İbni̇ Ruştun Si̇yaset Felsefesi̇

BN RDN SYASET FELSEFES
(Efltunun Devleti ve bn Rdn Yorumu)
insan yaynlar : 502 felsefe ve hikmet dizisi : 42 Copyrightinsanyaynlar birinci bask, 2009 yaync sertifika no: 12381 isbn 978-975-574-519-0 ibn rdn siyaset felsefesi (efltunun devleti ve ibn rdn yorumu) cevher ulul idzen mrettibhane kapak dzeni nans ajans bask-cilt kurti matbaaclk www.kurtis.com.tr
insan yaynlar keresteciler sitesi, mehmet akif cad. kestane sok. no: 1 merter/istanbul tel: 0212. 642 74 84 faks: 0212. 554 62 07 www.insanyayinlari.com.tr insan@insanyayinlari.com.tr
BN RDN SYASET FELSEFES

(Efltunun Devleti ve bn Rdn Yorumu)
CEVHER ULUL
CEVHER ULUL
1963 ylnda anlurfada dodu. 1984te Erciyes niversitesi lhiyt Fakltesinden mezun oldu. Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde slm Felsefesi bilim dalnda Kindnin lem Gr konusunda yksek lisans, Kind Metafizii konusunda doktora almas yapt. Muhtelif dergilerde makaleleri yaynlanan yazar, halen Harran niversitesi lhiyt Fakltesinde slm Felsefe Tarihi bilim dalnda retim yesi olarak almaktadr.
indekiler
KISALTMALAR ............................................................................................................................................ 9 NSZ ............................................................................................................................................................ 11 GR ................................................................................................................................................................ 15 BRNC BLM BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES ............................................................ A. Hayat .............................................................................................................................................. B. Kltr evresi ............................................................................................................................ C. Eserleri ............................................................................................................................................ a. Felsef Eserleri ve erhleri ............................................................................................ b. Tbb Eserleri ve erhleri .............................................................................................. c. Kelm ve Fkh Telifleri .................................................................................................. d. Dil ve Edebiyat Telifleri ................................................................................................ D. Telhsus-Siyse li Efltn .................................................................................................... 1. Telhsus-Siyse li Efltna Verilen simler ...................................................... 2. bn Rdn Telhsi Yazarken Esas Ald Eser ............................................ 3. Telhsus-Siyse li Efltnun branice Yazmalar ..........................................
31 31 35 36 38 39 39 40 40 45 51 53
KNC BLM DEAL DEVLETN YAPISI VE UNSURLARI A. deal Devletin Yaps 1. Toplumsal Yaamn Gereklilii 2. Erdem-Kent likisi
..................................................................
59 67 67 72 82 89 94 98
.............................................................................................................. ..................................................................................
............................................................................................................ .................................................................... ..............................................
3. Adalet lkesi le Birey-Devlet likisi
4. deal Devlette Doktor ve Yarglarn Konumu 5. Bir Liderde Bulunmas Gereken Nitelikler 7. zel Mlkiyetin Yasaklanmas Problemi 9. nsan Hayatnn Gayesi 10. nsan Yetkinlikler b. Ahlk erdemler
...................................................... ....................
6. Erdemli Kentin Sahip Olmas Gereken Corafi Byklk 8. Sava Halinde Uyulmas Gereken Kurallar
........................................................ ....................................................
101 104 109 113 115 123 127 128 131 133 155 159 170
..............................................................................................
........................................................................................................ ..............................................................................
a. Akln konusuna gre tasnifi B. deal Devletin Unsurlar 1. i Ve Zanaatkrlar 2. Muhfzlar
.......................................................................................................... .................................................................................................... ......................................................................................................
............................................................................................................................ ................................................................................................ ......................................................................
a. Muhfzlarn eitimi
b. Muhfzlarn toplumsal stats c. Muhfzlarn yaam tarz 3. Filozoflar
......................................................................................
..............................................................................................................................
a. Filozoflara retilmesi gereken ilimler ve bu ilimlerin sra dzeni ........................................................................................ 171 b. ocuklarn ya ve eitim-retim dnemi NC BLM DEVLET ETLER A. deal Devlet
.......................................................................................................................... ..............................................
176
181 181 182 192
................................................................................................................................ ..................
1. deal Devletin Bakannda Bulunmas Gereken Nitelikler 2. deal Devletin mkn/Olabilirlilii
....................................................................
3. Filozoflarn Devlet Ynetiminde Etkin Olamaylarnn Nedenleri .............................................................................................................................. 195 B. deal Olmayan Basit/Bozuk Devletler 1. eref Devleti/Timokrasi 2. Oligari
....................................................................
201 203 206
..............................................................................................
..................................................................................................................................
3. Demokrasi ............................................................................................................................ 4. Tiranlk .................................................................................................................................. 5. Hazz Gaye Edinenlerin Ynetimi ...................................................................... 6. Zarret Ynetimi ............................................................................................................ 7. Kusurlu Ve Bozuk Ynetim ...................................................................................... C. Tirann Nitelikleri ve Psikolojisi ................................................................................ D. Kentlerin Birbirine Dnm .................................................................................... E. Kentlerin Deiim ve Dnm Kurallar ............................................................ SONU ........................................................................................................................................................ BBLYOGRAFYA ................................................................................................................................ NDEKS ........................................................................................................................................................
207 210 213 214 215 216 223 243 249 259 267
KISALTMALAR
bkz. Bkz. Byb. ev. DA edt. md. Nr. s. (sav) Thk. Ts.
: : : : : : : : : : : :
Baknz Baknz Bask yeri belirtilmemi. eviren Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi Editr Maddesi Neir Sayfa Sallallahu Aleyhi Vesellem Tahkik Tarihsiz
NSZ
aratl itibariyle sosyal bir varlk olan insan, Tanrnn kendisine bahettii aklla dier varlklar arasnda ayrcalkl bir yer edinmitir. O, bu niteliiyle felsefe yapar; eer yaplan felsefenin toplumsal boyutu, politik kurgusu veya devlet erkiyle ilikisi varsa buna siyaset felsefesi denir. Siyaset felsefesi, insan dncenin rn olan btn etkinliklerden daha deerli olup kkl bir nitelie sahiptir. Bireyi esas almak kaydyla insann yaam, hak ve hukuku yannda hrriyetiyle de yakndan alakaldr. Bu nedenle toplumsal sorumluluk duygusu tayan btn filozoflar u veya bu ekilde siyaset felsefesiyle ilgilenmilerdir. slm dnce tarihinden rnek vermek gerekirse Frb, bn Sn, bn Bcce ve bn Rd gibi filozoflar bu konuda zikredebiliriz. Filozoflar ierisinde bn Rd tercih etmemizin nedenlerini ise u ekilde sralayabiliriz: Birincisi: slm dnyasnda genelde bn Rd denildii zaman, elCbirnin dedii gibi, Aristotelesi kutsayan, hakikatin birliini savunan, heyln akln ezeli olduunu veya olmadn tartan veya kendinden nceki slm filozoflar gibi felsefe ve dini uzlatrmaya al-
12 BN RDN SYASET FELSEFES
an veya Yeni-Efltuncu felsefeden hareketle Aristotelesi yorumlayan, slm dnyasnn problemlerine ilgisiz, bu problemlere katk sunmayan bir filozof tasavvuru akla gelmektedir. Oysa bn Rdn siyaset felsefesine dair dnceleri ve onun Telhsus-Siyse li Efltn adl eseri, sadece sradan bir okuyucu iin deil bu konuda uzman kimseleri bile derinden etkileyecek bir yapdadr. bn Rdn siyaset kuram bu zelliiyle gnmzde bile siyas problemlere zm olabilecek niteliktedir. O, baskc ve totaliter ynetimlere kar hukuku ve insan merkeze alan bir ynetim tarz nermektedir. Bu nedenle bn Rdn siyaset felsefesi, zerinde allmaya deer bir nitelik tar. kincisi, nemli bir ahsiyet olan bn Rd, mantk, tabiat bilimleri, metafizik, psikoloji, zooloji, astronomi, tp, siyaset bilimi ve ahlk gibi pek ok dalda eser telif edip erh etmitir. niversitelerde yurt iinde ve yurt dnda, Batda ve Douda bn Rdn mantk, fizik, psikoloji ile din-felsefe ilikisini konu edinen saysz eser kaleme alnm, makaleler yaynlanm, bildiriler sunulmutur. Ancak grebildiimiz kadaryla bn Rdn siyasete dair gr ve dnceleri dier felsef dncelerine kyasla pek fazla allmamtr. bn Rdn siyaset felsefesi dier felsef kuramlarla mukayese edildii zaman ahlktan eitime, devletten ferde, ekonomiden retime kadar toplumun btn ynlerini iermektedir. bn Rdn siyaset felsefesinde ele ald konular, gnmzde bu alanda yaplan almalarla mukayese ettiimiz zaman konu ve ama itibariyle byk lde benzetiklerini syleyebiliriz. O, gnmz siyaset felsefelerinde olduu gibi devletin temel yapsn, ortaya k nedenlerini, ahlk temellerini, siyas toplumlar ahlk bakmdan meru klan nedenleri, siyaset bilimi asndan iyi ile kt toplum arasndaki farkllklar, siyas toplumlarda insanlar birbirine balayan balar konu edinmi, anlamaya almtr. Btn bu konular ayn zamanda siyaset felsefesinin konulardr. O, bu konular izah ederken salt betimlemelerden teye geip kavramsal zmlemelerde bulunmu, siyasete ahlk bir nitelik kazandrmtr. O, siyaseti daha rasyonel, gzlem
NSZ 13
ve tecrbeye dayal bir kuram hline getirmitir. nk o, bir filozof ve kad olarak Endlste birtakm olaylara tanklk etmi, orada haksz ynetimden kaynaklanan problemleri bire bir yaamtr. Btn bu nedenlerden dolay bn Rdn siyaset felsefesini kendimize alma alan olarak setik. Bu almay yaparken phesiz bn Rdn Telhsus-Siyse li Efltn adl eserini esas almakla beraber onun dier eserlerinin yan sra bu alanda yaplm olan dier almalara mracaat etme konusunda kendimizi snrlamadk. Bu almamz bir giri ve blmden meydana gelmektedir. Birinci blmde bn Rdn hayat, kltr evresi ile eserlerini konu edindik. kinci blmde ideal devletin yapsn ve unsurlarn oluturan iileri, muhfzlar ve filozoflar ele aldk. nc blmde ise siyaset biliminin konular arasnda yer alan ideal devlet ile ideal olmayan basit/bozuk diye nitelendirilen devletlerin ynetim tarzn, birinin dierine nasl dntn ve bu devletlerarasnda benzerlik bulunup bulunmad konularn ele aldk. Bu almam srasnda ncelikle beni slm felsefesi alannda almaya tevik edip destekleyen kymetli hocam Prof. Dr. Hseyin Aydna dorudan veya dolayl katklar bulunan deerli hocalarm Prof. Dr. Kemal Szene, Prof. Dr. Kasm Turhana, Prof. Dr. lhan Kutluere, Prof. Dr. smail Yakta, deerli dostum, snf arkadam Do. Dr. Ramazan Biere teekkr ederim. Ayrca ngilizce felsef metinlerin evirisinde yardmlarn esirgemeyen deerli meslektam Dr. brahim Halil Erbaya, bu eseri batan sona kadar sabrla okuyan katkda bulunan kardeim Do. Dr. Kasm ulula kranlarm sunuyorum. Son olarak almam sresince benden desteini esirgemeyen sevgili eime, her aamada ortaya kan metinleri benimle birlikte okuyup deerlendiren, yazm hatalarnn giderilmesi iin katkda bulunan oullarm mer Muhtara ve amile teekkr ederim. Cevher ulul 06 Haziran 2009 Yeildirek/ANLIURFA
GR
slm dnyasnda siyasete dair yazlan eserler genelde gruba ayrlmaktadr. Hilfetin amacn ve kaynan konu alan eserler (elahkmus-sultniyye), idarecilere tavsiyelerde bulunan siyasetname trnden eserler, filozoflarn siyasete dair yazdklar eserler.1 slm felsefe gelenei iinde yer alan her filozof, insann doas itibariyle siyas bir varlk olduuna inanr. Zira insan, sosyal yap itibariyle rgtlenmek zorundadr. Bu nedenle filozoflar, dier felsef disiplinler kadar siyaset felsefesiyle ve siyas ynetim ile de ilgilenmilerdir. Ancak onlarn siyas ynetimden anlad ey, fakhlerin ve kelmclarn anlad eyden farkldr.
1. Siyasetnameler, slm devletlerinde hkmdarlara, devlet adamlarna ynetim konusunda bilgi veren, adaletli ynetimin yollarn reten eserlerdir. Belli bal siyasetnameler arasnda u eserler yer alr: Salab, Adbul-Mulk; bn Teymiye, es-Siyaset-eriyye f Islhir-Rey Ver-Raiyye (ev. Vecdi Akyz, stanbul-1999); Nizmulmlk, Siysetnme; Gazl, Nashatl-Mulk; eyholu Mustafa, Kenzul-Kuber, Ltfi Paa, Asafnme, Gelibolulu Ali, Nashatus-Salatn, Nergisi, el-Vasful-Kmil f Ahvlil-Vezril-dil.
Onlar siyas ynetimi, rgtl toplumun her bir ferdinin neticede hkimlere ihtiya duymayacak ekilde kendi nefs ve ahlk alkanlklarna gre sorumluluuna den eyi kapsar tarzda anlamaktadrlar. Onlar, gerekli hususlar yerine getiren itima rgte erdemli ehir (el-mednetul-fzla), bununla ilgili olarak gzetilen kurallara da siyas ynetim (es-siysetul-medenyye) adn vermilerdir.2 Bu anlamda slm filozoflar, siyaset kuramlarn olutururken slmn din ve ahlk retilerine genel anlamda bal kalmakla beraber dardan getirilen sistemleri, gr ve dnceleri bunlarla kaynatrma abas ierisine girmilerdir. Onlarn gayesi slma zg bir sistem gelitirmektir. Bu konuda ilk eser yazan filozof hi kukusuz Frbdir. O, Yunan siyaset felsefesi ile slm dncesini uzlatrmaya alan ilk filozoftur. O, bu amala ortaya koyduu siyaset kuramyla hem slm siyaset dncesini hem de kendinden sonra gelen bn Bcce ve bn Rd gibi filozoflar derinden etkilemitir. Ancak bn Rd, bu konuda Frbden etkilenmekle beraber ondan farkl ve onu aan bir siyaset kuram ortaya koyabilmitir. Bunun anlalabilmesi iin bn Rdn siyaset felsefesine dair yegne eseri olan Telhsin bilinmesi gerekir. bn Rd, Telhsde erdemli ehrin yaps ve ynetim tarz, erdemli ehrin reisi ve zellikleri, erdemli ehrin kart olan ynetim tarzlarn ana hatlaryla ele almtr. bn Rdn Telhsi, yap ve terkib itibariyle Efltunun Devletinden farkldr. Telhsi kitaptan oluurken, Efltunun Devleti farkl konular ele alan on kitaptan meydana gelmektedir. rnein Devletin ilk kitab doruluk ve adaleti, ikinci kitab muhfzlar ve muhfzlarn eitimini, nc kitab erdemli ehrin yasalarn, drdnc kitab devlette bulunan bilgelik, doruluk, l ve yiitlik gibi drt deeri konu edinmitir. Yine beinci kitap kadn ve ocuklarn statsn, altnc kitab filozoflar, yedinci kitab maara
2. Charles E. Butterworth, Ahlk ve Siyaset Felsefesi, slm Felsefesine Giriin iinde, edt. Peter Adamson - Richard C. Taylor, ev. M. Cneyt Kaya, stanbul-2007, s. 293.
GR 17
benzetmesi ile ocuklarn eitimini, sekizinci kitab erdemli ehrin kart olan ehirleri, dokuzuncu kitab istibdat ve mstebidin ynetim biimini, onuncu kitab ise iir, air ve er efsanesini konu edinmektedir. Ancak bn Rd, Devleti iyi bildii halde Efltunun on kitaptan oluan eserinin tamamn erh ve izah etme cihetine gitmemitir. bn Rd, Devletin birinci ile onuncu kitaplarnn tamam ile ikinci kitabn ilk yarsn bilerek erh etmemitir. nk ona gre, birinci kitapta adalet konusunda anlatlan fikirler, kesinlikten uzak diyalektik dnceler iermektedir; konuya kataca herhangi bir ey de sz konusu deildir. Onuncu kitap ise iir, air ve er efsanesini konu edinmektedir. Burada anlatlanlar, burhna dayal felsef bilginin kstaslarna uymaz. Burada zikredilen efsaneler ona gre anlamsz ve yararszdr.3 Bu blmde anlatlanlar, birinci blmde olduu gibi retorik ve diyalektik kabilinden szlerdir. Bunlarla ruhun lmszl ispat edilmek istenmi, akabinde dil ve sekin nefislerin mutluluu ile kt nefislerin durumunun tasvir edildii bir hikye anlatlmtr.4 Ancak bn Rde gre bu tr hikyelerin bilimsel adan bir deeri yoktur. Bunlar zerine kurulu olan erdem de gerek anlamda erdem deildir. Eer bunlar erdem diye nitelendirecek olursak, bu sadece isimsel benzerlikten baka bir ey deildir. Bu hikyeler hayl rndr, aslszdr. nsann yetkinlii elde edebilmesi iin bunlar gerekli eyler de deildir. nsan, bu hikyelerle daha kolay ve daha iyi bir tarzda erdemli olamaz. bn Rde gre, bu hikyeleri bilmeyen, fakat dinin kaide ve kurallarna bal olan kimseler, bu hikyeleri bilen kiilerden daha iyi durumdadrlar. Yani bu hikyeleri bilmeyen milletler, bilen milletlerden daha stndr. Genelde bu hikyeler konusunda eskiden beri farkl grler vardr. Devletin balangcndaki ifadelerden
3. 4. Macit Fahri, bn Rd Feylesf Kurtuba, Beyrut-1992, s. 135. Ayrca bkz. Bekir Karla, bn Rd, DA, stanbul-1999, XX,266. Efltun, Devlet, ev. Sabahattin Eybolu - M. Ali Cimcoz, stanbul-1992, 595a-621a.
aka anlalaca gibi Efltunun bu konudaki gr yeterince ak deildir.5 bn Rd, blmden oluan eserinin her bir blmnde Devlete ait birden ok kitab izah etmitir. rnein Telhsin birinci blm, Devletin ikinci kitabnn yars ile , drt ve beinci kitabn ilk yarsn; ikinci blm Devletin beinci kitabnn ikinci yars, altnc ve yedinci kitaplar ile Aristotelesin Nikomakhosa Etik kitabnn zet bir izahn iermektedir. Telhsin nc blm ise Devletin sekiz ve dokuzuncu kitaplarnn izahn iermektedir.6 Ancak bn Rd, Efltunun Devletinde olduu gibi belli bir sistematii takip etme yerine bir balk altnda birden ok konuyu ele alma cihetine gitmitir. Bu nedenle Telhsde konular i iedir. Bu da muhtemelen on kitaptan oluan Efltunun Devletini makaleye indirgeyip erh ve izah etmenin zorluundan kaynaklanmaktadr. rnein bn Rd, filozoflarn eitimini konu edinirken, ayn zamanda iyiliin ve ktln kayna ile bunlarn Tanr ile ilikisini, bu konuya dair kelmclarn dncelerini ve siyaset bilimi ile tabiat bilimi arasndaki ilikiyi, insan erdemler ile nazar akl konularn birlikte ele almtr. Takip ettii bu yntem nedeniyle bir konunun ok defa eitli mnasebetlerle tekrar edildiini gryoruz. Buna ramen bn Rd, Devleti erh ve izah ederken, temelde metnin zne bal kalmtr. Ancak o, Telhsin birok yerinde eletirel bir yaklam sergilemi, kendine zg fikirler ortaya koymutur. bn Rdn amac, siyaseti bilimsel bir temele oturtmaktr. Bu nedenle o, gerek filozof olduuna inand Efltundan kendi siyaset kuram iin bir format almtr. Efltunun siyaset kuramn hem kendin5. bn Rd, Telhsus-Siyse li Efltn, ngilizceden Arapaya ev. Hasan Mecd el-bd - Ftma Kzm ez-Zehebi, Beyrut 1998, s. 231. bn Rdn, Efltunun Devletine yazd bu erhin ngilizce ve Arapa birok nshas vardr. Biz bu almamzda yukarda zikrettiimiz, kendisiyle ilk defa bn Rdn siyaset felsefesini tandmz ve evirisini yaptmz bu metni esas aldk. Fakat gerektiinde dier nshalara mracaat etme konusunda ilerleyen sayfalarda grlecei gibi- kendimiz snrlamadk. Bu eser daha sonraki dipnotlarda, bn Rd, Telhs, eklinde zikredilecektir. bn Rd, Telhs, s. 35.
6.
GR 19
den nceki tarihi olaylara hem de kendi zamannda olup biten hdiselere uygulamaya almtr. bn Rd, bu eserinde Yunan siyaset felsefesinden istifade etmi ve bu dnceyi slma yaknlatrmaya almtr. O, bu konudaki dnceleriyle insann iyiliini siyasetin en temel amalarndan biri hline getirmitir. nsan ise en yksek iyiye, ancak toplumla birlikte ulaabilir. Bu ynelim ise Efltunun Devleti ile Aristotelesin Etiki arasnda ierik itibariyle gerek anlamda benzerlik olduunu gstermektedir.7 Bu balamda bn Rd, Efltundan hareketle oluturduu yapda slm tarihinin siyas, sosyal ve iktisd geliimini/servenini yorumlamtr. Siyas konjonktrn neden deitiini, ihtilallerin/isyanlarn nedenlerini yorumlamak istemitir. Bu nedenle nc blmde, Efltuna gre erdemli ehrin kartlarndan uzun uzadya sz ederken bunu, slm tarihine ve drt halife dnemine uygulamak istemitir. Ona gre drt halife dnemi ideal devlettir. Ancak bu devlet, ilk Emev halfesi Muviye b. Eb Sfynn eliyle an ve erefe dayal timokrasiye dnmtr. Ayrca bn Rd, Murbtlarn (1056-1147) kurduu devletin ykl nedenlerini, ilk slm devletinin kuruluunu, Mslmanlarn savalarda ranllara galebe etmelerini Efltunun siyaset felsefesinden hareketle yorumlamtr. Yapt yorumlara bakarak bn Rdde derin bir ilm bilincin varl sylenebilir. Bu bilinci dier filozoflarda zellikle de Frbde gremiyoruz. Zira Frb, siyaset felsefesinde amel olan gz ard ederek, nazar dnce zerine ina etmitir. Oysa bn Rd, ikisine de nem vermi ve bu konuda baarl olmutur. Bu nedenle bn Haldn, Muvahhidlerin yklndan sz ederken, bn Rdn bu konudaki yazlarna atfta bulunmutur.8 bn Rd, Telhsde yapt erh ve izahlarla Yunan siyaset felsefesine vkf olduunu ve bu felsefeyi kavradn ortaya koyar. O, Frb dhil dier slm filozoflarndan farkl olarak gerek yaad dne7. 8. Refik el-Acem, el-Rudiyye md., el-Mevsuat el-Felsefiyye el-Arabiyye, byb1988, II,595. bn Rd, Telhs, s. 37.
me ait gerekse ncesinde egemen olan siyas yap ile Yunan siyaset felsefesi arasnda temelde farkllklar olmasna ramen benzerlikler kurabilmitir. bn Rd, siyaset felsefesiyle devlete adaleti egemen klmak istemi zulme, hakszla, siyas baskya, hrriyetin engellenmesi fikrine kar mcdele etmitir. bn Rd, kadnn hrriyetinden yanadr; kadna sosyal ve hukuk haklarnn verilmesinden yanadr. O, slm dnyasnda hakszla uradna inand kadn, meyvesinden yararlanlan bir bitkiye benzetir. Ona gre kadn, basit iktisd ihtiyalarn karlanmas iin sadece ev ortamyla snrlandrlmtr. Oysa tr itibariyle kadn ile erkek arasnda herhangi bir farkllk sz konusu deildir. Farkllk sadece yetenek ve kabiliyet itibariyledir. Ona gre eer kadnlar, gerektii gibi eitilir ve toplumda fonksiyonel hle gelirlerse onlar arasnda devleti idare edecek bireyler kabilir. Bu yaplmad takdirde toplum fakirlikle kar karya kalr.9 Burada u soru akla gelebilir: bn Rd, Efltunun Devleti iin Telhs yazma yerine neden ondan bamsz, ahlk ve siyasete dair bir telif yapmamtr? Bir eseri erh etme felsef bir aktivite midir? Evet, zira erh slm dnce tarihinde bir probleme zm bulma veya bir meseleyle ilgilenme noktasnda en bariz ve en ok bilinen metotlardan biridir. erh; esas metnin ibarelerini, manalarn tespit etme, mcmel ve mbhem ibareleri izah etme, bilinmeyen unsurlar aklama, eksiklikleri tamamlama, varsa tartmal veya hatal yerleri tespit etme ve bunlar dzeltme gibi ilm gayelerle yaplr. erh, eserin btnne dair daha geni izahlar ihtiv eden kitaplar iin kullanlr.10 Hasan Hanefye gre bir eseri erh etme, yalnzca bir metni yorumlamaktan ibaret deildir. Ayn zamanda bu metin sayesinde, yeni bir bak asyla gerekte yeni bir eser kaleme almak anlamna gelir. bn Rdn Devlete yazd erh, buna en gzel rnektir. Zira bu erhte bn Rd, Efltunun Devletini yorumlamann tesine gemi,
9. 10. bn Rd, Telhs, s. 126. Tevfik Rt Topuzolu, Hiye, DA, XVI,419-420; Ayrca bkz. el-Menv, et-Terf, s. 427 (el-Mektebet-mile: el-sdrus-sn 2.09).
GR 21
slm siyas kurumlar hakknda bir felsefecinin yorumu ve eletirileri olarak deerlendirilebilecek grler ileri srmtr.11 Yine slm ilim geleneinde bir eser telif etmenin amalar vardr. Bu amalardan birisi ve en nemlisi de akl ve nakl ilimlere dair kitaplarn erh edilmesidir. Bir eserin erh edilmesi, eser telifinin kymetli bir blmn oluturur.12 Bu nedenle erh etme bir bilimdir ve zihinsel olarak geni boyutta zerinde dnlmesi gerekir ki bn Rd bunu yapmtr. bn Rd, Efltunun siyasete dair dncelerini izah ederken, dier filozoflardan farkl olarak onun siyaset felsefesini, sadece kendisine ait siyasete dair dnceleri aklamaya vesile olacak tarzda yorumlamamtr. Bilakis o, yapt izahlarla Efltunun siyaset felsefesini Yunan dncesine zg snrl bir lekte deil de evrensel boyutta yorumlamtr. Nitekim bn Rd, Efltunu aan bir yaklam sergileyerek felsefenin Yunanllara ait olduu tezini reddetmitir. Felsefenin evrensellii fikrine vurgu yapmtr.
11. 12. Fatih Tokta, Telhsus-Siyse Balamnda bn Rdn Siyaset Felsefesine Yaklam, slm Felsefesinin Sorunlar iinde, Ankara-2003, s.165. slm ilim geleneinde u amalarla eser telif edilmitir: 1- Bir ilmin konusunu belirlemek, onu blmlere ve fasllara ayrmak ve meselelerini aratrp zmlerini ortaya koymak. 2- Akli ve nakl ilimlere ilikin kitaplarn erh edilmesi, eser telifinin kymetli bir blmn oluturur. 3- Kat delillerle tespit edilen hatalarn tashihi iin kitap telif etmek. 4- Bir ilim dalna ilikin baz meseleler ve konular eksik kalm olabilir. Bunu tespit eden lim, eksiklikleri gidermek iin telif yapabilir. 5- Bir ilmin konu ve meseleleri belirli bir dzen ve sistem iinde tertip edilmemi olabilir. Bunun farkna varan lim, farkna vard ilmin mesele ve konularna eki dzen verip, her birini olmas gerektii blmlere yerletirir. 6- Bir ilim dalna ait meselelerin, baka ilim dallarnn konular arasnda dank bir ekilde bulunmas ve o ilim dalnn, bamsz bir bran olarak ortaya kmam olmas. 7- limlerin ana kaynaklarndan bazlarnn ok uzun ve ayrntl olmas: Bu durumda, tekrarlar karlarak ve ayrntlar zetlenerek onlarn ksaltlmas iin eser telif edilir. Ancak ilk mellifin amalarn yanstan zarur hususlar karlmamaldr. te, eser telif edilirken esas alnmas ve gzetilmesi gereken amalar bunlardr. Bu amalar dnda kitap telif etmeye ihtiya yoktur. Bkz. bn Haldn, Mukaddime, ev. Halil Kendirci, stanbul-2004, II,778-781.
bn Rde gre eer insanlar arasnda sadece bir topluluk, beeri yetkinlie zellikle de fikr ve dnsel erdemlere yatkn olmu olsayd Efltunun felsefenin Yunanllara zg olduu fikr doru kabul edilebilirdi. Oysa bn Rde gre hikmetin elde edilmesinde ve renilmesinde dier milletler de Yunanllar kadar kabiliyete sahiptir. O bu konuda yle demektedir: Velev ki Yunanllarn hikmetin renilmesi ve elde edilmesinde tabiatlar itibariyle daha kabiliyetli ve daha istekli olduklarn farz etsek bile hikmet konusunda bu, onlarn benzerlerini bulamayacamz anlamna gelmez. Hikmet ehli insanlar, Yunan ile komusu olan lkeler bir tarafa kendi lkemiz olan Endlste, Suriyede ve Irakta bile bulabiliriz. Ancak Yunanda daha ok sayda bulunabilir.13 Yine bn Rde gre felsefenin Yunanllara zg olduunu kabul etsek bile, dier erdemler sz konusu olduunda, baka milletlerin Yunanllardan daha mtemayil, daha yatkn olduklar sylenebilir. rnein; Yunanllar felsef dncede daha stn iken, ona gre baka milletler yiitlikte daha stn olabilmektedirler.14 Fakat burada zerinde nemle durulmas gereken bir nokta vardr. Bazlar tefekkr akln ruha egemen olmas halinde doal olarak dier erdemlerin daha gl bir biimde ortaya kacan dnmektedir. Dier bir ifadeyle, Yunanllar nazar dnceye daha yatkn olduklar iin, onlarda dier erdemler daha iyi bir biimde tezhr eder. Fakat birileri byle dnm olsa bile bn Rde gre birok millet, doal olarak kendiliinden erdemlere yatkndr. Ona gre btn milletler, erdemler sz konusu olduunda yeterli yatknla sahiptirler. Ancak ona gre baz milletler, baz erdemlerde daha fazla temyz etmi olabilirler.15
13. 14. bn Rd, Telhs, s. 78. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasaru Kitabis-Siyse li Efltn, braniceden Arapaya tercme eden Ahmet ehlan, Beyrut-1998, s. 82. Bu eser daha sonraki dipnotlarda bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, eklinde zikredilecektir. Averroes On Platos Republic, translated with an introduction and notes by Ralph Lerner, taka and Londen-1974, s. 120 Bu eser daha sonraki dipnotlarda, Averroes On Platos Republic, eklinde zikredilecektir.
15.
GR 23
bn Rde gre, felsef dnce herhangi bir millettin tekelinde deildir; evrensel bir dnce tarzdr.16 Kald ki daha ncesinde Frb, felsefenin Yunanla balamadn; bu ilmin, eskiden Irak halk olan Kildnlerde meydana geldiini sylemektedir. Ona gre felsefe, sonradan Msr halkna ulam; oradan Yunanllara, onlardan da Srynlere gemi ve sonra Araplara intikal etmitir.17 bn Rd, Telhse siyaset biliminin tanmyla balamtr. Fakat o, siyaset bilimini nazar ilimlerle ilikilendirirken, Efltunun deil de Aristotelesin yntemini benimsemitir. Aristoteles, ilimleri iki ana balk altnda snflandrmtr: Bunlardan birincisi nazardir, amac bilginin kendisidir. kincisi ise el-ilmul-medendir; ahlk ve siyaset ilimlerinden meydana gelmektedir. Ahlkn gayesi, yetkinlii elde edebilmesi iin bireyin hazrlanmas ve ynetilmesidir.18 Ahlk, bir deerler felsefesinden ibarettir. nsan fiillerinin kurallar ve deer yarglarn ele alr. nsanlarn nasl yaamas ve davranmas gerektiini belirlemeye alr.19 Siyasetin ise pratie bakan yn vardr, eylem ile ilikilidir; gayesi, ehri erdemli hle getirebilmek iin hazrlanmas ve ynetilmesidir. Bu ynyle siyaset ve ahlk i iedir. slm dnce tarihinde bn Rdn Telhsi ile Frbnin elMednesi siyaset felsefesine dair en nemli iki eserdir. Bu iki eser16. Felsefenin menei gnmzde bile hala gncelliini koruyan en nemli meselelerden birisidir. Felsefenin Yunan mucizesi olduunu iddia edenlerin aksine Alfred Weber, bu felsefenin tam ve orijinal olmad fikrine sahiptir. Ona gre felsefenin gelimesi zerinde Dounun yapt etkiden phe etmek kabil deildir (Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, stanbul-1991, s. 3). bn Haldna gre de felsef ilimler, Yunanllara Farslardan gemitir. Bu gei, skenderin Dry ldrp, Kiyn lkesini istil ettikten sonra oradaki kitaplar ve ilimleri almas sayesinde olmutur (Mukaddime, II,687). Frb, Mutluluu Kazanma (Tahslus-Sade), Frbnin Eserinin iinde, ev. Hseyin Atay, Ankara-2001, s. 54. bn Rd, Telhs, s. 64-66; Muhammed bid el-Cbir, bn Rd: Sre ve Fikr Dirse ve Nuss, Beyrut-1998, s. 242; M. Fahri, bn Rd Feylesf Kurtuba, s. 119. smail Yakt, Trk-slm Dncesi zerine Aratrmalar, stanbul-2002, s. 125; Ahmet Aslan, Felsefeye Giri, Ankara-1996, s. 153.
17. 18.
19.
de ayn siyas kavramlar kullanlmtr. Bazen bn Rd, Frbnin sylediklerini tekrar etmitir. Fakat bn Rd, kaynan hi bir zaman aynen kopya etmez tersine Frbnin genellikle uzun tasvirlerini kendi derinlikli Aristoteles anlaynn ve Efltunun argmannn siyas nemi ve uygunluuna paralel olarak deitirir ve ksaltr.20 Ancak Efltunu anlama noktasnda bn Rdn Frbden daha baarl olduu sylenebilir. nk bn Rd, Efltunun siyaset kuramn gerektiinde tartr, gerektiinde aksini ispat eder, gerektiinde reddeder bazen de beenerek teyit eder. bn Rdn Efltunun ilhlarn enbiylara ve meleklere tebdil etmesi bunun en iyi rneidir.21 bn Rd, Arap iirini zevk iinde yaamaya, servet elde etmeye tevik eden temalar ierdii iin tenkit etmi, kendi zamannn musik aletlerinden haber vermi, yaad devlete atfta bulunmu, Endls toplumunda meydana gelen hdiseleri yorumlamtr. Benzer ekilde bn Rd, siyas baskya ve istibdada kar mcdele etmi, refah iinde yaayan, serveti tekelinde tutan ve servete dayanan ailelerin iktidarndan yana olmamtr. bn Rd, kuvvetli devlet ve siyas istikrardan yanadr. Blnmeye ve anariye kardr. bn Rd, savaa iyi hazrlanmay, kuvvetli savalar eitmeyi, iyi nesiller yetitirmeyi ve savalarn nesillerinin dierleriyle karmamas gerektii grndedir.22 El-Cbirye gre bn Rdn Devlete yazd erh -bn Haldnun Mukaddimesi hari- slmda siyaseti konu edinen en iyi kitaptr. Bu eser, dier kitaplarla mukayese edildii zaman onun, daha yetkin ve slm toplumunun gereine daha uygun olduu grlr.23 bn Rde gre metafizikten farkl olarak ahlk ve siyaset felsefelerinde esas olan ispat yntemidir.24 Bu zelliiyle onun siyaset fel20. 21. 22. 23. 24. Ervin I. J. Rosenthal, Ortaada slm Siyaset Dncesi, ev. Ali aksu, stanbul 1996, s. 290. bn Rd, Telhs, s. 30. bn Rd, Telhs, s. 31,89. bn Rd, Telhs, s. 32. Charles E. Butterworth, slm Felsefesinde Siyas Dncenin Geliimi, ev. Selahattin Ayaz, stanbul-1999, s. 232.
GR 25
sefesi, dier felsefelerden farkldr. O, siyaset felsefesinde burhn esas almtr.25 Burhn ise bir ynyle mantkla uyumlu olup dier ynyle istikra, mlhaza ve tefekkre dayaldr. Bu nedenle bn Rde gre amel felsefe, zellikle de siyaset bilimi toplumda geerli olan siyas yapy analiz ederken burhna dayal syleme istind eder. Zira yaplan analiz ile konu edinilen yapnn grnen nedenlerini ortaya karmak istemektedir. Bu nedenle burhna dayal siyaset kuramnn temel konusu ynetim ekilleridir. Ynetim tarz monari mi demokrasi mi yoksa oligari midir? Ynetime egemen olanlar bu ynetimi verset yoluyla m yoksa cebir kullanarak m elde etmilerdir? Ynetime egemen olanlarn amac an ve eref midir? Servet elde etmek midir? Yoksa zevklerini tatmin etmek midir? bn Rd, btn bu konularda burhn esas alarak, akln dnda insanlarn ortaklaa kabul ettikleri mehur ve msellem hkmlere dayanan cedeli/diyalektii reddetmitir. bn Rde gre, ancak
25. bn Rdn Telhsde en sk kulland ve en ok nemsedii szcklerden birisi burhn kavramdr. Bu kavram, neredeyse btn slm filozoflar bir ekilde konu edinmilerdir. Doruluundan phe edilmeyen ve zaruri bilgi ifade eden kesin delil anlamna gelir. Burhn kavramn, felsef ilimlerde yntem meselesini ele alrken temel alan ilk filozof Kinddir. Fakat burhn teorisini btn metodolojik muhtevasyla ortaya koymay baaran Frbdir. Frbnin balatt felsefe geleneini gelitirerek srdren bn Sn da eitli slub ve hacimlerde kaleme ald felsef eserlerinde mantn bir blm olarak el-Burhn konusunu ilemitir. yleki bn Snnn Kitb el-Burhn asl olan kinci Analitiklerden daha hacimlidir. bn Rdn ise, Organonun blmlerine yazd Telhsler arasnda Telhsu Kitbil-Burhn da bulunmaktadr. slm felsefe geleneinin bu byk temsilcisi dnda birok dnrn, bata Gazl olmak zere, bu konuda metinler ortaya koyduu bilinmektedir. Burhn, bir kyas tr olarak hem bilgide kesinlik meselesiyle hem de ilimler sisteminin kantsal temelleri meselesiyle dorudan doruya ilgilidir. Metodolojik bakmdan ilmliin, epistemolojik bakmdan kesinliin kriteridir. Bkz. lhan Kutluer, slmn Klasik anda Felsefe Tasavvuru, stanbul-1996, s. 177-179. Ayrca bkz. Mehmet Vural, Burhn, slm Felsefesi Szl, s.73; Ebul-l Aff, slm Dncesi zerine Makaleler, ev. Ekrem Demirli, stanbul-2000, s. 341-352.
burhn ile ynetimin doas ve ynetim ekilleri izah edilebilir26 El-Cbir, Batda Endlste bulunan bn Rdn siyas hitab ile Douda bulunan Frbnin siyas hitabn birbirinden ayrt ederken/analiz ederken epistemolojik kopu kavramna dayanyor. ElCbir kopu kavramnn slm kltrnn birtakm meselelerini yorumlamada ve izah etmede ok baarl olduuna inanmaktadr. zellikle de bunu bn Rdn, Telhsi balamnda sylemektedir. Buna rnek olarak Frbyi gstermektedir. O siyasete dair grlerini anlatt en temel eseri el-Mednetl-Fzlaya balarken lk Nedenin birliini, niteliklerini konu edinerek balamtr. Bu ise, Frbnin siyasete dair dncelerinin temelde metafizie dayandn gstermektedir. Oysa bn Rd, siyaset kuramn metafizikten bamsz bir biimde ina etmitir.27 Benzer deerlendirmeleri Macit Fahride de grebiliriz. Macit Fahri, bn Rdn Telhsinin birok konuda Frbnin el-Mednesinden daha stn olduunu sylemektedir. Frb, el-Mednede ne Efltunun Devlette ele ald konulara bal kald, ne de biimsel olarak onu benimseyip takip etti. Bilakis batan sona kadar Yeni-Efltuncu felsefenin genel anlamda ilkelerini izah etmitir. Oysa bn Rd, Devleti erh ve izah ederken siyaset bilimine ait baz ilkeleri o gnn slm corafyasnda geerli olan siyas ve sosyal yapya uygulamtr. bn Rdn, Efltunun Devleti iin yazd Telhs, Yunan siyaset felsefesine ait zellikler tamakla beraber ayn zamanda slm medeniyetine ait zellikler de tamaktadr. bn Rd, bu topraklar zerinde erdemli bir kent ina etme konusunda Efltunun ktmserliine katlmamakta; bu konuda, ondan ayrlmaktadr. Yine bn Rde gre insann eylemleri iradesiyle ilikilidir; tabiattaki determinizmin kesin belirleyicilii sonucunda meydana gelmemektedir. Efltundan farkl olarak bn Rde gre ideal devletin baka tarz ve yntemlerle ina edilmesi pekl mmkndr; Efltunun bu konuda nerdii yntem biricik yntem deildir.28
26. 27. 28. bn Rd, Telhs, s. 33; M. Vural, Cedel md., s. 81-84. bn Rd, Telhs, s. 33. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s.10-11 (el-Cbirnin takdiminden).
GR 27
bn Rd, kendini konuya verirken meseleyi en kolay hle getirecek paradigmay halkn mutlu etmek isteyen sultann davran olarak tanmlamaktadr. Byle bir sultan varsa, bunu herhalde ve ancak eitim yolu ile yapabilir. Bu ise bir yandan halk bilgilendirmeyi dier yandan da reticiyi cebir ve meyyide ile teyid ve tekidi gerektirmektedir.29
29.
C. E. Butterworth, slm Felsefesinde Siyas Dncenin Geliimi, s. 233.
BRNC BLM
BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES
A. HAYATI
bul-Veld Muhammed bn Ahmed bn Rd (52O-595/1126198), Kurtubada riyasetiyle, faziletiyle nl byk bir ailede dodu. Babas kadlk yapmt; byk dedesi ise Kurtubada kdlkudt idi. Fkh, kelm, tp, riyaziyt ve felsefe eitimi almtr.1 bn Rd, hayat boyunca slm dnyasnda felsefede her zaman en byk olmay hedeflemitir. Bu nedenle o, engel tanmakszn zorluklara gs gererek nazar dnce alanndaki merdivenleri en u noktasna kadar trmanm ve ileri derecede sahip olduu entelektel birikimiyle slm dnyasnda hibir filozofun kendisiyle rekabet edemeyeceini ispatlamtr.2 slm topraklarndaki dnrler arasnda evrensel kltr hi kimse onun kadar etkilememitir.3 bn Rde, adn veren dedesinden ayrt edilmesi iin hafd (torun) denmitir. Aristotelesin felsef doktrinine sadk kalarak eser1. 2. 3. Osman Emin, ahsiyyt ve Mezhib Felsefiyye, byb., 1945, s. 74. bn Rd, Kitb el-Kevn vel-Fesd, nr. Ali Muhammed sbir, Dimek-2007, s. 5. Alain de Libera, Ortaa Felsefesi, ev. Aye Meral, stanbul-2005, s.155.
lerini erh ettiinden slm leminde rih, Latin dnyasnda commentator unvanyla tannmtr. Batda bn Rd, adnn tahrif edilmi ekliyle Averroes olarak bilinir. bn Rd, temel din ilimleri babasndan rendi. Hafz Eb Muhammed b. Rzktan fkh dersleri ald. Endlste det olduu zere mam Mlikin el-Muvatta adl eserini ezberledi. Ebul-Ksm bn Bekvldan hads ve usl-i fkh okudu. Kad Eb Bekir bnul-Arabnin rencilerinden Eb Cafer bn Hrn et-Tercl ve Belensiyeli Eb Mervn bn Crylden tp ve matematik renimi grd. Eb Cafer ile Mzeral Eb Abdullahdan icazet ald.4 bn Rdn en iyi eitim ald alanlardan birisi de felsefedir. Fakat baz isimler, baz dostluklar dnda felsef birikimini nasl elde ettii konusunda pek fazla bilgiye sahip deiliz. Ancak ayn zamanda kendisinin de fkh stad olan Eb Cafer Hrndan hikmet ilimlerine dair ders aldn biliyoruz. bn Rdn bn Bcceyi okuduunu ve onu beendiini de biliyoruz. Yine Endlse ulaan Dou filozoflarna ait felsefe metinlerini Zhrn ocuklaryla birlikte mtala etmi, onlardan istifade etmitir. bn Rdn felsef yaamndaki en nemli dnm noktas bn Tufeyl ile tanmasdr. bn Tufeyl onu, Halife Eb Yakb Ysuf b. Abdilmmin ile tantrmtr ve onu Aristotelesi erh etmeye ynlendirmitir. Eb Yakb Ysuf kendi dneminin en kltrl kiilerinden biriydi. Felsefeye ve filozoflara olan ilgisi nedeniyle bir gn veziri ve doktoru olan bn Tufeylden slubunu anlamakta zorland Aristotelesin kitaplarn kendisine erh edecek birini tavsiye etmesini istemitir. bn Tufeyl, ona bn Rd tavsiye eder. Abdlvhid elMerrk, filozofun rencilerinden rivyetle bn Rdn halifeye takdim ediliini u ekilde anlatr: Mminlerin emiri Eb Yakbun huzuruna ktmda yannda Eb Bekr bn Tufeyl vard. bn Tufeyl, halifenin huzurunda benden vgyle bahsetti. Halife nce benden adm ve ailemi, sonra da feleklere dair filozoflarn ne dndklerini sordu. Filozoflara gre felekler yaratlm mdr yoksa kadm midir? Bu sorular karsnda kork4. B. Karla, bn Rd, DA, XX,257.
BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES 33
tum, zr beyan ettim ve felsefeyle ilgilenmediimi syledim. Bunun zerine halife bn Tufeyle dnerek bu konular onunla konumaya balad. Efltunun, Aristotelesin ve dier filozoflarn bu konudaki dncelerini anlatt. Mslmanlarn bu konudaki eletirilerini zikretti. Onun ilminin derinliine ve meselelere vukufiyetine hayran kaldm. Korkum geene kadar bu minval zere devam etti. Bir sre sonra ben de bilebildiim kadaryla kendi dncelerimi syledim.5 Halife ile bu ekilde tanan bn Rdn hayatnda bu vesileyle iki nemli deiiklik olmutur: Birincisi, Aristotelesin her alanda eserlerini okumaya erh ve izah etmeye balamtr.6 Bunun sonucunda bn Rd, slm dnce tarihinde Aristotelesi en doru anlayan kii hline gelmitir. Bu onun, rih unvann almasn salad ve Ortaa Avrupasnda bu zelliiyle tannd. Dante lh Komedyasnda onu klid, Batlamyus, Hipokrat, bn Sn ve Galen ile birlikte anm, onun byk bir rih olduunu sylemitir.7 kincisi, telif ettii eserler, yapt erh ve izahlar halifenin beenisini kazanmtr. Bunun sonucunda Halife, onu himayesine alarak 564/1169 da bliye kadlna tayin etmitir.8 Bir sre sonra ilerinin younluu sebebiyle yeterince alamad ve Kurtubadan uzaklat iin arad kaynak eserleri bulamadndan yaknr. Fakat bu grevi uzun srmez. O, 567/1171de Kurtuba bakads olur. Halifenin 580/1184 ylnda vefat zerine yerine olu Eb Ysuf Yakb el-Mansr geti. El-Mansr da babas gibi bn Rde saygda kusur etmedi. bn Rd, sarayda onun dneminde zel hekim olarak alt.
5. 6. 7. Yhann Kumeyr, Felsifetul-Arab: bn Rd, Beyrut-1986, s. 8,9. Y. Kumeyr, Felsifetul-Arab, s. 9. Ahmed Fuad el-Ehvn, bn Rd, Klasik slm Filozoflar ve Dncelerinin iinde, ev. lhan Kutluer, edt. M. M. erif, stanbul-2000, s. 299; ayrca bkz. bn Rd, Telhs es-Safsata li Aristutls, nr. Muvaffak Fevzi elCebr, Dimak-2006, s. 6. Y. Kumeyr, Felsifetul-Arab, s. 9.
8.
Fakat 591/1195de bn Rd, gzden der srgne tabi tutulur. bn Rdn gzden dmesinin nedenleri konusunda tarihilerin farkl dnceleri vardr. Tarihilerin birou bu konuda halifeyi kzdracak elle tutulur madd nedenler zerinde durmulardr. Bu tarihilerden birine gre bn Rdn gzden dmesinin iki nedeni vardr. Bunlardan birisi grnen dieri ise, grnmeyen nedendir. Grnmeyen en nemli iki nedenden birisi udur: bn Rd, Aristotelesin Kitbul-Hayevn adl eserini erh ve izah ederken zrafann nasl doduunu, nerede yaadn konu edinirken onu, Berber hkmdarnn yannda grdn yazmas muhlifleri tarafndan Berber asll olan halifeye ulatrlnca hkmdarn can sklmt. Durumun farkna varan filozof, iki ktann (Afrika-Avrupa) kral anlamnda kulland melikl-berreyn ifadesini mstensihin yanllkla melikl-berber eklinde yazdn bildirip zr dilemise de, hkmdarn kendisine olan gveni sarslmt.9 Bir baka tarihi ise Kurtubada neseb ve eref itibariyle bn Rde denk olduklarn iddia eden bir grup insandan sz etmektedir. Bu insanlar, bn Rd gzden drmek iin srekli olarak bir gayret ierisindeydiler. bn Rde ait olduunu iddia ettikleri eserlerin birinde, Zhrenin tanrlardan biri olduu ortaya kt, eklindeki ifadenin bn Rde ait olduunu ve bunu kendi hattyla yazdn halife Eb Ysuf Yakb el-Mansra sylediler. Halife bunun zerine Kurtubann btn ileri gelenlerini ardktan sonra bn Rd ard ve ona kd gsterdikten sonra bu hattn kendisine ait olup olmadn sordu. bn Rd, hattn kendisine ait olmadn syledi. Bunun zerine Halife, bu hattn sahibine Allah lanet etsin, dedi. Orada bulunanlardan da lanet etmelerini istedi. Sonra Halife, bn Rd ile birlikte felsef ilimlerle ilgilenen btn herkesin srgn edilmesini tp, matematik ve astronomi hari btn felsef eserlerin yaklmasn emretti.10 Ancak bir sre sonra bliye halknn srarl talepleri zerine bu mecburi ikamet karar ok gemeden kaldrld. bn
9. 10. Muhammed Lutfi Cuma, Trih Felsifetul-slm, Msr-ts, s. 167. Ayrca bkz. B. Karla, bn Rd, DA, XX,258. M. L. Cuma, s.167-168. Ayrca bkz. bn Rd, Faith and Reasen, translated by brahim Naccar, Oxford-2001, s. 1 (introduction by Macid Fahri).
Rde eski itibarn iade eden Halife Eb Ysuf el-Mansr onu Merakee davet etti. Filozof bu daveti kabul ederek Merakee gitti. Ancak ksa bir sre sonra 9 Safer 595te (11 Aralk 1198) vefat etti. Cenazesi nce Merakede gmld. ay sonra da memleketi olan Kurtubaya tanarak bn Abbs Mezarlndaki aile kabristanna defnedildi.11 Olduka gen yata bn Rd tanm olan bn Arabnin cenazenin Kurtubaya uurlan trenine dair olduka dokunakl bir ans vardr. O, bu ansnda binein bir yanna tabut, dier yanna bn Rdn kitaplarnn yklenmi olduundan sz eder. Bir cesedi dengeleyen, ona muadil olan bir denk kitap. Geleneksel Dou slm evresinde bilimsel ve nazar dnce hayatnn anlamn kavrayabilmek iin bu grnty onun istek ve seiminin tersine simgesel olarak zihinde canlandrmak gerekir. lme st gelen, galebe eden bir ilh ilim.12
B. KLTR EVRES
bn Rdn doduu kent olan Kurtuba XII. yzylda felsefenin en parlak dnemini yaad. Atina, Roma, skenderiye ve Badat gibi kltr bakentleri arasnda zikredilirdi. bn Rd, Emev halifelerinden biri olan II. Hakemin vefatndan yaklak olarak yz elli yl sonra domutur. II. Hakem, her konuda ncelii kltr ve bilime vermitir. Amac Dounun bakenti Badat ve Abbs halifesi Memn ile rekabet eder hle gelmektir. Bu amala II. Hakem, daha ncesinde hibir kentin tank olmad kadar kitab ve ktibleri burada toplamtr. Doudan ve Batdan getirdii nadir kitaplar en fazla kendisi okurdu. Kentin ileri gelenleri, tccarlar da kitaba deer verme, ona sahip olma konusunda halifeyi rnek alyorlard. El-Hazram, bu konuda kendi yaad dikkate deer bir olay anlatrken yle demektedir:
11. 12. B. Karla, bn Rd, DA, XX,257-258. Henry Corbin, slm Felsefesi Tarihi: Balangtan bn Rdn lmne Kadar (1198), ev. Hseyin Hatemi, stanbul-1986, s. 244.
Bir defasnda aradm kitab bulabilme midiyle Kurtubada kitaplar arsna gittim. Bir sre sonra aradm kitabn gzel bir hatla yazlm nshasnn satldn grdm ve ok sevindim. Her verdiim fiyata karlk satc bir bakasnn daha fazla fiyat verdiini syledi. yle ki kitaba verilen fiyat deerinin ok stne knca satcya dnerek unu dedim: Ey adam! Bana deerinin zerinde bu kitaba fiyat veren kiiyi gster. Adam bana zerindeki elbiseden eraftan olduunu zannettiim birini gsterdi. Ona dedim ki: Allah izzetini artrsn ey fakh dostum! Eer gayen bu kitab almaksa onu sana braktm. kimizin bu kitap iin teklif ettii cret haddini at. Adam bana dnerek yle cevap verdi: Ben fakh deilim; kitabn iinde ne olduunu da bilmiyorum. Fakat kendime, kentin ileri gelenleri arasnda yer edinebilmem iin bir ktphane kurdum. Ktphanemde bu kitabn ebad byklnde bo yer kalmt. Hattnn gzel, cildinin ssl olduunu grnce fiyat arttrmakta beis grmedim. Allaha verdii bol rzktan dolay hamd ederim. 13 bn Rd de bu konuda Kurtubal olmakla vnrd. nl Eb Bekr b. Zhr biliyedendi. El-Mansrun huzurunda memleketinin stnlklerini dile getirirdi. bn Rd de ona karlk Kurtubann stnlklerini anarak unlar sylemiti: biliyede bir bilgin ldnde, kitaplar satlmak istenirse Kurtubaya gtrlr. nk biliyeliler kitabn deerini anlamazlar. Buna karlk Kurtubada bir arkc lrse saz takm biliyeye gtrlr.14
C. ESERLER
Klasik slm dncesi kaynaklarnn belirttiine gre bn Rd, ok almas ve okuyup yazmasyla hret bulmu bir dnrdr. bnul-Abbrn ifadesine gre o, ergenlik dnemden itibaren okuma ve dnmeyi bir kez babasnn ld, dieri de evlendii gece olmak zere iki defa terk etmitir. zetledii, dzelttii,
13. 14. Abbs Mahmud Akkad, bn Rd, Kahire-1119, s. 5-6. smail Hakk zmirli, slmda Felsefe Akmlar, hazrlayan: N. Ahmet zalp, stanbul-1995, s. 289. Ayrca bkz. A. M. Akkad, s. 6.
kaydettii, tasnif ve telif ettii eserlerin sayfa says on bin varak bulmutur.15 bn Rd, kelm, fkh, metafizik, fizik, mantk, astronomi, siyaset ve ahlk gibi hemen hemen her alanda eser yazmtr. Ancak eserlerin says tam olarak bilinmemektedir. Bunu grebilmek iin Corc Kanavtnin Muelleftu bn Rd adl eserine bakmamz yeterlidir. rnein klasik kaynaklardan biri olan bn Eb Usaybiann Uynul-Enbda verdigi listeye gre bn Rde ait krk yedi eser vardr. Zehebnin Trhul-slmnda bu say krk drt olarak verilmitir.16 bn Rde ait eserlerin saysnda farkllklar olduu gibi yaplan snflandrmalarda farkldr. Corc Kanavtye gre bn Rdn eserlerini ilk defa Ernest Renan snflandrmtr. Ona ait yetmi sekiz eserin adn vermitir. O, bu eserlere dair snflandrmay u ekilde yapmtr: 1. Felsefe: Tehftt-Tehft ile birlikte bu grupta 29 eser bulunmaktadr. 2. Kelm: Bu gruba giren eserlerin says betir. 3. Fkh: Ernest Renan, Bidyetl-muctehid kitabn da bu gruba dhil eder. 4. Astronomi: Bu grupta bulunan eser says drttr. 5. Gramer: Bu gruba giren eser says ikidir. 6. Tp: Bu gruba giren eser says yirmidir. Benzer ekilde Abdurrahman Bedev de kendinden nce yaplan tasniflerden hareketle bn Rdn eserlerini alt gruba ayrmtr.17 Macit Fahri ise bn Rdn eserlerini drt guruba ayrmtr:
15. 16. 17. Bekir Karla, slm Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, stanbul2004, s. 377. Ferruh Antuvan, bn Rd ve Felsefetuhu, Beyrut-2007, s. 89-93. Corc Kanavt, Muelleftu bn Rd, Cezayir-1978, s. 80-81.
a. Felsef Eserleri ve erhleri

1- Cevmi kutub Aristutls fit-tabiyyt vel-ilahyyt: Cevmi kitb en-nefsde buna dhildir. 2- el-Cevmi fil-felsefe, 3- Cevmiul-hiss vel-mahss, 4- Cevmi siyseti Efltun, 5- erh mbadit-taba, 6- erh kitbus-semvel-lem, 7- erh kitbin-nefs, 8- erh kitbil-kys, 9- erh es-semit-tabi, 10- erh kitbil-burhn, 11- erh makletil-skender fil-akl, 12- Telhs kitb mbadet-taba, 13- Telhs ilhiyyt li Nikulvus, 14- Telhs kitbil-ahlk li Aristutls, 15- Telhs kitbil-burhn li Aristutls, 16- Telhs kitbs-semit-tabi, 17- Telhs kitbil-kevn vel-fesd, 18- Telhs el-sril-ulviyye, 19- Kitbul-hayevn, 20- Makle fil-akl, 21- Makle fil-kys, 22- Makle fi ittislil-akl el-mufrik bil-insn, 23- Makle sniye fi ittislil-akl el-mufrik bil-insn, 24- Kitb fil-fahsi an mesil vakaat fil-ilm el-ilhi fi kitb e-if li bn Sn, 25- Mesele fiz-zamn, 26- Mesil fil-hikme, 27- Makle fi hareketil-felek,
28- Makle fil-kys e-art, 29- Mesele fi enne Allahe tebreke ve teale yalemu el-cuziyyt, 30- Makle fil-cirmis-semv, 31- Tehfutu tehfutil-felsife, 32- Muhtasar el-Macesti.
b. Tbb Eserleri ve erhleri

1- Kitbul-kulliyt, 2- erh el-urcze el-mensbe ile bn Sn fit-tb, 3- Telhs kitbil-mizc li Clns, 4- Telhs kitb et-taarruf li Clns, 5- Telhs kitb el-kuv et-tabiyye li Clns, 6- Telhs kitb el-ilel vel-arz li Clns, 7- Kitbul-hummeyyt li Clns, 8- Telhs kitb ustukusst li Clns, 9- Telhs evvelu kitbil-edviyetil-mfrede, 10- Telhs en-nisfus-sni min kitb hiletil-beri li Clns, 11- Makle fil-miz, 12- Meseletn fi nevib el-humm, 13- Makle fit-tiryk.
c. Kelm ve Fkh Telifleri

1- Kitbut-tahsl, 2- Kitbul-mukaddemt, 3- Kitb nihyetul-muctehid ve bidyetul-muktesid, 4- el-Kef an menhicil-edille fi akidil-mille, 5- Faslul-makl,
6- Makle fi enne m yetekiduhu el-meune vem yetekiduhu el-mutekellimne min ehli milletin f keyfiyeti vucd el-lem mutekribun fil-mana, 7- erh akdetul-imm el-mehd, 8- Muhtasar kitbil-mustasf lil-Gazl.
d. Dil ve Edebiyat Telifleri

1- ez-Zarr fin-nahv, 2- Kelm alal-kelimeti vel-ismil-mutak.18
D. TELHSUS-SYSE L EFLTN
bn Rdn siyaset felsefesine dair dncelerini rendiimiz en nemli eseri Telhsus-Siyse li Efltndur. Fakat bu eserin Arapa orijinal metninin kayp olduu varsaylmaktadr. Fakat metnin bu gn hl yeterince aratrlmam bulunan Kuzey Afrika ktphanelerinin birinde kefedilme ihtimali tamamyla gzden uzak tutulmamaldr. Ancak bugn elimizde Arapa metnin Samuel ben Yehuda tarafndan on drdnc yzyl balarnda (1320/1) Provencede yaplan ve farkl btnlkteki sekiz yazmada korunan branice bir tercmesi vardr. Bu tercmeye dayal olarak Joseph Caspi 1331 tarafndan bir branice zet ve ayrca yedi tane de deiik tercme yaplmtr. Bu tercmeler unlardr: 1. 1491 tarihinde Creteli Elia del Medigo tarafndan Giovanni Pico della Mirandola iin yaplan Latince bir tercme. 2. Dier bir Latince tercme 1539 tarihinde Tortosal Jacob Mantinus tarafndan Papa III. Paul iin yaplmtr. 3. ngilizce bir tercme 1956 tarihinde Rosenthal tarafndan yaplmtr.
18. M. Fahri, bn Rd Feylesf Kurtuba, s.12-15.
4. kinci bir ngilizce tercme Ralph Lerner tarafndan 1974 tarihinde yaplmtr. 5. Rosenthalin ngilizce tercmesine dayal spanyolca tercme Miguel Cruz Hernandez tarafndan 1986 tarihinde yaplmtr. 6. Yine Rosenthalin ngilizce tercmesine dayal Arapa tercmesi ise Hasan Mecd el-bd tarafndan 1998 ylnda Beyrutta yaynlanmtr.19 7. braniceden Arapaya yaplan bir baka tercme ise Ahmed ehlan tarafndan yaplmtr. Bu eser Beyrutta 1998 ylnda ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasar Kitbis-Siyse li Efltn adyla neredilmitir. bn Rdn Telhsi, muhtemelen slm dnce tarihinde en ok tartlan eserlerden birisidir. Bu eserin gerek ad, telif tarihi, brani mtercim Samuel Ben Yehudann yeterlilii, braniceden ngilizceye yaplan tercmeler ve bu tercmelerin asl olan Arapaya tekrardan tercme edilmesi hep tartma konusu olmutur. Bu tartmalarn tamamna burada deinmemiz mmkn deildir. Ancak biz burada tartlan temel noktalara temas etmekle yetineceiz. Burada ele alacamz ilk konu Telhsus-Siyse li Efltnu Arapadan braniceye tercme eden Samuel Ben Yehudann ilmi ahsiyetidir. Samuel Ben Yehuda, 693/1294 tarihinde domutur. O, ilim ve felsefe renimi konusunda kklnden itibaren byk bir arzu ve itiyak duymu, Sen Astruc Akademisinde astronomi dersi almtr. Baz kitaplarnda anlattna gre 721/1322 ylnda bir grup Yahudi ile birlikte Beaucaire ehrinde hapsedilmitir. Ancak neden hapsedildiini sylemez. Samuel Ben Yehuda, son derece yetenekli bir mtercimdi. Bir eseri en mkemmel bir biimde tercme edebilmek iin gerekli olan
19. Friedrich Neiwhner, bn Rd ve Kadn zgrl, s. 1-2 (Cumhuriyetin kuruluunun 75. yl mnasebetiyle lmnn 800. ylnda bn Rd sempozyumunda sunulan yaynlanmam bildiri, proje no: 1999 soc114/131200).
Arapa en iyi metni bulmaya gayret ederdi. Tercme ettii esere tekrar tekrar mracaat etmesiyle bilinirdi. Yetersiz bir metne dayand zaman tercmelerdeki hatalardan dolay zr beyan ederdi. Yapt bir ksm tercme ve telif eserler unlardr: 1. el-Mesilul-Mantkyye Min Mebhis Aristoteles: Bu eserde, bn Rdn Aristotelesin Organonuna yapt erhin mulak meselelerini izah etmitir. 2. Telhs bn Rd li Kitbil-Ahlk: 720/1321de tercme etmitir. 3. Muhtasar bn Rd li Kitbis-Siysetil-Medeniye li Efltn. 4. Muhtasar el-Organon li bn Rd: 729/1329da tercme etmitir. 5. Nassu-ekleyn: klidin 30. ve 31. makalelerini iermektedir. 6. Batlamyusa ait Macestinin birinci ve nc makalelerinin erhi: Birinci makalenin tercmesi 730/1330da, nc makalenin tercmesini de 731/1331de bitirmitir. 7. Cbir b. Eflahn eseri olan Muhtasar el-Macestiyi Arapadan braniceye Yakub Andoli b. Muhayyer tercme etmitir. Ancak Samuel Ben Yehuda bu eseri tashih etmi ve tarihi nemine dair bir mukaddime yazmtr.20 Yapt bu almalara bakarak Samuel Ben Yehudann hem tercme konusunda hem de felsefe konularnda ciddi anlamda birikimli olduu sylenebilir. Hapis ve benzeri urad skntlara ramen bata bn Rd olmak zere birok ilim adamnn eserini tashih etmitir. Muhtemelen Samuel Ben Yehuda, Yahudi olan ve kendilerini ehli nazar diye isimlendiren bir topluluun yesiydi. Bu topluluk, felsefeye ve filozoflara muhalefet eden Yahudi hahamlara kar mcdele ediyordu. Yine muhtemelen Paris ktphanesindeki (no: 956) yazmalar
20. Ahmed ehln, el-Melleft el-Rudiyye fi el-Turs el-bar, bn Rd, ezZarr fis-Siyse: Muhtasaru Kitabis-Siyse li Efltnun iinde, s. 215216.
arasnda bulunan Zanbakatul-Marife adl eser, Samuel Ben Yehuda gibi tannm isimleri bnyesinde bulunduran bir mektebi temsil ediyordu.21 Netice itibariyle Samuel Ben Yehuda sradan bir mtercim deildir. O iyi bir aratrmac ve iyi bir mtefekkirdi. bn Rdn felsefesini benimseyen Yahudi bilginler zerinde ciddi bir etkisi vard. Kald ki bu bilginler tercme iinin sabr, aratrma, kaynaklara mracaat etme ve tefekkr gerektirdiini de biliyorlard.22 Samuel Ben Yehudann yapt tercmelerde ne denli duyarl ve dikkatli olduunu anlamak iin ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasar Kitbis-Siyse li Efltnun sonuna ilve ettii zeyle bakmakta yarar var. O, zeyilde yle demektedir: bn Rdn Efltunun Siysetul-Medne kitabndaki bilimsel szlere yazd Telhs bitti. Bu Telhs, Siysetul-Mednenin ikinci ksmdr. Tercmeyi Aures ehrinde 1321 tarihinde bitirdim. Bu tercmeyi yaparken bn Rdn, filozof Aristotelesin Kitbul-Ahlkna yapt erhe sahip deildim. Bu erh, bu ilmin birinci ksmn oluturmaktadr. Ancak Aristotelesin kendi metnine sahiptim ve bu metni derinlii ve ieriinin zorluu nedeniyle tercme edemedim. Bu nedenle tercmeyi yapmaktan vazgetim. Bir sre sonra bn Rdn sz geen Kitbul-Ahlka ak bir dille yazd erh elime geti. Tercmeyi yapmaya karar verdim. Allah faziletiyle bana yardm etti. lmul-medenye ait Telhsin tamamn (ahlk+siyaset) bitirdim. Sonra bu ilme dair yaptm tercmeye tekrar baktm ve imknlarm lsnde yanllarm tashih ettim. Bu tashih iini 22 Eyll 1321de Beaucairede bitirdim. Bu sralarda arkadalarmn birouyla birlikte Ridorta diye isimlendirilen hapishanede mahkm idik. Uzak bir ihtimal deildir, belki muhtemeldir, belki de zorunlu olarak bu iki eser iin yaptm tercmelere, okuyucu Arap dili konusundaki yetersizliimden dolay veya muhtelif yerlerdeki tercme hatalarndan dolay kukuyla bakabilir. mit edilir ki gelecek gnlerde iki dili gayet iyi bilen sekin insanlardan birisi kar iyi niyetle, aratrmac bir ruhla
21. 22. A. ehln, s. 218. A. ehln, s. 220.
yaptm yanllar tashih eder ve bu ilme dair yaptm tercme kemline ular. Bu tercmeye kar duyduum sevgi ve itiyak nedeniyle kendi kendime dedim ki bu tercmeyi, zellikle de ahlk ile ilgili ksmn, Hristiyan bilginlerden yardm alarak ikinci bir defa daha yapmam benim iin bir gerekliliktir. nk bu konuda Hristiyan bilginlerde, Aristotelesin szlerini erh eden Frbye ait metinler vardr. Uzun sre hapiste kalmam olsaydm bunu yapacaktm. Eer Allah bana uzun mr verir de mahkmiyetten kurtulacak olursam, bu yaptm tercmeyi mkemmel hle getirmek iin ilk blmden nihayete kadar tetkik edip alacam. Bu nedenle okuyucunun meydana gelene hata ve yanllar karsnda msamahal olmas gerekir. nk insan hata yapmaktan kanamaz. Hibir sanatkr, sanatnda tekrar tekrar hata yapmaktan kanamaz. zellikle de ok g olan bu sanat, tercme sanatn, icra edenler iin bu sz konusudur. Tercme yapanlarn iki dile de hkim olmas gerekir. Ayrca sadece tercme ettii eserin konusuna deil bilinen btn ilimlerde de uzman olmas gerekir; ta ki ilimler arasndaki balantlar kurabilsin ve ilimler arasndaki balantlar kopmasn. Biz ve bizden nceki mtercimler de tercme yapp bunun tedirginliini yaadklarnda bu ve benzeri eylere dikkat ektiler. Hamd Allaha aittir. Muvaffak kld eyden dolay ona krler olsun. Siz sadk dostlarma hitb ediyorum ve diyorum ki phesiz ki Hak, doru yolun sahibidir. Bu doru yol zere yrynz. Bu ilme dair gnmze kadar Frbnin, Kitb el-Mebdi hricnde, ister filozoflara isterse bakasna ait olsun hi bir ey tercme edilmedi. nsanlarmzn birou, nemsiz bir ksm bilgiler hari, bu ilmin ikinci ksmna (siyaset) dair hibir bilgiye sahip deildi. Birinci ksma (ahlk) dair ise mutlak anlamda hibir eye sahip deillerdi. Azimle bu ilmi izah ve erh etmeye karar verdim. Onu kendi dilimize tercme ettim. Eer bu tercme yeterince iyi yaplmamsa bu benim kendi kusurumdur. Bu yaptm tercmenin bir balang olarak kabul edilmesine engel deildir. Gzellii az da olsa kuvvet itibariyle gldr. Hristiyan bilginlerinden yardm alarak bu ilme dair tercmeyi daha olgun bir hle getireceime dair sz vermitim. Fakat bunu ie-
risinde bulunduum skntlardan dolay yapamadm. Btn yapabildiim ey, tercmeyi ikinci kez gzden geirmek oldu. Bir konuda tereddde dtm zaman filozofun kitabna mrcaat ettim ve gcmn yettii lde yanl dzelterek doruda isabet ettim. Ahlk kitab iin yaptm ey buydu. Fakat siyaset kitab ile ilgili ksma gelince, bu kitabn ikinci bir nshasna ulaamadm. Her eye ramen bu kitaptaki hatalarmn az olduuna kesinlikle inanyorum. Varlklar hakknda doru bilgi edinmeyi gaye edinen ehli hikmetin deti olduu zere okuyucunun, beni ho greceine inanyorum. Tashih iini mild tarihle Temmuz 1322de bitirdim. Sonsuza kadar yce olan ve bana yardmc olan Yaratcya hamd ederim, min. Zayf olan insanlara kuvveti, gszlere iddeti rzk olarak veren Zt takdis ederim.23 Samuel Ben Yehudann yapt tercmenin sonuna ilve ettii bu zeyle bakarak yapt tercmelerde ne kadar titiz olduunu ve bn Rdn yapt erh ve izahlar ne kadar nemsediini anlamak mmkndr.
1. Telhsus-Siyse li Efltna Verilen simler

