Aftesim Teknologik 6-7

www.mediaprint.
al
KLIKONI KTU
Lediana Bardhi
Libr msuesi
Aftsim teknologjik 6, 7
Teksti msimor Aftsim teknologjik 6, 7 sht hartuar nga: Lediana Bardhi
Titulli: Autore:
Libr msuesi Aftsim teknologjik 6, 7 Lediana Bardhi
Drejtoi botimin: Redaktore: Dizajni:
Anila Bisha Elona ali

Rita Kananaj
Kopertina : VisiDesign Shtypi: Mediaprint
ISBN: 978-99956-93-34-3 Botimi i par: 2011
S H T P I A
B O T U E S E
T gjitha t drejtat jan t rezervuara

T gjitha t drejtat e autorit lidhur me kt botim jan ekskluzivisht te zotruara/rezervuara nga Shtpia Botuese Mediaprint sh.p.k.. Ndalohet do prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shprndarje, kopjim, fotokopjim, prkthim, prshtatje, huaprdorje, shfrytzim dhe/ose do form tjetr qarkullimi tregtar, si dhe do veprim cnues me fardo lloj mjeti apo apo forme, pjesrisht dhe/ose trsisht, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtpia Botuese Mediaprint sh.p.k. Ky botim, n trsi dhe/ose n pjes t tij, ndalohet t transmetohet dhe/ose prhapet n do lloj forme dhe/ose mjet elektronik, mekanik, regjistrues dhe/ose tjetr, t ruhet, depozitohet ose prdoret n sisteme ku mund t cnohen t drejtat e autorit, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtpia Botuese Mediaprint sh.p.k.. do cnim i t drejtave t autorit passjell prgjegjsi sipas legjislacionit n fuqi.
Kontaktet: www.mediaprint.al
Shtpia Botuese Kutia Postare 7467 - Tiran Tel.: 04 2258 156 Cel.: 069 40 44 443 botime@mediaprint.al Sektori i Shprndarjes dhe Marketingut: Tel.: 04 4500605 Cel.: 069 40 44 441 Cel.: 069 40 20 201 distributor@mediaprint.al Shtypshkronja: Tel.: 04 4500605 Cel.: 069 40 50 380 Cel.: 069 20 79 021 print@mediaprint.al
Komente dhe sugjerime jan t mirpritura n email: botime@mediaprint.al
PRMBAJTJA - Aftsimi teknologjik 6 DHE 7
PRMBAJTJA
AFTESIM TEKNOLOGJIK 6
PRMBAJTJA HYRJE MSIMI 1 METALET DHE VETIT E TYRE MSIMI 2 BURIMET E ENERGJIS MSIMI 3 STRUKTURAT DHE FORCAT MSIMI 4 KOMUNIKIMI MSIMI 5 TRANSPORTI 3 5 8 36 48 58 62
AFTESIM TEKNOLOGJIK 7
HYRJE MSIMI 1 LLOJI DHE PERPUNIMI I MATERIALEVE MSIMI 2 BURIMET DHE ORMAT E ENERGJISE MSIMI 3 STRUKTURAT DHE FORCAT MSIMI 4 KOMUNIKIMI MSIMI 5 MJEDISI FIZIK DHE SOCIAL 66 69 82 90 98 106
HYRJE
HYRJE
Libri Aftsimi teknologjik 6 sht tekst shkollor pr nxnsit e klasave t gjashta t shkollave nntvjeare, miratuar nga Ministria e Arsimit dhe Shkencs. Objektivat: Zhvillimi i ors s msimit t konceptohet n at mnyr q nxnsit t prfshihen vet n nxjerrjen e prfundimeve nga eksperimentet dhe detyrat praktike. Realizmi i kontrolleve n fillim t orve t msimit pr t ushtruar nxnsit pr riprodhimin e njohurive dhe vnien n zbatim t tyre. Nxitja e nxnsve pr t folur rreth dukurive q prek msimi prkats. Grshetimi i kontrolleve individuale, kontrolleve kolektive si dhe realizimi puns n grup. Stimulimi i puns krkimore t vet nxnsve npr detyrat praktike. Nxitja e nxnsve pr t par botn q e rrethon me syrin e shkencs dhe t teknologjis. Inkurajimi i nxnsve pr t br nj vetvlersim, duke kontrolluar rregullisht njohurit e marra nprmjet testeve. Nxitja e nxnsve pr t shkruar n mnyr konkrete, t prmbledhur dhe t argumentuar. Nxnsi duhet t zbatoj me prpikmri krkesn pa u ngarkuar n detaje t teprta. Kjo do t thot q nxnsit, n kt faz, do t fillojn t shkruajn me pika vzhgimet apo dhe argumentet. Ushtrimi i nxnsve me prdorimin e fjalorit shkencor dhe teknologjik. N kt pik msuesi duhet t jet i kujdesshm ndaj fjalorit t prdorur gjat zhvillimit t ors s msimit. Nxitja e nxnsit pr t komunikuar dhe pr t kuptuar njri - tjetrin n mnyra t ndryshme (e folur, e shkruar, me simbole etj), si dhe t respektojn mendimet dhe argumentet e shokut. Parimet: T prdoren strategji t tilla si shpjegimi i nj pjese t msimit, nisur nga nj situat problemore apo pyetjeve ky. T nxitet tek nxnsit t menduarit kritik nprmjet pyetjeve t bra nga msuesi si: far? si? dhe pse?. T evitohen situatat monotone gjat orve t msimit. Nxnsit t prfshijn sa m shum nga prvoja e tyre personale gjat orve t msimit. Nga nj prvoj e thjesht mund t lindin situata problemore. Prdorimi i njohurive te msuara n lndt e tjera shrben si prsritje, por edhe si vetvlersim q nxnsi i bn vetes pr njohurit e marra n vite. T ndrgjegjsohen nxnsit pr progresin e njohurive gjat vitit shkollor
Aftsimi teknologjik 6
Duke vn drejtues vet nxnsit n projekte t caktuara, nxitet entuziazmi i nxnsve gjat nj eksperimenti apo nj projekti.
Materialet: Libri i nxnsit Ky libr trajton pes shtje kryesore: 1. Teknologjia e materialeve dhe proceseve; 2. Energjia; 3. Strukturat, forca dhe mekanizmat; 4. Teknologjia e informacionit dhe e komunikimit; 5. Njeriu dhe shoqria n teknologji. Msimi shpjegohet n mnyr graduale nprmjet nj pyetjeje, nj eksperimenti apo nj detyre praktike. Nxnsit nxiten q t marrin pjes aktive n msim nprmjet prfundimeve t eksperimenteve apo detyrave praktike. do msim dhe eksperiment sht i shoqruar me ilustrime, si dhe me hapsira boshe ku nxnsi mund t shkruaj n mnyr t prmbledhur prfundimet. Ort - Pun praktike shoqrojn pothuajse do msim, gj q prforcon njohurit e marra n msimin paraardhs si dhe msohen elemente t reja. Libri prmban teste nprmjet t cilave nxnsi mund t kryej vet kontrollin e njohurive t marra nga ai vet. Fletorja e puns Kjo fletore konsiderohet si praktik e njohurive t fituara tek libri i nxnsit. Ajo prmban pun kryesisht me shkrim, mbshtetur n do lloj ushtrimi: plotsim, e vrtet apo e gabuar, argumentim, diskutim, t gjenden gabimet, bashksi, etj Prve ushtrimeve t shumllojshme fletorja prmban edhe lojra zbavitse ku nxnsit t msuarin e shoqrojn me loj. Udhzuesi pedagogjik I leht n prdorim, sht nj material shum i rndsishm pr orn e msimit. do msim sht i shoqruar m shnime t shumta dhe propozime t ndryshme: Prmbledhje e objektivave, kshillave gjat ors s msimit dhe materiali q do t nevojitet pr kt or msimi. Nj sr veprimtarish, disa prej t cilave mund t jen edhe fakultative. Veprimtaria e par do t jet ajo e prsritjes mbshtetur n aparatin pedagogjik. Gjithashtu prshkruhen n detaje ushtrimet dhe prgjigjet e tyre q figurojn n librin e nxnsit. Informacione dhe kuriozitete q mund t plotsojn informacionin mbi temn dhn nga msuesi.
Struktura e librit t nxnsit dhe e fletores s puns: Si libri i nxnsit, ashtu edhe fletorja e puns, prmbajn prkatsisht nga 5 kapituj q korrespondojn me njra tjetrn. Prgjithsisht do msimi t librit t nxnsit i prgjigjet nj detyr me ushtrime t ndryshme tek fletorja e puns. Kombinimi ndrmjet ktyre dy elementeve sht lehtsisht i dallueshm, pasi detyra tek fletorja e puns mban t njjtin titull t msimit t dits. Nj tem sht parashikuar t zgjas 45 minuta, kohzgjatja normale e nj ore msimi. Kshtu libri sht konceptuar t zgjas pr 35 or.
HYRJE
Programi 35 or Teori 15 Pun praktike 13 Or t lira 7 Teorit jan lehtsisht t dallueshme nga punt praktike pasi shnohen tek tema tek libri i nxnsit: Kapitulli I. Teknologjia e materialeve dhe proceseve: 7 or Teori + 7 or Pun Praktike Kapitulli II. Energjia: 2 or Teori + 3 or Pun Praktike Kapitulli III. Strukturat, forcat dhe mekanizmat: 3 or Teori + 2 or Pun Praktike Kapitulli IV. Teknologjia e informacionit dhe komunikimit: 1or Teori + 1or Pun Praktike Kapitulli V. Njeriu dhe shoqria n teknologji: 1 or Teori + 1 ore Pun Praktike Tek udhzuesi pedagogjik jepen edhe propozime pr ort e lira. Materialet e tjera si fletorja e puns, testet, lojrat etj, jan n funksion t orve t msimit. N kt mnyr i lejohet msuesit nj lirshmri n mnyrn e trajtimit t ors s msimit. Aktivitetet Ushtrimet me goj: Ushtrimet e riprodhimit klasik dhe t prgjigjeve tek aparati pedagogjik. Diskutimet e ndryshme pjes prbrse e librit t nxnsit. Shtimi i shembujve t librit nga nxnsit bazuar n prvojn e tyre t prditshme. Detyrat praktike n grupe.
Ushtrime me shkrim: Nj vend t konsiderueshm z fletorja e puns, e cila sht e gjitha pr tu punuar me shkrim Plotsimi i eksperimenteve Plotsimi i tabelave Plotsimi i detyrave praktike Testet
Plani i Aftsim Teknologjik Klasa e VI

Programi sintetik Teori Pun praktike N dispozicion Kapitulli I Kapitulli II Kapitulli III Kapitulli IV Kapitulli V 35 or 15 13 7 14 or 5 or 5 or 2 or 2 or 7 Teori + 7 Pun praktike 1 test pr kontrollin e njohurive 2 Teori + 3 Pun praktike 1 test pr kontrollin e njohurive 3 Teori + 2 Pun praktike 1 test pr kontrollin e njohurive 2 Teori 1 konkurs 1 Teori + 1 Pun praktike 1 projekt
7
Kapitulli
Kapitulli I Teknologjia e materialeve dhe proceseve 7T+7P
Objektivat
N fund t klass s gjasht nxnsit duhet t jen t aft: T njohin materialet kryesore t jets s prditshme. T din prdorimin dhe vetit baz t tyre. T din cilat jan proceset e prpunimit t materialeve, si dhe lndt e para t prodhimit t tyre. T njohin objektet, mjetet e dors, si dhe materialet prbrs t tyre. T prdorin veglat e instrumentet e duhura , si dhe t din t punojn n fibr, dru e metal. T krahasojn grupe t ndryshme materialesh, duke br dallimin midis vetive dhe prdorimit t tyre. T dine t kujdesen pr llojet kryesore t materialeve si dru, metal, fibr etj. T din t zgjedhin materialin, ngjyrn e formn duke patur parasysh koston, funksionin dhe mjedisin;
Nr
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
Temat pr do or msimi
Metalet dhe vetit e tyreT Prpunimi dhe kujdesi ndaj metaleve P Qeramika dhe xhami T Produktet qeramike P Plastika T Plastika dhe goma P Fibrat T Druri P Letra T Riciklimi T Objektet P Mjetet e dors P Mjetet matse T
Mjeti
Objekte t ndrtuar me materiale t ndryshme, n prputhje me orn e msimit. Mjete dhe instrumente t ndryshme pr eksperimentet.
14 Kapitulli II Energjia 2T+3P N fund t klass s gjasht nxnsit duhet t jen t aft:
T njohin dhe klasifikojn burimet e energjis. T dallojn format e energjis dhe burimet e tyre. T familjarizohen me konceptet e lvizjes dhe ndryshimit t energjis. T njihen me elektricitetin dhe qarkun elektrik, si dhe t ndrtojn nj qark t thjesht elektrik. T kuptojn rndsin e kursimit t energjis, si dhe t din disa nga rregullat e thjeshta q duhet t zbatojn pr kursimin e saj n jetn e prditshme.
Krahasoni materialet P Burimet e energjis T Format e energjis T Lvizja dhe ndryshimi i energjis P Qarku elektrik P Shfrytzimi dhe ruajtja e energjis P Strukturat dhe forcat T Strukturat n mjedisin tuaj P Mekanizmat dhe lvizjet T Makinat e thjeshta T Objektet dhe makinat e thjeshta P Figura t disa lloje t ndryshme burimesh energjitike. Mjete dhe instrumente t ndryshme pr eksperimentet.
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
Kapitulli III Strukturat, forcat dhe mekanizmat 3T+2P
N fund t klass s gjasht nxnsit duhet t jen t aft:

T njohin dhe klasifikojn strukturat e ndryshme q na rrethojn. T dallojn forcat q veprojn mbi struktura t ndryshme. T familjarizohen me konceptin e qndrueshmris s strukturave. T njihen me mekanizmat dhe t ndrtojn disa prej tyre. T kuptojn konceptin e makinave t thjeshta dhe t
Shembuj objektesh q paraqesin mekanizma dhe makina t thjeshta Mjete dhe instrumente t ndryshme pr eksperimentet
3 9 8
Kapitulli IV Teknologjia e informacionit dhe komunikimit 2T
kuptojn funskionimin e tyre. T dallojn makinat e thjeshta te objektet e prditshme q na rrethojn.

T njohin komunikimin dhe disa nga mjetet m t njohura t tij. T familjarizohen me konceptin e t dhnave dhe informacionit. T njihen me kompjuterin, si mjetin m t zhvilluar t teknologjis s informacionit dhe komunikimit. T njohin disa nga prdorimet e kompjuterit, jo vetm si mjet msimor, por edhe argtues.
Komunikimi T
Paraqitje t ndryshme t simboleve. Kompjuter
T dhnat dhe informacioni P
Kapitulli V Njeriu dhe shoqria n teknologji 1T+1P

T njihen me transportin si koncept dhe t jen n gjendje t argumentojn se pothuaj do gj transportohet. T klasifikojn mjetet e ndryshme t transportit n det, tok dhe ajr. komunikimin dhe disa nga mjetet m t njohura t tij. T njihen me mjedisin rreth tyre, si dhe ndikimin e tyre individual dhe n grup tek mjedisi fizik dhe
Transporti P
Figura t ndryshme mjetesh transporti. Mjete dhe instrumente t ndryshme pr eksperimentet
Mjedisi dhe teknologjia ekologjike T
4 10 9
social. T kuptojn rndsin e komunitetit dhe t rregullave t prbashkta. T kuptojn far sht teknologjia ekologjike dhe rolin e teknologjis n mjedis.
5 11
12
Msimi 1
METALET DHE VETIT E TYRE - Teori

Objektiva pr tu realizuar: T njohim vetit kryesore t metaleve. T dallojm metalin prej t cilit jan br objektet q na rrethojn. Elemente t fjalorit: I fort, i lngshm, lakohet, punohet, prcjells. Kshilla: Kujdes! I msoni fmijt rreth rrezikut q paraqesin: o metalet e ndryshkura, o termometri nse thyhet. Materialet: Libri i nxnsit faqe 4-5, termometr, lug, gozhd, kanae, monedha, magnet, tas, fletorja e puns faqe 3-4. Prezantimi i lnds A. Filloni msimin duke folur pr teknologjin. U shpjegoni nxnsve q kur flasim pr teknologjin kuptojm do proces t veprimtarive t prditshme. Sigurisht materialet jan pjes e rndsishme e tyre. Lnda fillon pikrisht me materialet dhe proceset e prpunimit t tyre. Nxisni nj diskutim n klas pr materialet q i rrethojn dhe m pas prqendrohuni tek metalet. Trhiqini vmendjen nxnsve pr prdorimin e metaleve edhe n ndrtesa. Futni konceptin veti e metaleve. Shoqrojeni kt koncept fillimisht me njohurit q nxnsit kan nga prvojat e tyre duke shnuar n tabel vetit shoqruar me shembujt. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Nxnsit t hapin librin n faqen 4. I ftoni ata t vzhgojn figurn e par, pr pak sekonda pa lexuar informacionin q jepet n libr. Pasi ti ken mbyllur librat i inkurajoni ata q t flasin rreth figurs. Nse do t sillnit me vete nj termometr n klas, kjo do ta ilustronte m mir figurn. Prqendrojeni diskutimin tuaj tek vetia e veant e merkurit, si i vetmi metal i lngshm n kushte normale. Pas diskutimit, ju mund t shpjegoni vetit e tjera t metaleve me shembuj dhe ilustrimet prkatse, duke u ndalur m tepr tek metalet m t prdorshm n jetn e prditshme. C. Ndani nxnsit n dy grupe. Le t shikojn fotot dhe bazuar tek vetit e metaleve t thon arsyet e przgjedhjes se materialit pr ndrtimin e tyre. Kulla Eiffel sht e ndrtuar me hekur dhe ura me elik. N kohn e ndrtimit t kulls Eiffel, prdorimi i hekurit ishte nj risi. Sot, ai prpunohet n elik, me t cilat ndrtohen urat dhe ndrtesat e sotme. D. I riktheheni edhe nj her msimit t dits duke br nj prmbledhje rreth vetive t metaleve, bazuar tek njohurit e dhna tek libri i nxnsit. E. Pun dyshe. Nxnsit duhet t punojn me shokun e banks. Zgjidhni rreth 10 ifte nxnsish. Njri duhet t thot nj emr metali dhe tjetri duhet ti prgjigjet me vetin e par q i vjen ndr mend. Kjo sht hera e par q nxnsit bjn nj veprimtari t till n kt lnd, prandaj mund t ken pak vshtirsi t organizohen, t dgjojn, t mendohen
Materialet
Energjia
Strukturat
TIK Njeriu dhe Teknologjia
13
dhe t shprehen. Lrini koh t ambientohen. E rndsishme sht q nxnsit t respektojn mendimin e njrit - tjetrit dhe t ruhet nj qetsi n klas. F. Prforcimi dhe konkretizimi i vetive t metaleve kryhet nprmjet 2 eksperimenteve t zhvilluara n klas. Eksperimenti 1. Magneti trheq m mir objektet e ndrtuara nga hekuri apo eliku q sht m s shumti hekur i prpunuar. Prandaj objektet q trhiqen m mir jan gozhdt dhe lugt (q prgjithsisht jan elik). Magneti nuk trheq kanaen q sht alumin, si dhe monedhat q n ditt e sotme bhen kryesisht me zink t mbuluara nga nj shtres bakri. Eksperimenti 2. Luga dhe monedhat fundosen. Kanaja e aluminit qndron n siprfaqe, pasi sht e ndrtuar nga alumini, metali me dendsi m t vogl. Fletorja e puns K. (fakultative) Ushtrimi 4 n fletoren e puns. Tre pyetjet jan t ndrtuara q t nxisin debat n klas. Nxnsit t argumentojn prgjigjet, duke u bazuar tek vetit kryesore t metaleve q prmenden. Detyr shtpie Ushtrimi 1, 2, 3 n fletoren e puns. Ushtrimi 3 mbshtetet tek njohurit e dhna tek libri i nxnsit. Prgjigjet e mundshme: Bakri lakueshmri Hekuri fortsi eliku qndrueshmri Alumini- dendsi e vogl Argjendi, Ari gjenden n natyr n form t pastr metalike, i rezistojn agjentve t jashtm dhe mund t zgjaten, prkulen dhe t bhen fije t holla. Nxnsit mund t vn edhe alternativa t tjera. Pak histori q mund t prdoret n ndihmes t shpjegimit t msimit dhe ushtrimeve
Ku ndodhen metalet? Metalet ndodhen n tok. Prgjithsisht, ato gjenden t kombinuara me gur n formn e mineraleve. Minerali nxirret nga nntoka, nprmjet shpimeve, nse ai ndodhet thell n tok. N disa raste, metali gjendet afr siprfaqes n form t lir, si pr shembull ari, q mund t gjendet n shtratin e lumenjve, ku uji ka vepruar mbi gurt dhe ka liruar arin. Historia e metaleve Njerzimi i ka prdorur metalet prej shum e shum kohsh. Vet emrtimi i Epokave t rndsishme t njerzimit si ajo e Hekurit apo Bronzit, tregojn rndsin, q metalet patn n zhvillimin e tyre. Kur ne flasim pr Epokn e Gurit, Epokn e Bronzit apo Epokn e Hekurit, nuk nnkuptojm q t gjith mjetet bheshin nga guri, bronzi apo hekuri. Mjetet q i vun emrin epokave, ishin mjetet me nj an t mpreht. Veglat m t hershme t zbuluara jan prej guri, gur stralli apo xhami vullkanik. Gradualisht, njerzit msuan si t bjn vegla me metal, n fillim me bakr dhe bronz, pastaj me hekur dhe elik. Stralli dhe xhami vullkanik kan vetin e rndsishme, q nuk kan nevoj t mprihen, pasi jan vet t tilla. Ather, pse nuk i prdorim m? Stralli sht i rnd dhe copzohet gjat prdorimit. sht mjaft i fort dhe i vshtir pr tu modeluar. Prandaj, njeriu e zvendsoi me bakrin, i cili sht m i leht dhe mjaft i but.
14
Msimi 2
PRPUNIMI DHE KUJDESI NDAJ METALEVE - Pun praktike

Objektiva pr tu realizuar: T identifikohen proceset e prpunimit. T familjarizohen me kujdesin q duhet t tregojn ndaj metaleve. T kuptojn se si reagojn metalet n rrethana t ndryshme. Elemente t fjalorit: grryej, ndryshk, agjent i jashtm, oksidoj, metal indiferent, metal i pastr, aliazh. Kshilla: Kujdes! I msoni fmijt rreth rrezikut q paraqesin: o metalet e ndryshkura, o majat e mprehta t objekteve prej metali si: gozhd, flet bakri, tehet e thikave. Materialet: Libri i nxnsit faqe 6-7, 2 tasa qelqi, 2 gozhd, uj, lng portokalli, 2 lug eliku, gozhd hekuri dhe eliku, 2 kanae, 2 monedha, tel bakri, fletorja e puns faqe 5-6 Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 5, bni nj kontroll, individual apo n grup, rreth koncepteve t msuara gjat ors s kaluar. Vendosini nxnsve prpara gozhdt dhe monedhat. Bazuar n vzhgimin e tyre individual, nxitini ata q t flasin rreth vetive q paraqesin metalet nga t cilat jan prodhuar kto sende. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Ftoni nxnsit q t shikojn figurn 2 t faqes 6 t librit t nxnsit (puntort me kangjella) pr pak sekonda. Ju mund t vendosni t dilni pr pak aste jasht tek kangjellat e shkolls tuaj. Pasi ata t ken mbyllur librin, apo t jeni futur n klas brenda, nxitni nj diskutim rreth gjendjes aktuale t kangjellave. Nga vzhgimi mund t rezultoj se kangjellat mund t jen t ndryshkura, t grryera apo t lyera. Nisur nga gjendja e tyre shpjegoni dukurit e grryerjes dhe t ndryshkjes dhe se far bjm ne pr ti mbrojtur ato nga kushtet e ndryshme atmosferike. C. Me materialet e sjella nga ju n klas i ftoni nxnsit q t vazhdoni me eksperimentet 1 dhe 3. Krijoni nj knd t vogl n klas. KUJDES!!! Pr rreth nj jav nuk duhet t lvizni asgj n mnyr q eksperimentet t ken sukses. Gjat ksaj kohe nxitini nxnsit q t shnojn n nj fletore vzhgimet e tyre dit pas dite, duke qen se eksperimentet do t jen prezent n nj knd t klass. Eksperiment 1. (ju mund t provoni lloje t ndryshme uji si uji i rubinetit, uj me krip, uj mineral apo lngje t tjera si koka-kola, lng limoni, uthull etj) Procesi i oksidimit ndodh tek hekuri apo aliazhet q prmbajn hekur, si eliku. Si uji, ashtu edhe lngu i portokallit veprojn mbi gozhdt, t cilat oksidohen. N varsi t llojit t ujit apo lngut t portokallit (varet sa aciditet kan) nxnsit t shkruajn vzhgimet e tyre se kush veproi m shpejt.
Materialet
Energjia
Strukturat
15
Lugt prbhen nga elik q nuk ndryshket, i cili sht nj przierje e nikelit, kromit dhe hekurit. Ky lloj eliku sht i dizenjuar pr t qen rezistent ndaj grryerjes. Bakri sht metal q gjendet n natyr n gjendje t pastr. Ai nuk grryhet as nga uji dhe as nga lngu i portokallit. Megjithat monedhat e sotme mbulohen me nj shtres zinku dhe lngjet veprojn mbi t. Lngu i portokallit ka m shum aciditet, prandaj monedhat grryhen m shpejt n lng sesa n uj. Alumini sht nj metal mjaft aktiv. Kur futet n uj, krijohet menjher nj shtres, e cila e pengon ujin t veproj m tej. Megjithse shum ngadal, lngu i portokallit vazhdon t veproj tek alumini duke shkaktuar procesin e grryerjes, edhe pas krijimit t shtress s siprme. Eksperiment 3 Nxitini nxnsit t mbajn shnime t tilla si: ngjyr ka uji? A jan ndryshkur gozhdt plotsisht apo pjesrisht? A ka shenja n en? etj. Pas prfundimit t vzhgimeve shpjegojuni nxnsve klasifikimin e metaleve: t pastr dhe t przier, arsyet pse ekzistojn aliazhet me shembujt prkats. D. Eksperimentin 2 mund ta zhvilloni n klas apo ta jepni pr detyr shtpie. Edhe n kt rast, ftojini nxnsit t mbajn shnimet e tyre, pavarsisht konkluzioneve t dhna n libr. E. Pun individuale. I ftoni nxnsit q n flet t vogla t shkruajn emrin e nj sendi q punohet nga metali. Secili e shkruan dhe e palos letrn. Ju do tju duhet t hapni m pas dhe t lexoni emrat e objekteve. I ftoni ata t prshkruajn sendin e ndrtuar prej metali duke filluar nga lloji i metalit, i pastr apo i przier, vetit, nse u jan modifikuar vetit, dhe arsyet se pse. Ata q kan t njjtn etiket mund t plotsojn njri tjetrin. I ndihmoni nxnsit n kt ushtrim pasi ata do t ken nevoj t radhisin argumentet e tyre duke pasur parasysh edhe eksperimentet e zhvilluara n klas Fletorja e puns F. Punoni n klas ushtrimet 1, 2 dhe 3 n faqen 5. Prgjigjet e ushtrimit 1 dhe 3 ndodhen tek fletorja e puns, ndrsa m posht japim variante t prgjigjeve t ushtrimit 2. Oksidimi apo ndryshku sht procesi i grryerjes q ndodh kur oksigjeni vepron mbi metalet. Prgjithsisht termi oksidim lidhet me metalin e hekurit apo t aliazheve t tij. Ruajtja e metaleve realizohet nprmjet proceseve t thjeshta si lyrja me boj, apo proceseve t prpunimit t metaleve si kromimi dhe nikelimi. Formimi i aliazheve (eliku) sht gjithashtu nj mnyr e ruajtjes s metaleve nga veprimi i agjentve t jashtm. Prpunimi i metaleve kryhet pr t prmirsuar vetit baz t tyre. N kt mnyr ato prdoren m mir pr t prmbushur nevojat tona. Detyr shtpie Ushtrimi Mendje krijuese n fletoren e puns, faqe 6. Nxnsit do t bjn krkime individuale rreth tems s dhn dhe do t rendisin rezultatet e krkimit n form eseje. Lexoni s bashku me nxnsit Detyrn praktike n librin e nxnsit dhe diskutoni rreth forms s realizimit t saj n orn e ardhshme.
16
Msimi 3
QERAMIKA DHE XHAMI - Teori

Objektiva pr tu realizuar: T dallojn produktet qeramike. T analizojn prdorimin e xhamit. T msojn sesi formohet xhami. T identifikojn vetit e xhamit. Elemente t fjalorit: materiale qeramike, argjil, trajt e lngshme, ngurtsohet, izolues akustik, material paketimi. Kshilla: Kujdes! o I msoni nxnsit rreth rrezikut q paraqet prdorimi i xhamit dhe puna me t. o Kshilloni nxnsit t ruhen nga djegia n rast t prdorimit t ujit t nxeht. o Kshilloni nxnsit pr mjetet e sjella n klas. Ata duhet ti kthejn ato prsri n shtpi, duke u dhn n kt mnyr nj msim nxnsve pr prpikmrin q ata duhet t tregojn n familje. Materialet: Libri i nxnsit faqe 8-9, lup, rr, 2 gota xhami, lug, bojra t ndryshme, penel, pambuk, fije kashte, ngjits i lngshm, letra me ngjyra, fletorja e puns faqe 8 Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 7, bni nj kontroll, individual apo n grup rreth koncepteve t msuara gjat ors s kaluar. Zgjidhni 4 nxns dhe i ndani n dy grupe. I ftoni ata t shkojn n kndin ku ju keni zhvilluar eksperimentet e nj ore m par. Secili grup do t flas respektivisht pr nj nga dy eksperimentet, bazuar n vzhgimet e tyre ditore personale, si dhe n udhzimet e dhna nga ju. Me sendet e sjella n klas nga nxnsit zhvilloni punn praktike n faqen 6 t librit t nxnsit. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Prshkruani produktet qeramike. Pyetini nxnsit nse kan njohuri pr to dhe nxitini ata t prmendin sa m shum produkte qeramike. Ndihmojini ata ti kategorizojn kto produkte. C. I ftoni nxnsit t vzhgojn figurat n faqen 8 dhe 9 t librit t nxnsit. Pasi t ken mbyllur librat hapni nj diskutim n klas rreth objekteve t figurave dhe njohurive q ata kan pr xhamin. I ftoni nxnsit q t vrejn me lup rrn. U flisni atyre rreth burimit t xhamit dhe prpunimit t tij. D. Fakultative. Si sht klasa e ndar n katr grupe bni nj konkurs t vogl duke radhitur sa m shum objekte xhami. Propozimet e secilit grup i shnoni n drras t zez. Fiton ai grup q propozon m shum objekte. E. Me shum kujdes realizoni detyrn praktike 1. N kt aspekt ju mund t pyesni edhe nxnsit nse nj fenomen i till u ka ndodhur n shtpi. Pas prfundimit t detyrs praktike, u shpjegoni nxnsve se pse gota reagoi n mnyra t ndryshme.
Materialet
Energjia
Strukturat
17
Konkluzionet: Kur ne vendosim uj t nxeht n nj got bosh, pjesa e brendshme e gots do t nxehet m shpejt se pjesa e jashtme. Si rrjedhim pjesa e brendshme e gots do t zgjerohet m shum se pjesa e jashtme dhe gota do t thyhet. Si rrjedhim, kur vendosim brenda gots nj lug metali, ai do ta prcjell nxehtsin m shpejt duke mos e ln gotn t nxehet, dhe si rrjedhim gota nuk do t thyhet. F. Fakultative. N drras t zez ndrtoni nj tabel ku t radhitni vetit e xhamit. N kolonn tjetr u propozoni nxnsve t japin shembuj t prdorimit t xhamit me objekte. Ky ushtrim prforcon njohurit e marra gjat ors s msimit. G. Pun dyshe. Kjo detyr praktike realizohet pr disa or. Mund t prdoret edhe ndonj or e lir pr t organizuar konkursin. Lexoni me z detyrn praktike nr. 2. Fillimisht i ftoni nxnsit t skicojn iden e tyre, shoqruar me mjetet dhe materialet q u nevojiten. Prpiquni q s bashku me klasn t prfshiheni n przgjedhjen e 4 ideve m t mira. Ndani klasn n katr grupe dhe me materialet e sjella n klas realizoni idet e propozuara m sipr. Detyr shtpie Ushtrimi 1 faqe 8 tek fletorja e puns. Ky ushtrim sht me plotsim fjalish dhe aftson nxnsit n riprodhim t njohurive. Prgjigjet jan n fund t fletores s puns. Pak histori q mund t prdoret n ndihmes t shpjegimit t msimit dhe ushtrimeve
Njerzit e kan prdorur xhamin q nga Epoka e Gurit, kur ata donin t mprihnin dika. Ata prdornin xhamin vullkanik, i cili sht xham natyral. Ai formohet nga rra q del nga gryka e nj vullkani. Kur vullkani shprthen, gazrat nxehin rrn, e cila shkrin dhe kthehet n xham. Xhami natyral ndodhet n ishujt Egje, midis Greqis dhe Turqis, ku ka shum vullkane. Vetm rreth viteve 1000 para lindjes s Krishtit, njerzit filluan ta prodhonin xhamin vet. Rra, materiali kryesor nga i cili formohet xhami, ka shum silic (molekula t silikonit dhe oksigjenit) n t. Rra e plazhit sht pothuaj e prbr vetm nga silici. Prve vetive klasike t xhamit, sot sht arritur q t modifikohen vetit e tij duke prpunuar nj lloj xhami i cili nuk lejon deprtimin e rrezeve t dmshme t diellit. Ky lloj xhami prdoret pr syzet, xhamat e makinave, t ndrtesave etj.
18
Msimi 4
PRODUKTET QERAMIKE - Pun praktike

Objektiva pr tu realizuar: T identifikohen materialet e paprpunuara. T familjarizohen me produktet e argjils. T dallojn vetit e argjils nga vetit e xhamit. Elemente t fjalorit: materiale qeramike t paprpunuara, mas e modelueshme, mas e ngjeshur, temperatur pjekjeje, material poroz. Kshilla: Duke qen se programi msimor ka planifikuar 7 or t lira, ky msim mund t zhvillohet pas nj ore ekskursioni n brigjet e nj lumi me prmbajtje argjilore. Nga vzhgimet konkrete nxnsit do ta ken m t leht kuptimin e msimit. Materialet: Libri i nxnsit faqe 10-11, en balte, got xhami, lug, plastelin, 1 filxhan krip, 1 filxhan miell, 1 filxhan uj, ngjyrues ushqimesh, fletorja e puns faqe 8-9 Prsritje A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 9, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. I ftoni nxnsit t lexojn pyetjen 3 tek aparati pedagogjik faqe 9. Zgjidhni nj grup nxnsish prej 2 vetash q mund t punojn s bashku pr tiu prgjigjur pyetjes. Prgjigje: Kockat jan pjest e trupit q jan t forta dhe t thyeshme. Megjithse me veti t ngjashme, ato nuk jan materiale qeramike. Por materialet qeramike prdoren sot me mjaft sukses n mjeksi, n zvendsimin e kockave t ndryshme. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Filloni shpjegimin e msimit nga ekskursioni i radhs s kaluar dhe vzhgimet personale t nxnsve. I nxitni ata q t flasin rreth dukurive t argjils. M pas do ta keni fjaln ju pr t shpjeguar materialin e argjils, vetit e saj dhe prdorimin n fushn e poaris. C. I ftoni nxnsit t hapin librin dhe t lexojn historin me shkronja italike. M pas u shpjegoni nxnsve ndodhin e personazhit nprmjet vetis q paraqet argjila. D. Ndaluni tek produktet e argjils. Shnoni n drrasn e zez tre grupet e argjils dhe nxitni nj diskutim n klas pr ndryshimet ndrmjet tyre. M pas ju zgjeroni njohurit n kt shtje: Ent prej balte piqen n temperatura t ulta. Kjo lejon prdorimin e lustrave me ngjyra. Kto en krisen dhe ciflosen leht. Ent e gurit, ose prej gresi, prodhohen nga przierja e nj argjile m t rnd. Ato piqen n temperatura shum m t larta, pr ti dhn modelin prfundimtar. Jan en shum t forta.
Materialet
Energjia
Strukturat
19
Porcelani sht tipi m i pastr dhe m delikat i produkteve t argjils. Ai formohet kryesisht nga nj tip i veant argjile dhe piqet n temperatura mjaft t larta. Porcelani sht i lmuar, i leht pr tu pastruar, rezistent ndaj temperaturave t ulta nn zero, apo t larta. Midis produkteve m t njohura t porcelanit jan serviset e ngrnies apo ato dekorative, protezat e dhmbve dhe izoluesit elektrik. Kina njihet si prodhuesja e porcelanit m cilsor. Ky porcelan ka marr emrin e ktij shteti china. E. Pr eksperimentin e radhs merrni nj en prej balte dhe nj got prej xhami. Bazuar tek vzhgimet dhe praktika e prditshme, nxitni nj diskutim pr ndryshime q ekzistojn ndrmjet tavs dhe ens prej xhami. Reagimet ndaj nxehtsis: Produktet e qeramiks i rezistojn nxehtsis bazuar tek mnyra e prpunimit t tyre. Ent e balts dhe tavat e xhamit ndrtohen t tilla q ti rezistojn nxehtsis, prandaj jan t sigurta pr tu futur n furr. Por kjo nuk mund t thuhet pr gotn e xhamit. F. U shpjegoni nxnsve ndryshimin ndrmjet plastelins dhe argjils. Dhe sipas dshirs mund t zhvilloni edhe eksperimentin. Fletorja e puns G. Ushtrimi 2 tek faqja 8. Bazuar tek vetit e msuara gjat dy msimeve t fundit do t plotsohen vetit e prbashkta dhe t dallueshme ndrmjet xhamit dhe argjils. Ky ushtrim n baz t kohs q keni n dispozicion mund t punohet n klas n t kundrt mund tu jepet nxnsve q ta plotsojn n shtpi. Prgjigje t mundshme: T prbashktat: jan materiale qeramike; t forta; t thyeshme; izolues t elektricitetit; Xhami: transparent (n prgjithsi); lnda e par sht rra; piqet n temperatura mjaft t larta; prdoret pr material paketimi; xhami nuk e prcjell nxehtsin n mnyr t njtrajtshme; etj Produktet e argjils: jo transparent (n prgjithsi), lnda e par sht argjila, piqen n temperatura t ulta apo shum t larta; i pjekur n temperatura t larta i reziston nxehtsis; etj Detyr shtpie Ushtrimi Detektivi i vogl n fletoren e puns, faqe 9. Ky ushtrim bazohet tek krkimet personale q do t bj secili n shtpit e tyre dhe duhet t plotsohet n faqen e fletores s puns.
20
Msimi 5
PLASTIKA - Teori
Objektiva pr tu realizuar: T dallojn lndn e par nga materiali i prpunuar. T identifikojn vetit e plastiks. T krahasojn llojet e plastiks. Elemente t fjalorit: materiale sintetike, dendsi e vogl, plastik e but, plastik e lakueshme, material i paprshkueshm nga uji. Kshilla:Tregoni kujdes kur zhvilloni eksperimentin, pasi nj burim i thjesht nxehtsie mund t bhet burim lndimesh pr nxnsit. Materialet: Libri i nxnsit faqe 12-13, shishe plastike, lug gatimi plastike, qiri ose pambuk me alkool, fletorja e puns faqe 10. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 11, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar. N lidhje me pyetjen e par tek aparati pedagogjik mund ta zgjeroni me pyetjet: Pse? Pse jo? Si?, etj. I ftoni nxnsit t lexojn detyrn e shtpis rreth vlerave t argjils. Fakultative. Nse ushtrimi 2 n faqen 8 tek fletorja e puns nuk sht punuar n klas radhn e kaluar, por sht dhn n shtpi, prpiquni q kt ushtrim ta realizoni tashm n klas n form konkursi. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Lexoni n klas me z t lart paragrafin ose e fotokopjoni dhe ua shprndani nxnsve. Nuk ka dyshim q koha q jetojm sht epoka e plastiks. Pr mijra vjet njerzit kan prdorur metalet, argjiln, mndafshin, pambukun, drurin dhe lkurn. N shekullin e fundit ksaj liste ju shtua plastika. Ne mund t krijojm pothuaj do objekt me materiale plastike, q nga qimet n furn e dhmbve, jelekt antiplumb, dhe deri tek fibrat pr prodhimin e plhurave t rrobave. Nprmjet pyetjeve nxitini nxnsit t flasin rreth paragrafit q keni lexuar. Prqendroni, ose drejtoni debatin rreth ktyre pikave kryesore: Prdorim i vonshm i plastiks krahasoni historin e njohjes dhe prdorimit t materialeve t tjera si: metalet me historin e plastiks. Plastika ka ndryshuar botn. Vetit e plastiks jan shum t larmishme dhe pr shkak t tyre ato vazhdimisht zvendsojn materiale t tjera si metalet. Ndrtoni n drras t zez nj tabel ku t rendisni vetit e metaleve dhe vetit e plastiks. Plotsojini vetit duke krkuar ndihmn e nxnsve dhe krkojuni q t argumentojn vetit q japin. Prdorimi efikas i plastiks. S bashku me nxnsit realizoni detyrn praktike 1. Shembujt e dhn nga nxnsit duhet t shoqrohen me vetit prkatse. Ju mund ti shnoni ato n drras t zez n mnyr q nxnsit t mos bien n prsritje. C. Ndaluni pak m gjat tek prodhimi i plastiks. Theksoni faktin se plastika sht material sintetik dhe nuk gjendet n natyr. Nafta sht lnda e par kryesore pr
Materialet
Energjia
Strukturat
21
prodhimin e plastiks, por jo e vetmja. Plastiket e prdorura mund riciklohen dhe me to t prodhohen objekte t tjera plastike. D. Zhvilloni eksperimentin 1. Theksoni faktin s mnyra se si reagon plastika ndaj nxehtsis, i ndan ato n dy grupe t mdha: plastika q shkrijn dhe rimodelohen dhe plastika q plasariten apo zhuriten. Pr ta br t qart kt ndarje tek plastika, prdorni analogjin e mposhtme: Plastika q mund t rimarr form. Kur akulli ngrohet, ai shkrin. N t njjtn mnyr plastikat e ktij grupi shkrijn kur ngrohen. Akulli i shkrir mund t vendoset n nj form t re, dhe do t marr at form kur t ftohet. N mnyr t ngjashme, plastikat e ktij grupi, mund t formohen n nj trajt t re, dhe ta ruajn at trajt kur t ftohen.. Plastika q nuk mund t riformohet. Ashtu si veza e pabr, q ka vetin t zihet, skuqet, etj, ashtu edhe plastikat e ktij grupi kan vetin t bhen objekte t llojeve t ndryshme. Nse veza u zie, ju nuk mund t bni nj vez t skuqur. N t njjtn mnyr, nse nj plastik e ktij grupi merr nj form, ajo nuk mund t transformohet n nj objekt t ri.
Vazhdoni shpjegimin me detyrn praktike 2. Shembujt e dhn mund ti shnoni n drras t zez. Nxitni imagjinatn e nxnsve tuaj. Fletorja e puns E. Ushtrimi 1, faqe 10. Bazohet tek njohurit e marra gjat ors s msimit. Prgjigjet gjenden n fund t fletores s puns. F. Fakultative. Ushtrimi 2, faqe 10, mund t jepet edhe detyr shtpie. N baz t njohurive t msimit dhe krkimeve n shtpi apo me ndihmn e prindrve, nxnsit duhet t argumentojn prgjigjet. Detyr shtpie Detyra praktike 3. Nxnsit jan t lir q t ndrtojn kt detyr sipas detyrs, por me shkrim. Secili t zgjedh rreth 10 objekte plastike.
22
Msimi 6
PLASTIKA DHE GOMA Pun praktike

