You are on page 1of 18

97

Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 1, Say 1, 2003, 97-114

Tanzimattan Cumhuriyete Maliye Nazrlar (1838-1922)


Abdlhamit KIRMIZI*
I. Maliye Nezaretinin Evrimi ESK DAR KURUMLARIN reorganizasyonu ve modern brokratik tekilatlarn gelimesi genellikle ordularn reforma tabi tutulmasndan sonra tecrbe edilmitir. Mesela, Prusyada Kral I. Friedrich Wilhelm zamannda (1713-1740) yaplan idari reformlar, yeni ordunun byyen finansal ihtiyalarn karlamak zere, ordudaki tekilatlanmay ve disiplini rnek alan eski subaylar tarafndan yrtlmtr.1 Ondokuzuncu yzyln ilk eyreinden itibaren asker alanda yaplan yeni dzenlemeler, Osmanl Devletinin de mali organizasyonunun ve usllerinin deimesini gerektirmitir. Yenieri, Acemi, Kapkulu Svari ve Bostanc ocaklarnn lavedilmesi, Askir-i Mansre-i Muhammediye adl yeni bir ordunun kurulmas, tmarllarn bu orduya bal svarilere dntrlmesi, merkez ve eyalet ordularnn tek ve dzenli bir ordu halinde birletirilmesi gibi dzenlemelerle askeri tekilatn merkezilemesi, mali tekilatn da merkezilemesini zorunlu klmtr.2 Askir-i Mansre masraflarnn finansman iin yeni kaynak arayna giren devlet, cizye zammn, ihtisab resmini, eitli muktaat ve emlak- hmayun haslatn buraya tahsis etmekle bu gelir kaynaklarnn daha nce bal olduu Darbhne-i mireyi ve Ceb-i Hmayunu zayflatm ve Hazine-i mireyi glendirmitir.3 Ancak Mansre askerlerinin gelir-gi* Boazii niversitesi Tarih Blm doktora rencisi. 1 Walter L. Dorn, The Prussian Bureaucracy in the Eighteenth Century (III), Political Science Quarterly, Vol. XLVII, No. 2, s. 267. 2 Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi: XVIII.yydan Tanzimata Mali Tarih, stanbul: Alan, 1986, s. 245-247. 3 Cezar, a.g.e., s. 247-250.

98

TALD, 1 (1), 2003, A. Krmz

der ilerinin yrtld Muktaat Hazinesi giderek bym, Hazine-i mireye bal bir ube olmaktan da karak ubat 1827de Muktaat Nezaretine dnmtr. Ordu bydke masraflar ve gelir tahsisleri de artm ve bu nezaret de Aralk 1829da ikiye blnmtr: Hazine giderleriyle ilgilenecek bir Masrifat Nazrl kurulmu, hazine gelirlerinin idaresi Muktaat Nazrna braklmtr. Askir-i Mansreden baka, daha nce herbiri kendi nazrna sahip olan Askir-i Hssa, Tophane, Cebehane, Mehterhane masraflarnn da Masrifat Nazrna balanmas, btn bu nezaretlerin lavini gerektirmitir.4 Mukataat Nezareti Austos 1834te defterdarla tahvil edilmi, Muktaat Hazinesinin ad Mansre Hazinesi olmu, nazra da Askir-i Mansre-i Muhammediye Defterdar nvanyla mstakil buyrultu yazmak yetkisi verilmitir. Eyll 1836da Mansre Mmeyyizlii kurularak, hesap ileri, Bab- Defteri bnyesindeki Ba Muhasebe Kaleminin, artk ilere yetiemez duruma den memurlarndan nihayet alnmtr.5 Bu arada Eyll 1835te Hazine-i mire ile Darbhane-i mirenin birletirilmesiyle kk- evvel, sn ve slis defterdarlklaryla Darbhane Nazrl ortadan kalkm ve Darbhane-i mire Defterdarl kurulmutur. Bu birliktelik Maliye Nezareti kuruluncaya kadar, yani yaklak 2,5 yl srmtr.6 28 ubat 1838de bir Hatt- Hmayun ile artk Defterdar deyiminin kullanlmayaca, Maliye Nezaretinin ihdas edildii ve vezaret rtbesi ve paalk nvan verilen Maliye Nazrnn btn hazinelerden sorumlu olduu ilan edilmitir. Bylece Darbhane Defterdarl son bulmu; eski durumuna dndrlen Darbhaneden ayrlan Hazine-i mire de Mansre Hazinesi ile birletirilmi; Askir-i Mansre Defterdarl ise kuruluundan 3,5 yl sonra lavedilmi oldu.7
4 Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform (1836-1856), stanbul: Eren, 1993, s. 93-94; Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm..., s. 252-258. 5 Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm..., s. 259-261. Akyldz, Tanzimat Dnemi..., s. 95. 6 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara: TTK, 1988, s. 374; Cezar, , Osmanl Maliyesinde Bunalm..., s. 262-264; Akyldz, Tanzimat Dnemi..., s. 95. 7 Ahmed Ltfi , Ez Tarih-i Ahmed Ltfi, stanbul: Matbaa-i mire, (1874), c. 5, s. 104de Tekil-i Nezaret-i Maliye bal altnda vezaret unvanyla Nafiz Efendinin Maliye Nezaretine dair Hatt- Hmayun sretinde u cmleler yer almaktadr: ...ve Nafiz Efendinin umur-i defteride derkr olan malumat ve mmresesine mebn hazin-i hnemizin cmlesine nezareti olmak ve Hazine-i miremizin dahi Mansre Hazinesine ilhakyla bad ez-n defterdar tabiri terk olunarak Umr- Maliye Nazr tlak olunmak zere rtbe-i vezaret ve paalk nvan ile nezaret-i mezkrenin marnileyhe tevcihi...(fi 3 Zilhicce sene 1253). Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm..., s. 264-265. Akyldz, Tanzimat Dnemi..., s. 97