Gerek eski gerekse yeni biyografi yazarlar bu eserin bn Rde ait olduunu kukuya yer brakmayacak tarzda kabul ediyorlar. Ancak bu kitab isimlendirmede ihtilf halindeler: Bu kitap, Efltunun Devletinin kk erhi (cevmi) midir? Yoksa orta erhi (telhs) midir? bn Rd, felsef grlerini takdim ederken veya bir eseri erh ve izah ederken daha iin balangcnda muhatabn dikkate alarak tarzda erh ve izah yapyordu. yle ki:
23. Bu zeylin branice asln Rosenthal, yapt ngilizce eviri ile birlikte neretmitir. Bkz. Averros Commentary on Platos Republic, edited with an introduction, translation and notes by Erwin I. J. Rosenthal, Cambridge1956 s.106-108. Bu eser daha sonraki dipnotlarda, Averros Commentary, eklinde zikredilecektir. Ahmed ehln ise braniceden Arapaya tercme ettii bu zeyli, ez-Zarr fis-Siysenin sonuna ilve etmitir. Bkz. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 209-210.
a. Byk erhler (tefsr/grand commantaire), b. Orta erhler (telhs/commenteri mediu), c. Kk erhler (cevmi) veya zetler (muhtasar).24 bn Rdn eserlerine baktmzda almalarn; ilgi alanna giren konularda bilinmesi gereken zorunlu bilgiler (ez-zarr) ksa bilgiler (el-muhtasar), makaleler (el-maklt), zet bilgiler (el-cevmi), aklamalar (et-telhs), yorumlar (e-erh, et-tefsr) balklar altnda toplayp deerlendirmeye altn gryoruz.
a- Zorunlu bilgiler (ez-zarr)

Bu balk altnda mantk, felsefe ve usll-fkh konularnda yapt zetleri toplamtr. Bunun nedeni ise muhtemelen bu zetlerin Aristotelesin Mantk Klliyatnn deil, Frbnin Mantk Klliyatnn zeti olmasndan kaynaklanmtr. Zira bn Rdn, Gazlnin el-Mustasf isimli eserinin zetine ez-Zarr f uslil fkh adn verdiini biliyoruz. Bazlar ez-zarr bal altnda toplanan dizinin, Aristotelesin fizik ve metafizik ile ilgili eserlerini erh projesinin en kk biimi olan el-Cevmiden nce yazlm olduunu dnmektedir.
b- Ksa bilgiler (el-muhtasar)

Bu balk altndaki dizinin ayn seyri mi ifade ettii, yoksa ayr bir dizi mi olduu konusunda kesin bir ey sylememiz mmkn deildir. Ancak bn Rdn, Aristoteles klliytnn dnda kalan ve nemsedii dnrlerin eserlerinden bir blmne yazd akla24. B. Karla, bn Rd, DA, XX,273. Ayrca bkz. bn Rd, Commentary On Aristotelestles Book On The Heaven And The Universe: erh KitbusSem vel-lem, edited by: Fuat Sezgin, Frankfurt-1994. s. 1-3 (Gerhard Endressin giriinden); Philip K. Hitti, Arap Tarihinin Mimarlar, ev. Ali Zengin, stanbul-1995, s. 280.
malar bu balk altnda toplad grlmektedir. Kaynaklarda zikredildii halde, ne Arapa orijinali ne de brnce veya Latince tercmesi gnmze ulamam bulunan Muhtasarul-Mantk ve MuhtasarulMacesti baln tayan eserleri bu cmledendir.
c- Makaleler (el-maklt)
Bu balk altndaki eserler, ilk ikisinin aksine daha yaygn bir alana ynelik aklamalar ihtiv etmektedir. El-Muhtasar ile ez-zarr daha ziyade mantk, psikoloji, astronomi ve usl-u fkh konularna inhisar ederken, makaleler tpk aklamalar (et-telhs) gibi hemen hemen btn konulara yaylm bulunmaktadr. Ancak makaleler, belirli bir kitab veya konuyu btnyle aklamak yerine zel ve daha dar bir konuyu aklama amacna yneliktir.25
d- zet bilgiler (el-cevmi)

bn Rd, cevmi (kk erh) diye bilinen erhlerinde kendi adna konumaktadr. Felsefi dncelerini bir dzen ierisinde kendine zg bir metotla ortaya koymaktadr. Bu ekiliyle cevmi gerek anlamda Aristotelesin kitap ve risleleri gibi rislelerdir. Ferruh Antuvna gre bn Rd, bu eserlerinde rih deil bir melliftir.26 Buna rnek olarak bn Rdn Cevmi el-Mantk adl eserini zikredebiliriz.
e- Aklamalar (orta erhler/et-telhs)

Bu balk altnda bn Rd, Efltunun Devleti iin yapt erhte olduu gibi erh ettii metnin sadece ilk kelimesini alr, devamnda kendisine ait olan ve olmayan fikirler arasnda ayrm yapmaz. bn
25. 26. B. Karla, slm Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, s. 380-382. F. Antuvan, s. 88-89.
Rd, sze Efltun diyor ki diye balar fakat devamnda yapt izahlarda hangi aklamann kendisine hangisinin Efltuna ait olduunu sylemez. Fakat iktibas cmlesinden sonraki blmlerin bn Rde ait olduu anlalmaktadr. Burada bn Rd, dorudan metnin iine girerek Aristotelesin veya Efltunun grlerini, kendi gzlemlerini de katarak aklamaktadr. Aklamalar, bn Rdn Ortaa bilim ve felsefesinin hemen hemen btn konularn ierecek ekilde mantk, fizik, metafizik, ahlk, siyaset ve tp gibi alanlara yaylm bulunmaktadr.
f- Byk erh (tefsir/grand commentaire)

Bu tarz dierlerinden farkl olarak bn Rde zgdr. Daha ileri almalarla yaplan uzun yorumlar iermektedir. bn Rd, Aristotelesin eserlerinin bir paragrafn aynen alyor sonra o paragraf yorumlayp izah ediyor. Bu yorumlar orijinalinden daha uzun oluyordu. Bylece orijinalle yorum birbirinden aka ayrlm bulunuyordu. Aristotelesin Metafizikine yapt erh bu kategorideki en ar eseridir. Muhtemelen bn Rd, bu yntemi Kurn mfessirlerinden almtr.27 Byk erhler daha ok mantk, fizik, psikoloji ve metafizik konularna inhisar etmekteydi. simlendirmede kullanlan birtakm stlhlar bu ekilde izah ettikten sonra, imdi de kimin bu stlhlar nasl kullandna bakalm. Baz aratrmaclar bn Rdn siyaset kitabna Cevmi Siysetu Efltn adn vermilerdir. Bunlar arasnda Ernest Renan, Macit Fahri ile Cemil Salibeyi zikredebiliriz. Dier bir grup ise telhs kelimesine ykledikleri anlamdan hareketle bn Rdn siyaset felsefesine dair eserine Telhsus-Siyse li Efltn adn vermilerdir. Bu yaklamn en nemli temsilcileri branice metni ngilizceye tercme eden Rosenthaldir. lveten Corc Kanavti, Hanna el-Fhr ve Abdurrahmn Bedevyi de zikredebiliriz.28
27. 28. P . K. Hitti, s. 281; ayrca bkz. bn Rd, Telhs, s. 9-10. bn Rd, Telhs, s. 10-11.
Bize gre bn Rdn bu kitabn isimlendirirken cm (erh-i sar) yerine telhs (erh-i evsat) demek daha uygundur. Zira bn Rd kale Efltun ile balayan ibarede Efltunun szn zikrettikten sonra konu ile ilgili btn yaklamlar zikreder. Burada hangi fikirlerin bn Rde ait olduunu hangilerinin Efltuna ait olduunu anlamak ve bu fikirleri birbirinden ayrt etmek mmkn deildir. yle ki bazen bn Rd, yapt izahlarda slm tarihi ile ilgili konulara, Murbtlar ile Muvahhidler dneminde yaplan uygulamalara ve slm dnyasnda kadnn stats gibi konulara temas etmitir. Buna bakarak bu eserin Efltunun Devleti iin bir telhs olduunu, cevmi olmadn syleyebiliriz. Yine bn Rd, Telhsus-Siyse li Efltn adl eserinin nc blmnn sonunda Telhsini bitirdiini sylemektedir. bn Rdn bu ifadesi, bu eserinin Telhs olduunu, cevmi olmadn gstermektedir.29 Ancak Muhammed bid el-Cbir, bu kitabn isimlendirilmesi konusunda dier felsefe tarihilerinden tamamen farkl dnmektedir. Ona gre bu eserin ad udur: ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasar Kitbis-Siyse li Efltn.30 El-Cbirye gre, bu kitaba Muhtasar denmesinin nedeni bn Rdn kitabn mukaddimesindeki u ifadedir: Bu eserle gayemiz, siyaset bilimine dair Efltunun Kitbus-Siyse (Devlet) de bulunan ilmi grlerini ayrmak ve her zaman yaptmz gibi cedel olan sz ve fikirlere itibar etmeyerek bu eseri ihtisar etmektir/zetlemektir.31 El-Cbirye gre ilmi olan szlerle yetinip cedel olanlar darda brakmak (hazfetmek) cevamiin zelliidir. Fakat muhtasar ifadesi bu eseri el-muhtasart diye bilinen eserler gurubuna dhil etmektedir. Yine bn Rd, ilk makalenin sonunda diyor ki: Efltunun yapt gibi u anda konumamz gereken snf, filozoflardr. Onlar filozof olmaya iten tabiatlarn, onlarn yetime tarzlarn, olgunluk ya29. 30. 31. bn Rd, Telhs, s. 231. Ayrca bkz. Oliver Leaman, Averroes And His Philosophy, Oxford-1988, s.119. M. A. el-Cbir, s. 239. bn Rd, ez-Zrr fis-Siyse, s. 71; M. A. el-Cbir, s. 239.
na geldiklerinde ehri nasl yneteceklerini, ehre nasl bakanlk yapacaklarn ele alacaz derken bu muhtasarn birinci makalesini bitiriyoruz.32 Yine el-Cbirye gre, branice metni ngilizceye tercme eden ve isimlendirmede Telhs kelimesini tercih eden Rosenthali, brani kltrnn nde gelen uzmanlarndan Selamon Beynis tenkit etmi ve branice mrdifine bakarak bu esere, muhtasar denmesinin daha uygun olduunu sylemitir.33 El-Cbiri, muhtasar szcnn zarr (gerekli) szcyle ile olan ilikisini izah ederken Telhsde geen u ifadeleri referans almaktadr: Efltunun szlerinden, bu makalenin ierdii zarr dnceler bunlardr. Bu konuya dair szlerini tamamlayan Efltun, bunlardan her biri iin ortaya kan hazlar arasnda bir mukayese yapar. Bu ekilde onun izah etmeyi gaye edindiimiz bu ilmin blmlerine dair bilinmesi gereken zarr szleri de bitmi olmaktadr. Allah izzetinizi srekli klsn, bekanz daim eylesin. Zaman darlna ramen siyaset bilimine dair Efltuna nisbet edilen zarr szlerin btnn olabildiince zet bir biimde izah ettik.34 Bu nedenle el-Cbirye gre bu kitaba, Muhtasar Kitbis-Siyse li Efltn denmesi daha uygundur. Bu eserin ikinci bir ismi, ez-Zarr fis-Siysedir. Burada sorulmas gereken bir soru vardr. Acaba bn Rd bu esere, ez-Zarr fis-Siyse mi yoksa ez-Zarr fi lmil-Medeni adn m vermitir? kinci ihtimali doru kabul ettiimiz zaman bn Rdn Aristotelesin Nikomakhosa Etik kitabna yazd muhtasar ile Muhtasar Kitbis-Siyse li Efltn adl eserini bir tek kitap halinde dnmemiz gerekir. Oysa bn Rdn siyasete dair elimizde bulunan eseri, el-ilmul-medennin ikinci ksmn oluturmaktadr.35
32. 33. 34. 35. bn Rd, ez-Zrr fis-Siyse, s. 134. M. A. el-Cbir, s. 240. bn Rd, ez-Zrr fis-Siyse, s. 168,204,208. M. A. el-Cbir, s. 241.
El-Cbirye gre ez-Zarr fis-Siysenin iki konusu vardr: Birincisi, siyaseti ilmi esaslar zerine ina ederken zarr olan eydir. kincisi, Efltunun Devletinde bulunan zarr ve ilmi olan eylerin neler olduu konusudur. bn Rd, Devletin sadece siyaseti konu edinen mevzularn zetlemekle yetinmemi, bu konu ile ilgili olarak hem nazar hem de metodolojik anlamda bir ereve izmitir. Efltundan ayrld nokta ise genelde slm medeniyet tarihiyle ilgili zelde de yaad Endls tecrbesinden yola karak tahliller yapmas gr ve dnceler beyan etmesidir. Bu zaviyeden bakld zaman bn Rdn kitabndaki konular detaya girmeden muhtasar bir tarzda ele aldn syleyebiliriz.36 zet olarak kitabn isimlendirilmesi konusunda ok farkl grler vardr. Her felsefe tarihisinin kendine gre dorular ve delilleri vardr. Fakat kanatimizce bu konuda kesin bir sonuca ulalabilmesi gtr. Bu glk ancak kitabn Arapa aslnn bulunmasyla alabilir. Dier trl bu konuda sylenenler, doruluu kantlanmam iddiadan teye gitmez. Bu kitabn asl kaybolmutur, asl gibi gerek ad da kaybolmutur.
2- bn Rdn Telhsi Yazarken Esas Ald Eser

Bilindii gibi Yunan felsefesi, slm dnyasna mtercimler ve rihler vastasyla intikal etmitir. Bu srete yaplan tercme ve erhlerde birtakm iltibaslar meydana gelmitir. Peder Morata, Uskuryal Ktphanesinde bulunan Arapa yazmalarnn listesini karmtr. Bu listede, bn Rdn Efltunun Devletine yazd blmden meydana gelen erhin branice metninin vazh olduundan sz etmitir.37 Ancak burada u sorunun sorulmas gerekir. bn Rd, Devleti erh ve izah ederken eserin aslna sahip miydi? Yoksa Galenin Cevmiini esas alarak m erhini yazmtr?
36. 37. bn Rd, ez-Zrr fis-Siyse, s. 10-11 (el-Cbirnin takdiminden). bn Rd, Telhs, s. 37 (Rosenthalin takdiminden).
Corc Kanavtye gre Huneyn b. shk, Galenin Cevmiini Arapaya tercme etmitir. Bu Cevmi Efltunun Devletinin on kitabn, iki blm halinde iermektedir. bn Rd ise bu iki blm, makale halinde zetlemitir.38 Corc Kanavtnin bu gr kanatimizce doru deildir. Eer bn Rd, sylendii gibi on kitaptan meydana gelen Efltunun Devletini deil de iki blmden meydan gelen Galenin Cevamiini erh ve izah etmi olsayd, bn Rdn Devletin onuncu kitabnn siyaset bilimi asndan gerekli olmadn sylememesi gerekirdi.39 Dier bir ifadeyle Devletin on kitaptan meydana geldiini bilmemesi gerekirdi. Oysa bn Rd Devleti kitaplaryla bilmekte, her kitabn hangi konular ierdiini sylemektedir. rnein o, onuncu kitapla ilgili olarak yle demektedir: Onuncu kitabn ierdii bilgiler, bu ilim iin gerekli deildir. nk bu kitabn balangcnda, yce bir gayesi olmayan iir sanatnn nitelikleri anlatlmaktadr. Bu nedenle buradan elde edilecek olan bilgi, daha nceden izah ettiimiz gibi doru bir bilgi deildir.40 Farkl olan bir dier gre gre bnun-Nedm el-Fihristinde41 ve onu tekiden el-Kift Tarih el-Hukem adl eserinde, Huneyn b. shkn Efltunun Devletini Arapaya tercme ve tefsir ettiini sylemektedir. bn Rdn bu eserden haberi vard ve bu eserin on kitaptan olutuunu biliyordu. Zira bn Rd, bu ve bakaca birok eserinde Galeni eletirmi ve onu Efltunu yeterince anlamamakla sulamtr.42 Eer bn Rd, Huneyn b. shkn tercme ettii es-Siyasenin asln grmemi olsayd, onu Galenin Cevmii ile mukayese
38. 39. 40. 41. C. Kanavt, s. 196-197; ayrca bkz. R. el-Acem, II,595. bn Rd, Telhs, s. 230. bn Rd, Telhs, s. 230. bnn-Nedm, el-Fihrist, Beyrut 1978, s. 343. Mehmet Bayraktar, slm Felsefesine Giri, Ankara-1999, s. 47. lveten Fahrettin Olgunere gre Kitbus-Siyse (Devlet), slm kaynaklarnda en ok sz edilen birka kitaptan biri, hatta birincisidir. slm dnyasnda herkes tarafndan tannan ve bilinen bir kitap gibi grnmektedir. Daha geni bilgi iin bkz. Fahrettin Olguner, Bat ve slm Kaynaklar Inda Platon, Ankara-1989, s. 243255. bn Rd, Telhs, s. 230.
42.
edemezdi.43 Buradan hareketle, bn Rdn Telhsini yazarken Devletin asln grdn sylemek mmkndr.
3- Telhsus-Siyse li Efltnun branice Yazmalar

Samuel Ben Yehudann Telhsus-Siyse iin Arapadan braniceye yapt tercme, yukarda iaret ettiimiz gibi, Rosenthal tarafndan ngilizceye tercme edilmitir. Rosenthal, dier mtercimlerden farkl olarak branice metni yapt tercmeyle birlikte neretmitir. Tercmede esas ald metne temel tekil eden sekiz yazmay ve Joseph Caspinin baz semelerini birbiriyle karlatrarak bunlar hakknda ayrntl bilgi verir. Sz konusu yazmalar unlardr:
a. Floransa, Biblioteca Medicea Laurenziana, Conv. Soppr. 12, fols. 95-130:

Bu nsha, Steinschneider tarafndan kaydedilmeyen ilgin bir yazmadr. Bu nsha, Moses Rieti tarafndan 1457de 70 yandayken yazlmtr. Bu metin pek ok adan dier yazmalardan farkldr. nk Rieti, Rnesansda yaygn bir zellik olduu ekliyle branice tarzn gelitirmeye meyilliydi. Onun Arapa orijinal metne ulatna dair bir delil yoktur. Onun kopyalad metnin, G ve H nshalar ile hatalar olmakszn gl benzerlikleri vardr. Nadiren A nshasna mahsus bir okuma benimsenmiken, ok kereler G ve H nshalarnn ortak okunuu benimsenmitir. A nshasnn deiken okumalar daha nceden girilmi kaytlarla kaydedilmitir. Sondaki yaynevi ambleminden nce Samuelin bir mtercim olarak kabiliyeti hakknda eletirel bir deerlendirme gelir. Rieti onun siyaset bilimini bilinir klmadaki gayretini ver. Yazma, iyi bir hatla yazlmtr. Hatalar ve pheli kelimeler iaretlenmitir. Samuelin Sonsz (epilogue/zeyil) eksiktir.
43. bn Rd, Telhs, s. 13.
b. Mnih, Bayrische Statsbibliothek, Hebr. 308, fols. 1-43:

Steinschneidere gre bu yazma muhtemelen 16. yyn banda bir talyan tarafndan yazlmtr. Bu nsha Samuelin Sonsz dhil olmak zere tamdr. Sadece birka tekil kelime mahzuftur. Kenarlarda veya satr aralarnda ayn hatla yaplm bir miktar tashih vardr. Bu nsha ok iyi bir metin sunmaktadr ve dier yazmalar gibi ok az ypranmtr.
c. Milan, Biblioteca Ambroisana, R. 33 sup. fols. 1-56:

Berhemiere gre bu yazma, ksmen kda ksmen de parmene bir talyan tarafndan bran yazsyla yazlmtr. Berhemier, C nshasn 15. yya nisbet etmitir. Bu nsha sadece daha sonraki dneme ait farkl bir el tarafndan kenarna yazlm olan ve metindeki boluklar dolduran tashihleri iermekle kalmaz ayn zamanda hatr saylr bir eksiklie (lacuna) sahiptir.
d. Floransa, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 88 25, fols. 100-138:

Biscioni, bu nsha hakknda ok ksa bir izah verir ve onun 14. yyda bran hattyla yazldn syler ki bu imknszdr. Bu nshann bir ksmnda kk hazifler vardr ve bunlar kenarda sunulmutur. Ayrca tekil kelimeler satr aralarna eklenmitir. D nshas sklkla ok yakn benzerlik gsterdii Bden dzeltilmitir. D nshas ayn zamanda sk bir ekilde C ve E ile ve bazen F ile de benzerliklere sahiptir. Sonsz vardr.
e. Oxford, Bodleian Library, Mich. 565, fols. 127-154:

Nabuauer, bunu spanyol branicesi karakterinde; yani Sefarad yazsyla yazlm olarak tanmlar. C nshasnda zikredilen eksiklik
burada da sz konusudur. Birka yapra eksiktir. Bu nshada Samuelin Sonszn sadece ba ksm vardr. Fakat bu kanlmaz olarak o, orijinalinde bunu tam bir btn olarak iermez anlamna da gelmez. nk yazma kt bir ekilde tahrip olmutur, birka yapran orijinal keleri yoktur. Bunlar eklenmitir ve metin baka bir tam yazmadan dzgn ve farkl bir yazyla restore edilmitir.
f. Viyana, Nationalbibliothek, Heb. 27, fols. 87-114:

Shwarza gre bu yazma temiz bir yazyla her sayfaya iki stun gelecek ekilde yazlmtr. Bunun mstensihi Solomon b. Moses Solomondur ve onu 1478de tamamlamtr. C nshasnda olduu gibi Fde de byk oranda eksik bir ksm vardr. Pek ok kelime iki defa yazlmtr. Mstensih olduka dikkatsizdir. Nsha Samuelin Sonszn iermektedir.
g. Cambridge, University Library, Add. 496, fols.1-62:

Bu nsha, Yunan branice karakterde 15. yyda yazlmtr. Son ksm eksiktir ama buna ramen Samuele ait olduu bilinebilir. Bu nsha H ve A ile de olduka irtibatldr.
h. Oxford, Bodleian Library, Mich. 317, fols. 1-62:

Bu yazma eksiktir. Eksik sayfalara ait pek ok kenar eklemeleri vardr. Metinde tashihler mevcuttur. Tashihler satr aralarna eklenmi veya zerleri izilmi kelimelerden oluur. Kd zedelenmitir ve okunurluluu zayftr. Balang ksm yanl ciltlenmitir.44 Yukarda sraladmz yazmalara ilveten bir de Telhsus-Siyse li Efltnun Latince versiyonu vardr. Bu tercmeyi Tortosal tabib Ja44. Averros Commentary, s. 2-7 (Rosenthalin takdiminden).
cob Mantino yapmtr. Jacob Mantino, brnceden Latinceye yapt bu tercmeyi 1539da Papa III. Paule takdim etmitir. Kanavtye gre Jacob Mantinus eseri tercme ederken bn Rdden ziyade Efltunun Devletine dayand iin metinde anlalmas g yerler vardr.45
45.
C. Kanavt, s. 196.
KNC BLM
DEAL DEVLETN YAPISI VE UNSURLARI
bn Rd, Efltunun siyasete dair eserini erh ve izah etmeden nce siyaset biliminin konusu ve gayesi ile siyaset biliminin dier felsef disiplinler arasndaki yerini tayin etmeye almtr. Bunu yaparken o, metodolojisini, takip edecei yntemi ve gayesini ortaya koymaktadr. Bu tarz bir yaklam, bn Rdn genelde eserlerinde takip ettii bir yntemdir.1 Bu nedenle bizler de, bn Rdn kitaplarnda genelde benimsedii bu yntemi takip ederek ona gre ideal devletin yaps ve unsurlarn ele alp izah etmeden nce, siyaset biliminin konusunu, gayesini ve ahlk bilimi ile olan ilikisini ele alp izah edeceiz. bn Rd, Efltunun Devletini erh ve izah ederken kesin bilgiye dayal bilimsel konular, ilkeleri ele alm; doruluu tartmal olan diyalektik konular ise eserine dhil etmediini belirtmitir.2 Bu
1. Benzer yaklam Metafizik erhi ile Psikoloji erhinde de grmekteyiz. Bkz. bn Rd, Metafizik erhi, ev. Muhittin Macit, stanbul-2004, s. 1-2; Kitbun-Nefs: Psikoloji erhi, ev. Atilla Arkan, stanbul-2007, s. 2-3. bn Rd, Telhs, s.64. Bu yaklamyla bn Rd, dier slm filozoflarndan farkl olarak Efltunun siyaset felsefesine dair grlerini burhn ve cedel
2.
ilkeler ona, etrafnda grd ynetimlerin kusurlu ynlerini tanma ve tasvir etme imkn vermitir. Bu nedenle bn Rd, Devletin birinci ve onuncu kitaplar zerine, zellikle de er miti zerine yorum yapmaz.3 Bilindii gibi Efltunun Devleti diyaloglardan meydana gelmektedir. Bu diyaloglarda kiiler, gruplar halinde Sokrates ile birtakm konular tartmlardr. Muhtemelen bu tartlan konular arasnda bn Rd, tartmaclarn zerinde ittifak ettii konular veya Sokratesin dolaysyla Efltunun dncelerini nemseyerek erh ve izah etmeye deer bulmutur. Ancak bizler btn diyaloglarda olduu gibi, Devlette hangi dncelerin ne kadarnn Sokratesden geldiini bilemeyiz. Devlette Sokratesin syledikleri kendi dnceleri de olsa, onlar Sokratesin lmnden yllar sonra derleyen toparlayan, diledii gibi dzene sokan Efltundur.4 bn Rd, Telhsde ncelikli olarak siyaset biliminin dier felsef disiplinler arasndaki yerini belirlemeye almtr. Ona gre var olan olgu ve olaylar kendilerini konu edinen ilimleri snflandracak olan kiiye, bunu nasl yapmas gerektiini adeta dikte eder; bir baka ifadeyle ilimleri birbirinden farkl klan ey ncelikleridir. Ele aldklar konularla ilkelerinin farkl oluudur.5 bn Rd, ilimleri snflandrrken Efltunun deil de Aristotelesin yntemini benimsemitir.6 Bilindii gibi Aristoteles, ilimleri iki ana balk altnda snflandrmtr. Bunlardan birisi nazar ilimlerdir; amac bilginin kendisidir. Dieri ise amel ilimlerdir.7
olmak zere ikiye ayrmtr. bn Rd, Efltunun zamannda mantk sanatnn henz bilinmediini biliyordu. Bu nedenle o, yalnzca bu ayrm yapmakla yetinir ve burhn olmayan grlerinden dolay Efltunu eletirmez. Fakat bu ayrmn Telhsin ieriinde etkili olduu sylenebilir. Bkz. F. Tokta, s. 161. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 208. Efltun, Devlet, s. 9 (mtercimlerin nsznden). Hseyin Sarolu, bn Rd Felsefesi, stanbul-2003, s. 29-30. bn Rde gre felsef ilimlerin snflandrlmas iin bkz. Hasan Mecd elbd, el-Ulm et-Tabiyye fi Felsefeti bn Rd, Beyrut-1995, s. 14-22. M. A. el-Cbir, s. 242. bn Rdn amel felsefe iin yapt bu ikili snflandrmann bir benzerini Frbde de bulabiliriz. Frb, bu anlamda ame-
3. 4. 5. 6. 7.
DEAL DEVLETN YAPISI VE UNSURLARI 61
Ancak bn Rd, Aristoteles ve bn Sndan farkl olarak amel ilimler denildii zaman sadece siyaset ve ahlk ilimlerini zikredip konu edinmitir. Oysa Aristoteles ve bn Sn, bu ilimlere ilveten aileyle ilgili pratik bilgelie de snflandrmada yer vermilerdir.8 Aristotelese gre ahlk, amel bir ilimdir; gyesi, yetkinlii elde edebilmesi iin bireyin hazrlanmas ve ynetilmesidir. Onun ahlka dair kitab, ahlk nazaryesi ile ilgili bir eser olarak tanmlanr. Fakat Aristotelese gre bu, en azndan onun anlad anlamda nazar bir eser deildir. Ona gre astronomi, aritmetik, geometri ve mzik ile tabiat ilimlerinin amac bilginin kendisidir. Fakat ahlk, faziletin ne olduunu bilmeyi deil iyi olmay ama edinir. Bir ilmin hizmet ettii gaye onun mahiyetini belirler. Bu hususu dikkate aldmzda Aristotelesin ilimler tasnifi, ahlkn ve siyaset felsefesinin nazar ilimler olarak yorumlanmasna imkn vermez. Hedef nazar mkemmellik olsa dahi ahlk ve siyaset felsefesi bariz bir ekilde amel ilimlerdir; amel bir gayeye, sadeti elde etmek iin bilgi edinmeye hizmet etmektedir.9 O halde etik, bir ahlk eylem kuramdr ama bu kuram ncelikle bilgi adna deil eylem adna gelitirir ve bu da ahlkn bir baka zelliidir. Bu nedenle ahlk, kuram oluturma amacyla gelitirilmi bir kuram, salt entelektel bir doyuma hizmet eden zihinsel bir alma deil, en bata dnce ile eylem ilikisidir. Dier bir deyile ahlk araclyla aktarlan bilgi, salt kuramsal olan, pratie ynelik sonular olmayan bir bilgi nitelii tamayp yalnzca pratikte varlk gsteren fiiliyat retici bilgidir. Y da Aristotelesin deyiiyle pratik, hem ahlkn var olma koulu hem de onun hedefi ve amacl felsefeyi iki ksma ayrmtr. Birincisi, iyi fiiller ve ahlk hakknda bilgi edinmeyi salayan ahlk sanatdr. kincisi, ehir halknn ihtiya duyduu iyi bir yaam onlara salayan siyaset felsefesidir. Bkz. Mustafa arc, slm Dncesinde Ahlk, stanbul-2000, s. 114-115. bn Sn, Risle fi Aksmil-Ulmil-Akliyye, Abdlemir emseddin, elMezhebut-Terbevi nde bn Sn Min Hilli Felseftihil-lmiyyenin iinde, Beyrut-1988, s. 263-264; David Ross, Aristoteles, ev. zcan Yaln Kavasolu, stanbul-2002, s. 255. Daniel H. Frank, Ahlk, slm Felsefesi Tarihinin iinde, edt. Sayyid Hseyin Nasr - Oliver Leaman, ev. amil al - Hasan Tuncay Baolu, stanbul-2007, III,202.
8.
9.
dr.10 Siyasetin gayesi ise kenti erdemli hle getirebilmek iin hazrlanmas ve ynetilmesidir.11 O halde siyaset, el-ilmul-medennin12 ikinci ksmn oluturmaktadr. Ancak ahlk ilminin bilimsel temelini oluturan ey, siyaset biliminin temelini de oluturmaktadr. O halde ahlk ilminin temelini oluturan ey nedir? Cevap: ilmun-nefstir. nk ahlk ilmi melekelerden, geleneklerden ve irad fiillerin btnnden meydana gelmektedir. lmn-nefs tabiat biliminin bir daldr.13 nk nefs, bil-kuvve hayat sahibi tabi bir cismin yetkinliidir. Dier bir ifadeyle nefs birok durumda cisim olmakszn ne etki eder, ne de etkilenir. Aristotelesin dedii gibi sevin, hzn, cesaret, gazap vb. eyler nefse ait tezhrler olup uzvi olarak cisme bamldr. Cisimle irtibat olmayan fakat nefs ile ilikili olan eyler ise metafiziin konusudur.14 Gazab, ehvet ve dnce gibi ahlkn kendisinden kt nefsin kuvveleri, cesetle irtibatldr. Ceset ise dier cisimler gibi bir cisimdir. O tabiat biliminin konusudur. Tabiat bilimi ise bn Rde gre btn ilimlerin modelidir. nk o mhede, mlhaza ve istinbat halinde duyulara ve akla birlikte istind eder. Tabiat bilimi, ilmn-nefsin temelini, ilmn-nefs ise ahlk ilminin temelini/esasn tekil etmekte10. 11. 12. Annemarie Pieper, Etie Giri, ev. Veysel Atayman - Gnl Sezer, stanbul1999, s. 60-61. M. A. el-Cbir, s. 242. el-lmul-meden, meden hayatn artlarn konu edinen sosyopolitik bilim anlamna gelmektedir. Bu kavram anlam itibariyle bilgiyi merkeze alr. Akli erdemlerle ahlk erdemleri bir teorik btnlk iinde ifade eder ve gerek mutluluu ama edinir (bkz. lhan Kutluer, Medeniyet, DA, XXVII,297). bn Rdn siyaset felsefesinde el-ilmul-meden, ahlk ve siyaset bilimlerini kapsamaktadr. bn Rd, Telhste Frbnin ilmun-nefsi tabiat bilimine dhil eden yaklamn benimsemektedir. Frb, tabiat ilimlerinin kendi iinde sekiz ksma ayrldn ve ilmun-nefsin bunlardan biri olduunu syler. Bkz. hsulUlm: limlerin Saym, stanbul-1989, s. 120. Rosenthale gre Frb, ilmun-nefsi tabiat bilimine dhil eden ilk Mslman filozoftur. Bkz. bn Rd, Telhs, s. 65 (iki nolu dipnot). M. A. el-Cbir, s. 242.
13.
14.
dir. Burada bn Rd, bir anlamda ilmn-nefse dair syledikleriyle ahlk ve fikr faziletlere zemin hazrlamtr. Ahlk ve fikr faziletler ise siyaset ilminin esasn tekil etmektedir. Siyaset ile kastedilen ey, devlet ynetimidir. Devlet ile kastedilen ey ise devletin arazisi, bykl, evleri ve binalar deildir. Bilakis devlet ile devletin halkn/yaayanlarn kastediyoruz. Bir ynyle onlar mterek hayatlarnda yetkinlii elde etmeye alan bireylerdir. O halde ahlk bilimi, bireyin yaamnn idaresidir. Siyaset bilimi ise bireylerden meydana gelen toplumsal hayatn ynetilmesidir.15 bn Rde gre amel bir ilim olan siyaset bilimi, z ve konusu itibariyle nazar ilimlerden farkldr. Bu yaklam, tartmasz kabul edilen bir gerektir. Benzer ekilde siyaset biliminin ilkeleri de nazar ilimlerin ilkelerinden farkldr.16 Zira nazar ilimlerin gayesi -Aristoteles, Frb, bn Sn ve bn Rdn beyan ettikleri gibi- sadece dnp tasavvur etmektir. Nitekim bn Sn, amac itibariyle nazar ilimler iin nefsin kendini yalnzca teorik bilgi asndan tamamlamas yani gerekletirmesidir, demektedir.17 Bu nedenle bn Rde gre siyaset bilimin konusu, varlnn asl unsuru bizde bulunan irade ve ihtiyarla ilgili olan varlklar iermektedir. Bu asli unsur ise irade ve zgrce seme yetisidir. Bu noktada bn Rd, siyaset bilimi ile tabiat ve metafizik bilimlerini birbiriyle mukayese etmektedir. Ona gre bu bilimin konu ve ilkeleri
15. 16. 17. M. A. el-Cbir, s. 242. bn Rd, Telhs, s. 64. bn Rd, nazar ve amel ilimler ile bu ilimlerin siyaset felsefesiyle olan ilikisini izah ederken, bn Snnn etkisindedir. bn Snnn insana dair teorik ve pratik akl kavramlaryla ilgili ayrm onun ontolojisiyle ilikilidir. Buna gre var olan eyleri, varlklar insan irade ve fiiline ilikin olanlar ve olmayanlar diye iki grupta mtalaa etmektedir. lk guruba girenler nazar felsefenin, ikinci guruba girenler amel felsefenin konusunu oluturur. Ona gre nazar felsefenin amac nefsin kendini yalnzca teorik bilgi asndan tamamlamas, yani gerekletirmesidir. Amel felsefe ise yaplmas gerekenin bilgisine ulap onu yapmay, bylece nefsi ahlk erdemler asndan kemle erdirmeyi amalar. Bkz. lhan Kutluer, bn Sn Ontolojisinde Zorunlu Varlk, stanbul, 2002, s.64.
farkldr. rnein tabiat biliminin konusu doal varlklar, metafiziin ise ilh varlklardr. Yine metafiziin temel ilkesi ise Allahtr.18 bn Rde gre siyaset bilimi, bir ynyle nazar ilimlerle ilikili olsa da zellikle gayesi yalnzca nazar bilginin kendisini renmek olan nazar ilimlerden farkldr. nk nazar ilimlerin, matematik ilminin aratrd birok konuda olduu gibi amel ilimler ile olan irtibat ilintiseldir (rzdir).19 Nazar ilimlerin gayesi, zellikle de fizik ve metafizikte tefekkrdr; ne amel bir amac vardr, ne de amel amaca gtrr. Oysa siyaset biliminin (el-ilmul-meden) gayesi yapp-etmedir veya sadece eylemdir, uygulamadr.20 Aristotelesin ifade ettii gibi toplum bireylerini hem nitelikli ve iyi insan hline getirmek hem de iyi eylemlerde bulunmalar iin aba gsterir.21 Bununla birlikte bu bilimin alt dallarnn dzeni, birbirleri ile olan ilikisi, eylem ile olan ilikisine gre farkllk gsterir. Bunun anlam ise siyaset bilimi iin vazedilmi olan ilkeler, ne kadar ok geneli ifade ederse o derece etkin olmaktan uzaklar; genelliinin azl orannda da etkisi daha fazla olur. Bu nedenle siyaset biliminin birinci blmne nazar, ikinci blmne amel ad verilmitir.22 bn Rde gre birincisi adetleri, kazanlm alkanlklar, btn irad eylemleri, bunlar arasndaki ilikiyi ve bunlarn birbirini nasl etkilediklerini aratrr. kincisi de bu adetlerin nefste yerleik hle getirili keyfiyeti ile geleneksel davran biiminin sonucu itibariyle istenen tarzda yetkin olabilmesi iin bunlardan hangisinin egemen olduunu, hangisinin dierini telediini ve de bunlar arasndaki sra dzenini aratrr.23 Burada bn Rd, Efltunda olduu gibi nefsin kuvveleriyle ynetim tarzlar arasndaki bir korelasyondan sz etmektedir. Kentlerin ynetim
18. 19. 20. 21. 22. 23. bn Rd, Telhs, s. 65. bn Rd, Telhs, s. 65. bn Rd, Telhs, s.156. Aritoteles, Nikomakhosa Etik, ev. Saffet Babr, Ankara-1998, 1099b 25. bn Rd, Telhs, s. 65-66. bn Rd, Telhs, s. 66.
tarzlar saysnca ruh biimi vardr. Ruhun bozulma biimleri, hiyerari ve uyumun ortadan kalkmas, sitenin bozulma biimlerine benzer. bn Rde gre ahlk ve siyaset biliminin ayr ayr fonksiyonlar vardr. Siyaset biliminin gayesi, hedefi toplumda adaleti temin eden genel kaideleri koymaktr. Ahlkn hedefi ise, bireyin iyiyi elde edebilmesi iin hazrlanmas ve ynetilmesidir. Bu noktada bn Rdn ahlk anlay Aristoteleste olduu gibi teleolojiktir. Aristotelese gre her sanat ve her soruturma, ayn ekilde her eylem ve seim bir iyiye alr grnmektedir. Her eylem, kendisinden baka bir eyi amalar ve bu eyi meydana getirme eiliminden kendi deerini karr. Onun iin ahlkllk, baz eylemleri kendilerinden doru olduklarn dndmz iin deil bizi insan iin iyi olana yaklatracaklarn dndmz iin yapmamzdr.24 bn Rde gre siyaset biliminin birinci ve ikinci ksmlar arasnda eit dzeyde bir iliki vardr. Tp ilminde sal ve hastal konu edinen kitaplar ile hastalklarn tedavisi ile koruyucu hekimlii konu edinen kitaplar arasndaki iliki gibi.25 Amel ilmin ilk ksm olan ahlk, irad fiil ve alkanlklarla ilgilidir. Tp ilminin sala kavuup hastalklardan saknmasyla ilgilenen ksmna karlk gelir. kinci ksm ise, bu alkanlklarn nefse kazandrlmas yntemiyle ilgilidir ve tbbn sal koruyup hastalklar iyiletirme ve tedavi etme ile ilgili ksmna karlk gelir.26 bn Rd, siyaset bilimi ile tabiat ve metafizik arasnda benzerlik kurduu gibi tp ilmiyle de benzerlik kurmaktadr. bn Rde gre, siyaset biliminin (el-ilmul-meden) birinci ksmna dair konular Aristotelesin Nikomakosa Etiki iermektedir.27 kinci ksmna dair konular da yine Aristotelesin Politikas iermek24. 25. 26. 27. D. Ross, s. 221. bn Rd, Telhs, s. 66. Macit Fahri, slm Ahlk Teorileri, ev. Muammet skenderolu -Atilla Arkan, stanbul-2004, s. 129. Aristotelesin bu eseri slm ahlkn etkileyen en nemli Yunanca ahlk metnidir. Frb, bn Rd ve bir ksm slm filozoflar tarafndan erh edilmitir. Daha geni bilgi iin bkz. M. Fahri, slm Ahlk Teorileri, s. 98-100.
tedir. Ancak bn Rd, Aristotelesin Politikasna sahip olmad iin ikinci ksma dair konular ieren bir baka eser olan Efltunun Devletini erh ve izah etme cihetine gitmitir.28 Muhtemelen Abbsler dneminde Beytul-Hikmede Aristotelesin Politikas tercme edilmedii iin bn Rd, bu esere ulaamamtr. Ahlk ve siyaset arasndaki ilikiye gelince; bn Rde gre ahlk siyasetten ayrlamaz, siyaset biliminin temelini oluturmaktadr. Gerekte ahlk, ikinci ksm siyaset olan amel sanatn ilk ksm olup bu balamda siyasetin stnde mantki bir ncelii vardr.29 Bu nedenle bn Rd, siyaset kuramn izah etmeden nce nazar ilmin birinci ksmn tekil eden ahlk ilminin bir ksm meselelerini izah etmektedir. Zira bu meseleler, onun erh ve izah ettii Efltunun siyaset kuramnn, dolaysyla kendi siyaset kuramnn da temelini tekil edecektir. Charles E. Butterworthe gre bn Rd, Aristotelesin Politikas ile Etiki arasnda bulunan uyumun bir benzerinin Aristotelesin Etiki ile Efltunun Devleti arasnda da var olduunu dnyordu.30
28. bn Rd, Telhs, s.66-67. bn Rd, Aristotelesin Politikasna sahip olamad iin Efltunun Devletini erh ve izah ettiini sylemitir. Ancak doal olarak u sorular akla gelmektedir: Salt zorunluluktan kaynaklanan bir nedenden dolay birbiriyle pek de uyumlu olmadklar dnlen iki kitaptan nasl olur da uyumlu bir siyaset kuram oluturulabilir? Veya herhangi bir tarihi veriye dayanmakszn mantksal olarak bn Rdn bu konuda, Aristotelesin Etiki ile Efltunun Devleti arasndaki uyum nedeniyle Efltunun Devletini, Aristotelesin Politikasna tercih ettii sylenebilir mi? Nitekim Pierre Pellegrininin tesbiti bu konudaki phelerimizi hakl karacak niteliktedir. Ona gre Antik yazarlarla, Yunanl, Bizansl ve Arap yorumcular Aristotelesin Politikas konusunda o denli ketumdur ki ada yorumcular bunun nedeni olarak bu incelemenin onlarn ellerinde olmamasn gsterirler; metinlerin dikkatli bir incelemesi bunu kesin bir biimde yalanlar. Ona gre eskilerin siyaset konusunda, Aristotelesin dncelerine pek fazla bavurmamalarnn nedeni, grne baklrsa temelde bunlarn alm ve dolaysyla kendi siyaset dnceleri asndan yararlanamaz olduklar izlenimi uyandrmaktadr. Bkz. Pierre Pellegrin, Aristoteles md., Siyaset Felsefesi Szl, ev. Necmeddin Kamil Sevil, stanbul-2003, s. 99. M. Fahri, slm Ahlk Teorileri, s. 129. Charles E. Butterworth, New Light On The Political Philosophy Of Averroes, Essays On slmic Philosophy And Sicence, edited by George F. Hourani, Albany-1975, s. 118.
29. 30.
Zira bn Rd, Telhsinde siyaset kuramnn en temel meselelerini izah ederken birok yerde Aristotelesin Etikine gnderme yapmakta, okuyucuyu oraya havale etmektedir. bn Rd, ahlka dair bir ksm meseleleri izah ederken ncelikli olarak insan erdemlerin ne olduunu izah etmitir. Ona gre bu ilmin birinci blmnde (yani Aristotelesin Etikine yazd erhte) izah edildii ekliyle insan mkemmellik veya erdem trlerinin balcalar nazar, fikr, ahlk ve amel erdemlerden ibarettir.31 Aristotelese gre bu erdemler, dier sanatlar gibi yaanarak renilir. nk renip yapmamz gereken eyleri biz yapa yapa reniriz, rnein ev yapa yapa mimar, gitar ala ala gitarist olunur. Bunun gibi dil eyler yapa yapa dil bir insan, ll davrana davrana ll bir insan, yiite davrana davrana yiit bir insan oluruz.32 bn Rde gre yukarda sraladmz fikr, ahlk ve amel erdemlerin varlk nedeni nazar erdemlerdir. Btn bu erdemler, nazar erdemlere hizmet eder ve ona hazrlk mesabesindedirler.33 Frbye gre bu erdemlerle milletler ve devletler bu hayatta, dnya mutluluunu ve teki hayatta da stn mutluluu elde ederler.34 bn Rd Telhsde ahlk meseleleri ele alm olmakla beraber onun esas ilgisi, siyaset nazariyesi bahusus ideal devlet ve onun reisi ile ilgili artlardr.
A. DEAL DEVLETN YAPISI
1. Toplumsal Yaamn Gereklilii

bn Rde gre toplumsal yaam kanlmaz bir gerekliliktir. Birey olarak insan, ahlk erdemleri ancak toplumla birlikte yaayarak
31. bn Rd, Telhs, s. 67. bn Rdn Aristotelese atfta bulunarak sralad bu erdemler, farkl say ve isimlendirmelerle dank bir biimde Nikomakhosa Etikte (bkz. 1103a 5-20) zikredilmektedir. Aristoteles, Nikomakhosa Etik, 1103a-1103b 5. Averros Commentary, s.112. Frb, Tahslus-Sade, s.3.
32. 33. 34.
renebilir. Zira insanlar, birbirlerinden bamsz deildirler, tersine yaam iin gerekli eylerin retilmesinde bakalarnn yardmna ve ibirliine ihtiya duyarlar. Bir insann, btn erdemlere sahip olmas mmkn deildir. Bu mmkn olsa bile, btn erdemlerin bir defada elde edilmesi son derece zordur. Fakat bn Rde gre bu erdemlerin, bir heyette bulunmas pekl mmkndr. Ancak yine de insan, bu erdemlerden sadece birini bile tek bana kimseden yardm almakszn elde edemez.35 Bu nedenle bn Rde gre hem Efltunun hem de Aristotelesin syledii u sz dorudur: phesiz insan tabiat itibariyle meden bir varlktr.36 nsan ile hayvan arasndaki snr izgisi, insann toplumsal bir varlk olmasdr. Toplum dnda yalnz bana yaamaya g yetiren bir kimse, insan olamaz. O, ya bir hayvandr veya bir Tanrdr. nk insan, yaratl itibariyle toplumla birlikte bulunmak ve yaamak zorundadr.37 Bu demektir ki bn Rde gre insann devletsiz yaamas imknszdr. nsan, en yce mkemmellie ancak ideal devlette ulaabilir. Herhangi bir siyas topluluk dnda insann mutlulua ve mkemmellie ulamas bir yana, hayatn bile devam ettirmesi mmkn deildir.38 bn Rde gre ihtiya duyduumuz yardmlama, sadece insan erdemler iin deil ayn zamanda hayatn bir zorunluluundan kaynaklanmaktadr. nsan, ihtiyalarn karlamak zorundadr. Bu ihtiyalar karlanmakszn hayatn devam ettiremez; tek bana yiyecek, giyecek, barnma gibi yaam iin gerekli olan btn ihtiyalarn veya yaam daha ok kolaylatran taleplerini karlayamaz. Zeyd tarlay srmeyebilir, tohumu ekmeyebilir. Ancak tarlay srmedii, tohumu ekmedii takdirde yaam o denli kolay olmaz. Fakat tarlay srp ekimi yapt zaman, hayat daha mreffeh ve kolaylkla yaar. Bu nedenle insanlar bir araya gelmi, tabiatn nimetlerini taksim etmi, g35. 36. 37. 38. bn Rd, Telhs, s.68. bn Rd, Telhs, s.67-68; Aritoteles, Nikomakhosa Etik, 1097b 10. Abdlemir emseddin, el-Mezhebut-Terbevi nde bn Sn Min Hilli Felsefetihil-lmiyye, Beyrut-1988, s. 172. E. I. J. Rosenthal, s. 257.
lklerini paylamlardr.39 Burada bn Rd, Frbnin etkisindedir. Zira Frbye gre de her insan, hayatiyetini devam ettirmek ve en stn mkemmellii elde etmek iin doal olarak birok eye ihtiya duyar. Ona gre insann ihtiyalarn tek bana karlamas mmkn deildir. Tersine insan, ihtiyalarn karlamak iin birok kimseye ihtiya duyar. Bu yaklam, btn insanlar iin sz konusudur. Bu anlamda insann kendisi iin yaratld mkemmellie ulaabilmesi toplum halinde yaarak, hemcinsleriyle yardmlama halinde ancak tahakkuk eder. Bu insanlardan her birisi, sz edilen insann zel bir ihtiyacn karlar. Toplumun btnnn bu katks sonucunda herkesin varln devam ettirmesi ve mkemmellie erimesi iin muhta olduu eyler salanm olur.40 Grlecei gibi burada bn Rd, Frbnin izgisindedir. Frbye gre insan sadeti tek bana elde edemez. Ona gre insann sadeti elde edebilmesi iin sadeti nasl elde edeceini gsteren siyaset sanat ile bu sanatn uygulanabilecei bir yere, yani ideal devlete ihtiya vardr.41 bn Rd, bn Bccenin eer gerekirse insann kemle ermek iin kendini toplumdan ayrmas gerektii dncesine iddetle kar kar; farkl olarak insann kendisini toplumdan soyutlamas dncesini kabul etmez. Oysa bn Bcceye gre mtevahhid, kendi zne uygun olan gayeyi gerekletirmek amacyla tabiatnn toplumsallk ynnden vazgeerek yalnzl seer. Bu da gsteriyor ki bn Bcceye gre insan, tabiat gerei toplumsal bir varlk olsa da bu onun
39. bn Rd, Telhs, s. 68. Benzer ekilde bn Haldna gre de toplumsal yaam kanlmaz bir gerekliliktir. Allah insan, ancak beslenerek yaamn srdrebilecek bir tabiatta yaratm, ftri olarak beslenmeye ynlendirmi ve kendisine beslenmek iin gerekenleri yapacak bir donanm vermitir. Ancak birey olarak tek bir insann gc, beslenme ihtiyacn karlama ve yaamn devam ettirecek maddeleri bulma iinde yetersiz kalr. Bkz. Mukaddime, I,79. Frb, el-Mednetl-Fzla, ev. Ahmet Aslan, Ankara-1990, s. 69. Bu eser daha sonraki dipnotlarda: Frb, el-Medne olarak zikredilecektir. Mehmet Aydn, slm Felsefesi Yazlar, stanbul-2000, s. 11.
40. 41.
kt bir topluma katlmasn gerektirmez. nk uygun olmayan bir toplumun aktivitelerine itirk etmektense, apolitik ve asosyal bir hayat tercih etmek, insann z gayesini gerekletirmek bakmndan daha iyi grnmektedir.42 nsan toplumun oluumunu ekonomik gerekelerle izah eden bn Rd, bu noktada Efltun ile hemfikirdir. Zira ona gre, toplumun varlk nedeni, insann tek bana kendi kendine yetmemesi, bakalarna gereksinim duymasdr. nsan bir eksii iin bir bakasna bavurur, baka eksii iinde bir bakasna. Bylece birok eksiklikler, birok insanlarn bir araya toplanmasna yol aar. Efltuna gre, bu trl yaamaya toplum dzeni denir. Dier trl, Efltuna gre insan yaamas iin gerekli olan yiyecei, barnmas iin gerekli olan mekn, giyecei ve dier ihtiyalarn tek bana karlayamaz. Bu ihtiyalarndan her birini karlayabilmesi iin kendi sanatn toplumun dier bireylerinin hizmetine sunmal, kendi emeiyle elde ettiini bakalaryla paylamaldr.43 Bu nedenle Efltuna gre toplumun btn bu ileri grebilmesi iin her bireyin kendi doasna uygun olan meslei yapmas gerekir. Bu yaklam ayn zamanda Efltunun adalet iin yapt tanm ile de ilikilidir. Ona gre adalet, nefsin her bir blmnn sadece yapmas gerekeni, uygun oranda ve uygun zamanda yapmasna baldr. Benzer ekilde, ehirdeki her bir insann tabi olarak kendisine ait ii, en iyi ekilde yapmasndan baka bir ey deildir.44 Bu nedenle bn Rde gre eer insan, ocukluundan itibaren bir meslei seer ve uzun bir sre onu icra ederse bu meslekte daha yetkin bir hle gelir. Ona gre bu dnce Efltunu, bir insann birden ok meslekte almasnn uygun olmad inancna sevk etmitir. Zira bn Rde gre bir insann ayn anda birden ok meslekte yetkin bir hle gelmesi imknszdr. Kald ki bunun imkn dhilinde olduunu kabul etsek bile, bn Rde gre bir insann yapt ii gerektii gibi, iyi bir biimde yapmas mmkn deildir.45
42. 43. 44. 45. Yaar Aydnl, bn Bccenin nsan Gr, stanbul-1997, s. 284. Efltun, Devlet, 369 b-c, d-e. M. Fahri, slm Ahlk Teorileri, s. 130. bn Rd, Telhs, s. 69.
nk bir ahsn, btn insan yetkinlikleri elde etmesi mmkn deildir. Bunu ancak bir grup insan baarabilir. Zira bireyler arasnda buna veya una duyulan ilgi ve temayl farkl olduu gibi yetenekler de farkldr. Eer bir tek kii, tabiat itibariyle dier btn insan yetkinlikleri elde etmeye g yetirebilseydi bu, tabiatn yanl yapt anlamna gelirdi. Oysa bu anlamsz ve samadr. Bu yanl dncenin doru olduunu farz etsek bile, bu nitelikteki bir insann varlnn olamayacan hem tabiat biliminin izahlarndan, hem de deneyimlerimizden biliyoruz. Her insan doas itibariyle hem sava, hem hatip hem air veya bundan daha fazlas filozof olamaz.46 Bu nedenle, Efltunun belirttii gibi bir insan, birok sanatta baarl olamaz. Her sanat adam, btn hayat boyunca hibir frsat karmadan kendini yaratlna en uygun sanata vermeli, dier mesleklerle ilgilenmemeli.47 Bu noktada bn Rde gre birey iin toplumla birlikte yaamak, hem ahlk adan, hem de ekonomik adan bir gereklilik hline gelmektedir. Dier trl, bu dnyada insan ne hayatiyetini idame ettirebilir, ne de kendi doal ve zorunlu ihtiyalarn karlayabilir. bn Bccenin arzulad gibi insann yetkinlie ulamas da mmkn deildir. bn Rd, buradan hareketle u sonuca varmaktadr: Zorunlu olarak insanlarn oluturduu bir topluluk bulunmas gerekir ki bu topluluk, dier insan mkemmelliklerle muttasf olsun, en ileri mkemmellie ulama gayesiyle biri dierine yardm etsin. Mkemmel olan eksik olana yardm etsin; ta ki ona zg olan mkemmellie ulaabilsin. Mkemmellii eksik olan ise, mkemmellie ulamasna vesile olsun diye daha mkemmel olana tabi olur.48 bn Rd burada ata binme sanat ile gem yapma sanatn rnek olarak vermektedir. Ona gre bu iki sanat, biri birileriyle yardmlama halindedirler. Gem yapma sanat, ata binme sanatna yardmc olur. Ata binme sanat ise bize, gemin hangi artlarda daha etkin ve iyi
46. 47. 48. Averros Commentary, s. 113-114. Efltun, Devlet, 374a-c. bn Rd, Telhs, s. 69-70.
bir biimde kullanlacan gsterir. Netice itibariyle bu iki sanat, ortak bir amaca hizmet etmektedir.49 bn Rd, bir sanatn dier sanat dallarn ka ekilde etkilediini, etkileme yntemini ve bu etkinin imknn, Aristotelesin Etikine yazd erhte izah etmitir. Ona gre eer bu niteliklere sahip bir heyet bulunmuyorsa insanlar ya beeri mkemmellie ulaamazlar veya buna dair yetkinlikleri eksik kalr.50
2. Erdem-Kent likisi
bn Rde gre kent ile erdem arasndaki ilikiyi izah etmeden nce kentin ne anlama geldiini izah etmemiz gerekmektedir. Frb, el-Mednede mkemmel toplumlar coraf ereveye ve hacme gre byk, orta ve kk olmak zere gruba ayrmtr. Ona gre kent, kk toplum gurubuna girmektedir. Belli bir corafya zerinde topluluk halinde yaayan herhangi bir milletten oluur. Kentin birimleri ise mahalle, sokak ve evden olumaktadr. Bu yapya gre ev ve aile, siyas ve sosyal sistemin dayana ve temelidir. Frbye gre olgunluk ve erdem, kentten daha kk birimlerde gereklemez.51 Burada Frb, kent ile sadece meskeni kastetmemektedir; insanlar barndran meskeni ve meskenlerin barndrd insanlar kastetmektedir.52 O, stlh anlamda mkemmel bir siyas yapya, yani devlete iaret etmektedir. ehir devletini, ideal siyas birim olarak tasarlamtr. Bu birimin temel unsuru vardr: Birincisi, devlet bir kurumlar btndr. kincisi, bu kurumlar genellikle bir topluma mal edilen, coraf olarak snrlanm bir blgenin merkezindedir. nc olarak devlet, snrlar iinde ynetimi kendi tekeline alr.
49. 50. 51. 52. bn Rd, Telhs, s. 70. bn Rd, Telhs, s. 70. Frb, el-Medne, s. 69-70; Huriye Tevfik Mcahit, Frbden Abduha Siyas Dnce, ev. Vecdi Akyz, stanbul-1995, s. 77. Frb, Fuslul-Meden: Siyaset Felsefesine Dair Grler, ev. Hanifi zcan, zmir-1987, s. 36.
Dier bir ifadeyle, toplumun devlet olarak nitelenebilmesi iin o toplumun, nfusla birlikte topraa ve kamu organizasyonuna sahip olmas gerekir.53 Bu yaklam temelde bn Rd iin de pekl sz konudur. Zira bn Rd, Telhsde birok yerde ideal bir devlet ile bu devleti ynetecek kiinin nitelikleri, imkn ve olabilirlilii konular zerinde durmutur. bn Rd, bunu yaparken Efltunun Devletini aan bir biimde kent ile ilgili konular dikkatle, ayrntl bir biimde ele almtr. bn Rdn erdem ile kentin unsurlar arasndaki ilikiye dair sylediklerini de bu zaviyeden deerlendirmemiz gerekmektedir. Ona gre erdemin kentin unsurlar ile olan ilikisi, ruhun kendi blmleriyle olan ilikisi gibidir. Bu nedenle kent, dier blmlere egemen olan nazar ve tefekkr yetisi nedeniyle erdemli olur. Benzer ekilde insan, akl vastasyla ruhun dier btn blmlerine egemen olduu zaman erdemli olur. Bunun anlam ise udur: nsan, iyi eylere akln belirledii l ve zamanda ynelmelidir.54 Yine insan, nefsin bir blm olan fke yetisiyle mekn ve zamann takdir ettii, hikmetin emrettii snrlar dhilinde cesur olur.55 nsan korkulacak veya korkulmayacak eyleri aklyla bilebilir. Hzn ve zevk halinde insan dizginleyen akldr. nsana bilge dedirten de buyruk ve t veren de akl yandr.56 Ayn ey nefsin kontrol altna alnmas ile dier btn erdemler iin de sz konusudur. nsan, ahlk ve akl erdemleriyle temyz eder. Bu erdemlerden bir ksmnn dier bir ksm zerinde riyasete sahip olmasyla da adaletle i grr. bn Rdn, Devlet kitabnn birinci blmnde anlatlan adalet kavramndan anlad ey budur. Ona gre adalet, her insann, tabiat
53. John A. Hall - G. John kenberry, Devlet, ev. Yeeren Olgu Alibeygil - Murat ipal, Ankara-2000, s. 11; Fahreddin Korkmaz, Gazlide Devlet, Ankara-1995, s. 23. Averros Commentary, s. 114. bn Rd, Telhs, s. 71. Efltun, Devlet, 442cd.
54. 55. 56.
itibariyle yatkn olduu ve en iyi yapabilecei bir ii yapmakla kendini snrlamaldr. Bakasnn ihtisas alanna girmemelidir.57 bn Rde gre bu tasavvur, devletin btn snflarnn nazar ve tefekkr ilim ile bu ilimde uzmanlam insanlarn vazettikleri kurallara sadece uymalar halinde gerekleir. Bu nedenle Efltun, idareci snfn felsefeciler olmas gerektiini vurgulu bir biimde sylemitir. yle ki bu felsefeciler, akl ve tefekkr ilimlerde uzmanlam yetenekli kiilerdir. Adalet ise bir tek nefiste buna benzer bir biimde gerekleir. Yani nefsin her bir unsurunun zerine den grevi uygun tarzda ve uygun bir zamanda yapmasdr. Zira adalet, nefsin her bir cznn akla inkyadyla yine nefste gerekleir. Bu nedenle devletin yaps ve unsurlar nefsin yapsna benzer.58 Dolaysyla bir devleti akll yapan neyse, insan akll yapan odur; bir insan niin yiitse, devlette onun iin yiittir; devlet nasl doru olursa, insanda o trl doru olur. Devletin doru olmas, her snfn kendi ilerini grmeleriyle mmkndr.59 Efltun kent ile erdem arasndaki ilikinin daha iyi anlalabilmesi iin insan ruhunu katl binaya benzetir. Akl, insann iindeki tanrsal niteliktir ve onu insan yapar. Hazlar, onun bedenin igdleridir. Ruh ise kzgnlk, cesaret, sevgi, onur ve nefretin yeridir. Erdemli insan, kendi iinde uyuma sahip olan insandr. Akl burada kural koyucu konumundadr. Bu, insan-ruhu ehri ideal bir devlet gibidir. Burada ynetici snf, bilgelii temsil eder. Muhfz snf, ruhu temsil eder. Ancak her ikisi de hazz temsil eden iilerden ayrdr.60 Bu benzetmede sz konusu edilen ynetici ve muhfz snfnda, hikmet ve cesaret erdeminin bulunmas gerekir. Adalet ve iffet gibi erdemler ise, toplumun dier btn snflarnda bulunmas gereken erdemlerdir.61 Kent ile ilgili ahlk erdemlerin izahndan sonra, meselenin daha iyi anlalmas iin bn Rde gre noktann daha izah edilmesi ge57. 58. 59. 60. 61. bn Rd, Telhs, s. 71; Efltun, Devlet, 441d, 443 a-e. bn Rd, Telhs, s. 71. Efltun, Devlet, 441c-e. A. E. Baker, Felsefeyi Anlamak, ev. brahim ener, stanbul-2002, s. 45. bn Rd, Telhs, s. 71; Efltun, Devlet, 432a.
rekmektedir. Kendi ifadelerinden anladmz kadaryla bn Rd, bu erdemlerin nelerden ibaret olduu konusunda Efltundan ziyade, Aristotelesin etkisindedir. Zira bu konularda okuyucuyu, Telhsin birok yerinde grlecei gibi, Aristotelesin Etikine havale etmektedir. Nitekim bu erdemlerin nelerden ibaret olduuna dair yapt izahlarda bunu grmekteyiz.62 Birincisi: Bu erdemlerin eyleme dnmesi iin gerekli koullarn neler olduunu bilmemiz gerekmektedir. rnein cesaretin erdemi, nefiste korkaklk ile sorumsuzca tehlikeye atlma arasnda bir yerdedir. Cesaret yle bir melekedir ki gerektiinde, gerektii kadar, ihtiya duyulan zamanda onunla cesur olunur. Bu tanm, eylem ile birlikte zel birtakm artlarn bulunmasn gerektirir. Dier trl eylem gereklemez. nk bilginin bir amac da Aristotelesin belirttii gibi eylemdir, sadece bilmek deildir. kincisi: Bu erdemleri genlere ve yetikinlere nasl benimsetebiliriz? Bu erdemleri onlarn nefislerinde nasl muhfaza edebilir, aama aama byterek keml noktasna nasl tayabiliriz? Ve yine ktlkleri, gnahkr ruhlardan nasl izale edebiliriz? bn Rde gre bu konuda yaplmas gereken ey, tp biliminin yntemine benzemektedir. Tp bilimi bir ynyle bedeninin salkl bir biimde geliimi ile hastalklardan korunmasn konu edinirken dier ynyle hastaln nasl tedavi edileceini konu edinmektedir. Aynen yle de nefsin de bu tarzda tedavi edilmesi gerekmektedir.63 ncs: Btn bu erdemler birbirlerini nasl etkilemektedir ve yine bu erdemler belirli artlarda bir araya geldiklerinde hangisi keml noktasna ulamada daha etkilidir? Bu etkili olan erdemin ayrc zellikleri nelerdir? Ve yine hangi erdemler keml noktasna ulamada negatif etkiye sahiptir? bn Rde gre bunun bilinmesi, birden ok yetkinliin amacnn bilinmesi artna baldr. Zira bunlarn her birisi devlete ait birer unsurdur. rnein insann kendi bedenine ait organlarn saln mu62. 63. bn Rd, Telhs, s. 72. bn Rd, Telhs, s.72. Ayrca bkz. M. Fahri, slm Ahlk Teorileri, s. 130131.
hfaza edebilmesi iin bedenindeki uzuvlarn birbirleriyle ilikisini ve gerekliliini bilmesi gerekir.64 Burada bn Rd, devletin unsurlar ile nefsin ksmlar arasndaki hiyerari ve uyuma dikkat ekmektedir. Zira bu nemlidir. Uyum ve hiyerarinin olmamas beraberinde anariyi getirir. Bu nedenle bn Rd, koruyucu hekimlikte olduu gibi ncelikli olarak erdemlerin kentte yaayan bireylerin ruhlarna nasl yerletirilecei ve bunun nasl baarlaca konusunu ele alr. Zira ona gre bu meselenin szle tanmlanmas ahlk erdemlerin fiili olarak kentlerde, milletlerde yerleik hle getirilmesi iin yeterli deildir. Tp biliminde olduu gibi bunun salanmas iin yargnn da bu srece katlmas gerekmektedir.65 bn Rd, bu noktada ahlk erdemlerin kent ile olan ilikisini izah ederken birden ok bilimden sz etmektedir. Anlatmnda ahlk ve siyaset kavramlar i iedir. Bu iki bilim arasnda benzerlik kurduu gibi tp ilmi ile de benzerlik kurmaktadr. Bu nedenle Efltuna gre kenti, nazar ve dnsel bilgiye sahip, zaman ierisinde amel tecrbe edinmi kimselerin ynetmesi gerekir. Nitekim bir doktorun iyi bir tabip olabilmesi iin nazar bilginin yannda tp biliminin genel deimez sabit ilkelerini de bilmesi gerekir. Bu ekilde ancak edindii nazar ve akl bilgiyle tecrbelerine dayanarak amel uygulamalar yapar.66 Doal olarak sz konusu edilen erdemlerin elde edilmesi, Frbde olduu gibi eitim ve retim ile mmkndr. retim yalnzca szle olup zihni, akl erdemlere ulatrr. Eitim ise hem sz hem de rnek olmay kullanr ve ahlk erdemlerle amel sanatlar ortaya karr. bn Rde gre erdemlerin kent halkna benimsetilmesi ve nefislerinde yerleik hle getirilmesinin iki yntemi vardr: Birincisi: nsanlar retorik ve iir vastasyla ikna etmektir. Bu ekilde insanlar amel sanatlar idrk eder ahlk erdemlere doru mo64. 65. 66. Averroes On Platos Republic, s. 116. Averroes On Platos Republic, s. 116. bn Rd, Telhs, s. 73.
tive edilmi olurlar.67 Bu yntem sradan insanlara hitb etme zellii tar. Burada insanlar, yaygn olan gr veya dnceleri hibir tenkit ve tahlile tabi tutmadan kabul ederler. Fakat nazar ve tefekkr ilimleri retme yntemi ise sekin insanlara zgdr.68 bn Rd, sekin insanlar ile filozoflar kastetmektedir. Ona gre felsefe umuma ait deildir, bilakis sekinlere zgdr.69 bn Rd hikmeti, en yksek bilgi tr olarak tanmlarken sradan insanlarn bu bilgi trn kavramaya g yetiremeyeceinden sz eder. Bu konuda o, Rabbinin yoluna hikmetle ve gzel tle ar ve onlarla en gzel bir ekilde mcdele et70 mealindeki yeti esas almaktadr. Bu yette geen hikmet, gzel t ve cedel, eit bilgiye dellet ettii gibi slma gre ayr insan snfn da tanmlar. Bunlar halkn ekseriyetini tekil eden cumhur, cedele dayal tevil ehli ile burhn ehlidir. Burhn ehli, tevili yakn yollarla, kesin bilgi ve kantlarla yapma gcne sahip kimselerdir ki yette hikmet kavramnn kapsamnda ele alnr. Bunlar ar ve karmak felsefe konularn kavramada g ve yetenekleriyle, dier iki snftan daha stndrler. te filozoflar bu snf oluturur.71 bn Rde gre Efltun, halka hikmeti retmek iin retorik ve iir yntemini kullanmtr. Ona gre halk, ya hikmeti kesin kanta
67. 68. 69. bn Rd, Telhs, s. 75. Averroes On Platos Republic, s. 117; M. Aydn, s. 17. bn Rd, Telhsde insanlar felsef delillerin sosyal uzants olarak avam ve havas eklinde iki snfa ayrmtr. kna metodu avama zg iken burhn metodu havassa zgdr. Faslul-Maklda temel bir deiiklikle hitb ve burhn snf arasna cedel ehli diye bir orta snf ilve etmitir. Bu orta snfla da kelmclar kastetmitir. bn Rde gre insanlarn bu snfa ayrlmasnn ve buna karlk gelen delil tr snflandrmasnn din-ahlk nemi udur: eriat btn insanlara ebedi mutluluklarnn temeli olan teorik ve pratik hakikatlerin bilgisini retebilir. Bu l tasnifin dier bir nemi de burhn ehlinin veya filozoflarn dier herkese kar savunulmasdr. M. Fahri, slm Ahlk Teorileri, s. 131-132. en-Nahl Sresi, 16/125. bn Rd, Faslul-Makl: Felsefe-Din likisi, ev. Bekir Karla, stanbul1992, s. 104-105; Ali Bula, slm Dncesinde Din -Felsefe/Vahiy - Akl likisi, stanbul- ts., s. 235-236.
70. 71.
dayanan burhn bir metotla renirler ya da hibir zaman renemezler. Birincisi imknszdr; ikincisi ise imkn dhilindedir. Bu nedenle Efltuna gre halkn hikmeti (bilgelii) renmesi iin retorik ve iirin dnda baka bir yntem sz konusu deildir. nk her insann, tabiatnn, gcnn ve kabiliyetinin el verdii lde yetkinlii elde etmesi gerekir.72 bn Rd, burada Efltundan farkl olarak insan, dier ahlk erdemlerin elde edilmesi ile gndelik yaama hazrlayan birtakm faktrlerden bahsetmektedir ki bu faktrler, insanlarn Allaha iman edip itikad etmeleri ile kendi doal istidatlar lsnde nihai amaca ulama abalardr.73 bn Rd, bu yaklamyla ahlk erdemlerin elde edilmesi srecine inanca dair unsurlar da ilve etmi olmaktadr. kincisi: knnn yetersiz kald noktada devreye girer. Kin ve dmanl esas alanlara kar uygulanr. Bunlar, herkese benimsenen ahlk erdemlere isteyerek uymazlar. Bu kiilere bedensel cezalar verilerek cebren, ahlk erdemlere uymalar salanr. Ama kesin olan u ki bu yntem, ideal devletin halkna kar uygulanmamal. Mecburiyet halinde bile onlar zorla, baskyla cezalandrma cihetine gidilmemelidir.74 bn Rde gre, kendileri ve ynetimleri iyi olmayan milletler ise ancak sava ve cebir yoluyla ahlk erdemleri benimserler. Halkn eitilmesinde bu iki yntem takip edilir. Doal olan, aile reisinin kendi ocuklarn, genlerini ve hizmetkrlarn terbiye ederken bavurduu yntemdir. Ancak erdemli olmayan kentlerin yneticileri, kendi halklarn gnein altnda, umuma ak yerlerde plak brakarak, sopayla dverek veya idam ederek slh etmeye alrlar. Fakat erdemli kent halknn, cebir ile bu ekilde eitilmesi nadiren vuku bulur. Fakat dier milletlerde bu yntem, bir tarz olarak benimsenmitir. Sapkn milletler iin sava dnda bir seenek sz konusu deildir.75
72. 73. 74. 75. bn Rd, Telhs, s. 74. bn Rd, Telhs, s. 75. bn Rd, Telhs, s. 75. Averroes On Platos Republic, s. 118-119.
bn Rde gre slm hukuku ile beer hukuk bu konuda birbiriyle benzemektedir. nk Allahn yoluna davet etmenin iki yntemi vardr; birisi ikna, dieri ise cihddr.76 Sava sanat, gerektii zaman ve gerektii lde cesur olmann erdemiyle yetkinlie ulalr. Sava iin hazrlk yapan kentin cesaret erdemine sahip olmas gerekir.77 Doasndan anlalaca gibi cesaret erdeminin fiil halindeki yetkinlii, sava sanat ile birlikte dier ahlk erdemler ile dier amel sanatlarn da bulunmasn gerektirir. Efltuna gre sava sanat nihai amaca ulamada vesileler takdim etmez. Fakat sava sanat bir tr ihtiyatr. Bu ihtiya ya ncelikli olarak erdemli devletin kart olan devletlerdeki nitelikleri, alkanlklar izale etme nedeniyle ortaya kar ki bunun ar ihtiyatan veya en iyiyi elde etmek iin yaplm olmas fark etmez. Veya dardan erdemli devlete zarar veren herkese dersini vermek iin yaplr.78 bn Rde gre bir insann erdemli olmas, kklkten itibaren erdemlerle bytlmesine baldr. Fakat ilerleyen yalarda bu
76. bn Rdn Telhsini braniceden Arapaya tercme eden Ahmed ehln, brani mtercim Samuel Ben Yehudann muhtemelen bn Rdn burada zikrettii birka paragraf hazf etmi olabileceinden sz etmektedir. Bu hazf edilen paragraflarda konuyu delillendirmek iin zikredilen yet ve hadsler olabilir (bkz. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 81). Ayrca yukarda metinde zikredilen cihd kavram yerine Rosenthal ile Ralph Lerner, yaptklar tercmelerde sava/war kavramn zikretmilerdir. Oysa slm hukukunda hric dmana kar yaplan savaa cihd ad verilmektedir. Bu nedenle, bu konuda dier tercmeler yerine Ahmed ehlnn yapt tercmeyi dikkate aldk. Bkz. Averroes On Platos Republic, s. 12; Averros Commentary, s. 119. Rosenthalin ngilizce metninde geen secondary art tabirini, H. M. elbd, Arapaya es-sinatul-cziyye eklinde tercme etmi ve verdii dipnotta, Frbyi istihad ederek bunun ordu komutanl, anlamna geldiini sylemitir. Fakat metnin btn dikkate alnd zaman Ahmed ehlnn ve Ralph Lernerin yaptklar tercmelerde kullandklar sava sanat tabiri daha anlaml gelmektedir. Bkz. bn Rd, Telhs, s. 76; Averroes On Platos Republic, s. 12; ez-Zarr fis-Siyse, s. 81. bn Rd, Telhs, s. 77.
77.
78.
ahlk erdemlerden uzaklaan birisi tekrardan erdemli biri hline gelemez. Onu, erdemli olmaya zorlamann bir yarar da olamaz. Ancak ocuklarnn zorla alnp, onlara erdemlerin retilmesi gerekir. bn Rde gre, yine de erdemli bir toplumda byyen bir insann erdemli olmas imkn dhilindedir. Fakat her eye ramen erdemleri renmemekte srara eden birisi iin iki seenek sz konusudur. Ya idam edilir ya da hizmeti veya kle klnr. Kentte onun konumu, aklsz hayvanlarn konumu gibi en dk dzeyde olur.79 Erdem ile kent arasndaki iliki balamnda bn Rdn ele ald bir dier konu da, kent iin vazedilmesi gereken tmel ve tikel yasalardr. Ancak bn Rd bu konuyu yeterince izah edebilmi deildir. zah edemeyiinin temel nedeni ise, kanatimizce Yunan ve slm kltrleri arasndaki temel farkllktan kaynaklanmaktadr. Efltuna gre toplumun slh amacyla vazedilmesi gereken yasalar ancak dnyann gbeinde oturan tanrlar vazedebilir. Dolaysyla tanrlarn vazettikleri yasalar gz ard ederek toplumu slh etmeye almak veya bunun iin kanunlar vazetmek ona gre nafile bir abadr. O, bu konuda yle demektedir: Baz kimseler toplumu slh etme adna bir sr kanunlar koyarlar ve bylece ktlklere son vereceklerini umarlar. Ama aslnda Hydran bin bandan birini kestiklerini, her kestikleri ban yerine de yeniden ikisinin ktn fark edemezler. Gerek kanun koyucu, bu trl kanunlarla kurallarla vakit kaybetmez. Dzenlemek istedii devlet, ister iyi olsun ister kt. yiyse, kanunlar deitirmeye lzum yoktur. Koyaca kanunlar ktyse birounu kim olsa koyar. Birou da kendiliinden toplumun yaam dzeninden kar.80 rnek olarak da Efltun, tapnaklarn kuruluu, kurbanlar, byk kk Tanrlara, kahramanlara yaplan trenler, llerin gmlmesi ve sayg grmesi ile ilgili kanunlar vermektedir. Ona gre biz bu kanunlar bilemeyiz. Bir devlet kurarken aklmz varsa biz de atalarmzn bavurduu varla bavurur, yalnz onun szn dinleriz. Dnya79. 80. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 83. bn Rd, Telhs, s. 115; Efltun, Devlet, 426e, 427a.
nn gbeinde oturan Tanr, hi phesiz atalarmza ve btn insanlara yol gsteren Tanrdr.81 bn Rd, bu metni izah ederken mabedlerin inas ile mabetler iin toplanan para, dua ve kurban ile ilgili vazedilen kanunlarn Allaha ve meleklerine kar tevazu ve saygy ruhlara yerletirdiinden sz etmektedir. Ona gre bu hizmetler, iyi olan ve ilham alan insanlara braklmaldr. nk ona gre bunlar ilh meselelerdir. Yaplmas gereken ey, dier kentlerde olduu gibi bu tr hizmetlere mdahale etmeksizin bu konuda vazedilmi olan yasalar kabul etmektir. Ona gre bu yasalar, ayn zamanda btn eriatlarn ve yasalarn temelidir.82 Yine bn Rd bu noktada, yukarda zikredilen metni izah ederken, Efltundan farkl olarak yasa koyucu Yunan tanrlarndan sz etmez. O, btn eriatlarn ve yasalarn benimsedii yasalardan sz eder. Ona gre evrensel nitelii olan bu yasalar, tmel yasalardr. Bu yasalarn olduu yerde tikel yasalarn vazedilmemesi gerekir. bn Rde gre eer kent halk tmel kanunlara ve yasalara gre eitilirlerse, tikel kanunlara sayg gsterir iyi bir biimde disiplinize olurlar. Bunun sonucu olarak rnein babalarna sayg gsterir, yallarn yannda konumazlar. Bu nedenle tikel kurallar iin ayrca yasa yapmalarna gerek kalmaz. Sreklilii olan kanunlarn varl kent halknn temayllerinin kolay bir biimde bu tikel kurallara ynelmesi ve uymasna baldr. nk insan, sahip olduu terbiye ve donanm ile bireysel zelliklerin ynelimde olduu eyleri arzular. Eer ynelimleri iyi ise iyilie ynelir; eer kt ise ktle ynelir.83 bn Rde gre bir kimse, birok kanun koyucunun yapt gibi tmel kanunlar olmakszn tikel kanunlar vazederse o, yiyecek, iecek ve cinsellie ar dknlnden dolay hasta olan birisini ila ile tedavi edip iyiletiremeyen doktor konumuna der. Doktorun verdii ilalar fayda yerine, hastaln daha da arttrr. Bu nedenle tikel kanunlar vazederek toplumu slh etmeye alan, hayatn buna harca81. 82. 83. Efltun, Devlet, 427 c. bn Rd, Telhs, s. 115; Efltun, Devlet, 427bc. bn Rd, Telhs, s. 114-115; Efltun, Devlet, 425b.
yan bir kimsenin bunu baarmas fiilen mmkn deildir. bn Rde gre burada ncelikli olarak tmel yasalarn vazedilmesi gerekir.84
3. Adalet lkesi le Birey-Devlet likisi