Objektiva pr tu realizuar: T flasin pr gomn si material. T klasifikojn gomn n grupin prkats t materialeve. T bjn ndryshimin ndrmjet plastiks dhe goms. T prshkruajn vetit e goms. T dallojn veorit e objekteve plastike. Elemente t fjalorit: material elastik, absorbon goditjen, humbet form. Kshilla: Tregoni kujdes kur zhvilloni eksperimentin 1. Goditja nuk duhet t jet tejet e fort pasi rrezikoni t lndoheni. Materialet: Libri i nxnsit faqe 14- 15, sfungjer gome, tullumbace, shirita gome ose llastik, gazeta, fletorja e puns faqe 11. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 13, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Caktoni tre nxns pr t dal para klass me detyrn e shtpis. Ndrtoni nj tabel me dy kolona, prkatsisht e para pr objektet, e dyta pr materialet. I ftoni nxnsit q t lexojn vetm objektet q ata kan t prbashkta. A do t jen kta objekte t ndrtuara nga i njjti material n t tri shtpit? Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Lrini pak koh nxnsve tuaj q t lexojn krkesn e detyrs s par praktike. Ndrkoh ju vet krijoni nj tabel si ajo n libr. E plotsoni duke aktivizuar kryesisht nxnsit. Bni kujdes q nxnsit t bjn nj arsyetim logjik. Prgjigje t mundshme: shishe, karrige, syze. C. Pr detyrn praktike 2, ndani drrasn e zez n dy pjes. Dy nxns nga klasa do t ngrihen dhe do t ndrtojn secili t njjtn tabel. N fund ju do t diskutoni bashkrisht rreth ndryshimeve apo ngjashmrive q dy tabelat paraqesin. Prpiquni q nxnsit t shprehen lirshm pr zgjedhjet q ata kan br. Prgjigjet e mundshme: thik plastike fortsia - elik; top xhami i pathyeshm, elastik goma; lug hekuri nuk ndryshket - elik, plastik. D. Lexoni n klas me z t lart paragrafin ose e fotokopjoni dhe ua shprndani nxnsve. Goma sht nj material gjersisht i prdorur nga njerzit. Goma ka qen e njohur nga banort e Ameriks shum koh m prpara se t arrinte n Evrop. N shekullin e XVI t, Pietro Martire Dangiera, raportoi se kishte par meksikant t luanin me topa elastik. Gomat jan dy llojesh: E para, sht nj material i verdh, elastik dhe me struktur amorfe. Ajo nxirret nga qumshti i disa bimve tropikale t quajtura ndryshe kauuk. Ky lng vullkanizohet, ngjyroset, i jepet form dhe prdoret si lnd e par pr t prodhuara produkte t ndryshme; dhe e dyta nxirret kryesisht nga nafta dhe gazi natyror. Megjithse goma natyrale vazhdon t jet e rndsishme, ajo po konkurrohet gjersisht nga goma sintetike.
Materialet
Energjia
Strukturat
23
Goma n prgjithsi sht nj material i but, i modelueshm, me dendsi t vogl dhe jo i qndrueshm. Por vetia kryesore e goms sht elasticiteti. Ajo rimerr formn e mparshme, kur mbi t sht ushtruar nj forc trheqjeje apo shtypjeje. Nprmjet pyetjeve nxitini nxnsit t flasin rreth paragrafit q keni lexuar. Prqendrojuni, ose drejtojeni debatin rreth ktyre pikave kryesore: o Goma sht natyrale dhe sintetike. Cilat jan burimet e tyre? A kan veti t njjta? o N vshtrim t par ku ndryshon nga plastika? o Vetit e goms. N lidhje me pikn e tret vetit e prmendura n tekstin e msiprm t cilat gjejn zbatim tek eksperimentet 1 dhe 2 duhet ti ilustroni duke i zhvilluar ato n klas. E. Pasi t keni prfunduar me vetit ndaluni pak tek prdorimi i goms duke prfshir edhe nxnsit n dhnien e mendimit t tyre. F. Eksperimentin 3 mund ta zhvilloni duke e ndar klasn n 4 apo pes grupe, varet nga numri i nxnsve. Bhet fjal pr nj eksperiment zbavits dhe praktik q do t knaq nxnsit. Mjafton q ata t tregojn respekt pr punn e njri tjetrit, gj pr t ciln ju duhet t kujdeseni. Fletorja e puns G. Ushtrimi 3 faqe 11, ka si qllim kontrollin e njohurive si dhe sistemimin e tyre rreth plastiks dhe goms. Ju mund tu lini nxnsve disa minuta n dispozicion pr t plotsuar tabeln. Prgjigje t mundshme: T prbashktat: jan materiale me dendsi t vogl, izolues t elektricitetit; izolues t nxehtsis; etj Plastika: material sintetik (nuk gjendet n natyr), jo elastik,etj. Goma: material natyror dhe sintetik, elastik, etj. Detyr shtpie Ushtrimi 4 n fletoren e puns, faqe 11. Ky ushtrim mbshtetet tek prforcimi i njohurive pr t gjitha materialet e trajtuara deri tani.
24
Msimi 7
FIBRAT - Teori
Objektiva pr tu realizuar: T msojn origjinn e fibrs. T tregojn se pr far shrben fibra? T prcaktojn grupet e fibrave dhe veorit e ktyre grupeve. T prshkruajn etiketat e veshjeve. Elemente t fjalorit: fibra, ndrthurje fijesh, zverdhet nga drita, fibra reagon, fibra rrudhoset. Kshilla: Tregoni kujdes me ujin e nxeht, pasi mund t digjeni, kur zhvilloni eksperimentin 1. Eksperimenti 2 duhet zhvilluar n nj qoshe t izoluar t shtpis. Materialet: Libri i nxnsit faqe 16- 17, lloje t ndryshme copash si pambuk, lesh, najlon, poliestr, etiketa t ndryshme, fletorja e puns faqe 12 - 13. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 15, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. N lidhje me pyetjen e tret tek aparati pedagogjik mund ta zgjeroni me diskutim n klas. Prgjigjet e mundshme: fortsi, elasticitet, dendsi e vogl, rezistent ndaj agjentve t jashtm, absorbim i goditjeve, etj Caktoni katr nxns pr t folur para klass pr detyrn e shtpis, secili nga nj pik. Pasi t keni dgjuar argumentet e tyre, krkoni mendimin e t tjerve. Duhet t keni parasysh q n kto tipa ushtrimesh prve imagjinats duhet t mbshteten tek arsyetimin logjik. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. I ftoni nxnsit q t hapin librat dhe t shikojn figurat n dy faqet e msimit. Pr pak minuta u krkoni atyre q ti mbyllin ato dhe nxisni nj diskutim n klas rreth figurave q ata pan. Nxnsit duhet ti prcaktojn me fjal figurat. Hipotezat mund t jen nga m t ndryshmet. Dikush mund t prgjigjet me llojin e fibrs si pambuk, lesh, pe, etj; dikush tjetr me produktin si peshqir, shall, cop etj. T gjitha prcaktimet q ata do t bjn i shkruani n drras t zez. Pasi t ken mbaruar me emrtimet, krkojuni atyre q t bjn lidhjen ndrmjet ktyre grupeve. Nisur nga kto hipoteza dhe emrtimet e shnuara n drras t zez, sht radha juaj pr t filluar shpjegimin rreth fibrave, ndarjes s tyre dhe vetive q ata paraqesin. C. Sipas pjess s par t eksperimentit 1, merrni disa copa t ndryshme ndrtuar nga fibra t ndryshme. Testojm vetm qndrueshmrin. Nxirrni prfundimet s bashku me nxnsit bazuar edhe tek vetit e sapo shpjeguara m par. Prgjigje t mundshme: filli i pambukut dhe i poliestrs sht m i fort se filli i leshit, ndrsa filli i najlonit sht shum m i fort se i pambukut dhe i leshit. (Ktu duhet t keni parasysh fillin e peshkatarit).
Materialet
Energjia
Strukturat
25
D. I nxisni nxnsit q t flasin rreth etiketave q prmbajn veshjet. Shpjegoni arsyet se pse ekzistojn etiketat. Nxitini nxnsit gjithashtu q t flasin rreth aksidenteve q mund tu ken ndodhur atyre apo dhe t afrmve, n lidhje me veshjet e ndryshme, gjat larjes apo hekurosjes. Fakultative: Gjeni domethnien e simboleve t etiketave dhe vizatoni disa n drras t zez. Ndrtoni kt pjes t ors s msimit n form gjegjze. S bashku me lojn u jepni nxnsve edhe informacione mbi kto simbole. Fletorja e puns E. Pun artistike, faqe 13, ka si qllim kontrollin e njohurive t prgjithshme q do nxns duhet t ket nga leximet, tregimet apo prvojat personale me t afrmit e tyre. Ju mund tu lini nxnsve disa minuta n dispozicion pr t par figurat dhe pr tu prgatitur q t flasin rreth tyre. Theksohet se prshkrimet jan krejtsisht personale dhe n kt mnyr msuesi duhet t tregoj kujdes. Mjafton q nxnsi t tregoj sistematik n radhitjen e mendimeve. M posht jepet nj variant plotsimi i ktij ushtrimi. Prgjigje e mundshme e variantit 5. Figura tregon nj proces t qndisjes. Kjo qndisje sht realizuar me fill pambuku. Q qndisja t dal sa m bukur prdoren fije me ngjyra t ndryshme dhe t holla pr nga trashsia. Detyr shtpie Ushtrimi Detektivi i vogl, faqe 12, tek fletorja e puns. Ky ushtrim mbshtetet tek njohurit apo krkimet q vet nxnsit duhet t bjn rreth materialit t krkuar. Pjesa tjetr e eksperimentit 1, libri i nxnsit, Shkurtimi i fibrave dhe Rrudhosja. Puna mbshtetet tek fuqia vzhguese q paraqet secili nxns. Prgjigje t mundshme: N rastin e shkurtimit vihet re se copa e lesht shkurtohet m shum pasi fibrat e leshta ngjishen nn veprimin e temperaturave t larta, e ndjek poliestra, pambuku dhe m pas najloni. N rastin e rrudhosjes vihet re se copa e pambukut rrudhoset m shum. Poliestra dhe copa e lesht pothuajse nuk marrin rrudh pr t prfunduar tek najloni q nuk merr aspak rrudhosje. (Sqarim: N prgjigjet e ktij eksperimenti jan marr vetm katr lloje fibrash, pambuk, poliestr, lesh dhe najlon. Mos harroni se ndonj nxns mund t przgjedh edhe lloje t tjera fibrash si pr shembull mndafsh, gj q ndryshon rezultatin e dhn n kt libr pr eksperimentin n fjal). I. Eksperimenti 2, libri i nxnsit. Pr kt procedur nxnsit duhet t ndihmohen nga nnat apo gjyshet e tyre. Pr t gjitha kto ushtrime, udhzojini fmijt q zgjidhja duhet t jet me shkrim. Pr t parin mjafton detajimi sipas fletores s puns, ndrsa pr eksperimentet, vzhgimet duhet t shnohen n nj vend t veant.
26
Msimi 8
DRURI Pun praktike

Objektiva pr tu realizuar: T prshkruajn ndrtimin e drurit. T dallojn drurin si lnd t par. T flasin pr rndsin e drurit dhe vetit e tij. Elemente t fjalorit: ndrthurje fibrash, material ngjits, rezistent ndaj peshave, zhytet, pluskon. Kshilla: Tregoni kujdes me ujin e nxeht, pasi mund t digjeni kur zhvilloni eksperimentin 1. Materialet: Libri i nxnsit faqe 18 - 19, lug metali, lug druri, lug plastike, nj tas me uj t temperaturs normale, nj tas me uj t nxeht, fletorja e puns faqe 14. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 17, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Nxnsit do t lexojn edhe vzhgimet e dhna si detyr shtpie pr pjesn e dyt t eksperimentit 1 dhe pr eksperimentin 2. Fakultative. Ndani klasn n tre grupe. Bazuar n formatin e gjegjzave, nxitini fmijt q t krijojn gjegjza n lidhje me fibrat. Jepni ju shembullin i pari. Shembull: Fibr natyrore, lahet n 90 grad, lahet me dor ose n lavatrie, hekuroset n temperatur maksimale. Kush sht? Pambuku. N kt loj grupet do t propozojn nga pes fibra. Pr ta br sa m interesante mund tu propozoni atyre edhe przierje fibrash. E rndsishme sht q ju si arbitr t jini t vmendshm n formulimin e gjegjzs, pasi ata duhet t prdorin sa m shum vetit q kan msuar, origjinn dhe prdorimin e fibrave. Kush nuk mbshtetet n kto njohuri i humbet nj pik skuadrs dhe kjo shkon pik plus pr skuadrat kundrshtare. I pyesni nxnsit rreth punimit q ata kan br pr prpunimin e fibrave sipas traditave t krahinave shqiptare. Lexoni tre ose katr punime mundsisht q ti prkasin krahinave t ndryshme, gj q mund t trheq vmendjen dhe kuriozitetin e nxnsve. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. I ftoni nxnsit q t hapin librat dhe t shikojn, pr pak minuta, figurn n faqen 18. I ftoni ata t imagjinojn se pr far flet msimi i sotm; lidhjen q mund t ken pemt, drurt dhe teknologjia. N vazhdim t logjiks s msimeve i nxitni ata q t flasin pr pak minuta. M pas ndaluni ju tek shpjegimi i msimit duke e ilustruar me shembuj nga jeta e prditshme. C. N baz t vetive t shpjeguara m sipr ju mund ti prforconi njohurit duke zhvilluar detyrn praktike Vetit e drurit n librin e nxnsit. Prgjigjet e mundshme: Shtpi i qndrueshm, izolues i nxehtsis shtyllat e korrentit, tavolin; Vark densitet i ult, i punueshm lodrat, mjetet t ndryshme si: laps, vizore etj; Lug izolues i elektricitetit, t lehta shtyllat e korrentit; karrige rezistent ndaj peshave mobiliet, dyshemeja; Punimet e ndryshme artistike - i punueshm, i lakueshm harku i shigjets, shtyllat e korrentit.
Materialet
Energjia
Strukturat
27
D. Pasi vetit t jen prforcuar edhe n baz t detyrs praktike, eksperimentet 1 dhe 2 do t jen zbavits pr t gjith nxnsit. U lejoni atyre q t marrin edhe ata pjes n eksperimente dhe ti nxirrni s bashku rezultatet e vzhgimeve. Konkluzionet (eksperiment 1): luga e metalit sht m e nxehta, pasi metali e prcjell nxehtsin. Si plastika, ashtu edhe druri jan izolues t nxehtsis. Konkluzionet (eksperiment 2): luga e metalit zhytet, pasi eliku ka densitet t lart. Luga e plastiks dhe drurit pluskojn, pasi materialet e tyre prbrse kan densitet t ult. Fletorja e puns Ushtrimi 1 n faqen 14 sht me plotsim fjalish. N kt mnyr testoni sa t vmendshm kan qen nxnsit gjat shpjegimit t msimit. Prgjigjet gjenden n fund t fletores s puns. Ushtrimi 2 n faqen 14 lidhet me vetit e drurit. Nse ato jan asimiluar mir sht shum e thjesht q nxnsit t vendosin se kujdes duhet t tregojn pr drurin Prgjigjet e mundshme: lyerja me llak, lyerja me boj. Ushtrimi 3 n faqen 14. Lreni t lir imagjinatn dhe mendimin e nxnsve, duke u kujdesur q ata ta arsyetojn opinionin e tyre. Prgjigjet e mundshme: dritaret alumin rezistent ndaj agjentve t jashtm (uji); druri si material ndrtimi qndrueshmri - hekur, elik; karrige, tavolina plastike dendsi m e vogl, larmi ngjyrash; Detyr shtpie Para prfundimit t ors s msimit i ftoni nxnsit q t lexojn detyrn praktike Punimi artistik i drurit. E ndani klasn n tre grupe. Secili grup do t emrtohet me nj emr t veant. Kt pun artistike propozojm q ta ktheni n konkurs mes grupeve t formuara nga t gjitha klasat paralele. Punimi m i bukur do t vendoset tek muret n hyrje t shkolls. I udhzoni nxnsit q t respektojn rregullat e dhna n detyrn artistike.
28
Msimi 9
LETRA Teori
Objektiva pr tu realizuar: T analizojn letrn si pjes t rndsishme t jets. T radhisin burimet e letrs. T dallojn karakteristikat e letrs. T dallojn materialet q formojn letrn. Elemente t fjalorit: receta e letrs, plhur letre, ambalazh letre, letr rezistente, letr e ashpr. Materialet: Libri i nxnsit faqe 20 - 21, lloje t ndryshme letrash: ambalazhi, kartoni, higjienike, etj, laps, stilolaps, flet e fotokopjuar nr. 4, fletorja e puns faqe 15 - 16. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 19, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll, individual apo n grup, rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar. I pyesni nxnsit rreth punimit q ata kan pr t konkurruar, nse u ka dal ndonj penges apo u nevojitet ndonj ndihm. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. I ftoni nxnsit q t hapin librat dhe t lexojn, pr pak minuta, detyrn praktike n faqen 20. Nxitini q t prgjigjen sa m shum duke shnuar ju vet n drras shembujt e dhn nga nxnsit. M pas ndaluni tek shpjegimi i msimit duke vazhduar me burimet e letrs. C. Sipas bazs materiale t cituar m par, me ndihmn e nxnsve zhvilloni eksperimentet. Nxitini nxnsit q t arrijn vet n prfundime, pasi ndikon edhe n mbajtjen mend sa m mir t shpjegimit. Prgjigjet e mundshme: kartoni dhe letra e ambalazhit jan m rezistente; kartoni griset me mjaft vshtirsi dhe letra higjienike griset mjaft leht; letra e fletores sht e lmuar dhe aty shkruhet m leht dhe m mir. D. Duke pasur parasysh vzhgimet nga eksperimentet vazhdoni me vetit e letrs. Vetit e letrs lidhen ngusht me llojin e drurit, me mnyrn e prodhimit t letrs, si dhe me modifikimin e vetive q letra mund t psoj n raste t caktuara. E. Zgjidhni katr apo pes nxns. I vendosni t prekin lloje t ndryshme letrash dhe m pas i nxisni t flasin rreth letrs q prekn. N kt mnyr do t kontrolloni n mnyr progresive, njohurit q ata morn gjat ors s msimit. Nse ka gjra q nuk jan trajtuar, ather mund ti drejtoheni edhe klass n trsi. Fletorja e puns F. Ushtrimi 1, faqja 15, nxnsi plotson vendet e lna bosh n fjali. Bhet fjal t testoni sa t vmendshm kan qen nxnsit gjat shpjegimit t msimit. Prgjigjet gjenden n fund t fletores s puns.
Materialet
Energjia
Strukturat
29
Ushtrimi 2, faqja 15, nxnsi ka si detyr t pohoj apo mohoj fjalin, testohet si vmendja e nxnsit, ashtu edhe prgatitja e tij. Prgjigjet gjenden n fund t fletores s puns. Ushtrimi 3, faqe 15, nxnsi n baz t njohurive t marra gjat ors s msimit duhet t jet i aft t plotsoj krkesn. Prgjigjet e mundshme: e lmuar letra e fletores, zarfi, librat, kalendart etj; e dobt - shamit e dors, letrat e tualetit, gazeta, etj; e fort - kutit e qumshtit, t vezve, karton, letra t ndryshme ambalazhi. Detyr shtpie Ushtrimi 4 Argumentoni, faqe 16, n fletoren e puns: nxnsit duhet t krkojn si dhe t bazohen tek msimi i dits pr t dhn argumentet e tyre. Rndsi ka q fardo mendimi q ata t japin, t jen t aft t radhisin arsyetime t qarta. Prgjigjet e mundshme: Burimi i letrs jan drurt. Letra e aluminit, pavarsisht emrit apo vetive, sht objekt i prbr kryesisht nga alumini, pra i prket kategoris s objekteve prej metali. Fakultative. Pun krijuese Mbajtsja prej letre dhe stilolapsat. Kjo sht nj pun krijuese q shtron nj situat problemore dhe nxnsi duhet ta zgjidh at. Sugjerojm q klasa t ndahet n pes apo gjasht grupe dhe nxnsit duhet ta zgjidhin problemin duke ndjekur dhe respektuar hapat e propozuar n fletn e fotokopjuar. Ju si msues duhet ti lini nxnsit t lir n plotsimin dhe zgjidhjen e situats problemore. Vetm udhzoni nxnsit q prgjigjet duhet t ilustrohen dhe t mbshteten n njohurit e fituara, apo dhe leximet personale t secilit. Detyra juaj sht vzhgimi nga afr sesi ata punojn n grup dhe elemente t tjera q detajohen n fletn e fotokopjuar. Nse koha nuk mjafton sht nj pun t cilt nxnsit mund ta punojn edhe si detyr shtpie. Situata problemore: Arjola, Aulona dhe Drini ti jan prgjegjs pr tu kujdesur pr tavolinat e nxnsve. do dit ata shkojn m hert n shkoll dhe vendosin mbi tavolina mjetet msimore. Nj dit, nj shkoll jasht vendit u solli si dhurat, disa mbajtse stilolapsash prej letre. Kur ata i mbushn me stilolapsa dhe filluan ti vendosnin mbi tavolina pan q mbajtset nuk qndronin dot. Mbajtset ishin shum t bukura. Q t tre menduan q ta zgjidhin kt problem duke ruajtur po kto mbajtse, por ti bnin ato t qndrueshme.
Materiali n vijim mund t prdoret n ndihmes t shpjegimit t msimit dhe ushtrimeve. Ne e prdorim letrn pr edukim: libra, fletoret e ushtrimeve, fletoret e puns, tabelat e murit; komunikim: gazeta, revista, zarfe, pulla poste, kalendar, fatura, pr t shkruar, printuar; udhtim: bileta, pasaporta, harta; higjienn personale: shamit e dors, letrat e tualetit; paketimin e ushqimeve: paketimet e miellit, sheqerit, gjalpit, kutit e qumshtit, t vezve, pakot e ajit; argtim dhe sport: kapelat e koks, fishekzjarrt, letrat e bixhozit, balonat, biletat e ndryshme; dhe t gjitha kto jan vetm disa nga prdorimet e letrs. Thuhet se standardi i jetess s nj populli matet nga sasia e letrs q ai konsumon. Pa letr sot nuk do kishim libra, revista, gazeta, dhe kshtu me radh.
30
Msimi 10
RICIKLIMI Teori
Objektiva pr tu realizuar: T prshkruajn procesin e riciklimit. T dallojn objektet e ricikilueshme nga ato t pariciklueshme. T flasin pr rndsin e riciklimit. T kuptojn se kush mund t ricikloj. Elemente t fjalorit: produkte t ricikluara, material i riciklueshm, simbol riciklimi, lnd e par e riciklimit, blers i kujdesshm. Kshilla: Tregoni kujdes n ndarjen e produkteve n kategori t riciklueshme dhe t pariciklueshme. Nj gabim i till on n dme t pariparueshme. Materialet: Libri i nxnsit faqe 22 - 23, produkte me etiketa riciklimi, fletorja e puns faqe 17. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 21, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Merrni informacion rreth detyrs s shtpis q nxnsit kan pasur. Lexoni dy ose tre punime. Vlersoni mnyrn e t arsyetuarit dhe e t shprehurit. I pyesni nxnsit rreth punimit q ata kan pasur si detyr n grup. Shnoni do vrejtje apo penges q atyre mund tu ket dal. Kjo do tju shrbej pr nj vlersim sa m real. I mblidhni punimet. I lajmroni nxnsit q orn e ardhshme do t njihen me rezultatet. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. I njihni nxnsit me temn e dits. M pas lexoni tekstin e shkputur: Riciklimi i mbetjeve t ngurta sht nj praktik e vjetr. Objektet prej metali shkriheshin dhe ripunoheshin q n kohn e neolitit. Sot materialet e riciklueshme nxirren nga mbetjet urbane fal disa teknikave t veanta si pr shembull trheqja e metaleve nga grumbujt e mbeturinave, me magnete, ndarja e mbeturinave t rnda nga mbeturinat e lehta, filtrimi, larja etj. Nj metod tjetr sht kthimi i tyre n brum: mbeturinat przihen me uj n kazan t mdhenj. Prpara se e gjith kjo mas t kaloj n centrifuga t mdha, nxirren me magnet mbeturinat e metalit ose mbeturina t tjera t rnda si qelqe dhe qeramika, t cilat prpunohen vetm me sisteme qelq metal, ndrsa t tjerat, m t lehtat, prpunohen n sisteme letr fibr. Pr kt arsye tashm kshillohet q mbeturinat prpara se ti hedhim, t veojm shishet, kutit, gazetat, kartont dhe mbeturina t tjera t riciklueshme. Duke marr shkas nga msimi i dits si dhe nga teksti q lexuat, hapni nj diskutim me nxnsit duke u prqendruar n kto pika: o far sht riciklimi? o A sht riciklimi metod e hershme apo e ditve tona? o A riciklohen t gjitha materialet njsoj? o Si i klasifikon teksti materialet, pr t cilat tashm edhe nxnsit kan dijeni?
Materialet
Energjia
Strukturat
31
Pasi t keni marr informacionin nga nxnsit, se far ata din mbi riciklimin, ndaluni dhe sqaroni pikat e msiprme si dhe arsyet se pse riciklojm. C. Zhvilloni detyrn praktike duke u treguar nxnsve shenjn q simbolizon riciklimin. M pas me produktet q keni przgjedhur dhe sjell n klas i nxitni ata q t gjejn shenjn e riciklimit. Kt e riprodhoni n drras t zez t zmadhuar. D. Duke marr shkas nga teksti q lexuat, detajoni pr nxnsit tuaj se far quajm materiale t riciklueshme, rndsin se pse ata duhet ta njohin kt veti. E. Pasi nxnsit t njohin rndsin e riciklimit, me ndihmn tuaj ata duhet t kuptojn edhe vet se mund t kontribuojn n riciklim duke i kushtuar kujdes mbeturinave. U tregoni atyre mnyrat sesi ata ndikojn me kujdesin e tyre n mjedisin q i rrethon. Fletorja e puns F. Ushtrimi 1, faqja 17. Nxnsi plotson tabeln duke prdorur njohurit q ka marr gjat ors s msimit. Prgjigjet e mundshme: Metalet: Riciklohen t gjitha objektet prej eliku dhe alumini nuk riciklohet hekuri pr hekurosje Plastika: shishet prej plastike por jo tharsja e flokve Qeramika dhe xhami: riciklohet xhami por jo objektet prej porcelani apo pasqyrat Letra: riciklohet do lloj letre por jo letrat e ambalazhit t fastfudeve t ndotura me salca apo filmi fotografik Ushtrimi 2, faqja 17. Mbshtetur tek teksti i lexuar n fillim t ors dhe shpjegimi i msuesit, nxnsi duhet t imagjinoj dhe t realizoj nj skem t procesit t riciklimit. Skema e mundshme: blini produkte me materiale t riciklueshme Detyr shtpie K. Nxnsit duhet t lexojn ushtrimin Mendje krijuese, n fletoren e puns, faqe 17. sht nj krijim q ata do ta sjellin n klas orn e ardhshme. U trhiqni vmendjen nxnsve n lidhje me detyrn praktike n librin e nxnsit faqe 23. sht nj detyr q do t zhvillohet orn e ardhshme, prandaj nxnsit duhet t prgatiten pr t sjell objekte t ndryshme nga shtpit. Kshillojini ata q t marrin objekte q nuk kan m vler apo q jan jasht prdorimit.
32
Msimi 11
OBJEKTET Pun praktike

Objektiva pr tu realizuar: T prshkruajn nj objekt. T dallojn objektin nga materiali. T dallojn vetit e objekteve. T gjejn ndryshimin ndrmjet vetive t objekteve dhe atyre t materialeve. Elemente t fjalorit: funksioni i objekteve, vetit maten, veti t brendshme. Materialet: Libri i nxnsit faqe 24-25, objekte t ndryshme, fletorja e puns faqe 18. Prsritje, A Nisni orn e msimit me vlersimet e punimit Mbajtsja prej letre e stilolapsave t kryer nga grupet. Diskutoni rreth paqartsive t nxnsve. Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 23, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Przgjidhni katr apo pes nxns pr t paraqitur punimet e tyre rreth krijimit t simbolit t riciklimit. Nxitni nxnsit e tjer t gjykojn rreth punimeve t shokve. Tregoni kujdes, msojini fmijt q nj gjykim i drejt mbshtetet n argumente. Vendosni objektet e sjella nga nxnsit mbi tavolin. Merrni koshat dhe me pjesmarrjen aktive t nxnsve realizoni pun praktike t msimit t kaluar. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Nga objektet e sjella n klas pr detyrn praktike przgjidhni katr apo pes prej tyre dhe i vendosni mbi tavolin. Filloni nj diskutim me nxnsit rreth tyre, duke iu prgjigjur pyetjeve rreth objekteve t tilla si: o far sht? o Pr far na shrben? o Me far materiali sht prodhuar dhe pse? o Si sht zhvilluar n koh? o T gjitha kto t dhna i shkruani n drras t zez pr secilin nga objektet, dhe m pas nisni t shpjegoni se far quhet objekt, nga se ndrtohen objektet, dhe se si ata kan ndryshuar me kalimin e kohs. C. Sipas shembullit t par, punoni bashkrisht me nxnsit shembujt 2 dhe 3. Prgjigjet e mundshme: shembulli 2 - plastika, xhami, plastike; shembulli 3 druri, alumini,, hekuri/druri, i rezistojn mjaft mir agjentve t jashtm. Bazuar n kto dy shembuj u zgjeroni njohurit nxnsve tuaj duke nnvizuar se nj objekt ndryshon apo zhvillohet sipas: o Nevojave: zvendsimi i shishes s xhamit me shishe plastike, pasi kjo e fundit sht m e leht pr tu marr me vete dhe nuk thyhet. o Mnyrs s jetess: n vende t pazhvilluara mund t gjenden ende shtpi me ati prej kashte, ndrsa n vendet e zhvilluara sot tregtohen ati ekologjike (me bar prsipr q ndikon n mnyr masive n ruajtjen e mjedisit pastr)
Materialet o o
Energjia
Strukturat
33
Estetiks s nj epoke: prdorimi i fibrave si rrjedhim i veshjeve ndryshon nga dita n dit. Veshjet sa vijn dhe bhen m t lehta dhe ndihmojn njeriun n proceset fiziologjike t tij. Materialeve: zvendsimi i avionve me dru me avion me alumin (mbshtjellsja), apo prdorimi i argjils si izolues kur m par prdorej vetm pr poari apo n estetike.
D. U ktheheni srish objekteve dhe materialeve nga t cilat ato jan prodhuar. Analizoni s bashku me nxnsit vetit e materialeve duke arritur n prfundimin se przgjedhja e materialeve sht br n saj t vetive q ato kan. Ndaluni m pas tek vetit e objekteve dhe theksoni ndryshimin me vetit e materialeve. Nj ilustrim konkret i ksaj pike sht shembulli n faqen 25 tek libri i nxnsit. Duke ndjekur kt shembull vazhdoni me plotsimin e detyrs praktike n po at faqe, nga nxnsit. Prgjigjet e mundshme: karrige forma, ngjyra, pesha,etj/ druri i punueshm, i qndrueshm, rezistent ndaj peshave, etj; vizore madhsia, forma etj/ plastik densitet i ult, rezistent ndaj agjentve t jashtm, e fort etj; Fletorja e puns Detyr shtpie Ushtrimi n faqen 18: nxnsi plotson tabeln duke prdorur njohurit q ka marr gjat ors s msimit. Prgjigjet e mundshme: pjat porcelani prcjells i nxehtsis, zhytet, nuk prshkohet nga uji, nuk trhiqet nga magneti, ngjyr e bardh, form katrore etj; korniz druri prcjells i nxehtsis, izolues i elektricitetit, densitet i ult, pluskon n uj, digjet, dekompozohet, etj.
34
Msimi 12
MJETET E DORS Pun praktike

Objektiva pr tu realizuar: T japin prcaktimin e mjetit t dors. T dallojn mjetet e dors nga objektet. T klasifikojn mjetet e dors. T prmendin kujdesin q duhet treguar n prdorimin e mjeteve t dors. Elemente t fjalorit: mjet dore, shpues, prers, mats, grmues, nivelues, lmues, prdorim korrekt. Kshilla: Kujdes me prdorimin e mjeteve t dors! Materialet: Libri i nxnsit faqe 26 - 27, mjete t ndryshme dore, fletorja e puns faqe 19.
Shnim: Para zhvillimit t ksaj ore sht e kshillueshme q t shfrytzohet nj or nga ort e lira q msuesi ka n dispozicion. Kjo or do t jet zhvillimi i konkursit ndrmjet grupeve t krijuara ndrmjet klasave t gjashta pr punimin artistik t drurit. Pavarsisht se kjo sht nj or e lir merrni masa q punimet t vlersohen nga nj juri e mir msuesish. Udhzoni grupet q secili duhet t zgjedh nj prfaqsues pr t prezantuar sa m mir punimin duke vn n dukje: o Iden, o Hapat e ndjekur pr realizimin o Vshtirsit o Momentet m t bukura gjat ksaj pune. Mnyra e t prezantuarit bn pjes gjithashtu tek vlersimi.
Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 25, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Jepni ju shembuj pr pyetjen 3. Prgjigjet e mundshme: goma, letra, hekuri, xhami. Prfundimet Przgjidhni dy nxns t plotsojn n drras t zez detyrn e shtpis. I ftoni nxnsit e tjer t plotsojn me ide dhe shembuj t tjer. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. I pyesni nxnsit rreth mjeteve t puns q ata prdorn gjat proceseve t ndryshme pr prgatitjen e punimit artistik n konkursin e zhvilluar. Shnoni n drras t zez mjetet e prdorura pr secilin proces. Me ndihmn e nxnsve arrini n prfundimin q pr prodhimin e do objekti nevojiten mjete pune apo ndryshe mjetet e dors. Shpjegoni gjersisht se far quajm mjete dore dhe prdorimin e tyre C. Bazuar tek njohurit e sapo dhna lexoni shembullin e par, ndani klasn n dy grupe pr t zhvilluar plotsuar shembujt 2 dhe 3 n faqen 27 t librit t nxnsit. Pr nj rezultat sa m t mir, mbshtetuni n iden se mjetet e dors lidhen n mnyr logjike me 2 elemente: vendin e puns dhe radhn e puns.
Materialet
Energjia
Strukturat
35
Prgjigjet e mundshme: shembulli 2 age, stetoskop, termometr, bisturi etj; shembulli 3 laps, grshr, vizore, kompas, etj. Bazuar n kto dy shembuj t plotsuar nga nxnsit u flisni atyre dhe pr klasifikimin e mjeteve t dors si dhe kujdesin q ata duhet t paraqesin gjat prdorimit t tyre. Fletorja e puns D. Duke pasur parasysh njohurit e dhna gjat ors s msimit, zhvilloni ushtrimin 1 n fletoren e puns, faqe 19. Nxnsit duhet t qartsohen rreth proceseve t punimit t nj objekti si: shpimi dhe prerja, ilustruar kjo me mjetet e dors prkatse. Shpimi procesi i krijimit t nj vrime mbi nj material t fort, me an t rrotullimit ose goditjes. Prerja ndarja e nj materiali me an t nj mjeti me an t mprehta. Prgjigjet e mundshme: mjetet shpuese: letr gjilpr; dru gozhd; metal vida; mur trapan; plastik thik; fibr shtiz; mjetet prerse: letr grshr; dru sqepar; metal tranxh; xham elmaz; plastik thik; fibr grshr. Detyr shtpie Ndani klasn n gjasht grupe. Secili prej grupeve do t ndrtoj: nj balon, procesi i puns sht shpjeguar n detaje tek libri i nxnsit, faqe 26; nj kapele dhe nj kuti sipas krkess n fletoren e puns, faqe 19. Pr dy objektet e fundit, krahas produkteve prfundimtare, grupet do t detajojn edhe procesin e puns q ata kan ndjekur pr realizimin e tyre duke prmendur n radh t par materialet q atyre u jan nevojitur dhe mjetet e dors. Kjo do t realizohet duke pasur parasysh shembullin e dhn t balons tek libri i nxnsit. Duke qen se kjo sht nj detyr q prmbledh materialet, mjetet e dors, proceset e fabrikimit etj, lrini koh nxnsve dy jav pr ta dorzuar.
36
Msimi 13
MJETET MATSE - Teori

Objektiva pr tu realizuar: T prshkruhen mjetet matse. T flasin pr rndsin e instrumenteve t kalibrimit. T prmendin mjetet e markimit dhe prdorimin e tyre. Elemente t fjalorit: mat vetit e objektit, njsia baz e matjes, galvanometr, kilovat/or, sistem i unifikuar, mat mjetet matse, shnjoj nj material. Materialet: Libri i nxnsit faqe 28 29, mjete t ndryshme matse, mjete t ndryshme markimi, fletorja e puns faqe 20 - 21. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 27, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Pyetini nxnsit nse detyra e ngarkuar pr tu dorzuar pas nj jave nga 6 grupet, paraqet ndonj vshtirsi apo paqartsi dhe nse kan nevoj pr ndihmn e msuesit. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Krijoni nj situat problemore n klas: Mendoni sikur duhet t krijoni nj tabel pr ta ekspozuar n klas. Cila sht radha e puns? Propozimet e nxnsve shnojini n drras t zez. Prgjigjet e mundshme: Prcaktimi i ides, i materialeve, i mjeteve t dors; Prcaktimi i madhsis s tabels; Krijimi i maketit sipas madhsis s prcaktuar; Ndrtimi i pjesve prbrse t tabels sipas madhsive prkatse; Kontrolli i pjesve nse e kan respektuar madhsin e prcaktuar. Edhe nse nxnsit nuk do tju japin kt prgjigje n fund, orientojini drejt ksaj zgjidhjeje. Katr prgjigjet e fundit diskutojini duke shpjeguar bashkrisht me nxnsit sesi prcaktohet madhsia e nj objekti, nprmjet cilave mjete dhe rrjedhimisht si realizohet kontrolli. N kt mnyr ju keni shpjeguar se far jan mjetet matse, pr far shrbejn dhe si funksionojn ato bazuar n njsit e matjes. M pas kaloni tek mjetet e kalibrimit q lidhen me situatn ton problemore, shtjen e fundit, si dhe prdorimin e mjeteve t markimit. C. Duke pasur parasysh njohurit gjat ors s msimit diskutoni n klas detyrn praktike nr. 1, faqe 28 tek libri i nxnsit. Prgjigjet e mundshme: ora me rr mat intervale t caktuara kohe, zakonisht disa minuta deri n nj or. Kto intervale llogariten nga sa koh i duhet rrs brenda njrit po pr t rn tek poi tjetr; kronometri - mat nj interval t sakt t kohs (n minuta, sekonda, t dhjetat apo t qindtat e sekonds) duke filluar dhe ndalur numrimin me an t shtypjes s nj butoni; kalendari mat kohn brenda nj viti bazuar n disa ndarje t caktuara t saj, mbshtetur n nj fillim dhe mbarim. Viti kalendarik q ne prdorim fillon m 1 janar, prfundon n 31 dhjetor dhe kohzgjatjet bazohen n dit, jav dhe muaj. Krijoni pyetje t tjera si:
Materialet
Energjia
Strukturat
37
o Si mund t kontrollohen prmasat me nj vizore? o Si mund t kontrollohen prmasat me nj skuadr? o Si mund t kontrollohen format me nj raportor? o Si mund t kontrollohet funksionimi i pajisjeve elektrike? N kt pik u shpjegoni nxnsve si matet elektriciteti, njsit matse dhe instrumentet q shrbejn pr matjen e tij. D. Vrini nxnsit n pun me detyrat praktike nr. 2 dhe nr. 3 tek libri i nxnsit, faqe 29. Pas disa minuta diskutojini n klas rezultatet. Prgjigjet e mundshme: detyra praktike 2 njeriu n figur sht duke shnjuar nj siprfaqe t caktuar toke, prandaj ai prdor mjete markimi; detyra praktike 3 disa mnyra matjeje: me mjete matse si vizore apo metr; me pllmbn e dors, me pllakat e dyshemes q z tavolina etj. Fletorja e puns E. Nn shembullin e detyrave praktike t msiprme realizoni n klas ushtrimin 3, faqja 21. Qllimi sht q nxnsit t prdorin mir mjetet matse dhe ato t markimit. Detyr shtpie Ushtrimi 1 dhe ushtrimi 2, faqe 20 tek fletorja e puns. Ushtrimet synojn prkatsisht arsyetimin logjik verbal dhe numerik t nxnsve. Prgjigjet e t dy ushtrimeve ndodhen n fund t fletores s puns faqe 50.
38
Msimi 14
KRAHASONI MATERIALET Pun praktike