Tanzimattan Cumhuriyete Maliye Nazrlar (1838-1922)

99

Ancak 8 Haziran 1839da Maliye Nezareti lavedilerek ikiye ayrlm, Hazine-i Amire Defterdarl ile Muktaat Hazinesi Defterdarl tekrar ihdas edilmitir. Be ay sonra Tanzimatn ilanyla iltizam kaldrlnca muktaat kelimesinin kullanlmamas kararlatrlm, Muktaat Hazinesi Mir Hazine ile birletirilerek Hazin-i mire kurulmutur. 20 Ocak 1840ta alnan bu kararla Tanzimat icra olunacak blgeler ile Tanzimattan mstesna blgelerin mali idaresi birbirinden ayrlm, Hazin-i mire Defterdar usl-i atkay, Umr-i Maliye Nazr ise usl-i ceddeyi yrtmekle grevlendirilmitir. Bylece Maliye Nezareti tekrar kurulurken Tanzimatn mali adan uygulanmasn deruhde etmitir. Bu uygulama srasnda muhassllarn gnderdikleri vergileri ve dier baz kalemleri tahsil eden yeni bir hazine, Maliye Hazinesi ortaya km; Nisan 1840ta padiahn ve hanedann tm varidtnn bu hazineye devrine ve kendilerine bu hazineden maa denmesine karar verilmitir. Nihayet 25 Mays 1840 tarihinde dier hazineler ilga edilerek tm varidt ve masraflar Maliye Hazinesinde birletirilmitir.8 Bylece ok hazineli dnem kapanm ve mali merkezileme yolunda geri dnlemeyecek bir noktaya gelinmitir. II. Maliye Nazrlar9 A) Rtbeleri Osmanl Devletinde nezaretin 1838deki ilk kuruluundan 1922ye kadar elli deiik devlet adam maliye nazr olmutur.10 Bunlardan otuzu vezaret rtbesiyle, yani paa olarak nazrlk yapmtr. 1838-1909 arasndaki dnemde nezaret edenlerden be efendi ve bir bey hari, hepsi paadr. stisnalardan Kse Hseyin Hsn Efendi nazr olduktan ksa bir sre sonra vefat ederken, Mehmed Halid, Ebubekir Mmtaz, Hseyin
8 Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm..., s. 261, 288-290. Akyldz, Tanzimat Dnemi..., s.111-113. Cokun akr, Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi, stanbul: Kre, 2001, s. 35. 9 Bu blmdeki analizler ve tablolar u kaynaklardan edinilen bilgilere gre hazrlanmtr: Ali Rza - Mehmed Galib, Geen Asrda Devlet Adamlarmz, I-II, stanbul: Tercman, 1977; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, 6 cilt, stanbul: Tarih Vakf, 1996. A.D.Mordtmann, stanbul ve Yeni Osmanllar, stanbul: Pera, 1999. Sinan Kuneralp, Son Dnem Osmanl Erkan ve Ricali (1839-1922): Prosopografik Rehber, stanbul: ISIS, 1999. Mehmet Zeki Pakaln, Tanzimat Dnemi Maliye Nazrlar, 2 c., stanbul: Kanaat, 1939 ve Maliye Tekilat Tarihi (1442-1930), Ankara: Maliye Bakanl, 1977. 10 Sinan Kuneralp, Maliye Nazrl mevkiini igal edenlerin saysn sehven elli iki olarak vermitir. Oysa verdii listede mkerrerler karldnda elli nazr kalmaktadr. Bkz. Son Dnem Osmanl Erkan ve Ricali (1839-1922): Prosopografik Rehber, stanbul: ISIS, 1999, s. xviii.

100

TALD, 1 (1), 2003, A. Krmz

Mecd ve brahim Edib Efendiler bl rtbesiyle ksa bir sre nezaret etmilerdir. Mehmed Mnir Bey Bursa Defterdar (1880-1884) iken 1881de iki gnlne nazr olmutur. II. Abdlhamidin hallinden, yani 1909dan sonra vezaret rtbesiyle nazr tayin edilmemitir. Sadece Talat Bey vezir olarak sadrazam atandktan sonra, daha nce de iki yl dahiliye nazr iken vekalet ettii gibi, paa olarak Maliye Nazr Vekilliini srdrmtr. Maliye Nezareti her ne kadar vezirlik rtbesi ve paalk nvan ile kurulduysa da11, maliye nazr genelde rtbe-i vezaretle greve gelmemitir. Sadece alt kii vezir rtbesiyle beraber nazr tayin edilmitir: lk iki nazr Abdurrahman Nafiz ve brahim Saib, sonra brahim Sarim, Ali efik, Mehmed Nevres ve Ahmed Hamdi Paalar. lk Maliye Nazrlnn sonraki ay ve yllarnda vezir olan sekiz kii vardr; ikinci defa maliye nazr tayin edilirken vezaret rtbesiyle gelenler de drt kiidir. Sekiz nazr, Maliye nezaretinden nce vezaret rtbesine sahip iken, iki nazrn daha sonra baka bir nazrla atanrken paa olduklar grlmektedir.
Tablo 1: Maliye Nazrlarnn Vezaret Durumlar Vezaret Tevcihi Rtbe-i Vezaretle Tayin Edilen Maliye Nazr iken Vezaret Tevcih Edilen kinci Nezaretinde Vezaret Tevcih Edilen Maliye Nezaretinden nce Vezaret Tevcih Edilen Sonraki Grevlerinde Vezaret Tevcih Edilen Hi Vezaret Tevcih Edilmeyen Kii 6 8 4 9 3 20 Toplam 50