Efltun Devletin balangcnda adaletin ne olduunu ve kendi zamannda adalet ile ilgili genelde kabul gren dncelerin yanlln konu edinmitir. Sonradan o, devlette ve ferdin ruhunda yerleik olan adaletin doasn izah etmitir. Ancak adalet ona gre bireyde, devlette olduundan daha fazla aikr bir biimde grnebilir. nk bu konuda yaplacak olan izahlarn devlet ile ilikilendirilerek yaplmas konunun daha iyi anlalmasn salar.85 Efltun bu konuya dair u rnei vermektedir: Uzak bir meknda, kk harflerle yazlm olan bir yaz bulunsun; sonra da ayn yaznn daha yakn bir meknda, daha byk harflerle yazl olduunu varsayalm. Doru olan, ncelikle byk harflerle yazlm olan yazya ynelip onu okumaktr. Bu yazy okuyup anladktan sonra kk harflerle yazlm olan yaznn okunmas daha kolay olur.86 Burada bn Rd, Efltunun yapt benzetmeden hareketle konuyu izah etmektedir. Kk yaz devletin ekirdei olan bireye, byk yaz ise kentin btnn kapsayan topluma benzetilmitir. bn Rde gre kentteki adalet, bireydeki adalete btnyle benzemektedir. Bu nedenle Efltun, dil bir kentin mahiyetini ve tabiatn konu edinmitir. Ona gre erdemli devlet, bilge, cesur, dil ve ll olan devlettir. Efltun, bu devlette bulunan drt erdemden her birinin tabiatn ve her bir czn aratrp izah etmitir. lk olarak hikmeti konu edinen Efltun yle demektedir: Bu devlet hakmdir, hikmet ile bilgelie sahiptir. Yani bu devlet, kanun ve kurallarda bilgece bir meverete sahiptir. phesiz bilgece meveret ise bir tr ilimdir. Fakat ziraat
84. 85. 86. bn Rd, Telhs, s. 115; Efltun, Devlet, 426ab. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 115. bn Rd, Telhs, s.116; Efltun, Devlet, 368d.
ve marangozluk gibi sanatlarla ilgilenmeksizin iyi bir ynetim ile iyi bir meverete sahip olunamaz.87 Sonu olarak hikmet, erdemli bir insann amacnn bilinmesiyle yetkin hle gelir. nk siyasetin ynelimi de bu yndedir. Ayrca ak olan u ki, insan gayenin elde edilmesi nazar ilimlerle mmkndr. Zorunlu olarak bu kenti konuurken ve hikmet ile nitelerken doas itibariyle hem nazar ilimlere hem de amel ilimlere birlikte sahip olduunun sylenmesi gerekir.88 bn Rdn burada sz konusu ettii nazar ilimler ile amel ilimler, Frbye gre dnme gcnn alt blmleridir. Bunlardan biri olan amel ilimler ikiye ayrlmaktadr: Biri sanatlardr, dieri ise amel dnmedir. Ona gre nazar ilimler ile herhangi bir insann hi bilemeyecei eyin bilgisi elde edilir. Amel ilimler ile de bilmek istedii eylerin bilgisini elde edebilir.89 bn Rde gre hikmete sahip olan topluluk, doal olarak say itibariyle en kk olan topluluktur. Bunun yeleri ise felsefecilerdir. Onlarn tabiat, amel sanatlara sahip olan birinin tabiatndan farkldr. Bu ise kenti yneten kiinin, hikmet niteliine sahip olmas ve hikmet ile i grmesi gerektiine dair bir delildir. Binaenaleyh zorunlu olarak bu devleti yneten kiilerin de felsefeciler olmas gerekir.90 Cesarete gelince, bu devlete ait bir nitelik olup doru ve makul bir inantr. Bu konuda bn Rd yle demektedir: iddet ve zaafa
87. Averros Commentary, s. 156. Rosenthalin metnindeki bu ifadeye gre, bilgece meveret ile ziraat ve marangozluk gibi sanatlarn birlikte dnlmesi gerekir. Oysa Ahmed ehlnn yapt tercmede tam tersi bir anlam sz konusudur. Bu tercmede yle denmektedir: Ancak bilgece meveret ile iyi bir riyasetin nedeni iftilik ve marangozluk gibi pratik sanatlar deildir. Fakat kanatimizce metnin tamam dikkate alndnda, Rosenthalin yapt tercmenin daha doru olduu sylenebilir. nk bn Rd, ilerleyen satrlarda Zorunlu olarak bu kenti konuurken ve hikmet ile nitelerken doas itibariyle hem nazar ilimlere hem de amel ilimlere birlikte sahip olunmas gerekir demektedir. Bkz. ez-Zarr fis-Siyse, s.116-117. Averros Commentary, s. 156; Efltun, Devlet, 428a-e. Frb, es-Siysetul-Medeniyye veya Mebdiul-Mevcudt, ev. Mehmet Aydn - Abdulkadir ener - M. Rami Ayas, Ankara-1980, s. 2-3. bn Rd, Telhs, s. 116.
88. 89. 90.
kar btn iyi insanlar bu noktada glendirmeliyiz. iddet ile kastettiim ey korku ve elem duygusudur. Zaaf ile de duyusal arzulara ynelimi kastediyorum. Halkn bu tr alkanlklardan ve ynelimlerden korunabilmesi iin onlara mzik ve beden eitiminin verilmesi gerekir. Bu ekilde korku ve duyusal hazlara olan sevginin ruhlarna yerlemesi engellenmi olur. Bu ynde iyi alkanlklar edinirlerse, bunun giderilmesi veya deitirilmesi neredeyse imknsz hle gelir.91 Efltun bu durumu boyaclarn yapt ie benzetmitir. Boyaclar, yn kzla boyamak istedikleri zaman ak yn seerler. Boyann parlakln salasn diye onu iyice ykar, hazrlar sonra kzla boyarlar. Bu ekilde boyanan kuma, ister sabunla, ister sabunsuz ykansn solmaz, rengini atmaz.92 Ayn ey muhfzlar iin de sz konusudur. Muhfzlar, izah ettiimiz tarzda eitim almazlarsa ve onlarn karakteri doru bir biimde ekillenmezse, bu inancn onlarn nefislerine etki etmesi kukuludur ve rengi gizli kalr. Ayn ey, elem ve korku ile arzularmz ve hazlarmz iin de sz konusudur. Zira bunlarn erdemler zerinde gl bir tesiri vardr, erdemlerin zne etki eder. Benzer ekilde erdem olarak kenti sekin klan ey, cesarettir. Doas itibariyle muhfz olabilecek kiilerin cesur olmalar gerekir. nk onlarn en nemli grevi kenti korumaktr. nk hikmetli bir szde yle denmektedir: Bir kentte zengin veya sanatkr snf bulunduu iin o kente cesur veya korkak denmemitir. Sadece cesur muhfzlar snf bulunduu iin cesur denmitir.93 Bilgelik ve cesaretten sonra ele alnmas gereken erdemler ise iffet ve adalettir. ffet ve adalet nedir? Kentin hangi unsurlaryla iliki91. Averros Commentary, s. 157. Ancak bn Rd verilecek olan mzik eitimi konusunda yle demektedir: Mzikde kadim kanunlarn vazettikleri dnda her trl yenilikten saknmalyz. Eer bunu yapmayacak olursak kenti ciddi anlamda doacak zararlar konusunda uyarmalyz. Bu yenilik, sessiz bir biimde insanlarn doasna yol bulup ruhlarna yerleirse o zaman, kanun dna klr ve kanun yok oluverir. Bkz. Telhs, s. 114. Efltun, Devlet, 429e; bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 118. bn Rd, Telhs, s. 118; Efltun, Devlet, 429a-d.
92. 93.
lidir? bn Rde gre iffet, yiyecek ve iecekte, cinsel arzularda ll olmaktr. ll adam, srekli olarak mutedildir.94 Efltuna gre lllk ya da kendine hkim olma ideas, yaam etkinliinin ounu kaplamaktadr ve onlarn her biri iinde daha temel bir ekil bulunmaktadr. Bir insan yaamnda ll olmay rendii zaman, onun llle kar sevgisi artar ve dier tm hazlara kar olan ilgisi kaybolur. Bu konu zerinde pratik ve teorik aratrma yapldnda lllk dayankllk olur. Ruhun diren nitelii hline dnr.95 Bu nedenle bazlar iffeti, nefsi arzu ve zevklerden uzak tutma eklinde tanmlamlardr. ffetli adam iin de daha cesur ve kendi nefsinin efendisi demilerdir.96 bn Rde gre insan ruhunda bulunan unsurlarn en ereflisi akldr. En zayf/dk/aalk unsur ise ehvn nefstir. Daha ok erefli olan unsur, dk/zayf unsurun tersine daha ok cesur ve egemen olandr. phesiz zayf olann daha erefli olana itaat etmesi gerekir. Bu nedenle insan iin kendi nefsinin efendisidir, denmitir. Eer bunun tersi olursa yani insan, zayf olan unsura, ktle veya bir baka eye boyun eerse o takdirde deriz ki, kii kendi nefsinin yannda yer alm ve iyileme umudu kalmamtr.97 Bu nedenle bu kentin, dier kentlerden daha cesur olduu sylenebilir. Zira o, kendi nefsinin efendisidir. Benzer ekilde ll olma erdemi toplumun bir snfna zg deildir. Bilakis ll olma nitelii, bilgelik ve cesaretten farkl olarak btn toplumsal snflara aittir. nsanlar arasnda birlii salar ve buna aykr olan eyleri uzaklatrr.98 bn Rde gre izah edilmesi gereken drdnc erdem ise adalettir. Ona gre adalet erdemi devletin ynetimi ile ilgilidir; devletin ayakta kalmas ve dzeninin salanmas buna baldr. Adalet ilkesine gre her birey, yalnzca doasna uygun olan bir meslei icra edebilir.
94. 95. 96. 97. 98. bn Rd, Telhs, s. 118. A. E. Baker, s. 44. bn Rd, Telhs, s. 118. bn Rd, Telhs, s. 118: Efltun, Devlet, 430d, 431a. Averros Commentary, s. 159; Efltun, Devlet, 432a.
Bu ise ayakta kald srece devletin srekliliini ve bekasn salayan adaletin anlamdr. Bir devletin erdemli olabilmesi iin adalet ilkesinin, dier erdemle eit dzeyde ilikili olmas gerekir.99 Sonuta devleti idare edenler ile idare edilenlerin bu salam inanc tamas ve kanunlarn emrettii her eyi muhfaza etmesi gerekir. Devletin yetkinliinin nedeni devlette bulunan ocuklarn, kadnlarn, hizmetilerin, yneticilerin, btn insanlarn ve btn snflarn her birinin tabiatna uygun olan ii yapmas, bunun dnda baka bir i yapmamasdr. Eer devlette dil insanlar varsa, o devlet adaletli olmakla nitelenir. nk adalet, bu devlet halknn her bir ferdinde vardr. Bu ise siyas adalettir.100 bn Rde gre dier devletlerde meydana gelen hakszlklarn nedeni adaletin olmaydr. Adaletin olmay sonucunda her birey, birden ok sanat ve meslee ilgi duyar. Bir meslekten dier bir meslee, bir snftan dier bir snfa intikal eder. Bazlar ise bu durumun kentte icra edilen mesleklere ve sanatlara zarar vermediine inanmaktadr. Fakat ak bir biimde bir snfn dier bir snfa dnt gzlenecek olursa, rnein sanat erbabndan ayn zamanda hem cimri hem de zengin olan bir kiinin nfuzlu insanlar arasna veya yneticiler arasna katldn varsayacak olursak, bu durumun gzle grlebilecek derecede birok kentte olduu gibi zararlara neden olduunu mahede ederiz. bn Rd, bu trden davranlara Endlsn birok kentinde rastlanabileceini sylemektedir.101 Efltun, devlette bulunan adaletin tabiatn izah ettikten sonra akabinde, bireyde bulunan adaletin ne olduunu izah etmitir. Ona gre devlette olduu gibi bireyde de adaletin bulunmas gerekir ki, bu gzel ve kabul edilebilir bir niteliktir. Eer bireyde adalet sz konusu deilse bunun nedenini aa karmak iin daha ok devlet ile ilgili
99. Efltuna gre devlette deer vardr: ffet, cesaret ve bilgelik. Bunlarn dnda kalan deer, onlar douran ve yaatan deerdir. Bu deeri bulursak drdncs doruluk/adalet olacaktr. Bkz. Devlet, 433b. bn Rd, Telhs, s. 119. Lernere gre siyas adalet tabiri Efltunun Devletine deil de Aristotelesin Etikine ait bir tabirdir. Bkz. Averroes On Platos Republic, s. 53. bn Rd, Telhs, s. 120; Efltun, Devlet, 434b-c.
100.
101.
ynnn aratrlmas gerekir. nk tr itibariyle ayn olan, fakat byklkleri farkl olan eylerden birinde bulunann tam ztt dierinde bulunmaz. O halde olmas gereken ey udur: Bireyde bulunan adalet ve eitliin devlette de bulunmas gerekir.102 Efltuna gre devlette bulunan adaletin temel ilkesi vardr. Bunlar; akl gc, fke (cesaret) gc ve ehvet (iffet) gcdr. Eer bu arasnda, zaman ve snr itibariyle uygun bir ahenk varsa biz bu devlet iin bilge, cesur ve ll devlet deriz. Eer bu kuvve, bireyin ruhunda bulunmuyorsa o kimse iin adildir, denemez. Bu nedenle ehvet gc ile fke gc, akl gcne itaat etmelidir. Zira bireyin nefsinde bulunmayan bir gcn devlette bulunmas mmkn deildir. nk gcn devletteki varl, bireyin ruhundaki varlna baldr.103 Tabiat ilminin izah ettii gibi iimizde iki zt kuvve bulunmaktadr. Birisi akl gcdr, insann dnen ve hesaplayan yandr. Dieri ise ehvet gcdr. O sadece sever, ackr, susar, coar, doymak, zevk almak ister. Bu iki gcn varln bazen bir eyi arzu edip sonrada ayn eyden vazgeiyor olmamzdan anlyoruz. Bunun nedeni ise ya ehvet gc ya da fke gcdr. ounlukla fke gc, ehvet gcyle ile kavga halindedir ve ona egemen olur. Fakat fkelendiimizde bunun nedeni ehvet gcdr, akl gc deildir.104 Efltun ehvet gc ile akl gc arasndaki kavgaya dair efsanevi bir hikye anlatmaktadr. Bu hikyeye gre Aglainonun olu Leonties, Pireden yukar gelirken kuzey surlarnn dibindeki ikence yerinde cesetler grm. Bir yandan bunlara bakmak ister, bir yandan da grmemek iin ban evirirmi. Bir sre grme isteini yenip yzn kapam, ama sonunda dayanamam, gzlerini drt ap llere doru gitmi ve barm kendi gzlerine: haydi kr olaslar, aln doya doya seyredin bu gzel manzaray! Bu hikye gsteriyor ki bazen bir yanmz olan fke gc, dier yanmz olan ehvet gcyle sava halindedir. Bazen de insan akln
102. 103. 104. bn Rd, Telhs, s. 120; Efltun, Devlet, 434d-435b. Averros Commentary, s. 161-162. bn Rd, Telhs, s.121; Efltun, Devlet, 439d.
dinlemeyip tutkularnn peinde srklenince kendi kendine sylenir, kendini zorlayan tutkularna kzar. Bu i savanda tutkular akldan yana oluyor demektir.105 kuvvenin insanda bulunma nedeni devlette bulunma nedeniyle ayndr. Bu nedenle adalet ilkesi, insan nefsinin btn ksmlarnda vardr ve yapmas gereken eyi yapmaktadr. Devlet bu ynyle insana benzemektedir. nk egemen olan akl gc, nefsin dier glerinden st bir konumdadr. yle ki fke gc, akla itaat eder ve boyun eer, onun iin ehvet gcne kar savar. Bireyin nefsindeki bu uyum, mzik ve beden eitimi yoluyla elde edilebilir. Beden eitimi nefsi glendirir, ona cesareti ilham eder, balar. Mzik ise onu daha da eitir ve akla itaat eder hle getirir. Bu iki cz (akl ve fke gc) bu dorultuda geliirse nefis, ehvet gcnn eitimini de stlenmi olur.106 Bu nedenle insan, akl gcne benzedii oranda bilgedir/hakmdir. Ayn ey kent iin de sz konusudur. Bu yaklam, arzulama ve fke gc iin yaptmz tanmlamaya da uyarlanabilir. Cesur adam korku ve hzn halinde, arzularnn kabard zamanlarda, her daim akln emirlerine inkyat ederek bu istikamette davran sergiler.107 Bilge olan insann akl gc, srekli bir biimde hem kendisine hem de dier glerine kar egemen konumundadr. Devletin de benzer durumda olmas gerekir. Benzer ekilde bireydeki iffet, devlette bulunmas gereken llle benzer. Bu nedenle bu devlette birey, doas itibariyle yetkin bir erdeme sahip olduu gibi devlet de yetkin bir erdeme sahiptir. Sonu itibariyle bireyin nefsinde bulunan adalet, devlette bulunan adaletin ta kendisidir.108 bn Rd, burada Efltunu zetleyip erh ve izah ederken tikelden tmele, bireyden devlete gelerek mkemmel bir siyas kuramn ana hatlarn belirlemitir. Bunu yaparken birey ile devlet arasnda s105. 106. 107. 108. Efltun, Devlet, 439e-440ab. bn Rd, Telhs, s. 121. bn Rd, Telhs, s. 122; Efltun, Devlet, 442c-e. bn Rd, Telhs, s. 122.
rekli olarak bir analojiden sz etmektedir. Zira ikisi arasnda sk bir iliki sz konusudur. Bu ekilde siyasetin gereklii onunla beraber ortaya kmaktadr. bn Rde gre bireyde tezhr eden zulm ve saldrganlk, chil/bilgisiz kentteki zulm ve saldrganlk gibidir. Nedeni ise fke ve ehvet gcnn egemen olmasdr. Bu ekilde nefse ve kente egemen olan eye, yaln bir biimde efendi ve ynetici denir. Bu durum salkl veya hastalkl insan bedenine benzer. Salkl olma, insan bedenindeki unsurlarn hem kendi iinde hem de tabiat ile uyumlu olma halidir. Hastalk ise unsurlarn hem kendi iinde hem de tabiat ile uyumlu olmama halidir. Bu nedenle nefsin salkl olmas, akl gc ile uyumlu olmasna baldr. O halde erdem, bir tr salk ve gzelliktir. Bunun tersi ise hastalktr.109 Say ve tr itibariyle bir tek erdemli devlet olmasna karn chil/bilgisiz devletler, tr ve say itibariyle hem birbirinden farkldr, hem de say itibariyle birden fazladr.110
4. deal Devlette Doktor ve Yarglarn Konumu

bn Rde gre, bir kentte yiyecek ve ieceklerde, mzikte arla kalrsa, bunun sonucu olarak tp bilimi ile yargya ihtiya duyulur. Ona gre bir kentte hekimlere ve kadlara ihtiya duyulmas ayptr.111 Yetkin bir toplumda hekimlere ve kadlara ihtiya yoktur. nk bn Bccenin syledii gibi, hekimlere ihtiya olmamas her zaman faydal olan besinleri yemelerinden, kadlara ihtiya olmamas da aralarndaki ilikinin esasnn sevgi ve dostluk olmasndan ileri gelir.112 bn Rdn kendisi hem bir kad, hem de bir doktor olmasna ramen bu deerlendirmeyi yapmtr.
109. 110. 111. 112. bn Rd, Telhs, s. 122; Efltun, Devlet, 444b-c. bn Rdn kullland el-mednetl-chile tabiri ayn zamanda Frbnin de kulland siyas bir kavramdr. bn Rd, Telhs, s. 97; Efltun, Devlet, 405a. Mehmet Da - Hfzrrahman R. ymen, slm Eitim Tarihi, Ankara1974, s. 50.
Ona gre hukuk ve tp biliminin erdem ile ilikisi sz konusu deildir. nsan, hukuk ve tp bilimine zorunlu olarak ihtiya duyduu, nemsedii oranda uygun ve doru yoldan uzaklam olur.113 Erdemli kenti ayrcalkl klan ey, onun bu iki sanata ihtiya duymamasdr. Bu kentte, yarg ve doktor bulunmaz veya parmakla gsterilecek kadar az sayda doktor ve yarg bulunur. Eer insanlar gerektii kadar, ll bir biimde, doru zamanda, kaliteli yiyecekler yerlerse; o zaman ne gemite, ne de gnmzde kullanlan ilalara ihtiya duyarlar.114 Rosenthala gre bn Rd, burada sanki slm dnyasnda yarglar ile doktorlara verilen yceltici unvanlara itiraz eder gibi grnmektedir. Ona gre erdemli kentte doktorlara verilen, doktorlarn en by (kebr el-etibba), yarglara verilen ve kadlarn kads anlamna gelen kdil-kudt tabirinin olmamas gerekir. nk ona gre bu kentte insanlarn bedenleri salkl, ruhlar mutludur. Yani aralarnda ikyet sz konusu deildir. O bu konuda bn Bcceden etkilenmi gibidir.115 bn Bcceye gre, erdemsiz toplumlar, srekli olarak doktorluk sanatna baml bir hayat yaamak zorundadrlar. bn Bcce, doktorlara duyulan bu ihtiyac toplumlarn erdemsizliinin bir belirtisi saymaktadr. bn Bcce, bu konuyu yle dile getirmektedir: Bir toplumda doktor ve yarg bulunmamas, yetkin toplumun kendine has zelliklerindendir. Kendisinde doktor ve yargca ihtiya duyulur olmas da, drt basit toplumun genel zelliklerindendir. Toplum, yetkin olan toplumdan ne kadar uzak olursa, orada bu ikisine duyulan ihtiya daha fazla olur. Bu iki snfa mensub insanlarn mertebesi daha stn olur.116 Grld gibi bn Bcce, doktorluk ve yarglk sanatlarn bir siyasal ve toplumsal belirleyici olarak deerlendirmektedir. Siyasal ve sosyal bozukluun birer alameti olarak tp ve yarg sanatlarna ykle113. 114. 115. 116. bn Rd, Telhs, s. 98. bn Rd, Telhs, s. 98; Averroes On Platos Republic, s. 31. Averros Commentary, s. 266 (notes to treatise I). Y. Aydnl, s. 273.
nen bu olumsuzluk, Efltunun bu konudaki yaklamn yanstmaktadr ve ayn nitelendirme bn Rd tarafndan da tekrarlanmtr.117 Ancak bn Rdn bu konuda kendi iinde tutarl olmadn syleyebiliriz. O, yukarda izah ettiimiz gibi bir taraftan erdemli kentte yarg ve doktor bulunmaz derken konun ilerleyen ksmlarnda Efltunu izah ederken onun bu yaklamna katlmadn ve erdemli kentte yararl ilalar tanmlama, kronik hastalar dier hastalardan ayrt etme ve tehiste bulunma amacyla doktor bulunmas gerektiinden sz etmektedir. Efltuna gre erdemli kentte bulunan doktorlar, sadece yeni doan ocuklarn ilala tedavi edilip edilemeyeceini belirlemek iin vardr. Onlar, ila ile tedavisi mmkn olanlar tedavi eder, tedaviye kabil olmayanlar kendi hline brakrlar. Hekimler, ilala tedavisi mmkn ancak topluma yararl olamayacak hastalar bile kendi hline brakrlard. bn Rde gre Efltunun kronik hastalara dair gr budur.118 Bu yaplan izahlara bakarak, doktor ile hasta arasndaki ilikiye siyas bir boyut katld sylenebilir. nk doktor, hasta bir kimsenin kente yarar salayp salayamayacana bakarak tedavisine karar vermektedir. Ancak bn Rdn bu yaklam onaylamadn kendi ifadelerinden anlyoruz. Buna ramen bn Rd, Efltunu yorumlarken bir eyin kendisi iin var olduu yce gaye ortadan kalknca o eyin varl ile yokluu msavi olur, demektedir. Ona gre Sokratesin yapt ey de budur. O, allageldii hayat yaamann imknsz olduunu anlaynca, lm yaama tercih etti. Bu devletin bir unsuru olarak var olan ve iyi bildii bir ii yapma gc olan birisi, bunu iyi bir biimde yapamyorsa, o zaman kiinin lmesi yaamasndan daha iyidir.119 bn Rdn burada zet olarak temas ettii bu konuyu Frb, ayrntl olarak ele almtr. Frb, yaamn gayesi ile hangi durumlarda lmn hayata tercih edileceini izah etmitir. Ona gre Efl117. 118. 119. Y. Aydnl, s. 273-274. bn Rd, Telhs, s. 99. bn Rd, Telhs, s. 99.
tun, Sokratesin Atinallar Protestosu kitabnda hayat erdemli ve felsefeye uygun bir biimde yaamaya imkn bulamayan bir insann, bu hayat m yoksa lmeyi mi tercih etmesi gerektiini tartr. nsann, Sokratesin yapt gibi lm byle bir hayata tercih etmesi gerektiini syler. Zira Sokrates, yanl fikirleri tasdik etmek ve aa bir hayat tarz yaamaktansa lm hayata tercih etmitir. Dier trl insan, hayvan bir hayat srmek zorunda kalr.120 bn Rd, bu konun daha iyi anlalabilmesi iin parma kangren olan veya az dii hasta olan birini rnek vermektedir. Ona gre kangren olan parman veya hasta olan az diinin insan bedenine yarar olmad iin kesilip atlmas gerekir. Bu yaplmad takdirde bu hastalar, kentte sklkla zrl ocuklarn domasna neden olurlar.121 Fakat marangozluk ve benzeri meslei olan kiiler hastalandklarnda, doktordan ya kendilerini hemen tedavi edecek bir tedavi ya da ilerini temizleyecek bir ila veya damarlarndan kan alnmasn isterler; ta ki ilerine hzlca dnebilsinler. Doktor hastalklarn giderecek bir ila nerdii zaman hemen onun gereini yaparlar. Fakat uzun sreli bir yatak istirahatn zorunlu grp nerdii zaman bunu reddederler. nk onlara gre sokak kelerinde grdmz aylak aylak gezen kimseler veya tembelliklerine ramen hayata skca sarlan dilencilerin tersine almakszn geen bir hayatn nemi yoktur.122 Efltuna gre tedavi edilmeksizin yaamaya g yetiremeyen, kente katkda bulunamayan hastalarn ldrlmeleri gerekir. Bunlar ilasz yaamaya g yetiremedikleri iin devlete zarar vermektedirler. Bazlarna gre de bu trden hastalarn ldrlmemesi, yaam haklarnn korunmas gerekir.123 bn Rd bu konuda, Efltunun sylediklerini dikkate almaz. Kendileri asndan bu fikirlerin bir deeri olmadn syler. Ona gre hastann olduu yerde doktorun bulunmas gerekir. nk ona gre doktor yararl ilalar tanmlar, kronik hastalklar
120. 121. 122. 123. Frb, Efltun felsefesi, Frbnin Eserinin iinde ev. Hseyin Atay, Ankara-2001, s. 85-88 Averros Commentary, s. 137. bn Rd, Telhs, s. 99; Efltun, Devlet, 407d-e. bn Rd, Telhs, s. 100.
dier hastalklardan ayrt eder, tehiste bulunur. Ayrca o, kentte ilasz yaamaya g yetiremeyen bu nedenle devlete zarar veren hastalarn ldrlmesi fikrine de kardr.124 bn Rdn bu yaklamnn arkasnda doal olarak din ve ahlk gerekeler vardr. nk slm dini, hastalarn ldrlmesini emretme bir yana bilakis hastalarn, zayflarn, yallarn yaamalarn kolaylatracak eylerin yaplmas gerektii konusunda birtakm emredici hkmler iermektedir. Bazlarna gre de hastalklar nedeniyle deil, yenecek olan yemeklerin trn ve miktarn tesbit etme, hangi mevsimde, hangi meknda ne tr yemeklerin yenebileceinin tayin edilebilmesi iin kentte doktor bulunmas gerekir. Doktor, hayat boyunca kazand tecrbelerle mesleinde yetkin hle gelir. Eer doktor, tbbi konularda yapt almalarda ald eitime ramen sz konusu yeterlilie sahip deilse bunu ancak kendini veya birok hastay tedavi ederek, ilalar tecrbe ederek elde eder. nk doktor, kendi hastalnda edindii tecrbe ve bilgiyi bakalarndan edinemez.125 bn Rd, bu ekilde Efltuna gre ideal devlette bulunmas gereken doktorlarn nitelikleri, grevleri ve icra etmeleri gereken fonksiyonlar izah ettikten sonra yarglarn grevleri ile sahip olmalar gereken nitelikleri izah etmitir. Temelde o, ideal devlette yarglarn bulunmas fikrine kardr. Ancak doktorlarda olduu gibi birtakm zorunluluklar sebebiyle ona gre toplumda yarglarn bulunmas gerekmektedir. Ona gre ideal devlette yargcn varlk nedeni kt yaratll, olumlu ynde davran sergilemeyi kabul etmeyen kiilerin slh edilmesidir. Yani yarg, verdii kararlarla kt ruhlu insanlar tedavi eder. Tercihen ktlkten vazgeirme amacyla cezai meyyide uygular. Yarg, mesleki bilgiyi ancak uzun bir tecrbe sonucunda elde edebilir. nk kt bir davrann nedeni ancak mahede edilerek bilinebilir. Yargta bulunmas gereken en nemli niteliklerden birisi,
124. 125. Averros Commentary, s. 139. bn Rd, Telhs, s. 100.
nefsine ktln karmam olmasdr. Nefsinin kklkten itibaren erdemli olmas, yaln mzik ile bymesidir.126 bn Rde gre bu anlamda yarg ile doktor arasnda nemli bir fark sz konusudur. Ona gre yargcn durumu doktorun durumuna benzemez. Doktorun kendisi hasta olsa bile hastal, tedavi ettii kiiye zarar vermez. Oysa tam tersine kt ahlkl bir yargcn dil bir yarg olmas beklenemez. nk tabiat itibariyle kt ahlkl bir yarg, ne erdemi ne de erdemin mahiyetini bilir. Erdemli kiilie sahip olan yarg ise hem kendi zn bilir hem de zamanla elde ettii tecrbeyle dier insanlarn nefslerindeki ktl bilir. Bu nedenle phesiz yargcn ya itibariyle byk olmas gerekir.127 nk ya itibariyle gen olan yarglar, yaln ve sade mzik eliinde iyi hikyeler dinleyerek bydkleri iin sadece iyiyi bilirler, insanlarn nefslerindeki ktl bilemezler.128
5. Bir Liderde Bulunmas Gereken Nitelikler

Efltunun ele alp izah ettii konulardan birisi de muhfzlar arasndan seilen ve lider olmas istenen kiinin zellikleridir. Ona gre lider olacak kiinin muhfzlar arasnda temyz etmi olmas, kenti ve insanlar ok sevmesi, onlara yararl olmas ve onlarn erdemli ahlk deerlerle bymeleri konusunda gayret gstermesi gerekir. Bu amaca ancak bir kiide, birden ok niteliklerin bulunmas ile ulalabilir. Bu niteliklerden birisi de, iradesine aykr bir biimde fikirlerinde sapma olmamasdr.129 bn Rde gre bu konu birka ekilde izah edilebilir. rnein lider olacak kii, hem her trden zntye, korkuya veya yanla kar koyabilmeli, hem de hayat boyunca kendisini cinsel hazlara veya unutkanla sevk edecek eylere kar mukavemet edebilmelidir.130
126. 127. 128. 129. 130. bn Rd, Telhs, s. 100; Efltun, Devlet, 409 a-c. Efltun, Devlet, 409 a-c. bn Rd, Telhs, s.101. bn Rd, Telhs, s.101. bn Rd, Telhs, s.101.
bn Rde gre insanlar kendi dncelerinden iki ekilde vazgeerler. Birincisi; insann kt ve yanl olan bir yaklamdan kendi iradesiyle vazgemesidir. kincisi; bir kimsenin kendi dncesinden, dorularndan, iradesine aykr bir biimde vazgemesidir. rnein bir kimseye, iradesine aykr bir biimde kuvvetle veya yanllkla ya da yanltma yoluyla iyi olan bir eyi yasaklamaktr.131 Bu nedenle genlerin kentin yararna olan konularda sorumluluklarn unutmamalar, yanlgya dmemeleri iin gzetlenmeleri, haz ve korkuya neden olacak konularda da test edilmeleri gerekir. Ancak bunun sonucunda kenti idare edebilir, muhfz olabilirler.132 Bu balamda bn Rdn temas ettii bir baka konu, Frbde olduu gibi, ynetici ve muhfzlarda bulunmas gereken erdemlerdir. Ona gre filozof olmas gereken yneticilerin ve muhfzlarn ahlk erdemler ile nazar ve tefekkr erdemlere de sahip olmas gerekir.133 Bilindii gibi Efltunun devleti snflardan olumaktadr ve bu snflar kendi iinde kapaldr. Buna ramen bireyler, kendi sosyal beklerinin yeleri arasnda kalmak zorunda deildirler; toplumun snflar ksmen de olsa geirgendir.134 Bu snflardan her birinin devlet ierisinde belirli grevleri, sahip olmas gereken nitelikleri vardr. Efltun, bu snflardan her birinin eitimiyle ilgilenir, hibir
131. 132. 133. Averroes On Platos Republic, s. 34-35. Averros Commentary, s. 141. Frbye gre rastgele her insan sanata, ahlk erdeme ve dnme erdemine sahip deildir. Ona gre erdemli kente hkmdar olacak olan kiinin irade ile elde edebilecei niteliklerin yannda doutan da birtakm zelliklere sahip olmas gerekir. Doutan birtakm niteliklere sahip olan insanlar nazar erdem, en yksek dnme erdemi, en yksek ahlk erdem ile en yksek sanatn bilgisine sahip olduklar zaman pek byk kabiliyetli, stn tabiatl insan hline gelirler. Onlar bu nitelikleriyle ancak erdemli kente ynetici olabilirler. Bkz. Frb, Tahslus-Sade, s. 40. Ayrca bkz. bn Rd, Telhs, s. 102. Veysel Ataman (derleyen), Devlete Giri: Thalesten Platona Yunan Felsefesi, stanbul- 2005, s. 149.
134.
eyi tesadfe brakmaz. Doal olarak da ncelii muhfzlar snfna verir. Efltun, muhfzlar snfna mensub olan ocuklarn eitimleriyle doumlarndan itibaren ilgilenmeye balar. Ona gre muhfzlar snf arasnda doan bir ocuk, nadiren de olsa bazen doas itibariyle muhfzla yatkn olmayabilir. Benzer ekilde herhangi bir snfa mensup olarak doan bir ocuk, bazen de nadiren de olsa muhfz olmaya yatkn olabilir. Her snf, mensubu olduu snf ierisinde nesebini devam ettirir. Bu ise muhfzlarn kendi snflar iinde evlenmeleri gerektii anlamna gelir. Benzer ekilde iftiler de kendi snf iinde evlenir. nk herkes, doas itibariyle kendine zg ii yapmaya kurgulanmtr. Bundan karlan sonu udur: Baba ve anne ocuklarna etki edip kendi tabiatlarn onlarn tabiatna tamaya devam ettii srece ocuklarnn tabiat, onlarn tabiatndan etkilenir.135 Fakat birey, doas itibariyle arzulamad bir ii yapacak olursa, bu dzensizlie neden olur. Sonuta da bu dzensizlik, devletin yklnn ve yok oluunun en nemli nedenlerinden biri hline gelir.136 Burada grlecei gibi Efltunun toplum modelinde halk snflara ayrlmtr. Yetenein ls ise insann kendi doasna uygun meslei yapmasyla mmkndr. Her toplumsal snfn ilevi de bu olmaldr. Her birey bir meslek ile ilgilenmeli, birden ok meslek ile ilgilememelidir. Zira bu konu Efltuna gre devletin bekasyla dorudan ilgili bir meseledir. Ona gre birden ok meslek ile ilgilenen kiiler, hibir meslein gereini iyi bir biimde yerine getiremez, hibir meslekte yetkin olamazlar. Buda toplumda bulunmas gereken adalet ilkesini zedeler, toplumsal anariye neden olur. Zira adil toplumun temel zellii iin bllmesidir. Herkesin en iyi bildii meslei icra etmesidir. Adalet ilkesi bunu gerektirir. Bu nedenle adil birey iin yaplan tanmda, ruhu ve bedeni uyum iinde bulunan, arzularnn manta uygun olmas sonucunda yalnzca adil toplumdaki rolne uygun arzular bulunan kii, denmitir.137
135. bn Rd, Telhs, s. 102. 136. Averroes Commentary, s. 142. 137. Robert C. Solomon, Adalet Tutkusu, ev. Ertu Altnay, stanbul-2004. s. 101-102.
Efltun, muhfzlarn ve kentte yaayan dier snflara ait ocuklarn bulunduu snftan bir baka snfa ykseltilmeleri ile kimlerin ynetici kimlerin ynetilecei konularnda herkesin ikna edilebilmesi iin mecz bir hikye anlatr. Bu hikyeye gre Efltun, muhtablarna u ekilde seslenmektedir: Siz seilmi iyi insanlarsnz. Anneniz olan toprak sizi ve eyalarnz dourdu. Siz, btncl bir hle gelmeden nce bu tabiata sahiptiniz. Sonra sizi aydnla kartt. O, doal olarak sizi kucaklayan bir bilgedir. Bu nedenle ona dair beslediiniz iyi niyet devletin esasdr. Eer bir kimse, devlete kar savar veya isyan ederse, sizin ona kar konumunuz bir tek kuvvetli adamn konumu gibi olmal. Bu adam bir anneden, bir tek rahimden doan kardelerine kar kuvvetli sevgi balaryla baldr. Toprak anneniz olduu srece sizler kardesiniz. Tanr, sizi yarattnda ynetici olmas iin aranzda bulunan kiinin yaratlna zen gstermi ve zne saf altn kattrmtr; ta ki ona sayg gsterip deer veresiniz. Sonra da ynn kenti ynetecek kiilerin yardmclarna evirdi ve onlarn zne gm kattrd. Akabinde sanatkrlarn ve dier meslek gruplarnn bir ksmnn zne bakr ve bir ksmnn zne demir kattrmtr. Gerek u ki, siz bir anneden dodunuz, fakat aranzda farkllklar vardr. Genellikle her doan ocuk, tr itibariyle babasna benzer. Bu nedenle unu unutmamamz gerekir: Altnn gm netice verdii gibi bazen de gm altn netice verebilir. Ayn ey bakr iin de sz konusudur. Bakr, bazen altn bazen de gm netice verir veya gm ve altn bakr netice verir.138 Efltuna gre bu mitolojik hikye, dier hikyeler gibi mzik eliinde ocukluklara kk yatan itibaren anlatlmaldr.139 Mitolojik bir dille anlatlan bu hikyenin alm udur: Ey insanlar vatan paydasnda hepiniz kardesiniz. Ama sizi yaratan Tanr, bazlarnzn hkim olabilmesi iin amuruna altn, bazlarna gm, bazlarna da bakr ve demir koymutur.140 Genel anlamda Efltun, s138. 139. 140. bn Rd, Telhs, s. 103-104; Efltun, Devlet, 414d-e, 415a-d. bn Rd, Telhs, s. 104. Efltun, Devlet, 415a.
nflar aras geikenlie kapal hiyerarik bir snfsal yap nermesine ramen istisnalara da kapy btnyle kapatmamtr. Muhfzlar snfnda doan bir ocuk, gm ve bakr niteliine sahip olabilir veya tam tersi de sz konusu olabilir. Eer ynetici snfn ocuklarnn tabiat, demir veya bakr ile katk olursa babalarnn onlara merhamet etmemesi gerekir. Bilakis onlar, tabiatlarna uygun yere gndermeliler. Eer iinin test sonucunda gm veya altn ile katk ocuk sahibi olduu dnlrse, bu ocuklar, yarglar snfna ykseltilmelidir.141 Bu nedenle Tanr, devleti ynetenlere dier eylerden daha ok doan ocuklarla ilgilenmeyi, tabiatlarn iyi yne kanalize etmeyi ve tabiatlarnda katk bulunan eyi iyi aratrmay emretmitir. Tabiat bakrdan olan ocuklarn dier ocuklardan uzaklatrlmas gerekir. Bu trden ocuklara, yneticilerin toleransl davranmamalar gerekir. Onlar, istemeseler de gerekli bir meslee ynlendirilmeleri gerekir. Bu insanlarn doan ocuklar, tabiat itibariyle altndan veya gmten ise onlar gerektii gibi deerlendirmeleri gerekir. Doasna altn katk olan kiiyi, saygn bir biimde hkim olarak tayin etmeleri gerekir. Dierleri ise yardmc olarak tayin edilmelidir. Bu konuda Hz. Peygamber (sav) yle buyurmaktadr: darecileri demirden ve bakrdan olan devlet hzlca yok oluverir.142 bn Rdn Hz. Peygambere (sav) atfen naklettii bu sz Efltun, Devlette Tanrya atfederek nakletmektedir. Ona gre Tanr yle demektedir: Mayasnda demir ya da tun katk olanlarn devlete nderlik edecei gn, o devlet yklr.143
6. Erdemli Kentin Sahip Olmas Gereken Coraf Byklk

Efltuna gre erdemli kentin zerinde ina edilecei coraf alann rastgele byklkte olmamas gerekir. Ne komu kentlerin kendi141. 142. 143. Efltun, Devlet, 415a-c. Averroes Commentary, s. 143. Efltun, Devlet, 415c-d.
lerine galebe edecei kadar kk olmal, ne de gda ve benzeri ihtiyalarn karlayamayacak kadar ar derecede byk olmaldr. Ona gre erdemli kentin yneticileri, byklk ve kklk itibariyle devletin alann snrlamallar. Ayrca ona gre bu devletin bini gemeyen sayda savas olmaldr.144 Bu zgr savalar iin Kurn- Kermde mealen yle denmektedir: Eer sizden tam sabrl yirmi kii olursa, iki yz kiiye galip gelir.145 bn Rdn zikrettii bu yet, ana temas itibariyle Kurn- Kermde birok yerde zikredilmektedir. Ancak doal olarak bu yet, Efltunun metninde sz konusu deildir. Bununla sylemek istediimiz ey udur: Telhsin birok yerinde mahede ettiimiz gibi bn Rd, Efltuna ait metni erh ve izah ederken, pagan kltrne ait bir metni deil de sanki kendi kltrnn bir paras olan bir kuram veya dnceyi izah eder gibi konumaktadr. Bu da bn Rdn iki kltr uzlatrma konusundaki niyetinin bir tezhr olarak deerlendirilebilir. bn Rd, devletin olmas gereken byklk ile muhfzlarn says konusunda Efltundan farkl olarak kesin bir l ve rakam vermekten ziyade, meseleyi zamana havale etmektedir. Ona gre, devletin bulunduu coraf konum ve ihtiyalar dikkate alnarak bu hususlar yneticiler tarafndan belirlenir. O, bu konuda yle demektedir: Bu mesele zaman, mekn ve bize komu olan milletlere gre farkllk arz eder. Bu nedenle bu konuda varlacak doru ve iyi bir karar, siyas egemenlie g yetirebilme ile ilikilidir. Zira tecrbeden neet eden dorular gereklerle ilintili deilse zayflamaya yz tutar.146
144. 145. bn Rd, Telhs, s. 111-112; Devlet, 423b-d. el-Enfl Sresi, 8/65. Ahmed ehlna gre branice metninde bu ayeti kerime metin olarak deil de anlam olarak bulunmaktadr. yet-i kermede geen tam sabrl yirmi kii ifadesi Rosenthal ve Ralph Lernern metinlerinde yirmi zgr adam eklinde gemektedir. Ancak Rosenthalin metnini ngilizceden Arapaya tercme eden H. M. el-bd, yirmi zgr adam, ifadesini grmezden gelerek bu zgr savalar iki bin kiiye galip gelirler, eklinde metni tercme etmitir. Bkz. bn Rd, Telhs, s. 112; ez-Zarr fis-Siyse, s. 112; Averros Commentary, s. 151; Averroes On Platos Republic, s. 44. bn Rd, Telhs, s. 112-113.
146.
Kentin korunmas iin bin sava yeterlidir diyen Efltun, bn Rde gre bu rakam yaad zaman ve komu milletleri dikkate alarak sylemitir. Galen ise bu konuda Efltuna itiraz ederek yle demektedir: Eer o, gnmzde yaam olsayd, kentin korunmas iin bu belirledii rakamn sama olduunu anlard. Galene kar Efltunu savunan bn Rde gre, Efltunun bu konudaki yaklamnn tarihsel bir deeri vardr ve Galenin itiraz hakl gerekelere dayanmamaktadr. Zira Galen, bu dnceleriyle kendi zamannda geerli olan siyas yapya iaret etmektedir. Kald ki Efltun, bu konuya dair dncelerinin tadil edilemeyeceini de sylememektedir. nk onun bu konudaki dnceleri kendi ada ve kendi milleti olan Yunanllar iin geerlidir. Efltun ngrmemi olsa bile Endls devleti, kendini korumak iin btn milletlere kar kendini savunmak zorundadr.147 Efltuna gre bir kent, ayn corafya zerinde bir baka erdemli kentten daha byk olamaz. Fakat erdemli kentin dnda, uygun byklkte kentler ina edebilir. Kentin olmas gereken byklk, bulunduu corafyaya gre farkllk gsterir.148 bn Rde gre, her milletin kendine ait belirli bir alan olmaldr. Eer alann belirlenmesi milletler ile ilikili ise iklimin etkisi milletlerin tabiat ile renkler arasndaki farkllklar dikkate alan yaklamn kabul edilmesi gerekir. Ona gre, bu konunun izah u nebev hads-i erif ile alakaldr: Krmzya ve siyaha gnderildim.149
147. 148. 149. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 113. Averros Commentary, s. 153. Bkz. Ahmed b. Hanbel, el-Msned, IV ,416 (el-Mektebet-mile: el-sdrus-sn 2.09); bn Rd, Telhs, s.113. bn Rd, bu noktada Peygamber Efendimizin hadsine atfta bulunmaktadr. Fakat hads ile konu arasndaki iliki, buradaki anlam itibariyle yeterince ak deildir. Ancak o, bu hadsi bir baka eserinde zikredip izah ederken slmn evrensel bir din olduunu, slmdan nce gelen btn peygamberlerin ve dinlerin belirli bir toplulua gnderildiini fakat Hz. Muhammed (sav) in ve slmn btn milletlere peygamber ve din olarak gnderildiini sylemektedir. O, bu meyanda Kurn- Kermin u mealdeki yetine de atfta bulunmaktadr: De ki, Ey insanlar! Gerekten ben sizin hepinize, gklerin ve yerin sa-
Efltuna gre, kentin alan itibariyle uygun bir bykle sahip olmas iin kanun vazedilmesi gerekir. Kentin alan kanunla belirlendikten sonra hi kimse, genilemeye teebbs etmemelidir.
7. zel Mlkiyetin Yasaklanmas Problemi

bn Rdn zel mlkiyet konusundaki dnceleri, grebildiimiz kadaryla slmn geleneksel yaklamyla rtmemektedir. Zira slm geleneinde zel mlkiyet aka kabul edilmektedir. Fkh doktrinleri de zel mlkiyet esas zerine kuruludur. Kurn- Kermdeki ilke ve hkmlerle Hz. Peygamberin sz ve uygulamalar bu sonucu hazrlayan meruiyet temellerinin banda gelir.150 Buna ramen bn Rd, zel mlkiyetin toplumsal adan birtakm problemlere neden olduunu sylemitir. Bu konuda o, hem -Efltun gibi- zel mlkiyete kar km hem de toplumsal hayattaki birlikteliin ve ortakln nemine vurgu yapm, toplumu insan bedenin bir aradaki organlarna benzetmitir.151 Bu mevzuda o, kenti ynetecek kiinin birtakm sorumluluklarndan sz ederken yle demektedir: Bu kenti yneten kiinin ncelikhibi olan Allahn elisiyim. Ondan baka Tanr yoktur, O diriltir ve ldrr. yle ise Allah`a ve mm Peygamber olan Reslne -ki o, Allaha ve onun szlerine inanr- iman edin ve ona uyun ki doru yolu bulasnz (elArf Sresi, 7/158). Bkz. el-Kef an Menhicil-Edille fi Akidil-Mille, thk. Muhammed bid el-Cbir, Beyrut-1998, s. 184). Daha fazla bilgi iin bkz. Hasan Hacak, Mlkiyet, DA, XXXI,543-548. Burada zel mlkiyete dair yaplan izahlarn ne kadarnn bn Rde ne kadarnn Efltuna ait olduunu metne bakarak belirleme imkn bulamadk. Zira Efltuna veya bn Rde ait fikirlerin nerede balayp nerede bittiini, metnin slubundan anlamak mmkn deildir. Zaten telhs trnden eserlerin byle bir zellii sz konusudur. Ancak ilerleyen satrlarda grlecei gibi bn Rdn kanatime gre kent halk arasnda meydana gelen kavgann nedeni, zel mlkiyet ile kadn ve ocuklardr ifadesi onun zel mlkiyet konusunda Efltundan pek de farkl dnmedii izlenimi uyandrmaktadr. Bu nedenle zel mlkiyet ile ilintili konularda bn Rde gre diye sze balama cesaretini kendimizde bulduk. Yine de bu konuda ihtiyatl olunmas gerektii kanatindeyiz. Bkz. Telhs, s. 132.
150. 151.
li sorumluluu, kentin yararna olan iyi eyleri elde etme, btn gcyle kt ve zararl eyleri uzaklatrmadr. Kent ynetimine ktler egemen olursa bir kentte birden ok kentler ikame edilmi olur. Benzer ekilde birden ok kentin, bir tek devlet hline gelmesinden daha byk bir iyilik olamaz. Kentin birlikteliinin byk yararlar vardr. Yaayacak olurlarsa btn kent halk birlikte yaar, lecek olurlarsa btn birlikte lr. Benzer ekilde sevinleri de hznleri de birdir. nsanlar birbirlerinden kopacak olurlarsa aralarna ihtilf ve nefret girer. Toplumun bir ksm sevinirken dier bir ksm hzn halini yaar veya birinin znts dier birinin sevinmesine neden olur. Bu nedenle insanlarn birlikte yaamalarnn byk yararlar vardr.152 bn Rde gre, devletin veya herhangi bir kimsenin, herhangi bir ey iin bu benimdir veya bu benim deildir, demelerinden daha byk bir ktlk ve zarar olamaz. Birey iin vazedilmi olan kanunun, cemiyetin btn iin de vazedilmi olmas gerekir. Birey iin geerli olan ey, toplum iin de geerli olmaldr. Bunun sonucu olarak bireyler isteyerek toplumla btnleirler.153 bn Rd, bu noktada Efltunu izah ederken, toplumsal yaama katlmda birey iin btncl bir tarzda insanlar sevmeyi esas alan gnll ve irad yn n plana karmaktadr. Oysa Efltunda toplumsal sorumluluklar, irad olmaktan ziyade kanunla belirlenmi zorunluluklardr. Bu nedenle kenti oluturan bireyler, haz ve elemi alglayan canl bir varln bedenine benzetilmitir. Bir tek parman duyduu acdan btn beden ikyet eder. nsan, bu acdan dolay zayf der. Tedavisi tamamlandnda ise sevin ve haz duyar.154 Bunun doal sonucu olarak, Efltuna gre muhfzlardan herhangi birisi, herhangi bir kimse iin bu benim akrabamdr veya deildir, diyemez. Bilakis o, herhangi bir ahs ile karlatnda, karlat kiiyi babas, dedesi, annesi, ninesi, kz kardei, olu veya kz olarak grr. Bu nedenle ocuklar ve genler, babalar ile olan ilikilerin152. 153. 154. bn Rd, Telhs, s. 131; Efltun, Devlet, 462a. bn Rd, Telhs, s. 131. bn Rd, Telhs, s. 131.
de kanunun emrettii gibi mtevaz ve saygl olurlar. Devlet iin en iyi olan da budur. Hzn ve sevin hallerinde onlarn durumu, insan bedeninin uzuvlar arasndaki duruma benzer. Kadn ve ocuklar ise muhfzlardan birine ait deildir. Onlar btn herkese aittir.155 Bu nedenle herhangi bir muhfzn, kendine ait zel bir eve sahip olmas veya insanlarn gznden uzak ve dilediini orada koruyaca ve kendisini toplumdan izole edecek bir eye sahip olmas doru deildir.156 Efltunun ynetici snfn kiisel mlk edinmemesi ile kadnlar ve ocuklar zerindeki ortakla ilikin dnceleri bu snfn, daha zgr ve rahat olmas ve bunun sonucunda ynetim ilerine daha ok zaman ayrabilmelerinin salanmas ile ilgilidir. O, ynetici snf mal ve mlkten, aile kaygsndan kurtarmak, devlet ilerine younlamalarn salamak istemitir. Bu ekilde devletten ziyade, aileye baml olmann beraberinde getirdii problemleri ortadan kaldrmak istemitir.157 Benzer eyler, dier snflar iin de sz konusudur ve belki de daha fazlas dierleri iin de geerlidir; zc ve elem verici eylerden korunabilmeleri iin bir kadn veya ocuu bireysel mlkiyetlerine almalar doru deildir. Daha nceden sylendii gibi, bu tarz yaklam, insanlar ktle ynlendirir. bn Rd, bu konuya dair Efltunun dncelerini erh ve izah ederken, nihai anlamda toplumsal problemlerin nedeni olarak zel mlkiyet ile kadn ve ocuklar zikretmektedir. O bu konuda yle demektedir: Kanaatime gre kent halk arasnda meydana gelen kavgann nedeni zel mlkiyet ile kadn ve ocuklardr.158 Yine bn Rde gre, erdemli kentte her ey dzene girdii zaman, zenginler ile fakirler arasnda kin ve haset ortadan kalkar. nsanlar, dier kentlerde olduu gibi evlerinin arasna snr koyma gerei duymazlar. Hrszlk ve benzeri eyler meydana gelmez. Tam aksine bu insanlar mutlu olurlar, birbirlerini severler. Dier kentlerdeki in155. 156. 157. 158. bn Rd, Telhs, s. 132; Efltun. Devlet, 463cd. bn Rd, Telhs, s. 132. etin Yetkin, Siyasal Dnceler Tarihi, stanbul-2005, s. 118. bn Rd, Telhs, s. 132.
sanlarn uradklar ktlkten dolay, elem ektikleri gibi elem ekmezler. Btn bu sylenenler, bu kentlerin bilgisine sahip olan veya bu kentleri gzlemleyenler iin son derece aktr.159 bn Rd burada, Efltunun tanmlayp tasvir ettii kentin ideal kent olduu inancndadr. Ona gre bu kent, son derece gvenli, insanlar refah ierisinde yaayan bir bar adas mesabesindedir. bn Rd, bu tesbiti yaptktan sonra, Telhsin birok yerinde olduu gibi sz bir ekilde kendi yaad dnemin kentlerine getirir. Ona gre olaylar gzlemleyen birisi, bu kentlerde yaayan insanlarn birtakm ktlklere maruz kaldn, elem ektiklerini bilebilir. bn Rdn btn Telhs boyunca, kendi yaad kentlere dair bu ktmser yaklamnn nedenleri zerinde ayrca dnmek gerekir inancndayz.
8. Sava Hlinde Uyulmas Gereken Kurallar

