgiye-beceriye sahiptirler. Dolaysyla eski eser korumasnda en nemli basamaklardan biri ve ilki olan belgelemeyi yapmaya gerek duymamaktadrlar. Halbuki eski eserde, koruma, belgelemeden tedaviye uzanan ve srekli kontrol edilerek yaplmas gereken basamaklar dizisinden oluur. Ta Eserde Koruma Basamaklar; a) Belgeleme (dokman, rlve, restitsyon, restorasyon projesi) b) Tehis (malzeme, analizler) c) Temizleme d) Salamlatrma ve/veya Koruma e) Bakm eklinde olmakla beraber gerektiinde bu sra deitirilebilir. rnein ar ypranm bir eserle ilgilenilirken nce salamlatrma sonra temizlik yaplmas gerekebilir. Tehis, eserin yapm malzemesinin mevcut durumunun anlalmasdr. Doru seim ancak malzemenin tannmas (minerolojik, petrografik, kimyasal ve fiziksel zellikleriyle) ve evre mekanizmasnn (CO 2, S02NH3, NOx) is, toz gibi hava kirlilii, znebilir tuzlar, nem-s deiiklii, biyolojik etkenler, tan ileme ekli, kullanlan balayclar) malzeme zerinde neden olduu deiim ve/veya bozulmalar belirledikten sonra mmkn olabilir. Ant (veya tanmaz kltr varlklarnn) eserlerin hava kirlilii, malzemenin bozulma rnleri ve mikroflora ile siyah bir kabukla kaplanm olduu ska grlr. Temizlemenin amac taa zarar veren her trl kirliliin znmeyen veya az znebilen kabuk oluumlarnn, znebilir tuzlarn, deiik cins talarn restorasyon tabakalarndaki is, toz, mikro organizma, paraziik bitkilerin, ku veya hayvan pisliklerinin uzaklatrlmasdr. zellikle kimyasal yntemlerin kullanlmas gerektiinde uygulama sralamasnn deerlendirilmesi olduka nemlidir. Bu durumlarda da iki veya daha fazla temizleme yntemi birletirilerek uygulama yaplabilir. Ta temizliinde nerilebilecek yntemleri sralarsak; * Atomize (Zerre) su pskrtme yntemi:Yzeydeki znebilir veya az znebilir kabuklar uzaklatrmak iin basit fakat en ok kullanlan yntemdir. Uygulamann ok uzun srmesi (en az 12 saat) nedeniyle,

153

kullanlan su miktarnn ok az olmasna ramen harlar az da olsa suda znen duvarlarda stukko veya ok gzenekli tulalarda, tuz ve donma sorunlar olduu zamanlarda bu temizleme ynteminin kullanlmas tavsiye edilmez. * Absorblayc kil ve kat hamurlar: Bileimi ve yaps birbirine benzeyen sepiolite ve attapulgite, killer arasnda en iyi sonucu verenlerdir. Bu yntemi tuz, ya, mum benzeri sorunlar olan yzeylerin temizlenmesinde kullanmak olduka faydaldr. Deiyonize su ile hazrlanan kat hamuru da zellikle znebilir tuzlar gibi inorganik kirliliklerin temizlenmesinde kullanlr. * Absorblayc Jeller: Jeller, dik yzeylere uygulanmak iin kalmlatrc (thickener) eklenmi ok zayf bazik karmlardr. pH'n 5.6 (ntr veya ok az bazik) civarnda tutulmas, ypratc etkiyi azaltmak ve zararl yan rnlerin olumasn nlemek iin gereklidir. Jelin etkinliini artrmak iin, uygulama esasnda, zerinin ince plastik rt veya alminyum folye ile kapatlarak zcnn buharlamasna engel olunmas gerekir. Jel ta zerinden su ve gerekirse plastik fra ile temizlendikten sonra deiyonize su ile ykanr. * Kontroll Kumlama: Bu tip mekanik temizleme ancak kk bir azdan mikro cam kreler, kum ve alumina gibi andrclar dk basnla (1.5-3 atm) pskrtlerek yaplrsa etkili ve gvenli olurlar. Azn ap ve pskrtme basnc (hz) ayarlanabilir olmasna ramen mekanik temizleme yntemi olduu iin kontroln nemli ksm uygulamay yapan operatrn elindedir. ok zel durumlarda ultrasonik temizleyici spatl, bistr gibi kazyc aletlerde dikkatli biimde kullanlabilir. lkemizde ta temizliinde genel olan ve ska kullanlan yntemler aslnda nerilmeyen yntemler snfna girerler. rnek vermek gerekirse, - Asit-baz kullanlarak yaplan temizleme, - Kontrolsz kuru-ya kumlama ile temizleme, - Tarak, tel fra, spiral veya zmpara gibi mekanik temizlemeler, - Yksek basnl su veya buharla temizleme, - Yakarak (Prmz lambas) temizlemeler gibi. Tan temizlenmesinden sonra gerekirse (genellikle gerekir) salamlatrma ve koruma ilemi yaplr. Salamlatrma, tan kohezyonunu, mekanik zelliklerini artrmak ve ypranm tabakalarn

154

salam taa yapmasn salamak iin salamlatrc maddenin, tan bozulmam ksmna kadar nfuz ederek polimerlemesidir. Ta salamlatrc maddeler organik ve inorganik maddeler olmak zere ikiye ayrlrlar. norganik maddeler organik maddelere gre daha uzun mrl olmakla beraber daha krlgan ve daha az elastiklerdir. Organik maddeler ise gne nda etkilenip kolayca bozulmalarna ramen daha elastik ve tan mekanik zelliklerini daha fazla artracak gtedirler. Salamlatrma ilemi yapldktan sonra aadaki nlemler alnarak koruma ilemi yaplmaldr: - evredeki taa zarar veren kaynaklarn uzaklatrlmas veya en azndan azaltlmas, Gerekirse yzeye uygun olan koruyucu maddenin uygulanmas, Dzenli periyotlarla bakm yaplmas gereklidir. Kullanlan salamlatrc ve koruyucu maddelerde: Geri dnebilirlik (reversibilite) Malzemenin doal grntsn bozmama (doku ve renk olarak),

- Uyguland yzeyde sulara kar geirimsiz, ama tan nefes almasna engel olmama, D etkenlere kar dayankl olma, Zamanla renk deitirmeme,

- Fiziksel zelliklerinin tan fiziksel zelliklerine uygun olmas gibi nitelikler mutlaka aranmaldr. Bu da ancak her defasnda salamlatrlacak ve korunacak talarla yaplacak testlerde (fiziksel dayankllk, donmaya su emmeye, a, tuza dayankllk gibi) belirlenebilmektedir. Bu nedenle belirli tip ta iin, aratrma ve testler yaplmadan, salamlatrc ve koruyucu nermek mmkn deildir. Bakm yaplmad takdirde kirlenme ypranma sorunlar gittike hzlanarak ortaya kar. ZGN EMELERN KORUNMALARIYLA LGL UYGULAMA Safranbolu ilesindeki kentsel sit alannda bulunan tarihi emelerin zerindeki boya tabakalarnn temizlenmelerinin uygulamalaryla ilgili strktrel yaplarn oluturan zgn talarn cinsi, karakteri, fiziksel zelliklerini belirlemek iin yerinde analizler yaptm. Balklarla; 1-Tarihi emelerin strktrel yapsn oluturan zgn talarn, sar renkte, fazla youn olmayan malta ta karakterine uygun nitelikte, dier taraftan bir ksmnn kfeki ta niteliinde olduklar gzlendi. Yakn tarihte, 1991 ylnda yerel ynetim yetkililerince macunsuz sentetik yal boyann eitli renkleri ve tonlaryla eme ta yzeylerinin boyanm olduu saptand. Ayrca laboratuvar analiz testleri yapabilmek iin para rnekler alnd.
155

2- Arasta Arkas Sokak ve Mescit Sokaktaki drt adet emede ok kk bir yzey zerinde iki aamal temizleme metodu uyguland. 3- Sentetik boya tabakalarn toluen adl kimyasalla pamukla tampon yapp, alminyum folye ile hava ile temas kesilerek temizleme ilemi yapld. 4- kinci aamada methanol dichlormthan adl kimyasalla pamukla nc maddedeki uygulama on'ar dakikalk bekleme sreleriyle tekrarland. 5- Tekrar toluen ile son temizlik yapld. 6- zgn ta tabakas zerine ok eskilerde ve her sene yerel halkn yapm olduu katmanlar halindeki veya bir katman halindeki kire esasl tabaka ortaya karld. Baz emelerde bu kire tabakann ivit mavisi renkte toprak boya karm ile yapld grld. 7- le halknn kendi evinin yaknnda bulunan bu emeleri kire esasl boya ile boyamalar yznden, sentetik esasl olmamas, yeni yaplan yal boya tabakasnn tan yapsna ileyemedii tespit edildi. 8- Temizlenen yzeye AB57 metodu kimyasal temizleme uygulamas yapld. Kir, ya ve benzeri, doann, hava kirliliinin yapm olduu etkiler ortadan kaldrld. 9- Temizleme ilemleri tamamlandktan sonra gerekirse yzeye uygun olan koruyucu maddenin uygulanmas irdelenmeye alnd. 10- Temizleme ve koruma metodlar sonucuna gre uygulama metodlar belirlendi. Hava, s, nem ve gece-gndz s farklar gz nne alnarak temel uygulama tarihlerinin Nisan ayndan Ekim sonuna dein olunmas karara baland. DEERLENDRME Kltr Bakanl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Genel Mdrl uzman restoratr bir mimar ile, maddi masraflarn yklemini Safranbolu Belediye Bakanl'na verilmek zere, Milli Saraylar Daire Bakanl adna benim koordinasyonumda uygulamay yaparak yukardaki metodlar erevesinde 10 adet emenin I. Aama temizlik almalar tamamlanmtr. Ayrca Safranbolu Meslek Yksek Okulu retmenleri ve rencilerine. Hkmet Soka'nda bulunan 138A envanter nolu emede istenmeyen boyalarnn ortadan kaldrlmas ve AB57 metodu temizleme uygulamas teknik bilgileri aktarld.

156

1995 ylnda I. Aamalar tamamlanan ve dier boyal emelerin ikinci aamalarna geilmesi konusunda yine Milli Saraylar Daire Bakanl uzmanlar denetimhde Safranbolu Meslek Yksek Okulu rencileri tarafndan temizleme almalarnn yaplmas, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Genel Mdirl'nce istenmitir. lgili Meslek Yksek Okulu'nca bu emelerin rlveprojelerinin yaplmas grne varlmtr. SONU Yeniden yap/aan toplumsal bir mekanizmada rgtleme modelinde (sivil rgtleme) devlet politikasnda korumaya arlk verilmedii, yerel ynetimlerin bu konuda daha duyarl ve ekonomik katklarnn salanmad ve geleneksel evede kaybolnakta olan koruma bilinci tekrar yaratlmad srece gerek tek yap, gerekse de kentsel sit alanndaki tarihi evre ve koruma almalan yaplan eski eserler, vurdum duymazlklarla yok olmaya devam edeceklerdir.

izin 1. Vaziyet plannda ilgili emelerin yeri.

157

Resim 1. Tarihi Safranbolu ilesinin grn.

138-A

Resim 2. Hkmet Sokai'ndati zjn emenin boyanmhali (Env.No.138 A)

158

Resim 3. Sentetik boya tabakalar nce toluenle, ardndan dichlormethan ile temizlenme aamas (Env.No.138 A)

Resim 4. Temizlenen yzeye AB 57 metodu kimyasal temizleme uygulamas yaplmas (Env.No.138A)

159

Resim 5. Pamuku Han'n arkasnda Karagzm Soka'nn kesinde bulunan zgn emenin temizleme aamas (Env.No.10A) KAYNAKA

1- Doan KUBAN, "Trkiye'de Restorasyon Sorunlar, Restorasyon ve Malzeme Seimi Sempozyumu", Yap End.Merkezi, 19 Aralk 1991. 2- Cevat ERDER, "Tarihi evre Bilinci" O.D.T.. Mimarlk Fak.. Yayn. No:24. Ankara, 1975. 3- Feridun AKOZAN, "Trkiye'de Tarihi Antlar Koruma Tekilat ve Kanunlar", Devlet Gzel Sanatlar Akademisi Yayn. No.47, stanbul 1977. 4- M.Erdal EREN "Safranbolu lesindeki Kentsel Sit Alannda Bulunan Tarihi emelerin zerindeki Boya Tabakasnn Temizlenmelerinin Uygulanmas ile lgili 2 Rapor", 1991. 1995, Milli Saraylar Daire Bakanl. 5- M.Erdal EREN. " Dolmabahe Saray Yap Talarnn Bozulma Nedenlerinin Saptanmas ve Korunmas zerine Bir Aratrma", Doktora tezi. Yldz Teknik niversitesi. Fen Bilimleri Enstits (baslmam), stanbul, 1998.

160

osmanl arivi'ndeki cmi ve trbe tamirt i l e ilgili birka belge

Do. Dr. Aye STN Abstract
Like in other nations, Turks, oo have commited themselves to restore and honour the ruins of old and new buildings and monuments situated in the regions and territories they have controlled. We can see the trcces of these restorations which had taken place in era of Seljuks, Anatolian Rulers ancl the Ottoman Empire. Information about materials used and the technicjues employed and details on aesthetics are very scarce or virtually not being made public. The documents survived to date mostly refer to financial aspects of buildings such as expenditure lists, wages paid to workers or type of the materials supplied for constructions. Those recovered documents hardly refer to any traditional techniques and application methods used during construction stages. Majority of registration documents on mosqes and tombs bilt in Ottoman territories are in the files of the Ottoman Archives kept by the Premier's Department of the Republic of Turkey. If the texts contained in the various documents are scientifically assessed, there will be more Information revealed on the traditional aspects of buildings constructed and it will cast light on our history of arts as well as to the social and economical features of the era concerned. Most of the documents containmg such Information for the period of 1826-1915 (old calendar H.1242 -H.1334 ) are in the Restoration and Estate Books kept by the Bab-Ali Registry Department (the Central Office of the Imperial Government of the Off oman Empire), the Premier's Department, the Ministries of Exterior, Finance and Estate of the Ottoman Empire. Dier uluslar gibi, Trkler de, yurt tuttuklar btn lke ve beldelerde yklmaya yz tutan eski ve yeni birok eitli binalar ve abideleri tamir ve ihya etmekten kendilerini alamamlardr. Bunun Anadolu'daki izlerini. Seluklular'da, Anadolu Beylikleri'nde ve Osmanllar'da grebiliriz. 161

mparatorluk topraklan zerindeki cmi ve trbelerin ou, gerek devlet ileri gelenleri, gerekse halk tabakasndan kiiler tarafndan in ettirildikten sonra vakfedilmilerdir. Vakfeden kiilerin hazrladklar vakfiyelerde, yapnn gelir kaynaklar tespit edildikten baka, bunun yan sra, ynetim ve ileyi ekline ait eserler arasna binalarn devaml tamir ve bakmn belirten artlar da konulduu grlr. Vakfiyeler dnda, yaplarn tamirleriyle ilgili resm devlet kaytlar da bulunmaktadr. Gnmzde, Osmanl dnemi yaplarndan olan cmi ve trbelerin ou, malzeme, teknik ve estetik ayrntlar ieren belgelerle tannm veya tantlm deillerdir. Bu belgeler, ounlukla masraf listeleri ile, ii ya da malzemenin te'minine ve malzemenin niteliine aittir. Belgelerin geleneksel teknik kavramlar ve uygulama yntemlerini anlatan aklama blmleri olduka azdr. Osmanl imparatorluu topraklar zerinde in edilmi olan cmi ve trbelere ait kaytlarn byk bir ksm, T.C. Babakanlk Osmanl Arivi'ndedir. Yaplarn tamirtna ait eitli defter ve belgelerdeki metinler, bilimsel bir ekilde deerlendirildii zaman; mimarlk ve sanat tarihimiz asndan yaplarn ins, tamir-tecdd gibi aamalar ve ayrca dnemin sosyal, ekonomik ve kltrel zellikleriyle ilgili bilgiler verir. Bu bilgilerin yer ald kaytlarn byk bir ksm, Tamirat, Masraf, Evkaf Defterleri ve 1242/1826 - 1334/1915 tarihleri arasndaki Evkf, Dhiliye, Mliye, Nfia ve dier iradeler ile, Bb- l Evrak Odas Sadret Evrak ve Cevdet Evkf kataloglar iinde bulunmaktadr. Osmanl Ariv kataloglarndaki cmi ve trbe tamirtyla ilgili defter ve belgelerde, hem hnedann ve saray ileri gelenlerinin hem de halk tabakasnn yaptrm olduu eserlerin isimlerine rastlyoruz. Bizim alma konumuz, daha ok stanbul'daki; padiah, vlide sultan, ei, kz, olu ile sadrazamlarn yaptrm olduu mimari eserlere aittir. Bunun yannda dier mefrtn yenilenmesini ve tamirini anlatan belgeler de (r. BOA, .E. 1323 S. 22 / 10; EV. HMH. 5432 / 1177 . 19 v.b.) vardr. Cmiye yeniden alnacak kalielerin cinsi, altna denecek hasrn eidi ( Msr hasr gibi), adedi, kalie ve hasrn konulaca kerevetin tr, hangilerinin tamir edilecei, seccdelerin (mesel, Uak seccadesi gibi) nereden alnmas gerektiini, onlarn adedi, fiyat ve boyutlarn anlamak mmkndr. Bu tr defter ve belgeler, tamamen uzmanlk gerektiren, ayr bir aratrma konusudur.

162

Kat dosyalar iinde saklanan belgelerin, bazen tek yaprak olduu, bazen de birden fazla ekinin bulunduu grlmektedir. ok istisna olarak bu eklere, ilgili yapnn bir pln ile Avrupal bir kiinin kendi el yazs ile yazd raporunu da bulmak mmkndr (BOA, .E. 1312 B. 18/11). Ancak, el yapm katlar zerine yazlan bu kaytlarn korunmasndaki aksaklklar giderilmedii srece, bunlar yok olmaya mahkmdurlar. klim artlar, kurt yenikleri ve dikkatsiz aratrmaclar bu durumu daha da arttrmaktadrlar. "rade" denilen belgelerdeki metinler bilimsel bir ekilde deerlendirildiinde; yaplarn ad, bulunduklar semt, kimin yaptrd, hangi vakfa bal olduu, tamir olunacak yerlerin keifnmesini hazrlayan kiiler ve kurumlar (r. BOA. MV. 9583 vb.), tamir olunacak yerlerin isimleri ve hasarn neden meydana geldii, kullanlacak malzemeler, ortaya kan masrafn bedeli ve bunun nereden karlanaca (r: BOA, .E. 1310 Ra. nr. 17; BOA, .D. 37061) ve tamirat yapacak ahsn adn bulmak mmkndr. Evkaf- Hmyn Nezreti'nin r-y Devlet Dhiliye veya Mliye Dairesi'ne havale ettii yaz, ilgili kurumda grldkten sonra sadrazama sunulmakta, o da padiaha sorup grn aldktan sonra, cevabn yaznn geldii ilgili birime gndermektedir. Yaplarla ilgili tamirat belgelerinin kronolojik bir sra takip ettiini grmekteyiz. Belgelerde ounlukla iki tarih mevcuttur. Bunlardan biri Hicr tarih, dieri de Ml (Rm) tarihdir. Ayrca, belgelerin bazlarnda sadrazamn ismi ve serktibin ad (BOA, .E. 1314 S.12) ile ilgili birimin mhr bulunmaktadr. Dolaysyla bir yapnn ne kadar srede, ya da ne kadar sklkla onarm grdn anlamak mmkn olmaktadr. ncelediimiz defter ve belgelerdeki cmi, mescid ve trbelerin byk bir ksm, padiahn "cmle-i hayrt- erifesi"nden (BOA. .E. 1313 Ra. 8) "evkaf- celile cmlesinden", "evkaf- erfe hayrtndan" vakflar ile; evkaf mazbuta (BOA, .D. 2491), ya da evkaf- mlhaka'ya (r. BOA. .E. 1311 S.7), yahut da haremeyn-i muhteremeyn'e (BOA. .D. 1474) bal yaplardr. Bunlarn tamir masraflar iin gerekli olan parann, ya Mliye Haznesi'nden ( r. BOA, .D. 3334; .D. 36930; BOA. .E.1313 N.8. vd.) veya Evkaf Btesi Tamrt Tertbi'nden (r. BOA. .E.1313 N.30/15; BOA, .E.1311 N.l) ya da Haremeyn Haznesi'nden (r. BOA, .E.1311 Ra.6) yahut da yapnn vakfnca (BOA, .E, 1311 N.l; BOA, .E. 1312 B. 26/17) karlanmaktadr.

