Mehmet iman

TRK ETM SSTEM VE OKUL YNETM

ISBN 978-605-0022-08-7
Kitapta yer alan blmlerin tm sorumluluu yazarna aittir.

2012, Pegem Akademi

Bu kitabn basm, yayn ve sat haklar
Pegem Akademi Yay. Et. Dan. Hizm. Tic. Ltd. tiye aittir.
Anlan kuruluun izni alnmadan kitabn tm ya da blmleri,
kapak tasarm, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayt
ya da baka yntemlerle oaltlamaz, baslamaz, datlamaz.
Bu kitap T.C. Kltr Bakanl bandrol ile satlmaktadr.
Okuyucularmzn bandrol olmayan kitaplar hakknda
yaynevimize bilgi vermesini ve bandrolsz yaynlar
satn almamasn diliyoruz.

1. Bask: Ocak 2008

5. Bask: ubat 2012
Dizgi-Grafik Tasarm: Didem Grleyik
Kapak Tasarm: Grsel Avc
Bask: Ayrnt Matbaas
(Ankara-0312-3945590)
Yaynevi Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 13987

Bu kitab,

Kariyerimi ve bugnm borlu olduum rahmetli anneme

ithaf ediyorum.

iii

iv

N SZ
Trkiyede eitim fakltelerinde 1997de gerekletirilen yeniden yaplanma almalar sonucunda eitim programlaryla programlarda yer alan
dersler de yeniden belirlenmi ve tanmlanmtr. Oluturulan bu yeni programlarda Trk eitim sistemi ve okul ynetimiyle ilgili bir ders yer almamtr. Baz niversitelerde bu dersler semeli dersler kapsamnda almtr.
Ancak 2005-2006 yllarnda Yksek retim Kurulu tarafndan eitim fakltelerinin programlarnda yer alan derslerle ilgili tekrar yeniden dzenleme yoluna gidilmi, meslek dersleri iinde Trk Eitim Sistemi ve Okul
Ynetimi ad altnda yeni bir ders yer almtr. Bu dersin tanmnda u konular bulunmaktadr: Trk eitim sisteminin amalar ve temel ilkeleri;
eitimle ilgili yasal dzenlemeler; Trk eitim sisteminin yaps; ynetim
kuramlar ve sreleri; okul rgt ve ynetimi; okul ynetiminde personel,
renci, retim, iletmecilikle ilgili iler ve okula toplumsal katlm.
Eitim fakltelerinin ders programlarnda ilkin gerekletirilen yeniden
dzenleme almalarnda, retmen adaylarna daha ok snf ii retme
ve renme sreleriyle ilgili yeterlilikler kazandrma amac gdlmtr.
Dolaysyla alan dersler de bu amaca dnk olup daha ok renme sreci
zerinde younlamtr. Sz konusu programlarda eitimle ilgili makro
dzeyde konular olarak eitimin tarihi, sosyal, ekonomik, felsefi, ynetsel
boyutlaryla ilgili dersler pek yer almamtr. Oysa retmen adaylar, her
eyden nce bir toplum yesi olarak dnyaya gelen ve belirli bir toplumda
yaayan insanlardr. retmen adaylarnn sadece retme ve renme
sreleriyle ilgili mikro dzeyde yeterlilikler kazanmalar, ilk bakta makul
grlebilir. Ancak bu tr bir bak as, retmenlii s bir ereveye
sktrmak anlamna da gelebilir. Bu nedenle retmen adaylarnn geni
bir dnya grne sahip olmas; eitimin tarih, sosyal , kltrel, politik,
ekonomik, kltrel, felsefi, ynetsel boyutlarn da tanmalar nemlidir.
Dier taraftan retmen adaylar, byk toplumun yesi olmalar
yannda ayn zamanda eitim sisteminin ve okul sisteminin de bir yesi
olarak yaamlarn srdrrler. Bu nedenle, iinde yer almaya aday
olduklar eitim sistemini ve okulu tanmalar son derece nemlidir. Bu
kitapta byle bir ihtiyatan yola karak Trk eitim sisteminin, bu
erevede eitim sisteminin bir alt sistemi olan okulun ve okulla ilgili baz
srelerin tantlmas amalanmtr.

Kitapta yer alan konularn ayrntsna girmeden zet bilgiler sunulmaya

allmtr. Bu ders, Trk eitim sistemi ve okul ynetimi olmak zere iki
ksmdan
olumaktadr. Bunlarn her birinin kapsam, ok eitli
konulardan meydana gelmektedir. Ayrca eitim sistemi ve okulla ilgili
geni bir mevzuat da bulunmaktadr. Btn bunlarn ayrntl olarak ele
alnmas, bir dersin snrlarn amaktadr.
Bu kitapta ele alnan konular, iki ksmda ve on blm halinde
dzenlenmitir Birinci ksmda, Trk eitim sistemiyle ilgili konulara, ikinci
ksmda ise okul ynetimiyle ilgili srelere yer verilmitir. Kitabn nc
blm olan Eitim Sisteminin rgt ve Ynetim Yaps 14.11.2011
tarih ve 652 sayl Kanun Hkmnde Kararnameye gre yeniden dzenlenmitir. Kitabn, retmen adaylar iin olduu kadar eitim sistemi ve
okula ilgi duyan herkes iin yararl olmas dnlmtr. Okuyuculardan
gelecek eletirilerle kitabn bundan sonraki basklarnn daha nitelikli hale
getirilmesi mmkn olabilecektir. Kitabn bu basks iin dzenlenmesinde
katklarndan dolay Ar. Gr. Mikail Yalna, Ar. Gr. Aye Dnmeze,
Okul Mdr brahim Tademire ve basm gerekletiren Pegem
Akademiye teekkr ederim.
Eskiehir, Ocak 2012

Mehmet MAN

vi

NDEKLER
n sz.............................................................................................................. v
indekiler....................................................................................................... vii