Bu konuyla ilgili olarak bn Rd, iki hususa temas etmitir: Birincisi; sava ncesi ve sonrasnda yerine getirilmesi gereken eylerdir. kincisi; sava srasnda uyulmas gereken kurallardr. Efltun ie muhfz olacak ocuklarn eitimiyle balar. Muhfzlk mesleini dier meslekler ile mukayese eder. Ona gre, ocuklarn dier mesleklerde olduu gibi iyi birer muhfz olabilmeleri iin babalar ile birlikte savaa gtrlmeleri gerekir. Bu ekilde onlar sava konusunda tecrbe edinmi olurlar. Ona gre yerinde sava gzlemleyen ocuklarn bu konuda deneyimleri artar. Bunun sonucunda yetikin bir yaa geldiklerinde, kendileri de savaa katlrlar. Ayn ey demircilik ve dier meslekler iin de sz konusudur. Demirciler, mesleklerini icra ederken ocuklarn da beraberlerinde gtrrler.160 ocuklarn iyi bir muhfz olarak bymeleri buna baldr. Onlarn savata babalaryla birlikte bulunmalar gerekir. Bu ayn zamanda babalarnn savataki cesaretini de artrr. Ayn ey hayvanlar iin de sz konusudur. Hayvanlar, yavrularnn nnde yaptklar kavga159. 160. bn Rd, Telhs, s. 132. bn Rd, Telhs, s. 133; Efltun, Devlet, 467ab.
da kendilerini daha gl hissederler. Fakat ocuklar, baz eyleri yeterince anlayamadklar iin sava halinde gvenlikleri asndan babalarnn yaknnda bulunmamalar, ayrca savan iddetli anlarnda tehlikelerden korunabilmeleri iin binebilecekleri iyi atlarn da hazrlanm olmas gerekir. Savaa gtrlecek ocuklara ayrca ata binmenin de retilmi olmas gerekir.161 Bu meyanda Efltunun ele ald bir baka konu ise, kural olarak altn ve gm kullanmamas gereken erdemli kentin, bu kuraldan dolay gvenlik sorunu yaayp yaamayaca meselesidir. Zira o, balangta altn ve gm kullanmamann dier komu kentlerle yaplacak olan savalarda erdemli kente zarar verebilecei kukusuna kaplr. Fakat Efltun, meseleyi aratrdnda durumun btnyle tam tersi olduu kanatine varr. Yani fazlasyla serveti olan insanlar, servetleriyle yetinir hle gelince doal olarak bunun sonucunda sava sanat ve becerisini kaybederler.162 bn Rde gre gerektii gibi eitilen ve yaratl itibariyle sava yeteneine ve gcne sahip olan muhfzlar, sava yetenei olmayan servet sahipleri ile mukayese edildiinde onlarn durumu kurdun, semiz sr karsndaki durumuna benzer. Onlar, say itibariyle kendilerinden iki veya kat daha fazla askerlerle savamaya g yetirirler.163 Burada bn Rd, Efltundan farkl olarak muhfzlar kpee benzetme yerine kurda benzetmitir. Ona gre kurdun sahip olduu niteliklere sahip olan muhfzlar, lde byyp yerleen, az sayda develeri bulunan fakir bedeviler gibi, zengin ve refah iinde yaayan topluluklara sratle galebe ederler. Zira onlarn bunu yapacak gleri vardr. Nitekim Araplar, benzer ekilde Pers kralln malub etmilerdir.164 bn Rdn vard bu sonucun nedenlerini, bn Haldn izah etmitir. Ona gre bunun sebebi, kentlilerin rahata ve lkse alm olmalar, bolluk ve nimetler iinde yaamalar, canlarnn ve mallarnn
161. 162. 163. 164. bn Rd, Telhs, s. 133; Efltun, Devlet, 467ad. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 110; Averros Commentary, s. 149-150. bn Rd, Telhs, s. 110. bn Rd, Telhs, s. 110.
gvenliini ise kendilerini yneten idarecilere tevdi etmi olmalardr. ehirliler, etraf surlarla evrili kentlerde hibir korku ve endie duymadan, gven iinde rahat rahat uyurlar. Silah tamaya bile gerek duymazlar. Hatta silah tamamalar birka nesil devam edince, gvenliklerini evin reisinin salad kadnlar ve ocuklarn durumuna derler. Bedevler ise toplumdan ayr olduklar, kentlerin dndaki alanlarda yalnzlk iinde yaadklar ve kendilerini gvenlik iinde ve emin hissedecekleri surlardan da mahrum bulunduklar iin kendilerini ve sevdiklerini koruma iini bizzat kendileri yerine getirirler. Bu ii bakalarna tevdi etmedikleri gibi bu hususta bakalarna da gvenmezler. Her zaman silah tarlar ve srekli etraflarn gzetip kontrol ederler. Derin ve rahat bir uykuya dalmazlar. Sadece kendi g ve kuvvetlerine gvenirler, llerde yalnz olarak dolarlar. Cesaret, onlar iin gerektii an bavuracaklar bir ahlk ve tabiat hline gelmitir.165 Efltuna gre erdemli kent, nitelikli muhfzlara sahip olursa, her durumda sahip olduklar kuvvetle bir veya iki kent ile savaabilir. yle ki: Elilerini kentlerden birine veya ikisine mektuplar ile birlikte gnderip onlara unu der: Yasalarmza gre, bizlerin altn ve gm kullanmas yasaktr. Ama sizler kullanabilirsiniz. Bu nedenle sizden, bizimle birlikte dmana kar savamanz istiyoruz. Savatan sonra ganimetleri sizlere vereceiz. bn Rde gre bu ekilde erdemli kent, kolaylkla antlama yaptklar herhangi bir kenti dost edinebilir. Ancak bu mesele dnld kadar kolay olmayabilir. Kendilerine hrriyetleri verilen kent halk zengin hle gelebilir, gasb ettikleri mallarla servet edinip gl olabilir. Bunun sonucunda da fakir kentlere kar sava ilan edebilir. Zira bn Rde gre bir tek erdemli kent vardr. Bu kentin dnda, erdemli diyebileceimiz bir baka kent sz konusu deildir.166 Dier kentler ise ona gre, coraf olarak btnlkl bir tek kent gibi grnse de gerekte birden ok kentten olumaktadr. nk bu
165. 166. bn Haldn, I,166. bn Rd, Telhs, s.110; Efltun, Devlet, 422d-e.
kentlerde siyas ynetim ekonomiye hizmet etmektedir, ekonomi siyas ynetime hizmet etmemektedir. Bu nedenle, bu devletin bir diye isimlendirilmesi ilintiseldir. nk erdemli kent, uzuvlar ile birlikte bir btn hlindeki insan bedenine benzer. rnein bedenin uzuvlar olan el ve ayak, bedenin btn iin vardr. Fakat ideal olmayan devletler sz konusu olduunda, durum tamamen farkldr.167 bn Rde gre, erdemli kentte toplumun btn, btn snflaryla birlikte uyum ierisindedir. Her bireyin toplumsal sorumluluklar, icra etmesi gereken meslek, almas gereken eitim adeta nceden kurgulanm gibidir. Dolaysyla bu kent, insan bedeninin uzuvlar gibi birbiriyle son derece uyumludur. Fakat dier kentler iin bunu sylemek son derece gtr. Zira dier kentler, yukarda ifade edildii gibi coraf olarak btnlkl gibi grnse de toplumdaki btn snflarn veya gruplarn mutluluu hedeflenmedii iin btnlk ierisinde farkllklar n plandadr. Frb bu tr ynetime aznln ynetimi demektedir. Bu ynetimde kentler ierisinde birden ok kentler vardr. Ayn kentte fakirler kendi iinde adeta bamsz bir kent gibi yaarken, zenginler ayr bir kent oluturmaktadr.168 bn Rde gre Efltunun izah ettii gibi bu kentler, ncelikli olarak iki gruba ayrlr: Birisi zengin dieri ise fakirdir. Bu snflandrmada yer alabilecek birok kent vardr. Buna ilveten yoksul insanlar, zenginlerin malna gz diktii zaman bu bilgisiz kentlerde olabilecek savalar, iki kent arasnda yaplan savalara benzer. bn Rde gre bu nedenle ina edip kurmay dndmz kent, zt itibariyle mkemmel bir kent olmal. Bu kentin ynetimi de mkemmel olmal.169 Ele almamz gereken bir dier konu da, sava srasnda uyulmas gereken kurallardr. Efltuna gre savata uyulmas gereken en temel kural, len askerlerin soyulmasn yasaklayan bir kanunun vazedilmesidir.170 Dier trl len askerlerin soyulmas, tehiztlarnn yamalanmas byk lde askerlerin lmne neden olur. nk savata
167. 168. 169. 170. Averros Commentary, s. 151. bn Rd, Telhs, s. 110. bn Rd, Telhs, s. 111; Efaltun, Devlet, 423a. Efltun, Devlet, 469cd.
lp yamalanan askerlerin cesetleri bozulur, bunun sonucunda veba ve benzeri hastalklar ortaya kar. Bu da onlarn lmne neden olur. bn Rde gre eer zaferin kazanlmas len dmann askerinin silahnn alnmasna balysa ancak alnabilir veya kl veya kamas krlan askerler, zorunluluk hallerinde len dman askerlerin silahlarn alabilirler.171 Ancak sava alann terk edip, silahlarn atan kimselerin cezalandrlmas gerekir. Bu kimselere verilmesi gereken cezay belirleyen bir kanun vazedilmesi gerekir. Kanuna gre bu kimselerin, muhfzlar snfnn dna karlmas ve emeiyle geinen meslek gruplarna dhil edilmeleri gerekir. Esir dmeleri ve bunun sonucunda hapsedilmeleri halinde ise onlarla ilgilenilmemeli, dmana terk edilmeliler. Zira ierisine dtkleri bu durum, onlarn hatasnn sonucudur.172 Efltun, konunun devamnda bir Yunanlnn yine bir baka Yunanly kle edinip edinemeyeceini; savata malup edilen dmana ait evleri ykmann, aalar kesmenin uygun olup olmadn tartr.173 Efltuna gre, bir Yunanlnn bir baka Yunanly kle edinmesi, evini yakmas, aalarn kesmesi doru deildir. Ona gre byle bir kavga meydana gelecek olursa, bunun devletler arasnda meydana gelen sava olarak deil de, anlamazlk olarak tanmlanmas gerekir. nk anlamazlk veya kavga, bir tek evin ocuklar veya birbirlerini seven iki kii arasnda bile meydana gelebilir. Efltuna gre muhfzlar arasnda vuku bulabilecek bu trden kavgalar iin evlerin yklmasn, aalarn kesilmesini, insanlarn kle edinilmesini yasaklayan bir kanun vazedilmesi gerekir. Kendi aralarnda kavga eden bu insanlara isyanc denir, kfir denemez. Ancak muhfzlarn kendi milletlerinden olmayanlara kar her trden davranta bulunmaya haklar vardr.174
171. 172. 173. 174. bn bn bn bn Rd, Rd, Rd, Rd, Telhs, Telhs, Telhs, Telhs, s. s. s. s. 134. 133-134; Efltun, Devlet, 469ab. 134; Devlet, 469bc. 135; Devlet, 470ab.
bn Rd bu noktada, Efltuna itiraz ederek bu yaklamn eriat sahiplerinin grlerine aykr olduunu syler.175 Rosenthala gre bn Rd, Efltunun metninde zikrettii arazi/toprak kelimesi yerine aa kelimesini kullanmtr. nk aalarn kesilmesi dmana kar yaplan cihdn nemli bir unsurudur. slmda sava hukuku ak bir biimde isyan ile sava arasnda bir ayrm yapmtr. Cihd, kfirlere kar yaplan bir sava olup Efltun iin bu takriben hric dmana kar yaplan savaa tekabl etmektedir. Takriben dedik, zira slm ve Yunan dnceleri ile kurumlar arasnda birebir benzerlik mmkn deildir. Fakat iki sistem arasndaki benzerlikten sz edilebilir.176 Mverdye gre, savata eer yarar olacaksa hurma aalarnn kesilmesine izin verilebilir. Ancak isyanclara kar yaplan savata evleri yaklmaz, meyve ve sebzelikleri imha edilmez. Her ne kadar orada oturanlar isyan karmlarsa da lkeleri slm lkesidir.177
9. nsan Hayatnn Gayesi

bn Rde gre insan, bu dnyada varlk leminin bir unsuru olduuna gre, kendisi iin var olduu ve kendisine ihtiya duyduu bir amac olmaldr. Amac olmakszn varl dnlemez. nk tabiat biliminde izah edildii gibi her varln bir gayesi vardr. nsann da bir gayesi vardr ve bu gaye, her eyin temelidir. Ayn ey, tek tek btn insanlar iin de sz konusudur.178 Benzer ekilde her bir ynetimin, her bir devletin, her bir yasann da bir amac vardr. Devlet adam hedeflemesi gereken amac bilmiyorsa, her eyden nce ynetici olamaz. Amac olmayan bir devletin, btn eylemlerinde anlamszca ilk aklna gelen eyi yapmas a175. 176. 177. 178. bn Rd, Telhs, s. 135. Averros Commentary, s. 270 (notes to treatise I). mam Ebul-Hasan el-Mverd, el-Ahkmus-Sultaniyye (slmda Hilfet ve Devlet Hukuku), ev. Ali afak, stanbul-1976, s. 69. bn Rd, Telhs, s. 147.
rtc deildir. Ancak her insann veya devletin veya yasann amalar farkl olabilir. Baz insanlar iktidara egemen olmay, bazlar zengin olmay, bazlar zgr bir yaam, bazlar ise btn bunlar ama edinebilir.179 Aristoteles ise, ounlukla insanlarn hazz gaye edindiklerini, dier bir ksmnn onuru ve serveti gaye edindiklerinden sz etmektedir.180 bn Rde gre halkn hayatta gayeden anlad ey, dier insanlarn anlad eyden farkldr. Onlarn bu kavrama ykledikleri anlam ise dierlerinden hem farkl hem de snrldr. rnein baz insanlara gre hayatn gayesi, bedenin himayesi ve korunmas ile duyularn muhfazasndan daha fazla bir ey deildir. Onlar iin bu yeterli bir tanmlamadr ve onlar bunun iin alrlar. Bazlarna gre gaye, insann hayat iin zorunlu olan eylerle kendini snrlamasdr.181 Bazlarna gre hayatn gayesi, servet ve zenginliin elde edilmesidir. Bazlarna gre eref ve saygnlktr. Bazlarna gre haz almaktr. bn Rde gre hazz gaye edinen insanlar iki ksma ayrlmaktadr: Birincisi, nefsin arzularn elde etmeye alan, haz verici eylere ncelikle ynelen kimselerdir. Bu ynelimde olan kimseler basit dnceli olmaya daha yakndrlar. kincisi, bilgi elde etmeyi gaye edinen insanlardr.182 Bazlarna gre de gaye; dier insanlara riyaset etme, onlara hkim olma, servet sahibi olmadr. lveten baz insanlar, eref sahibi olmay, zevk veren eyleri elde etmeyi, ksaca akla gelebilecek btn iyi eylere sahip olmay gaye edinirler. Frb, siyaset felsefesine dair eserlerinde bu tr toplumlara tekabl eden kent trlerinden ayrntl olarak bahsetmitir. rnein dier
179. 180. 181. 182. Efltun, Yasalar, ev. Candan entuna - Saffet Babr, stanbul-1998, 962b963a. D. Ross, s. 223. bn Rd, Telhs, s. 148. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s.143-144; Telhs, s. 149.
insanlar zerinde hkimiyet kurmay ama edinen toplumlar ile onlarn yaad kentlere mednetut-teallb vel-kahr adn vermitir. Yine o, yiyecek, iecek gibi eylerden ve cinsellikten zevk almay ama edinen toplumlar ile onlarn yaad kentlere de bayalk ve dklk kenti (mednetul-hisse ves-sukut) adn vermitir.183 bn Rde gre, kendi yaad asrdaki Mslman din adamlarnn gayeden anladklar ey ise Allahn iradesidir. Allahn irade ettii eylerin yerine getirilmesidir. Allahn yaplmasn istedii eyler iki ksma ayrlmaktadr. Birincisi mcerred bilgidir; eriatn emrettii tarzda Allahn varln idrk etmektir. Dieri de, ahlk erdemleri bilme ve uygulamadr. Bu nedenle din ve felsef bilginin gayesi ve tr ayndr.184 Bu noktada din ile felsefenin amac rtmektedir. Buna bakarak baz kimseler, slmn ilh ve ebed hikmetin devam olduunu sylemilerdir. Bunlara gre iyilik faydaldr, gzeldir; Ktlk ise zararl ve irkindir. nk iyilik ve ktlk doal olarak bilinirler, rfen bilinmezler. Bunun anlam ise udur: Gayeye gtren her ey gzeldir, gayeye ulalmasna engel olan her ey ise kt ve irkindir. bn Rde gre, btn semv eriatlarn, slmn ve Mslmanlarn inanc budur.185 Burada bn Rdn sz konusu ettii insan gaye, Frbde olduu gibi mutluluktur; mutluluk ise salt iyiliktir. Frbye gre mutluluun baarlmas ve elde edilmesi iin yararl olan her ey iyidir. Herhangi bir ekilde mutlulua giden yolu tkayan her ey ise salt ktlktr. Yine Frbye gre irad olarak yaplan iyiliin ve ktln kayna insandr. Frb, es-Siysetul-Medeniyyede irad olarak iyiliin ve ktln nasl ortaya ktn izah etmitir.186 Frbnin bu yaklam ile bn Rdn bu konudaki dnceleri birbiriyle rtmektedir. Oysa bn Rde gre muasr olan kelmc183. 184. 185. 186. Frb, el-Medne, s. 81; ayrca bkz. es-Siysetul-Medeniyye, s. 58. bn Rd, Telhs, s. 149. bn Rd, Telhs, s. 149. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 39-40.
larn bu konuya yaklam tamamen farkldr. Onlarn eriat anlama tarz onlar, Allahn iradesinin mutlak olduu, kaytl olmad inancna gtrmtr. Onlara gre Allahn iradesi belirleyicidir. Yine onlara gre Allah, her gn bir endedir. Bir eyin iyi ve kt oluuna dair sylenen eyler farazidir. Bir eyin iyi ya da kt olmas mmkndr. Bir eyin iyi ya da kt olduunu eriat tayin eder. eriatn belirledii eyler dnda bir eyin iyi ya da kt olmas sz konusu deildir. Daha da nemlisi insan iin, farazi olann dnda bir gaye sz konusu deildir.187 bn Rde gre kelmclar bu inanca sevk eden ey, Kurnda Allah kudret ve irade sahibi olmakla niteleyen yetlerdir. Onlar, bu yetleri yorumlamada arla dmlerdir; kelm cedel yoluyla birtakm yarglara varmlardr. Onlar, nce Allah kendine zg sfatlarla nitelemi sonra da bu sfatlarla herhangi bir elikiye dmeksizin hakikati izah etmeye, yorumlamaya almlardr. Fakat bn Rde gre, onlarn gerekte dine ait bir meselede veya din ile ilikili bir meselede nedensellie ynelmeleri samalktr. Bu yaklamlaryla onlar, hem insann doasna uzak sofestai fikirlere hem de eriatn ierdii konulara uzak dmlerdir.188 Burada bn Rd, kelmclarla iyilik ve ktlk (hsn ve kubh)189 konusunda polemie girmitir. Ancak bn Rd, bu konuda yeterince aklayc deildir. zellikle kelmclarn bu konudaki dncelerinin din, ahlk ve felsef adan ne tr problemlere neden olabileceini izah edebilmi deildir. Sanki bn Rd, Endlste felsefeye muhalefetleriyle nlenmi olan kelmclar, her konuda her mnasebetle eletirmeyi alkanlk hline getirmi gibidir. Zira bu konu, bn Rdn iddia ettii gibi herkesin zerinde ittifak ettii bir konu deildir. Kelmclarn dnda bu konuyu farkl yorumlayan din bilginlerinden de sz edilebilir.
187. 188. 189. bn Rd, Telhs, s. 149; ez-Zarr fis-Siyse, s. 145. bn Rd, Telhs, s. 150; ez-Zarr fis-Siyse, s. 145. irkin ve gzel (kabh ve hasen), yani ktlk ve iyiliin mahiyeti, kelm, ahlk ve fkh uslnn tartmal konularndandr. Daha fazla bilgi iin bkz. lyas elebi, Hsn ve Kubh, DA, XIX,59-63.
10. nsan Yetkinlikler

bn Rdn insan yetkinliklere dair syledii eyler, Efltunun Devleti iin yapt erh ve izahlardan bamsz ortaya koyduu dncelerdir. Ona gre insan yetkinlikler ile ahlk erdemler arasnda bir iliki sz konusudur. Temelde ise bu konu, ahlk ilmiyle alakaldr. Ancak bn Rd, bu konuya siyaset ilmine bakan ynyle temas etmitir. bn Rde gre insan, varlk leminin bir unsurudur ve bir amac olmaldr. nsann, bu amacna uygun hareket etmesi gerekir. nsan birey olarak toplumun bir parasdr. Toplumun bir paras olduu srece insan, ama edindii eyi elde edebilir.190 bn Rde gre btn insanlarn bir amac vardr. Ancak baz insanlar amalarn gerekletirebilme yeterliliine sahip deildir. Bir tek trden meydana gelmi olmalarna ramen insanlarn yetenekleri birbirinden farkldr. Her insan kendi yeteneiyle, kentte birey olarak vardr. Fakat bir tek kiinin btn yeteneklere sahip olmas mmkn deildir.191 Baz insanlar birden ok yetkinlie sahip iken, dier bir ksm bu nitelikte deildir. Bu nedenle doal olarak yeterli niteliklere sahip olmayan insanlarn kendilerinden stn olan insanlarca ynetilmeyi kabul etmeleri gerekir.192 Dolaysyla bn Rde gre baz insanlarn yneten, dier bir ksm insanlarn ynetilen olmas, sahip olduklar yetkinliklerin mkemmelliiyle alakaldr. nsanlarn sahip olduklar yetkinliklerin mkemmele tanmas nasl olacaktr. Bunun nedeni tabiat mdr? Yoksa insann irade ve gcyle mi alakaldr? bn Rd, bu konuda insana ait birtakm yetkinliklerin olduunu kabul etmektedir. Ancak ona gre tabiatn bu yetkinlii mkemmele tayacak yeterli nedenleri yoktur. nk o; insann temaylleriyle, arzularnn gereklemesiyle ilgili deildir. nsan yetkinliin mkem190. 191. 192. bn Rd, Telhs, s. 147. bn Rd, Telhs, s. 147. bn Rd, Telhs, s. 148.
mellii, yine insann sahip olduu kuvvet ve beceriye baldr. Siyaset biliminde yetkin olan birisi, yetkinliklerin elde edilmesinin irade ve seme yetisiyle (ihtiyar) ilgili olduunu bilir.193 bn Rdn burada sz konusu ettii irade ve ihtiyar konusunda Frb, daha ayrntl bilgi verir. bn Rdn anlalabilmesi iin bu anlamda Frbnin bilinmesi gerekir. Frbye gre faal akl, insana birtakm yetkinlikler vermitir. Bu yetkinlikleri aratrabilmesi iin de insana ayrca g ve ilke vermitir. Bu ilke, ilk bilgilerden ve nefsin dnen ksmnda var olan ilk dnlrlerden (makul) ibarettir. Faal akl, bu tr bilgiyi insana, nefsin duyumu (ihsas) salayan gc ile bu gce bal olan istek ve nefreti douran arzu gcn gelitirmesinden sonra verir. Bu iki g, iradeyi meydana getirir. nk irade balangta ancak duyumdan gelen bir istektir. stek (evk), nefsin arzu gc; duyum da, duyum gc ile olur. Sonra nefsin hayl gc ve ona bal olan istek geliir ve bylece birinciden sonra ikinci bir irade geliir. Bu irade, hayl etmekten doan bir istektir. Bu iki iradenin olumasndan sonra faal akldan nefsin dnen gcne akan ilk bilgiler ortaya kar. te bu anda, insanda nc bir irade tr doar ki bu da dnme fiilinden gelen bir istek olup seme (ihtiyar) adn alr. Bu seme, yalnzca insana zgdr, teki canllarda bulunmaz. Bu sayede insann iyi, kt her trl eylemi yapmaya gc yeter. dl ve ceza da bunun sonucudur. lk iki irade, dnmeyen hayvanlarda da bulunur. nsanda bu irade geliince iyilii, ktl, gzeli ve irkini yapmaya gc yeter.194 Erdemli olmak veya olmamak, iyilik yapmak veya yapmamak insann elindedir, insann iradesine baldr.195 Grlecei gibi burada Frb birinci, ikinci ve nc iradeden sz etmektedir. Ona gre nc irade, dnme fiilinden gelen bir istek olup ihtiyar adn alr. htiyar sadece insanlara zgdr, dier canllarda bulunmaz. Burada bn Rd, Frbden farkl olarak irade
193. 194. bn Rd, Telhs, s. 151. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 38. bn Bcceye gre insann fiilleri dier varlklardan farkl olarak insana zgdr ve onun seme yetisinin (ihtiyar) bir sonucudur. Bkz. bn Bcce, Tedbr el-Mtevahhid, nr. Maan Ziyde, Beyrut-1978, s. 50. Aritoteles, Nikomakhosa Etik, 113b 5-15.
195.
ve ihtiyar birbirine indirgememitir. Onlardan insana zg iki yeti olarak sz etmitir.
a. Akln konusuna gre tasnifi

bn Rd akl konusunu, siyaset felsefesinde ele alp izah ederken psikolojisinde olduundan farkl bir balamda ele almtr. O, psikolojisinde akl konusunu ele alrken akln varlnn isbat, cevher ve mahiyetinin belirlenmesi, onu dier idrk glerinden ayran zellikler, onun bilkuvve mi yoksa bilfiil mi olduunun belirlenmesi, dayanann ve muharrikinin ne olduuna dair konular ele alr.196 Ancak bn Rd, siyaset felsefesinde akl konusunu ele alrken; insann gnlk eylemleri, duygular ve toplumsal ilikilerini ilgilendirdii kadaryla meseleyi izah eder. Bu balamda onun akla dair yapt izahlar genelde ahlkn konularyla i iedir.197 Bu nedenle o, sze psikolojiye dair bir tahlil ile balar, konuyu temellendirir, sonrasnda ahlk konular izah etmeye ynelir. Ona gre tabiat bilimi, insann beden ve ruhtan mrekkeb olduunu sylemektedir. Bedenin ruha nisbeti, maddenin srete nisbeti gibidir. nk madde sret iinde vardr. Sret ise bilkuvve var olan maddeyi bilfiil varlk hline getirir.198 bn Rde gre insann varla ve yetkinlie ulaabilmesi, zorunlu olarak gayesi olan bir fiile ynelmesi ile olur. nsanda bulunan kuvveler, ister basit ister bileik olsun fark etmez; bir ksm insana zg iken bazlar da dier varlklarla insan arasnda ortaktr. Ortak olanlar ise zorunlu olarak ortak sretler zerine kuruludur ve bir ksm sadece insana zgdr. Bu da insann tasavvur ve haylyle ilgilidir. nsann geriye kalan hayat sahibi varlklarla ortak olduu ey ise beslenebilme zelliidir. Ancak bu zellik ve bu zellikten kaynakla196. 197. 198. Atilla Arkan, bn Rd Psikolojisi, stanbul-2006, s. 264. Zaten onun psikolojisi fizik, metafizik, ahlk, mantk ve slm dncesinin dier disiplinleriyle ya dorudan ya da dolayl bir biimde ilikilidir. Averros Commentary, s. 187.
nan eyler, nefsin gaye edindii eyler deildir. Benzer ekilde nefsten neet eden her fiilin, yine ona nisbet edilmesi de mmkn deildir. Baz fiiller, bileik cisimlerle insann ortak olduu ey ile ilikilidir. Bileik cisimler iki trldr: Hayvanlar ve bitkiler. rnein hayvanlar, bitkilerle beslenme ve reme konularnda ortak iken insan, hayvan ile hayl gc (zihinde canlandrma) ve alglama (ihsas) konularnda ortaktr. Bundan anlalyor ki byme gc (kuvve-i nmuv) ve beslenme yetileri bileik olan btn varlklarda ortaktr. Fakat insan dierlerinden ayran zellik, onun baka kuvvelere de sahip olmasdr.199 nsann kendisi ile ayrcalkl olduu yeti akletme yetisidir; o da iki ksma ayrlmaktadr: Biri amel akldr dieri ise nazar akldr. Bu ortak olan yetiler arasndaki iliki zorunlu olarak snrldr. Maddenin form ile olan ilikisi gibi. phesiz insan, formuyla insandr maddesi ile deil. Bu husus, btn varlklar iin geerlidir. Zira varlklar, sahip olduklar form ile varlk niteliini kazanrlar. Bu nedenle iyilik ve ktlk yalnzca akletme melekesiyle idrk edilebilir. rnein; gzel veya irkin namelerin her ikisi de akordun kendisinden tezhr eder. Benzer ekilde iyi ve kt eylemler de insandan tezhr eder. Durum byle olunca insann gayesi ve mutluluu, kuvve-i aklyenin iyiliini ve mutluluunu en st dzeyde idrk ettii zaman gerekleir.200 Bu nedenle mutluluk, akletme yeteneinin erdemli fiili olarak tanmlanmtr. Akl yetisi birok blmden olumaktadr. Benzer ekilde ok sayda erdem ile insan yetkinlikler de sz konusudur.201 Ancak tabiat bilimine gre yukarda ifade edildii gibi akl yetisi, iki ksmdan meydana gelmektedir. Biri ameldir dieri ise nazardir. Yetkinliin bir ksm amel olana dier bir ksm da, nazar olana nisbet edilmektedir.202
199. 200. 201. 202. bn bn bn bn Rd, Rd, Rd, Rd, Telhs, s. 152. Telhs, s. 152. ez-Zarr fis-Siyse, s. 147. Telhs, s. 153.
Bu nedenle insana ait yetkinlikler nazar ve ahlk erdemler ile amel sanatlar olmak zere ksma ayrlmaktadr. Amel sanatlar ise ikiye ayrlr: Birincisi: Bilginin teorikten pratie dnm srasnda tmel ilkeleri bilmenin dnda varla dair herhangi bir eyin idrk edilmesini gerektirmez. kincisi: Tmel ilkelerin dnda, tmel ilkelerin ilikili olduu tikellerin de bilinmesini gerektirir. Zaman ve mekn bir tarafa, bu sanatlarn bir rn olan btn varlklarda bu farkll grebiliriz. Bu nedenle zorunlu olarak akln bu blm, dier blmden farkldr ve onun yetkinlii de dierinin yetkinliinden farkldr. Buradan anlalyor ki yetkinlikler drttr; nazar erdemler, amel sanatlar, tefekkr (entelektel) erdemler ve ahlk erdemler.203 Burada bn Rdn insan yeteneklere dair yapt snflandrma kanatimizce yeterince ak ve anlalr deildir. O, insan yetkinliklerin neler olduu konusunda kararsz gibi grnmektedir. Nitekim yaptmz izahlardan anlalaca gibi o, konunun balangcnda insan yetkinlikten sz ederken ilerleyen satrlarda insan yetkinliklerin drt olduunu sylemektedir. lveten o, insann birden ok yetkinlii olduundan sz etmektedir. Ona gre bu yetkinlikler birbiriyle ilikilidir. Btn yetkinliklerin bir insanda bulunmas veya bulunmamas ile her bir yetkinliin tek tek farkl insanlarda bulunmas arasnda herhangi bir fark sz konusu deildir. Fakat ikr olan ey u ki, btn yetkinliklerin her bireyde tek tek bulunmas mmkn deildir. bn Rdn burada sylemek istedii ey udur: Bu zikredilen yetkinliklerin veya erdemlerin btnn bir ahsta bulunmas mmkn deildir. Bilakis mmkn olan ey, bu erdemlerin mnferid olarak birok kiide bulunmasdr. bn Rde gre ideal devlete reis olacak ahs, btn bu niteliklere sahip olmak zorunda deildir. Zira o, btn bu artlarn gerek kendi zamannda gerekse ncesinde btnnn bir tek ahsta bulunamayacan bilmekteydi. Kald ki bn Rdden nce Frb, bu konuyu ele alm ve izah etmitir.204
203. 204. bn Rd, Telhs, s. 153. bn Rd, Telhs, s. 153 (iki nolu dipnot).
Yine bn Rde gre, hikmet ve cesaret gibi baz yetkinlikler baz snflara zg iken, bazlar da btn insanlar arasnda mterektir. Bu nedenle insanlarn hangi tr ahlk erdemlere sahip olduunu bilebilmek iin onlara tek tek baklmas gerekir.205 Farkl ahslarn farkl erdemlere sahip olmas, doal olarak insanlar arasndaki yardmlamaya neden olur. Potansiyel olarak her bir ahsn btn erdemleri elde edebilme gc bulunsa veya erdemleri fiili olarak elde etmek iin gayret etse bu durumda her bir insann, hem hizmet eden hem hizmet edilen hem yneten hem ynetilen olmas gerekir ki, bu mmkn deildir. Tabiat, yanllkla btn insanlarda ynetici olma arzusunu uyandrsa bile ynetenin ynetimini kabul edecek insanlar bulunduu srece, bu mmkn deildir.206 Bir ahsn, btn erdemlere sahip olmas bir mucize olmad srece mmkn deildir. nk allagelen ve inanlan ey udur: nsanlar kiisel tecrbeleriyle doal olarak bir kimsenin, yalnzca bir tek yetkinlii elde etmeye yatkn olduunu bilirler.207 bn Rd, burada bir anlamda insanlar snflara ayran ve belirli ahlk erdemleri belirli snflara zg klan Efltunun yaklamn benimsemi grnmektedir. Ona gre insanlarn snflar halinde yaamalar doal bir zorunluluktur. Aksine bir durum, tabiatn yanl yapt anlamna gelir ki bu da mmkn deildir. nk ona gre toplumda ynetenlerin bulunmas ne kadar gerekliyse ayn ekilde ynetilenlerin de bulunmas o kadar gereklidir. Ancak bn Rde gre, bu durum insanlar arasnda kesin ayrmay, birtakm yeteneklerinden dolay birbirleri zerinde hkimiyet kurmay veya birilerinin mutlu dier bir ksmnn mutsuz olmasn gerektirmez. Zira yukarda ifade edildii gibi doal bir biimde insanlarn farkl erdemlere yatkn olmalar toplumda anariye, kaosa neden olmaz. bn Rdn ifade ettii gibi bu durum, daha ziyade toplumda dayanmaya neden olur. Sahip olduklar erdemlerin btnnn dayanma halinde olmas artyla toplumun tamam ancak ahlk erdemler noktasnda yetkinlie ulaabilir.
205. 206. 207. Averros Commentary, s. 189. bn Rd, Telhs, s. 154. bn Rd, Telhs, s. 154.
Bu konuda bn Rdn yaklam, Frbnin yaklamndan farkldr. Frb, bu meseleyi mutluluk balamnda ele alr. Ona gre insann varlnn amac, mutluluun elde edilmesidir. Mutluluk da mmkn varlklarn kabul edebilecekleri son yetkinlik olduuna gre insann, bu mutluluu nasl elde edeceinin tanmlanmas gerekir. Frbye gre mutluluun elde edilmesi de, ancak ilk bilgileri oluturan ilk dnlrlerin faal akl tarafndan insana verilmesiyle mmkndr. Bununla beraber her insan, bu ilk dnlrleri alma yatknlnda yaratlmamtr. nk her insan, yaratl gerei eit olmayan gler ve farkl donanmlara sahiptir.208 Dolaysyla Frbye gre, ilk dnlrleri almaa yatkn olmayanlar mutlu olamayacaklar demektir. Bu konuda Frb; Efltun ve Aristotelesin etkisindedir ve bir anlamda onlar tekrar etmektedir. yle ki: Efltun ve Aristotelese gre sadet, muhkemeye dayal tefekkrdedir. Yani en yksek akl, entelektel nizamn faaliyetiyle ilikilidir. Bu faaliyeti idrk edebilecek snrl sayda sekin insann varl dikkate alnd zaman, beer sadetin sadece bir aznlk tarafndan ulalabilir bir mkft olduu grlecektir. Hem Efltunun hem de Aristotelesin modellerine gre, sadece mnevver ve elit olanlar hakik anlamda mutlu olabilir; sadece onlar, en st seviyede geliim gsterebilirler. Bu tr muhkeme becerilerinden mahrum olanlar iin ise tali bir beer geliim imkn bulunmaktadr. zetle Yunanllarn beer geliim anlay, kast bakmndan aka aristokrattr. ster akl faziletlerin en st mertebesinde mkemmellik, isterse ahlk ve siyas faaliyette mkemmellik eklinde olsun, hakik beer sadet yolu ounlua kapal, bazlarna aktr.209 Oysa bn Rd, Aristoteles ve Efltundan farkl olarak sadeti elde etme konusunda elitist deildir. Ona gre her insan doal olarak bir tr erdeme, yetkinlie sahiptir. Ancak sahip olunan erdemler farkllk arz eder. nsanlar, tabi eilim ve yeteneklerinde farkl olduklar iin mutluluk da onlarn eilimlerine gre izafidir. Fakat Hz. Peygamberin
208. 209. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 40. D. H. Frank, III,204.
(s.a.v.) kanunu, her bir ferde mutluluk ve mkemmellikten den payn garanti eder. Bu kanun, insann onlar olmadan yaayamayaca amel sanatlar ile her iki dnyada da ihtiya duyulan akl erdemleri ve insann zihni erdemlerdeki kemline temel hazrlayan ahlk erdemleri kazanmasn mmkn klar.210 nsan yetkinliin ne olduunu izah ettikten sonra imdi de btn erdemlerin kendisi iin var olduu bir erdemi ele alalm. Bu erdemin varlk nedeni bir baka ey deildir. Bilakis o, kendisi iin elde edilmek istenen bir erdemdir. Dier btn erdemler onun elde edilmesi iin istenir. Bu ise insan iin en mkemmel yetkinlik (el-kemlul-esm/ultimate prefection) ile en yce mutluluktur (es-sadetul-kusva).211 bn Rdden nce Aristoteles de benzer ekilde mutluluu, bir bakas iin deil kendi bana tercih edilen bir ey olarak tanmlamtr. Ona gre mutluluk, hibir eyden yoksun deildir kendine yeter. Mutlu yaam erdeme uygun olandr.212 bn Rd, mkemmel yetkinlik ile en yce mutluluun ne olduunu izah ederken yle demektedir: Amel sanatlar, temelde insan bedeniyle ilgili bir ihtiyacn veya bu trden bir zorunluluun sonucudur. Bu nedenle insan, amel sanatlar olmakszn yapamaz. Bunun bir benzerini hayvanlarda da grebiliriz; kendilerine zg nitelikleri ile doal melekeleri olmam olsayd onlar var olamazlard. Arnn kovanda yapt altgen eklindeki petek ile yine rmcein yapt a buna rnek verebiliriz.213
210. 211. 212. 213. E. I. J. Rosenthal, s. 267. Averros Commentary, s. 190. Aritoteles, Nikomakhosa Etik, 1176b 5-10,1177a. bn Rd, burada amel sanatlar ile insann bedensel ihtiyalar arasnda dorudan bir iliki olduundan sz etmektedir. Amel sanatlarn ortaya kn da buna balamaktadr. rnek olarak da arnn yapt altgen petei vermektedir. Oysa bn Rd, psikolojisinde konuyu izah ederken meseleyi daha farkl bir biimde ortaya koymaktadr. O psikolojisinde, amel akln yetkinliinin ve mkemmelliinin hayl sretlerle yaplan tefekkr ve istinbat ile mmkn olduunu ve onun varlnn byk lde buna bal olduunu sylemektedir. Ona gre hayl sretler, ar ve rmcek rneinde olduu gibi birok hayvanda bulunmaktadr. Ar tabiatn kendisine doutan verdii hayl sretler yardmyla altgen odacklar yapar,
Nazar blme gelince, bunun insan bedeniyle ilikisi zorunluluk nedeniyle deil, en stn iyilik (el-hayrul-esma/highest good) nedeniyledir. Varlk nedeni en stn iyilik olan ey, zorunluluk nedeniyle var olan amel sanattan daha stndr.214 Akln amel ksmna gelince o, zorunlu olarak nazar blm nedeniyle vardr. Aslnda amel sanatlar, kendilerinin rettikleri ey nedeniyle vardrlar. Bu nedenle insan, hizmet etmeyi, itaat eden olmay kabul eder. Zira o, kendini bu sanata adamtr. Bu arada nazar akl, dierlerine reis olarak gryoruz. Reis olma eilimi olan kiinin reis olmas, bir reisin otoritesi altnda bulunmasndan iyidir. Bu nedenle bu eilim, nazar akln bir blmnden baka bir ey deildir. Akln bu blm, insanda bulunan amel blmden daha stndr. Onun konumu, doas itibariyle nazar ilimleri kazanmak isteyen adamn konumu gibidir. Bu adam, doas itibariyle amel sanatlar kazanan kiiden stndr.215 Bu nedenle amel sanatlarn bilgisine sahip olan insanlar, doas itibariyle idare edilmeyi kabul ederler. Nefiste bulunan bu iki blm arasndaki iliki, reis ile reisin otoritesini kabul eden kii arasndaki iliki gibidir. bn Rde gre btn amel sanatlarn varlk nedeni, kentleri ynetme sanatnn nn ac olmal. Bu tr sanatlarn varl, nazar ilimlerin varln zorunlu klmaktadr. Zira nazar ilimler, amel ilimlerin tamamlaycsdr.216 nsan, nazar ilimlerle dier bireylere yararl olmay ister. Nazar ilimlerle amel sanatlar arasnda herhangi bir fark sz konusu deildir. Ancak amel sanatlar, nazar ilimlerin amacna ulaabilmesi iin ona yardmc olur ve otoritesini kabul eder. Amel sanatlarn kapsamna giren bir ksm meslekler, bir tek sanat dal altnda toplanr. iftrmcek ise an ina eder. Bu yaplan izahlara bakarak bn Rdn psikolojiye ait konular ok ynl ve farkl amalarla kullandn syleyebiliriz. Bkz. bn Rd, Telhs, s. 155; A. Arkan, s. 270. bn Rd, Telhs, s. 155. bn Rd, Telhs, s. 155. bn Rd, Telhs, s. 156.
214. 215. 216.
ilikte kullanlan aletler ile benzeri sanatlarn ziraat sanat kapsamnda deerlendirilmesini buna rnek olarak zikredebiliriz.217 bn Rde gre netice itibariyle nazar ilimler ile amel sanatlarn dayand ilkeler ayndr, aralarnda stat farkll vardr.218 Yine bn Rde gre nazar ilimlerde yaplan aratrmann gayesi, zellikle de fizik ve metafizikte tefekkrdr. Ne amel bir amac vardr, ne de amel amaca gtrr.219 Dier bir ifadeyle, nazar bilimlerin konusu, varla ve varln eklentilerine dairdir; uygulama ile ilgili deildir. Kendisiyle dier varlklarn bilinebilecei bir ara da deildir. Bilakis insandaki varlk nedeni, en st derecedeki iyidir (el-hayrul-esma). Metafizikte izah edildii gibi, varlk iki ksma ayrlmaktadr: Duyularla alglanan varlk, akl ile alglanan varlk. Akl ile alglanan varlk, duyularla alglanabilen varln temel ilkesidir. nk o, onun gayesi, fili ve sretidir. Akl ile alglanan varlk ile nazar ilimlerin kavrad varlk ayn trdendir. Doal bir varlk olarak insann gayesi, tabiat tezhr etmeyi istedii srece akl ile alglanan varlk mertebesine ykselmeye devam etmesidir.220 Durum byle olunca, insanda var olan akl ile dier kuvveleri arasndaki iliki, nefsin beden ile olan ilikisi gibidir. Bu, tamda akl ile alglanan varlk ile duyularla alglanabilen varlklar arasndaki ilikiye benzer. Benzer ekilde bu varln ihtiyari eylerle ilgisi phesiz yine irade ile kazanlmtr. Bu iliki, bu meselenin zn tekil etmektedir. Akl ile kavranlan varln irad eylemlerimizi ynetmesi, kavranlan varln alglanan varl ynetmesi anlamna gelir. Ayrca varlklara, varlklarnn temeli olan ilkeleri irad olarak vermesi anlamna gelir. phesiz bu akl ile kavranlan varln, duyularla alglanan varla hizmet ettii anlamna gelmez. Akl ile alglanan varlk kendi zyle vardr ve var olmas zorunlu olarak kendisinden istenir.
217. 218. 219. 220. Averros Commentary, s. 191. bn Rd, Telhs, s. 156. bn Rd, Telhs, s. 156. bn Rd, Telhs, s.157; ez-Zarr fis-Siyse, s. 151.
Durum byle olunca nazar ilimler, doas itibariyle zorunlu olarak yaplan eyleme katkda bulunur. Benzer ekilde duyular ile alglanan varlk, akl ile kavranlan varla zorunlu olarak ihtiya duyar. lveten, akln kentin dier blmleri zerindeki riyaseti, akl ile kavranlan varln duyular ile alglanabilen varl ynetmesine benzer.221 Bu ifadelerden aka anlalaca gibi amel sanatlarn varl, ister kll ister cz olsun nazar ilimlere baldr. Baz insanlarn gndelik hayatn bir paras olan amel sanatlara dair syledii eyler, nazar ilimler ile ilgili dnlen eylere aykrdr. Onlara gre amel sanatlarla idrk edilen eylerin ncelikli amac, sadece rettikleri ey ile ilikili deildir; ncelikli ama beceri ve iyi bir idrktir. Bundan dolay onlara gre amel sanatlar da bir erdemdir. Bu bak asna gre amel sanatlarn nazar ilimlerin verilerine ihtiyac yoktur. Benzer ekilde amel sanatlarn rettii iyi eylerin de nazar ilimlerin verilerine ihtiyac yoktur. Bu inanta olan insanlar, sadece bir sanat hayatlarnn gayesi hline getirirler. Bir sanattaki yetkinliklerinden dolay da kendilerini, btn sanatlarda yetkin zannederler. Doktorlarn kendi meslekleriyle ilgili dnceleri budur. Ancak amel sanatlar, erdemin dnda bir baka eyi ama edinirse o zaman amel olmaktan kar veya amel olma nitelii mecz olur.222 Mzik iin yaplan tanmlamada olduu gibi, bazen amel ilimler snfna bazen de nazar ilimler snfna dhil edilmektedir.223 Fikr erdemler ise, genelde amel sanatlar iin vardr. Ancak varl, nazar olarak kavranlanlara baldr.
b. Ahlk erdemler
Ahlk erdemlerin varlk nedeni, doal olarak fikr erdemlerdir veya fikr erdemlerin benzeri olan eylerdir. Bunun da birka nedeni
221. 222. 223. bn Rd, Telhs, s. 157. bn Rd, Telhs, s. 158. Averros Commentary, s. 193.
vardr; birisi tabiat biliminde izah edildii gibi ehvet gc ya da istek (itiyak) gcdr.224 bn Rde gre bunlar, meknda hareketi salayan gler olup iki trden meydana gelmektedir.225 Birincisi haylden kaynaklanr, ikincisi ise irade ve idrkten kaynaklanr.226 Hayal gcnden zorunlu olarak kaynaklanan ehvet gc sadece insana zg deildir, hayvanlarda da bulunur. Fakat akl ve iradeden kaynaklanan diren/savunma insana zgdr. Ahlk erdemlere gelince bizde bulunan blm, ncelikli olarak iradenin belirledii zamann ve tanmn doru olduuna karar verdii eylere ilgi duyar. Ak olan u ki bu fiilin, nefsin nazar blm dnda bir baka eyle ilikili olmas mmkn deildir. Durum byle olunca bu blm, sadece akl kuvveden hareketle erdemi aratrr. Bu ise akl olan blm, nefiste gerek anlamda yceltir. Benzer ekilde cesaret gibi niteliklere sahip olma noktasnda hayvanlarn birou, insanla mterektir. Fakat akl ve irade, insana zg niteliklerdir.227 Ayrca bu erdemler vastasyla insan, hemcinslerine hizmet eder. rnein adaletin varlk nedeni birtakm uygulamal meselelerdir. ffetin varlk nedeni iyi ilerin yaplmasn engelleyen hazlara kar koymaktr. Cesaretin varlk nedeni zararl eylerdir. Cmertliin varlk nedeni ise servettir.228 Yukarda izah etmeye altmz gibi erdemler, bn Rde gre nazar olmaktan ok ameldir. nsann amel erdemlere, yaamn devam ettirmesi iin daha fazla ihtiyac vardr. Ayrca bedenin dndaki dier varlklarn da ona ihtiyac vardr. rnein, cesur adamn zafer elde edebilmesi iin yardma ihtiyac vardr. Cmert olan kiinin cmerte davranabilmesi iin zenginlie ihtiyac vardr.229 nk cmert kii, seve seve armaanlar verir ve mal kendisinden tr deil
224. 225. 226. 227. 228. 229. bn Rd, Telhs, s. 159. bn Rd, Kitbun-Nefs, s. 110,113. bn Rd, Telhs, s. 159. bn Rd, Telhs, s. 159. Averros Commentary, s. 194. bn Rd, Telhs, s. 160.
vermek iin nemser. Bu nedenle Aristotelese gre, erdemlerinden dolay en ok sevilenler, cmert kiilerdir.230 Nazar ilme gelince, zelliklerinden aka anlalaca gibi insan bununla dierlerine hizmet etmek durumunda deildir. Nazar ilimler, btnyle maddeden bamsz ve mkemmeldir. Bu nedenle bazlar, nazar ilimlerin baz blmlerinin ezel olduunu zanneder.231 Frbnin nazar bilgi konusunda syledikleri bu minval zeredir. Frbye gre nazar bilgi, varl ve varlnn devam asla insann katksna bal olmayan bir bilgi trdr.232 Bu ilimlerin bir ksm farkna varmadan, nereden ve nasl geldiini bilmeden, ilk andan itibaren insanda bulunur. Bunlar ilk bilgilerdir. Dier bir ksm ise dnerek, aratrarak elde edilir. lk bilgilerle bilinen eyler, ilk ncllerdir. Onlara dayanarak elde edilecek sonraki bilgiler ise yine aratrma ve istidll yoluyla elde edilir.233 bn Rde gre nazar ilimlerin, maddeden bamsz olduklar oranda saygnlklar artar. Bununla beraber ahlk yetkinlik, nazar yetkinlie hazrlk mesabesindedir ve o olmakszn muhtemelen nihai hedefe ulaamayz. Bu nedenle bu yetkinlii, nihai yetkinlie daha yakn olduu iin nihai bir hedef olarak dnrz. Burada anlalmas gereken ey udur: nsana zg yetkinliklerin btn nazar yetkinlie hizmet etmek iin vardr.234 Burada u sorulabilir: Ahlk erdemlerin varlk nedeni amel sanatlar mdr? Yoksa amel sanatlarn varlk nedeni ahlk erdemler midir? Veya baz amel sanatlarn varlk nedeni ahlk erdemler iken, baz ahlk erdemlerin varlk nedeni amel sanatlar mdr? Burada u sylenebilir: Erdemlerin en nemlisi ahlk olandr ve bu ahlk erdemlerin aklla birlikte dnlmesi gerekir. Benzer ekilde akln da sanatlarla birlikte dnlmesi gerekir. Dolaysyla ahlk erdemlerin varlk nedeni amel sanatlardr.235
230. 231. 232. 233. 234. 235. Aritoteles, Nikomakhosa Etik, 1120a 20, 1120b 15. bn Rd, Telhs, s. 160. Frb, Fuslul-Meden, s. 42. Farab, Tahslus-Sade, s. 3-4. Averros Commentary, s. 195. bn Rd, Telhs, s. 161.
Bu sylenen eylerin btn, amel sanatlarn her biri iin de geerlidir. nk amel sanatlar bu konuda mukaddime niteliindedir. Sanatlarn elde edilmesi iin bu erdemlere ihtiya vardr. Dier trl sanatlar keml noktasna ulaamaz. Ancak sanatlarn ve erdemlerin varlk nedeni nazar ilimlerdir ve her ikisi nazar ilimlerin bir blmdr. Bu konuda Me filozoflar da ayn grtedir. Akln nazar ksmna doutan bilfiil sahip deiliz o, bizde potansiyel olarak bulunur. Tabiat ilminde izah edildii gibi varl mmkn olan veya varlna imknn kart eyin en st yetkinlii, onun bilfiil var olmasdr. Ona, hibir ekilde potansiyelliin karmam olmas gerekir. nsann yapmas gereken ey, yetkinlii idrk edip onu bilfiil hle getirmektir. Zira insan, bu sanatlara kendi hr iradesiyle ynelir. Ancak ou kez kuvve halindeki yetkinlikleri, bilfiil hle getirmek zorunda deiliz. Ancak bu noktada bn Rde gre izah edilmesi gereken meseleler vardr. rnein kantlamak zorunda olduumuz yetkinlik nedir? Bununla gayemiz nedir? O nazar ilim midir? Veya nazar ilimler arasnda bundan daha stn var mdr? Eer o nazar ilimlerden baka bir ey ise z itibariyle bizden ayr mdr? Yoksa bizde mi bulunmaktadr?236 bn Rd, cevap olarak yle demektedir: Bazlar nazar ilimlerin kadim olduunu dnmektedir veya nazar ilimlerin doutan bilfiil var olduunu, fakat bedenin istekleri ile duyularn bunun zerini rttn sylemektedir. Efltunun dedii gibi, gerekte nazar ilimler ya bulunduu ekil zere vardr ve sanki tamamlanmam bir halde bilkuvve olarak vardr veya ayrk bir biimde vardr veya heyln akl dnda faal veya mstefd akl olarak vardr. Bu nedenle aka grlmektedir ki insana ait keml, gerekte iradenin bir sonucu deildir. Zira onun varl, iradenin varlndan nce gelir. rade, hem kendi tanmyla hem de en u keml noktasyla ilintilidir. Gaye iin yaplacak olan tanmda ilk nerme olarak kabul edilir.237
236. 237. bn Rd, Telhs, s. 161-162. bn Rd, Telhs, s. 162.
Bazlarna gre elde ettiimiz en st yetkinlikleri kendi irademizle yani kendi doamzla elde ederiz. Ancak bn Rde gre elde ettiimiz yetkinlii irade ile deil, irade ile ilikili eyler vastasyla elde ederiz. Bilindii gibi eer bu renim, irade ile irtibatl ise ve iradenin ierisinde bulunduumuz durumla en alt dzeyde ilikisi yoksa bu irtibat, daha nceden sz edilen irtibat trnden deildir. Dier bir ifadeyle o, yalnzca kendisi araclyla faal akln bizim amzdan keml noktasna ulama mesabesinde olduu balant noktasyla alakaldr.238 Nazar ilimlerin kadm ve ezel olmadn; onlarn sadece en st dzeyde yetkinlik olduunu syleyenler, insann yetkinliinin gerekte iradenin kazanmnn bir sonucu olduunu sylemektedirler. Bunlara gre iki tr yetkinlik vardr. Birincisi, insann kendi abalaryla kazand yetkinliktir. kincisi, insann faal akl ile ittisali sonucunda kazanlan yetkinliktir.239 Frb, bu noktada bn Rdden farkl olarak yetkinliin elde edilmesinde bir ayrma gitmez. Ona gre yetkinliklerin insana verilmesi faal akln iidir. Faal akl, dnen canly grp gzetir ve onun iin eriilmesi gereken olgunluk mertebelerinin en ykseine yani yce mutlulua ulatrr. Ancak Frbye gre insann yetkinlikleri elde edebilmesi iin gerekli olan irade ve ihtiyar, belli bir sre dhilinde sonradan devreye girer.240
B. DEAL DEVLETN UNSURLARI
Efltuna gre devlet, toplumsal yaamn gereidir. nsan, tek bana gereksinim duyduu eyleri karlayamad iin toplum vardr. Bunlarn karlanmas, insanlarn deiik ilerle uramalarn ve e238. 239. 240. bn Rd, Telhs, s. 162. bn Rd, Telhs, s. 163. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 38.
itli mesleklerin bulunmasn gerektirir. Bir toplumda iftiler, mimarlar, dokumaclar ve kunduraclar gibi meslek gruplar vardr. Ancak daha gelimi toplumlarda gvenliin salanmas iin ordunun varlna da ihtiya duyulur. Bir kimsenin sadece bir meslek ile ilgilenmesi gerektiinden bir iftinin veya bir kunduracnn asker olmas beklenemez. Bu nedenle askerliin bir meslek olarak kabul edilmesi gerekir. Her eyin stnde ise Efltunun devletinde toplumu yneten ve bilge kiilerden oluan az sayda ynetici bulunmal ve bunlar filozof olmaldr. Sonu itibariyle iyi kurulmu bir devlette, Efltuna gre snf olmaldr: iler, muhfzlar ve yneticiler. Efltunun erevesini izdii bu meslek snflandrmaya bn Rd de byk lde itibar etmitir. Ancak bn Rd, bu konular ele alrken Efltunda olduu kadar meseleyi sistematize etmi deildir. Farkl mnasebetlerle konuyu farkl balklar altnda ele almtr. nemine binaen imknlar lsnde bu konuyu sistematize edip izah etmeye alacaz.
1. i Ve Zanaatkrlar
Aslnda bu snfa alan snf demek daha dorudur. Muhfzlar ile yneticiler dnda kalan herkesi kapsar. Efltunun bu snfa ilgisi snrldr. Ona gre bu snfta olan insanlar yalnzca ilerine glerine bakmal, baka bir ie karmamal, hele devlet ilerine karmaya hi kalkmamaldr. Efltun, Devlette onlar iin bir yaam biimi tanmlamtr. Onlar, kendileri iin tanmlanan bu yaamn dna kamazlar.241
241. Efltun, Devlette (bkz. 372a-d) alan snf iin yle demektedir: Onlar ekmeklerini, araplarn, yiyeceklerini, kunduralarn yapacaklar; evlerini kuracaklar, yazn ou zaman plak, yalnayak, kn da stlerine, ayaklarna bir eyler giyip alacaklar. Arpadan, budaydan yapacaklar unlar kh piirip, kh yourup gzel rekler, ekmekler hazrlayacaklar. Yanlarna serdikleri hasrlarn, temiz yapraklarn zerine uzanp, ocuklaryla beraber keyifle yiyecekler. Ayrca bkz. . Yetkin, s. 102.
bn Rdn iilere ve zanaatkrlara yaklam, onlar iin belirledii toplumsal stat, Efltunun belirledii toplumsal stat ile byk lde benzerlik arz etmektedir. bn Rd, ncelikli olarak alan snfn servet edinip edinemeyecei konusunu ele alm sonra da onlarn kentteki saylarnn sabit tutulmas ve evlilikleri ile ilgili meseleleri izah etmitir. Ona gre iiler ve zanaatkrlar, muhfzlar gibi kanun bir hak olarak emeklerinin karl cret alp mlk edinemez. Ona gre hibir ey devlete, zenginlikle kark fakirlikten daha fazla zarar veremez. Eer alan snfa mlk edinme izni verilecek olursa onlar, meslekleriyle kente yararl olmay deil de mesleklerinin kendilerine kazandrd zenginlii ama edinirler. Durumlar iyi olur, evlerini gzelletirirler. Neticede de kent halkna tali derecede yararl olurlar. Yaptklar ii, kent halkn mutlu etmek iin deil zengin olmak iin yaparlar.242 bn Rde gre kent halkna yararl olmalar gerekirken bunu gremez hle gelirler. Zengin olmalar halinde de mesleklerini terk eder, icra etmezler. Meslei olan, fakat mesleini icra etmeyen kimseler hline gelirler. Fakirlik halinde mesleklerini tekrardan icra edecek olurlarsa bu onlara zor gelir. htiyalarn glkle karlarlar. Bunun sonucunda da kt duruma derler.243 bn Rd, burada alan snfn kendi emekleriyle alp servet edinmelerinin douraca toplumsal sorunlara iaret etmekte, bu konuya dair Efltunun yaklamn benimsemektedir. Ancak ne bn Rd, ne de Efltun, bu meslek sahiplerinin ihtiyalarnn nasl karlanacan belirtmemilerdir. Oysa ayn ey, muhfzlar snf iin de geerlidir; onlar da servet edinemezler. Ancak Efltun, muhfzlar snfnn temel ihtiyalarnn devlet tarafndan karlanmas gerektiini aka beyan etmitir. bn Rd, bu konuda Efltunun sylediklerine bakarak u sonuca varmaktadr: Bu kentte hi kimse servet edinmemeli, zellikle de hi kimse icra ettii mesleiyle mal kazanp zengin olmamal. Durum
242. 243. bn Rd, Telhs, s. 107. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 108.
byle olunca, hi kimse ne altn ve gm ile alveri yapabilir, ne de bu kentte buna benzer bir i ilikisi olabilir. nk altn ve gm, Nikomakhosa Etik kitabnda izah ettiimiz gibi, i yaptrabilmek veya mbadelesi zor olan eyalar takas edebilmek iin kullanlr.244 rnein saban almak isteyen bir ifti, karlk olarak demirciye, yiyecee deil de elbise ve benzeri eye ihtiyac olsa bile tarm rnleri dnda herhangi bir ey veremez. Sonuta iki taraf arasnda takas gereklememi olur. Takasn yaplabilmesi iin phesiz bir eyin varl gereklidir; ta ki o eyi, ifti demirciye verdiinde saban alabilsin, demirci de onunla ihtiyalarn temin edebilsin. Ancak bu ekilde kent sakinleri arasnda takas yaplabilir. bn Rde gre alan snf, retim fazlas veya ihtiya fazlas olan eyleri depolamaldr.rnein iftiler, rettikleri yiyeceklerden kendilerine yetecek kadarn ayrdktan sonra ihtiya fazlas gdalar iin bu amala kentte bir depo ina etmeliler. Benzer eyi dokumaclarn ve mlekilerin de yapmas gerekir. htiya fazlas rnlerini depolamallar. zellikle bu zorunlu meslekler iin sz konusudur. Ancak parfm sanat, boya, heykeltralk, resim ve yzk yapma sanat gibi zorunlu olmayan ve zevke hitap eden meslekler bunun dndadr.245 bn Rde gre devlette bulunan zanaatkrlarn says deimemeli, istikrarl olmal. Dier trl kentte bulunan berberlik ve benzeri mesleklerde olduu gibi, zanaatkrlarn saysnda bazen art olur bazen de azalma olur. Oysa kent halk iin zorunlu olan iftilik, dokumaclk gibi meslekleri icra edecek yeterli sayda kiilerin bulunmas gerekir. Fakat kent halknn btnne deil de bir ksmnn ihtiya duyduu, atlar iin gem yapma sanat gibi, meslekler iin de bu ii yapan zel birilerinin bulunmas gerekir.246 Bu nedenle Efltuna gre muhfzlara zg evlilik kurallarnda olduu gibi, kent halkndan hibir kimse arzulad biriyle veya kendisini arzulayan biriyle evlenemez. Ancak kentte saylar snrl olan
244. 245. 246. bn Rd, Telhs, s. 108. bn Rd, Telhs, s. 108-109. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 149.
ve kendilerine ihtiya duyulan zanaatkrlar snfnn korunmas kaydyla evlilikler yasal hle gelir. Burada grlecei gibi bn Rd, erdemli kenti oluturan btn snflarla ilgilenmitir. O, bir snf dier bir snfa tercih etmemitir. Zira ona gre erdemli devletin inas, devletin btnn oluturan snflarn uyumu ve fonksiyonel olmalaryla mmkndr. Ancak o, meslekler arasnda iftiliin daha zor ve daha elzem olduunu sylemektedir. Zira iftilik, Frbnin de ifade ettii gibi, insann fiziksel varln devam ettirebilmesi, zorunlu ihtiyalarn karlayabilmesi iin icra etmesi gereken en nemli mesleklerden birisidir.247
2. Muhfzlar
Efltuna gre muhfzlarn toplumdaki ilevi son derece nemlidir. Bu nedenle muhfzlarn her eyden nce yapacaklar ie uygun yaratll insanlar arasndan seilmesi gerekir. Bu insanlarda kuvvetli bir beden, sratli hareket edebilme kabiliyeti ve kuvvetli bir sezgi olmas gerekir; ta ki hissettikleri eyleri iyi bir biimde idrk edebilsinler.248 Kukusuz muhfzlarn sahip olmas gereken birok nitelik vardr. Bu nitelikler arasnda zellikle tanesini nemine binaen zikretmekte yarar vardr. Birincisi: Muhfzlar, kendi meslekleri dndaki dier sanat ve mesleklerle ilgilenmemelidir. Zira tabiat itibariyle insan, birden ok
247. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 53. Siyaset felsefesine dair eserlerde, kentte renilmesi gereken meslekler sralanrken iftilik her zaman, herkes tarafndan renilmesi gereken ncelikli meslek olarak anlmtr. rnein Thomas More, yle demektedir: Tarmn herkes tarafndan iyice renilmesi gerekir, kadn ya da erkek fark etmez; herkes tarm hakknda bilgili olmaldr. Bunun iin ocuklar gerek okulda gerekse iftliklerde uygulamal eitim alrlar. Buralarda sadece almalar izlemekle kalmazlar, ayn zamanda almalara da katlrlar. Herkesin bilmek zorunda olduu tarmn dnda, halka dier zanaatlar hakknda da zel eitimler verilir. Bkz. topya, ev. Nemciye Uansoy, stanbul-2005, s. 82. bn Rd, Telhs, s.80.
248.
meslei renmeye yatkn deildir. nsan kklnden itibaren bir meslee ynelir ve onunla byrse ancak o meslekte yetkin hle gelir. Dier trl birden ok meslei renmeye alan bir insan, hibir meslekte yetkin hle gelemez. Bu nedenle insann, btn uralarn bir tarafa brakp kendisini yaratlna en uygun meslee vermesi gerekir.249 kincisi: Cesur olma niteliine sahip olmalardr. Zira yeterince cesur olmayan bir muhfz ne himaye edebilir, ne de dmana kar koyabilir. ncs: Ayn anda sevebilme ve nefret edebilme niteliini birlikte kendilerinde bulundurmalar gerekir.250 Muhfzlar vatandalarna kar yumuak huylu olabilmeli, onlar sevmeli, dmanlarn ise nefret ve tahkir edebilmelidir. Bir muhfzn ayn anda bu iki nitelie sahip olmas imknsz gibi grnebilir. Fakat bu iki nitelikten biri olmad zaman iyi bir muhfz olunamaz. Zira, imknsz olduu zannedilen bu nitelii birok hayvanda grmek mmkndr. rnein kpek, tabiat itibariyle bu niteliklere sahiptir. Tandklarna kar iyi bir dost, tanmadklarna kar ise tam tersi bir tavr sergiler.251 Efltuna gre muhfzn sahip olmas gereken bu nitelik son derece nemlidir. Zira muhfzn, tabiat itibariyle tandn sevme niteliine sahip olmas doal olarak bilgeliini gsterir. nk herhangi bir eye bilerek ynelen kii, doas itibariyle erdemlidir. Bilmedii eye de dmandr. Nedeni ise o eyin daha ncesinde verdii zarar deildir. O ey hakknda, hibir bilgiye sahip olmaydr. Benzer
249. bn Rd, Telhs, s. 80. Bu konuda Efltun ve rihi bn Rd, son derece tutucudurlar. Onlara gre bir kimse sadece bir meslei renmekle yetinmelidir. Oysa T. Morea gre herkesin bilmek zorunda olduu tarmn dnda halka dokumaclk, duvarclk, demircilik ya da marangozluk gibi zanaatlar hakknda da zel eitim verilir. Kadnlar ve erkekler yukarda sz geen btn meslekleri renirler. Hlihazrda meslei olan bir kii, baka mesleklere de ilgi duyarsa toplumun ihtiyacna gre bu mesleklerden en ok sevdiini uygulamaya ynelir. Bkz. topya, s. 82-83. bn Rd, Telhs, s. 80. bn Rd, Telhs, s. 81.
250. 251.
ekilde bir eyi sevmesindeki neden, kendisine salad yarar deildir. O ey hakkndaki salam ve btncl bilgisidir.252 rnein kpekler tanmadklar birisini grdkleri zaman, gemite kendilerine zarar vermedii halde hrlamaya balarlar. Kendilerine hibir iyilik yapmad halde tandklar birisini grdkleri zaman da ona kar sevgi gsterisinde bulunurlar. Muhfzn da, bu iki zt nitelie en st dzeyde sahip olmas gerekir. Tandklarn sevmeli, tanmad hric dmandan da nefret etmelidir.253 Fakat bn Rd, burada ilgin bir biimde Efltuna gre muhfzlarn ayn anda sahip olmalar gereken sevgi ve nefret gibi iki zt nitelii zikrettikten sonra u tesbiti yapmaktadr: Sevgi ve nefret iyilik ve ktl netice verir. Ancak bir sre sonra bu iki nitelikli zamanla yer deitirebilir. Bunun sonucu olarak da, dmanlar ynetici, yneticiler de dman hline gelebilir. Bunun byle olduu son derece aikrdr.254 bn Rd, bu ifadesiyle ayn anda sevgi ve nefret gibi iki zt nitelie sahip olan muhfzlarn, bu nitelikleriyle oluturacaklar tehlikeye dikkat ekmek istemitir. Sevgi ve nefretin yneldii hedefler yer deitirince, muhfzlar kendi halklarna dman, dmanlarna da dost olurlar. Bunun sonucunda da, halklarn kendilerine kar korumalar gereken dmanlar iktidar olur, kendi halkalar ise ynetilen dman konumuna gelir.
a. Muhfzlarn eitimi
bn Rd, Efltuna gre muhfzlarn sahip olmas gereken nitelikleri ele alp izah ettikten sonra onlara erdemlerin retilmesi ve bu ynde eitilebilmeleri iin iki eyin yaplmas gerektiinden sz etmektedir. Bunlardan birincisi beden eitimi, ikincisi de mziktir.255
252. 253. 254. 255. bn Rd, Telhs, s. 81. bn Rd, Telhs, s. 81; Efltun, Devlet 375a-e, 376 a-e. Averros Commentary, s. 123. Averros Commentary, s. 123; Efltun, Devlet, 376c-e.
Beden eitimi insan bedenine gerek erdemi kazandrr. Mzik ise ruhu arndrr; ona, ahlk erdemleri elde etme imkn salar. bn Rd, bu konuda Efltundan farkl olarak beden eitimine vcudun gcn artrmak iin yaplan sporun tesinde baka fonksiyonlar yklemektedir. Ona gre beden eitimi, yukarda ifade edildii gibi insan bedenine gerek erdemi kazandrr. Efltun, Devlette beden eitiminin insana kazandrd bu art deerden bahsetmemitir. Genelde mzik eitimi, beden eitiminden nce gelir; zira anlama yetenei, beden eitiminden nce gelir.256 Burada bn Rd, Efltunun sz konusu ettii mzikten neyi anladn ifade ederken mzik, melodi eliinde sylenen hikmetli szlerdir. Bu szlerle kent halk eitilir, demektedir.257 Hikmetli szlerle kast edilen ey, melodi ile sylenebilir olmasdr. Hikmetli szler, melodi ile sylendiinde ruhta daha etkili ve daha uzun sre kalc olmaktadr. nk mzik sanat, ancak iir sanatnn hizmetinde var olabilir ve onun amalarna hizmet eder. bn Rd, muhfzlarn renmesi gereken beden ve mzik eitimini izah ettikten sonra, yine muhfzlarn renmeleri gereken hikmetli szleri ele alr. Ona gre hikmetli szler, nazar ve amel olmak zere iki ksma ayrlr. Nazar dnceler de benzer ekilde, kendi iinde iki ksma ayrlr. Birincisi, kesin kanta dayal szlerdir. Dieri ise diyalektik ile retorik ve iire dair olanlardr. iire dair olanlar, genelde genler ile yeni yetikin ocuklara hitap eder. Fakat bir ksm ocuklar bydnde ileri dzeyde eitim alabilecek duruma gelebilir. Bu nedenle tabiatlarnn imkn verdii lde ocuklarn, kesin kanta dayal fikirleri duymalarna izin verilmelidir. te bunlar filozoflardr. Fakat tabiatnda yksek eitim dzeyine ulama imkn bulunmayanlar ise aamadklar bu basaman eiinde kalrlar. Onlara diyalektik, retorik ve iire dair szler retilebilir. Ancak bunlar arasnda, dierlerine kyasla iir genlerin yapsna daha uygundur.258
256. 257. 258. Efltun, Devlet, 377a. bn Rd, Telhs, s. 82. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 86.
bn Rd, Faslul-Maklde eitim ile ilgili nemli bir konuya temas etmitir. Ona gre eitimde, yukarda ifade edildii gibi bir st aamaya geerken belirli birtakm mantksal dzenin, hiyerarinin takip edilmesi gerekir. Bu hiyerarinin balang noktasnda iir vardr. Devamnda retorik, diyalektik ve burhn diye nitelediimiz kesin kanta dayal dnceler gelmektedir. iir, bu hiyerarinin en alt basama olup ocuklarn ve genlerin eitiminde bir yntem olarak kullanlrken burhn, bu hiyerarinin en st basamadr ve filozoflara zgdr.259 Nazar dnceler ile genelde metafizikiler ilgilenir. Ancak bn Rde gre, kendileriyle yce bir gayeye ulalabilecei zannyla halka anlatlan birtakm meseleler bunun dndadr. zellikle muhfzlar snfna, bu konuyla ilintili bir biimde gerek d, yalan szlerle, llerden ve dirilerden sz edilmemesi gerekir.260 bn Rde gre Frb, daha nceden bu konuyu MebdiulMevcdtda ele almtr. Ona gre tefekkr ve nazar konular, onlara verilecek eitim srecinin en st dzeyini oluturmaktadr.261 Frb, bu konuya deinirken aslnda snf fark gzetmeksizin btn erdemli kent halkndan her birinin, varlklarn yksek ilkelerini, onlarn mertebelerini, mutluluu, erdemli ehrin ynetimini ve bu ynetimin mertebelerini bilmesi gerekir, demektedir.262 Ancak Frbye gre insanlarn istidat ve kabiliyetleri farkl olduu iin varlklarn ilkelerini, mertebelerini, mutluluu ve erdemli devletlerin ynetimini ya tasavvur eder ve dnr ya da hayl eder. Onlarn tasavvur edilmesi, zlerinin gerekte nasl var iseler ylece insann nefsinde canlandrlmasdr. Onlarn hayl edilmesi de imajlarnn, rneklerinin ve taklitlerinin insan nefsinde canlandrlmasdr. Benzer ekilde eyleri hayl ettiimizde, onlarn bizzat kendilerini deil yalnzca taklitlerini tasavvur etmi oluruz.263
259. 260. 261. 262. 263. bn Rd, Faslul-Makl, s. 104-105; Telhs, s. 82,74. bn Rd, Telhs, s. 83; Efltun, Devlet, 377 de. bn Rd, Telhs, s. 83. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 50. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 50.
Frbye gre insanlarn ounun, gerek yaratltan gerekse alkanlklarndan dolay varlklarn ilkelerini, onlarn derecelerini, faal akl, birinci derecede ynetimi anlama ve tasavvur etme gleri yoktur. Ona gre mutluluu ama edinen insanlarn ou, onu tasavvur ederek deil ancak hayl ederek ama edinir. nsanlarn ou benimsenen, uyulan ve yceltilen ilkeleri, tasavvur edilmi ekliyle deil, ancak hayl edilmi ekliyle kabul ederler. Frbye gre mutluluu tasavvur edilmi ekliyle ama edinen ve ilkeleri tasavvur edilmi ekliyle kabul edenler bilge kiilerdir.264 bn Rd, Frbnin bu dncelerini ilgiyle karladn beyan etmektedir.265 Zira o, Frbnin bu dncelerinden hareketle Efltunun Devletini erh ve izah edebilmektedir. Telhsin tamamna bakldnda Frbnin, bn Rd zerindeki tesirini aka grebiliriz. Uygulamaya ynelik amel konulara gelince; bn Rde gre bu konularn siyaset bilimi erevesinde izah edilmesi gerekir. rnein; taklit amacyla sylenen szlerin bir ksm Efltuna gre kabul edilebilir iken, dier bir ksm kabul edilemez trdendir. Bir ksm gerek, bir ksm hurfe kabilindendir. Buna dair verilebilecek en iyi rnek, insann kz eklinde tasavvur edilmesidir. Bu nedenle erdemli kentte kesinlikle vehim ile tasavvur yaplmas uygun deildir. nk zarar daha fazladr.266 mknlar lsnde bu trden, gerek d tasavvurlardan uzak durulmas gerekir. Kabul edilebilir temsiller/rneklemeler ise, ilk ilke ile ikincil ilkeler olup onlarn kendisiyle temsil edildii, ifade edildii ey siyasetin ilkeleridir.267 Ancak bu ilkeler hakknda bilgi verme noktasna gelindii zaman Frbye gre din ile felsefe farkllamaktadr. bn Rdn deinmedii bu konuyu Frb izah ederken, aradaki farkllklar zikretmektedir. Ona gre felsefe, her eyi aklen tasavvur ederek ve kavrayarak bilgi verir; din ise hayl ederek bilgi verir. Felsefe tarafndan delil getirilen her eyde, din inanmay kullanr. Felsefe, ilk ilkenin mahiyeti264. 265. 266. 267. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 50-51. bn Rd, Telhs, s. 83. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 87; Efltun, Devlet, 377 b-e. bn Rd, Telhs, s. 83.
ni ve en son ilkeleri olan ikinci derecedeki cisimsiz ilkelerin (gksel cisimlerin nedenleri veya ilkeleri) mahiyetlerini aklca kavrandklar gibi retir. Din madd ilkelerden ald benzerlikler yoluyla onlar (ilkeleri) hayl ederek ileri srer ve onlar siyas ilkelerdeki benzeyileri ile anlatr.268 Konun devamnda bn Rd, ilh dnlrlerin siyasete dair ilkeler vastasyla tasvir edildiini sylerken, Frbnin TahslusSade adl eserinden bir alnt yapmaktadr. bn Rd ve Frbde ortak olan metinde yle denmektedir: O, ilh ileri siyas ilkelerin ileri vastasyla anlatr. O, tabi kuvvetlerin ve ilkelerin ilerini de glere/melekelere, durumlara ve irade ile yaplan sanatlara olan benzerlikleriyle anlatr. O, dnrleri (makult) duyulurlara (mahsst) benzemeleriyle anlatr. O, en stn mutluluun snflarn yani insan erdemlerin ilerini, gayelerini, gaye olduklarna inanlan iyiliklere benzemeleriyle anlatr. O, mutluluk olduklarna inanlan eyler vastasyla gerek mutluluun snflarn anlatr. O, varlklarn mertebelerini, mekn mertebelerine ve muvakkat mertebelerine benzemeleriyle anlatr.269 bn Rd, eitim srecinde retilecek konular ve bu konularn ieriini, neyin ne ekilde nasl retileceini ayrntl olarak izah etmitir. Efltuna gre ocuklar iin en zararl olan ey, bu yata onlara gerek olmayan hikyelerin anlatlmasdr. nk ocuklar, bu yata severek dinledikleri bu hikyelerden kolayca etkilenirler. ocuklarn, eitim srecinde bu trden gerek d hikyelerden korunmalar son derece nemlidir.270 Bu nedenle Efltunun ngrd eitim dzeninde ocuklarn bu anlamda korunabilmeleri iin retilmesi gereken veya gerekmeyen konular, devlet tarafndan belirlenir.271 ocuklarn eitim srecinde aslsz ve gerek d hikyelerden korunmalar gerektii konusunda Efltunun yaklamn teyit eden
268. 269. 270. 271. Frb, Tahslus-Sade, s. 57-58. Frb, Tahslus-Sade, s. 58; bn Rd, Telhs, s. 84. bn Rd, Telhs, s. 84-85. . Yetkin, s. 105.
bn Rd, yle demektedir: Onlarn nefislerini aslsz hikyelere kar, bedenlerini tp titretecek kardan koruduumuzdan daha ok korumamz gerekir. Ayn eyler, kk iken stannesine verilen ocuklar iin de sz konusudur. Zira stanneleri de kk ocuklara bu trden hikyeleri retiyorlar. Daha sonra ocuklar bydklerinde onlar ibadet yaplan yerlere, adaklarn adand meknlara gtrmeliyiz. nk vehim ve yalandan ibaret olan hikyeler, bu amaca hizmet etmez.272 Burada bn Rd, Efltuna ait metni zetlerken seici davranarak belirli ller ierisinde Yunanl airlerin masallarn ve bu masallarn kahramanlarn zikretmeden ocuk eitimi ile ilgili konular ele almtr. Ancak yine de, Efltunun Devletinde tartt iyiliin ve ktln kayna ile bunun Tanr ile olan mnasebeti konusunu felsef ve kelm adan tartarak kendi gr ve dncelerini izah etmitir. Ancak bn Rdn buradaki amac teolojik veya felsef bir konuyu tartmak deildir. O, bu konuyu muhfzlarn eitimiyle ilgili olduu kadaryla ele almtr. nk ocuklara retilecek Tanr tasavvuru, ona gre son derece nemlidir. Efltun, iyilik ve ktlk problemine dair yle demektedir: Tanr iyi olduu iin insanlarn bana gelen her ey, oumuzun sand gibi ondan gelmez. Yalnz iyi olan eyler Tanrdan gelir. yi eyler de ktlklerden daha az olduuna gre Tanrdan bize ok deil, az ey gelir. Kt eyler iin baka sebepler aranmal, bunlarn Tanrdan geldii sylenmemeli.273 bn Rd, Efltunun bu szlerine bakarak o gnn slm dnyasnda bu konuda kabul gren dncelerden, yaplan izahlardan ve nazar ilimlerden hareketle birtakm deerlendirmeler yapmtr. bn Rde gre ada olan kelmclar kader konusunda u inantadrlar: Allah iyiliin ve ktln illetidir, failidir. Fakat Allah mutlak hayrdr. Herhangi bir zamanda ktlk yapmaz. O, ktln sebebi de deildir.274 nk onlara gre irkinliin Allah tarafndan ol272. 273. 274. bn Rd, Telhs, s. 85; ez-Zarr fis-Siyse, s. 88. Efltun, Devlet, 379 a-e. bn Rd, Telhs, s. 85.
mad zerinde ittifak edilen bir meseledir. Allah hakknda hkm ve tasarruflar bakmndan zulm ve hakszlk dnlemez.275 Macit Fahriye gre bn Rd, burada Earlerin ve Cebriye kelmclarnn kader konusundaki gr ve dncelerine iaret ederek Efltuncu dnceye ait kavramlar ile slm dncesine ait kavramlar birbirine telif etmek istemitir. Ancak bn Rd, konuyu tartrken benzer dncelere sahip olan Efltun ile deil, kelmclar eletirip onlarla tartmaktadr.276 bn Rdn iaret ettii kelm ekollerden birisi de Mutezile mezhebidir. Bu mezheb de benzer ekilde filler konusunda insann sorumluluu zerinde srarla durarak Allaha ktlk isnadndan kanan ekollerden birisidir. Adl esas iin, Allah insanlar sadece sorumlu olduklar filler iin cezalandrr, eklindeki bir iddiada bulunmann tesinde, dier hususlar da Allahn ktlk ilemeyeceine dellet edecek tarzda ele almlardr. Kad Abdulcebbr bunu u ekilde snrlamaktadr: Allah dildir demek, fiillerinin tm iyidir, irkin ve kt olan eyleri yapmaz, zerine vacip olan haleldr etmez, demektir.277 rnein bir adamn yiyecek almas ve onu yemesi halinde onun, baka bir ahsn rzkn almakta olduunu iddia etmektedirler. Bu mezhebe gre dil bir Allah, alnm eyleri rzk olarak vermez. O, sadece helal yiyecek ve helal mal rzk olarak verir.278 Benzer ekilde Kaderiye ekolne mensub bir ksm kelmclar da iyiliin Allahtan, ktlk ve baya eylerin ise kendilerinden olduuna inanrlar. Dolaysyla onlar, Allaha herhangi bir kt i veya gnah isnad etmezler.279
275. Muhammed b. Abdlkerim e-ehristan, Dinler ve Mezhepler Tarihi (elMilel ven-Nihl), ev. Muharrem Tan, stanbul-2006, s. 45; Fahreddin Razi, Kelma Giri (el-Muhassal), ev. Hseyin Atay, Ankara-2002, s. 221. M. Fahri, bn Rd Feylesof Kurtuba, s. 123. Ali Sami en-Near, slmda Felsefi Dncenin Douu, ev. Osman Tun, stanbul-1999, II,255. W . Montgomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. Ethem Ruhi Flal, Ankara-1981, s. 293-294,299-300. W . M. Watt, s. 114-115.
276. 277. 278. 279.
Bu noktada kelmclar eletiren bn Rde gre onlar, Allaha sadece iyilii izfe etmekle ktl ondan nefyetmi olmaktadrlar. Bu da doal olarak gerek olmayan mukaddimelere dayanan sofestai bir yaklamdr. Allahn yetkinlii konusunda eksiklikler iermektedir. Oysa iyilik ve ktln zat itibariyle belirli bir tabiat yoktur. Bilakis bir eyin iyi veya kt oluu, varsayma/faraziyeye baldr.280 bn Rdn buradaki amac ocuklarn eitimi asndan bu tr dnce ve tasvirlerin yararn ve zararn ortaya koymaktr. Bu nedenle ona gre kelmclarn iyiliin ve ktln menei konusundaki szleri, ocuklarn eitimiyle ilintili olarak kabul edilemez fikirlerdir. Ona gre ktlk, Allaha isnad edilmedii takdirde, iblis veya eytan gibi bir baka ilkeye isnad edilmesi gerekir ki bu durumda iblis ve eytann yer ald tasvirler, ocuklarn eitimi asndan son derece sakncaldr. Bunun rnei ise ocuklara kklklerinden itibaren phesiz eytanlarn surlar paralayp insanlarn zerine attklarn; onlar grdklerini, fakat onlarn grnmediklerini; diledikleri yerde bulunabilecekleri veya diledikleri ekilde tezhr edecekleri anlatlr. Bu tr hikyeler, ocuklarn nefislerinde korkuyu yerletirip kalc klar. Bunun sonucunda ocuklar iyi bir muhfz olamazlar.281 Yine meleklerin farkl ekiller alabileceklerinden sz etmek de uygun deildir. nk bu tr eyler mucize kabilindendir. Bu nedenle en uygun olan ey, ktln yoklua izfe edilmesi yerine madde ile temsil edilmesidir.282 Efltun, Devlette konuyu tartrken aslnda tanrlarn tragedyalarda eitli klklara sokulduundan yaknmakta, ocuklarn tanrlarla korkutulmamalar gerektiinden bahsetmektedir.283 Ona gre Homeros gibi airlerin eserlerinde yer alan yalanc efsaneleri ocuklara retmemeliyiz. Bu airler, birbirleriyle ekien Ttanrlar tasavvur et280. 281. 282. 283. bn Rd, Telhs, s. 85. bn Rd, Telhs, s. 86. bn Rd, Telhs, s. 86. Efltun, Devlet, 381 d-e.
miler ve onlar ehvetlerine dkn, agzl, insanlar aldatan varlklar olarak vasflandrmlardr. Oysa Tanr; doru, iyi ve adaletli, kmil, yalan sylemez, ktlk etmez bir varlktr.284 bn Rd, bu konuda Efltunun Devletini erh ve izah ederken, slm kltr ve medeniyetinin pek de aina olmad bu yaklam slm dncesine uyarlamak istemitir. Ancak o, bunu yaparken Yunan mitolojisini grmezden gelmi, dikkate almam, tanrlar meleklere tebdil etmitir. ocuklara sylenen irkin tasvirlerden birisi de ahiret iin yaplan mutluluk tasvirleridir. Bu tasvirlere gre ahirette elde edilen mutluluk, yaplan iyiliin ve saknlan ktln karldr. Mutsuzluk ise iyi ilerden uzaklamann, kt iler yapmann cezasdr. bn Rde gre phesiz bu tr tasvirlerde ngrlen erdem iyilikten ok ktle, bayala daha yakndr. ll olan kii, bu tr bir davrann sonucunda zevk veren eyleri istemekten saknr; ta ki ahiret yurdunda daha byk hazlar elde edebilsin.285 Benzer ekilde iyi iler yapan cesur adam, lm iyi grd iin cesur deildir. Bilakis o, ahirette daha byk zevkleri elde etmeyi mit ettii iin cesurdur. Yine dil olan kii, benimsedii ve inand iin bakasnn malna el uzatmamazlk yapmaz; bilakis o, dil olmann ahiret yurdunda fazlasyla yarar salayacan mit ettii iin dildir.286 Ayrca erdemin istenmesi ve arzu edilmesi de, bu durumda bn Rde gre birtakm baya eylere baldr. Zira yaplan temsillerde, verilecek olan mkfatn ak bir biimde duyusal hazlar eklinde olaca ifade edilmitir. Bu nedenle dil olan, cesur olan, vefal olan, kendini erdemlere adayan kii btn bunlar cinsel hazlar iin, yiyecek ve iecekler iin yapmaktadr. Bu tr temsiller ile nefste tezhr eden zellikler, iffetli grnp de gerekte iffetli olmayan insanlarn sahip olduklar zelliklere ben284. 285. 286. Yuhanna Kumeyr, slm Felsefesinin Kaynaklar, ev. Fahrettin Olguner, stanbul-1976, s. 112. bn Rd, Telhs, s. 86. bn Rd, Telhs, s.87.
zemektedir. Bu nedenle bn Rde gre mutluluk, ancak ilgili olduu fiilden neet eder. rnein insan sal, alnan gda ve ilacn neticesidir. Hikmet zaman ierisinde alnan eitimin bir sonucudur. Bu nedenle mutluluu, nefsin yetkinlii ve lmszl eklinde tanmlamak mmkndr.287 bn Rd, burada Efltunun Devletinden hareketle kendi asrna, kendi asrnda bulunan hazc, pragmatist ahlk dncelere eletiri getirmektedir. Ona gre bu tehlikeli ve yanl bir yaklamdr. Fahreddin Rznin syledii gibi bedensel hazlar ar talep etme, insanl yadsma anlamna gelir. nsan bedensel hazlarn tatminle kendisini megul etmesi iin yaratlmamtr. Aksine, akl idrkleri elde etmesi ve ilh varl dnp ilh a srekli bakmas iin yaratlmtr.288 Bu nedenle bn Rde gre, dnyada veya ahirette birtakm bedensel hazlar elde etmeyi mit ederek iffetli, cesur ve dil olmak bayalktr. Ona gre mutluluun kendi doasna uygun vastalarla istenmesi gerekir; o da ruhun yetkinlii ve lmszldr. Bu nedenle Efltuna gre, genlere ve muhfzlara, eitilmeleri esnasnda lmden sonraki hayatta elde edecekleri hazlar veya elem verici eyleri konu edinen hikye ve masallarn anlatlmamas gerekir. Bu nedenle Efltun yle demektedir: Bizim muhfzlar eer cesur ve gl olmak istiyorlarsa, lmden sonraki hayatta karlamalar muhtemel korku verici hikyeleri her ne olursa olsun dinlememeliler. Eer bu tr eyleri tasavvur edecek olurlarsa, sava halinde klelii, lme tercih ederler. Bu nedenle muhfzlarn, nazar konulara dair eitim alrken bu tr hikyelerden korunmalar gerekir.289 Benzer ekilde amel sanatlara dair eitim alan ocuklara da, bu trden hikyelerin zellikle de ktle ve gnaha ynelten hikyelerin anlatlmamas gerekir. Benzer ekilde akrabalarndan birisi vefat ettii iin at yakan, alayan kadnlarn seslerinin de onlara duyurulmamas gerekir. Zira onlar, buna zor tahamml ederler. Arkadalarnn lm nedeniyle hissedecekleri elem ve hzn tayamazlar.
287. 288. 289. Averroes On Platos Republic, s.22. M. Fahri, slm Ahlk Teorileri, s. 261. Averros Commentary, s. 127-128.
Oysa tam tersine muhfzlarn, yaknlarnn vefat halinde zlmemeleri gerekir. zlecek olurlarsa bile fazla zlmemeliler. Bu trden bir musibete, kendileri uramasna kaybettikleri arkadalar iin metanetle sabretmeliler. Benzer ekilde kadnlarn tabiatnda var olan sesli alaylar ile feryatlar karsnda da muhfzlar metanetle sabretmeliler. Korkunun enbiyya, filozoflara egemen olamad, onlara nisbet edilemedii gibi muhfzlara da nisbet edilmemesi gerekir. Benzer ekilde hznn de muhfzlarda bulunmamas gerekir. nk hzn kalbin zayf dmesine neden olur.290 bn Rd, burada Efltuna ait metni erh ve izah ederken yukarda ifade ettiimiz gibi, bir muhfzda bulunmas gereken zellikleri zikretmektedir. Ancak bn Rd, Efltuna ait metnin zn korumakla beraber onu ierisinde bulunduu medeniyet ve uygarlk ile telif edip uzlatrmaya da almtr. Telif yaparken, Efltunun anlatmndaki slm inancna aykr birtakm figrleri slm kavramlarla deitirmitir. rnein yukarda olduu gibi, Yunan iirinde geen tanrlar, enbiy ile tebdil etmitir. bn Rd, Efltunun zikrettii Homeros ve teki airlerin konuyla ilgili destanlarna hi deinmeyerek, siyaset felsefesine bilimsel bir temel kazandrmak, meseleyi daha rasyonel bir biimde tasvir etmek istemitir. bn Rd, Efltuna gre muhfzlarn lm nasl alglamalar gerektiine dair bilgi verdikten sonra ar derecede glme ve yalan sylemenin zararlarn ele alr. Bunu yaparken yukarda verdiimiz rneklere bir yenisini eklemektedir. Burada o, Efltunun tanrlarn hkim ve slih insanlara tebdil etmitir. bn Rd bu konuda yle demektedir: Efltuna gre bir insann ar derecede glmemesi gerekir. Glme onu birazck teslim alacak olursa, bu durumdan kendini kurtarmas gerekir. Zira bu, onu helk eder. Bu nedenle mesuliyet duygusu, hkimlerin ve iyi (slih) insanlarn ar derecede glmelerine msaade etmez.291 Yine Efltuna gre hkimlerin dorulua daha ok zlem duymas gerekir. Zira yalan, Allahn konumu ve kutsiyeti ile badamaz.
290. 291. bn Rd, Telhs, s. 87-88. bn Rd, Telhs, s. 88.
Meliklerin ve btn insanlarn konumu ile de badamaz. Yalan ile herhangi bir ekilde ilikili olmalar da uygun deildir. Eer herhangi bir insann veya sanatkrn yalan syledii grlrse, onun cezalandrlmas gerekir. Bir kimsenin yneticilere yalan syleyerek verdii zarar; bir hastann, hastal hakknda doktora yalan syleyerek verdii zarar benzer. Bunun halka anlatlmas gerekir.292 Burada olduu gibi, bn Rdn yazd Telhsin bir zellii de u olsa gerek; o, Devleti erh ve izah ederken slm ahlk ve inancyla rten, aykrlk tekil etmeyen konularda daha rahat, daha akc, daha cokulu bir slub kullanmtr. Zira o, bu konularda kendisini daha rahat bir biimde ifade edebilmitir. Okuyucu da Yunn bir metinden ziyade lirik bir slubla yazlm, slm ahlkna dair bir metinle kar karya olduu hissine kaplmaktadr. Yukarda yalan sylemenin zararlarn anlatan ifadeler bunun en gzel rneidir. Ancak bn Rde gre bazen devleti ynetenlerin, baz hallerde bir gayeye matufen, doktorun hastasna ila verirken syledii gibi halka masumane yalan sylemeleri ho grlebilir. Zira yneticiler, bazen halkn eitimi iin yalan sylemenin gerekli olduuna inanrlar. lveten halkn mutluluu elde edebilmesi iin bazen kanun koyucu hayl hikyelere bavurmak zorunda kalabilir.293 Masumne bir niyetle yalan sylenebilecei konusunda bn Rdn bu ifadeleri dikkat ekicidir. O, bu konuda Efltun ve slm uzlatrmaktadr. Efltuna gre gerekten ayrlma yetkisi sadece devleti ynetenlerde olmaldr. Devleti ynetenler, devletin yarar sz konusu ise dmanlarna veya kendi halklarna yalan syleyebilirler. Bunlarn dnda kimse byle bir yola bavuramaz. Halkn kenti ynetenlere yalan sylemesi; hastann hekime, rencinin retmene yalan sylemesi ya da gemicinin kaptandan, gemi ve gemicilerin durumunu gizlemesi kadar byk bir sutur. Devleti yneten bir kimse,
292. bn Rd, Telhs, s. 88. bn Rdn deitirerek alntlad bu metnin esas u ekildedir: Sonra bekilerimiz, pek yle glmeye de dkn olmamal. Ar glme insann iinde ar tepkiler yaratr. yleyse szn dinletecek kimseleri, hele tanrlar kahkahalarla gler gstermek doru deildir. Bkz. Efltun, Devlet, 388e. Averros Commentary, s. 128-129.
293.
kentte birinin yalan sylediini grd zaman meslei ne olursa olsun sanat, falc, hekim veya doramac fark etmez onu cezalandrmaldr. Yalan, devlet gemisini batran bir frtnadr.294 bn Rde gre benzer ekilde mal elde etmeye tevik eden, haz veren eyleri isteme arzusu uyandran hikyelerin ve szlerin kesinlikle muhfzlara anlatlmamas gerekir. Bilakis insanlar, hazza nem vermemeyi ve hazla ili dl olmamay tleyen hikyeler dinlemeliler. Efltunun dedii gibi iffet, nefse aittir. ffetli olmak, itidalli olmak, duyusal hazlardan uzak kalmakla mmkndr. Nefsin ehvn duygulardan alkonulmasnn en byk tezhr, bu insanlarn samimiyetle kendi yneticilerine itat etmeleridir. Hazlarn onlara egemen olmas yerine, kendileri hazlara egemen olmallar. Bu nedenle muhfzlar, hazzn elde edilmesine tevik eden hikyeler dinlememeli, bu hikyelerin verdii zararlar konusunda uyarlmallar. Ksa bir sreliine de olsa, devleti ynetenler veya iyi insanlar bu trden hikyeler dinleyecek olurlarsa bunun ciddi zararlar olur.295 bn Rde gre Arap iirindeki kasideler, bu trden zararl eylerle doludur. Bu kasideler ile en zararl fikirler, genlere kklklerinden itibaren telkin edilmi olmaktadr. bn Rdn Arap iirine getirdii bu eletirinin temelinde kadnlar dahil toplumun her kesiminde, iirin gereinden fazla ilgi grmesi ve ierik itibariyle ahlk erdemlerin dnda baz temalar ieriyor olmasdr. Genellikle Endlsller iire yatkn bir toplumdu. Emirler ve halifeler iir yazar, meclislerinde airleri bulundurur, onlar himaye ederlerdi. zellikle mlkt-tavif dneminde klasik iir, siyas kn aksine hiciv, methiye, tefahr, zht, sabr, hzn, tabiat, iki, kadn gibi temalar etrafnda nemli bir zenginlik kazand.296 Siyas kn hzland srete ana temas kadn, iki ve hzn olan iirin zenginlik kazanmas, itibar grmesi bn Rdn getirdii eletirinin ne denli hakl olduunun kantdr.
294. 295. 296. Efltun, Devlet, 389c-d. bn Rd, Telhs, s. 89. Mehmet zdemir, Endls, DA, XI,220.
bn Rdn burada Arap iirine, zellikle de chiliye iirine getirdii eletiri, din ve ahlk bakmdan slm anlayna uygundur. Ancak bn Rdn dncesinde bir siyas unsur da vardr. nk o, Efltunun bu tr iirin vatandalarn karakteri zerindeki kt etkisinin devlete kar tehlike oluturduu grn kabul eder.297 Efltunun ve dolaysyla onun yorumcusu bn Rdn hedefinde ideal bir kent vardr. Dolaysyla onlar, toplumda olup biten btn hdiseleri bu perspektiften, kendi siyaset felsefeleri asndan deerlendirmilerdir. bn Rdn Arap iirine bak asn da bu perspektiften deerlendirmek gerekir. Zira Arap iirinin bu anlamda genler zerinde ykc etkileri sz konusudur. bn Rd; zevk peinde koan, cinsellii, arab hayatnn gayesi edinen kiilerin ideal devleti iin tehlike oluturduuna inanmaktadr. Ancak smail Hakk zmirliye gre bn Rd, Arap iirini eletirirken gazel tr iiri kastetmi olmaldr. Yoksa bn Rdn Arap iirini irkin grmesi sz konusu deildir. Zira o, Habib ve Mtenebbinin iirlerini ezberlemi, yaplan toplantlarda bu iirlerden rnekler vermitir.298 Benzer nedenlerle muhfzlara, mal ve konut edinmeyi tevik eden hikyelerin de anlatlmamas gerekir. nk mal ve mesken, kanununun tatbiki, adaletin tahakkuk etmesi nndeki en byk iki en297. 298. E. I. J. Rosenthal, s. 277. . H. zmirli, s. 338. Yine de bn Rdn iire bak asn renebilmek iin Telhs Kitbu-ir adl eserinin dikkate alnmas gerekir. O, bu eserinde Aristotelesi erh etmekle beraber daha ziyade Arap iirine dair konular izah etmi, Aristotelesin bak asn Arap iirine uygulamtr. Habib ve Mtenebbi gibi Arap airlerinden rnekler vermitir. Yunan iirinde bulunan fakat tam tersine Arap iirinde bulunmayan hususlar izah etmitir. bn Rd, iir kitabna yazd erhte 101 beyit ile 68 defa Arap iirini ahid getirmitir. Oysa Frb, iiri konu edinen risalesinde iirden rnek vermemitir. bn Sn ise iire dair kitabnda bir defa iirin tanklna mracaat etmitir. O da e-ifnn mantk blmnn dokuzuncu faslnda bunu yapmtr. bn Rd, iirin bir mantk sanat olduunu izah etme abasndayd. Ona gre iir, kentlerin ynetiminde istihdam edilebilecek argmanlardan birisidir. Bkz. Telhs Kitbu-ir, thk. Tiarles Betrus Ahmed Abdulmecid Heridi, byb., 1986, s. 17-18.
geldir. Bu nedenle ocuklarn ve genlerin bu tr hikyeleri dinlemekten korunmalar gerekmektedir.299 Muhfzlarn dinlemesi uygun olmayan hikyeleri bu ekilde zetleyen bn Rd, yine Efltuna gre hikyelerin anlatmyla birlikte taklit yaplp yaplamayaca konusunu da ele almtr. Efltuna gre hikyeler ya olmu olan veya u an gereklemekte olan, ya da olacak olan bir eyi anlatrlar. Bu tr hikye ve masallar ksma ayrlr: Ya dorudan doruya bir anlatmdr veya olayn meydana geli yks taklit olmakszn hikye edilir veya yklenen olay taklit ile birlikte hikye edilir.300 Taklitte iki ekilde olur: Birincisi, sesi, ekil ve d grn ile taklit etmek ki buna temsil denir. kincisi, allagelen tarzda yani rivyet yoluyla taklit etmektir. Kadim toplumlarda balangta iir sz konusu olunca genellikle ses ve ekil ile yaplan taklit akla gelirdi. Sonradan iir sanatyla daha uyumlu olaca dncesiyle basit hikyeler yoluyla taklit etmeye yneldiler. Bunun da nedeni insanlarn geleneksel olarak hikyenin zn taklit etmeleridir.301 bn Rde gre Arap airleri, taklit geleneini eskiden beri sz sanat dedikleri eyle yaparlar. bn Rd, Efltuna gre hikye ve masallarn ilgili olduu zaman ve taklit trlerini zikrettikten sonra muhfzlarn taklit yapmalar299. 300. 301. bn Rd, Telhs, s. 89. Efltun, Devlet, 392d. Averros Commentary, s. 130-131. Aristoteles, Poetikada taklit hakknda ayrntl bilgi verir. Aristotelese gre tragedya, komedya, bos iiri, flt ve kitara sanatlarnn byk bir ksm genel olarak taklittir. Ancak ad geen bu sanatlar, u bakmdan birbirinden ayrlrlar: Taklit etmede kullanlan ara bakmndan, taklit edilen nesneler bakmndan ve taklit tarz bakmndan. ster bir sanat yetisi, isterse alkanla dayanan bir ustalkla olsun, baz sanatlar, renkler ve figrler araclyla taklit eder. Baz sanatlar ise ses araclyla taklit eder; buna gre de btn ad geen sanatlarda genel olarak taklit, ya ritim, ya sz, ya da harmoni araclyla gerekletirilir. Bkz. Poetika, ev. smail Tunal, stanbul-1999, 1447a.
nn uygun olup olmadn, uygun olmas halinde ne tr eyleri taklit edebileceklerini tartr.302 Efltuna gre muhfzlarn taklit yapmalarna izin verilmemelidir. nk erdemli kentte insan, sadece bir meslei iyi bir biimde icra etmekle ykmldr. Bu yaklam, insann yapsna daha uygun ve yapt ii daha yetkin bir biimde yapmasn salar. Bu taklit iin de geerlidir. nk iyi bir taklit yaplmak isteniyorsa bir tek eyin, iyi bir biimde taklit edilmesi gerekir.303 Bu nedenle baz airler doal olarak hiciv sanatyla bazlar da medih (vg) sanatyla nlenmilerdir. bn el-Tahas rneinde olduu gibi.304 O, sadece vg yazar, hicivde bulunmaz.305 Burada bn Rd, Yunan edebiyatna ait olan tragedya ve komedya yerine Arap edebiyatnda ok yaygn olarak kullanlan medih ve hiciv sanatndan sz etmektedir. bn Rd, burada olduu gibi siyasete dair izah ettii her konuyu yaad siyas, kltrel ve sosyal evre iin uygulamaya dair bir hareket noktas olarak kabul etmitir. O, Efltunun siyaset kuramna dair her konuyu kendi yaad kltrel evreyle ilintili bir biimde anlatmtr. Efltunun, Yunan toplumu iin ngrd birtakm kaide ve kurallar kendi yaad toplum iin de ngrmtr. Ancak aada grlecei gibi, grnrde baz konulardaki benzerliklere ramen temelde iki kltr arasnda ok derin farkllklar sz konusudur. rnein Yunan toplumundaki iir ve airin ilevi ile Mslman toplumdaki iir ve airin ilevi farkldr.
302. 303. 304. bn Rd, Telhs, s. 90; Efltun, Devlet, 394c-e. bn Rd, Telhs, s. 91; Efltun, Devlet, 494e-395a. Rosenthal, bu irin ismini bn el-Tahas eklinde okurken, Ralph Lerner ise bn el-Taham eklinde okumutur. bn Rdn Telhsini Arapadan ngilizceye tercme eden H. M. el-bd, Endlse ait eski tabakat kitaplarnda byle bir isme rastlamadn, muhtemelen bunun brani mtercim Samuel Ben Yehudann tahrifinden kaynaklanm olabileceini sylemektedir. Ahmed ehln ise bunun gerekte nl Arap airi Eb Tammm olduunu syler. Bkz. Averros Commentary, s. 132; Averroes On Platos Republic, s. 26; bn Rd, Telhs, s. 91 ( nolu dipnot); ez-Zarr fis-Siyse, s. 93. bn Rd, Telhs, s. 91.
305.
Ancak bn Rdn bu fark fazlaca dikkate almadn, Efltunun siyaset kuramndan kendi toplumu iin bir model karma abasnda olduunu grmekteyiz. Nitekim bn Rd, muhfzlarn dinlememesi gereken iir ve hikyeleri, taklit etmemeleri gereken eyleri zikrettikten sonra, yukarda ifade ettiimiz gibi, sz chiliye dnemi Arap iirine getirmi, Efltuncu bak asyla Arap iirini eletirmitir. Ona gre yukarda zikredilen konularla benzer temalar ieren Arap edebiyatna ait iir ve kasidelerinin atlmas gerekir.306 Yine bn Rde gre birok nedenden dolay devlette bulunan airlerin kt ve baya olan eyleri taklit etmelerine de izin verilmemelidir. Arap kasideleri bu kabildendir.307 Devlette bu trden eylere ihtiya sz konusu deildir. Ancak bn Rde gre airlere, iirlerinde kadnlarn erdemlerini ve iffetlerini bir ekilde tasvir etme izni verilebilir.308 Muhfzlarn taklit yapmalarna izin vermeyen Efltun, her eye ramen eer bir eyi taklit edeceklerse, ocukluklarndan itibaren kendilerine uygun gelen eyi taklit etmeleri gerekir, demektedir. rnein cesur, dil ve takva sahibi olan kiileri veya benzeri niteliklere sahip insanlar taklit etmeliler. Kt insanlar taklit etmeleri veya herhangi bir ekilde onlarla beraber olmalar uygun deildir. nk uzun sre kt insanlar taklit etmeye devam ederlerse bu, onlarn karakteri hline gelir. zellikle de ocukluktan itibaren onunla byrlerse bu, onlarn bedenlerinde ve ruhlarnda temel ve sabit bir karakter hline gelir.309 Efltuna gre muhfzlar, doum esnasnda lk atan, nikhta kocasna k olan, kocalar ile srekli kavga eden, alayan, yas tutan veya figan eden kadnlar taklit etmemeliler. Benzer ekilde hizmet306. 307. bn Rd, Telhs, s. 92. bn Rd, Chiliye dnemi Arap iirine kar olumsuz tavr taknmaktadr. Benzer yaklam bn Miskeveyhte ve Nsreddn et-Tsde de grebiliriz. Bu iki ahlk filozofu, chiliye Arap iirinin en nemli isimlerinden mrulKays ve Nbia gibilerini, iirlerinde ktlkleri ve fuhuu tevik ettikleri iin lanetlemilerdir. Bkz. Averros Commentary, s. 260 (notes to treatise I). bn Rd, Telhs, s. 92. bn Rd, Telhs, s. 91; Efltun, Devlet, 395 b-e.
308. 309.
krlar, kleleri sarholar veya delileri de taklit etmemeliler. nk muhfzlar, kentleri ynetmeye adaydrlar. Muhfzlarn taklit etmemesi gereken eyler bunlarla snrl deildir. Ayrca onlarn debbalar, ayakkab ve anak ustalar ile benzeri meslekleri de taklit etmemeleri gerekir. nk onlarn bu meslekleri icra etmelerini yasaklamak, bizatihi onlarn bu meslekleri taklit etmelerini de yasaklamak demektir. Daha da garip olan Efltun, muhfz olacak kiilerin atn kinemesini, merkebin anrmasn, rmaklarn rltsn, denizlerin kkremesini, imeklerin akn taklit etmemeleri gerektiini de sylemitir. Zira ona gre bu tr taklitleri ancak deliler yapar.310 Yine Efltuna gre muhfzlar, kendilerini mutlu sanp tanrlarla boy len kadnlar da taklit etmemeliler.311 Ancak burada bn Rd, Efltunun metninde geen tanrlar grmezden gelmitir. bn Rdn bu yaklamn Telhsin tamamnda grebiliriz. O, Efltunun tanrlarn ya grmezden gelmi ya da onlar meleklere ve enbiyya tebdil etmitir. Yine Telhsin tamamnda grlecei gibi bn Rd, toplumu meydana getiren snflar ierisinde Efltunun nceliini kendi ncelii kabul ederek muhfz olmaya aday genlerin eitimiyle ilgili btn sreci izah etmitir. Taklit gibi, ayrnt olarak grnebilecek bir konuyu bile izah etmitir. Yapt izahlarda neyin taklit edilip edilmemesi gerektiini tayin etmeye almtr. Zira muhfzlar, ona gre ideal devleti ynetmeye aday kiilerdir. bn Rde gre kentte airlerin, taklit yapmalarna izin verilmedii gibi ressamlarn, ahlksz insanlar tasvir etmelerine de izin verilmemelidir.312 bn Rd, bundan nce hangi gereke ile chiliye dnemi Arap iirine itiraz etmi ise ayn gerekelerle ressamlarn yaptklar resimlere de itiraz etmitir. nk o, Efltunun kt eyleri tasvir eden resimlerin halkn karakteri zerindeki kt etkisinin devlete kar tehlike oluturduu grn kabul eder.
310. 311. 312. bn Rd, Telhs, s. 92. Efltun, Devlet, 395e. bn Rd, Telhs, s. 92-93.
Fakat iyi insanlarn tasvir edilmesi de bir gerekliliktir. nk iyi hikyeler dinleyerek byyen ocuklarda ve genlerde iyi davranlar meleke hline gelir. Temiz ve gzel bir meknda oturan, oturduu gzel meknn gzel kokusundan, gllerinden ve iyi yiyeceklerinden yararlanan adam misali varlklar iyi bir biimde grebilme imkn elde eder.313 Bu ekilde Efltunun muhfzlarn eitimi iin gerekli olan hikyelerin ne tr niteliklere sahip olmas gerektiini ve resme dair dncelerini ele alp izah eden bn Rd, akabinde yine Efltuna gre muhfzlarn eitiminde masallarla birlikte kullanlacak melodi trlerini konu edinmektedir. Efltuna gre masallara elik eden melodi, eyden meydana gelmektedir. Bunlar; makam, ritm ve her makam ile uyumlu szlerdir.314 Melodi ile birlikte sylenecek szn niteliini daha nceden izah ettik. Burada ise sz konusu edeceimiz ey, hangi melodi ve taklitlerin uygun olacan aratrmaktr. Efltuna gre hzn ve korku hissi uyandran makamlar btnyle muhfzlarn eitimi iin uygun olmad gibi makamsz bu trden szleri konu edinmek de uygun deildir. Benzer ekilde iki ve dn sofralarnda sylenen szlerin, muhfzlarn yannda telif edilip sylenmesi de doru deildir. bn Rde gre muhfzlarn dinlemesi gereken iki makam tr vardr. Birincisi: nsan ruhunu cesarete ve savata sabrl olmaya ynlendiren makamlardr. kincisi: Ruhu Efltunun telkin ettii, arzulad erdemlere doru kolaylkla, sknetle asude bir biimde ynlendiren makamlardr. Ona gre icra edilecek bestenin trn mzik sanatnda uzman olan kiiler belirlemelidir. O, bu konuyu ada olan yetenekli bestekrlara havale etmitir.315
313. 314. 315. bn Rd, Telhs, s. 93; Efltun, Devlet, 401a-c. Efltun, Devlet, 398 c-d. bn Rd, Telhs, s. 93; Devlet, 399a-c.
Ancak bn Rd, kendi yaad dnemde makamlar konusunda yetenekli bestekrlarn bulunmayndan yaknmaktadr. Bu nedenle o, Efltunun tersine def ve benzeri mzik aletlerinin kentte bulunmas veya kullanlmasna kardr. Oysa Efltun kylerde ney, kentte ise ud ve gitar gibi birka mzik aletinin kullanlabileceinden bahsetmektedir.316 Efltunun, muhfzlarn mzik eitimiyle ilgili ele ald dier bir mesele de ritim konusudur. Ona gre kadnlar ile bo gezen baya insanlar arasnda yaygn olan ritim deil de, ruha cesaret veren ve ona uygun olan ritmin tercih edilmesi gerekir.317 bn Rd ise, ritimlerin doru ve yararl olanlarnn Antik Yunanda iyi bilinmesine karn, kendi zamannda kullanlan ritimlerin doru trlerinin iyi bir biimde aratrlmas gerektiinden bahsetmektedir.318 bn Rdn bu yaklamyla, ritim konusunda tercihini Endlste bilinen ritimden yana yapt sylenebilir. Efltuna gre erdemli olma istidadna sahip sekin insanlar, mzik eitimiyle erdemleri elde edip renebilirler; aldklar mzik eitimiyle nefse egemen olur, cesaret ve sevgi gibi iyi ve gzel olan eylere ynelir, hazlardan uzaklar, erdemli yksek bir dereceye karlar.319 nk iffet ile haz arasnda herhangi bir iliki sz konusu deildir. Haz, nitelikli akla sahip insan ktle sevk eder. nsan deliler
316. bn Rd, Telhs, s.94; Efltun, Devlet, 399 de. Muhtemelen bn Rd, bu konuda Muvahhidler Devletinin kurucusu Muhammed b. Tumertin etkisinde kalm olabilir. bn Tumert, kendi zamannda bu trden mzik aletlerine kar sava am, ayrca urad her kentte bulunan bu aletleri tahrip etmitir. slm dnce tarihinde, akl ile naklin veya hikmet ile dinin uzlatrlmas meselesini ilk ciddiye alan filozoflar arasnda, bn Tumert ile bn Rdn ad zikredilmektedir. bn Tumert, hem Muvahhidler Devletinin kurucusu, hem de ilk filozofudur ve bn Rd de byk lde etkilemitir. kisi de benzer felsef eilimlere sahiptirler. Bkz. bn Rd, Telhs, s. 94; Yahya Huveyd, Trh Felsefetul-slm fil-Kretil-Afrkiyye, Kahire 1966, I,245,248. bn Rd, Telhs, s. 94. bn Rd, Telhs, s. 94. bn Rd, Telhs, s. 94-95.
317. 318. 319.
gibi tasarrufta bulunmaya iter. nsan hazza gmld oranda davranlaryla bu kente daha fazla zararl hle gelir. ehveti elde etme gayesiyle yaplan evlilik ve bundan elde edilen zevk, buna iyi bir rnektir. Bu zevk insan herhangi bir eyden daha ok fuha yneltir. Bu nedenle hazz, mzie ilgi duyma arzusu ile kartrmamal. Bilakis yaplmas gereken ey gzellii nefsin kontrolne vermektir. nk ktlk ile dier btn irkinlikler haz ile ilikilidir. Bu nedenle seven ile sevilenin, sevgilerinin ehvete dnmemesi gerekir. nsan, sevdiini saf/katksz bir biimde sevmeli. Sevdii de ona ayn ekilde mukabelede bulunmaldr. kisi arasndaki sevgi herhangi bir ekilde ehvet ile rtmemeli. Bu nedenle bu kentte birbirini seven ve arzulayan kiiler arasndaki ilikinin baba ile oul arasndaki ilikiye benzemesi gerektiini emreden bir kanunun vazedilmesi gerekir.320 Bu kanuna gre seven insan, kendini sevdirebilirse, sevdiini gzellii iin oluymu gibi pebilir, kucaklayabilir, onunla konuabilir. Gnln kazanmaya alt genle yaknln bundan ileriye gtrmez. Dier trl ona, mzikten ve gzellikten anlamayan adam gzyle baklr.321 Efltuna gre, mzik sanat ile varlmak istenen en yce gaye budur. nk mziin insan gtrecei yer gzellik sevgisidir.322 Beden eitimi ise sadece bedenin salkl olmas iin deil ayn zamanda ruhun amacna uygun erdemleri elde edebilmesi iin de gereklidir. rnein beden eitimi, bedenin salkl olmasn temin eder, ruhta bulunan cesaret gcn harekete geirir ve onu gemite olduundan daha kuvvetli hle getirir.323 Bu nedenle Efltun, muhfzlarn mzik olmakszn sadece beden eitimi almalarn veya beden eitimi olmakszn sadece mzik eitimi almalarn kabul etmez.324 nk yalnzca mzik eitimi, zellikle de narin nameler eliinde verildii zaman ruhu geveklie sevk
320. 321. 322. 323. 324. bn Rd, Telhs, s. 95. Efltun, Devlet, 403bc. bn Rd, Telhs, s.95; Efltun, Devlet, 403c. Averroes On Platos Republic, s. 29-30. Efltun, Devlet, 410 a-e.
eder. Sadece beden eitimi verildiinde ise ruh, kabalar ve sertleir. Hibir delili veya ikna edilmeyi kabul etmez. Bazen de bu konuda arla gidildiinde chil ve patavatsz olmalarna karn cesur kabul ettiimiz baz insanlarda olduu gibi ruh, akl ile ilgili her eye kar ilgisiz kalr.325 Bu nedenle beden ve mzik eitiminin birlikte verilmesi halinde ruhta bulunan cesarete ve akla hizmet edilmi olur. Bunun sonucunda da muhfzlar iin istenen erdem; ruhlarnda yerleik hle gelir, kendi yurttalarn sever, hariteki dmanlardan nefret eder onlara mukavemet ederler. Efltuna gre, muhfzlarn daimi bir biimde beden eitimi yapmalar zorunludur. Yaplan beden eitiminin alkanlk hline gelmesi, basit ve savaa hazrlk niteliinde olmas gerekir. Muhfzlarn eitimi ile ilgili ele alnmas gereken bir baka konu ise, beslenme alkanlklardr. bn Rde gre muhfzlara kolay temin edilebilen, isteklerine uygun, basit ancak bedenlerini glendiren yiyeceklerin verilmesi gerekir. nk muhfzlar, eer her tr yemei yemeye alrlarsa, asker klalarda bir gn gelir de bu yemekleri bulamayabilirler. Bu ise onlarda elem verici hastalklara neden olur. Bu nedenle bedenin eitilmesinde yeme ve ime gibi durumlarda bu tr alkanlklardan uzak durulmaldr. Bu alkanln onlarn karakteri ile yakn ilikisi vardr. Alageldikleri yiyecekleri bulamadklar zaman onlarda hastalklar tezhr eder. Oysa Efltunun da belirttii gibi, muhfzlarn salkl olmalar gerekir. Muhfz, keskin grl ve herkesten iyi duyan kpek gibi olmaldr. Muhfzn fazla arap imesi de uygun deildir. nk muhfz sarho olacak olursa, zorunlu olarak muhfzn da kendisini koruyacak bir muhfza ihtiyac olur. Bu ise son derece ktdr.326 Bu nedenle muhfzlarn; ar bir biimde yiyecek ve ieceklerden, tatllardan yemeleri yasaklanmtr. Besinler ile beden eitimi konusundaki yaklamlar, mzikteki gibi olmaldr. Muhfzlar eer yiyecekleri eylerde ve mzikte, yaln ve basit olanla yetinirlerse, beden
325. 326. bn Rd, Telhs, s. 96. bn Rd, Telhs, s. 96-97.
eitiminin bedenden hastalklar uzaklatrd gibi, mzik de ruhlarn arndrr ve onlardan ktlkleri uzaklatrr.327
b. Muhfzlarn toplumsal stats