Objektiva pr tu realizuar: T prshkruajn rndsin e vetive t materialeve. T analizojn arsyen e prmirsimit t vetive t materialeve. Elemente t fjalorit: prdorim i materialeve, prcjells, absorbues, i fort, i qndrueshm, magnetik. Materialet: Libri i nxnsit faqe 30 - 31, en me thellsi 15 cm, shishe plastike me tap, marku me gjatsi 40cm, 1 gozhd hekuri e gjat 15 m, 2 llastiqe, fletorja e puns faqe 22 - 23. Prsritje
Shnim: I gjith msimi sht konceptuar si nj prsritje e t gjith kapitullit. Kapitulli TEKNOLOGJIA E MATERIALEVE DHE E PROCESEVE sht kapitulli q prmban m shum or msimi si dhe baza e krijimit t perceptimeve t nxnsve pr objektet q i rrethojn. T gjitha ushtrimet e mposhtme jan n funksion t riprodhimit t njohurive t marra gjat 13 orve.
A. Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 29, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. B. Bni nj kontroll t detyrave t shtpis dhn radhn e kaluar duke i diskutuar bashkarisht n klas. Mos harroni se prgjigjet ndodhen n fund t fletores s puns, prandaj thellojuni n mnyrn se si prgjigjen nxnsit. C. Diskutoni rreth produkteve t prfunduara: balon, kapele, kuti, detyr e nxnsve dhn para dy orve. Klasifikoni objektet si shum t mira, t mira dhe mjaftueshm duke argumentuar kt vlersim. D. Msuesi mund t kontrolloj njohurit e kapitullit duke u dhn nxnsve q t zhvillojn n mnyr individuale detyrat praktike nr. 1, nr. 2 dhe nr. 3 tek libri i nxnsit n faqet 30 31. Kto detyra, q konsistojn n plotsimin e disa tabelave, prmbledhin t gjitha njohurit e marra gjat ktij kapitulli rreth materialeve dhe prdorimit t tyre n prfitimin e objekteve q na rrethojn. Vetia
Absorbues A ndryshon materiali kur zhytet n uj? Elastik: A kthehet n gjendjen e mparshme materiali pasi trhiqet apo shtypet? PrcjellsA e prcjell nxehtsin apo elektricitetin I prkulshm A prkulet materiali pa u thyer? MagnetikA trhiqet nga magneti? I fortA grvishtet siprfaqja e materialit? I tejdukshmA mund t shikoni prtej materialit? I qndrueshm A mund t thyhet?
Vetia e kundrt
Rezistent ndaj ujit Plastik Izolues I fort Jomagnetik I but Jo i tejdukshm I thyeshm
Materialet
Energjia
Strukturat
TIK Njeriu dhe Teknologjia Vetia Prdorimi Bizhuteri Tullumbace Mushama Bluza Syze Letr kuzhine Rrjet peshkatarsh Lug kuzhine Tela Kuti Kozmetik Vetia m e dobishme Qndrueshmria Tejdukshmria Qndrueshmria Lakueshmria Dendsia I shndritshm I shndritshm T buta
39
Material/Objekt Ari Goma Qese plastike Copa pambuku Plastik e tejdukshme Flet alumini Fije najloni elik Bakr Letr kartoni Argjil Objekti Tavolin Dritare Kuti kpucsh Tel elektrik Shishe Rrot biiklete Tigan Veshje dimri
I shklqyeshm Elastike Nuk prshkon ujin Absorbues E tejdukshme I lakueshm E fort I shndritshm I lakueshm I fort Shruese Materiali Dru Xham Karton Bakr Plastike elik elik Lesh
E. Fletorja e puns N funksion gjithnj t kontrollit t njohurive edhe ushtrimi n fletoren e puns faqe 22 23, mund tu bashkngjitet detyrave praktike t msiprme n mnyr q t plotsohet prfundimisht kontrolli i nxnsve. Prfundimet mund t nxirren lehtsisht nga msimet e mparshme apo tabelat m sipr F. Fakultative. Tek libri i nxnsit faqe 30 sht prfshir nj eksperiment q bn fjal pr ndrtimin e nj nndetseje me mjete dhe materiale t zakonshme. Ky sht nj eksperiment i thjesht q rekomandohet q t zhvillohet nga msuesi. Zhvillimi i ktij eksperimenti v n dukje: o Qllimin e ndrtimit t nj objekti. o Mnyrn e funksionimit t objektit. o Materialet e prdorura dhe pse jan przgjedhur t tilla materiale. o Pse prmasat jan kaq t rndsishme n realizimin e ktij objekti?
Nxnsit mund ta bjn vet vlersimin e njohurive t ktij kapitulli duke zhvilluar vet testin prmbledhs n fund t kapitullit tek libri i nxnsit.
40
Msimi 1
BURIMET E ENERGJIS Teori

Objektiva pr tu realizuar: T analizojn burimet e energjis. T dallojn burimet e energjis. T identifikojn avantazhet e burimeve t rigjenerueshme. Elemente t fjalorit: energji e rigjenerueshme, energji e grumbulluar, panele diellore, kolektor, helikat, hidrocentral, burim alternativ. Materialet: Libri i nxnsit faqe 32 - 33, fleta e fotokopjuar nr. 5, fletorja e puns faqe 24 - 25. Prezantimi i kapitullit Bni prezantimin e njohurive duke u mbshtetur n hyrjen faqe 32, libri i nxnsit. Prsritje, A Kujtoni s bashku me nxnsit se pse ishte i dobishm riciklimi. Shkruani n drras t zez t gjitha mundsit q ata ju kan dhn. Nxirrni n dukje fjaln energji dhe i ftoni fmijt t listojn disa nga veprimtarit n jetn e prditshme si gatimi, shikimi i televizorit, loja me top, vajtja n shkoll me kmb apo autobus etj. Kt list n form tabele e paraqitni n drras t zez. Prfundim: T gjitha veprimtarit tona ditore lidhen n mnyr t pashmangshme me energjin. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Pasi t keni shpjeguar konceptin e energjis, vizatoni n drras t zez dy figurat e mposhtme shoqruar vetm me emrat e burimeve dhe jo me llojin e energjis.
Ky aktivitet duhet t realizohet domosdoshmrisht nga nxnsit por t ndihmuar nga ju. Nga njohurit q ata kan marr gjat viteve i ftoni ata t tregojn se far paraqesin figurat. M pas n krah t do burimi i ftoni ata q t prcaktojn llojet e energjis. Hapi i tret sht q ti klasifikojn ato n burime t rigjenerueshme dhe t parigjenerueshme. Duke i prfshir nxnsit n diskutim, nxirrni prfundimet mbi vendndodhjen e burimeve, t rigjenerueshme ose jo. Prfundimi: Prgjithsisht burimet sipr toks jan t rigjenerueshme ndrsa ato q ndodhen nn tok t parigjenerueshme.
Materialet Energjia
Strukturat
41
N mnyr vizuale dy grupet e burimeve t energjis ndahen nga energjia gjeotermale, q ka si burim nxehtsin q vjen nga toka. Pr t shpjeguar burimet e rigjenerueshme, prqendrohuni tek tre grupet e mdha, njohuri t mjaftueshme pr kt vit shkollor. Informacion: Burimet gjeotermale lidhen me ujin e nxeht apo avullin q vjen nga toka. Ndrmjet kores s toks dhe mantelit ndodhet nj mas e nxeht dhe e lngshme me prbrje shkmbore, q quhet magm. Kur magma del n siprfaqen e toks nprmjet vullkanit, quhet llav. Uji q gjendet thell n tok, kur takon me magmn, kthehet n uj t nxeht. Kur uji shprthen n formn e gazit, quhet gejzer. Kur ai del jasht toks, ne e quajm burim t nxeht, ose llixha. Ndaluni tek: o Funksionimi i panelit diellor. Ai aktualisht prdoret pr t ngrohur ujin q ne prdorim do dit n shtpit tona. o Funksionimi i helikave bn t mundur shfrytzimin e ers pr t prodhuar energji. o Prodhimi i energjis elektrike nga uji: roli i digs, i ujmbledhsve dhe i liqeneve. C. Ndani klasn n dy grupe dhe propozoni dy pyetje: Cili sht burimi i parigjenerueshm q shfrytzohet m shum nga njerzimi? Prgjigje t mundshme: Nafta. Arsyeja sepse prgjithsisht burimet e parigjenerueshme jan t transportueshme ndrsa t rigjenerueshmet jo. Gjithashtu nafta sht mjaft e prdorshme pr prodhimin e mjaft produkteve. Pr burimet e rigjenerueshme teknologjia sht m e kushtueshme se teknologjia e burimeve t parigjenerueshme. N nj koh t vrenjtur, a mund t funksionoj paneli diellor? Prgjigje t mundshme: Po, n saj t baterive. Shpjegimi i hollsishm sht tek libri i nxnsit, faqe 33. Fletorja e puns D. Punoni n klas ushtrimin 1, faqe 24. Prgjigjet gjenden n fund t fletores s puns. Ushtrimi konsiston n gjetjen e formulimit t sakt apo jo t fjalive. Detyr shtpie Ushtrimi 2, faqe 24 25. Nxnsit duhet ti prgjigjen pyetjeve me shkrim italik. Nj pjes e pyetjeve bjn pjes tek njohurit e marra q n klasat m t ulta, ose gjat orve t teknologjis. Prgjigjet e mundshme: 1. Lndt djegse t fosileve jan krijuar nga mbeturina t bimve apo kafshve q kan jetuar qindra miliona vjet prpara kohs s dinozaurve. Pr kt arsye ne i quajm lndt djegse t fosileve. Algat dhe pemt e rrzuara n moale dhe kneta formuan shtresa me torf. Me kalimin e qindra viteve, torfa u mbulua nga rra, argjila apo minerale, t cilat formuan sipr saj nj material t fort si shkmb, q u quajt sediment. Me kalimin e viteve, sedimenti erdhi dhe u rndua, duke ushtruar presion gjithnj e m t madh mbi torfn. Ky material u shtrydh, e u shtrydh derisa uji doli jasht tij dhe u kthye n qymyr, naft apo vajgur, dhe gaz natyror. 2. Me naft ne ngrohim shtpit apo shkollat tona, si dhe prodhojm produkte si ilae, materiale plastike, detergjente, produkte kozmetike, kpuc, shampo etj. 3. Panelet diellore.
42
4. Siprfaqja e planetit prbhet nga tok dhe uj, si rrjedhoj nxehtsia e diellit nuk absorbohet njsoj. Gjat dits, ajri mbi tok, ngrohet m shpejt se ajri mbi uj. Ajri i ngroht zgjerohet dhe ngrihet lart, dhe ajri m i rnd dhe m i ftoht i z vendin, duke krijuar ern. Gjat nats era ndrron drejtim, sepse ajri ftohet m shpejt n tok se n uj. 5. Uji sht nj nga burimet m t vjetra t energjis. Kur bie shi n kodra apo male, uji grumbullohet n prrenj apo lumenj q derdhen n det. Uji q rrjedh npr kto lumenj, apo derdhet nga lartsit mund t prdoret pr t br pun duke prodhuar energji elektrike. Shembuj jan mullinjt me er dhe hidrocentralet. F. Ushtrimi 3, faqe 25. Prgjigjet varen nga objektet q nxnsit i rrethojn. sht nj ushtrim ku nxnsit duhet t plotsojn tabeln.
Materialet Energjia
Strukturat
43
Msimi 2
FORMAT E ENERGJIS Teori

Objektiva pr tu realizuar: T kuptojn lvizjen e energjis. T identifikojn format e energjis? T dallojn energjin dhe mnyrn sesi e dallojn at. Elemente t fjalorit: form energjie, energji mekanike, elektriciteti, energji e drits, nxehtsi, tingulli. Materialet: Libri i nxnsit faqe 34 - 35, makin llogaritse me energji diellore, elektrik dore, nj flet letre, dy lug, fletorja e puns faqe 26 - 27. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 33, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Pyetjen 1 mund ta zgjeroni me pyetje t tjera si pse, pse jo etj. Zgjidhni pes nxns q t lexojn detyrn e shtpis, secili nj fjali. Diskutoni shkurtimisht n klas rreth prgjigjeve t propozuara. Nj nxns tjetr do t lexoj ushtrimin e dyt. I kujtoni nxnsit q duhet t jen t kujdesshm pasi mund t ndodh q e njjta pajisje t punoj me dy burime t ndryshme. Kto raste i veoni dhe i vini n dukje duke i shnuar n drras t zez. Kjo do t shrbej edhe si prfundim i msimit t par t energjis. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Diskutoni s bashku me nxnsit n klas rreth shenjave q tregojn se ekziston energji. Prfshini n diskutim ambientet e brendshme si shtpia apo shkolla, si edhe ambiente n natyr. Prfundim: pr t gjetur energji krkoni pr lvizje, nxehtsi, tingull, drit dhe elektricitet. C. Pyesni nxnsit rreth figurs s par tek libri i nxnsit faqe 34. Cili sht roli i energjis tek loja me top? A lidhet zhvendosja e topit me energjin? Diskutimin orientojeni tek format n t cilat shfaqet energjia. Duke u prqendruar vetm tek ky shembull ju mund t shpjegoni disa forma energjie: N rastin e lvizjes s topit energjia mekanike lidhet me zhvendosjen e objekteve. Nxehtsia q lirohet kur fmijt luajn sht nj form tjetr energjie. Zrat dhe t thirrurat gjat lojs lidhen me tingullin. Drita e diellit q ndihmon n lojn me top sht gjithashtu form energjie. D. Pr t shpjeguar elektricitetin ju mund t jepni shembuj nga prdorimi n shtpit tona, si dhe t fokusoheni tek elektriciteti n natyr. Teksti i mposhtm ju ndihmon t jepni disa njohuri n form kurioziteti mbi zbulimin e elektricitetit: Benxhamin Franklin ishte nj nga njerzit e par n bot q eksperimentoi me energji elektrike. Ai kreu eksperimentin e tij me balon n nj nat me stuhi, n Filadelfia n vitin 1752. Ai provoi se rrufeja dhe elektriciteti jan e njjta gj. Ai prdori nj els t lidhur me nj fill, i cili u godit nga rrufeja. Kur Benxhamin preku elsin, ai ndjeu dridhje.
44
E. Dy eksperimentet jan mjaft t thjesht dhe mund t kryhen n klas. Lrini nxnsit t shnojn vzhgimet dhe prfundimet e tyre. Eksperimenti i par. Prgjigjet e mundshme: makina llogaritse punon si kur i drejtojm elektrikun e dors, ashtu edhe kur e vm pran dritares. Ajo nuk punon n nj vend t errt. Pra makina llogaritse punon me energjin e drits. Eksperimenti i dyt. Prgjigjet e mundshme: Tingulli vjen m mir kur prplasja do t ndodh tek vesht sesa sipr koks. Kjo pr arsye se sipr koks tingulli i prplasjes prhapet n t gjith hapsirn. F. Duke nisur nga burimet e energjis t msuara orn e kaluar, i pyesni nxnsit pr ta shtruar pr diskutim: far form energjie prftohet nga nj panel diellor? Po nga nj helik? Prfundimet: elektricitet, nxehtsi. Fletorja e puns G. Zgjidhni 10 nxns dhe formoni dy ekipe. T dyja kto ekipe do t jen prball njra tjetrs n zhvillimin e ushtrimeve 3, 4, 5. Prgjigjet ndodhen n fund t fletores s puns. N fund mblidhni pikt e grumbulluara nga secili ekip dhe shpallni fituesit. Bni kujdes q gara t zhvillohet e qet. Aktivizoni nxnsit e tjer si arbitra t ksaj gare Detyr shtpie E. Kjo sht nj detyr krijuese q mbshtetet tek njohurit e msimit t dits. Jepni shembuj t tjer t energjis mekanike, nxehtsis, energjis elektrike. Prgjigje t mundshme: Energjia mekanike patinat n rrug, varka q zhvendoset n uj, ju kur vraponi apo ecni etj. Nxehtsia soba, uji i ngroht i dushit, qymyri i drurit kur digjet, nxehtsia q lshon trupi juaj kur vraponi. Energjia elektrike t gjitha pajisjet elektrike t shtpis apo shkolls, abazhurt, tharsja e flokve, etj.
Materialet Energjia
Strukturat
45
Msimi 3
LVIZJA DHE NDRYSHIMI I ENERGJIS Pun praktike

Objektiva pr tu realizuar: T tregojn se si ndryshon form energjia si dhe burimet q bjn t mundur kt. T analizojn nse energjia krijohet apo shkatrrohet. Elemente t fjalorit: form energjie, energjia shndrrohet, objektet si burim energjie, energjia diellore mblidhet. Materialet: Libri i nxnsit faqe 36 - 37, lup, letr, copa akulli ose dru, shishe plastike e bardh, shishe plastike e zez, tullumbace, fije, fletorja e puns faqe 26-27. A. Niseni kt or msimi, nse dita do t jet dit me diell, duke kryer eksperimentin n faqen 37. Gjat kohs s realizimit t eksperimentit, merruni me prbrsit e tjer t ors s msimit. Kur eksperimenti t jet gati, s bashku me nxnsit nxirrni prfundimet. Prsritje, B Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 35, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll, individual apo n grup, rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar. Pyetjen 1 mund ta zgjeroni n form debati. Prgjigjet e mundshme: Pyetja 2: Elektriciteti sht burim i dyt energjie, q do t thot q ne e prftojm at nga prdorimi burimeve t tjera t energjis. Burimet e energjis q ne prdorim pr t krijuar elektricitet, mund t jen t rigjenerueshme ose jo. Pyetja 3: Format e energjis s krijuar nga dielli jan drita, nxehtsia, elektriciteti. Ne prdorim energjin e diellit do dit n mnyra nga m t ndryshmet: energjia q vjen nga dielli, na jep drit gjat dits; kur ne varim rrobat pr t thar n diell, ne prdorim nxehtsin e diellit. Energjia diellore, e cila shndrrohet n forma t tjera t energjis, si nxehtsi, drit apo elektricitet, ose prdoret n mnyr direkte, si m sipr, ose, fal teknologjis jan ndrtuar mjete speciale pr prdorimin me efikasitet t saj. C. Diskutoni n klas rreth detyrs s shtpis. Nse e shihni t nevojshme shembujt e sjell nga nxnsit n klas mund ti shnoni n drras t zez. Kjo do t shrbej edhe si nj prmbledhje e njohurive t mara deri tani rreth energjis. Nisur nga shembujt e shnuar n drras t zez shikoni mundsin e lidhjes me shpjegimin e tems s dits Lvizja dhe ndryshimi i energjis. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit D. Pa u shkputur nga shembujt e drrass s zez punoni me nocionet energji hyrse dhe energji dalse. Mbshtetur n kto dy nocione jepni rregullin baz q forma e energjis hyrse mund t ndryshoj nga forma e energjis dalse. N ndihm t ktij ndryshimi vijn objektet e ndryshme teknike si turbinat e ujit apo t ers. Ndryshimi i forms s energjis lidhet me konceptin q energjia nuk krijohet apo shkatrrohet. Objektet shrbejn si burime energjie; ato ushqehen me energji, e shprndajn, e ndryshojn dhe e transmetojn at. Pjesn shpjeguese e mbshtetni me shembullin 1, 2, 3 dhe 4 n faqet 36
46
37. Nisur nga kta shembuj, si dhe nga njohurit e reja q u keni dhn nxnsve realizoni bashkrisht detyrn praktike, faqe 37. Prgjigjet e mundshme: 1. far prodhon nxehtsi kondicioneri shndrron energjin elektrike n nxehtsi, boljeri me an t energjis elektrike ngroh ujin dhe prodhon nxehtsi; 2. far prodhon drit - mullinjt me er shndrrojn energjin mekanike t ers n elektricitet dhe nprmjet llambave elektriciteti shndrrohet n drit dhe nxehtsi; 3. far prodhon tingull: mikrofoni shndrron energjin elektrike e shndrron n tingull; Ipod i gjithashtu energjin elektrike t grumbulluar n bateri e shndrron n tingull. E. Kthejuni eksperimentit t br n fillim t ors. Prpiquni q t nxisni nxnsit q t japin prfundimet bazuar tek konceptet e prfituara gjat ksaj ore. Prgjigjet e mundshme: Shishja me ngjyr t zez sht m e nxeht, pasi ngjyra e zez e prthith m mir nxehtsin. Kjo do t thot q edhe ajri brenda saj sht m i nxeht. Si rrjedhim ky ajr ngrihet lart( ajri i ngroht sht m i let se ajri i ftoht) dhe fryn tullumbacen. Prandaj tullumbacja e shishes s zez fryhet m shpejt. Fletorja e puns F. Zgjidhni vullnetarisht 12 nxns, me t cilt t zhvilloni ushtrimin 1 dhe 2, n faqen 26. Secili nxns duhet ti prgjigjet nj pyetjeje. Ruani pr do pyetje prgjigje, nse keni kohn e mjaftueshme, nj diskutim t vogl pr sqarimin e ndonj paqartsie. Prgjigjet e ktyre ushtrimeve ndodhen n fund t fletores s puns. Detyr shtpie G. Eksperimenti n faqen 36, libri i nxnsit. Kjo sht nj detyr krijuese q mbshtetet tek njohurit e msimit t dits si dhe tek nxitja e kureshtjes s nxnsve. Kujdes! Sqarojini nxnsit se ata duhet t mbajn shnime pr materialet e prdorura, pr kohzgjatjen e eksperimentit si dhe duhet tu kthejn prgjigje dy pyetjeve t librit. N pyetjen e par letrn mund ta zvendsojn me akullin apo me drurin sipas przgjedhjes s vet nxnsve. Kujtes: N pamundsi pr t realizuar katr apo pes qarqe elektrike me mjetet tuaja brenda ors s ardhshme t msimit, mund tu krkoni nxnsve q tju ndihmojn me materiale n mnyr q ata vet nn drejtimin tuaj t mund t ndrtojn nj qark elektrik.
Materialet Energjia
Strukturat
47
Msimi 4
QARKU ELEKTRIK Pun praktike

Objektiva pr tu realizuar: T kuptojn funksionimin e qarkut. T prshkruajn rrugn q ndjek elektriciteti pr t ardhur tek ne. T identifikojn elementet e qarkut elektrik? Elemente t fjalorit: qark elektrik, konsumator i energjis, qark i hapur, qark i mbyllur, elektriciteti udhton. Materialet: Libri i nxnsit faqe 38 - 39, llamb me portollamb, bateri, tel i gjat i izoluar, izolant, tel i zhveshur apo kapse letrash, 2 pineska ose gozhd, pinc, fletorja e puns faqe 28 - 29. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 35, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Pr pyetjen 1 mund tu krkoni nxnsve q t justifikojn me argumente zgjedhjen e tyre. Pyetjet 2 dhe 3 i zgjidhni n form diskutimi ndrmjet nxnsve. Prgjigjet e mundshme: Pyetja 2 Nse ju brtisni kur jeni jasht, ju mund t dgjoni zrin tuaj disa her prpara se t ndalet. far ndodh nse valt e zrit tuaj prplasen me objektet q ju rrethojn, si muret, dhe rikthehen n veshin tuaj pr ti dgjuar prsri. Sa m afr t jen objektet, aq m e lart sht jehona. Kur vala e zrit humbet energjin e saj, ju nuk mund ta dgjoni m jehonn. Pyetja 3 dielli (energji diellore) ushqimi (energji kimike) vrapi (energji mekanike) nxehtsi. Diskutoni n klas rreth detyrs s shtpis. Zgjidhni tre nxns, mundsisht t ken kryer eksperimentin me mjete t ndryshme (letr, akull, drras), pr t folur rreth vzhgimeve dhe prfundimeve q ata kan nxjerr. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Pr t funksionuar objektet kan nevoj pr energji. Nxitni nj diskutim n klas pr energjin e prdorur n shtpit e nxnsve. Cila form e energjis sht m e prdorshme n shtpi? Prgjigja e natyrshme sht energjia elektrike. Ajo prdoret pr ndriim, ngrohje, gatim, pr t ushqyer televizorin, kompjuterin etj. Elektricitetin e prftojm nga nj burim i rigjenerueshm ose jo dhe ai udhton n qarqe elektrike pr t ardhur n shtpit tona. Zhvilloni detyrn praktike n faqen 38 t librit t nxnsit. Prgjigjet e mundshme: hidrocentral (burim energji) nnstacionet elektrike transformatort/kabinat elektrike prizat. Teksti i mposhtm ju ndihmon pr nj shpjegim m t hollsishm t detyrs s msiprme. Qarku elektrik, ku udhton elektriciteti fillon me burimin e energjis q mund t jet hidrocentrali apo nj termocentral. M pas elektriciteti, nprmjet linjave t transmetimit, q lidhen n shtyllat e gjata t korrentit, grumbullohet n nnstacione elektrik n lagje t ndryshme t qytetit tuaj.
48
Nga kto nnstacione, nprmjet linjave t korrentit, mbi apo nn tok, elektriciteti transportohet tek transformatort n kabinat elektrike dhe pastaj nprmjet telave n shtpit apo shkollat tuaja, deri tek prizat. C. Kaloni tashm n shpjegimin e qarkut, prse shrben ai dhe elementet kryesor t tij. sht e rndsishme q nxnsit t kuptojn rolin e do elementi t qarkut. Pr t ditur nse shpjegimi juaj sht kuptuar nga nxnsit, ju mund t bni ushtrime t vogla prforcuese t tipit: 1. far ndodh kur nuk ka bateri? Prgjigje: Nuk ka elektricitet. Qarku nuk funksionon, pasi mungon burimi. 2. far ndodh kur nuk ka prcjells? Prgjigje: Nuk ka elektricitet. Qarku nuk funksionon, pasi energjia nuk prohet. 3. far ndodh kur nuk ka konsumator? Prgjigje: Ska elektricitet, shkatrrohet burimi. 4. far ndodh kur qarku sht i hapur? Prgjigje: Qarku nuk funksionon. Nuk ka elektricitet D. T gjith shpjegimin e sapobr, e konkretizoni me eksperimentin e propozuar n faqen 39. Mundohuni q klasn ta ndani n pes grupe. Nn drejtimin tuaj i ndihmoni nxnsit q t ndrtojn nj qark elektrik. Kjo do ti ndihmoj ata q ta kuptojn m mir ndrtimin dhe funksionimin e qarkut. Detyr shtpie
E. T plotsohen ushtrimet n fletoren e punn n faqet 28 29. Kjo do t shrbej edhe si nj prsritje pr njohurit e marra deri tani rreth energjis. Prgjigjet ndodhen n fund t fletores s puns. Teksti i mposhtm i ndihmon nxnsit t kuptojn rndsin e elektricitetit dhe rrugn q ka ndjekur njerzimi pr ta shfrytzuar at. Ju mund ta prdorni at gjat shpjegimit t msimit. Gjithashtu ju mund t diskutoni me nxnsit apo ta jepni si detyr shtpie temn Si do t ishte jeta jon pa elektricitet?
Elektriciteti sht nj nga format m t prdorura t energjis. Shum qytete u ndrtuan pran ujvarave, q prdoreshin pr t vn n pun turbina pr qllime t ndryshme. Prpara se elektriciteti t gjente zbatim, shtpit ndrioheshin me llamba me vajguri, ushqimi ftohej m kuti akulli, dhe dhomat ngroheshin nga djegia e drurit apo qymyrit. Tomas Edison ndryshoi jetn e do njeriu me shpikjen e tij, llambn me drit elektrike. Nga fundi i viteve 1800, Nikola Tesla i hapi rrug epoks s tejimit t elektricitetit n distanca shum t mdha, duke br t mundur q t ndriohen shtpit tona, apo t vihen n pun makina t industris s rnd.
Materialet Energjia
Strukturat
49
Msimi 5
SHFRYTZIMI DHE RUAJTJA E ENERGJIS Pun praktike

Objektiva pr tu realizuar: T analizojn se pse energjia kushton. T identifikojn mnyrat pr t kursyer energji. T tregojn lidhjen ndrmjet energjis dhe veprimeve tona. Elemente t fjalorit: kursim i energjis, shfrytzim i energjis, 3R-t: reduktimi, riprdorimi, riciklimi. Kshilla: Kujdes kur t prdorni termometrin dhe llambat. Nj pakujdesi e juaja mund t shkaktoj lndime Materialet: Libri i nxnsit faqe 40 - 41, termometr, 2 llamba inkandeshente respektivisht 25 dhe 60 vat, 2 llamba fluoreshente respektivisht 25 dhe 60 vat, llamba t tjera sipas dshirs, fletorja e puns faqe 30 - 33. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 39, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Pr pyetjen 1 shembujt e dhna nga nxnsit i shnoni n drras t zez. N kt mnyr nxnsit do t jen m t qart rreth qarkut elektrik dhe funksionimit praktik. Kjo mnyr do t ndihmoj sidomos ata nxns q kan pasur vshtirsi n kuptimin e msimit. Diskutoni n klas rreth pyetjes 2. Tabela e mposhtme sht nj analogji e qarkut elektrik me ujin. Analogji elektricitet/uj Elektriciteti Uji Burimi Bateria Pompa e ujit Prcjellsi Telat Tubat Konsumatori Llamba ezma elsi Priza Rubineti
Diskutoni n klas rreth pyetjes 3. M posht jan paraqitur elementet e vizatuara n mnyr t thjeshtuar. Kto shenja prdoren gjersisht pr t paraqitur grafikisht nj qark elektrik. Qarqet e dhna m posht ushtroni nxnsit q ti paraqesin grafikisht. Nuk duhet harruar q llamba sht marr pr lehtsi studimi, pasi n vend t llambs zakonisht gjejm funksionimin e nj motori t fardo objekti q punon me energji elektrike. Mbshtetur n kto skema shpjegoni n fund funksionimin e abazhurit.
50
Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Kt msim mund ta zhvilloni edhe n form bashkbisedimi pasi t gjith kan dgjuar pr kursimin e energjis elektrike. N funksion t ktij koncepti zhvilloni detyrat praktike n faqen 40. Mos harroni t nnvizoni q kursimi i energjis elektrike lidhet si me veprimet tona ashtu edhe me ruajtjen e burimeve. Detyra praktike 1. Prgjigjet e mundshme: Gjat dits - Kur shkoni n udhtim, hiqni t gjitha prizat; Mos vini mobilie prball pajisjeve ngrohse apo ftohse; Mbusheni lavatrien apo larsen e enve plot; Mos e hapni dern e sobs derisa gatimi t ket prfunduar; Mbani dyert dhe dritaret mbyllur kur keni ndezur kondicionerin, kaloriferin etj; Gjat dits prdorni dritn e diellit si ndriim, mos ndizni llambat; Pr stinn e vers - Mbani grilat apo perdet mbyllur gjat dits; Prdorni kondicionerin vetm kur sht shum vap; Mbylleni kondicionerin nse largoheni nga shtpia pr nj koh t gjat; Pastroni filtrat e kondicionerit do muaj; Pr stinn e dimrit: Mbajeni temperaturn e dhoms deri n 23grad. Nse keni ftoht vishni nj bluz; Gjat ditve me diell mbani hapur perdet, grilat q dielli t ngroh shtpin tuaj; Sigurohuni q dyert dhe dritaret t jen t mbyllura mir; Detyra praktike 2. Prgjigjet e mundshme: frigoriferi - burimi hidrocentralet; balona era; llamba - termocentralet, hidrocentralet; pema - dielli; varka - era; makina - nafta. Detyra praktike 3. Prgjigjet e mundshme: Burime t rigjenerueshme: dielli, era, uji. Burime t parigjenerueshme: nafta, qymyrguri. C. Kaloni tashm tek eksperimenti. E zhvilloni dhe nxirrni prfundimet q duhet t lidhen me shfrytzimin me efikasitet t energjis elektrike. Duhet tua qartsoni nxnsve q ky koncept sht m i vonshm se konsumi, pasi lindi si nevoj pr t kursyer energji. Ndaluni m gjat n shpjegimin e 3-R pasi futen n politikat e reja me t cilat nj fmij duhet t edukohet. Marrja e informacionit t duhur n kt mosh do ndikoj n veprimet dhe mendimet e tyre n t ardhmen. D. T gjith shpjegimin e sapobr, e konkretizoni me eksperimentin e propozuar n faqen 39. Mundojuni q klasn ta ndani n pes grupe. Nn drejtimin tuaj i ndihmoni nxnsit q t ndrtojn nj qark elektrik. Kjo do ti ndihmoj ata q ta kuptojn m mir ndrtimin dhe funksionimin e qarkut.
Materialet Energjia
Strukturat
51
Detyr shtpie E. T plotsohet ushtrimi nr. 1 n fletoren e puns, faqe 30. Prgjigjet ndodhen n fund t fletores s puns. Loja flutur: Nga fondi i orve t lira, ju mund t prdorni nj or pr tu zbavitur duke msuar. Loja flutur ju jep kt mundsi. Nxnsit mund ta bjn vet vlersimin e njohurive t ktij kapitulli duke zhvilluar testin prmbledhs n fund t kapitullit tek libri i nxnsit.
52
Materialet
Energjia
Strukturat
Msimi 1
STRUKTURAT DHE FORCAT Teori

Objektiva pr tu realizuar: T prshkruajn strukturat. T flasin pr rndsin e strukturave. T dallojn llojet e strukturave. T prmendin forcat q veprojn mbi strukturat. Elemente t fjalorit: struktura, struktura natyrore, forca e trheqjes, forca e shtypjes, prkulja, prdredhja, kputja. Materialet: Libri i nxnsit faqe 42 - 43, lodra formuese dhe objekte t tjera si llastik, sfungjer, fletorja e puns faqe 34 - 35. Prsritje, A Kujtoni vetit dhe prdorimin e materialeve. Pr secilin material tregoni prdorimin e tyre n jetn e prditshme, kryesisht n ndrtim. I ndihmoni nxnsit n kt diskutim duke shnuar n drras t zez propozimet e tyre pr materialet, si dhe prkrah tyre arsyet e prdorimit apo przgjedhjes s tyre. Prezantimi i kapitullit Shfrytzoni punimet q keni br n drras t zez pr t filluar prezantimin e strukturave. Strukturat krijohen pr t mbajtur ngarkesa. Ky sht qllimi kryesor i strukturave. Strukturat ndrtohen nga materiale t ndryshme, pr shkak t krkesave q duhet t plotsojn, si dhe pr shkak t estetiks gjithashtu. (Ktu duhet t lidhni strukturat me materialet tashm t msuara n ort paraardhse, dhe me materialet e shnuara n tabel t zez) Strukturat ndrtohen n at mnyr q ti prgjigjen nevojave dhe krkesave tona. (Ktu duhet t lidhni strukturat me konsumimin, kursimin dhe shfrytzimin e energjis. sht rasti pr t folur prciptazi pr zgjidhjet q ne ndrmarrim pr t ndrtuar shtpit tona n funksion t kursimit t energjis: izolim muresh pr shembull.) Strukturat ndrtohen pr tu rezistuar forcave. (Ktu duhet t lidhni strukturat me forcat. Citojeni vetm n fillim dhe shpjegimin zgjerojeni m pas, n pjesn e dyt t msimit, kur flitet pr forcat). Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Nxisni nxnsit t prmendin disa objekte q i rrethojn, prdorin apo veshin. Pr seciln prej tyre pyesni nse kto objekte mbajn apo jo ndonj ngarkes. Nisur nga ky diskutim filloni tu shpjegoni nxnsve nocionet mbi strukturat dhe klasifikimin e tyre. I ftoni ata q t tregohen vzhgues si ndaj strukturave natyrore, ashtu dhe ndaj atyre t krijuara nga njeriu. Hapni nj diskutim t shkurtr n klas se far mendojn rreth ktij klasifikimi, a kan strukturat e ktyre kategorive ngjashmri mes tyre, cilat paraqesin m shum rezistenc dhe pse. C. Duke u mbshtetur tek tabela mbi materialet, diskutoni bashk me nxnsit mnyrn e ndrtimit t strukturave. Shpjegoni se materialet pr ndrtimin e strukturave zgjidhen t tilla q tu rezistojn disa forcave, ku ndr m kryesoret jan ato t trheqjes dhe shtypjes. Filloni shpjegimin e llojeve t forcave duke i prmendur ato dhe duke i shnuar n drras t zez. Duhet treguar kujdes q nxnsit t mos ngatrrojn karakteristikat e do
53
force, pasi ato mund t kombinohen, si n rastin e prkuljes. Nj shpjegim duke prdorur vektort, prve figurave, mund t ishte n ndihmes t nxnsve. M pas ftojini nxnsit q t eksperimentojn vet ata ndikimin e forcave nn udhzimet tuaja. Nxnsit mund t prdorin si duart, ashtu edhe mjete rrethanore, shkollore q kan n tavolina. D. Diskutoni bashk me nxnsit pr disa nga strukturat m t famshme n bot si piramidat, statuja e liris, muri kinez, etj. Gjithashtu nxitini nxnsit t prmendin ndonj struktur t rndsishme n mjedisin ku ata jetojn, t flasin rreth historikut t tyre apo t tregojn ndonj t dhn interesante. Diskutimin prqendrojeni tek forma e strukturs, qndrueshmria e saj, koha kur sht ndrtuar, materialet e prdorura n ndrtim, etj. E. Diskutoni detyrn praktike 1. Ju vet mund ta paraqisni at grafikisht n drras t zez pr ti ndihmuar nxnsit q ta prfytyrojn sa m mir situatn, pr t qen t sakt n prgjigjet e tyre. Prgjigjet e mundshme: shtylla e tensionit i reziston forcs s prkuljes, pra kombinimit t forcs s trheqjes dhe asaj t shtypjes. Fletorja e puns F. Gjat ksaj ore ju duhet t punoni edhe me fletoret e puns duke treguar vmendjen e duhur pr shpjegimet e dhna aty. Prgjigjet e ushtrimit t par ndodhen n fund t fletores. Ushtrimi 2 dhe 3 mbshteten tek njohurit q nxnsit morn nga msimi i dits. Prgjigjet e mundshme. Pyetja 2 forca e trheqjes: trheqja e nj litari nga t dy ant, trheqja e nj objekti nprmjet nj litari apo zinxhiri, dy fmij q prpiqen t marrin nj top njkohsisht dhe e trheqin at n drejtime t ndryshme, kolovajza n kndin e lojrave; forca e shtypjes: atia e shtpis, makinat, kutit e vezve. Detyr shtpie G. T plotsohet ushtrimi i fundit tek fletorja e puns, faqe 35. Porositini nxnsit q prgjigja duhet t jet e argumentuar tek njohurit e librit. Prgjigjet e mundshme:Forcat q ndikojn tek lojtart jan forcat e trheqjes dhe t shtypjes. Pr t mundur skuadrn kundrshtare ata duhet t rrin me kmbt pak hapur dhe pak t prkulur pr t ruajtur ekuilibrin e tyre. Fitojn sepse njra skuadr ka m t madhe forcn e trheqjes si dhe at t ngjeshjes (kmbt e lojtarve n raport me tokn). H. Detyra praktike 2 n librin e nxnsit, faqe 43. Nxnsit do t sjellin n klas nj struktur t ndrtuar vet.
54
Materialet
Energjia
Strukturat
Msimi 2
STRUKTURAT N MJEDISIN TUAJ Pun praktike

