Trk Devrimi iin Batda ve Douda pek ok eser yazlmtr. Ama bunlardan ok az gerei anlatabilmitir.

Bu pek azn arasnda evirisini sunduumuz Trkiye - Bir Devletin Yeniden Douu I - adl eser de bulunmaktadr. Kitabn yazar, nl ngiliz tarihi Arnold J. Toynbee'dir. Eserin stnl, bir tarihinin bilimsel yntemiyle yazlm olmasdr. O zaman gen bir bilim adam ve iki yl ncesine kadar Osmanl devletine en byk dmanl gsteren bir ulusun insan olmasna karn; A.J.Tonybee, gen Trkiye Cumhuriyeti konusundaki bu bilimsel aratrmasn yazarken (1926), pek ok kiinin tersine, duygulardan venyarglardan' uzak kalmay, kk baz yanllar bir yana braklacak olursa, gerekleri bir bilim adamnn nesnel gzleriyle grmeyi bilmitir. A.J. Tonybee, her zaman, her lkede ve her konuda geerli olan bilimsel bir ilkeye bal kalmtr. Bu, 'Tarihi bilmeyen bugn anlayamaz' ilkesidir. Kitap, bu bakmdan, Trkiye'yi renmek isteyen yabanclar kadar, Trk Devrimini bilimsel adan bilmek isteyen bizler iin de ok yararl bir almadr.

Trk Devrimi iin Batda ve Douda pek ok eser yazlmtr. Ama bunlardan ok az gerei anlatabilmitir. Bu pek azn arasnda evirisini sunduumuz Trkiye - Bir Devletin Yeniden Douu I - adl eser de bulunmaktadr. Kitabn yazar, nl ngiliz tarihi Arnold J. [bynbee'dir.
I e 11 s 1 1 11 l> l. h .

j y i q %

bilimsel yntemiyle yazlm olmasdr. O zaman gen bir bilim adam ve iki yl ncesine kadar Osmanl devletine en byk dmanl gsteren bir ulusun insan olmasna karn; gen Trkiye Cumhuriyeti konusundaki bu bilimsel aratrmasn yazarken (1926), pek ok kiinin tersine, duygulardan ve nyarglardan' uzak kalmay, kk baz yanllar bir yana braklacak olursa, gerekleri bir bilim adamnn nesnel gzleriyle grmeyi bilmitir. A.J. Tonybee, her zaman, her lkede ve her konuda geerli olan bilimsel bir ilkeye bal kalmtr. Bu, 'Tarihi bilmeyen bugn anlayamaz' ilkesidir. Kitap, bu bakmdan, Trkiye'yi renmek isteyen yabanclar kadar, Trk Devrimini bilimsel adan bilmek isteyen bizler iin de ok yararl bir almadr.

A. J.Tonybee, | g ^ ,Sj
:

Trkiye I
(Bir Devletin Yeniden Douu)

T R K Y E

Bir Devletin Yeniden Douu . I

Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. tL Aralk 1999

A R N O L D J .

T O Y N B E E

T R K Y E

Bir Devletin Yeniden Douu

eviren: K a s m Y a r g c

Cumhuriyet

GAZETESININ

OKURLARINA ARMAANIDIR.

NDEKLER

NSZ Prof. ARNOLD J. TOYNBEE ZERNE YAZARIN NSZ BRNC BLM Trkiye ve Bat KNC BLM Eski Osmanl mparatorluu (1299-1774) NC BLM Batnn Etkisi (1774-1919) DRDNC BLM 1908-1918 Bilanosu ve Mttefiklerin Bar artlan BENC BLM Mustafa Kemal

...7 11 13

15

.27

43

73

91

NSZ Birinci Dnya Sava Avrupa'da drt byk imparatorluun sonunu getirmitir: Osmanl mparatorluu, AvusturyaMacaristan mparatorluu, Alman mparatorluu ve Rus mparatorluu bu 'byk kymet' in kurbanlardr. Yklan bu imparatorluklarn 'enkaz'mdan modern Batl siyasal dnceye uygun yeni devletler domutur. Trkiye, Almanya, Avusturya ulusal yeknesaklklar kapsamna girmeyen topraklarm kaybederek birer cumhuriyet olmulardr. Rusya ise imparatorluunu koruyup topraklarm elden karmamak baarsn gstererek bir sosyalist cumhuriyet biimine girmitir. Rusya'nm yeni rejiminin ok zel bir durumu olduu iin -buna hi dokunmadan- br imparatorluun ald yeni kimliin dnyada yaratt tepkiler incelendiinde en ok sz edilmeye deer lkenin Trkiye olduu grlr. Dnya iin Almanya ve Avusturya, 'Batl'dr. Batllar iin de kendilerinden olan lkelerdir. Yzyllar boyunca ayn inanlar tamlar, ayn kltrle yorulmular, ayn hareketlere ve benzeri olaylara sahne olmulardr. Aralarnda atmalar meydana gelmise, bu, inan ve kltr ztlamasndan deil karlar yznden olmutur. Birinde oluan yenilik -ister teknik, ister ekonomik, ister ideolojik olsun- hemen b-

rnce renilmi, benimsenmi, derhal uygulanmasa bile, zihinlerde yer etmi ve tabii grlmeye balanmtr. Modern an ilk ve en byk siyasal hareketi olan Fransz Devrimi, Bat'da heyecan yaratmtr; fakat yadrganmamtr. Fransz Devrimi'ni oluturan dnceler br Bat lkelerinde de ayn zamanda gelimitir. Birinci Dnya Sava sonunda Almanya ve Avusturya imparatorluklar cumhuriyet rejimine getikleri zaman kimseyi artmamlardr. Yalnz eskinin tantanasn yaam olanlar bir "Vah vah!" demekle yetinmilerdir. Trk ulusu ise Osmanl mparatorluu'nun ykntsndan bir cumhuriyetle knca dnyadaki tepkiler ok deiik olmutur. Modern dnyann uyulmas gereken llerini tayin etme durumuna gelmi Batllar iin Trkler, kendilerinden olmayan insanlard. Dilleri onlannkine hi benzemiyordu, dinleri ayryd; ayn kltr iinden yetimemilerdi. Deiik gelenekleri vard. Bat llerinin dnda kalm olduklar iin 'barbar' da saylabilirlerdi. Doulu Osmanl mparatorluu'nun iinden Batl bir cumhuriyetin kmas, ite bu yzden dnyada aknlk uyandrm ve eitli tepkilere yol amtr. Tepkiler; takdirden pheye ve kmsemeye, kskanlktan gptaya kadar derece derece deimitir. Batllarn kimi hayret, kimi takdir, kimi phe etmi; Doulular ise, kimi kendilerinden olann br tarafa gemesine kzm, kimi de ayn eyi yapamamann zntsn duymutur. Trk Devrimi iin gerek Bat'da, gerek Dou'da ok mrekkep tketilmitir. Fakat bu konuda yaynlananlarn pek az gerekeni anlatabilmitir. Bu pek azm arasnda burada evirisini sunduumuz eser de bulurmaktadn. Kitabn yazan nl ngiliz tarihisi Arnold J.Toynbee'dir. Eserin stnl, bir ta8

rihinin bilimsel metodu ile yazlm olmasndan geliyor. O zaman henz gen bir adam ve iki yl ncesine kadar Osmanl Trklne en byk dmanl gsteren bir ulusa mensup olmasna ramen, Gen Trkiye Cumhuriyeti hakkndaki bu aratrmasn yazarken -pek ok kiinin aksine- hislerden ve nyarglardan uzak kalmay, ufak tefek baz yanllar bir yana braklacak olursa, gerekleri bir bilim adamnn tarafsz gzleri ile grmeyi bilmitir. Kitab okurken siz de u kanya varacaksnz; Toynbee, her zaman, her lkede ve belki her konu iin geerli olan ilkeye sadk kalmtr: Bu, "Tarihi bilmeyen bugn anlayamaz" ilkesidir. Nitekim, bu aratrmasnn bir blmnde yle demektedir: " Siyasal deimenin srmekte olduu lkelerde, artlar, bir taminin bunlar resmedemeyecei kadar oynaktrlar. Bu durumda tarihinin yapabilecei en iyi ey btn ile aydnlanm bir gzlemci olarak ve kendini mmkn olduu kadar her trl balardan syrp tarihin benzer gemi olaylarnn verdii bilgi ve tecrbelerin projektrn gnn gelien olaylar zerine tutmaktr." Kitap, bu bakandan, egzotizmden syrlp gerek Trkiye'yi renmek isteyen yabanclar kadar, hislerden arnp Trk Devrimi'ni bilimsel adan grmek isteyen bizler iin de yararldr, sanyoruz.

PROF. ARNOLD J.TOYNBEE ZERNE DNYA iki kampa ayrlm, drt yl sren bir byk sayatansnra bir taraf yere serilmiti. Fakat ok gemeden, ld sanlan ve miras paylalanlardan biri, bakaldrm ve kendisini dpedz soymaya gelenlere kafa tutmutu. Trkls, kurtuluu iin galip tarafla savaa tutumutu. Bu, btn dnya iin aknlk uyandran bir olayd. ' Nerede bu tr bir olay olursa oraya gazetecilerin akn etmesi dettendir. Artk Ankara, zmir, stanbul sokaklarnda, Sakarya kylarnda dnyann drt bucandan gelmi gazeteciler dolayordu. Bunlar arasnda, yllar sonra adlar dnyann nl kiileri srasna girecek iki gen gazeteci de vard: Ernest Hemingway ve Arnold J.Toynbee. Birincisi, Amerikalyd; her Amerikal gazeteci gibi Avrupa 'y hele Avrupa 'nn br ucunu hi tanmyordu. Olaylar yalnz yzeyden gryor, kendini bunlarn heyecanna kaptryor; derinine inemiyor, romancla 'heveskrlndan ' ate, kan ve gzya edebiyat yapyordu. 1889 ylnda Londra 'da dnyaya gelen Arnold Toynbee de bu tip ngiliz genlerindendi. Babas da tarihi olduu iin herkesten ok tarihle doluydu ve konuya daha kkyandan itibaren ilgi duymaya balamt. Nitekim tarih renimiyap11

t ve bunda o kadar baarl oldu ki, onu 1919 da Londra niversitesine tarih profesr yaptlar. Bu grevde 1924ylna kadar kald ve bu arada -Trk-Yunan Sava da dahil- Avrupa 'daki ve Yakndou 'daki birok nemli olay yerinde izledi. Bunlar yaparken tarih ve baka uluslar hakkndaki bilgilerinden ngiliz Dileri Bakanl 'n yararlandrmaktan da geri kalmad. Bizans uygarl uzman olarak yetien Toynbee, daha sonra kendini tarih felsefesine verdi. zellikle uygarlklarn evrimini incelemeye koyuldu. Eski Yunan uygarlndan hareket ederek yapt aratrmalar onu baz sentezlere ulatrd ve sonunda ortaya Uygarlklarn Devri teorisi kt. Bu teoriye gre; uygarlklar da doarlar, geliirler ve yklrlar. Bunlarn yerini alanlar da ayn devri yaparak yerlerini bakalarna brakrlar ve bu byle srp gider. Toynbee 'nin balca eserleri arasnda unlar bulunmaktadr: "Tarihsel Yunan Dncesi, Uygarl ve Nitelii" (1924), "Trkiye" (1926), "Snav Geiren Uygarlk" (1948), "Dnya ve Bat" (1953). En byk eseri ise 1934-1961 yllar arasnda tamamlam olduu 12 ciltlik "Tarihin ncelenmesi "dir. Bunlardan baka gazetelerde, dergilerde yaynlanm yzlerce makale, rportaj ve seri rportaj vardr. Bunlar arasnda Turanclk Akm zerine yaynlanm ok nemli yazlar da bulunmaktadr. Toynbee, Trkiye hakkndaki kitabn yazdktan sonra birka kere daha Trkiye 'yi ziyaret etmi, anlatt deimelerin son durumlarn gzden geirmitir.

12

YAZARIN NSZ Trkiye zerine byle bir kitap yazmam yaynevi 1923 yaznda teklif etmiti. O tarihte Ankara' dan henz dnmtm. Daha nce 1921 ylnn byk bir ksmn, Trk-Yunan Sava'n, bir bu yandan, bir br yandan inceleyerek geirmitim. ngiltere'de bulunduumda da ou zaman Yakndou tarihini incelemek ve bu konuda dersler vermekle urayordum. ^ Elime kd kalemi alp bu konuyu ilemeye, hatta aklmda plnn yapmaya bile vakit bulamadan, beklenmedik bir anda baka bir grev aldm. Bu durumda yaynevi byk bir anlay gstererek kitab teslim tarihini daha geriye att. Kitaba yeniden dndmde aradan epeyi bir sre gemiti ve bu srede Trkiye' de yeniden byk deiiklikler meydana gelmiti. Trkiye' de iken bu deiikliklerin ne kadar byk bir hzla yer almakta olduunu grdm iin, ie koyulurken, bu sre iinde uradm bilgi kaybn, Trkiye'de olaylar kendi gzleri ile izleyen birinin yardm ile gidermek zorunluunu duydum. Byle birini ararken ans karma dostum Kenneth P. Kirkwood'u kard. Yllarca zmir Koleji'nde tarih dersleri okutmu bu dostun bu kitaptaki pay benimkinden az deildir. Bu arada Prof. Earle ve Hulusi Hseyin Bey'e de yardmlarndan dolay teeldcrlerimi bildirmek isterim. Haziran 1926 Arnold J.TOYNBEE

13

YAZARIN NSZ Trkiye zerine byle bir kitap yazmam yaynevi 1923 yaznda teklif etmiti. O tarihte Ankara'dan henz dnmtm. Daha nce 1921 ylnn byk bir ksmn, Trk-Yunan Sava'm, bir bu yandan, bir br yandan inceleyerek geirmitim. ngiltere'de bulunduumda da ou zaman Yakndou tarihini incelemek ve bu konuda dersler vermekle urayordum, Elime kd kalemi alp bu konuyu ilemeye, hatta aklmv da plnn yapmaya bile vakit bulamadan, beklenmedik bir anda baka bir grev aldm. Bu durumda yaynevi byk bir anlay gstererek kitab teslim tarihini daha geriye att. Kitaba yeniden dndmde aradan epeyi bir sre gemiti ve bu srede Trkiye ' de yeniden byk deiiklikler meydana gelmiti. Trkiye' de iken bu deiikliklerin ne kadar byk bir hzla yer almakta olduunu grdm iin, ie koyulurken, bu sre iinde uradm bilgi kaybm, Trkiye'de olaylar kendi gzleri ile izleyen birinin yardm ile gidermek zorunluunu duydum. Byle birini ararken ans karma dostum Kenneth P. Kirkwood'u kard. Yllarca zmir Koleji'nde tarih dersleri okutmu bu dostun bu kitaptaki pay benimkinden az deildir. Bu arada Prof. Earle ve Hulusi Hseyin Bey'e de yardmlarndan dolay teeldcrlerimi bildirmek isterim. Haziran 1926 Arnold J.TOYNBEE

13

BRNC BLM TRKYE VE BATI 29 Ekim 1923 'te, Ankara'da Byk Millet Meclisi'nin bir karan ile 'doan' Trkiye Cumhuriyeti, bugnn dnyasnda Bat uygarlnn stnl iin dikilmi bir anttr. Bat uygarlmz, baz izgiler zerinde gelimeseydi -ve ilk dar snrlan dna taarak batl olmayan zihniyetlerdeki daha deiik gelime biimlerini etkilemeseydi- 20 Nisan 1924 Anayasas ile donatlm ve 1925 ylnda Trk devlet adamlarnn izledikleri politikayla ynetilen bir Trk Cumhuriyeti'nin Anadolu'nun iinden kabilecei dnlemezdi. Nitekim, bugnn Trkiye'sinde bir yabanc gzlemcinin ilgisini eken her eyin temelinin baz Batl etkilere kadar izlenebileceini sylemek bir anlk olmayacaktr. Bunlar Batl etkilerden domam olsalar bile, Batl etkilere kar bir tepki olarak ortaya kmlardr. Cumhuriyetin kurucularna, tespit ettikleri snrlar iinde, Trk bamszln kurtarmalan imknn veren Trk Ordusu, Bat (ya da Batllam) devletlerin istil tehdidi karsnda yine Batl rneklere gre donatlm ve rgtlendirilmiim lkenin ana endstrisi olan Trk tanm, balca knn, 15

rnlerini Bat pazarlarna ihra ederek salamakta ve faaliyetini Batdan ithal ettii tarm aralar ile devam ettirmekte. dir. Trk devletinin zerine ina edildii siyasal fikir -birbirine kenetlenmi bir millet, merkez bir ynetim, btnyle egemen bir devlet ve hangi ekilde olursa olsun zerkliklere tahammlszlk gr- modern Fransa'da biimlenmi olan devlet fikrinden alnmtr. Son birka yl iinde deimekte olan Trkiye'deki btn baka deiikliklerden ok daha hzl olumu eitim ve kadnn haklarna kavumas, genel olarak Batnn ngilizce konuan toplumlarndaki kadn hareketlerinden esinlenmitir ve hatta bunun izlerini, bir dereceye kadar stanbul'daki tek Amerikan eitim kuruluunun dorudan doruya yapt etkide bulmak mmkndr. Her daldaki Trk eitimi, Trk edebiyatnn ekli ve muhtevas, hatta dildeki evrim (kadn ile erkek arasndaki ilikilerden sonra bir toplum iinde nde gelen en nemli unsur) bugn, Bat dnyasndan gelen akmn inkr edilmez etkilerini gstermektedir. Batllama yolundaki bugnk Trkiye, bu kitabn balca konusudur. Kitapta, Trk yaamnn deiik ynleri enine boyuna gzlemlenmekte ve eletirilmektedir. Fakat, Trkiye'nin Bat dnyasnn yrngesine ekilmesinin anlam bunun ok derin bir devrim hareketi olduu grlmedike anlalamaz. yle ki, bir buuk yzyl nce -ister Trk, ister yabanc olsun- en keskin gzlemci bile byle bir devrimin oluacan dnemezdi. Osmanl mparatorluu, 1774 ylnda Rusya ile yapt savalarn en by ve en felketlisinden ktnda Osmanl toplumunda Bat etkisinin en kk izi bile yoktu. Siyasal ve toplumsal kurulular geleneklerden domu ve Batdaki16

lerden btnyle bamsz olarak gelimiler, hatta baz nemli noktalarda Batdakilere dman kesilmilerdi. Bu kurulularn o zaman ilk bakta dalmaya yz tutmu grnmeleri, en keskin gzlemciler tarafndan bile, Osmanl mparatorluu'nun ve belki de Trk milletinin lmekte olduu kansna yol amt. 1774 ylnda, imparatorluun bir yzelli yl daha yaayacan, parampara olduktan sonra da bu ykntnn iinden, Bat milletlerine tek basma kar duran, onlarn yaay dzenini uygulayarak Bat topluluuna kendini eitlik temeline dayanarak kabul ettiren bir Trk milletinin kacan sylemek, ok an bir 'kehanet' olarak grnrd. Okuyucuya bu devrimsel deiiklik zerinde baz izlenimler verebilmek iin -bu izlenimler olmazsa bugnk Trkiye, ilginliinin byk bir ksmn yitirir ve hemen hemen anlalmaz bir duruma gelir- kitabn ilk blmnde Osmanl mparatorluu'nun geriye doru 1774'e kadar tarihi, 1774 ile 1919 arasnda Bat etkisinin meydana getirdii alkantlar anlatlmaktadr. Kitabn ana blmnde ise 1919-1922 sava ve devrimi, soma da 1923 Lozan Antlamas'mn ardndan biimlenmekte olan Trkiye ele alnmaktadn. Trkiye'yi, gemiteki ve bugnk biimi ile ortaya koymadan nce, bir buuk yzyl ncesinde Batllann gzlerine nasl grndn hatrlatmakta yarar vardr. Arada pek ok olayn gemi olmasna ramen, bugn bile lkesi ve halk ile dorudan doruya temas etmemi Batllann ounun kafasndaki 'Trkiye grn' budur. "Trkiye" deyince, biz Batllann aklna ne gelmektedir? oumuz iin Trkiye, 'hal, ttn, incir ve lletandan pipo' demektir. Eer bir i adamysak, Trkiye'yi ngiliz mallan iin 17

bir pazar olarak grrz. Her iki durumda da Trkiye ile ilgili dncemiz ticardir. Fakat hibir zaman, ilk dnce olarak, Trkiye, her yl ngiltere'nin bir mal gnderdii ve buna karlk da baz egzotik mallar satn ald bir yerdir. "Trkiye" deyince aklmza gelen ikinci dnce de corafidir. Bize gre, harita zerinde Trkiye nemli ticaret yollarnn getii ve baz stratejik noktalarn bulunduu bir blgedir. Bat Avrupal bakmndan, Avrupa ile Asya'y birletiren iki kara kprs vardr. Gneydeki Trkiye, Kuzeydeki ise Rusya'dr. Oysa, Rus kprs devamldr. Trk kprs ise Boazlar ve Marmara Denizi ile kesilmitir. Ayn zamanda, bu deniz ve boazlar, Bat iin, Gney Rusya'ya, Kafkasya'ya ve aa Tuna havzasna ulaan nemli ticar ve stratejik yollar: : Her iki yol -kuzeybatdan gneydouya uzanan karayolu gjmeybabdankuzeydouya uzanan deniz yolu- anakkale ve stanbul'da birbirlerini kesmektedirler ve bunun anlam da, bizim iin birka tarih cmle iinde bulunmaktadr: "Boazlar Sorunu", "anakkale Savalar", "Hindistan Yolu" ve "Badat Demiryolu". Bu deiik fikir anmlan zerinde dnrsek Trkiye'nin bizim iin, Avrupa Sistemi'nin byk devletlerinin ticar, ekonomik, siyasal ve asker faaliyetlerinin bir alan, bir "no-man's land" Olduunu grrz. Bu, Bat dnyasnn snrlar dnda yle bir alandr ki, zerinde Batllar zaman zaman birbirleriyle tehlikeli bir ekilde atmaya dmekte ya da bir boluk meydana getirdiinde, komu olduu iin, Avrupa'da kurulmu olan 'nazik kuvvet dengesi'ni bozmaktadr. Baka bir deyimle, Trkiye'ye kendi dnyamz, alveri ve corafya asndan bakmakta, onu kendi asndan ve insanlk ynnden grmemekteyiz. stelik lkeye kendi adlarn vermi olan Trkleri bile zihnimizden tamamen karmaktayz. 18