bn Rd, Efltuna gre muhfzlarn eitimleri ile ilgili konular izah ettikten sonra, sosyal statleri ile ilgili meseleleri ele alr. Ona gre yneticilerin ve muhfzlarn evlerinin kentte ykseke bir meknda, grkemli ve grnr bir yerde olmas gerekir; ta ki kente yaplacak olan saldrlara kar mukavemet edip dmandan intikam alabilsinler; bunun yannda isyan eden ve kanuna itaatsizlik edenleri cezalandrabilsinler. bn Rde gre Efltun, muhfzlarn oturacaklar evlerin konumunu belirledikten sonra onlar oturduklar ev itibariyle ayrcalkl klacak, dier insanlardan daha fazla servet sahibi olmalarna neden olacak derecede mlk edinip edinemeyeceklerini aratrr.328 Efltuna gre, bir oban iin en kt ve en utan verici ey, muhfzlk ve koruyuculuk amacyla eittii kpeklerin korku, alk vb. kt alkanlklardan dolay kurda dnmesi ve srye saldrmasdr. bn Rd, bu rnei birebir muhfzlara tatbik eder. Ona gre muhfzlar iin en utan verici ey, kent halkna kendi kuvvet ve kudretlerine dayanarak ktlk yapmalardr. Bu nedenle bn Rd yle demektedir: Muhfzlara erdemli olmay retmeliyiz; ta ki kendi halklarn en iyi bir biimde sevebilsinler. Oysa bizler; yine bu kentlerdeki mstebidlerin, bir baka zorba (el-khirn) yneticinin lmnden sonra halk iddetli bir biimde cezalandrdklarn gryoruz.329 bn Rd burada, Efltunun siyaset felsefesinde anlatlan baz meseleleri slm corafyasna tayp izah etmeye almtr. rnein; Efltunun siyaset felsefesinde anlatlan, yneten ile ynetilen arasnda327. 328. 329. bn Rd, Telhs, s. 97; Efltun, Devlet, 404 e. bn Rd, Telhs, s. 104. bn Rd, Telhs, s. 105; Efltun, Devlet, 416 a-b.
ki birtakm meseleleri veya ynetim tarzndan kaynaklanan problemlerin benzerini kendi yaad dnemin rneklerinden yola karak izah etmitir. O sadece felsefeyle ilgilenmekle kalmamtr. Ayn zamanda o, aktif bir biimde bir yarg olarak ynetim erkinin iersinde yer alm ve konumunun beraberinde getirdii imknlar kullanmtr. bn Rd, burada kulland mstebid (el-khirn) lafzyla Frbnin etkisinde kalm gibi grnmektedir. Frb, bilgisiz (chil) devletleri ve ksmlarn sayarken, zorba devletlerde yaayan zorba topluluklardan sz etmitir. Bunlar egemenlik elde etmek iin yelerinin ibirlii yapt devlet veya topluluktur. Onlar farkl egemenlik derecelerinin ardndan koar ve bakalarna egemen olmay salayacak eitli eyler isterler. rnein, kimisi insan kan dkmek, kimisi mal elde etmek, kimisi de bakasn kle yapmak iin egemen olmay ister.330 bn Rd, bu noktada Efltuna ilveten, Frbnin tanmlamalarn/kavramlarn kendi yaad siyas corafyaya uyarlamtr. Efltuna gre muhfzlarn kendi asl grevlerini unutup zorbalk yapmalarndan daha byk tehlike olamaz. Bu nedenle o, muhfzlarn halka byle davranmalarn, onlardan daha gl olunca iyi niyetli koruyucular olacak yerde amansz bir zorba hline gelmelerini ne pahasna olursa olsun nlemeliyiz, demektedir.331 Bu nedenle bn Rde gre muhfzlar, mal ve mlk anlamnda deerli olan eylerden uzak kalmallar. Oysa erdemli olmas gereken muhfzlarn, her zaman bu anlamda btnyle erdemli olduklar sylenemez. Bu nedenle onlarn menkul veya gayr menkul mallara sahip olmamalar gerekir. Ancak onlara gda ve giyecek gibi zorunlu eylere sahip olma izni verilmelidir.332 Benzer ekilde, muhfzlarn altn ve gm edinmemesi gerekir. Onlarn nefslerinde, altn ve gme karlk, altn ile gmten daha deerli, Tanrnn kendilerine balad ilh bir ey vardr. Efltun bu konunun devamnda muhfzlara hitben yle demektedir: Eer buna sahip olursanz, baka eyler edinmeye ihtiyacnz olmaz. n330. 331. 332. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 58. Efltun, Devlet, 416 a-b. bn Rd, Telhs, s. 105.
k altn ve gm sizin malnz deildir. Ayrca Tanrnn size balad saf altn, fani insanlarn altnlar ile kirletmenize msaade edilmez. nk insanlara ait altnn birok varlklara ait olduu kabul edilir. Sizde bulunan saf altna kyasla onun bir deeri yoktur. Bu nedenle altn ve gm evlerinizin altndaki mahzenlerde gizleyemezsiniz veya altn ziynet eyas olarak kullanamazsnz veya altn-gm kaplarla bir eyi iemezsiniz.333 Benzer ekilde muhfzlarn ev, arazi ve para edinmeleri de zararldr. nk muhfzlardan birisi bunlar elde ettii zaman, kent halknn deil kendisinin daha fazla zengin olmasn ister. Bunun sonucunda muhfzlar kent halkn, kent halk da muhfzlar sevmemeye, birbirlerinden nefret etmeye balarlar. Eer sava ilan edecek olurlarsa, bunu hric dmana kar mukavemet etmek iin deil kendi servetlerini muhfaza etmek iin yaparlar. Bu nedenle dier kentlerde olduu gibi, kendileri ile halk arasnda dmanlk, nefret, entrika meydana gelir. Bu ise kendi halklarn ldrmelerine ve dmanlk beslemelerine neden olur.334 Bu nedenle Efltuna gre ayn snfn hem siyasal iktidar hem de zenginlikleri elinde bulundurmamas gerekir. Zenginliin iktidar bozduu dncesi, Efltunun eserinden hi eksik olmaz. Ona gre, iyi niyetli mttefikler olan yneticilerin acmasz despotlara dnmeleri riski her zaman vardr. bn Rd, burada Efltunun siyaset kuramn kendi asrnn siyaset geleneine uyarlamaktadr. Aradaki zaman, mekn ve kltr fark adeta ortadan kalkmakta, sanki ayn kltr ve corafyann filozoflarym gibi ayn dili kullanmaktadr. Yalnz bn Rd, bu konuda Efltun ile mukayese edildii zaman onun siyaset kuramnn daha rasyonel, gzlem ve tecrbeye dayal bir kuram olduu anlalr. nk o, bir filozof ve kad olarak Endlste birtakm olaylara tanklk etmi, orada haksz ynetimden kaynaklanan problemleri bire bir yaamtr. Bizleri bu sonuca gtren ey, yukarda bn Rdn Efltunun cmlesine ilve ettii, bu ise kendi halklarn ldrmelerine ve d333. 334. bn Rd, Telhs, s. 105; Efltun, Devlet, 416 d-e, 417a. bn Rd, Telhs, s. 106; Efltun, Devlet, 417 a-b.
manlk beslemelerine neden olur, ifadesidir. Burada bn Rd, salt mantksal bir karmdan ziyade kendi yaad siyas tecrbeye dayanarak bir tesbitte bulunmaktadr. Bu ifadeyle o, kendi yaad asrn doasna iaret etmektedir. Yukarda iaret edildii gibi, ruhuna servet edinme tutkusu egemen olan muhfz, halkna dman nazaryla bakar. D dmandan korktuu gibi kendi halkndan korkar. Bu nedenle muhfzlar kendi mevkilerini muhfaza etmek, bazen de servetlerini ve hayatlarn korumak iin kent halkyla savarlar. Hric dmann saldrmas halinde, gleri yettii halde ona mukavemet etmezler. nk edindikleri servet, muhfzn grevini yapmasna engeldir. Muhfzlar, dmann kent halk iin takdir ettii cizyeyi de kabul ederler.335 Hric dmana kar kent halkn koruma amacyla savamazlar. Onlar ancak servetlerini koruma kaygsyla savarlar. Servetlerini koruma midini kaybettikleri zaman da savatan kaarlar. Bu durum, muhfzlarn servet edinmelerinin doal bir sonucudur.336 bn Rde gre, eit derecede kendi halklarndan ve hric dmandan korkar hle gelirler. Efltuna gre dardaki dmanlardan daha ziyade ierdeki dmanlardan korkarlar. Efltun, Yasalarda birtakm tarih verilerden hareketle, bu ve benzeri nedenlerden tr Pers devlet dzeninde meydana gelen bozulmalardan sz etmektedir. Ona gre yneticiler, halkn zgrln fazlasyla kstlayarak ve gereinden ok bask uygulayarak devletteki uyum ve birlii yok etmilerdir. Devletteki uyum ve birlik yok olunca, yneticilerin kararlar ynetilenlerle halkn deil, kendi ynetimleri yararna iledi; kendileri iin kck de olsa bir ey daha ele geirmeyi istedike, kentleri atee verip yerle bir ettiler, dost kavimleri ortadan kaldrdlar, dmanca ve acmaszca nefret edip nefret uyandrdlar. Halklarn onlar iin savaa katlmas gerektii zaman, aralarnda hibir birlik olmad iin canla bala tehlikeye girip savaacak kii bulamadlar. Ellerinde saylamayacak kadar insan olduu halde, hibiri savata ie yaramyordu; sanki adama gereksinimleri
335. 336. bn Rd, Telhs, s. 106. Averros Commentary, s. 146.
varm gibi, parayla adam tutup paral ve yabanc askerler eliyle kurtulacaklarn dndler.337 Sonu olarak bn Rd, muhfzlar iin yle demektedir: Muhfzlarn mmkn olan en st dzeyde iyi ve erdemli olmalarn istiyorsak bu durumda onlarn hibir ekilde servet edinmemesi gerekir. Eer mal ve servet edinmek bir erdem olsayd, muhfzlarn mal ve servet edinmeleri gerekirdi. Oysa biz onlardan her konuda erdemli olmalarn istemiyoruz, tam tersine onlardan erdemli bir muhfz olmalarn bekliyoruz.338 bn Rde gre Efltun, yukarda ifade ettiimiz grleriyle muhfzlarla ilgili baz sorunlarn ortaya kmasna neden olmutur. Ona gre Efltun, muhfzlara fazlaca zevk alabilecekleri eyleri yasaklamtr. Onlar, herhangi bir eye sahip olmayan fakir ve hizmeti klm, yaayabilecekleri kadarla yetinme snrna getirmitir. bn Rd bu deerlendirmeyi yaptktan sonra muhfzlar, insan resmi izen fakat izdii resimde, resmi gzelletiren en gzel renkleri kullanmamas gerektiini bilen ressama benzetir. Bu ressam, en gzel renklerle en deerli organ boyamamal. rnein gzler, vcudun en deerli organ olduu iin siyah yerine en gzel renk olan erguvanla boyanmamal. Boyadnz zaman gz diye bir ey kalmaz. nk gzleri en gzel renklerle boyamak doru deildir. Gzellik, gzn ilevi ile alakaldr. Ayn ey muhfzlar iin de geerlidir. Muhfzlara, kendilerini asl grevlerinden uzaklatracak snrsz ayrcalklar tannmamal. Dier trl maln ve servetin doas itibariyle erdem olduunu zannederler.339
c. Muhfzlarn yaam tarz

bn Rde gre Efltun, siyasete dair eserinde muhfzlarn yaam tarzn ele alr. Bu balamda o, muhfzlarn cinsel yaamlar, be337. 338. 339. Efltun, Yasalar, 697c. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 107. bn Rd, Telhs, s. 107; Efltun, Devlet, 419a,420d.
raber olduklar kadnlar ve kadnlarn statsne dair konular izah eder.340 bn Rd, bu konuda Efltunu erh ve izah etmeden nce u tesbitte bulunmaktadr: Muhfzlarn sahip olduu stn netliklerin korunabilmesi, kendileri gibi nitelikli ocuklara sahip olabilmeleri, sradan bir kadnla evlenmemeleri artna baldr. Onlarn tabiat itibariyle kendilerine benzeyen ve kendileri gibi eitim alan kadnlarla evlenmeleri gerekir. Bu sadece muhfzlara zg bir kural deildir; toplumu oluturan btn snflar iin geerlidir.341 Bu nedenle bn Rd, kentte her snfa muadil, zellikle de muhfzlar snfna muadil yaratlta kadnlarn bulunup bulunmadn ve kadnlarn doas itibariyle erkeklerden farkl olup olmad sorular zerinde durur. Ona gre, eer her snfa muadil yaratlta kadnlar sz konusu ise, bu kadnlarn btn snflarda, her i ve meslekte erkeklerle eit olduklar anlamna gelir. Bu nedenle kadnlar arasnda sava, bilge, ynetici ve benzeri nitelikte kadnlar bulunur. Eer aksine bir durum sz konusu ise, kadnlarn yapmas gereken ey, ocuk sahibi olma ve ocuklarn terbiye etmedir. nk erkekler, bu ileri yapma yeterliliine sahip deillerdir.342 bn Rd, Efltunun bu meseleye dair dncelerini yorumlarken, daha ziyade kendi kltrel birikiminden hareketle konuyu izah etmeye alr. Ona gre insan gayeye zg konuda kadnlar ve erkekler bir trden meydana gelmilerdir. Tr itibariyle kadnlar ile erkekler eittir; fakat derece itibariyle farkldr. Bu ise erkeklerin birok ite, kadnlardan daha yeterli olduu anlamna gelmez. rnein kadnlar, mzik sanatn icra etme konusunda son derece yetkindirler. Bu nedenle yle denmitir: Besteyi erkekler yazp, kadnlar icra ederse ark tamamlanm olur. Kadnlar ile erkekler ayn tabiata sahiptirler. Kentte, g yetiremedikleri konular hari erkekler ile ayn meslekleri icra edebilirler. Diki dikme ve dokumaclk gibi baz mesleklerde kadnlar er340. 341. 342. bn Rd, Telhs, s. 123; Devlet, 449d,450c. Averros Commentary, s. 164. bn Rd, Telhs, s. 124.
keklerden daha beceriklidirler.343 Kadnlarn hrriyetini ve doal hukukunu savunan bn Rd, bu yaklamyla kadnn toplumdaki yeri ve konumunu tayin ederken, daha gerekidir. Efltuna kyasla dnceleri daha makul ve mantkldr. Ayn zamanda slmn deerleriyle de rtmektedir. Halbuki bazlarna gre kadnn sosyal stats ev ortamyla snrldr. bn Rd, bir taraftan Efltunu izah ederken dier taraftan yaad dnemde kadna biilen toplumsal statye eletiri getirmektedir. Zira o gnn artlar ierisinde kadnn toplumdaki konumu bn Rdn genel erevesini izdii yapyla uyumlu deildi. Sanki bn Rd, slm dnyasndaki fiili durumu dikkate alarak kadnlarn toplumsal hayatta bir ile snrlandn hayata, medeniyete ve devlete dair ilerden ve temel fonksiyonlarndan soyutlandklarn, atl durumda olduklarn sylemektedir. bn Rde gre kadnlar hukuk nnde eittirler; yaratllar itibariyle onlarn, erkeklerden aa kalr taraflar yoktur.344 Yine bn Rde gre baz kadnlar yaratltan zek ve kabiliyetlidir. Bu kadnlar arasnda bilge olan, ynetici olabilme niteliine sahip birilerinin bulunmas pekl mmkndr. Bazlarna gre bu nitelikte kadnlar nadiren bulunur. Yine baz eriatlar, kadnlarn imametini yani devlet bakan olabileceklerini kabul etmezken; baz eriatlar ise, tam tersine bu nitelikte kadnlar bulunduu srece bunun imknsz olmadn kabul eder.345 Burada bn Rdn sz konusu ettii eriat Yahudiliktir. Yahudilie gre kadnlar, imam ve khin olmazlar. Oysa Efltuna gre, kadnlar ile erkekler yaratltan eittirler. Ona gre kadnlarn, muhfz olabilmeleri iin erkeklerle ayn eitime tabi tutulmalar gerekir; yaradllar itibariyle onlar, erkekler gibi bu meslei icra edebilirler. Kadnlar arasnda bu nitelikte bireylerin bulunmas da pekl mmkndr.346
343. 344. 345. 346. bn Rd, Telhs, s. 124. Mustafa alib, Felsife Mine-ark ilel-arb, Beyrut-1968, s. 218. bn Rd, Telhs, s. 125. Efltun, Devlet, 456a-d.
Efltun, kadnlarn da erkekler gibi ayn niteliklere sahip olduunu izah ederken, konunun daha iyi anlalabilmesi iin kpekleri rnek vermektedir. Ona gre dii kpekler, kendi trnden erkek kpekler gibi muhfzlk yapabilir ve srtlanlarla savaabilirler. Dii ve erkek hayvanlarn genelde sava silahlar ayndr. Diinin yapmas gereken ey, donanmn erkekler gibi kullanabilmesidir.347 Bu noktada bn Rd, kadnlarn statsne dair Efltunu erh edip izah ettikten sonra, Endlsteki kadnlarn konumuna dair kendi gzlemlerini ve tecrbelerini anlatr; kadnlarn toplumdaki yeri, alglan biimleri, sosyal ve ekonomik yaamlar konusunda bilgi verir. O, bu konuda yle demektedir: Bizim devletlerde kadnlarn yetenekleri bilinmemektedir. Genelde kadnlarn ilevi, ocuk dourmak ve kocalarna hizmet etmekle snrldr. Dier ilerine engel olsa bile onlar, ocuklarn dourmak, emzirmek ve onunla ilgilenmek zorundadrlar. nk grebildiimiz kadaryla bizim kentlerdeki kadnlarn, bunun dnda bir ilevi sz konusu deildir. Bu yaplar ile onlar, bitkilere benzerler, erkeklerin srtnda yktrler ve devletin fakir oluunun nedenlerinden biridirler. Bu kentlerde kadnlar saysal olarak erkeklerden daha fazla olmalarna ramen kk bir aznln dnda kalanlar, zorunlu ilerin dnda bir ey yapmazlar. Az bir ksm, sadece kendi ihtiyalarn gidermek iin diki diker ve dokumaclk yapar. Bu yaklamn kendisi yeterince ak bir delildir.348 bn Rd, toplumun kadnlara ynelik bu olumsuz yaklamn eletirmitir. O, kadnlar bu haliyle bitkilere benzetmitir. nk bitki, sadece iek aar. Onun dnda bir ey yapmaz. Burada bn Rdn, kadnlar konusundaki hassasiyeti ve konuya verdii nem dikkat ekicidir. Efltuna gre kadnlar, erkeklerle birlikte sava ve benzeri etkinliklere katlmallar. Ancak bn Rde gre bir kadnn, erkeklere ait etkinliklere katlmak isteyip istememesi onun iradesine braklmaldr.349 Efltuna gre kadnlarn, sava olabilmeleri iin erkeklerle
347. 348. 349. bn Rd, Telhs, s. 125. bn Rd, Telhs, s. 126. bn Rd, Telhs, s. 126; Efltun, Devlet, 452a.
birlikte mzik ve beden eitimi almalar gerekir. Bu nedenle kadnlar, erdem ile donanml olduklar srece, erkeklerle birlikte beden eitimi yapmalarnda bir saknca yoktur.350 Kadnlar, erkekler gibi devletteki yerlerini almallar. Erkeklerin durduklar yerde durmallar. Bu konumdaki erdemli muhfzlarn kentte, kendilerine ait evleri olmamas gerekir. Benzer ekilde onlar topluluk halinde yemek yerler, yalnz balarna yemek de yemezler.351 Efltuna gre kadnlar, yaratllar itibariyle evlilie ilgi duyarlar. Onlara istedikleri zaman, istedikleri erkekle evlenebilme izni verilmemelidir. Evliliklerin kanunla dzenlenmesi ve tesadflere braklmamas, hamilelik dnemindeki btn ihtiyalarnn karlanmas gerekir. Kadnlar, snrl zamanda ve seilmi muhfzlar ile birlikte bulunmallar. yi evliliklerin saysn artrmak ve kt evliliklerin saysn azaltmak iin bu konuda kanun vazedilmesi gerekir.352 Efltuna gre neslin korunmas, azaltlmas veya oaltlmas gibi amalar dikkate alarak, muhfzlar arasndaki evliliin artlarn, evlilik yann hesaplanmasn kanun koyucu belirlemelidir. Bunun nedeni ise meydana gelen savalar, hastalklar ve daha baka olaylardr. Bu gerekeler neslin azaltlmasn veya oaltlmasn belirler.353 Bu kentte bulunan muhfzlar kendi aralarnda evlenmeliler; ta ki kendileri gibi gzel nitelikleri olan ocuklara sahip olabilsinler. Av kpei veya yrtc ku beslemek isteyen adam asil olanlar, asil olanlarla eletirir; ta ki doan da asil olsun. Ayn ey evlenme yana gelmi erkekler iin de sz konusudur. Devletin bu meselede, dikkatli bir biimde uygun olan yapmas gerekir.354
350. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 126. Rosenthal ile Ralph Lerner bu cmleyi, Kadnlar, erdem ile donanml olduklar srece plak bir halde erkeklerle birlikte beden eitimi yapmalarnda saknca yoktur eklinde tercme etmilerdir. Ahmed ehlna gre bu tercme yanl bir okumann sonucudur. Bkz. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 126; Averros Commentary, s. 166; Averroes On Platos Republic, s. 59-60. Averros Commentary, s. 167; Efltun, Devlet, 457a, 458cd. bn Rd, Telhs, s. 126-127. bn Rd, Telhs, s. 127; Efltun, Devlet, 460a. bn Rd, Telhs, s. 127; Efltun, Devlet, 459 e.
351. 352. 353. 354.
Bu kentte herhangi bir kiiye, hayatnn herhangi bir yanda, evlenip ocuk sahibi olma izni verilmemelidir. Bilakis Efltunun izah ettii gibi uygun bir yata, yani kadnlar 20 ile 30 ya aras, erkekler ise otuz ile elli be yalar arasnda evlenebilmeliler.355 bn Rdn izah ettii kaynak metinde kadnlarn evlilik ya yukarda zikrettiimiz gibi yirmi ile otuz ya aras iken, bugn elimizde bulunan Devletin nshalarnda bu ya aral yirmi ile krk olarak zikredilmektedir. Bu konuda Efltun yle demektedir: kadn yirmisinden krkna kadar devlete ocuk vermeli; erkek ise yarta en azgn olduu a getikten sonra, elli be yana kadar ocuk sahibi olabilmeli.356 Efltuna gre muhfz erkek ve kadnlar, ocuk sahibi olma gayesiyle evlenmeliler. Kadnlar, btn muhfz erkekler iin ortak olmal. Bir muhfz, Endlste bilindii ekliyle dier kadnlar bir tarafa brakarak sadece bir kadnla yaama ve o kadn kendine zg klmamal. Benzer ekilde ocuklar da herkesin ortak mlkiyetidir. Kadnlar aralarnda eleme olmakszn erkeklerle birlikte ayn mekn paylamal.357 bn Rd, burada muhfz snf arasnda aile kurumunu yok sayan ve kadnlarn sadece bir erkee zg olmayp btn muhfzlarla birlikte komun hayat yaamalarn ngren Efltunun dncelerini zikretmektedir. Bu yaam biiminin kendi devletlerinde bulunmadn, kendi devletlerinde bir kadnn sadece bir erkekle evlenebileceini sylemektedir. Bu metne bakarak bn Rdn, Efltunun bu konudaki dncelerine katldn sylemek mmkn deildir. bn Rd burada, bizlere yalnzca Efltunun dncelerini aktarmaktadr. Aktard dncelere eletiri getirmemesi, bu tr dncelere katld anlamna gelmez. Bazen de bn Rd, kendi inanlarna aykr gelen noktalarda Efltunun dncelerini tebdil etmi, meseleyi kendi inan kavram355. 356. 357. bn Rd, Telhs, s. 127. Efltun, Devlet, 460e. Averros Commentary, s. 168; Efltun, Devlet, 458cd.
laryla ifade etmitir. Buna dair en iyi rnek, Efltunun tanrlarn, enbiy ve meleklere tebdil etmesidir.358 bn Rdn burada Endls iin sz konusu ettii uygulama, yani bir kadnn bir erkekle evlenebilecei hususu, btn slm lkeleri iin sz konusudur. Bu uygulama geleneksel yaam biiminin tesinde, Kurn ve hadsten kaynaklann din bir zorunluluk, din bir emirdir. Tekrar konuya dnecek olursak; Efltuna gre kentin yneticileri, ocuk dourmann gerekli olduuna karar verdiinde gelin ve da358. bn Rdn kadnlarla ilgili baz dnceleri, baz aratrmaclar tarafndan yanl yorumlanmtr. Bu konuda Friedrich Neiwhneri rnek olarak zikredebiliriz. O, bu konuda yle demektedir: bn Rd, Efltunun eitlikle ilgili aklamalarn kabul etmekle kalmaz, kadnlarla erkekler arasndaki ilikiler konusunda Efltundan daha ileriye gider (bkz. bn Rd ve Kadn zgrl, s. 3). F. Neiwhnerin bu sylediklerine katlmamz mmkn deildir. Bunun birka nedeni vardr. Birincisi: bn Rd, baz konularda -bu konuda olduu gibi- Efltunu erh ederken sadece onun grlerini nakletmi, naklettii fikirlere dair yorum yapmamtr. Dolaysyla yapt bu nakillere bakarak onun, bu meseleyle ilgili konularda Efltunun dncelerini benimsediini sylemek mmkn deildir. kincisi: O gnn Endls toplumunda kadnlarn konumuna dair bn Rdn yapt eletirilere bakarak bu konularda onun, Efltundan daha ileri bir noktaya gittiini sylemek de mmkn deildir. Zira o, bu eletirileri fakh kimliiyle yapm, o gnn toplumunda kadnlara biilen roln bir anlamda slm inanlarna da aykr olduunu sylemitir. Bu eletiriyi yapmas, Efltunun toplum iin ngrd komun hayatn benimsedii anlamna gelmez. ncs, bazen de bn Rd, Yunan toplumu ile Endls toplumu arasnda sosyal yaam biimi noktasnda mukayeseler yapmtr. rnein o, Efltuna gre erkek muhfzlar iin kadnlarn ortak olduundan sz etmektedir. Oysa ayn satrlarn devamnda Endls toplumunda byle bir eyin sz konusu olmadndan sz etmektedir. zetle bn Rd, kadnlarn sz konusu olduu yerde Efltunun dncelerini aynen nakletmitir. Fakat naklederken btn konularda olduu gibi bu konuda da kendi dncelerini beyan etmitir. F. Neiwhner, bn Rdn yapt nakiller ile izahlarn birbiriyle iltibas etmitir. Zira bn Rdn kendi izahlar, slmn zne uygun, kabul edilebilir yaklamlardr. Dier trl bn Rdn bu gne kadar bilinen kimliini tamamen inkr etmemiz gerekir ki, bu mmkn deildir. Telhsin tamamn dikkatle okuyan her okuyucu, bunun byle olduunu kabul eder.
matlar arasnda dn-dernek kurulmasn emrederler. Dn yemekleri verilir, cretsiz hediyeler datlr, kendilerine merhamet etmesi iin Allaha dua ederler. Benzer ekilde airlere, bu gnn anlamna uygun kasideler ve iirler yazmalar emredilir. Bu mnasebetle yaplan trenler, herkes iin bayram mesabesindedir.359 Sonra btn erkek ve kadnlar, kura iin bir meknda toplanrlar. Kuray eken kiinin yapmas gereken ey, kurada kendisine kan kadn kabul etmesi ve bunu tesadfe yorumlamasdr. Bu ekilde erkekler, btn kadnlarn ortak mlkiyetleri olduuna inanrlar. Dorusu yaplan ekilite kadnlar ile erkeklerin temaylleri ile tabiatlarnn da dikkate alnmas gerekir. Yani kuray eken yargcn yapmas gereken ey, en gzel kadnlar en gzel erkekler iin, en kt kadnlar da en kt erkekler iin semektir. Bunu sadece yargcn kendisi bilmeli, bakas bilmemelidir.360 H. M. el-bd, yukarda geen yarg en gzel kadnlar en gzel erkekler iin, en kt kadnlar da en kt erkekler iin semelidir ifadesine bakarak bn Rdn Efltuna itiraz ettiini sylemektedir. tirazn nedeni ise, ekilen kuraya ilveten kadnlar ile erkeklerin temaylleri ile tabiatlarnn da dikkate alnmas gerekir, eklindeki beyandr. Ona gre bn Rdn dayanak noktas ise, Kurn- Kermin: Ktler ktler iindir, iyiler iyiler iindir361 mealindeki yetidir.362 Kanaatimizce H. M. el-bdnin bu dncesi doru deildir. Zira metnin tamamna bakld zaman, bir deil, birden ok noktann slm inancna, dncesine aykr olduu sylenebilir. Metindeki bir cmleden hareketle bu konuda, bn Rdn Efltuna rezerv koyduunu sylemek gtr. Evet, Telhs ierisinde bn Rdn yapt erh ve izahlarda bu tr ynelimlerin olduu sylenebilir ki, yer yer biz de bu tr yaklamlar zikrettik. Ancak metindeki her ifade de bu tr bir yaklamn sergilenmesi doru deildir. Zira bn Rd, Efltuna ait metinlerin bir ksmnda sadece aracdr. Nitekim bn
359. 360. 361. 362. bn Rd, Telhs, s. 128; Devlet, 460a. bn Rd, Telhs, s. 128; Devlet, 460a. en-Nr Sresi, 24/26. bn Rd, Telhs, s. 128 (drt nolu dipnot).
Rdn muhfz erkek ve kadnlarn yaam tarzna dair syledii eyler bu kabildendir. Efltuna gre hamile kadnlar, erkeklerden ayr bir yerde, doum yapana kadar yine kendileri gibi hamile olan kadnlarla birlikte kalmallar. Doumdan sonra ocuklarna yetecek kadar st olmayan kadnlar, ocuklarnn bakmn stlenmezler. Bu durumdaki kadnlarn ocuklar, mrebbiyelere ve st olan kadnlara verilir. Bu dzenlemenin nedeni ise zihinlere, doan ocuklarn ortak mlkiyet olduklar fikrini yerletirmektir. Onlardan her birisi, bu snfa ait ocuklardan her birinin kendi ocuu olduuna inanr. Benzer ekilde ocuklar da, aralarnda ki sevginin glenmesi iin bu babalardan her birinin, kendi babas olduuna inanr.363 Bu nedenle bu kentte babalar, dedeler, erkek ocuklar, kz ocuklar, torunlar, erkek kardeler, kz kardeler dnda akrabalk sz konusu deildir. Bu kente ait ocuklarn belirli bir stats vardr. Bu kentte herkesin bir stats vardr. rnein olun belirli bir stats vardr. Benzer ekilde baba ve dedenin de belli bir stats vardr. Babalar, evlatlarn sevip onlara efkat gsterdii gibi evlatlarn da babalarna sayg gsterip onlara hrmet etmesi gerekir. Bu kentte babann kz ile evlenmesi haramdr. Fakat kz ve erkek kardeler arasnda evlilik mmkndr.364 Efltun kurada kmas kaydyla bu evlilie izin vermitir.365 bn Rd burada, daha nceden zikrettiimiz gibi slm inancna aykr olmasna ramen Efltunun toplumsal yaamdaki ilikilere ve evlilie dair dncelerini nakletmektedir. Bir fakh olarak bn Rdn bu dncelerin slm inancyla tezat tekil ettiini bilmemesi mmkn deildir. Ancak filozofumuzun slm medeniyeti asndan uygulama imkn olmayan bu fikirleri neden nemsediini, erh ve izah ettiini anlamak mmkn deildir. bn Rd bu yaklamyla, Telhsin banda siyaset kuram iin belirledii ilkelerle de elimektedir. Zira o, Efltunun bilimsel deeri olan gr ve dncelerini
363. 364. 365. bn Rd, Telhs, s. 129; Efltun, Devlet, 460-461. bn Rd, Telhs, s. 129. Efltun, Devlet, 462d.
erh ve izah edeceini, efsane kabilinden, gereklii olmayan masal ve hikyeler ile tartmal fikirlere itibar etmeyeceini sylemektedir. Oysa bn Rdn Efltundan naklettii bu fikirler, kanatimizce topya olmann tesinde hibir din ve inanta karl olmayan, bilimsellikten uzak dncelerdir. Ancak bn Rd, konunun devamnda aile hayatnn sadeliini koruma konusunda dzenleyici kurallar olan dinlere ve yasalara dikkat ekmektedir. Ona gre bu kurallara uyulmad takdirde kent, ykma ve ktlklere maruz kalr. O, bu konuda yle demektedir: Eer baba kz ile nikhlanrsa, kzn babasna olan saygs, babann da kzna olan sevgisi azalr. nk babann kzna duyduu sevgi ile evlenme isteinin bir arada bulunmas mmkn deildir. Bu yaklam kentte ktlklere yol aar, kentin yok olmasna neden olur. Getirilen snrlama konusundaki farkllklara ramen buna benzer emirler, btn yasa ve eriatlar iin sz konusudur.366 Evlilikte dikkate alnmas gereken artlardan birisi de yatr.367 Efltuna gre, eer bir kimse belirli yalarn altnda ve stnde ocuk yapacak olursa, dine ve devlete kar su ilemi olmaktadr.368 ocuk sahibi olma gayesiyle, kent sakinleri arasnda dn trenlerinin srekli olarak yaplmas gerekmektedir. Zira kentin srekli olarak arzu edilen snrlarda kalmas, dn merasimlerinde hamile kalan kadnlarn saysna baldr. bn Rde gre Galen, bu konuda gayesini anlayamad iin tekrar edilecek olan dn merasimlerinin says ve uygunluu hakkndaki Efltunun dncelerini mulk bulmutur. Eer bu dn merasimleri tekrar edilmeksizin bekr kadn ve erkekler birlikte bulunacak olursa, phesiz kadnlar arasnda fesat yaygnlar ve kalplerindeki sevgi yok oluverir. Aralarnda sevginin yaygnlamas yerine onlardan her birisi, arzulad her eyi almak ister. Bu durumda da herkes, her eyi zel mlkiyetine almaya alr. Kent, kent olmaktan kar, kendine ait bir eve dnr. Kiiye kendine ait bir eve sahip ol366. 367. 368. bn Rd, Telhs, s. 129. bn Rd, Telhs, s. 130. Efltun, Devlet, 461a.
ma izni verilmesi doru deildir. nk bu devlette zel mlkiyet olamaz. Bu nedenle toplum, insan bedeninin organlarna benzer.369 bn Rde gre Efltunun kadn ve ocuklarn toplumun ortak mlkiyeti olduklarna dair gr budur.370 Yukarda zikredilen ifadelere bakarak bn Rdn burada iki hususa iaret ettiini syleyebiliriz. Birincisi: bn Rd burada Galeni eletirmitir. Eer bn Rd, Galenin Devlet iin yazd Cevamie ilveten, Efltunun Devletinin Arapa metnine sahip olmam olsayd; bu iki eseri birbiriyle mukayese edemez, onu eletiremezdi. Oysa bn Rd, bir taraftan Efltunu erh etmi dier taraftan bu eserleri birbirleriyle mukayese etmitir. Galenin, Efltunu anlamadaki yetersizliine vurgu yapan bn Rd, Telhsi yazarken ona fazla gvenmemitir. kincisi: bn Rd yapt benzetmede, bedenin uzuvlarnn yine bedenin btnl dnda kendilerine zg bir varlklarnn olamayacan sylemektedir. O, burada muhtemelen Peygamber Efendimizin hadslerinde ifade ettii u manaya iaret etmektedir: Btn mminleri birbirlerine kar merhamette, sevgide, ltufta ve yardmlamada sanki bir vcut gibi grrsn! O vcudun bir organ hastalannca vcudun dier ksmlar birbirlerini hasta organn elemine uykusuzlukla harekete- ortak olmaya arrlar.371 Antony Flewe gre, Efltunun zel mlkiyet ile kadnn stats konusundaki bu yaklamnn temel nedeni, asker elitin kendilerinden aadaki sivilleri smrebilecekleri ihtimalidir. O, bu ihtimale imkn vermemek iin yukarda izah ettiimiz tedbirlere bavurmutur.372
369. 370. 371. 372. bn Rd, Telhs, s. 130. bn Rd, Telhs, s. 131. Buhr, Kitbl-Edeb, 78/27-41. Asker elitin halk smrebilme ihtimaline kar Efltunun ngrd tedbirler unlardr: Devleti ynetmeleri iin doutan yetenekli erkek ve kz ocuklarn eitilmesi, kadnlar ile ocuklar konusunda komn hayatn nermesi ve devlet ynetecek egemen snfn filozoflar olmas gerektii konusudur. Bkz. Antony Flew, Platon, Bat Dncesinde Siyaset Felsefeleri iinde, ev. Nejat Muallimolu, stanbul-2000, s. 14-15.
3. Filozoflar
Efltun, tasarlad ideal devletin bana ynetici olarak filozoflar dnm ve felsefeyi politik yetenein kayna yapmtr. Onun, ynetimin filozoflara verilmesi gerektiini belirten siyasal dncesi kadar nl ve aklda kalm baka bir dnce yoktur.373 O, yle demektedir: Gemi btn yzyllar iinde, bugn bizim gzlerimizden uzakta, yabanc bir memlekette, ya da gelecek zamanlar iinde bir defa olsun gerek filozoflar devletin bana gelmi veya gelecek olurlarsa bizimkine benzer bir devlet kurulmu, kuruluyor veya kurulacak; felsefe Tanrs orada hkm srecek, diyebiliriz. nk byle bir eyin olmas imknsz deildir. Tasarladklarmzn zorluunu biliyoruz ama olmayacak eyler tasarlamyoruz.374 Efltunun bu ekilde tasarlad ve zlemini duyduu ideal devletin varl doal olarak filozoflarn varlna baldr. Bu nedenle devletin bana getirilecek filozoflarn eitimi konusu son derece nem arz etmektedir. Efltun, Devletinde siyaset ve eitimi birlikte tasarlamtr. Eitim denildii zaman genelde o, filozoflarn eitimini anlard. Ona gre filozoflarn yetiebilmesi iin kentte her eyin yerli yerince olmas gerekir. nk filozoflar, kentin btn unsurlar ile yakn iliki ierisinde olmak durumundadr.375 bn Rd, filozoflara uygun tarzda, hangi tr eitimin, hangi artlarda verilmesi gerektii konularn Efltuna gre izah ederken, meseleyi iki balk altnda ele almtr. Birincisi, filozoflara ne tr ilimlerin hangi sra dzenine gre retilmesi gerektii konusu, ikincisi ise hangi yata ne tr bir eitim almalar gerektii konusudur.
373. Monique Canto Sperber, Platon, Siyaset Felsefesi Szl, ev. smail Yerguz, yayna hazrlayanlar: Philippe Raynaud - Stephane Rials, stanbul -2003, s. 677. Efltun, Devlet, 499d. Alexis Philonenko, Eitim md., Siyaset Felsefesi Szl, yayna hazrlayanlar: Philippe Raynaud - Stephane Rials, ev. Emel Ergun, stanbul 2003, s. 281.
374. 375.
a. Filozoflara retilmesi gereken ilimler ve bu ilimlerin sra dzeni