Objektiva pr tu realizuar: T flasin pr rndsin e forms dhe t materialit tek strukturat. T kuptojn rndsin e strukturs. Qndrueshmria e strukturave varet edhe nga forma? Po nga materiali? T prshkruajn qndrueshmrin e strukturave. Elemente t fjalorit: ngarkesa, forma. Kshilla: 1) Duhet t jeni t kujdesshm me shkopinjt e kuzhins pasi mund t bhen burim lndimesh; 2) Ky msim mund t zhvillohet jasht ambientit t klass. Natyra ofron shum lloje strukturash t kategorive t ndryshme Materialet: Libri i nxnsit faqe 44 - 45, 7 shkopinj kuzhine, plastelin, pamje me karrige t ndryshme, nj pako makarona spageti, karton i fort, grshr, 10 libra, fletorja e puns faqe 36. Prsritje, A Kthejeni n diskutim detyrn e shtpis. Nse ka disa variante i shnoni shkurtimisht n drras t zez dhe m pas bashkrisht i diskutoni pr t gjetur zgjidhjen m t mir. Pyetjen 1 dhe pyetjen 3 t aparatit pedagogjik i diskutoni, por tashm duke zgjedhur dy nxns nga e gjith klasa. Prgjigjet e mundshme: Pyetja 1 arja e toks gjat nj trmeti shkaktohet nga forca e kputjes. Pyetja 3 Krehja e flokve lidhet me forcn e trheqjes. N form stafete u krkoni 10 nxnsve q t prezantojn punimet e tyre. I ftoni nxnsit q t gjejn rreth tyre ato struktura q t ken nj pik mbshtetse n tok. Diskutoni se cilave forca u rezistojn kto struktura. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Sikurse keni br tek pika e fundit, t njjtn gj bni edhe me mjedisin, ku bashk me nxnsit po zhvilloni msimin. N kt mnyr prforconi njohurit e nxnsve mbi strukturat, por edhe kryeni detyrn praktike 1 dhe 2, faqja 44. N lidhje me detyrn praktike nr. 2 duhet t keni parasysh q t vini n dukje edhe format e strukturave. Nxnsve duhet tu theksoni se qndrueshmria e strukturave, prve materialeve dhe forcave q ushtrohen mbi to, varet edhe nga forma e tyre. Sillni n mend q nj struktur duhet t ket nj baz solide dhe pika t shumta mbshtetjeje me tokn. C. Aktivitet: Diskutoni s bashku me nxnsit pr format m t zakonshme t strukturave t ndryshme. Nxiteni diskutimin me pyetje t tilla si: Keni par ndrtes n form sfere? Po objektet e ndryshme q mbshteten n tok, sa pika mbshtetse kan? Prgjigjet e ktyre pyetjeve ilustrohen edhe me eksperimente n faqen 45. Ju mund t provoni disa raste si trekndor barabrinjs, trekndor me brinjn mbshtetse m t madhe se dy brinjt e tjera, etj. Ju do t arrini n prfundimin q trekndori sht m i qndrueshm si struktur. Pyetini nxnsit nse kan par struktura n form trekndore apo t prbra
55
nga trekndor. Sqarim: nse drejtkndshin n eksperimentin e msiprm e ndajm m an t nj shkopi n dy trekndor, ai do t bhet m i qndrueshm si struktur. D. Mbshtetur tek eksperimenti i msiprm, si dhe tek ndikimi i formave tek struktura realizoni detyrn praktike nr. 4 dhe nr. 5. Prgjigjet e mundshme: 1. Forma trekndore i bn ato m t qndrueshme. 2. Litart q mbajn kraht e delta planit apo litart q mbajn pilotin, jan nn ndikimin e forcs s trheqjes. E. Ndani klasn n pes apo gjasht grupe. I drejtoni nxnsit q t lexojn me kujdes eksperimentin me makarona n fletoren e puns. Nse ju ndodhen materialet mund ta realizoni edhe vet duke vzhguar nga afr prfundimet e arritura. M pas grupet e nxnsve t realizojn eksperimentin n faqen 36 t fletores s puns dhe t nxjerrin konkluzionet sipas krkesave t fletores s puns. Detyr shtpie G. Krkesn nr. 3 tek aparati pedagogjik tek Pyetje dhe diskutime. Prgjigjet e mundshme: trungu mban peshn e vet dhe t degve t tij (forca e shtypjes), gjithashtu i reziston stuhive t ndryshme (forca e trheqjes), degt mbajn peshn e vet dhe t gjetheve, luleve apo frutave (forca e shtypjes), gjithashtu u reziston stuhive t ndryshme (forca e trheqjes), gjethet, lulet, frutat, krcejt, fibrat brenda trungut t pems, etj.
56
Materialet
Energjia
Strukturat
Msimi 3
MEKANIZMAT DHE LVIZJET Teori

Objektiva pr tu realizuar: T ndrtojn nj mekanizm. T dallojn rolin e lvizjes tek mekanizmat. T dallojn ndryshimin e lvizjes. T dallojn objektet nga mekanizmat. T prshkruajn ingranazhet. Elemente t fjalorit: mekanizm, lvizje lineare, lvizje reciproke, lvizje rrotulluese, lvizje lineare, ingranazh. Materialet: Libri i nxnsit faqe 46 - 47, shishe plastike lt me tap, lodr me kurdisje, spango, nj gom, fletorja e puns faqe 37- 38. Prsritje, A N mnyr q t bhet nj prsritje e mir rreth strukturave, nxitni diskutime rreth temave t sugjeruara n formn e pyetjes tek aparati pedagogjik faqe 45. Prgjigjet e mundshme: Pyetja 1: karriget, tavolinat, mbajtset e lapsave, antat, etj. Pyetja 2: N pozicion m t qndrueshm jemi kur i mbajm kmbt pak t hapura, pasi ka m shum mbshtetje me tokn. Pyetjen 3 t aparatit pedagogjik, e cila ka qen detyr shtpie: ngrini dy nxns q t garojn ndrmjet njri tjetrit. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Ftoni nxnsit q t hapin librin n faqen 46 dhe t prshkruajn se far shikojn n foton e par. I nxisni nxnsit q t japin variante pr sa i prket objektit q njeriu i lasht mban n dor si dhe funksionin e saj. Kt moment msuesi duhet ta shfrytzoj pr t folur rreth mekanizmave, funksionit t tyre dhe mnyrs sesi ata funksionojn. N kt mnyr ju mund t jepni edhe shembuj mekanizmash apo t citoni mekanizmat kryesor. C. I ftoni srish nxnsit q t hapin librin n faqen 46 dhe t prshkruajn katr figurat e tjera. Ndaluni tek lvizjet dhe shpjegoni edhe rolin q luajn mekanizmat tek kto lloje lvizjesh. Prpiquni q nxnsit vet t riprodhojn katr llojet e lvizjeve duke sjell shembuj nga mjedisi q na rrethon. D. Pasi t keni shpjeguar konceptin e mekanizmave dhe t llojeve t lvizjeve, diskutoni mbi shembuj konkret duke u prqendruar tek mjetet q prdorin nxnsit. Jepni disa shembuj ku objekte t veanta nuk jan mekanizma si lapsi, vizorja dhe shembuj t objekteve q jan mekanizma si prersja e lapsave, ngjitsin si buzkuq, biikleta etj. Lrini nxnsit t arsyetojn pr do rast nse nj objekt sht apo jo mekanizm, duke e lidhur arsyetimin edhe me lvizjet. Duhet t keni parasysh n analizimin e ktyre tre objekteve t fundit lvizja q ne bjm kur i prdorim. Lvizjet do t na ndihmojn pr t prshkruar kto objekte si ingranazhe. E. Ndani klasn n pes apo gjasht grupe. I drejtoni nxnsit q t lexojn me kujdes eksperimentin e krikut. Secili grup duhet t punoj individualisht dhe m pas s bashku t prshkruajn se far ndodh me gomn.
57
Prgjigjet e mundshme: goma kryen lvizje lineare, lart apo posht, n varsi t kahut t lvizjes rrotulluese t shishes. Pra mekanizmi i ndrtuar konverton lvizjen rrotulluese n lvizje lineare. Fletorja e puns F. Nxnsit t hapin fletoren e puns dhe bashkrisht punoni pr ushtrimet 1, 2 dhe 3. Prgjigjet gjenden n fund t fletores. Kto ushtrime do t vrtetojn se n mas nxnsit i kan kuptuar konceptet kryesore t shpjeguara gjat ors s msimit. Detyr shtpie G. Ushtrimi Hulumtoni, n fletoren e puns, sht nj mundsi e mir q nxnsit t kryejn krkime pr prdorimin e rrots si mekanizm si dhe nj ushtrim shum i mir i imagjinats pr pjesn e dyt t ushtrimit.
58
Materialet
Energjia
Strukturat
Msimi 4
MAKINAT E THJESHTA Teori

Objektiva pr tu realizuar: T prcaktojn mnyrn e funksionimit t makinave t thjeshta. T tregojn se pr far shrbejn makinat e thjeshta. T dallojn makinat e thjeshta. Elemente t fjalorit: rrotulla, vida, pyka, rrafshi i pjerrt. Kshilla: Nse mbani n duar makina t thjeshta duhet t bni kujdes pasi ato mund t jen burim lndimesh t lehta. Materialet: Libri i nxnsit faqe 48 - 49, laps, letr n form trekndshi, laps me ngjyra, kaavid, fletorja e puns faqe 40- 41. Prsritje, A Bni nj prsritje t njohurive t tems s dits duke u ndihmuar edhe nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 47. Pr kt do t mund t shtroni kontrollin e njohurive pr tre nxns. Nxnsi q do t ket pyetjen 3, do ti nevojitet m shum koh dhe pr rezultatet do ti vij n ndihm edhe drrasa e zez. Shnimi i shembujve n drras e ndihmon si t prqendrohet, ashtu dhe t mos bjer n prsritje. Prgjigje t mundshme: Pyetja 1. Mekanizmat jan mjete q ndryshojn llojin e lvizjes ose/dhe e transmetojn at nga nj objekt n tjetrin. Pyetja 2. Kaavida sht mekanizm sepse ajo ndryshon lvizjen rrotulluese n lvizje lineare. Pr detyrn e shtpis pyetni dy nxns t tjer t cilt do t vihen prball njri tjetrit. Secili prej tyre do t lexoj sipas krkesave prgjigjet. Vlersimin pas do pyetjeje ia lini n dor nxnsve t tjer, t cilt duhet t argumentojn kt vlersim, si n rast pozitiv ashtu dhe n at negativ. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Ftoni nxnsit q t hapin librin n faqen 48 dhe t prshkruajn se far shikojn n fotografi. Nxitini ata q do fotografie objekti ti vn nj emr. Pas emrtimit t secilit prej objekteve i prshkruani ato nga formimi i tyre dhe funksioni pra pr far shrbejn. C. I ftoni srish nxnsit q t hapin librin n faqen 49 dhe t shohin me vmendje tre vizatimet. Pa lexuar n libr testoni nse nxnsit kan kuptuar njohurit e reja, dy duke i pyetur se far ngjashmrish paraqesin dy grupet e fotografive. Ngjashmrit: rrotulla vini, dhmbt piruni, vida shishja. D. Ndani klasn n pes apo gjasht grupe. I drejtoni nxnsit q t zhvillojn me kujdes eksperimentin e vids. Secili grup duhet t punoj individualisht dhe m pas s bashku t prshkruajn procesin q ndodh aty. Prgjigjet e mundshme: Vida nuk sht gj tjetr vese nj rrafsh i pjerrt (hipotenuza e trekndorit knddrejt) q rrotullohet rreth nj boshti (n rastin ton lapsi).
Fletorja e puns
59
E. Ftoni nxnsit t shikojn ushtrimin Diskutoni tek fletorja e puns faqe 41. I lini nxnsit t mendojn tre deri pes minuta. M pas hapni nj diskutim rreth krkess s krkuar. Prgjigjet e mundshme: Kodra apo nj rrug e pjerrt jan shembuj t rrafshit t pjerrt; dhmbt jan shembuj natyror t pyks; pjes t skeletit t njeriut veprojn si leva. Por n natyr nuk mund t gjendet nj rrotull pasi rrota si sht thn m par sht shpikje e njerzimit. Detyr shtpie F. Ushtrimi Diskutoni n fletore e puns, faqen 40 sht nj mundsi e mir q nxnsit t kryejn krkime dhe pr makinat e thjeshta. G. Pyetja 3 tek aparati pedagogjik sht nj ushtrim i mir pasi rrit forcn e t vzhguarit tek nxnsit. Teksti i mposhtm sht nj historik i shkurtr rreth makinave t thjeshta. Ai ndihmon n nj shpjegim m t plot t msimit. Rrotullat jan prdorur prej shekujsh pr t ngritur pesha t rnda duke ua br njerzve punn m t leht. Ka shum mundsi, q rrotulla m e hershme ka qen nj litar n degn e nj peme. Shembuj t tjer t prdorimi t rrotullave kan qen ulja apo ngritja e velave n anije; nxjerrja e ujit nga pusi; ndrtimi i godinave t larta. Me gjith prdorimet e hershme t sistemit t rrotulls, rrotulla q ne njohim sot, lidhet ngusht me shpikjen e rrots. Pykat e para jan prdorur nga Indiant. Ata modeluan gurt n tehe t mprehta dhe i quajtn koka shigjete. Kto u prdoren pr thika, shtiza, spata dhe shigjeta. Q nga koha e indianve, ka kaluar shum koh. Tani, ne kemi spata, thika dhe shigjeta m t mira. Kjo ka ndodhur, kryesisht, pr shkak t materialit q i bn kto mjete t mprehta. Sot ne prdorim metal pr t br thikat dhe spatat, n vend t gurve t strallit. Vidat, ashtu si rrota, vidat jan nj shpikje e njerzimit. Por, ato jan shpikur shum m von se rrota. Ato jan makinat e thjeshta m t vonshme q jan shpikur. Sidoqoft, historiant nuk e din kush i shpiku ato. Rreth shekullit t par, mjetet e vidhs u bn mjaft t zakonshme. Vidat e hershme, u bn nga druri dhe prdoreshin n shtypjen e vers apo t ullinjve. Kjo sht nj shpikje q i atribuohet shkenctarit t famshm grek, Arkimedit. Ato gjithashtu u prdorn pr nxjerrjen e ujit nga nntoka. Vidat prej metali, q u prdorn pr t bashkuar dy objekte, u shfaqn pr her t par n shekullin e 15-t. Rrafshi i pjerrt s bashku me levn sht nj nga makinat m t hershme t prdorura nga njerzimi. T gjith kafsht e prdorin rrafshin e pjerrt kur i ngjiten nj kodre. Kjo sht nj nga aplikimet natyrale t rrafshit t pjerrt, i prdorur nga njerzit q n lashtsi. Sidoqoft, rrafshi i pjerrt, si makin e thjesht, u prdor n fillimet e epoks s gurit, dhe ishte nj nga veorit kryesore t t gjith kulturave. Shkallt e para, q jan nj lloj rrafshi i pjerrt, jan shfaqur n Epokn e Bronzit.
60
Materialet
Energjia
Strukturat
Msimi 5
OBJEKTET DHE MAKINAT E THJESHTA Pun praktike

Objektiva pr tu realizuar: T dallojn makinat e thjeshta nga objektet. T prcaktojn funksionin e makinave t thjeshta. T prshkruajn levn. Elemente t fjalorit: leva, rrot/bosht, objekt, rrafsh i pjerrt. Materialet: Libri i nxnsit faqe 50 - 51, fletorja e puns faqe 39 40. Prsritje, A Bni nj prsritje t njohurive t tems s dits duke u ndihmuar edhe nga pyetjet 1 dhe 2 tek aparati pedagogjik, faqe 49. Pr kt do t mund t shtroni kontrollin e njohurive pr dy nxns. Pyetja 1 mund t zgjerohet duke br q nxnsi t argumentoj prgjigjen pozitive. Pyetja 2 mund t realizohet n drras t zez n formn e nj diagrame Veni prkatsisht pr t prbashktat dhe ndryshimet. Prgjigjet e mundshme: Pyetja 1 - Rrotulla na ndihmon t ngrem pesha; t zhvendosim ngarkesa. Pyetja 2 Funksioni i pyks sht arja, prerja apo ndarja e objekteve, ndrsa i vids bashkimi i tyre. Si vida, ashtu edhe pyka formohen nga rrafshi i pjerrt: vida sht rrafsh i pjerrt q rrotullohet rreth nj boshti, ndrsa pyka sht bashkim i dy rrafsheve t pjerrt. Pyka sht nj makin e thjesht q ekziston n natyr (dhmbt) ndrsa vida jo. Tabela e zez do tju shrbej gjithashtu pr diskutimin e pyetjes 3 q ka qen edhe detyr shtpie. Shnoni n t rezultatet e krkimeve t nxnsve. Dy nxns t lexojn rezultatet e krkimeve t ushtrimit n fletoren e puns. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Ftoni nxnsit q t hapin librin n faqen 50 dhe t prshkruajn se far shikojn n vizatimin e par. Nxitini ata q t flasin rreth objektit, far mendoni se sht, si sht ndrtuar, prse sht ndrtuar etj. M pas u flisni atyre rreth levs si makin e thjesht dhe pjesve t saj prbrse. C. N vijim t shpjegimit tuaj pr levn si makin e thjesht u flisni atyre si pr rrot/boshtin, ashtu dhe pr rrafshin e pjerrt. U theksoni nxnsve q objekte t thjeshta apo t ndrlikuara jan t ndrtuara mbi parimin e makinave t thjeshta. Por kjo nuk do t thot q do objekt sht apo prmban makina t thjeshta. D. Pasi t jeni bindur q nxnsit ju kan ndjekur n shpjegimin tuaj, u propozoni atyre detyrn praktike 1. Prdorni tabeln e zez pr t shnuar makinat e thjeshta dhe funksionin e tyre Prgjigjet e mundshme: Karroca e dors prmban kto makina t thjeshta: rrota dhe boshti (rrota e karrocs), rrafshi i pjerrt (pjesa q mban ngarkesat) dhe leva (kraht e karrocs).
61
E. Pasi nxnsit t jen sqaruar rreth detyrs s par praktike, ata vet mund t jen t aft q t realizojn n mnyr t pavarur pr rreth 7 deri 8 minuta detyrn e dyt praktike, faqe 51. Prgjigjet e mundshme: pusi rrotull, marangozi pyk, grshrt lev, shkallt rrafsh i pjerrt, shishja vid, ekii lev, anija pyk, djali peshkatar lev, ndrtuesi rrotull, kapsja lev, rrshqitsja plan i pjerrt. Fletorja e puns. F. Ushtrimet n faqet 39 40 do t shrbejn pr t prforcuar njohurit e marra gjat dy orve mbi makinat e thjeshta. Prgjigjet e ktyre ushtrimeve ndodhen n fund t fletores s puns. Detyr shtpie G. Ushtrimet 1 3 tek aparati pedagogjik faqe 51 do t jen nj mundsi e mir q nxnsit t vn n jet n mnyr praktike njohurit e msuara. Prgjigjet e mundshme: Pyetja 1 Leva shrben pr t ngritur dhe zhvendosur objekte. Pyetja 2 N varsi t prdorimit t makinave t thjeshta, t gjitha llojet e lvizjeve mund t gjenden tek to: makina qepse prdor nj pyk (gjilprn) q kryen lvizje reciproke; vini prdor nj rrotull q mund t kryej lvizje lkundse; kaavida prdor nj vid q kryen lvizje rrotulluese dhe lineare;
Teksti i mposhtm sht nj historik i shkurtr rreth makinave t thjeshta. Ai ndihmon n nj shpjegim m t plot t msimit. Prpara se motort dhe makinat t shpikeshin, njerzit i bnin punt, si ngritja apo lvizja e ngarkesave t rnda, duk prdorur duart. Prdorimi i nj kafsh ishte nj ndihm, por ata kishin nevoj pr disa mnyra m t zgjuara, pr ta br punn m t leht dhe m t shpejt. Njerzit e lasht shpikn makinat e thjeshta, q i ndihmuan ata tu rezistonin forcave dhe t bnin punn e dshiruar. Leva nuk sht shpikje e njerzimit. Ajo ndodhet n natyr. Shimpanzet prdorin leva t thjeshta pr aktivitetet e tyre t prditshme. Leva sht zbuluar nga njerzit q n fillesat e tij. Tribut e epoks s gurit e kan prdorur levn pr t zgjidhur problemet q dilnin nga lvizja e gurve t rnd. Sidoqoft, sht Arkimedi, filozofi, shpiksi dhe matematicieni i madh, q ka jetuar rreth viteve 240 p. l. K., i cili i dha levs rndsin e duhur. Shprehja e tij M jepni nj lev mjaft t madhe dhe nj vend mbshtetje, dhe un do t lviz tokn ka ngelur n histori. Rrotat nuk ekzistojn n natyr, dhe asnj kafsh nuk i prdor ato prve njerzve. Madje edhe njerzit nuk i prdornin rrotat deri n Epokn e Bronzit, rreth 3500 vjet Prpara Krishtit, shum m von se makinat e tjera t thjeshta si leva. Nuk dihet kush e ka shpikur rrotn dhe boshtin. Besohet se njeriu i lasht zbuloi konceptin e rrots, dhe ndrsa ai evoluonte, teknologjia e rrots u zhvillua gjithashtu. Nxnsit mund ta bjn vet vlersimin e njohurive t ktij kapitulli duke zhvilluar vet testin prmbledhs n fund t kapitullit tek libri i nxnsit.
62
Msimi 1
KOMUNIKIMI Teori
Objektiva pr tu realizuar: T flasin pr komunikimin. T dallojn rndsin e komunikimit. T prshkruajn format e komunikimit Elemente t fjalorit: Komunikim, komunikim masiv, simbol, transmetim informacioni. Kshilla: Msimi i dits sht i mbshtetur mbi lojra q duhet t zhvillohen n grup. Bni kujdes q krahas lojrave nxnsit t respektojn njeri - tjetrin dhe t mbajn rregullin e duhur. Materialet: Libri i nxnsit faqe 52 - 53, fletorja e puns faqe 42 - 44. Prezantim i kapitullit Ky kapitull lidhet me teknologjin e informacionit dhe komunikimit (TIK). Pyetini nxnsit nse e kuptojn si koncept dhe far din ata mbi TIK. sht momenti q t futni edhe shkurtimin e shprehjes TIK q tashm prdoret rndom n jetn e prditshme. Bni nj prezantim t shkurtr mbi historin e zhvillimit t mjeteve t komunikimit dhe informacionit. Prmendni disa prej tyre (telefon fiks celular; letr me post post elektronike/email; televizor bardh e zi televizor HD; makin shkrimi/llogaritse kompjuter). Theksoni se TIK ka krijuar mundsin e: nj komunikimi t shpejt dhe efikas; prpunimit t t dhnave me mjete dhe programe kompjuterike; marrjes dhe shprndarjes s informacionit n cilsin m t mir. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit A. Ftojini nxnsit t shohin figurn n faqen 52. Jepuni dor t lir diskutimeve rreth prmbajtjes apo historive q mund t din nxnsit rreth mesazhit n shishe. M pas ju mund t shpjegoni se mesazhi n shishe sht form komunikimi. Pyesni nxnsit nse din forma t tjera t ngjashme komunikimi ku mesazhi shprndahet duke u futur diku. Si prfundim shpjegoni komunikimin si koncept. U krkoni nxnsve q t kujtojn njohurit e tyre nga lndt e tjera rreth komunikimit: kush sht dhnsi, marrsi, mesazhi, forma/mnyra. B. Pyetini nxnsit se me cilat mnyra komunikojn ata. Shembujt e dhn shkruajini n drras t zez duke i ndar paraprakisht n kategorit komunikim me goj, komunikim me shkrim, komunikim me gjeste, por mos i shkruani kto n drras. Nxitini nxnsit t arrijn vet n prfundime pr prcaktimin e ktyre kategorive dhe m pas i shpjegoni ato duke shtuar edhe shembuj t tjer. C. Realizoni n klas lojn me gjeste. Zgjidhni 4 (apo m shum) nxns q t dalin para klass. Ata mund t zgjedhin nj personazh apo dika tjetr. Lrini dor t lir fantazis s tyre. D. Shkruani n drras t zez nj simbol. Pyetini nxnsit se far sht shkruar dhe a e din kuptimin e atij simboli. M pas shpjegoni se simbolet jan nj mnyr komunikimi
Materialet
Energjia
Strukturat
TIK
Njeriu dhe Teknologjia
63
me shkrim. Ata jan mjaft t prdorshm dhe tepr t domosdoshm. Nisni nj diskutim n klas pr simbolet duke u prqendruar n pyetjet e mposhtme: Pse i prdorim simbolet? A mund ta shmangim prdorimin e tyre? A i prdorin nxnsit simbolet? Cilat simbole jan m t prdorshm nga ana e tyre? etj. M pas realizoni detyrn praktike n faqen 53. E. Loja Alfabet me simbole. Prpara se t realizoni lojn pyetini nxnsit nse kan dgjuar rreth kodeve apo kodimeve t mesazheve t ndryshme. Sillni n vmendjen e tyre ndonj film apo libr q lidhet me kodet. Fletorja e puns F. Punoni n klas ushtrimin 1 dhe 2 faqe 42. Prgjigjet e ushtrimit 1 gjenden n fund t fletores s puns. Detyr shtpie G. Detyra praktike Detektivi i vogl faqe 43.
Shnim kulturor: Vizatimet e mureve t shpellave tregojn kulturn dhe historin e njerzve q i kan br ato. Ato jan dshmitare t historive t betejave, gjuetis dhe t kulturave t tyre. Tregimtart tregonin histori, t sajuara ose jo, prpara se librat t ekzistonin. Pr familjet dhe fiset, kjo ishte nj mnyr pr t trashguar zakonet, traditat dhe historit brez pas brezi. Format m t hershme t drgimit t mesazheve kan qen vrapuesit (maratona lindi si nevoj pr t transmetuar mesazh), pllumbat korrier, sinjalet e tymit, sinjalet me pasqyra, sinjalet me flamur (sidomos n det). Por t gjitha kto forma kishin limitet kohore dhe gjeografike t tyre.
64
Msimi 2
T DHNAT DHE INFORMACIONI Teori

Objektiva pr tu realizuar: T flasin pr rndsin e informacionit. T krijojn vet nj baz t dhnash. Te dallojn t dhnat nga informacioni. T prshkruajn mjetet e komunikimit dhe t informacionit. Elemente t fjalorit: t dhna, informacion, baz t dhnash, burim informacioni, formular. Kshilla: Pr t realizuar pyetjen 2 tek aparati pedagogjik,nxnsit duhet t mbshteten tek nj hart. Sillni nj hart n klas pr t diskutuar rreth simboleve n t. Materialet: Libri i nxnsit faqe 52 - 53, fletorja e puns faqe 46 47, hart. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 53, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Pr pyetjen 1 mund tu krkoni nxnsve q t justifikojn me argumente zgjedhjen e tyre. Pr pyetjen 2 tek aparati pedagogjik, nxnsit duhet t mbshteten tek nj hart. Punoni mbi hartn q ju u propozoni atyre. Fillimisht i lini nxnsit t lir q t prkthejn simbolet sipas njohurive q ata kan marr nga lndt e tjera m pas ju mund t shtoni apo t sistemoni propozimet e tyre. Pyetjen 3 e realizoni n form diskutimi ndrmjet nxnsve. Diskutoni mbi detyrn e shtpis. Zgjidhni 3 nxns pr t paraqitur punimet e tyre. Nxnsit e tjer t diskutojn mbi to duke shtuar apo zhvilluar argumentet e 3 nxnsve. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Kryeni nj aktivitet t thjesht: pyetini nxnsit cili sht lajmi q u ka br m shum prshtypje s fundmi dhe ku e kan dgjuar at. Nxitini diskutimet e tyre dhe m pas pyesni se ku i lexojn apo marrin n prgjithsi t rejat rreth gjrave q atyre u interesojn (televizor, libr, internet, revist, bised me shokt etj). Przgjedhjet e tyre shkruajini n drras t zez dhe bazuar tek to shpjegoni se ato jan burime informacioni. Informacioni prfitohet duke grumbulluar dhe prpunuar t dhnat. C. sht mjaft e rndsishme q nxnsit t bjn dallimin midis informacionit dhe t dhnave. Shembullin n paragrafin e par realizojeni n drras t zez. Vet nxnsit bazuar n shembullin tuaj mund t japin shembuj t tjer t thjesht t dallimit midis informacionit dhe t dhnave. D. Realizoni n drras t zez detyrat praktike 1 dhe 2. Ju mund t ftoni dy nxns pr ti shkruar ato n drras t zez duke u shpjeguar n do rast hapat q ata duhet t ndjekin. Nxitini nxnsit t nxjerrin sa m shum informacione nga tabela apo grafiku q
Materialet
Energjia
Strukturat
TIK
65
ata krijuan nprmjet pyetjeve t ngjashme me ato t detyrs praktike 1. Detyrn praktike 3 mund ta jepni si detyr shtpie. E. Pasi t keni realizuar shembullin dhe detyrat praktike bni nj prmbledhje pr t dhnat q ju prdort. N shembullin e dhn ato ishin fjal dhe n detyrat praktike ishin numra. Shpjegoni se t dhnat mund t jen fjal, simbole, piktura, numra etj. F. Pyetini nxnsit nse din ndonj mnyr apo mjet pr t krijuar tabela apo ndrtuar grafik. Kompjuteri sht nj nga prgjigjet q ju mund t merrni. Shpjegoni se kompjuteri sht nj mjet q na ndihmon t grumbullojm dhe prpunojm informacione. E. Aktivitet: Prse e prdorin nxnsit kompjuterin n shtpit e tyre? N rast se ata nuk kan nj t till, mund t pyesni si mendojn ata prse sht i nevojshm kompjuteri. F. Mbas diskutimeve t aktivitetit n pikn E, shpjegoni termin teknologji informacioni dhe komunikimi. Pr t dhn nj ide m t qart, prfshini n shpjegim mjetet apo pajisjet e shkmbimit dhe prpunimit t informacionit si kompjuteri, telefoni, faksi, interneti etj. Konkretizoni pr do pajisje mnyrn e transmetimit apo prpunimit t t dhnave. Fletorja e puns G. Punoni n klas pjesn e par t ushtrimit 1, faqe 46. Prpara se t realizoni detyrn pyetini nxnsit nse e din far sht formulari dhe nse kan plotsuar nj t till m par. Dgjojini me kujdes prgjigjet e tyre dhe plotsojini duke nxjerr konceptin e formularit. Pjesn e dyt t ushtrimit pr krijimin e nj formulari nga vet nxnsit, mund ta realizoni n klas apo ta jepni si detyr shtpie. Detyr shtpie H. Ushtrimi 2, faqe 47 n fletoren e puns. I. Ushtrimin Diskutoni, faqe 47 n fletoren e puns. Shpjegojuni nxnsve se ata duhet t plotsojn me fjalt e tyre mnyrn konkrete se si e perceptojn ata TIK un. Nxnsit mund ta bjn vet vlersimin e njohurive kt her n nj mnyr t ndryshme, duke zhvilluar konkursin me tem Letra vs Kompjuterit, si dhe t zbaviten me testin n faqen 44 45 t fletores s puns. N rastin e konkursit msuesi mund t jet nj arbitr shum i mir. Kjo or mund t realizohet nga fondi i orve t lira.
66
Msimi 1
TRANSPORTI Pun praktike

Objektiva pr tu realizuar: T prshkruajn lvizjen. T dallojn mjetet dhe rrugt e transportit. T flasin pr rndsin e transportit t ujit dhe energjis. Elemente t fjalorit: transport, mjet transporti, mnyr transporti, lvizje. Materialet: Libri i nxnsit faqe 56 - 57, fletorja e puns faqe 48 49, hart fizike t Shqipris Prezantim i kapitullit Bni nj diskutim n klas rreth ndikimit t teknologjis n veprimtarit e prditshme. Nxitini nxnsit t diskutojn rreth prdorimit t teknologjis duke u mbshtetur n njohurit e marra n katr kapitujt e par. Prmendni disa zhvillime teknologjike q lidhen me materialet (prodhimi i materialeve sintetike si plastika apo proceset e ndryshme t prpunimit t materialeve), energjin (shfrytzimi i burimeve t rigjenerueshme ose jo), strukturat dhe mekanizmat (ndrtimi i strukturave madhshtore, prdorimi i makinave t thjeshta dhe mekanizmave), komunikimin dhe informacionin (prdorimi i librave, kompjuterit, televizorit apo telefonit). N vijim diskutoni pr ndikimin e teknologjis n transport. Sillni n mndje bashk me nxnsit mnyrat si ne lvizim, sesi mallrat apo t mirat e tjera t domosdoshme pr jetn ton vijn tek ne. M posht jepet nj shembull i thjesht i rrugs q ndjek qumshti, por ju mund t kujtoni bashk me nxnsit shembuj t tjer. Paraqiteni skemn e mposhtme n drras t zez. Lopa milet qumshtin e mbledh makina e fabriks qumshti prpunohet n fabrik qumshti ambalazhohet transportohet n dyqane njeriu e blen. Mos harroni q t shtoni ndikimet q teknologjia ka n mjedisin q na rrethon. Ju mund t merrni mendimin e nxnsve se far mendojn ata mbi mjetet teknologjike q ndikojn negativisht apo pozitivisht n mjedis. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Bazuar n skemat e drrass s zez q keni ndrtuar me nxnsit, shpjegoni dhe dilni n prfundim q planeti yn, ne, s bashku me gjrat q na rrethojn jemi n lvizje t vazhdueshme. U shpjegoni nxnsve se far kuptojm me fjaln transport, cilat jan mnyrat dhe mjetet sesi realizohet transporti. Mos harroni tu theksoni se mjeti i transportit lidhet me mnyrn apo rrugn e transportit (toksore, detare, ajrore). C. U krkoni nxnsve t riprodhojn rrugt e transportit duke realizuar detyrn praktike 1, faqe 57, e cila konsiston n plotsimin e do rruge transporti me mjetet prkatse. Prgjigjet e mundshme: uj - vark, anije, gondol, nndetse, motobark, jaht, gomone etj. Ajr avion, helikopter, deltaplan, parashut, balon, raket, anije kozmike, etj
Materialet
Energjia
Strukturat
TIK
67
D. Detyra praktike 2 sht edhe nj prsritje e burimeve t energjis. Me kt ushtrim testohen jo vetm niveli i njohurive t nxnsve, por edhe sesa t qndrueshme jan kto njohuri.
njeriu
njeriu
lnd djegse
njeriu
njeriu+ uji
lnd djegse
E. Detyra praktike 3 mund t jet mjaft zbavitse pr nxnsit. At realizojeni n form konkursi dyshe dyshe. Nj ift nxnsish ngrihet dhe prcakton itinerarin e krkuar nga msuesi. Njri prej tyre prshkruan rrugn shoqruar me mnyrn e transportit dhe mjetin e przgjedhur. Nxnsi i dyt nse ka nj zgjidhje m optimale duhet ta thot, prndryshe humbet n gar. Kujdes: Nxnsit i dyt duhet t zgjedh rrugn m t shkurtr dhe mjetin q prdor m pak energji apo energji nga burime t rigjenerueshme Fletorja e puns F. Ushtrimi Transporti n Fletoren e Puns mund t plotsohet n klas duke diskutuar si krkohet n krkes. Nxnsi me an t ktij ushtrimi, teston njohurit e dhna n klas, njohurit e prfituara nga burime t tjera, si dhe konfirmon edhe nj her nivelin e ktyre njohurive. Detyr shtpie G. Eksperimenti n fletoren e puns faqe 49. Ky eksperiment do tu shrbej pr temn e ardhshme q ju do t shpjegoni. Krijoni grupet e puns t prbra nga dy nxns, pr t arritur nj prformanc sa m t mir nga ana e nxnsve.
68
Msimi 2
MJEDISI DHE TEKNOLOGJIA EKOLOGJIKE Teori

Objektiva pr tu realizuar: T tregojn se far sht mjedisi. T familjarizohen me teknologjin ekologjike. T prmendin rolin e individit n shoqri. Elemente t fjalorit: mjedis fizik, mjedis social, teknologjia jeshile, 3 R-t. Materialet: Libri i nxnsit faqe 58 59 dhe 63 Prsritje, A Bni nj prsritje t njohurive t tems s kaluar duke u ndihmuar edhe nga pyetjet 1 dhe 2 tek aparati pedagogjik, faqe 57. Pyetja 1 mund t zgjerohet duke br q nxnsi t argumentoj prgjigjen pozitive. Pyetja 2 mund t realizohet n tabel t zez n formn e nj tabele me dy kolona, prkatsisht pr rrugt dhe mjetet. Prgjigjet e mundshme 1. Mjetet q prdoren pr transport mund t jen biikleta dhe pllumbi. Prjashtohet balona prej letre sepse n kt rast ndryshon nga balona klasike sepse ktu sht mjet loje pr zbavitje. Brenda pes minutave diskutoni me nxnsit rreth eksperimentit q ata kishin detyr shtpie. N fillim i pyesni nse kan hasur vshtirsi pr realizimin e tij dhe m pas diskutoni prfundimet e arritura nga ana e tyre. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Bazuar n kto prfundime u flisni nxnsve rreth mjedisit dhe shpjegoni ndarjen e tij n mjedis fizik dhe social. Kini kujdes t theksoni se kur flasim pr ndotjen i referohemi mjedisit fizik, ndrsa kur flasim pr masat q ndrmarrim i referohemi mjedisit social, q ndikon mbi mjedisin fizik. C. Duke sjell ndr mend ato q jan thn n kapitullin e energjis i ftoni nxnsit q ti hedhin nj vshtrim tre figurave n faqen 58 t librit dhe diskutoni rreth tyre. M pas ju mund edhe t radhitni masat q ndrmerren n mbrojtje t mjedisit si individualisht ashtu dhe n grup (fqinjsia dhe mjedisi). D. Detyra praktike e faqes 58 sht edhe nj prsritje e burimeve t rigjenerueshme t energjis. Me kt ushtrim testohen jo vetm niveli i njohurive t nxnsve pr kapitullin e energjis, por edhe horizonti q ata kan n lidhje me kt problem. E. Nga prfundimet e detyrs s siprprmendur dilni n rolin e natyrs n prmirsimin e jetess, si ka ndikuar teknologjia n mjedis dhe si po shihet tashm teknologjia ekologjike, jo vetm si rrugzgjidhje por edhe si shptimtare. U flisni nxnsve pr kt teknologji.
Materialet
Energjia
Strukturat
TIK
69
F. Fakultative: Ftoni nxnsit t lexojn n heshtje dy paragraft e fundit t teknologjis ekologjike. Ata mund ti bashkojn tre qllimeve t paragrafit t tret masat e cituara n paragrafin e katrt. G. Detyrn praktike n faqe 59 e realizoni n form konkursi. Klasn mund ta ndani n dy ose n tre grupe. Propozimet do ti shnoni n kolonat prkatse t ndrtuara pr kt QLLIMI T ruaj burimet. MASAT Krijimi i burimeve alternative t energjis. Zvendsimi i nafts me gaz natyror. Ndrtimi i strukturave q prmirsojn mjedisin.
T mbroj mjedisin natyror. T zvogloj ndikimet negative t Prodhimi i objekteve me materiale natyrore. njeriut. qllim n drras t zez. U lini dor t lir fantazis s fmijve. Kur propozimet nuk ju duken bindse, u krkoni shpjegime. Detyr shtpie. H. Tre pyetjet tek aparati pedagogjik. U krkoni nxnsve q t jen t qart n prgjigjet e tyre t cilat nuk duhet ti kalojn katr rreshtat. N fund t ktij kapitulli sht parashikuar krijimi i nj fushate publicitare. Ky aksion mund t realizohet n rang klasash paralele. U rrini pran fmijve n organizmin e saj, por duke i ln t lir ata n mnyrn e konceptimit, si dhe n przgjedhjet q vet nxnsit kan br pr prdorimin e mjeteve dhe simboleve.
70
HYRJE
HYRJE
Libri Aftsimi teknologjik 7 sht tekst shkollor pr nxnsit e klasave t shtata t shkollave nntvjeare. Objektivat: Pas njohurive t fituara gjat klass s pest dhe t gjasht, n klasn e shtat bhet fjal pr thellim njohurish duke anashkaluar prcaktimet fiziko kimike dhe duke u prqendruar tek lidhja e shkencs me teknologjin dhe sesi teknologjia ndrhyn tek shkenca pr t lehtsuar jetesn e njerzve. T msuarit kalon npr disa procese, q nga riprodhimi deri tek t shprehurit me an t eseve. Theksi sht vn tek t menduarit aktiv i nxnsit, duke i krkuar atij q t shprehet dhe ti jap zgjidhje shum situatave problemore. N shum raste u sht krkuar q t krijojn vet situata t ngjashme me ato t shpjeguara n libr dhe q t dalin me prfundime konkrete. Konceptimi i ors msimore ashtu si n librat e par, sht e ndrtuar duke u mbshtetur n pjesmarrjen aktive t nxnsve, nprmjet marrjes s mendimit, ndihmess nga msuesi, puns kolektive dyshe dyshe apo n grup. T stimuluarit e puns krkimore t vet nxnsve npr detyrat praktike. Inkurajimi i nxnsve pr t br nj vetvlersim duke kontrolluar rregullisht njohurit e marra nprmjet testeve, si dhe duke plotsuar ushtrimin Alfabeti. N kt libr sht futur m shum puna krijuese me shkrim, por jo vetm. sht menduar se nse nxnsit arrijn t kuptojn nocionin, ather ata mund t shkojn edhe m larg, t krijojn nj shembull modest objekti. Parimet: Parimet q udhheqin n klasn e gjasht jan ruajtur pr tu rimarr n klasn e shtat dhe pr tu zgjeruar m tej. T prdoren strategji t tilla si shpjegimi i nj pjese t msimit, nisur nga nj situat problemore apo pyetjeje ky. T nxitet tek nxnsit t menduarit kritik me pyetje t prezantuara nga msuesi apo tashm edhe nga nxnsit, si dhe vlersimi nga ana e tyre. T evitohen situatat monotone gjat orve t msimit, si pr shembull pyetjet dhe prgjigjet e t cilave tashm jan thn. T inkurajohen nxnsit q t prfshijn sa m shum shembuj nga prvoja e tyre personale gjat orve t msimit apo dhe krijues. Pa dyshim q pr t pes kapitujt nxnsit kan t flasin. Mos harroni q nga nj prvoj e thjesht, mund t lindin shum situata problemore. T nxitet kujtesa e nxnsve n lidhje me njohurit tashm t fituara prej disa vitesh. T nxiten inteligjenca logjike, ajo e t dhnit zgjidhje nj problemi, ndrpersonale, pr t punuar me shokun afr dhe intrapersonale, pr t vlersuar vet njohurit. T prdoren edhe njohurit e msuara n lndt e tjera. Kjo shrben si prsritje, por edhe si vetvlersim q nxnsi i bn vetes pr njohurit e marra n vite. T ndrgjegjsohen nxnsit pr progresin e njohurive gjat vitit shkollor. T nxitet entuziazmi i nxnsve gjat nj eksperimenti apo nj projekti. Kjo mund t realizohet duke vn drejtues vet nxnsit n projekte t caktuara.
71
Ktyre parimeve i jan shtuar edhe t tjera q korrespondojn me zhvillimin e moshs dhe rritjen e interesit: T nxiten shkmbimet dhe bashkpunimi ndrmjet tyre, duke insistuar n respektimin e njri tjetrit, si n t dgjuar ashtu dhe n pranimin e mendimit. T zgjerohet procedura e krkimit, prpunimit t informacionit nga interneti, pjesmarrja npr aktivitete dhe projekte t ndryshme T analizohen ngjashmrit dhe ndryshimet ndrmjet objekteve apo dukurive t ndryshme. Materiali Libri i nxnsit Ky libr rimerr edhe nj her nga klasa e gjasht pes shtje kryesore me t cilat ndeshet do njeri i fardo moshe: 1. Teknologjia e materialeve dhe proceseve; 2. Energjia; 3. Strukturat, forcat dhe mekanizmat; 4. Teknologjia e informacionit dhe e komunikimit; 5. Njeriu dhe shoqria n teknologji. Pr t zgjuar interesin, ka shtesa t ndryshme, kndvshtrime t reja dhe mbi t gjitha informacion t trajtuar tashm me nj gjuh tjetr. Njohurit e reja jan t ilustruara me fjalorin e ri teknik. Nxnsit ftohen t shprehen, t komunikojn nprmjet situatave konkrete, konkurseve t ndryshme apo dhe kuriozitete q nuk ekzistojn n libr por q jan t shtuara nga msuesi i lnds. Msimi shpjegohet n mnyr graduale nprmjet nj pyetjeje, fotografie, nj eksperimenti apo nj detyre praktike. Nxnsit nxiten q t marrin pjes aktive n msim nprmjet prfundimeve t eksperimenteve apo detyrave praktike. do msim dhe eksperiment sht i shoqruar me ilustrime, si dhe me hapsira boshe ku nxnsi mund t shkruaj n mnyr t prmbledhur prfundimet. Ort - Pun praktike shoqrojn pothuajse do msim, gj q prforcon njohurit e fituara n msimin paraardhs si dhe msohen edhe elemente t reja. Aparati pedagogjik i do msimi lejon prsritjen e msimit t dits duke ruajtur gjithmon ekuilibrin pr t mos rn n monotoni. Ai sht ndrtuar n mnyr t till, q nuk bn nj prsritje e mirfillt njohurish, por nxit t menduarit aktiv dhe ndjenjn e analizs tek nxnsit. Gjithashtu libri prmban edhe teste ku nxnsi mund t kryejn vet kontrollin e njohurive t fituara. Fletorja e puns Kjo fletore me ngjyra prej 56 faqesh konsiderohet si praktik e njohurive t fituara tek libri i nxnsit. Ajo prmban pun kryesisht me shkrim, mbshtetur n do lloj ushtrimi: plotsim, e vrtet apo e gabuar, argumentim, diskutim, t gjenden gabimet, ese, krkime, etj. Kjo fletore zhvillon m tej njohurit dhe riprodhimin e tyre n shumicn e rasteve me shkrim. Kjo fletore sht nj pik kye ku nxnsi ballafaqohet me njohurit e veta. Fletorja prmban gjithsej edhe 5 flet (nj n fund t do kapitulli), ku nxnsit mund t krijojn nj minifjalor t vogl teknik, mbi pes shtjet kryesore trajtuar n librin e nxnsit. Udhzuesi pedagogjik I pasur dhe praktik, udhzuesi shoqron do msim me shnime t shumta dhe propozime t ndryshme:
72
HYRJE
Fillimisht nj prmbledhje e detyrave q msuesi duhet t realizoj gjat ors s msimit, objektivat pr njohurit e msimit t dits, kshillat pr gjat ors s msimit, materialin q do t nevojitet pr kt or msimi, fjalorin q sht i domosdoshm t prdoret si dhe tashm njohurit paraprake q nxnsi duhet t ket, pr t kuptuar sa m mir trajtimin e mtejshm t tems s msimit. Ndiqet nga nj sr veprimtarish, disa prej t cilave mund t jen edhe fakultative. Veprimtaria e par do t jet ajo e prsritjes, mbshtetur n aparatin pedagogjik apo dhe n aktivitete t tjera pr t mos rn gjithnj n prsritje dhe pr t sjell gjallri gjat ors s msimit. Gjithashtu prshkruhen n detaje ushtrimet dhe prgjigjet e tyre q figurojn n librin e nxnsit. Informacione dhe kuriozitete q mund t plotsojn informacionin mbi temn e dhn nga msuesi. Ky udhzues prmban edhe figura, t cilat msuesi duhet ti fotokopjoj dhe t zhvilloj aktivitete me to duke i shprndar n klas, n forma t ndryshme, kolektivisht, me grupe apo dyshe dyshe. Struktura e librit t nxnsit dhe e fletores s puns T dyja s bashku prmbajn 10 kapituj. Prgjithsisht do msimi tek libri i nxnsit i prgjigjet nj detyr me ushtrime t ndryshme tek fletorja e puns. Kombinimi ndrmjet ktyre dy elementeve sht lehtsisht i dallueshm, pasi detyra tek fletorja e puns mban t njjtin titull t msimit t dits. Por ka edhe raste kur nuk ka prputhje. Megjithat udhzuesi pedagogjik udhzon me prpikri flett e puns korresponduese pr do or msimi. Nj tem sht parashikuar t zgjas 45 minuta, kohzgjatja normale e nj ore msimi. N ket mnyre libri sht konceptuar t zgjas pr 35 or aftsimi teknologjik. Programi Teori Pun praktike Or t lira 35 or 16 16 3
Teorit jan lehtsisht t dallueshme nga punt praktike, pasi shnohen tek tema tek libri i nxnsit: Kapitulli I: Teknologjia e materialeve dhe proceseve (3 or Teori + 3 or Pun Praktike) Kapitulli II: Energjia (2 or Teori + 2 or Pun Praktike) Kapitulli III: Strukturat, forcat dhe mekanizmat (2 or Teori + 2 or Pun Praktike) Kapitulli IV: Teknologjia e informacionit dhe komunikimit (2 or Teori + 2or Pun Praktike) Kapitulli V: Njeriu dhe shoqria n teknologji (7 or Teori + 7 ore Pun Praktike) Tek udhzuesi pedagogjik jepen edhe propozime pr ort e lira. Materialet e tjera si fletorja e puns, testet, lojrat, etj, jan n funksion t orve t msimit. N kt mnyr i lejohet msuesit nj lirshmri n mnyrn e trajtimit t ors s msimit.
Aftsimi teknologjik 7 Aktivitetet Ushtrimet me goj: Ushtrimet e riprodhimit klasik dhe t prgjigjeve tek aparati pedagogjik Diskutimet e ndryshme pjes prbrse e librit t nxnsit Shtimi i shembujve t librit nga nxnsit bazuar n prvojn e tyre t prditshme Detyrat praktike n grupe
73
Ushtrime me shkrim: Nj vend t konsiderueshm z fletorja e puns. Mnyra e plotsimit t saj prve krkesave detajohet shum mir nga udhzuesi pedagogjik. Ajo prmban: Plotsim pyetjesh Plotsim tabelash Plotsim fjalish Plotsimi i detyrave praktike Krijimi i eseve Pun krkimore Testet dhe Alfabeti Ushtrime krijuese Krijimi i objekteve t ndryshme dhe realizimi i disa projekteve
Plani i Aftsimit Teknologjik Programi sintetik 35 or Teori 16 / Pun praktike 16 / N dispozicion 3
Klasa e VII
Kapitulli
Kapitulli I Teknologjia e materialeve dhe proceseve 3T+3P
Objektivat
N fund t klass s shtat nxnsit duhet t jen t aft:
T njohin grupimet e materialeve, si dhe proceset e prpunimit t tyre. T njohin materialet e prbr, prdorimin e tyre, si dhe t ndrtojn vet materiale t prbr. T prdorin veglat e instrumentet e duhura, si dhe t din t punojn n fibr, dru e metal. T njohin polimert dhe kategorit e ndryshme t tyre. T din t zgjedhin materialin, ngjyrn e formn duke patur parasysh koston, funksionin dhe mjedisin.
Nr
1 2 3 4 5 6 1 2 3
Temat pr do or msimi
Llojet dhe prpunimi i materialeve T Materialet e prbra P Materialet e prbra dhe mjetet e dors P Polimert T Objektet polimere P Instrumentet matse P Burimet dhe format e energjis T Format dhe ruajtja e energjis P Elektriciteti T
Mjeti
Objekte t ndrtuar me materiale t ndryshme, n prputhje me orn e msimit. Mjete dhe instrumente t ndryshme pr eksperimentet. Figura t disa lloje t ndryshme burimesh energjitike. Mjete dhe instrumente t
Kapitulli II Energjia 2T+2P

T njohin dhe klasifikojn burimet e energjis. T dallojn format e energjis dhe burimet e tyre. T njihen me elektricitetin dhe qarkun elektrik. T familjarizohen me fuksionimin e qarqeve
74
elektrike dhe t elektricitetit statik. T kuptojn rndsin e kursimit t energjis, si dhe t din disa nga rregullat e thjeshta q duhet t zbatojn pr kursimin e saj n jetn e prditshme.
Elektriciteti dhe qarku elektrik P Strukturat dhe forcat T
ndryshme pr eksperimentet. Shembuj objektesh q paraqesin mekanizma dhe makina t thjeshta. Mjete dhe instrumente t ndryshme pr eksperimentet.
Kapitulli III Strukturat, forcat dhe mekanizmat 2T+2P

T njohin dhe klasifikojn strukturat e ndryshme q na rrethojn. T dallojn forcat q veprojn mbi struktura t ndryshme. T familjarizohen me konceptin e qndrueshmris s strukturave. T njihen me mekanizmat dhe t ndrtojn disa prej tyre. T kuptojn konceptin e makinave t thjeshta dhe t kuptojn funskionimin e tyre.
T njohim strukturat P
Mekanizmat T
Makinat e thjeshta P
Kapitulli IV Teknologjia e informacionit dhe komunikimit

T njohin komunikimin dhe disa nga mjetet m t njohura t tij.
Komunikimi T Mesazhet sekrete dhe email i P
Figura t ndryshme t mjeteve t komunikimit.
75
2T+2P
T njihen me mesazhet dhe mnyrat e transmetimit t tyre. T familjarizohen me konceptin e t dhnave dhe informacionit. T njihen me kompjuterin, si mjetin m t zhvilluar t teknologjis s informacionit dhe komunikimit. T njohin disa nga prdorimet dhe pjest e kompjuterit.
T dhnat dhe informacioni T
Kompjuter Lidhje interneti
4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Njohja dhe prdorimi i kompjuterit P Mjedisi fizik dhe socialT Banesat T Mjedisi dhe banesat P VeshjetP Teknologjia ushqimore T Ushqimi dhe trupi yn P Tregtimi i produkteve P Transporti T Mjetet e transportit P Ekosistemi dhe ndotjet T
Kapitulli V Njeriu dhe shoqria n teknologji 7T+7P

T njihen me mjedisin rreth tyre, si dhe ndikimin e tyre individual dhe n grup tek mjedisi fizik dhe social. T dallojn llojet e ndryshme t banesave dhe materialet e ndrtimit t tyre. T njihen me transportin si koncept dhe t jen n gjendje t argumentojn se pothuaj do gj transportohet. T klasifikojn mjetet e ndryshme t transportit n det, tok dhe ajr. T kuptojn rndsin e komunitetit dhe t rregullave t prbashkta.
Figura apo vizatime t ndryshme n prputhje me ort e msimit Mjete dhe instrumente t ndryshme pr eksperimentet.
T njohin veshjet, mnyrat e krijimit t tyre, si dhe t krijojn vet uniformat e tyre.
76
T njihen me tregtimin e produkteve, si dhe mnyrat e shitjes s tyre.

T kuptojn far sht teknologjia ekologjike dhe rolin e teknologjis n mjedis. T njihen me konceptin e gjurms ekologjike dhe t praktikojn ndikimin e tyre n prdorimin e burimeve natyrore.
11 12 13 14
Teknologjia ekologjike T Burimet natyrore dhe efekti ser P Gjurma ekologjike T Ne dhe planeti P
77
78
Msimi 1
LLOJET DHE PERPUNIMI I MATERIALEVE - Teori

Detyra pr tu realizuar: T lexoni me kujdes hyrjen e librit t nxnsit. T plotsoni me vmendje fletoren e puns. Objektiva pr tu realizuar: T identifikohen grupet e ndryshme t materialeve. T dallojm ndryshimet midis materialeve bazuar tek vetit e tyre. T njihen proceset e prpunimit t materialeve. T bhet lidhja midis nj objekti dhe materialit t prdorur. Fjalor: polimer, gjysmprcjells, biomaterial, materialet e prbra. Njohuri paraprake. Materialet dhe prdorimi i tyre Metalet, qeramikat, plastikat dhe vetit e tyre. Materialet: libri i nxnsit, fletorja e puns. Prezantimi i lnds A. Filloni msimin duke shpjeguar disa koncepte pr teknologjin. Pavarsisht se nxnsit jan t familjarizuar me kt lnd, sht mir t theksohet se teknologjia ka lindur si nevoj e zgjerimit t aftsive t kufizuara njerzore si: shikimi, shpejtsia, fuqia, etj. Krahasoni shkencn me teknologjin, duke nxjerr n pah t prbashktat dhe dallimet midis tyre. Nxisni nj diskutim pr burimet q i nevojiten teknologjis pr t ekzistuar si e till. Merrni shembullin e nj shpikje teknologjike si letra dhe krkoni nga nxnsit t'iu thon se far sht nevojitur pr t shpikur letrn. Orientojeni diskutimin rreth prgjigjeve q lidhen me njerzit, informacionin, materialet, mjetet/makinat dhe energjin. Pikrisht, ky libr bazohet te kto burime t teknologjis. Edhe organizimi i kapitujve bazohet n kto ndarje. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe riprodhimin B. I ftoni nxnsit q t kujtojn nga viti i kaluar, disa nga kategorit dhe vetit e materialeve, duke i shnuar ato n drras t zez. U flisni nxnsve rreth materiologjis, shkencs q studion materialet, e cila ka si objekt t sajin studimin e "lnds prbrse", duke kuptuar se si kombinohen njra me tjern, si mund t prdoren, si mund t ndryshohen dhe t prmirsohen pr t br sende t mahnitshme madje edhe duke krijuar lloje t reja. Kjo sht shkenca e materialeve. Por far jan egzaktsisht materialet - materialet jan substancat q prbjn gjithka. Materialet mund t jen natyrore, si druri, apo t krijuara nga njeriu, si plastika. Deri m sot, gjenden rreth 300.000 materiale t njohura. (KURIOZITET: nse prmendni nj material do sekond, do t'iu duhen m shum se tre dit - net pr t prshkuar gjith listn e tyre). Dhe ky numr sht pothuaj infinit, sepse do dit shkenctart krijojn dhe kombinojn materiale n mnyra t reja. N vazhdim kujtoni bashkrisht ndarjet e mdha tek materialet, njohuri t vitit t kaluar, dhe n t njjtn koh shtoni edhe njohurin e reja pr polimert. Nxnsit jan t familjarizuar me dy grupet e para, por jo me polimert. Shpjegoni me pak fjal q
Materialet
Energjia Strukturat
79
polimert jan zinxhir t gjat molekulash q prsriten dhe prfaqsohen nga plastika, druri, fibrat etj. C. Formoni tre grupe me nga dy nxns. Secili grup do t emrtohet prkatsisht: metalet, qeramikat dhe polimert. Duke u kujtuar pr vetit e materialeve i nxitni grupet q t shnojn n drras t zez vetit e tyre, ato veti q atyre u kujtohen. Grupi i tret q quhet polimer do t kujtoj vetit e plastiks dhe goms. M pas i ftoni ata s bashku me klasn t krahasojn tabeln e drrass me at t librit n faqen 6. Ndaluni aty ku ka mosprputhje dhe shpjegoni vetin. D. Aktivitet. Ndani klasn n tre grupe dhe u parashtroni kt situat problemore: Duam t ndrtojm nj shtpi. N mnyr q ajo t plotsoj kushtet normale t nj strehe duhet: t na mbroj nga shiu; t lejoj dritn t hyj; ti rezistoj ers dhe t ftohtit. Secili grup duhet t prpiqet q t gjej objektet q prdoren pr t ndrtuar shtpin. Pr do objekt ata duhet t prcaktojn jo domosdoshmrisht materialin, por vetit q duhet t plotsoj objekti. Grupi q prdor m shum veti fiton konkursin. Prgjigje t mundshme: 1. Na mbron nga shiu, atia, e cila do t punohet me nj material q nuk deprton ujin dhe q sht i fort. 2. E lejojn dritn t hyj, dritaret, q do t ndrtohen me nj material t tejdukshm dhe q nuk prcjellin temperaturat e ambientit jasht. 3. Na ndihmojn q ti rezistojm t ftohtit dhe ers, muret, q duhet t ndrtohen me materiale t forta q nuk deprtojn ujin. E. Sillni nj shembull pr nj material q nxnsit nuk e njohin ende si: kutit e lngjeve t frutave apo floku i njeriut. Pyetini ata nse e din materialin prbrs t tyre. I jepni dor t lir diskutimeve dhe n fund i kategorizoni ato duke prmendur grupime t tjera materialesh si gjysmprcjellsit, biomaterialet, materialet e prbr. E. I ftoni nxnsit t prmendin disa nga objektet n klas si dritare, fletore, laps, etj. Pas ksaj krijoni bashk me ta nj skem t materialeve q na nevojiten pr t arritur tek kto objekte. Fusni konceptin e lnds s par, proceseve t prpunimit dhe materialin e ri t prftuar. Mbshtetur edhe nga njohurit e nxnsve, prmendni disa nga proceset e prpunimit pr tre grupet e mdha t materialeve: metalet, qeramikat dhe polimert prfaqsuar nga plastika. Fletorja e puns G. Pr t prftuar sa m t mir nga msimi i dits, zhvilloni n klas ushtrimet 1, 2, 3 dhe 4, faqe 3. Prgjigjet jan n fund t fletores s puns. Detyr shtpie H. Ushtrimi 5, faqe 4 tek fletorja e puns. Prgjigjet jan n fund t fletores s puns, por nxitini nxnsit t japin edhe prgjigje alternative. Kjo sepse disa nga prgjigjet mund t jen me m shum se disa alternativa. I. Ushtrimin "Diskutoni" dhe "Hulumtoni" n faqen 5 te fletorja e puns. Nxnsit mund t krkojn ndihmn e m t rriturve n shtpi apo t bjn krkime n internet pr t realizuar kto detyra.
80
Msimi 2
MATERIALET E PRBRA Teori

Detyra per tu realizuar: T lexohet me kujdes msimi n faqen 8 9, libri i nxnsit T plotsohen ushtrimet tek fletorja e puns, faqe 6 8. Materialet: libri i nxnsit, fletorja e puns, kuti lngjesh, grshr Objektiva pr tu realizuar: T njihemi me materialet e prbra. T kuptojm rndsin e tyre. T njohim procesin e formimit t kompozitve. T kuptojm nse materialet e prbra jan shpikje e kohve moderne apo njihen edhe n periudha m t hershme. T njohim dhe identifikojm kompozitt natyror. Fjalor: kompozit, matrica, prforcuesi, kolagjen. Njohuri paraprake. Materialet dhe prdorimi i tyre. Prdorimi i drurit Kshilla pr nxnsit: Lexoni me kujdes temn. Punoni n qetsi. Tregoni vmendje n plotsimin e fletores s puns. Punoni me kujdes kur t prdorni grshrt. Respektoni rregullat q ju jan dhn gjat ors s msimit. Prsritje A. Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 7, si dhe nga objektivat kryesore t prmendura tek libri i msuesit, bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Prgjigjet e mundshme: Pyetja 1 GJYSMPRCJELLS sht materiali q mund ta prcjell energjin elektrike me pak ndihm. Nj nga kto materiale, silikoni, prdoret n ndrtimin e kompjuterave. Silikoni sht materiali kryesor n ipin elektronik t kompjuterit. CD, DVD player dhe telefoni mbshteten tek gjysmprcjellsit. BIOMATERIALET: do pjes e trupit tuaj sht nj material! Kockat, muskujt, thonjt, flokt, dhe lkura jan shembuj t tipeve t ndryshme materialesh q gjenden n trupin tua,j me veti t mrekullueshme. Kto veti ju ndihmojn t mbijetoni, t qndroni n kmb, t coptoni dhe prtypni ushqimet, si dhe ju mbrojn nga e ftohta apo i nxehti. Kto materiale klasifikohen si biomateriale. Pyetja 2 ELIKU: hekuri (lnda e par) - trajtohet hekuri i lngzuar n nj temperatur mjaft t lart dhe duke e przier me karbon(procesi) eliku (material i ri); PORCELANI: koalina ,argjil e bardh e imt - piqet n temperatura mjaft t larta. Procesi i pjekjes kalon n dy faza ku prfshihen pjekja prfundimtare, dhe m pas emalimi (procesi) porcelani (materiali i ri); PLASTIKA: nafta (lnda e par) - nxirret nga toka, drgohet n nj rafineri nafte. Nj central kimik merr naftn e rafinuar dhe krijon plastikn (procesi) plastika (materiali i ri).
Materialet
Energjia Strukturat TIK Njeriu dhe Teknologjia
81
B. Diskutoni n klas rreth detyrs/ave t shtpis. Zgjidhni tre nxns pr t folur dhe nxnsit e tjer t diskutojn rreth prgjigjeve t tyre. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit C. Niseni msimin duke marr si shembull dy materiale: elikun dhe betonin me t ciln ndrtohen pallatet. I ftoni nxnsit t diskutojn si jan t krijuar kto materiale. eliku formohet duke trajtuar hekurin e lngzuar n nj temperatur mjaft t lart dhe duke e przier me karbon dhe materiale t tjera. Betoni prbhet nga gur t vegjl dhe zhavorr, t quajtur agregat, rr dhe imento. Gurt e vegjl dhe zhavorri jan materialet prforcuese dhe imentoja sht matrica q i lidh s bashku. Betoni sht mjaft i mir n shtypje, por i dobt nn ndikimin e forcs s trheqjes. Ai mund t bhet m i fort nn tension, duke shtuar shufra metali, tela, rrjet, etj. Ky quhet beton i prforcuar. Pyesni nxnsit nse eliku dhe betoni jan materiale t unifikuara, pra nse dallohen apo jo materiale t tjera. Si prfundim: eliku sht material i przier, ndrsa betoni sht material i prbr (kompozit). Materialet prbrs t tij nuk shkrihen apo nuk przihen me njra tjetrn. Pasi t keni shpjeguar termat e msiprme, jepni prkufizimin e kompozitve. D. I pyesni nxnsit nse ata mendojn se materialet e prbr jan nj shpikje e teknologjive moderne, apo ato jan prdorur nga njerzimi n shekuj. Pasi t keni dgjuar diskutimet, jepni shembullin e prdorimit t tullave t balts n koht e hershme. Nxitni nj diskutim n klas nse kompozitt jan materiale natyror apo t shpikur nga njeriu. Shembulli i drurit dhe kockave jan shembujt m t mir t kompozitve natyror. Nisur nga shpjegimi juaj, kryeni eksperimentin nr. 2 tek libri i nxnsit. Ky sht nj ilustrim shum i mir pr njohurit q nxnsit kan marr. N do rast, nxnsit duhet t shkruajn dhe arsyetojn prfundimet e tyre. Fletorja e puns G. Ushtrimet 1, 2 dhe 3 ndihmojn n kuptimin m t mir t kompozitve. Prgjigjet e ushtrimit 1 ndodhen n fund t fletores s puns. N varsi t kohs, ushtrimet 2 dhe 3 mund ti jepni edhe si detyr shtpie. Detyr shtpie. H. Ushtrimi 4, faqe 7 n fletoren e puns. Prgjigje: Detyra e shtpis: ndrtim kolonat e ndrtesave; transport makinat e formula 1; sport raketat e tenisit, biikletat.
82
Msimi 3
MATERIALET E PRBRA dhe MJETET E DORS Pun praktike

Detyra pr tu realizuar: T realizohen eksperimentet dhe detyra praktike n faqen 10 11, libri i nxnsit. T plotsohen ushtrimet tek fletorja e puns faqe 6 8. Materialet: libri i nxnsit, fletorja e puns, mjete t ndryshme dore, 2 en me madhsi t njjt, uj dhe letr higjenike Objektiva pr tu realizuar: T krijojm materiale t prbr n kushtet e shtpis. T krahasojm vetit e materialeve t prbr me ato fillestare. T rikujtojm njohurit mbi mjetet e dors. T realizojm nj objekt krijues duke prdorur mjete dore. Njohuri paraprake. Materialet e prbra. Mjetet e dors. Kshilla pr nxnsit: Punoni n qetsi eksperimentet Tregoni vmendje n plotsimin e fletores s puns. Respektoni rregullat q ju jan dhn gjat ors s msimit. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 9, si dhe nga konceptet kryesore t prmendura tek libri i msuesit, bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Pr pyetjen 1 mund tu krkoni nxnsve q t justifikojn me argumente zgjedhjen e tyre. Pyetjet 2 dhe 3 i zgjidhni n form diskutimi ndrmjet nxnsve. Prgjigjet e mundshme: Pyetja 2 Druri: matrica materiali ngjits, prforcuesi fibrat e celulozs. Kocka: matrica kolagjeni, prforcuesi minerali i fort. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Ndani klasn n dy grupe. Njri grup prfaqson lndt e para, ndrsa grupi tjetr materialet e prbra. Secili grup duhet t jap vetit q i bjn kto materiale t krkueshme. I ndihmoni nxnsit duke u mbshtetur vetit n argumente. N fund t konkursit prforconi iden se materialet e prbra lindn si nevoj e njerzimit pr ti modifikuar sipas nevojave t tyre. C. Aktivitet. A mund t prdoret nj lnd e par pr t prodhuar dy apo m shum kompozit? Prgjigje t mundshme: betoni formohet nga imento, rr, zhavorr dhe uj; xhami formohet nga rra dhe disa materiale shtes q kalojn n procese prpunimi. Rra sht materiali i prbashkt q shrben pr prodhimin e dy kompozitve t msiprm.
Materialet
83
Nga shpjegimi i shkurtr i ktyre dy materialeve dhe pyetjes, i ftoni nxnsit t gjejn shembuj t tjer ku e njjta lnd e par, mund t prdoret n formimin e disa kompozitve. D. Realizoni n klas detyrn praktike n faqen 10 t librit t nxnsit. Detyra shrben pr prforcimin e njohurive mbi kompozitt me shembuj konkret. Prgjigjet e mundshme: Betoni materialet(rr, zhavorr, uj), kompozitt (imento). Karrige materiale (dru, plastik apo metal), kompozit (druri apo metali me shtresn e siprme). E. Bni nj prsritje, s bashku me nxnsit, mbi njohurit e marra vitin e kaluar pr mjetet e dors. Rikujtoni klasifikimin e mjeteve t dors q mund t bhet bazuar n : Funksionin: mjete shpuese dhe goditse, lmuese/prerse, matse dhe niveluese, grmuese, etj. Profesionit: profesione t caktuara prdorin mjete dore t caktuara si doktort, msuesit, polict, etj. Shkruani n drras t zez bashk me nxnsit kategori t caktuara profesionesh, shoqruar me mjete prkatse. Materialit ku prdoren: mjete dore q prdoren mbi metal, dru, letr apo plastik. Plotsoni bashkrisht me nxnsit. Ju mund t zgjidhni edhe materiale t tjera. Piktogramet e mposhtme jan shembull i mnyrs s prdorimit t mjeteve t dors gjat puns.
Mbrojtje e trupit
mbrojtje e fytyrs
mbrojtje e duarve
mbrojtje e veshve
Detyr shtpie G. Nxnsit duhet t realizojn n shtpi eksperimentin n faqen 10 t librit t nxnsve. Kjo i ndihmon t bjn dallimin ndrmjet materialeve t thjeshta dhe atyre t prbra. Prgjigjet e mundshme: Akulli i formuar nga uji dhe letra higjenike sht material i prbr, ku matrica uji dhe fibra prforcuese letra higjenike. Nse i hedhim nga nj lartsi e caktuar, akulli i thjesht thyhet. Ne mund t provojm fortsin e dy materialeve duke i goditur me ndonj mjet t fort (eki). Or e lir. Nj nga ort e lira mund ti prdorni pr t realizuar detyrn praktike n faqen 11. N nj nga ort e materialeve ndani klasn n dhjet grupe, n mnyr q dy grupe t ken mundsi t realizojn t njjtn pun krijuese. I ndani punt n grupe me short. I lini rreth dy jav afat nxnsve q t realizojn punn e caktuar. N orn e lir merrni n diskutim punn e secilit grup duke diskutuar: 1. temn q paraqesin; 2. mjetet e dors; 3. materialet e prdorura; N fund nxirrni nga nj fitues pr do ift t puns krijuese.
84
Msimi 4
POLIMERT - Teori
Detyra pr tu realizuar: T lexohet me kujdes msimi n faqen 12 13, libri i nxnsit. T plotsohen ushtrimet tek fletorja e puns, faqe 9 10. Materialet: libri i nxnsit, fletorja e puns. Objektiva pr tu realizuar: t familjarizohemi me konceptin e polimerve. t identifikojm materialet e ndryshme q i prkasin grupimit t polimerve. t dallojm ndryshimet ndrmjet materialeve polimere. t njihemi me polimert natyror dhe sintetik. Fjalor: polimer, monomer, termoplastik, termoset, celuloz. Njohuri paraprake. Plastikat, druri dhe fibrat. Vetit dhe prbrja e materialeve t msiprme. Kshilla: Pr t realizuar punn praktike orn e ardhshme, ruajini objektet e ndryshme q sollt me vete. Ju mund t inkurajoni nxnsit q t marrin objekte t tjera nga shtpit. Prsritje, A Kujtoni s bashku me nxnsit njohurit mbi drurin, letrn, fibrat, gomn dhe plastikn. Rifreskoni njohurit duke u prqendruar tek prbrja dhe vetit e tyre. Kt aktivitet mund ta realizoni duke przgjedhur 5 nxns. Secili do t flas n mnyr t shkurtuar pr materialin q prfaqson. N vazhdim klasa mund t ndihmoj secilin prej tyre n kt kujtes. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Sillni n klas objekte si: letr, CD, qese plastik, shishe plastike, laps, monedh, pecet, kanae alumini, top, kuti vezsh dhe objekte t tjera q i prkasin grupimeve t ndryshme t materialeve si: metal, qeramik, letr, fibr, plastik, etj. Kujtoni s bashku me nxnsit ndrtimin e brendshm t ktyre grupimeve, bazuar edhe tek prkufizimet q nxnsit kan msuar. Krijoni nj tabel me objekte q i prkasin metaleve dhe qeramiks n njrn an, dhe objekte q i prkasin drurit, letrs, fibrs, plastiks dhe goms nga ana tjetr. Shpjegoni nxnsve se objektet e grupimit t dyt prbhen nga materiale me veti t ndryshme, por ngjasojn nga prbrja: molekula t lidhura si zinxhir t gjat. Shpjegoni kuptimin e fjalve monomer dhe polimer duke i shkruajtur kto fjal n drras t zez. C. N shembujt e msiprm, druri (natyral), fibra (natyrale dhe sintetike) dhe plastika (sintetike) jan polimer. Prpiquni q nxnsit t arrijn vet n prfundimin se polimert mund t jen natyror (gjenden n natyr) dhe sintetik (prodhohen nga njeriu). Jepni shembuj t polimerve natyror. Prpiquni t ngjallni sa m shum kureshtjen e nxnsve duke u msuar q edhe ADN ja jon sht n vetvete nj polimer. D. Duke u nisur nga prsritja q bt s bashku me pes nxnsit n fillim t ors, prdorini t dhnat e prftuara pr t nxjerr vetit kryesore t drurit, letrs, fibrave, goms dhe plastiks. Diskutoni pr vetit e prbashkta si dhe vetit q i ndajn ata. E
Materialet
85
prdorni kt ndarje pr t shpjeguar ndarjen e polimerve sipas vetive t tyre n dy grupe t mdha: termoplastik dhe termoset. Inkurajoni nxnsit t japin sa m shum shembuj t ktyre grupimeve, ose ju mund t jepni disa shembuj dhe nxnsit t prcaktojn nse ato jan polimer termoset apo termoplastik. F. Zhvilloni konkursin n librin e nxnsit, faqe 13. Ndajeni klasn n dy apo m shum skuadra duke i prfshir t gjith nxnsit. Jepni idet tuaja n przgjedhjen e objekteve n mnyr q nxnsit t zgjedhin polimer t t gjitha kategorive. Jini t vmendshm q nxnsit t respektojn fjaln dhe mendimin e njri tjetrit. Fletorja e puns G. Punoni n klas ushtrimin 1, faqe 9, prgjigjet e s cils ndodhen n fund t fletores s puns. H. Ushtrimin 4, faqe 10. Ju mund t realizoni nj pjes t ktij ushtrimi duke e plotsuar me shembujt e dhn n librin e nxnsit dhe t shpjeguar nga ju. Ju mund t jepni detyr shtpie plotsimin me veti dhe objekte t tjera t polimerve natyror (goma, proteina, celuloza). Pr t realizuar kt ushtrim nxnsit mund t krkojn ndihmn e t rriturve apo t bjn krkime n internet. Prgjigjet e mundshme: Goma elastike, absorbon goditjet, dendsi t vogl atlete, kpuc, gomat e makinave, topat, lodra t ndryshme, etj. Proteina shkrihen n uj, reagojn deri n ndryshimin e forms fillestare ndaj t nxehtit dhe t ftohtit - lkura, leshi, mndafshi. Celuloza material i fort, nuk tretet n uj fibrat e krcejve apo trungujve, pambuku, fibrat e najlonit, prdoret pr prodhimin e plastikave, etj. Detyr shtpie Ushtrimi 2 dhe 3, faqe 9 n fletoren e puns. Ky ushtrim shrben pr t riprodhuar njohurit kryesore t msimit t dits. Prgjigjet e mundshme: Pyetja 2 polimert jan zinxhir t gjat molekulash q prsriten. Momonert jan molekulat q formojn polimert. Materialet termoplastik mund t rimarrin form dhe t ruajn vetit e tyre. Kur ato ngrohen n temperatura shum t larta, shkrihen, rimodelohen dhe forcohen prsri pasi ftohen. Materialet termoset nuk mund t rimarrin form dhe t ruajn vetit e tyre. Kur ato ngrohen n temperatura shum t larta, shkrihen dhe nuk mund t rimodelohen. Pyetja 3 - Nafta n gjendje natyrale, e paprpunuar, q nxirret nga toka, prmban qindra hidrokarbone t ndryshme, bashk me materiale t tjera n sasi t vogla. Puna n nj rafineri nafte, konsiston n ndarjen e ktyre materialeve dhe gjithashtu n prishjen/thyerjen e hidrokarboneve t mdha n njsi m t vogla. Nj central kimik merr naftn e rafinuar q prmban monomer t vegjl dhe krijon polimer nprmjet reaksioneve kimike. Nj fabrik pr plastik merr produktin prfundimtar t rafineri nafte centraleve kimik, polimert n formn e rrshirs, u shton prbrs t tjer pr uzin kimike t prftuar vetit e dshiruara, dhe u jep fabrik plastike form.
86
Msimi 5
OBJEKTET POLIMERE - Pun praktike

Detyra pr tu realizuar: T realizohen eksperimentet dhe detyra praktik n faqen 14 15, libri i nxnsit. T diskutohet dhe t nxirren konkluzione mbi eksperimentet dhe detyrn e realizuar. T plotsohen ushtrimet tek fletorja e puns, faqe 9 10. Materialet: libri i nxnsit, fletorja e puns, kapse letrash, letr, CD, qese plastike, shishe plastike, laps, monedh, pecet, kanae alumini, top, kuti vezsh. Objektiva pr tu realizuar: t familjarizohemi me mnyrat e ndrtimit t polimerve. t krahasojm konkretisht vetit e objekteve t ndryshme polimere. t krijojm plastik n kushtet e shtpis dhe t identifikojm vetit e saj. Njohuri paraprake. Polimert, vetit e tyre. Kshilla pr nxnsit: Punoni n qetsi me eksperimentet dhe punn praktike Tregoni vmendje n plotsimin e fletores s puns. Punoni pastr dhe me kujdes. Respektoni rregullat q ju jan dhn gjat ors s msimit. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 13, si dhe nga objektivat kryesore t prmendura tek libri i msuesit, bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Pr pyetjen 1 mund tu krkoni nxnsve q t justifikojn n argumenta zgjedhjen e tyre. Pyetjet 2 dhe 3 i zgjidhni n form diskutimi ndrmjet nxnsve. Prgjigjet e mundshme: Pyetja 2 Goma sintetike, letra, fibrat sintetike si poljestra apo najloni, jan polimer sintetik. Si rrjedhim, t gjitha materialet plastike jan polimeri. E anasjellta nuk sht e vrtet. Pyetja 3 Polimert termoplastik pas nj prpunimi mund t rimodelohen bazuar n formn e nj objekti t ri. Kjo veti i bn ato t riciklueshme. Polimert termoset nuk riciklohe. Megjithat sot po bhen prpjekje pr t gjetur metoda pr ti br ato t riciklueshme. Diskutoni n klas rreth detyrs/ave t shtpis. Zgjidhni tre nxns pr t folur dhe nxnsit e tjer t diskutojn rreth prgjigjeve t tyre. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Eksperimenti n faqen 14 lidhet me strukturn dhe ndrtimin e polimerve. Realizimi i tij do ti ndihmoj nxnsit t kuptojn ndrtimin e polimerve, si dhe vetit q rrjedhin nga mnyra e ndrtimit t tyre. Eksperimentin mund ta realizoni me kapse letrash apo t prfshini n t nxnsit. Ndrtoni polimert linear dhe rrethor dhe diskutoni me nxnsit rreth pyetjeve t mposhtme:
Materialet
87
N cilin rast polimeri sht m i fort? Prgjigjet e mundshme: polimert rrethor. Cilt lvizin m leht? Prgjigjet e mundshme: polimert linear Cili polimer kputet m leht? Prgjigjet e mundshme: polimert linear
Diskutimet dhe prgjigjet e dhna do ju ndihmojn n realizimin e detyrs praktike faqe 14 15. Konkluzioni: N varsi t ndrtimit t polimerve, pra mnyra se si monomert lidhen s bashku, prcaktohen vetit e ndryshme q shfaqin objektet polimere. C. Aktivitet: Realizoni detyrn praktike n faqen 14 15 me objektet e sjella n klas nj or m par. Ju mund t zgjidhni disa mnyra realizimi pr ta br sa m interesante diskutimin si: zgjidhni 2 nxns pr t br veprimet dhe nxjerr konkluzionet; secili nxns t shkruaj vzhgimet dhe konkluzionet e tij dhe pastaj ti krahasojn ato me nxnsit e tjer. Fletorja e puns D. Ushtrimi Diskutoni n fletoren e puns faqe 10. Ushtrimi mbshtetet tek vetit e polimerve natyror, si dhe t objekteve t ndrtuara prej tyre. Ushtrimin realizojeni n form diskutimi. N varsi t kohs, kt ushtrim mund ta jepni edhe detyr shtpie. Detyr shtpie H. Eksperimenti n librin e nxnsit faqe 15. Nxitini nxnsit t mbajn shnime gjat zhvillimit t tij. Qllimi sht q nxnsit duhet t krahasojn vetit e plastiks s krijuar vet me vetit e objekteve plastike q kan n shtpi, si p.sh. luga. Vzhgimet dhe konkluzionet e tyre diskutojini n klas.
88
Msimi 6
INSTRUMENTET E MATJES - Pun praktike