B) Brokratik Kkenleri Maliye nazr olmadan nce maliye mstearlnda bulunmu olanlar on kiidir. Mehmed Nevres, Mustafa Fazl, Mehmed Hurid, irvanizde Rdi, Ahmed Hamdi, Mahmud Celaleddin, Hseyin Tevfik ve Talat Paalar, Mehmed Tevfik ve Abdullah Lmi Beyler ise daha nce maliye silkinde herhangi bir istihdamlar olmadan maliye nazr olmulardr. Bu durum Ahmed Cevdet Paann maliye nazrlarnn ehliyeti hakknda yapt eletirilerin haklln fazlasyla gstermektedir:
Maliye nazrnda iki ey aranr: biri umr-i maliyece malumat ashabndan olmak ve dieri iffet ve istikamet ashabndan olmak (...) Lakin
11 Tarih-i Ltfi, s. 264

Tanzimattan Cumhuriyete Maliye Nazrlar (1838-1922)

101

ehl-i finansiye deyu aranlan maliye nazr bizde yokdur zannederim. O fenn daha bizde vcuda gelmemidir itikadndaym. Bizde umr-i maliyece maharet, maliye hazinesinin kuyd ve usl ve furuna kesb-i malumat etmekden ibaretdir.12

Maliye mstearlndan sonra maliye nazr olanlar dokuz kii iken, maliye silkinde herhangi bir grevden sonra gelenlerin toplam yirmiyedidir. Be maliye nazrnn13 daha sonra sadrazamla ykseldikleri grlmtr. Oniki nazr da nce ya da sonra bir vilayette vali olarak bulunmutur (Tablo 2).

Tablo 2: Valilik Yapm Olan Maliye Nazrlar


sim 1. Musa Safveti Paa Tarih 1845-1853 Vilayeti Trhala, am, Cez. Bahr. Sefid, Kastamoni, Ankara 2. Mehmed Tevfik Paa 1863-1878 Hdavendigar, Rumeli, Kastamonu, Adana 3. Mehmed Hurid Paa 4. irvanizde M. Rd 5. Mehmed Sadk Paa 6. Ahmed Hamdi Paa 7. Yusuf Ziya Paa 8. Abdullah Galib Paa 9. Mehmed Emin Paa 10. Ahmed Mnir Paa 11. Mustafa Zihni Paa 12. Abdullah Lami Bey 1865-69, 74-75, 78-82 1863-1865, 1874 1870-71, 72, 77, 78-81 Edirne, Ankara am, Suriye, Haleb, Hicaz Aydn, Tuna, Cez. Bahr. Sefid 1871-1873, 74-76, 78-85 Aydn, Tuna, Suriye 1878-1879, 81-82 1881-1885, 1886-91 1875-1877 1891-1897 1891-1895 1920 Trabzon Selanik Haleb Bursa Selanik stanbul

12 Ahmed Cevdet Paann mevdd- ettya dair layihas (tarihsiz, BOA-YEE, 18/185893-39) iin bkz. Azmi zcan, Sultan II. Abdlhamidin Pan-slam Siyasetinde Cevdet Paann Tesiri, Ahmed Cevdet Paa (1823-1895): Sempozyum, 9-11 Haziran 1995, Ankara: Diyanet Vakf, 1997, s. 123-141. 13 brahim Sarim, irvanizade Mehmed Rd, Mehmed Sadk, Ahmed Hamdi ve Talat Paalar.

102

TALD, 1 (1), 2003, A. Krmz

Tablo 3: Maliye Nazr Olmadan nceki Son Grevleri


Nezaretten nceki Grev Baka Nazrlk Maliye Mstear Emin (Defter/Gmrk/Rusumat/Esham/Anam) Meclis-i Vala/ura-y Devlet Reisi/Azas Muhasebeci (Varidat/Masarifat/Umum.) Baka Mstearlk Mebus/Ayan Defterdar Vali Meclis-i Maliye Reisi/Azas Dier Kii 10 9 6 5 4 3 2 2 2 2 5 Toplam 50

Maliye nazrlarnn ilk defa memuriyete baladklar kalemlere bakldnda u sonulara varlmaktadr: Enderun Hazine Odasnda yetitikten sonra Hne-i Hssaya girmi olan Mehmed Nevres Paann nezaretine (1862) kadar gelen on nazr ya Divan- Hmayunda ya da Defterdarlkta almaya balamlardr. Yirmibir nazr kariyerine maliye silkinde balamtr. Tablo 4: Maliye Nazrlarnn lk Grev Yerleri
Grev Yeri Maliye/Defterdarlk/Bab- Defteri Divan- Hmayun Dahiliye Nezareti Saray- Hmayun/ Hne-i Hssa/ Mabeyn Askeriye Bab- Ali/Sadr- li Maarif Nezareti Mec.Vala / Div.Ahk.Adl./ ura-y Devlet Dier Kii 21 6 3 3 3 3 3 3 5 Toplam 50

C) Grev Sreleri Grev sreleri incelendiinde en uzun kesintisiz nazrlk yapan zatn, ubat 1841- Eyll 1845 arasnda drt buuk yl hizmet veren Musa Safveti Paa olduu grlr. Ahmed Read Paa Austos 1898-Ekim 1904 arasnda

Tanzimattan Cumhuriyete Maliye Nazrlar (1838-1922)

103

sadece Nisan-Austos 1901 arasndaki drt ayda kesintiye urayan bir sreklilikle alt yla yakn nezaret etmitir. Ahmed Nazif Paann Mart 1891-Ekim 1897 arasndaki toplam alt buuk yl sren iki nezareti arasndaki kesinti sadece iki aydr (Kasm-Aralk 1895). Ekim 1904te balayp Kasm 1905te vefatyla biten nezareti14 dahil edildiinde toplam grev sresi en uzun olan da Ahmed Nazif Paadr. Yedibuuk yl maliye nazrl yapan bu zatn Varidt Muhasebesinde balayan ve 52 yl sren kariyerinin tamam Maliyede gemitir. Ahmed Nazif Paann nazr olmadan nce ondrt yl Duyn- Umumiye idaresinde mdr ve komiser olarak alm olmas ve nezaretten sonra, tekrar nazr oluncaya dek, yedi yl Rusmt Emini grevinde bulunmas, kariyerindeki istikrara delalet eden dier gstergelerdir. Mehmed Ziya Paann yl akn ilk nazrl ile sonra eren otuzylda onbe maliye nazr gren II. Abdlhamid devrinde nezaret srelerinin nisbeten uzun olduu grlmektedir. Bu devirde grev yapan alt paa (Ahmed Zhd, Ahmed Mnir, Agop, Ahmed Nazif, Ahmed Reat ve Mehmed Ziya Paalar) toplam 25 yl 7 ay nazrlk yapmlar; ve hepsi vezaret rtbelerini II. Abdlhamidden almlardr. Sonraki dnemde (1909-1922) nezarete gelen ve ikisi daha nce de nazrlk yapm olan onalt devlet adam arasnda, bu devre damgasn vuran Cavid Bey, dahiliye nazr ve sonra da sadrazam olarak vekaleten maliye nazr olan Talat Paa ve daha sonraki Tevfik Bey dnda, bir grev yln aabilen kimse kmamtr. Seksendrt yl (Mart 1838-Nisan 1922) boyunca grev yapan elli devlet adam olduuna gre nazr bana den ortalama grev sresi yirmi aydr.15 Bir yldan daha az grev yapm olan yirmibir nazr bu ortalamann dk olmasn salamtr. Toplamda en ksa sreli nazrlk, Mnir Mehmed Beye (30 Kasm-3 Aralk 1881) ve kark bir dnemde grev yapan Mehmed Ragb Beye (3-7 Austos 1908) nasib olmutur. Agop Paann ilk (28-30 Austos 1885), brahim Edib Efendinin ikinci (3-6 Aralk 1882) ve Mehmed Ziya Paann nc (22-27 Temmuz 1912) nazrl bir haftadan az srmtr.

14 Kse Hseyin Hsn Efendi (.1848), Agop Paa (.1891), Mehmed Ata Bey (. 1919) ve Hseyin Sabri Bey (.1920) grevleri srasnda vefatlaryla biten dier maliye nazrlardr. 15 Abdllatif ener, ...[M]ali sorunlar, nezaretin kuruluundan itibaren maliye nazrlarnn sk sk deitirilmesine neden olmu, nazr bana den ortalama srekli grev sresi bir yl bulmamtr, eklinde yazmtr. Bkz. Osmanl Vergi Sistemi, stanbul: aret, 1990, s. 26.

104

TALD, 1 (1), 2003, A. Krmz

Tablo 5: Maliye Nazrlarnn Toplam Grev Sreleri16


Yl 7 yldan fazla 5-7 yl 3-5 yl 2-3 yl 1-2 yl 1 yldan az Kii 1 2 7 5 14 21 Toplam 50

Bu sreler Osmanl devlet yapsna benzeyen dier devletlerdeki duruma nisbeten ok ksadr. Rus arlnda, I. Aleksander ile I. Nikolasn hizmetinde lmne dek yirmibir yl (1823-44) maliye nazrl yapan Alman asll merkantilist Kont Egor Kankrin13, onalt yl (1862-78) ayn grevi stlenen liberal Mikhail Kristoforovi Reutern ve onbir yl (1892-1903) bu makamda bulunan korumac Sergei Witte gibi17, sadece devlet adamnn toplam nezaret sresi neredeyse yarm asr bulmaktadr.

D) Eitim Durumlar 1830lu yllarda doup 1880lerde greve gelen maliye nazrlarnn artk mektep mezunu olduklar grlmektedir. Bir kaleme intisaben ie balamadan nce mektepte okuduklarndan, bu kiilerin mlzemet tarihleri artk daha ge yalardadr. 1885ten sonra maliye nazr olanlarn tamam mektep kldr. Ahmed Zhd ve Mustafa Zihni Paalar Mekteb-i Maarif-i Adliye; Mehmed Cavid, Mustafa Nail, Ahmed Reat ve Mehmed Tevfik Beyler Mekteb-i Mlkiye mezunudurlar. 1880li ve 1890l yllarda memuriyete balayan sekiz kiiden yalnzca Talat Paann, Rdiyeden sonra baka bir okula devam etmediini gryoruz. Memuriyet artk okullarla sk skya irtibatlandrlm durumdadr. Zira dier yedi kiiden drd (Mustafa Nail, Mehmed Tevfik, Cavid, Ahmed Read Beyler) II. Abdlhamidin gzde eitim kurumu olan Mekteb-i Mlkiyeden mezunken, ikisi (Abdullah Lmi ve Raid Beyler) Mekteb-i Sultan ve yalnzca biri (Faik Nzhet Bey) ddi mezunudur.
16 Walter M. Pintner, Government and Industry During the Ministry of Count Kankrin, 1823-1844, Slavic Review, vol. 23, Issue 1 (March 1964), s. 45-62. 17 Jacob W. Kipp,M.Kh.Reutern on the Russian State and Economy: A Liberal Bureaucrat during the Crimean Era, 1854-60, The Journal of Modern History, Vol.47, Issue 3 (Sep., 1975), s. 437-459.

Tanzimattan Cumhuriyete Maliye Nazrlar (1838-1922)

105

Bir ara Divan- Muhasebtta verilen Usl-i Defteri derslerini alm olan Mehmed Rifat Bey (d.t. 1856) , Mehmed Ziya Paa (d.t. 1860) ve Mehmed Nazif Bey (d.t. 1859)in, 1873, 74 ve 75te kalemlere girdiklerine gre ayn nesli temsil eden maliyeciler olduklar dnlebilir. Kendilerinden nce ve sonrakilerin ie balama tarihleri ok farkldr. En yakn olan Abdurrahman Vefik Bey Krmda Rdiye okuduktan sonra 1877de tarada, zmit Muhasebe kaleminde greve balamtr; Divan- Muhasebttaki derslere katlm olma imkn ve ihtimali yoktur. 1870li yllarda ilk iine giren baka kimse yoktur. Rdiyeden sonra Mene-i Kttb- Askerde ve Divan- Muhasebtta ders grm olan Mehmed Nazif Beyin ge yalarda Mekteb-i Hukuku bitirmesi dikkat ekmektedir. E) Sosyal Kkenleri Maliye nazrlarnn yarsndan fazlasnn babas da kalemiyedendir. Mustafa Fazl, Abdullatif Subhi Paalar ile Mehmed Nazif ve Abdullah Lami Beyler paa ocuklardr. Mehmed Nevres, Ahmed Hamdi ve Mahmud Celaleddin Paalar da paa torunudurlar. Babas da Maliye/Bab- Defterye mntesib olanlar az deildir: Mehmed Sadk Rfat Paa Masarifat Nazr Ali Beyin, Yusuf Ziya Paa Gmrk Akif Efendinin, brahim Edib Efendi Mal Mdiri ve Ordu Defterdar shak Nureddin Efendinin, Hseyin Sabri Bey Umumiye Muhasebesi mmeyyizlerinden Ahmed Rifat Efendinin, Ahmed Reat Bey Dahiliye Nezareti Muhasebesi mmeyyizlerinden Raif Beyin, Faik Nzhet Bey Diyarbekir Defterdarlnda bulunmu olan Osman Nzhet Beyin oludur. Son Maliye Nazr Abdullah Lmi Beyin babas sabk Sadrazam Kbrsl Kamil Paann 1863te Kbrs ve sonra Sayda Muhasebeciliini deruhde ettii unutulmamaldr. Vidinli Tevfik ile Mustafa Zihni Paalarn babalar muhassllk yapmtr. Tablo 6: Maliye Nazrlarnn Baba Meslekleri
Meslek Kalemiye lmiye Askeriye Tccar Derebeyi Kle Bilinmeyen Kii 3 7 5 6 1 1 7 Toplam 50

106
F) Entelektel Boyutlar

TALD, 1 (1), 2003, A. Krmz

Maliye Nazrlar arasndan eli kalem tutan ve eser brakan ok sayda insan kmtr. Bu kitaplar sadece maliye ile de ilgili deildir. Birka rnek vermek gerekirse; Arapa, Franszca, talyanca ve Rusa bilen Mehmed Kani Paa Tarih-i skender mtercimidir. Mehmed Hurid Paa, komisyon bakan olarak gnderildii dou vilayetlerinden Hudud Seyahatnamesi ile dnmtr. Ahmed Zhd Paann Mecmua-y Zhdiye adl bir fkh kitab vardr. Hamdullah Suphi Tanrverin de babas olan Maliye Nazr Abdullatif Subhi Paa, felsefe, tarih ve arkeoloji konularnda eserler vermitir. Hseyin Tevfik Paa kendi devrinde n yapm bir riyaziyeciydi. II. Abdlhamidin be yl (1886-91) dahiliye nazrln ve lnceye dek alt yl (1891-97) Bursa valiliini yapan Ahmed Mnir Paa, bizde ilk Usl-i Defter yazardr. Mehmed Mnir Bey Tasvir-i Efkr ve Ceride-i Havdiste muharrir idi. Osman Nuri Bey, ki yine Abdlhamid dneminde dokuz yl (1881-90) vilayetlerde defterdarlk, sekiz yl (1901-09) Meclis-i Maliye Reislii yapm, Ekonomi Politik kitab yazmtr. Cavid Beyin drt ciltlik lm-i ktisat ve sonra statistik kitaplarn herkes tanr. On yl (1897-1908) Mekatib-i dadiye Mdrl yapan Mustafa Nail Bey de lm-i Servet ve Hayat- Dvel sahibidir. En uzun mr yaayan Maliye Nazr Abdurrahman Vefik Beyin (1857-1956) eserleri arasnda Teklif Kavaidi ve Tarih-i Ml en mehurlardr. Mehmed Ata Bey mehur Hammer mtercimidir. Kmus yazar emseddin Saminin damad olan Raid [Erer] Bey Trklere kar Hal Seferlerini anlatan bir tarih kitab yazmtr.18

Ottoman Ministers of Finance, 1838-1922


Abdlhamit KIRMIZI
Abstract From the proclamation of Tanzimat until the foundation of Turkish Republic the Ottoman State witnessed fifty different Ministers of Finance all in charge within eighty-four years. Their ranks, educational and bureaucratic backgrounds, tenure times, social roots and intellectual dimensions are investigated in order to understand the evolution of an administrative institution and the ruling elite of it. The evolution of the Ministry itself is summarized in the first part of the paper in purpose of orientation.
18 1948de Ahmed Halit Kitabevince yaynlanan bu eserin yeni edisyonunu (stanbul: Kakns, Eyll 2002) hazrlayan Prof. Dr. Ahmet Yksel zemre, Galatasaray Lisesinde kendisine tarih retmenlii yapm olan Raid Beye bir vefa borcu deyerek kadirinasln izhar etmitir.

Maliye Nazr
Top. Sre 4 yl 8 ay (1829-31, 1833-37) 3. Abdllatif Bey: Hazine-i Evrak Mdiri. Torunu Hikmet Molla Bey 2. Rifat Mustafa Bey: Mec. Muhasebe Azas (l. 1853), Mukataat Nazr 1. Refi Mehmed Bey: Mderris (l. 1855), Dier nemli Grevleri Evlad/Akrabas

Grev zamanlar

Abdurrahman Nafiz Paa

Mar 1838-Eyl 39,

Eyl 45-ub 47,

Nis 48-ub 49,

Eyl 49-Haz 50,

Au 51-Eki 52 1 yl 6 ay Manisaya nefy (1842-45) 2. Halil Birri Bey: Mderris 6 yl am, Cez. Bahr. Sefid, Kastamoni, Ankara) Vali (1845-1853; Trhala, 1. Ziya Bey: Maden Heyet-i Fenniyesi Reisi, 2. Rfat Bey: Cemiyet-i Rusumiye Azas. Torunu Kazm Bey: Reji Memuru. Kardei Mustafa Efendi: Bahriye Mstear, MV Azas, Surre Emini, Harem-i erif Mdr (1877-79) iken vefat. Yeeni Ali Bey: Maliye Mektubcusu, Div. Muhasebat Azas, Div. Muhakemat Azas iken 1877de vefat. 1 yl SADRAZAM (1848); Londra Sefiri (1837, 1844-45) K.pederi: Reislkttab Necib Efendi Tophane Nazr (1832-37); 1. Refik Ali Rza Bey: Dahiliye Mstear, D Azas, Haz. Hassa Nazr, Serasker Mst., ehremini, Sadaret Mst. (1870-76) 1877de azl, 79da fevt;

Tanzimattan Cumhuriyete Maliye Nazrlar (1838-1922)

Hac brahim Saib Paa

Eyl 1839-ub 41

Musa Safveti Paa

ub 1841-Eyl 45,

Kas 53-Kas 54,

Ara 56-Tem 57,

Mar 58-ub 59

brahim Sarm Paa

ub 1847-ub 48

107

108

Maliye Nazr
Top. Sre 2 ay Hariciye Nazr (1840, 1843-45, 1847, 1852), Viyana Sefiri (1836-38, 1842-43) 1.Rauf Mehmed Paa: MV, D, ksa mddetlerle Bavekalet Mst (78), Bingazi Valisi, Midilli Mutasarrf (79), 1882de DA iken Vezaret, 83de fevt. 2. Mzehane memuru Ahmed, 3. Said: Bahriye Zabiti. Damad: Reid Paazade Ahmed Celal Paa. 1. Saffet Bey: Varidat Mdiri iken 1883 te fevt. 2. Rauf Bey: Haz.Hassa Mmeyyizi iken 1879da fevt. 3. Hakk Bey: ehremaneti Muhasebe Klm. hulefasndan iken 1885te fevt. 1. Halil Neet Bey: Adliye Memuru, 2. Halet Bey: Haleb Mektubcusu, D. Ahk. Adliye Azas Adliye, sonra Maarif Mektubcusu. Dier nemli Grevleri Evlad/Akrabas

Grev zamanlar

Mehmed Sadk Rfat Paa Mar-Nis 1848

Kse Hseyin Hsn Ef.


6 ay Maliye Mstear (1837-39), Defterdar (1841-44, Konya, Bolu)

ub-Au 1849 (fevt)

Mehmed Halid Efendi


1 yl 3 ay Rumeli Defterdar (1846-49)

Haz 1850-Au 51

Ahmed Muhtar tisami P.


4 yl 2 ay

Eki 1852-Kas 53, May 55- Ara 56, Haz-Kas 60 5 ay Mabeyn Bakatibi (1842-48), Evkaf Nazr (1848-50, 60-61, 63) Evkaf Nazr (1834-36, 1838-39, 1844-48, 1854-57, 1858-59)

Tophane Nazr (1845-51, 1853-54), Mehmed Vahid Bey: Mektubi ve Amedi Klm. hulefasndan, Haz. Hassa Nazr (1855-60) 1894te fevt. Torunu Ahmed Muhtar: Amedi Klm. Eczac Mektebi, sonra ticaret. Torununun damad Hamdullah Suphi Tanrver Rfat Bey: Mec. dare-i Evkaf Azas.