bn Rd, bu konuyu izah etmeden nce hem eitimli insanlar ile dierleri arasndaki fark, hem de eitimde dikkate alnmas gereken sreci izah edebilmek amacyla Efltunun bilinen maara benzetmesiyle sze balar.376 Efltuna gre btn herkes, ocukluundan itibaren maarada yaayan ve onun dna kamayan insanlara benzemektedir. Yzlerini maarann kapsna doru eviremedikleri iin sadece maaradaki eyleri grebilirler. Maarann kaps nnde yanan ate, dier varlklarn glgelerini maarann iindeki duvarlara yanstmaktadr. Bu nedenle onlarn grdkleri btn her ey, maarann duvarna yansyan glgelerdir. Bu ekilde insanlar, varln bilgisini, glge mesabesinde tasavvur edip idrk etmektedirler. nk kap aralndan, varlklarn glgeleri maarann duvarna yansmaktadr. Bu ekilde onlar, varlklarn gerekte glgeden fazla bir ey olmadn zannederler.377 bn Rd burada, Efltunun maara benzetmesinden yola karak, alglanabilen dnya hakkndaki bilgimiz ile idealara ilikin elde ettiimiz idrk arasndaki ilikiyi gstermektedir. Ona gre eitim ile aydnlanmam sradan insanlarn bilgisi, gerek nesnelerin sadece grntlerinden ibarettir.378 Filozoflar ise, maaradan ayrlabilen ve gnein aydnlna kp varlklar gerek haliyle grebilenlerdir. nsanlar maaradan kp ilk gne yla karlatklarnda nce gzleri kamar ve herhangi bir ey gremezler. Tabiat itibariyle felsefeye ilgi duyan insanlarn durumu da buna benzer. Daha iin banda, mahiyeti zor idrk edilebilen soyut ilimlere ynelip renmeleri doru deildir. Bu konuda yapl376. 377. 378. Averros Commentary, s. 197; Efltun, Devlet, 514a. bn Rd, Telhs, s. 163. bn Rd, Telhs, s. 163. Ayrca bkz. Gunnar Skirbekk - Nils Gilje, Antik Yunandan Modern Dneme Felsefe Tarihi, ev. Emrah Akba - ule Mutlu, stanbul-2006, s. 79.
mas gereken ey, varlklara tedric olarak bakabilmeleri iin onlarn aama aama ynlendirilmesidir; ta ki balarn kaldrp yldzlara, aya ve sonrasnda gnee bakabilsinler. Bu nedenle felsefecilerin eitiminde yaplmas gereken ey basit bir tarzda, tedric bir ekilde onlarn adm adm ynlendirilmesidir.379 Matematik bilimlerden olan aritmetik, geometri, astronomi ve mzikte de bu yntemin uygulanmas gerekir.380 Zira madde ile ilikili olan bu ilimler, bu yntemle daha kolay renilir. Bu ilimler arasnda aritmetik, madde ile en ok alakal olan ilimdir. Bu sralamada aritmetikten sonra geometri (hendese), astronomi ve mzik gelir. Bu ilimlerin niteliklerine bakarak bn Rd, felsefecilerin eitiminde en fazla ihtiya duyulan ilmin matematik olduunu syler. nk ona gre nihai anlamda belli bir metodolojiye gre varlklarn renilmesi, bu ilimle mmkndr. Genelde matematik ilmiyle renilen eyler, insan aklna katk salar. Bu nedenle akledilebilir varlklar, bu yntemle idrk edilmedii srece tam anlamyla idrk edilmi olmaz.381 Sava adam, ordusunu dzenlemek iin ona bavurduu gibi filozof da deiim ve dnm halindeki dnyadan syrlp z varla ulaabilmek iin ona bavurur. Yoksa hibir zaman dncelerine bir dzen veremez.382 Nitekim Kind, matematik bilmeden deimeyen gerek varlklar bilmeye imkn yoktur, demektedir. Ona gre matematik ilmi dzeyine ulaamayan baz kavimler, bu ilmin alanna giren eyler hakknda nceden birtakm grler ortaya koymularsa, bunlar bir deer ifade etmez. nk dnceden yoksun olan birok hayvan da, manasn bilmeden insan taklit etmektedir.383 Ancak bu noktada iaret etmemiz gereken bir husus vardr. O da udur: bn Rd, bu ilimleri ele alrken, amac Kind veya Frbde olduu gibi belli bir dnce sistemine gre ilimlerin snflandrmas379. 380. 381. 382. 383. bn Rd, Telhs, s. 164. Averros Commentary, s. 198. bn Rd, Telhs, s. 165. Efltun, Devlet, 525b. Kind, Felsef Risleler, eviri ve inceleme: Mahmut Kaya, stanbul-1994, s. 163.
n yapp analiz etmek deildir. Onun buradaki amac ve hareket noktas, bu ilimlerin felsefecilerin eitimine salad katk ile snrldr. Tekrar konumuza dnecek olursak Efltuna gre varlklar iki ekilde idrk edilebilir: Birincisi, eyay btn gereklii ile var olduu gibi idrk etmektir. kincisi, duyulabilir varlklar tasavvur yoluyla idrk etmektir. Bu ise matematik ilimlerinin yntemidir.384 Efltuna gre akledilebilir varlklar ile duyulabilir varlklar arasnda bir iliki sz konusudur. nk duyular yoluyla varln sreti elde edilir. Bu sretler ise soyut olup duyulabilir varlklar ile rtmektedir; aynaya glge olarak yansmas gibi.385 Daha nceden sylediimiz gibi, matematik ilimlerle snrsz sayda eyleri bilebiliriz ve onlarn objelerine ait varlklar kavrayabiliriz. Varlklar kavranlan bu objeleri sadece metafizikiler aratrabilir. Ancak Efltuna gre matematik ilimler, insann yetkinlii sz konusu olduunda, dier nazar ilimler ile ayn mertebede deildir.386 Yine Efltuna gre, matematik ilimlerin ilkeleri ve gayeleri bilinmedii gibi, bu ilimler arasndaki ilkeler ve amalar da bilinmemektedir.387
384. 385. 386. bn Rd, Telhs, s. 165. bn Rd, Telhs, s. 165. Averros Commentary, s. 199-200. bn Rdn burada Efltunun diyalektii yerine metafizii kullanmas dikkat ekicidir. Oysa Efltuna gre diyalektik bilimlerin doruu tacdr. Geometri ve benzeri bilimler, sadece gerek varln bir ynn yakalarken, diyalektik varsaymlar birer birer atarak ilkenin ta kendisine ykselir. Orada da kendini salama balar. Yalnz diyalektik, ruhun gzn, gml olduu dnya amurundan kurtarr ve saydmz bilimleri kullanarak onu yceltir. Bkz. Devlet, 533b-d, 534e. bn Rd, Telhs, s. 166. Efltuna gre geometri ile aritmetik, duyulara dayanarak varsaymlardan hareketle bir bilgiye ulamaya almaktadrlar. lkeye deil sonuca varmaya alrlar. Oysa akln diyalektik vastasyla kavrad eyler, birer ilke deil sadece varsaymdr. Btn varsaymlarn stndeki btnn ilkesine ykselir. Diyalektik yoluyla ulalan varlk ve kavram bilgisi, varsaymlara dayanan bilimler yoluyla elde edilen bilgiden daha aktr. phesiz bilim konularn inceleyenler, duyularn deil, dncelerini kullanmak zorundadr. Bkz. Devlet, 510a-e-511a-e.
387.
Bu nedenle matematik ilimleri, balangtan itibaren tabiat bilimleri ile metafizikte olduu gibi insann yetkinliiyle ilgilenmez. Bu konuda matematik, metafizik ile tabiat bilimlerinden farkldr. nk tabiat ile metafiziin ilkeleri itibariyle, ilk ilkeye ve nihai bir hedefe ulama amac vardr. Bu ilimler arasndaki farkllklar sadece bununla snrl deildir. Bilakis bu ilimlerin blmleri arasnda da farkllklar vardr. Ak olan u ki matematik ilminin yarar ve gayesi; akl tabiat ile metafizik ilimlerinin eitimine hazrlamak deildir. Matematiin amac, salt uygulamadr da denemez. Baz insanlar mzik ve geometri ile uygulamal olarak ilgilenseler bile bu byledir. Nitekim insanlar, genelde geometri ve mzik ile uygulamal olarak ilgilenmilerdir. Zira bu konularda, tabi varlklar ile sna varlklar mterektir.388 rnein ekenar olan bir genin, kelerinin eit byklkteki iki dairenin merkezinden balayarak uzanmas ve daire zerinde bulunan nc kenin iki dairenin kesitii noktadan gemesi gerekir.389 Bu tanma bakarak tahtada, bakrda veya genel olarak bir objede biztih var olan herhangi bir genin varlndan sz edilemez. Bilakis gen, bir madde de veya sanat eserindeki ekilden ibarettir.390 Benzer ekilde bu ilme konu olan tikel eyler (geometrik ekiller gibi) sadece maddede bulunur. Bu ilimde yaplan aratrmalar da varlk temelinde yaplr.391 Eer bu ilimler, aratrmay madde zerinden yapm olsalard, bunu drt neden diye nitelediimiz madde, form,
388. 389. 390. Averros Commentary, s. 200. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 160. bn Rd, Telhs, s. 167. Efltuna gre matematik ve geometri ile uraanlar gen, drtgen gibi birok eyi varsayarlar. Bunlar bilinen eyler gibi ele alrlar. Bunlardan ne kendilerine, ne de bakalarna hesap vermeyi gerekli bulmazlar. Sonra, bu varsaymlardan kalkp basamak basamak ykselir, bir sonutan tekine geerek, nceden kafalarna koyduklarn isbat ederler. Bunlar zerinde fikir yrtrken asl dndkleri bu ekiller deil, bunlarn benzedii baka ekillerdir. Asl dndkleri soyut drtgen, soyut kegendir. Kendi izdikleri kegen deildir. Bkz. Efltun, Devlet, 510c-e. bn Rd, Telhs, s. 167.
391.
fil ve gye neden zerinden yapmalar gerekirdi. Oysa bu ilimler aratrmay sadece form zerinden yapmaktadr. Uygulamaya geildiinde bundan daha fazlasna ihtiya vardr.392 Tahtadan kenarlar birbirine eit olan bir gen yapmak isteyen herkes, klidin kitabnn balangcnda kenarlar birbirine eit olan bir gen iin yazdklarn bilmenin yeterli olmadn bilir. lveten marangozluk sanatnn da bilinmesi gerekir. Btn bu anlatlanlara bakarak unu diyebiliriz: bn Rde gre ilk ve en nemli konu, muhfzlara ve felsefe eitimi alanlara yeteneklerini gelitirebilmeleri iin matematik ilimlerinin retilmesidir.393 Dier trl dncelerine dzen veremezler.394 Ancak Efltuna gre onlara, zorunlu eylerin bilgisi yannda pratie zg bilginin de retilmesi gerekir. Muhfzlarn savata orduyu tanzim edebilmeleri, uygun ekilleri tayin edebilmeleri ve hcum iin hazrlanan ordughlarn bykln takdir edebilmeleri iin say ilmini de bilmeleri gerekir.395 Ayn yntemle aylar ve mevsimleri de bilmeleri gerekir. Sadece denizciler ile sahrada yolculuk yapanlar, aylara ve mevsimlere dair bilgiye ihtiya duymazlar, develere rehberlik yapanlarn da buna ihtiyac vardr. Benzer ekilde muhfzlarn, devlet iin icra etmeleri kaydyla amel mzik bilmeleri de gerekir. Efltuna gre muhfzlarn ncelikli olarak eitime aritmetik ile balamalar gerekir. Ancak bn Rde gre, Efltunun zamannda mantk ilmi bilinmedii iin o, aritmetie ynelmitir. Fakat bn Rde gre, mantk sanat u anda bilinmektedir ve uygun olan ey, eitime mantk ilmi ile balanmasdr. Mantk ilminden sonra aritmetik, geometri, astronomi, mzik, optik, mekanik, fizik ve sonunda final olarak metafizii retmeliyiz.396
392. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 161. bn Rde gre madde, form, fil ve gye neden iin bkz. bn Rd, Metafizik erhi, s. 106-108. Ayrca bkz. H. M. el-bd, s. 107-116. bn Rd, Telhs, s. 167. Efltun, Devlet, 526b. bn Rd, Telhs, s. 167. bn Rd, Telhs, s. 168.
393. 394. 395. 396.
Burada bn Rd, Efltundan farkl bir biimde ilimleri snflandrm ve nerdii hususlar detaylandrp izah etmekle bir anlamda onu amtr. Ancak bn Rdn ilimlere dair yapt bu snflandrmann asl Frbde vardr. Frb ilimleri snflandrmaya mantk, riyziyt, tabiat ve ilhiyt ilimleri ile balar. Ona gre talim ilimleri say ilmi, geometri, optik, astronomi, musik ilmi, arlklar ilmi ve tedbirler (hiyel) ilminden olumaktadr.397 Burada bn Rd, aka grlecei gibi Frbnin etkisindedir. Fakat antik filozoflar, eitime mantk ve matematik ilimlerinden hangisi ile zorunlu olarak balanmas gerektii konusunda kendi aralarnda ayrla dmlerdir. Bazlarna gre mantk sanat, akln hataya dmesini engellemek iindir. Fizik ve metafizik gibi dier ilimler ise zorunlu olarak ihtiya duyulan ilimlerdir. retim bilimlerine gelince bu ilimler, hem kolay ve hem de hi denecek kadar maddeyle az ilikili olduklar iin manta ihtiya duymazlar. Bu yaklam doru kabul etsek bile retim bilimlerinden sonra mantn renilmesinde yarar vardr.398 bn Rde gre, filozoflarn eitimi iin en iyi olan ey, eitime zorunlu olarak mantkla balanmasdr.399 bn Rdn bu yaklam kendinden nce gelen Kind, Frb ve bn Sn gibi btn Aristocu filozoflarn manta dair tutumlaryla da rtmektedir. Zira bu filozoflar, mantn gereklilii konusunda ittifak halindedirler. Efltunun aksine matematik yerine mant, ilimlere giri olarak kabul etmilerdir. Bu nedenle bn Rd, bu konuda manta ontolojik zaviyeden deil de epistemolojik adan bakmaktadr.
b. ocuklarn ya ve eitim dnemi

Efltuna gre ocuklarn eitimine on alt, on yedi yalarnda balanmas gerekir. nk bu yalarda ocuklarn gereksiz eylere olan il397. 398. 399. Frb, hsul-Ulm: limlerin Saym, ev. Ahmet Ate, stanbul-1989, s. 92-110. bn Rd, Telhs, s. 168; ez-Zarr fis-Siyse, s. 162. bn Rd, Telhs, s. 168.
gileri azalr. Onlara retilmesi gereken ilk ey ise eitim bilimleridir ve bunun mzik eitimi ile birlikte yaplmas gerekir.400 Zira Frbnin de ifade ettii gibi felsefe renimi, dier btn renimlerin stnde ve yce bir konumdadr. Bu bakmdan felsefe renmeye balamadan nce, alt dzeydeki daha baka ilimlerin renilmesi gerekir.401 Efltuna gre, yirmi yandan nce genlerin felsefe renmemeleri gerekir. nk bu yatan nce, onlarn dnceleri henz yerleik hle gelmemi, muhkeme gc olgunlamamtr.402 Yirmi yandan nce mzik ve beden eitimi almalar gereken genler, yirmi yandan sonra otuz yana gelinceye kadar srekli bir biimde felsefe renmeleri ve felsefenin btn ksmlarn tahsil etmeleri gerekir. Otuz be yana ulatklarnda, onlara ordu komutanl verilir. Ordu komutanln takriben on be yl kadar yaparlar. Elli yana ulatklarnda ise, bu kenti idare edebilme ve bakanlk yapabilme yetkinliine ulam olurlar.403 Bu eitim srecinin sonunda yetkinlie ulaan ve elli yana gelenler iin Efltun yle diyor: Elli yanda sa kalan, her trl i ve bilimde her bakmdan bakalarn aanlar, varlacak son yere iteceksin. Ruhlarnn gzn ap her eyi aydnlatan gerek varln ta kendisine bakmaya zorlayacaksn. yiyi grdkten sonra, bu grdkleri iyiyi rnek alp toplumu, insanlar ve kendilerini dzene sokacaklar. Ama sralar gelince politika belasna gs gerecekler. Birbirlerinin ard sra kumanday ele alacaklar. an ve eref iin deil, yalnz halkn iyilii iin kanlmaz bir devi yerine getirmek amacyla devleti ynetecek, kendilerine benzer yurttalar yetitirecekler.404 Yallk halinde yapmalar gereken en uygun ey ise, uzakta iyiler adasnda ikamet etmektir. bn Rde gre iyiler adasyla Efltun, varlna inand iyinin kendisinin aratrlmasn kastetmektedir. Eer insan kendisi iin en
400. 401. 402. 403. 404. bn Rd, Telhs, s. 168. Glnihal Kken, Ortaada Eitim Felsefesi, stanbul-2001, s. 250. Averros Commentary, s. 202; bn Rd, Telhs, s. 169. bn Rd, Telhs, s. 169. Efltun, Devlet, 540a-c.
yksek iyinin var olduunu grebilirse, dier erdemlerin kendisine bunu veremeyeceini anlar. Bu nedenle bn Rd diyor ki: Efltuna gre bu insanlar, hayatlarnn sonunda iyinin ne olduunu dnebilmeli ve bunun iin kendilerini izole etmeliler.405 Efltuna gre kent halk; erdemli yneticilere, erdemlerini hatrlatacak belirli gnler tayin etmeli, onlara kurbanlar ve hediyeler takdim etmeli, herkes onlara sayg gstermelidir. Onlara yaplacak en byk iyilik budur. Ayn eyler, tabiat itibariyle ynetici olma zelliine sahip olan kadnlar iin de geerlidir.406
405. 406.
bn Rd, Telhs, s. 170. bn Rd, Telhs, s. 170.
NC BLM
DEVLET ETLER
A. DEAL DEVLET
iyas ynetim eitlerinin snflandrlmas, btn faaliyetlerin amac olan sadet anlayna gre yaplmtr. Bir insann sadet hakkndaki dncesi renildii takdirde, onun nasl bir siyas ynetimi arzu ettiini tahmin etmek zor olmaz. rnein ideal devlet anlayn ama edinen kii erdemli bir insandr. Eer bir toplum veya bir millet, ayn gayenin gereklemesi iin urarsa, o toplum veya millet erdemli hle gelir. Kadm filozoflara gre, sadetin elde edilecei yer ideal devlettir. deal devletin gayesi ferdin sadeti ile toplumun sadetini birlikte temin etmektir.1
bn Rd, ideal olmayan basit ve bozuk devletler hakknda isimlendirmelerde bulunmu, bu isimlendirmeleri mstakil balklar halinde ele alp izah etmitir. Ancak o, dier devlet trleriyle mukayese edildii zaman ideal devletin nasl olmas gerektiini dorudan doruya bir balk altnda ele alma yerine ona dair meseleleri, mstakil
1. M. Aydn, s. 12-13.
balklar halinde ele alp izah etmeyi tercih etmitir. Zira bn Rdn siyasete dair eseri olan Telhsin tamam, ideal devleti konu edinmektedir. Kitabn ana temas budur. deal devletin unsurlar olan iilerden, muhfzlardan, filozoflara kadar btn meseleleri ayrntl bir biimde izah etmitir. bn Rde gre, iki tr ideal devlet ynetiminden sz edilebilir. Birincisi, monari diye isimlendirilir ve ynetimde bir tek kii sz sahibidir. kincisi, bir deil, birden ok kii ynetimde sz sahibidir ve bu ynetim tarzna aristokrasi denir.2 Monaride devlet erkini elinde bulunduran kii, Frbde olduu gibi, bir bakasnn hkimiyet alanna mdahale etmesine izin vermez, ilerinde bakalarnn yardmna da gereksinim duymaz. O, bilim ve marifeti gerek anlamda elde etmitir. Kendisine yol gsterecek bir kimseye ihtiya duymaz. Yapmak zorunda kald ilerin her birini iyice anlayabilecek gtedir. O, rettii eylerde bakalarna iyi ynde rehberlik yapabilecek, insanlar kabiliyetlerine gre istihdam edebilecek, mutlulua giden btn ileri belirleyecek, tanmlayacak ve deerlendirebilecek gce sahiptir.3 Aristokrasi ynetiminde ise bu nitelikleri tayan bir grup yneticinin herhangi bir zamanda, bir kentte, bir millette veya milletlerde bulunmas halinde amalar, iradeleri ve yaaylarnda birlik olduu iin bu yneticiler topluluunun hepsi bir tek ynetici gibidir. Onlar, zaman bakmndan ard ardna yaarlarsa, nefsleri bir tek nefs gibi olur; ikinci olan, birinci olann yaam biimini izler, onun yolunda yrr.4
1. deal Devletin Bakannda Bulunmas Gereken Nitelikler

Toplumlar farkl zelliklere sahip insanlarn bir araya gelmesiyle oluur. Bundan dolay toplumdaki her insann hem beklenti ve hedef2. 3. 4. bn Rd, Telhs, s. 123,175,176; Efltun, Devlet, 445c-e. Frb, es-Siyasetul-Medeniyye, s. 44. Frb, es-Siyasetul-Medeniyye, s. 46.
DEVLET ETLER 183
leri bakadr, hem de karakter ve kiilii birbirinden farkldr. Byle olduu iin de toplumun kark ilerini dzene sokacak, onlara gelebilecek zararlar nleyecek ve adaleti tesis edip hakszla meydan vermeyecek dil bir devlet bakanna ihtiya vardr. dil bir devlet bakannn ynetiminden mahrum olan bir lke, okyanusun ortasnda frtnaya yakalanan kaptansz bir gemiye benzer.5 Bu nedenle, ideal devlete bakan olacak reisin ne tr zelliklere sahip olmas gerektii konusu, siyaset felsefesinin en nemli konularndan birisidir. bn Rde gre ideal devlet ynetiminin gereklemesi, hkmdarn (el-melik) filozof olmas, felsefe eitimi alm olmas artna baldr.6 nk felsefe, siyas iktidarn kaynadr, devlette ve insanlarda iyilii ve ktl tanma imkn verir.7 bn Rdn burada kulland el-melik tabiri Efltuna ait deildir. Rosenthala gre bu tabir, Frbye aittir ve Frb bu tabiri ska kullanmaktadr.8 Frbye gre hkmranlk ve yetenek anlamna gelen el-melik, ayn zamanda kanunu (ed-dstr) vazeden ve onu muhfaza eden kiidir.9 Hkmdarn veya devlet bakann birok nitelikleri vardr. Fakat bu nitelikler ierisinde kukusuz en nemlisi, onun filozof olma niteliidir. Bu nedenle bn Rd, ncelikli olarak felsefecilerin eitimi, felsefeye temayl olan insanlarn doas ve idrk etme keyfiyeti, onlarn
5. 6. 7. 8. 9. eyzer, Devlet Bakann Nitelikleri, ev. Osman Arpaukuru, stanbul-2003, s. 11. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 135. M. C. Sperber, s. 673. Averros Commentary, s. 176. Frb, Tahslus-Sade, s. 60-61. en-Namus, szlk anlam itibariyle meselenin btnna muttali olan sr anlamna gelmektedir. Ayrca eriat anlamna geldii gibi dstur kelimesinin mteradifi olarak da kullanlmaktadr. Ancak bu iki tabirin farkl kullanld yerler de vardr. Dstr hkmdarn veya bakann devleti ynetmek iin vazettii kanun anlamna gelirken, namus tabiri semv rislet anlamna gelmektedir. Bkz. bn Rd, Telhs, s.137.
mkemmele ulama zaman ve filozoflarn devleti nasl ynetmeleri gerektiine dair konular ele almtr. bn Rde gre filozof, Aristotelese ait Kitbul-Burhnda (Analytica Posteriora) zikredilen drt arta uygun bir tarzda nazar ilimleri ncelikli olarak yce gaye edinen ve gerein bilgisini talep eden kimsedir.10 Bu drt arttan birisi, onun hakikati kefetmeye ve retmeye gcnn yetmesidir. Hakikat iki ekilde retilir. Birincisi, sekin insanlara zgdr. Kesin kanta (burhn) dayal argmanlarla yaplr.11 bn Rdn sekin insanlarla kastettii kiiler, filozoflardr. Sadece onlar, bn Rde gre kesin kanta dayal argmanlarla dnr, olaylar tahlil edip yorumlayabilirler. nk burhn hikmettir. Hikmet ise gerek felsefedir. Burada bn Rd, kelmclar ile dierlerini itham edip ikn ve sofest metodu takip ettiklerinden bahsetmektedir.12 kincisi, halka zg ve halkn eitilmesini amalayan yntemdir. Bu yntem, ikna ve retorik diye isimlendirilir. bn Rd, bu konuda Frbden farkl olarak zor kullanma ynteminden sz etmemektedir. Frbye gre imamlar ve hkmdarlar, nazar erdemleri ikna yoluyla halka retmeliler. Bu mmkn olmad takdirde zor kullanma yntemine bavurulmaldr. Bu isteyerek, kendiliinden doru olann lehine ayaa kalkmayan milletler arasnda inat ve isyankr olanlara ve zerilerine aldklar nazar bilgileri retmeyi reddedenlere kar kullanlr.13 bn Rde gre, filozofun riyasette baarl olabilmesi iin amel ilimlerin yannda fikr erdemlere de sahip bir bilge (hakm) olmas gerekir. Amel ilimlerin kazanmlar vastasyla dier millet ve devletler ile ilikilerinde baarl olur. lveten byk ahlk erdemlere de sahip
10. Konusu itibariyle nazar ilimler ile dier ilimler arasndaki fark iin bkz. Aristoteles, Mvert-Taba, ev. shk b. Huneyn, tefsir: bn Rd, Humus-2007, I,229. bn Rd, Telhs, s. 137-138. bn Rd, Faslul-Makl, s. 104-105. Frb, Tahslus-Sade, s. 42-43.
11. 12. 13.
DEVLET ETLER 185
olmas gerekir ki kenti ynetmeyi ve hangi tr adaleti seeceine dair bilgisi olsun.14 O halde eer filozof, mkemmeli arzu edip elde etmek istiyorsa, dnsel ve byk ahlk erdemlerin yannda nazar ve amel ilimlere de sahip olmas gerekir.15 bn Rde gre melik terimi, ncelikli olarak devleti yneten kimseye iaret etmektedir; saltanat ve iktidara dellet eder.16 Kendisi ile kentlerin ynetildii siyaset sanat, ancak yukarda zikredilen btn artlarn melikte (hkmdarda) bulunmas halinde tam bir yetkinlie ulaabilir.17 bn Rde gre, ncelikli olarak burada kendisiyle milletlerin ve devletlerin amel olarak ynetildii akl erdeme sahip olan melike iaret ediliyor olsa da, benzer ekilde ayn ey kanun koyucu iin de sz konusudur. Onun da benzer niteliklere sahip olmas gerekir. bn Rde gre filozof, melik ve yasa koyucu gibi terimler mteradiftir/ayn anlama gelmektedir. Kald ki Arap dilinde imam terimi eylemlerinde/fiillerinde kendisine tabi olunan ve ona uyulan kiidir. Bu nedenle o, sanat itibariyle tam anlamyla bir filozoftur ve mutlak anlamda imamdr.18 bn Rd bu konuda grebildiimiz kadaryla, Frbnin etkisindedir. Zira Frb de imam, filozof ve kanun koyucu terimlerinin ayn anlama geldiini sylemekte ve bu terimleri tanmlayarak ne anlama geldiklerini izah etmektedir.19 Fakat Frb, bn Rdden farkl
14. bn Rd, Telhs, s. 138. bn Rd, insanlar iki guruba ayrmtr: Birisi havastr; dieri ise, cumhurun ekseriyetini oluturan gruptur. Havas, burhn ehli olan felsefecilerdir. Havas ehline mensub olan bir kii, dier gruptan bin kiiden daha sttr, daha iyidir. Cumhura, birok grup insan dhil olmaktadr. Kelmclarn birou hatta bn Rde gre, Gazl bile bu gruba dhildir. nk Gazl, sama fikirleriyle filozoflar artmaktadr. Kt bilgisiz insanlar gibi davranmaktadr, halka byk zarar vermektedir. Bkz. M. alib, s. 218. bn Rd, Telhs, s. 138. bn Rd, Telhs, s. 139; Frb, Tahslus-Sade, s. 60-61. Averros Commentary, s. 177. bn Rd, Telhs, s. 139. Frb, Tahslus-Sade, s. 60-61.
15. 16. 17. 18. 19.
olarak siyaset felsefesinin en tepe noktasnda bakan, filozofu ve peygamberi birletirir; felsefe ile vahyi bir tek kiinin ahsnda bir araya getirir.20 Fakat bn Rde gre, bakann neb olup olmad hususu ciddi bir aratrma konusudur.21 Bu noktada bn Rd, Frbnin halife ile Efltunun filozof kral arasnda yapt sentezi kabul etmitir. Ne var ki bn Rd, yukarda iaret edildii gibi, ideal devlet bakann ayn zamanda bir peygamber olmasnn gerekip gerekmedii sorusunu cevapsz brakmtr. Muhtemelen bunun nedeni, bn Rdn Hz. Muhammedin (s.a.v.) vefatyla peygamberliin sona erdiine inanmasdr.22 Daha nceden ifade ettiimiz gibi bn Rd, melik tabirini Frbden almtr. Benzer ekilde melikte bulunmas gereken zellikleri de genel anlamda Frbden almtr. Ancak bu zelliklerin btn, ana temas itibariyle bn Rd ve Frbde ortak olmakla beraber sralamas ve ierdii unsurlar itibariyle farkllklar arz etmektedir. Bu farkllklar da ze ait farkllklar deildir. rnein Frb, bu konuda en bata melikin organlar bakmnda tam ve eksiksiz olmas gerektiinden sz ederken bn Rd, bu nitelie sralamann sonunda yer vermitir.23 bn Rde gre, devlet bakannda (melikte) bulunmas gereken zellikler unlardr: Birinci ve en nemli zellik udur: Mutlak anlamda varln tabiatn idrk edebilmeli ve onu rz olandan ayrt edebilmesi iin nazar ilimlerin eitimini almaya yaratl itibariyle yatkn olmaldr. kincisi: eyleri hafzasnda koruyabilmeli ve anladn, grdn, duyduunu, idrk ettiini unutmamal. Dersi okumasna ramen konuyu ge anlayan veya dersten sklan birinin bu anlamda herhangi bir ey renmesi mmkn deildir.
20. 21. 22. 23. M. Aydn, s. 11,15. bn Rd, Telhs, s. 139. E. I. J. Rosenthal, s. 292-293. Frb, el-Medne, s. 77-78; Fuslul-Meden, s. 50; Tahslus-Sade, s. 6364. Ayrca Efltuna gre devleti ynetmesi gereken kiide bulunmas gereken zellikler iin bkz. Devlet, 485,486,487a.
DEVLET ETLER 187
ncs: Her trl ilmi ve bu ilimlerin alt dallarn renmeyi sevmeli. nk insan, sevdii herhangi bir eyi phesiz btn unsurlar ile bilmeyi ve tanmay ister. rnein ikiye baml olan birisi, btn iki trlerini elde etmeyi ister. Kadnlara kar zaf olan bir kimsenin durumu da byledir. Drdncs: Doruluu sevmeli ve yalandan nefret etmelidir. nk doruyu seven hakk sever, hakk seven ise yalan sylemez. zellikle bu niteliklere sahip olan bir kimse asla yalan sylemez. Beincisi: Duyusal hazlar sevmeyen ve onlara srtn dnen biri olmal. nk bir eyi tutku derecesinde seven kii, nefsine, holand eyler karsnda egemen olamaz. Fakat tutku derecesinde ilmi seven kii nefsin houna gidecek eylere ynelmez.24 Altncs: Mal sevmemesi gerekir. nk btn arzularn temelinde bu sevgi vardr ve bu onlara yakmaz.25 Yedincisi: Byk bir dnr olmas gerekir. nk var olan her eyin bilgisini herhangi bir yarar gzetmeksizin bilmeyi arzu eden adam, doal olarak byk bir dnrdr. Bu nedenle nefs-i ntka (muhkeme eden ruh) btnyle bu dnya hayatna deer vermez.26 Sekizinci: Cesur olmas gerekir. nk bu kentte byyen ve cesur olmayan birisi, kesin kanta dayal olmayan tezlere itiraz edip reddedemez.27 Bu noktada bn Rd, referanslarnn dna karak cesaret ve felsefe arasnda yakn bir iliki olduundan sz etmektedir. bn Rdn bu yaklamnn arka plannda kendi yaad dnemdeki siyas artlarn etkili olduu sylenebilir. Felsefenin illegal kabul edildii bir toplumda muhtemelen doru felsefeyi savunmak, filozof olmann artlarndan biri olsa gerek ki burada bn Rdn sylemek istedii ey tamda budur. Zira bn Rde gre, Endlste fukahnn byk bir ksm ve onlarn tesirinde kalan halk, aslnda felsef almalara iyi gzle bakmyorlard. Bata bulunan baz idareciler de zaman zaman
24. 25. 26. 27. bn Rd, Telhs, s. 140. bn Rd, Telhs, s. 141. Averros Commentary, s. 179. Averroes On Platos Republic, s. 73.
siyas endielerle benzeri tavrlar sergiliyor, hatta felsefeyle uraanlar cezalandrma ve felsef eserleri yaktrma yoluna gidebiliyorlard.28 Dokuzuncusu: Nefsin kuvvelerinin, akl olan her eyi sevmesi ve onunla megul olmas sonra da kararl bir biimde z itibariyle iyi ve gzel olan adalet gibi erdemlere doru ynelmesi gerekir. Ayrca gzel bir biimde konuabilmeli ve kvrak zekya sahip olmaldr. Olabildiince kolay bir biimde orta dzeydeki terimleri hatrlayabilmeli, muhfzlara ait bedensel ve ruhsal ynden gl olma zelliine sahip olmas gerekir.29 bn Rde gre, devleti ynetmeye aday olan bir kimsenin, hayatnn ok erken dneminden balayarak btn bu niteliklere sahip olmas gerekir. Bazlarna gre, bu tr zelliklere sahip bir kimse nadiren bulunur. Bu ise, ideal devletin gereklemesinin ne denli zor olduunun sebeplerinden birisidir30 Bu nedenle Frb, ideal devletin ynetimini birden ok kiiden meydana gelen heyete havale eder. Bu heyetin her birisi en azndan zikredilen zelliklerden birine sahip olur. te o zaman bu heyet, hkmdarn yerini alr. Onlar, en iyi reisler, faziletli kiiler diye anlrlar.31 Frbnin devlet bakannda bulunmas gereken nitelikler konusunda el-Mednede zikrettii zellikler ile Fuslul-Medende sralad zellikler say ve ierik itibariyle birbirinden farkl olduu gibi, bn Rdn Telhsinde farkl makalelerde zikrettii zellikler de say ve ierik itibariyle birbirinden farkldr. Bu farkllklar, bn Rdn farkl zamanlarda Frbnin farkl eserlerinin etkisinde olduu izlenimini uyandrmaktadr. yle ki: bn Rd, devlet bakannda bulunmas gereken ve yukarda sraladmz dokuz zellii Telhsin ikinci makalesinde zikretmitir. nc makalede ise o, eer ynetimde u be zelliin (hisl)32 b28. 29. 30. 31. 32. M. zdemir, Endls, DA, XI,221. bn Rd, Telhs, s. 141-142. Averros Commentary, s. 179-180. Frb, el-Medne, s. 78-79; Fuslul-Meden, s. 50. Hisl (zellikler) szc Frbye aittir. O, bu szc siyaset felsefesine dair eserlerinde kullanmtr. rnein bkz. el-Medne, s. 79.
DEVLET ETLER 189
tnne sahip bir adam bulunursa, o takdirde bu kii, mutlak hkmdar olur; idaresi de gerek anlamda bir hkmdarlk ynetimi olur, demektedir. Bu zellikler unlardr: 1- Hikmet 2- Mkemmel bir zek 3- yi derecede ikna kabiliyeti 4- yi bir hayl gc 5- Cihd edebilme gc ile beraber, cihd iin gerekli olan bedensel organlarnn eksik olmamas.33 bn Rdn sralad bu be zelliin aynsn Frbnin Fuslul-Medensinde grmekteyiz.34 Dolaysyla bu konuda bn Rdn kaynann Frbnin Fuslul-Meden adl eseri olduu pekl sylenebilir. Frb, el-Mednede zikrettii on iki zelliin ilk reiste bulunmamas halinde ikinci reiste bulunmas gereken alt zellikten sz eder ki bunlar hem bn Rdn zikrettii bu be zellik ile hem de yine Frbnin Fuslul-Medende zikrettii zelliklere benzemektedir.35 bn Rde gre, yukarda zikredilen be zelliin tamam, birden ok kiide bulunursa; birincisi hikmetiyle, ikincisi mkemmel zeksyla, ncs iyi derecedeki ikna kabiliyetiyle, drdncs iyi derecedeki hayl gcyle, beincisi cihd edebilme gcyle bu devletin yetkinliine yardmc olurlar. Her birisi, dierine yasann ikame edilmesi ve korunmas konusunda destek olur. Bu durumdaki idarecilere Frbde olduu gibi sekin yneticiler denir ve onlarn ynetimine de sekinler ynetimi ad verilir.36 Bazen de kenti yneten kii saygn hkmdar seviyesine ulaamam bir kimse olabilir. Fakat o, ilk kanun koyucunun vazettii yasalar
33. 34. bn Rd, Telhs, s. 176. Frb, Fuslul-Medende (bkz. s. 50) ilk reiste bulunmas gereken zellikleri yle sralamaktadr: 1- Hikmet, 2- tam amel hikmet, 3- bakalarn ikna etme kabiliyeti, 4- hayl bir etki meydana getirme mkemmellii, 5bizzat cihda katlma gc, 6- bedeninde cihdla ilgili ilerde hazr bulunmasn engelleyen bir eyin bulunmamas. Frb, el-Medne, s. 79. bn Rd, Telhs, s. 177; Frb, Fuslul-Meden, s. 50.
35. 36.
konusunda uzmandr. lk kanun koyucunun hkm vazetmedii konularda ictihad edebilir. Bu ilim grubuna giren eye fkh ilmi denir. Ayrca bu devlet bakan cihd yapma gcne de sahip ise ona, kanunlarn meliki (melik es-sunne/king of the laws) denir.37 Bu demektir ki o, mevcut eriata dayanarak ictihad yapabilir, kanun koyabilir. bn Rd, Fuslul-Medende zikredilen kanunlarn melikinde nemli bir deiiklik yapar. Bu deiiklie gre ilk art, felsefeye sahip olmakszn Fuslul-Medende zikredilen artlarla, Frbnin el-Mednede ikinci devlet bakan iin gereken artlar bir araya getirir; fkhla ilgili bir aklama ilve eder ve Frbnin anlatmn tmyle akla kavuturur. Frb el-Mednede iki kiinin ortak ynetimini, yani monariyle aristokrasi arasnda bir tr ara aamay dnmt. Bu iki kiiden biri felsefecidir dieri ise ikinci devlet bakannn btn niteliklerini kendinde bulundurur. Grnen o ki, Fuslul-Medendekine benzeyen ve iinde felsef niteliin bulunmad ve dier niteliklerin de birka insana datld bu ynetim, bir bakma felsefesiz aristokrasiye benzer. Kendine zg bir biimde bn Rd, el-Mednedeki ikili ynetim fikrini ve Fuslul-Medende bir grubun ortak ynetimi fikrini birletirerek bunu, hukuk uzman ile cihd yapabilen kimsenin ikili ynetimine evirir. Ancak bu iki nitelik tek bir kimsede deil de cihd yapma kapasitesine sahip olan bir kiide ve de bir fkh uzmannda bulunabilir. Fakat mecburen her ikisi de ynetime katlacaktr. bn Rdn bu dnceleri nemlidir. Zira o, kendi dnemindeki birok Mslman melikin iinde bulunduu benzeri bir duruma iaret etmekte, bir-iki kiili bu tr ynetimlerin slm niteliini ortaya koymaktadr.38 Yaptmz izahlara bakarak, devlet bakannn sahip olmas gereken nitelikler konusunda bn Rd ile Frbnin byk lde birbiriyle benzetiklerini ve Frbnin bu konuda bn Rd etkilediini syleyebiliriz. Frb, devleti ynetecek kiilerin hangi ncelie gre, ne tr niteliklere sahip olmalar gerektii konusunda olabilecek drt ihtimalden
37. 38. Averros Commentary, s. 208. E. I. J. Rosenthal, s. 294-295.
DEVLET ETLER 191
bahsetmektedir. Frbnin sz konusu ettii bu ihtimalleri byk lde bn Rdn tekrar ettiini gryoruz. rnein nc ihtimal sz konusu olduunda, devleti ynetecek kii iin yaplan isimlendirme ayndr; ikisi de kanunlarn meliki adn vermektedirler. Ancak bn Rd, ictihad edebilen, fkh ilmine sahip, cihd edebilme gc olan kiiyi konu edinirken; Frb, ilveten birtakm zelliklerden bahsetmektedir.39 Ancak bn Rde gre, eer bir tek kii bu iki zellie sahip deilse, yani cihd edebilme gc ile ictihad edebilme yetenei yoksa; bu durumda, birok slm lkelerinde olduu gibi bakanlk iki hkime tevdi edilebilir.40 Frb ise iki hkim yerine bu artlarn bir topluluu oluturan fertlerde ayr ayr bulunmas halinde, riyaseti bu toplulua tevdi eder. Bu topluluk hep beraber kanuna gre sultann yerini alr. Bu toplulua kanuna gre reisler ad verilir.41 Bu yaklamyla bn Rd, Efltunun Devletini izah ederken, ondan farkl olarak kendi siyaset kuramna dair zgn ve farkl dnceler ortaya koymutur. Nitekim onun kulland kavram ve stlhlar, Yunan siyaset felsefesinin pek de in olmad kavramlardr. rnein reis olacak kiinin ictihad edebilme yeteneine sahip olmas, fkh ilminin konularna vkf olma gereklilii gibi hususlar, Yunan siyaset felsefesinde olmayan tanmlamalardr. Frbnin fkh ilmi iin yapt tanma baktmz zaman bunun byle olduunu grebiliriz.42
39. bn Rd, Telhs, s. 177-178. Frbye gre bu durumda devlet bakann sahip olmas gereken nitelikler unlardr: 1- lk imamlarn kabul ettikleri ve ehri ynetirken uyguladklar eski kanun ve detleri bilmek. 2- Daha ncekilerin bu adetlerdeki amalar gz nnde bulundurulduunda onlarn, uygulanmalar gereken yerleri ve durumlar mkemmelce ayrt edebilmek. 3Szl ve yazl olan eski detlerde kapal bulunan ksmlar yine oradaki eski detlerin rneini taklit ederek, akla kavuturabilme gcne sahip olmak. 4- ehrin imarn korumak iin zaman zaman meydana gelen ve eski detlerde bulunduu gibi olmayan olaylarda mkemmel bir fikir ve amel hikmet sahibi olmak. 5- Retorik, bakalarn ikna ve hayl gcne dayanan bir etki meydana getirme mkemmelliine sahip olmak. 6- Cihda katlmasn engelleyen bedensel zrnn bulunmamas. Bkz. Fuslul-Meden, s. 50. bn Rd, Telhs, s. 178. Frb, Fuslul-Meden, s. 50-51. Fkh ilminin tanm iin bkz. Frb, hsul-Ulm, s. 132.
40. 41. 42.
2. deal Devletin mkn/Olabilirlilii

deal devletin imkn hep tartlmtr. Bazlarna gre, ideal devletin varl mmkn deildir. nk onlara gre, bu devletin tahakkuk etmesi belirtilen niteliklere sahip insanlarn bulunmas artna baldr. Bu nitelikte insanlar bulunamayacana gre, ideal devletin varl mmkn deildir. Dolaysyla ideal devlete ynelik olarak sylenen eylerin gereklemesi de mmkn deildir.43 bn Rde gre, bu mesele iki balk altnda ele alnabilir: Birincisi, ideal devletin imkn meselesidir. kincisi, ideal devletin ikame edilebilmesi iin gereken nitelliklere sahip filozoflarn varl meselesidir. bn Rde gre, ideal devletin gereklemesi mmkndr. Birincisi Hz. Peygamber (sav) ve Hulef-i Ridin dnemi ile dieri Murbtlarn ilk yneticisi Ysuf b. Tafin dnemi olmak zere, erdemli devlet en az iki defa tarih sahnesinde yaanmtr. bn Rde gre, bu anlamda tarih tekerrr edebilir. Efltunun ideal devlet projesi ise, farkl olarak henz tarih sahnesine kmam ve gelecekte kurulmas dnlen bir devlet olarak grlmektedir. bn Rd, temelde ideal devletin inasna dair konularda Efltun ile hemfikirdir. Fakat farkl olarak bn Rd, bu devletin ina edilebilmesi iin Efltunun belirledii yntemin dnda baka yntemlerin olabilecei inancna sahiptir. O, Efltundan farkl olarak kendi dneminin artlarnda erdemli devletin kurulmasn salayacak yeni bir proje nermitir. Buna gre, erdemli olmayan bir devletin bana pe pee gelen erdemli hkmdarlar; iyi bir inan, iyi bir uygulama ve vazedilmi iyi yasalarla devlet ynetimini erdem, adalet, yardmlama ve eref gibi esaslar zerine temellendirerek lkeyi, aamal olarak ideal devlete dntrebilirler. Byle bir dnmn ne kadar srecei ise, sz edilen yneticilerin ve halkn erdemleri ne lde benimsemi olduklar ve yaamlarna ne lde yerletirebileceklerine baldr.44 Ona gre, erdemli hkmdarlar nfuzlaryla iki ekilde etkili olurlar: Birincisi, aktivite ve eylemleriyle; ikincisi, inanlaryla etkili
43. 44. bn Rd, Telhs, s. 142. bn Rd, Telhs, s. 142-143,170-171,203,198; F. Tokta, s. 164.
DEVLET ETLER 193
olurlar. Bu etkinin kolayl veya zorluu, belirli bir zaman sresince yrrlkte olan yasalar ile bu yasalarn ideal devlete olan uzaklna veya yaknlna baldr. Genelde bu durumlarda iyi bir uygulama (amel-i slih), iyi bir inantan (itikdt- hasene) daha ok etkilidir.45 bn Rde gre, devletler sadece nazar ilimlerle erdemli hle gelemezler.46 nsan keml, ancak ilim ve amelin birlikte bulunmasna baldr. nk bilgi; amelin balangc, amel de bilginin gayesidir. Nazar ilimler ancak iyi ve yararl eylemler iin istenir. Dier trl bu durum, insann doasna aykr olurdu. nk insanda, bilme kuvvetinin yannda amel kuvvet de vardr. Eer insandan istenen yalnzca bilgi elde etmek olsayd, yapma kuvveti ya fazlalk yahut rz bir kuvvet olurdu. Yani hikmetin nazar ve amel yahut bilme ve yapma ynlerinin birlikte dnlmesi gerekir.47 Ahlk erdem de byle bir eydir; edinilmi bir iyilik yapma yeteneidir, iyiliin kendisidir. yilik ise, tem edilecek bir ey deil, yaplacak bir eydir, iyi davranma abasdr.48 bn Rdn siyaset felsefesi bu anlamda dier siyaset felsefelerinden farkldr. Onun siyaset felsefesi, hem nazar bilgiyi hem de amel olan iermektedir. Farkl olarak pratii, teoriin nne karmtr. bn Rdn, bu zaviyeden bakld zaman uygulamalar itibariyle devletleri iki ksma ayrdn syleyebiliriz. Birincisi, yalnzca uygulamalaryla erdemli olan devletlerdir ki buna immiyye denir. Frbye gre, bu ynetim tarz kadm ranllarda vard.49 kincisi, hem beyanlar hem de uygulamalar itibariyle nazar ilmin gerektirdii ekilde erdemli olan devletlerdir.50
45. 46. 47. 48. 49. 50. Averros Commentary, s. 205. bn Rd, ez-Zrr fis-Siyse, s. 164-165. Kasm Turhan, Din-Felsefe Uzlatrc Bir Dnr: miri ve Felsefesi, stanbul- 1991, s. 179,180. Andre Comte Sponville, Byk Erdemler Risalesi, ev. Ik Ergden, stanbul 2004, s. XVI. bn Rd, Telhs, s. 172. Telhsi ngilizceden Arapaya tercme eden H. M. el-bd, Rosenthalin metninde geen priestly kelimesini Arapaya Ahmed ehln gibi, imamiyye eklinde tercme etmitir. Ayn kelime Ralph Lernerin metninde
Buradan hareketle bn Rd, hem Frbnin el-Mednedeki bir ksm dncelerini, hem de felsef ilimlere ilgi duyan Halife Eb Ysuf Yakb el-Mansrun uygulamalarn eletirmitir. Zira Frbnin siyaset retisi, salt nazar olmann tesine geebilmi deildir. Halife Eb Ysuf ise, felsefeye olan ilgisine ramen uygulamalar baskc ve totaliterdi.51 bn Rde gre, yukardaki artlara ilveten ideal devleti gerekletirmenin bir yolu da eitimden geer. Ona gre, devleti ynetenlerin ncelikli olarak on ya civarndaki ocuklarla ilgilenmeleri gerekir. Eer bu yataki ocuklar gerektii gibi eitilebilirlerse; ideal devlet, ksa zamanda en kolay bir tarzda en iyi bir biimde ina edilmi olur.52 kinci meseleye, yani ideal devletin ikame edilebilmesi iin gereken niteliklere sahip filozoflarn varl meselesine gelince; bu konuda bn Rd, son derece iyimserdir ve kendi yaad dnemde birok kiinin bu nitelie sahip olduundan bahsetmektedir.53 bn Rd, burada isim zikretmemitir. Ancak kelmn siyak ve sibakndan, onun kendisine, bn Tufeyl ve bn Bcce gibi zevta iaret ettiini syleyebiliriz. Ancak onlarn deeri yeterince takdir edilmedii iin -bn Bccenin ifade ettii gibi- onlarn kentteki konumu bir bitkinin konumu gibidir. Onlarn ortaya koyduu fikirler ne kadar byk, ne kadar deerli olursa olsun onlar, bu ekilde anlrlar. Onlarn dnceleri, kent halknn dncelerinden farkldr. Onlarn yalnzlklarnn giderilmesi, fikir ve dncelerinin toplum tarafndan ilgi ile karlanmas ve uygulama alan bulmas ile mmkndr.54 Burada bn Rd, kendi yaad dnemin siyas anlayna st kapal bir biimde eletiri getirmektedir. Bu psikolojinin arka plannda felsefe ile ilgilenen yetkin kiilerin o dnemde, devlet ynetiminde gerektii gibi etkin olamaylarnn yatt sylenebilir.
aristokrasi eklinde gemektedir. Bkz. bn Rd, Telhs, s. 171; ez-Zarr fis-Siyse, s. 165; Averros Commentary, s. 205; Averroes On Platos Republic, s. 102. bn Rd, ez-Zrr fis-Siyse, s. 165. bn Rd, Telhs, s. 170-171. bn Rd, Telhs, s. 142,145. Averros Commentary, s. 180; bn Bcce, Tedbr el-Mtevahhid, s. 45.
51. 52. 53. 54.
DEVLET ETLER 195
Frbye gre, gerekli niteliklere sahip bir filozoftan yararlanlmyorsa, bu onun hatas deildir. Hata, onu dinlemeyenlerin veya onu dinleme gerei duymayanlarndr. Bir hkmdar veya imam; itaat edilsin veya edilmesin, herhangi bir grup tarafndan ama edindii eyde desteklensin veya desteklenmesin, maharet ve sanatndan dolay yine hkmdar veya imamdr. Herhangi bir kimsenin onu bilip bilmediine baklmaz. Bu tam da bir doktorun hastalara ifa verecek kabiliyet ve maharetinden tr doktor olmas gibidir; tedavi edecei insan olsun veya olmasn, iinde kullanaca aletleri bulunsun veya bulunmasn, ister refah iinde olsun ister fakir olsun, bunlardan hibirine sahip olmamas doktorluunu gideremez. Aynen yle de imamn imaml, filozofun felsefesi veya hkmdarn hkmdarl, ilerinde kullanaca aletleri olmamas, gayesine ulamada kullanaca insanlarn bulunmamasndan tr giderilemez.55
3. Filozoflarn Devlet Ynetiminde Etkin Olamaylarnn Nedenleri