Detyra pr tu realizuar: T realizohen eksperimenti dhe detyra praktik n faqen 16 17, libri i nxnsit. T nxirren konkluzione mbi eksperimentet dhe detyrn e realizuar. Materialet: libri i nxnsit, objekte t ndryshme, lloje t ndryshme letre, mjete dore matse, mikroskop, ristel 50 cm, libra, vizore me vrima, kapse letrash, gota letre apo plastike, hapse vrimash, monedha, peshore normale. Objektiva pr tu realizuar: t familjarizohemi me procesin e t vzhguarit dhe matjen. t msojm se prse shrbejn mjetet e kalibrimit. t njihemi me etalont dhe njsit matse. Fjalor: etalon, kalibrim, instrumente kalibrimi. Njohuri paraprake. Pr far shrbejn mjetet matse. Njsit baz t sistemit mats. Kshilla pr nxnsit: Punoni n qetsi me eksperimentin dhe punt praktike Tregoni vmendje n plotsimin e vzhgimeve t eksperimentit dhe prfundimeve t puns praktike. Respektoni rregullat q ju jan dhn gjat ors s msimit. Prsritje, A Nisur nga njohurit e nj viti m par diskutoni bashkrisht n klas se far jan mjetet matse dhe prse shrbejn ato. Kujtoni q njsit e matjes, si dhe mjetet matse q prdorim, varen nga lloji i matjes q duam t bjm. Pr shembull: A mund t matim distancn e dy qyteteve me centimetr? Po gjatsin e nj tavoline me kilometr? Tabela e mposhtme sht nj kujtes pr disa nga njsit matse. Shkruajeni at n drras t zez ose angazhoni nxnsit q ta shkruajn me ndihmn tuaj. Njsia
Metr Metr katror Metr kub Gram Grad Sekond Amper Volt Bajt
MATET
Gjatsia Siprfaqja Volumi Masa Kndi Koha Intensitetin e rryms elektrike Masim tensionin elektrik n qark Masim sasin e informacionit q ruhet pajisjet e ruajtjes.
Simboli
m m2 m3 gr s A V B
Shumfishi
Kilometr - km Kilometr katror km2 Kilometr kub km3 Kilogram - kg Grad Minuta min Ora - h Kiloamper - kA Kilovolt - kV Kilobajt - KB Megabajt - MB Gigabajt - GB
Nnfishi
Milimetr - mm Milimetr katror mm2 Milimetr kub mm3 Miligram mg T mijtat e sek.Ms Miliamper mA Milivolt mV
Materialet
89
Kujtoni s bashku me nxnsit q sistemi i matjes sht i unifikuar. N vazhdim ju mund t risfreskoni njohurit n lidhje me mjetet e kalibrimit, q lindn pr t matur pikrisht kto sisteme matjeje. Duke br nj prsritje t mjeteve t kalibrimit, futni edhe nocionin e etalonit n matje. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Duke u bazuar n kto njohuri realizoni s bashku me nxnsit detyrn praktike n faqen 16 t librit t nxnsit. Tre nxns mund t realizojn dhe t prshkruajn procesin e matjes, t tjert mund t shtojn apo ndihmojn kta tre nxns. C. Nxnsve duhet tu theksoni se q t jesh nj mats i mir, duhet t jesh n radh t par nj vzhgues i mire. Matja sht e lidhur ngusht me vzhgimin. Eksperimenti n faqen 16 sht nj ilustrim i mir i vzhgimit dhe matjes. Kt eksperiment ju duhet ta zhvilloni s pari me nxnsit: ata duke vzhguar me sy t lir sendin q do t shikoni n mikroskop dhe m pas shikimin n mikroskop. U trhiqni vmendjen nxnsve q duhet t mbajn shnim rezultatet e eksperimentit sipas krkesave t librit. D. Eksperimenti i dyt ka pr qllim t tregoj q ne n kushte shtpie dhe n munges t instrumenteve mats, mund t krijojm vet disa masa etalon. Zhvilloni eksperimentin dhe nxnsi duhet t shnoj procedurn e ktij eksperimenti. E. Fakultative. Detyrn praktike t faqes 17 mund tua jepni nxnsve si detyr shtpie. I udhzoni ata q t mbajn shnim instrumentet mats q ju keni prdorur pr do material dhe pr do proces, kur ju jan nevojitur. Prsritje kapitulli. Nxnsit mund t bjn vet nj vlersim t njohurive t kapitullit duke zhvilluar testin prmbledhs t kapitullit. I nxitni nxnsit q t plotsojn ushtrimin Alfabeti tek fletorja e puns. Shpjegojuni nxnsve se ata duhet ta plotsojn me fjal q lidhen me teknologjin e materialeve, sidomos me fjalt apo konceptet e reja q ata kan msuar. Ky ushtrim mund t jet zbavits sidomos nse e plotsoni bashkrisht.
90
Msimi 1
BURIMET DHE FORMAT E ENERGJISE - Teori

Detyra pr tu realizuar: Ti jepet zgjidhje situatave problemore n faqen 20, libri i nxnsit. T plotsohen ushtrimet tek fletorja e puns Materialet: libri i nxnsit faqe 20 21 dhe fletorja e puns faqe 12 13. Objektiva pr tu realizuar: t prshkruajn biomasn t dallojn avantazhet dhe disavantazhet e energjis brthamore. t flasin pr rndsin e ruajtjes s burimeve t energjis. Fjalor: biomasa, energji brthamore, burime alternative. Njohuri paraprake. Burimet e energjis. Burime t rigjenerueshme dhe t parigjenerueshme. Kshilla pr nxnsit: Lexoni me kujdes msimin duke kujtuar njohurit pr energjin. Tregoni vmendje n plotsimin e fletores s puns. Respektoni rregullat q ju jan dhn gjat ors s msimit. Prsritje dhe prezantimi i kapitullit A. Duke u nisur nga njohurit e mprparshme mbi energjin, nisni tu flisni nxnsve pr kapitullin e energjis. Duke kujtuar njohurit e marra nj vit m par futni nocionin q energjia prkufizohet si mundsia pr t br pun. N kt kndvshtrim krijoni n klas nj situat problemore: Pr t plotsuar nevojat tona, cilat jan objektet q vihen n pun me an t energjis n shtpit tona? Prgjigjet e mundshme: pajisjet pr ngrohje dhe ftohje, llambat, bojlert, baterit apo gjeneratort, dyert e garazhit, alarme t ndryshme (detektort e tymit, pr shembull), sobat pr gatim, objekte t ndryshme elektronike (televizor, kompjuter, etj), etj. Duke i shnuar kto prgjigje n drras t zez do t shikojm prdorimin e gjer t energjis nga vet ne. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Ftoni nxnsit t kujtojn llojet e formave t energjis t msuara m par: energjia e ers, energjia e ujit, lndt djegse t fosileve, energji kimike, etj. Diskutoni n klas situatn problemore: Si lidhet energjia diellore me format e msiprme te energjis? Nxnsit jan t aft q ti prgjigjen: energjia e diellit me krijimin e ers, energjia e diellit me depozitimin e ushqimit, etj. C. Rikujtoni edhe nj her ndarjen q ne i kemi br burimeve t energjis. N kt pik ju duhet t theksoni kujdesin q duhet t tregojm pr ruajtjen e burimeve t rigjenerueshme. Pavarsisht se kto burime rikrijohen ne duhet t kujdesemi pr to. Sillni n vmendje shembullin e drurit, si burim t rigjenerueshm dhe kujdesin q duhet t tregojm pr burimin e tyre, pyjet. Ky kujdes n ditt tona shtohet pr arsye se burimet e
Materialet
91
parigjenerueshme, krahas faktit t paksimit t tyre, krijojn edhe ndotje pr ambjentin. Kjo krkon shfrytzimin me kriter t burimeve t rigjenerueshme. D. N vijim, sht rasti pr t folur edhe pr dy burime t tjera t rigjenerueshme, si burime t paprmendura m par, biomasn dhe energjin brthamore. Pr burimin e dyt duhet t flisni pr arsyet se pse ekzistojn hezitime pr kt burim. Flisni pr avantazhet dhe disavantazhet e energjis brthamore. E. Tashm sht folur mjaft pr burimet e ndryshme t energjis. Realizoni nj minikonkurs t vogl n mnyr kolektive. Pyetja sht: Jepni arsye se pse ne i drejtohemi nj burimi t dyt t energjis? Fakultative. Minikonkursin mund ta vazhdoni duke e zgjeruar me pyetjen tjetr: Tregoni se ku mund ta ruani energjin? Fletorja e puns F. Prpiquni q t plotsoni n klas kolektivisht ushtrimet n faqen 12 13 tek fletorja e puns. Kjo do ti ndihmoj nxnsit q t bjn nj prsritje dhe nj kontroll t njohurive t reja. Prgjigjet gjenden n fund t fletores s puns. Detyr shtpie G. Pasi nxnsit t ken msuar msimin e dits ata duhet ti japin prgjigje situats problemore me shkronja t pjerrta n faqen 21 tek libri i nxnsit si dhe pyetjes 2 tek aparati pedagogjik, n t njjtn faqe. Prgjigjet e mundshme: Burimet e biomass jan druri, gomat e prdorura, mbeturina t ndryshme, etj. Ne prftojm energji nga kto burime, duke i djegur ato. sht pikrisht djegia e tyre q shkakton ndotjen e ambjentit, sidomos nse bhet n mnyr t pakontrolluar. Avantazhe: sht energji e rigjenerueshme; energjia e prodhuar ka kosto t ult prodhimin; burimet e biomass si druri, mbeturina t ndryshme prfshir edhe jashtqitjet e bagtive, gjenden leht; etj. Disavantazhe: djegia e lndve t biomass prodhon gaze si dioksid karboni, i cili dmton shtresn e ozonit dhe n kt mnyr mund t kontribuoj n ngrohjen globale; grumbullimi dhe ruajtja e materialeve t biomass sht m e shtrenjt se ruajtja e lndve djegse t fosileve; centralet e biomass krkojn nj hapsir mjaft t madhe dhe riciklimi i mbetjeve krkon nj sasi tepr t madhe uji; etj. Shnim kulturor: Koht e fundit t gjitha aparatet elektroshtpiake, llambat apo makinerite q tregtohen, kan t ngjitur nj etiket energji. Kjo etiket u lejon konsumatorve t orientohen n blerjet e tyre, n mnyr q t kursejn energji n shtpit e tyre.
92
Msimi 2
FORMAT DHE RUAJTJA E ENERGJISE Pun Praktike

Detyra pr tu realizuar: Ti jepet zgjidhje detyrave praktike n faqet 22 - 23, libri i nxnsit. T realizohet me kujdes eksperimenti ne faqen 23 t librit t nxnsit. Materialet: libri i nxnsit faqe 22 23, laps me gom, pinesk, fije e gjat 25 cm, letr, raportor. Objektiva pr tu realizuar: t japin prova t ekzistencs s energjis. ti prshtatin formave t energjis burimet dhe objektet teknologjike. t ndrtojn nj zinxhir t ndryshimit t formave t energjis. t flasin pr burimet alternative t energjis. t ndrtojn nj objekt burim energjie. Njohuri paraprake. Format kryesore t energjis. Shndrrimi i energjis. Kshilla pr nxnsit: Tregoni kujdes n dhnien e zgjidhjeve t detyrave praktike. Tregoni kujdes n vendosjen e heliks s ers. Prpara se t shkruani esen, bni nj krkim t vogl bazuar n pyetjet e dhna tek libri i nxnsit. Prsritje, A. Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik n faqen 21, bni nj kontroll individual tek nxnsit. Kt kontroll mund ta bni pr 3 5 vet. Pr pyetjen e par, nxnsi duhet t bj argumentimin pr zgjedhjen e tij. Ju duhet ta nxisni nxnsin q t shpjegoj energjin kimike dhe at mekanike, bazuar tek njohurit e fituara m par. Pr pyetjen e tret, lreni nxnsin q t prgjigjet vetm pr energjin brthamore. Prgjigje e mundshme: Energjia brthamore mbshtet tek uraniumi, nj metal q ndodhet nn tok. Pavarsisht sasive t shfrytzuara t tij, ato jan t kufizuara dhe nj dit mund t mbarojn. Prandaj energjia brthamore nuk sht energji e rigjenerueshme. Nj nxns tjetr prgjigjet pr pyetjen e dyt q ka qen edhe detyr shtpie. Duke qen se kjo sht nj pyetje pr biomasn, msuesi mund ti drejtoj nxnsit edhe vazhdimin e pyetjes s tret: A sht biomasa burim i rigjenerueshm? Prgjigje e mundshme: Biomasa mbshtetet tek druri dhe mbeturina t tjera. Pr sa koh ne kujdesemi pr drurt, ata nuk do t mbarojn. Gjithashtu ne gjithmon do t prodhojm mbeturina. Prandaj biomasa sht energji e rigjenerueshme. Rikthejuni ushtrimit me pajisjet e shtpis, q bt nj ore m par. Shnojini pajisjet n nj kolon, burimin e energjis n kolonn tjetr dhe tek kolona e tret llojin e burimit, i rigjenerueshm ose jo. Shembuj pr plotsim: pajisjet pr ngrohje dhe ftohje rrjet elektrik hidrocentrali - energji e rigjenerueshme bojlert panel diellor energji e rigjenerueshme; baterit helik ere energji e rigjenerueshme; gjeneratort lnd djegse fosile energji e parigjenerueshme; sobat pr gatim gaz energji e parigjenerueshme
Materialet
93
Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Duke qen se jeni n momentin e formave dhe burimeve t energjis, ftoni nxnsit t plotsojn tabeln e detyrs praktike nr. 1 n faqen 22. Burimet e energjis jan natyrore dhe burime teknologjike, t prodhuara nga njeriu.
Format e energjis Energjia mekanike Nxehtsia Burimet e rigjenerueshme lvizja e ers, rrjedhja e ujit, dielli, biomasa (djegia e drurve), dielli, yjet, biomasa (drita e drurve q digjen) Burimet e parigjenerueshme lndt djegse t fosileve (qymyri, nafta, gaz natyror) energjia e fosileve (djegia e qymyrit, nafts, gazit natyror) drita q lirohet nga djegia e lndve djegse t fosileve (qymyri, gazi) Burimet teknologjike motorrt elektrik, makinat Pajisjet e gatimit dhe t ngrohjes, panelet diellore aparatet e ndriimit (llambat, qirinjt) televizori, radio, kambana, telefoni, etj baterit, gjeneratort, centralet, hidrocentralet Baterit
Drita Tingulli
do zhurm, tingull q dgjojm n natyr dielli, era, uji, biomasa, Bimt, ushqimi lndt djegse t fosileve (qymyri, nafta, gaz natyror) energjia e fosileve (djegia e qymyrit, nafts, gazit natyror)
Elektriciteti Energjia kimike
Shnim: Energjia kimike sht energji e grumbulluar n bateri, materialet e biomass, naft, gazi natyror, etj. C. Ndani klasn n tre grupe. Bazuar tek 3 pyetjet e detyrs praktike 1, faqe 22, zhvilloni nj loj n klas. Secili grup ka pr detyr t prgjigjet pr pyetjen q ju i keni caktuar. Nse grupet tjera kan gjra pr t shtuar tek nj grup, ata do ti shtojn vetm duke i br grupit n fjal pyetje ngacmuese. D. Pun individuale. Detyra praktike 2, faqe 23 ka pr qllim t plotsoj zinxhirin e energjis, duke ilustruar transformimin e energjis. Prgjigjet e mundshme: energjia kimike e motorit - nxehtsi energji mekanike; Energjia kimike e drurit nxehtsi energji elektrike. Detyr shtpie E. Nxnsit duhet t krijojn nj ese pr energjin duke iu prmbajtur tre shtjeve t dhna n libr. F. Or e lir. N nj nga ort e lira, bashkrisht mund t ndrtoni mjetin q mat ern. sht nj eksperiment q v n pun t gjitha aftsit e nxnsit, si ata teorike, ashtu dhe ato praktike.
94
Msimi 3
ELEKTRICITETI
Detyra pr tu realizuar: T lexohet me kujdes msimi i dits n faqet 24 - 25, libri i nxnsit. T merret pjes aktive n punn me grupe. T plotsohen me kujdes ushtrimet n faqet 14 15, fletorja e puns. Materialet: libri i nxnsit faqe 22 23, fletore e puns faqe 14 15. Objektiva pr tu realizuar: t prshkruajn krijimin e elektricitetit. t dallojn shkalln e rrezikshmris s elektricitetit. t ndrtojn nj zinxhir t udhtimit t elektricitetit. t flasin pr rndsin e elektricitetit. Fjalor: atom, elektron, ngarkes elektrike. Njohuri paraprake. Elektriciteti si form energjie. Kursimi i energjis elektrike. Kshilla pr nxnsit: Tregoni kujdes n zgjidhjen e ushtrimeve t fletores s puns. Tregoni kujdes n testimin e nj rryme elektrike Ushtrimi Diskutoni krkon njohuri plus. Bni disa krkime dhe mendohuni mir, para se ti prgjigjeni pyetjes. Prsritje, A Aktivizoni tre nxns pr t lexuar esen e tyre. Formoni nj juri nga nxnsit, t cilt do t japin vlersimin mbi kto ese. Qllimi nuk sht q t klasifikohet punimi m i mir, por t nxitet t dgjuarit kritik dhe dhnia e mendimit. Juria e nxnsve do t jap mendime mbi punimet, bazuar tek tre drejtimet e dhna n librin e nxnsit. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit. B. Nisuni nga situata problemore tashm e prdorur edhe n dy msimet paraardhse t ktij kapitulli: objektet teknologjike q ne prdorim n shtpit tona. N dy msimet e para i pam nj her n kndvshtrimin se cilat jan objektet q pr t punuar u nevojitet energjia, m pas do objekti u prpoqm q ti vinim nj burim t ndryshm energjie. Zhvilloni konkursin e prshkruar tek libri i nxnsit. Fiton skuadra q jep m shum shembuj. Nga ky konkurs, nxnsit do arrijn n prfundimin se elektriciteti sht forma m e prdorur e energjis. Por nuk duhet t harroni t prmendni edhe kursimin e energjis elektrike, arsyet se pse ne kursejm dhe rolin q luan riciklimi n kt drejtim. C. Me konceptin e elektricitetit nxnsit kan shum koh q njihen. Tashm ata duhet ta din si krijohet ai. Tek libri i nxnsit sht dhn nj shpjegim i thjesht dhe shum i kuptueshm pr t gjith. sht mir q shpjegimin e ksaj nnshtjeje, ju ta ilustroni me nj vizatim t thjesht n drras t zez mbi ndrtimin e atomit si figura n libr.
Materialet
95
D. Pun kolektive. T gjith kan dgjuar pr prodhimin dhe shprndarjen e energjis elektrike. Shtroni pyetjen n klas: Si e prodhojm energjin elektrike? Pasi ata t ken dhn argumentet, t cilat nse jan t sakta mund ti shnoni n drras, duhet tu shpjegoni atyre q energjia elektrike prodhohet si nga burime t rigjenerueshme ashtu dhe t parigjenerueshme. Me kt rast jepni edhe shembuj t zinxhirve t prodhimit t elektricitetit. E. I ftoni nxnsit t shikojn me vmendje figurn n fund t faqes 25, libri i nxnsit. Nxitni komentet: far paraqet figura? Pse? Pse duhet t jemi n dijeni t rrezikut q paraqet elektriciteti? Fletorja e puns F. Punoni me nxnsit ushtrimin tek faqja 14. Ushtrimi sht sa logjik aq edhe ilustrues i msimit. Prgjigjet gjenden n fund t fletores s puns. Detyr shtpie G. Pr detyr shtpie, duhet tu jepni nxnsve ushtrimin Diskutoni, me dy pikat e tij, faqe 15, n fletoren e puns. Ata duhet ta punojn n shtpi dhe n orn pasardhese ju mund ti diskutoni. I trhiqni vmendjen q ata duhet t respektojn pikat e dhna n fletoren e puns. Ushtrimi ka pr qllim q edhe t prsris njohurit e fituara rreth ktij msimi. Kini parasysh se qllimi final i ktij ushtrimi nuk sht gjetja me saktsi se cila mnyr harxhon m shum energji, por t menduarit kritik t bazuar n nj arsyetim logjik t zgjidhjes s secils prej tyre. Diskutime mbi komunikimin me letr apo kompjuter. Komunikimi me letr ka disa etapa: prodhimi i letrs, bojs, lapsit apo stilolapsit, zarfit, pulls s posts. T gjitha kto materiale krkojn energji pr tu prodhuar. Gjithashtu, ky lloj komunikimi krkon energji pr t realizuar transportin e letrs, q n rastin e nj distance mjaft t madhe, rritet ndjeshm energjia e harxhuar. Mjete t ndryshme transporti krkojn sasi t ndryshme burimi energjie. Komunikimi me kompjuter lidhet me shpikje teknologjike moderne (kompjuter, server, internet, email, etj). Gjithashtu kjo mnyr komunikimi krkon rrug komunikimi si tela, satelit etj. T gjitha kto shpikje krkojn energji t caktuar pr tu prodhuar dhe funksionuar. Por ky lloj komunikimi nuk krkon energji ekstra pr komunikim n distanc, pavarsisht ku ndodhen drguesi dhe marrsi, fal internetit apo email-it. Pr tu theksuar sht fakti se komunikimi me kompjuter sht mjaft i shpejt dhe kursimi n koh shpesh lidhet edhe me kursimin e energjis. Diskutime mbi prodhimin e biiklets me materiale t riciklueshme. Riciklimi n prgjithsi ndihmon n ruajtjen e burimeve t parigjenerueshme. Tendenca e kohve t fundit sht prodhimi i objekteve t ndryshme me materiale t riciklueshme. Prodhimi i biiklets me alumin sht nj nga risit e fundit t shkencs. Prpunimi i aluminit, si nxirret nga toka, krkon tepr energji. Prandaj riciklimi i tij sht prcaktuar si nj ndr proceset m t vlefshme n kursimin e energjis. Por vet riciklimi i kanaeve t aluminit krkon disa procese si ndarja e kanaeve, larja e tyre, prpunimi, q n disa raste ndot edhe ambjentin.
96
Msimi 4
ELEKTRICITETI DHE QARKU ELEKTRIK

Detyra pr tu realizuar: T lexohet me kujdes msimi i dits n faqet 26 - 27, libri i nxnsit. T realizohen detyrat praktike. T plotsohet me kujdes fletorja e puns n faqet 16 17, ushtrimet jan nj prsritje e mir kapitulli. Materialet: libri i nxnsit faqe 26 - 27, fletorja e puns faqe 15, 16 17, nj cop e lesht, nj krehr plastik, copa t vogla letrash, 2 llamba inkandeshente, nj e re dhe nj e djegur. Objektiva pr tu realizuar: t prshkruajn lidhjen ndrmjet elektricitetit dhe qarkut. t dallojn elektricitetin statik. t listojn hapat pr t gjetur defektin n qark elektrik. t flasin pr pasojat e qarkut t shkurtr. Fjalor: elektricitet statik, qark i shkurtr. Njohuri paraprake: Rruga q prshkon elektriciteti. Funksionimi i qarkut elektrik. Kshilla pr nxnsit: Tregoni kujdes kur testoni nj rrym elektrike. Prsritje, A Aktivizoni dy nxns pr prsritjen e msimit t kaluar. Kt bjeni duke i caktuar pr t lexuar detyrn e shtpis. Pyetni t tjert nse mendojn ndryshe. Vetm n kt mnyr ushtrimi do tia arrij qllimit. Formoni dy grupe me nga pes veta. Secili grup t lexoj me kujdes ushtrimin Shfrytzimi i energjis n faqen 15 tek fletorja e puns. Grupi i par do t angazhohet me gjetjen e objekteve t kolons s par, grupi i dyt duhet t gjej korrespondentt. Rregulli sht q grupi i par duhet t mendohet mir pr objektet q prcakton, sepse nse nj objekt nuk ka korrespondent, ather sht pik e humbur pr ta dhe pik plus pr kundrshtart. Gjeni fituesin. Prgjigjet e mundshme: makin shkrimi kompjuter; thik prerse elektrike; els kart elektronike; bors jastk me korent; oxhak kaldaj qendrore, dielli solar, shtrydhse portokalli shtrydhse elektrike; makin mishi makin mishi elektrike. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Kujtoni bashk me nxnsit elementet e qarkut elektrik, si dhe kushtet q nj qark duhet t plotsoj n mnyr q t ket energji elektrike. Duke shfrytzuar kt rast ju mund t vizatoni vet nj qark n drras apo nse ndonj nxns ka dshir mund tia lini atij. N librin e nxnsit sht marr shembulli i hekurit. Zinxhiri i kalimit t energjis sht: Priza kordoni hekuri
Materialet
97
dhe anasjelltas. E gjitha kjo ndodh kur qarku sht i mbyllur. Gjat ktij udhtimi duhet t kemi parasysh: 1. q t ket elektricitet duhet q t ket nj burim ushqyes (priza); 2. q elektriciteti shprndahet nprmjet prcjellsve (kordoni); 3. Q elektriciteti konvertohet/ndryshon form (nxehtsi); dhe 4. elektriciteti transmetohet (tek rroba e hekurosur). C. Nisur nga koncepti i qarkut t mbyllur, realizoni n klas eksperimentin n faqen 26. Krkojuni nxnsve q prgjigjet t jen t arsyetuara. Prgjigjet e mundshme: Llamba e djegur e ka filamentin t kputur. Ajo nuk ndizet, pasi qarku elektrik nuk mbyllet. N kt rast elementi i qarkut q mungon sht prcjellsi. M pas i ftoni fmijt t lexojn detyrn praktike nr.1 n faqen 26. Diskutimi mund t zgjas shum pak dhe m pas le t lexojn qarkun e shkurtr n libr. D. Pun dyshe. Secili ift nxnsish duhet t realizoj eksperimentin n faqen 27. Diskutoni shkurtimisht pr vzhgimet e tyre. I pyetni ata nse kan hasur t njjtin fenomen n raste t tjera. Shfrytzoni rastin pr t folur pr elektricitetin statik. Fletorja e puns E. Punoni me nxnsit ushtrimin ertifikata e energjis . Ushtrimi sht nj prmbledhje shum e mir e t gjith kapitullit. Prfundimet gjenden n do msim t ktij kapitulli. Ju mund ti lini nxnsit t punojn n heshtje dhe m pas ti diskutoni, apo ti diskutoni menjher me ata. Detyr shtpie G. Pr detyr shtpie nxnsve mund tu jepni detyrn praktike n faqen 27 tek libri i nxnsit. I orientoni ata q t bjn vet krkime, prpara se ti prgjigjen pyetjeve. Prsritje kapitulli. Nxnsit mund t bjn vet nj vlersim t njohurive t kapitullit duke zhvilluar testin prmbledhs t kapitullit. I nxitni ata q t plotsojn ushtrimin Alfabeti tek fletorja e puns. Shpjegojuni nxnsve se ata duhet ta plotsojn me fjal q lidhen me energjin, sidomos me fjalt apo konceptet e reja q ata kan msuar. Ky ushtrim mund t jet zbavits, sidomos nse e plotsoni bashkrisht.
98
Msimi 1
STRUKTURAT DHE FORCAT - Teori

Detyra pr tu realizuar: T lexohet me kujdes hyrja n kapitull faqe 29 dhe msimi i dits n faqen 30 31, libri i nxnsit. T plotsohen ushtrimet tek fletorja e puns. T shfrytzohet puna krkimore. Materialet: libri i nxnsit faqe 29, 30, 31 dhe fletorja e puns faqe 19. Objektiva pr tu realizuar: t dallojn llojet e strukturave; t tregojn origjinn e strukturave; t prshkruajn elasticitetin. Fjalor: struktur masive, struktur skelet, struktur guask, elastik, qndrueshmri e strukturave Njohuri paraprake. Funksioni i strukturave. Forcat q ndikojn mbi strukturat. Prsritje dhe prezantimi i kapitullit A. I ftoni nxnsit q t kujtojn se far kujtojn rreth strukturave, forcave dhe mekanizmave. Strukturat q na rrethojn jan dy llojesh: natyrore dhe t krijuara nga njeriu. Ato u rezistojn forcave si: trheqja, shtypja, kputja, prdredhja dhe prkulja. Si rezultat i ushtrimit t trheqjes apo shtytjes, objektet e ndryshme vihen n lvizje. Ka 4 tip lvizjesh: lineare, reciproke, rrotulluese dhe lkundse. Mekanizmat jan paisje q transmetojn apo ndryshojn llojin e lvizjes. Mekanizma mund t jen edhe makinat e thjeshta, t cilat jan gjasht: leva, rrotulla, rrot/boshti, rrafshi i pjerrt, pyka dhe vida. Ato na ndihmojn pr t kryer punt tona t prditshme me lehtsi. U bni t ditur nxnsve se gjat ktij kapitulli kto njohuri do t zgjerohen me nocione t reja pr secilin prbrs. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. U trhiqni vmendjen nxnsve rreth lules s mbjell n vazo dhe vet vazos. Nxitni nj diskutim n klas nse lulja dhe vazoja jan struktura. Pr do prgjigje t marr krkoni argumentet prkatse. Pasi t keni dgjuar prgjigjet, rikujtoni edhe nj her prcaktimin e strukturave: Strukturat mbajn peshn e vet dhe t ngarkesave n to. Bazuar n klasifikimin e strukturave sipas origjins diskutoni me nxnsit nse lulja dhe vazoja ndryshojn nga njra tjetra apo jo. Lulja sht struktur natyrore dhe vazoja struktur e krijuar nga njeriu. Ndaluni n kt pik dhe tregoni se strukturat e lules dhe vazos nuk ndryshojn vetm nga origjina, por edhe nga forma apo mnyra e ndrtimit t tyre. Ktu mund t shpjegoni klasifikimet e reja t strukturave n: masive, skelet dhe guask. U shpjegoni nxnsve tre tipet e strukturave. Mbas shpjegimit t tyre diskutoni
Materialet Energjia Strukturat
99
me nxnsit nse ata mund t prcaktojn lloj strukturash jan lulja dhe vazoja? Lulja struktur skelet dhe vazoja struktur guask. B. Rikujtoni edhe njher llojet e forcave q ndikojn n struktura dhe i shnoni n drras. M pas shpjegoni efektin q ka mbi nj struktur ushtrimi i forcs. Zgjeroni konceptin e elasticitetit dhe t plasticitetit duke u mbshtetur tek shembujt ilustrues n faqen 31 tek libri i nxnsit. sht mjaft e rndsishme q nxnsit t kuptojn lidhjen q ekziston midis kufirit t elasticitetit dhe materialit q zgjidhet pr ndrtimin e nj strukture. Ilustrojeni me shembujt prkats kt lidhje. Kini parasysh t nnvizoni se n disa raste strukturat jan si nn ndikimin e forcave t trheqjes, ashtu edhe t shtypjes. N kt rast materialet q zgjidhen duhet t jen t forta si n trheqje, ashtu edhe n shtypje pr tu br ball forcave t ndryshme. C. N vijim, u drejtoni nxnsve kt pyetje: a) A mund t thoni llojin e forcs q ushtrohet mbi kavot e ashensorit? Prgjigje e mundshme: Kavot e ashensorit i rezistojn forcs s trheqjes. b) Nse ndrtoni nj shtpi n nj vend q bie dbor, far duhet t kemi parasysh? Prgjigje e mundshme: atia duhet t jet sa m e pjerrt pasi rnia e dbors e rrezikon shtpin q t shembet. Pr shkak t peshs, shtpia ndodhet nn forcn e shtypjes. D. Shpjegimin e msiprm e bni m t qart duke diskutuar s bashku me nxnsit shembullin e dhn n faqen 31 pr materialet elik dhe gur. Diskutoni vetin e kavove t elikut pr tu rezistuar forcave t trheqjes dhe vetin e gurve q u rezistojn forcave t shtypjes. Por meqense n shum raste struktura duhet tu bj ball t dyja forcave, materiali q zgjidhet sht kombinim i materialeve t msiprme: n prgjithsi nj material kompozit. Shembull jan kolonat e ndrtesave, t cilat jan material kompozit. Nxisni nxnsit t gjejn materialet prbrse. Fletorja e puns dhe detyr shtpie E. Ushtrimi 1 faqe 19. Ky ushtrim mund t bazohet edhe n nj pun krkimi n internet. Ky nuk sht kusht i domosdoshm pasi mund t realizohet edhe me njohurit personale q secili nga nxnsit mund t ket.
100
Msimi 2
STRUKTURAT NE MJEDISIN TONE Pun praktike

Detyra pr tu realizuar: T plotsohen skema me strukturat tip n faqen 32, libri i nxnsit. T diskutohen detyrat praktike. T krijohet nj struktur dhe t diskutohet rreth saj. Materialet: libri i nxnsit faqe 32 33, fletorja e puns faqe 20, letr e bardh, dy gota kartoni, fletore, libra, monedha, sfungjer ensh, pesha t tjera. Objektiva pr tu realizuar: t ilustrojn llojet e strukturave; t prcaktojn lidhjen ndrmjet forcave e strukturave; t prcaktojn lidhjen ndrmjet materialeve e strukturave. Fjalor: struktura, ekuilibr Njohuri paraprake: Llojet e strukturave. Forcat q ndikojn mbi strukturat. Materialet pr strukturat. Kshilla: Ky msim mund t trajtohet si nj prsritje e njohurive tashm t fituara pr materialet, strukturat dhe forcat. Nuk ka njohuri t reja, vetm sa prforcon lidhjen ndrmjet ktyre tre elementeve. Prsritje, A U propozoni nxnsve q nj grup prej 10 vetsh, dyshe - dyshe t prgjigjen pr detyrn e shtpis. Secili ift nxnsish do t prgjigjen pr nj pyetje. Fillimisht do ta lexoj njri dhe tjetri do ta plotsoj apo t thot se ku nuk sht dakort me mendimin e shokut dhe pse. N kt mnyr e gjith klasa do t prfitoj nj prsritje konkrete, debatuese mbi strukturat. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. I ftoni nxnsit t hapin librin n faqen 32. I pyetni nxnsit se far shikojn n fotografin/tabel. Prgjigjet do t mbshteten sigurisht tek njohurit e nj ore m par mbi klasifikimin e strukturave n masive, guack dhe skelet dhe prcaktimin e tyre si struktura natyrore apo t ndrtuara nga njeriu. M pas ndani klasn n tre grupe: secili grup pr do tip strukture. Nxnsit duhet t plotsojn tabeln duke kombinuar llojet e strukturave me origjinn e tyre. Prgjigje t mundshme: Struktura skelet rrjeta e merimangs, pema, kulla Eiffel, biikleta, karrigia, krevati, dritarja. Struktura masive mali, trungu i pems, piramidat e Egjiptit. Struktura guask veza, foleja e dallndyshes, kokorja, kanaja. C. Le t vazhdojn nxnsit q t mbajn hapur librat n t njjtn faqe. Bashkrisht shikoni detyrn praktike. Situata problemore sht e qart. Mundohuni t nxitni nj debat n klas. Mos harroni q tre t dhnat e librit i udhzojn mir nxnsit drejt nj zgjidhjeje t arsyetuar.
101
Prgjigje e mundshme: Ky pozicion q prfshin tre pikat e prshkruara n libr ndihmon lojtart e sumos t ruajn ekuilibrin pr t qndruar sa m gjat n kmb. Dim tashm se nj struktur me shum pika mbshtetse n tok sht m e qndrueshm se nj struktur tjetr me nj pik mbshtetse n tok. Nxnsit mund t praktikojn qndrimin me kmb t hapura dhe kmb t bashkuara. N cilin rast ata e ruajn m mir ekuilibrin? Nse nj nxns tjetr ushtron tek ata pak forc shtytse, n cilin rast ata qndrojn dhe nuk rrzohen? Ju mund ta vazhdoni ilustrimin duke pyetur se cili sht pozicioni m i mir (n kmb) pr t qndruar n autobus. D. N do tavolin, nxnsit duhet t zhvillojn eksperimentin n faqen 33 t librit t nxnsit. Ju duhet t jeni vzhgues dhe drejtues n do hap t ktij eksperimenti. Hapat e prshkruara n eksperiment duhet q nxnsit ti bjn n t njjtn koh. Pas do hapi ju duhet t diskutoni bashkrisht rreth prgjigjeve q krkohen n libr. Ky sht nj aktivitet i ndrthurur prandaj me siguri q do tju marr koh nga minutat e ors s msimit. Mos harroni t diskutoni n klas edhe konkluzionin q n kt rast sht n form pyetjeje. Kuriozitet: Arkitekti japonez Shigeru Ban ka ndrtuar nj ur mbi lumin Gardon n Franc trsisht me tuba kartoni. Ura prbhet nga 281 tuba dhe sht e fort sa t mbaj peshn e 20 njerzve n t njjtn koh. Fletorja e puns E. U krkoni nxnsve q t plotsojn ushtrimin tek fletorja e puns, faqe 20. sht nj ushtrim q sht prsritje e t gjitha njohurive t fituara tashm. Prgjigjet e mundshme: Prshkruani dy veti t materialeve q ndikojn tek strukturat. 1. Elasticiteti sht vetia e materialit q e rikthen at n gjendjen e mparshme pasi mbi t sht ushtruar forc. Forca duhet t jet brenda kufijve t elasticitetit. 2. Plasticiteti sht vetia e materialit q i ndryshon formn kur mbi t ushtrohet forc. Materiali nuk kthehet m n gjendjen e mparshme. Prshkruani dy forca q ndikojn n qndrueshmrin e strukturave. 1. Forca e trheqjes sht forca q tenton t zgjas materialin, pra strukturn. 2. Forca e shtypjes sht forca q tenton t ngjesh materialin, pra t shtyp strukturn. Prshkruani tre materiale t prbra q prdoren tek struktura. 1. Betoni rr, zhavorr, imento. 2. Beton i prforcuar hekur dhe beton. 3. Izolues muresh (kundr mykut) glqere, rr, vinovil. Detyr shtpie F. Ushtrimi Diskutoni n faqen 20 tek fletorja e puns. Ushtrimi sht prmbledhje e rregullave t dhna gjat ktyre tre kapitujve.
102
Msimi 3
MEKANIZMAT
Detyra pr tu realizuar: T lexohet me vmendje msimi n faqen 34 - 35, libri i nxnsit. T plotsohet me kujdes fletorja e puns faqe 21 22. Materialet: libri i nxnsit faqe 34 35, fletorja e puns faqe 21 22. Objektiva pr tu realizuar: t dallojn klasat e levave; t prshkruajn ndrtimin dhe funksionin e lidhjeve; t shohin makinat e thjeshta si mekanizma. Fjalor: klasat e levs, lidhjet, makina t thjeshta Njohuri paraprake: Llojet e makinave t thjeshta Funksioni i mekanizmave Prsritje, A Nisur nga aparati pedagogjik n faqen 31, bni nj prsritje t njohurive t dy msimeve t para. Ky kontroll mund t bhet tek dy nxns. Pyetja 2 paraqet njkohsisht riprodhim t msimit t par, por edhe nj arsyetim t nxnsit, kur bn krahasimin e materialeve plastike dhe elastike, gj q mbshtetet tek vetit e ktyre materialeve. Pr pyetjen 3 nxnsi do t bj lidhjen e materialeve me strukturat si dhe arsyetimin se pse jan zgjedhur pikrisht ato materiale. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Kujtoni bashkrisht se far jan mekanizmat dhe si lidhen ato me lvizjen. U shpjegoni atyre q mekanizmat konvertojn dhe/apo transmetojn llojin e lvizjes. Merrni disa shembuj pr ilustrim. Nj shembull mjaft i mir mund t jet rrotulla, e cila jo vetm transmeton lvizjen, por edhe mund ta konvertoj at. Nj tjetr shembull i mir jan rrotat e makins apo t biiklets. Ato konvertojn lvizjen rrotulluese n lvizje lineare. C. Pasi t keni kujtuar mekanizmat me shembujt prkats, diskutoni bashk me nxnsit se far jan rrotulla dhe rrotat e makins. Arrini n konkluzionin se makinat e thjeshta mund t jen edhe mekanizma. Leva njihet si mekanizmi m i hershm. U shpjegoni nxnsve tre elementet e levs dhe nnvizoni se vendosja e tyre luan nj rol t rndsishm n klasifikimin e levs n tre klasa. Vizatoni n drras t zez figurat ku paraqiten klasat e levs dhe s bashku me nxnsit jepni shembuj pr nj ilustrim sa me t plot. D. Shpjegoni lidhjet si mekanizma dhe funksionin e tyre. Pr nj t kuptuar sa m t qart, ilustrojeni me shembuj. Nxitini nxnsit t japin shembuj t tjer prve atyre t dhn n libr. Rrotullat prfshihen si mekanizma n t dyja rastet e paraqitjes s tyre: t fiksuara apo t lvizshme. Mekanizmat e mbshtetura tek rrotulla mund t jen edhe sistem rrotullash, n rastet kur prbhen nga dy ose m shum rrotulla. N kt rast prve ngritjes s peshave, rrotullat si mekanizm kan edhe nj funksion tjetr: transferimin i lvizjes rrotulluese nga nj rrotull tek tjetra.
103
E. N drrasn e zez shnoni n form kolone 6 makinat e thjeshta. I ftoni nxnsit q t vijn para klass dhe ti vizatojn, pr seciln makin nga nj nxns. N baz t vizatimit kujtoni prkufizimet e tyre dhe funksionin q ata kryejn. N ndihm ju vjen edhe libri i nxnsit. Por diskutimin mund ta oni edhe me tej: Si lidhen makinat e thjeshta me energjin? Prgjigje e mundshme: Pr t kryer nj pun ata prdorin energjin dhe madje e transformojn at. F. Fakultative. A mund t themi q me kalimin e kohs edhe makinat e thjeshta kan psuar transformim? Po, me zhvillimin e teknologjis ata tashm punojn n saj t energjis elektrike, ndrkoh q m prpara ata punonin n saj t energjis mekanike t njeriut. Nxnsit t diskutojn duke ilustruar prgjigjet me shembuj dhe argumente. Fletorja e puns G. Punoni n klas ushtrimin 1 dhe ushtrimin 2 tek fletorja e puns faqe 21. Ushtrimet shrbejn pr t marr informacion nse nxnsit e kan kuptuar msimin. Prgjigjet e ushtrimit 2 gjenden n fund t librit. Pr ushtrimin 1 prgjigjet jan: forc, distanca, levs, pika mbshtetse, an, mes t saj, s dyt, n mes, forca. Detyr shtpie H. Ushtrimet 3 dhe 4 jan detyr shtpie. Jan ushtrime q kan nevoj pr prqendrim n t plotsuar dhe jan nj ilustrim shum i mir pr msimin e dits. Prgjigjet pr ushtrimin 4: 1. Listoni disa mjete q prbhen nga dy makina t thjeshta: a) hapsja e shisheve (1. lev 2. vid) b) lopata (1. Lev 2. pyk) c) helik (1. rrot/bosht 2. pyk) d) ikriku (1. rrot/ bosht 2)rrotull) 2. Jepni dy shembuj pr secilin rast: a) ekii ; hapsja e shisheve b) shkallt lvizse; karroca e dors 3. Prshkruani dhe jepni shembuj pr do klas leve: a) kapsja e rrobave sht lev e klass s par, pasi pika mbshtetse sht n mes. b) elsi anglez sht lev e klass s dyt, pasi ngarkesa sht n mes. c) ekii kur ngul gozhd sht lev e klass s tret, pasi forca sht n mes.
104
Msimi 4
MAKINAT E THJESHTA - Pun praktike

Detyra pr tu realizuar: T plotsohen me saktsi prfundimet e eksperimenteve tek libri i nxnsit faqe 36 37. T punohen detyrat praktike. T zgjidhet ushtrimi tek fletorja e puns faqe 23 24. Materialet: libri i nxnsit faqe 36 37, fletorja e puns faqe 23 24, kuti lngjesh, 4 libra, drras, dy rrotulla fijesh, fije t gjat, dy lapsa t rrumbullakt, kapse letrash, mesazh. Objektiva pr tu realizuar: t prshkruajn funksionimin e levs; t dallojn klasn e levave; t shohin makinat e thjeshta tek objektet e tjera. Njohuri paraprake: Leva dhe prdorimi i saj . Prsritje, A Nisur nga pyetja 2 tek aparati pedagogjik n faqen 35, si dhe nga detyrat e shtpis dhn radhn e kaluar, bni kontrollin e dijeve duke pyetur pes nxns. Nj nxns t prgjigjet pr pyetjen 2. E udhzoni at q ti drejtohet prkufizimit q kemi br pr makinat e thjeshta. Prgjigje e mundshme: Duke prdorur makinat e thjeshta, ne bjm t njjtn pun, por ajo duket m e leht, pasi ne ushtrojm m pak forc. Pr kt arsye leva nuk na bn m t fuqishm. Ne vetm prdorim m pak forc pr t realizuar veprimin ton. Katr nxnsit e tjer do t prgjigjen prkatsisht, i pari pr ushtrimin 3 dhe tre t tjert pr nnpikat e ushtrimit katr. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Prgatitni q do tavolin t ket mjetet e duhura pr t ndrtuar nj peshore. Eksperimenti hapet me situatn problematike t ciln sht mir q ta shkruani n drras t zez. Nxnsit duhet t jen t vmendshm n plotsimin e vzhgimeve t tyre. Rezultatet: Nj pesh lvizet m leht kur krahu i forcs sht m i madh se krahu i ngarkess. C. Ndrtimi i nj makaraje, pr t realizuar nj form komunikimi do t ishte nj mnyr zbavitse e t msuarit. I lejoni srish nxnsit q t punojn dyshe - dyshe pr t ndrtuar kt objekt. D. Detyrat praktike n faqet 36 dhe 37 tek libri i nxnsit. Ky ushtrim mund t realizohet individualisht. N prputhje me krkesat respektive t dy detyrave, nj nxns mund t analizoj objektin.
105
Prgjigjet e mundshme detyra praktike faqe 36. karroca e dors lev e klass s dyt, sepse ngarkesa sht n mes, rrot/bosht; drapri lev e klass s tret, sepse forca sht n mes, pyk; sfurku lev e klass s tret, sepse forca sht n mes, pyk; grshra lev e klass s par, pasi pika mbshtetse sht n mes, pyk; lopata lev e klass s par, sepse pika mbshtetse sht n mes, pyk; Prgjigjet e mundshme detyra praktike faqe 37. hapsja e shishes lev e klass s par pasi pika mbshtetse sht n mes, vid; doreza rrot/bosht; hapsja e aranatave - lev e klass s par sepse pika mbshtetse sht n mes; thika - pyk; doreza e thjesht lev e klass s dyt sepse ngarkesa sht n mes. Fletorja e puns dhe detyr shtpie E. Pr detyr shtpie nxnsit kan ushtrimin q ndodhet n faqen 23 dhe 24 t fletores s puns. N faqen 24 jepen disa t dhna n form tabele q mund ta ndihmojn nxnsin. Ky ushtrim zhvillon t vzhguarit tek nxnsit. Prgjigje nuk mund t jepen pr t, pasi do prgjigje e mundshme varet nga objektet q ndodhen n banesat e secilit prej nesh. Konkurs F. Fakultative. Ndani klasn n dy grupe dhe u shprndani nga tre fotokopje pr secilin objekt tek t dy grupet. N heshtje ata duhet t gjejn dhe t shkruajn makinat e thjeshta q ata kan gjetur. Kush gjen m shum, fiton dhe garn.
Prsritje kapitulli. Nxnsit mund t bjn vet nj vlersim t njohurive t kapitullit, duke zhvilluar testin prmbledhs t kapitullit. I nxitni nxnsit q t plotsojn ushtrimin Alfabeti tek fletorja e puns. Shpjegojuni nxnsve se ata duhet ta plotsojn me fjal q lidhen me strukturat, forcat, mekanizmat dhe makinat e thjeshta, sidomos me fjalt apo konceptet e reja q ata kan msuar. Ky ushtrim mund t jet zbavits sidomos nse e plotsoni bashkrisht.
106
Msimi 1
KOMUNIKIMI Teori
Detyra pr tu realizuar: T lexohet me kujdes msimi n faqen 40 41, libri i nxnsit T plotsohen ushtrimet tek fletorja e puns faqe 26. Materialet: libri i nxnsit, fletorja e puns. Objektiva pr tu realizuar: T dim si prkufizohet komunikimi. T njohim mjedisin e komunikimit dhe elementt prbrs t tij. T praktikojm nj apo disa mjedise komunikimi. T njihemi me mjetet e komunikimit dhe kategorizimin e tyre. T msojm rolin e mesazheve sekrete dhe disa nga format e tyre. Fjalor: mjedis komunikimi, drgues, marrs, kanal komunikimi, fibra optik. Njohuri paraprake. Njohuri mbi komunikimin nga klasa e gjasht. Disa nga mjetet e prditshme t komunikimit. Kshilla pr nxnsit: Lexoni me kujdes temn. Punoni n qetsi. Tregoni vmendje n plotsimin e fletores s puns. Respektoni rregullat q ju jan dhn gjat ors s msimit. Prsritje dhe prezantimi i kapitullit A. Kujtoni s bashku me nxnsit disa njohuri mbi teknologjin e informacionit dhe komunikimit. Bni nj udhtim t shkurtr n zhvillimet teknologjike q kan ndryshuar mnyrn ton t komunikimit dhe t shkmbimit t informacionit. Prmendni disa nga mjetet me t cilat komunikojm n jetn e prditshme, si telefoni, kompjuteri etj. Diskutoni pr prdorimin dhe njohurit q nxnsit kan pr internetin. Prqendrojeni diskutimin tuaj n mnyrat e komunikimit dhe t shkmbimit t informacionit q mundsohen nprmjet internetit si email, telefon me figur, shkmbimi i mesazheve, etj. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Niseni msimin duke zhvilluar lojn Telefoni i prishur, n librin e nxnsit. Zgjidhni disa nxns dhe u shpjegoni atyre rregullat e lojs. Kujdesuni q e gjith klasa t ndjek m vmendje mnyrn se si transformohet mesazhi nga nxnsi i par tek i fundit. Bazuar te loja, u shpjegoni nxnsve se ata kan krijuar nj mjedis komunikimi ku: nxnsi i par n radh sht drguesi, nxnsi i fundit marrsi dhe pjesmarrsit e tjer krijuan kanalin e komunikimit. I pyesni nxnsit nse ata mendojn se mjedisi q ata krijuan ishte i efektshm apo jo, pra nse mesazhi transmetohej pa gabime. N fund u shpjegoni se qllimi final i teknologjive t komunikimit, sht t transmetojn nj mesazh pa gabime dhe n mnyr sa m t shpejt.
Materialet
Energjia Strukturat
107
C. Shkruani n drras t zez togfjalshin mesazh sekret dhe pyetni nxnsit nse e din kuptimin e tij. Nxisni diskutimin duke u prqendruar tek pyetje si: far sht mesazhi sekret? Kur prdoret ai?, etj. N vijim t prgjigjeve, shpjegoni disa fakte dhe t dhna q lidhen me mesazhe sekrete. D. Pyetini nxnsit se cilat jan disa nga mjetet dhe mnyrat e komunikimit q ata apo prindrit e tyre prdorin. Prgjigjet e tyre shkruajini n drras t zez duke i ndar paraprakisht n mjete me tela ose pa tela. Nse nxnsit nuk japin shum shembuj ju mund t shkruani vet disa t tilla si telefoni fiks, celulari, mikrofoni, megafoni, telegrafi, email, faksi, televizori, radio, satelitt etj. Pasi ti keni ndar n dy grupe, pyetini nxnsit se nga ndryshojn dy grupimet. M pas shpjegoni komunikimin me tela dhe pa tela. E. shtja e fundit, fibrat optike, jan pjes e teknologjis s komunikimit me tela. Shpjegoni me pak fjal se xhami sht materiali kryesor prbrs i tyre; si transmetohet informacioni me to; avantazhet e prdorimit t fibrave optik. Fletorja e puns F. Ushtrimin 1 mund ta zhvilloni n klas apo ta jepni si detyr shtpie. Prgjigjet ndodhen n fund t fletores s puns. Detyr shtpie. G. Pyetjen 3 tek aparati pedagogjik. Nxnsit duhet t argumentojn me shembuj konkret ndryshimet bazuar tek mjetet e komunikimit pr seciln kategori. I. Detyrn praktike Diskutoni, tek fletorja e puns.
108
Msimi 2
MESAZHET SEKRETE DHE EMAILI Pun praktike

Detyra pr tu realizuar: T lexohet msimi n faqen 42 43 libri i nxnsit. Msimi t realizohet n nj laborator informatike. Materialet: libri i nxnsit, fletorja e puns, kompjuter me shrbim interneti, qiri, plastelin, lng limoni, fur e vogl pikture. Objektiva pr tu realizuar: T njihemi me adresat elektronike. T zbatojm n praktik krijimin e nj adrese elektronike dhe komunikimin me email. T praktikojm komunikimin me mesazhe sekrete. T njihemi me kodimin me karaktere. T krijojm nj kod t thjesht komunikimi. Fjalor: adres elektronike, karakter, kodim. Njohuri paraprake. Email i si mnyr komunikimi. Mesazhet sekrete Kshilla: Nse keni laborator informatike dhe lidhje me internet n shkolln tuaj, realizoni n klas vetm pjesn e par t detyrs praktike, komunikimin me email. Gjithashtu n fund t ors mund t shpjegoni me pak fjal dhe t jepni nj shembull t shkurtr rreth kodimit me karaktere. Eksperimentin mund ta jepni si detyr shtpie. Nse nuk keni laborator informatike, ather zhvilloni n klas ekperimentin duke u prgatitur m par pr materialet q duhet t sillni n klas. Zgjidheni m prpara mnyrn e trajtimit t ksaj ore praktike. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 41, si dhe nga objektivat kryesore t prmendura tek libri i msuesit, bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Prgjigje t mundshme: 1. Komunikim do t thot t drgosh dhe t marrsh mesazhe. Komunikimi sht i efektshm nse mesazhi kuptohet drejt, por edhe nse mesazhi kuptohet gabim, komunikimi ndodh, por ai nuk sht komunikim i mir apo i efektshm. 3.Ndryshimi kryesor qndron tek vet emri: njri komunikim realizohet me an t telave, tjetri nprmjet valve q transmetohen nprmjet ajrit. T dy llojet e komunikimit transmetojn me shpejtsi dhe n distanca t mdha dhe t vogla. Disa nga mjetet e komunikimit mund ti prkasin t dy kategorive si: mikrofoni (me tel ose jo), telefoni (fiks apo celular), kompjutert (mund t komunikojn si me tela dhe me val). Por mjete t tjera si televizor, satelit, radio jan vetm pjes e komunikimit pa tela.
Materialet
Energjia Strukturat
109
Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit Pavarsisht mnyrs s si do ta trajtoni orn, m posht temat jan zhvilluar n mnyr t njjt. B. Niseni msimin duke i pyetur nxnsit nse kan apo jo adres elektronike. Nse po, i lini ata t flasin rreth emrit t adress, arsyes pse e prdorin emailin, si e kan krijuar adresn elektronike etj. N vazhdim ju mund t shtoni informacione t tjera. Shkruani n drras t zez nj adres emaili dhe shpjegoni pjest prbrse t tij. Nse po e zhvilloni msimin n laborator, ndihmojini nxnsit t krijojn adresn e tyre n kompjuter. N t kundrt jepeni si detyr pr ata nxns q kan mundsi ta realizojn n shtpi. C. Diskutoni me nxnsit nse ata kan prdorur ndonjher mesazhe sekrete. Nxisni debate n klas pr formn dhe arsyen pse i kan prdorur. M pas shpjegoni se ka disa arsye q mesazhet t jen sekrete. N kt or praktike trajtohen dy metoda: boja e padukshme dhe kodimi me karaktere. Pr t dy metodat jepni disa shembuj se ku mund t prdoren. Pr t shpjeguar m tej prdorimin e bojs s padukshme, realizoni eksperimentin n faqen 43, libri i nxnsit. Nse e jepni si detyr shtpie, kshillojini nxnsit ta realizojn eksperimentin nn mbikqyrjen e nj t rrituri. D. Nxnsit e kan msuar se telegrafi punon duke zvendsuar shkronjat me vija dhe pika. Shpjegoni se ky kodim, quhet kodim me karaktere. Pr t shpjeguar kuptimin e karakterit, shkruani n drras t zez nj fjali dhe shpjegoni se do element i fjalis, prfshir edhe hapsirat midis fjalve, presjet, pika apo shenjat e tjera t piksimit jan karaktere. Kur duam t kodojm kt fjali, ne kodojm do karakter t saj. Ky quhet kodim me karaktere. Realizoni n klas apo jepeni si detyr shtpie detyrn praktike n faqen 43, libri i nxnsit. Detyra prmban nj nga format m t thjeshta t kodimit. F. Fakultative. Gjat shekujve, figura mjaft t njohura si Leonardo Da Vinci, jan prpjekur t krijojn kode gati t padeshifrueshme. Nxnsit t bjn krkime apo t pyesin t rriturit pr fakte t ndryshme apo t dhna interesante rreth kodimit dhe rndsis s prdorimit t tyre n situata t caktuara.
110
Msimi 3
T DHNAT DHE INFORMACIONI Teori

Detyra pr tu realizuar: T lexohet msimi n faqen 46 47 libri i nxnsit Msimi t realizohet n nj laborator informatike. Materialet: libri i nxnsit, fletorja e puns, kompjuter me shrbim interneti. Objektiva pr tu realizuar: T njihemi me adresat n internet. T zbatojm n praktik krkime t ndryshme n internet. T praktikojm njohjen me pjest hardware t kompjuterit. T msojm se si kodohen t dhnat n kompjuter. T msojm far jan Kilobyte, Megabyte apo Gigabyte. Fjalor: adres interneti, kodi binar, KB, MB, GB. Njohuri paraprake. Interneti, si mnyr krkimi informacioni. Pjest prbrse t kompjuterit Kshilla: Nse keni laborator informatike dhe lidhje me internet n shkolln tuaj, realizoni n klas vetm pjesn e par t detyrs praktike, krkimin e informacionit n internet. Gjithashtu n fund t ors mund t shpjegoni kodimin e t dhnave n kompjuter duke u ndalur vetm tek shembulli i par. Shembullin e dyt s bashku me detyrn praktike mund ta jepni si detyr shtpie. Nse nuk keni laborator informatike, ather zhvilloni n klas detyrat praktike mbi kodimin n kompjuter dhe pjest hardware t kompjuterit. Krkimin n internet mund ta jepni si detyr shtpie pr nxnsit q kan mundsi ta realizojn at. Zgjidheni m prpara mnyrn e trajtimit t ksaj ore praktike. Prsritje, A Nxnsit jan t njohur me disa koncepte mbi t dhnat dhe komunikimin. Bni nj prsritje t njohurive t klass s gjasht dhe diskutoni mbi t dhnat dhe informacionin. Flisni pr format n t ciln shfaqen t dhnat si tinguj, fjal, simbole, piktura, numra etj. Prfshini nxnsit n kt diskutim pr t marr shembuj mbi format e t dhnave. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Niseni msimin duke vizatuar n drras t zez tabeln n faqen 44, libri i nxnsit. Pyetini nxnsit se far forme kan t dhnat dhe a jan n gjendje ata t prcaktojn se far tregojn ato. Lrini t diskutojn t lir. N fund t diskutimeve vendosni kokn e tabels dhe bjini nxnsve t njjtn pyetje. Shpjegoni se n kt rast ne mund t marrim informacion duke interpretuar t dhnat si: Sa nxns e kan numrin e kpucs 35? Sa nxns e kan numrin e kpucs m t madh se 37? A ka nxns me numr kpuce 40? etj C. Tabelat, si ajo n shembull, sht nj nga mnyrat e prpunimit t t dhnave. S bashku me nxnsit ju mund t ndrtoni edhe grafikun prkats t tabels, duke rifreskuar n kt mnyr njohurit nga klasa e gjasht. Gjithashtu, ju mund t aktivizoni dy nxns
Materialet
Energjia Strukturat
111
pr t ndrtuar dy tabela t thjeshta duke diskutuar me klasn pr formn e t dhnave q ata do prdorin dhe llojin e informacionit q mund t marrin nga kto t dhna. Nj ushtrim ilustrues i t dhnave sht ai i numratorit. Tregojini klass numratorin telefonik duke i pyetur se far t dhnash prmban ai. Pastaj diskutoni si sht i organizuar numratori: renditja bhet sipas rendit alfabetik t mbiemrit; numrat e telefonave vendosen sipas rretheve; etj. Numratori sht nj baz t dhnash, ku ato organizohen sipas nj mnyre t caktuar. Baza e t dhnave shrben pr prpunimin e t dhnave n mnyr t shpejt dhe t sakt, pavarsisht sasis s tyre. Shpjegoni pjest prbrse t bazs s t dhnave duke prdorur analogjin me numratorin telefonik, si n shembullin prkats. D. Pothuaj t gjith nxnsit duhet ta njohin, n njfar mnyre kompjuterin dhe prdorimin e tij. Pasi nxnsit t diskutojn mbi njohurit q ata kan rreth kompjuterit, pyetini ata se a e din si funksionon ai? far jan programet? Cilat jan pjest prbrse t tij? far sht printeri apo tastiera? Cili sht funksioni q ka procesori? Shpjegoni pas do prgjigje mnyrn si funksionojn pjest e kompjuterit, rolin e programeve dhe si punojn s bashku pjest hardware dhe software. Prpiquni ta bni sa m interesante temn, duke futur pas do koncepti t ri shembuj t ndryshm, t kuptueshm pr nxnsit. Fletorja e puns F. Zhvilloni n klas testin n faqen 27, n mnyr q nxnsit t prforcojn njohurit mbi kompjuterin dhe pjest e tij. Prgjigjet ndodhen n fund t fletores s puns. G. Fletorja e puns prmban nj cikl ushtrimesh q lidhen vetm me bazn e t dhnave. N varsi t kohs n dispozicion ju mund t zhvilloni n klas ushtrimin 2, faqe 29, pasi t keni lexuar me kujdes ushtrimin 1, dhe ushtrimin 4 E vrtet apo e gabuar, n faqen 30. Prgjigjet e t dy ushtrimeve ndodhen n fund t fletores s puns. Ushtrimin 3 mund ta jepni si detyr shtpie apo ta diskutoni s bashku orn tjetr. Detyr shtpie. H. Detyrn praktike diskutoni, tek fletorja e puns. E rndsishme sht arsyetimi tek do prgjigje. Prgjigje t mundshme: Bhuni nj vzhgues i mir a) Pajisje shtpiake: termostati (mat temperaturn e dhoms); soba me mikroval; lavatrija, etj. Pajisje elektronike: ekran me prekje (prdorur koht e fundit n studio televizive; ashensori; alarmet e shtpive; kamerat; aparatet fotografike etj; Pajisje sportive: biikleta, kronometra e do pajisje tjetr pr programet ushtrimore dhe matse; Pajisje mjeksore: aparate eko; aparate tensioni; aparate operacioni etj. b) Pajisje shtpiake: lug, miksera, pjata, tenxhere, soba, shkall lvizse; detektor tymi; karikues t ndryshm etj. Pajisje sportive: paralele, litar, dyshek, mjetet e forcs etj. Pajisje mjeksore: stetoskop, bisturi, doreza, etj. c) Rregulli i ndjekur sht se mjetet apo pajisjet jan grupuar n kt rast sipas funksionit q ata kryejn. d) Ka nj kategori t caktuar pajisjesh q nuk jan ideuar pr t patur nj mikroprocesor dhe ato jan t prdorimit t zakonshm t prditshm nga t gjith ne, pr shembull luga.
112
Msimi 4
NJOHJA DHE PRDORIMI I KOMPJUTERIT Pun praktike

Detyra pr tu realizuar: T lexohet me kujdes msimi n faqen 44 45 libri i nxnsit. T plotsohen ushtrimet tek fletorja e puns faqe 27 - 28. Materialet: libri i nxnsit, fletorja e puns, kompjuter, numrator telefonik. Objektiva pr tu realizuar: T bjm dallimin midis t dhnave dhe informacionit. T praktikojm me shembuj evidentimin e t dhnave dhe informacionit. T njohim konceptin e bazave t t dhnave. T njihemi me pjest kryesore t kompjuterit. Fjalor: baz t dhnash, rekord, fush, indekse, els, gjuh programimi, input, output. Njohuri paraprake. Koncepti i t dhnave dhe informacionit nga klasa e gjasht. Prdorimi i kompjuterit. Kshilla pr nxnsit: Lexoni me kujdes temn. Punoni n qetsi. Tregoni vmendje n plotsimin e fletores s puns. Respektoni rregullat q ju jan dhn gjat ors s msimit. Prsritje, A Nisur nga pyetjet tek aparati pedagogjik faqe 45, si dhe nga objektivat kryesore t prmendura tek libri i msuesit, bni nj kontroll rreth njohurive t msuara gjat ors s kaluar, kontroll q mund t jet individual apo n grup. Prgjigje t mundshme: 1. Programet jan instruksione q u thon pjesve elektronike t kompjuterit se far duhet t bjn. 2. Kur ju luani loja sht pjesa software dhe pajisjet si doreza e komandimit, playstation apo gbox jan pjest hardware. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit Pavarsisht mnyrs s si do ta trajtoni orn, m posht temat jan zhvilluar n mnyr t njjt. B. Niseni msimin duke i pyetur nxnsit nse kan br m par krkime n internet. Nse po, i lini ata t flasin rreth mnyrs se si ata e krkojn informacionin. M pas shpjegoni formatin e ndrtimin t adress s nj faqe n internet. Zgjidhni nj tem t caktuar dhe i lini nxnsit t prcaktojn mnyrn e krkimit dhe informacionin q duan t gjejn. Nse po e zhvilloni msimin n laborator, ndihmojini nxnsit t bjn krkime; n t kundrt jepeni si detyr pr ata nxns q kan mundsi ta realizojn n shtpi. C. Diskutoni me nxnsit nse ata kan dgjuar pr gjuhn e kompjuterit. M pas shpjegoni se gjuha q prdor kompjuteri nuk sht gj tjetr, vese nj mnyr kodimi i informacionit. Kodi q prdor kompjuteri ka vetm dy karaktere 0 dhe 1. Pr kt arsye ai
Materialet
Energjia Strukturat
113
quhet kod binar. Shembullin 1 dhe 2 shkruajeni n drras t zez. T dy kta shembuj paraqesin mnyrn se si i lexon kompjuteri numrin 138 dhe 230 me gjuhn e tij, pra duke vendosur vetm 0 ro dhe 1-sha. D. Njihini nxnsit me konceptin e bit dhe byte (bajt). do zero apo njsh quhet 1 bit, dhe tet bite t vendosura s bashku formojn nj byte. Bajt sht njsia matse m e vogl e informacionit n kompjuter. Mund t bni nj analogji me njsi t tjera matse si metri. Ashtu si metri ka shumfishin e tij kilometr, ashtu byte ka kilobyte. Shkruani n drras t zez shumfishat KB, MB dhe GB dhe numrin e bajteve q ata kan. E. Diskutoni me nxnsit se cili sht numri m i madh q mund t paraqitet n nj bajt apo 8 bite. Jepuni dor t lir diskutimeve. Prgjigjet e mundshme: Numri m i madh q mund t shkruhet n 1 bajt (byte) sht 255. 128 1 64 1 32 1 16 8 4 1 1 1 1+2+4+8+16+32+64+128 =255 2 1 1 1
F. Realizoni n klas apo jepeni si detyr shtpie detyrn praktike n faqen 47, libri i nxnsit. Nxnsit duhet t emrtojn disa pjes t kompjuterit sipas funksionit q ata kan n input, ouput apo t ruajtjes. Krkojini nxnsve q t argumentojn prgjigjet e tyre. G. Or e lir. Detyrn mbi faqen e internetit mund ta diskutoni n nj nga ort e lira. S bashku me nxnsit mund t jepni ide si ta ndrtoni ose si ta prmirsoni. N t dyja rastet prpara se t filloni me propozimet, duhet t keni informacion t mjaftueshm rreth puns q ju propozoni. Prsritje kapitulli. Nxnsit mund t bjn vet nj vlersim t njohurive t kapitullit duke zhvilluar testin prmbledhs t kapitullit. I nxitni nxnsit q t plotsojn ushtrimin Alfabeti tek fletorja e puns. Shpjegojuni nxnsve se ata duhet ta plotsojn me fjal q lidhen me teknologjin e materialeve, sidomos me fjalt apo konceptet e reja q ata kan msuar. Ky ushtrim mund t jet zbavits sidomos nse e plotsoni bashkrisht.
114
Msimi 1
MJEDISI FIZIK DHE SOCIAL - Teori

Detyra pr tu realizuar: Tu jepet zgjidhje situatave problemore n faqen 50, libri i nxnsit, bazuar tek prvoja e nxnsve. T plotsohen ushtrimet tek fletorja e puns. T realizohet puna vzhguese tek ushtrimi Zbuloni natyrn Materialet: libri i nxnsit faqe 50 51 dhe fletorja e puns faqe 32 33. Objektiva pr tu realizuar: t prshkruajn mjedisin fizik dhe social. t dallojn zonat urbane nga zonat rurale. t flasin pr rndsin e planifikimit urban. Fjalor: mjedis fizik, mjedis social, zon urbane, zon rurale, plan urban. Njohuri paraprake. Prcaktimi i mjedisit. Jetesa n shoqri. Kshilla: T fotokopjohen t zmadhuara dy fotot q ndodhen n paragrafin B. Ato do t nevojiten pr shpjegimin e msimit. Prsritje dhe prezantimi i kapitullit A. Bni nj prsritje t prcaktimit t mjedisit dhe m hollsisht t mjedisit fizik dhe social (njohurit m t zgjeruara do t merren gjat ktij msimi). U thoni nxnsve q t prcaktojn mjedisin fizik dhe social n klas. Prgjigje e mundshme: Mjedisi fizik: klasa ndodhet n rrugn X, lagjen X, qytetin X, rrethohet nga nj an me shtpi dhe nga tre an t tjera me rrug. Mjedisi social: nxnsit e ksaj klas jan t moshs X, jan nga X qytet, X jan vajza, X jan djem. Ky sht nj shembull i thjesht q ilustron njohurit e fituara vitin e kaluar. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Ftoni nxnsit q t shikojn fotot e zmadhuara q ju i keni vendosur para tyre.
rrug e lasht
rrug e tipit Mak Adam
rrug moderne
Materialet Energjia Strukturat TIK Njeriu dhe Teknologjia
115
Diskutoni me ta si ka ndryshuar mjedisi fizik i tyre, po mjedisi social a ka ndryshuar? Ku preferojn njerzit t jetojn pr t plotsuar nevojat e tyre? Shfrytzoni rastin pr t prforcuar edhe nj her njohurit rreth mjedisit fizik dhe social dhe si ndikojn nevojat e njerzve tek mjedisi dhe si rrjedhoj ky mjedis tek traditat e vendit. Zhvilloni situatat problemore n faqen 50 tek libri i nxnsit. Prgjigjet e mundshme: 1. Disa nga traditat shqiptare jan: qndisjet, gatimet (si bakllavaja e vitit t ri apo ballakumet e dits s vers), folklori me veshjet, vallet dhe kngt, dasmat, etj. 2. Braziliant njihen pr futbollin, plazhet e mrekullueshme, karnavalet, krcimin (samba). 3. Italiant jan mjaft t njohur pr gatimin e pics dhe makaronave, kafes ekspres, artit dhe kulturs, vendeve fantastike pr tu vizituar. C. N varsi t vendit ku ndodhet shkolla juaj, n qytet apo fshat, vazhdoni me prshkrimin e mjedisit fizik. Nse ndodheni n qytet mundohuni q t nxitni nxnsit t prshkruajn fshatin n krahasim me karakteristikat e qytetit t tyre dhe anasjelltas. N kt mnyr do t arrini q t jepni disa veori karakterizuese pr at se far quhet zon rurale dhe zon urbane. D. N vijim, i ftoni nxnsit q t mendojn se prve shembullit t rrugve dhn m par, far ka ndryshuar tjetr me kalimin e kohs sipas nevojave t jetess s njerzve. Variantet e nxnsve i shnoni n drras. N qoft se nuk sht dhn si alternativ, ju mund tu propozoni ndrtesat. Si kan jetuar dikur, si jetojn sot? A mund t ndrtojm ne dika sipas dshirs dhe nevojs? T gjitha kto pyetje do t na ndihmojn pr t njohur nxnsit me konceptin e planit rregullues, pr far shrben ai, pr respektin q duhet t kemi pr mjedisin ku jetojm dhe pr rregullat e vendosura nga organet kompetente. Fletorja e puns E. Prpiquni q t plotsoni n klas kolektivisht ushtrimet 1 dhe 2 n faqen 32 tek fletorja e puns. Kjo do ti ndihmoj nxnsit q t bjn nj prsritje dhe nj kontroll t njohurive t reja. Prgjigjet pr ushtrimin 1 gjenden n fund t fletores s puns. Detyr shtpie F. Bazuar tek njohurit e msimit t dits si dhe tek njohurit e fituara nga viti i kaluar apo prvoja e tyre personale nxnsit duhet t prgatiten n shtpi pr ushtrimin Zbuloni natyrn, e cila sht nj pun trsisht vzhguese dhe personale e secilit. Nuk ka rndsi nse prgatitja sht me shkrim apo me goj. Shnim kulturor: Rruga MaKadam e ka marr emrin nga teknika me t njjtin emr t skocezit Xhon Ludon Makadam, teknik e cila i referohet shtrimit t rrugve me tre shtresa gursh t madhsive t ndryshme. N radh t par vendoset shtresa me gur t mdhenj pr t krijuar qndrueshmrin e rrugs, m pas nj shtres me gur m t vegjl q t mbushin gropa dhe disnivelet e krijuara dhe n fund shtresa e fundit q sht me material t imt. Gjithashtu ai mendoi q rruga t ndrtohej me nj pjerrsi n drejtim t anve pr t mos mbajtur uj. Ziftit mbronte rrugn nga lagshtira. M von rrugt u shtruan me beton zifti, material q mbajti emrin e tij tarmakadam.
116
Msimi 2
BANESAT - Teori
Detyra pr tu realizuar: T lexohet me vmendje msimi faqe 52 53 tek libri i nxnsit dhe t plotsohen krkesat. T plotsohen ushtrimet tek fletorja e puns. T punohet eseja n baz t njohurive historike t secilit. Materialet: libri i nxnsit faqe 52 53 dhe fletorja e puns faqe 34 35. Objektiva pr tu realizuar: t prmendin banesat e para; t dallojn materialet e ndrtimit t ndrtesave; t prshkruajn ambientet brenda banesave. Fjalor: lloj banese, material ndrtimi, ambient i brendshm, ambient teknologjikisht i pasur. Njohuri paraprake. Zhvillimi i mjedisit fizik. Prshtatja e mjedisit fizik me at social sipas nevojave t shoqris. Kshilla: Plotsimi i shembujve t bhet n baz t krkimeve t msuesit dhe dijeve personale t nxnsve. Prsritje A. Kontrolli i njohurive t msimit t kaluar do t bhet nprmjet 4 nxnsve t cilt do t prgjigjen pr detyrn e shtpis Zbuloni natyrn. Nprmjet prgjigjeve t katr nxnsve, bashkrisht nxnsit do ta kuptojn se far ngjashmrish dhe ndryshimesh paraqet mjedisi lokal pr secilin nga ata. Ju si drejtues i ktij pyetsori dhe do nxns tjetr me lejen tuaj, ka t drejt t ndrhyj n prgjigjet e katr nxnsve pr t dhn nj mendim apo shtuar ndonj gj. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Zhvillimi i nevojave gjithnj n histori ka shkuar n prpjestim t drejt me prparimet teknologjike. Fal ktij prparimi ne kemi nj jetes m t mir dhe m t qndrueshme. Nj nga gjrat m t rndsishme pr jetesn e njeriut sht banesa. Ktu nxnsve mund tu flisni sesi sht zhvilluar banesa ndr shekuj, q nga shpellat deri tek grataielat sot. sht rasti pr t prmendur ndrtimet me gur, t cilat edhe n vendin ton kan qen shum t prhapura si pr shembull kalat, shtpit e vjetra 300 400 vjeare, mbulesat ati me pllaka guri, etj. Shembuj t ndrtimeve me gur n bot:
117
Piramida e Keopsit
Furr Buke
Arkitektur Hamburi Afrik
N varsi t kalimit t kohs ka ndryshuar edhe prdorimi i materialeve, nga gur n xham, n hekur dhe elik dhe beton t prforcuar.
prdorimi i xhamit
prdorimi i hekurit
prdorimi i betonit t prforcuar
Prdorimi i ktyre materialeve ka patur ndikim n format e ndrtimeve. Betoni i prforcuar t lejon m shum forma. C. Nj tjetr ndikim n modifikimin e banesave, tashm n ambientet e brendshme, ka sjell ndryshimi i mjedisit social. Kjo sht shpjeguar shum gjer tek libri i nxnsit. Pr t ilustruar kt, mund t bni me nxnsit nj diskutim se far ka ndryshuar gjat viteve t fundit n shtpit e tyre dhe pr far arsyeje. Fletorja e puns D. Prpiquni q t zhvilloni n klas kolektivisht ushtrimet 1 dhe 2 n faqen 34 tek fletorja e puns. Kjo do ti ndihmoj nxnsit q t bjn nj prsritje dhe nj kontroll t njohurive t reja. Prgjigjet pr ushtrimin 1 gjenden n fund t fletores s puns. Detyr shtpie F. Bazuar tek njohurit e msimit t dits si dhe tek njohurit e fituara nga viti i kaluar apo prvoja e tyre personale, nxnsit duhet t zhvillojn me shkrim esen n faqen 35 t fletores s puns. Prpiquni q ti ndihmoni ata n rast paqartsish apo hezitimesh.
118
Msimi 3
MJEDISI DHE BANESAT Pun praktike

Detyra pr tu realizuar: T realizohen detyrat praktike tek libri i nxnsit faqe 54 55. T kryhet eksperimenti rreth materialeve izoluese n fletoren e puns faqe 37. T punohet ushtrimi Diskutoni n fletoren e puns faqe 36. Materialet: libri i nxnsit faqe 54 55, fletorja e puns faqe 36 37, 2 kube akulli, kuti kartoni, letr dylli, gazet, letr alumini, llastik, pjat letre, fotografi, plastelin, letra me ngjyra, lapsa penela, letra vizatimi. Objektiva pr tu realizuar: t riprodhojn n vizatim nj ndrtes. t flasin rreth ndrtesave t mdha. t vizatojn nj plan me ant e horizontit. t skicojn nj planimetri hyrjeje. Fjalor: ndrtesa t larta, orientim me ant e horizontit, planimetri, shkall. Njohuri paraprake. Rregullat n komunitet. Ant e horizontit. Shkall zvoglimi. Kshilla: Kjo sht nj or krejtsisht praktike ndrtuar me vizatime, skicime dhe foto. Prsritje A. Pr kt prsritje prdorni esen e dhn si detyr shtpie radhn e kaluar. Pr kt kontroll mund t pyetni dy nxns. Ju si drejtues i ors s msimit duhet t udhzoni nxnsit q t jen t qarta: periudha e historis, materialet e ndrtimit, sistemet e ujit dhe t ngrohjes. Prpiquni q dy nxnsit t ken zgjedhur dy periudha t ndryshme. M pas mund t pyesni nxns t tjer q kan zgjedhur periudha t njjta, nse informacionet e dhna prkojn dhe nse ka ndryshime apo shtesa. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. I ftoni nxnsit q t hapin librin n faqen 54 dhe t lexojn detyrn praktike 1. Do t ishte mir q nxnsit ta vizatonin vet kt shtpi. N ndihm do tu shkonin edhe pyetjet tek detyra praktike. Pasi ata t ken mbaruar skicimin e tyre, ndani klasn n tre grupe. Secili grup t zgjedh nj prfaqsues me skicn m t mir dhe m t plot pr tiu prgjigjur krkesave t detyrs. C. Fotokopjoni t zmadhuara fotografit e mposhtme dhe shprndajini prkatsisht tre grupeve. Secili grup t zgjedh t flas rreth fotografive, lartsive, vendeve, materialeve, etj, si dhe rreth pyetjeve t ngritura n detyrn praktike 2 faqe 54, tek libri i nxnsit. Ju duhet t drejtoni nxnsit si dhe t jini t vmendshm ndaj radhitjes s mendimeve t tyre dhe respektimit t njeri tjetrit.
119
D. N klas kolektivisht hapni nj diskutim pr t prcaktuar ant e horizontit. Mund t ket shum variante pr orientimin. I pyetni nxnsit se prse dhan kt variant, ku u bazuan. Prpiquni q bashkrisht t bni n drras t zez planin e oborrit t shkolls. Mos harroni q veriu sht nj pik e prcaktuar n plan e vendosur gjithnj lart. Duhet ti informoni nxnsit q pr t br nj objekt, sht e detyrueshme skica apo plani. Ato jan gjithmon t vlefshme pr t shprehur vizionin q ne kemi mbi dika. Kto skema duhet t jen t thjeshta dhe t prmbajn pjest m t rndsishme. Skicimi n plan bhet duke respektuar disa kode t cilat vendosen pr t treguar objekte t ndryshme. Kto shenja konvencionale zakonisht shnohen n legjendn e planit. Plani realizohet gjithnj me zvoglim shkalle. Fltorja e puns E. Fakultative. Ashtu si e keni klasn t ndar n tre grupe, mundohuni t realizoni eksperimentin n faqen 37 t fletores s puns. I diskutoni bashkrisht rezultatet dhe konkluzionet. Detyr shtpie E. N baz t orientimeve t dhna gjat ors s msimit u jepni nxnsve q t realizojn planimetrin e shtpis. I udhzoni ata q duhet ta punojn me shkall t zvogluar.
120
Msimi 4
VESHJET Pun praktike