Bununla beraber, Trkleri taradmzda da onlarla ilgili ok ar yarglara varyoruz. Genellikle ngilizin kafasnda Trke taklan sfat "Konumaya lyk olmayan adam"dr. Bu yaygnlam nyargya kanlmaz bir tepki domakta ve baz ngilizler iin de Trk, normal ngilizde bulunmayan btn erdemleri kendinde toplam "mkemmel bir centilmen" olmaktadr. Tabii, her iki iddia da andr ve bunlar Trkleri kendileri gibi insanlar olarak grmeyi baaramayanlardan kmaktedm Bu abalar Trkleri olduklan gibi grmek iin deil, duygularn dearj iin harcanmaktadr. Yaygn "konumaya lyk olmayan Trk" fikri kendilerini erdemli grmek isteyenlerin duygularm tatmin ermekte, bunun tersi olan "Centilmen Trk" fikri de yaygn bir nyargya kar kmak isteyenlerinkini okamaktadr. (Her toplumda, genel yarglara kar kmak arzusunu tatmin etmeyi aramayan bir aznlk vardn.) Fakat her iki taraf da "kt adam" ya da "kahraman" gerekten kendilerinden ayn yaratklar gibi ele almaktadr. nk onlar Trk, kendileri gibi etten ve kandan yaplm, ktl de, iyilii de bilen, mutlu olabilen ya da ac ekebilen yaratklar olarak grememekte, ciddiye alamamaktadrlar. Bu artlar iinde, modern Trk tarihinin eiliminin Batda yanl anlalmasnda alacak bir yan yoktur. Bu yzden de Batl gzlemcilerin Trkiye'nin yakn gelecei zerine yaptklan 'kehanet'ler hep yanl kmtr. Son bir buuk yzyl iinde Trk tarihine egemen olan batllama hareketi o kadar yeni ve devrimci olmutur ki, en keskin ve en yaknlk duyan gzlemci tarafndan bile kolayca yanl anlalabilirdi. Batl gzlemcilerin Trkiye'ye bakmak iin setikleri bu durum, insanlk d olmasa bile, yanl anlamay ok daha kanlmaz hale getirmitir. Bu, belki pek azmzn farknda ol19

www .cizgiliforum.com enginel

duumuz bir durumu aklar. Fakat uras da bir gerektir: Geriye doru daha geni bir adan bakacak gelecein kuaklar bunu olaanst bir 'paradoks' olarak greceklerdir. Trkiye 'deki, 1914-1918 Byk Sava'ndan beri en yksek noktasna ulaan batllama hareketi, modern dnya milletleri arasnda Bat uygarlnn gcne tanklk etmektedir. Buna ramen, bu milletlere ilk hareketi veren Bat, grld gibi, kendi sa elinin ne yaptnn farknda bile olmamtr. Trkiye'nin modern tarihinin ana olay udur: Bizimkinden tamamen deiik bir tarihsel gemi ve sosyal sistemden hareket eden Trkler, son zamanda insan gcnn izin verdii bir hzla bizim alanmza gelmeye balamlardr. Fakat Batl gzlemcilerin ou, Trklerin ilerledikleri ynde yanlmlar ve onlara bu yne doru yol gsteren yldz grememilerdir. Bu krln nedeni, Trklerin bu maceral yola ktklar ilk noktaya objektif bir bak atmakta gsterdikleri baarszlktr. Trklerin tarihsel gemileri ile bizimki arasndaki derin farklar gren Batl gzlemciler, pek ender olarak durup her iki gemiin de, ayn ekilde, belirli bir insan toplumunun belirli bir evreye tabii uyumu ile doduuna bakabilmilerdir. Batl gzlemciler, kendilerine sbjektif olarak ters grnd iin Trk gemiinin genellikle 'gayri tabii' olduuna hkmetmilerdir. Hemen hemen dinsel olan bu varsaymn etkisi altnda, Batl gzlemciler, gzleri nnde geen olaylardan yanl sonular karmlardr. Trklerin bizimkinden deiik bir gemii olmas ve son zamanlarda da bir deime ve dert devresinden gemekte olduu ' vaka'larma dayanan Batl gzlemciler, Trkiye'nin bir evrim geiriini grememiler ve hemen gnahlarnn Allahn 20

emrettii cezay demekte olduu sonucuna varmlardr. "Gnahn bedeli lmdr" ve "Avrupa'nn Hasta Adam" sfat taklm olan Trk, sonu lm olan bir hastala yakalanmtr. Trk'etaklan "Hasta Adam" sfatnn garip bir tarihi vardr. Bu sfat, Batl zihnindeki Trk grntsnn deimesine yol amtr. 1683 'teki kinci Viyana Kuatmas ile 1774'de imzalanan bar antlamas sonucu Ruslarn Karadeniz kylarna yerlemeleri arasmda geen sre iinde Batlya gre asl gnahkr kendileriydi; Trkler onlar cezalandrmak iin Allah'n bir gazab olarak zerlerine salnmt. Trkler hakkndaki yeni sfat, 1853'te St. Petersburg'da ar I. Nikola tarafndan, ngiliz bykelisi ile yapt bir konumada kullanlmtr. ar, "Elimizde hasta bir adam var, ok hasta bir adam... Her an ellerinizde lebilir..." demiti. O gnden itibaren hasta adamn her an lmesi, komular -bazlar sevin, bazlar da endie iinde- ve herkes tarafndan hibir kurtulu midi kalmad dnlerek beklenmitir. lm 1876'da, 1912'de ve tam bir gven iinde de 1914 ylnda beklenmitir. Ve Trkler salk ve glerinin yerinde olduunu 'muzaffer' Mttefiklere Lozan Bar antlamasn imzalatarak ispatlamta Buna karlk yine de Trkn sinsi bir hastalktan leceine kesinlikle inanlmtir. Kimi Trkiye'nin kuak iinde frengiden krlp yok olacam, kimi Trkn skn dikmekten, lokomotiflerini iletmekten 'ciz' olduunu ve -yabanc aznlklar da lkeden atldna gre- ekonomik ehliyetsizlik iinde boulup gideceini ileri srmtr. Bu "Hasta Adam" teorisinde inat edilmesi, Batnn Trkiye karsndaki tutumunun ne kadar ok nyarglara dayandn, objektif vakalara ne kadar az nem verildiini -olaylarn da ispatlad gibi- en gl bir ekilde gstermektedir. Bu kitab yazarken ar Nikola'nn

21

Trkler iin "Hasta Adam" sfatn kullanmas zerinden aa yukar 73 yl gemitir (1). Bugn arlk yalnz St. Petersburg'dan deil, Rusya'dan da kalkmtr. Ama "Hasta Trk", yatam yorgamm stanbul 'dan toplayp Ankara'ya gitmitir ve grld gibi bu hava deiimi ona pek yaramaktadr. Bylece, Trk, Trkn ne olaca konusunda Batmn kendi zihninde yaratt grntye bir trl uymayarak Batly hep artmtr. ki toplumun kiileri teker teker kar karya geldikleri ender zamanlarda da bu aknlk ok daha byk olmutur. Batlya, Trkn Hint-Avrupa dillerinden birini konuacak yerde garip bir Turan dili konutuu, Ltin harfleri ile soldan saa doru yazacak yerde, Arap harfleri ile sadan sola doru yazd ve Hristiyan olmak yerine Mslman olduu retilmitir. Akl bunlarla doldurulmu bulunan Batl, yass burunlu, kay gibi derili, ekik gzl, nallarnn bast yerde ot bitmeyen ata binmi bir yaban adam ya da banda kubbe kadar byk bir sarkla srtnda adr kadar byk bir kaftan bulunan; peine takt bir sr peeli kadn ile sakaln uura uura dolaan bir insan azmam ile karlamay beklemektedir. Batl hibir zaman, kendi dinlerinden olan Macarlar ve Finliler gibi uluslarn da Turan dilleri konutuklarn, Arap yazsnn ok eski ve gl bir yaz olduunu, din bakmndan Mslmanln tek Tanr tandn, Kalvinistler gibi kadere inandn, Protestanlar gibi Kur'an'm aynen uygulanmasn istediini dnmemektedir. Bunun sonucunda Batl, Trk diye beyaz tenli, kendi gibi giyinen, Franszcay ngilizler ve Amerikallardan ok daha iyi konuan, yakkl grnl bir Avrupa tipi ile karlanca ok geirmektedir. (1) Toynbee'nin bu kitabnn ilk yaynlan tarihi 1924'dr. 22

Elbette bu kitab okuyanlarn ou Mustafa Kemal'in fotoraflarn grmler ve her halde Trkiye Cumhurbakannn grn bakmndan ulusunu temsil edip etmediini dnmlerdir. Bu sorunun cevab olumludur. Sarn, gri gzl, ak tenli, dz burunlu "Alpli" ya da "Kuzeyli" tipi belki de Trkler arasmda esmer "Akdenizli" tipinden daha yaygndr ve bugn Trkiye'de pek az olan "Mool" tipinden de uzaktr. "Mool" tipine Anadolu'nun ok ierlerinde rastlanmaktadr. Trkiye'de kylardan ierlere doru yolculuk eden ve szgelii, izmir'den Afyonkarahisar' a giden bir yabanc, rk farklar bakmndan Avrupa'da Riviera'dan Normandiya'ya ya da Bavyera'ya,giden bir yolcudan daha deiik izlenimler edinmektedir. Trkiye'de bir yolcu bat kysndan Anadolu'nun ierlerine doru ilerledike fizik grn daha ak renklere doru deimektedir. Yani, yolcu sanki Orta Asya'ya doru deil de Kuzey Avrupa'ya gidiyormu gibi bir izlenim edinecektir. Eski Osmanl mparatorluu'nda egemen ynetici snfndaki Trklerde, belki Orta Avrupa'dan, Rusya'dan ve Kafkaslardan Slavlarn ithal edilmi olmalarnn etkisi grlebilir. Fakat bugnk Trk halknn ounluu dorudan doruya ve daha somadan Trklemi olan, eski Anadolu halklarndan, Etiler, Frikyallar ve Bizansllardan gelmektedir. Bugne kadar elde ettiimiz bilgilere gre, rk deiimi ok derin olmamtr. Bugnk Trk ulusunda grlen fizik nitelikler Milttan nce onbirinci ve hatta onaltmc yzyllarda da egemen tipleri meydana getirmekteydi. Daha somaki Osmanl toplumunun ekirdeini tekil eden ve Orta Asya steplerinden kalkp Kuzeybat Anadolu'ya yerleen Trkler de grnleri bakrmndan saf Mool tipinde deillerdi.

23

Orta Asya steplerinin gebeleri yalnz Moollardan deil, bunlarn etrafnda bulunan her trl tiplerden meydana gelmilerdir ve tarihin balangcnda, dnyann bu blgesinde "Nordik" (Kuzeyli) tipinin in snrlarna kadar daha hkim bir tip olduu anlalmaktadr. Nitekim, Trklerin deiik tiplerdeki atalarnn bugnk karm Trklerde grlen tiplerden daha deiik olduklarn ortaya koyacak bir delil yoktur ve phesiz Trkler, ktle olarak "Beyaz Irk"a mensup bulunmaktadrlar. urasm da belirtmek gerekir; fizik grn sorunu, sanldndan daha az nemlidir. Yaygn bir inanca gre "Beyaz Irk" ve Bat toplumu bhbirinin aymdr. Yani, btn Batllar beyazdr ve btn beyaz insanlar da Bat uygarlnn ocuklardr. Gerekte bu, tam bir yanlmadr. Yeni dnyada, szgelii, Amerika Birleik Devletleri'nde ngilizce konuan, Protestan Kilisesinin Metodist kolundan zenciler; Meksika ve Brezilya'da, dinleri Katolik, dilleri Ltinceye dayanan renkli insanlar vardr ve bunlar kltr bakamndan Batldrlar. Buna karlk, eski dnyada, bat kltr dmda olan deiik beyaz uluslar vardr ve her zaman da olmutur. Bugnn eski dnyasnda, Rifler, Krtler ve daha iyi bir rnek olarak, Hindistan'n kuzeybat snrndaki halklar ya da Japonya'nn kuzeyindeki Ainular gibi toplumsal artlan atalanmzm onsekiz yzyl ncesinin artlarna benzer beyaz barbarlar bulunduu gibi, Ruslar ve ranllar gibi Bat uygarlndan olmayan fakat uygar beyazlar da vardr. Bunlann yan sra, bir uygarl bir kenara brakp baka bir uygarla gemeye alan Trkler gibi beyazlar da bulunmaktadr. Kitabmz bunlar ele almaktadr. Ne kadar gariptir; Trkler beyaz insanlar olmakla beraber, 24

baka renkteki insanlar eit grmeyi reddeden Bat dnyasnn Protestan beyazlarndan, zellikle bunlarn ngilizce konuanlarndan aksi bir tutum iindedirler. Bu bakmdan, Trkler Bat toplumunun Ltin asll yelerine benzemektedirler. Fransz ordusunda olduu gibi, Trk ordusunda da renkli bir subayn beyazlara komuta emini grmek, bir anormallik deildir. Trkler arasndaki bu rk hogrs eski bir slm geleneidir ve Batllama dalgasnn bu gelenei ortadan kaldrmas da pekmuhtemeldir. Fakat Trkler, Bat uygarlm Amerikan biimi ile deil de, Fransz biimi ile kabul ettiklerinden, bnakmakta olduklar uygarln en stn taraflarndan biri olan bu hogry tam kaybetmeyecekleri konusunda yine de mit vardr. Trkiye ve Trkler hakkndaki bugnk Bat inamlarmn deitirilmesi gerektii zerinde bir hayli sz syledik. imdi bunun neden byle olduunu anlatalm: Nedeni udu, Batl gzlemcilerin ou Trkiye'ye dardan, Bat dnyasna yaslanm bir anormal ikinlik gibi bakmaktadnlar. Bu adan bakldnda, Trkiye zmlenmesi imknsz bir snr olarak grnmektedir. Bu kitabn geri kalan ksmnda, kendimizi bu Bat asnn dna karmaya alacaz ve ayaklarmza Trk ayakkablarm (daha dorusu giyip karmas bizim izmelerimizden ok daha kolay olan Trk pabularm) giyip, dnyaya Trklerin gz ile bakacaz. Bunu baarabildiimiz takdirde, yalnz Trkleri daha iyi anlamakla kalm olmayacaz; kendi uygarlmz da yeni bir k altnda greceiz. O zaman Bat, gzlerimizde, Ruslarn, inlilerin, Trklerin, Hindulann grdkleri gibi canlanacaktr. O zaman karmza, bir dev enerjisine sahip, etkileyici bir yabanc g ve inkr edilemiyecek hatta hayret verici bir varlk olarak kacaktr. Bu arada, "Hasta Adam" olmakla beraber, Trklerin has-

25

talmn hibir zaman ldrc olmadn da ortaya karacaz. ar Nikola, tehisinin bu ikinci ve daha heyecan verici ksmnda ok ileri gitmitir. nk hastaln belirtilerinin anlamn kavrayamamtr. Tabiat bilgisi olmayan bir kii, derisini deitiren bir ylan grdnde, hayvann derisini kaybettii iin bir zamansama tekrar eski durumuna geeceine inanmaz. Bu inancna bir gereke olarak da, bir insann ya da baka bir memeli hayvann, derisi yzlmek talihsizliine uradnda da yaadnn hi grlmediini syler. Evet, bir panterin postundaki benekleri ve bir Habe'in derisinin rengini deitiremeyecei kans dorudur. Fakat tabiat merakls kii daha derin bir inceleme yapm olsayd, ylann her ikisini de yapmasnn ok tabii bir olay olduunu renirdi. Elbette deri deitirmek ylan iin de g ve rahatsz edici bir itir. Bir sre iin d etkilere ak kalmakta, hayat, sadece dmanlarnn merhametine bal kalmak tehlikesine dmektedir. Bu arada, ahinlerin ve kargalarn elinden kurtulabilmise; yalnz salna yeniden kavumakla kalmamakta ve zehiri daha da glenerek yeni bir genlik elde etmektedir. Bunun en yeni rnei Trklerdir ve onlar iin "Hasta Adam" yerine "Deri deitiren yaratk" demek, durumlar iin ok daha uygun dmektedir. Bu kitabn amac, yeni derileri altnda Trkleri daha iyi anlatabilmektir. Trkleri daha iyi anlayabilmek iin de onun gemite ve imdi ne olduunu; ayrca eski derisini nasl atp yenisini yine nasl srtna geirdiini incelememiz gerekmektedir. Kitabn bundan somaki blmlerinde, yeni Trkiye'nin derinliine bir incelemesine gemeden nce eski Osmanl mparatorluu'nu ve son bir buuk yzyldr sregelen bu deri deitirme olaym ele alacaz. 26