Ali efik Paa

Ara 1854-May 55

TALD, 1 (1), 2003, A. Krmz

Mehmed Hasib Paa


2 yl

Tem 1857-Mar 58, ub 59-Haz 60

Hakk Bey: Hariciye Mektubi hulefasndan, 1865te Beytulmal Mdiri (l. 1870). Damad Hakk Bey: Taira Defterdar (l. 1873).

Maliye Nazr
Top. Sre 1 yl Vali (1863-78, Hgar, Rumeli, Kastamonu, Adana), Tekad Sand Nazr (1883-1901); eyhulvzera (1860-1902) Maliye Mstear (1859-61), Sadaret Mstear (1862-68) Dar- ura-y Asker Azas (1845-61), Maliye Mstear (1862-62) Serkurena (1866-71), air (Enderuni) Meclis-i Vala Azas (1851-59, 1861-62), Avrupaya nefy (1866-67) 1. ehremini Reid Mmtaz Paa; 2. Defter-i Hakani Nazr Ali Rza Paa 1-2. Babseraskeri mmeyyizleri Vahid ve Tevfik Beyler; 3. Hariciye Odas Evrak Mdiriyetinden mtekaid Refik Bey Adil Bey: Dahiliye Nazr (Ferid Paa hkumetinde; 150liklerden, Avrupada ld: 1924) Dier nemli Grevleri Evlad/Akrabas

Grev zamanlar

Mehmed Tevfik Paa

Kas 1860-Kas 61

Ebubekir Mmtaz Efendi


8 ay

Kas 1861-Haz 62

Tanzimattan Cumhuriyete Maliye Nazrlar (1838-1922)

Hseyin Mecd Efendi


2 ay

Haz-Tem 1862

Mehmed Nevres Paa


4 ay

Tem 1862-Oca 1863

Mustafa Fazl Paa


1 yl 8 ay

Oca 1863-Mar 1864, Au 1870-Oca 1871

Vzeradan Osman Fazl, Mahmed Ali ve brahim Paalar. Damad Hariciye Nazr Halil erif Paa.

Mehmed Kani Paa


1 yl 5 ay

Mar 1864-Nis 1865, Oca-Au 1878, ub-May 1879

Rusumat Emini (1862-64, 1865-71, 1875-78), Tr, Ar, Fr, tal, Rus. Tarih-i skender Mtercimi.

1. Rfat Bey: Hariciye memuru, Bursa Reji Nazr, (iki cilt Hukuk- Dveli var). Torunu Duyun- Umumiye Mdiri Vahid Bey. Damad air Mehmed Eref Paa: Tahran Sefiri, Selanik Valisi, Ruscuk Kumandan

109

110

Maliye Nazr
Top. Sre 1 yl 1865-69, 1874-75 Edirne, 1878-82 (fevt) Ankara Valisi. Hudud Seyahatnamesi. yazar. SADRAZAM (1873-74), Vali (1863-1865, 1874; am, Suriye, Haleb, Hicaz) SADRAZAM (1878), Vali (1870-71, 1872, 1877, 1878-81; Aydn, Tuna, Cez.Bahr. Sefid) SADRAZAM (1878), Vali (1871-1873, 1874-76, 1878-85; Aydn, Tuna, Suriye) Vali (1878-79, 1881-82; Trabzon) 1. Roma Sef. Katibi ve Serkarin(-i S.Read) Halid Bey. 2. Bkre Sefiri iken len Sleyman Bey Dier nemli Grevleri Evlad/Akrabas

Grev zamanlar

Mehmed Hurid Paa

Nis-Ara 1865

irvanizade M Rdi P
3 yl 7 ay

Ara 1865-ub 1869, Oca-Haz 1871, ub-Nis 1873 2 yl

Mehmed Sadk Paa

ub 1869-Au 70, Au-Kas 1871, Au 72-ub 73 1 yl 2 ay

Ahmed Hamdi Paa

Haz-Agu 1871, 1873-74

Yusuf Ziya Paa


3 yl 5 ay

Kas 1871-ub 1872, Mar 1874-Nis 1876, Oca 1877-Oca 1878 1 yl Evkaf Nazr (1891-1904), Selanik Valisi (1881-85, 1886-91)

TALD, 1 (1), 2003, A. Krmz

Abdullah Galib Paa

ub-May 1872, Nis 1876-Oca 1877

Damadlar: 1. D Maliye D.Reisi iken len Cemal Bey, 2. Duyun- Umum. st ve Mlh. BaMdrden mtekaid Fevzi Bey (olu Hariciye memuru Fahir Bey S. Hamidin kz adiye ile evli)

Maliye Nazr
Top. Sre 4 ay Haleb Valisi (1875-77), Muhacirin Komisyonu Reisi (1877-79, fevt) Maliye Mstear (1873-78) Dier nemli Grevleri Evlad/Akrabas

Grev zamanlar

Mehmed Emin Paa

May-Au 1872

Ahmed Zhd Paa

Au 1878-ub 1879, 2 yl 2 ay May-Kas 1879, Mar-Ara 1887, Nis-Eyl 1901 7 ay Maliye Mstear (1872-78), Rusumat Emini (1882-99) Meclis-i Vala Azas (1854-61, 1861-63) Washington Ortaelisi (1883-89) Dahiliye Nazr (1886-91), Bursa Valisi (1891-97) Maliye Mstear (1879), Bursa Defterdar (1880-84, fevt) Ticaret ve Nafia Nazr (1899-1909); Selanik Valisi (1891-95).

brahim Edib Efendi

Kas 1879-May 1880, 3-6 Ara 1882 (3 gn) 1 yl 3 ay

Tanzimattan Cumhuriyete Maliye Nazrlar (1838-1922)

Abdullatif Subhi Paa

May 1880-Oca 1881

1. Erzurum Vil. Mektubcusu iken len Ayetullah Bey. 2. Hamdullah Suphi Tanrver

Hseyin Tevfik Paa


1 yl 5 ay

Oca-Tem 1881, Eki 1897-Au 1898 4 yl 1 ay

Ahmed Mnir Paa

Tem 1881-Kas 1882, Ara 1882-Au 1885 4 gn

Mnir Mehmed Bey

30 Kas-3 Ara 1881

Suad Bey: Sadaret Mektubi hulefasndan.