163

Yapnn tamiri yaplaca zaman, kaide-i tasarrufa uyulmas gerektii hatrlatlarak, tamiratn daha hesapl bir ekilde gerekleti- rilmesi istenmekte ve 1 mecidiye'nin karl 20 guru olduu halde, bir noksanyla 19 gurutan hesaplanmas zellikle belirtilmektedir. Yukarda belirttiimiz hususlara uygun olarak muhtelif tarihlerdeki iradelere bir gz gezdirelim: 1278 tarihli evkaf eki olmayan Dahiliye iradesinden Tevikiye, Dolmabahe ve Nusretiye Cmilerinin minarelerine konulan paratonerlerin masraf; Kapan- Dakk'de (Un kapan) Kasr- Hmyn ve Kayal Furun yanndaki cmi ile Koca Mustafa Paa cmiinin son kefinin yapld ve tamirine balanmas; Dolmabahe Cmii'nin minaresini tamir ederken dp len Ta brahim ile Hammal Mehmed'in miraslarnn her birine (9 kii) maa balanmasna dair bilgiler verilmitir. 1281 tarihli Dhiliye iradesinde Tahtakale'deki Rstem Paa Cmii'nin yklm olan duvarlaryla, baz tamiri lzm gelen yerlerinin keif ve tespit edilen eksikliklerin tamirt masraflarnn, Yuvan Kalfa eliyle yaplmas ve sonunda ikinci kefin de yaplarak, gerekenin Evkaf- Hmyn Nezret-i Cellesi'ne bildirilmesi; yine ayn cmiye ait 1312 M.15 tarihli Evkaf iradesinde Evkaf- Mazbta'dan olan Rstem Paa Cmii'nin muhtc- tamir yerlerinin keifnmesi hazrlanarak, masrafn vakfa kaydedilmesi ve detilmesi hususunda bilgiler bulunmaktadr. stanbul Eminn Bahekap semtinde Hatice Turhan Sultan tarafndan in ettirilen Yeni Cmi'ye ait birok kef ve tamir belgesi mevcutdur. -1310 Z. Nr. 4 nolu iradede, cminin "muhtc- tamir olan" mahallerinin Evkaf Hazinesi'nce kefinin yaptrldktan sonra, kaide-i tasarrufa da dikkat edilerek masrafn vakfa karlanmas; -1311 S. Nr. 12 tarihli iradede, cminin kpr cihetindeki kaps poyraza kar olduundan, rzgarl ve frtnal havalarda zorluk ekildii, k gnlerinde baz hayvanlarn kap perdesi yanna brakldklarnn anlald ve bu durumu ortadan kaldrmak iin zikr- olunan kapnn nne demirden iki kapl camekn in edilmesi ve masrafn Evkaf- Hmyn Tamirt memuru vastasyla vakfa masraf olarak karlmas ve detilmesi;

164

-1311 C. 14 tarihli iradede, cminin Mahfel-i Hmyn beki odasna giden yolun korkuluuyla duvarnn yklmas sonucu yeniden ins iin kef yaplmas ve masrafn yapnn vakfa masraf olarak geilmesi; -1312 Ra. 16/15 tarihli iradede, cmi-i erif ile Hatice Valide Sultan Trbesi'nin muhtc- tamir olduu, bozulan kurunlarn Evkaf- Tamirt- Memrn nezareti altnda haznenin kurun mteahhidi tarafndan kef ve tamirtnn yapldktan sonra masraf miktarnn vakfa karlanmas; -1313 C. 26/12 tarihli iradede, Hatice Valide Turhan Sultan Tiirbe-i erfesi'nin muhtc- tamir olduu ve masrafn vakfa kayd edilmesi gerektii belirtilmektedir. -rnein: BOA. . Evkaf 1313 N. 8 no'lu iradede, ehzde Sultan Mehmed Cmii'nin "muhtc- tamir mahallerinin" ya da "hareket-i arzdan rahneder olan yerlerinin tamir ve termmine" gibi mulak ifadeden sonra, heyet-i fenniyenin kef yaptn ve masrafn kaa mal olacana dair ifade vardr. -BOA. .E. 1312 S. 18/14 no'lu iradede, ehzde Sultan Mehmed Cmii'nin minarelerinin kefi ile, trbenin, trbedr ve muvakkithne ve mezzin ve kayyim odalarnn muhtc- tamir olduklar beyan edilmektedir. Ayn cminin 1314 S. 12. no'lu belgesinde cminin kurunlaryla, derz, hati ve rbelerinin tamir edilmesi gerektii, hem kurunlarn, hem de sair tamiratn da sbk kurun mteahhidi Hseyin Efendi tarafndan yaplmas istenmektedir. -1269 tarihli (M.V. 9638) iradede, Divan Yolu'nda bulunan L Mahmud Trbesi'nin bahe kaplar zerindeki kurundan yaplma sslemelerin tahrip olduu ve bunlarn yerine dkme demirden yenilerinin yaplarak tekrar dzenlenmesi ve bu iin, Svacba Ohannes Kalfa tarafndan yaplmas gerektii kaytldr. -1311 Ra. 20 tarihli Evkaf iradesinde, yine ayn trbe ve muvakkithnesi sebil kurunlaryla, dier yerleri ve mefrtnn tamir edilmesi ve yenilenmesi iin kef defteri hazrlanmas; kurunlarnn Hazine-i Evkafn kurun mteahhidi ve Evkaf Btesi Tertbi'nden karlanmas istenmektedir. -1312 M.7 tarihli Evkaf iradesinden, Sultan II. Mahmud'un hayrt- erfelerinden olan 1000 cmi ile minaresinin 1308 /1890 senesinde yaplan

165

keifleri sonucunda; kef defterinde ad geen cmilerin ve minarelerinin tamir edilmesinin gerektii ve masraflarnn Evkaf- Hmyn Nezreti'nden karlanmas lzmu belirtilmektedir.
* * *

Bizans mparatorluu dneminde in edilen ve stanbul'un fethinden sonra Osmanllar'n byk nem verdii yaplarn banda gelen Ayasofya Cmii'nin tamiri ile ilgili birok belge mevcuttur. Muhtelif tarihlere ait olan bu belgelerde, cminin srekli olarak bakm ve onarmnn yapld grlmektedir. rnein 1265 tarihli M.V. 3661 no'lu belgede cminin iine (mihrap ve maksrelere) denen tahtalardan adrvan havlusuyla, mevcud kubbelerin ve muvakkithnenin ve tula minarenin gerektii gibi tamirat, sultan trbelerinin mekteb, medrese ve imret-i mirenin tamir ve termminden bahsedilerek, tamir ileminin Ebniye-i Hass Mdr nezaretinde, Kalfa Fusati'ye yaptrlmas, masrafn da Mliye Hzinesi'nden karlanmas, gerekirse Nafi Hzinesi'nden para alnarak, tamirtn sratle bitirilmesinin istendii, kaytldr. Yine 1265 tarihli 4066 nolu belgede, cminin 1265 senesi mart aynn sonuna kadar onarlan yerler iin ayrlan parann yetmedii ve yeterli para miktarnn temin edilmesinden bahsedilmekte ve cmi tamirinin Ramazan ayna kadar bitmesi gerektii ifadesi yer almaktadr. 1278 tarihli Dhiliye radesinde, Ayasofya-i Kebr Cmii'nin 4 adet minaresinin klhlaryla ir yerlerinin ve havlusunda bulunan Sultan Selim ve Sultan Murad Trbeleri'nin baz yerleriyle trbedar odalarnn tamirt mdr tarafndan yaptrlan masrafn bir ksmnn denmedii ve bunun denmesi konusunda izin karlmas ifade edilmektedir. 1312 B.ll tarihli rade, Ayasofya Cmii'nin 1894 depreminde grd zarara ait olup deprem srasnda yapnn i ve d ksmlarnda ypranm svalarnn yenilenmesi srasnda harcanacak olan masrafn sermmrla birlikte mmr Valori, mmr Daranko ve mmr Serkiz tarafndan tespit edilip padiaha sunulan kef-i evvel defteridir. Msy Daranko'nun tespitlerine gre; -Meydana gelen depremin hafif iddette olmasna ramen bina eski olduu iin daha nce oluan atlaklarn ortaya kt;

166

-Byk kubbenin ziydesiyle eklinin bozulduu, cephesindeki duvarlarn oturmasndan ve o taraftaki desteklerin basmasndan cmi-i erfin giriindeki yarm kubbelerin yerinden oynadn ve atladn, mezkr desteklerin basmasndan cminin dengesini kaybettiini ve iki tarafta bulunan kemerlerinin ve birinci kattaki deme talarnn km olduunu anlattktan sonra, kemerlerin dayand stunlarn eilmesinden mtevellid kubbenin de dayand desteklerin ve alt yan kemer duvarlarnn atladn belirterek bu gibi eski tahribatn bir ok defalar sva ve boya ile kapatlarak geitirilmesinin zc olduunu dile getirmektedir. -Kubbe kurunlarnn birok yerinin yprand, bazlarnn noksan olduu, bu yzden oluan atlaklardan giren yamur sularnn tahribt daha da arttrd gibi sebebler sralandktan sonra, bunlarn nasl giderilecei hakknda fikir beyan edilmektedir. Bu rapor, Msy Daranko tarafndan 10 madde olarak hazrlanm olup, hem dnemin padiah II. Abdlhamid'e hem de evkaf nazr olan Halil Paa'ya sunulmutur. -Yine Ayasofya Cmii ile ilgili 1314 M. 17-23 tarihli radelerde, havluda bulunan Sultan Murad ve Sultan Selim Trbeleri'yle ktphane ve siresinin onarlan yerleri iin ayrlan parann yetmedii ve kfi para miktarnn te'min edilmesinden bahsedilmekte ve cminin tamirinin Ramazan ayna kadar bitmesi istenmektedir. Yukarda sizlere sunmaya altmz belgeleri daha da oaltmak mmkndr. Grlyor ki, ecdadmz, sadece eser yapp brakmakla kalmam, onlarn tabi ve beer fetler sonucu ypranmasna da izin vermemitir. Bu amala, eserleri sk sk kontrolden geirerek tahribatn bymesini nlemi ve tamirt en iyi bir ekilde yapacak teknik eleman kadrosu oluturmutur. Gerektii zaman Avrupa'l mimarlardan da yararlanmtr. Arivlerimizde saylar hayli kabark olan cmi ve trbe tamirt ile ilgili belgelerin, ancak imdiye kadar az bir ksm yaynlanmtr. Bunlarn ncelikle ve sratle gn na karlmas, daha sonra da zlerek deerlendirilmesinin yaplmas, hem sanat, hem de mimar tarihimizin eksik kalan noktalarnn aydnlatlmasna byk lde yardmc olaca phesizdir.

167

KAYNAKA Kemal Altan; " Yeni Cami Mahfili st.1937, (s.344-345). ve Mimar Hezarfen brahim".Arkitekt. S: 12.

Oktay Aslanapa; " Riistem Paa Camii", Sanat Dnyamz, S: 18, st. 1980. (s.2-6). mr Bakrer; " Vakfiyelerde Binalarn Tamirat ile ilgili Uygulanmas" .Vakflar Dergisi, S: X, Ank. 1973 (s. 113-126). artlar ve Bunlarn ktisat ve

mer Ltfi Barkan; "XVI-XVIII. Asrlarda naat lerinin Hukuki Durumu". timaiyat Ens. Sos. Siyaset Konferanslar 14. Kitaptan ayrbasm, st. 1963.

Babakanlk Osm.Arivi Kataloglar Rehberi, T.C.Babakanlk Devlet Arivleri Gen.Md., Osm. Arivi Daire Bk.Yay., no: 26, Ank. 1995 Camilerin ve Bunlara umuli Olan Binalarn Tamir ve naalanna Ait Fenni artname, Osmaniye Matbaas, st. 1936 Mustafa Cczar; " Osmanl Devrinde stanbul Yangnlarnda ve Tabii Afetler", Gz.San.Ank.Tk San.Ens.Yay., 1, st. 1963 Beyhan Era; " stanbul ehzade Camii Restorasyonu", (s .213-228). Orhan Erdenen; "Osmanl Devri Mimarlar, Y.4 .S: 27. Ocak 1966 ( s . 1 5 - 18) Tahribat Yapan Yangnlar

VIII. Vakf Haftas, Ank. 1991 ve Tekiltlar". Mimarlk.

Yardmclar

Murat Eri; "Eski Eserlerimizde Malzeme Sorunlar" .TA, S:4, st.1986 (s.23- 28) Muzaffer Erdoan; "Osmanl Mimari Tarihinin Ariv Kaynaklar". 516. st. 1953 (s.95-122) Tarih Dergisi. S: I. Giri". Restorasyon

Muzaffer Erdoan; " Osmanl Mimarisi Tarihinin Otantik Yazma Kaynaklar Vakflar Dergisi, VI, 1965 (s. 111-130) Muzaffer Erdoan; "Osmanl Devrinde Anadolu Faaliyetleri". Vakflar Dergisi, s: 7, st. 1968 (s. 149- 205) Camilerinde

Semavi Eyice; XVIII. Yzylda Trk Sanat ve Trk Mimarisinde Avrupa-Neo Klasik slbu", San.Tar.Ar.,S:IX/X, st. 1981 ( s . 1 6 3 - 189) Neslihan Snmez; Osmanl Dnemi Yap ve Malzeme Terimleri Szl, Yem Yayn. st. 1997 BELGELER: BOA...E. 1310 Ra. 17 BOA...E. 1310 Z.4 BOA...E. 1311 S .7 BOA., .E. 1311 S. 12 BOA.. .E. 1311 Ra. 6 BOA., .E. 1311 Ra. 20 BOA...E. 1311 C. 14 BOA.. .E. 1311 N. 1 BOA.. .E. 1312 M.15 BOA.. .E. 1312 M.7 BOA...E. 1312 S. 18/ 14

168

BOA. . .E. 1312 Ra. 16/ 15 BOA. , .E. 1312 B. 11 BOA. ..E. 1312 B. 1 8 / 1 1 BOA. , .E. 1312 B.26 / 17 BOA. .E. 1313 C.26 /' 12 BOA. .E. 1313 N.8 BOA. ..E. 1313 N .30/15 BOA. .E. 1314 M. 17 BOA. ..E. 1314 M. 23 BOA. .E. 1314 S. 12 BOA. .E. 1323 S. 21 / 8 BOA. .E. 1323 S. 2 2 / 10 BOA. .E. 1323 R. 2 0 / 9 BOA, rade Dhiliye, 20125 BOA. rade Dhiliye, 36930 BOA, rade Dhiliye, 36993 BOA, rade Dhiliye, 37061 BOA,r-y Devlet. 1474 BOA,r-y Devlet, 2491 BOA, r-y Devlet , 3334 BOA, Meclis-i V , 3661 BOA. Meclis-i Vl ,4066 BOA. Meclis-i Vl , 9638 EV.HMH. 5432

askeri mzede r e s t o r a s y o n ve konservasyon almalar

Ali GNGR
Sahip olduklar koleksiyonlar ve topluma verdikleri mesajlar ynnden dier mzelerden ayr zelliklere sahip olan Askeri Mzeler; Trk Silahl Kuvvetleri' nin sosyal, tarihi ve teknik geliimini dnemlere gre yanstmak, dnya tarihindeki etkinliini kahramanln ve yerine getirdii grevlerini sergileyerek; Trk Milletinin milli birlik ve beraberlik duygularn gelitirmek, kendi alanndaki tarih ve askerlik ile ilgili bilimsel aratrmalar ve incelemeler iin bir ortam hazrlamak, bu hususlar belgeleyen kltr varlklarnn korunmasn, saklanmasn ve sergilenmesini salamak amac ile kurulmutur. Bu kltr varlklar zerlerindeki ilemeler, yapmnda kullanlan teknikler ve malzemelerle kltr ve sanat tarihimize de k tutmaktadr. Askeri Mze ve Kltr Sitesi kurulu amacna ynelik tm mzecilik faaliyetlerini 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ile ad geen kanuna uygun olarak kartlm olan ynetmelikler, ynergeler ve st komutanlklarnn emirlerine gre yrtmektedir. Bilindii gibi 1846 ylnda Tophane Miri Damat Fethi Paa o zamanki adyla 'Darl esliha' (silahlarn bulunduu depo/harbiye ambar) olan Aya rini Kilisesi' nde ilk Trk Mzesi' ni kurmutu. Kurulan bu mze, bugn Askeri Mze ile stanbul Arkeoloji Mzelerinin ilk temelini oluturmutur. Sonralar Ahmet Muhtar Paa'nn bakanlnda kurulan komisyon; bir yandan Trk Askeri Tarihi' ni yanstacak yeni bir mze binas ararken dier yandan da eitli silah ve toplardan oluan eser toplama almalarn yrtmtr. Bugn Askeri Mze' nin sahip olduu ve dnyann en sekin silah koleksiyonlarnn oluumu bu almalarn bir rndr. II. Dnya Sava nedeniyle Aya rini' deki Askeri Mze faaliyetlerini durdurarak tm malzemeleri Ankara ve Nide' ye tamtr. Ne yazk ki bu tamalar srasnda birok eser de zarar grmtr. Askeri Mze'nin eserleri stanbul'a tekrar getirildiinde bir sre Maka Silahhanesi bodrumlarnda depolanmtr. 1955-1959 tarihleri arasnda ise
171

Harbiye jimnastikhanesinde drt salon halinde o gnn anlay ile yeni bir dzenleme yaplarak mze tekrar ziyarete almtr. Zamanla bu binann Askeri Mze sergileri iin yetersiz kalmas ve ada anlamda gelimeye imkan vermemesi zerine 1966 ylnda eski Harbiye binasnn tamamnn ada mzecilik atlmlarna uygun olacak ekilde restore edilerek Askeri Mze olarak kullanmna karar verilmitir. Yeni binaya tama ilemleri 10 ubat 1993'te sonulandrlan Askeri Mze bu yldan itibaren ada mzecilik uygulamalar ynnden byk bir atlm balatmtr ve bu abalarn yine siz deerli bilim adamlar, mzeciler ve uzmanlarn katklar ile srdrme gayreti iindedir. Uygulamalarmz esnasnda ortaya kan bilgi eksikliklerimizle ilgili olarak bilim kurulularmz olan niversitelerimize danmakta ve gerektiinde ibirlii yapmaktayz. Yapacamz her yenilikte ve deiiklikte de bilimsel grler almaya zen gsteriyoruz. Bilgi ve deneyimlerin paylam ve aktarm konusunda her trl dayanmaya, katk almaya ve katkda bulunmaya hazrz. Askeri Mze 1993 ylnda yeni sergileme sistemi ile ziyarete aldktan sonra yeni sergileme mekanlar ve sergileme elemanlar ile, ada mzeciliin gerei olan uluslararas mzeler konseyinin (ICOM) belirledii standart mzecilik uygulamalarna ve teknolojinin Trkiye Mzelerine giriine de nclk etmitir. Kuruluundan bu yana eitli isimler altnda varln srdren bakm ve onarmla ilgili birim bu tarihten itibaren Restorasyon ve Konservasyon Ksm adyla, tekilat ve malzemesiyle kadrodaki yerini almtr. Restorasyon ve Konservasyon ksm dorudan Mze Komutanna bal olarak grevini yerine getirmektedir. Kendi iinde drt ayr birimi vardr. Kimyasal lem Atlyesi, Tekstil Atlyesi, Silah Atlyesi ve Fotorafhane. Bu birimlerin kadrosu yledir; Kimyasal lem Atlyesinde bir Kimya Mhendisi ve bir Kimya teknisyeni mevcuttur. nmzdeki dnemlerde bir kimya teknisyeni daha alnarak kadro tamamlanacaktr. Tekstil Atlyesinde 1 terzi ve 4 Tekstil Onarm teknisyeni, Silah Atlyesinde onarmlar yrten 1 silah teknisyeni ve 3 tfeki, Fotorafhanede 1 fotoraf grev yapmaktadr. Kimyasal ilem atlyesi tekstil atlyesinin ihtiya duyduu kuma, iplik vb. destek malzemelerinin boyama ilemlerini yapar, daha hassas ilemler uygulanan tombak, altn kakma, gm ve benzeri ilemeli nadir
172

metal objelerin restorasyon ve konservasyonunu yapar ve silah atlyesinin ihtiya duyduu solventleri, temizleme solsyonlarn, konservasyonda kullanlacak kimyasallar hazrlar. Kat ve deri konservasyonu da burada yaplmaktadr. Ayrca mze sergi salonlarnn haftalk s ve nem kontrolleri de kimya mhendisi tarafndan yaplmaktadr. Kimyasal ilem atlyesi: konservasyon ilemleri esnasnda kullanlan kimyasallarn zararl etkilerini d ortama atmay salayan eker ocak, metal objelerin zerindeki korozyonun temizlenmesinden sonra obje zerinde kalan kimyasal kalntlarn giderilmesini ve daha hassas bir temizliin yaplmasn salayan ultrasonik banyo cihaz, bu ilemden sonra objenin hzla kurutulmasnda kullanlan etv cihaz, byte, tekstil objelerin restorasyonu iin gerekli kuma ve iplikleri boyamada kullanlan kartrclar ve saf su retim cihaz, metal objelerin mekanik temizleme ilemlerinin yaplmasn salayan hz ayarlanabilen pyasemen cihaz ile tehiz edilmitir. Sancak, elbise ve ota adrlarnn restorasyonunun yapld tekstil atlyesinde pencereler objelerin gn ndan gelen zararl nlardan korunmasn salamak maksadyla pamuklu-keten perdelerle kapatlmtr. Ayrca restorasyon ilemleri esnasnda objeden kan tozlan yok etmeye, rahatsz edici kokular gidermeye, obje ve alan personel iin daha salkl bir ortam oluturmaya katks olan iki adet elekrostatik hava temizleme cihaz bulunmaktadr. Bylece restorasyonu yaplan obje dolayl olarak temizlenmektedir. alma masalarnn zeri antistatik ve hijyenik minfle ile kapldr. Bu restorasyonu yaplacak objenin daha kolay ve salkl bir ekilde sabitlenmesini salamaktadr. alma masalar ota adr gibi ok byk objelerin restorasyon esnasnda alp katlanmasn kolaylatrmas iin tekerlekli yaplmt]r. Tfek, top gibi byk objelerin restorasyon ve konservasyon ilemlerinin yapld Silah atlyesinde; her bir teknisyen iin aydnlatmal, byteli ve pyasemen cihazl aside mukavemetli krom elik tezgah masalar mevcuttur. norganik objeleri konservasyona hazr hale getirmekte kullanlan bir adet Steam cihaz bulunmaktadr. Steam cihaz gerektiinde ultrasonik banyo cihazndan sonra kalntlar temizlemek iin de kullanlmaktadr. Bu cihaz genellikle kvrml ve ok paral, temizleme ilemi esnasnda her noktasna ulalmas g olan objeleri daha iyi temizlemekte kullanlmaktadr Restorasyon ve konservasyon faaliyetleri esnasnda atlyede oluabilecek insan salna zararl olan gazlar dar atarak ieriye temiz hava pompalayan bir havalandrma sistemi mevcuttur.