KNC BLM ESK OSMANLI MPARATORLUU (1299-1774) Eski Osmanl mparatorluu'nun kurumlan zellikle iki kaynaktan gelmektedir: Birincisi, Orta Asya steplerinin hayvanclkla geinen gebe toplumlan uygarl, ikincisi de slm uygarldr. Moollar nnden kaan birka yz gebe, Anadolu yaylasnn kuzeybat ucunda ve onnc yzylda Osmanl Devleti'nin temellerini atmlardr. Yurtlarndan srlm olan bu gebeler, Seyhun ve Ceyhun havzasndan kp Anadolu'nun kuzeydou kanadndan girerek slm dnyasnn br ucundaki yeni yurtlarna gidinceye kadar sren uzun gei dneminde, o zamanlarn Marmara denizi kylarnda Bizans uygarl ile yanyana yaayan slm uygarlnn etkisi altnda kalmlardr. Osmanllarn kurduklan ve btn Ortadouya yaydklan yeni toplumun dayand iki unsurdan biri, Bat iin btnyle yabancyd. kinci unsur ile de sadece geici bir sre, o da daha ok dmanca bir biimde iliki kurmutu. Orta Asya'nn zel artlannn kurulmasna yol aan kurumlar (bunlar Osmanllar tarafndan yeni aama artlanna uydurulmular ve soma sistemlerinin en bata gelen zellikle27

rinden olmulardr) Bat dnyasnda hibir zaman yerleememilerdir. Daha nce Batya gelmi olan Hunlar, Moollar gibi gebeler, Macarlarda olduu gibi, kendi etkilerinin izlerini brakmadan yeni evrelerinin artlan iinde erimilerdir. Osmanl toplumunun ikinci unsuru olan slm da -isteyerek- Bat Hristiyanlma yabanc kalmta. slm'n, son aamas olduu eski Ortadou uygarl ile eski Yunan-Roma uygarlndan doan modern Bat uygarl arasnda, zaman zaman karlkl etkilenmeler olduu dorudur. Ortadounun Byk skender tarafmdan fethi, sonunda Yunan-Roma dnyasnn Dou Hristiyanlmca kltr ynnden fethedilmesine yol amtr. fadesini artk slm'da bulan Dou da, eski topraklann silh gc ile yemden ele geirdiinde Yunan bilim ve felsefesinin manev etkisi altna girmitir. Bundan soma bu fethin meyveleri slm kanallarndan Bat'nn gen toplumuna gemitir. Bukarlkl alveriin byk nemi vardr. ki toplum arasndaki dmanlk, bir tarafn slml, br tarafn Hristiyanl kabul etmesinden sonra sregelen uzun mcadelelerin tabii bir sonucu olmakla beraber, bu dmanlkla alveriler, birbirinin iine girmelerden tr daha da artmtr. Her iki toplumda bulunan ortak unsur, taraflarn birbirlerini doru yoldan aynlmakla sulamalarna yol amtr. Eski Osmanl mparatorluu'nun bu iki kltrel kk, Bat toprandan domu yeni toplumlara yabanc kalnmas, hatta dman olunmas sonucunu vermitir. Osmanl kurumlarnn bu Batl olmayan, hatta Bat dman karakteri, bunlar incelendike daha iyi bir biimde grlecektir. 28

www .cizgiliforum.com enginel

Daha nce de belirttiimiz gibi, bu kurumlarda gebelik ok daha belirlidir ve bu unsurun anlalmas baz nyarglar yznden g olmaktadr. Yerlemi uluslarda yaygm ve ok defa yanl olan bir inanca gre, gebe hayat ilkel bir hayattr. Bu inancn gerekle hibir ilgisi yoktur. Steplerin hayvanclkla gemen toplumlar, avclkla geinenlerin ya da tarm yapanlarn tutunamayacaklan bir fiziksel evre iinde yaamalarm srdrmektedirler ve bunu baarmak iin de ok kark ve sk bir uygulamay gerekletirmektedirler. Nitekim, insann ilerlemek iin geebilecei yollardan biri olan gebe yaammn zayf noktas, ilkel bir seviyenin stne kamamak deil; aksine, ok kark bir sosyal rgtlenme ile, belli bir evrede tam bir denge salamaktr. Byle bir denge, dengesizlik unsurunu ortadan kaldrmakta ve daha iyiye ya da ktye doru deimelere kapy kapamaktadn. Gerekte, gebeler insan ailesinin karmcalanyla anlardr. An kovamnda ya da karnca yuvasnda olduu gibi gebe toplumlarda da toplumu meydana getiren deiik tipteki bireyler, btn faaliyetlerinde sk bir asker disiplinle "koordine" edilmilerdir ve btn hareketlerinde stratejik bir plna uymaktadrlar. Steplerde hayat ancak obanlar, hayvanlar ve kpek, deve, at gibi eitilmi hayvanlar arasmda kurulan ilikilerin tam ilemesi ile srdrlebilir. obanlarn hayvanlarm kontrol edebilmeleri iin eitilmi hayvanlarn bunlara hizmet etmeleri gerekmektedir. Toplum, say stnln dorukta tutabilmek iin deiik mevsimlerde, deiik yerlerde otlaklarn gelimelerinin azamisine ulamalann izlemek zorundadr. Otlak aramak iin yaplan yer deitirmeler ok nceden plnlanmtr ve bunian bulmak iin nderlerin ok ehliyetli ve tecrbeli olmalan gerekmekte-

29

dir. Tpk bir ordu komutannn kuwetlerinin hareketini plnlamas gibi. Hareket, genellikle bazan binlerce kilometre uzunluunda yllk bir yrngeyi izlemektedir. Bu, babo bir dolama deil, ritmik bir harekettir. Ayn hareketlere ileri yerlemi toplumlarda da rastlanmaktadr. Szgelii, talyan iilerinin gemilere binip Arjantin ve kuzey lkelerine rn kaldrmaya gitmeleri ya da Bat'mn byk ehirlerindeki banliylerde oturan ii ve memurlarn her gn ehrin merkezine akn etmeleri gibi. Gebelik ok gelimi ve ok sk rgtlenmi bir hayat eklidir. Daha ileri aamalar yapabilmek bakmndan sonu karanlk bir yol gibi grnmesine karlk, tabii evresi iinde en ekonomik yaama biimidir. klim midir, yoksa baka birey mi, sebebi hl karanlk olan bu esrarl ve ritmik hareketler, birdenbire allm yllk yrngesinden kp gebe bir toplumu steplerden yerlemi bir toplumun topraklarna atnca ortalk karmaktadr. Gebe, bundan soma fetihlere balamaktadr. Steplerde yaamn srdrmek iin gelitirmi olduu disiplin ve rgtlk onu, nnde durulmaz bir kuvvet haline getirmitir. lk bata, kendi artlarna yabanc bir evre iinde tarmc ve tccar toplumlara sava amakta ve bunlar egemenlii altna almaktadr. Bu yabanc evre iinde, gebenin enerjisi, daha sonralar srleri ynetmekten bir imparatorluu ynetmeye dnmektedir. Ayrca btn insanlarn yaptklar gibi, karlat bu yeni problemi gemite edindii tecrbeleri uygulayarak zmeye almaktadr. Kendisini hl bir oban olarak grmektedir, ama bu defa hayvanlarn deil, insanlarn oban olarak. Koyunlarla srlardan daha yumuak bal olan bu insan srlerini kontrol altnda tutabilmek iin de nceleri kpekleri son30

ra develerle atlan eitmesi gibi, insanlar arasndan setii "oban kpekleri"ni yetitirmektedir. Kendisine yardm edecek bu tr insanlan yetitirmek iin de vaktiyle atalannn yardmc hayvanlan yetitirmede harcadklarndan daha ounu tketmekte ve dolaysyla daha byk fedakrlklarda bulunmaktadtf (1). Bilinen btn gebe imparatorluklannda uygulanan sistem bu olmutur ve Osmanllar bunu kendilerinden ncekiler ve adalarndan ok daha etkili bir biimde uygulamlardr. Bunun nedeni, belki de, kendilerinin kk bir aznlk tekil etmeleri, egemenlikleri altna aldklan uluslarn ok zeki ve ok daha uygar olmalan ve byle bir ortam iinde korunmak amacyla daha byk abalar harcamalandr. Bunun yam sra, gebe imparatorluu sistemi, en gelimi biiminde bile, bnyesinde kendi rmesinin tohumlann tamaktadr. nk bu sistem iki ynden tabiata aylandr. Birincisi, steplere zg bir yaama biimim, -bu biim evre iinde en ekonomik olan ve tek yaama imknm verenidirkrrlar ve ehirler dnyasna yerletirmeye almak teebbsdr. Oysa bu biim, yeni evre iinde ekonomik deildir ve hem gelimi, hem de kendi kendine yeter hale gelmi toplumu ok nceleri geirmi olduu bir dneme geri evirmek demektir. ikincisi, insanlarla ilikilerde, hayvanlarla olan ilikileri rnek alp bunlan insanlara ktle halinde uygulama teebbsdr. nsan tabiat byle bir tutuma er ya da ge bakaldracaktr. Nitekim drt yzyl soma (1373- 1774) Osmanl m(1) Bunlara Arapa reaya denmektedir. Bu szck Arabistan'da imparatorluklar kurmu Orta Asyal ve Mool gebelerden alnmtr. Giderek de Hindistan Moollanndan ngilizceye gemitir ye bugn Ingilizcede kullanlan' 'ryot" szc de buradan gelmektedir. 31

paratorluu'nun kmesi balamtr. Buna ramen benzerlerinden ok daha bilimsel bir biimde kurulmu olmasndan tr kadere daha uzun bir sre kar koyabilmi, Hun, Avar, Mool ve Hint- Mool imparatorluklarna gre dalmaya kar daha ok azimle savamtr. Ksacas, gebe imparatorluklanmn metodu, yerlemi uyruklarrmn ounluuna "insan srleri" muamelesi yapmaktr. Bunlar zaman zaman "salr", "krklr" ve en kk bir itaatsizlik belirtisi gsterdiklerinde de amansz bir bask altma alnrlar. Bunun dmda kendi hayatlarm yaamaya braklrlar. Bunlarn kontrol da, gerek sava esirleri arasndan seilmi, gerek esir tccarlannca salanm ve gerekse sr yetitirmek iin -bir kuzunun koyundan, bir buzann inekten aynlmas gibi- zaman zaman ekilip alnm ocuklardan meydana gelme bir seme "oban kpekleri" aracl ile yrtlr. Osmanl sisteminde "oban kpekleri", "insan srs"nden bilerek ve her bakmdan btnyle ayr tutulmulardr. Bunlar toplumun pasif yeleri deil, devletin gerek gc olmulardr. Ayn zamanda da, zerlerine deni yaptklar srece kendi hayatlarn yaamalarna izin verilmesine ramen, sk ve amaz bir disiplin altnda tutulmu; sorumluluklan arttka da benliklerine daha az sahip olmalar salanmtr. Mesleklerinin bandan sonuna kadar, paa, vezir olduktan soma onlara, kendilerinin, kanlarnn ve ocuklarnn ve sahip olduklan her eyin devlete ait olduu srekli ve raklk devirlerindekinden de daha ok hatrlatlmtr. Gebe imparatorluklanmn ounda devlet demek otokratik bir hkmdar anlamna gelmektedir. Bu yzden lmlerinden sonra btn mallar efendiye geer. Efendi isterse, ben32

desini mevkiinden uzaklatrarak istedii zaman malna, mlkne ve hatta hayatma el koyabilir. Bununla beraber, hayvan benzerinin aksine, "oban kpei" efendisi ile ayn cinsten olduu iin gebe imparatorluklarnn ounda, hkmdar ailesi ile bunun gcnn dayanmakta olduu bendelerin birbirlerine karmas eilimi ortaya kmaktadr. Szgelii, Msr'da Memlk (Arapada bu szck mlk paralan anlamna gelmektedir) ad verilen esir bendeler, Selhattin Eyyubi'nin miraslannm elinden iktidan almlardr. Bylece 1250'den 1811'e kadar Msr, nce esirden efendilerinin yerini alan, soma bunlann esirlerinin efendilerine hkim olarak yeni efendiler haline gelmelerine dayanan bir sistemle ynetilmitir. Yine Ortaa Hindistam'nda, Orta Douda olduu gibi slmln eski gebeler arasnda yaylmas zerine Delhi'de 82 yl" sre ile (1206-1287) bir dizi "esir krallar" gryoruz. Taht, babadan oula deil, efendiden esire gemitir. Savalarda esir den ya da esir tccarlanndan satn alnan ocuklar sk bir eitimden geirilip tahta oturmaya lyk olduklanm ispat edebildikleri takdirde kral olabilmekteydiler. Osmanl mparatorluu'nda ise, devlete ve toplumun hkim unsuruna adn vermi olan kurucunun torunlan, 1922 ylma kadar taht bakalanna vermemilerdir. Fakat XV yzyln balarndan beri Osmanl sultanlan meru evlilikler yapmay brakmlar ve yalnz erkek esirler gibi elde edilmi, seilmi ve yetitirilmi " cariye "lerden ocuk sahibi olmulardr. Bylece esirlik messesesinin Sultan Mahmut II. (18081839) tarafndan kldnlmasna kadar Osmanl mparatorluu hkmdarlanmn kendileri de birer esir, daha dorusu, ana tarafndan, babalarnn esirlerinin ocuklar olmulardr. 33

Bu sistem, Sultan Mehmet Il.'nin neden miraslarna tahta ktklar zaman erkek kardelerim ldrmelerini salk vermi olduunu ok iyi anlatmaktadr. Hkmdar ailesi de, esir bendeleri ve onlarn altndaki "insan srs" gibi ehliletirilmi hayvanlar rneine gre muamele grmtr. e yaramayanlar -nesli devam ettirecek en shhatli ve gzel kedi yavrusunun seildikten sonra dierlerinin suya batnlp boulmalar gibi ortadan kaldrlmalyd. Osmanl mparatorluu'nun salaml, dzenli almas; saray bahvanndan sultann kendisine kadar, Hristiyan bendelerin eitimine dayanmtr. Savalarda esir dm ya da bu sistemden gemi, sonra Bat'ya kam Hristiyan ocuklarndan bu eitim sistemiyle ilgili ilk elden bilgilere sahip bulunuyoruz. Bu bilgileri bizlere salayanlardan biri Schiltberger adndaki bir Alman gencidir. Schiltberger, 1397 ylnda Nibolu savanda esir dm, Enderun'a alnm ve 1402'de Ankara Sava'nda Osmanl ordusu saflarnda Timur'a kar savarken bir kere daha esir dmt. Orta Asya'ya gtrlen Schiltberger fidyesini deyerek bir sre sonra esaretten kurtulmu ve Almanya'ya dnp bandan geenleri yazmt. Sistemin yz yl somaki durumu da Cenoval Menavino tarafndan anlatlmtr. Eski esirlerin kalemlerinden renilmi bilgiler, Osmanl mparatorluu'nun, anda, ynetim ve sava sanatlarnda neden dnyann en gl devleti olduunu gstermektedir. Bu sistem ve Osmanl kurumlar yzyllar boyunca Bat iin btnyle yabanc kalmtr. Yukarda szn ettiimiz deiik yollardan salanan devirme ocuklar ya da genler nce drt yl iin i Anado34

lu'ya gnderilmekte, orada Trke'yi renmekte ve ar iler grerek beden salaml kazanmaktaydlar. Soma bu genler bakentteki "depolara" sevkedilmekteydiler. Buralarda ilerinden bir ayklama yaplmakta, kimi saray bostanclna, kirni donanmaya, kimi de zel kiilerin yanma verilmekteydi. Bu iki kademenin ardndan en uygun olanlar da Yenieri ocaklarna atanmaktayd. mparatorluun kmeye yz tutmasna kadar bu nl piyadelerin says 12.000 olarak snrlandrlmt. Yenieriler, Bat'da gerekten lyk olduklar nlerine ramen, tam anlamyla sistemin "elitleri" deillerdi. Devirmeler (Efltun'un dsel Cumhuriyetindeki "oban kpekleri" gibi) sava ve ynetici olarak ikiye ayrlmaktaydlar. Ynetici olacak adaylar iin en banda seilmekte, Anadolu'ya gnderilecek yerde Edirne, stanbul ve evredeki baz ehirlerde bulunan yatl okullarda on iki yl sreli bir eitimden geirilmekteydiler. Adaylar, bu okullarda edebiyat (Trke, Arapa ve Farsa), slm dini ve felsefesi, sava sanat ve ayrca bir meslek renmekteydiler. Okulu bitirdikten sonra da, pratik eitim olarak sarayda kk grevlere atanyorlard. Grevleri bydke sultan'm ahsna daha ok yaklayorlar, sultana yaklatka da grevleri byyordu. 25 yama gelince her biri sultan ile grtrlyordu. Sultan bunlara birer at ve donatmn veriyor, bunun ardndan da yeni bir seme yaplyordu. Yeteneklerine gre; kimi sultann maiyetinde sipahi olarak kalyor, saylan daha az olan kimine de sorumluluu bulunan grevler veriliyordu. Artk bu sonuncular iin beylerbeyi, vezir ve hatta sadrazam olma yollan alyordu. Bu hayret verici eitim sisteminin yrtld ilkeler 35

hi amayan bir uygulamaya dayamyordu: Bilimsel bir seme, grevlerin taksimi, amansz bir disiplin ve rekabet. Bu sonucu unsur, eitimin her safhasnda yalnz daha yksek bir mevkie gelmek imkn deil (son hedef sadrazam olmakt) ayn zamanda madd kardan da meydana gelmiti. Grev mevkii ykseldike madd gelir de artyordu. Devirmeler, raklk devresinde bile cret alyorlard. Adaylar zorla Mslman yaplmyorlard. Eitim devresi sresinde evrenin bilinaltna yapt etkiyle -ve belki de yalan ilerledike karlarnn nerede olduunu grmelerinin etkisi ile- kendiliklerinden Mslmanl kabul ediyorlard. Bununla beraber, Osmanl mparatorluu'nun eski Hristiyan yneticileri, ocukluklarnda ayrlm olduklan aileleri ile bazan -sultann hizmetinde bulunduklan btn sre boyunca- ilikilerini srdrebiliyorlard. Szgelii, Sultan Sleyman'n saltanatnn ilk yllarnda nc vezir olan Arnavutluklu Ayaz Paa, Avlona'da bir manastra girmi olan kyl annesine her yl para gndermekteydi. Hayata Srbistan'daki bir kilisede hizmetle atlm olan Sokollu, Sultan Sleyman'n saltanatnn son"devrinde vezir olduktan soma Makarios adndaki bir yalnnn yararna Pe'te bir Srp Patriklii kurdurmutu. Btn bu sistemin kilit noktasn, sultamn zgr Mslman tebaasnn bu grevlere alnmamas kural tekil ediyordu. Saray hizmeti, yalnz Mslman olmayan kimselere akt. Bunlann ocuklan ise zgr Mslmanlar snfnda yerlerini alyorlard ama bu kez de, snflarna uygulanan kural gereince babalannm mesleini kendi kiiliklerinde srdremiyorlard. Bu kural, imparatorluun kaderinin ellerine brakld kiilerin yeteneklerine gre seilmelerim; sk bir eitim36

den gemelerini, bu yetenek ve eitimin at iktidarn, kendilerini yaratan ve "bende" olarak kalmalarn isteyen hanedana rakip aileler haline gelmemelerini salyordu. Tabii bu, yine insan tabiatma aykr bir tutumdu. te yanda da zgr Mslman derebeyleri imparatorluk ordusuna, bendeler smf kadar ok asker vermekle, hkim dinin mensuplar olmakla ve kendilerim imtiyazl bir snf olarak grmekle beraber siyasal ve asker yksek mevkilere gelemiyorlard. Bu mevkilere gelen devirmeler de, bu mevkilerini kendi ailelerinden birine brakamyorlard. 1566'dan soma, imparatorluk varoluunun ikinci yzyln tamamlarken sisterrin bu kilit noktas gevetilmitir. Bendeler snf, kendi ocuklarnn da hizmete alnmasna sultan ikna etmitir. Bunlar zgr Mslmanlarn da devlet hizmetinde eit haklar elde etmeleri izlemitir. O andan itibaren de Osmanl devlet sistemi rmeye yz tutmu ve imparatorluk tedricen, yalnz Batl Hristiyan devletlere kar deil, ayn zamanda Doulu Hristiyan "srleri" ne de g kar koyar duruma gelmitir. imdi, Osmanl rgtleminin dier blmlerine de ksa bir gz atmamz gerekiyor. Daha nce de belirttiimiz gibi, bu rgt modern Bat devletlerinden, tepeden trnaa kadar deiiktir. Bat devletlerinin eilimi, yatay deil, dikeydir. Yani, bu eilim, lkenin btn vatandalar iin mill bir tekdzelie dayanan eit vatandala; vatandalarn kastlara gre deil, yerleme yerlerine gre gruplandnlmasma dorudur. Gebe toplumlarda ise bu eilim yataydr. Toplumda obanlar, oban kpekleri ve srler hiyerarisi vardr. Kastlarda olduu gibi (birbirine muhta bulunmakla beraber) bunlar arasn37

www .cizgiliforum.com enginel

da da eitlik, tekdzelik anlamsz eylerdir. nk bunlarn yeleri birbirinden tr olarak deiiktirler. Ayrca mahall gruplama grn de uygulamak imknszdr. nk, bir Bat ordusunun topusunun, svarisinin, piyadesinin birbirlem e m i r a o\ma\arL g&i gebe topvmuann unsurlarnn da birbirlerine muhta bulunmalarna karlk, ana grevde srekli yer deitirme halindedir. Bu bakmdan, Osmanl imparatorluu gebelik tohumlarndan meydana gelmitir. Sultann, yukarda tarifini yaptmz ve devletin ekirdei olan devirme takmnn belli bir yerleme yeri olmam, bunlar imparatorluk topraklarnda enine ve boyuna grev gereince yaylmtr. (Sultann karargh bie hareket halindeki bir kamp manzaras gstermitir.) Bu "oban kpekleri" altndaki "insan srleri" de baz gruplar halinde devletin topraklarna yaylmlardr. Egemenlik altna alman bu yatay rgtlere teknik tabiri ile "kavim" ad verilmitir. Batnn siyasal terminolojisinde bu Arapa szcn karl yoktur. nk bir sr siyasal fikri anlatmaktadr. Kavmi "millet" Olarak evirirsek, belirli ve blnmez bir toprak paras zerinde tek dili konuan bir toplum anlam kar. Oysa, Osmanl kavimleri her yerde bir aznlk olarak bulunmular ve deiik yerlerde deiik mahall diller konumulardr. Her kavmin banda bir din adamnn bulunmasna bakarak kavmi "din" olarak evirirsek, ortaya devlet yznden deiik bir yzeyde bulunan bir rgt anlam kar. Gerekte kavimler, Osmanl siyasal rgtnn altnda olmakla beraber, devletin ana paralarm meydana gerilmilerdir. Kavimlerin banda bulunan din adamlar yalnz yelerinin din ilerini yrtmekle kalmamlar; aym zamanda bunlarn lmlerim, do38

umlarm, evlenmelerini, miraslarn izlemiler; gereken kaytlan yapmlar ve aralanndaki anlamazlklar kurduklar mahkemelerde zme balamaya almlar, yelerinden devlete verilmek zere vergi toplamlardr. Batda bu gibi abalar hkmranlk belirtileri olarak grlr ve devlet, bu grevleri byk bir kskanlkla kendi zerine alrd. Osmanl Devleti ise bu gibi ileri, bilerek ve isteyerek ad geen kiilere vermitir. mparatorlukta en yksek yeri igal eden kavim, (bu terim onlara teknik balamdan hibir zaman uygulanmamtr) Mslman topluluu olmutur. Fakat bu topluluun dzenlenmesi de, dier kavimlerde olduu gibi yaplmtr. Btn imparatorluk topraklan zerinde yaayan Mslmanlarn banda eyhlislm bulunmaktayd. Mslmanlar "eriata" gre yaamaktaydlar ve bunun yorumunu mftler, uygulamasn da kadlar yapmaktayd. Bu slm kavmine zgr derebeyleri ile bunlann topraklarndaki kyller dahildi. (Buralarda srler Hristiyan deil, Mslmandr.) Sultann somadan mslman olmu bendeleri de bu topluluktadr.(Bunlar, pratikte eriatn da stne kmlardn.) Daha sonra gelen en nemli kavim, Rumlar olmutur. Milleti Rum denen bu gruba, konutuklan dil ya da lehe ne olursa olsun Ortodoks Hristiyan kilisesine mensup btn Osmanl tebaas girmektedir. Bu kavmin ba ve yeleri ile Osmanl hkmeti arasndaki ba salayan kii stanbul Rum Ortodoks Patriidir. Osmanl iktidannm zirveye ulat devirlerde, Bulgarlar bamsz bir kilise istedikleri zaman Patrik, Bizans mparatoru'nun bir memuru olduu devirden daha ok, dnya zerinde otorite iddiasn gerekletirmeye ynelmiti. stanbul Patriklii Rumlann elin-