Efltuna gre ideal devletin varl, filozoflarn varlna baldr. Felsefe iktidara gelip ilim ile otoriteyi bir elde birletirmedike adil bir devlet gereklemez.56 Felsefenin yokluu, Efltunun kastettii anlamda, mkemmellii devletten ve devlet bakanndan uzaklatrr, devletin ykmna yol aar.57 Filozof ideler lemine uzanr; adaleti bizzat, dorudan doruya grr ve onu devlet iinde nasl tahakkuk ettireceini renir. Filozof, iyi ve doru bir bakan vasfna sahiptir. lim ve doruluu sever. Maldan, zevk ve sefadan uzak durur. Hayata nem vermez ve lme aldrmaz. renir, unutmaz. l ve itidal kemerini kuanr. Gzellikle kuvveti birletirir.58
55. 56. 57. 58. Frb, Tahslus-Sade, s. 66-67; ayrca bkz. Efltun, Devlet, 489b. bn Rd, Telhs, s. 143; Y. Kumeyr, slm Felsefesinin Kaynaklar, s. 114. E. I. J. Rosenthal, s. 203. Y. Kumeyr, slm Felsefesinin Kaynaklar, s. 114.
Bu nedenle Efltuna gre devletin bu niteliklere sahip filozoflar tarafndan ynetilmesi gerekir. Nasl ayakkab yaptrmak iin bir ayakkab ustasna, gemiyi denize karmak iin de usta bir kaptana bavuruyorsak, hkmetin ynetimi iin de uzman yneticilere bavurmalyz. Efltuna gre bu uzman yneticiler filozoflardr.59 bn Rde gre ynetimlerin, gerekli niteliklere sahip filozoflardan yararlanmak istemeyiinin iki nedeni vardr. Birincisi: Bu devletler, ne gerek filozoflarn rehberliini kabul etmekte ne de dncelerine nem vermektedir. Efltun, bunun nedenini kent halk ile filozoflar arasndaki ilikiyi izah eden bir hikye ile anlatmaktadr. Bu hikyede, iki taraf arasndaki iliki, denizcilik sanatnda yetkin olan bir gemi kaptan ile gemide bulunan denizciler arasndaki ilikiye benzetilmektedir. Denizciler, denizcilik sanatnn renilmeyeceine, tecrbe ile elde edilmeyeceine inanmaktadr. Onlara bir kimse, gemi kaptanlnn renilmesi gereken bir sanat olduunu syleyecek olursa, bu kiiyi ya azlederler ya da ldrrler. Akabinde geminin dmenini ele geirmek iin kendi aralarnda kavga ederler. Sonuta yaptklaryla usta denizciyi, geminin kaptanlndan uzaklatrp onu karlarna alrlar.60 Muhtemelen bn Rd, bu hikyede zikredilen kaptann konumuyla kendi konumunun benzetiine inanmaktadr. nk o, filozoflarn halk ile halkn yneticileri tarafndan benzer bir muameleye tabi tutulduklarna inanmaktadr. Kendilerinden ve felsef birikimlerinden istifade etme cihetine gidilmemitir. Yine ona gre, filozoflarn kent halk ile olan mnasebeti, doktorun hasta ile olan mnasebetine benzer. Hastalar; doktora sayg duymadklar ve gvenmedikleri iin onun, kendilerini tedavi edebileceine inanamazlar. Doktor onlara, ben sizleri tekrardan eski salnza kavuturabilirim, dediinde onu alaya alrlar. Ayn durum filozoflar ile halk arasndaki ilikiler iin de sz konusudur. Gnmzde halkn, aralarnda var olan ve gerekten felse59. 60. A. Flew, s. 19. bn Rd, Telhs, s. 143-144; Efltun, Devlet,488a-e. Ayrca bkz. E. I. J. Rosenthal, s. 244.
DEVLET ETLER 197
feci olan kiilerden herhangi bir yarar temin edemeyiinin sebeplerinden biri de budur.61 Zira bn Rde gre, filozoflar ile halk arasnda bir gven sorunu vardr. Endlste olduu gibi ou zaman slm lkelerinde felsefeye kukuyla baklmtr. Aslnda bn Rd, burada ak bir biimde kendine iaret emektedir. Yaad zamana, topluma bakarak kendini gerek filozof olarak takdim etmektedir. evresindeki insanlara ve devleti ynetenlere bakarak grlerinden, dncelerinden, tahlillerinden istifade etmedikleri iin sitem etmektedir. O kendini anlatrken, yukarda zikrettiimiz Efltuna ait ykden, doktor hasta ilikisinden yola karak kendini ifade etmektedir. Muhtablarna syleyemedii kelm ustaca Efltuna syletmitir. Bu da, bn Rdn maksadn beyanda ne derece yetkin olduunu gstermektedir. Gerekte bn Rd; toplumun ve yneticilerin, filozoflarn fikirlerinden yeterince istifade etmeyiinin nedenlerini anlayabilmi deildir. Bunu anlayamad iin kendi fikirlerini Efltunun siyaset kuramndan hareketle ifade etmektedir. kincisi: Sahte filozoflarn varldr. bn Rde gre bunlar, gerek filozofun sahip olduu zelliklere sahip olmadklar halde, filozof olduklarn iddia eder ve felsefeci gibi davranrlar. Bu nedenle, gerek filozof nadiren bulunur. Gerek filozof bulunsa bile, sahip olduu gerek felsef bilgi iin mkemmel bir uygulama alan bulmas zordur.62 Burada bn Rdn sylediklerinden hareketle, hem referanslarn bilebilme, hem de yaad asrdaki insanlarn felsefeye ve filozofa kar tutumlarn renebilme imkn vardr. yle ki: Bu konuda bn Rd, Frbnin etkisindedir. Onun kulland tabiri kullanmtr. Ancak bn Rdn ksaca tanmlayp tarif ettii bu tabiri, Frb detaylandrarak izah etmitir. Frbye gre sahte filozof, kendi bildiklerini bakalarna retebilsin diye nihai yetkinlii elde etmeden nazar ilimleri elde eden kim61. 62. bn Rd, Telhs, s. 144. bn Rd, Telhs, s. 144,145.
sedir. Sahte filozof, daha ileri gitmeden bir din tarafndan benimsenmi erdemli ileri veya ounluka kabul edilmi gzel eyleri yapmaya almadan, nazar ilimleri renip rastgele olan her eyde kendi eilim ve ehvetlerine uyar. Sahte filozof, nazar bilgilere doutan hazrlkl olmad halde onlar renen kimsedir. Sahte filozof, felsefenin takip ettii gayeden habersiz olan kimsedir.63 Benzer ekilde bn Rd, Frbyi tekiden belirlenen yatan nce diyalektik sanatn renmeyen insanlardan sz etmektedir. Ona gre bu insanlar, tartmaya konu olan her dnceyi ykmaya alrlar. Onlar bu haliyle kendilerine yaklaan herkesin elbisesini paralayan kpek yavrularna benzerler. bn Rde gre bu duruma genelde, felsefeci olmad halde felsefeci geinen insanlar der ve bunun sonucunda fazlasyla ac ekerler.64 Bu noktada bn Rd, kendi yaad corafyada, tank olduu hdiselerden hareketle Efltunun ideal devleti zerinden kendi yaad kentlere dair bir deerlendirme yapmakta, kendi bak asyla olaylar tahlil etmektedir. Burada bn Rd, felsefeci olmad halde felsefeci geinen insanlarn ierisine dt durumdan alayc bir tarzda sz etmektedir. bn Rd, yaad dnemde, gerek siyas iktidarla, gerekse o gnn entelektelleri ve din limleriyle birtakm sorunlar yaamtr. Ancak o bu sorunlara dair dorudan kendi dncelerini ifade edip eletirilerini sralama yerine, daha nceden sylediimiz gibi, bunu Efltunun siyaset kuram zerinden yapmtr. Yine bn Rdn sylediklerine bakarak kendi yaad asrda, slm dnyasnda, zellikle de Endlste st rtl bir biimde halkn ve fukahnn felsefeye kar ilikilerinde ciddi ekinceleri olduu anlalmaktadr. bn Rd ile Halife Eb Yakb arasnda, lemin kdemine dair geen muhavereyi buna rnek verebiliriz. Halifeye takdim edildiinde, Halifenin sze lemin kdemi ile balamas, balangta bn
63. 64. Frb, Tahslus-Sade, s. 64-65. bn Rd, Telhs, s. 169.
DEVLET ETLER 199
Rdde tereddt meydana getirir. O biraz arr ve mazeret beyan eder. nk Halifenin felsef temayllerinden haberdar deildir. Daha sonra bilindii gibi Halife, yal bn Tufeylden olduka mulk bulduu Aristotelesin eserlerini erh edecek birini tavsiye etmesini istemitir.65 bn Rdn halife ile arasnda geen bu diyaloga bakarak, o gnn artlarnda felsef konular insanlarn yeterince zgr bir biimde tartamadklar sonucuna varabiliriz. bn Rde gre, filozofun toplumdaki durumu; ektii kaliteli tohumun bakmn yapmayan, havalandrmayan, gbresini vermeyen adamn durumu gibidir. Neticede tohum sratli bir biimde rr. Ayn ekilde, bu kentlerde byyen sekin insanlara yeterli imkn verilmedii zaman, bu durum byk problemleri netice verir. bn Rd, bu noktada ynetimde bulunan bir ksm insanlar korkaklkla ve tembellikle nitelemektedir. Doas itibariyle tembel ve korkak olan insanlardan ok byk iler istenmesi mmkn deildir. Benzer ekilde, ona gre, dnce ufku dar olan bu insanlar hem saldrgan hem de msriftirler.66 bn Rd bu tr adamlarla ilgili olarak yle demektedir: Bu tr adamlar sofistlerdir. u anda kentleri ynetmektedirler. Hikmet ve btn gzelliklerden nefret eder, btn ktlklerden ve bu kentte bulunan rezil ve baya eylerden vg ile bahsederler. Bu kentlerde btn yaptklar ve syledikleri ey, gerek felsefenin yok olmas ve yanan ateinin sndrlmesine yneliktir. Basireti olan kii, bu kentlerde saylar artan bu insanlarn farkna varr. Bir gn sen bunlardan birinin tabiatn deitirmeye g yetirirsen, unu demen gerekir: phesiz Allah, inayetini bu adama tevcih etmitir.67 bn Rde gre felsefe ile ilgilendii halde, felsefede yetkin olmak iin gayret etmeyen bu insanlar, devlete faydal olmamakla kalmazlar; bilakis gerek felsefe ile ilgili her eye byk lde zarar verirler. nk onlar genel anlamda adam ldrme, ikence yapma gi65. 66. 67. Macit Fahri, slm Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, stanbul-1992, s. 244. bn Rd, Telhs, s. 145. bn Rd, Telhs, s. 145.
bi zevk aldklar btn ktlklere ynelirler. Onlar, kendilerini bu davranlardan alkoyacak erdemlere sahip olmadklar gibi, yaptklar ktlkleri hakl karmak iin uydurduklar yalan hikyelerle de halk ikna edememilerdir. bn Rde gre, bu nitelie sahip insanlar Endlste bulunmaktadr. Bu yaklamlar ile onlar felsefeye ve filozof unvann almay hak eden insanlara eziyet eder ve onlara bu utanc yklerler.68 bn Rd, burada toplumda bulunan birtakm felsefe kartlarndan yaknmaktadr. bn Rde gre, bunlar olumsuz niteliklere sahip, dnce ufku dar, saldrgan ve her trl ktl yapabilecek niteliktedirler. Bu insanlarn kimler olduunu anlamak iin Faslul-Makle bakmamz gerekir. bn Rd, bu eserinde yaplan yanl teviller bir tarafa, doru tevillerin bile halk ynlarna ynelik kitaplarda yazlmamas gerektiinden bahsetmektedir. Ona gre, Mutezile kelmclar ile Ear kelmclar birok yeti ve hadsi tevil etmekle bu kural ihll etmilerdir. Bu yaptklaryla halk blerek frkalara ayrmlardr. stinad ettikleri ilkelerin pek ou da sofistik bilgiye dayaldr. bn Rde gre, bir ksm Ear kelmclarnn Mslmanlara kar tecvzleri o noktaya varmtr ki Earlerden bir frka, Allahn varln bilme konusunda kendi kitaplarnda ortaya koyduklar ilkelere gre, Allahn varln bilmeyenleri kfir saymlardr. Halbuki gerekte kfir olanlar ve saptanlar onlardr.69 Bu ifadelere bakarak bn Rdn kelmclar eletirdii sylenebilir. Eer bu tesbitimizde bir yanlg sz konusu deilse, bn Rdn kelmclara ynelik arya kaan bu eletirel ve genellemeci tavrnn hakll kanatimizce tartlmas gereken bir husustur. Hele de onlar, yukarda zikredildii gibi adam ldrme, ikence yapma gibi her ktl yapmaya mtemayil kiiler olarak tasvir etmesi, kabul edilebilir bir yaklam deildir. bn Rde gre gerek bir filozof, tesadfen bu kentlerde yetiecek olursa o, bu haliyle zararl vahi hayvanlar arasnda kalan kiiye
68. 69. bn Rd, Telhs, s. 146. bn Rd, Faslul-Makl, s. 110-111.
DEVLET ETLER 201
benzer. Doal olarak o, maruz kald vahete kar mukavemet edemezse de, onlarn vahetini paylamak zorunda deildir. Bu nedenle o, kendi nefsini toplumdan izole eder ve hayat yalnz yaar. Ancak filozof, bu durumda erdemli devlette bulabilecei tam yetkinlii elde edemez.70 bn Rd, bu konuda bn Bcceden farkl olarak kendini toplumdan izole eden filozofun yetkin olamayacan sylemektedir. Oysa bn Bcceye gre, filozoflar kendi vatanlarnda, komular arasnda bulunsalar bile, fikirleriyle onlar yalnzdrlar; dnceleriyle baka ufuklara doru yolculua karlar ki bu yerler, onlar iin vatanlar mesabesindedir. Mutasavvflar, onlar iin urab tabirini kullanrlar. Onlar yalnzlklaryla mutluluu yaarlar.71
B. DEAL OLMAYAN BAST/BOZUK DEVLETLER
bn Rd, ideal devletin yapsn ve unsurlarn ele alp izah ettikten sonra erdemli olmayan, basit/bozuk72 kentlerin ynetim tarzn, bu kentlerin birbirine nasl dntn, erdemli kent ile basit/bozuk kentler arasnda benzerlik bulunup bulunmadn ele alr. Erdemli devletin bu tr devletlere dnm, bunun hangi yolla gerekletii, bu devletler arsndaki benzerlikler ve aykrlklar ile sonuta bunlarn ne olaca konularn izah eder.73 Ancak bn Rde gre siyaset bilimcisi, basit/bozuk kentlerin ortaya k tarzn ve bu kentleri kolay bir biimde ktln zirvesine ynelten yasalar bilmek zorunda deildir. Nasl ki zehirin yapsn ve ondan saknlmas gerektiini bilen bir doktor, zehiri oluturan unsurlar ve zehirin yapl tarzn bilmek zorunda deilse, filozof da bu ba70. 71. 72. bn Rd, Telhs, s. 146. bn Bcce, Tedbr el-Mtevahhid, s. 46. bn Rdden nce Frb, erdemli kentin kart olan ehirleri u ekilde sralamtr: Cahil ehir, bozuk (fsk) ehir, karakteri deimi ehir, doru yolu bulamam, yanl iinde olan (dlla) ehir. Bkz. Frb, el-Medne, s. 80; es-Siysetul-Medeniyye, s. 52. bn Rd, Telhs, s. 173.
73.
sit ehirleri bu anlamda bilmek zorunda deildir. Onun bilmesi gereken ey, bozuk ehirlerden erdemli ehirlere gelebilecek ktlklerin trn bilme ve idrk etmektir.74 bn Rd, bu konulara dair yapt erh ve izahlarda, genelde Efltunun yaklamn benimsemekle beraber, ayn zamanda o, Frbnin de etkisindedir. yleki bazen o, Frbnin dncelerini birebir takip etmi, alntlar yapmtr. bn Rde gre erdemli devlet ile bu devletin kart olan mstebid/zorba devletler arasnda, orta yerde kalan devletler vardr ve bu devletler iki tarafla da ilikilidir. Bunun benzeri, siyah rengin kart olan beyaz renktir. Bu ikisi arasnda, sra dzeni bilinmekle beraber, orta yerde birden ok renk vardr. Bir ksm siyah renge yakn iken, dier bir ksm beyaz rengine daha yakndr.75 Bu rnee bakarak; bn Rde gre, orta yerdeki bir ksm kentlerin bozuk kentlere, dier bir ksmnn erdemli kente daha yakn olduu sylenebilir. Ancak kentlerin yaknl ve uzakl, bulunduu konuma baldr. ncelikli olarak orta yere en yakn olan ynetim tarzna dnr. Sonrasnda onu takip eden bir baka ynetim tarzna dnr. Bu sre btnyle birincinin kartna dnnceye kadar devam eder. Efltuna gre ka eit insan yaratl varsa, o kadar da ynetim ekli vardr. Devlet ekilleri, yurttalarn her ite ar basan huylarnn bir tezhrdr.76 Fakat bu ynetim biimleri, insan nefsin farkl ahlk temayllerine bal olarak kendi iinde farkllk arz eder.77
74. 75. Averros Commentary, s. 205-206. bn Rd, Telhs, s. 174. Efltun, renkleri tanmlarken, siyah ile beyaz arasnda dier bir ksm renklerin nasl meydana geldiklerinden de bahsetmektedir. rnein; krmz renk, ne zaman siyah ve beyaz ile karacak olursa erguvan rengi ortaya kar. Bkz. Clnus, Cevami Kitb Timaus fi lmitTabi li Clnus, Efltun fil-slmn iinde, thk. Abdurrahman Bedev, Beyrut-1982, s. 106. Efltun, Devlet, 544 d-e. bn Rd, Telhs, s. 192.
76. 77.
DEVLET ETLER 203
rnein; eer nefse akl gc egemen olursa, ehvet gcnn varl ortadan kalkar; beeriyet, toplumsal anlamda zgr ve erdemli hle gelir. Nefse fke gc egemen olursa, topluma eref ve istibdat (timocratic or tyrannical) egemen hle gelir.78 Nefse, ehvet gc egemen olmu olursa toplum servet, zenginlik ve hazz esas alan bir yapya dnr.79 Dolaysyla Efltuna gre, nefsin ahlk temaylleri saysnca ynetim ekilleri vardr. bn Rd, devletleri, ynetim tarzlarna gre ana hatlaryla iki ksma ayrmaktadr. Bunlardan biri ideal devlet, dieri ise erdemli olmayan basit/bozuk devletlerdir. deal devlet konusunu yukarda izah ettiimiz iin burada sadece ideal olmayan basit/bozuk devletleri ele alacaz.
1. eref Devleti/Timokrasi
an ve eref zerine kurulu olan ynetimdir.80 Efltun, belirli bir ad olmad iin bu ynetim tarzna timokrasi adn vermitir.81 bn Rde gre, an ve erefi gaye edinen kent ynetimi ile halkn bir blm, dier bir blmyle iyi bir n sahibi olmak iin dayanma halindedir. an ve eref aslnda iki kii arasnda meydana gelen bir eydir. Bir ahs, dier bir ahsn mkemmel olduunu, kendisinin ikincil olduuna inand ve dnd anda ortaya kar. Bir baka eref tr vardr ki ona gre, sayg duyan ile sayg duyulan arsndaki iliki, grnte yardmlama esas zerine kurulu gibi grnmekle beraber, gerekte saygnn esas nedeni bu deildir. ki tarafta birbirlerine karlar gerei yardmc olurlar. Bu trden saygnlk, eitlik esas zerine kuruludur. Kii imknlar lsnde, kendi
78. 79. 80. 81. Averros Commentary, s. 218. bn Rd, Telhs, s. 193. bn Rd, Telhs, s. 175. Efltun, Devlet, 545bc.
saygnlyla ilgili meselelerde -pazar yerindeki ticr ilikilerde olduu gibi- eitlik zerinde srar eder.82 Frb, bu ynetim tarzna mednetl-kerme adn vermektedir. Bu halknn milletler arasnda n kazanmak, vlmek, sz ve yaz ile saygyla karlanmak, itibar grmek ve ister baka insanlarn gznde, ister kendi aralarnda eref ve saygnlk kazanmak iin birbirileriyle yardmlama amac iinde olduu kenttir. Bu kentte herkes, bu tr bir eye kar duyduu sevgi veya erime imknna sahip olduu ey lsnde izzet ve ikram grmek ister.83 erefi gaye edinen ve mevkileri bu deere gre datan kent, ynetim olarak erdemli kente daha yakndr.84 Yine de bu devlet ile erdemli devlet arasnda birtakm farkllklar sz konusudur. Zira erdemli ynetimde erefin kendisi gaye deildir, eref erdem ile ilikilidir. Oysa erefi esas alan ynetimlerde saygnlk, z itibariyle ama edinilmi olup erdem ile irtibatl deildir.85 erefi gaye edinen kimseler ncelikle saygnl, insanlarn kendisine yneldii popler eylerde ararlar. Bakasna gre deerli olan ey, onlara gre de deerlidir. rnein zenginlik, soylu bir aileden gelme, haz veren eyleri elde etme, ihtiyacndan daha fazla mal ve mlk edinme, zengin olma veya zenginliiyle dier insanlara yararl olma gibi itibar gren eylere ynelirler.86 nk onlara gre, insann sayg grmesi bir veya birden ok eyde nlenmesine baldr. rnein; bir insann gcne dayanarak veya ok saydaki yardmclarnn gcne dayanarak veya her ikisine dayanarak malub edilmemesi, o insana, gpta ile baklmasn, saygnlk kazanmasn salar. zellikle birok alanda baarlar elde eden, yararl eyler yapan kimseler, bu ynetimde byk ruhlu insanlar olarak anlrlar. Bu baarlar onlar gzellie, salamla ve lm kmsemeye yneltir.
82. 83. 84. 85. 86. Averros Commentary, s. 209. Frb, el-Medne, s. 81. Ayrca bkz. es-Siysetul-Medeniyye, s. 55-58. eitli gerekelerle Frb bu ynetimi, erdemli ynetime benzetir. Bkz. esSiysetul-Medeniyye, s. 58. bn Rd, Telhs, s. 179. Averros Commentary, s. 210.
DEVLET ETLER 205
Saygnl ve soy itibariyle asaleti esas alan bu insanlarn kent ynetimi, zenginlik kentine (el-mednetl-beddle) benzemektedir. Sahip olduklar saygnlk, onlar mutlak anlamda zgr klmaz. Onlar, tek tek bir eyleri ynetirken bir ynyle efendi, dier ynyle de kle konumundadrlar.87 Bu nedenle anlatldna gre Mansr b. mir, elence ve dn merasimlerine katlarak yle dermi: Mminlerin emri olduuna inanan kii, bana insanlara kar tevazu konusunda nasihat etsin, bende onun gereini yapaym; ta ki halkn nazarnda saygnlm artsn. nk nefis kmsenerek ancak yceltilebilir.88 eref kentinin yneticileri; krallara zg pahal, erguvan renkli, ipekten rlm, elbiseler giyer, altndan yaplm tahtlarda otururlar. Onlar bu yaplanlarn, yetkinliin ve bilgeliin gstergesi olduunu zannederler. Yneticiler arasnda en saygn olan kii; btn bu imknlara sahip olan, onlar muhfaza eden ve eit bir biimde datan kiidir. Bu kentin adaletten anlad ey budur.89 yle grnyor ki erdemli olmayan kentler arasnda bu kent, en sekin olandr. nk o, ncelikle yaygn inana gre vnlecek ileri yapmay ve erdemli olduu dnlen eyleri gaye edinir. Bu nedenle bu trden idareciler genelde vlecekleri, yceltilecekleri ve sayg grecekleri ileri yapmaya alrlar. Bunun sonucunda lmlerinden sonra, uzun bir sre daha anlmaya devam edileceklerini dnrler.90 bn Rde gre bu tr bir ynetim, an ve eref zerine kuruludur; basit toplumlarda nadiren grlr. Varl son derece g olan bu ynetime bn Rd, kendi zamannda sk sk rastlanldn sylemektedir.91 bn Rd, burada kendi yaad asrdaki siyas anlaya dair bir deerlendirme yapp bilgi vermektedir. Ona gre kendi yaad asr87. 88. 89. 90. 91. bn Rd, Telhs, s. 180. bn Rd, Telhs, s. 181. bn Rd, Telhs, s. 182. Averros Commentary, s. 211. Averroes On Platos Republic, s. 109.
daki bu ynetim; ideal olmayan, saygnl, soy itibariyle asaleti, lks yaam nceleyen ynetimdir. bn Rdn yapt bu eletirinin ne denli hakl olduunu anlamak iin, Endls tarihine bakmak yeterlidir. O gnn Endls toplumunda zenginler lks ve debdebeli bir hayat srmekteydiler. me suyu da temin edilmi olan evleri genellikle iki katl ve baheli idi; bazlarnn geni bir ktphanesi de bulunurdu. Hkmdarn ve devlet adamlarnn saraylar, vilyetlerde vali ve dier idarecilerin kaldklar geni mtemiltl konaklar, deta kk birer kent merkezi mahiyetinde idi. darecilerin ve zenginlerin evlerinde ho vakit geirmek iin edebiyat ve ilm mnazara meclisleri ve av partileri tertip edilir, satran gibi oyunlar oynanrd.92 bn Rde gre, bu tr bir yaam tarz saygnla, an ve erefe verilen nemin bir gstergesidir.
2. Oligari
Aznln ynetimi olup mal ve servet zerine kuruludur. Ayrca bayalk ynetimi olarak da bilinir.93 Ona bu ad veren Efltundur.94 Frbdeki karl ise el-mednetul-beddle/zenginlik kentidir. Bu halknn zenginlik ve servet elde etmek iin birbiriyle yardmlat kenttir. Ancak onlar bunu, zenginlik sayesinde bir baka eyden istifade etmek iin yapmazlar, zenginliin kendisini hayatn biricik amac olarak grrler.95 Bu kentlerin yneticileri, bn Rde gre toplumda en zengin ve en gl olan kimselerdir. Buna ilveten bir de klcn gcn elde ederlerse, zenginlikleri sreklilik kazanr. Bu kentin efendisi hline gelirler. phesiz ilk nce mal, ziraat, obanlk, avclk gibi zorunlu eyleri elde ederler. Sonra da ticaret, kiralama gibi eylere ynelirler.96
92. 93. 94. 95. 96. M. zdemir, Endls, DA, XI,217. bn Rd, Telhs, s. 176. Efltun, Devlet, 545c. Frb, el-Medne, s. 81. bn Rd, Telhs, s. 184.
DEVLET ETLER 207
Mlkiyetin elde edilmesi gaye olduu srece, zorunlu olarak bu ynetim aznln ynetimi olur. Toplumun ounluu da fakirlerden oluur.
3. Demokrasi
Bir topluluun ynetimidir.97 Efltun buna demokrasi adn vermitir.98 Frbdeki karl ise el-mednetul-cemiyyedir. Halknn hedefi, arzularna hibir snr koymakszn istedikleri her eyi yapmalarn mmkn klacak tarzda hr insanlar olmaktr.99 Bunun anlam ise; kii, nefsinin gtrd yere gider ve diledii eyi yapar.100 bn Rdn bu kent halk iin yapt tanmlamayla, Frbnin tanmlamas birbiriyle rtmektedir. Frb bu konuda yle demektedir: Bu kent halknn amac; her biri, hibir eyde arzularna gem vurmakszn kendi istediini serbeste yapan insanlar olmaktr. Baka kentler arasnda bu kent, en ok imrenilen ve en mutlu olandr. nk orada, insan iin karlanmayan hibir arzu ve istek sz konusu deildir. Bu ehirde arzularn ve yaam biimlerinin her trne rastlanr.101 Onlarn gznde erdemli bakan, halkn eitli arzu ve isteklerinin yerine getirilmesinde iyi grl ve tedbirli olan bir kiidir. Onlar gerek anlamda erdemli olan bir kimseyi, yani mutluluu elde etmek iin gerekli fiilleri belirleyen ve onlar o yne ynlendiren kiiyi bakanla getirmezler.102 Grnte ynetimlerin en gzelidir. Deiik insanlar bir araya toplayan bu devlet, trl renklerle boyanm bir kaftan gibi gze ho gelebilir. Alaca bulaca eylerden holanan ocuklarla kadnlar gibi birok kimse, bunu en gzel devlet ynetimi kabul edebilir. Var olan zgrlk nedeniyle demokrasi btn dzenleri iermektedir, bir dzen
97. 98. 99. 100. 101. 102. bn Rd, Telhs, s. 176. Efltun, Devlet, 545c. Frb, el-Medne, s. 81. bn Rd, Telhs, s. 185. Frb, el-Medne, s. 81; es-Siysetul-Medeniyye, s. 65. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 66.
panayrdr.103 Bu nedenle bn Rde gre, dier kentlerde bulunan btn topluluklar, bu kentte bulunur. Sonuta bu kentte an ve erefe ilgi duyan insanlar bulunabilecei gibi servet edinmeye, bask ve zorbala ilgi duyan insanlar da bulunur. Muhtemelen erdemli diyebileceimiz baz insanlar da bulunabilir. zet olarak btn sanatlar, meslekleri, temaylleri bu kentte bulabiliriz. Erdemli kent hari, zaman ierisinde dier btn kentler burada ortaya kar. Demokrasi ynetiminde, halkn veya meclisin onay olmadan iktidar olunamaz. Demokrasinin karakterinden dolay, snrsz serbestiyetin uygun olmad dnlebilir. nk halk, bir sre sonra birbirleriyle savamak, birbirlerini gasb etmek/soymak noktasna gelebilir. Zira birok insann doasnda bu trden tutkular vardr.104 Bu nedenle bn Rde gre, demokrasi ynetiminde insanlarn birtakm haklarn teminat altna alacak yasalarn karlmas gerekir. Bu yasalar srasyla ikamet edecekleri meknlar, yiyecekleri gdalarn seimi, ticaret ile insanlarn istek ve arzularyla ilgili olmaldr.105 Ak olan u ki demokrasi kenti, ncelikli olarak ev veya aile temeli zerine kuruludur. Bu kentte muhtemelen herkes, dilediini elde edebilme imknna sahiptir. Bu ynyle demokrasi kenti, ideal kentin yapsna aykrdr. Buna bakarak bn Rd, Endlste var olan devletlerin birounun demokratik siyaset gurubuna girdiini sylemektedir. Onlar doru bir biimde idare eden kimse, liderliin gcne sahiptir. Bu nedenle herkes, diledii eyi elde edebilir ve elde ettii eyi koruyabilir. Bu ynetimde, kendini zgr kabul eden bireyler, btn toplumu dnrler. Bu ynetim, dier ynetimler arasnda zarret ynetiminden ortaya kan ilk ynetim eklidir. nk insan zorunlu ihtiyalarn giderdikten sonra arzulad eyleri elde etmeye ynelir. Dolaysyla bu kent, balangta zarret zerine ikame edilmiti.106
103. 104. 105. 106. Efltun, Devlet, 557c-e. bn Rd, Telhs, s. 184. bn Rd, Telhs, s. 186. bn Rd, Telhs, s. 186.
DEVLET ETLER 209
Demokrasi ile ynetilen devletlerde, toplumun varl tesadflere baldr. nk toplumdaki bireylerin etrafnda kenetlendii bir ama sz konusu deildir. Dolaysyla bu toplumlarda otoritenin varl tesadflere baldr.107 Burada bn Rd, toplum halinde birlikte bulunmann kent hayatnn ayrlmaz paras olduuna vurgu yapmaktadr. Dier trl kentte herhangi bir otoritenin varl sz konusu olamaz. Kent; insanlar birbirleriyle ilikileri olan, birbirlerine yardm eden, kendine zg kanunlar, amalar, yaam biimi olan bir yapdr. Bu olmad takdirde siyas ve ahlk anlamda herhangi bir yetkinlik sz konusu olamaz. Ancak bn Rde gre demokratik toplum, birlikte yaamann gerektirdii ama birlikteliine sahip olmad iin, birok problemi barndrmaktadr. Toplumu doru bir biimde idare edip liderliin gcne sahip olan kimseler, bir sre sonra aileleriyle birlikte tirana dnrler. Buna rnek olarak bn Rd, kendi yaad adaki slm lkelerini rnek vermektedir. Zira bu lkelerin birounda ynetimler, aile temeli zerine kuruludur. Geerli olan yasalar ise genelde toplumda sadece birincil yasalardan kaynaklanan haklar gzetmektedir. Bu devletlerdeki btn mlkiyet, egemen olan aileye bamldr. Bu nedenle halk, onlar iin koruyuculuk yapan ve savaan kimselere bazen mallarn vermek zorunda kalr. Ona gre vergi koymann ve hara almann orijini budur.108 bn Rd, bu noktada ran toplumu ile Endlsteki birok kenti zikretmektedir. Ona gre, kentlerde insanlar iki kategoriye ayrlr: Kategorinin biri halk diye adlandrlrken, dieri ise yneticiler/efendiler diye adlandrlr. Halk, ar derecede istilc olan efendiler tarafndan soyulur ve yamalanr. Bir sre sonra bu yap tiranla dnr. Bunun ncesinde, demokratik toplumda insanlar buna ynlendiren etken, insanlarn genelde zenginlii, serveti ar derecede sevmesidir. Kent savunmas iin hibir kimse, malnn bir ksmn vermek
107. 108. bn Rd, Telhs, s. 187. Averros Commentary, s. 214.
zorunda deildir. Bu durum, kendileri iin yasalarn vazedildii gl insanlar bulunduu srece devam eder.109 Fakat bir sre sonra, onlarn farkl arzu ve istekleri glenip dn olmayan bir noktaya geldiinde, onlar savamaz hle gelirler. Onlarn yneticileri de buna karn yeni vergiler koyma ihtiyac duyar. Eer yneticiler, onlardan alnan vergileri dil bir biimde datmayp onlara bask yapmaya devam ederse, bu durum, halk zerinde kuvvetli bir sarsnt meydana getirir. Halk tepki olarak, yneticileri tasfiye etmeye alr. Yneticiler de buna mukabil istibdad kalc klmaya gayret ederler.110 Bu nedenle demokrasi ynetimi, btnyle mstebid ynetimin (tyrannical state) kartdr. Millete ait olmas gereken mal-mlk ise, gerekte ynetimi elinde bulunduran aileye aittir. Bu yap, bn Rde gre, Endls kentlerinde grlebilir. Ynetim elinde bulunduran kimseler bu durumda tamamyla mstebid bir hle gelirler.111
4. Tiranlk
stibdat ynetimidir. Efltun buna zorba devlet demektedir.112
109. 110. Averros Commentary, s. 214. Averros Commentary, s. 215. bn Haldna gre devlet, iki temel zerine kuruludur. Birincisi, asker olarak ifade edilen gtr. kincisi, askeri ayakta tutan ve devletin ihtiyalarn gideren paradr. Devlet balangta halka kar efkatli, harcamalarda ll iken snrlar byyp hkmdarlk zelliklerine brnnce idareciler lks ve safahata ynelirler. srafta hibir snrn tanmad harcamalar yaplr. Devletin gelirleri giderlerini karlayamaynca devlette mali bozulma balar. Devlet, kendini savunmaktan aciz hle gelir ve ykma doru gider. Bkz. Mukaddime, I,391-395. Averros Commentary, s. 215. Burada bn Rd, bir taraftan kendi siyaset felsefesine ait temel yaklamlar ortaya koyarken, dier taraftan da ada olan slm hkmdarlklarn eletirmektedir. zellikle o, sllelerin ynetimde olduu kk emirlikleri ve Murbtlar eletirmitir. Endls tarihine bu zaviyeden bakld zaman, demokrasi ynetimi iin bn Rdn sz konusu ettii btn olumsuzluklar bu ynetimlerde grmek mmkndr. bn Rd, Telhs, s. 176; Efltun, Devlet, 543c-d, 545c.
111.
112.
DEVLET ETLER 211
Egemenlii elde etmek iin yelerinin ibirlii yapt ehirdir. Bu farkl derecelerde kendilerini egemenlik tutkusuna kaptrmalaryla olur.113 Bu toplumun bireyleri, yetkinlemeye gayret ederken, sadece tirann kiisel isteklerine hizmet etmeyi gaye edinirler. Bu istekler; galibiyet elde etme, an ve eref sahibi olma, servet elde etme, haz arzusu veya bunlarn btnyle alakal olabilir. Ak olan u ki, bu kent halknn tirana hizmet etme, isteklerini ve iradesini yerine getirme dnda bir gayesi yoktur. Bu nedenle onlar, daha ziyade kleye benzerler ki geekte onlar kledirler.114 bn Rd, burada yapt psikolojik tahlillerle, efendilerini memnun etmek iin alan ve kleye benzetilen insanlarn iradesini, isteklerini ve tabiatlarn tasvir etmektedir. Yapt izahlar, kulland kavramlar Frbnin bu konudaki izahlarna benzemektedir. Ancak bn Rd, mstebid ynetimde tiran bireysel olarak sistemin merkezine alrken Frb, bireyin dnda btn bir toplumun bu nitelikte olabileceinden sz etmektedir. Nitekim o, mednett-tegallb diye isimlendirdii mstebid ynetim iin yle demektedir: Bu kent halknn gayesi bakalarna hkmetmek ve bakalarnn kendisine hkmetmesine engel olmaktr. Onlarn tek amac bu hkimiyetten alacaklar zevke ulamaktr.115 Frb, bir baka eserinde ayn konu ile ilgili olarak yle demektedir: Bu ynetimde, bazen de bir tek kii bakalar zerinde egemenlik kurar. O, dier btn insanlar malub etmek iin btn toplumu ara olarak kullanr. Sz konusu bu topluluk ona, bakalar iin bir ey elde ederek onda egemenlik kursun diye deil, srf kendisine ait olan eyi egemenlii altnda tutan tek kii olsun diye yardm eder. Bu tek egemen kii, kendi hayat ve gcn srdrmek iin gereken eye sahip olmakla yetinir ve geri kalan bakalarna vererek onlar adna egemenlik kurar. Tpk kpekler ve ahinlerin yaptklar gibi. Kentin
113. 114. 115. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 58. bn Rd, Telhs, s. 188. Frb, el-Medne, s. 81.
geri kalan halk da bu tek kiinin arzularna hizmet eden kleler gibidir.116 bn Rde gre, mstebid kentin insanlar, bu nitelikleriyle ideal devletin insanlarndan farkldr. nk ideal devletin gayesi, herkesin doal kabiliyetine uygun bir ekilde mutluluu elde etmesidir.117 Mkemmel diyebileceimiz bir ynetim sanatnn gayesi, dier sanatlarda olduu gibi toplumun bireylerine yararl olmaktr. rnein tp sanat byledir; gaye doktorun yararndan ziyade hastann tedavi edilmesidir. Benzer ekilde, denizcilik sanat da byledir. Gemi kaptannn gayesi kendi emniyetinden ziyade yolcularn emniyetidir. Fakat tirann durumu farkldr. O sadece kendi karn dnr. Btn insanlarn yararn istemez. Efendinin klesiyle olan ilikisinde olduu gibi, sadece halkn zorunlu ihtiyalarn karlar.118 Bu nedenle Aristotelese gre tiran kendisi iin en iyi olann peinden koar; tirann ynetiminde adalet olmaz.119 bn Rde gre bu kent, ayn zamanda dil deildir. nk amel sanatlarn hibirisi, bakasna yararl olmakszn mkemmellii elde edemez. Bu kentte icra edilen mesleklerin amac, kentte bulunan btn ailelere yararl olmak deildir; ama bir tek aileye hizmet etmektir.120 Bu ynetimde kent halknn kendine zg, belirli bir amac yoktur; amalar tirana hizmet etmektir. Oysa erdemli kent halknn ve buradaki ailelerin amac, yneticilerin iyi bir biimde yetimesidir. Bu ynyle erdemli kent, bir adan mstebid olan kente benzemektedir.121 Ancak bu benzerlik, iki kentin bir tek kii tarafndan ynetilmesiyle snrldr. deal devletin farkl olan bir taraf da, halktan her bireyin kendine zg bir amacnn olmasdr; o da mutluluun elde edilmesidir. Yneticilerin de benzer ekilde amac mutluluun elde edilmesidir.122
116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 60-61. bn Rd, Telhs, s. 188. Averros Commentary, s. 215-216. Ayrca bkz. Efltun, Yasalar, 961b-962. Aristoteles, Nikomakhosa Etik, 1160b 5-10, 1161b 5-10. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 177. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 177. bn Rd, Telhs, s. 190.
DEVLET ETLER 213
Dolaysyla kent halk ile yneticilerin amac birdir. Onlar mutluluu elde etmede birbirlerine yardmc olurlar; ta ki felsefenin amacna ulama noktasna gelebilsinler.123 Fakat mstebid ynetimde durum farkldr. Bu ynetimde efendiler, kendi isteklerini elde etme dnda, halk ile birlikte herhangi bir ama birliktelii sz konusu deildir. Bu nedenle genelde aristokrasi ile mstebid kentler birbirlerine benzer. Aristokrasi kentinin btn unsurlar mstebid bir gce dnr. Bu nedenle bn Rde gre, aristokrasiyi ama edinenlerin, Endls kentlerinde olduu gibi, kt bir ne sahip olduklar sylenebilir.124 Zorunlu olarak mstebid olan ynetici, yardmclarndan ald destekle halkn btn zerindeki istibdadn yaygnlatrr. Yapt yardmlara ramen halk, ynetime katlma frsatn elde edemez. Bu trden bir devlet, btnyle zorbadr. Muhtemelen baz destekiler, zorba ynetimde birtakm avantajlar da elde ederler. Ancak elde ettikleri avantajlar ynetime yaptklar katkyla orantldr.125 zellikle mstebid ynetimlerde, ilk zamanlarda zorbalk daha yaygn bir hal alr. Mstebidler, yneticiler ile birlikte halk bask altna alarak zorbalk yaparlar. Halk ise bu srete sadece birbirlerine zulm etmekle kalmaz, zorbaln dier milletlere de sirayet etmesi iin mstebide yardmc olurlar. Sonrasnda onlardan her birisi; zorbalk yapabildikleri, insanlar kleletirebildikleri oranda makam ve mevki alrlar. Bu ynetimin tepe noktasnda bulunan kimseler, zorbalkta son derece ustadrlar.126
5. Hazz Gaye Edinenlerin Ynetimi

bn Rde gre, bu kentin yneticileri ve halk sadece hazz elde etmek iin aba gsterirler.127
123. 124. 125. 126. 127. bn Rd, Telhs, s. 190. bn Rd, Telhs, s.190. bn Rd, Telhs, s. 191. bn Rd, Telhs, s. 191. Averros Commentary, s. 209.
Frb, buna bayalk ve dklk kenti (mednetl-hisse vessukt) adn vermektedir.128 Ona gre bu kent halknn amac yiyecek, iecek, cinsellik ve benzeri duyusal eyleri elde etmektir. Bunlar bedensel zevklerin, oyun ve elence gibi haz veren eylerin elde edilmesinde ibirlii yapan topluluktur. Bunu da, bedensel varln devam veya yarar iin deil, srf zevk verdii iin yaparlar. Bilgisiz kent halkna gre, bu kent, mutlu ve imrenilecek bir kenttir. Onlar, oyun ve zevk iin daha ok kaynaklara sahip olan kimseyi en mutlu, en iyi ve en imrenilecek kii olarak grrler.129
6. Zarret Ynetimi
Frb buna el-mednetuz-zarriye adn vermektedir.130 bn Rde gre bu kent halk, toplum halinde zorunlu ihtiyalarn elde etmeye alr. Zorunlu olan eyi elde etmenin yolu ise iftilik, avclk veya hrszlktr. Bununla beraber zorunlu ihtiyalarn giderilmesinde iftilik en doal olandr.131 bn Rdn zarret ynetimine dair sylediklerini Frbde bulabiliriz. Frbye gre zorunluluklarn bir araya getirdii kent ve topluluk, insann fiziksel varln devam ettirebilmesi iin gerekli olan ihtiyalarn elde etmek amacyla yardmlamay gerekli klan kent ve topluluktur. Ona gre zorunlu ihtiyalarn karlanmas iin iftilik, hayvanclk, avclk, soygun ve benzeri eitli yollar vardr. Zorunluluklarn bir araya getirdii baz kentlerde, zorunlu ihtiyalarn karlanmas iin btn meslekler yaplr. Baz kentlerde ise zorunlu ihtiyalar, rnein iftilik gibi, yalnzca bir meslek icra edilerek karlanmaya allr. Byle bir ehrin halk, eitli yollara bavurmak sretiyle, kendilerinin zorunlu ihtiyalarn karlama konusunda maharet, tedbir ve gereini yapma ynnden en baarl olan kimseyi, en stn kii sayar. Onlarn bakan, zorunlu ihtiyalarn karlanmasn128. 129. 130. 131. Frb, el-Medne, s. 81; ayrca bkz. es-Siysetul-Medeniyye, s. 54. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 54-55. Frb, el-Medne, s. 81. Averros Commentary, s. 217-218.
DEVLET ETLER 215
da onlar altrmasn bilen, onlar iin gerekli eyleri koruyabilen ya da ihtiyalarn cmerte karlayan kiidir.132
7. Kusurlu ve Bozuk Ynetim