173

Restorasyon ve Konservasyon ilemi yaplacak olan objeler her yl Kasm aynda oluturulan bir heyetle tespit edilerek ilgili birimlere bildirilir. Bu heyette Restorasyon ve Konservasyon Ksm Amiri, Silah Teknisyeni, Kimya Mhendisi, Tekstil Onarm efi, Aratrmac ve ilgili ksm amirleriyle gerektiinde mal sorumlular yer almaktadr. Plann hazrlanmasndan sonra gerektiinde ba yoluyla mzeye kazandrlan objelere ncelik verilerek uygulamada esneklik gsterilmektedir. Plann karlmas iin sergilenen ve depoda bulunan objeler tek tek kontrol edilmektedir. Hazrlanan plana gre sergilenen ve depoda bulunan objeler mal sorumlularnca sras geldiinde Restorasyon ve Konservasyon Ksmna getirilir. Bu objeler envanter kartna gre kontrol edilir, zamanla meydana gelen ve envanter kartnda olmayan deiikliklerin -krk, kopuk gibiolduu objeler, aratrma ve gelitirme ksm amirinin bakanlnda kurulan heyetin verecei karara gre teslim alnr. Teslim alnan her objenin fotoraf ekilerek, obje sicil zarf hazrlanr. Obje sicil zarflar objeye uygulanan ilemlerin ve bu ilemlerde kullanlan tekniklerin ve malzemelerin kaydedilmesini ve bu bilgilerin bizden sonra grev alacaklara aktarlmasn salamak maksadyla tutulmaktadr. Bylece uygulanan tekniklerin obje zerindeki sonular uzun bir zaman dilimi iin gzlem altna alnm olur. Objeye uygulanacak yntemin tespiti iin Rest. Kons. A., Slh. Tek., Kim. Mh., Tek. Onr. efinin katld teknik toplant yaplr. Bundan sonraki ilemler btn aamalaryla uygulama tablosuna ilenerek ilgili teknisyene verilir. Uygulamann kontrol teknik toplantya katlan personel tarafndan yaplr. Restorasyon ve Konservasyon ilemleri biten objelerin fotoraflar ekilerek yine her obje iin ayr ayr dzenlenen obje sicil zarfna konur. Objeye yaplan ilemler aama aama kartna ilenir. Konservasyon ilemleri esnasnda kullanlan yntem ve malzemeler kaydedilerek ilemi yapan personel tarafndan imzalanr. Ayrca bu ilemler esnasnda artan, dklen ancak objeye tutturulmas mmkn olmayan paralar, krnt ve dkntler de kk poetler ierisinde obje sicil zarfna konur; numune ip, kuma, deri paras vb. gibi. Objenin teslimi Restorasyon ve Konservasyon ksmnda ilgili mal sorumlusuna yaplr. Ancak tama esnasnda konservasyon ilemlerinin zarar grmemesi iin gerekli tedbirler alnr. rnein tfekler ve kllar strafor kalplara elyaf yastklar yerletirilerek tanmaktadr. 174

Askeri Mze sergi salonlarnda, depolarda ve Restorasyon ve Konservasyon Ksmnda bulunan termohigrograflar ve higrometrelerle srekli olarak s ve nem lm yaplmakta ve bu deerler daha sonra arivlenmektedir. Bu cihazlarn gsterdii deerlerin doruluu kimya mhendisi tarafndan 15 gnde bir periyodik olarak kontrol edilir. Btn higrometrelerin ve termohigrograflarn kalibrasyonlar ylda bir kez ehil firmalara yaptrlmaktadr. Ayrca k oran da llerek uygun deerlerde tutulmaya allmaktadr. Mze envanterinde mevcut 55000 objeden 50000'e yakn sergilenemediinden depoda muhafaza edilmektedir. Depo gn n dorudan almayan, yangna ve hrszla kar daha korunakl olan bodrum katta bulunmaktadr. Elbise deposunda bulunan elbiseler geni omuzluklu ve kuma klfl asklklara aslmtr. Bu depo nem alc ve elektrostatik hava temizleme cihazlaryla donatlmtr. adr deposunda bulunan saray adrlar serilmi olarak zel yanmaz maddeyle kaplanm raflarda depolanmaktadr. Burada da nem alc ve elektrostatik hava temizleyici cihazlar mevcuttur. Mifer deposunda miferler, zerlerindeki konservasyon maddelerinin izilmemesi iin mukavva zerine raflanm olarak korunmaktadr. Bu mukavvalar her yl deitirilmekte nem ve mikroorganizma yuvas olmas nlenmektedir. nmzdeki yldan itibaren mukavvann yerine polietilen tabakalar kullanlmas planlanmaktadr. Kompaktl depomuzda Tfek - tabanca ve kllar kompaktlar iine uygun ekilde yerletirilmitir. Burada bal nemin % 55 de scakln 18 C de sabit tutulmasn salayan iklimlendirme sistemi kuruludur. Bu sistem gerektiinde devreye giren klima ve nem alc nitelerden olumaktadr. Tfekler strafor kalplar iine yerletirilmitir. Bu kalplar acil ve olaanst durumlarda (sava, deprem, gibi) objelerin en az hasarla tanmas iin de faydal olaca deerlendirilerek yaplmtr. Sancak ve bayraklardan sim ilemeli olanlar depolarda serili olarak, ilemesiz olanlar rulo yaplm bir ekilde muhafaza edilmektedir. Sancaklarn her birinin arasna ykanm Amerikan bez diye bilinen kumalardan k o n m u t u r . Bunlar geni ekmeceli dolaplarda depolanmaktadr. Mzede bulunan resim ve fotoraf koleksiyonun bir blm sergilenmekte, ancak nemli bir blm de elik kafesli ve rayl sistemli asma standartlarnda duvar ve yer nemlerinden korunacak ekilde, zel aparatlar ile aslarak koruma altna alnmtr.

175

Resimlerin restorasyon ilemleri de resim restorasyon atlyesinde yaplmaktadr. imdi sizlere restorasyon ve konservasyon objelerden baz rnekler sunacam. ilemleri yaplm

Askeri Mze Restorasyon ve Konservasyon Ksm milletimizin bize emanet ettii bu objelerin ifade ettii deerlerin ve anlamnn bilincindedir. Onlar en iyi ekilde koruyarak gelecek kuaklara aktarmay hedeflemektedir. lkemizde hemen hemen hibir mzenin bnyesinde ne yazk ki bulunmayan restorasyon ve konservasyon ksmna sahip olmak mzemiz iin olduu kadar lkemiz iin de nemli bir gelimedir. Dileimiz dier mzelerin de benzer birimlere kavumas bylece bilgi birikiminin artmas ve bilgi alverii ortamnn olumasdr. Sabrla dinlediiniz iin teekkr eder sayglarm sunarm.

176

bronz kanseri (hastal)

Latif ZEN Abstract
The laboratory for Restoration and Conservation of the Mseum of Anatolian Civilizations generally works on the metal, mostly bronze objects. The most important faced problem on the bronze objects is the deterioration named bronze disease or bronze cancer. Recognizing for the forming and growing of this deterioration process is a necessity in order to make progress properly on the curing of bronze objects. Bronze disease is a chemiccl changing that occurs on the copper and copper alloy objects by the cause of chlorine ios. In this phenomenon, copper come down with corrosion by affection of chlorine ions. The reason for calling cancer to this type of the corrosion is the continuity of the danage with consecutive reactions until the metal and the stable corrosion products are exhausted; once the corrosion reactions started and as long as the condition caused corrosion is not chaged or not taken preventive measures. Bronze disease should be focused separately in the aerobic environment (can be approved the conditions; after excavation) and anaerobic environment (can be approved the conditions; burial environment). Examined the chemical reactions that can be happened in the both environment, explains the copper alloy objects deteriorate with a slow and discontinuous process in the anaerobic environment. However, in the aerobic environment the decay mechanism is veryfast and continuous. When ali reactions are vvritten one under the other and added, we can notice the feedings and products of this falling down process. Also this total reaction helps the estimating the measures, prevention and curing against the disease. From the point ofview, in order to obstruct the progressing of this deterioration process, it must be prevented the participation at least one of the feeding components or prevented the formation at least one of the line reactions.

177

The treatments applying in this purpose has advantages and disadvantages according to their own way. No treatment alone seems having a good sufficient. It appears that from the developing and progressing of the disease, interfere with the resuming or growing of this process has to be done immediately afterwards the burial of the object. Otherwise, the losing of the material is unavoidable. Also no active treatment protects the object long time without taking passive measures. Bronz kanseri olarak adlandrdmz bozulma, bakr ve bakr alamlarnda grlen ve klor iyonlarnn neden olduu bir kimyasal deimedir. Bu kimyasal deimede bakr metali klor iyonlarndan etkilenerek korozyona urar. Bu korozyona trne kanser denmesinin nedeni, korozyon reaksiyonlar bir kere baladnda; bozulmaya neden olan koullar deimedike ve nlem alnmad srece bozulmann ardk reaksiyonlar sonucu metal ve stabil haldeki korozyon rnleri tkenene kadar devam etmesidir.

KATOT

ANOT

ndirgenme (e tketimi) Ykseltgenme (e" salmm) /2H20+1/4 0 2 +e" >OH Cu Cu + + e Anotta iyonlaan bakr ortamda bulunan serbest klor iyonlar ile aadaki reaksiyonu verir;

cu + + cr

> Cu c

Nantokit (beyaz, mumsu)

Nantokit olutuktan sonra geliecek sreleri aerobik ve anaerobik ortamlarda ayr ayr incelemek gerekir. Aerobik Ortam:Oksijen seviyesi ve oksijen dolamn yksek (genelde toprak st koullar).

178

Anaerobik Ortam:Oksijen yok yada ok dk seviyede (genelde toprakalt koullar). AEROBK ORTAMDA Serbest klor iyonlarnn varlnda oluan nantokit nemli ve aerobik ortamda bazik bakr(II)klorr'e paratakamite dnr. Bu reaksiyon ([1] reaksiyonu) bir denge reaksiyonudur. Ancak bundan sonra geliecek olaylar, bu reaksiyonun srekli olarak saa paratakamit oluumu ynnde cereyan etmesini salar. 4CuCl + 4 H 2 0 + O,
Nantokit + su + oksijen ^

CuCI 2 3Cu(OH) 2 +2HC1

Paratakamit + hidroklorikasit

...[1]

[1] reaksiyonunda paratakamitle ile birlikte aa kan hidroklorikasit aerobik ortamda hzla metale ve +1 deerlikli bakrn dier korozyon rnlerine etki ederek nantokit ve su oluturur.
tek ynl, ok hzl

2Cu + 2HC1+ l / 2 0 2
Metalik bakr + hidroklorikasit

2CuCl + H 2 0
Nantokit + su

....[2a]

ok hzl

C u 2 0 + 2HC1
Kprit + hidroklorikasit

> 2CuCl + H 2 0
Nantokit + su

....[2b]

[2] reaksiyonlar aerobik ortamda tek ynldr ve ok hzl cereyan eder. Bu reaksiyonlar sonucu aa kan nantokit, bir denge reaksiyonu olan [1] reaksiyonunu, denklemin sol tarafna madde yklenmesi olacak ekilde etkiler ve oksijen tketimi ile [1] reaksiyonu sa tarafa paratakamit oluturacak ynde cereyan eder. Ayrca [2] reaksiyonu sonucu nantokitle beraber aa kan su, zaten sa tarafa doru ilerleyen [1] reaksiyonunu hzlandrr. Bylece aerobik ortamda saa doru hzl cereyan eden [1] reaksiyonu ile ok hzl cereyan eden [2] reaksiyonlar birbiri ardna devam eder. Sreklilii olan bu proseste btn metal ve stabil haldeki korozyon rnleri bazik bakr(II)klorre paratakamite dnr ve bakr veya bakr alam olan bir eserin yok olma sreci yaanr.

179

4CuCl + 4 H 2 0 + O, ~
(Naniokit + su ) +oksijen

CuCl 2 3Cu(OH) 2 + 2HC1

Paratakamit + hidroklorikasit

[1]

(I)
tek ynl ok hzl

(II)
> 2CuCl + H 2 0
(Nantokit + su)

2Cu u + 2HC1 + _ 1/2 0 2

Metalik bakr+hidroklorikasit+oksijen

....[2]

(II)

(I)

Ayrca [1] reaksiyonu sonucu aa kan hidroklorikasit, yine stabil haldeki kprik +2 deerlikli bakr korozyon rnlerini de etkileyerek paratakamite dntrr. 2 C u C 0 3 Cu(OH), + 2HC1
Malahit hidroklorikasit

> CuCl 2 3Cu(OH) 2 + 2CO,

Paratakamit

4CuO + 2HC1 + 2 H 2 0
Tenorit + hidroklorikasit + su

> CuCl, 3Cu(OH) 2

Paratakamit

ANAEROBK ORTAMDA Klor iyonlarnn oluturduu nantokit oksijen yokluunda yalnzca su ile etkileerek kprit (kprozoksit) yada bakr (I )oksit olarak bildiimiz korozyon rnn oluturur. 2CuCl + H , 0
Nantokit + su

C u 2 0 + 2HC1
Kprit + Hidroklorikasit

....[3]

Ortamda oksijen bulunmadndan tersinir denge reaksiyonu olan [3] reaksiyonu ortamn nemine gre sa tarafa yada sol tarafa ok yava olarak cereyan edebilir. Ayrca sa tarafa doru endotermik olan [3] reaksiyonunun yn iin scaklkta belirleyici bir faktrdr. Ortamda suyun fazla olmas durumunda bu reaksiyon ([3] reaksiyonu) sonucu aa kabilecek olan hidroklorikasit yine ortamdaki oksijen seviyesine bal olarak metalik formdaki bakra etkiyebilir. Eer ortamda oksijen bulunmuyorsa bu reaksiyon cereyan etmez ve eser [3] reaksiyonundaki denge durumunu koruyarak, koullar deimedii srece stabil halde herhangi bir reaksiyona uramadan kalr. Ancak

180

toprakalt koullarda azda olsa oksijen bulunur (Topran iindeki boluklarda, Eserin bnyesindeki boluklarda (zellikle eser dkm ise), suda znm oksijen eklinde, Toprakta bulunan aerobik ve fotosentetik mikro-organizmalarn aktiviteleri ile tanm veya retilmi ekilde ve benzeri durumlarda). Oksijen seviyesi ykseldiinde [4] reaksiyonu oluur. Ancak bu reaksiyonla oksijen tketilir ve oksijen bittiinde tekrar denge kurularak, eser yeniden stabil hala gelir. 2Cu + 2HC1 + 1/2 O,
Metalik bak+hidroklorikasit+oksijen

>

2CuCl + H , 0
Nantokit + su

....[4]

Sonu olarak anaerobik toprakalt koullarda klorr korozyonu olumusa bile, ortamda yeterince oksijen bulunmadndan paratakamit olumaz eserde [3] ve [4] reaksiyonlar meydana gelse bile, oksijen seviyesinin ok dk olmasndan dolay bu reaksiyonlar ok yava cereyan eder ve oksijen tkenince durur. Byle bir durumda metal henz bronz kanserine yakalanmam kabul edilir ve byk lde stabildir. Eer proses ederse ki anaerobik ortamda ok yava cereyan edecektir ve rn olarak kprit oluacaktr ve kprit geirimsiz tabakalar oluturacandan metal bir sre sonra pasifizasyon srecine girerek zaten yava olan reaksiyonlar daha da yavalayacak ve korozyon tortusu anodu elektro-kimyasal koullara kapattnda reaksiyonlar duracak ve metal tekrar stabilleecektir. Dolaysyla sonu olarak bronz kanserinin, toprakalt koullarda balayp, toprak st koullarda gelitiini ve eseri tahrip etmeye baladn syleyebiliriz. ekil(l)'de toprak altnda iken korozyona uram bakr yada bakr alam bir eserin korozyon tabakalamas grlyor. Bakr(II)Karbonatlar Bakr Oksitler ekil 1 k m i m m L u u m L f Nantokit Metal Grenleri

'syys^i
Bu eser kaz srasnda topraktan karldnda herhangi bir nedenden dolay koruyucu korozyon kabuunda atlamalar olursa (hzl kuruma, yanl tutma sonucu olabilecek krlmalar, kaz alanndaki ilk temizlik, ani ve srekli scaklk deiimi ve benzeri durumlar.) Oluan bu atlaktan,

181

atmosferdeki nem ve oksijen korozyon kabuunun en altnda veya kprit tabakas iinde dalm halde bulunan nantokite ularsa; Oksijen ve su B akr(II)Karbonatlar Bakr Oksitler ekil 2 f Nantokit Metal Grenleri

Bylece aerobik ortamda meydana gelen reaksiyonlar dnml olarak ardarda cereyan ederek atlaktan itibaren paratakamit oluumu balar. ^ p s ^ ^ O k s i j e n ve su B akr(II)Karbonatlar Bakr Oksitler ekil 3 Nantokit Metal Grenleri

Bronz kanserine neden olan koullar deimedike bozulma gelierek metalin dier blgelerine yaylacak ve metal tahrip olacaktr. Oksijen ve su Bakr(II)Karbonatlar Bakr Oksitler ekil 4 Nantokit Metal Grenleri

Bronz hastal kendisini, yzeyde oluan veya korozyon tabakalarn paralayarak yzeye ulaan ak yeil granl yapl paratakamitin grlmesi ile belli eder. Bu granl yapl korozyon rnnn temizlenmesi hastaln nlenmesinde faydaszdr. nk bozulmaya neden olan bu reaksiyonlar dizisini bir proses kabul edersek paratakamit bu prosesin rn konumundadr.
182

Ardarda gelen reaksiyonlarn toplamna bakarsak; 2Cu 2Cu + +2e" > 20H ^ 2CuCl
*
(

Anot Reaksiyonu

H 2 0+l/20 2 +2e" -j4CUC1+4H20+02

K a t o t Reaksi

-"u

Nantokit Oluum Reaksiyonu

C u C l 2 3 C U ( O H ) 2 + 2HC1

2Cu + 2HC1 + l / 2 0 2
+

2CuCl + H 2 0

4Cu +2C1 + 4 H 2 0 + 2 0 2
ya da

CuCl 2 3Cu(0H) 2 +20H

2Cu+2CuCl+ 3H 2 0+3/2 0 2
Metalik bakr + Nantokit+ su oksijen

>

CuCl, 3Cu(OH) 2
Paratakamit

Bu prosesi durdurmak iin, ya hammadde konumundakilerin ortamdan elimine edilmesi yada bu prosesi oluturan ara reaksiyonlardan en az birinin oluumuna engel olunmas gerekir. Buna gre; Ortamdan metalin yok edilmesi mmkn deildir.

Ortamda bulunan oksijen ve su(veya nem), eserlerin oksijen ve nem emici maddelerle birlikte paketlenmesi ile ortamdan uzaklatrlabilir. Ancak eserin boyutu byk veya tehirlik ise oksijen ve nemi denetim altnda almak ok zor hatta mmkn deildir. Klorrlerin metalin hemen zerinde veya kprit tabakas iinde dalm olmas nedeniyle, klorrleri mekanik olarak temizleyerek yok etmek bu blgelerde korozyon tabakalarn metale kadar mekanik olarak kaldrmakla ayn anlamdadr. Ayrca klorlarn tamamen mekanik temizlii de mmkn deildir. Bakr klorrlerin azda olsa suda znrl vardr. Ancak bakr korozyonu tabakalardan olutuu iin ileri ykama teknikleri uzun sreli kullanlsa bile alt tabakalarda bulunan nantokite ulalarak zlmesi ok zordur. Klorrlerin; elektroliz, elektro-kimyasal indirgeme ve kimyasal yntemlerle temizlii nceki yllarda uygulanmtr. Ancak bu yntemler, mevcut koruyucu korozyon kabuunu da temizledii iin imdiki konservasyon anlaymzla badamamaktadr.