39

de olduu iin, Osmanl Rumlar, Bulgarlar, Srplar, Romenler, Arnavutlar gibi br Ortodoks Hristiyanlardan stn bir durumda bulunuyorlard. Bir bakmdan bu durumlar dolaysyla Rumlar sanki Osmanl mparatorluu'nun ortaklan gibiydiler. Rumlann bu stnl 1557 ylnda Pe'te Srp Patrikliinin kurulmas ile krlmt. Fakat 1766 ylnda, stanbul'daki Rum ileri gelenlerinin etkisi ile bu patriklik kaldinld. O zamanlarda Rumlann Osmanl hkmetindeki nfuzlar artmakta idi ve hkmet, Batllarla ilikilerinde gittike Rum memurlarnn araclna bavurmaya balamt. Ancak Babli'nin 1870 ylnda Bulgar Eksharklma hak tanmasyladr ki bu Rum nfuzu kmlmtr. Daha az nemde olan da Ermeni milletiydi ve bu grup da stanbul'daki Gregoryen Patrie bal bulunuyordu. Museviler, Hahamba'nm ynetimindeydiler. Katolik "sr"ye gelince, bu da Papa'nm bir temsilcisine balyd. Osmanl topraklannda, sultann deil fakat Venedik, Fransa, Hollanda ve ngiltere gibi Batl hkmdarlarn tebaas olan dier Katolikler ve Protestanlar da yayordu. XVIII. yzyln sonlanna kadar dou limannda toplanm olan bu yabanc tccarlar kolonilerine kavim ilkesine dayanan toplum zerklii tannmt, Bunlann ileri eliler ve konsolosluklarca yrtlmekteydi. Yabanclara verilen bu imtiyazlar kapitlasyonlara ya da sultann her an geri alabilecei ve tek tarafl olarak tand haklann bir ksmyd. Yalnz Fransa ile 1535 ylnda ikili bir anlama yaplm ve bu, her iki yan da balamt. Osmanllar, bu Batl tccar kolonilerine atalannn steplerde vahalann halklanna baktklan gzle bakmaktaydlar. Bu adamlar, ihtiyalan olan fakat kendilerinin yapama40

dklan baz lks eyalar "temin eden" yabanclard. Sultann Doulu Hristiyan srleri gibi bu Batl yabanclar da devletin topraklarnda bulunduklarnda, sultann bu hizmetkrlarnn istedikleri dzenli ya da dzensiz vergileri demek art ile, kendi meselelerim kendi aralarnda halletmeliydiler. 1774 ylnda Osmanl mparatorluu'nun yaps hl bu manzaray gstermekteydi. Fakat devrimsel deimelerin kokusu da yava yava alnmaya balanmt. mparatorluk, yz yldan beri Bat'ya kar hep kaybettii bir sava veriyordu ve imdi de, yz yl nce Doulu Hristiyan uluslarn en geri kalm olan Ruslar tarafndan feci bir yenilgiye uratlmt. Ruslar, Osmanllarn Batllar karsnda asker baarszlklara uramaya baladklar bir srada, gzlerini Batya evirmilerdi. Bu, Osmanllara kar kazandklar baarnn srr olarak grlm ve buna inanlmt. Bylece 1768-1774 Trk-Rus sava, bunu izleyen Kk Kaynarca bar antlamas hem Osmanllarn kendileri, hem de Osmanllarn Doulu Hristiyan uyruklar zerinde derin bir etki yapmt.

41

NC BLM BATININ ETKS (1774-1919) Osmanllarin "insan srleri", efendilerinden yz yl kadar nce gzlerini Bat'ya evirmilerdir. Bunlarn yeni bir yne dnm olduklar, XVII. yzyln sonlarna doru birdenbire farkedilmitir. (Ayn sralarda Doulu Hristiyan Rusya da Bat'ya doru deimeye balamt). Bu ynelme, modern alarn en nemli dnce hareketlerinden biri olmakla kalmam, aym zamanda devrimsel bir hareket olarak da ortaya kmtr. nk Hristiyan adm tamalarna ramen, Dou ve Bat Hristiyanlan o gne kadar birbirlerine yabanc olarak yaamlard. Karanlk alardan soma Dou ve Bat Hristiyanlan arasndaki ilk iliki, Bat'mn yaylma hareketi olan ve Hal Seferleri diye tannan gelimeler srasnda gereklemitir. Bu yaylma hareketi slamlktan ok Dou Hristiyanlannn zaranna olmutur. Doulu Hristiyanlar o zaman Batldan yaman fatihler, Hristiyanlm kendilerine gre biimini ve yinlerini yaymaya alan, hibir hogrye sahip olmayan propagandaclar, siyasal yneticiler ve hepsinden daha ezici olan, ticar amalar iin politikay smrenler olarak tanmlardr.

43

Bu arada tarihin en garip olaylarndan biri de Doulu Hristiyanlar ile Batl Hristiyanlar arasndaki ilikilerin en kt biimine girdii bir devrede, XIII. ve XIV yzyllarda, Osmanllarn yakn akrabalar olan Moollarn ve dier gebe uluslarn, Orta Asya steplerinde devir devir grlen patlamalardan birinin sonucu olarak fetihlere ktklar srada, Ltin Hristiyanlm kabul etmeyi dnmeleri ve Batl Hallarla aralarnda bulunan slama kar zaman zaman ibirlii yapm olmalardr. Gebe uluslarn Hristiyanlamas gereklememitir. Buna karlk Moollar, zerlerine oturduklar "slm srs"nn dinini kabul etmilerdir. Moollar nnden kap kuzey-bat Anadolu'ya yerlemi olan Osmanllar da ayn ekilde Mslmanl kabul etmiler, bir yandan da gebelik gemilerine zg kurumlarn brakmyarak Orta Dounun en iyi paralarn ellerine geirmi Fransz baronlarndan, spanyol maceraclarndan, Venedikli ve Cenoval tccarlarn elinden slm adna Dou Hristiyanlm almaya koyulmulardr. Orta Dounun Osmanllar tarafndan fethi, (Bunun byk ve en hayat ksm 1355 ve 1373 yllan arasmda.gerekletirilmitir) bir yandan sultann devirme yneticiler sisteminin mkemmel ilemesi, bir yandan da Doulu Hristiyanlarn Batl Hristiyanlara kar duyduklar nefret sayesinde mmkn olmutur. 1453 ylnda, stanbulun son kuatmas srasnda bir Bizansl ileri gelen kiinin "Papann tacna, Peygamberin sarm tercih ederiz" demesi bunun en canl delilidir. Dou Hristiyanlar bu tutumlanyla, Ortaa'dan kalma Batl bir efendiden kurtulup Osmanl bir efendinin emrine girmekle kendilerine fayda salamlardr. Bu olay, Osmanl fetihlerinin gelimesi iin nemli bir unsur olmakla beraber, 44

sonras iin olumsuz bir etki de olmutur. Doulu Hristiyanlann, Ortaa Bat Hristiyanlma dmanl olmasayd, Trklerin amalan iin ok yeterli olan Osmanl kurumlarnn, bu kadar byk bir imparatorluun kurulmasna yararl olmalan beklenemezdi. Bunun aksine, Doulu Hristiyanlarn Batl Hristiyanlara kar tanmlan XVII. yzyl iinde deimeseydi, o sralarda rmeye ynelmi Osmanl kurumlarnn imparatorluk iin dourduu sonular grdmz kadar ciddi olmayacakt. Doulu Hristiyan tebaamn tarihi bu kitabn konusu deildir. Fakat bunlarj "Batdlamalan" srasmda Osmanllann tarihi zerindeki etkilerinden dolay ksaca ele alnacaktr. Osmanllann, uyruklan olan "srler"e ve ayn zamanda topraklarnda yaayan Batl yabanclara kar tutumlar, bir nceki' blmde sz edilen imtiyazlann verilmesine yol amtr. Osmanl kurumlan yeterli kald ve Osmanl mparatorluu, ierde ve darda gl olduu srece bu imtiyazlar, sultam, Osmanl devletinin dnda olan unsurlarn ynetim klfetinden -saray iin bir tehlike yaratmadan- kurtarmlardr. Fakat 1682-1699 savandan soma, verilmi olan imtiyazlann iyice yerleip artk geri alnamaz bir hale geldikleri sralarda, tehlike kendini gstenneye balamta. Balangta bu imtiyazlann tehlike bakmndan byk bir nemi yoktu. nk imparatorluun Doulu Hristiyan tebaas ile topraklannda yaayan Batl tccarlar, hem zayftlar ve hem de tabiiyetinde yaadktan ve deiik gruplar arasnda ban koruyan Osmanl devletinden ok birbirlerine dmandlar. Osmanllann ticareti bunlarn ellerine brakm olmalanna ramen bu gruplar ekonomik bakmdan da zayftlar. zel45

likle Batl tccarlar, yzyln sonunda Ortaa'daki Batl tccar devletlerinin birbirleriyle kapmalar, Avrupa ile Asya'nn birletii yerde Mool Imparatorluu'nun dalmas ve bu yzden Venedik ve Cenova'mn ticaret hinterland olan Karadeniz ve Akdeniz limanlarnn kapanmas sonucu eski ekonomik glerini kaybetmilerdi. Bunlardan baka ilerleyen Osmanllar karsmda uranlan kayplar ve Atlantik kylarndaki Batl devletlerin, dou ticaretim kaybettikten soma Atlantik tesi ticaret iin birbirleriyle yana girmi olmalan da Osmanl topraklarnda yaayan Batl Hristiyan tccarlarn etkisiz hale getirmiti. stelikBatl devletlerde, daha nce talyanlarca kurulmu eski ticaret merkezlerini yeniden ele geirip iler duruma sokmak iin yeteri kadar enerji de kalmamt. Bu artlar altnda bat ile dou arasndaki ticaret "asgari"ye inmi ve mevcut alveriler de sultann Mslman olmayan tebaasmn -zellikle denizci Rumlann- eline gemiti. Bylece Doulu Hristiyanlar bat ile iliki kuruyor, bat limanlarn ziyaret ediyor ve hatta bat'nm vaktiyle dou'da kurmu olduu ticaret merkezlerinin benzerlerini bat'da ayorlard. Bu ilikilerin balannda, Ortaa'dan kalm dmanlk hisleri nedeniyle Doulu Hristiyanlar, bat'da ticaret dndaki etkiler altnda kalmyorlard. Batya kar Dou Hristiyanlannn direnmesine bir rnek olarak u olay ele alabiliriz: Kiril Lukaris adndaki bir Ortodoks Rum din adam XVTI. yzyln ortalanna doru Cenova'ya kadar gitmi, teolojinin Kalvinist sistemim renmi ve bunu kabul etmi; stanbul'a dndkten soma patriklie kadar ykselerek Ortodoks ve Katolik kiliselerini bantrmak iin teebbse gemiti. Buna Ortodoks Rumlann tepkisi o kadar iddetli olmutu ki, stan46

likle Batl tccarlar, yzyln sonunda Ortaa'daki Batl tccar devletlerinin birbirleriyle kapmalar, Avrupa ile Asya'nn birletii yerde Mool mparatorluu'nun dalmas ve bu yzden Venedik ve Cenova'nn ticaret hinterland olan Karadeniz ve Akdeniz limanlarnn kapanmas sonucu eski ekonomik glerini kaybetmilerdi. Bunlardan baka ilerleyen Osmanllar karsnda uranlan kayplar ve Atlantik kylarndaki Batl devletlerin, dou ticaretini kaybettikten soma Atlantik tesi ticaret iin birbirleriyle yana girmi olmalan da Osmanl topraklarnda yaayan Batl Hristiyan tccarlarm etkisiz hale getirmiti. stelik Batl devletlerde, daha nce talyanlarca kurulmu eski ticaret merkezlerim yeniden ele geirip iler duruma sokmak iin yeteri kadar enerji de kalmamt. Bu artlar altnda bat ile dou arasndaki ticaret "asgari"ye inmi ve mevcut alveriler de sultann Mslman olmayan tebaasnn -zellikle denizci Rumlann- eline gemiti. Bylece Doulu Hristiyanlar bat ile iliki kuruyor, bat limanlarn ziyaret ediyor ve hatta bat'nm vaktiyle dou'da kurmu olduu ticaret merkezlerinin benzerlerim bat'da ayorlard. Bu ilikilerin balannda, Ortaa'dan kalm dmanlk hisleri nedeniyle Doulu Hristiyanlar, bat'da ticaret dndaki etkiler altnda kalmyorlard. Batya kar Dou Hristiyanlannm direnmesine bir rnek olarak u olay ele alabiliriz: Kiril Lukaris adndaki bir Ortodoks Rum din adam XVTI. yzyln ortalanna doru Cenova'ya kadar gitmi, teolojinin Kalvinist sistemini renmi ve bunu kabul etmi; stanbul'a dndkten sonra patriklie kadar ykselerek Ortodoks ve Katolik kiliselerini bantrmak iin teebbse gemiti. Buna Ortodoks Rumlann tepkisi o kadar iddetli olmutu ki, stan46

www .cizgiliforum.com enginel

buFdaki Jezuitlerle ibirlii yapmaktan bile kanmamlar ve Patriklerini sultana tehlikeli bir "ihtillci" olarak ihbar etmiler ve idamm istemilerdi. Fakat XVII. yzyln sonlarna doru Doulu Hristiyanlarn batllara kar tutumlan byk bir deiiklie uramt. Bunun nedeni de, Ortaa'dan kalan dmanlklarn unutulmaya yz tutmu olmas ve bir yandan da Bat'mn din savalarna son verip mezhepler arasnda hogrl bir davrana gemesidir. Artk bir Katolik, bir Protestan lkede; bir protestan da bir Katolik lkede o lkenin dinine girmeye zorlanmadan yeni teknikleri renebiliyor, diltr ile iliki kurabiliyordu. Yzyl sona ermeden nce Batllama yoluna atlm Doulu Hristiyanlan en nls olan Rus ar Deli Perro, Hollanda ve ngiltere'de okula gitmi; oralarda rendiklerini lkesine dndkten soma otokratik gcnden de faydalanarak Ruslara zorla kabul ettirmiti. Ayn kuak iinde, ticaret yoluyla Bat ile iliki kurmu olan baz Rumlar da Bat dillerim renmiler, zihinlerini Bat bilimine, sanatna, siyasal ve kltrel fikirlerine amlar ve bylece sultann DouluHristiyan "srs" iinde bir Batlama hareketini balatmlard. Bu hareket, Rusya'da Deli Petro'nun balatt gibi 'sath ve an' deil, daha yava ve daha az hissedilir bir biimde olmutur. Yzyldan ksa bir sre iinde hareket, aknlk uyandrc sonular dourmutur. 1682-1699 savandan soma, Batl dmanlarna artk iradesini bir 'galip' olarak kabul ettiremeyen fakat grme yolu ile en uygun artlan elde etmek zorunda kalanOsmnli Devlet; BtTdilleri ve Batl detleri bilen Doulu Hristiyan tebaasnn yardmna ihtiya duyma47

ya balamtr. Bylece devlet yapsnda, Doulu Hristiyanlann igal etmeleri iin yksek ynetim ve diplomatik mevkiler 'ihdas' edilmitir. Sahip olduklar bilgiler dolaysyla efendilerince kymeti anlalan Doulu Hristiyanlar, nceki yzyllarda olduu gibi "oban kpekleri" olarak yetitirilmek zere ocukluklarndan itibaren "esir srleri "ne katlacak yerde, dinlerini, baty ve doulu kltrlerini korumalarna da izin verilerek grevlere atanmlardr. Yz yldan az bir sre iinde, Rusya'nn asker, idar, mal rgtlenmesi Bat modeline gre hemen hemen tamamlanm ve bir zamanlar Doulu Hristiyanlann en geri kalmlar diye bilinen Ruslar, Osmanllara ve onlarn "fakir akrabalar" olan Altn Ordu'nun miraslar Tatarlara, Habsburglar ya da Polonyallar rnei Bat devletlerinin yapm olduklar gibi ac bir yenilgi tattrmlardr. 1768-1774 Trk-Rus Sava'ndan sonra imzalanan Kk Kaynarca Antlamas gereince, Babli, Krm Tatarlar ve Karadeniz'in kuzey kylarndaki baz limanlar zerindeki egemenliini Ruslara devretmi; Rus ticaret gemilerine Boazlardan serbest gei hakk vermi ve Osmanl topraklarnda yaayan Rus tebaasma kapitlasyon haklan tanmtr. En gl devrinde bile Osmanl mparatorluu'na kar koymay elden brakmayan Bat'ya yenilmek, Osmanllar iin ac olmakla beraber, doulu, Hristiyan bir ulusa yenilmek, ona baz haklar tanyarak Batl devletler seviyesine karmak ve temsilcilerine, Osmanllann Doulu Hristiyan tebaas ile tehlikeli ilikiler imkn salamak kk drcyd. Kk Kaynarca Antlamas'nn yaratt "ok" o kadar byk olmutur ki, Osmanl devlet adamlan bunun zerine Batl r48

neklere gre reformlar yapmaya girimilerdir. Fakat bu ilk Osmanl reformcular Deli Petro gibi asker utan harekete gemiler ve yz yl kadar nce, Petro'nun zamannda, ekonomik utan hareket etmi Doulu Hristiyan tebaann yolunu izlememilerdir. Bat ynnde bir reformun asker adan ele alnm olmas, Osmanl Trkleri arasnda "Batllama hareketi"ni ve bu hareketin, 1774 ylnda imzalanan Kk Kaynarca'dan, 30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros Mtarekesi'ne kadar yaratt durumu anlamaya yarayan nemli bir anahtardr. Trklerde, bu hareket, kiisel ilikilerin bir sonucu olarak deil, bir politika gerei olarak balamtr. Yani Bat 'mn stnl tehlikeli bir noktaya ulatmda Ba'ya kar koyma niteliini kazanma endiesiyle balamtr. Bu Trk reformcularnn yaptklar gibi, Bat'ya ancak Bat'nm silhlaryla kar konabilecei sonucuna varmak, salam bir dnce biimiydi. Fakat te yandan, Bat'nm asker yeterlilii, stnlnn nedeni deil, bir belirtisiydi. Batl olmayan bir toplumun bu asker yeterlilik seviyesine ulaabilmesi iin, Bat'nn yalnz asker tekniini deil, ayn zamanda modern bir Bat ordusunun dayand idar, mal, salk tekniiyle ekonomik verimliliini de renmi olmas gerekmekteydi. Bu yzden Bat yaamn bir btn olarak benimsemeden Bat'nm asker tekniini etkili bir biimde elde etmek mmkn deildir. nk Bat yaam da br uygarlklar gibi blnmez bir btndr. Bu byle olduuna gre, Trklerin "Batllama" sorununu yalnz asker adan almalar 'yazk' olmutur. Fakat yapabilecekleri en tabii ve kamlmaz ey de buydu; nk yalnz 'cil' asker gerekler y49

znden, baz geleneksel kurumlarn brakp bunlarn yerlerine Bat kurumlarm koymak zorundaydlar. Yine "Batllama" iin asker ynn alnmas da "yazk" olmutur. nk, Bat yaamnn asker yn, en az ilerici ve retici olandr. Bu, Trklerin 1774 bar antlamasn izleyen bir ubuk yzyl sresince Bat kltryle iliki saladktan balca kanal olmutur. XIX. yzyln ilk yansnda, Trkiye'de Sultan Selim III. ve Sultan Mahmud JJ.'nin; Msr'da, o zaman stanbul'daki efendilerinden ok daha byk bir devlet adam olduunu ispatlayan Trk asll Mehmet Ali'nin giritikleri reform abalan her eyden nce Osmanl ordusunun Battilamasna ynelmiti. Bu reformlar sonucunda kurulan yeni model asker kurumlardan soma Trk subaylan daha ileri atllar iin nde gelen bir rol oynamlardn. Trk subaylan baka lkelerin aksine, toplumun her snfndan daha liberal grl olduklarndan deil, fakat gelecek yzyl iinde tek rgtl ve kalabalk grup olduklarndan bu tr etkin bir rol oynayabilmilerdir. Bu tek rgtn sistemli bir Bat eitimi grmesi ve bu yzden Bat kltrnn etkilerine ak olmas da Batl olmayan zihinler iin bir "devrim" olarak grlmtr. Hatta, Sultan Abdlhamit Il.'nin (1876-1908) zalim otokratik rejimi srasnda Trkiye'ye Bat'da baslm kitaplann ginnesinin yasakland zamanlarda bile asker rencilerin Bat sistemine gre eitilmelerine dokunulmamtr. Abdlhamit, skk bir durumda bulunan imparatorluu pusuda bekleyen komulannm insafna brakmadan subaylarnn Bat rnei sava sanatn renmelerinden vazgeemezdi. Bunun yam sna, gen subaylar da Bat dillerini bilmeden, 50