1. KISIM
TRK ETM SSTEM
1. BLM

ETM SSTEMNN OLUTURULMASI

(ss: 3 / 32)
Eitim Kavram ...............................................................................................................4
Sosyal Bir Kurum Olarak Eitim .....................................................................................5
Bir Sektr Olarak Eitim ..................................................................................................6
Bir Sistem Olarak Eitim .................................................................................................7
Sosyal ve Ak Sistemin zellikleri ...................................................................................8
Eitim Sistemlerinin rgtlenmesi ...................................................................................9
Eitim Sisteminin Alt ve st Sistemleri...........................................................................10
Eitim Sistemleri ve Eitim Bakanl.............................................................................11
Eitim Bakanlnn Yaps ve levi................................................................................13
Eitim Sistemlerinin Dayand Felsefeler ......................................................................14
Eitim Sisteminde Politika ve Kapasite Gelitirme..........................................................14
Eitim Sistemlerinin Yeniden Yaplandrlmas...............................................................15
Merkeziyeti Ynetimin Yararlar ve Sakncalar....................................................15
Merkeziyeti Olmayan Ynetimin Yararlar ve Sakncalar.....................................16
Yerinden Ynetim Tartmalar ve Eitim Sistemi .................................................17
Eitimde Yerelleme ve Okul Merkezli Ynetim .............................................................19
lkelerin Eitim Sistemlerinin Karlatrlmas ...............................................................21
Aratrma ve nceleme Sorular ......................................................................................23
Deerlendirme Sorular..................................................................................................23
Yararlanlan ve Yararlanlabilecek Kaynaklar .................................................................25
Ek: Trkiyede Kamu Ynetimi ve Eitim ......................................................................26

vii

2. BLM

ETM SSTEMNN YASAL TEMELLER

(ss: 33 / 49)
Hukuk ve Eitim............................................................................................................34
Baz Uluslararas Belgeler ve Eitim Sistemi ...................................................................34
nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde Eitim ..........................................................35
ocuk Haklar Szlemesinde Eitim ...................................................................35
Trkiyede Eitimle lgili Yasal Belirleyiciler ...................................................................37
Trk Anayasalarnda Eitim...........................................................................................38
Trkiye Cumhuriyeti Anayasasna Gre Eitim ............................................................39
Milli Eitim Temel Kanunu ............................................................................................40
Trk Milli Eitiminin Amalar........................................................................................41
Trk Milli Eitiminin Temel lkeleri ................................................................................42
Yksekretimle lgili Yasalar ve Ynetmelikler .............................................................44
Yksekretim Kanunu .................................................................................................45
Yksekretim ve niversite..........................................................................................45
retim Elemanlar .......................................................................................................46
Aratrma ve nceleme Sorular ......................................................................................46
Deerlendirme Sorular ..................................................................................................47
Yararlanlan ve Yararlanlabilecek Kaynaklar .................................................................49

3. BLM

ETM SSTEMNN RGT VE YNETM YAPISI

(ss: 51 / 82)
Eitim Sisteminin Yaps ................................................................................................52
Mill Eitim Bakanlnn Grevleri.................................................................................52
Eitim Sisteminin rgt Yaps ......................................................................................53
Milli Eitim Bakanl Merkez rgt .............................................................................54
Bakan ...................................................................................................................56
Mstear ve Mstear Yardmclar ........................................................................56
Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl......................................................................56
Bakanlk Mavirlii ..............................................................................................57
Denetim Birimi Bakanl .................................................................................57
Milli Eitim uras .................................................................................................58
Hizmet Birimleri....................................................................................................58
Milli Eitim Bakanl Tara rgt ...............................................................................66
l ve le Milli Eitim Mdrlklerinin Grev Alanlar.............................................67
l ve le Milli Eitim Mdrlerinin Grevleri..........................................................67
l ve le Milli Eitim Mdrlklerinin Yetkileri.......................................................67
Milli Eitim Mdrlnde Kurul ve Komisyonlar .................................................69
Milli Eitim Bakanl Yurt D rgt...........................................................................71

viii

Yksek retimle lgili st Kurulular ............................................................................72

Yksek retim Kurulu.........................................................................................72
Yksek retim Denetleme Kurulu .......................................................................72
renci Seme ve Yerletirme Merkezi..................................................................73
niversiteleraras Kurul .........................................................................................73
Yksekretim Kurumlar ..............................................................................................74
niversite Ynetim Organlar................................................................................74
Faklte Ynetim Organlar...................................................................................76
Enstitler...............................................................................................................77
Yksekokullar .......................................................................................................77
Blmler...............................................................................................................78
Yksek retimde Dier Ynetim Birimleri...........................................................78
Aratrma ve nceleme Sorular ......................................................................................79
Deerlendirme Sorular..................................................................................................79
Yararlanlan ve Yararlanlabilecek Kaynaklar .................................................................81

4. BLM

ETM SSTEMNDE RETM KADEMELER

(ss: 83 / 113)
Eitim ve Okul Sistemlerinin Felsefi Temelleri................................................................84
Trk Eitim Sisteminin Felsefi Temelleri ........................................................................85
Eitim Sisteminde Okul Kurulu Sistemleri.....................................................................86
Eitim Sisteminde Okul Yaps.......................................................................................87
Eitim Sisteminde rgn Eitim Kademeleri .................................................................89
Okul ncesi Eitim ...............................................................................................89
lkretim .............................................................................................................92
Ortaretim ..........................................................................................................94
Yksekretim ......................................................................................................99
zel retim ...............................................................................................................101
zel Eitim ..................................................................................................................102
Yaygn Eitim ..............................................................................................................105
Aratrma ve nceleme Sorular ....................................................................................111
Deerlendirme Sorular................................................................................................111
Yararlanlan ve Yararlanlabilecek Kaynaklar ...............................................................113

5. BLM

ETM SSTEMNDE NSAN VE FZK KAYNAKLAR

(ss: 115 / 133)
Eitimde nsan Kaynaklar ...........................................................................................116
Eitimde Uzmanlk Alanlar..........................................................................................116
retmenlerin Yetitirilmesi .........................................................................................118

ix

Eitim ve Okul Yneticilerinin Yetitirilmesi .................................................................119

Eitim Mfettilerinin Yetitirilmesi ..............................................................................120
Eitimde nsan Kaynaklaryla lgili Sorunlar .................................................................121
Eitimde Finansal Kaynaklar .......................................................................................121
Eitimin Finansmannda Devletin Grevi ....................................................................122
Eitimde Balca Finansman Trleri.............................................................................123
lkretimin Finansman Kaynaklar.........................................................................125
Ortaretimin Finansman Kaynaklar .....................................................................127
Yksekretimin Finansman Kaynaklar .................................................................128
Eitimde Fiziki Alt Yap................................................................................................129
Eitimde nsani ve Fiziki Kaynaklarla lgili Sorunlar .....................................................130
Aratrma ve nceleme Sorular ....................................................................................131
Deerlendirme Sorular................................................................................................131
Yararlanlan ve Yararlanlabilecek Kaynaklar ...............................................................133

6. BLM

ETMDE GNCEL TARTIMA VE PROJELER

(ss: 135 / 165)
Trk Eitim Sisteminin Temel Sorunlar.......................................................................136
Eitim Sistemiyle lgili Balca Sorun Alanlar ......................................................136
Eitim Sistemiyle lgili Baz Temel Sorunlar.........................................................137
Eitimde Sorun zmeye Dnk Politikalar .......................................................137
Eitim Sisteminin Yeniden Yaplandrlmas.................................................................138
AB ve OECD lkelerinde Eitimle lgili Tartmalar .....................................................139
Eitim Sisteminde rgt Yapsn Yeniden Oluturma .................................................139
Eitimde Yeni Politikalar ve Stratejiler .........................................................................141
Orta Vadeli Programda Eitim Politikalar ...................................................................143
Milli Eitim Bakanlnda Stratejik Planlama almalar..............................................143
MEB Tarafndan Hazrlanan ve Uygulanan Baz Eitim Projeleri .................................144
AB Srecinde Trk Eitim Sistemi ...............................................................................155
Avrupa Birlii Eitim Programlar........................................................................156
Avrupa Birlii Srecinde Trkiyede Eitim Politikalar .......................................157
Eitim Sisteminin ve Okulun Gelecei .........................................................................160
Eitim Sisteminin Geleceine likin Baz neriler .......................................................162
Tartma ve nceleme Sorular .....................................................................................163
Deerlendirme Sorular................................................................................................163
Yararlanlan ve Yararlanlabilecek Kaynaklar ...............................................................165

7. BLM

YNETM TEORLER VE SRELER

(ss: 167 / 194)
rgt ve Ynetim Kavramlar ......................................................................................168
rgt ve Ynetime likin Bak Alar ........................................................................170
Ynetim Bilimi ............................................................................................................173
rgt ve Ynetimle lgili Teoriler .................................................................................173
Klasik rgt ve Ynetim Teorisi .............................................................................174
Neoklasik rgt ve Ynetim Teorisi .......................................................................176
acl rgt ve Ynetim Teorileri ..........................................................................177
rgt ve Ynetimle lgili Teorilerin Deerlendirilmesi ..................................................179
Ynetim Sreleri ........................................................................................................181
Karar Verme ..........................................................................................................181
Planlama ...............................................................................................................183
letiim ...................................................................................................................185
Koordinasyon ........................................................................................................188
Deerlendirme .......................................................................................................189
Aratrma ve nceleme Sorular ....................................................................................190
Deerlendirme Sorular................................................................................................191
Yararlanlan ve Yararlanlabilecek Kaynaklar ...............................................................193

8. BLM

OKUL VE OKUL YNETM

(ss: 195 / 224)
Eitim ve Okul Ynetimi..............................................................................................196
Eitim ve Okul Ynetiminde Teori...............................................................................196
Eitim ve Okul Ynetiminde Teori ve Uygulama .........................................................197
Sosyal Bir Sistem ve rgt Olarak Okul ......................................................................198
rgt Yapsyla lgili Temel Kavramlar ve Okul............................................................199
Okulun rgt Yapsnn Oluturulmas.........................................................................200
rgt Yapsyla lgili Modeller ve Okul .........................................................................201
Sistem Yaklamlar Asndan Okul .............................................................................203
Okul Ynetimi ve Okul Yneticilii ..............................................................................207
Yneticilerin Yeterlililikleri ...........................................................................................208
Yneticilerin G Kaynaklar .......................................................................................208
Okul Yneticisinin Liderlik Gleri...............................................................................210
Hizmet reten Bir rgt Olarak Okul ..........................................................................211
Okulun Kendine zg Ynleri .....................................................................................212
Okulun Amalar .........................................................................................................213
Okulun Yaps..............................................................................................................214
Okul Sreleri..............................................................................................................214
Okul Yneticisinin Grevleri ........................................................................................216
Aratrma ve nceleme Sorular ....................................................................................221
Deerlendirme Sorular................................................................................................221
Yararlanlan ve Yararlanlabilecek Kaynaklar ...............................................................223

xi

2. KISIM
OKUL YNETM SREC
9. BLM

OKULDA NSAN KAYNAININ YNETM

(ss: 227 /246)
Personel htiyacnn Belirlenmesi ve Planlanmas.........................................................228
Personelin Seilmesi ve stihdam Edilmesi ...................................................................229
e Balatmayla lgili lemler .......................................................................................229
Personel Dosyalarnn Oluturulmas ...........................................................................231
in Tanmlanmas .......................................................................................................231
Adaylk lemleri ..........................................................................................................232
Personelin Yetitirilmesi ve Gelitirilmesi......................................................................232
Personelin Deerlendirilmesi ve Ykseltilmesi..............................................................233
Personel Sicil ve Disiplin lemleri ................................................................................234
Personelin dllendirilmesi ve Cezalandrlmas ..........................................................235
Maa ve Dier demeler .............................................................................................236
Salkla lgili lemler....................................................................................................238
zinlerle lgili lemler....................................................................................................239
Tayinler ve Nakiller......................................................................................................243
Emeklilik lemleri........................................................................................................243
Aratrma ve nceleme Sorular ....................................................................................244
Deerlendirme Sorular................................................................................................244