183

 Sodyum sesquikarbonat gibi "sequestering agent" maddeler ile kloriirlerin yok edilmesi uzun zaman almaktadr ve istenmeyen etkileri vardr. lem s ve vakum altnda znme hzlandrlarak uygulansa bile pratik deildir. lk olarak Madsen tarafndan nerilen ve kullanm yaygn olan, ancak zerinde tartmalar hala devam eden korozyon inhibitr Benzotriazol(BTA)'nn korozyon nleme(inhibasyon) mekanizmas iki temel prensibe dayanmaktadr: 1) BTA; kprit tabakas tarafndan absorbe edilip nantokit tabakas zerine yaylarak geirimsiz bir tabaka oluturur. 2) BTA; anotta iyonlaarak serbest kalan bakr katyonu ile kompleks yaparak bakrn, klorlarla veya dier anyonlarla reaksiyona girmesine engel olur. Anlalaca gibi BTA uygulamas ile mevcut klorlar ortamdan yok edilmeden, aktivitelerinin pasifletirilmesi amalanmaktadr. Ancak nantokit tabakas eserin iinde potansiyel bir tehlike olarak kalr ve BTA etkisini kaybettiinde bozulma prosesi tekrar balayabilir. Bununla birlikte BTA'nn kanserojen olmas nedeniyle hazrlanrken dikkatli olunmas, korozyon tabakalar tarafndan absorbe edilebilmesi iin mutlaka vakum altnda uygulanmas, uygulamadan nce yalarndan arndrlmas gerekmektedir. Ayrca kaplama (laklama) ileminin, eseri korumann yansra BTA'y da koruyan bir ilevi olmas gerekir. nk stabilizasyonda kullanlan BTA ok stabil bir madde deildir ve mortesi ktan etkilenerek bozulur. Bu sebeple kaplama ileminde kullanlan polimerin, UV nlarna kar filtre zellii olmas gerekir. Nantokit tabakasnn youn olduu eserlerin stabilizasyonunda BTA'nn tek bana yeterli olmad ve yksek pH'l ortamda daha etkili olduu rapor edilmitir. Sonu olarak; > Bronz kanseri sreci aerobik (toprak st) koullarda gelitiinden bu bozulmaya kar mdahale eser topraktan karldktan hemen sonra yaplmaldr. > Mevcut btn stabilizasyon yntemlerinin baz avantajlar ve dezavantajlar vardr. Youn bir klorr oluumunun bulunduu durumlarda, hibir yntem tek bana yeterli olmadndan birden fazla stabilizasyon ynteminin birlikte kullanlmas uygundur. > Eserin uzun sreli korunmas iin, bu bozulmaya kar yaplan aktif konservasyon ilemlerinin yannda, pasif tedbirlerin de alnmas gerekir.

184

m a l a t y a aslantepe maden b u l u n t u l a r restorasyonu

Mine NSAL

Abstact The exccvation of Aslantepe where is 8km.far away from Malatya has begin in 1930's by a French team with the leader Luis Delaparts' finding out a Neo-Hittite (B.CX.century) buildings remains. And it is continueig since 1961 by an Italian team from Rome Uiversity "La Spienza" The first finding out of the metal inventions was in 1976 excavations in one of the roons of a ceremony bilding (of ~B.C. IV. thousand ) which were hanging on a wall for a ceremony. There were 22 metal objects as 9 swords, 12 speartips and a metal plaqette. The handle of one sword is rectangular silver relief work and another is decorated with scrapes as zigzag design. It is understood that the weapons are made of copper having high percent of arsenic atfter a metalurgic anclysis. The drawings of the artifacts has done and the organic materials determined. For instance; the wooden parts on the handles of the dogger cnd spear tips ard the cloth pieces sticked on the pots shown at the drawing designs. The thickness of the corrosion layer determined as compcring the drawings done before and after restoration. As it is understood from the burnt clay artifacts taken off nder the earth the metal artifacts are excessively corrosioned and the corrosion go under the patina and reach the jewel and self of the object. Ali of the applications done mechanically and the corrosion layer taken off in layers and reach the patina level. This unigue techiqued and elegant artifacts wlich comes from B.C. IV. thousand to our date are wating to place and come out to sunlight to their places prepairing for them in Malatya Museum.
Malatya'ya 8 km. uzaklkta yer alan Aslantepe Kazs ilk olarak 1930'lu yllarda Fransz arkeolog grubunun Luis Delaport bakanlnda .. X.y.y.'a ait bir neo-Hitit yapnn kalntlarnn ortaya karlmas ile balamtr. 1961 ylndan itibaren de "La Sapienza" Roma niversitesi talyan ekibi tarafndan sistemli bir ekilde yrtlmektedir.

185

Aslantepe kazsnda ilk toplu ve ok sayda bulunan maden buluntular, 1976 ylnda yaplan kazlar srasnda, M. . IV. bine tarihlenen,tren yapsnn odalarndan birinde trensel bir ama iin bir araya balanp duvara aslm toplam 22 adet metal objeden oluan 9 kl, 12 mzrak ucu ve metal bir plaka ortaya karlmtr. Kllardan birinin sap gen gm kakmal,bir dieri ise zig zag kazma desenli olarak dekore edilmilerdir. Silahlar zerinde yaplan metalurjik analiz sonucu yksek miktarlarda arsenik kullanlarak bakrdan yapld anlalmtr. Belirtilmesi gereken nemli bir konu, Aslantepe malzemeleri gerek teknolojik ve gerekse biim kompozisyonu olarak Kafkas tesi metalrjisi ile anlaml bir benzerlik gstermektedir 1 . Elde edilen seramiklerden de anlald gibi Kafkas tesi dnya ile oban ekonomisine bal g nitelikli yer deitirmeler olduu grlm, hammadde getirerek veya metal dei tokuu sayesinde Malatya sakinlerine kuzey-dou topraklarn amtr. Malatya'ya yakn maden kaynaklar olarak,arsenik ve bakr madeni ynnden gnmzde de zenginliini srdren Diyarbakr'daki Ergani Maden havzas ve gney Kafkasya blgesindeki farkl maden alanlar olduu bilinmektedir. Aslantepe maden buluntular, gm kakma iiliinin zenli uygulamas ile karmak bir teknolojiyi belgeledii ve ilk kez klcn kullanldn da bu blgede grmekteyiz. Konumamn konusunu oluturan maden buluntular. 1996 ylnda kaznn kuzeybat ucuna yakn bir yerde 5 metre apnda byk bir ukur iinde zengin metal objeler ve onuruna adanm drt ilahi kurban ile M..IV. bin yla tarihlenen saygn bir kiiye ait grkemli mezardan ortaya karlmtr. (Resim 1.) Bilinen en antik kral mezar olan bu mezar, byk ta levhalar ile dikdrtgen formlu bir boluk ierisine konmu mezarn monolitik kapanda tahminen kraln lmnden sonra kurban edilen drt gen gmlmtr. Bunlardan ikisi doal gm eklinin dnda mezarn bat ucunda yaklak olarak kraln ayak ucuna yakn yerde atlarak mezara konmu iki gen kz muhtemelen hizmeti ki bunlarn zerinden adak eyas bulunamamtr, biri kadn biri erkek olan dier ikisi dorudan kapak zerine birbirine dnk biimde yerletirilmitir. Balarnda ince dokuma bir rt ve zerinde bakrgm karm noktasal kabartma desenli diademler, sa ssleri, bilezikler ve elbiselerindeki ok az grlen yar bakr ve gm alamdan ineler kurbanlarn yksek snftan olduunu gstermektedir.

' Antik Trkiye, Fiat - Tofa^ ibirlii, Logart Press, 1998, e-mail: Logartpress@flashnet.it XIX.Kaz Sonular Toplants, I. Ayr basm, Marcella Frangipane, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara 1998
:

186

Resim 1. Mezarn grn.

Ta kapak kaldrldktan sonra mezar ierisinde yatan nemli ahs ortaya karld. Normal gm pozisyonunda sa taraf zerine yatrlm nemli ahsn mezar ierisinde srt tarafna gelecek ekilde ylm 65 adet metal obje bulunmutur. erisinde arsenikli bakrdan oluan mzraklar, kllar, hanerler, baltalardan oluan bir grup toplanarak bir yana konmu kafann etraf duvara dayal olarak duran 5 adet mzrak ucu ile evrelenmitir, bunlardan bir tanesi 1976 ylnda bulunan metal kltaki gibi kabzas gen desenli gm kakma motiflerle dekore edilmi dier biri ise zig zag kazma desenle bezenmitir. Srt ksmnda toplu olarak yer alan madenler arasnda 4 mzrak, 2 kl (biri uzun biri ksa), ok sayda keski ve balta, 3 kama bir tanesi kabzal biri tahta sapl ve bunlardan bir tanesi de gm bakr alamldr. Bu alam kraln san ssleyen sa ssleri, yzkler ve kolyelerde de grlmektedir. Krala ait olduu dnlen bakr gm alamndan dvlerek yaplm, dierlerinden daha zengin dekore edilmi noktasal bezemeli ta bklerek dier maden objelerle srtna ylm objelerin zerine konmutur. Biri altn dieri saf gmten iki spiral ile bu kadar eski alarda ok az rastlanan iki adet bakr kapta buluntular arasnda idi. Bir tanesi geni azl, az kenar kazma desenli, dieri kaln eperli konik biimindedir. Daha nceki buluntularda da olduu gibi %9 arsenik ieren bakr alam kullanlmtr.

187

Kraln zerinden iki adet ok gzel gm drt spiralli ine ve kaya kristalleri, akik, gm ve altn boncuklardan oluan boyunluk karlmtr 3 . Gm ve mezar hediyeleri,ahap bir satha yerletirilmi ve hepsi dokuma bir kumaa sarlmlardr. Btn objeler toplam bakr arl 7 kg., gm arl ise 0,5 kg. bulunmutur. Maden buluntularnn ounda organik kalntlar bulunmu ve bunlar zerinde korunmulardr. rnein, gen kurbanlarn banda yer alan diademlerden birinde korozyon tabakas ile kaynaarak yapm sa ve dokuma paralar ele geirilmitir. Ayrca kraln sarl olduu kuma paras da kaplarn ve metal objelerin korozyon tabakalarna yapmtr. Kaz srasnda ortaya karlan sa spiralli, bilezik ve yzkler ile diademler kaln yeil bir korozyon tabakas ile kapl olduu iin dier silahlar gibi bakr alam olduu dnlm ve silahlar zerinde aratrma yaplrken onlar bir kenara braklmlardr. Bakr, gm alamlarnda bakr daha zayf bir metal olduu iin ncelikle bozularak gmn klcal atlaklarndan yzeye karak gm yzeyine yeil renkli bazik bakr karbonatla kaplar ve grnt bakr korozyonunu andrr. (Resim 2.)

kucAL ^MtAK _ SAK.K ^OSOVO/OH PPrT'|\Jfl -U rtlURiiTflllK'

<SuAui$ t>rK.<

DA

OLUflM

ko&viob

Resim 2. Gm - bakr alamnda oluan korozyon.

Restorasyon ncesi btn maden eserlerin izimleri yapld zerlerinde bulunan organik malzemeler tespit edildi. rnein; kama ve mzrak ularnn sap ksmnda kalm olan ahaplar, kaplarn zerine yapm kuma paralar, izilen desenler zerine ilendi. Restorasyon ncesi izim ile restorasyon sonras izim karlatrlarak korozyon tabakasnn kalnl tespit edildi (Resim 3). 1976 ylnda kaznn son gnlerinde karlan madenler Trkiye'de bir mzede restore edilmi ve yaplan yanl uygulama sonucu kazdan
3

Archeo Attualita del passato, Anno XIV, numero:4 Aprile 1998, Gianfranco Chiale, Via Cossia 1328,00123 ROMA

188

karldktan sonraki izimleri ile restorasyon sonras izimlerinin arasnda yaklak 1.5 cm. kld grlmtr. Mezardan karlan pimi toprak kaplardan da anlalaca zere ok youn tuzlu bir ortamda yer alan maden eserler ar derecede korozyona uram ve korozyon patinann altnda objenin cevherine, zne inmitir. Byle bir esere uygulanacak herhangi bir kimyasal uygulama 1976 ylnda karlan maden eserlerde olduu gibi patinay tamamen yok edip yzeyi delik deik bir metal paras haline getirecektir. Yaplan tm uygulamalar mekanik olarak gerekletirilmi, yzeydeki korozyon tabakas kat kat alnarak patina seviyesine inilmitir.

Resim 3. Restorasyon ncesi eser durumunu tespit iin yaplan izimler.

Eserler toplu olarak mezara konduu iin zamanla oluan korozyon nedeni ile birbirine yaptrmlardr (Resim 4).

Resim 4. Youn korozyon nedeni ile birbirine kaynam eserler.

189

ok geni alanlarda yaptklar iin bisturi ile aralarna girebilmek imkanszd. Ultrasonik titeile alan su tank ierisinde, uzun sren bir alma sonucu ses dalgalarnn yaratm olduu titreimler ile aralarndaki korozyon krlarak birbirinden ayrldlar. Gm bakr alam yzk, bilezik ve sa spirallerinin temizlii srasnda dikkat edilen bir konuda madenin ok yumuak olmasdr. Yaplan mekanik temizlik srasnda paitann izilmemesine, orijinal yzeydeki bezemelerin ve kullanm sonucu oluan izgilerin yok olmamasna dikkat edilmitir (Resim 5). Bu almalar ok uzun zaman alsa da elde edilen ip ular tarihin eitli alanlarna k tutacaktr.

Resim 5. Bilezik ve spiraller restorasyon srasnda.

almalar srasnda spirallerde, yzk ve bileziklerin yzeyinde birtakm izgilere rastladk. Malzemenin yapm srasnda oluan bu izgiler o dnem teknolojisi hakknda ipular sunmaktadr. Daha nce dnld gibi dvme teknii ile byle yuvarlak ve przsz bir tel yaplamamaktadr. Metalurjist Alberto Caneva ile yapm olduumuz aratrmalar sonucu gm ve bakr alam bir potaya dklyor, oluan ubuk ince bir delikten ekiliyor ve gm tel oluturuluyor. Bu tel daha sonra eitli boyda bklerek ular kesiliyor. Malatya'da altn ve gm ileyen ustalarda gm tel yapabilmek iin halen bu yntemi kullanmaktadrlar. Bizde gm bakr alamn haddeden ektirerek sa spiralleri ve bilezikler yaptrdk. Gzlemlediimiz izgilerin eserin zerinde oluan izgilere benzerlik gsterdii, haddeden veya bir delikten metalin geirilmesi srasnda delik iersindeki apaklar yumuak maden zerinde oluturduu izler olduu ortaya kmtr. Dikkatli yaplan bir restorasyon almasnn tarihin katmanlar altnda kalm yaam gn na karabileceini hatrlayp eser zerindeki btn ip ularn toplamak ve deerlendirmek gerekmektedir.

190

ok ince gm bakr alamndan dvme teknii ile yaplm diademlerin temizlik almalar eserin krlgan olmas nedeniyle ionexchance resin 4 ve saf su kullanlarak yaplmtr. Obje, ion-exchance resin ile kaplanr, stlm saf su ile slatlarak reaksiyona girer. Yava ve kontroll bir uygulama olduu iin gmlerin temizliinde kullanlmtr. Suyun zararl etkilerini uzaklatrmak iin alkol ve aseton banyolarnda bekletilen eserler, bakr korozyonunun stablizasyonu iin%3 lk alkol iinde Benzotiazol zeltisine konmutur. Diademler kvrlarak birbirine yapm ve korozyon nedeni ile kaynamlard ion-exchace yntemi ile aralarndaki korozyon tabakas alp temizlendi. Paralarn birletirilmesi iin bir tayc zerine konarak tmlenmesi gerekmekte idi. Bunun iin %10'luk Paraloid B72 kullanlarak ok ince ve renklendirilmi Fransz ipei zerine yerletirildi, atlaklar ve krklar UHU PLUS ve toz boya karm ile yaptrlp salamlatrld. Arsenikli bakr alam olan kaplardan geni azl olannn bir yzne tamamen kuma yapmt (Resim 6). Bu kuma paras yapt yzeyde korunarak madenin grnd yerlerde patina temizlendi ve %3'Ik alkol iinde Benzotriazol ile stablize edildi. Kabn tabannda bulunan delik ksm yine Fransz ipei ve %10'luk Paraloid B72 ile salamlatrld, dolgu yaplmad.

Resim 6. Kabn yzeyine yapm kuma kalntlar.

M. IV bin yldan gnmze kadar kalabilen bu esiz teknikte ve zarafetteki eserler, imdi kendileri iin yaplmakta olan Malatya Mzesi'ndeki yerlerine konmay ve gn na kmay bekliyorlar.

The corrosion and conservation of metallic antiquities and works of arts, Stambolov, T., Central Research Laboratory for objects of art and science, Amsterdam, 1985

191

knidos duvar dekorasyonu restorasyon - konservasyon almalar (1996-1998)

Y. Seluk ENER Abstract Aim of this project is to restore and display the wall paintings of a Hellenistic house excavated in Knidos which are now preserved at Bodrum Museum of Underwater Archaeology. Stages of this project held behveen 1996-1998 are asfollows: The friezes and stucco fragments were joined together and 14 friese panels were combined for further restoration. The previously applied consolidation layer and dirt underneath, as well as the soiled surfaces along the edges and on the reverse side of the friezes were cleaned mechanically. Stabilisation of the paint layer on the decorated surface and the consolidation of the frail mortar were made with the application of acrylic resins in low concentrations. n order to join the friezes together, the original mortar layers different in thickness were levelled in an artificial mortar and fixed on an Aerolam panel. Lacunae on the panel were then soiled to obtain a momogenious texture and colour. At the final stage of the treatments, the damaged areas of original paint were restored with aquarel paints.
Proje, Knidos Antik ehri kazlarnda ortaya karlan ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi'nde korunmakta olan Hellenistik bir evin duvar dekorasyonuna ait paralarn restorasyonu ve sergilenmesi amacyla yrtlmektedir. Prof. Dr. Orhan Bingl ve Ik Bingl bakanlnda yrtlen almalar, Y. Seluk ener ynetiminde yksekokul uzmanlarndan oluan bir ekip tarafndan srdrlmektedir 1 . 2001 ylnda tamamlanmas ngrlen almalar sonucunda, mzenin tahsis edecei bir mekanda restore edilen paralardan yola klarak aslna uygun bir sergileme (restitsyon ve rekonstrksiyon) yaplmas dnlmektedir (Resim 1).
1 17.06-06-07 1996 tarihleri arasndaki almalar Y. Seluk ener, Bekir Eskici. Cengiz etin, Aye E. Gltekin ve Nil Baydar ; 02-17-06.1997 tarihleri arasndaki almalar Y. Seluk ener, Bekir Eskici. Cengiz etin, Aye E. Gltekin ve Biriz Aslanolu; 13-31 Temmuz 1998 tarihleri arasndaki almalar Y. Seluk ener, Bekir Eskici, Aye E. Gltekin ve renciler Yldrm Haberal, E. Murat zdemir ve Didem Taner'den oluan bir ekip tarafndan gerekletirilmitir.

193

Resim 1. Knidos duvar dekorasyonu, maket detay (Tasarm: C. etin)

1996-1998 yllarndaki almalar, duvar dekorasyonunun nemli blmlerinden olan frizler ve mimari elemanlara ait paralar zerinde gerekletirilmitir. Frizlere ynelik almalar, kendi aralarnda birleenleri bulunarak panolar haline getirilen paralarn yeni bir tayc (supporto) zerinde btnletirilmesi uygulamalarndan olumaktadr. Stucco paralar zerindeki almalar ise, birleen paralarn tespiti, paralarn zayflam malzeme dokularnn salamlatrlmas ve yzey temizliklerini kapsamaktadr. I. PARA ARAMA VE BRLETRME ALIMALARI lk olarak frizler ana panolar halinde snflandrlmtr. Friz gruplar olutuunda ise kk paralarn nce kendi aralarnda birleenleri bulunmu, sonra da bunlarn ana panolardaki yerlerinin belirlenmesi salanmtr (Resim 2, 3). Bylece, ilem sonunda 14 friz panosu restorasyona hazr hale getirilmitir. II. KONSERVASYON LEMLER a) Temizlik Kaz srasnda stucco paralar ile baz friz paralarnn yzeylerine, zerlerindeki kir tabakas kaldrlmadan salamlatrma yapld

Konservasyon ve restorasyon almalar Mze mdrlnce tahsis edilen eski batnn sergilendii mekanda gerekletirilmitir. Oluturulan dzenleme konservasyon atlyesi olarak kullanlan mekan ayn zamanda alma sresinin restorasyonu sren veya tamamlanan panolarn bir kenarda toplanarak bir sonraki dnemine kadar koruma altna alnd bir depo olarak da kullanlmtr.

Yassada ile bir sonunda alma

194

anlalmtr. aseton ve saf kalntlarnn kullanlmtr

Bu tabakann ve altndaki kirli yzeylerin temizliinde alkol, su karm; friz kenarlar ve arka yzeylerinde yer alan toprak giderilmesi iin ise fra, bisturi ve deiik dii aletleri (Resim 4).

Resim 2. Para arama ve birletirme almalar.

Resim 3. Restorasyona hazrlanm pano, N+U frizi.

b) Salamlatrma: Frizlerde boya tabakasnn korunmas amacyla yzeye Primal AC 33 zeltisi (%10 su iinde); frizlerin ve stucco paralarnn zayflam harlarn salamlatrlmasnda ise Paraloid B 72 zeltisi (% 5-10 oranlarnda aseton iinde) uygulanmtr (Resim 5).

195

Resim 4. Friz arka yzeylerinde temizlik almalar.

Resim 5. Friz harlarnda salamlatrma almalar.

Kl fralarla yaplan bu uygulama sonucunda yeterince salamlamayan (harlarnda yumuama grlen ve byk oranda al ieren ranke paralar gibi) har tabakalarna ilem tekrarlanmtr.

196

III. RESTORASYON LEMLER a) Friz Paralarnn Yapay Har ile Tesviyesi Friz paralarnn, farkl kalnlklarda olmas nedeniyle har yksekliklerinin yapay bir harla tesviyesi salanmtr. Tesviye ileminde, Panolar oluturan friz paralar, kat havlu kapl tezgah zerinde ters evrilerek birletirilmitir. Bu ilem srasnda n yzleri profilli paralar, altlarna ahap takoz yerletirilerek desteklenmilerdir. Ters evrilen para yzeyleri nce harem belirlenen alanlar dna tamasnn engellenmesi iin, kenarlarda lcm geniliinde yerletirilen plastilin ile erevelendirilerek snrlandrlmtr. Daha sonra, Harcn yzeye daha iyi tutunabilmesi iin Mowilith zeltisi fra ile yzeye srlm, ardndan, ince taneli kuvartz kumu ve Mowilith D-50 karm kk mala ve spatllerle friz arka yzeyine uygulanmtr (Resim 6). Btn paralarda e ykseltinin salanabilmesi iin yapay har uygulanan alanlar pano zerine yerletirilen ykseltiler zerinde hareket ettirilen "L" profilli alminyum ubuklarla kontrol edilerek dzeltilmitir.

Resim 6. Friz paralarnda yapay har uygulamas.

b) Friz Paralarnn Tayc Sabitlenmesi

Pano zerine

Yaptrlarak

Friz paralarnn sabitlenmesinde tayc olarak hafif ve salam bir malzeme olan Aerolam panolar kullanlmtr. Bu uygulamada frizler, dorultu ipleri izlenerek yzey zerine geici olarak yerletirilmi ve asetat kalemi ile konturlar izilmitir.

197

Fresk paralar ar olduundan ilemde kuvvetli bir Araldite M ve sertletiricisi HY 956 (1:5) kullanlmtr. geriye dnsz oluunun dezavantaj, orijinal malzeme ile geriye dnl bir ara katman uygulanarak (mowilith kaldrlmtr.

yaptrc olan Araldite M' in Araldite arasna harc) ortadan

Yaptrma ileminde aerolam panolar zerinde kontur izgileriyle belirlenmi olan alanlara, kenarlardan 1-2 cm. ieriden balanarak kuvartz kumu katkl yaptrc srlmtr. Paralar srasyla pano zerindeki yerlerine dorultu ipleri izlenerek yerletirilmitir. Para yksekliini eitlemek iin gerekli yerlere kk takozlar konularak son tesviye ilemleriyle birletirme salanmtr. Paralarn yerletirilmesinden sonra yaptrc kurumaya braklmtr (Resim 7). Yaptrc 1 saat iinde sertlemekle birlikte, kurumann tam olarak salanmas iin 16-24 saat beklenmitir.

Resim 7. Friz paralarnn Aerolam panoya yaptrlmas.

c) Yaptrlan Paralar ve Aerolam Levhalarda Kenar Dolgusu Aerolam zerine yaptrlan friz paralar ile pano arasnda kalan kenarlarn girintili, kntl grnmn dzeltmek iin bu alanlara tesviye harcyla'dolgu yaplmtr. Ayn uygulama aerolam pano kenarlarnda da tekrarlanmtr. almada nce pano kenarlarnda kesilme ileminden arta kalan apaklar trplenmi, daha sonra dzletirilen kenarlar tesviye harcyla dolgulanmtr.

198

d) Kumlama Friz paralar dnda kalan aerolam pano yzeyindeki bo alanlarda homojen renk ve dokuda bir fon yaratmak amacyla kumlama ilemi yaplmtr. Pano yzeyi nce alkole batrlm pamuk ile olas kir ve yalarndan temizlenmi, daha sonra Mowilith D-50 ince bir film tabakas oluturacak ekilde frayla yzeye srlmtr. Kumlama ileminde, kullanlan ince kuvartz kumu homojen bir dalm iin yzeye ince bir elekle elenmitir. Yaptrcnn kurumas iin yaklak 4 saat beklenmitir. Yapmayan fazla kum, fra ile toplandktan sonra elektrik sprgesi yardmyla tamamen temizlenmitir (Resim 8, 9,10). Uygulama homojen bir fon elde edilinceye kadar kez tekrarlanmtr.

Resim 8. Kumlama almalar, detay.

Resim 9. Restorasyon almalar, tamamlanan pano, B frizi.

Resim 10. Restorasyon almalar tamamlanan pano B frizi, detay. 199

e) Rtu Tm restorasyon ilemleri tamamlanan friz panolarnda son olarak rtu uygulamalar yaplmtr. Rtu, friz paralarnn zerinde restorasyon ncesi veya birletirme ilemleri srasnda oluan ve bantlarn yol at boya zedelenmelerini dzeltmek amacn tamaktadr. Aquarel boyalar kullanlarak gerekletirilen rtu ileminde zedelenen sva renginin korunan sva ile yapt kontrast ortadan kaldracak bir tonda boyanmas esas alnmtr 3 .

Rtu ilemleri 1998 yl alma sezonunda G. M, -X ve -Y frizlerinde gerekletirilmitir

200

PANEL
Panel Konusu: "Trkiye'de Tanabilir Kltr Varlklar Konservasyonu ve Restorasyonuna likin Sorunlar ve zm nerileri".

Panel Yneticisi: Prof. Dr. Orhan Bingl Ankara niversitesi, Bakent Meslek Yksekokulu Mdr Panelistler: Prof. Dr. Emine Caner Saltk, O.D.T.. Mimarlk Fakltesi, Malzeme Koruma Laboratuvar, retim yesi, Ankara Kenan Yurttagl, Genel Mdr Yardmcs Kltr Bakanl, Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara Yrd. Do. Dr. Hande Kkten Ersoy, Ankara niversitesi Bakent Meslek Yksekokulu, Restorasyon ve Konservcasyon Program, retim yesi, Ankara Ali Gngr, Harbiye Askeri Mzesi, Restorasyon ve Konservasyon Ksm Amiri, stanbul

201

PANEL
Prof. Dr. Orhan BNGL: Sayn konuklar, sevgili renciler, Sizce de gzel getiini umduumuz bir kolokyumun sonuna yaklayoruz. Bu toplantnn en byk nedenlerinden bir tanesi al konumasnda da sylediim gibi, meslein sorunlarna ilikin zm nerilerini ortaya koymakt. Bu amala bir de panel dzenledik. Bu gzel kolokyum hibir problem yokmu gibi geldi geti. Ama iin kkenine indiiniz zaman biliyorsunuz ki problemler var. Bu panele bunlarn birincisiyle balamak istiyorum. Bu kolokyumun adn "Trkiye'de Tanabilir Kltr varlklar Konservasyonu ve Restorasyonuna likin Sorunlar ve zm nerileri". "1. Ulusal Tanabilir Kltr Varlklar" olarak belirledik. "Tanabilir" kavram, bizim iin bir ara seim oldu. nk yasada tanr kavram var, tanmaz kavram var fakat tanabilir kavram yok. Bu meslei uygulayan sizlerin kans, dncesi acaba nedir? Tanr Kltr Varlklarnn Restorasyonu Konservasyonu mu, "Tanabilir" uygun ve yeterli bir kavram m, yoksa baka bir neriniz var m? Ben bu konuda ilk nce ksa bir bilgi almak istiyorum. Kan nedir bu konudaki? bundan sonra bizler ya da sizler srekli o tanm kullanalm: ya tanr diyelim, ya tanabilir diyelim, ya da bir bakasn. Bunun her tarafta uygulanmasn salayalm. Yasaya da byle gemesini salamaya, ynetmelie bu ekilde gemesini salamaya alalm. Bizim burada alacamz sonular da biz, ilgili niversitelere, Genel Mdrlmze, Bakanlmza iletmek istiyoruz ki kurumlamada niversite olarak ve bakanlk olarak birlikte katkda bulunulsun ve bu i byle srsn gitsin. Sayn Saltk siz bu konuda ne dnyorsunuz? "Tanr", "Tanmaz" veya "Tanabilir"? Prof. Dr. Emine Caner Saltk: imdilik tanabilir iyi bir terim gibi grnyor. u anda ilgilendiimiz balklar iin tanabilir demek yeter. Sonradan bir btnlk salamakta yarar grebiliriz ve kltr varlklar diyebiliriz. Yrd. Do. Dr. Hande Kkten Ersoy: Kolokyumun ismi konulurken de belirttiim gibi benim bu konudaki seimim "Tanabilir" nitelemesinden yana. Zira "Tanr" denildiinde sadece kk obje diye tanmladmz kltr varlklar akla gelirken, "Tanabilir" nitelemesi insitu olarak korunamad hallerde zel yntemlerle tanabilen ve kapal bir ortamda konservasyonu ve depolamas yaplabilen objeleri de iine alyor. Mozaik,
202

duvar resimleri gibi. Eer yerinde korunabiliyorsa ncelikle insitu konservasyon uygulanacak, aksi takdirde tanabilir kltr varl olarak ele alnacak daha geni bir grubu tanmlyor. Kenan Yurttag!: Ulusal apta byle bir toplant dzenlediiniz iin sizleri kutluyorum. Ayrca byle bir toplantda bulunmaktan da ok mutluyum. Gerekli bir kolokyum hatta biraz ge kalmtk. Byle bir toplantda ben de ikayeti olduum konulan sylemek istiyorum. nk sorunlar ok byk. Umarm sre bu sorunlar konumak iin yeterli olur. nk konuacamz ok konu var. Tanr - tanmaz. Bence biz nce Tanr halledelim. Tanmazlar kalsn. Hemen kk bir rnek: Mzelerimiz de yaklak iki buuk milyon eser var. Bunun bir buuk milyonu hasta. Biz nce bir buuk milyon eseri onaralm, tanmazlar daha sonraki yllarda dnrz. Belki tanmazlarla ilgili bir toplant yaplr, birka sene sonra ikisi birleir tek ad alabilir. sminiz tanabilir olsun, isminiz gzel, byle kalmasnda yarar var diye dnyorum. Prof. Dr. Orhan Bingl: O zaman yasadaki "Tanr" tanmnn "Tanabilir" olarak deitirilmesi gerekir. Kenan Yurttagl: Tabii. Aslnda konu ok geni. Yasada lahitler tanamaz. Ama biz lahitleri gvenlik nedeniyle tayoruz. Lahitler tanabilir mi tanamaz m? Daha biz bunu yasal adan zebilmi deiliz. Bu kadar ok tanr m tanmaz m diye tartmayalm. Tanabilir uygun. Ali Gngr: Ben de "Tanabilir"in uygun olduunu dnyorum. Fakat bu aslnda konuyu biraz daha geniletiyor diye dnyorum. nk Msr'da bildiiniz gibi koca koca antlar tadlar. O zaman onlarn da "Tanabilir" kapsamna girmesi gerekiyor. Ancak bir bina balangcndan beri olduu yerde tarihi eser olarak duruyorsa, ayn konumdaysa o zaman bu "Tanabilir"e tabii ki girmeyecek. Ama onu alp baka bir yere tamay dndmzde herhangi bir durumdan dolay bir baraj yaplyorsa ya da benzer bir uygulamada tand andan itibaren o da "Tanabilir Kltr Varlklarna" girmeli diye dnyorum. Prof. Dr. Orhan Bingl: Bu meslei yrtecek kiilerin, bu meslein tanmn, adn koymak iin bir teklifte bulunmasn istiyorum. Biliyorsunuz restorasyon konservasyon konusunun kapsam geni, i ie girmekte. Biz deneyimlerimizden yola karak syleyebiliyoruz ki restorasyon, restoratr deyince Trkiye'de nce tanmaz eserler akla geliyor, anlalyor. Acaba byle bir tanm kargaasndan kurtulabilmek iin tanabilir, tanr kltr

203

varlklarnn konservasyonu restorasyonu ile uraan meslek elemanlarna baka bir ad vermek gerekir mi? Adlarndan ilevlerinin de ne olduu anlalsn diye. rnein sadece konservatr denmesi byle bir tanmlama iin yeterli midir? Ali Gngr: Sadece konservatr denmesinin yeterli olduunu zannetmiyorum. nk, restorasyon blm ak kalacak o zaman. Restoratr olarak tanmlamak mmkn olmayacak. u an bir neri sunamayacam. Kenan Yurttagl: Biz ne yapyoruz, onu syleyeyim nce. Antlar ve Mzeler Genel Mdrl'nn stanbul'da Restorasyon Konservasyon Laboratuvar'nm kurulu tarihi 1984. Demin szn ettim 1,5 milyon eserimiz hasta durumda. Kimileri depolarda, kimileri tehirde. 1980 ylnda dnemin Genel Mdr'ne Trkiye'de konservasyon nasl olmal, bu eserler nasl onarlmak, restorasyon nasl yaplmal diye bir rapor hazrlamtm. Emine Caner ve Cevat Hocayla grerek kapsaml bir rapor hazrladm. 1984 ylnda stanbul Restorasyon Laboratuvar kuruldu, ancak alt yapz kuruldu. Nasl alt yapz? Bizde restoratr ve konservatr kadrosu var, fresk ressam kadrosu var. Biz bu kadrolara, Ankara ve bir tanesi Edirne yksekokuldan mezun olan arkadalar aldk. Bunlar 2 yllk mezun. Bundan birka sene nce Maliye Bakanl'na bir yaz ile bu unvanlardaki kiilerin 2 ya da 4 ylla karlmasn teklif ettik, Maliye Bakanl kabul etti. Bu meslein adnn konulmas konusunda, restoratr konservatr konusu, hatta tek isim olmal. Bence konservatr denmesinde yarar var, zaten konservatr ayn zamanda restorasyon da yapyor. Restoratr kadrosu ya da restorasyon kavram daha ok tanmazlar, mimari restorasyonu artrd iin, bence konservatr olarak kalmasnda yarar var. Ali Gngr: Ben ayn eyi dnmyorum. Sadece konservatr yetmez, bana obje koyarak, obje restoratr ya da obje konservatii diyerek bir yere varabiliriz diye dnyorum. Yrd. Do. Dr. Hande K. Ersoy: Sayn Yurttagl'n fikrine katlyorum. Her ne kadar yabanc dilden uyarlama bir szck olsa da, meslek elemanlar ve kurumlar tarafndan benimsenmi, dilimize yerlemi bir terim konservasyon. zellikle tanabilir kltr varlklar sz konusu olduunda konservasyon "restorasyon" uygulamalarn da iine alyor, restorasyon korumann bir aamasn oluturuyor. Mimari restorasyonla yaplan arm ve o yanl alglama olasn da ortadan kaldryor. Bu nedenle ben de konservasyon ve konservatr terimlerinin kullanlmasn 204

uygun gryorum. Ancak uzmanlklar sz konusu olduunda meslek elemannn nasl isimlendirileceinin yeniden ele alnmas gerekecektir. Prof. Dr. Emine Caner Saltk: Konservatr imdilik iyi bir terim. Konservasyon yani koruma, daha geni anlamda koruma amal btn faaliyetleri kapsamaktadr. Konservatr demek de alkanlk olarak bizde kk eserlerle uraanlar kapsad iin imdilik byle demekte yarar var. Ama koruma alannda alan baka kiiler de var. Onlar da tanmlamak gerekecek. rnein koruma mimarlar var. ngilizce'deki karl 'Conservation Architect' oluyor. Ayrca korumada malzeme bilgisi dalnda alan koruma kimyageri, koruma biyolou ve dierleri var. imdilik byle diyelim. Bu isimlendirmeleri imdi yapamayz. Koruma alanndaki dier disiplinlerle birlikte dnmek lazm. Prof. Dr. Gnl Cantay (dinleyici): Konu ok nemli. Hazrlkl tartlacak bir konu bana gre. Ben daha nce sanat tarihi genel erevesi iinde terminoloji ve yntem dersleri yaptm. Tanabilir kelimesi daha geni kapsamldr, daha az tehlikelidir. Kullanlmasn neriyorum. Tanmazlar daha ok duraan, statik olanlarla ilgili buluyorum. Dier taraftan konservasyon kelimesi iin kendisi, konservatr o iin uygulaycs. Restorasyon iin de ayn ey. Restorasyon ve restoratr. Konservasyonun kapsam iinde kurtarma ve koruma eylemini buluyorum. Restorasyon iinde onarmn eitliliini buluyorum. Prof. Dr. Orhan Bingl: Hi vakit kaybetmeden eitime geiyoruz. Prof. Dr. Emine Caner Saltk: imdi sadece konservatrn eitimini mi tartacaz? Konservasyon yani koruma olay ok disiplinli bir btndr ve Trkiye'de konservatrn eitimiyle hallolacak bir i deildir. Yani onun kendi bana yapabilecei bir i deildir. Trkiye'de koruma rgtlenmesinin byk eksiklikleri ve problemleri vardr. lknce bunlarn doru drst bir deerlendirilmesi yaplmal ve zmler iin allmaldr. Konservatrlerin eitim ve meslek sorunlar ancak koruma olaynn btn iinde yer alrsa zlebilir. Prof. Dr. Orhan Bingl: Bu, iin yasal boyutu. imdi siz, retim yesi olarak, diyelim ki sadece tanabilir kltr varlklarna ynelik bir eitimi, ya da kendi konunuzdaki bir eitimi yeterli buluyor musunuz, ya da nasl olmas gerektiini dnyorsunuz? Bu konuda bir neriniz var m?

205

Prof. Dr. Emine Caner Saltk: Biz mimarlarn koruma yksek lisans eitimi programnda grev yapyoruz. Ayn zamanda arkeometri yksek lisans programnda grev yapyoruz. Arkeometri koruma biliminin nemli bir dal. Koruma konularnda laboratuvarda aratrma yapacak bilim adamlarnn yetimesinde katklarnn olacan dnyoruz. Trkiye'deki konservatrlerin eitimine gelince onlarn da byk sorunlar var. Koruma rgtlenmesinde ve eitimlerinde ciddi bilimsel alt yaplar lazm. ki yllk eitimle de tabii ki bir kii ok iyi iler yapabilir. Eer alt yaps olumu bir lkedeysek, o kii bir boluu doldurabilir, ondan istenen eyler birikimine gre tanmldr. Ama u anda Trkiye'de korumann salkl bir ekilde yrtlmesiyle ilgili bilimsel boluklar, hukuksal boluklar ok fazla. Bunlar gidermeye alarak konservatrleri daha iyi artlarda ve faydal olduklar alanda alr hale sokmamz lazm. Koruma mimarlar ve dierleri iin de benzer sorunlar var. Sorunlar sadece konservatrlerin eitimlerini dnmekle zlemiyor maalesef. Prof. Dr. Orhan Bingl: Sadece eitimi dnmyoruz. Y&sal ortam yarattnz, onlarn iyi alaca laboratuvarlar kurduunuz zaman orada alacak konservatrlerin kalitesi ve eitimleri ne olacak? Prof. Dr. Emine Caner Saltk: Tarihi bir objenin onarm bir disiplinler aras alma gerektirir. Onlarn yaps ve sorunlar, koruma ve tamir ilemlerinin bilimsel olarak tanmlanmas gerekir. Uygulamann iyi bir ekilde yaplmas gerekir. Bunlar iin gerekli alt yap nasl olmaldr konusu irdelenmelidir. Bu mekanizma iinde grev yapacak konservatrn eitimi de nemlidir. Konservatr drt yllk iyi bir niversite eitimi almaldr. Bu drt yllk eitim fizik, kimya, matematik gibi temel bilimlerde eitimle balamaldr. Korumada iyi olan baz yabanc lkelerde bir yllk temel eitim, bir yldan sonraki yllk eitimde temel koruma eitimi ve malzeme koruma eitimi vardr. Bazen ihtisaslama da vardr. Ahap koruma, kat koruma gibi. Eitim kadrosunun da iyi yetimi ve farkl koruma bilim alanlarnda ihtisaslam korumaclar olmas nemlidir. Y r d . Do. Dr. H a n d e K. Ersoy: Eitim konusunda syleyebileceklerim aslnda bildirimde anlattklarmn bir zeti olabilir. Bu nedenle eitimin bir baka ynne deinmek istiyorum. 4 yllk lisans eitimi lkemizin bu konudaki gereksinimlerine yant verecek bir eitim dzeyi. retim kadrosu, fiziki ve teknik alt yaps 4 yllk lisans eitimi vermeye uygun ve hazr olan meslek yksekokullarnn yksekokula dntrlmesi mmkn. te yandan yeni bir okul planlanrken de eitim