Bat'nm taktik ve stratejisini renemezlerdi. Yabanc diller bilgisi de Trk subaylar iin Bat dncesine alan kapnn bir eit anahtar olmutur. 1908 ylnda Abdlhamit'e kar devrim bayran aan bu subaylardan biri, Enver olmutur. Bir baka subay, Mustafa Kemal de ulusunun basma geerek Mttefik devletlere kar km, Anadolu'daki Yunan istilsna kar koymu ve 1920 ylnda "Mill Misak" hazrlamtr. ttihat ve Terakki'nin, 1908-1918 yllan arasndaki abalannmbamszla uramasnn nedenlerinden biri; kendilerinden nceki Batllama hareketlerini yrtenler gibi asker ynn ar basmasdr. Bu kanlmaz bireydi. Hareketteki asker unsur, Batl eilimin ngrd liberal ve yapc reformlan gerekletirmeye -meslein tabiat dolaysyla- uygun deildi. Fakat unu da kaydetmek gerek; 1908'deki "Gen Trkler" devriminde asker Enver'in oynad roln arkasnda, eitimlerini Bat'nm asker olmayan alanlannda alm olan iki sivil -Selnikli bir telgraf memuru olan Talt Bey ve Yahud asll maliyeci Cavit Beybulunmaktayd. Hareketi, perde arkasndan bunlar ynetmilerdir. 1919 'da balayan devrime gelince; bu, yalnz subaylar tarafndan ynetilen bir devrim olarak balamam, Trk anavatann yabanc bir istilcdan kurtarmak iin balatlan bir lm-kalm sava olmutur. stilcya kar zafer kazanlm olmakla beraber 1925 ylnda, bu devrimin baarsnn asker ynn ikinci plna ekilip ekilmemesine bal kald hl grlmekteydi. Fakat bu kez asker ynn nemini kaybedecei ihtimali her zamankinden daha oktu. 1908 devrimi, hibir basan salamam saylsa bile, Sultan Hamit rejimi sra51

snda gen Trk erkeklerine vekadmlanna kapatlm yksek renimin kaplar alm ve srekli bir sava halinde bulunmasna karlk aradan geen yllar iinde Bat kltr alm bir kuak yetimiti. Bylece Bat eitimi grm olan sivillerin says artarken asker snfnn oynad rolde de bir gerileme balamt. Bu gelime, bundan sonraki blmlerin konusu olduundan burada 1774 ile 1918 yllan arasndaki Trk "Batllama" hareketlerini ksaca gzden geireceiz. Batllamaya koyulan Trklerin yollanndaki glkler, kendilerinden nce bu yola km olan Doulu Hristiyan tebaalannm karlatklarndan sayca daha ok ve daha byk olmutur. Her eyden nce, "Trk Batllamas" hkmet tarafndan balatlan suni bir hareket olmu ve baz zel kiilerin iinden domamtr. kincisi, ge balamtr. Bu konuda Rum ve Rus hareketlerinden yz yl ge davramlrmtr. Byle bir harekete giriilmesini de asker tehlikelerle asker baanszlklar sonucu yok olma tehlikesi zorlamtr. ncs, 1774 tarihli Kk Kaynarca Trk-Rus Ban Antlamas'ndan 1856 Paris Antlamas'na kadar sren uzun yllar iinde ve Osmanl mparatorluu'nun varoluunun ayaklanm Hristiyan tebaa ve d dmanlarca srekli tehdit edildii bir devre iinde srdrlmtr. Drdncs, -yukanda belirttiimiz nedenler- harekete bir asker grn vermitir ve -ne yazk- problem bu kisve altmda ele alnmtr. Beincisi, Trk reformculan, -Batl ve Batllam komulanyla Doulu Hristiyan tebaalarnn yarattklan bellar azm gibi- sultann bendelerinden ve slm toplumundan gelen kuvvetli direnle de baetmek zorunda kalmlardr. 52

Rum ve Rus Batllama taraftarlarna Dou Hristiyanlnn gsterdii diren, hayret verecek biimde zayf olmutur. Nedeni, bu direncin kaynan meydana getirmesi gereken Bizans toplumu gelenekleri, nce Hallarn sonra da Osmanllarn kontrol altma girmiti. Batllama hareketi baladnda diren gsterecek bu geleneklerden pek birey kalmamt. Yine bu durumda bile, Kalvinist Lukaris, XVIII. yzylda stanbul Patrikhanesini terkedip daha liberal olan Rus ariesinin topraklarna snmak zorunda kalmt. Modern Yunan dilinin babas saylan Korais ise, zgr dnceli devrimci Paris'te oturduu iin Rum Ortodoks kilisesine rahat rahat dil uzatabilmi, fakat daha ileri gidememitir. Trk "Batllama" hareketinin ncleri ise, sultann esir bendelerinden ve slm toplumundan ok daha iddetli bir diren grmlerdir. Her iki kurum da yklmaya yz tutmu olmakla beraber, henz canlln kaybetmemilerdi. Sultann devirmelerinin gsterdii diren, hepsinden daha abuk ve daha iddetli olmutur. nk Batc asker reform dorudan doruya bunlarn karlarm tehdit etmekteydi. Bendeler, artk yabanc devletlere kar savamak ve i ayaklanmalar bastrmak yeteneini kaybetmilerdi ama, hl da efendilerini ldrme imknna sahiptiler. Sultan Selim, 1807 ylnda, Napolyon'un stanbul'daki asker ateesi Sebastiani'nin tavsiyesi ile yenierileri yeniden rgtlendirmeye girimi fakat bunu -yenierilerin elinde- hayat ile demiti. Mahmut II. felketlerle geen onsekiz yl bekledikten sonra 1826'da stanbul'da yenierileri ortadan kaldrp Sultan Selim'in intikamm alm; Msr'da da Mehmet Ali, 1811 'de yenierilerin bir benzeri olan Memlklarn direniine son ver53

misti. Her iki devlet adam da yollarna kan bu engelleri kaldrmadan ordularn Bat rneine gre yemden rgtlendirme ve dier Batllama hareketlerine giriemezlerdi. Daha nce davranm olan Mehmet Ali, Msr', 1875 ve 1883 yllarnda her iki lkenin bana gelen felketlere kadar Trkiye'den onbe yl ileri gtrmt. slm toplumundaki diren derhal kendini gstermemekle beraber daha kk salm olarak ortaya kmtr. Zayf ve yetersiz bir toplum, birdenbire kendinden daha gl ve yeterli bir toplum ile temasa geldiinde toplumun yelerinin bu yeni durum karsnda gsterecekleri tepki iin iki alternatif, birbirine kart iki hareket izgisi ortaya kar. Bunlar, ya kendi gemilerinin kalesi iinde glenmeye ve bylece dardan gelen rahatsz edici g ile ilikiyi kesip kendilerim tecrit etmeye alrlar; ya da yabanc uygarln kendilerininkinden daha gl olduu ve kalmak zere geldii olgusunu kabul ederek kanamayacaklar bir duruma uymak iin kararlarn verirler ve kendi z gelenekleriyle bir frtna gibi topraklan zerinde esen yeni dzen arasnda bir denge meydana getirip yeni bir yaama biimine ularlar. kincisi, izlenecek rasyonel yoldur ve Osmanl reformcular, asker sistemlerini Batllatrmaya karar verdikleri andan itibaren bu yolu semilerdir. Bu, btn bir yaama biiminin Batllamasna doru atlm bir adm olmutur. Bununla beraber rasyonel tutum, ktle iinde insanln ve hatta ilerici toplumlarn tarihinde ksa sreler dnda pek ok nderin zellii deildir. Beklenmedik bunalmlarda insanlar heyecann renklendirdii igdyle hareket etmek eilimindedir. Balarn kuma sokup ve 54

bir mucize bekleyerek bilinmeyenlerden kamaya alrlar. Bilinmeyen, daha gl bir uygarlk ise atalarnn dinine snrlar ve yine atalarnn Tanrsndan dzenini savunan hizmetkrlarn kurtarmasn isterler. Hazreti sa'nn zamannda, ilerleyen Hellenizm'in glgesi altnda yaayan dou toplumunda rasyonel ve mistik eilimler, "Herodcular" ve "mutaassplar" tarafndan temsil edilmekteydi. slm dnyasnda da XVIII. yzyln son yllarndan itibaren daima bir "Herodcular" ve "mutaassplar" grlmtr. XVIII. yzyln son eyrei iinde, Osmanl hkmeti askerlerini Bat rneine gre giydirmek, silhlandrmak ve eitmek iin ilk atlmlarna giriirken, Arabistan'n Necd blgesindeki vaha sakinleri ve airetler de Vahablii kabul ediyorlard. Bu, dinin ilk ilkelerine ve uygulamasna dn isteyen slm iinde bir 'protestan hareketi' idi. Vahablerin taassubu, Osmanl mparatorluu'nun daha uygar blgelerindeki Mslman halkn zellikle Osmanl hkmetinin davranlarna ve Frank kfirlerinin kfr saylan metotlarnn benimsenmesine kar ynelmiti. Vahabler, 1803'te Mekke'yi ve 1804'te Medine'yi ele geirmiler ve bu ehirleri "temizlemilerdi". Bu hareket, sultandan ald emir zerine, 1810ve 1817 yllan arasnda, Batllamadan yana olan Msrl Mehmet Ali tarafndan uzun ve yorucu seferler sonunda ezilmitir. Bu mcadelenin ikinci raundu Afrika'da gemitir. XIX. yzyln ikinci yansnda Snusler, Libya'dan Bat Sudan'a kadar uzanan ve dine dayanan bir imparatorluk kurmulard. 1883'te Mehd taraftarlan Dou Sudan' Frank taklidi Msr hkmetinin elinden almlard. Bu kez de 'mutaassplar' yalnz ilerici ve Batllama ta55

www .cizgiliforum.com enginel

raftan dindalanyla deil, smrgeciliklerini yaymakla megul Batl devletlerle de kar karya gelmilerdi. Dou Sudan'da Mehd hareketi 1898 ylnda bir ngiliz ordusu tarafndan ezilmi ve lke ortak bir Msr-ngiliz ynetimi altna alnmt. Snuslerin askeri gc de 1910 ylnda Vadai'yi ele geiren Fransz ordusunca knlmt. Bunlarn 1916 'da Msr' a yaptklan saldny da ingilizler durdurmutu. Bu mcadelenin nc raundu 1914-1918 Dnya Sava'ndan nce, Vahablerin, Suud ailesinin nderlii altnda Necd'de yeniden g kazanmalanyla almt. Suud ailesi, Vahableri etrafnda toplamay baarm, bunlan bir "ihvan" kardelik rgt altmda birletirmiti. Dnya Sava'nda Hindistan'daki ngiliz ynetiminden para ve silh yardm gren Vahabler, 1924'te Mekke'yi, Londra'da ngiliz Dileri Bakanlt'nm himayesinde bulunan Haim Kral Hseyin'in elinden ikinci defa almlar, Irak'a ve rdn'e seferler yapmaya balamlard. nc raundun yeni gelimeleri daha soma olacakt. Yz elli yl ncesinden bu kitabn yazld (1926) yla kadar ortaya kan taassup hareketlerinin tarihsel ortak bir ynn ortaya koymaktadr. Bu da, bu hareketlerin artk slm dnyasnn kaderinde nemli bir rol oynayamayacann grlmesidir. Her harekette de bunlann ancak -ister asker, ister ekonomik, ister kltrel olsun- Bat yaamnn szamad, gerek arazi, gerek iklim bakmndan emin olan blgelerde kpr balan kurabilmiler; Yukar Nil vadisi ya da Vadai gibi ulalmas kolay yerlerde uzun sre tutunamadklan grlmtr. Bu hareketler, Svey Kanal ve Boazlar gibi uluslararas denizyollannm getii halklan yerlemi ve uygar olan M56

sr ve Anadolu'da hi etki yapamamlardr. slm uluslar, Bat'ya kar koymak istiyorlarsa; bunu ancak Bat'nn savunma, diplomasi, ynetim, maliye ve ekonomi metodlarm uygulamak gibi rasyonal bir politika ile baarabilirler. Byle durumlarda, mutaassplarn mistisizmi 'vaka'larm mantna o kadar karttr ki, ad geen slm uluslarnn zihinlerinde yer etmesi ans ok azdr. stelik bu uluslar, llerin ve vahalarn halkalarndan sayca ve nfusa stn bulunmaktadrlar. Modern slm Dnyasmda "Herodcular" ile "mutaassplar" arasndaki bu atmada -hi olmazsa bu atmann ilk safhalarnda- gze arpan ilgi ekici bir durum da, ulemann Batllama taraftan devlet adamlanna dostane bir tarafszlk gstermeleri ve hatta zaman zaman onlan etkin bir biimde desteklemeleridir. Bu ksmen u ekilde aklanabilir: Batllama taraftarlanmn ilk abalan sultann esir bendelerine kar ynelmitir. Bu snfn yeleri yerli ve Mslman olmayan kaynaklardan gelmiler, din kurumlannn stne kmlar ve Mslman halk iinde yetimi din adamlanna yksekten bakmlardr. Nitekim Franszlar da 1789-1801 yllannda Msr' igal ettiklerinde ulemay, slm'n ve Msr halknn gerek temsilcileri olarak gsterip bunlan Osmanllarn esir bendelerinin bir ei olan Memlklara kar kullanmlardr. 1805 'te Kahire'deki El Ezher medresesinin retim yeleri, Trklere kar giriilen ayaklanmada kendilerini Msr halk hareketinin nderleri olarak gstermilerdir. Mehmet Ali bunlan akllca kullanm ve sultan tarafndan gnderilmi olan vali paay attnp yerine kendim geirttirmiti. Ulema bunu yaparken Osmanl valisinin toplum szlemesini bozduunu ileri srmler; ulema snfnn, deil bir valiyi, gerektii

'57

zaman sultan halifeyi de tahtndan indirme hakkna sahip olduunu sylemilerdi. 1826'da, Sultan Mahmut II. yenierileri ortadan kaldrrken ulemann desteini grmt. 1876'da, liberal reformcu Mithat Paa, Sultan Aziz'e kar bir parlamento ve anayasa fikrini savunurken istanbul medreselerinin rencileri bu fikri desteklemek iin ayaklanmlard. 1906'daki ran ihtillinde i ulema da ayn ekilde hareket etmiti. Batllama hareketi, esir bendeler snfm ortadan kaldrp Bat kltr ile yetimi yeni bir ynetici smf yaratncaya ve bu yeni snfn din messeselerine el atmaya balamasna kadar olan gelimesinde ulema smf aka Batllama taraftarlarnn yannda olmutur. Bu durum, 1908'de Abdlhamit ynetiminin devrilmesine kadar bir politika sorunu olmam, 1922'de milliyetilerin zaferi kazanmalarna kadar da had bir biim almamtr. Osmanl mparatorluu'nun en bata gelen iki Mslman lkesi olan Trkiye ve Msr'da; Batllama hareketi, ok g artlar iinde olaanst yetenekleri bulunan iki Trk devlet adam -Sultan Mahmut II. ve Mehmet Ali Paa- tarafndan balatlmtr. Daha nce de belirtildii gibi ordunun Batllatnlmas her ikisinin de hareket noktas olmutur. 1798-1801 yllarndaki Fransz igalinin derin bir iz brakm olduu Msr'da, Mehmet Ali, 1815'ten soma Albay Seve ve dierleri gibi eski Napolyon subaylarm retmen olarak ordusuna almt. Trkiye'de, 1830'larda bir Prusya asker heyeti, Mehmet Ali'den almak iin orduyu hazrlamakla grevlendirilmiti. Batllama yolunda efendilerinden daha nce davranm olan Mehmet Ali, Suriye'yi onlardan koparmaya heveslenmi58

ti. Bu Prusya asker heyetinde nl von Moltke de bulunuyor ve askerlik mesleinde rakln yapyordu. Dr. John Browning'in yazd mektuplardan ve 1839 ylnda Msn'la ilgili Lord Palmerston' a verdii bir rapordan asker Batllamann her iki lke zerinde yapt etkilerin derecesini anlayabiliriz. Bu mektuplar ve rapordan, bir Bat buluu olan askere alma sisteminin nasl bir ekonomik yk meydana getirdiini ve nasl insanlar aclara srklediim reniyoruz. Batda bu sistem, etkili bir salk sistemi, ksa hizmet sresi gibi yardmc artlarla birlikte gelitirilmitir. Buna karlk iki lkede uygulanmasna balanan yeni asker sistem kamu gvenliim artrm, vergi toplamay hzlandrm, Batl etkilerin baka alanlara da szmasna imkn vermitir. Szgelii Browning'in bildirdiine gre; skenderiye'deki tersanenin yannda buna bal bir doumevi almtr. Birbiri ile hibir iliii olmayan bu iki kurumun yanyana gelmesinin nedeni, Mehmet Ali'nin tersaneyi rgtlendirmek iin davet ettii Batl uzmanlarn, memurlar ve iiler iin salk kurumlan almasnda srar etmi olmalandr. Bylece Batl doktorlar bir hastahane amlar ve sivil halkn da buraya hcum etmesi ve doum hizmetlerinin dier btn tbb hizmetlerden ok istenir olmas zerine kurulu, bir doumevi haline getirilmiti. Daha 1839'da Mslman kadnlarn 'kafir' Frenk doktorlarnn nezaretinde doum yapmaya hazr olmalar, Batyla ilgili nyarglarn ne kadar hzla ykldn gstermektedir. Batldama iin Mslmanlarn giritikleri bu ilk teebbste en nemli devre, Osmanl mparatorluu'nu korumak iin Fransa ve ngiltere'nin Rusya'ya atklan savatan soma imzalanan 1856 antlamasn izleyen yirmi yl olmutur. Osman59

l hkmeti bu sre iinde yabanc basklarndan kurtulmu ve Batnn en ileri iki lkesi ile yaplan antlama Trk devlet adamlarna Batllama hareketini en iyi artlar altnda yrtmek imknn vermitir. Bu yllar iinde Trkiye, Mithat Paa gibi yksek yetenekleri olan ve akll bir politika izleyen bir ynetici yaratmtr. Mithat Paa, nn nce Aa Tuna havzasnn gney blgelerinde ve soma da Mezopotamya'daki valilikleri srasnda yapmtr. Halklar kark olan ve Trklerin aznlkta bulunduklar bu blgelerde, Mithat Paa, cemaatlerin nderleriyle ibirlii yaparak bunlarn imparatorlua sadakatini kazanmaya alm; kamu gvenliim kurmu, ekonomik gelimeyi salam ve her eyin stnde, karma ortaokullar kurarak her cemaatten genlerin yabanc lkelere gitmek ihtiyacn duymadan ve Osmanl aleyhtan etkilerle zehirlenmeden 'tatminkr' bir renim yapmalarna imkn vermitir. Mithat Paa'mn politik kariyerinin en byk hedefi, imparatorluk iinde yaayan btn uluslarn nisb temsiline dayanan bir parlamento rejimi kurmakt. MithatPaa, "insansrleri"ne gerek insanlar gibi muamele ederek bu yolda gemile balarn koparan ilk Trk devlet adam olmutur. Ama yazk ki dnyaya ge gelmiti. Osmanllarn "insan srleri" kurtulular iin efendilerinden yz yl nce Batya dnmlerdi. Bunlar, Batda bulduklar milliyet grnn gemiteki gebe kurumlarna uymad gibi, Mithat Paa'mn karma parlamentosuna da uymadn kefetmilerdi. Nitekim 1876'da, abalarn toplam olduu vilyet ayaklanma halindeydi ve bu, bamsz mili? Bulgaristan devletinin ekirdei olacakt. Grev ald ikinci vilyet de -yarm yzyl soma- ngil60