10. BLM

RENC ZLK LER

(ss: 247 / 259)
rencilerin Okula Kaydedilmesi.................................................................................248
Snf Listelerinin Hazrlanmas......................................................................................249
renci Dosyalarnn Dzenlenmesi ............................................................................249
statistiklerin Dzenlenmesi ..........................................................................................249
renci Devamnn zlenmesi ve lenmesi ..................................................................250
Nakil, Kayt Silme, renim Belgesi Dzenleme ..........................................................251
Denklik lemleri ..........................................................................................................252
Salk ve Gvenlikle lgili lemler ................................................................................252
Kimlik ve Paso Dzenlenmesi ......................................................................................253
Askerlik lemleri..........................................................................................................253
rencilere Kredi ve Burs Salanmas .........................................................................254
Snavlar ve Snf Geme lemleri.................................................................................254
Mezuniyet ve Diploma lemleri ...................................................................................256
Mezunlarn zlenmesi ...................................................................................................257
Aratrma ve nceleme Sorular ....................................................................................257
Deerlendirme Sorular................................................................................................258

xii

11. BLM

ETM VE RETMLE LGL LER

(ss: 261 / 281)
Yllk retim Plannn Yaplmas ................................................................................362
alma Plannn Yaplmas .........................................................................................262
nitelendirilmi Yllk Plan ve Ders Planlar..................................................................263
Snf ve ubelerin Oluturulmas ..................................................................................263
Ders Yknn ve retmenlerin Belirlenmesi .............................................................264
Ders Datm Programlarnn Yaplmas .......................................................................265
Genel retmenler Kurulu Toplantlarnn Yaplmas...................................................266
Zmre retmenleri Kurulu Toplantlar ......................................................................266
ube retmenleri Kurulu Toplantlar ........................................................................267
retimle lgili Kaynaklarn Salanmas .......................................................................268
Laboratuar leri ..........................................................................................................269
Ktphane leri ..........................................................................................................269
retim renme Srecinin Gerekletirilmesi .........................................................271
Gezi nceleme Aratrma almalar ......................................................................271
Yetitirme Kurslar .......................................................................................................272
Okulda Rehberlik leri.................................................................................................273
renci Davranlarn Deerlendirme Kurulu..............................................................274
Yneltme neri Kurulu................................................................................................275
Disiplin ve Onur Kurullar ............................................................................................275
Okulda Nbet leri......................................................................................................276
Sosyal ve Kltrel Etkinlikler........................................................................................278
Okul Trenleri .............................................................................................................278
Aratrma ve nceleme Sorular ....................................................................................279
Deerlendirme Sorular................................................................................................280

12. BLM

OKUL LETMESNN YNETM

(ss: 283 / 312)
Bir letme Olarak Okul ...............................................................................................284
Okulun Btesi ............................................................................................................284
Okulda Yaz leri.........................................................................................................287
Gelen ve Giden Yazlar................................................................................................288
Gizli Yazlarla lgili lemler...........................................................................................289
Veri leme ve Raporlar ...............................................................................................290
Satn Alma ve Mal Tedarik leri ..................................................................................292
Okul, Bina ve Tesislerin Bakm ve Onarm leri ..........................................................294
Okul, Bina ve Tesislerin Kullanlmas ...........................................................................296
Okul Temizlik leri ......................................................................................................297
Okul Bahesinin Dzenlenmesi....................................................................................298
Tanr Mallarla lgili ler .............................................................................................298
Sivil Savunma ve Gvenlikle lgili lemler ...................................................................300
renci Tama Hizmetleri ..........................................................................................301

xiii

renci Pansiyon Hizmetleri .......................................................................................302

Kooperatif leri ...........................................................................................................306
Kantin leri .................................................................................................................307
Dner Sermaye leri ...................................................................................................308
Ariv Hizmetleri ...........................................................................................................308
Depolar .......................................................................................................................309
Aratrma ve nceleme Sorular ....................................................................................310
Deerlendirme Sorular................................................................................................310

13. BLM

ALE VE TOPLUMUN OKULA KATILIMI

(ss: 313 / 334)

Okul ve Toplum likileri ..............................................................................................314

Eitimde Paydalarn Katlm ......................................................................................316
Ailenin Okula ve Eitime Katlm ................................................................................316
Velinin Okul Ynetimine Katlm.................................................................................319
Okulda Demokrasi ve renci Katlm ........................................................................320
Okul-Aile ve Toplum likilerinde Yasal ereve ..........................................................321
Okul Aile Birlikleri........................................................................................................322
Aratrma ve nceleme Sorular ....................................................................................325
Deerlendirme Sorular................................................................................................326
Yararlanlan ve Yararlanlabilecek Kaynaklar ...............................................................328
KanunlarKararnamelerTzklerYnetmeliklerYnergeler-Genelgeler....................329

xiv

Eitim Sisteminin Oluturulmas

1.

KISIM

TRK ETM
SSTEM

Mehmet MAN

Trk Eitim Sistemi ve Okul Ynetimi

Eitim Sisteminin Oluturulmas

1.

BLM

ETM SSTEMNN
OLUTURULMASI

BLMN AMACI
Bu blm iledikten sonra aadaki sorulara cevap verebileceksiniz.
1. Sosyal bir kurum ve sektr olarak eitim nedir?
2. Sosyal ve ak bir sistem olarak eitim sisteminin zellikleri nelerdir?
3. ada eitim sistemlerinin ve eitimle ilgili bakanlklarn
temel ilevleri nelerdir?
4. Eitimde merkeziyeti ve yerinden ynetimin yararlar ve
sakncalar nelerdir?
5. Trkiyede kamu ynetiminin yeniden yaplanmas srecinde eitim sisteminin yeri nedir?
6. Okul merkezli ynetimden beklenen yararlar nelerdir?
7. Eitimde demokratikleme ve katlmn anlam nedir?

Trk Eitim Sistemi ve Okul Ynetimi

ETM KAVRAMI
Eitim Kavramnn Tanm: Trkede eitim kavram kadar yaygn olarak kullanlmamakla birlikte bununla yakndan ilgili terbiye, irfan, maarif,
talim, tedris gibi kavramlar da vardr. Eitim kavram, yaygn olarak btn
bu kavramlar kapsayacak ekilde kullanlmaktadr. Eitimle ilgili deimez
ve ortak kabul gren bir tanm yapmak mmkn deildir. Bu konuda yaplan tanmlarn ou, eitimin ieriiyle ilgili olup deer ykldr.
Eitimle ilgili yaplan baz tanmlarda, yapsal-ilevsel bir yaklamla
eitim ve eitim sistemine belirli ilevler yklenmektedir. Sz konusu ilevler, belirli eitim felsefeleriyle de ilikili olabilmektedir. Eitim sistemlerinin amalar konusunda da evrensel dzeyde deimez ltler belirlemek
gtr. Bu amalar, uluslar aras, evrensel, blgesel, ulusal ve kurumsal
amalar olarak gruplandrlabilir. Bunun yannda sz konusu amalar, daha
alt dzeyde (sosyal, kltrel, politik, ekonomik, bireysel) amalar olarak da
ayrlabilir.
Genel olarak eitim, insani bir faaliyet olup insann btn ynleriyle gelitirilmesi olarak tanmlanr. Geleneksel bir yaklamla eitim, bir toplumda insanlarn ortak deerler evresinde btnletirilmesiyle erdemli bir
toplum oluturma sreci olarak tanmlanr. Gnmzde ise eitim, sosyal,
kltrel, politik, ekonomik boyutlar ve ilevleri olduu kadar milli ve uluslar aras boyutlar ve ilevleri de olan bir konu ve bir sistem olarak ele alnmaktadr. Eitim sistemlerinin oluturulmasnda ve iletilmesinde de bu
boyutlarn birlikte dnlmesi gerekli grlmektedir (iman, 2010).
Sre Olarak Eitim: Eitim, yaygn bir tanmla, yaam boyu devam
eden bir sre olarak grlr. Eitim, doumdan lme kadar hayatn her
alann ve ann kapsar. Sosyal hayatta insanlar, evde, iyerinde, sokakta,
sosyal renme srecinde birbirinden renir. Bu srete herkes, dierleri
iin bir renme kayna, ayn zamanda kendisinden renilen rol modelidir. te bu renme ve retme srecinin, amal, sistemli, planl, programl ve dzenli bir biimde gerekletirilmek istenmesi, eitimin kurumsallamasn, bir baka ifadeyle eitim ve okul sistemlerinin olumasn salamtr. Bylece her lke, temelde sosyal btnleme, sreklilik ve istikrar salamak; sosyal ve kltrel miras srdrmek iin eitim sistemlerini ve eitli
eitim kurumlarn oluturmutur.

Eitim Sisteminin Yasal Temelleri

2.

33

BLM

ETM SSTEMNN
YASAL TEMELLER

BLMN AMACI
Bu blm iledikten sonra aadaki sorulara cevap verebileceksiniz.
1. Trkiye eitim sisteminin oluturulmasnda belirleyici
olan balca uluslararas belgeler nelerdir?
2. Trkiye Cumhuriyeti Anayasasna
sisteminin zellikleri nelerdir?

gre

eitim

3. Milli Eitim Temel Kanununa gre eitimin temel

ama ve ilkeleri nelerdir?
4. Yksekretim Kanununa gre, yksek retimi
oluturan birimler nelerdir?

Trk Eitim Sistemi ve Okul Ynetimi

34

HUKUK VE ETM
Toplumlarn hayatn dzenleyen yazl kurallar toplamna hukuk denir.
Bu kurallar, toplumsal yaamn eitli ynlerini kapsamakta olup bunlardan
biri de eitim alandr. Bugn dnya lkelerinde eitim, yaygn olarak bir
kamu kurumu ve kamu hizmeti olarak grlmekte, dolaysyla zorunlu
temel eitim, hemen btn lkelerde devlet okullarnda parasz olarak
sunulmaktadr. Eitim hakk da temel insan haklar kapsamnda yer
almakta, bunu dzenleyen eitli ulusal yasalarla birlikte uluslararas
dzeyde baz belge, anlama ve szlemeler bulunmaktadr. Bugn eitim
hukuku olarak adlandrlan zel bir alan da vardr.
Trkiyede bugnk eitim sistemini dzenleyen pek ok yasa ve
ynetmelik bulunmaktadr. Trkiye eitim sistemine ilikin rgtlenme ve
ynetim ynnden ilk yasal dzenlemeler, Osmanl Devleti dneminde
gerekletirilmi, Cumhuriyetten sonra ise deitirilerek ve gelitirilerek
srdrlmtr (iman, 2011).
Burada eitimle ilgili yasalarn hepsinden sz etmek mmkn
grnmemektedir. Bunlarn bir listesi kitabn sonunda verilmitir.
Trkiyede eitimle ilgili yasal mevzuat olduka geni bir yer tutmaktadr.
Ayrca eitimle ilgili baz yasalar ve ynetmelikler, zamanla deiiklie
uradndan bu deiikliklerin izlenmesi de nemli bir sorun olarak
grlebilir. Eitimle ilgili ulusal hukukun yannda ayrca bir de uluslararas
hukuk ve dzenlemeler vardr. Aada eitimin hukuki yn, uluslararas
dzeyde iki belge (nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ve ocuk Haklar
Szlemesi) ile ulusal dzeyde yrrlkteki baz yasalara dayal olarak ana
izgileriyle aklanmaya allmtr.

BAZI ULUSLARARASI BELGELER VE ETM SSTEM

Trkiyede mevcut milli eitim sistemiyle ilgili politika ve uygulamalar
belirleyen, Trkiyenin de ye olduu ve imza koyduu uluslararas dzeyde
baz dzenlemeler vardr. Trkiye, AB srecinde, eitim alan ilgili olarak da
sz konusu uluslararas dzenlemelerin getirdii bir takm standartlar ve
ykmllkleri salamaya almaktadr. Bu belge ve kurululardan bazlar
unlardr (iman, 2011):

nsan Haklar Evrensel Bildirgesi,

Birlemi Milletler Anayasas,

ocuk Haklar Bildirgesi,

ocuk Haklar Szlemesi,

nsan Haklar Helsinki Nihai Senedi,

Eitim Sisteminin rgt ve Ynetim Yaps

3.

51

BLM

ETM SSTEMNN
RGT VE YNETM
YAPISI

BLMN AMACI
Bu blm iledikten sonra aadaki sorulara cevap verebileceksiniz.
1. Milli Eitim Bakanlnn ve milli eitim mdrlklerinin
grevleri nelerdir?
2. Trk eitim sisteminin merkez ve tara rgtlerinin yapsn
oluturan birimler nelerdir?
3.

Milli Eitim Bakanl merkez ve tara rgtn oluturan

birimlerin grevleri nelerdir?

Trk Eitim Sistemi ve Okul Ynetimi

52

ETM SSTEMNN YAPISI

Bugnk Trk eitim sisteminin yapsna ilikin ilk yasal dzenlemeler,
Osmanl Devleti dneminde yaplm, Cumhuriyetten sonra ise gelitirilerek
devam etmitir. Osmanl Devletinde eitimde yenileme hareketleri, alan
baz askeri okullarla gndeme gelmi; eitim ilerini yrtmek zere ayr bir
bakanln kurulmas ve bir takm yasal dzenlemelerin yaplmas, bu
dnemde gereklemitir. Milli Eitim Bakanlnn (MEB) ad, merkez ve
tara rgtlerinin yaps zaman iinde baz deimelere uramtr. 1926
ylnda 789 sayl Maarif Tekilatna Dair Kanunla eitim rgtne ilikin
bir dzenleme gerekletirilmitir. Bu yasayla tara rgt kurulmu,
Bakanlk yaps iinde bata Talim ve Terbiye Dairesi olmak zere baz
birimler eklenmitir. 1933 ylnda 2287 sayl Maarif Vekleti Merkez
Tekilat ve Vazifeleri Kanunu ile merkez rgtnde yeni bir dzenleme
yaplm, yeni baz birimler eklenmitir. Bunlardan sonra da zaman iinde
eitim rgt yapsnda baz deiiklikler olmu, 1992de karlan 3797
sayl yasaya gre bakanln rgt yapsnda yeni dzenlemeler yaplmtr.
En son haliyle MEBin rgt yaps 14.11.2011 tarih ve 652 sayl Kanun
Hkmnde Kararnameye gre oluturulmutur.

MLL ETM BAKANLIININ GREVLER

Trkiye eitim sistemi, kamu ynetiminde benimsenen modele gre,
merkeziyeti olarak rgtlenmi ve merkeziyeti bir biimde
ynetilmektedir. OECD lkelerinde yaplan bir aratrmada Trk Milli
Eitim Sistemi, sz konusu lkeler iinde en merkeziyeti olarak
rgtlenmi lkelerin banda gelmektedir.
Trkiyede dier baz bakanlklara bal olanlar dnda btn eitimretim kurumlar MEBe baldr. Yksekretim kurumlar ise zel
yasalara tabidir. MEBin temel grevi, Bakanla bal her kademe ve
trdeki eitim-retim kurumlarnn alanlarna ve rencilerine ilikin
hizmetleri planlamak, uygulamak, denetlemek ve deerlendirmektir.
Bakanln grevleri, 652 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile (2011)
belirlenmitir. Buna gre, MEBin grevleri zetle unlardr:

Okul ncesi, ilkretim ve orta retim andaki rencileri, beden,

zihn, ahlak, manev, sosyal ve kltrel nitelikler ynnden gelitiren
ve insan haklarna dayal toplum yapsnn ve kresel dzeyde rekabet
gcne sahip ekonomik sistemin gerektirdii bilgi ve becerilerle
donatarak gelecee hazrlayan eitim ve retim programlarn
tasarlamak, uygulamak, gncellemek; retmen ve rencilerin eitim
ve retim hizmetlerini bu erevede yrtmek ve denetlemek,

Eitim Sisteminin rgt ve Ynetim Yaps

53

Eitim ve retimin her kademesi iin ulusal politika ve stratejileri

belirlemek, uygulamak, uygulanmasn izlemek ve denetlemek, ortaya
kan yeni hizmet modellerine gre gncelleyerek gelitirmek,

Eitim sistemini yeniliklere ak, dinamik, ekonomik ve toplumsal

geliimin gerekleriyle uyumlu biimde gncel teknik ve modeller
nda tasarlamak ve gelitirmek,

Eitime eriimi kolaylatran, her vatandan eitim frsat ve

imknlarndan eit derecede yararlanabilmesini teminat altna alan
politika ve stratejiler gelitirmek, uygulamak, uygulanmasn izlemek
ve koordine etmek,

Kz rencilerin, zrllerin ve toplumun zel ilgi bekleyen dier

kesimlerinin eitime katlmn yaygnlatracak politika ve stratejiler
gelitirmek, uygulamak ve uygulanmasn koordine etmek,

zel yetenek sahibi kiilerin bu niteliklerini koruyucu ve gelitirici zel

eitim ve retim programlarn tasarlamak, uygulamak ve
uygulanmasn koordine etmek,

Yksekretim kurumlar dndaki eitim ve retim kurumlarn

amak, almasna izin vermek ve denetlemek,

Yurtdnda alan veya ikamet eden Trk vatandalarnn eitim ve

retim alanndaki ihtiya ve sorunlarna ynelik almalar ilgili
kurum ve kurulularla ibirlii iinde yrtmek,

Yksekretim dnda kalan ve dier kurum ve kurulularca alan

rgn ve yaygn eitim ve retim kurumlarnn denklik derecelerini
belirlemek, program ve dzenlemelerini hazrlamak,

Trk Silahl Kuvvetlerine bal ortaretim kurumlarnn program ve

denklik
derecelerinin
belirlenmesi
ile
ynetmeliklerinin
hazrlanmasnda ibirliinde bulunmak,

Yksekretimin mill eitim politikas btnl iinde yrtlmesini

salamak iin, 4/11/1981 tarihli ve 2547 sayl Yksekretim Kanunu
ile Bakanla verilmi olan grev ve sorumluluklar yerine getirmek,

Mevzuatla Bakanla verilen dier grev ve hizmetleri yapmaktr.

ETM SSTEMNN RGT YAPISI

MEBin rgt ve ynetim yaps, 652 sayl Mill Eitim Bakanlnn
Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnameye gre,
merkez tekilat, tara tekilat ve yurt d tekilat olmak zere balkta ele
alnmtr. Bunun yannda Bakanla bal baz kurulular da
bulunmaktadr. Ad geen kararnameye gre, MEB merkez, tara ve yurt

Trk Eitim Sistemi ve Okul Ynetimi

54

d tekilatnn her kademesindeki yneticiler, st kademe yneticilerine

kar grevlerini mevzuata, plan, program ve emirlere uygun olarak
dzenlemek ve yrtmekten sorumludur. Bakanln merkez, tara ve
yurtd tekilat ynetim grevlerine atanmada ve ykselmede baarl ve
liyakatli olmak yannda her kademe yneticiliinin gerektirdii hizmet ii
eitimi alm olmak gerekli grlmektedir.
Sz konusu kararnameye gre, ynetim kademeleri, bu kademelerde
yer alan grevler ve bu grevlerdeki en az alma sreleri, grev tanmlar,
atanacaklarda aranacak nitelikler, grevin gerektirdii hizmet ii eitim,
atanacaklarn seimi, atanmalar, snavla geilecek ynetim grevleri, snav,
grevden alnma ve ayrlmaya ilikin esas ve usuller, yneticilik formasyonu
kazandran dier programlar ile Talim ve Terbiye Kurulu yelii, mavirlik,
denetmenlik, uzmanlk ve ataelik gibi grevlerden ynetim kademelerine,
ynetim kademelerinden bu grevlere geiler, okul ve kurumlarda ynetici
olarak grevlendirileceklerin saysnn tespitine ilikin standartlar ve dier
hususlarn Bakanlar Kurulu Karar ile yrrle konulacak ynetmelikle
dzenlenecei belirtilmitir. Ancak daha nce de pek ok ynetmelikle
dzenlenmesine ramen MEBde eitim ve okul yneticilii iin kalc
standartlar oluturulamamtr.

MLL ETM BAKANLII MERKEZ RGT

Bakanlk merkez tekilt; Bakan, Bakan Yardmcs, Tlim ve Terbiye
Kurulu Bakanl, Mstear ve Mstear Yardmclar, Hizmet Birimleri
yannda Makam Onay ile kurulan baz birimlerden olumaktadr. Bunlar
yle sralanabilir:

Bakan

Bakan Yardmcs

Mstear

Mstear Yardmclar

Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl

Bakanlk Mavirlii

Denetim Birimi Bakanl

Hizmet Birimleri

Eitim Sisteminde retim Kademeleri

4.

83

BLM

ETM SSTEMNDE
RETM KADEMELER

BLMN AMACI
Bu blm iledikten sonra aadaki sorulara cevap verebileceksiniz.
1. Dnyada okul kademelerinin oluturulmasyla ilgili
modeller nelerdir?
2. Trk eitim sistemini oluturan okul ncesi eitim,
ilkretim,
ortaretim
ve
yksek
retim
kademelerinin amalar nelerdir?
3. Trk eitim sistemini oluturan okul kademeleri iinde
yer alan okul trleri nelerdir?
4. Trk eitim sistemini oluturan okul kademelerinin
sorunlar nelerdir?
5. Trkiyede yaygn eitimin ama ve ilevleriyle yaygn
eitim faaliyetleri nelerdir?

84

Trk Eitim Sistemi ve Okul Ynetimi

ETM VE OKUL SSTEMLERNN FELSEF TEMELLER

Eitim ve okul sistemlerinin arka plannda belirli felsefeler ve grler
yer alr. Esasen felsefenin balca alma alanlar olan varlk felsefesi, bilgi
felsefesi ve deerler felsefesi, ayn zamanda eitimle yakndan ilgili
alanlardr. rencilere okulda eitim ve renme srecinde hangi bilgiler
kazandrlacaktr? Eitim, hangi deerler zerine ina olunacaktr?
retmen, hangi deerleri temel alacak ve temsil edecektir? Okulda
renciye ncelikle hangi sosyal, kltrel, ahlaki ve estetik deerler
kazandrlmaya allacaktr? Bu sorularn cevab, eitim felsefelerine ve
okulla ilgili eitli akmlara gre deiebilir.
lkelerin kendilerine zg eitim ve okul sistemleri olduu gibi bu
sistemlerin dayand farkl felsefeler vardr. lkelere gre, eitim
sistemleri, farkl biimlerde rgtlenip iledii gibi eitimle ilgili anlay ve
uygulamalar da farkl dnya grlerine dayanabilir.
Her felsefe, belirli sosyal, kltrel ve tarihi koullarn bir rn olarak
ortaya kmtr. Felsefede gelien idealizm, realizm, faydaclk, varoluuluk, analitik felsefe gibi felsefi akmlar, eitimle ilgili anlaylar da
etkilemi, bunlarn etkisinde eitim alannda daimicilik, esasicilik,
ilerlemecilik, yeniden kurmaclk, var oluu eitim gibi baz akmlar
gelimitir. Bunlarn yannda ayn zamanda farkl akmlar (sekinler eitimi
akm, i okulu akm vb.) da gelimitir. rnein idealist eitim, akln ve
zihnin gelitirilmesine; var oluu ve hmanist eitim, bireyin kendini
gerekletirmesine; ilerlemecilik ve yeniden kurmaclk, kiisel ve toplumsal
deime ve gelimeye; eletirel ve radikal pedagoji de toplumsal deime ve
dnme vurgu yapmaktadr.
Batl lkelerin sosyal, siyasal ve ekonomik ortamnda ortaya kan ve
gelien bir takm ideolojiler (liberalizm, sosyalizm, faizm) de eitim
sistemlerini, eitimin amacn, ieriini, okulun ilevlerini etkilemitir.
Eitime ilikin bir ideoloji, belirli bir insan ve toplum tipi ngrr, belirli n
kabullere dayanr. Eitim sistemini de bunu gerekletirmenin bir arac
olarak kabul eder. Geni anlamda bir ideoloji, taraftarlarnn ama ve
ideallerini tanmlar, sosyal, kltrel, eitsel, siyasal, ekonomik sorunlarna
zmler sunar, gemii yorumlayarak bugn aklar ve gelecei kurar.
Belirli bir ideolojiyi temel alan bir eitim sisteminde, eitim politikalar,
eitimin amalar, okul sistemleri ve eitim programlar bundan etkilenir.
Baz ideolojiler, belirli felsefi akmlarla da ilikili olabilir (iman, 2010).