206

kadrosu ve alt yaps gerektii gibi oluturulmak koulu ile lisans program eklinde dnlmelidir. Ancak 2 yllk n lisans programlar da bence devam etmeli. nk ara eleman ihtiyac her zaman duyulacak. Yeni n lisans programlarnn almasnda ise zellikle eitim program amacnn nceden belirlenmesi, uygulanabilir olmas, fiziki alt yapnn salanmas, retim kadrosunun bu program yrtebilecek nitelik ve nicelikte olmasna zen gsterilmelidir. Programn btn bu koullar salandktan sonra almas nemli. te yandan u anda tanabilir kltr varlklar konusunda eitim veren meslek yksekokullarnda da bu eksiklerin kapatlmasna allmaldr. Lisansst eitimi verecek retim elemanlarnn uzmanlk bilgileri rencinin yetimesinde rol oynayaca iin mesleki yeterlilikleri, Yksek lisans derslerinin ierii ve yksek lisans tez konularnn uluslararas standartlara uygun olmas salanmaldr . te yandan tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu lisansst programlarna sadece bu konuda lisans eitimi alm kiilerin mi, yoksa ilgili dier bilim dallar mezunlarnn da m alnacana karar verilmesi gerekir. Yan arkeolog, kimyager, seramik sanats, sanat tarihisi de bu alanda yksek lisans yapabilmeli mi yoksa sadece lisansn bu konuda yapm kiiler mi bu programa kabul edilmeli ? Eitimde nemli dier bir konu ise konservasyon teknikeri, konservatr veya uzman konservatr yetitirmek kadar, lkemizdeki tanabilir kltr varlklarnn durumunu ve niceliini gznne alarak kaz bilimiyle uraan tm bilim dallarnda (arkeoloji, sanat tarihi, antropoloji,vb.) mutlaka pasif konservasyon dersinin yer almasn salamaktr. nk kaz srasnda objeyi ilk bulan, toprak stne kartan ve ilk koruma mdahalesini yapp, depolayan bu meslek elemanlardr. Dier taraftan, mzelerimizde aratrmac olarak grev yapan kiilerin de bu bilim dallarndan gelen uzmanlar olduu unutulmamaldr. O halde hem kaz sonrasnda laboratuvarda yaplacak koruma ilemlerine dek geen srete, hem de aktif konservasyon sonrasnda korumann salanabilmesi iin lkemiz koullar gz nne alnarak sz konusu bilim dallarna ait meslek elemanlarnn bu formasyona sahip olmas beklenir. Ali Gngr: Ben ilk nce unu belirtmek istiyorum. Bu i gnl ii. Hangi eitim tr uygulanrsa uygulansn ya da hangi dzeyde verilirse verilsin, ncelikle renen kiiye, renciye bu iin sevgisi alanmaldr. Bu i mmkn olduunca sevdirilmeli. Daha detayl olarak kesinlikle 4 yllk lisans dzeyinde bir eitim olmas gerektiini dnyorum. Bu konuyla

207

ilgili hatta yksek lisans ve doktora dzeyinde de eitimlerin verilmesi gerektiini, artk Trkiye'de bunlara geilmesi gerektiini dnyorum. 4 yllk eitimin yars tanabilir kltr varlklarnn restorasyonu ve konservasyonunu destekleyen bilim dallarn retmekle ilgili, dier yars da uygulamayla ilgili olmal ve uygulama mmkn olduunca mzelerde ve kaz alanlarnda yaplmal. Hatta yurtdndaki kaz alanlarna ve mzelere gerektiinde renciler gnderilmelidir. Oradaki gelimeleri de grebilmeleri asndan. Bunun iin de yasal dzenlemelerin yaplmas gerekiyor. Ayn zamanda eitiminin kalitesini etkileyen en nemli etkenlerden birisi rencinin motivasyonu. renciyi daha iyi motive etmek iin de, ayn zamanda i konusunda hayal krklna uratmamak, kendine gvenini ve kendini bu ie adayarak yapmasn salamak iin, mzelerde mutlaka kadro dzenlemeleri yaplmal, restoratr veya konservatr ismine ne ekilde karar verilirse, o ekilde kadrolar almal diye dnyorum. Kenan Yurttagl: Ben de bu iin pratiine deinmek istiyorum. 1,5 milyon hasta eserin stne, her yl 50.000 eserin mzelere kazandrldn dnrseniz, konservatr ya da ad restoratr olacaksa o kiiler, nerede alacaklar? Mzelerde. Bu lkenin ans ya da anszl Avrupa'dan biraz farkldr. nk btn mzeler devlete ait. Bu da biraz eitim eksikliini getiriyor. nk 2 yllk olabilir, ara elemana ihtiya var, eitim srasnda renciler gerek objeyle tanabiliyorlar m, ya da gerekten orijinal obje ya da kltr varlna dokunup onlar onarp, koruyabiliyorlar m? Sanyorum eksik olan taraf bu. nk Avrupa mzelerinde bu eitimi veren yksekokullar ya da fakltelerin ya da mzelerin zaten kendi mzeleri var. Laboratuvarlarnda mzeden eser karp, periyodik olarak onaryorlar. Bir rnek vermek gerekirse, bizim Anadolu Medeniyetleri Mzesi Laboratuvar gibi dnn. Uzmanlar srekli orada eser onarmakla meguller. kincisi: Pasif konservasyon son derece doru. Bu yksek lisans olabilir mi? Mze uzmanlarna bir yksek lisans ans tannabilir mi? Neden? Sanat tarihi, arkeolog btn disiplinlerin bir yksek lisans ans olabilir mi? Biliyorsunuz bu objeler kazlardan kyor. Kazlyor, kartlyor. Birinci mdahaleyi kaz alannda yapmak gerekiyor. Oradan alndktan sonra mzeye getiriliyor. Mzenin veya kaz alannn muhakkak bir laboratuvar olmal. Orada bir gerek mdahale, daha sonra objeler mzeye getirilip konduu zaman orada son final dokunu ve de depolama. imdi byle bir sralama koyarsanz, bunlarn hibiri yaplmyor. Yaplmyor derken kazlarda belki ok az yaplyor. Trkiye'de yaklak iki yz kazya baktnz zaman, en fazla ellisinde ya da otuzunda bunlar yaplyor. nk o kazlarda bu ilemleri yapacak uzmanlar yok. Nasl yaplyor? Eli becerikli arkeologlar anak

208

mlek yaptryor, biraz da eitim almsa, madenleri temizliyor. Kaz bakan da bunu alp, ayn ekilde mzeye getiriyor ve kaderine terk ediyor. Benim sylemeye altm 1,5 milyon eser bu. Acilen yardm bekliyor. Bir kk rnek vermek gerekirse; bir bronz objenin onarm nereden bakarsanz 20 gn ya da 2 hafta srer. Trkiye'de 700.000 bronz objeyi dnrseniz, bunu arpn, ka uzman ve ka yl? Eski eserlerin acilen onarlmas gerekiyor. 2 yllk, 4 yllk, u kadar deil, bunun yannda eiticilerin de eitilmesi lazm. Yeterli eitim elemanmz var m? Bendeki bilgiye gre, Trakya. stanbul, Yldz, Bergama, eme, Safranbolu, Van yksekokullar var. Bu konuda eitim veren 2 yllk yksekokullar var. stanbul 4 yla kt, bilmiyorum eitici kadrosu yeterli mi? Ne tr eitim veriyor, nerede teori alyor, pratii nerede yapyorlar ben kestiremiyorum. Asl bilgilenme, drt yllk arkeolojiyi bitirdim ama tekilata girdikten sonra arkeolojiyi tam anlamyla anladm. Okulda verilen eitim bana yetmedi ama pratie girince anladm. ocuklar okullardan mezun oluyor ama biz kadromuz elverdiince rencileri alyoruz. Bu yetersiz. ok ak sylyorum u an, 500 tane konservatre ihtiya var. Bu rakam 1000'e de kabilir. Eitimin 2-3-5 yllk olduunda deilim, ben bunlar alamyorum. Prof. Dr. Orhan Bingl: Eitim konusunda ilave edecekleriniz nelerdir? Bir konumac: Hem kaz gereini, hem 30 yllk gemii dnerek deerlendirme yapmak istiyorum. Onun iin kimse alnmasn. Trkiye'nin gereini grerek bir deerlendirmedir. Arkadamzn iinde yaad iin syledii eyler ok gerekidir. Maalesef kazdan kan eserler terk edilmektedir. Acilen onlarn bire bir kurtarlmasyla ilgili bir kadronun oluturulmas gerekmektedir ki bu da zannediyorum meslek okulu seviyesiyle halledilecek bir problemdir. ok sayda bunun bilinli, maniplasyonu olan iisine ihtiya vardr. Bence Trkiye'de bu zld takdirde, bunun verecei ynlendirme ile st dereceler kma problemi de zlecektir. Prof. Dr. Orhan Bingl: Grlerde eitim konusuna baktmz zaman genelde 4 yllk yksekokul benimseniyor. Arts var, eksisi var. 2 yllk devam edebilir deniyor. Bir konservat yetitirirken ne yapmak lazm? Kukusuz ki orijinal malzeme ile almak lazm. D lkelerde yaplyor ise, bizde neden yaplmyor? Yaplmal m, yaplmamal m? Ama yaplmas gerektiine hepimiz katlyoruz. Sizler ne dnyorsunuz? Eitim, tabii uzmanlar tarafndan, tabii, sresi makul lde artabilecek bir

209

kapsamda, lisanstan balamak zere ve tabii ki yetenek snavyla renci alnmas ve onlarn hem stajlar ve kazda almalarnn salanmas. Ama burada okullarnda orijinal malzeme ile alma imkannn salanmas gerekiyor. Bunu biz eitimciler istiyoruz. Sayn Genel Mdr bize bu konuda ileriye ynelik neler dndn syleyebilir mi? Kenan Yurttagl: stenen ey, staj imkan m, rencilerin mzelerde gerek objelerle alma imkan m, yoksa kazlarda bizim organizasyonumuzla kaz alanlarnda staj imkan m onu bilmek istiyorum. Prof. Dr. Orhan Bingl: Bizim istediimiz u: Ettlk malzemelerin konservasyonu ve restorasyonu konusunda mzelerimizdeki bakma ihtiyac olan 1, 5 milyon eserin konservasyonunu, ki biz bunu rahata 3 milyona da karabiliriz, nk bakm istemez dediklerinizin de muhakkak elden gemesi gerekiyordur, sadece staj yerlerinde, mzelerde, blgelerde kurulacak blge restorasyon merkezlerinle yrtmek isterseniz, bu i epey uzun srer. O nedenle bu iin eitimini veren kurululara da bu ans, bu hakk tanmalsnz, ki bu i okuldan sonra da oralarda (bakanlk bnyesindeki kurumlarda mze v.b.) yaplabilsin. Siz istediiniz kadar merkez laboratuvar am, istediiniz kadar mzeye laboratuvar yapn, orada alacak olan kii konservatr eitimini okulda alyor. Siz, arkeolojiyi yerinde rendim diyorsunuz, konservasyonun ise mze laboratuvarnda, ya da merkez laboratuvarnda renilmesinden nce, okulunda renilmesini, sonra oralara gelinmesini salayan bir sistemin kurulmas lazm. Yasada, "mzeye giren eser, bir daha dar karlamaz" eklinde bir madde var. Burada bence ie ok akllca, kltr varlklarnn geleceini kurtarc bir grle yaklamak ve bunlarn mzelere olduu kadar, bu iin uzmann yetitiren messeselere de gitmesini salamak lazm. Ama bunu, nasl kazlar kime vereceinizi denetliyorsanz, ya da en azndan denetlemeyi dnyorsanz, bunun da nerelere, hangi okullara, hangi koullarda gideceini sizin denetlemeniz lazm. Bu denetim altnda da, bu iler ancak elbirliiyle, g birliiyle, gnl birliiyle, sevgi birliiyle olur. Yoksa, yasada yer ald ekilde kestirip atarsanz olamaz. Onun iin bu konuda yardmnz bekliyoruz. Yasa ve istihdam sorunlar iin yine sz sizde. Kenan Yurttagl: Eski eserler mzelere girdi mi kmaz deil, kyor. Hocalarmz ettlk objelerle altktan sonra tekrar mzelere iade ediyorlar. Bunda yasal zorluk yok. Ancak ben ettlk olarak bakmyorum. Ik Hocaya bir proje getirin dedim. Belki proje boyutunda bakmakta yarar var. Bir rnek; Afyon Mzesi, Ktahya Mzesi, Yozgat Mzesi projesi gibi.

210

yle bir proje olursa, bunda yasal hibir engel yok. Biz ettlkleri nasl kartp, bir onayla size iletiyorsak, bir genelgeyle kaz bakanlarna, eski eseri karmakta bakan onayyla belli bir sre belli bir denetimle bu yksekokullara verebiliriz. Yksekokullara hangisini verebiliriz, denetim nasl olur bilemiyorum. nce bir endiem var. renciler darda kalmasn diye ne olduu belirsiz bir sr yksekokul ald. Eitim yeterli mi, yetersiz mi kestiremiyorum. Bu okullarn nn alamyoruz. Bu konuda lkenin genel bir sknts var. Ksaca proje geldii zaman Genel Mdrlk deerlendirmeye hazr. zellikle sizin okulunuzla bir proje yapmaya hazr. Kald ki sizin okulunuzla, Knidos fresklerinden tutun da eitli projeleri beraber yaptk, skntmz yok. Gelelim istihdam boyutuna. 1984 den beri stanbul'da 2. laboratuvar kuramadk. 1990'dan bu yana kaledeki mzenin laboratuvar geliti ve bu gnk gzel haline geldi. Yaklak 8-9 yldr, Ankara'ya ikinci bir merkez ya da ikinci bir laboratuvar kuralm da bu sayy arttralm diye aba sarf ediyoruz. Daha nce hazrladm raporda biri Tunus, dieri Yunanistan rneidir. Bir tanesinde merkezde laboratuvar, dierleri blgelerde laboratuvar ve kk atlyeler. Hastaneler ve kk salk ocaklar gibi. Benim kiisel dncem de bu. Bu dncemi de pratie uygulamaya alyorum. Blgelerde byk laboratuvarlar, mzelerde de kk atlyeler. Kaz kazlacak ilk alanda mdahale, daha sonra mze laboratuvarmda mdahale, o zemezse byk merkeze gelip, salk ocandan hastanelere gelir gibi laboratuvarlar dnyorum. stihdam konusuna gelince: stanbul Merkez Laboratuvar ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesine kadrolarmz lsnde aldmz kiiler var. Sizin yksekokulunuzdan gen arkadalar aldk. Restoratr ve konservatr kadromuz var. Bunlara 2 yllk okul mezunlarn aldk ve alyorlar. Bir tane de stanbul'da var. Say son derece yetersiz. Yurdumuza gelen turistlerin %80'i bizim kltr varlklarmz, ren yerlerimizi geziyorlar. Geen sene mzelerden gelen gelir yaklak 7 trilyon. Geen sene sayn Bakanmzn destei ile biz bunun yaklak 2 - 2,5 trilyonunu sadece onarm anlamnda mzelere sarf ettik. stihdam konusunda benim bir nerim var. Okulunuzla beraber gidelim Antlar Mzeler olarak Maliye Bakanl ile beraber konualm. Bu say nasl artar? Siz iin eitimini yapan insanlar, biz de pratiini yapan insanlar olarak bu kiilerin saysnn artmas gerektiini anlatmalyz. stihdam sorunu baka trl zlemez. 4 yla da ksa, yksek lisans da yaplsa, siz bu insanlara i imkan salayamyorsanz, hibir ie yaramaz bu verdiiniz eitim.

21 1

Ali Gngr: Ayn problemlerle biz de kar karyayz. Bizim de son iki yldr restorasyon ve konservasyon ksm olarak kadrolarmz srekli olarak eksiltiliyor. Yllar getike aksine artmas gerekiyor. Bu konunun zerinde durulmas gerektiine inanyorum. Son derece nemli bir konu. Prof. Dr. Emine Caner Saltk: Bu konuyla ilgili olarak, kadrolarn kaliteyle birlikte artmas gerektiini ve salkl alan bir koruma rgtlenmesi iinde yerini alrsa yararl olabileceini dnyorum. zel alan konservatrlerin bile devletin lisans, ehliyet, denetim, hukuk mekanizmalarna vs, tabi olarak hizmet vermeleri gerektiini dnyorum. Baar, kalite ve rgtlenmeye baldr. Bu gn Trkiye, yksek lisans eitimi verdii 500 koruma mimarndan yararlanamyor. Bu durumda konservatrlerinden de yararlanamaz. Halbuki ihtiyalar ok byk. Trkiye'de tarihi ve kltrel miras koruma konusunda yeni bir koruma yaplanmas, rgtlenmesi gereklidir. Devlet katnda, koruma biliminin bu gn uluslararas olarak gelitii seviyeye gre yurt apnda bir koruma rgtlenmesi oluturulmaldr. Toplumumuzun gelime planlar, koruma planlar ve faaliyetlerini ierirse, onlarla ters dmezse, gelimemiz de salkl olacaktr, gelime olacaktr. Koruma bilimi ok disiplinlidir. Farkl uzmanlk alanlar olan korumaclar, koruma ortak paydasnda kendilerine den katklar iletiim ve ibirlii iinde alarak yapabilirler. Korumann temel kurumlarna kavumas gerekli Trkiye'de. Her lkenin bir koruma merkezine, merkez koruma aratrma laboratuvarlarna ihtiyac var. Trkiye'nin ICCROM'u durumunda olan bir merkeze ihtiyac var. Byle bir koruma merkezinin btn konservasyon ve restorasyon faaliyetlerinin arivlerini oluturmas, faaliyetleri ynlendirici durumda olmas, ktphanesinin ok iyi olmas, koruma bilimcilerinden oluan gl bir kadrosu olmas lazm. Merkez koruma aratrma laboratuvarlarmda nemli ihtiya olan konservasyon aratrmalarnn yaplp herkese yaylr durumda olmas, ayn zamanda hizmet ii eitim faaliyetlerinin de yrtlmesi lazm. 1984 ylnda alan Merkez Restorasyon ve Konservasyon Laboratuvar'n gelitirmemiz ve saysn iki, e karmamz gerekli. rnein mzelerde muhafaza edilecek kk eserlerin aratrmalarna daha ok arlk veren, dier tarafta tarihi yaplarn aratrmalarna daha ok arlk veren merkez laboratuvarlar kurulmal ve bunlar koruma rgtlenmesi iinde yerini almal. Baz lkeler bizim TBTAK benzeri kurumlan ile Kltr Bakanlklar ve niversiteleri ile ibirlii yapp bu tr eitim ve aratrma merkez ve laboratuvarlarn

212

kalitelendirme ve etkinletirme yntemleri buluyorlar. lgili niversite laboratuvarlar da koruma a iinde yer alp daha etkin hizmet verebiliyor. 1984'te kurulan bir laboratuvar niye daha da gelitiremedik ? Bakanlklar ve kamuda alan baz yetkililer aratrmann zengin lkelere has bir ey olduunu dnyorlar. Halbuki ancak aratrma zihniyeti ve kapasitesi ile yetitirdiimiz genlerin, kurduumuz kurumlarn kltr mirasnn korunmasnda bize faydalar olur. Stratejimizi belirli sayda kadro almak olarak deil, eksik olan kurumlarmz ve mekanizmamz kurmak, eksik olan hukukumuzu oluturmak ve iyi bir rgtlenme modeli oluturmak olarak belirlememiz nemlidir. Bu konularda olduka kafa yormu uzmanlarla, , hukukularla ve devlet mekanizmasnn nasl ilediinden ve nasl ilemesi gerektiinden bilgisi olan kiilerle bir araya gelinmesi, koruma yaplanmasnn oluturulup devlet mekanizmasna oturtulmas gerekli. Yrd. Do. Dr. Hande K Ersoy : Benim bu meslee baladmdan beri hissettiim ve nce rencim sonra meslektam olan pek ok kii ile paylatm bir dnce var. Biz kendimizi kendi mesleimiz iinde ok yalnz hissediyoruz. Ve imdi ilk defa bu panelde bir araya gelince, Antlar ve Mzeler Genel Mdrl'mzn de ayn problemleri dile getirdiini grdk. Ancak en nemli eksiimiz de burada belirginlik kazand: birlii. Aslnda hepimiz, tm korumaclar ayn sorunlar tartyor ve paylayoruz. O halde ne iin bir araya gelmiyor, kendi bak alarmzdan problemleri dile getirmiyoruz ? Bu gn burada yaptmz gibi neden bir beyin frtnas yaratmyor, neden fikir retmiyor ve birliktelik gcyle gerekletirmek istediklerimizi bize bu imkanlar salayacak madd ve hukuksal gce sahip kiilere anlatamyoruz ? Bence btn sorunlar zmeye buradan balamal, mesleki anlamda bir rgtlenmeye doru ilk adm atmalyz. Tek dileim bu panel ortamnda yaratlan ve tamamen farkl kurumlardan gelen meslektalarn dile getirdii sorunlarn bir arada tartlmas ve neriler ortaya koymakla kalnmayp, uygulanabilir ve etkin zmlerin retilmesi. Kadrolarn belirlenip tanmlanmas, bu kadrolara atanacak meslek elemanlarnn zeliklerinin belirlenmesi; eitim nitelii ve dzeylerinin saptanmas; mesleki etiklerin oluturulup kabul edilmesi tartlmas gereken konulardan en nemlileri, ancak ncelikle birlik olmamz gerekiyor. Do. Dr. Aye stn (dinleyici): Buradaki kolokyum gerekten ok yararl oldu. Yalnz bizim kltr varlklar dediimiz zaman u arada grdm ey, zldm ey yalnzca topran alt olduu. Topran
213

stnde ktphanelerimizde mevcut olan veya mzelerimizde mevcut olan ama bir trl saylamayan el yazmas eserlerimiz veya dier etnografik eserlerimiz ne olacak? Restorasyon veya konservasyon kavram yalnzca topran altnda olanlar iin mi geerli? Bunu bence dnmekte fayda var. Kald ki yksekokul olarak siz zaten bir birim yapmsnz. Kendiniz bir kitap tamir ettiinizi gsteriyorsunuz. rnekleriniz de var. Ancak bu iin zanaat ksm. Peki sanat ksm ne olacak? Onu hi dnmedik. Eski el yazmas eserin cildinden balayarak her hangi bir delii yaptrabilirsiniz veya bir irazeyi rebilirsiniz. Ancak onun stndeki kompozisyonlar ne olacak? Bunlar izebilecek bir mzehibbe ihtiyacnz var, bunlar tam anlamyla deriye raptedebilecek bir mcellide ihtiyacnz var, bunu hat edecek veya oyacak bir oymacya ihtiyacnz var. Veya bir hattata ihtiyacnz var. Onun dnda bu dilleri anlayacak olan, hem Arapa hem Farsa hem de Osmanlca'y su gibi bilen kiilere ihtiyacnz var. Biz bunlar hi dnmedik. Ya da hi dnlmyor. Ben ok zldm bu konuda. Prof. Dr. Orhan Bingl: ok haklsnz biliyorum. zr diliyoruz Fakat bizim bu kolokyumumuzun amac zaten bu tanabilir kltr varlklaryla uraan meslek adamlarn bir araya getirmekti. Burada ilk infiali siz gsterdiniz teekkr ediyorum. Ben sizin brannz bilmiyordum, ama arkada iki tane tablo restoratr var, bu konuda sizin infialinizin, tepkinizin onlardan gelmesini bekliyordum. ok haklsnz. Btn tanabilir kltr varlklarmz problemimiz. Ama anszlnz belki yle oldu. Biz, burada tane arkeolog yan yana oturunca bakalarn unuttuk gibi gzkyor ama unutmadk. Genel Mdr de unutmad, ama anlalan sizin derdiniz bizimkinden de ok: Ktphaneler, bunu biliyoruz. Uzmanmz yannzda oturuyor. Onu tanyorsunuz tabii ki. Bunlarn hepsine sadece problemlerin adn koyarak balayabiliyoruz. Yoksa ila olmamza imkan yok. Verim almamza imkan yok. Fakat sizin yan dallar gibi, ayn bizde de yardmc branlara ihtiyacmz var. Bu bir tanesi iin dnlemez. Konumamz arkeoloji arlkl gibi grnse bile, ad yle gibi olsa da hepsini kapsamaktadr. Hi zlmeyin. Do. Dr. Aye stn (dinleyici): Teekkr ederim. Yalnz Beyefendi syleyeceim u ki, Kenan Bey 500 tane ihtiyacm var diyor ve tabii ki o yine de toprak altyla uraan kiilere ihtiyac olduunu sylyor. Ama bakn, bu bir buuk milyon rakam ok az. Srf yazmalar toplarsanz Trkiye'de 1.5 milyondan fazla el yazmas var. Dar karlanlar hari.