bn Rde gre bu kentin yneticileri, servet elde etmek veya elde ettikleri serveti oaltmak iin ar derecede aba gsterirler. Elde edecekleri servetten, ihtiyalarna yetecek olandan daha fazlasn alr ve kendilerine israf derecesinde harcarlar. Kendileri dnda bir bakasyla da bunu paylamazlar.133 Burada bn Rdn sz konusu ettii ynetim biimine Frb, el-Mednede, zenginlik kenti/el-mednetul-beddle, es-Siyasetul-Medeniyyede ise mednetn-nezzle adn vermektedir.134 Ona gre bu kt kent halknn oluturduu topluluk; servet ve zenginlii, altn ve gm paray bolca elde etmek, srf zenginlik tutkusundan ve cimrilikten dolay ihtiyalarn tesinde bir birikim salamak iin ibirlii yapan, insann beden varl iin zorunlu olann dnda herhangi bir harcamada bulunmayan topluluktur. Onlar servet ve zenginlik elde etmek iin her yolu denerler. Onlara gre en stn kii, zenginlikte en ileriye gitmi ve zenginliin elde edilmesinde en becerikli olan kiidir. Onlarn bakan ise kent halkn zenginliin kazanlmasnda iyi yneten ve onlarn zenginliini srekli olarak koruyan kiidir. Onalar zengin olmak, zorunlu ihtiyalarn karlamak iin ticaret ve kiralamaya ilveten iftilik, hayvanclk, avclk ve soygun gibi ileri de yaparlar.135 bn Rde gre kusurlu ve bozuk olan kentlerde iki tr zenginlik sz konusudur: Birisi doal zenginliktir, dieri ise gelenekten gelen zenginliktir. Doal zenginlik, insann yaam iin gerekli olan ihtiyalarn karlanmasdr. Bunlarda giyim-kuam, yiyecek ve barnlacak mesken132. 133. 134. 135. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 53-54. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 172-173. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 54; el-Medne, s. 81. Frb, es-Siysetul-Medeniyye, s. 54. Ayrca bkz. el-Medne, s. 81.
dir veya insann bu ihtiyalarn daha fazla karlamaya yardmc olan aletler ile bunlarn hammaddesidir. Gelenekten gelen zenginlik ise, dirhem ile dinardr veya bunlarn yerine kullanlan eylerdir. Bu tr eylerle insann doal ihtiyalar karlanmaz. Bu nedenle dinar ve dirheme btn devletlerde rastlanlmaz. Ancak demokratik kentlerde, ticarette veya para deiiminde kullanlr. Yine dirhem ve dinar, geerli parasal ilikilerde, maln deerini belirlemede uygun bir l birimidir. Dinar alan kii, ald eyin kymetini ve deerini bilir. Bu nedenle bir kimse pekl dinar ve dirhemin biriktirilmeye, elde edilmeye deer bir zenginlik kayna olduunu dnebilir.136
C. TRANIN NTELKLER VE PSKOLOJS
bn Rde gre Efltun, tirann sahip olduu nitelikleri, demokrasi insannn tirana nasl dntn, nasl yaadn, hayatnda mutlu olup olmadn aratrmtr.137 Efltuna gre her eyden nce tirann niteliklerinin bilinebilmesi iin, insanda var olan isteklerin znn ve eitlerinin bilinmesi gerekir.138 Ona gre, insann zorunlu olmayan isteklerinin yannda bir de bozuk diyebileceimiz istekleri vardr. Bunlar doutan herkeste bulunur; kanunlar ve iyi istekler tarafndan telenir. nsan akl yoluyla bunlar iinden skp atabilir ya da saylarn ve glerini azaltabilir. Ama herkes bunu baaramaz, insanlarn birounda bu istekler artar, eksilmez.139 Efltuna gre bu bozuk istekler, biz uyurken uyanan isteklerdir. Bizi dizginleyen, dndren tarafmz uykuya dald m tka basa yi136. 137. 138. 139. Averros Commentary, s. 212. Averros Commentary, s. 237; Efltun, Devlet, 571a. Efltun, Devlet, 571a. Efltun, Devlet, 571b.
DEVLET ETLER 217
yip imi hayvan tarafmz silkinip ayaa kalkar, bo bulduu meydanda at oynatmaya ve dilediini yapmaya yeltenir.140 Fakat bu hayvan blmn iyi arzularla, vazedilen kanunlarla kontrol edilmesi gerekir. Buna ramen geriye bir ey kalacak olsa bile kalan ey, kayda deer deildir. Dier yandan eer insan, ister uyanklk halinde isterse uyku halinde olsun, hayvan blm kontrol edebilirse kanunlara aykr hibir eye yanamaz. nsann hayvan ynnn kontrol edilip edilmediine bal olarak ilh veya hayvan ynleri n plana kar.141 bn Rde gre Efltun, bir yneticinin neden tirana dntn izah ederken, tekrardan sz demokrasi adamna getirir, onu rnek verir.142 Efltunun verdii bu rnekte, deiim sreci kuaklar zerinden izah edilmektedir. Ona gre birinci kuak son derece ilkeli ve kanunlara saygl iken, ikinci kuak ilkeli olmayla olmama arasnda bir yerdedir. nc kuak ise, ilkeli yaam bir tarafa brakarak kendisini snrsz arzularnn hkimiyetine brakr ve sonuta tirana dnr. Efltuna gre demokrasi ynetiminde byyen ikinci kuak gen, yaratl itibariyle mal-mlk edinmeye alr. Zorunlu olmayan isteklerine temayl etmez. Fakat o, zorunlu olmayan isteklerine baml hle gelen insanlar arasnda bymtr. Karakteri itibariyle o, onlardan daha stndr. Babas onu kendi hayat izgisine doru ynlendirirken, evresinde bulunan insanlar onu, bu izginin tam tersi bir istikamete ynlendirmek isterler. Bu durumda o, iki tr insan arasnda orta bir yere ynelir. Her iki taraftan benimsedii ve ortak olduuna inand eyleri alr.143 Bu ekilde onun yaam tarz, ne hrriyeti olmayan ne de kanunlar hie sayan insanlarn yaam tarzna benzer. Efltuna gre, bu niteliklere sahip bir kiinin yalandnda, kendi eilimlerine benzer eilimleri olan bir oula sahip olmas pekl
140. 141. 142. 143. bn bn bn bn Rd, Rd, Rd, Rd, Telhs, Telhs, Telhs, Telhs, s. s. s. s. 216; Efltun, Devlet, 571 c-d 216. 216. 217.
mmkndr. Kanuna muhalefet etmeyi alkanlk hline getiren insanlar, babasn snrsz zgrle doru ynlendirdikleri gibi, olunu da ynlendirmek isteyeceklerdir. Fakat babas, ailesi ve akrabalar zorunlu olmayan istek ve arzularna kar bilinlidirler. Fakat oullar ayn bilince sahip deildir.144 Bu nedenle o, babasndan daha ok zorunlu olmayan isteklerine baml biri hline gelir. nk isteklerini kontrol edecek, onu kar tarafa gtrecek birileri sz konusu deildir. Bilakis btn isteklerini ona gzel gsterecek ve ona arzularn snrsz bir biimde karlama imkn verecek kimseler evresini sarmtr. evresindeki insanlar, sonuta onu kovanda bulunan yaban arlarna benzetirler. Tiran, bu srecin sonunda toplumda zevk ve mutluluu gaye edinen kimselerin ilgi duyduu her eye ilgi duyar; arap ve parfm gibi zorunlu olmayan btn her eyde arya kaar. Bu da onun akln bandan alr. eytanlar, yaban arlarna benzeyen bu kimse zerinde hkimiyet kuruncaya kadar onu etkilemeye devam ederler. Muhtemelen hayatnn geri kalan ksmnda onu, arzularyla ba baa brakrlar.145 Bu durumda tiran, ierisinde bulunduu artlarda akln telkinlerini dikkate almaz. O, bu haliyle akn ve sarho olan adama benzedii gibi, akl da karakteri de sarho ve akn olan insann karakterine benzer. yle ki bu trden akl melekesi hastalkl olan insanlar, imkn bulabilseler sadece insanlar zerinde deil, melekler zerinde bile hkimiyet kurmaya alrlar.146 Tasvir etmeye altmz bu mstebid adam, sahip olduu karakter ve edindii hayat tarz nedeniyle demokrasi ynetimini benimseyen biri olmaktan uzaklar.147
144. 145. 146. bn Rd, Telhs, s. 217; ez-Zarr fis-Siyse, s. 198. bn Rd, Telhs, s. 217. bn Rd, Telhs, s. 218. bn Rd, Efltunun metninde geen tanrlar kavramn, slm terminolojiye ait melek kavramyla deitirmitir. Efltunun metnindeki ifade yledir: Azm kudurmu bir adam bakalarna, hatta tanrlara kumanda etmeye kalkmaz m? Kendini hepsinden stn grmez mi? Bkz. Devlet, 573c. bn Rd, Telhs, s. 218.
147.
DEVLET ETLER 219
Tirann btn amac zevklerini tatmin etmektir. Bunun iin arlarda, hamamlarda ve piknik yerlerinde elence partileri ve toplantlar dzenler. Genel olarak cinsel arzularna hitb eden btn her eyi yapar. Doal olarak bunun sonucunda arzular/istekleri ruhuna egemen hle gelir. Kaptann gemiyi ynlendirdii gibi arzular onu ynlendirir.148 Tirann bu durumu, aacn kenarlarndan filizlerin kmas gibi, tereddtsz beraberinde dier btn arzular uyandrr. Bu yaama tarzyla o, phesiz byk harcamalara ihtiya duyar. nk o, eline geen mal hzl bir biimde harcar ve yine hzl bir biimde yeni kaynaklara ihtiya duyar. Bu durumda bakalarndan bor istemek veya bakalarnn nafakasn kabul etmek zorunda kalr. Btn bunlarn nedeni ise arzulardr; zellikle de cinsel arzular onu, gcnn stnde harcama yapmaya zorlar.149 zetle Efltunun dedii gibi bu adam, arzularna snr tayin edemez. Bu adam iin iki seenek sz konusudur: Ya her meknda, her istediini elde eder veya kadnlarn adet gnlerinde ac ektii gibi ac eker. Eer onun babas veya annesi ihtiya fazlas bir eye sahip olur da ona vermezlerse o, istedii eyi ya ikna ederek ya alarak veya zorla alr. Almasna engel olacak olurlarsa, onlar ldrmeye veya bask yapmaya ynelir. Toplumda bunun birok rnei vardr.150 Sonuta tiran, babasna kar bile istibdat yapar hle gelir. ehvet gc onu birok ey arasnda; mabedleri ve iindekilerini, sokaktaki insanlar yamalamaya, hrszlk yapmaya sevk eder. Kendisinde bulunan arzular, snrsz bir biimde byr; daha gl, kuvvetli hle gelir. zellikle de ondaki ehvet arzusu, babasnn demokrasi ynetiminde grev yaparken kendileriyle byd btn doru ilkeleri
148. 149. bn Rd, Telhs, s. 218. bn Rd, Telhs, s. 218. Burada bn Rd, kendi zaviyesinden Efltunu izah etmitir. zellikle o, demokrasi toplumunda cinsel arzularn insanlara verdii zararlara vurgu yapmtr. Ona gre cinsel arzulardaki arlk, tutku derecesine ulanca bu davran biimi insanlar ar derecede harcama yapmaya ve borlanmaya zorlar. rnein bkz. Efltun, Devlet,573dh. bn Rd, Telhs, s. 219.
150.
yok eder. Bu nedenle -Efltunun dedii gibi- uyank hali, uyku hline benzer. O, kendinden hibir eyi esirgemedii gibi, hibir eyden de korkmaz.151 bn Rde gre, bu trden kimselerin saylar, yaban arlar gibi demokrasi kentinde oalnca insanlar, onlarn kavgac ve zorba olduklarn anlar. Halk arasnda bulunan chiller de bunlara yardmc olur. Halk, kendilerine istibdat yapmalar iin ynetimi onlara teslim eder. Daha nce bunlardan birisi babasn ldrtmt ki, imdi bu adam dedesinin ve babasnn devletini ynetmektedir. Fakat kentte bulunan erdemli insanlar; az saydaki yaban arlarn knamaya kalkarlarsa, en gl olanlar kenti terk eder, yollar gvensiz hle getirirler, insanlarn canna kasteder, mal ve mlklerini alarlar.152 bn Rde gre, halk arasnda bulunan chiller, zorbalara yardmc olur. Onlarn amalarna hizmet ederler. Ona gre gerekte tirann varlk nedeni bilgisiz ve chil kimselerdir. Tiran iktidara tayanlar, chil ve bilgisiz kimselerdir. bn Rde gre, eitimli ve erdemli insanlarn bu ynetimde herhangi bir sorumluluu sz konusu deildir. Efltuna gre tiran/zorba, halka bask yapmay alkanlk hline getirecek olursa dostlarn kaybeder, kendisini sevecek kimse bulamaz. Zorbalar bile bu durumda birbirlerini sevmezler. Btn bunlarn nedeni, tirann hayat tarznn ar ve dil olmamasdr. Onun kenti, phesiz ktlk ve rezalet kentidir. Erdemli ve iyi ahlkl hkmdarn idare ettii kentin tam anlamyla kartdr.153 Kentleri birbirleriyle mukayese eden bn Rd, kentlerin yneticilerini de birbirleriyle mukayese etmitir. Ona gre hkmdarlar ierisinde en mutlu olan, erdemli hkmdardr. En zavall ve en alak olan ise tirandr.154 bn Rde gre, kent yneticileri arasndaki benzerlik, kentler arasndaki benzerlikten daha belirgin bir biimde grnebilir. Bu ne151. 152. 153. 154. bn Rd, Telhs, s. 219. bn Rd, Telhs, s. 219-220. Averros Commentary, s. 242. bn Rd, Telhs, s. 220.
DEVLET ETLER 221
denle kentleri birbiriyle mukayese ederken, bu mukayesenin yneticiler zerinden yaplmas gerekir. Zira yneticiler birbiriyle mukayese edildiinde, aradaki fark daha belirgin bir biimde grlebilir. Bu nedenle ister tal ister asl olsun, bu kente etki eden her eyin dikkate alnmas gerekir. Ancak bu ekilde tirann durumuna dair bir yargya varlabilir. nk phe gtrmez bir biimde tirann ynettii kent, klelik kentidir ve hrriyetten alabildiine uzaktr. Ayn eyler kle hline gelen ve hrriyetten uzak tirann kendisi iin de sylenebilir. Tirann aalk olan duygular ona egemen olmu, ulv olan akl melekeleri yenilgiye uramtr.155 Kleletirilmi olan kent, ya isteklerini hi yapamaz veya ok az bir ksmn yapabilir. Bu nedenle kente, hzn, mitsizlik, seflet ve bask egemendir. Basknn egemen olduu kent fakirdir, zengin deildir. Benzer ekilde tiran da, rhen fakir ve aresizdir.156 Tirann emrindeki ruh da fakir ve atr.157 Efltuna gre, tiran ile tirann ynettii kent, snrsz bir korku ierisindedir. Bu kentte bulunan hzn ve gzya, dier kentlerde bulunan hzn ve gzyandan daha fazladr. Benzer ekilde tirann ruhu da srekli bir biimde doyumsuz arzu ve isteklerle doludur. Efltuna gre, erdemli kent ile mstebid kent arasndaki benzerlik, bu kentleri idare eden yneticiler arasndaki benzerlikten daha fazladr. Bu nedenle o, kurduu benzerlikten yola karak tirann karakteri zerinde durmu, konuyu izah etmitir.158 Efltunun bu yaklamnn nedeni, kendi zamannda ynetim tarz olarak istibdadn yaygn bir biimde biliniyor olmasdr. Tiran kenti ynetirken, kendisinden vgyle bahseden airlerden yardm alr. Bu kentlerde byyen birok kiinin, birok airin, bu ynetimin yceliine dair beyanlar vardr. Bu kimseler, tirann ahsnda bir erdem olduunu dndkleri iin tirann ynetimini desteklemilerdir.159
155. 156. 157. 158. 159. bn Rd, Telhs, s. 220. Averros Commentary, s. 243. Efltun, Devlet, 578a. bn Rd, Telhs, s. 221. Averros Commentary, s. 243-244.
Baz airler ise, tirann ynetimini vp yceltmekle kalmam, zorbaln insanlar tanrlara eit klacan sylemilerdir. Bu nedenle baz airler, zorbalar iin syledikleri vc szlerinden dolay, zorbaln bilgelik okulu diye anlmlardr.160 Bu zelliinden dolay bn Rd, iire ve airlere olumlu yaklamaz. O, fakirlik yoluyla insanlarn kleletirilmesinden vgyle sz eden airlere de kardr. Kendi zamannda, Endlste bu trden airlerin bulunduundan, istibdadn yaygn bir hal aldndan sz etmektedir. Efltuna gre tirann, kendilerine bask yapt halk ile olan mnasebeti, efendinin klesiyle olan mnasebeti gibidir. imdi birok klesi olan fakat klelerine hi yarar olmayan zengin bir adam tasavvur edelim. Tirann ynettii kentin vatanda olup szde kle olmayanlar, buna kyasla gerekte iki kat daha fazla kledirler.161 Burada Efltun, az sayda klesi olan zenginler ile birok klesi olan tiran mukayese etmektedir. kisinin ortak noktas istibdat yapmalardr. kisi arasndaki fark klelerinin saysdr. Zenginler snrl sayda kleye hkmederken tiran, btn kente hkmetmektedir. bn Rd, tirann ierisinde bulunduu psikolojiyi izah ederken hanmlar, ocuklar ve sahip olduu eylerle birlikte ssz bir yerde, sadece kleleriyle ba baa braklan bir tirann olduunu varsayalm, demektedir. zgr olan birinin bu adama yardm etmesi mmkn deildir. Bu durumda kendi adna, hanmlar ve sahip olduu eyler adna ar derecede mitsizlie kaplr, klelerine muhta hle gelir. Korkudan baz klelerine yaranmak, trl szler vermek, gerektiinde azat etmek, ksacas dalkavukluk yapmak zorunda kalr.162 Sonuta tiran iki eyden biriyle karlar: Ya kent halk tirana byk bir kuvvet baheder ya da onu alaltr ve onu bundan yoksun brakr. Farz edelim ki Allah ona, bir insann bir baka insan kle edinemeyeceine inanan komular vermi olsun; o zaman bu adamn kalbini iddetli bir hzn kaplar, hapisteymi gibi her taraftan kuatldn zanneder.
160. 161. 162. Efltun, Devlet, 568ab. bn Rd, Telhs, s. 221. bn Rd, Telhs, s. 222; Efltun, Devlet, 578e, 579a.
DEVLET ETLER 223
Tiran, kendini zorunlu olarak bu halde bulur. O kendini halk arasnda, hapisteymi gibi korku ve fkeyle dolu bir halde hisseder, kendini ynetmeye bile g yetiremez.163 Bu nedenle o, grmek istedii, gitmek istedii herhangi bir yere gidemez. Zamannn ounu kadnlar gibi evine kapanm olarak geirir. Onun kt zelliklerinden birisi de, kendi nefsine egemen olmaya g yetirememesidir. Fakat o, u veya bu ekilde insanlar ynetmeye alr. Btn bedensel organlar hasta olduu halde salkl olduunu dnen, bedenini tedavi etmeyi ihmal eden, fakat bakalarn istedii gibi tedavi etme gcne sahip olduunu zanneden kiiye benzer.164 Bu nedenle tiran, toplum bireyleri arasnda en ok kleleendir. Kendi arzularn tatmin etme, arzulad eyleri elde etme gcne sahip deildir. Ona hzn ve mitsizlik egemendir, ruhu fakirdir; kskantr, zalimdir ve dostu yoktur. Ynetici olmadan nce bu tr nitelikleri olan birisi, ynetici olduktan sonra bu niteliklere daha fazla ihtiya duyar. Kesinlikle o, mutsuz ve talihsizdir. nk iini tesadflere brakan kii genelde kaybeder. Bunun byle olduunu sadece szle deil, hislerimizle de idrk edebiliriz.165 Buraya kadar yaptmz izahlarla, bn Rde gre, bu kentlerde var olan ynetim tarzlarn, mutluluu, mutsuzluu ve ynetenlerin niteliklerini izah etmeye altk. Ona gre yneticiler arasnda en mutlu olan erdemli hkmdar iken, en baya olan ise tirandr.
D. KENTLERN BRBRNE DNM
bn Rd, erdemli kent ile bu kentin kart olan ynetim tarzlarn izah ettikten sonra, Efltuna gre bu kentlerin birbirine dnm ile bu kentler arasndaki benzerlii izah etmitir.166 Bu deiim s163. 164. 165. bn Rd, Telhs, s. 222. bn Rd, Telhs, s. 222; Efltun, Devlet, 579b-c. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 203; Efltun, Devlet, 579 b,e. Bu paragrafta geen: ini tesadflere brakan kii genelde kaybeder sz, bn Rdn zamannda yaygn olarak kullanlan bir meseldir. Averros Commentary, s. 212.
166.
recinde doal olarak devlet farkl aamalardan geip yeni durumlara brnr; farkl olarak yeni ahlk deerler edinir. nk doal olarak ahlk, iinde bulunduu ortama baldr.167 bn Rde gre, ynetimlerin ve insanlarn deiim ve dnm srecinde adalet, zulm ve hakszlk kentte, insanda olduundan daha belirgin bir biimde grlebilir.168 bn Rde gre ina edilen erdemli devlet, kolay kolay yklmaz. Fakat zaman ierisinde her yaratlan varlkta olduu gibi onda da zlme ve rme balar. Ona gre zlme ve rme, fitnenin ve anarinin ortaya kmasyla birlikte ncelikli olarak kenti yneten snfta grlr. Bunun nedeni ise, gmn altna karmasdr.169 Burada gmn altna karmas ile kastedilen, toplumsal snflarn birbirine karmasdr. Her snf, tabiatna uygun olan meslei icra etmeyerek dier mesleklere ynelir. Bu ise toplumda anariye ve kaosa neden olur. Bunun nedeni ise yneticilerin, yaplan evliliklerde Efltunun belirledii tarzda denklik konusunda gerekli zeni gstermemeleridir. Bu nedenle, doan ocuklar onlara benzemez. Sonuta bu ocuklar, muhfzlar snfnn dna karlamadklar iin muhfz olarak kalmaya devam ederler. Aralarnda bulunan ktler, aldklar eitimi kmseyerek mzie nem vermeyip jimnastie ncelik verirler. Bunun sonucunda fke ve ehvet gc onlarda daha baskn hle gelir. Kenti ynetenler arasnda bu trden adamlar tezhr edip erdemli kiiler arasna karnca, bunlardan her birisi arkadan kendi arzulad eye doru yneltir. Bir ksm insanlar, ncelikli olarak erdemli olmaya, erdemleri elde etmeye gayret ederken; bakr ve demir trnden olan insanlar, sratle mal ve mlk edinmeye alrlar.170 Erdemliler ile kt insanlar arasndaki anlamazlk uzun sre devam edince, bir ksm erdemli insanlar, erdemli ynetim ile serveti gaye edinen ynetim arasnda orta bir yola ynelir. Tabiatnda bakr ve
167. 168. 169. 170. bn Haldn, I,249. Averros Commentary, s. 219. bn Rd, Telhs, s. 194; Efltun, Devlet, 46a, 547 a-e. bn Rd, Telhs, s. 195; Efltun, Devlet, 546d.
DEVLET ETLER 225
demir bulunan insanlar ise, arazileri, evleri ve gayr menkulleri paylar. Onlar kendi zel mlkleri hline getirir. Muhfzlara, kendi gvenliklerini korumalarna yetecek kadarn verirler. zgr olan dostlarn, klelere benzetirler. Kleye benzetilen dostlar da savataki kahramanlklar, an ve erefe duyduklar ilgi nedeniyle onlarn otoritesini kabul eder.171 Bylesi bir ynetim, aznln ynetimi olan aristokrasi ile ideal ynetim arasnda bir yerdedir. Sava snf, ideal ynetimde servet edinmeye, meslek ve sanat renmeye ilgi duymaz. Bu nedenle yneticileri, tanmladmz gibi erdemli kimseler olmasa bile, potansiyel olarak tiran olmaya eilimli cesur insanlar zerinde hkimiyet kurarlar. Bu nedenle, bu ynetimde iyilik ile ktlk i iedir.172 Efltuna gre bu ynetim, ideal devletin kendisine ilk olarak dnt ynetim eklidir. nk bu kent halknn ncelii eref ve itibardr; insanlara zulmetmektir; otoriteyi elinde bulundurmaktr. Onlar, erdemli bir insan malub etmeyi her eye tercih ederler. Bu nedenle diyalektiin ustas olan bu insanlara gre, an ve eref sevgisi bir amatr. Felsefeden sonra tercih edilen ilk eydir; zira o, felsefeyi glge gibi takip eder. Bu ise, erdemli insanlarn kendisine dnebildii en yakn eydir.173 Bu nedenle, genelde erdemli bir insan, eer uzun bir sre sevgi ba ile an ve eref dkn insanlara bal kalrsa, onlardan ayrlmas gleir. Bu noktada onun ihtiya duyduu ey, iyi bir n yapmaktr. Eer an ve eref sevgisi baskn gelecek olursa, sonuta istibdat snrna varabilir. Sonrasnda erdemli olan ynetim mstebid hle gelir. Kt kiiler, kendisiyle birlikte mstebid bir ynetimi kabul etme noktasna gelirler. Efltuna gre, ideal bir ynetimin kendisine dnt ilk ynetim ekli budur.174 Erdemli ynetime benzeyen ve filozof olarak adlandrlan adamn, erefi nceleyen ve mutluluu eref zerine kurulu olan toplum
171. 172. 173. 174. bn Rd, Telhs, s. 195; Efltun, Devlet, 547c. Averros Commentary, s. 220. Averros Commentary, s. 220. Averros Commentary, s. 220-221.
bireylerine dnmne dair Efltunun dnceleri de ayndr. Bu konuda Efltun yle demektedir: Mutluluu eref zerine bina eden adam, karakteri itibariyle beden eitimine ncelik verir, avlanmay sever, mzikten nefret eder; istibdad ve zorla stn gelmeyi arzu eder. O ynetimi, erdemle ilikili olduu iin deil, g ve savataki kahramanlklarla ilikili olduu iin istemektedir.175 Efltuna gre bu niteliklere sahip olan kii, genliinde maldan nefret eder. Fakat yalandka mal sevgisi de onunla beraber byr. nk tabiat itibariyle erdemli deildir. Musikiyi dinlemekten uzaklat oranda, mal seven biri hline dnr. Fakat kklnden itibaren musikiyle byrse, yaad srece erdemli olmay tercih eder.176 Efltun ve onun rihi olan bn Rd, erdemli olan bu kiinin zamanla maruz kald bu deiim ve dnmn nedenlerini izah etmeye almlardr. Onlara gre bu adam, erdemli bir babann olu iken, erdemli olmayan bir kentte byr. Ban derde sokmamak iin kentteki btn onurlu eylerden, yerleik olan otoriteden ve genel anlamda btn mevkilerden kaar. Erdemli insanlarn, ideal olmayan kentte her eyden katklar gibi kaar.177 Gen adamn babas bu durumda olunca karlaaca ilk ey, devlet erkn arasnda yer alamadndan dolay annesinden duyaca ikyettir. Annesi, kocas aba gstermedii iin kent ynetiminde bir makam-mevki elde edemediini, bu nedenle de zor bir hayat yaadn dnr. nk kocas mala ilgi duymamakta, onu elde etmek iin aba gstermemektedir.178 Bu nedenle anne oluna; babasnn erkek adam olmadn, erkeklerden ok kadnlara benzediini syler. Evde bulunan hizmetiler dhil, herkes bu szleri ona syler. Babasna herhangi bir kimse zarar verdiinde; annesi, oluna byd takdirde babasna eziyet edip zarar verenlerden, bir yerine iki
175. 176. 177. 178. Averros Commentary, s. 221. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 182. Averros Commentary, s. 222; ayrca bkz. Efltun, Devlet, 549c. bn Rd, Telhs, s. 197.
DEVLET ETLER 227
defa hakkn almasn ister. zetle annesi, gen adamdan her konuda babasndan farkl biri olmasn ister. Durum byle olunca, gen adam iki derede bir arada kalr. Bir tarafta hakszlk karsnda susan herkesi ahmak, korkak ve budala zannedenler; dier tarafta babas gibi olmayan, onun gibi yaamayan kimseleri ycelten, onlardan vgyle bahseden, onlar gl olmakla nitelendirenler. Bu durumda olan gen adam, iki kavga arasnda kendini bulur. Bir tarafta babasnn kendisine telkin ettii ve sahip olduu erdemli tabiat, yani dnme gc; dier tarafta fke ve ehvet gc. Dier bir taraftan da kt arkadalar, srekli olarak ona kt alkanlklar edindirmeye alrlar. Bu durumda o, ehev eyler ile erdemli eyleri sevme arasnda orta bir yerde bulunur. Kendi nefsini orta yerdeki glere doru ynlendirir ki bu da eref sevgisidir.179 Nefsin dier blmleri arasnda, insan en fazla erdeme ynlendiren bu (eref) blmdr. Bu nedenle zorunlu olarak erefi ve her trl iyi eylemi yapmay seven adama dnecektir. Mutluluu erefte arayan insanlar arasna katlan gencin, her trl erdemli tabiatn dndaki baka eylere dnm keyfiyeti ve temayl budur. Bunun rnei, erdemli iken an ve eref kentine dnen ynetimdir.180 Efltun erdemli bir ynetimin an ve eref ynetimine, yetkin bir kimsenin an ve eref adamna nasl dntn izah etmitir. bn Rde gre, bu ise Araplarn ilk dnemlerinde olup bitenlere benzemektedir. Balangta Araplar, erdemli ynetimi rnek almken; sonradan Muviye b. Eb Sfyn geldiinde, ynetim tarz an ve erefi esas alan bir yapya dnmtr.181
179. 180. 181. bn Rd, Telhs, s. 197. bn Rd, Telhs, s. 198. Averros Commentary, s. 223. bn Haldna gre ilk drt halfe zamannda ynetimin hkmdarlk karakteri sz konusu deildi. Temel ynlendirici unsur din idi. Hilfetin, hkmdarla dnmesinden sonra ynlendirici unsur, asabiyet ve kl olmutur. Muviye b. Eb Sfyndan itibaren devlet ynetiminde asabiyet glenmi, kiiler zerinde dinin ynlendiricilii zayflam, hkmdarln ve asabiyetin ynlendiriciliine ve oto-
O, bu konuda yle demektedir: Efltun erdemli bir ynetimin, an ve eref ynetimine, yetkin bir kimsenin an ve eref adamna nasl dntn izah etmitir. Bu ise Araplarn ilk dnemlerinde olup bitenlere benzemektedir. yle ki, erdemli ynetimi rnek almken, sonradan Muviye b. Eb Sfyn geldiinde, ynetim tarz an ve erefi esas alan bir yapya dnt. Bu ynetim tarz, gnmzde Endlste yrrlkte olan ynetim tarzna benzemektedir.182 Burada bn Rd, kad ve hekim olarak kendilerine hizmet ettii efendilerinin devletini eletirmektedir. Bir tarafta Hz. Muhammedin drt halifesi, dier tarafta timokratik bir devlet bakan olarak grd mlkn kurucusu ve hilfeti bozan Muviye b. Eb Sfyn vardr. bn Rd, ima yoluyla ideal hilfeti erdemli ynetime, Muviye b. Eb Sfynn ynetimini ise kendi dnemindeki Muvahhid sultanlarnn ynetimine benzetir.183 bn Rd, burada bir yandan Efltunun siyaset kuramn izah ederken, dier yandan da kendi yaad dnem ile daha nceki dnemlerin ynetimleriyle ilgili birtakm deerlendirmeler yapmtr. bn Rdn ncelii, hep Endls olmutur. Bir filozof olarak idrk ettii devletlerin anlayndan gerektiinde vgyle bahsetmi gerektiinde de eletiriler yneltmitir. Yukarda zikredilen metinde bn Rd, Endlste kurulan Murbtlar ile Muvahhidler devletine ait deerlendirmeler yapmtr. Ona gre bu devletler, tarihsel sre asndan slm tarihinin ilk dnemlerine benzemektedir. Rosenthale gre bn Rd, bu yaklamyla Efltunun siyaset kuramn slm tarihine uyarlam, iki medeniyet arasnda bir uyum olduunu gstermitir.184 Rosenthalin bu yaklam kanatimizce doru deildir. nk Yunan medeniyeti ile slm medeniyeti arasnda esas itibariyle farkllklar sz konusudur. Ancak bn Rd, Efltunun Devletini siyaset asndan bilimsel bir metin olarak kabul etmektedir. O, bu bilimsel
ritesine ihtiya duyulmutur. Bkz. Kasm ulul, bn Haldna Gre slm Medeniyeti, anlurfa 2009, s. 57. Averros Commentary, s. 223. E. I. J. Rosenthal, s. 282. bn Rd, Telhs, s. 198.
182. 183. 184.
DEVLET ETLER 229
metinden yola karak kendi kltr ve medeniyetiyle uyumlu, bilimsel temeli olan bir siyaset retisi ortaya koymak istemitir. Bu noktadan sonra Efltun, eref kenti ile bu kenti yneten kimsenin hangi tr ynetime, ne tr bir ahsiyete dnebilecei imknn aratrr. Efltuna gre eref kentini srekli olarak kk bir aznlk ynetir. Bu ynetimde zenginler her zaman ynetici, fakirler ise ynetilenler konumundadr.185 Byle bir devlet btnln kaybeder, ikiye blnr, bir yanda yoksullar dier yanda zenginler bulunur. Ayn toprak zerinde yaayan bu iki topluluk srekli olarak birbirlerine di biler.186 eref kenti, dinar ve dirhemin dnda hibir eyin yararl olmad, yararl olan her eyin gzel olana tercih edildii bir zamanda oligari ynetimine dnr. eref kentinde halk, her trl erdemden kap ahlkszla ynelir. Dirhem ve dinara, knanmay hak edecek derecede itibar eder.187 Zenginlerin, mal ve mlkn itibar grd yerde, doruluun ve doru insanlarn saygnl ortadan kalkar. an ve eref dkn olan insanlar zamanla para dkn, cimri, agzl biri hline dnrler. Bu trden insanlar zengini ver, beenir, ynetime getirirler, fakiri ise hor grrler.188 phesiz bu ynetim, baya ve kt bir ynetimdir. Bu ynetimin bana dardan veya ieriden herhangi bir ey geldii zaman hzlca zlr, dalr. Bu ynetimin ilk ve en kt icraat, ynetimi kendilerine yardm edecek yetkin birine teslim etmemeleridir. Bilakis onlar zengin kimselere byk bir hayranlkla bakarlar. Onlar bu halleriyle bulunduklar geminin kaptanln fakir, fakat yetkin birine deil de zengin ve gemicilikten anlamayan birine veren kimselere benzerler. Bu tutumlaryla onlar, gemiyi yok olmaya gtrrler. Bu yaklam, bire bir bu kente uygulanabilir.189
185. 186. 187. 188. 189. bn Rd, Telhs, s. 199. Efltun, Devlet, 551d. bn Rd, Telhs, s. 199. Efltun, Devlet, 551a. bn Rd, Telhs, s. 199; Efltun, Devlet, 551bc.
Birliini kaybeden bu kent, ikiye blnr. Kentin bir tarafnda fakirler, dier tarafnda zenginler vardr. Bir ksm zenginler mal biriktirerek cimrilik yaparak zengin olmulardr. Bu kentin bana gelebilecek dier bir ktlk de, savaabilme gcn yitirmesidir. nk savaabilmesi iin iki ey yapmas gerekir: Birincisi, ok sayda gl savalar kiralamalar gerekir ki bunu yapmalar son derece zordur; zira bu savalardan korkarlar. kincisi, cimrilik yapp sava kiralama yoluna gitmez ya kendileri savarlar veya kendi ilerinden kk bir grup, onlar adna savar. Bu nitelikleriyle onlar, sava olmas halinde ksa srede dalrlar. Bar halinde yaayan milletlerin, fakir milletlere kar yapt savata bu grlebilir.190 Muhtemelen bn Rd, burada slmn ilk yllarnda ve Hz. mer zamannda ranllara kar yaplan byk fetihlere iaret etmektedir. bn Rd burada, ranllar zengin bir aznla benzetmektedir. Aristoteles bunlara aristokrasi, Efltun ise oligari demektedir. bn Rde gre ranllar, zenginlii savaa ve savunmaya tercih ettiler, savaabilme gcn kaybettiler. Oysa onlarn karsndaki g, az sayda deveyle lden km, iman kuanm, fakir bir halktr. Onlar, imanlar dnda hibir eye sahip olmamalarna ramen, zengin kentleri malub etmilerdir.191 Efltuna gre, bu kentin bana gelebilecek dier bir ktlk de insanlarn, daha fazla servet edinebilme amacyla birden ok meslee ynelmeleridir. Efltuna gre, bir kentte bu tarz yneticilerin ortaya kmas, kentin bana gelebilecek en byk ktlklerdendir. Hibir zaman halkn yararna olacak deiiklikleri, zellikle de ml konularda, yapmazlar. Bu nedenle kentin yasalarna gre vaizlerin veya erdemli insanlarn, vaazlaryla, insanlar hem ellerindeki fazla mal vermeleri konusunda, hem de bu ynetimin kalntlarndan kurtulmalar konusunda uyarmalar gerekir.192 Bu yasalara gre, bir devlette insanlar ne
190. 191. 192. bn Rd, Telhs, s. 200; Efltun, Devlet, 511dh. bn Rd, Telhs, s. 200 (iki nolu dipnot). bn Rd, Telhs, s. 200; Efltun, Devlet, 552a.
DEVLET ETLER 231
ar derecede fakir, ne de zengin olmaldr. nk her ikisi de toplumda isyanlara neden olur. Yasann belirledii orandan fazla servet edinenler, ly aan tutar kente brakmak zorundadr.193 Dier trl, bylesi bir toplumda fakirlerin saysnda art olur ve saylar az olan zenginlerin yan banda zntye terk edilirler. Onlar bu haliyle kentte ortaya kan veba hastalna benzerler.194 Benzer ekilde bu tr yneticiler, yaban arlarna benzerler. Ar kovannda doar, bal yer, fakat bal retmezler. Yaban arlarnn kovana yk olduklar gibi kentin srtnda yktrler. Kentte fakir halkn dnda; hrszlar, haydutlar ve kt kiiler de bulunur. Bu nedenle bu kentlerde, her trl ktlk grlebilir. Kent, zulm ve ktle maruz kalmtr. Fakat eref kenti, genelde bu tr eylerden saknr. Bu nedenle o, erdemli kente bir ynyle yakndr. Oysa oligari ynetimi, barndrd ktlkler nedeniyle erdemli ynetimden uzaktr.195 Oligari ynetiminde kk fakat zengin bir aznlk, toplumun byk ounluunu ynetir. Buna karn eref kenti, erdemli kente daha yakndr. nk eref kenti, temelde saygnla dayaldr ve barndrd ktlkler nisbeten azdr. Oysa aznlk kenti tam tersi, birok ktl barndrmaktadr. nsanlar kamplara ayrmakla bir ksm insanlar ar derecede zenginleirken dier bir ksm insanlar fakirlie terk edilmilerdir. eref kentinin, oligari ynetimine nasl dntn ve ne tr ktlkleri barndrdn izah ettikten sonra sra, eref kentine benzeyen adamn hangi ynetim tarzlarna dnp benzediini izah etmeye geldi. Efltuna gre bu dnm, erefi esas alan bir ynetimin, oligari ynetimine dnm hdisesine benzemektedir. erefi nceleyen bir kimsenin olu, nce babasna zenir, onun yolundan gider, sonra babas denizde kayaya arpar gibi devlete arpp paralanr. Varn younu bir ordunun banda yahut byk bir devlet iinde harcadktan sonra yarglarn nne der, sulanr,
193. 194. 195. Efltun, Yasalar, 744a 5-744d 5. bn Rd, Telhs, s. 200. bn Rd, Telhs, s. 201; Efltun, Devlet, 552c-d.
lm ya da srgn cezasna arptrlr, ya da yurttalk haklaryla birlikte varndan youndan oluverir. Btn bu felketleri gren, sarslan ve mirastan yoksun kalan ocuk, korku iinde yaar. ok gemeden de iindeki ykselme, eref kazanma hevesini, gururunu kap dar eder. Yoksulluktan kk de de, sonunda para kazanma yoluna girer, alr abalar; kk hesaplarla tutumlu yaayarak para biriktirir. Bu duygularla zengin olmu bir insan; kazantan baka bir eye deer vermez, paray gnlnn sultan, bann tac eder. Akln ve yreini paraya kle hline getirir. Kazancn artrmann yollarn arar, zenginlie ve zenginlere hayranlk duyar. Bu gen adam, bu ekilde eref dkn iken paraya dkn biri hline gelir.196 Oligari insanna dnen bu kii, zenginlik ve refah (plutocratic) ynetimine benzemektedir; mutluluu para ile ilintilidir. Ar derecede cimri ve tamahkr olduu iin kentiyle olan ilikisi zorunlu ihtiyalaryla snrldr.197 Frbye gre bu zorunlu ihtiyalar da, insann yaamn devam ettirmesine yetecek kadar yiyecek, iecek, giyecek, ev ve cinsel iliki ile snrldr.198 Bu nedenle o, erdemli olduu iin deil, paraya duyduu sevgiden dolay btn arzularndan vazgeer, zorunlu ihtiyalaryla yetinir.199 Oligari insan, bakalarna ait bir mal alamad zaman veya zorunlu ihtiyalarn karlayamadnda cimrilii nedeniyle kolaylkla yklverir.200 erefi gaye edinen bir kimse ise, mal ve benzeri eyleri elde etmenin zevkine varacak olursa, doal olarak hazz arzulayan biri hline dnr. nk timokrasi ile hazc ynetimler arasnda benzerlik sz konusudur. Nedeni ise udur: Zenginlik ve refah kenti (plutocratic) ile hazc kent, ayn kategoriye dhildir. Bu nedenle hkmdarlarn (meliklerin) bozgunculuk yaptklarn ve bu tr insanlara dntkle196. 197. 198. 199. 200. bn Rd, Telhs, s. 201; Efltun, Devlet, 553a-e. bn Rd, Telhs, s. 202. Frb, el-Medne, s. 81. bn Rd, Telhs, s. 202. Averros Commentary, s. 226.
DEVLET ETLER 233
rini syleyebiliriz.201 Buna rnek olarak bn Rd, Murbtlar ynetimini zikretmekte ve bu ynetimi, Efltunun devletlerin dnm balamnda deerlendirmektedir. Ona gre, Murbtlarn kurucusu balangta dine her ynyle bal bir devlet kurmu olmasna ramen; bu devlet, olu dneminde (ikinci kuak) mal sevgisini de iin iine katarak ynetim biimini timokrasiyi esas alan bir yapya dntrmtr. nc kuan (torunlar) iktidara gelmesiyle birlikte, ynetim haz ile ilikili her eyi temel alan bir yapya dnmtr. Sonuta, onlarn ynetimi bozularak dalma noktasna gelmitir. Onlarn ynetiminin yklmasnn nedeni, eriat temel alan kart bir siyas yapnn ortaya kmasdr. Bu kart siyas yapnn temelinde hukuk vardr.202 bn Rde gre eriat esas alan kent erdemli bir kenttir. Burada bn Rd, Murbtlar Devleti ve bu devletin kurucusu Ali b. Ysuf b. Tfne iaret etmekte ve Muvahhidler (1130-1269) tarafndan bu devletin nasl ve neden ykldn anlatmaktadr. bn Rde gre, balangta bu devlet eriat kanunlarna gre kurulmutu; sonra ciddi bir deiime urad. Nihyetinde bu devlet, Muvahhidler tarafndan yine er gerekelerle ykld. bn Rd, Murbtlar eletirirken, Muvahhidlerden de vgyle bahsetmektedir. bn Rd, bu devletin kurulu, gelime ve ykl servenini Efltunun devletler iin ngrd geliim ve dnm srecine gre izah etmeye almtr. Balangta erdemli bir kent iken timokrasiye, oligariye, zenginlik ve refah kentine doru srayla dnmtr. Burada bn Rd, slm tarihinin konusu olan bir devletin kurulu, gelime ve ykl evrelerini Efltunun siyaset felsefesinden hareketle izah etmektedir. bn Rdn, Murbtlar Devletinin yklna dair yapt bu izahlar, bn Haldnun devlet teorisini hatrlatmaktadr. Ona gre devletlerin yaamnda be devre sz konusudur.203
201. 202. 203. bn Rd, Telhs, s. 202. bn Rd, Telhs, s. 203. bn Haldna gre devletin geirdii dnemleri u ekilde sralayabiliriz: Harekete geme ve zafere ulama dnemi, istibdat dnemi, devletin istik-
Bu ekilde an ve erefi nceleyen bir ynetici, zenginlik ve refah nceleyen biri hline gelmitir. kisi arasnda belirgin bir fark sz konusudur. Serveti, zenginlii gaye edinen kimse an ve eref adamndan daha ktdr. Ayn ey btn devletler iin sz konusudur. imdi de zenginlik ve refah kentinin potansiyel olarak hangi kente dnebileceini izah edelim. Efltuna gre zenginlik ve refah kenti, demokrasi kentine dnr. Zenginlii hayatnn amac kabul eden kimse de, benzer ekilde demokrasi kentine benzer ve dnr.204 Bu dnmn evrelerini u ekilde izah edebiliriz: Oligari kenti, servet elde edip kazanma temeli zerine kuruludur. karlan kanunlar da, bu amaca hizmet etmektedir. karlan kanunlarla genlere, paralarn diledikleri gibi harcama, arzuladklar eyi yapma izni verilmitir. Bunun sonucunda genler, sahip olduklar her eyi kaybetme noktasna gelir. Bu ynetimde, insanlarn bir mal satarken veya alrken ll ve dengeli olmalarn salayan bir yasann varl sz konusu deildir. nk byle bir yasa yaplacak olursa insanlar, sadece zorunlu ihtiyalarn temin etme cihetine giderler.205 Arzularna terk edilen insanlarn birou, bu ekilde fakirlie itilmi olmaktadr. Bu durumdan iyi insanlar kadar cesur insanlar da etkilenir. Kentte bulunan bu trden insanlarn saysnda art olursa bunlar, ierisinde bulunduklar fakirliin, sefletin, bayaln nedeni olarak kabul ettikleri cimri insanlara kin duyar, haset eder ve onlar knarlar. Kentin zenginleri ise bir ksm yasalar vazeder, servet edinmenin dnda herhangi bir eye itibar etmez, kendi nefislerini oyalar ve keyiflendirirler. Efltuna gre ayn derecede fakir olan insanlarn bazlar, kovanda bulunan yaban arlarna benzer. Bunlar devletin veya toplumsal zorar bulmas ve zenginlemesi, sahip olunan eylere kanat etme ve bar dnemi, lsz harcamalarda bulunma ve israf dnemi. Bkz. Mukaddime, I, 249-250. bn Rd, Telhs, s. 204. bn Rd, Telhs, s. 204; ayrca bkz. Efltun, Devlet, 555c-d.
204. 205.
DEVLET ETLER 235
runluluklarn kendilerine ykledii sorumluluklarda veya sava ile ilgili konularda kendilerini zenginlerle mukayese ederler. Her konuda kendilerini zenginlerden daha gl grdklerinde, zenginleri kmser ve onlar hay ve utangala itmeden zengin olamayacaklarna inanrlar.206 Zenginlik ve refah kenti, bu yapsyla dhil veya hric sradan bir nedenle, hastala yakalanan bedene benzemektedir. Bulunduu hastalk halinden kurtulabilmesi iin demokratik bir kente dnmesi gerekir.207 Bu dnm sonucunda fakirler, zenginleri yener. Zenginlerin mallarn ellerinden almak iin onlar ya ldrlrler, ya srgne tabi tutarlar ya da kleletirirler. Bu durum fakirlerin zenginlere kar duyduklar nefret ve yerginin sonucu olarak yorumlanabilir. Bu kentin demokrasi kentine dnm sreci bu ekilde gerekleir. Bunun sonucunda kentin fakirleri, hr ve serbest, kendi bana dilediini yapabilecek hle gelirler.208 Kentin ynetimi gelii gzeldir. Burada her trden insan bulunabilir. Bir kimse dier bir kimse zerinde otorite kuramaz. Bireyler arasnda eitlii temel alan bir yasa vardr ve hibir kimse ayrcalkl deildir.209 Bu nedenle demokrasi kenti ok renkli bir elbise gibidir. erdii farkl renklerden dolay kadnlarn ve ocuklarn beenisini kazanr.210 Grnte dzenlerin en gzelidir. Trl renklere boyanm bir kaftan gibi deiik insanlar bir araya toplayan bu devlet gze de ho gelebilir.211 Bu kent ile ilgili olarak, balangta edinilen ilk izlenim bu olmakla beraber, gerek byle deildir. nk erdem ve eref zerine kurulu olmayan devlet, hzl bir biimde yok oluverir.212
206. 207. 208. 209. 210. 211. 212. bn Rd, Telhs, s. 205. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 177. bn Rd, Telhs, s. 205. Averros Commentary, s. 229. bn Rd, Telhs, s. 206. Efltun, Devlet, 557c. bn Rd, Telhs, s. 206.
Muhtemelen demokrasi kenti, nefsin btn temayllerini kendinde barndrd iin ondan potansiyel olarak erdemli bir kent veya daha baka farkl kentler kabilir. Doal olarak ilk ortaya kacak olan kent, zarret kentidir (states of necessity). Onu takiben dier kentler ondan tezhr eder. Bu nedenle Efltuna gre, felsefecilerin farkl ynetim tarzlarn nemseyip bunlar arasndan, ina edilecek olan erdemli toplumla uyuan en iyilerini semeleri gerekir.213 nk orada zgrlk olduu iin btn dzenler vardr. yle ki devlet kurmak isteyen bir kimse, demokrasi kentine gidip diledii dzeni seebilir.214 Bu durum, ina ettii gemide kendisine gre diledii en gzel eyi satmak isteyen bir kimsenin durumuna benzer.215 bn Rd, Efltuna gre sava, bar ve benzeri kent ile ilgili zorunlu grevlerin stlenilmesi gerekmedii iin bu kentin, kolaylkla yklacandan sz etmektedir. Zira bu kentlerde lm cezasn hak eden insanlar, kendilerinden nce Tanr yokmuasna halkn arasnda serbeste dolarlar.216 Efltun, demokratik toplumda kuralszln nasl kural hline geldiini ve bunun ykc sonularn u ekilde anlatmaktadr: Byle bir devlette rahatlkla i grlebilir. Kimse seni i bana gelmeye zorlayamaz. O ii en iyi baaracak sen olsan bile. Cann istemezse kimsenin emrini dinlemezsin; bakalar savaa giderken sen gitmeyebilirsin; herkes bar korumaya alrken sen bozmak isteyebilirsin. Kanunlar sana komutanlk, yarglk yetkilerini vermemi olsa da, komutanlk, yarglk edebilirsin. nsan, Tanr bile olsa ancak bu kadarn yapabilir. Bu arada kimi mahpuslara gn doar. Halkn arasnda, ellerini kollarn sallayarak hortlaklar gibi dolarlar.217 Yine Efltuna gre bizler, erdemli bir kenti ina etmeye alrken; onlar, bizim erefle elde ettiimiz eylere sayg gstermez, bu tr konulara ilgi de duymazlar.218
213. 214. 215. 216. 217. 218. bn Rd, Telhs, s. 206. Efltun, Devlet, 557d. bn Rd, Telhs, s. 206. Averros Commentary, s. 230. Efltun, Devlet, 557h-558a. bn Rd, Telhs, s. 207; Efltun, Devlet, 558b.
DEVLET ETLER 237
Bu kentte var olan ktlklerin boyutunu ve erdemli kente olan uzakln dikkate alarak balangta bunun hazz temel alan bir ynetim tarz olduu sylenebilir. Zenginlik (oligari) ve eref kenti, demokrasi kentine dnmektedir. Ayrca demokrasi kentini, erdemli kent ile veya eref kentiyle mukayese ettiimiz zaman, bu kentlerde ileri derecede cehletin var olduu sylenebilir.219 bn Rdn ele ald bir dier konu da, bu kentin rnei olan insann zellikleri ve dnm tarzdr. Bu kentin rnei olan insan, kentlerin oligariden demokrasiye dnt gibi oligariden demokrasiye dnr. Bunun nedeni ise, oligari ynetimindeki insanlarn ahlktan yoksun olmasdr. Oligari kentinde ynetici olan bir adamn ocuu, doal olarak babasnn siyasetinden etkilenir. Ancak baz kimseler onu, snrsz hrriyete ve haz veren eylere doru ynlendirmeye alrlar. Bunun sonucunda o, yiyecek-iecek gibi zorunlu ihtiyalarn dnda, zorunlu olmayan ihtiyalara ynelir. indeki dzen, oligariden demokrasiye kaymaya balar. Parasn, vaktini, gcn bouna harcar.220 Bylece gnlerini, cannn her istediini yapmakla geirir. Bir gn arap iip trk dinler; bir gn perhiz edip zayflar; bir gn koar, oynar; bir gn tembel tembel oturur dnyay umursamaz. Bir bakarsnz kendini felsefeye vermitir; bir de bakarsnz devlet adam olmu, krslere km, aklna eseni sylyor; bir yle bir byle iler yapyor. Bazen askerlie zenir, savatan yana olur. Bazen de i adamlar gibi davranr, ii ticarete dker. Ksacas, kendini ne dzene, ne de skntya sokar. Byle gelii gzel, bamsz, kaygsz yaamak iine gelir, houna gider. Baka trl de yaamak istemez.221 Genelde onun hayatnda ne dzen, ne de snr vardr. nsan deerlerden ok uzak olmasna ramen, bu tarz bir hayatn, hr ve gzel olduunu zanneder. nk amac olmayan bir insann davranlarnn, belirli bir lde hayatla uyumlu olmas gerekir. Bunun sonucu olarak bu trden temayl olan genler, demokrasi kentine benzer.
219. 220. 221. bn Rd, Telhs, s. 207. bn Rd, Telhs, s. 208; bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 191. Efltun, Devlet, 561d; bn Rd, Telhs, s. 208.
Bu kimse ile bu insanlar arasndaki benzerlik, kentler arsndaki benzerlik gibidir.222 imdi de demokrasi kenti ile demokrasi insann hangi kente, ne tr bir insana dnebileceini izah etmeye alalm. Efltuna gre, btn demokrasi kentleri, mstebid kentlere dnr. Demokrasi kentinin zorba kente dnm, oligari kentinin demokrasi kentine dnmne benzer. nk ikisi de ayn gruptandr. Oligari ynetimin demokrasi ynetimine dnmnn nedeni, ama hline gelen mal ve servet edinmede arya gidilmesi, oligari kentinde, demokrasi sempatizan birok kiinin ortaya kmasdr. Bunlar, kovanda doan ve bal yapmayan yaban arlarna benzer. Bu benzetmeyle bn Rd, oligari kentindeki insanlarn, demokrasi kentindeki hr insanlarn davran biimini benimsemediini sylemektedir. Zira onlar, yaban arlar gibi retim yapmakszn sadece toplumun rettikleriyle geinen asalaklara benzemektedir. Benzer ekilde demokrasi insann tirana dnmnn nedeni, snrsz zgrlk talebidir. Bu nedenle, ar derecede yaplan her ey doal izgisinden saparak kartna dnr. Bu yaklam sadece irad eylerde bulunmaz, benzer ekilde tabi eylerde de bulunur.223 Dier trl, neden bu kentte doan yaban arlar, oligari kentinde doan yaban arlarna benzetilsin? Ancak oligari kentinde bu trden yaban arlar daha fazla bulunur. Fakat oligari kentinin yneticileri, kentte meydana gelen bu artn farknda deiller. Snrsz arzular olan isiz ve tembel insanlar, akl banda olan insanlarn ldrlmesi veya yok edilmesinin daha uygun olduunu dnrler. Bu nedenle demokrasi kenti, dnm srecinde zenginlik ve refah kenti ile mstebid ynetim arasnda bir yerdedir. Demokrasi kentinde doan her birey, onurlu ve deerlidir. Hi kimsenin efendisi yoktur; bilakis herkes, kendi kendisinin efendisidir. Hrriyetin ege222. 223. bn Rd, Telhs, s. 208. bn Rd, Telhs, s. 209.
DEVLET ETLER 239
men olduu yerde herkes ailesiyle ve eviyle ilgilenir. Aralarnda bulunan her snftan bireyler, babalar, ocuklar, efendiler, kleler, kadnlar ile erkeklerin btn toplumda eittirler. Mutlak anlamda hibir kimsenin kendilerine egemen olmamas iin, her trden kanunu geersiz kabul ederler. Onlara gre, snrsz hrriyetin dnda hibir ey deerli deildir. Onlardan her biri, diledii eyi ynetmek/elde etmek ister. Bu nedenle, erkek arlardan oluan bu kt topluluun ortaya k zorunluluktan kaynaklanmaktadr. Zorunluluk nedeniyle bu grubun ortaya kt kent, tiranla dnr. Bu nedenle Efltuna gre yneticiler, bedenin rutbet retmesine kar doktorlarn uyank olmalarndan daha ok, bu snfn devlette ortaya kna kar uyank olmallar. Bu trden adamlarn varlna tank olduklarnda yapmalar gereken ey, onlar kentten zorla kovmaktr. Doktorun, balgam ve safray vcuttan uzaklatrd gibi, onlar kentten uzaklatrmaldrlar.224 Efltuna gre, doduklar kentin mstebid bir yapya dnmesi iin en byk destei salayan snftan sz edilebilir.225 Birinci snf, yukarda tanmladmz yaban arlardr. Bunlar snrsz bir biimde arzularna teslim olan, ayn zamanda kenti yneten an ve eref sahipleridir. kinci snf; mal elde etme dnda herhangi bir kaygs olmayan, kentte her trl cezay ve kt muameleyi hak eden, bir anlamda yaban arlarnn tkettii bal reten kimselerdir.226 nc snf ise, toplumun geri kalandr. Serveti olmayan, kendi ilerini yapmay gaye edinen, ancak kendi yurtlarnda yenilgiye uram kimselerdir. lk iki gruptakiler, nc gurubun sahip olduu eyleri almak ve ellerinden almak iin bir araya gelirler. Bir farkla ki, birinci gruptakiler bunu isteksizce ve snrl oranda yapar. kinci grup ise, konum224. 225. 226. bn Rd, Telhs, s. 211. bn Rd, Telhs, s. 211. Averros Commentary, s. 233.
larn daha da glendirmek iin nc snf oluturan insanlarn servetlerini elde etmeyi kendilerine ama edinir. Kent halk zerinde hkimiyet kurduklar oranda bunda baarl olurlar. Onlar, zengin kimselerin maln alma ve bunu halka datma gcne sahiptirler.227 Efltuna gre yukarda zikredilen kimseler, zenginlere kar yanl yapmlardr; yaplanlarn tam tersi sonular olmutur. Anari, hrszlk ve yamalama olaylar yaygnlanca, bu snftan gl bir adama ynetimi teslim ederler. Kendisine iktidar teslim ettikleri gl adam, evresindeki insanlarca yceltilir, sayg grr. O da buna karlk, kenti snrl lde deitirmekle yetinmez, sahip olduu snrsz yetkiyle insanlarn birounu kleletirir.228 Bu ekilde toplumun kendisi btnyle mstebid hle gelir. Balangta saygn ve demokrat olan bu kii, zamanla zorba birine dnr. Bu ynetimin glgesi altnda zorbaca davranlar sergiler. Btn halkn kendisine itaat ettiini grnce de, istediine ikence yapar, istediini cezalandrr ve istediinin katleder.229 Bununla da yetinmeyerek istibdat ynetimi altnda bir grup insan, kendi zorbalna alet eder. Bir grubu, baka bir grubun aleyhine kullanr. zellikle de kendilerinden nefret ettii mal ve mlk sahiplerini kentten ayrlmaya mecbur eder. Bu tutumundan dolay, bir sre sonra insanlar ondan, o da insanlardan nefret eder hle gelir. Sonuta ya insanlar aleyhine ittifak edip onu ldrrler veya o btn halk zerinde hkimiyetini kurar, onlara istibdat yapar ve bu ekilde tam anlamyla bir mstebid hline gelir. bn Rd, burada saygn demokrat bir adamn mstebid bir adama nasl dntn izah etmektedir. O, bu dnm izah ederken, Efltunun anlatt efsane kabilinden dncelerine itibar etmemitir.230 Onun amac, siyaset kuramn bilimsel temeller zerine oturtmak ve salt nazar felsef kayglarn tesinde kendi medeniyet ve uygarl iin ideal denebilecek bir siyaset kuramn ina etmektir. Do227. 228. 229. 230. bn Rd, Telhs, s. 211. bn Rd, Telhs, s. 211. bn Rd, Telhs, s. 212. Efltun, Devlet, 565d-566b.
DEVLET ETLER 241
laysyla o, Efltunun anlatmlaryla yetinmeyerek siyaset kuramna nazar bilginin yan sra amel boyutu da katmtr. Nitekim bn Rd, konunun devamnda kendi dnemindeki demokrasi ynetimlerinin sklkla nasl mstebid bir yapya dntklerinden bahsetmektedir. rnek olarak da hicr 500 ylndan sonra Kurtubada meydana gelen olaylar zikretmektedir. bn Rde gre, Kurtubada bu tarihlerde demokrat bir ynetim sz konusuydu. Ancak bu ynetim, hicr 540 ylndan sonra tiranla dnmtr.231 bn Rdn verdii bu tarihler Murbtlarn iktidarna denk gelmektedir. Efltuna gre tiran, btn toplumu bask altna alr. nsanlar kendisinin mstebid olduunu dnmesinler diye onlar, yasalara uymaya zorlar. Topluma ihtiyalar olan eyleri vererek, onlara doru bir biimde rehberlik ettii; insanlara yararl olma, kenti gzelletirme dnda bir amac olmad izlenimi verir.232 Burada bn Rd, tirann ynetim tarzn anlatrken, meseleyi btn aklyla ortaya koymaktadr. Nazar bir anlatmdan ziyade yaad ve gzlemledii bir olay anlatr gibidir. Nitekim ilerleyen satrlarda bn Rd, bu olaylarn benzerlerini kendi yaad corafyada gzlemlediini bu tr olaylara tanklk ettiini ifade etmektedir. bn Rde gre tiran, hric dmanlaryla bazen anlaarak arasn dzeltir, bazen de bask yaprak onlar kendine itaat ettirir. Bunu saladktan sonra kendi halkna dner ve onlarla srekli bir biimde kavga eder, kendi iktidarn devirme gcne ulaamasnlar diye diye mallarn ellerinden alr. Bu ekilde halk, kendi meseleleriyle urar hle gelir. Gnlk temel ihtiyalarn elde etmekle megul olur. bn Rd, buna rnek olarak Endlste yaayan ve bn Gunye olarak bilinen adam rnek verir. bn Gunye ile halk arasnda bu trden olaylar yaanmtr.233 Tiran kendi yaad toplumda servet sahibi, gl, ynetici olabilecek nitelikteki insanlarn varl korkutur. Bu nedenle onlar, d231. 232. 233. bn Rd, Telhs, s. 212. bn Rd, Telhs, s. 213; ayrca bkz. Efltun, Devlet, 566e. bn Rd, Telhs, s. 213.
manlarna teslim ederek ustaca ldrme planlar yapar. Benzer ekilde iktidar konusunda ona rakip olabilecek herkesten nefret eder. Buna karlk halk da, her eyden daha fazla ondan nefret eder.234 O, kendini emniyete almak iin gl, cesur ve byk insanlar tanmaya alr. Onlara kar hileler yaparak kenti onlardan temizlemeye alr. Bu trden bir temizlik, doktorlarn insan bedeni iin veya felsefecilerin erdemli devletler iin yaptklar temizlikten farkldr. Doktorlar ve felsefeciler kt nesneyi karp bedenin dna atarken o, bunun tam tersini yapar. Bu nedenle mstebid olan kii, iki durumdan birine mahkmdur: ya yaamayacak veya kendisinden nefret eden kt ve ahlksz insanlarla beraber yaayacak. Mstebide gre, hayatta mutlu olmann biricik yolu budur. phesiz o, bu tr davranta bulunmaya devam ettii srece insanlar ondan nefret eder. Bunun sonucunda o da, kendi gvenlii iin daha gl yardmclara ihtiya duyar.235 Bunu yapabilmesi iin yabanc, kt insanlar istihdam etmesi gerekir. Uzak yerlerden gelen bu insanlar istihdam etmesi, onlara cmerte demelerde bulunmasna baldr. Bu ekilde onlarn dostluklarn edinir. Ancak srecin sonunda kendisini iktidara getiren herkesi ortadan kaldrr.236 Eer bu tiran, askerin ve ordughn giderlerini karlayamayacak olursa, kentin mabedlerinde bulunan mallar bile almaya ynelir. Benzer ekilde, demokrasi kentinin yneticilerinden biri olmasna ramen, kendisini iktidara getiren halkn mallarn da msadere eder.237 Topluma kar olan bu olumsuz tavr devam edince halk, onu iktidara getirme amacnn tam tersi bir durumla kar karya olduunu anlar. nk halk, onu toplumsal bir hastalk hline gelen zenginlerin ve dier gruplarn zulmnden kendilerini korusun diye iktidara getirmiti. O gl bir iktidara sahip olduunda halk, kendisini onun ynetiminde emniyette hissedecekti.238
234. 235. 236. 237. 238. Averros Commentary, s. 236. bn Rd, Telhs, s. 214. bn Rd, Telhs, s. 214. Averros Commentary, s. 236. bn Rd, Telhs, s. 215.
DEVLET ETLER 243
Bu nedenle halk, ierisinde bulunduu kt durumdan kurtulmak iin onu kentten kovmaya alr. O ise, ynetimi elinde tutabilmek iin halka daha fazla zulm eder, ellerinde bulunan silahlar alr. Halkn bu durumu, yanm topraktan kaarken atee den kimseye benzer. zgrle kavumak isterken, eli sopal klelerin insafna kalmlardr.239 bn Rde gre insanlar, mstebid ynetimlerin yaptklar icraatlarn sonucunu, sadece szle deil bilakis idrk ile apak duyularyla bilebilirler. bn Rd, demokrasi kentinin, istibdat kentine dnm ile bu ynetime itaat eden insanlarn dnceleri ve yaadklar skntlarn boyutunu bu ekilde izah etmitir. bn Rdn yapt bu izahlara bakarak, Telhsde en ok yaknd ve vurgu yapt eyin devlet ynetimindeki istibdat olduu pekl sylenebilir. bn Rd, burada ak bir biimde cesaretle kendi zamanndaki yneticilerin szleriyle ve eylemleriyle mstebid olduunu sylemitir. Siyaset bilimcileri arasnda bn Rd farkl ve stn klan onun bu zelliidir. Toplumsal problemlere kar son derece duyarl davranm, bir filozof olarak sadece teori ile ilgilenmemi, amel yansmalar da ciddiyetle takip etmitir.
E. KENTLERN DEM VE DNM KURALLARI
Deimi olan veya deiim halinde bulunan kent, daha ncesinde kabul etmi olduu iyi bir anayasay temelden terk etmi olan kenttir. O, bozuk kent gibi sadece yanl fiillerde bulunmakla kalmam, ayn zamanda erdemli ilkeleri deitirmi, halknn hayatlarn kendilerine gre dzenlemekte olduklar baka grleri de benimsemitir.240
239. Burada zikrettiimiz yanm topraktan kaarken atee den kimse sz bn Rde aittir. Bir insann iine dt kt durumdan daha ktsne dmesi anlamna gelir. Bu sze karlk gelebilecek Trke szler vardr. rnein yamurdan kaarken doluya tutuldu. Richard Walzer, Aklama ve Yorumalar, Frb, el-Mednetl-Fzlann (ev. Ahmet Aslan, Ankara-1990) iinde, s. 249.
240.
Tarihte kentlerin deiim ve dnm sreci doal bir olgu olarak karmza km ve bu sre hep tartlmtr. Bazlarna gre deiim srecinde belirleyicilik sz konusudur, deiim determine edilmektedir. Bazlarna gre ise deiim iraddir, insann zgr iradesiyle gerekleir. Bazlarna gre de deiim ve dnmn belirli bir kural sz konusu deildir. Bu dncede olanlara gre, Efltunun izah ettii gibi, ideal devlet ile zorba devlet arasnda orta yerde devletler varsa, bu devletlerin bir halden dier bir hle dnmnn belirli kurallara gre gereklemesi gerekmez. Bunun rnekleri doada da vardr. nk doada birok kartlklar bulunduu gibi orta yerde olan eyler de sz konusudur.241 Fakat bn Rde gre, Efltunun kentlerin dnmne dair syledii eyler, srekli olarak gereklemek zorunda deildir. Ancak genelde olaylar bu ekilde cereyan etmektedir. Bunun nedeni ise, yrrlkteki kanunlarn, bazlarnn yaratlna aykr olsa bile, o evrede byyen insanlarn doasna etki etmesidir. Ona gre amel erdemler alkanlklarla, nazar erdemler ise eitimle elde edilir. Bu nedenle insann bir halden bir baka hle dnm, yasann dnmne ve ald ekle baldr. Eer yasa erdemli ise, insanlarn byk bir ekseriyeti -kk bir aznlk bunun dnda kalsa bile- insan erdemlerle donanml hle gelir.242 Efltuna gre kentlerin ynetim tarz asndan birbirine dnm irad deildir; tabiatta olduu gibi doal bir srecin sonucunda gerekleir. Oysa bn Rde gre, dnm sreci iraddir. O irade dnda, deiim ve dnmn doal olarak gerekletii fikrine katlmaz. Dolaysyla bn Rde gre yasalar, zellikle de ideal devlette, ani bir biimde deiim ve dnme uramaz. Ancak insanlarn alkanlk hline getirdikleri ve kendisiyle bydkleri iyi nitelikler ile iyi erdemler zamanla, en yakn olduu eye doru tedric olarak dnr. Bu da zorunlu olarak yasalarn ve ahlk deerlerin ar derecede yozlat, yaygn hle geldii zamanlarda geekleir.243
241. 242. 243. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 203; Telhs, s. 224. bn Rd, Telhs, s. 225. bn Rd, Telhs, s. 226.
DEVLET ETLER 245
Bu konuda bn Rd yle demektedir: Deiimi ve dnm zellikle erefi nceleyen kimseler ile yneticiler arasnda krknc yldan sonra ortaya kan ahlk deerlerde grebiliriz. Bu insanlarn byd eref kentinin varlk nedeni ortadan kalknca, onlar, gnmzde olduu gibi dnyev eylere ynelmilerdir. Ancak slmn erdemine sahip olan insanlar, ahlk erdemlerle yaamaya devam ederler ki, bunlarn da says azdr.244 Efltuna gre, nefsin ve kentlerin hazlarla ilintili ayr derecesi vardr. Birincisi, hikmet sevgisidir. kincisi, riyaseti yani devlet bakanlna kar duyulan sevgidir. Eer ikisi arasnda lml bir yerde ise erefi sever, eer arya giderse tiranla varr. ncs ise, ehvet sevgisi zerine kuruludur; ehvet sevgisi de mal kazanma sevgisi zerine kuruludur. Benzer ekilde zorunlu olarak lezzetlerin de eidi vardr. Yukarda zikrettiimiz derecelerin her birine zg, ayr lezzet vardr. Bu lezzetler, glge gibi onlar takip eder. Bu lezzetler karsnda insan, kendi seimini yapar.245 Efltuna gre, hakikate dair olan eyi, stn niteliklere sahip olan hikmet ve marifet ehli insanlar tercih eder. Hikmet ve marifet bilgisine sahip olan kimse, varl kendisiyle dzene koyabilecei iki enstrmana sahiptir. Bunlar da deneyim ve muhkeme (experience and reasoning) edebilme gcdr. Yalnzca filozof, deneyim ve muhkeme gcyle sz konusu edilen zevki uygun tarzda dzene koyabilir. nk o, genliinden itibaren bu zevkleri tadarak deneyim sahibi olmutur. Fakat dier insanlar hikmetin hibir trne ait keyfi tadamamlardr. Dolaysyla filozof, diyalektik ve muhkeme yapabilen biricik insandr.246 Doal olarak btn insanlar, zevk veren eyleri sadece kartna bal olarak hatrlarlar. rnein insanlar hastalandklar zaman saln, fakir dtkleri zaman zenginliin her eyden daha zevk verici olduunu sylerler.247
244. 245. 246. 247. bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse, s. 204. bn Rd, Telhs, s. 227; Efltun, Devlet, 580d. Averros Commentary, s. 248. bn Rd, Telhs, s. 228.
Efltunun sylemek istedii ey, insanlar hastalk halinde saln zevk verici olduunu hatrlarlar. Oysa filozof iin ayn ey sz konusu deildir. O bilgelii sadece bilgelik iin ister. Oligaride zevk veren ey maldr, timokrasi de ereftir, tirana gre bask ve zafer elde etmektir. Fakat insann grme duyusu veya benzeri eyler, zat itibariyle gzeldir. Gzel kalmaya devam ettikleri srece de ztlar ile bilinmeleri gerekmez. Fakat doal olarak en sekin zevkler, bu tr bir karaktere sahip deildir. Bu nedenle onlar bilfiil olarak vardrlar. Efltuna gre insana haz veren eylerle ilgili meselelerde, karar verme noktasnda filozoflar, filozof olmayan kimselere gre daha yetkindirler.248 Ancak bn Rde gre Efltun, bu meseleyi yeterince izah edebilmi, kesin bir sonuca varabilmi deildir. Yine Efltuna gre alk ve susuzluk, bedenin bir tr yokluu olduu gibi cehlet ve bilgisizlik de nefsin bir tr yokluudur. Durum byle olunca bu iki adamdan birinin yemesi-imesi dierinin bilgiyi talep etmesiyle varl sz konusu olur. Fakat bilfiil var olmann belirtisi gereklik ile mmkndr. Bir eyin mutlak anlamda gzel olmas, sermed ve srekli olan eye uzakl ve yaknlyla orantldr. Bu nedenle ruhun tatmin edilmesi, bedenin tatmin edilmesinden daha nemlidir. nk ruh, sermed ve srekli olan eye bedenden daha yakndr, ezel olann bilgisine sahiptir.249 bn Rde gre bu tatmin olma, yani anlama hali herkes tarafndan kabul edilmektedir. Eer bir ey z itibariyle sabit, gerek ve srekli olduu iin isteniyorsa, o ey insana daha ok zevk verir. Akln zevk alma nitelii ile dier zevkler arasndaki iliki bu ekilde cereyan etmektedir. phesiz dier zevkler, ztlarn karmna maruz kaldklar iin hzl bir biimde yok oluverirler. Fakat akla zg zevklerin zdd sz konusu deildir; nk ebeddir. Eer yoklua maruz kalacak olursa, bunun nedeni maruz kalaca deiimdir. Efltuna gre, akla zg zevklerin birou, yine akl tarafndan ynlendirildii zaman daha iyi bir hle gelir. Bir eyin en gzel art248. 249. bn Rd, Telhs, s. 228. bn Rd, Telhs, s. 229.
DEVLET ETLER 247
larda bulunmasn salayan eyin de doal olarak daha sekin olmas gerekir.250 bn Rd, burada hazlara ynelimin irad olduunu, dolaysyla kentlerin deiim ve dnmnn irad olduunu izah etmek istemitir. Ona gre, insanlarn kendi tercihleri sonucunda deiim ve dnm sreci gerekleir.
250.
Averros Commentary, s. 249.
SONU
slm dnyasnda siyasete dair farkl trden eserler yazlmtr. Bunlar arasnda slm filozoflarnn yazdklar eserleri de zikredebiliriz. Onlar bu konuda eser telif ederken, kelmclardan ve fakhlerden farkl olarak slmn din ve ahlk retilerine genel anlamda bal kalmakla beraber, dardan getirilen sistemleri, gr ve dnceleri bunlarla kaynatrma abas ierisine girmilerdir. Bu konuda ilk eser yazan filozof Frbdir. Ortaya koyduu siyaset retisiyle, hem slm siyaset dncesini hem de kendinden sonra gelen bn Bcce ve bn Rd gibi filozoflar derinden etkilemitir. Ancak bn Rd, bu konuda Frbden etkilenmekle beraber, ondan farkl ve onu aan bir siyaset kuram ortaya koymutur. Onun bu konudaki yegne eseri Telhsdir. bn Rd, Telhsinde konu itibariyle erdemli ehrin yapsn ve ynetim tarzn, erdemli ehrin reisini ve zelliklerini, erdemli ehrin kart olan ynetim tarzlarn ele almtr. Onun bu eseri, yap ve terkib itibariyle Efltunun Devletinden farkldr. bn Rdn Telhsi kitaptan oluurken, Efltunun Devleti on kitaptan olumaktadr.
Ancak o, on kitaptan oluan Devletin baz blmlerini erh ve izah etme cihetine gitmemitir. erh etmeyiinin nedeni, bu blmlerin kesinlikten uzak, anlamsz, gereksiz ve diyalektik dnceler iermesidir. Ona gre, bu blmlerin siyaset bilimine kataca herhangi bir ey sz konusu deildir. Kesin bilgiye dayal felsef bilginin kstaslarna uymaz. Retorik ve diyalektik kabilinden szlerdir. bn Rd, Efltunun Devletinde olduu gibi, belli bir sistematii takip etme yerine bir balk altnda birden ok konuyu ele alma cihetine gitmitir. Bu nedenle Telhsde konular i iedir. Bu da muhtemelen on kitaptan oluan Efltunun Devletini makaleye indirgeyip erh ve izah etmenin zorluundan kaynaklanmaktadr. Takip ettii bu yntem nedeniyle, birok konuda baz meseleleri tekrar etmek durumunda kalmtr. bn Rdn amac, siyaseti bilimsel bir temele oturtmaktr. Bu nedenle o, Efltundan kendi siyaset kuram iin bir format alm, Yunan siyaset felsefesini slma yaknlatrmaya almtr. bn Rd, Efltunun Devletini erh ederken, slm tarihinin siyas, sosyal ve iktisd geliimini yorumlamtr. Siyas artlarn neden deitiini ve ihtilllerin nedenlerini yorumlamak istemitir. Efltuna gre, erdemli ehrin kartlarndan uzun uzadya sz ederken bunu, slm tarihine ve drt halife dnemine uygulamtr. Ona gre drt halife dnemi, ideal devlettir. Ancak bu devlet, Muviye b. Eb Sfynnn eliyle an ve erefe dayal timokrasiye dnmtr. bn Rd, Telhsde yapt erh ve izahlarla Yunan siyaset felsefesine vkf olduunu ve bu felsefeyi kavradn gstermitir. O, yaad dnemin siyas yaps ile Yunan siyaset felsefesi arasnda temelde farkllklar olmasna ramen benzerlikler kurabilmitir. bn Rd, Efltunun siyaset felsefesini Yunan dncesine zg snrlar iinde deil, evrensel boyutta yorumlamtr. bn Rd, Efltunun siyasete dair eserini erh ve izah ederken, nce siyaset biliminin konusu ve gayesi ile siyaset biliminin dier felsef disiplinler arasndaki yerini tayin etmeye almtr. Bunu yaparken o, metodolojisini, takip edecei yntemi ve gayesini ortaya koymaktadr. Bu tarz bir yaklam, bn Rdn genelde eserlerinde takip ettii bir yntemdir.
SONU 251
bn Rd, ilimleri iki ana balk altnda snflandrmtr. Bunlardan birincisi nazardir, amac bilginin kendisidir. kincisi ise el-ilmulmeden olup ahlk ve siyaset ilimlerinden meydana gelmektedir. Ahlkn gayesi, yetkinlii elde edebilmesi iin bireyin hazrlanmas ve ynetilmesidir. Siyasetin amac ise, ehri erdemli hle getirebilmek iin hazrlanmas ve ynetilmesidir. Bir ynyle siyaset ve ahlk i iedir. bn Rde gre, ahlk siyasetten ayrlamaz, siyaset biliminin temelini oluturmaktadr. Gerekte ahlk, ikinci ksm siyaset olan amel sanatn ilk ksm olup, bu balamda siyasetin stnde mantk bir ncelii vardr. bn Rd, Efltunun siyaset kuramn beenmekle beraber, onun fikirlerini gerektiinde tartr, gerektiinde aksini ispat eder, gerektiinde reddeder bazen de beenerek teyit eder. bn Rd, Arap iirini zevk iinde yaamaya, servet elde etmeye tevik eden temalar ierdii iin tenkit etmitir. O, kendi zamanndaki musik aletlerinden haber vermi, yaad devlete atfta bulunmu, tarih ve toplum ile Endlste meydana gelen bir ksm hdiseleri yorumlamtr. Benzer ekilde bn Rd, siyas baskya ve istibdada kar mcdele etmi; refah iinde yaayan, serveti tekelinde tutan ve servete dayanan ailelerin iktidarndan yana olmamtr. bn Rd, kuvvetli devlet ve siyas istikrardan yanadr; blnmeye ve anariye kardr. bn Rd, siyaset felsefesinde burhn esas alm; siyaset bilimine ait baz ilkeleri, o gnn slm corafyasnda geerli olan siyas ve sosyal yapya uygulamtr. bn Rde gre, insann devletsiz yaamas imknszdr. nsan en yce mkemmellie ancak ideal devlette ulaabilir. Herhangi bir siyas topluluk dnda, insann mutlulua ve mkemmellie ulamas bir yana, hayatn bile devam ettirmesi mmkn deildir bn Rd, insan toplumun oluumunu ekonomik gerekelerle izah etmitir. Zira ona gre toplumun varlk nedeni; insann tek bana, kendi kendine yetmemesi, bakalarna gereksinimi olmasdr. bn Rd, Efltundan hareketle muhfzlarn sahip olmalar gereken nitelikler ile almalar gereken eitimi ayrntl bir biimde izah eder.
bn Rd, muhfzlarn eitimini konu edinirken, zerinde nemle durduu bir konu vardr. Ona gre eitimde bir st aamaya geerken belirli birtakm mantk dzenin, hiyerarinin takip edilmesi gerekir. Bu hiyerarinin balang noktasnda iir vardr. iir bu hiyerarinin en alt basama olup ocuklarn ve genlerin eitiminde bir yntem olarak kullanlrken, burhn bu hiyerarinin en st basamadr ve filozoflara zgdr. bn Rd, Efltuna ait metni erh ve izah ederken, metnin zn korumakla beraber onu, ierisinde bulunduu medeniyet ve uygarlk ile telif edip uzlatrmaya almtr. Telif yaparken, Efltunun anlatmndaki slm inancna aykr birtakm figrleri slm kavramlarla deitirmitir. Yunan iirinde geen tanrlar; enbiyya, hkim ve slih insanlara tebdil etmitir. bn Rd, ocuklara retilmemesi gereken hikyeler ve bu hikyelerin ierii hakknda bilgi verirken, Efltunun zikrettii Homeros ve teki airlerin konuyla ilgili destanlarna hi deinmeyerek, siyaset felsefesine bilimsel bir temel kazandrmak, meseleyi daha rasyonel bir biimde tasvir etmek istemitir. bn Rd, Devleti erh ve izah ederken, slm ahlk ve inancyla rten, aykrlk tekil etmeyen konularda daha rahat, daha akc, daha cokulu bir slub kullanmtr. Zira o, bu konularda kendini daha rahat bir biimde ifade edebilmekte, okuyucu da Yunn bir metinden ziyade lirik bir slubla yazlm, slm ahlkna dair bir kitapla kar karya olduu hissine kaplmaktadr. bn Rdn Arap iirine, zellikle de chiliye iirine getirdii eletirinin din, ahlk ve siyas gerekeleri vardr. nk o, bu tr iirin vatandalarn karakteri zerindeki kt etkisinin devlete kar tehlike oluturduu inancndadr. bn Rdn hedefinde ideal bir kent vardr ve onlar toplumda olup biten btn hdiseleri kendi siyaset kuramlar asndan deerlendirmektedirler. bn Rdn Arap iirine bak asn da bu perspektiften deerlendirmek gerekir. Zira Arap iirinin bu anlamda genler zerinde ykc etkileri sz konusudur. bn Rd, zevk peinde koan, cinsellii, arab hayatnn gayesi edinen kiilerin ideal devleti iin tehlike oluturduuna inanmaktadr.
SONU 253
Rosenthala gre bn Rd, sanki slm dnyasnda yarglar ile doktorlara verilen yceltici unvanlara itiraz eder gibi grnmektedir. O bu konuda bn Bcceden etkilenmi gibidir. bn Bcce, doktorluk ve yarg mesleini, siyasal ve sosyal bozukluun birer alameti olarak kabul etmektedir. Ancak bn Rdn bu konuda kendi iinde tutarl olmadn syleyebiliriz. O, bir taraftan, erdemli kentte hibir ekilde yarg ve doktor bulunmaz, derken; dier taraftan da, Efltunun bu yaklamna katlmadn ve erdemli kentte yararl ilalar tanmlama ve kronik hastalar, dier hastalardan ayrt etme, tehiste bulunma amacyla doktor bulunmas gerektiinden sz etmektedir. Efltunun toplum modelinde halk snflara ayrlmtr. Yetenein ls ise, insann kendi doasna uygun meslei yapmasyla mmkndr. Her birey bir meslek ile ilgilenmeli, birden ok meslek ile ilgilenmemelidir. Bu konuda bn Rd, Efltunun dncelerini benimsemektedir. Zira ona gre, birden ok meslek ile ilgilenen kiiler, hibir meslein gereini iyi bir biimde yerine getiremez, hibir meslekte yetkin olamazlar. Bu da toplumda bulunmas gereken adalet ilkesini zedeler, toplumsal anariye neden olur. bn Rd, Efltunun siyaset kuramn kendi asrnn siyaset geleneine uyarlarken; aradaki zaman, mekn ve kltr fark adeta ortadan kalkmakta, sanki ayn kltr ve corafyann filozoflarym gibi, ayn dili kullanmaktadr. Yalnz bn Rd, bu konuda Efltun ile mukayese edildii zaman, onun siyaset kuramnn daha rasyonel, gzlem ve tecrbeye dayal bir kuram olduu anlalr. nk o, bir filozof ve kad olarak Endlste birtakm olaylara tanklk etmi, orada haksz ynetimden kaynaklanan problemleri bire bir yaamtr. bn Rd, Efltundan farkl olarak erdemli kenti oluturan btn unsurlarla ilgilenmi, hibir snf dier bir snfa tercih etmemitir. Zira ona gre erdemli devletin inas, devletin btnn oluturan unsurlarn uyumu ve fonksiyonel olmalaryla mmkndr. Kadnlarn hrriyetini ve doal hukukunu savunmutur. O, kadnn toplumdaki yeri ve konumunu tayin ederken daha gerekidir. Efltuna kyasla dnceleri daha makul ve mantkldr. Ayn zamanda
slmn yaklamyla da rtmektedir. Halbuki bazlarna gre kadnn sosyal stats ev ortamyla snrldr. bn Rd, bir taraftan Efltunu izah ederken, dier taraftan yaad dnemde kadna biilen toplumsal statye eletiri getirmektedir. Zira, o gnn artlar ierisinde kadnn toplumdaki konumu, bn Rdn genel erevesini izdii yapyla uyumlu deildi. deal devlete bakan olacak reisin ne tr zelliklere sahip olmas gerektii konusu, bn Rdn siyaset felsefesinde ele ald en nemli konularndan birisidir. bn Rde gre, devleti ynetmeye aday birinin felsefe eitimi grm olmas gerekir. nk felsefe siyas iktidarn kaynadr; devlette ve insanlarda iyilik ve ktl tanma imkn verir. bn Rd, hkmdar anlamna gelen melik tabirini Frbden almtr. Benzer ekilde, melikte bulunmas gereken zellikleri de genel anlamda Frbden almtr. Ancak bu zelliklerin btn, ana temas itibariyle bn Rd ve Frbde ortak olmakla beraber sralamas ve ierdii unsurlar itibariyle farkllklar arz etmektedir. Bu farkllklar da ze ait farkllklar deildir. Frbden farkl olarak, bn Rde gre melikte bulunmas gereken zelliklerden birisi de onun cesur olmasdr. Ona gre cesur olmayan birisi, zellikle Endlste yetiip bymse, kesin kanta dayal olmayan fikirlere itiraz edip reddedemez. Bu noktada bn Rd, referanslarnn dna karak cesaret ve felsefe arasnda yakn bir iliki olduundan sz etmektedir. bn Rdn bu yaklamnn arka plannda, kendi yaad dnemdeki siyas artlarn etkili olduu sylenebilir. Felsefenin illegal kabul edildii bir toplumda muhtemelen cesur olmak, doru felsefeyi savunmak, filozof olmann artlarndan biri olsa gerek ki, burada bn Rdn sylemek istedii ey tamda budur. bn Rd, Efltunun Devletini izah ederken, ondan farkl olarak kendi siyaset kuramna dair zgn ve farkl dnceler ortaya koymutur. Nitekim kulland kavram ve stlhlar, Yunan siyaset kuramnn pek aina olmad kavramlardr. rnein; reis olacak kiinin ictihad edebilme yeteneine sahip olmas, fkh ilminin konularna v-
SONU 255
kf olma gereklilii gibi hususlar, Yunan siyaset felsefesinde olmayan tanmlamalardr. bn Rd, kendi yaad asrda ideal devletin olabilirliliine inanmaktadr. Ona gre, kendi yaad asrda gerekli niteliklere sahip filozoflarn yetiip bymesi pekl mmkndr. bn Rde gre bir filozofun sahip olmas gereken zellikler, Endlste felsefenin ilke ve kurallarndan beslenerek byyen birok kiide bulunmaktadr. bn Rd, temelde ideal devletin inasna dair konularda Efltun ile hemfikirdir. Fakat farkl olarak, bu devletin ina edilebilmesi iin Efltunun belirledii yntemin dnda baka yntemlerin olabilecei inancna sahiptir. Efltuna gre ideal devletin varl, filozoflarn varlna baldr. Ona gre, nasl ayakkab yaptrmak iin bir ayakkab ustasna ve gemimizi denize karmak iin de usta kaptana bavuruyorsak, hkmetin ynetimi iinde uzman yneticilere bavurmalyz. Efltuna gre bu uzman yneticiler filozoflardr. bn Rd, Efltuna gre ynetimlerin filozoflardan yararlanamaynn iki nedeni olduundan sz etmektedir. Birinci nedeni, filozoflar ile yneticiler ve halk arasnda sayg ve gven yokluudur. kincisi, sahte filozoflarn varldr. bn Rd, yaad dnemde siyas iktidarla, gnn entelektelleriyle ve din limleriyle birtakm sorunlar yaamtr. Ancak o, bu sorunlara dair dorudan kendi dncelerini ifade edip eletirilerini sralama yerine bunu, Efltunun siyaset kuram zerinden yapmtr. bn Rd, burada toplumda bulunan birtakm felsefe kartlarndan yaknmaktadr. bn Rde gre bunlar, olumsuz niteliklere sahip, dnce ufku dar, saldrgan ve her trl ktl yapabilecek niteliktedirler. Ayn zamanda devlet ynetiminde bulunan bu insanlar bn Rd, sofist diye niteler. bn Rde gre gerek bir filozof, tesadfen bu kentlerde yetiecek olursa, o bu haliyle zararl vahi hayvanlar arasnda kalan kiiye benzer. Doal olarak o, maruz kald vahete kar mukavemet edemezse de, onlarn vahetini paylamak zorunda deildir. Bu nedenle
o, kendi nefsini toplumdan izole eder ve hayat yalnz yaar. Ancak filozof, bu durumda erdemli devlette bulabilecei tam yetkinlii elde edemez. bn Rd, bu noktada bn Bcceden farkl olarak kendini toplumdan izole eden filozofun yetkin olamayacan sylemektedir. Oysa bn Bcceye gre filozoflar, kendi vatanlarnda, komular arasnda bulunsalar bile, fikirleriyle yalnzdrlar; dnceleriyle baka ufuklara doru yolculua karlar ki bu yerler onlar iin vatanlar mesabesindedir. Mutasavvflar, onlar iin urab tabirini kullanrlar. Onlar yalnzlklaryla mutluluu yaarlar. bn Rd, ideal devleti ynetecek olan filozoflara uygun bir tarzda hangi tr eitim-retimin hangi artlarda verilmesi gerektii konularn izah etmitir. O, filozoflara belirli ilimlerin, belirli bir sra dzeni iinde retilmesinden yanadr. bn Rde gre, filozoflarn eitimi iin en iyi olan ey, eitime zorunlu olarak mantkla balanmasdr. bn Rdn bu yaklam, kendinden nce gelen Kind, Frb ve bn Sn gibi btn Aristocu filozoflarn manta dair tutumlaryla da rtmektedir. Zira bu filozoflar, mantn gereklilii konusunda ittifak halindedirler. Efltunun aksine matematik yerine mant, ilimlere giri olarak kabul etmilerdir. bn Rde gre insan, bu dnyada varlk leminin bir unsuru olduuna gre, kendisi iin var olduu ve kendisine ihtiya duyduu bir amac olmaldr. Amac olmakszn varl dnlemez. bn Rde gre kendi yaad asrdaki Mslman din adamlarnn gayeden anladklar ey ise, Allahn iradesidir. Allahn irade ettii eylerin yerine getirilmesidir. Allahn yaplmasn istedii eyler iki ksma ayrlmaktadr. Birincisi eriatn emrettii tarzda Allahn varln idrk etmektir. Dieri de, ahlk erdemleri bilmek ve uygulamaktr. bn Rd, ideal devletin ynetim tarzn izah ettikten sonra, erdemli olmayan ve basit/bozuk diye nitelendirilen kentlerin ynetim tarzn, birinin dierine nasl dntn, erdemli kent ile erdemli
SONU 257
olmayan kentler arasndaki benzerlikleri ve farkllklar ele alr. bn Rd, bu konulara dair yapt erh ve izahlarda genelde Efltunun yaklamn benimsemekle beraber o, ayn zamanda Frbnin de etkisindedir. yle ki bn Rd, bazen Frbnin dncelerini birebir takip etmi, alntlar yapmtr. bn Rdn yapt bu izahlara bakarak, Telhsde en ok yaknd ve vurgu yapt eyin devlet ynetimindeki istibdat olduu pekl sylenebilir. bn Rd, bu konuda kendi zamanndaki yneticileri szleriyle ve eylemleriyle, cesaretle ak bir biimde eletirmi, onlarn mstebid olduunu sylemitir. Siyaset bilimcileri arasnda bn Rd farkl klan, onun bu zelliidir. Toplumsal problemlere kar son derece duyarl davranm, bir filozof olarak sadece teori ile ilgilenmemi, amel yansmalar da ciddiyetle takip etmitir.
BBLYOGRAFYA
el-bd, Hasan Mecd, el-Ulm et-Tabiyye fi Felsefeti bn Rd, Beyrut-1995. el-Acem, Refik, el-Rudiyye md., el-Mevsuat el-Felsefiyye el-Arabiyye, byb.-1988. Aff, Ebul-l, slm Dncesi zerine Makaleler, ev. Ekrem Demirli, stanbul-2000. Ahmed b. Hanbel, el-Msned, el-Mektebet-mile: el-sdrus-sn 2.09. Akkad, Abbs Mahmud, bn Rd, Kahire-1119. Alfred Weber, Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, stanbul-1991. Antuvan, Ferruh bn Rd ve Felsefetuhu, Beyrut-2007. Aritoteles, Nikomakhosa Etik, ev. Saffet Babr, Ankara-1998; , Mverttaba, ev. shk Bin Huneyn, tefsir: bn Rd, Humus-2007; , Poetika, ev. smail Tunal, stanbul-1999.Arkan, Atilla, bn Rd Psikolojisi, stanbul-2006.
Aslan, Ahmet, Felsefeye Giri, Ankara-1996. Ataman, Veysel (derleyen), Devlete Giri: Thalesten Platona Yunan Felsefesi, stanbul- 2005. Aydn, Mehmet, slm Felsefesi Yazlar, stanbul-2000. Aydnl, Yaar, bn Bccenin nsan Gr, stanbul-1997. Baker, A. E., Felsefeyi Anlamak, ev. brahim ener, stanbul-2002. Bayraktar, Mehmet, slm Felsefesine Giri, Ankara-1999. Bula, Ali, slm Dncesinde Din-Felsefe/Vahiy-Akl likisi, stanbul-ts. Butterworth, Charles E., New Light On The Political Philosophy Of Averroes, Essays On slmic Philosophy And Sicence, Edited by George F. Hourani, Albany-1975; , Ahlk ve Siyaset Felsefesi, slm Felsefesine Giriin iinde, edt. Peter Adamson - Richard C. Taylor, ev. M. Cneyt Kaya, stanbul-2007; slm Felsefesinde Siyas Dncenin Geliimi, ev. Selahattin Ayaz, stanbul-1999. el-Cbir, Muhammed bid, bn Rd: Sre ve Fikr Dirse ve Nuss, Beyrut-1998. Clnus, Cevami Kitb Timaus fi lmit-Tabi li Clnus, Efltun fil-slmn iinde, thk. Abdurrahman Bedev, Beyrut-1982. Corbin, Henry, slm Felsefesi Tarihi: Balangtan bn Rdn lmne Kadar (1198), ev. Hseyin Hatemi, stanbul 1986. Cuma, Muhammed Lutfi, Trih Felsifetul slm, Msr-ts. arc, Mustafa, slm Dncesinde Ahlk, stanbul-2000. elebi, lyas, Hsn ve Kubh, DA, XIX,59-63. Da, Mehmet - Hfzrrahman R. ymen, slm Eitim Tarihi, Ankara-1974. Efltun, Devlet, ev. Sabahattin Eybolu - M. Ali Cimcoz, stanbul1992; , Yasalar, ev. Candan entuna - Saffet Babr, stanbul-1998; , Poetika, ev. smail Tunal, stanbul-1999.
BBLYOGRAFYA 261
el-Ehvn, Ahmed Fuad, bn Rd, Klasik slm Filozoflar ve Dncelerinin iinde, ev. lhan Kutluer, edt. M.M. erif, stanbul-2000. Emin, Osman, ahsiyyt ve Mezhib Felsefiyye, byb. 1945. Fahri, Macit, bn Rd Feylesf Kurtuba, Beyrut-1992; , slm Ahlk Teorileri, ev. Muammer skenderolu-Atilla Arkan, stanbul 2004. , slm Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, stanbul-1992. Frb, el-Mednetl-Fzla, ev. Ahmet Aslan, Ankara-1990; , Efltun felsefesi, Frbnin Eserinin iinde, ev. Hseyin Atay, Ankara 2001; , es-Siysetul-Medeniyye veya Mebdiul-Mevcudt, ev. Mehmet Aydn - Abdulkadir ener - M. Rami Ayas, Ankara1980; , Fuslul-Meden: Siyaset Felsefesine Dair Grler, ev. Hanifi zcan, zmir-1987; , hsul-Ulm: limlerin Saym, ev. Ahmet Ate, stanbul1989; , Mutluluu Kazanma (Tahslus-Sade), Frbnin Eserinin iinde, ev. Hseyin Atay, Ankara-2001. Flew, Antony, Platon, Bat Dncesinde Siyaset Felsefeleri iinde, ev. Nejat Muallimolu, stanbul-2000. Frank, Daniel H., Ahlk, slm Felsefesi Tarihinin iinde edt. Seyyid Hseyin Nasr - Oliver Leaman, ev. amil al - Hasan Tuncay Baolu, stanbul 2007. Gunnar Skirbekk-Nils Gilje, Antik Yunandan Modern Dneme Felsefe Tarihi, ev. Emrah Akba - ule Mutlu, stanbul 2006. alib, Mustafa, Felsife Mine-ark ilel-arb, Beyrut-1968. Hacak, Hasan, Mlkiyet, DA, XXXI, 543-548. Hitti, Philip K., Arap Tarihinin Mimarlar, ev. Ali Zengin, stanbul 1995. Huveydi, Yahya, Tarih Felsefetul-slm fil-Kretil-Afrkiyye, Kahire 1966.
bn Bcce, Tedbr el-Mtevahhid, nr. Maan Ziyde, Beyrut-1978. bn Haldn, Mukaddime, ev. Halil Kendirci, stanbu-2004. bn Rd, Averros Commentary on Platos Republic, edited with an introduction, translation and notes by E.I.J. Rosenthal, Cambridge-1956; , Telhsus-Siyse li Efltn, ngilizceden Arapaya ev. Hasan Mecid el-bd - Ftma Kzm ez-Zeheb, Beyrut 1998; , Faith and Reasen, translated by brahim Naccar, Oxford2001; , Averroes On Platos Republic, translated with an introduction and notes by Ralph Lerner, taka and Londen-1974; , Commentary On Aristotelestelestles Book On The Heaven And The Universe: erh Kitbus-Sem vel-lem, edited by: Fuat Sezgin, Frankfurt-1994; , ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasar Kitbis-Siyse li Efltn, braniceden Arapaya tercme eden: Ahmed ehlan, Beyrut1998; , el-Kef an Menhicil-Edille f Akidil-Mille, thk. Muhammed bid el-Cbir, Beyrut-1998; , Faslul-Makl: Felsefe-Din likisi, ev. Bekir Karla, stanbul-1992; , Kitb el-Kevn vel-Fesd, nr. Ali Muhammed sbir, Dimek2007; , Kitbun-Nefs: Psikoloji erhi, ev. Atilla Arkan, stanbul2007; , Metafizik erhi, ev. Muhittin Macit, stanbul-2004; , Telhs es-Safsata li Aristutls, nr. Muvaffak Fevzi el-Cebr, Dimak-2006. , Telhs Kitbu-ir, thk. Tiarles Betrus-Ahmed Abdulmecid Heridi, byb., 1986. bn Sn, Risle fi Aksmil-Ulmil-Akliyye, Abdlemir emseddin, el-Mezhebut-Terbevi nde bn Sn Min Hilli Felseftihil-lmiyyenin iinde, Beyrut-1988.
BBLYOGRAFYA 263
bn Teymiye, Siyaset (es-Siyaset-eriyye), ev. Vecdi Akyz, stanbul-1999. bnn-Nedm, el-Fihrist, Beyrut 1978. zmirli, smail Hakk, slmda Felsefe Akmlar, hazrlayan: N. Ahmet zalp, stanbul 1995. John A. Hall- G. John kenberry, Devlet, ev. Yeeren Olgu AlibeygilMurat ipal, Ankara 2000. Kanavt, Corc, Muelleftu bn Rd, Cezayir 1978. Karla, Bekir, bn Rd, DA, stanbul 1999. Karla, Bekir, slm Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, stanbul 2004. Kind, Felsef Risleler, eviri ve inceleme: Mahmut Kaya, stanbul 1994. Korkmaz, Fahreddin, Gazlide Devlet, Ankara 1995. Kumeyr, Yuhann, Felsifetl-Arab: bn Rd, Beyrut 1986; , slm Felsefesinin Kaynaklar, ev. Fahrettin Olguner, stanbul 1976. Kutluer, lhan, bn Sn Ontolojisinde Zorunlu Varlk, stanbul, 2002; , slmn Klasik anda Felsefe Tasavvuru, stanbul 1996; Medeniyet, DA, XXVII, 297. Kken, Glnihal, Ortaada Eitim Felsefesi, stanbul 2001. Leaman, Oliver, Averroes And His Philosophy, Oxford 1988. Libera, Alain de, Ortaa Felsefesi, ev. Aye Meral, stanbul 2005. el-Mverd, mam Ebul-Hasan, el-Ahkmus-Sultaniyye (slmda Hilfet ve Devlet Hukuku), ev. Ali afak, stanbul-1976. Menv, et-Terf, el-Mektebet-mile: el-sdrus-sn 2009. More, Thomas, topya, ev. Nemciye Uansoy, stanbul 2005. Mcahit, Huriye Tevfik, Frbden Abduha Siyas Dnce, ev. Vecdi Akyz, stanbul 1995. Neiwhner, Friedrich, bn Rd ve Kadn zgrl (Cumhuriyetin kuruluunun 75. yl mnasebetiyle lmnn 800. yln-
da bn Rd sempozyumunda sunulan yaynlanmam bildiri, proje no: 1999 soc-114/131200). Near, Ali Sami, slmda Felsefi Dncenin Douu, ev. Osman Tun, stanbul 1999. Olguner, Fahrettin, Bat ve slm Kaynaklar Inda Platon, Ankara 1989. zdemir, Mehmet, Endls, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1995. Pellegrin, Pierre, Aristoteles, Siyaset Felsefesi Szl, ev. Necmeddin Kamil Sevil, stanbul 2003. Philonenko, Alexis, Eitim md., Siyaset Felsefesi Szl, yayna hazrlayanlar: Philippe Raynaud-Stephane Rials, ev. Emel Ergun, stanbul 2003. Pieper, Annemarie, Etie Giri, ev. Veysel Atayman-Gnl Sezer, stanbul 1999. Razi, Fahreddin, Kelma Giri (el-Muhassal), ev. Hseyin Atay, Ankara 2002. Rosenthal, E. I. J., Ortaada slm Siyaset Dncesi, ev. Ali aksu, z Yay., stanbul 1996. Ross, David, Aristoteles, zcan Yaln Kavasolu, stanbul 2002. Sarolu, Hseyin, bn Rd Felsefesi, stanbul-2003. Solomon, Robert C., Adalet Tutkusu, ev. Ertu Altnay, stanbul 2004 Sperber, Monique Canto, Platon, Siyaset Felsefesi Szl, ev. smail Yerguz, yayna hazrlayanlar: Philippe Raynaud-Stephane Rials, stanbul 2003. Sponville, Andre Comte, Byk Erdemler Risalesi, ev. Ik Ergden, stanbul 2004. ehln, Ahmed, el-Melleft er-Rudiyye f et-Turs el-bar, bn Rd, ez-Zarr fis-Siyse: Muhtasar Kitbis-Siyse li Efltnun iinde. ehristan, Muhammed b. Abdlkerim, Dinler ve Mezhepler Tarihi (el-Milel ven-Nihl), ev. Muharrem Tan, stanbul 2006.
BBLYOGRAFYA 265
emseddin, Abdlemir, el-Mezhebut-Terbevi nde bn Sn Min Hilli Felsefetihil-lmiyye, Beyrut 1988. eyzer, Devlet Bakann Nitelikleri, ev. Osman Arpaukuru, stanbul 2003. ulul, Kasm, bn Haldna Gre slm Medeniyeti, anlurfa 2009. Tokta, Fatih, Telhsus-Siyse Balamnda bn Rdn Siyaset Felsefesine Yaklam, slm Felsefesinin Sorunlarnn iinde, Ankara 2003. Topuzolu, Tevfik Rt, Hiye, DA, XVI, 419-420. Turhan, Kasm, Din-Felsefe/Uzlatrc Bir Dnr: miri ve Felsefesi, stanbul 1991. Vural, Mehmet, slm Felsefesi Szl, Ankara 2003. Walzer, Richard, Aklama ve Yorumalar, Frb, el-Mednetl-Fzlann (ev. Ahmet Aslan, Ankara-1990) iinde, s. 249. Watt, W . Montgomery, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. Ethem Ruhi Flal, Ankara 1981. Yakt, smail, Trk-slm Dncesi zerine Aratrmalar, stanbul 2002. Yetkin, etin, Siyasal Dnceler Tarihi, stanbul 2005.
NDEKS
A
Abbs 35 adalet 17, 70, 73, 74, 82, 84, 85, 86, 87, 88, 96, 188, 192, 212, 224, 253 amel 19, 25, 60, 61, 63, 64, 65, 66, 67, 76, 79, 83, 116, 117, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 134, 136, 142, 175, 184, 185, 189, 191, 193, 212, 241, 243, 244, 251, 257 aristokrasi 182, 190, 194, 213, 225, 230 Aristoteles 11, 12, 18, 19, 23, 24, 31, 32, 33, 34, 42, 43, 44, 46, 47, 48, 50, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 72, 75, 86, 110,
119, 120, 125, 146, 147, 184, 199, 212, 230 astronomi 12, 34, 37, 41, 47, 61, 172, 175, 176 Atina 35
B
Badat 35 Bat 12, 26, 32, 35, 37, 47, 52, 169 Batlamyus 33, 42 Bedev, Abdurrahman 37, 202 Beytul-Hikme 66
C
Cbir, el-, 11, 23, 24, 26, 49, 50, 51, 60, 62, 63, 101 Cebriye 139 cedel 26, 77, 112
cihd 79, 109, 189, 190, 191 Corc Kanavt 37, 52
D
Dante 33 demokrasi 25, 207, 208, 209, 210, 216, 217, 218, 219, 220, 234, 235, 236, 237, 238, 241, 242, 243 dou 12, 23, 26, 32, 35 doktor 81, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 195, 196, 197, 201, 253
E
edebiyat 40, 206 Efltuncu 12, 26, 139, 149 Ekonomi 107 Emev 19, 35 Endls 13, 22, 24, 26, 32, 51, 86, 100, 112, 145, 148, 152, 157, 162, 164, 165, 187, 188, 197, 198, 200, 206, 208, 209, 210, 213, 222, 228, 241, 251, 253, 254, 255 epistemolojik 25, 26, 176 Ear 200 etik 18, 19, 50, 61, 64, 65, 66, 67, 68, 72, 75, 86, 114, 120, 125, 130, 212
89, 91, 92, 95, 107, 110, 111, 114, 117, 119, 125, 127, 131, 135, 136, 137, 146, 156, 172, 176, 177, 182, 183, 184, 185, 186, 188, 189, 190, 191, 193, 194, 195, 197, 198, 201, 202, 204, 206, 207, 211, 212, 214, 215, 232, 243, 249, 254, 256, 257 fkh 31, 32, 37, 39, 46, 47, 101, 112, 190, 191, 254 fizik 12, 37, 46, 48, 64, 115, 122, 175, 176 form 116, 174, 175
G
Galen 33, 51, 52, 100, 168, 169 gramer 37
H
hads 32, 100 Hazram 35 hikmet 22, 32, 74, 77, 82, 83, 118, 142, 152, 184, 189, 191, 199, 245 Hipokrat 33 Homeros 140, 143, 252 Hulef-i Ridin 192 hkmdar 95, 189, 195, 223, 254
F
fil 175 fakh 36, 165, 167 Frb 11, 16, 19, 23, 24, 25, 26, 44, 46, 60, 62, 63, 65, 67, 69, 72, 76, 79, 83,
bn Bcce 11, 16, 32, 69, 70, 71, 89, 90, 114, 194, 201, 249, 253, 256 bn Eb Usaybia 37 bn Haldn 19, 21, 23, 24, 69, 105,
NDEKS 269
106, 210, 224, 227, 228, 233 bn Sn 11, 25, 33, 38, 39, 61, 63, 68, 146, 176, 256 bn Tufeyl 32, 33, 194, 199 bnul-Abbr 36 branice 22, 40, 41, 42, 45, 48, 50, 51, 53, 55, 79, 99 ictihad 190, 191, 254 idrk 76, 111, 115, 116, 117, 119, 123, 126, 131, 171, 172, 173, 183, 186, 202, 223, 228, 243, 256 imam 161, 185, 195 mam Mlik 32 skenderiye 35 biliye 36
K
Kaderiye 139 kadn 16, 20, 41, 101, 103, 131, 145, 164, 165, 168, 169 kelm 31, 37, 39, 40, 112, 139 kelmclar 138, 139, 184 Kind 25, 172, 176, 256 Kurn 48, 99, 100, 101, 112, 165, 166 Kurtuba 17, 23, 31, 33, 34, 35, 36, 40, 139, 241
mantk 12, 37, 46, 47, 48, 60, 115, 146, 175, 176 Memn 35 Melik 183, 185, 186, 190, 254 metafizik 12, 37, 46, 48, 59, 63, 65, 115, 174, 175, 176 monari 25, 182 Mutezile 139, 200 Muviye b. Eb Sfyn 19, 227, 228, 250 Murbtlar 19, 49, 192, 210, 228, 233, 241 Muvahhidler 19, 49, 152, 228, 233 mstebid 156, 202, 210, 211, 212, 213, 218, 221, 225, 228, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 257 mzik 61, 84, 88, 94, 97, 123, 134, 151, 152, 153, 154, 155, 160, 163, 172, 174, 175, 177
N
nazar 18, 19, 22, 23, 31, 35, 51, 60, 61, 63, 64, 66, 67, 73, 74, 76, 77, 83, 95, 116, 117, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 134, 135, 138, 142, 173, 184, 185, 186, 193, 194, 197, 198, 240, 241, 244
L
Latin 32
O- M
Macit Fahri 17, 26, 37, 48, 65, 139, 199 madde 115, 140, 172, 174, 175 oligari 25, 206, 229, 230, 231, 232, 234, 237, 238 ontolojik 176 klid 33, 42, 175
P
Pers 105, 158 peygamber 98, 100, 101, 119, 169, 186, 192 Politika 65, 66, 177 psikoloji 12, 47, 48, 59
T
tasavvur 63, 74, 115, 135, 136, 140, 142, 171, 173, 222 tefekkr 22, 73, 74, 77, 95, 117, 135 teolojik 138 tp/tb 12, 31, 32, 34, 37, 39, 48, 65, 75, 76, 89, 90, 212 timokrasi 203, 232, 246 tiran 212, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 225, 241, 242 tiranlk 210
R
Renan, Ernest 37, 48 Retorik 17, 76, 77, 78, 134, 135, 184, 191, 250 Riyziyt 176 Roma 35
Y
yarg 90, 91, 93, 94, 156, 166, 253 yasa 81, 168, 185, 234, 235, 244 Yunan 16, 19, 20, 21, 22, 23, 26, 51, 55, 80, 81, 95, 109, 141, 143, 146, 148, 152, 165, 171, 191, 228, 250, 252, 254, 255
S-
sadet 119, 181 Samuel ben Yehuda 40, 41, 42, 43, 45, 53, 79, 148 Sava 78, 79, 87, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 142, 152, 157, 162, 172, 230, 235, 236 Sofest 184 Sokrates 60, 91, 92 rih 32, 33, 47 iir 17, 52, 76, 77, 134, 135, 145, 146, 147, 148, 149, 252
Z
zarret 208, 214, 236 Zeheb 37

İbni̇ Ruştun Si̇yaset Felsefesi̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İbni̇ Ruştun Si̇yaset Felsefesi̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BN RDN SYASET FELSEFES

(Efltunun Devleti ve bn Rdn Yorumu)

BN RDN SYASET FELSEFES

............................................................................................................ .................................................................... ..............................................

3. Adalet lkesi le Birey-Devlet likisi

a. Akln konusuna gre tasnifi B. deal Devletin Unsurlar 1. i Ve Zanaatkrlar 2. Muhfzlar

............................................................................................................................ ................................................................................................ ......................................................................

b. Muhfzlarn toplumsal stats c. Muhfzlarn yaam tarz 3. Filozoflar

181 181 182 192

1. deal Devletin Bakannda Bulunmas Gereken Nitelikler 2. deal Devletin mkn/Olabilirlilii

201 203 206

12 BN RDN SYASET FELSEFES

16 BN RDN SYASET FELSEFES

18 BN RDN SYASET FELSEFES

20 BN RDN SYASET FELSEFES

22 BN RDN SYASET FELSEFES

24 BN RDN SYASET FELSEFES

26 BN RDN SYASET FELSEFES

C. E. Butterworth, slm Felsefesinde Siyas Dncenin Geliimi, s. 233.

BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES

32 BN RDN SYASET FELSEFES

BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES 33

34 BN RDN SYASET FELSEFES

BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES 35

36 BN RDN SYASET FELSEFES

BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES 37

38 BN RDN SYASET FELSEFES

a. Felsef Eserleri ve erhleri

BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES 39

b. Tbb Eserleri ve erhleri

c. Kelm ve Fkh Telifleri

40 BN RDN SYASET FELSEFES

d. Dil ve Edebiyat Telifleri

BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES 41

42 BN RDN SYASET FELSEFES

BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES 43

44 BN RDN SYASET FELSEFES

BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES 45

1. Telhsus-Siyse li Efltna Verilen simler

46 BN RDN SYASET FELSEFES

a- Zorunlu bilgiler (ez-zarr)

b- Ksa bilgiler (el-muhtasar)

BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES 47

d- zet bilgiler (el-cevmi)

e- Aklamalar (orta erhler/et-telhs)

48 BN RDN SYASET FELSEFES

f- Byk erh (tefsir/grand commentaire)

BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES 49

50 BN RDN SYASET FELSEFES

BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES 51

2- bn Rdn Telhsi Yazarken Esas Ald Eser

52 BN RDN SYASET FELSEFES

BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES 53

3- Telhsus-Siyse li Efltnun branice Yazmalar

a. Floransa, Biblioteca Medicea Laurenziana, Conv. Soppr. 12, fols. 95-130:

54 BN RDN SYASET FELSEFES

b. Mnih, Bayrische Statsbibliothek, Hebr. 308, fols. 1-43:

c. Milan, Biblioteca Ambroisana, R. 33 sup. fols. 1-56:

d. Floransa, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 88 25, fols. 100-138:

e. Oxford, Bodleian Library, Mich. 565, fols. 127-154:

BN RDN HAYATI VE KLTR EVRES 55

f. Viyana, Nationalbibliothek, Heb. 27, fols. 87-114:

g. Cambridge, University Library, Add. 496, fols.1-62: