Eski Anadolu Kltrnde By ve Byclk

The Sorcery and Witchcraft in the Ancient Anatolian Culture Esma Reyhan*

zet Hitit Devlet Arivinde by ile ilgili birok ritel metin bulunmutur. Bu arivde yer alan ritel metinler Anadolu ve Kizzuwatna kkenli olarak iki grup halinde bulunmaktadr. Bu almamzda Kizzuwatna kkenli byc bir kadn olan Matikka tarafndan yaplan riteller zerinde durulacaktr. Anahtar Kelimeler: Matikka, Ritel, Byclk, Hitit, Kizzuwatna, Gnah Keisi. Abstract In the Hattua archive, many cuneiform tablets about sorcery were discovered. The ritual texts which were found in the archive in question consist of two groups: Kizzuwatnian and Anatolian ones. In this paper, we are going to deliberate the rituals which was performed by a sorcerer woman, named Matikka. Key Words: Matikka, Ritual, Witchcraft, Hittite, Kizzuwatna, Scapegoat

nsanln tarihi kadar eski bir gemie sahip olan by, tarihsel sre ierisinde hemen hemen her dnem ve toplumda yaygn bir ura ve gl bir toplumsal olgu olarak mevcut olmutur. nsana ve doaya ilikin olaylar, maddi dnyann tesinde gizemli d gler araclyla etkileyip ynlendirdiine inanlan trensel eylem olarak tanmlanan1 by; S. J. Tambiaha gre, zellikle modern ncesi toplumlarda, din ile birlikte toplumsal hayat zerine ciddi etkileri olan bir olgu olarak karmza kmakta ve bu dnemde din ile by arasndaki snrlar izmek ok kolay olmamaktadr.2 Malinowskiye gre, by, ilkel insan bilgisinin ve ussal tekniinin yetersizliini kabul etmek zorunda kaldnda sahneye kar. Baka bir deyile byye, insann doay teknik olarak kontrolnn yetersiz kald noktada bavurulur. Bylece by, pratik etkinliklerin baarsn etkileyen kontrol edilemez araclara yneltilir. Bu, korkunun azaltlmas ve telafi edici edim olarak nitelendirilebilecek
* Yrd. Do. Dr. , Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm. 1 Ana Britannica, Genel Kltr Ansiklopedisi, Cilt 5, stanbul 1987, s.183. 2 S. J. Tambiah, By, Bilim, Din ve Aklcln Kapsam, ev. U. Can Akn, Ankara, 2002. Tambiah, XVI. ve XVII. Yzylda din ile by arasndaki snrlarn belirmeye baladna deinir. s. 36.

Akademik Bak 227

Cilt 2, Say 3 K 2008

Esma Reyhan

Akademik Bak 228

Cilt 2, Say 3 K 2008

bir aklama trdr.3 A. nal, byy, insann evresine uyum salama ve yaamn her ne pahasna olursa olsun, her trl artlar altnda ve her pahasna srdrmede ylmadan vermi olduu abalarn bir yan rn olarak alglamakta, kendine has kurallar olan ve antropolojik adan bakldnda insanlk tarihinde ok zel bir yer tutan bir yar bilim olarak tanmlamaktadr.4 Ona gre, Eskia toplumlar sz konusu olduunda elbette bir ncelik sras yapmak uygun dmeyecek, her iki kavramn da (by ve din) i ie gemi olduunu sylemek doru olacaktr.5 Bu durum, bynn neredeyse bir kamu hizmeti, bycln de kamu grevlisi konumunda olduu Hitit toplumsal hayatnda ok daha belirgindir. Bu deerlendirmeler; bynn, zellikle bilimsel dncenin henz gelimemi olduu Eskia toplumlarnda nemli bir olgu olduunu, bycnn o dnemlerde olduka rabet grdn gstermektedir. ncelememizde, nce Hititlerde by ve byclk zerinde durulacak; sonra, Kizzuwatna (bugnk ukurova Blgesi) kkenli byc bir kadn olan Matikka tarafndan yaplan riteller incelenecek; daha sonra, Matikkann uygulad by ritellerinden, rnek olarak setiimiz, aile ii kavgalara kar yaplan ritelin tercmesi ile metnin kopyas6 verilecektir. Bynn nasl ortaya kt ve yayld vb. gibi konular incelememizin kapsam dndadr.7 Hititlerde By ve Byclk ok eitli konular ieren Hitit Devlet Arivinde by ile ilgili ritel metinler de olduka byk bir yer tutmaktadr. Hitit zihin dnyasnda by, insann bir yandan doast glerin zararl etkilerinden korunmaya alrken,8 dier yandan belli bir teknii uygulayarak bu gleri kendi yararna ve bakalarnn zararna evirme abasdr. Hititlere by kavram ncelikle Anadolunun gneyinde ve gneydousundaki Hurrice ve Luwice konuulan blgelerden, zellikle de Kizzuwatnadan girmitir. Hitit metinleri, Hitit toplumsal hayatnda bynn ne kadar byk bir etkiye sahip olduunu gsteren arpc
3 4 5 6 7 Aktaran, S. J. Tambiah, Age., s. 102-103. A. nal, Hititler Devrinde Anadolu, c. 2, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 2003, s.110. A. nal, Age., s. 110. H. Otten-C. Rster, Keilschrifttexte aus Boghazki, (KBo 39.8), Berlin 1995. Dou toplumlarndaki byclk hakknda iin bkz. . ah; Dou Bys, ev. O. Yener, Say Yaynlar, stanbul, 2000. Antik adan, Ortaa Avrupa ktasna ve Arap lmine dein bir kapsam sunan bir inceleme iin bkz. R. Kieckhefer; Ortaada By, ev., Z. Biliz, Alkm Yaynlar, stanbul, 2004. 8 . ah, gece msrlar soyulup ayklanrken sylenen, btn ktlklerden korunma bysne dair bir Uzak Dou (Atharva Vada/Gizli ler) ritel rnei sunar: Brak beni kt ruh, ltfen beni brak, ktlnn bu bahtsz kurbann! Bu beladan kurtulaym ve yine mutlu olaym. Beni brakmazsan, bir dahaki yol ayrmnda ben seni brakrm; o zaman, baka birinin ardna der, onun bana dert olursun! Git, bakasn bul; dmanna musallat ol, ona saldr! . ah, Age. s. 128. Ertesi gn, duac bir akarsuya lokma yemek atarak Bin Gzl Ruha adak adar. s. 128.

Eski Anadolu Kltrnde By ve Byclk

rneklerle doludur. Gnmzde tp, psikoloji ve hukuk biliminin ilgi alanna giren neredeyse btn konular Hitit toplumsal yapsnda bynn kapsamnda olabiliyordu. Eskia toplumlarnda by, ak by (tedavi edici-olumlu) ve kara by (ktletirici-olumsuz) olarak ikiye ayrlm, kara by her zaman ve meknda mcadele edilmesi gereken bir by; kara byc de lanetlenen insan olarak nitelendirilmitir. Belirtilmesi gereken husus, kara by ve ak by ztlnn sadece Eskia toplumlarnda ya da Hitit uygarlnda deil, tarihin btn dnemlerinde, iyi ile ktnn mcadelesinde birisine tedavi eden, dierine kerten sfatlar yklenilerek devam ettirilmi olduudur. By, salk ve halk hekimlii ile kaynaan uygulamalar, psikoz ve nevrozlarn saaltm ile birok toplumda insanlarn hizmetindedir veya kara byler de rktcln srdrmektedir. Avrupa tarihinde kt by tartmas ve cadla alan sava, by ve byclerin siyaset adna kullanlna ve toplumu ne kadar etkisi altna alabildiine nemli bir rnektir.9 inde resmi Wu byclerinin yannda kendi kendini yetitiren byclere de rastlanr. Bu bycler, halk arasnda pek sayg grseler de, Taocu evrelerde pek scak karlanmazlar. Buna karlk Konfysler de, Taocularn katksz birer tanrtanmaz, animist, eytana tapan olduklarn sylerler. Taocular, kt ruhlarla savata kimi zaman baarsz olduklarn kabul etseler de, Konfysler, onlarn eytan kovma trenlerinin blften baka bir ey olmadn ne srer, onlar Ak ve Kara byclk ve kt amal okltistlik ile sularlar.10 Hitit toplumunda da iyi (=ak) bynn olumlu etkileri yannda kt (=kara) bynn de tehlikeli olduu kabul edilmitir. yi by, resmi bir ekilde, toplumun her kesiminde uygulama alan bulmu, kara by ise yapanlara lm cezas verilecek kadar ciddi bir su olarak grlmtr. Hitit Kanunlarnda kara bynn tanm u ekilde yaplmtr: Kii kltsel temizliin ardndan kalanlar yakmak yerine onlar baka birinin evine ya da tarlasna koyarsa (44/b) ya da kii bir ylan ldrr ve bunu yaparken baka birinin adn sylerse (170) kara by yaplm kabul edilir ve bu suun cezas lmdr.11 Kara byye kar bycnn ald tavr dikkat ekicidir: By yapan insan hangi szleri sylediyse, her neyi bir araya getirdiyse, ne beddua ettiyse, herhangi bir yerde ne yaptysa onlar (doru yapmay) bilmezse, by yapan insan byy bir kule gibi ina ettiinde, onu balarm,
9 K. Emirolu-S. Aydn, Antropoloji Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2003, s. 170. 10 . ah, Age., s. 177. ah, Atharva Vadann majik ritellerinde de ak ve kara by anlayna dair bilgi sunar: Brahmaya gre, Vada, Ak yani yasal bydr. yi ve Kt ayrm, Atharva Vadada sorgulanan balca sorunlardan biridir. ah, kullanma amacna gre iyi ya da kt sonulara yol aan bir bynn Ak ya da Kara olduuna kim karar verecektir diye sorar (s. 123.) ve dipnot aar: Kara Bynn eytan-tapnclaryla bir tutulmas, engizisyon dneminde ve ngilterede I. James gibi krallarn zamannda gelien bir Hristiyan dncesidir. s. 202. 11 J. Friedrich, Hethitischen Gesetze, Leiden 1959, s. 31, 76.

Akademik Bak 229

Cilt 2, Say 3 K 2008

Esma Reyhan

Akademik Bak 230

Cilt 2, Say 3 K 2008

onu bir araya getirdiinde, onun karsndaym. Byl szlerini bir kule gibi yktm gibi ve onu iple baladm gibi zdm.12 Aslnda elde edilen g ve uygulanan metot anlamnda kara ve ak bynn pek fark yoktu, sadece bu bynn gcne vakf olanlarn by yetilerini hangi dorultuda (iyi-kt) kullandklarna bal olarak yaplan eyleme ak (iyi) veya kara (kt) ad veriliyordu. Bu yzden Hititlerde, genellikle lme, yok olua, felakete gtrdne inanld iin kara bynn, toplumdan iddetle uzak tutulmas gerektiine inanlr, kara by yapanlar da lmle cezalandrlrd.13 Buna mukabil, kara bynn musallat olduu bir kiinin tedavisi de ak by ile yaplr, ak byye (daha dorusu by yetisinin olumlu olarak kullanlmasna) ciddi bir tedavi unsuru olarak, zellikle krallk snfnda byk nem verilir, olumluluk atfedilirdi. Hitit tarihinde kara bynn sebep olduu dnlen pek ok olayn yaandn grmekteyiz.14 lk kez, Eski Hitit Devletinin ilk krallarndan olan I Hattuilinin Vasiyetnamesinde15 rastlanan byclere kral tarafndan sert bir dille kar klmaktadr. lm deindeki Hattuili, karsndan kendisini byc kadna danmadan gmmesini istemekte ve bu kiileri ziyaret etmemesi konusunda onu uyarmaktadr. Bu dnemde bu kiiler gayri resmi olarak faaliyetlerini srdrmekteydiler. Ayn dnem krallarndan Telipinunun, Fermannda16 byy yasaklamas, Hattuilinin byclere kar getirdii yasan yasal dzenlemesi olarak dnlebilir. Hitit Devletinde bynn rol Orta Hitit Dneminden (M.. 1400 civar) itibaren daha iyi bir ekilde belgelenmitir. Hititlere by kavram ncelikle Anadolunun gneyinde ve gneydousunda Hurrice ve Luwice konuulan blgelerden, zellikle Kizzuwatnadan girmitir. By ritellerinin byk bir grubu Kizzuwatnadaki bu Hurri-Luwi ortak kltrnn bir sonucu olarak ortaya kmtr ve byclk Hitit Devletinde uygulama alan bulmutur. Bu dnemde krallktaki entrikalar ve cinayetlere ait ritellerden baka daha birok by riteli bulunmaktadr.17 Hititlerde; ba ars, ksrk, ses kskl,
12 V. Haas, Magie und Zauberei, RlA 7, Berlin 1987-1990, s. 243. 13 A. nal, Hititler Devrinde Anadolu, c. 2, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2003, s.112. 14 Kral ve ailesine kar kara by yapldna dair bir rnek olarak, II.Tuthaliyaya kars Nikalmati ve olu ile birlikte, ablas Ziplantawiya tarafndan yaptrlan byy verebiliriz (KBo15.10+KBo 20.42 I 33-37): Bu kt bylenmi diller, beyi kars, ocuklar, evi ile evrelesin. Burada sz konusu olan diller bir aile geimsizliine iaret etmektedir. Kral ve ailesinin huzuru lkenin refah anlamna geldii iin bu bynn btn lkeyi tehdit ettii dnlmektedir. Szabo, by ritelinin sebebi olarak Hattuadaki saray entrikalarn gstermektedir (G. Szabo, Ein hethitisches Entshnungsritual fr das Knispaar Tuthaliya und Nikalmati, Theth 1, Heidelberg 1971, s.88 vd. 15 F. Sommer - A. Falkenstein, Die hethitisch-akkadische Bilingue des Hattuili I (LabarnaII), Mnchen 1938. 16 I. Hoffmann, Der Erlass Telipinus, Theth 11, Heidelberg 1984. 17 V. Haas, Magie und Zauberei, RlA 7, Berlin 1987-1990, s. 630-631.

Eski Anadolu Kltrnde By ve Byclk

gz hastalklar, yaralanma, sarlk, az hastalklar, kalp krizi, depresyon, ksrlk, kbus grme, endie hali, mezarlarn kirletilmesi, doum-hamilelik sorunlar, salgn hastalklar, kraliyet ailesinden birisinin lm, cinayet, iddet uygulamas, lanet, dedikodu, kral ve kralieyi arndrma, arkadalar arasnda kavga, aile bireyleri arasnda ekime, tanrlar arma, az ykama, zm balarnn verimsizlii, orduda salgn ve bunlara benzer hemen her bireysel, toplumsal, ruhsal ve tbbi konuda byye bavuruluyor, bynn gcnden yararlanlyordu.18 Elbette, bynn bu kadar nemli ve ilevsel olduu Hitit toplumsal hayatnda bycler de nemli bir yer tutmutur. Byye ihtiya duyulan konular ok eitlilik gsterince ister istemez her byc bir (ya da birka) konuda uzmanlamak zorunda kalm ve sadece uzman olduu konuda icraatlarn srdrmtr: Ordu iinde salgn olduu zaman Ahellaya19, skntl geen yllara kar Hantitauya20, aile bireyleri arasnda geimsizlik olduunda Matikkaya21 gidilmesi gibi. Byclk, adeta kamusal hizmet veren bir meslek konumundayd. Dikkate almamz gereken ilgin bir nokta ise; bu kadar etkin, talep edilen, hatta biraz da korkuyla birlikte anlan by hizmetlerinde Hitit lkesinde kadnlarn olduka aktif olmasyd. Bu durum by konusunda etkili olan Hannahanna, Ihara, awuga, Kamruepa gibi tanralarn ounlukta olmasyla uyum iindedir. Hititlerde bir toplumsal iyileme (ruhsal ve fiziksel) mekanizmas erevesinde tp ve bynn epeyce i ie girdiini, tbbi tedavilerde bysel ritel tekniklerin sk sk kullanldn belirtmek gerek. Normal yollarla tbbi tedavi uygulayan hekimler genellikle erkek olmasna ramen, bahsettiimiz ekilde byl tedavi yollarn deneyenler, olaanst yetilere sahip olduuna inanlan kadnlard. Hitit toplumsal hayatnda kadnlar ifa sanatlarnn - bilhassa Kocakarlar olarak bilinen - g ve ifa veren ritellerin yaratcs ve uygulaycs olarak ne ktlar22 Gerekten de, eski alardan modern dnemlere kadar belirgin olan erkek egemen bir toplumsal hiyerari ierisinde konumlandrlan kadnlar, by ritellerinde genellikle n saflarda grlmlerdir.23
18 Ayrntl bilgi iin bk. A. nal, The Role of Magic in the Ancient Anatolian Religions According to the Cuneiform Texts from Boazky-Hattua, Essays on Anatolien Studies in the Second Millennium B.C., BMECCJ 3, Otto Harrassowitz, Wiesbaden, 1988. 19 M. A. Dinol, Ahella Rituali (CTH 394) ve Hititlerde Salgn Hastalklara Kar Yaplan Majik lemlere Toplu Bir Bak, Belleten, Cilt: 49, Say:193, Ankara 1985. 20 A. nal, The Hittite Ritual of Hantitau from the City of Hurma Against Troublesome Years, TTK Yaynlar Seri VI-No. 45, Ankara 1996. 21 E. Reyhan, Hitit Kaynaklarnda Kizzuwatnal Kadn Matikkaya Ait Ritel Metinler, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 2002. 22 T. Bryce, Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, (ev. M. Gnay), Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2003, s.180. 23 Mesela indeki kadn byclerin Kadn Wular (Bayan Wu, Kadn Wu vb.) ritelleri ile karlatrmak iin bkz. . ah, Age., s. 178-180. Kadn byclerin de en az erkek bycler kadar

Akademik Bak 231

Cilt 2, Say 3 K 2008

Esma Reyhan

Akademik Bak 232

Cilt 2, Say 3 K 2008

Bu durum toplumsal sorunlarn zmnde by mekanizmasnn ve byclk mesleinin ok byk bir etki alanna sahip olduu Hitit toplumsal hayatnda ok daha belirgindir. zmlenen birok Hitit ivi yazl belgesinde son derece aktif olmu kadn byclere rastlamak mmkndr. Byc Kadn Kizzuwatnal Matikka Hititlerde gze arpan byc kadnlardan birisi, Kizzuwatnal Matikkadr. Kadnlarn by faaliyetlerindeki nemi yannda, bu kadnlar arasnda, Hitit sosyal yaantsnda ok nemli olan byyle arnma konusunda be farkl ritel uygulamas bakmndan Kizzuwatnal Matikkann zel bir yeri vardr. Matikkann uygulad by ritelleri, kurban sahibini (EN/BEL SISKUR/ SSKUR = kurban sahibi/riteli yaptran kii) iinde bulunduu olumsuz durumdan kurtarmak iin yaplan ak/beyaz/iyi by niteliindedir. Ak byde ama, ktln kaynandan gelen gc durdurmak, ktl kurban sahibinden uzaklatrmak ve onu sonsuza kadar ortadan kaldrmaktr. Matikkaya ait olduu belirlenen by ritellerinin ierdii konular yle snflandrabiliriz: 1-Aile ii kavgalar nlemek, kavgal bireyleri yattrmak iin, 2- Cinayet ileyen kiiyi bu suundan temizlemek, arndrmak iin, 3- Dostuna iddet uygulayan kiiyi arndrmak iin, 4- Kt szlerin (dedikodu, beddua, lanet) olumsuz etkisini uzaklatrmak iin, 5- Yeralt tanrlarn yattrmak iin. Matikkaya ait belgeler bu kadnn, aile iinde kavgal bireylerin bartrlmasndan, cinayeti nlemeye, kt sz engellemeye kadar birok deiik konuda by yaptn gstermitir. Matikka adeta o dnemin en ok bavurulan bycs olmutur. Bu riteller hangi toplumsal-bireysel sorunlarn zmnde uygulanmaktayd? Bunlar incelediimizde sadece Byc Kadn Matikkann byl gcn, etkinliini deil, ayn zamanda o dnemin toplumsal hayatnda byye muhta olacak kadar sorun olarak dnlen meselelerin neler olduunu renmek de mmkn olacaktr. Matikkann uygulad, ki genel olarak o dnemdeki hemen btn by ritellerinde uygulanr, by sistematiini, tekniini ve malzemelerini aklamak ritellerin anlalmasn kolaylatracaktr. By ritellerinde kullanlan malzemelerin eitlilii ve bolluu ok nemlidir. nk, bu malzemelerle tanrlar da memnun edilecektir. Tanrlarla ibirlii iinde olmak, ritelin amacna ulamas bakmndan son derece nemlidir. Ama onun kadar nemli bir husus da by uygulamalarnda,
gl olduuna inanlr. s. 178.

Eski Anadolu Kltrnde By ve Byclk

byy yaptran kii/kiilere uygulanan metotlardr. Matikka yapm olduu byde bu duruma yeterince zen gstermi, by ritellerinde bu metotlarn hemen tamamn uygulamtr. rnek olarak setiimiz by riteli, aile iinde kavga eden kiilerin, (ya baba-oul, ya kar-koca ya da kz karde-erkek kardeler) bartrlmas, kavgann sebeplerinin ortadan kaldrlmas ve kavgal kiilerin arndrlmas amac ile dzenlenmitir. Kavgann sebebi ise ritelde idalu/hurtau lala/EMEHI.Ae / kt/lanetli diller olarak belirtilmektedir. Matikkann kurban sahiplerini (riteli yaptran kiileri) arndrmak ve onlardan ktlkleri uzaklatrmak iin yapt bu ritelde farkl metotlar uygulad grlmektedir. Bunlar:24 1- Benzetme (=Analoji) Metodu: Hitit by ritellerinde en ok kullanlan bu metodun amac taklit yolu ile istenilen sonucu elde etmedir. Bu yaplrken benzer benzeri yaratr ilkesinden hareket edilmektedir: Bu balk denizlerin boasdr, bu balk denizden nasl ayrld ise bundan sonra o gnn lanetli dilleri de (kurban sahiplerinden) ayn ekilde ayrlsnlar ifadesini bu metodu tanmlayan bir rnek olarak verebiliriz. 2- Balant Kurma ve Aktarma Metodu: Kurban sahibi ile ritelde kullanlan malzemeler arasnda bir balant kurulmakta ve ktlkler bu balant ile sz konusu malzemelere aktarlarak kurban sahibinden uzaklatrlmaktadr. Bu metot kurban sahibinin bu objelere temas etmesi (QATAM dai- elini koymak, SAG.DU-UNU dai- balarnn zerine koymak) ve balant kurmas (allapahh- tkrmek er arha wahnu- zerinde evirmek) eklinde olmaktadr. 3- zdeletirme ve Vekil Tayin Etme Metodu: Ritellerde en ok kullanlan, kurban sahibinin gnahlarnn, zerindeki ktlklerin bir vekile yklenmesi (gnah keisi) motifi Matikkann ritellerinde de karmza kmaktadr. Bu ritellerde yerine geme, vekil tayin etme iki ekilde olmaktadr: tarpalli ve nakkui.25 Ancak bu iki kavram arasnda farkllklar bulunmaktadr, Nakui, ktl uzaklara tamas iin salverilmektedir, Bir koyunu sevkederler ona vekil (=nakkui) denir. Byc kadn tatl kurban ekmeini ve 1 arap testisini alr, koyunu gne tanrsna sunar ve byc kadn yle der: Ey Gne Tanrs (bu koyun) onlara az ve dil iin bir vekildir (nakkui) sonra bir koyun sunar, kurban ekmeini paralar, arap sunar. (nakkui/vekil olan) koyunu ldrmezler, byc kadn onu alr. Hurrice nakk, gndermek, salvermek, gitmesine izin vermek fiilinden tretilmi olan Nakkui kelimesi iin Hitite szlkte26 resim, tasvir, vekil
24 E. Reyhan, Hitit By Ritellerinin Uygulama ekilleri zerine Bir nceleme, Archivum Anatolicum, Cilt VI, Say 2, Ankara 2003, s. 118-136. 25 Tarpalli ve Nakkui hakknda ayrnt iin bkz. E. Reyhan, Agm. 26 HW, s. 216.

Akademik Bak 233

Cilt 2, Say 3 K 2008

Esma Reyhan

Akademik Bak 234

Cilt 2, Say 3 K 2008

anlamlar verilmitir. Nakkui, her trl ktl bir yerden baka bir yere tayarak uzaklatrlmas iin salverilen canllar olarak tanmlanmaktadr. Riteldeki sembolik ilevi, kendilerine yklenen ktlkleri ok uzaklara tamaktr. Nakkuinin ilevine, Kurban sahibinin suunu, krgnln [, ] gzyan, nakkui baka bir yere [ ] gtrsn.27 ifadesini rnek olarak gsterebiliriz. Nakkuinin, ayrca, bir tanr iin sz konusu olan ktlkleri uzaklatrmada kullanld da grlmektedir: yle syler: Tanrnn huzurunda, kt sz, yemin, lanet, kirlilik, her ne yaplm ise nakkuiler onu tanr iin uzaa gtrsnler. Tanr ve de kurban sahibi o meseleden temizlenmi olsunlar.28 Ayrca bir ok by ritelinde nakkui olarak adlandrlmayan, ancak nakkuinin ktlkleri uzaklara tama grevini stlenen eitli hayvanlar bulunmaktadr: Ambai ritelinde bir fare ile ktlk uzaklara, yksek dalara, tepelere vadilere; Pulia ritelinde salgn hastalk bir boa ile dman lkesine; Dandanku ritelinde lkede ve orduda grlen salgn bir eek dman lkesine srlmektedir. Tarpalli ise zerine ykletilmi ktlklerle birlikte ritel esnasnda yok edilmektedir. Bir koyunu sevk ederler ve onu byc kadn iki kurban sahibinin zerine tutar ve yle der: ite sizin iin bir vekil (=tarpalli), vcutlarnz iin bir vekil (=tarpalli) olsun: kt dil, kt az (a kar) onlar (iki kurban sahibi), onun (koyunun) azna tkrrler ve yle der: kt lanetleri tkrdnz. Yeri kazarlar, koyunu aada keserler, sonra onu aaya koyarlar, onun yanna tatl kurban ekmeini koyarlar, arap sunar ve zerini kapatrlar. Tarpalli kelimesi Hitite szlkte29 yedek, suret, tasvir anlamlar verilmitir. Ritellerde ktln, kirliliin aktarld vekil olarak grlen tarpalliye dair en iyi rnek olarak Matikkann aile ii kavgalara kar yapt by ritelini verebiliriz. Kurban sahibi kendileri iin vekil (tarpalli) olarak grevlendirilen bir koyunun azna tkrrler ve koyunu kazdklar ukurun iinde keserler. Ayn ilemler siyah bir koyunla tekrarlanr. ki kurban sahibi siyah koyunun azna tkrrler. Sonra siyah koyunu keserler, paralara ayrrlar ve yakarlar. Daha sonra bu ilemler kk bir kpek yavrusuna uygulanr. Kpein azna tkrrler, onu ldrrler ve gmerler. ki kurban sahibi yerlerine vekil olarak kullanlan hayvanlarn azna tkrerek, ilerindeki lanetleri onlara aktarmaktadrlar. Daha sonra bu canllar ldrlp gmlmekte ve ilerine hapsedilen ktlklerle birlikte kurban sahiplerinden uzaklatrlm olarak kabul edilmektedir. Burada ama, ktln bir daha geri dnmeye27 KBo 43.319, 6-8. 28 KUB 29.7 Rs. 59-61. 29 HW, s. 216.

Eski Anadolu Kltrnde By ve Byclk

cei ekilde uzaklamasn salamaktr. Baz Hitit ayinlerinde, vekil olarak kullanlan hayvann cinsiyetinin, sunulan kiinin cinsiyetine gre belirlendii grlmektedir: Eer erkek ise ona bir boay [ ] vekil (=tarpalli) yaparlar ve o[nu ] onun evinde [ ] keserl[er ] fakat eer bir kadn ise, bir inei vekil [ ] yaparlar ve onu keserler [ 30 nsanlarn da vekil olarak kullanldn gsteren metinler mevcuttur: Ayrca canl vekilleri, bir kadn ve de bir erkei getirirler.31 Ritellerden edindiimiz bilgilere gre; tarpalli olarak kullanlan nesneler krlarak, yaklarak, canllar ise ldrlp gmlerek yok edilmekte, ancak insanlarn akbeti hakknda bilgi verilmemektedir. Ayrca bu yntemlerden baka Matikka, dier ritellerinde bunlara ek olarak daha farkllarn da uygulamtr:32 4- Tanrlara Sunma ve Yardm steme: Matikkann yeralt tanrlarn yattrmak iin yapt ritelde ak bir ekilde grlen bu yntemde, tanrlar yattrmak iin onlara kurbanlar sunulmaktadr. Riteli yapan kii ne kadar iinin ehli olursa olsun, kzgn ya da ibirlii yapmayan bir tanr karsnda bu zellii bir ie yaramazd. Ritelin baarya ulamas iin tanrlarn yanlarnda olmalar ve onlara yardm etmeleri gerekliydi. Bu ritelde, ktlk iki hayvan vekile, bir koyun ve de bir tekeye nakledilmekte ve daha sonra kurban edilen koyun Gne Tanrasnn deposu olan topraa, teke de erkek tanrlarn deposuna gmlmekte ve kurban sahibinin yerine hayvan vekillerin sunulmas ile kzgn yeralt tanrsnn fkesini yattrma amalanmaktadr33 Bir baka ritelde, tanry yattrma daha dorusu kandrmak iin sslenmi bir ko hazrlanr ve yle sylenir: hangi tanr yz evirmise, hangi tanr bu salgna sebep olduysa, bak, bu kolar senin iin baladm (onlarla) tatmin ol34 5- Kefaret deme: Kefaret, ilenen bir gnahn balanmas iin yaplmas gereken eylem ya da verilmesi gereken bedel eklinde tanmlanabilir. Matikkann cinayete kar yapt ritelde byle bir durum sz konusudur. Cinayet ileyen, ldrd kiinin yerine bir kii vererek kefaretini demi oluyordu.35
30 KBo 9.129 Vs.5-9. 31 KUB 17.18 Vs.II 17-18. 32 Matikkann dier ritelleri iin bkz. E. Reyhan, Hitit Kaynaklarnda Kizzuwatnal Kadn Matikkaya Ait Ritel Metinler, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 2002, s. 224. 33 P. Taracha, Hitit Kral Telafi Ritualleri Hakknda Baz Dnceler, Uluslararas I. Hititoloji Kongresi, Ankara 1992, s. 52. 34 KUB 9.32; bk. M. A. Dinol, Ahella Rituali (CTH 394) ve Hititlerde Salgn Hastalklara Kar Yaplan Majik lemlere Toplu Bir Bak, Belleten, Cilt: 49, , Say:193, Ankara 1985, s.23. 35 KUB 17.26 I 12-14: Koyunun arkasna bir insan yerletirirler, eer bir adam ldrlmse, bir adam yerletirirler, eer bir kadn ldrlmse bir kadn yerletirirler.

Akademik Bak 235

Cilt 2, Say 3 K 2008

Esma Reyhan

Akademik Bak 236

Cilt 2, Say 3 K 2008

Ritelde kullanlan malzemelere gelince; bu malzemelerin eitlilii ve miktarlarnn okluu ritelin amacna ulamasnda etkilidir.36 Bu konuya olduka dikkat edilmitir. Tanrlarn destei de ihmal edilmemitir.37 Ritelde kullanlan malzemelerin ortamdan uzaklatrlmas, yeni bir kirlilie yol amamalar bakmndan dikkat edilecek hususlardan biridir. Bunun gereklilii kanunlar ile hkme balanmtr: Eer bir kiiyi biri arndrrsa artakalanlar (malzemeleri) de yakma yerine gtrsn, eer birinin ekin alanna ya da evine gtrrse by(dr) (ve) kral yarg(lar).38 Ayinlerin yaplaca yerler olarak da yeni bir kirlilik dourmasn nlemek iin iskan edilmeyen, tarm yaplmayan yerler seilmektedir. Tunnawi ritelinde belirtildii gibi: Her nerede civarda tarm yok ise (ve) pulluk ulamadysa. . .39 Byde kullanlan malzemeler, krma, yakma, hapsetme, ldrme, paralama, gmme eklindeki uygulamalarla ortamdan uzaklatrlmtr. Artk i Matikkann byclk konusundaki marifetine kalmtr. Sonu Kizzuwatnal Matikkaya ait ritel metinler, bynn Hitit sosyal yaantsndaki nemini gstermektedir. Matikkann eitli konularda yapt ritellerden rnek olarak setiimiz ve aada tercmesini verdiimiz by riteli, birbirleri ile kavgal bu kiileri, kt/lanetli szlerin olumsuz etkisinden kurtarmak, bu szleri bir daha geri dnemeyecei ekilde onlardan uzaklatrmak amacna yneliktir. Baba oluyla, kadn kocasyla, kz karde erkek kardeiyle kavga etmitir ve metinden anlaldna gre kavgaya kt, ac, lanetli diller sebep olmutur. Kt sz sembolize eden hamurdan ve kilden diller yaplr ve bu objeler krlarak etkisiz hale getirilir. Metnin ilerleyen ksmlarnda Elden (U el) de bahsedilmesi ve kilden ve hamurdan El ekillerinin yaplarak tpk dil motiflerine yaplan ilemlerin ona da uygulanmas, szl saldr yannda kiilerin birbirlerine iddet uyguladklar eklinde yorumlanabilir. Ancak, her iki kiinin Matikkaya beraber gitmeleri yani kt durumun uzaklatrlmasnda mterek hareket etmeleri, aile iindeki huzurun temini konusuna ok dikkat ettiklerinin iaretidir.
36 By vastasyla temizlenecek kiilerden istenen malzemeler, o kiinin ekonomik durumuna uygun olarak belirlenmektedir (KUB 54.65 II 15-16): Kurban sahibi yukar geer ve bir eek sevk ederler, eer fakir ise o zaman balktan bir eek yaparlar. 37 Bir takm kt olaylar tanrlarn verdii bir ceza olarak dnlmektedir. rnek olarak Arzawal Uhhamuwann yapt riteli verebiliriz (KUB 9.31 II 43-45): Arzawal adam Uhhamuwa yle (der): Eer lkenin iinde (insanlar) lyorsa ve eer bunu herhangi bir dman (lkesinin) tanrs yapyorsa ona yle yapacam. 38 J. Friedrich, Hethitischen Gesetze, Leiden, 1959, s.30-31. 39 A. Goetze, The Hittite Ritual of Tunnawi, AOS 14, New Haven, Connecticut 1938, s. 8-9.

Eski Anadolu Kltrnde By ve Byclk

EK Kizzuwatnal Matikkann Aile i Kavgalara Kar Yapt By Riteli40 I. STUN Kizzuwatnal kadn Matikka yle der: eer baba olu ile , koca kars ile ya da erkek karde kz kardei ile kavga ederlerse onlar birlikte iken bartracam ve onlara yle yapacam (davranacam): [ ] ya, 5 ince ekmek, 1 tarna arlna kurban ekmeini, [ ] kk bir kap, saf zeytinya,[ mey]va , incir, kuru zm [ ]1 kk peynir, mavi yn, krmz yn, az miktarda, [ ] x, kazma, krek, [ ]x [ ] masa, yatak, rt, [ ] yaptklar el ve dil modelleri, [ ] ufaltlm NA4nitri41, sinir, az miktarda [ ], tarpatarpa otu, balk, kertenkele, iki ], testi arap, [ bir] tencere [ ], bir kadeh, bir su kab, bir DUGGIR.KI42 [ beyaz koyun, bir siyah koyun, bir kpek yavrusu [ ] bunlar hazrlannca . Byc kadn iki kurban sahibini kurban iin [ ], byc kadn bir mayal kurban ekmeini, bir avu peyn[iri ], bir testi arab, alr ve onlar kurban sahibine uzatr, ve (onlar, onun) zerine ellerini koyarlar. Bir kurban ekmeini ve de peyniri paralar, arab da sunar ve yle syler: beyim Gne Tanrs, ite sana kt dilleri teslim ettim.. Byc kadn elbise giydirilmi ve balar rtlm hamurdan heykelleri ve iki ahap heykeli, onlar iki kurban sahibinin ayaklarnn nne koyar, hamurdan yaplm iki dili ve de iki eli onlarn balarna koyar. Onlarn vcutlarna mavi ve krmz ynden ipi dolar, ve onlar (ynleri) onlardan alr. Krmz yn alr, onu onlardan bakla yukardan tamamen keser ve yle syler: siz, o gn ne ile doyurulduysanz imdi ite o gnn dillerini tanr Andaliya bak ile kesti ve onlar ocaa frlatr. Byc kadn bir bal alr, onu iki kurban sahibinin ikisinin birlikte zerinde evirir ve yle syler: bu balk denizin boas(dr), bu balk denizden nasl ayrldysa, imdi o gnn lanetli dilleri (de) (sizden) ayrlsnlar ve bal ocaa frlatr. (Byc kadn) beyaz ve siyah yn alr, sonra (onlar) iyann etrafna dolar ve ona tiatwa43 der, onu iki kurban sahibinin zerine tutar ve yle syler: az ve dil ile her ne syledinizse imdi bak tiatwa vcut(unuz)daki o gnn dilleri sizden ayrlm olsun, ve onlar ocaa frlatr. Sonra, byc kadn tuzu, iyan [ ], ve de balmumunu alr, balmumundan diller yapar [ ve onlar] iki kurban sahibinin balarnn zerinde evirir, tuzu, iyan ve de siniri onlarn zerinde evirir, sonra onlar, onlara uzatr, [ve ona sol elleri]yl[e bask yaparlar]
40 41 42 43 Paragraflar orijinal metne gre oluturulmutur. HW s. 152, soda, potasyum gibi bir temizlik malzemesi. HW s. 274, bir kap eidi. HW s. 225, yapma dil.

Akademik Bak 237

Cilt 2, Say 3 K 2008

Esma Reyhan

Akademik Bak 238

Cilt 2, Say 3 K 2008

II. STUN Byc kadn yle syler: aranzda her ne lanetlenmise imdi o lanetli dilleri Gne Tanrs sol (tarafa) evirsin ve onlar ocaa frlatr. ki kurban sahibinin vcutlarnda bulunan krmz ve mavi yn, (ayaklarnn) nnde bulunan hamurdan iki heykeli, balarnn zerinde bulunan hamurdan elleri ve hamurdan dilleri, Byc kadn onlarn tmn alr, onlardan ipi kesip ayrr, hamurdan iki eli ve (hamurdan) dilleri byc kadn krar, sonra onlar, onlarn zerinde evirir ve yle syler: o gnn lanetli dilleri ayrlsn, o gnn lanetli szleri ayrlsn ve onlar ocaa frlatr, sonra byc kadn tuzu alr, onu yedi dilin zerine dker, onlar yerde (ekile) ezer (ufalar) ve onlar iki kurban sahibinin zerinde evirir ve yle syler: hangi gnde doymu iseniz, bak, o gnn dillerini bundan sonra baba Gne Tanrs ufalad (ezdi) ve onlar ocaa koyar. Byc kadn suyu ve hamuru alr, suyu onlarn zerine serper ve onlar temizler, sonra hamuru onlarn zerinde evirir ve yle syler: bylece aznzla (ve) dilinizle (tekrar) temizlenmi olunuz ve hamuru ocaa koyar. Bir koyunu sevk ederler ve onu byc kadn iki kurban sahibinin zerine tutar ve yle syler: ite izin iin bir vekil, vcutlarnz iin bir vekil olsun: kt dil, kt az onlar, onun (koyunun) azna tkrrler ve yle syler: kt lanetleri tkrdnz, yeri kazarlar, koyunu aada keserler, sonra onu aaya koyarlar, onun yanna tatl kurban ekmeini koyarlar, arap sunar ve zerini kapatrlar. Siyah koyunu sevk ederler, byc kadn onu, onlarn zerine tutar ve yle syler: sizin balarnz ve vcutlarnzn tm iin siyah koyun bir vekildir, (onun) azndaki dil lanetlerin dilidir Ve onu onlarn zerinde evirir, iki kurban sahibi onun azna tkrrler ve koyunu keserler, sonra onu tamamyla paralarlar, ocak yaparlar ve yakarlar, bal ve de saf zeytinyan zerine dkerler, tatl kurban ekmeini paralar, onu ocaa frlatr ve arap sunar. Byc kadn domuz yavrusunu alr, onu onlarn zerinde tutar ve yle syler: bak, bu ot (ve) tahl ile beslenmi (domuz) nasl gkyzn (bir daha) gremeyecekse ve sonra domuz yavrularn (da) bir daha gremeyecekse, iki kurban sahibi de kt lanetleri ayn ekilde grmesinler Domuz yavrusunu onlarn zerinde evirir, sonra onu ldrrler, yeri kazarlar ve domuz yavrusunu (kazdklar ukurun) dibine koyarlar, arap sunarlar, (onlar) topran iinde tutarlar Byc kadn kilden bir hupuwai kab44 yapar, kk bir hamuru onun iine koyar, siyah kappaniyi45 de iine dker.
44 HW. s. 76, (eitli gda maddeleri ile doldurulan ve ritellerde kullanlan) bir kap, tencere. 45 H. Hoffner, Alimenta Hethaeorum, AOS 55, New Haven 1974, s.103 kimyon.

Eski Anadolu Kltrnde By ve Byclk

III. STUN Onu iki kurban sahibinin zerinde evirir ve yle syler: bak, kilin kil yatana dnmedii gibi, (siyah) kappaninin beyazlamad gibi, ve baka bir eyin tohumu olmad gibi, bu tanrlarn ekmeinin hamura dnmedii gibi, bu kt diller de ayn ekilde (iki kurban sahibinin) vcuduna gitmesin Byc kadn bir kertenkeleyi alr, onu mavi ve krmz yn ile balar ve onu iki kurban sahibinin zerinde evirir ve yle syler: hzl ayak (kertenkele) kt dilleri yukar kaldrsn, onu srtndan kaldrsn, dilleriyle onu kaldrsn: kt az, kt dili Sonra (byc kadn) bir kpek yavrusunu alr, onu iki kurban sahibinin zerinde evirir ve yle syler: (o), tm vcutlarnzn tasviri(dir), onlar onun azna tkrrler ve yle syler: o gnn lanetlerini tkrdler kpei ldrrler, sonra onu gmerler. Byc kadn iki kurban sahibinin zerine su serper ve onlar temizlenir, hamuru da onlarn zerinde sallar. Sonra kilden bir inuri kab46 yapar ve ya onun iine dker, krmz yn iine frlatr, kara47 iine doldurur ve byc kadn onu iki kurban sahibinin elbisesinin altna tutar (saklar) ve yle syler: Bak bu tarn inuri kab(dr), o sizi iyi bir yaama serbest braksn, ama size (sylenen) kt szleri de ayn ekilde gizlesin. Arkasndan yedi hupuwai kabn alr, onlar arap, saf zeytinya, bal ile doldurur (ayrca) inciri, kuru zm, siniri, tuzu (ve) iyan (da) ekler, hupuwai kabn ocaa dker, hupuwai kabn ise krar. ve yle syler: hupuwai kab az ve dil ile birlikte krlsn hupuwai kabn krd zaman bir tatl kurban ekmeini de paralar ve onlar (ekmek paralarn) ocaa frlatr. Bir koyunu sevk ederler ona vekil (=nakkui) denir, byc kadn, tatl kurban ekmeini ve bir arap testisini alr, koyunu gne tanrsna sunar ve byc yle syler: ey gne tanrs, onlara (onlarn yerine) az ve dil iin bir vekildir sonra bir koyun sunar, kurban ekmeini paralar, arap sunar, koyunu ise ldrmezler, onu byc kadn alr. (Bunun zerine) byc kadn yedi masay alr, tatl kurban ekmeini, bir peyniri, bir arap testisini alr, ekmei ve de peyniri gne tanrsna paralar, arap sunar, ayrca byc kadn bronz (kazmay) alr ve yeri kazarlar, byc kadn yle syler: az ve dil Gne Tanrsna . . . . . . olursa Sonra byc kadn kurban ekmeini, peyniri, pimi topraktan bir arap kadehi, iki kurban sahibine sunar ve onun zerine (onlar) ellerini koyarlar, byc kadn, kurban ekmeini Gne Tanrsna paralar, arap sunar ve yle syler: vlen Gne Tanrs sen azn ve dilin arkasndasn
46 H. Hoffner, Alimenta Hethaeorum, AOS 55, New Haven 1974, s.136 hamurun hazrland, yorulduu kap. 47 H. Hoffner, Age s. 73 bir tahl eidi.

Akademik Bak 239

Cilt 2, Say 3 K 2008

Esma Reyhan

Sa taraftan ve sol taraftan atei yakarlar, ortasna yedi huwai tan sokarlar, byc kadn yarm avu arlnda tatl kurban ekmeini ve de arap kadehini iki kurban sahibine uzatr, onlar onun zerine ellerini koyarlar, byc kadn tatl kurban ekmeini paralar, arap sunar ve yle syler: IV. STUN her kim huwai talarn ayn yere diktiyse bak onlar yklacak gibi duruyor, o gn de iki kurban sahibinin azndan ve dilinden her ne kt ise o szler de ayn ekilde yklsnlar ki kurban sahibi huwai talarn ayaklaryla devirirler ve onlar atein ortasndan geer, giymi olduklar elbiseleri, onlar, karp atarlar ve onlar byc kadn alr, Bir tencereyi onlarn zerinde evirir, bir kab onlarn ayaklarnn yanna koyar ve yle syler: ite bu tencere sizin banz iin, bu kap aznzdan (kaynaklanan) tm meseleler iin tasvir(dir) byc kadn tencereyi krar, kab ise iki kurban sahibi ayaklaryla krarlar ve yle syler: btn lanetli szler krlsn Byc kadn gne bitkisini alr, ona tiwariya denir, (onunla) iki kurban sahibinin vcutlarn siler ve yle syler : az (ve) dilin kt szleri de sizden silinmi olsun Byc kadn suyu kadehten ya da huppara kabndan iki kurban sahibine uzatr (iine) nitri doldurulmutur, iki kurban sahibi suyu balarnn zerine dkerler, ellerini ve gzlerini ykarlar. Sonra suyu bir srn boynuzunun iine dkerler, iki kurban sahibi onu mhrlerler, byc kadn yle syler: eski krallar geri geldiklerinde ve lkenin durumunu denetlediklerinde ancak o zaman bu mhr kaldrlsn Kizzuwatnal kadn Matikkann sz : eer baba olu ile koca kars ile ya da erkek karde kz kardei ile kavga ederlerse, onlar birlikte iken bartracam ve onlara birlikte davranacam ve onlara yle yapacam (szlerinin yer ald) birinci tablet bitti.
Ksaltmalar Archivum Anatolicum: Anadolu Arivleri, Ankara. AOATS: Alter Orient und Altes Testament, Neukirchen-Vluyn 1969 vd. AOS: American Oriental Series, New Haven. Belleten: Trk Tarih Kurumu, Ankara. BMECCJ: Bulleti of the Middle Eastern Culture Center in Japan, ed. By H.I.H Prince Takohito Mikasa, Otto Harrassowitz, Wiesbaden. CTH: Catalogue des textes hittites, 2nd ed. - Paris 1971. HW: Hethitisches Wrterbuch, Kurzgefasste kritische Sammlung der Deutungen hethitischer Wrter, Heidelberg 1952. KBo:Keilschrifttexte aus Boghazki, (Heft 1 vd.) Leipzig 1916-23; (Heft 7 vd.) Berlin 1954 vd. KUB: Keilschrifturkunden aus Boghazki, Berlin 1921 vd. RHA: Revue hittite et asianique, Paris 1930 vd. RlA: Reallexikon der Assyriologie, Berlin 1928-1938, 1957 vd. Theth: Texte der Hethiter, Heidelberg 1971 vd. Uluslararas I. Hititoloji Kongresi: Uluslararas I. Hititoloji Kongresi Bildirileri (19-21 Temmuz 1990) orum 1992.

Akademik Bak 240

Cilt 2, Say 3 K 2008

Eski Anadolu Kltrnde By ve Byclk

Kullanlan aretler [ ] Tabletin o ksmnn krk olduunu gsterir. ( ) Tercmenin daha iyi anlalmas iin yaplan ilaveyi gsterir. . . . Yan yana ya da ten fazla nokta o ksmn salam olduunu fakat gerek grlmedii iin alnmadn belirtir. X Okunamayan iaret veya iaretleri gsterir. Kaynaklar Ana Britannica, Genel Kltr Ansiklopedisi, Cilt 5, stanbul 1987. T. Bryce, Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, (ev. M. Gnay), Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara 2003. A. M. Dinol, Ahella Rituali (CTH 394) ve Hititlerde Salgn Hastalklara Kar Yaplan Majik lemlere Toplu Bir Bak, Belleten, Cilt: 49, Say:193, Ankara 1985, s.1-40. K. Emirolu - S. Aydn, Antropoloji Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara 2003. J. Friedrich, Hethitischen Gesetze, Leiden 1959. A. Goetze, The Hittite Ritual of Tunnawi, AOS 14, New Haven, Connecticut 1938, s.1-129. V. Haas - G. Wilhelm, Hurritische und luwische Riten aus Kizzuwatna, AOATS 3, Kevelaer/Neukirchen-Vluyn 1974. V. Haas, Magie und Zauberei, RlA 7, Berlin 1987-1990, s.630-631. I. Hoffmann, Der Erlass Telipinus, Theth 11, Heidelberg 1984. H. Hoffner, Alimenta Hethaeorum, AOS 55, New Haven 1974. R. Kieckhefer; Ortaada By, ev. Z. Biliz, Alkm Yaynlar, stanbul 2004. E. Laroche, Glossaire de la Langue Hourrite, RHA 34, Paris 1976. E. Reyhan, Hitit Kaynaklarnda Kizzuwatnal Kadn Matikkaya Ait Ritel Metinler, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 2002. E. Reyhan, Hitit By Ritellerinin Uygulama ekilleri zerine Bir nceleme, Archivum Anatolicum, Cilt VI, Say 2, Ankara 2003, s. 111-142. F. Sommer - A. Falkenstein, Die hethitisch-akkadische Bilingue des Hattuili I (LabarnaII), Mnchen 1938. G. Szabo, Ein hethitisches Entshnungsritual fr das Knispaar Tuthaliya und Nikalmati, Theth 1, Heidelberg 1971. H. Otten - C. Rster, Keilschrifttexte aus Boghazki, (KBo 39.8), Berlin 1995. . ah; Dou Bys, ev. O. Yener, Say Yaynlar, stanbul, 2000. S. J. Tambiah, By, Bilim, Din ve Aklcln Kapsam, (ev.U. Can Akn), Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara 2002. P. Taracha, Hitit Kral Telafi Rituallaeri Hakknda Baz Dnceler, Uluslararas I. Hititoloji Kongresi, Ankara 1992. A. nal, The Hittite Ritual of Hantitau from the City of Hurma Against Troublesome Years, TTK Yaynlar Seri VI-No.45, Ankara 1996. A. nal, The Role of Magic in the Ancient Anatolien Religions According to the Cuneiform Texts from Boazky-Hattua, Essays on Anatolien Studies in the Second Millennium B.C., BMECCJ 3, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1988, s. 52-85. A. nal, Hititler Devrinde Anadolu/Kitap 2, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2003.

Akademik Bak 241

Cilt 2, Say 3 K 2008

Esma Reyhan

Akademik Bak 242

Cilt 2, Say 3 K 2008