tere'nin himayesinde Irak adndaki Arap devleti olacaktr. Bylece Mithat Paa'mn almalar, hem vatandalar Trio ler iin, hem de dnya iin boa gitmi saylabilir. Mithat Paa'mn ngrd parlamento ve anayasa Sultan Abdlhamit tarafndan bir kenara itilmi, yerine zalim, gerici ve kanl bir kii ynetimi gelmi ve bu ynetimin ilk kurbanlarndan biri de bu stn Trk devlet adam olmutur. mparatorluk, yeniden Rusya e bir savaa srklenmi ve bunun felaketli sonularndan yine eski Batl mttefikleri tarafndan stelik kendi yararna olmayan bir biimde kurtarlmt. Mal sonucu ifls olan bu savan sonunda Osmanl devleti, 1882 ylnda alt esas gelir kaynam yabanclarn eline brakyordu. Bylece 1774 ylndan soma Trkiye'de giriilmi olan ilk Batllama teebbsleri, yz yl kadar soma felketli bir sona ulamtr. Ayn durum, Msr'da da grlmektedir. Rumeli ayaklanmas, Trk-Rus sava ve Sudan'daki Mehdi isyan, nce ngiltere'nin asker ve soma Fransa ve ngiltere'nin ortak mal mdahalesi her iki lkedeki sonu hazrlamtr. kisi arasndaki paralellik her iki lkede de ayn olarak grlen nedenlere k tutmaktadr. Her eyden nce reform hareketi birka kiinin kiisel karakterine bal olmutur. Hareket, Sultan Mahmut'un ve Mehmet Ali Paa'mn uzakgrrlkleri ve kiisel yetenekleriyle balatlmtr. Fakat hareket bir kere balatldktan soma felketli bir sonuca gitmeden bnaklamaz ya da kt ynetilemezdi. Fakat hareketi balatanlar XIV, XV ve XVI. yzylda atalarnn sahip olduklar yetenekli devirmelerin benzerleri61

ne ve haleflere sahip deillerdi. Bylece bu yetenekli otokratik reformcularn baarlan gsz haleflerin eline gemi ve bunlar da bu frsat iyi kullanamamlardr. Bir kuak soma, Trkiye'de Mithat Paa; Msr'da Urab gibi gerekten gl devlet adamlar ortaya km, bunlar on ikiye bir kala felketi nlemeye kalkmlardr. Ama onlar da vatandalanndan pek az destek ve yardm grdkleri iin tek balanna kalmlar ve baanszha uramlardr. Bu ekilde; kiilere bu ka, dar bal olan bir hareketin byle bir sonu vermesinden ne yaplsa kamlamazd. Felketin ikinci nedeni, gemiten miras kalan imparatorluk ykyd. Doulu Hristiyanlann ounlukta olduklan Avrupa vilyetleri, Araplarn ounlukta olduklan Asya vilayetleriyle yk ok ard. Sonra Asya'da bunu Arabistan, Msr, Sudan ve Suriye'yi ele geiren Mehmet Ali yklenmiti. Yalnz Trk ulusunu, yalnz Msr ulusunu, Batllamann gerektirdii sosyal ve dnsel deiiklikler iinden geirmek her iki lkedeki devlet adamlarnn abalarm semereli yapabilirdi. Fakat bu devlet adamlan, Sultan Mahmut ve Mehmet Ali'den, Mithat Paa ve ttihat ve Terakki'ye kadar btn enerjilerini kendi uluslanna yol gstermek iin deil, yabanc kitleleri ynetim altnda tutmaya almak gibi mitsiz bir ie harcamlardr. Batl milliyetilik grnden yola koyulmu olan ve siyasal bamszlklannm ilk kuaklar srasnda mill topraklarndan daha ou yerine daha azn elde etmi olan Srplar ve Yunanllar gibi Osmanl mparatorluu'nun Doulu Hristiyan uluslan toprak ihtiraslarnn farkna ge varmalan sayesinde kendilerini kurtarabilmilerdir. Bu konuda gzleri ancak Trkiye ile Msr'n kaldramyacak62

lan kadar ar bir yk altnda ezilmeleriyle almtr. Trklerle Msrllar baka uluslann gelimesini nlemek iin harcadklar abalar yznden kendi uluslan adna yapc bir almaya balayamamlardr. nc bir neden de ekonomiktir. Batllama, pahal bir itir. Batl olmayan bir lke, toplumun ekonomik alt yapsn da ayn anda Batldatrmadan kendini gven iinde Bat yaamna uyduramaz. Zararl tekeller sistemi, Bat rnei imalt kurmu olan Mehmet Ali, ekonomik alanda enerjili olmutur; ama kendisine yanl yol gsterilmitir. Oysa Sultan Mahmut, bu alanda iyi ya da kt pek az ey yapmtr. Her iki lkede de ekonomik baanszlk, uzun sren ciddi sonular vermitir. Msr'da 1789 ile 1821 yllar arasndaki korkun fiyat artlan, 1914'ten soma Avrupa uluslannm bamdan geen tecrbe ile kyaslanabilir. XIX. yzyl ilerledike verimlilik seviyesinin ykseldii ve d ticaretin artt dorudur. Fakat bu art, Trklerin ve Msrllann abalan ile deil, Doulu Hristiyan tebaann ve Batl iadamlanmn abalan ile olmutur. Mslman uluslann Batllamaya balamalarndan nce Doulu Hristiyanlann ve Batllarn elinde bulunan dou ticaretinin tekeli, yine bunlarn elinde kalmtr. Ekonomik gelimenin artmasyla da bu durum bir tehlike haline gelmitir. Mal sorumluluk ve mal ilikiler gittike daha ok eller arasnda taksim edilmitir. Batl zel kapitalistlerin Trkiye ve Msr'da ele geirdikleri karlar o kadar geniti ve Batda o kadar ok yatirmcya yaylmt ki; bu karlar yetersiz Trk ve Msrl devlet adamlarnn yine yetersiz ynetimleri yznden tehlikeye girdiinde yalmz diplomatik deil, asker mdahalelerde de bulunmak iin yatnmclar kendi hkmetle63

rine bask yapmaya balamlardr. Sultan Mahmut ve Mehmet Ali'nin halefleri atalarnn itibarlarn, Bat para borsalarnda -ok defa tefeci artlan ile- paraya evirebihne srrn renmilerdir. Btnyle hrszlk diyebileceimiz faizlerle aldklar dn paralar, bir i yaptklarn gsterecek herhangi bir ie harcanmam, Avrupa'daki Doulu Hristiyan tebaann ve Sudan'daki Mslman fanatiklerin kontrol altnda tutulmas abalannca vurulmutur. Bir buhran patlak verdii zaman da Batl alacakllar hkmetlerim mdahaleye zorlamlar, bu mdahale sonunda yalnz Msr'da ve Trkiye'deki yatnmlanm kurtarmakla kalmamlar; yeni ve daha gl imtiyazlar elde etmiler ve ifls halindeki borlu hkmetler zerinde mal kontrol kurmaya giden yollan amlardr. Daha somaki eyrek yzyl iinde Dou'nun ekonomik ve mal gelimesi balam ve bu gelime giderek Batl ellerde daha ok toplanmtr. Bu yzden Trk ve Msr uluslarnn ekonomik ve mal bamszlklarnn gerekletirilmesi gecikmekle kalmam, her zamankinden daha da glemitir. XIX. yzyln sonlanna doru Osmanl mparatorluu'nun zerine ken felket, 1908 ihtilli ile Sultan Hamit rejimine son vermi olan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin rgtlendirdii "Gen Trkler" (Jn Trkler) hareketinin baarszlna da yol amtr. Aradan bir kuak gemi olmasna ramen, bu somaki Trk reformculan da kendilerinden nceki reformculardan deiik bir politika izlememilerdir. 1908 ihtilline yol aan korkulardan biri de, Sultan Hamit rejiminin devam etmesi halinde Trklerin aznlkta olduklar ve bu yzden Trkiye 'nin srekli olarak elinde bulundurmay mit edemeyecei Makedonya'mn Osmanl mparator64

www .cizgiliforum.com enginel

luu'ndan kopup ayrlmas korkusuydu. Bu arada, Makedonya, devletin mal, idar, diplomatik gcn alp gtrmekteydi. nk etraf Osmanllarn eski Doulu Hristiyan tebaalannca kurulmu yeni bamsz mill devletlerle evriliydi ve bu devletlerin her biri Makedonya zerinde hak iddia etmekte ve bu hakk elde etmek iin de snrlarn tesinden silhl eteler gnderip blgeyi hi durmayan bir karklk iinde tutmaktaydlar. Gen Trkler, 1908 ihtillini Trkiye'ye gittike daha az fayda salayan bu topraklar elde tutabilmek iin de yapmlard. Uygulamak istedikleri sistem, Sultan Hamit rejiminden kurtulmay bir ortak ama haline getirip Doulu Hristiyan tebaalarla bir kardelik kurup ynetimi de onlarla bir parlamento iinde paylamakt. Kardelemeye karlk, bu uluslardan istenen, sadk Osmanl vatandalar olmalaryd. htillciler, Mithat Paa'mn 1876 anayasasm geri getirerek samimi olduklarn gstermilerdi ve gerekten de bu kardeleme balar gibi olmutu. Fakat mr alt haftay gememitir. nk ttihat ve Teraldd'nin program Batl milliyetilik grn hesaba katmamt. Bu gre gre; milliyetilik, her ulusun bamsz bir devlete sahip olmas, ulusal bir tekdzelik gstermesi ve snrlar iindeki btn insanlar ve topraklar zerinde tam bir egemenlie sahip olmas idi. Orta Dou'da gittike g kazanmakta olan bu gr, ttihat ve Terakki'nin fikirleri ile badaamazd. Osmanllarn eski Doulu Hristiyan "srleri" oktandr kendilerim bu Bat grne kaptrmlard. Bir Yunan, bir Srp, bir Bulgar ve bir Rumen mill devletinin temelleri atlmt bile. Bu durumda, bu gen mill devletlerin halklar ve hkmetleri bir tek bayrak altnda 65

mill birliklerini gerekletirmek gayelerinden vazgeecekler miydi? Hl Osmanl tebaas olarak kalm bulunan Trk olmayan uluslar, bamszla kavumu milletdalan de siyasal bir birlik gerekletirmek mitlerim brakacaklar myd? Bunun byle olmayaca, Gen Trkler'in de kendilerini bu milliyetilik ruhuna kaptrm olmalarndan belliydi. zellikle Paris'te srgn hayat yaam ve Bat Avrupa'nn siyasal havasn solumu Gen Trkler'de milliyetilik ruhu ok glenmiti. Teorik olarak Gen Trkler'in "Osmanllk" program, btn Osmanl tebaalarnn eit kltr zgrl, parlamento ve devlet hizmetlerinde eit temsil anlamna gelirken; pratikte bu anlam, Trk olmayanlarn Trklere ayak uydurduklar srece hogr ve karde muamelesi grecekleri demekti. Baka bir deyimle bu, daha nce, hibir sultann devirmeler kurumu yolu ile ilk Osmanl sisteminin btn gcyle sregeldii devirlerde bile giriemedii bir " Trkletirme" idi. Yirminci yzylda byle bir politika, elbette baarl olamazd, ama mmknd. Hi deilse btn taraflar iin yararl idi; nk insanlarn korkun ilelerine ve artk bunlarn hepsinden daha nemli bir durum gsteren ekonomik kayplara son verecekti. Gen Trkler'in urad d krkl hzl ve derin olmutur. Osmanl mparatorluu'nun Trk olmayan unsurlar, "Osmanll" ttihat ve Terakki'nin dnd ekilde anlayacak yerde, ihtillin yaratt karkl frsat bilip kendi mill amalarna hizmet etmeye koyulmulard. Yabanc komular da ayn frsattan faydalanmakta gecikmemilerdi. Avusturya-Macaristan, 1878 ylndan beri uluslararas bir manda altnda bulunan Bosna ve Hersek'i topraklarna katyor; Bul-

66

garistan, Osmanl egemenliini reddediyordu, italya, Kuzey Afrika'daki Trablus ve Bingazi vilyetlerini ele geiriyordu. Geici bir sre iin glerini birletirmi olan Balkan devletleri, Meri nehrinin batsmda kalan btn Osmanl topraklarn igal etmekteydi. Bylece, 1913 ylnda Trklerin yeni reform teebbsleri, bu teebbslerin kurtarmay hedef tuttuu Makedonya'nn ve stelik Bat Trakya, Arnavutluk, BosnaHersek, Trablus ve Bingazi'nin kaybyla sonulanyordu. Daha byk bir d krkl, Trkiye'nin 1914-1918 Dnya Sava'na katlmasyla meydana gelmitir. ttihat ve Terakki'nin bu an karan almasnn nedenleri kanktr. Bu katlmann ilk ve en nemli nedeni; bir ans deneme -kaybedilenlerin bulank sularda yeniden avlanabileceini deneme- arzusudur. Fakat bu katlmada Rusya'ya kar daha rasyonel bir hesap da bulunmaktadr: italya ve Romanya'nm AvusturyaMacaristan Imparatorluu'na kar yaptklan hesaplar gibi. Gen Trkler, Rusya'nn en byk dmanlar olduunu dnyorlard. Bir genel savata Rusya 'muzaffer' olduu takdirde, Trkiye aleyhindeki geleneksel ihtiraslarm gerekletirmek frsatn -Trkiye'nin eski Batl mttefiklerinin tarafszln bedeli olarak Osmanl topraklarnn btnln garanti etmi olmalarna ramen- karmayacakt. Gen Trkler, Trkiye'nin tarafsz kalamayacana ve arln terazinin Rusya'nn karsndaki kefeye koymas gerektiine de inanmlard. Terazinin bu kefesi, ingiltere'ye kar beslenen honutsuzluk yznden daha ar basmaya balamt. 1907 ylnda sona eren yzyl iinde Rus saldrsna kar slm dnyasnn ampiyonluunu yapm olan ingiltere, Avrupa politikasnn yeni icaplar yznden Asya politikasn brak-

67

m, Rusya ile bir antlama yaparak Mslman uluslar her zamankinden daha ok Ruslarn insafna terketmiti. 1908 htilli karsnda ngiliz hkmeti souk davranm; ngiliz kamuoyu Balkan Savalar srasnda Trk davasna dmanlk gstermiti. Barda taran son damla da, Dnya Sava'nm balangcnda, Trkiye'nin zel ngiliz tersanelerine smarlad iki sava gemisine ngiliz hlcmetince el konmas olmutur. Geri yaplan anlamada ngiltere'ye byle bir hak tannmt ve yabanc devletlerle zel ngiliz tersaneleri arasndaki anlamalarda byle bir madde her zaman bulunmaktayd, ama bu defa gemilerin paralan halktan toplanm ve hepsi de denmiti. Bunlara el konmas, Trk kamu oyunda byk bir kar tepkiye yol at. Sonunda son darbe de iki Alman sava gemisinin -Gben ve Breslau- stanbul'a gelmeleri ve bunlarn, ngilizlerin el koyduu gemilerin yerini almak iin derhal Trkiye'ye satlmalar ve bundan soma Karadeniz'e karak Rus limanlann bombalamalar olmutur. Trkiye bu durumda artk savaa katlmt. Gen Trkler, bir kere savaa katlnca, bunu dev ller iinde yrtmeye hazrlanmlardr. Sultan Abdlhamit'in kitabndan bir yaprak kopararak btn slm dnyasn seferber etmek teebbsne girimi ve hatta bu yolda, 'kfir' Almanya ve Avusturya-Macaristan ile ittifak halinde bulunmakla beraber; ngiliz, Fransz ve Rus 'kafir'lerine kar savamann bir ' cihat' olaca yolunda eyhlislmdan da fetva almlardr. Byle bir yola gitmek bouna deildi: nk 1914yln- . da, Mslman olmayanlann boyunduruundaki Mslmanlann says, Mslmanlann ynetimindeki Mslmanlarn sa68

ysmdan ok daha fazlayd ve bunlar da ngiltere, Fransa ve Rusya'nn elindeydi. Bir miktar Mslman da Bosna'da ve Dou Afrika'da merkez devletlerin ynetimindeydi. 1914-1918 savam kazanmak bakmndan 'cihat iln' tam bir baarszlkla sonulanmta nk Hintliler; Rusya Mslmanlar, Msrllar, Afganllar, ranllar, Trkiye'nin 30 Ekim 1918'de Mondros mtarekesini imzalamasndan somaya kadar 'cihat' arma hibir karlk vermemilerdir. Bu tarihten soma Mslmanlarn Mslman olmayan efendilerine kar ayaklanmalannm nedeni, mttefiklere teslim olmu bulunan TrMye'nin 1914'deki 'cihat' ars deil, galip Batl mttefiklerin ortaya attklar "kk uluslarn haklar" ve "kendi kaderim kendi tayin etme" prensipleridir. Mttefikler, sava yllan boyunca, Avrupal dmanlarna kar bir silh olarak bu prensiplerin durmadan propagandasn yapmlard. Gen Trkler'in balatmaya giritikleri dier bir iddial hareket de 'Pan-Turanizm' olmutur. Bununla Pan- Slvizm mei ele almarak, Trke konuan btn uluslar arasnda bir yaknlama salanmas amac gdlmtr. Bu dnce bir Fransz arkiyats olan Leon Cahun'n 'Introduction a l'Historie d'Asie" adndaki eserinden alnmtr. Sylendiine gre, Selanik'teki bir yabanc konsolos bu kitabn bir kopyasm ttihat ve Terakki Cemiyeti yelerinden birine vermitir. Cahun, kitabnda orijinal gebe kurumlarnn bir vgsn yapmakta, gebe fatihlerin, steplerin kanunlarm brakp bunlann yerine slm kanunlarn alnca nasd yozlatklanm anlatmaktadr. Gen Trkler'in bu kitaptan kardklar ders u olmutur: slm ncesi kurumlara dnmekle mill bir genleme olacak ve Osmanl snrlan dndaki

69

dier Trke konuan uluslarla ibirlii iin bir temel atlm bulunacaktr. Bu propagandann pratik yn u idi: Trke konuan uluslarn te ikisi Trkiye snrlar iinde deil, Rusya snrlan iindeydi ve bylece Rus mparatorluu'nu paralamakta bir ara olacakt. Bu hareket de bir sonu vermemitir. Rus imparatorluu yklm, fakat kontrolndeki Asyal halklar dalmamtr. Bu arada, ngiliz hkmeti de Pan-Turanizmi, Trk olmayan Mslmanlar arasnda Trkiye'ye kar bir propaganda arac olarak kullanmtr. Bu propaganday zellikle "Trkleme" tehlikesine en ok maruz bulunan Osmanl mparatorluu'nun Arapa konuan tebaas arasnda yrtmtr. ngiliz propagandasnn en byk darbesi 1916'da Trkiye 'ye kar kkrtt ve Mekke Emiri'nin ynetiminde, Hicaz'da balayan Arap ayaklanmas olmutur. Peygamberin bir yesi olduu dnyann ilk Mslman uluslarndan birinin, Peygamber sllesine mensup ve kutsal ehirlerin bekisi bir ahsn liderliinde ayaklanmas ve silerin stelik Mttefiklerle glerini birletirmeleri Osmanl 'cihad'n etkisiz brakmtr. Trkiye, 1914-1918 Dnya Sava'na katlmann sonucunda Arap vilyetlerini ve Msr zerindeki egemenliini kaybetmitir. Tpk, 1908 ihtillinden soma Avrupa'daki vilyetlerini ve Trablus-Bingazi'yi kaybetmesi gibi, 30 Ekim 1918 'de Mondros mtarekesinin imzalanmasndan soma Trkiye'nin Toros dalarnn gneyindeki vilyetleri Mttefiklerin asker igaline uram; Boazlar bunlann gemilerine alm, ttihat ve Terakki gzden dm ve Trk milleti de hem alabildiine yorgun, hem de mitsiz kalmt. O anda, yalnz 70

imparatorluunu kaybetmeye deil, 1882 ylndan beri Msr'n yapt gibi yabanc bir devletin himayesine de girmeye hazr duruma gelmiti. O gnlerde Msr'n durumu Trklere 'ehveni er' gibi grnm, Bat kltr alm pek ok aydn Trk, bir ingiliz himayesi ya da bir Amerikan mandasn tavsiye etmiti. Bu Trklere gre, byle bir ynetim, "henz kendi kendilerine modern hayatn ar artlarna uymak yeteneine ulamam Trkler iin snabilecekleri bir cennet" olacakt.