214

Kenan Yurttagl: Bakn genel konuuyoruz. Bizim mzelerde 1.5 milyon eser var derken sadece arkeolojik onlar saymadm, unlardr, bunlardr diye snflama yapmadm; organik, inorganiktir diye. nk hepsini ortak dnerek 500 dedim. Dediniz ki bizde olan kadrolar ben size syleyeyim: Hattat, derici, kuruncu, ta ileyicisi, sedefkar, kalemkar ve vitray ustas. Bunlarn bir blm Topkap Mzesinde alyor. Fakat biliyorsunuz bunlarn birou zanaatkarlar. Bir sre sonra babadan oula gemedii iin yok olabilen uzmanlk. Ya da bir zanaat ustas. Do. Dr. Aye stn (dinleyici): Beyefendi ilemin zn yapmak ayr, sanat ksmn yapmak ayr: Zanaatla sanat arasnda fark var. Kii nce zanaatla balar, sonra sanata doru ilerler. Eer sizin sylediiniz, kuruncu dediiniz kii herhangi bir ekilde kurunu iyi veya kt yapabilir. Ama onu da yerine oturtmak sanat ksmdr. Zanaatkar olarak almamanz rica ederim. Kenan Yurttagl: imdi bu sonuta yine istihdam konusuna geliyor. stihdama zaten ben 500 rakamn ok geni tutuum iinden u kadar u kadar demedim. Zaten istihdam sorunu zld zaman toprak alt, toprak st, el yazmalar, tekstil genel dndm ben. Snflama yapmadm. Bunun iine hepsi giriyor zaten. Do. Dr. Aye stn (dinleyici): Ama bir mze projesi istiyorsunuz. Bir mze projesi denilince Ktahya Mzesi'ni ele aln. Ktahya Mzesi'nde etnografik eserler var. D ksmda bahede mezar talar var o kadar. Ama Aydn Mzesi'ni ele aln. Aydn Mzesi'nde veya Bergama Mzesi'nde topran altndan kan Bizans dnemi veya Roma dnemi veya ondan nceki dnemlere ait olan eserler gayet temiz ve parlak biimde kapal alan ierisinde, mezar talar her bir alan ierisinde ve bunlar batmak zere ve bunlar bizim zel tapulu malmz. Kltr Bakanlnn elinde olan hadise imdi siz projeyi isterken hangisini isteyeceksiniz? Bergama'daki ierdeki silahlar m tekstil olan eyleri mi? Kenan Yurttagl: Bakn ben mze projesi derken Afyon Mzesi'nin bahesini ve ierisini sylemedim. Do. Dr. Aye stn (dinleyici): Ama sizin bunu snflandrmanz lazm. Bir adn koymanz gerekir. Mze projesi derken genel bir anlam ifade eder. Kenan Yurtagl: Ben sizin ne sylediinizi anlam deilim. Ama kendi dncelerimi aktaraym. Belki sonra anlarz. Diyorsunuz ki arkeolojik eserle ilgili, brleri ilgisiz. Yok byle bir ey. Btiin eserler

215

bizim iin eit derecede. Biz Kltr Bakanlnn Antlar ve Mzelerinin sorunlarn konumaya kalksak birka gnmz alr. O yzden onu burada vakit yok tartamayz. Mze projesi dediim benim okula nerdiim. Neden eserler verilmiyor? Verilmeli mi? Mze projesi dedim ben. Mze bir btn olarak mzede ne kadar bakma ve onarma ihtiya varsa hepsini iine alacak bir mze projesi nerdim. Roma dnemi eserleri tertemiz ierde, slam dnemi darda bakmsz, demek gibi bir ey sz konusu deil. Zaten yle bir ayrm sz konusu deil. Bir tarafl baktmz sylenemez. Mze projesi bir btn proje. Etnografya mzesi de bir mze projesidir. Okul ister etnografya mzesindeki bir eseri, burada uzman arkadalarm var depolardaki eserler de perian halde onlarnda alp onarabilirler. Mze projesi demeye altm benim buydu. Bilmiyorum ikna oldunuz mu. Do. Dr. Aye stn (dinleyici): Ben bir ey daha nerebilir miyim Hocam? ki senelik meslek yksekokullar 4 yla karlr veya karlmaz. Staj sremiz bizde 25 gn sizde ne kadar bilemiyorum. Ben gzel sanatlar fakltesinde alyorum. Prof. Dr. Orhan Bingl : 30 gn. Do. Dr. Aye stn (dinleyici) : Bu sene boyunca devam ediyor. 3 staj programmz var. yle bir sistem uygulanyor: Trkiye'de Milli Eitim Bakanl yksekokullardan veya fakltelerden mezun olan renciler iin eer grmemise bir pedagojik sertifika vermek zere yaz kurslar ayor. Eer Kltr Bakanlna byle bir yaz kursu aarak, yksekokul rencilerine zellikle restorasyon ve konservasyon zerine alan rencilere byle bir yaz kursu aarak okuduu okulu daha da tescil edecek ekilde bir kurs nerilemez mi? Dolaysyla Beyefendinin mze projesi dedii ey yerinde altrlarak ocuklara rencilere daha da katk salar. ocuklarn renmesi de kolaylar. O zaman eleman istediiniz gibi istihdam edebilirsiniz. Prof. Dr. Orhan Bingl: Bu sylediiniz olay aslnda sayn Genel Mdrn verebilecei cevap. Genel Mdrn bir mze projesiyle badatrmak mmkn. Mze projelerini aslnda okullardan deil de, bizim birok mzeye nerdiimiz gibi mzelerden beklemek belki daha doru olur. O zaman biz bir yksekokul olarak, diyelim ki bir mzeyi proje haline getirdik. O zaman sadece kendi uzmanlarmzn konularnda bir eyler yapabiliriz. Ama sizin dediiniz kapsamda yaplabilmesi iin bir mze mdr, tabii ki mzesini bir btn olarak ele alp Genel Mdrle ba vurduunda, ki benim nerim burada, bu bavuruyu, ne yazk ki ikiye
216

ayrlm olan genel Mdrln, Kltr ve Tabiat Varlklarnn Koruma Genel Mdrlne yapmalar. nk maalesef o Genel Mdrlk sadece tanmazlardan sorumlu olmamal. Proje baznda mali adan mzelerin ihtiyalarn gidermiyor. Mzelere o kadar yatrm yaplyor. Mzelerin belki yaplar yenileniyor, gzelletiriliyor ama oradaki kltr varlklar konusunda maalesef bir ey yaplamyor. Vaktimiz gittike azalmakta. Latif zen (dinleyici): Geri biraz konu biraz dald. Bu kadro meselesinden biraz uzaklatk ama tekrar ben yine oraya dnmek istiyorum. imdi Mzeler Hizmetler Ynetmelii vardr. Burada fotorafnn bir tanm vardr, grev ve sorumluluklar vardr. Burada bir konservatrn tanm yok. Bu mzelerde alan deiik disiplinlerde arkadalar var. Biz kimyacyz. Arkeolog olarak, konservatr olarak alanlar var. Jeolog olup da jeolog olarak alan, konservasyon restorasyon yapanlar var. imdi bu sistemin daha iyi ilemesi iin, bir de bunlarn tanmlanp grev ve sorumluluklarn belirlenmesi gerekiyor. Biz kimyac myz, konservatr myz? Nereye kadar burnumuzu sokacaz ya da nerede duracaz veya yanl grdmz bir eyi hangi yetkimize dayanarak rapor edeceiz? Bir ynetmelikle bunlarn belirlenmesi gerekiyor. Prof. Dr. Orhan Bingl: Bu ok gzel. Meslein oluumundan bahsediyoruz ama aslnda bu meslei uygulayanlarn da sorunlar ok. Gayet haklsnz. Bunlara da zmler getirilmesi lazm. Latif zen (dinleyici) : Bir de Konservatrn tanm ok nemli. Panele katlanlardan alabilir miyiz? Ne olabilir tanm? Prof. Dr. Orhan Bingl: Konservatr tanm m? imdi tabii onun iin biraz ge kaldk zannediyorum. Baka soru ynelten? Cengiz zduygulu (dinleyici): Teekkr ederim bana sz verdiiniz iin. Ben bu konuda gnl vermi alan bir insanm. Fakat ite Sayn Kenan Bey ok iyi biliyor bizim de bir takm sorunlarmz var. Bize bir ok renci geliyor yaz dneminde staj yapmak zere fakat bizim altmz koullar grdklerinde bir ou bu iten vazgemek durumunda kalyor. nk bizlerin sadece bu ie gnl verdiimiz iin bu ii yaptmz gryorlar. Bunun karlnda ok fazla bir ey alamadmz biliyorlar. Ondan dolay da vazgeen bir ok renci oluyor. Bu konunun da bir ekilde zlmesi gerekiyor. Hem cret, hem de sadece cret deil yaptmz i konusunda da Latif Bey'in dedii gibi, belli bir ynetmeliimizin olmas gerekiyor. Nerede balayacamzn nerede duracamzn belirlenmesi

217

gerekiyor. Ben kimyacym fakat hem restorasyon hem konservasyon ii yapyorum. Prof. Dr. Orhan Bingl: Bizim rencilerimizin ilk rendikleri konu udur: Bilmediklerinizi elinize almayacaksnz. Tabii siz orada yapmak durumunda kalyorsunuz ama bunun dorusu etik konusu. Etik konusuna sadece meslek adamlarnn deil, etik konusuna bu meslekle ilgisi olmayanlarn da ayn saygy gstermesi lazm. Ya da onlardan, o meslei uygulayanlardan bile daha fazla sayg gstermelerini beklemek lazm. Bilmiyorum diyen kiiye, bu benim iim deil diyen kiiye o ii yaptrmak o etie sayg duymamak olur, ki zaten o zaman bu iin sonu gelmi demektir. Mehmet Arl (dinleyici): Bizim i hizmet ynetmeliinde uzmanlarn, yahut da grev alacak kiilerin grevleri bir bir sayldktan sonra, en sonunda, "mdrn verdii grevi yaparlar" der. Bu, "mdrn verdii grevi yapar" tabiri orada olduu srece, i hizmet ynetmelii deitirilmedii srece grevli kii o mdrn emrinde ise mdrn verdii grevi yapmak durumundadr. Bir ikinci konuda eitim konusuna dnmek istiyorum. niversitelerin tp faklteleri var. Tp fakltelerinin de hastaneleri var. Hastaneleri ok byk. Hastanelere bal da salk ocaklar var. Bizim niversitelerin kazlar var m yoksa kazlarn hepsi de salk oca gibi kk kk birimler halinde mi? Bence bu eitim konusunda belirli eylerin yaplabilmesi iin niversitelerin veya fakltelerin ayn hastaneler gibi byk kazlarnn olmas, bu kazlarn da laboratuvarndan atlyesine kadar her eyinin olmas ve buras bir eitim kurumu gibi ilev grmesi gerektiine inanyorum. Teekkr ederim. Prof. Dr. Orhan Bingl: ok doru sylyorsunuz. Bu sadece konservatrlerin deil, arkeologlarn ya da dier meslek elemanlarnn eitiminde de nemli, ama koullar biliyorsunuz. Seluk ener (dinleyici): Ben bir soru deil bir ekleme yapmak istiyorum. Fikirlerimi ksaca aklamak istiyorum. Biz konservatrler kendimiz baz problemlerimizi dnyoruz. ki arkada yan yana geldiimiz zaman dertleiyoruz. Bir topluluk oluturduumuz zaman ise, dertleecek kii says artyor. Buradaki toplant da ayn ekilde dertleeceimiz bir ortam gibi. Benim dndm ey, bu konumalar ile yaplan almalar anlatlyor, fikirler syleniyor, gelimeler ortaya konuluyor. Bunlardan te bu problemlerin biz ncelikle dkmn yapalm, yazalm ve bunlarla karmza birisini alalm. Ne yazk ki Kenan Bey bizim yanmzda; karmzda olmasn beklerdim ben. Fikir olarak deil kadro
218

olarak karmzda olmasn beklerdim. nk biz problemlerimizi kendisine aktaracaz. O ise, problemlerimize kar zm araylar gelitirebilecek veya paylaabilecek. Ben unu sylemek istiyorum problemler konusunda 5 maddem var. Bunlar: -Kanun ve ynetmelikler -Kaz, kaz laboratuvarlar ve kazda konservasyon -Eitim alan ve konservatr yetitirilmesi -Etik ve ilkeler -Uygulayclar, uygulamalar ve unvanlar konusundaki problemlerdir. Eer bu be maddedeki problemleri biz tespit edebilirsek dertleme yerine daha dorusu dkmn yapabilirsek bizim savaabileceimiz, karsna kabileceimiz ortamlar bulunur diye dnyorum. lk nce problemleri tespit edelim. Hasan Bke (dinleyici): Aslnda daha uzun konumak gerekiyordu. Emine Hanm bahsetti biraz bizim de konumac olarak ok ksa deyinmemiz gerekiyor. zetle sylemem gerekirse Trkiye bir dnemi kapatp yeni bir dnem amak zorunda. Aksi takdirde bu senelerce srdrdmz tartmalar devam ettirmek durumunda kalacaz. Bu eski dnemi kapatmann ilk koulu btn kazlarn durdurulmas, sadece durdurulmas deil vakflarn yapt tm tarihi onarmlarn da durdurulmas. lk bunlar durdurduktan sonra kendimize, ne yaptk imdiye kadar, bundan sonra ne yapabiliriz diye sormalyz. Gerek Kltr Bakanlnn olsun, gerek Vakflarn elindeki kaynaklarnn alt yapya ynelmesi, bu alt yap rgtlenme, eitim, aratrma saylan hastaneler, laboratuvarlar, laboratuvarlarda yetiecek elemanlarn seimi, yetitirilmesi bu da ayr bir sorun. Bu gn 500 tane alrsnz 500 tane aldnz sizin 25 senenizi gtrr. Aldnz bu 500 kii iyi yetimemise Trkiye'nin 25 senesi demektir bu. Btn bunlar ince ince hesaplayacak bir program bunun iin de u dnemi bir kapatmak gerekiyor. Bu dnemin kapanmas da kazlarn durdurulmas vakflarn yapt btn onarmlarn durdurulmas ve eldeki btn kaynaklarn eitime, aratrmaya ve alt yapya yneltilmesi gerekiyor. Prof. Dr. Gnl Cantay (dinleyici): Ben beyefendinin sylediklerine 1. Madde olarak katlyorum. Okul amak orijinal obje yerine ettlkler zerinde mzeler baznda projeler nerisi imdi mevcut olan okulun
219

sorununu zecek bir madde olarak gryorum. nk okulun sorunu renci yetitirmekte objeye eriememek deil mi? Ettlk objelerle bunun zlebileceini bunu arkadamz gsterdiler. Bence onun proje nerileri eklinde zlebilecei kansndaym. Bir de bir dncesini belirttiler: Blge mzelerinde tam teekkl laboratuvarlar, mzelerde ise ilk yardm niteliinde atlyeler kurulmas eklinde mevcudun kurtarlmas. Bakn mze depolarnda mevcudun kurtarlmas iin yaplacak uygun ilem gibi geliyor imdiki durumda. Dier taraftan bizim niversitelerimiz, yksekokullarmz meslek eitimi verirler. Bizim mesleimiz var. rnein ben sanat tarihisiyim. Dolaysyla benim bir odamn olmas lazm. Arkeologun bir odasnn olmas, meslek odasnn olmas lazm. Restoratrn konservatrn bir meslek odasnn olmas lazm. Buna ihtiya var ve bu alt yap oluturulursa, bu rgtlenme gerekleirse sanrm meselelerimiz daha iyi yukarya intikal ettirilir ve zm arama gerei duyulur. Buna ok ihtiyacmz var. Ben bunun acsn ok yaadm. Soruyorum beyefendiye tekilatnzda ka sanat tarihisi var? nk sanat tarihisi, arkeologlar, prehistoryanlar dnemleri ile ilgili bilimsel alt yapya sahip ynlendirme yapabilecek kiilerdir. Bu meslek odalar ok nemli. Sylediiniz eye ok katlyorum. Trkiye'nin gerekleri asndan dnldnde tam teekkl laboratuvarlarla ilk yardm nitelikli atlye kurulular ve teekkr ediyorum. Kenan Yurttagl: Hocam oda konusu mze birimleri planlanrken zaten o projede mutlaka bir laboratuvar, fotorafhane planlanyor. Ama her mzede bugn bir laboratuvar odas o var. Ama eleman yok, almyor. Sanat tarihisi, arkeolog herkesin odalar var. Biz, Emine Hoca gayet iyi bilir, hep bir araya geldiimizde kimi zaman ylda birka kez de olsa acaba ne yapsak bir vakf m kursak, dernek mi kursak, odalasak m diye konuuyoruz ama bir trl hayata gemiyor. nk ilk kez Orhan Hoca hepimizi bir araya toplad. Belki bunun devam olmal, biraz daha temel konulara inecek temel sorunlar konuulmal her ey masaya yatrlmal. Bir buuk saatte btn Trkiye'nin konservasyon sorunlar konuulamaz. nk konservasyon sorunlarn arkeolojinin ve eski eserlerin konusundan soyutlayamazsnz. nk hepsi bir birine bal bunlar. Didem Taner (dinleyici): Ankara niversitesi Restorasyon ve Konservasyon Blm'nden mezunum. u ana kadar ne mezun ne de mezun olmayan hibir renci arkadamz konumad. unu sylemek istiyorum. Biz burada niversitelerden bahsederken u anda eitim vermeyen konservasyon ve restorasyon lisesinin olduunu biliyorum. Bir kere u

220

durumda temelde mantkszlk olduunu dnyorum. Bunun hakknda da bir aklama bekliyorum. Bunun dnda bizim blmmz ve bu blmden mezun olan insanlar u anda Donkiotlar. Bir sr Donkiot var ve bir sr yel deirmeni ile savayoruz. Bize ne zaman frsat verilecek, biz gereklerle ne zaman savaacaz. Bizim hem gnl gcmzn hem de fizik gcmzn olduunu dnyorum. u anda olmas gerekenler konuuluyor. Bunlara karar verilene kadar biz ne yapacaz? Burada bu kadar insana bunu soruyorum. Bize eitimimiz sresince hep zel olduumuz, hep bilim insan olduumuz ve hep dikkatli ve disiplinli olmamz gerektii anlatld. Bize bu retildi, biz bunlar rendik. u anda ne yapacamz bilmiyoruz. Prof. Dr. Orhan Bingl: Bu lise konusu bizi de ok zmtr. Byle bir lise vard bir ara, restorasyon ve konservasyona ynelik lise eitimi, ama artk o dalda eitim yaplmyor. Her halde 6 yl srd. Lisans dzeyinde yaplmazken, lisede bunun eitimi verildi ama uygulamada bu program ortadan kalkt. Ama zlmeyin, size retilenlerin hepsi ok doru; uygulamada bunun devamn nasl salayacaz. Ben Sayn Genel Mdre bir teekkr borluymuum, bilmiyordum. Kendisine teekkr edeyim, sizlere yer bulduu iin, byle ikayetler geliyor. Biz tabii ki genel dnyoruz, tabii ki nasl istihdam edeceiz, bunun eitimini alan, en doru ilkelerle, etikle, uygulamalarla yetien genler ne olacak. Kadronun 500'n deil de 50'sini bulursak yerletirmeye balarsak, ibirliine biz de varz. Nereye gidilecekse biz de birlikte gideceiz. imdi vaktimiz geiyor. kier dakika sayn konumaclara son grlerini sylemeleri iin vakit vereceim. Sonra oturumu kapayacam. Eklemek istediiniz bir ey var mi? Prof. Dr. Emine Caner Saltk: Trkiye'de koruma olay baarl olacak ekilde bir btn olarak yaplandrlmaldr. Stratejilerimizi belirleme konusunda iyice dnp almalyz. Konservatrler bunun nemli bir paras. Gen rencimizin syledii konunun hemen artrd bir ey var. 1940'larda Trkiye'de meslek liselerine ok nem verildiini, ok donanml okullarn kurulduunu, deerli retim kadrolar ile pratik ve teorik eitim verildiini biliyoruz. O yllarda yazlan kitaplar da bunu gsteriyor. rnein kalfa yetitiren, sva ustas yetitiren okullarda pratik ve teorik eitim kaliteli. Gnl ister ki meslek liselerinde pratik ve teorik birikim edinmi renciler, ilgili dallarda niversitelerde ilgili konservasyon eitimine devam edebilsin. Meslek liselerinin konumu ok deimekte ve yksek renimle de devamll yok maalesef. Balam olan iyi eylerin dumura uramamas, gelimesi dileiyle.