Detyra pr tu realizuar: T realizohen detyrat praktike tek libri i nxnsit faqe 56 57. T kryhet eksperimenti rreth fibrave, faqe 57, libri i nxnsit. T punohen ushtrimet n fletoren e puns faqe 38 39. Materialet: libri i nxnsit faqe 56 57, fletorja e puns faqe 38 39, etiketa, bluz e vjetr 100% pambuk, orape najloni, orape e vjetr leshi, cop tute poliestr, dh, uj, kavanoz me kapak. Objektiva pr tu realizuar: t prshkruajn kujdesin pr veshjet. t dallojn veshjet sipas profesioneve/uniformat. t prmendin proceset e krijimit t veshjeve. Fjalor: etiket, material, uniform, prodhim. Njohuri paraprake. Kujdesi ndaj fibrave. Prdorimi i mjeteve t puns. Dallimi i fibrave natyrore nga sintetike. Kshilla: Kjo sht nj or krejtsisht praktike ndrtuar me eksperimente dhe detyra praktike. Prsritje A. Pr t br nj prsritje t mjedisit dhe banesave drejtojuni tre nxnsve t cilt do t punojn t njjtin ushtrim. Ndani drrasn e zez n tre pjes. Secili nga nxnsit do tu prgjigjet pyetjeve t ushtrimit Diskutoni n fletoren e puns, faqe 36 duke shnuar prgjigjet n drras t zez. I lejoni nxnsit q t bhen vlersues t prgjigjeve t shokve t tyre. Diskutoni rreth prgjigjeve. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Kujtoni se far keni thn rreth fibrave. Nxirrni etiketat dhe nga shnimet n to diskutoni se pr far materiali bhet fjal. Prpiquni q nxnsit jo vetm t bjn nj prsritje t fibrave, por edhe ti prgjigjen pyetjeve t krkuara tek libri i nxnsit. C. S bashku me nxnsit kujtoni se far keni thn pr mjetet e dors, ndarjen e tyre sipas profesionit. T njjtn karakteristik kan edhe veshjet t cilat kategorizohen edhe sipas profesioneve. U flisni atyre pr uniformat dhe punoni pyetjet tek libri i nxnsit, faqe 56. Prgjigje t mundshme: 1. astronautt, polict, mjekt, zjarrfiksit, minatort, sportistt e kategorive t ndryshme, aviatort dhe stjuardesat, etj. 2. Teknologjia ka ndihmuar q uniformat e specializuara pr disa profesione, sot t realizohen me materiale q kan vetit e duhura, si uniformat e skiatorve apo pilotve t formula 1. Por edhe veshjet tona t prditshme, sot bhen me materiale m t mira.
121
D. I ftoni nxnsit q t shikojn figurat e detyrs praktike 3 faqe 57 tek libri i nxnsit. Dy nxns n drras t zez l t shkruajn skemn prshtatse. Prgjigje e mundshme: 1. Krijohet dhe skicohet modeli i zgjedhur. 2. Modeli vizatohet mbi cop dhe copa pritet. 3. Realizohet qepja e pjesve t prera. 4. Bhet prova nse veshja sht prer dhe qepur mir prpara se modeli t marr form prfundimtare. E. Ndani klasn n tre grupe. Lexoni m par eksperimentin. Njri grup do t merret me pjesn e groposjes, tjetri me kavanozin dhe i fundit me vendin e errt. Kto grupe do ti japin rezultatet pas nj muaji. Qllimi i ktij eksperimenti sht testimi i fortsis s fibrave dhe si rrjedhim edhe i veshjeve. Fletorja e puns F. N klas realizoni ushtrimet 1 dhe Diskutoni. Prgjigjet e ushtrimit t par gjenden n fund t fletores s puns, ndrsa ushtrimi 2 bazohet tek eksperienca personale e nxnsve. Detyr shtpie E. T gjith nxnsit kan si detyr shtpie esen. Kjo detyr mbshtetet tek puna krkimore e vet nxnsve. Informacionin mund ta marrin n rrug t ndryshme. Mund t prdorin edhe fotografi apo vizatime. G. Konkurs. Fakultative. U propozoni nxnsve konkursin n msimin e veshjeve. Ky konkurs do t ishte nj aktivitet shume i mir pr ditn e 7 Marsit.
122
Msimi 5
TEKNOLOGJIA USHQIMORE Teori

Detyra pr tu realizuar: T lexohet me kujdes msimi tek libri i nxnsit faqe 58 59. T punohet ushtrimet n fletoren e puns faqe 40 41. Materialet: libri i nxnsit faqe 58 59, fletorja e puns faqe 40 41. Objektiva pr tu realizuar: t prmendin dhe prshkruajn ushqyesit kryesor. t dallojm vlerat ushqimore nga piramida ve ushqimeve. t tregojn pr mnyrat e gatimit. t gatuajn vet nj ushqim. Fjalor: teknologjia ushqimore, ushqyesit, piramida e ushqimeve, gatimi. Njohuri paraprake. Energjia kimike. Prsritje A. Ndani drrasn e zez n tre kolona. Tre nxns do t prshkruajn veshjet nga tre krahina t ndryshme. Nxnsit e tjer t gjejn ngjashmrit dhe dallimet. I pyesni nxnsit rreth fotografive apo ilustrimeve t tjera. E zgjeroni punn e nxnsve me karakteristika t mjedisit fizik dhe social pr seciln krahin. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Kujtoni s bashku n klas se far keni thn pr energjin kimike. Nga e merr trupi yn energjin pr t br veprimet e prditshme? Energjia kimike sht energji e grumbulluar n ushqim. Ajo sht forma e energjis q shndrrohet n forma t tjera pr t na mundsuar t ecurn, t folurn, t menduarit etj. Prandaj ushqimi q ne marrim sht mjaft i rndsishm. Ai prmban ushqyesit tepr t domosdoshm pr trupin ton. U shpjegoni nxnsve ushqyesit dhe vetit e tyre. N varsi t ktyre ushqyesve, t cilat jan n prbrje t ushqimeve q konsumojm, ndrtohet edhe piramida ushqimore, e cila shpjegohet shum mir tek libri i nxnsit. C. N varsi t periudhave historike dhe progresit q kan psuar pajisje t ndryshme teknologjike, dallojm mnyra t ndryshme t gatuarit. Kto mnyra ndryshojn n mnyr thelbsore n prputhje me nevojat tona. Kjo do t thot q n qoft se kemi n shtpi nj t smur me diabet, n shtpi do t konsumohen m pak mblsira. N qoft se kemi n shtpi nj t smur me tension, n shtpi do t konsumohet m pak kripa dhe gjalpi. Fletorja e puns D. U jepni nxnsve t plotsojn ushtrimin 1, faqe 40, i cili konsiston n plotsimin e tabels pr ushqyesit. sht nj ushtrim q konsiston vetm n riprodhimin e msimit. Trupi i njeriut sht i prbr nga: uj 59%, proteina 19%, yndyrna 17%, kripra minerale 4%, karbohidrate 1% dhe vitamina n sasi t pakta.
Materialet Energjia Strukturat TIK Njeriu dhe Teknologjia Substancat pr t cilat kemi nevoj karbohidratet (niseshte dhe sheqerna) yndyrnat (niseshte dhe sheqerna) proteinat (niseshte dhe sheqerna) Kriprat minerale Vitamina (shnohen sipas shkronjave t alfabetit) Uj ndikim kan n trupin ton? Na japin energji Na japin energji Rritja Na bjn t fort dhe t shndetshm Forcojn imunitetin I domosdoshm pr funksionimin e organizmit Ku gjenden?
123
drithra, fruta, perime, qumsht, sheqer gjalp, margarin, vaj ulliri mish, peshk, vez, qumsht, djath perime, fruta, djath, vez, mish, kripn e gatimit. perime, fruta, qumsht, mish, drithra. do ushqim dhe...uj
N fund nxirrni nj konkluzion: Cilat jan ushqimet m t mira pr ju? E. Ushtrimi Diskutoni, faqe 40, konsiston n nj ndrthurje ndrmjet prvojave personale dhe msimit t dits. Prgjigje t mundshme: Mishi i zier, i pjekur n skar, i skuqur, i pjekur n tav. Pica e pjekur n furr druri, elektrike apo gaz. Byreku i pjekur n furr druri, elektrike apo gaz, n sa. Peshku - i zier, i pjekur n skar, i skuqur, i pjekur n tav. F. Ushtrimi Zinxhiri ushqimor, faqe 41 sht nj ushtrim q tregon rrugn q ndjek nj ushqim pr t ardhur deri tek ne. Prgjigjet e mundshme: Figura B tregon skemn e prodhimit dhe tregtimit t patates. Diskutoni pr elementt e tjer prbrs. Kripn e marrim nga deti, vajin nga lulet e diellit apo ullinjt, salca keap prodhohet nga domatet dhe rigoni sht nj bim aromatizuese. Pr mnyrn e prodhimit dhe tregtimit t tyre fusni element si paketimi, vendin e tregtimit, vendin e prodhimit, personat q e prodhojn, krkesat q mund t ken produkte t veanta si kripa q duhet e jonizuar, etj. Detyr shtpie G. Ushtrimi Diskutoni n faqen 41 t fletores s puns sht nj ushtrim i mbshtetur krejtsisht n plqimet personale t nxnsve. I kshilloni ata q t bjn shpjegime t detajuara, duke iu prmbajtur t gjitha krkesave t ushtrimit.
124
Msimi 6
USHQIMI DHE TRUPI YNE Pun praktike

Detyra pr tu realizuar: T punohen me kujdes detyrat praktike tek libri i nxnsit faqe 60 61. Materialet: libri i nxnsit faqe 60 61, fletorja e puns faqe 42, rreth 10 etiketa ushqimore Objektiva pr tu realizuar: t tregojn mnyrat e ruajtjes s ushqimeve. t njohin pajisjet teknologjike q marrin pjes n gatimin e ushqimeve. t njohin ushqimet e dmshme pr trupin e njeriut. t ndrtojn vet nj piramid ushqimore. t prcaktojn konsumimin e ushqimeve bazuar tek etiketat. Fjalor: metod ruajtjeje dhe paketimi, pajisje teknologjike, menu, piramid ushqimore, etiketa t ushqimeve. Njohuri paraprake. Piramida ushqimore. Prsritje A. Kontrollin e njohurive kt her e bni n form zinxhiri. Radhn e kaluar nxnsit kan patur pr detyr shtpie ushtrimin Diskutoni. Mendohet q secili e ka prgatitur pr nj ushqim t preferuar t tij. Ngrini 8 nxns para klass dhe i gruponi n dy skuadra me nga 4 veta. Nxnsi i par do t thot ushqimin e preferuar, i dyti do t thot prbrsit e tij duke imagjinuar pr kt lloj ushqimi, i treti do t flas pr burimet dhe i katrti pr zinxhirin dhe tregtimin e ktij ushqimi. E njjta form ushtrimi do t realizohet edhe tek grupi i dyt. Fakti q nxnsit nuk din rreth ushqimit q propozohet, do ti shtyj ata t mendojn momentalisht n mnyr aktive dhe ti japin zgjidhje. Kjo sht nj mnyr nxitjeje pr t menduarin aktiv. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. U kujtoni nxnsve q prve konsumimit ne kemi nevoj edhe t ruajm ushqimet tona n mnyr q ato t jen sa m t freskta kur i konsumojm. Pr kt qllim punoni s bashku detyrn praktike 1 faqe 60 tek libri i nxnsit. Prgjigje t mundshme: 1) ruajtjen n vendet e freskta; paketimin me qese duke u hequr ajrin dhe ruajtjen e tyre n frigorifer. 2) nga vendet e freskta tek frigoriferi. 3) mishi lngjet bulmeti gjellt fruta zarzavate (sipas grupeve me t njjtat karakteristika). 4) qese, letra alumini, paketim letre. C. Pasi t keni sqaruar se far quajm pajisje teknologjike (t gjitha ato pajisje elektronike q na ndihmojn pr prgatitjen e ushqimeve, gatimin dhe ruajtjen e tyre), u lini koh nxnsve q t lexojn procedurat e prgatitjes s pics dhe m pas t prcaktojn pajisjet teknologjike q marrin pjes n prgatitjen e saj. Prgjigje e mundshme: brumatrie, furr, zile, ose furr me zile/sinjal, thik elektrike, etj.
125
D. U krkoni nxnsve t lexojn detyrn praktike 2 dhe pikrisht 3 menyt. M pas t marrin 2 minuta koh pr t menduar mbi pyetjet. N fund tre nxns duhet tu prgjigjen tre pyetjeve. Prgjigjet e mundshme:a + b) far nuk shkonte te menyt? Cilat grupe mbizotrojn dhe cilat mungojn? Menuja 1: mungojn frutat dhe perimet; mbizotrojn drithrat; Menyja 2: mungon uji; mbizotrojn brumrat; Menyja 3: mungon mishi; mbizotrojn perimet dhe frutat. c) kontrollohen porcionet dhe zbatohen oraret e shpeshta N vazhdim dy nxns do t duhet t vijn n drras t zez dhe t vizatojn piramidn ushqimore t nj dite m par. Kt piramid ata do ta mbshtesin tek ushqimet q ata kan konsumuar at dit. I krahasoni kto dy piramida me piramidn tip. Bashkrisht nxirrni konkluzionet. E. U shpjegoni nxnsve rndsin e etiketave. Me pas i futni etiketat n nj kuti dhe ftoni 10 nxns para klass. Secili do t trheq me short nga nj etiket dhe m pas do ta prshkruaj at. Detyr shtpie G. Ushtrimi Diskutoni n faqen 42 t fletores s puns sht nj ushtrim i mbshtetur tek krkimet, njohurit dhe mendimet personale t nxnsve. Mund t krkohet edhe ndihma e nj t rrituri.
126
Msimi 7
TREGTIMI I PRODUKTEVE Pun praktike

Detyra pr tu realizuar: T punohen me kujdes detyrat praktike tek libri i nxnsit faqe 62 63. Materialet: libri i nxnsit faqe 62 63, fletorja e puns faqe 43. Objektiva pr tu realizuar: t paraqesin mnyrat e ndryshme t tregtimit t produkteve. t prshkruajn vendet e tregtimit. t njohin tregtimin online t nj produkti. t realizojn vet nj projekt pr tregtim produktesh. Fjalor: tregtim, tregje n natyr, dyqane, supermarkete, qendra tregtare, shitblerje online. Njohuri paraprake. Zhvillimi i mjediseve fizike. Prsritje A. Detyrn e shtpis s radhs s kaluar duhet ta lexojn para klass dy nxns. Ata do t lexojn paralelisht prgjigjet e pyetjeve. N kt mnyr vihen prball dy lloje prgjigjesh, ndryshimet dhe t prbashktat, si dhe analizohen nga nxnsit e tjer. Prpiquni q nxnsit t respektojn njri tjetrin gjat mendimeve t dhna. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Filloni tu shpjegoni nxnsve rreth tregtimit t produkteve. Konsumimi i produkteve sht i lidhur ngusht me tregtimin e tyre. N radh t par me tregtim produkti nnkuptojm se sa kushton nj produkt, sesa sht i gatshm t paguaj dikush pr t marr kt produkt. Diskutoni me nxnsit nse blejn ata produkte t ndryshme, cilat jan ato dhe ku i blejn kto produkte. Nnvizoni disa nga arsyet e mosblerjes s nj produkti si: mim i lart, kosto e lart mirmbajtje, cilsi e dobt, pamje apo model jo i plqyeshm, etj. C. N vazhdim me ndihmn e nxnsve, bazuar n njohurit tuaja si dhe tek libri i nxnsit, tregoni se si jan zhvilluar dyqanet, pr t arritur deri tek tregtimi online. N vijim punoni me nxnsit pyetjet dhe situatat problemore. Prgjigjet e mundshme: Hapi i par: a) vende t veanta, t populluara, tezga t mbuluara, kontrollohen nga institucione; b) shitja varet nga lloji i tregut pr shembull treg fruta zarzavatesh, treg veshjesh, treg elektrik etj; c) kontakt i drejtprdrejt me tregtarin. Hapi i dyt: a) dhe b) dyqane t vogla, disa t specializuara pr nj natyr produkti, disa kan produkte t ndryshme sidomos ushqimoret; c) brenda lagjeve, afr shkollave dhe zona argtimi. Hapi i tret: a) produkte t shumllojshme, b) vendosen n reparte t ndryshme sipas natyrs s produkteve, c) klienti grumbullon produktet dhe paguan n kas. D. Nxisni nj diskutim n klas n lidhje me qendrat tregtare. Pyesni nxns q kan shkuar apo q kan par n televizor, se far mendojn ata pr kto qendra. Cilat jan
127
gjrat q u plqejn apo jo? Mbas ktyre diskutimeve flisni pr qendrat tregtare. Shpjegimi duhet t jet i qart edhe pr nxnsit q nuk kan shkuar asnjher apo nuk e imagjinojn funksionimin e nj qendre tregtare. Shpjegimin bazojeni duke u prgjigjur edhe krkesave t dhna n librin e nxnsit. Prgjigje t mundshme: a) dhe b) Avantazhet: ka shum dyqane n nj vend, dyqanet tregtojn artikuj t njjt apo t ndryshm; vende t ndryshme sipas nevojave t njeriut (zbavitje pr fmijt, vende leximi, argtimi etj), atmosfer festive, mime t arsyeshme, blerje pr nj periudh t gjat; ka sisteme ajrimi dhe kondicionimi; qendrat tregtare jan shum t pastra; ka vende parkimi; etj. Disavantazhet: larg qendrs s banimit, vende t zhurmshme, kalon gjith dita atje (disavatazhet shrbejn si nj form krahasimi pr dyqanet e lagjeve); c) nevojat urgjente gjithnj plotsohen nga dyqanet q kemi m afr. Fletore pune dhe Detyr shtpie G. Ushtrimi Diskutoni dhe imagjinoni n faqen 43 t fletores s puns, sht nj ushtrim i mbshtetur tek krkimet, njohurit dhe mendimet personale t nxnsve. Mund ti krkohet ndihma edhe ndonj t rrituri. Prgjigjet e mundshme: 1. Nse pr nj moment nuk do t kishte drita, mund t ndrpritej veprimtaria e disa dyqaneve si ato q tregtojn pajisje elektronike; nuk do funksiononte sistemi i ajrimit dhe ndriimit; do t bllokoheshin shkallt lvizse dhe ashensori; kinemaja apo lokalet e ndryshme do t ndrprisnin shrbimet, etj. 2. Nse derdhet pije mbi nj pllak t ashpr sht e vshtir q t lahet. N qendrat tregtare pastrtia e ambienteve sht nj avantazh mjaft i rndsishm dhe do papastrti n pllakat e saj duhet t hiqet shpejt. Gjithashtu pllakat e lmuara zgjidhen edhe pr arsye se n to karrocat me rrota t pazarit rrshqasin m leht.
128
Msimi 8
TRANSPORTI Teori
Detyra pr tu realizuar: T lexohen me vmendje shtjet kryesore tek libri i nxnsit faqe 64 65. T punohen me kujdes detyrat praktike tek fletorja e puns faqe 44 45. Materialet: libri i nxnsit faqe 64 65, fletorja e puns faqe 44 45, letr ngjitse dhe gjethe bimsh. Objektiva pr tu realizuar: t prshkruajn transportin. t prcaktojn rregullat q duhen treguar pr kujdesin n rrug. t dallojn teknologjin q ka ndikuar n zhvillimin e transportit. Fjalor: transport, mnyra transporti, kujdesi n rrug. Njohuri paraprake. Mjetet dhe rrugt e transportit Prsritje A. Kontrollin e njohurive e bni nprmjet kontrollit t detyrs s shtpis. Zgjidhni 7 nxns dhe do nxns ti prgjigjet vetm nj pyetjeje. Nse ka propozime t tjera, ato mund ti bj pjesa tjetr klass. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Kujtoni se far keni msuar pr transportin, kush transportohet dhe mnyrat e transportit. Diskutoni me nxnsit rreth historikut t mjeteve t transportit. Prpiquni q pr do mjet transporti modern t gjeni analogen e vet gjat historis. sht shum e rndsishme q nxnsit t kuptojn se zhvillimet e mjeteve t transportit lidhen shum ngusht me energjin, karburantin e ktyre mjeteve. Ju mund t merrni pr analogji zhvillimin e trenit duke u prqendruar nga trenat e par me avull, q prdornin drurin si karburant dhe deri n ditt e sotme ku trenat prdorin naftn, energjin elektrike apo hidrogjenin. Gjithashtu ju duhet t diskutoni mbi rrotn, shpikja q i dha hovin m t madh zhvillimit t transportit. Diskutoni me nxnsit nse ata din fakte apo histori interesante mbi zhvillime teknologjike n transport. C. Kujdesi n rrug sht nj shtje tjetr q nxnsit tashm e kan trajtuar. Megjithse sht nj tem pr t ciln nxnsit kan folur edhe n lndt e tjera, nuk sht asnjher e teprt q t diskutoni prsri n lidhje me kt tem. Fusni n diskutim konceptet e teknologjis s informacionit q ndihmojn n qarkullim. Prmendni zhvillime n teknologjin e informacionit q kan ndikuar n transport si radiot, semafort, etj. Gjithashtu kujtoni disa njohuri mbi komunikimin me simbole dhe rolin e rndsishm q simbolet luajn n qarkullimin rrugor. Ktu mund t prmendni tabelat e ndryshme, vijat e bardha, komunikimi me shenja i policit rrugor, etj.
129
Fletore pune D. Punoni n klas ushtrimin Transporti n faqen 44 t fletores s puns. Duke qen se sht nj ushtrim q bhet n klas, plotsimi duhet t mbshtetet tek njohurit e fituara deri tani. Prgjigjet e mundshme mbshteten tek msimet e para, si pr shembull: Transporti dhe rrugt prmirsimi i transportit me zhvillimin e rrugve (kujtoni tre fazat e zhvillimit t rrugve); transporti dhe mjetet transportuese mund t ndani mjetet e transportit sipas mnyrave t transportit; transporti dhe TIK komunikimi me simbole. E. Punoni n klas ushtrimin Transporti dhe energjia. Bazuar tek njohurit e marra gjat orve, bashkrisht nxnsit duhet t prpiqen q ta plotsojn. Ju jeni t pranishm pr t dhn ndihmesat e rastit. Prgjigje t mundshme: Gazi natyror: Avantazhet: sht i vetmi karburant nga lndt e fosileve q nuk ndot mjedisin; transportohet leht; sht i lir n kosto; Disavantazhet: meqense i prket grupit t lndve t fosileve sht burim i parigjenerueshm; merr flak shum shpejt dhe me nj fuqi mjaft t madhe shprthimi. Hidrogjeni: Avantazhet: sht karburant q nuk ndot mjedisin; sht mjaft efient; gjendet shum leht kudo n natyr. Disavantazhet: nuk magazinohet leht sepse merr flak shum shpejt dhe me nj fuqi mjaft t madhe; ka kosto mjaft t lart prpunim. Bateri me energji diellore: Avantazhet: sht karburant q nuk ndot mjedisin; sht energji e rinovueshme pasi baterit karikohen me energji diellore. Disavantazhet: kan kosto mjaft t lart prodhimi dhe mirmbajtje; krkojn panele diellore pr karikim q zn siprfaqe mjaft t madhe. Karburanti Bio: Avantazhet: mbshtetet n mbetjet e kuzhins si vaj i skuqur, lkurat e patates, t brendshmet e gjelit, hirra, etj. Ajo sht energji mjaft e pastr dhe njkohsisht na eleminon mbeturinat. Sot ekzistojn konvertues t motorve me naft q prdorin karburantin bio. Disavantazhet: reduktimi i distancs s prshkruar sht defekti kryesor i ksaj teknologjie. F. Prfundim Diskutoni: Si prfundim nafta mbetet akoma lnda e par n transport sepse sht ndr m t lirat, m t sigurtat dhe prdoret n shum makina t llojeve t ndryshme. Makinat me hidrogjen, gaz, karburant kallam sheqeri apo bateri mbesin m t rralla n shitje. Detyr shtpie: Nxnsit duhet t realizojn eksperimentin n faqen 64 tek libri i nxnsit. Rezultatet mund ti jepni n orn e ardhshme.
130
Msimi 9
MJETET E TRANSPORTIT Pun praktike

Detyra pr tu realizuar: T punohen me kujdes detyrat praktike tek libri i nxnsit faqe 66 67. T plotsohet me kujdes fletorja e puns faqe 46. Materialet: libri i nxnsit faqe 66 67, fletorja e puns faqe 46, fotografi me pamje transporti. Objektiva pr tu realizuar: t tregojn ndryshimin ndrmjet mjeteve t transportit; t interpretojn simbolet ; t vlersojn mundsi t ndryshme transporti; Fjalor: transport, mnyra transporti, kujdesi n rrug. Njohuri paraprake. Mjetet dhe rrugt e transportit Prsritje, A Tre grupet e ndara pr eksperimentin e veshjeve sot duhet t nxjerrin prfundimet e tyre. M pas bashkrisht mund t nxirrni (nse sht e mundur) t prbashktat e disa fibrave: p.sh. najloni i rezistoi groposjes, kalbjes nga lagshtia dhe errsirs. M pas dy nxns mund t lexojn prfundimet e eksperimentit t transportit. Analizoni nse prfundimet prputhen. Bashk me prfundimet ju duhet t kmbngulni q nxnsit t lexojn edhe procedurat e zhvillimit t eksperimentit. Dy nxns t tjer do t prgjigjen pr pyetjen 2 dhe 3 (mund t mos zhvillohet si ese). Prgjigjet mbshteten tek imagjinata e nxnsve. U lini dor t lir fantazis s tyre. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Fotkopjoni kto figura dhe shprndajini tek nxnsit. N baz t tyre punoni detyrn praktike 1 faqe 66.
131
C. Detyra praktike 2 i kushtohet trsisht Kujdesit n rrug. I punoni t tre pyetjet me klasn. Prgjigje t mundshme: a) mosrespektimi i rregullave t qarkullimit apo mungesa e sinjalistiks rrugore; b) n ver shtohet rreziku sepse shtohet qarkullimi, stint e shirave prbjn rrezik pr qarkullimin, bora sht nj tjetr rrezik; c) rrug jo pr kalimtar, rrug pr biikleta, jo qarkullimit t biikletave, rrug pr kmbsor. D. Detyrn praktike 3 mund ta realizoni bashkrisht, pasi do t zgjidhni prafrsisht t njjtat pika referimi. Kjo detyr mund t kthehet n nj bashkbisedim t kndshm ndrmjet njri tjetrit. Fletore pune E. Punoni n klas ushtrimin Kujdesi n rrug n faqen 46 t fletores s puns. sht nj ushtrim, variantet e t cilit nxnsit mund ti ken realizuar edhe n ort e tjera. Prgjigjet e mundshme: semafori, kur duhet t kalojm; tabelat, si duhet t sillemi n nj vend t caktuar, p.sh ku duhet t parkojm; vizat e bardha q i japin prparsi kalimtarit; dritat n autostrada ndihmojn shofert. Kur kto mjetet mungojn, rruga bhet m e vshtir dhe udhtari duhet t qarkulloj me shum kujdes. Detyr shtpie F. Nxnsit duhet t realizojn detyrn praktike N gjurmt e Marko Polos tek libri i nxnsit. sht nj detyr q n saj t krkimeve do tu hapi horizont nxnsve.
132
Msimi 10
EKOSISTEMI DHE NDOTJA - Teori

Detyra pr tu realizuar: T lexohet me kujdes msimi tek libri i nxnsit faqe 68 69. T plotsohet me kujdes fletorja e puns faqe 47, 48, 49. T kryhet eksperimenti i dekompozimit. Materialet: libri i nxnsit faqe 68 - 69, fletorja e puns faqe 47 - 49, nj shishe e pastr 2 litrshe, mbeturina ushqimesh, mbeturina organike t tjera, dh, kapak alumini. Objektiva pr tu realizuar: t kuptojn ekosistemin. t dallojn se nga vjen ndotja. t prshkruajn llojet e ndotjes. t prshkruajn vendgroposjet. t flasin pr mbetjet dhe llojet e tyre. t krijojn nj mjedis dekompozimi. Fjalor: ekosistem, ndotje, mbetje urbane, vendgroposje, dekompozim. Kshilla: Kujdes kur t krijoni mjedisin pr dekompozim, prdorni doreza sepse mbeturinat mund t prmbajn lloje t rrezikshme bakteresh. Pasi t keni mbaruar pun, duart i dezinfektoni dhe m pas i lani me sapun. Prsritje A. Dy nxns nga klasa do t lexojn punimet e tyre mbi Marko Polon. Shikoni nse informacionet e dhna prputhen. I nxitni nxnsit q t marrin m t rndsishmen nga gama e gjer e informacioneve. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Shnoni n drras t zez kto fjal ky: ekosistem, prodhues t par, konsumator, zinxhir ushqimor, ndotje. Nga lndt e tjera nxnsit duhet t jen t aft t bjn lidhjen ndrmjet ktyre fjalve. Lrini nxnsit t diskutojn dhe m pas shpjegoni se far sht ekosistemi dhe ndotja. Pasi t keni futur fjaln ndotje, sht me vend q ju t shpjegoni edhe llojet kryesore t ndotjeve. C. Nj nga shkaqet e ndotjes jan edhe mbetjet urbane q krijohen me mnyra t ndryshme t shpjeguara qart tek libri i nxnsit. Tek ky libr shpjegohet edhe rrugzgjidhja q i sht dhn pr momentin ktyre mbetjeve. Vendgroposjet jan nj alternativ pr dekompozimin e mbeturinave urbane. M gjer i prcakton libri i nxnsit. Fletorja e puns D. Punoni n klas ushtrimin 1 faqe 47. sht thjesht nj riprodhim i njohurive t dits. Prgjigjet gjenden n fund t fletores. E. Shpjegoni se far sht dekompozimi. Prgjigjuni pyetjeve q kan nxnsit n lidhje me dekompozimin. Prgjigjet gjenden tek njohurit e thna deri m tani. Ndani klasn n
133
tre grupe dhe secili t prgatis mjedisin e dekompozimit dhe ta ndjek at n javt n vazhdim. Rezultatet e ktij eksperimenti do t jepen orn e fundit t Aftsimit Teknologjik. Detyr shtpie. F. Nxnsit duhet t punojn ushtrimin Diskutoni, faqe 47 tek fletorja e puns. Ky ushtrim teston njohurit jo vetm t fituara n kt kapitull, por edhe shum njohuri nga kapitulli i energjis. Shnim kulturor: N vitin 2009 sht publikuar prodhimi i nj tipi shtpie e quajtur shtpi me konsum t ult. Fal orientimit t saj, izolimit dhe ventilimit, ajo zvoglon 3 her nevojn pr energji pr ngrohje dhe ftohje. lirimet e gazit karbonik jan zvogluar gjithashtu me 3 her. Kjo shtpi t ofron nj ambient t prshtatshm pr dimr dhe ver, me nj temperatur t njjt dhe t kndshme, me nj orientim Veri Jug, me nj qllim t vetm zvoglimin e shpenzimit t energjis si dhe nj izolim shum t mir termik.
134
Msimi 11
TEKNOLOGJIA EKOLOGJIKE DHE BURIMET NATYRORE - Teori EFEKTI SERE - Pun praktike
Detyra pr tu realizuar: T lexohet me kujdes msimet tek libri i nxnsit faqe 70 73. T plotsohet me kujdes fletorja e puns faqe 50. T kryhet eksperimenti i furrs diellore. Materialet: libri i nxnsit faqe 70 - 73, fletorja e puns faqe 50, dy pllaka kompensate 30x30, letr alumini, letr e zez, nj tas xhami, nj got e mbushur prgjysm me uj. Objektiva pr tu realizuar: t kuptojn teknologjin ekologjike. t prshkruajn produktet ekologjike. t tregojn se si ndrhyn teknologjia ekologjike tek energjia pr t ruajtur mjedisin. t flasin pr rolin e dyanshm t strukturave. t dallojn shpikjet teknologjike n transport. t kuptojn efektin ser. t krijojn objekte teknologjike. Fjalor: teknologji ekologjike, burime natyrore, efekti ser. Njohuri paraprake: Teknologjia ekologjike dhe qllimi i saj. Kshilla: Ky msim sht konceptuar q t realizohet s bashku me orn praktike q e pason. Msimi teorik trajton nj varg njohurish q pr nxnsit duhet t trajtohen si kujtes. E anasjella ndodh me punn praktike, e cila duhet t trajtohet si or zbavitse. Prsritje, A Kontrollin pr njohurit e msimit t kaluar i bni nprmjet leximit t detyrs s shtpis. N kt mnyr nxnsit testojn edhe njohurit e fituara tek kapitulli i energjis. Tre nxns t tjer duhet tu prgjigjen pyetjeve tek aparati pedagogjik faqe 69. Pr tri pyetjet, prgjigjet bazohen tek njohurit, por konkretizohen tek veprimet e prditshme q ne bjm. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Ndani tabeln n katr kolona ku t shnoni respektivisht prodhimin, energjin strukturat dhe transportin. Fillimisht do ti punoni me nxnsit pr t gjetur shkaqet apo sesi kto katr faktor ndikojn negativisht tek mjedisi. Diskutoni mbi mnyrat e daljes nga kto situata q shkaktojn dme t pariparueshme n mjedis. Kujtoni s bashku arsyet e lindjes s teknologjis ekologjike, qllimin e s cils ne e kemi msuar q nj vit prpara. Ajo far kjo lnd sjell kt vit, sht mnyra sesi teknologjia ekologjike
135
ndrhyn n mjedisin ku ne jetojm dhe punojm. Pr t katr faktort jepni zgjidhjet q propozon teknologjia ekologjike, shpjegim i cili sht mbshtetur tek libri i nxnsit. N kt moment diskutoni rreth situats problemore t faqes 70 tek libri i nxnsit. Prgjigje e mundshme: Po. Teknologjia e vjetr/artizanale sht teknologji ekologjike pasi mbshtetej m shum tek njeriu sesa tek burime t tjera. Psh: pr t udhtuar njerzit ecnin me kmb apo kuaj dhe nuk prdornin makina q ndotin mjedisin; veprimet e prditshme bazoheshin n mjete q nuk krkonin energji elektrike, ndrsa sot krkesa e vazhdueshme pr t, bn q t shfrytzohen lndt djegse t fosileve, etj. C. Zhvilloni detyrn praktike 1 tek libri i nxnsit faqe 72. Nxnsit mund t jen shum t prgatitur pr t folur rreth ujit dhe ndotjes s tij. Ju i shtoni kto njohuri duke u folur pr efektin ser. Mos harroni se efekti Vrima e ozonit ndryshon nga efekti ser. D. U lini dor t lir fantazis s nxnsve tuaj duke i pyetur se si e prfytyrojn ata nj shtpi ekologjike. sht detyra praktike 2 tek libri i nxnsit q u mundson nj imagjinat t till. Ky sht nj ushtrim q v n lvizje njohurit e fituara gjat nj viti. Udhzoni nxnsit q t mbshteten tek shtjet q jan radhitur n libr. E. Realizoni bashkrisht eksperimentin e furrs diellore. Mos harroni q nxnsit duhet t mbajn shnim t gjitha procedurat e eksperimentit dhe konkluzionet e tij. Fletore pune dhe Detyr shtpie. F. Nxnsit duhet t punojn ushtrimin 1 dhe 2 tek fletorja e puns faqe 50. Prgjigjet e mundshme pr pyetjen e par: 1. Teknologjia ekologjike sht shprehje e dshirs s njerzve pr t ruajtur mjedisin. Prodhimi i produkteve n kushtet e shtpis ndihmon n kt drejtim. 2. Teknologjia ekologjike ruan mjedisin nga ndotja si dhe burimet natyrore. 3. Jo, produktet me materiale natyrore mund t krkojn m tepr energji pr prodhim. 4. Po. 5. Jo t gjitha strukturat ndotin mjedisin. 6. Nuk sht e vrtet. Lidhet me teknologjin ekologjike. 7. N prgjithsi po. Por gazi natyror sht mjaft i pastr. 8. Jo n t gjitha rastet. Por teknologjia e avancuar tenton t jet ekologjike. Pyetja e dyt mbshtetet n opinione krejtsisht personale t nxnsve.
136
Msimi 12
GJURMA EKOLOGJIKE - Teori NE DHE PLANETI - Pun praktike

Detyra pr tu realizuar: T lexohet me kujdes msimi tek libri i nxnsit faqe 74 77. T plotsohet me kujdes fletorja e puns faqe 51 53. T kryhet eksperimenti i planetit. Materialet: libri i nxnsit faqe 74 - 77, fletorja e puns faqe 51 - 53, dy moll dhe nj thik. Objektiva pr tu realizuar: t kuptojn gjurmn ekologjike. t prshkruajn fushat ku ndikon gjurma ekologjike. Fjalor: gjurm ekologjike. Kshilla: Ky msim sht konceptuar q t realizohet s bashku me orn praktike q e pason. Jan nj varg njohurish q pr nxnsit duhet t trajtohen si kujtes. Prsritje, A T realizohet kontrolli i dy nxnsve nprmjet detyrs s shtpis dhn radhn e kaluar. Prgjigjet bazohen tek njohurit, por konkretizohen tek veprimet e prditshme q ne bjm. T analizohen rezultatet e eksperimentit t dekompozimit. Veprimtari n klas pr kuptimin e msimit dhe t riprodhimit B. Shpjegoni me detaje se sht gjurma ekologjike dhe n cilat fusha ajo mund t ndrhyj. I gjith msimi mbshtetet tek njohurit pr gjurmn ekologjike, prandaj ju mund t punoni s bashku me matjen konkrete t gjurms ekologjike t secilit prej nxnsve, n msimin vijues. N kt mnyr kemi nj zbatim direkt t teoris. C. Realizoni eksperimentin e planetit. sht nj eksperiment q t bn t mendosh q nevojitet m shum kujdes nga ana jon n mbrojtje t planetit. Fletore pune D. Ushtroni njohurit e reja tek fletorja e puns. Ushtrimi Diskutoni faqe 51 sht srish nj vnie n praktik e gjurms ekologjike. Prgjigjet e mundshme: 1. Gjurma ekologjike na tregon se sa burime natyrore prdorim ne pr t plotsuar nevojat tona. N vijim t saj mund t themi se t gjitha ato ushqime t cilat krkojn procese t gjata prpunim,i kane nj koeficient t lart n gjurmn ekologjike. 2. Patatet e pjekura jan m mjedisore, pasi vet procesi i skuqjes shkakton ndotje. 3. Sallamrat e ndryshm. 4. Ushqime t ziera dhe t pagatuara, natyrale.
137
E. Fakultative. Realizoni bashkrisht punn prgatitore pr ligjin mjedisor. sht nj projekt q do ti ballafaqoj nxnsit me disa detyrime t ligjit kundrejt disa zakoneve dhe traditave tona. Detyr shtpie F. Nxnsit duhet t punojn ushtrimin Diskutoni tek fletorja e puns faqe 52. sht ushtrim q punohet vetm pasi nxnsit t ken realizuar nj pun krkimore n internet. Pr kt lajmroni nxnsit dhe jepni afatet e dorzimit t ktij punimi. I nxitni ata q t plotsojn ushtrimin Alfabeti tek fletorja e puns. Shpjegojuni nxnsve se ata duhet ta plotsojn me fjal q lidhen me njeriun dhe shoqrin n teknologji, sidomos me fjalt apo konceptet e reja q ata kan msuar. Ky ushtrim mund t jet zbavits, sidomos nse e plotsoni bashkrisht.

Aftesim Teknologik 6-7

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Aftesim Teknologik 6-7

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.mediaprint.

Libr msuesi Aftsim teknologjik 6, 7 Lediana Bardhi

Drejtoi botimin: Redaktore: Dizajni:

Anila Bisha Elona ali

Kopertina : VisiDesign Shtypi: Mediaprint

ISBN: 978-99956-93-34-3 Botimi i par: 2011

T gjitha t drejtat jan t rezervuara

Komente dhe sugjerime jan t mirpritura n email: botime@mediaprint.al

PRMBAJTJA - Aftsimi teknologjik 6 DHE 7

Plani i Aftsim Teknologjik Klasa e VI

Kapitulli III Strukturat, forcat dhe mekanizmat 3T+2P

N fund t klass s gjasht nxnsit duhet t jen t aft:

Kapitulli IV Teknologjia e informacionit dhe komunikimit 2T

kuptojn funskionimin e tyre. T dallojn makinat e thjeshta te objektet e prditshme q na rrethojn.

N fund t klass s gjasht nxnsit duhet t jen t aft:

Paraqitje t ndryshme t simboleve. Kompjuter

T dhnat dhe informacioni P

Kapitulli V Njeriu dhe shoqria n teknologji 1T+1P

N fund t klass s gjasht nxnsit duhet t jen t aft:

Figura t ndryshme mjetesh transporti. Mjete dhe instrumente t ndryshme pr eksperimentet

Mjedisi dhe teknologjia ekologjike T

METALET DHE VETIT E TYRE - Teori

TIK Njeriu dhe Teknologjia

PRPUNIMI DHE KUJDESI NDAJ METALEVE - Pun praktike

TIK Njeriu dhe Teknologjia

QERAMIKA DHE XHAMI - Teori

TIK Njeriu dhe Teknologjia

PRODUKTET QERAMIKE - Pun praktike

TIK Njeriu dhe Teknologjia

TIK Njeriu dhe Teknologjia

PLASTIKA DHE GOMA Pun praktike

TIK Njeriu dhe Teknologjia

TIK Njeriu dhe Teknologjia

DRURI Pun praktike

TIK Njeriu dhe Teknologjia

TIK Njeriu dhe Teknologjia

TIK Njeriu dhe Teknologjia

OBJEKTET Pun praktike

TIK Njeriu dhe Teknologjia

MJETET E DORS Pun praktike

TIK Njeriu dhe Teknologjia

MJETET MATSE - Teori

TIK Njeriu dhe Teknologjia

KRAHASONI MATERIALET Pun praktike

BURIMET E ENERGJIS Teori

TIK Njeriu dhe Teknologjia

TIK Njeriu dhe Teknologjia

FORMAT E ENERGJIS Teori

TIK Njeriu dhe Teknologjia

LVIZJA DHE NDRYSHIMI I ENERGJIS Pun praktike

TIK Njeriu dhe Teknologjia

QARKU ELEKTRIK Pun praktike

TIK Njeriu dhe Teknologjia

SHFRYTZIMI DHE RUAJTJA E ENERGJIS Pun praktike

TIK Njeriu dhe Teknologjia

TIK Njeriu dhe Teknologjia

STRUKTURAT DHE FORCAT Teori

TIK Njeriu dhe Teknologjia

STRUKTURAT N MJEDISIN TUAJ Pun praktike

TIK Njeriu dhe Teknologjia

MEKANIZMAT DHE LVIZJET Teori

TIK Njeriu dhe Teknologjia

MAKINAT E THJESHTA Teori