71

DRDNC BLM 1908-1918 YILLARININ BLANOSU VE MTTEFKLERN BARI ARTLARI Mondros Mtarekesi'nin 30 Ekim 1919'da imzalanmasyla Yunanllarn, Paris'teki Mttefik Devletler Konseyi'nin ars ve Mttefik sava gemilerinin yardmyla 16 Mays 1919'da zmir'e kmalar arasmda geen yarm yl iinde Trklerin morali en dk seviyeye inmiti. Bununla beraber, ihtilller ve savalarla gemi son on yln bilanosunun -ilk grnd gibi- tam olarak Trklerin aleyhine olmad da ortaya kmtr. Anadolu'daki "anavatanlarnn Yunan istilsna uramasnn yorgun Trkleri yeni sava abalanna zorlamasyla, lehte olan artlar, birbiri pei sra ortaya kmaya balamtr. Her eyden nce, Afrika'daki Trablus ve Bingazi; Avrupa'daki Arnavutluk ve Makedonya ve Asya'daki Arap lkeleri gibi yabanc vilyetler artk kaybedilmiti. Msr ve BosnaHersek zerindeki yalnz lfta kalan egemenlik de gitmiti. Bunlann elden kmas o kadar kesindi ki, en kat emperyalist Trk bile bunlann geri alnabileceini dnemezdi. Trkler son on yl iindeki cabalarmi bu topraklan elden karmamak

73

iin harcam olduklarndan bu durum ezici bir yenilgi duygusu veriyordu. Gerekte ise, bu yabanc vilyetler, ilk Osmanl kurumlarnn zlmeye balamasmdan soma Trkiye iin bir bakma iyi olmutu. Bunlar elde tutmak iin yeni kan ve para fedakrlklarna girimek Trk insannn kaldn amayaca byk olacakt. Bu bakmdan zararn neresinden dnlse krd ve gerekten bu topraklarn kaybedilmesi Trkler ve Trk devleti iin zarar deil, umulandan byk bir kr olmutur. Ge kalnm olmakla beraber, bu durum, Trklerde milliyetilik ruhunu uyandrmak gibi yapc bir kazan da salamtr. Bu yeni ruh, azim doluydu ve belirli hedeflere sahipti. 1908-1918 felketleri Trk anavatanna dokunmamt. Fakat Yunan kuvvetlerinin zmir'e kmas, Trklerin yreklerine saplanan bir haner olmu, yaamaya devam edebilmeleri iin gerekli topraklar tehlikeye girmiti. B yeni durumun sonucu da Trklerde milliyetilik bilincinin canlanmas olmutur. Bu bilincin bilinalt unsurlar, aslmda bir sreden beri, Batnn siyasal felsefesinin Doulu Hristiyanlarca benimsenmesinden beri, Trklerin zihinlerine de szmaya balamt. Bu ekilde Trkler, glerini kendi kurtulularmda toplayacaklard. Pan-Turanizm ve Pan-slmizmin byk hayalleri artk yok olmutu. Trkler, artk yeni bir nderin ynetiminde 'kendi evlerinin efendisi' olmaya alacaklard. nce Yunanllar topraklarndan atarak asker ynden, soma da Mttefik devletlere Trklerin ounlukta olduklar topraklarda Trk ulusal egemenliini kabul ettirerek siyasal ynden, bunu gerekletireceklerdi. Fakat Trkler bu hedeflerin tesindeki amalara da gzlerini dikmekte gecikmemilerdir. "Savatan sonraki sava " kazansalar da, istedikleri bar artlarn kabul et74

www .cizgiliforum.com enginel

tireler de; asl ekonomik alanda 'evlerinin efendisi' olmadklar takdirde bar yine kaybedeceklerini farketmilerdi. Ayn zamanda, mill kalknma iin harekete geirilen gler, Trk kadnnn durumunda yaplan devrimle ok daha glenecekti. Bu gelime Trkiye bakmndan o kadar nemlidir ki, bu konudan, baka bir blmde geni olarak sz edilecektir. hayatndaki bu deiikliklerin yan sra, uluslararas alanda Trkiye'nin lehine baz nemli deiiklikler de olmutur. Bir tarafta, yalnz yenilgiye urayan devletler yorgun dmekle kalmamlar, galip devletler de savatan bitkin bir halde kmlard. Mtarekelerin imzalanmasndan birka ay sonra, savam sonunda hereye muktedir grnen galipler, yenilmilerden farkl deillerdi. Herhangi bir lkenin gerek yorgunluk derecesi, katlnm olunan olaanst dayankllk mcadelesi sonunda bir rastlantyla yenik ya da yenen tarafta kalnm olmakla deil, ekonomik hayatn gelimesinin ulat seviye ile llr. Ekonomik bakmdan en gelimi devletler olan Fransa, Almanya ve ngiltere, sava yllan iinde en byk zaferleri kazanmak iin byk abalar harcayabilmilerdir; fakat bunu baarmalanna imkn veren kank dzen ayn zamanda onlan bu basanlarn bedeli olarak en byk buhranlara ve yorgunlua yneltmitir. Buna karlk, Trkiye ve Rusya gibi ekonomik bakmdan az gelimi devletler de asker bakmdan kmlerdir. Bunun yan sra zaten yetersiz olulan, bu kn acsn kbmulan kadar hissetmelerini ve sistemlerinin o kadar ok yaralanmasn engellemitir. Nitekim, mtarekelerin imzalanmasndan sonra Almanya gibi ngiltere ve Fransa da, Trkiye ve Rusya gibi yeniden asker abalara giriebilmek gcnde olamamlardr.

75

Batl devletler, lm- kalm savandan 'muzaffer' olarak ktktan ve artk var olular iin ortada bir tehlike kalmadktan sonra, ellerinde arta kalm sava gcn yeniden kullanmaktan demokratik kurumlan ve halklarnn aklll ile engellenmilerdir. Muzaffer devletlerin hkmetleri, henz sona ermi olan savan hz ile mill enerjileri sava yllar apmda harcamaya devam etme eilimindeyken, ulusal, igdleriyle ykn arlnn farkna varmlar ve tehlike de ortadan kalktna gre bir an nce bir gevemeye gidilmesi gerektiine inanmlard. Byle bir muhakeme yrtecek zekya ve hkmetlerini kamuoyunun isteklerine uymaya zorlayacak gce sahip olan bu uluslar, yneticilerine srekli bir bask yapmlardr. Hkmetler, az ya da ok, er ya da ge bu basklara boyun emek zorunda kakmlardm Nitekim mtarekelerin imzalanmasndan somaki yllarda hkmetler dardaki taahhtlerini, gerekli gvenlik marjm tehlikeye sokmadan asgari hadde indirmilerdir. Galiplerin ilk ve en ok geri ekildikleri alan, ne Franszlarn ne de ngilizlerin fazla kartan bulunmayan Orta ve Yakndou olmutur. Fransz ve ngiliz uluslannm saduyusu, devlet adamlarnn ve resm kiilerin kaybedilen itibar iin alamalarna bakmayarak hkmetlerini geri ekilmeye zorlamtr. Madd yorgunluktan ok, kamuoyunun bu basks, ngiliz ve Fransz hkmetlerini 19191922 Trk-Yunan savama cidd bir mdahaleden alakoymutur. Byle bir mdahale olmad iin de daha aada anlatacamz coraf ve teknik nedenler yznden asker denge gittike Trkiye'nin lehine dnmtr. Uluslararas alanda, artlarn Trkiye'nin lehine gelimesinin baka bir nemli ve beklenmeyen olay da 1917 Bole76

vik htillinden sonra Rusya'nn politikasnn tersine dnmesidir. arlk Rusyas, slm uluslarnn ba dman roln sonuna kadar oynamt. Bu rol de 1907-1917 yllar arasnda ngiltere hibir ekilde karsna kmad iin, en had biimini almt. 1917'de, arln yerini Sovyet Cumhuriyeti alm ve derhal kendini, arlarn Batl mttefikleri ile kar karya bulmutur. Bu arada ngiltere'nin arlk Rusyas ile on yl sren ittifak, slm dnyasnn ngilizler iin besledikleri iyi niyeti yitirmitir. arlk devrilir devrilmez, ngiltere, Trkiye'ye kar savan balca sorumlusu ve hl Mslman l-' keleri smren balca Batl devlet olarak ortada kalvermitir. ngiltere ve Fransa'nn silhlandrp rgtlendirdii, General Denikin komutasndaki "Beyaz Rus" ordusu karsnda skk durumda bulunan Bolevikler, bu yeni durumdan yararlanma frsatnn hemen farkna varmlardr. stelik Mondros Mtarekesinden soma Batl devletlerin Beyaz Ruslara Boazlar amalar da Bolevikler iin durumu daha tehlikeli bir hale sokmutur. Bunun zerine, Bolevikler, on yl nce ngilizler tarafndan braklm olan slmm ampiyonluu roln hemen zerlerine almlar ve ayn zamanda, ngiltere'yi Orta ve Yakndou'da 'arlarn celld' olarak tantmaya koyulmular ve bu yolda da bir miktar baar kazanmlardr. Boleviklerin bu yndeki bir pratik adm Yunan istilsna kar koyan ve galip Mttefik devletleri hie sayarak rgtlenmeye balam olan Trk milliyetilerini desteklemek olmutur. Mustafa Kemal ve arkadalarnn megalomanca Pan-Turanizm ve Pan-slmizm hareketlerinden vazgeen saduyular, bylece bir Trk-Rus ibirlii yolundaki engeli ortadan kaldrmtr.

77

Boleviklerin Trkleri desteklemelerinin ilk amac Mttefik devletleri Kafkaslardan ve mmknse Karadeniz'den atmakt. nk bu devletler, bu yollardan Sovyet Cumhuriyetinin i dmanlarna yardm etmekteydiler. Daha geni bir amac da, olumlu bir eylem ile Rusya'nn yeni rejim altmda slm dnyasnn bir dostu olduunu ispatlamakt. Trk milliyetilerine gelince, sonunda, lm- kalm savalarn kazandktan soma Rusya'y belki de -eski ak dman yerine- bir dost olarak daha az tehlikeli grebileceklerdi. Mcadelenin buhran iinde Trk milliyetileri kendilerine uzatlan eli tutmulardr ve Rusya'nn destei de davalar iin ok byk bir yardm olmutur. Rusya'dan aldklar silah ve para yardmndan baka byk devletlere kafa tutarken yalnz olmadklarn hissetmeleri de morallerini ykseltmitir. Rusya, yenilmi ve byk bir deiiklie uram bulunmasna ramen yine de byk bir devlet olarak kalmt ve Boleviklerin devlet dini gibi kabul ettikleri yeni ideolojinin bozguncu etkileri Avrupa ve Amerika'daki egemen snflar dehete dryordu. Bylece, 1919 ylnda Trkiye 'de balatlan yeni hareket, daha nceki felketle sonulanan hareketlerden birok bakmdan ok deiik artlar iinde geliiyordu. Yeni artlar, Mustafa Kemal'e, Enver'den, Talt'tan, Cavit'ten, bunlardan daha nceki reformcular olan Mithat Paa, Mahmut II. ve Selim IH'ten daha iyi kazanma ans veriyordu. Yine de Mustafa Kemal'in Mttefik devletlere kafa tutmas kahramanca bir inan ve cesaret eylemidir. Ayrca Trk nderi, 1919 ylnda grnn herhangi bir Trk vatanseveri iin son derece cesaret ve mit kinci olmasna karlk, lkesinde uykuda bulunan 78

gleri kefedebilmi, olaylar da onun bu grnn ne kadar doru olduunu ispatlamtr. Durumun en hayret verici yan ise, o srada Osmanl mparatorluu'nun btnyle paralanm olmasdr. Tam bir dalma olan bu paralanmadan bir sr Arap devleti ortaya kmtr. Mezopotamya ya da Irak, Hicaz kral Hseyin'in olu Faysal'm hkmdarlma getirildii bir meruti krallk olmutur. Hseyin'in krall altndaki Hicaz da bamszln iln etmitir. Filistin, ngiliz mandasma verilmiti ve Yahudilerin vatan olacakt. rdn, zerk bir prenslik olarak, Hseyin'in dier olu Abdullah'n ynetiminde Filistin'e balanmtr. Suriye ise Fransz mandasna gemitir. Msr, Osmanl egemenliinden karlm, ngiltere tarafndan Kral Fuad'm ynetiminde bamsz bir krallk olarak tannmtr. Ermenistan ve Krdistan devletleri yaratmak iin admlar atlmt. Osmanl mparatorluu'ndan, Anadolu'nun orta ksmlarndan baka bir ey kalmamt. Irk bakmndan tekdzelik gsteren bu blge de yorgun ve fakirdi. Sultan Sleyman tarafndan eski Asur, Pers, Roma ve Kartaca imparatorluklar ile boy lecek hale getirilmi olan o olaanst Osmanl mparatorluu'ndan ortada byk sava ve yenilgiden sonra kala kala Trkiye'ye bir avu toprak kalmt. Trkiye'nin elinde Anadolu'dan ve Boazlar'n batsnda Avrupa'dan kalan toprak paralan ise fakir ve moral bakmndan da kkt. Bouna yaplan bir savata kaybedilen insanlar ve kaynaklarla lke, felce uramt. stelik yenilginin acs da beraberinde mitsizlik getirmiti. On iki yl sren savalar lkenin i gelimesini engellemiti. Trkiye'nin vil79

yetleri bakalarna gitmi, mttefikleri ezilmi, Hint Mslmanlar arasndakiler dnda, slm dnyasnda bile dostu kalmamt. stanbul 'muzaffer' ordularn elindeydi. Trkiye, dmanlar tarafndan evrilmiti. Byk devletler bir kampn etrafnda dolaan kurtlar gibi a gzlerini Trkiye'ye dikmilerdi. nk Trkiye, tabiat ynnden hayli zengindi ve emperyalizm de doymak bilmezdi. 30 Ekim 1918'de Mondros Mtarekesi'nin imzalanmasndan hemen soma grlen mit krc durum, byleydi: Sava sona ermiti ve mttefiklerin yeni emirlerini tam bir kadercilikle beklemekten baka yapabilecek birey yoktu. Boazlar ve Adana blgeleri Mttefiklerce igal edilmiti. Alman bu tedbirler dnda Trkiye ile bir bar antlamas yapmak iin hibir teebbse giriilmiyordu. Yakm-dou sorunun ele alnmas iin iki uzun yl endie iinde beklemek gerekecekti. Mttefikler, Avrupa'daki bar artlan, Wilson prensipleri ve emperyalist ihtiraslar ile o kadar megullerdi ki; 18 Ocak 1919'da ban konferans topland zaman yalnz Avrupa'nn kaderini ellerine almlar, Yakm-dou sorunlarn daha somaya brakmlard. 1920'de San Remo'daki konferans toplanmcaya kadar da Trkiye'nin durumu ile hi ilgilenmemilerdi. Geen sre iinde bir sr pazarlk yaplm ve pazarlklar, ihtiraslar, gizli alamalar, ard niyetlerle durumu bsbtn kark hale getirmi, 'niha hal' arelerini bir kmaza sokmutur. Sava yllan arasnda yaplm bulunan ve balca drt tane olan bu gizli anlamalardan da ksaca sz etmek gerekir. Bu, hem anlamalann nasl bir tutum iinde yaplm olduklarn, sava ve barn nasl yrtlm bulunduunu, hem de 80

Trkiye ile Sevr Antlamas'na nasl ulalm olduunu gstermesi bakmndan yararl olacaktr. 18 Mart 1915'te, ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda bir stanbul Anlamas yaplmt. Bu belge zellikle stanbul'un ve Boazlarn geleceiyle ilgiliydi. Anlama, gerekten, blgenin statkosunun korunmasn isteyen ngiltere ve Fransa ile Rusya'nn ihtiraslarm tatmin edecek, her tarafa kabul edilebilecek ilk yaknlama hareketi olmutur. Buna gre, Rusya; stanbul, Karadeniz Boaz'mn her iki kys, Marmara Denizi ve anakkale Boaz'nm Avrupa kysn alacak; buna karlk stanbul liman mttefik ticaret gemileri iin serbest bir liman olarak braklacakt. Anlama daha soma 1907 ylnda yaplm olan ngiliz-Rus anlamasn da 'teyit' ediyordu. Bu eski anlamaya gre de, ran'n petrol bakmndan zengin blgeleri ngiliz nfuz blgesi olarak kabul edilmiti. Ayrca, Mslmanlar iin kutsal saylan yerlerin de Trkiye'den koparlp alnmas ve bamsz bir Mslman devletine verilmesi kararlatrlmt. Bunlara karlk da Rusya, Mttefikler, Boazlan zorladklar ve bir istekte bulunduklar zaman kuzeyden yardm edecekti. 26 Nisan 1915'de ngiltere, Fransa, talya ve Rusya arasnda imzalanm olan gizli Londra Antlamas da, talyanlann savaa girmek iin ileri srdkleri artlar 'ihtiva' etmekte ve savan sonunda Asya Trkiye'sinin bllmesine gidildii takdirde talyanlann istedikleri topraklarla ilgili maddeler bulunmaktayd. Bunlardan biri de talyanlarn Antalya vilyeti ve etrafndaki Akdeniz kylannda istedikleri pay ile ilgiliydi ve talyanlar daha nce yaplm olan talyan-ngiliz anlamasyla baz haklar elde etmilerdi. 81

16 Mays 1916'da, ngiltere, Fransa ve Rusya adna imzalanm olan Sykes-Picot Anlamas da Osmanl mparatorluu'nun zellikle Arap vilyetleri ile ilgiliydi. Bu anlamada, bamsz bir Arap devletinin ya da bir devletler konfederasyonuyla Fransa ve ngiltere'nin kontrolvmda baz nfuz blgeleri kunlmas, Rusya'ya baz topraklarn braklmas, denizyollarnn ve limanlarn iletilmesi iin Araplarla mzakere edilmesi ve bir anlamaya varlmas ngrlmekteydi. Dierleri gibi bu zel ve gizli anlama da, savan baar ile sona ereceini hesaplayarak Mttefik temsilcilerin bir imparatorluu nasl paraladklarn ve sanki milletler bir devlet adamnn vakit geirmesine yarayan dama talan imiesine, bu paralardan nasl yeni devletler yaratmay plnladklanm ok iyi gstermektedir. te Osmanl mparatorluu'nun geni topraklarnn kaderi byle kiisel kararlara dayanyordu. Giderek, Mttefikler safna katlm olan talya da SykesPicon Anlamasnda ngrlen karlardan paym istemeye balamt. Bunun sonucu olarak da 1915 anlamasnn yerini almak zere bu defa yalnz ngiltere ve Fransa'nn deil talya'nn da imzalad 17 Nisan 1917 tarihli St. Jean de Maurienne Anlamas yrrle konmutur. Bu anlama ile talya, savatan soma zmir de dahil olmak zere Bat Anadolu'nun kontroln eline geirmeyi mit ediyordu. talya'nn bu tatumu, 15 Mays 1919'da Yunan kuvvetlerinin zmir'e kmalanna yol aan etkenlerden birini yaratmtr. Oysa, St. Jean de Maurienne Anlamas'nm Rusya'nn da onayndan gemesi gerekiyordu. mparatorluk Rusyasmm kmesi zerine bu anlama hibir zaman resmen onaylanmam/ve hukuken hkmsz kalmtr. Bunun zerine talya, Os82

manii mparatorluu'nun bllmesinde umduklarn elde edememi ve bu yzden de btn Yakm-dou konusunda aldatldna inanmtr. Sava sona ermeden nce, Mttefik devletlerin Trkiye iin yrrle koyduklar deiik teklifler bunlard. te bu drt gizli anlamann iskeleti zerine 1920 ylndaki Sevr Antlamas 'ina' edilmitir. Mondros Mtarekesinde, Mttefiklerin kendisi iin dndlderini aklayan bu plnlar nne serildiinde Trkiye nasl mitsizlie dmesindi. Mttefikler arasnda yaplm olan bu karlkl gizli anlamalar yznden Paris'teki Bar Konferans gecikmelere urar, kavgalarla geerken Trkiye'de de baka olaylar gelimekteydi. Londra Antlamas'na uyarak, talyanlar 29 Nisan 1919'da Antalya'ya kmlar, zmir'in de kendileri tarafndan igalini isteyerek St. Jean de Maurienne Anlamas'nm yrrle konmas iin baskya da balamlard. Fakat Rusya'nn anlamay onaylamam olmas, bunu hukuken hkmsz brakmt. Versailles konferansnda ise talya'nn Fiume zerindeki iddias Mttefikler tarafndan o kadar olumsuz karlanmt ki, bunun zerine talya Dileri Bakan Sinyor Orlando konferans brakp gitmiti. Mttefikler, zellikle Yunanllar, talya'nn Fiume darbesini gneybat Anadolu'da da tekrarlayacandan endieye derek, zmir'i bir an nce igal edip ihtiraslarm tatmin etmeye karar vermilerdi. Eski Helen imparatorluunu Anadolu'ya kadar geniletmek hayalini yaatan muhteris Yunan Babakan Venizelos, talyanlarn bu tutumunu frsat bilerek Mttefikleri ve onlarn dostlarn, isteklerine boyun emeye zorlamaya balamt. Venizelos'un