221

Yrd. Do. Dr. Hande K. Ersoy. nce rencime yant vermek zorunda hissediyorum kendimi. Onlar okulumuzun konservasyon ve restorasyon programna belki de niversite snav aamasnda ne olduunu bilmeden geldiler. Konuyu sevenler, becerisi ve yetenei bulunanlar meslek eleman olmay baardlar. Ancak daha fazla rencimiz de eitimini yarda brakt. Baarl her rencime sylediim gibi sabrl olmak ve hatta tamamen farkl bir alanda alyor olsanz da mesleinizi gnlnzden karmamak gerek. Bir zaman gelecek siz de asl bulunmanz gerektii konumda yer alacaksnz. Eer bugn balatlan, dile getirilen iyi niyet ve zm retme etkinliini devam ettirmek ve kurulacak "meslek birlii"nin (dernek ve meslek odas) iinde yer almak da ok nemli. Bunun dnda, arkeolojik tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu konusunda da eklemek istediim bir nokta var. Arkeolojik kazlarn tamamen durdurulmas mmkn deilse de kaz sezonlar arasnda sadece koruma ve arkeolojik ett yaplmas iin kullanlacak sezonlarn yer almas gerekir. nceki kaz sezonlarndan birikmi malzemenin konservasyonunun bu yolla yaplabilmesi, koruma kanunumuzda yer alan "arkeolojik kazlardaki onarm ilerinden kaz bakan sorumludur" cmlesine ilerlik kazandrlmas ve konservasyon iinin uzmanlar tarafndan kaz laboratuvarlarnda yaplmas iin bu alma sezonlarna gereksinim byktr. Bu noktada akla gelecek ilk soru ise koruma almasn yapacak uzmanlarn nereden bulunacadr. Deneyimli bir konservatr hi deilse ilk yardm, ilk mdahaleyi yapabilir. nanyorum ki eitim ve deneyim yeterliine sahip bir konservasyon meslek yksekokulu mezunu bu ilk yardm yapabilecek bilgiye sahip olmaldr. En azndan Bakent Meslek Yksekokulu'ndan mezun konservasyon teknikerleri bu bilinle yetimekte ve yetersiz olduklar noktada durmaktadrlar. Bylece esere zarar verilmesi olasl da ortadan kalkar. Sz konusu uygulayclarn yeterlilikleri ise mezun olduklar okullardan, katldklar projelerden, yrtlen almalardan anlalabilir. Mesleki yeterlilik ve gvenilirlie sahip nlisans ve lisans programlar ile ibirlii bu sorunu zebilir. Bu deneyimin kazanlmas ise, az nce tarttmz ereve iinde sz konusu programlarn ierdii uzmanlk dallarnn gerektirdii ettlk malzemenin mzelerden niversite laboratuvarlarma gelmesi ile olasdr. Bylece hem rencinin eitimine katkda bulunulacak, hem de mzeler tekilat ilgili blmlerin bilgi, deneyim ve olanaklarndan yararlanacaktr. O halde karlkl gven ve ibirliiyle retirken koruyalm ve mzelerimizin konservasyon konusundaki olanakszlklarna are olalm. Bylece rencilerimiz malzeme eitlilii iinde farkl sorunlar, bozulmalar,

222

koruma yntemlerini grp, uygulama yapabilsinler. Ancak her biri bir dieri ile balantl bu sorunlarla baa kabilmek iin nce rgtlenelim. Bir konumac: Ben de bu rgtlenmeyi gayet gerekli buluyorum. En azndan bir meslek odasnn olmasnn sayn hocamzn dedii gibi gerekli buluyorum. Bu kolokyumda gndeme gelmesini beklediim ancak gndeme gelmeyen bir konu var. Son gnlerde sren bir sergi var. Fransa da Versaille Saray'na ah smail in Taht bile gtrld. Aslnda bu konservasyon asndan son derece yanl bizler biliyoruz ama gtrenler bilmiyorlar. Bunu anlatabilecek bir odamz gerekiyordu, en azndan basnda yer almasn salayabilmeliydik. Bunun yanl olduunu anlatabilmeliydik. O yzden odamzn olmas, konservatrler olarak sesimizi duyurabileceimiz bir rgtlenme eklinin son derece faydal diye dnyorum. Fakat minimum dzeyde de en azndan bu kolokyumlarn ylda bir kez yaplmasnda, bizleri bir araya getirdiinden ve bir birlik ve beraberlik saladndan son derece faydal. Bu da sesimizi duyurmakta faydal olabilir diye dnyorum. Minimum dzeyde en azndan bu kolokyumlar dzenlenmeli dnyorum. Kenan Yurttagl: Gen arkadam kalkt gitti sanyorum. Sorusunu sordu gitti ama sonuna kadar kalmad. Bu kadar sabrszlk pek doru deil. imdi yine sonu olarak istihdam sorununa geliyoruz. stihdam sorunu nemli. ok doru olarak dendi ki hocalar kazlarda restoratr - konservatr bulundursun ve istihdam salansn. Biz bunu Genel Mdrlk olarak, hocalara yaptrm olarak yazdk. En azndan yaz sezonunda birka ay da olsa Trkiye de yaklak olarak 200 tane kaz var. Bir uzman o kazya katlsa 200 kii demektir. drt ay da olsa belki kazdan alaca para o kiinin garsonluktan alaca paradan ok fazla olur. En azndan o sreyi, bir senelik sreyi kapatr. Bunun iin yabanc kazlar, yerli kazlar var. Bizim mzelerin yapt kazlar da var. Bu bir istihdam sorunu bu konuda biz Antlar Mzeler Genel Mdrl olarak bize den ne varsa yapmaya hazrz. Hocalara zorla da olsa bu kiiyi alacaksn, muhakkak konservatr bulunduracaksn diye byle bir yaptrm gcmz de var. En azndan yaptrm gc. Benim eklemek istediim baka bir konu var unuttuum daha dorusu. Biz stanbul Restorasyon Laboratuvarlarnda insanlar eitiyoruz. Yurt dna yolluyoruz, iyi bir eitim alyor, dillerini gelitiriyorlar. Ondan sonra bizden istifa edip gidip zel bro kuruyorlar. Hi buna deinilmedi. stanbul'da mthi bir koleksiyoner says var. Koleksiyonerler bir ekilde koleksiyonuna katt eserleri bu serbest, dier bir deyile free lance dedikleri atlyelere ya da insanlara onartyorlar. Bakanlk olarak bir aba ierisindeyiz. Umarm onu da baarabiliriz. Bunlarn denetimi konusu var. Hi buna deinilmedi. Bu da

223

kltr varl. Koleksiyonculuk yapan bir kiinin kltr varl varsa bu da Kltr Bakanl denetimi ve sorumluluunda. Bunu denetlemek, bunu, insanlar ne kadar becerikli ne kadar beceriksiz bunu saptamak bizim grevimiz. Byle bir almamz var. Bu da belki bir tartma konusu. Ben son sz olarak laf da uzatmak istemiyorum. Sre de zaten geti, Genel Mdrlk olarak ettiim btn szlerin arkasnda duruyorum ve biz bu konuda bize den grev neyse yapmaya hazrz. Ayrca btn projelere de az. Prof. Dr. Orhan Bingl: Herhalde bu kolokyumu dzenlemekle mit ettiimiz, dndmz amaca ulam olduk. Sorunlar burada bu ile yakndan ilgili kiiler tarafndan dile getirildi. Yalnz arkeolojik konservasyonda deil, kitap konservasyonu konusunda da en byk sorunlar bizim okulumuz yayor. Yetimi elamanmz olmasna karn en ufak bir dzenlemeyi bile daha gerekletiremedik. rencilerimize bu konuda eitim verme ansna sahip deiliz. Tablo restorasyonu konservasyonu konusunda da meslek adamlarna ihtiyacmz var. Genilemek istiyoruz. Eitimden, eitimin kapsamndan, sresinden balayan bir sorun var. Bu gerek, ondan sonra meslek adamlarnn istihdamndan tutun, yapacaklar iin bilincinde olan kiiler ve yerlerle alma ansn yakalayp yakalayamamalarndan tutun, meslek adamlarnn kar karya olduu sorunlar var. Hi ele alnmam, o rnei daima veriyorum: Okulumuzun ilk kurulduu dnemde bir yabanc meslekta yle demiti, "bu okulu siz Schliemann'm Troia kazlarn balatt zaman kuracaktnz, ge kalmsnz." Ama balam olmaktan, bu kadar ge kalm bir olay balatm olmaktan ve ondan sonra da bu i ile ilgilenenleri ilk kez bir araya getirmekten hakikaten onur duyuyoruz. Sizlerin de katkda bulunmanzdan tr hepinize teekkr ediyoruz. Burada konuulanlar yeniden dile getirmek istemiyorum. Ama buray kapatmakla bu ii kapatm olmayalm. Bu kolokyumlar bundan byle bizim stmze yklmasa diye dnyoruz, ama stmze kalrsa da srdrmekte kararlyz. Byk bir memnuniyetle. Bundan sonra bu konudaki deneyimimizle de hep yannzdayz, organizasyonu birlikte yaparz. Byle bir organizasyonla, daha byk bir kitleye ulaabildiimiz bir ortamda yeniden beraber olmak dileiyle sizlere yeniden kendim ve okulum adna teekkr ediyorum, geldiiniz, katldnz iin. En ksa zamanda yeniden bulumak zere.

224

sonu metni
1 ."Tanr" ve "Tanabilir" kltr varlklar kavramlarndan "Tanabilir Kltr Varl" tanmnn kullanlmas yaygnlatrlmaldr. 2 . Tanabilir kltr varlklar iin restorasyon ve konservasyon kavramlarndan, restorasyonu da iine ald konusunda fikir birliine varlan konservasyon tanm kullanlmaldr. 3 . 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ve Mzeler Hizmetler Ynetmelii'nin "tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu" ile ilgili maddeleri gzden geirilerek, uzman meslek adamlarnn danmanlnda yeniden dzenlenmelidir. 4. Tanabilir kltr varlklar konservasyonunda uluslararas ilke ve standartlara uygun bilimsel etkinliklerde bulunabilmek iin mesleki rgtlenmeye gidilmelidir. 5. Uluslararas veya farkl lkelere ait meslek rgtlerinin belirledii etik ilkeleri rnek alnarak, tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu konusunda renim veya eitim grm deneyimli meslek elemanlar tarafndan bir "ulusal meslek etii" belgesi oluturulmas gerekmektedir. Ayrca, konservasyonun temel amalarn, prensiplerini, koullarn belirten, konservatr - restoratr tanmlarn yaparak meslek elemanlarnn grevlerini ve eitim - retimlerinin ieriini aklayan "mesleki etik ilkeleri" belirlenmelidir. 6 . Mzelerde konservatr, restoratr ve konservasyon teknikeri kadrolarnn bulunmayndan kaynaklanan ve nlisans - lisans programlarndan mezun nitelikli elemanlarn istihdam edilememesine neden olan sorunlarn zmlenmesi iin gerekli giriimlerde bulunulmaldr. 7 .Trkiye'deki mzelerde konservasyon laboratuvarlar ve konservasyon uzmanlarnn olmay gznne alnarak, donanml blge laboratuvarlar kurulmal ve eitimli, nitelikli meslek elemanlar bu merkezlerde grevlendirilmelidir. Ayrca mzelerde acil ve temel koruma mdehalelerinin yaplabilecei birim laboratuvarlar da kurulmaldr. 8. Gerek kazlarda ele geen gerekse mze depolarnda bulunan ettlk eserlerin koruma ile ilgili uzman retim elemanlarnn denetiminde, korunmalarnn salanmas amacyla ve eitime ynelik olarak niversite

225

laboratuvarlarnda konservasyonlarnn yaplabilmesine olanak tannmas konusunda Antlar ve Mzeler Genel Mdiirl'nn destei istenmelidir. 9. Trkiye'nin koruma konusundaki gereksinimleri gznne alnarak bilimsel teori ve uygulama asndan yetkin ve lisans eitimine sahip meslek elemanlarnn yetimesine ncelik verilmeli, uzmanlama desteklenmeli, bylece nlisans programlarndan mezun konservasyon teknikerlerinin kendilerini ynetip, ynlendirecek konservatrlerle almalar salanmaldr. 10. renim konular "kltr varlklar" olan bilim dallarnda (Arkeoloji, Sanat Tarihi, Antropoloji gibi) yetien meslek elemanlarna "pasif konservasyon" eitimi verilmelidir. 11. Konservasyon konusunda eitim veren yksekrenim kurumlarna zel yetenek snav ile renci alnmaldr. 12. Konservasyon rencileri kltr varlklar zerinde uygulama yapabilme deneyimini konservasyon laboratuvarlarnda veya kazlarda staj yaparak kazanmaktadrlar. Sz konusu stajlarn verimli ve yararl olmas ve zerinde allan objelerin zarar grmemesi iin, rencilerin eitimli ve tecrbeli konservatrler denetiminde uygulama yapabilecei staj ortamlar seilmelidir. 13. "Konservatr" yetitiren lisans ve "konservasyon teknikeri" yetitiren nlisans programlarnda, ders program ieriinin gerektirdii nitelik ve sayda retim eleman grevlendirilmelidir. 14. Tanabilir kltr varlklarnn konservasyonu dalnda alan lisans programlar, Trkiye'nin ihtiyalar dorultusunda uzmanlamaya ak, ancak meslek elemanlarnn pratisyen hekim gibi de grev yapabilecekleri kapsam ve ieriie sahip olmaldr.

226

iletiim adresleri
Marjan Dadashzadeh AKDAG Orta Dou Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Fakltesi Arkeometri Blm 06531 Ankara Tel: 0 312 210 32 14 Faks: 0 312 210 12 80 . Gr. Elvan ANMA Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi Gndodu Sok. No. 4 , Narldere / zmir Tel: 0 232 238 90 75 - 238 50 76 - 258 Faks: 0 232 239 05 94 Yrd. Do. znur AYDIN Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi Gndodu Sok. No. 4, Narldere / zmir Tel: 0 232 238 90 75 - 76 / 255-261 Faks: 0 232 239 05 94 e-mail: export@superonline.com Uzman N il BAY DAR Ankara niversitesi, Bakent Meslek Yksekokulu D.T.C.F. Ek Binas 06100 Shhiye / Ankara Tel. 0312 311 49 4 4 - 16 Faks: 0312 311 43 56 e-mail: nbaydaryahoo.com http://www.restoration-conservation.com Prof. Dr. Orhan BNGL Ankara niversitesi, D.T.C.F. Fakltesi 06100 Shhiye / ANKARA Tel: 0312 311 49 44 - 0312 310 32 80/1163 Faks: 0312 311 43 56 e-mail: obi n go 1 @ di al up.ankara.edu,tr

r. Gr. Ik BNGL Ankara niversitesi, Bakent Meslek Yksekokulu D.T.C.F. Ek Binas 06100 Shhiye / Ankara Tel. 0312 311 49 4 4 - 14 Faks: 0312 311 43 56 e-mail: obingol@dialup.ankara.edu.tr Dr. Haat BKE Orta Dou Teknik niversitesi, Mimarlk Blm 06531 / Ankara Tel: 0312 210 42 29 Faks: 0312 210 12 49 e-mail: boke@vitruvius.arch.metu.edu,tr Prof. Dr. Gnl CANTAY Mimar Sinan niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm Beikta / stanbul Tel: 0 212 260 02 74-75 Faks: 0 212 261 11 21 e-mail: ucantav@fened.msu.edu ,tr Yksel DEDE stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Tanabilir Kltr Varlklarn Koruma ve Onarm Blm 34459 Beyazt / stanbul Tel: 0 212 232 71 37 Faks: 0212 519 45 92 Prof. Dr. ahinde DEMRC Orta Dou Teknik niversitesi, Kimya Fakltesi 06531 Ankara Tel: 0 312 210 32 14 Faks: 0 312 210 12 80 e-mail: sahinde@rorqual.ce.metu.edu,tr 228

Dr. Erdal EREN, Yksek Mimar T.B.M.M. Milli Saraylar Daire Bakanl, Dolmabahe Saray 80680 Beikta / stanbul Tel: 0 212 227 34 41 - 258 55 44 Faks: 0 212 227 66 73 Yrd. Do. Dr. Hande KKTEN ERSOY

Ankara niversitesi, Bakent Meslek Yksekokulu D.T.C.F. Ek Binas 06100 Shhiye / Ankara Tel: 0312 311 49 44 - 13 Faks: 0312 311 43 56 e-mail: kokten@humanitv.ankara.edu .tr

Dr. Bekir ESKC Ankara niversitesi, Bakent Meslek Yksekokulu D.T.C.F. Ek Binas 06100 Shhiye / Ankara Tel. 0312 311 49 4 4 - 19 Faks: 0312 311 43 56 e-mail: beskici@humanity.ankara.edu.tr

Ar. Gr. Aye E. GLTEKN Ankara niversitesi, Bakent Meslek Yksekokulu D.T.C.F. Ek Binas 06100 Shhiye / Ankara Tel. 0312 311 49 4 4 - 15 Faks: 0312 311 43 56 e-mail: gultekin@humanity.ankara.edu.tr

Kd. stm. Ali GNGR, Restorasyon ve Konservasyon Ksm Amiri Askeri Mze ve Kltr Sitesi Komutanl Harbiye / stanbul Tel: 0212 233 27 20 (4 hat) Fax: 0212 296 86 18 Ar. Gr. Gonca KARAVAR Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi Gndodu Sok. No. 4, Narldere / zmir Tel: 0 232 238 90 75 - 76 / 255-261 Faks: 0 232 239 05 94 e-mail: export@superonline.com karavar@hotmail.com

Celal KK,

Restoratr

Art & Restoration Blbl Mah. Karaca Sok. No. 18 Dolapdere / stanbul Tel: 0 212 238 45 11 Faks: 0 212 238 45 11

Latif ZEN, Kimyager Anadolu Medeniyetleri Mzesi Hisar / Ankara Tel: 0 312 324 31 60

Prof. Dr. Emine CANER-SALTIK Orta Dou Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi Malzeme Koruma Laboratuvar, 06531 Ankara Tel: 0 312 210 22 29 Faks: 0 312 210 12 49 e-mail: canersal@vitruvius.arch.metu .edu ,tr
230

Uzman Y. Seluk ENER Ankara niversitesi, Bakent Meslek Yksekokulu D.T.C.F. Ek Binas 06100 Shhiye / Ankara Tel. 0312 311 49 4 4 - 19 Faks: 0312 311 43 56 e-mail: ssener@humanity.ankara.edu.tr Do. Dr. Aye UYGUR Marmara niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Tekstil Blm Kkamlca, 81018 Kadky / stanbul Tel: 0 216 326 26 6 7 - 369 51 78 Faks: 0 216 339 18 83 - 369 51 78 Mine N S AL. Restoratr Art & Restoration Blbl Mah. Karaca Sok. No. 18 Dolapdere / stanbul Tel: 0 212 238 45 11 Faks: 0 212 238 45 11 Do. Dr. Aye STN Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi Tezhip Anasanat Dal Bakan Gndodu Sok. No. 4, Narldere / zmir Tel: 0 232 90 75 - 76/256 Faks: 0 232 239 05 99

I
Ankara niversitesi Bakent Meslek Yksekokulu D.T.C.F. Ek Binas 06100 Shhiye/ANKARA Tel: 0(312) 311 49 44 311 89 25 312 18 86 Fax: 0 (312)311 43 56 e-mail: bmyo@humanity.ankara.edu.tr vvebsite: http://www.ankara.edu.tr/colleges/baskent