Eitim Sisteminde nsani ve Fiziki Kaynaklar

5.

115

BLM

ETM SSTEMNDE
NSAN VE FZK
KAYNAKLAR

BLMN AMACI
Bu blm iledikten sonra aadaki sorulara cevap verebileceksiniz.
1. Eitimde balca uzmanlk alanlar nelerdir?
2. Eitimde bir uzmanlk alan olarak retmenliin
zellikleri nelerdir?
3. Trkiyede eitim ve okul yneticiliinin meslekleme
srecinin geliimi nasldr?
4. Trkiyede eitimin finansmanyla ilgili balca kaynaklar
nelerdir?

116

Trk Eitim Sistemi ve Okul Ynetimi

ETMDE NSAN KAYNAKLARI

Eitim hizmetlerinin retimi iin bir takm kaynaklara ihtiya vardr.
Bu kaynaklar, eitim hizmetlerinin sunumu iin gerekli fiziki ve beeri
retim faktrleri salayan kymetler veya parasal kaynaklardr. Eitim
sisteminin en nemli unsuru, insan kaynadr. Eitim sistemi, yz binlerce
alan ve rencisi ile dev bir sektr durumundadr. Eitim sisteminin
baars, onu iletecek insanlarn niteliine baldr. Hibir eitim sistemi,
onun iinde grev alan insanlarn niteliklerinin stnde bir hizmet ve rn
retemez. Bu nedenle eitim sistemi iinde grev alacak insan
kaynaklarnn nitelii, retilecek hizmet, rn ve sonularn nitelii
ynnden son derece nemlidir.
Trk milli eitim sisteminde teden beri ileri derecede bir uzmanlama
sistemi gelimemi olup sistem iinde belirli stat ve grevlere atanmada,
temelde retmenlikle ilgili yeterliliklere sahip olmak yeterli saylmtr. Bu
nedenle de eitimde insan kaynaklar denince akla hemen retmenler
gelmektedir.

ETMDE UZMANLIK ALANLARI

Trk eitim sisteminde, Cumhuriyetten bugne eitimle ilgili yasalarda
yer alan meslekte esas olan retmenliktir. ilkesine bal olarak eitimde
temel uzmanlk alan, retmenlik grlmtr. Eitimde ileri derecede
uzmanlamaya yer verilmemesi, Bakanln birok alanda lisansst eitim
grm retmenlere kaytsz kalmas sonucunu dourmutur. Buna bal
olarak Bakanlktan yksekretim kurumlarna doru srekli bir insan gc
g gndeme gelmitir. Sistem iinde lisansst dzeyde eitim gren
retmelere gerekli tevik ve destekler salanmamaktadr. Birok
retmen, g koullarda lisansst eitime devam etmeye almaktadr.
Hatta son yllarda lisansst eitim grmenin, atamalarda mazeret
grubundan karlmas, cretlerde farkllk oluturmamas, belirli
makamlara atamada tercih nedeni olmamas eklindeki uygulamalar, tevik
etmekten te lisansst eitim grmeyi engelleyici ve caydrc bir nitelik
tamaktadr.
Eitimde uzmanlk alanlaryla ilgili olarak en kapsaml alma, XI.
Milli Eitim urasnda (1982) gerekletirilmitir. Bu urann temel
gndemini, milli eitim hizmetinde grevli retmen ve eitim
uzmanlarnn durum ve sorunlar oluturmutur. Buna gre urada
belirlenen balca uzmanlk alanlar ve uzmanlk unvanlar yledir:

Eitim Sisteminde nsani ve Fiziki Kaynaklar

117

Eitimde Uzmanlk Alanlar ve Unvanlar

Uzmanlk Alan

Uzmanlk Unvan

Eitim Yneticilii

Eitim Yneticisi

Eitim Mfettilii

Eitim Mfettii

Eitim Planlamas

Eitim Planlamas Uzman

Eitimde Rehberlik

Eitimde Program Gelitirme

Program Gelitirme Uzman

zel Eitim

zel Eitim Uzman

Eitim Teknolojisi

Eitim Teknolojisi Uzman

Beslenme Eitimi

Beslenme Eitimi Uzman

Halk Eitimi

Halk Eitimi Uzman

Eitimde lme Deerlendirme

lme Deerlendirme Uzman

Okul Danman

Ayrca XI. Milli Eitim urasnda bu alanlar ve unvanlarla ilgili

ayrntl grev tanmlar da yaplmtr. Ancak bunlar, yazl bir dokuman
olmaktan teye gitmemitir. Yukarda belirtilen uzmanlk alanlarndan bir
ksm, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesinde ve baka baz
niversitelerde lisans program eklinde almt. Eitim fakltelerinde
1990l yllarda gerekletirilen yeniden yaplanma ile bata Ankara
niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesindeki ilgili programlar olmak zere
Eitim Faklteleri iinde yer alan Eitim Bilimleri Blmnn Psikolojik
Danma ve Rehberlik dnda kalan lisans programlar kapatlmtr. Bu
programlarn mezunlarnn Bakanlka istihdamda pek dikkate alnmamas,
kapatlma gerekeleri arasndadr. Bylece bu uygulamayla eitimde lisans
eitimine dayal uzmanlamaya son verilmitir. Eitim bilimlerinin farkl
alanlarnda uzmanlama, lisansst programlar iinde gereklemektedir.
Eitim bilimlerinde lisansst eitim programlarn bitirenler bitirdikleri
ilgili alanda bilim uzman unvan almaktadr. Eitim sisteminde mevcut
uygulamada balca uzmanlk alanlar yle snflandrlabilir:

Eitim-retim hizmetleri,

Ynetim hizmetleri,

Denetim hizmetleri,

renci kiilik hizmetleri.