Mustafa Zihni Paa


1 yl 2 ay

Eki 1885-Ara 1886

111

112

Maliye Nazr
Top. Sre Hazine-i Hassa Nazr (1879-1891) Dier nemli Grevleri Evlad/Akrabas

Grev zamanlar

Agop Kazazyan Paa

28-30 Agu 1885, 2 yl 11 ay Ara 1886- Mar 1887, Au 1888- Mar 1891(fevt) 8 ay ura-y Devlet Tanzimat Dairesi Azas (1878-88), Ticaret ve NafiaNazr (1895-99, fevt) Duyun- Umumiye Komiseri (1882-92), Rusumat Emini (1897-1904) 1895-1907 Mazul

Mahmud Celaleddin Paa Ara 1887-Au 1888

1. Mnir Paa: Paris Sefiri. 2. Ziya Bey: Ziraat Nezareti memuru.

Ahmed Nazif Paa


7 yl 6 ay

Mar 1891-Kas 1895, Oca 1896-Eki 1897, Eki 1904-Kas 1905(fevt) 4 ay

Hseyin Sabri Bey

Kas 1895-Oca 1896, Eyl-Eki 1920 (fevt) 5 yl 9 ay 1904-1927 (fevt) Mazul

Ahmed Reat Paa

Au 1898-Nis 1901, Eyl 1901-Eki 1904 3 yl 2 ay Nafia Nazr (1918-20)

Mehmed Ziya Paa

Ara 1905-3 Au 1908, 7 Au 1908-ub 1909, 22-27 Tem 1912 (5 gn) 1 yl 5 ay Vilayetlerde Defterdar (1885-93), Divan- Muhasebat Reisi (1909-13)

TALD, 1 (1), 2003, A. Krmz

Mehmed Rfat Bey

ub-Nis 1909, May-Tem 1909, Oca 1913-ub 1914

1. Anadolu Ajans Umum Mdr. Muvaffak Bey. 2. Paris Sefiri Numan Menemenciolu. Damad: nhisarlar Um. Mdr. Bedi Bkta. K.pederi: Namk Kemal

Maliye Nazr
Top. Sre 4 gn Vilayetlerde Defterdar (1879-99) 1. Maliye Mfettii (Merutiyet-Cumhuriyet aras), sonra tccar Nazm Ragp Bey. 2. stda Tahsil ube Mdrlerinden Celal Bey Dier nemli Grevleri Evlad/Akrabas

Grev zamanlar

Mehmed Ragb Bey

3-7 Au 1908

Osman Nuri Bey


18 gn Vilayetlerde Defterdar (1881-90), Meclis-i Maliye Reisi (1901-09) 1926 dam

Nis. 1909

1. Dahiliye Tefti Heyeti Reisliinden emekli iken 1947de len Sleyman Fethi Umar. K.pederi Edhem Pertev Paa

Tanzimattan Cumhuriyete Maliye Nazrlar (1838-1922)

Mehmed Cavid Bey


4 yl 7 ay

Tem 1909-Eki 1911, Mar-Kas 1914, Mar 1917- Kas 1918 10 ay Mekatib-i dadiye Mdiri (1897-1908) 1913-18 mazul (tilaf)

Mustafa Nail Bey

Eki 1911-Tem 1912

Abdurrahman Vefik Bey


8 ay

Tem 1912-Oca 1913, Kas 1918-ub 1919 2 yl 4 ay SADRAZAM (1917-18), Dahiliye Nazr (1909-11, 1913-17) Islahat- Maliye Komisyonu Azas (1908-19) Mabeyn (1885-97), Kuds Mutasarrf (1897-01)

Torunu Prof. Feridun Ergin

Mehmed Talat Paa


1 ay

Kas 1914-ub 1917 (vekaleten)

Mehmed Ata Bey

ub-Mar 1919 (fevt)

Dr. Galib Ata

Mehmed Tevfik Bey


1 yl 7 ay

Mar 1919-Mar 1920, Nis-Kas 1922

113

114

Maliye Nazr
Top. Sre 9 ay Maliye Mfettii (1909-19) Dier nemli Grevleri Evlad/Akrabas

Grev zamanlar

Faik Nzhet Bey

Mar-Nis 1920 (22 gn), Au 1921-Nis 1922 4 ay Vilayetlerde Defterdar (1909-12), 1912-1920 mazul (T muhalifi) Divan- Muhasebat II. Reisi (1908-15), D Mal. ve Naf. D. II. Reisi (1915-20) Maliye Sermfettii (1909-18) ura-y Devlet Azas (1902-19), sstanbul Valisi (1920)

Ahmed Reat Bey

Nis-Au 1920

Mehmed Nazif Bey


38 gn

Au-Eyl 1920

Raid Bey
3 ay 6 ay

Eki 1920-Oca 1921

Abdullah Lami Bey

Oca-Haz 1921

TALD, 1 (1), 2003, A. Krmz

You might also like