83

www .cizgiliforum.com enginel

az o kadar iyi lf yapyordu ve ngiltere Babakan Lloyd George zerindeki nfuzu o kadar kuvvetliydi ki, sonunda Mttefikler, Yunanllarn zmir' i igal etmelerine izin vermilerdir. Byle bir iznin verilmesinin ilk nedeni, Yunanllar emperyalist ihtiraslar bakmmdan tatmin etmek; ikinci nedeni de talya'nn kendi bana bu topraklar igal ederek yeni uluslararas anlamazlklar yaratmasn nlemekti. Fakat gsterilen asl sebep bakayd. Buna gre Trk eteleri ve sivil halk 'uslu' durmuyorlar, blgedeki Rum ve dier aznlklar byk bir tehlike iinde brakyorlard. Mondros Mtarekesi'nin yedinci maddesi de 'skn ve nizamn korunmas iin byle bir mdahale'ye imkn veriyordu. Bu iddiann gerek d olduu daha sonra aka belirtilmitir (1). 12 Ekim 1919'da stanbul'daki Mttefikleraras Komisyon'un zmir'in Yunanllar tarafndan igali hakknda vermi olduu rapor u szlerle balyordu: "Yaplan soruturma gstermitir ki, Mtarekeden beri Aydn vilyetindeki Hristiyanlann genel durumlar memnunluk vericidir ve gvenlikleri hibir zaman tehlikeye dmemitir. izmir'in igali, yanl bgilere dayanlarak Bat Konferans tarafndan emredilmise, bunun, ilk sorumluluunun, yukarda belirtilmi olan gerekler hakknda yanl bilgiler vermekte srar etmi olan hkmetler ve kiere ait olmas gerekir. Onun iin, bu igalin hibir ekilde hakl olmad ve Trkiye ile Mttefikler arasnda imzalanm bulunan Mtarekenin artlarm ihll ettii muhakkaktr." (1) Bu konu ile ilgili olarak o gnlerde u kitaplar yaymlanmtr: Gaillard, "Les. Tures et l'Europe",(l. cilt, Chapelot yaynevi, Paris, 1920); Thomas Murb, "The Turks and Europe", (Londra, 1921); Arnold Toynbee, "The WesternQuestion inGreece andTurkey", (Constable yaynevi, Londra, 1922). 84

Gsterilen nedenlerin sakat olmasna ramen bunlar, baz mttefiklerce bir Yunan igali iin yeterli grlmlerdir. O zaman meydana gelen olaylar, bundan soma Trkiye'de birbirini izleyen uzun devrim hareketlerinin ilk nedeni olmulardr. Szde 'skn ve nizam korumak', aslnda ise italyan ihtiraslarna set ekip btn Ege kylaryla Ege adalarn iine alan, eski Iyonya'nm zengin hinterlandna kadar uzanan bir Helen imparatorluu kurmak amacn gden Yunan karmas, Trkiye'de birbirini izleyen zincirleme tepkilere yol am ve Bat ile Dou arasnda -Yunan Hristiyanl ile Osmanl Mslmanl arasmda- yeni bir sava ihtimali dnyay dehete drmt. Yakndou ilikileri tarihinde, zellikle Trkiye'nin evriminde, dramatik olaylarla dolu yeni bir blm alyordu. Bu blm, istilc Yunanllarn patlayan tfekleri, saplanan sngleriyle balyordu ve sonulan, bugne kadar (1926) devam edecekti. Yksek Mttefik Konseyi'nin, Anadolu'da Yunan ynetimi altoda bir blge kurulmas karan, byk devletlerin uygulamaya koyduklan amalarnn en ihtirasls ve ayn zamanda en felketlisi olmutur. Kitabn bundan sonraki blmleri bu yanl hesaplanm hareketin buna katlm Hristiyan uluslan nasl kk drc bir yenilgiye srklediini, Bat uygarl ve lfluriiryle -az da olsa- aydnlanm Trk ulusunun gl bir milliyetilikle nasl yeniden dnyaya geldiini anlatacaktr. 15 Mays 1919 'da, szde Mttefik, aslnda btnyle Yunan olan bir igal ordusu, Amiral Calthorpe'un kumandasndaki ingiliz, Fransz ve Amerikan sava gemilerinin himayesinde izmir'e km ve ehir iinde ve evresindeki stratejik noktalan igale koyulmutu. Daha soma yaplan soruturma85

larla ispatland gibi Yunan igal ordusu, igalin yan sra kym ve iddet hareketlerine girimi, bunlarn karsnda btn dnya dehete dmtr. 15 Mays karmasnda meydana gelen olaylar Trkleri protestoya ve direnmeye sevkeden etkenlerden biri olmutur. Mill hareket o zaman balamtr. zmir'in Yunanllarca igali bu mill hareketi dourmu ve basma Mustafa Kemal Paa'y geirmitir. Daha ilerde greceimiz gibi bu Yunan "karmas", yl srecek etin bir sava krklemi ve sonunda Yunanllarn Asya'dan olduu gibi srlmeleri ve btn yabanc devletlere kafa tutan yeni bir Trk devletinin douu ile sonulanmtr. Olaylar Anadolu'da gelimeye balarken, Yunanllar Mttefiklerce tespit edilmi hatlarn dna taarlarken ve Trkler Anadolu'nun iinde gizlice hazrlanrlarken; Mttefikler de 1920 ylnn ilk yansnda Trkiye ile Ban Antlamasnn paralann bir araya getirmek iine koyulmulard. Ocak ve ubat aylannda Londra'da bir sr toplant yaplmtr. Nisanda San Remo'da nemli bir toplant daha yaplm, antlama son defa rtulanm ve buna ngilizlerle Franszlar arasndaki petrol haklan ile ilgili zel anlamalar eklenmitir. 10 Austos 1920'de, antlama tasans itirazlan bertaraf edilip kabul ettirildikten soma Sevr'de, Babli temsilcerinin nne konmu, bunlar da ses karmadan imzalarn basmlardr. Aralarnda filozof Rza Tevfik Bey'in de bulunduu Trk delegesinin imzalad bu antlamay sultan, da kabul etmek zorundayd. Sevr Antlamas ile beraber yaplm olan ve Anadolu'da nfuz blgeleri yaratan ngiliz-Fransz-talyan l antlama86

s, Bat emperyalizminin en artc rneklerinden biridir. Hakszla son vermek ve kk uluslarn haklarm korumak iin giriilmi bir savatan, Bakan Wilson'un kk uluslarn kendi kaderlerini kendileri tayin etmek, mill bamszlk ve birlik iinde yaamak haklarndan sz eden idealist aklamalarndan sonra bile, dnyann ileri gelen devlet adamlar, konferans masalarnda eski emperyalizm ve toprak ihtiras yollarndan Mttefikleri nasl mkfatlandracaklarn, uluslarla nasl oynayp bir g dengesi kuracaklarm hesaplamaya balamlard. Bylece Londra'da, San Remo'da ve Sevr'de Mttefik devlet adamlar orta bir blme pln hazrlamlard. Bu plna gre, "Hasta Adam"m yere serilmi vcudunu yalnz paralamakla kalmayacaklar; ayn zamanda nemli blgelerini, limanlarn igal ederek bu hayat paralar da alp gtreceklerdi. Bu, emperyalizmin bir zaferiydi. Zafer saatinde mkfatlarm isteyen Mttefiklerin tatmini iin Bat Asya'nn en zengin blgeleri koparlp bunlara verilecekti. Trkiye yenilmi ve yklmt. Onun iin itiraz edecek halde deildi. Boazii kylarndaki sarayna Mttefikler tarafndan kapatlm ve yine onlar tarafndan desteklenen sultan sesini ykseltecek durumda deildi. Mttefikler iin btn yollar akt. Onlara lzm olan tek ey, sultanin hkmetinin bir kt parasn imzalamasyd. Ondan sonra Trkiye'nin yansn aralannda bleceklerdi. Sevr Antlamas gereince, Trkiye, en zengin ve en verimli blgelerinden yoksun braklacak ve kk bir sultanlk olarak Anadolu'nun ortasnda alaltc bir yalnzlk iinde yaamaya mahkm edilecekti. Gneydeki Arap vilyetleri yabanclann manda ynetimlerine verilmiti. Osmanl Devleti'nin

87

dou blgeleri Ermenistan ve Krdistan devletleri olacakt. zmir ve zm balan, zeytinlikleri, buday tarlalan ile Anadolu'nun verimli gneybat ky kua, Antalya ve evresindeki pamuk amban talya'ya verilecekti. Boazlarn ve Marmara Denizi'nin etrafnda geni bir blge karma bir Mttefikleraras Komisyonun kontrol ve ynetimi altnda silhtan arnacak bu blgenin ortasnda, rmcek ann tam iine dm bir sinek gibi, stanbul Trk kalacak ve burada sultan erefsiz ve yetkisiz bir hayat srecekti. Sava iinde Mttefiklere yaptklan hizmetlerden ve belki de Lloyd George'un Venizelos'un konumas ve davramlanna duyduu hayranlktan dolay Yunanllar Bat ve Dou Trakya'y alacaklard. Sevr Antlamasnn mimarlannca haznlanan plan, kaba izgileri ile buydu. Sevr Antlamas, Hicaz ve Yugoslavya dnda btn Mttefikler ve Damat Ferit Paa'nm nderliindeki stanbul hkmetinin delegelerince imzalanmtr Bu antlamann sava haline, Trkiye'deki uzun mutsuz mtareke dnemine son vermesi bekleniyordu. Fakat antlama, ban deil sava getirecekti, imzaland gn btn Trkiye'de mill materi gn iln edilmiti. stanbul'daki gazetelerin hepsi siyah erevelerle kmlard. ehrin stanbul yakasndaki btn elenceler yasaklanm, dkknlar kapatlm, btn gn camilerde memleketin kurtuluu iin dualar edilmiti. Bu tepki gsterileri yalmz stanbul'a zg deildi. Haberler, lkenin en uzak kelerinde, mill karlar kalplerinde tayanlar iin matem canlan gibi duyulmutu. Anadolu'da, lkenin btnl iin savaan devrimciler, Trk topraklannm ve halklanmn yabanc ellere teslim edilmesi karsnda derhal harekete gemiler, antlamay reddetmiler ve buna konan imzalarn Trk ulusu-

88

nu temsil etmediini bildirmilerdi. Devrimciler, Mttefiklerin elinde bir 'tasdik' aracndan baka birey olmayan stanbul hkmetinin, ulusun temsilcisi olma niteliini kaybetmi olduunu ve bu yzden artk bir son bulmas gerektiini iln etmilerdi. Mustafa Kemal Paa'mn nderliindeki devrimciler derhal daha byk bir ciddiyetle ie koyulacak; antlamann artlarn reddetmek, Mttefikleri lkeden atmak, her ne pahasna olursa olsun Trklerin Anadolu'daki 'meru' anavatanlarn bakalarna kaptrmamak iin harekete geeceklerdi. Milliyeti hareket, bu vatanseverlik gsterisi ve bamszlk savam byk bir azimle yrtmeye koyulmasyla, yalnz taraftar deil, itibar da kazanacakt. Bir yl nce Yunanllarn zmir'e kmalar ile nasl ilk vatanseverlik belirtileri balamsa, zorla kabul ettirilen bu gerekten kk drc antlama ile Trk ulusuna yaplan hakaret de tutumu olan alevleri yeniden krklyordu. stanbul hkmetinin dmesi ve Ankara hkmetinin reddetmesi ile antlama yrmez hale gelecek, her geen gn azmi biraz daha artan, biraz daha kendini savunma yeteneine kavuan bir ulusa bu antlamamn artlarn kabul ettirmeye almak bouna bir aba olacakt.

89

BENC BLM MUSTAFA KEMAL Daha nce de belirttiimiz gibi, 1918 Mtarekesi Trkiye'yi lam bir mitsizlik havas iine srklemiti. Osmanl mparatorluu, uzun tarihi iinde hibir zaman bylesine derin bir ukura dmemiti. Avrupa'nn "Hasta Adam" lmek zereydi. Yalnz Anadolu yaylalarnda baz hayat belirtileri vard. Ulus, sultanlarn ynetimindeki ykseli ve k devirlerinde hi bu kadar kt bir kaderle kar karya gelmemiti. te bu noktada, Trklerin ans dnmeye balamtr. Bir Trk askeri, Mustafa Kemal, O anda lkesini mitsizlikten ve ezilmekten kurtarmak iin ileri atlmtr. O andan itibaren Trkiye'nin tarihi, bu askerin gl kiilii ile renklenmitir. Mustafa Kemal parlak bir asker, azimli ve bamsz karakterde bir insand. 1881 ylnda Selanik'te dnyaya gelmi, asker dolu, gzalc niformalarn her dakika geit resmi yapt bu garnizon ehrinde bymt. lk renim yllarndan itibaren askerlii kendine meslek semiti. Bir subay eitiminin btn aamalarndan geerek yirmi iki yanda Harbiye'yi bitirmi ve am'daki bir svari alayna atanmt. Daha ilk eitim yllarndan balayarak, Sultan Abdlha91

mit'in ynetimine kar Balkan vilyetlerinde gelimeye balam milliyetilik akmlar ile iliki kurmutu. Bu akmlar zellikle Selanik'te derin kkler salmt. Bunun sonucunda , Mustafa Kemal ateli bir radikal olmu ve lkenin her tarafnda gelimekte olan byk milliyeti reform hareketinde etkin bir rol almt. stanbul'daki Harp Okulu'nu bitirmeden nce ateli bir "Gen Trk" olmu, 1908 devrimine kadar geen yllar iinde eitli siyasal faaliyetlere girimi ve bu yzden kovuturmalara uramt. Sultan Hamit'e anayasa ve parlamento rejimini kabul ettirmek iin nc Ordu, stanbul'a yrrken, Mustafa Kemal de ordunun kumandan Mahmut evket Paa'nm kurmay bakan oluyordu. Bundan somaki yllar iinde Mustafa Kemal'i deiik etkili grevlerle, Balkan savalarnda ve Byk Sava'ta gryoruz. Her gittii yerde yeni tecrbeler kazanyor, orduya reformlar getiriyor ve gerek kiilii ve gerek bilgisiyle subaylarn ve erlerin sevgi ve saygsn kazanyordu. anakkale savalarnda, Anafarta'da, ngiliz kuvvetlerini durdurduu zaman hem Trkiye'de hem de Almanya'da bir kahraman olarak tannmt. Alman Yksek Kumanda Heyeti ve kendi komutan olan Enver Paa tarafndan fazla sevilmemesine ramen, Mustafa Kemal artk bir asker olarak nn salamt. Bu asker liderin Cromwell'e benzer bir taraf bulunmaktadr (1). Mustafa Kemal de sultamn ordusuna kar harekete gemi, ele geirdii asker stnl lkede siyasal deiik(1) Cromwell, XVII. yzylda ingiltere'de Kral Charles I'e ba kaldran parlamento laiwetlerinin kumandanyd. Charles I, parlamentonun yetkilerini ksmak isteyince, Cromwell ynetimindeki bir ordu ile tahtn otoritesine kar harekete gemi, sonunda kral, ba kesilerek idam edilmi ve lkede parlamento ynetimi kurulmutu. 92

likler iin kullanm ve lkeyi gittike kntye gtren sultann yetkilerini elinden alm ve giderek onu tahtndan uzaklatrrmtr. Bundan baka Ankara'da mill bir Millet Meclisi'ni kurmu, Meclis de onu devlet bakam ve mill kuvvetlerin bakumandan yapmtr. Bu imknlar kullanarak lkesinin itibarn ve gcn artrm, dmanlara kar baar ile savam ve ulusunu ynetmeye balamtr. Mustafa Kemal Paa, devrimi gerekletirmi, seilmi bir Millet Meclisi'nin destei ile lkeyi stn bir gle ynetmi, bir ei daha grlmeyen bir biimde idar reformlar yapm, tarihte kendisi iin ender bir yer hazrlam ve Doulu bir ulustan yepyeni bir batl devlet karmtr. 30 Ekim 1918'de Mondros Mtarekesi'nin imzalanmas ile "Gen Trkler"in partisi olan ttihat ve Terakki bakentten kam; gerici liberal tilf Partisi, Damat Ferit Paa'y sadrazamla getirmi, Meclis feshedilmi ve stanbul tam bir karkln iine dmt. Reformcularmryalan da bu durumda iskambil ktlarndan yaplm atolar gibi yklmaya balamt. Bu srada Mustafa Kemal, Filistin'deki asker grevini brakarak derhal bakente dnm ve anavatan topraklarnn her ne pahasna olursa olsun yabanclara kar korunmas, ynetimde reformlar yaplmas, ulusun bir mill bamszlk ideali etrafnda birlemesi gerektii yolunda ateli bir propagandaya girimiti. Bu program yrrle koymak iin yeni bir parti kurmak gerekiyordu. stanbul ise dman igali altnda olduundan, byle bir harekete girimek imknszd. Bunun zerine, Damat Ferit'in Harbiye Nzn, Mustafa Kemal'i Dou Anadolu'daki bir greve atamaya ikna edilmiti. ngiliz kumandan 93

www .cizgiliforum.com enginel

General Milne'in jandarmalk yapmak iin datlmamasma izin verdii bir kumandanla Mustafa Kemal genel mfetti olarak atamyordu. Anadolu'da Mustafa Kemal'in amac mahall direnme rgtlerini mill bir parti haline getirmek, ordunun gvenim ve desteini kazanarak stanbul hkmetine Mttefiklerle giriecei pazarlklarda bask yapmakt. Mustafa Kemal'in peinden Anadolu'ya tannm deniz subay ve Mondros Mtarekesi'ni imzalayanlardan biri olan Rauf Bey (Orbay) de gitmiti. Mustafa Kemal, Samsun'da mahall rgtleri biraraya getirmeye alrken bu amala Rauf Bey'i de zmir'e yollamt. Yaplan almalar ok gemeden sonu vermeye balam, gerek douda, gerek zmir'de Mustafa Kemal'in emrinde yeni bir siyasal rgt kurulmu ve kk bir ordu da meydana karlmt. Milliyetilerin gittike daha etkili bir hal alan asker faaliyetleri geliirken, lkede nemli siyasal gelimeler de yer almaktayd. Mustafa Kemal'in Samsun'da, Rauf Bey'in zmir'de yaptklar n almalardan sonra atlan ilk adm, 23 Temmuz 1919'da Erzurum'da btn milliyeti nderleri bir araya getirecek bir kongrenin toplanmas olmutur. Bu ok nemli toplantda ilerde izlenecek politikann tartmas yaplmtr. Toplant gizli olmakla beraber bunun sonunda hazrlanan bir rapor istanbul'daki Mttefik Yksek Komiserlerine gnderilmitir. Kongrede giriilen ilk hareketlerden biri de bir "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti" kurulmas olmutur. Bundan soma da devrimcilerin fikirlerini aklayan ve baz prensiplerle kararlan ieren bir program hazrlanmtr. 94

ki ay sonra 4 Eyll 1919'da ikinci bir kongre, -bu defa Sivas'ta- toplanmtr. Bu ncekinin ei olmakla beraber, bu toplant, Erzurum'a katlamam olan mahall komitelere delegeler gndermek ve alnm olan kararlan onaylamak, mcadeleye katlmaya hazr olduklarm bildirmek frsatm veriyordu. Sivas Kongresi'nde milliyetilerin genel prensiplerinin aklanmasnn yan sra bir "Heyeti Temsiliye" de seilmitir. Mustafa Kemal de -hakl olarak- bu heyetin bakan yaplmtr. Bundan soma Mustafa Kemal'in sa kolu olacak kiilerin seimi de oybirlii ile yaplmt. Bunlardan biri, bir zamanlarn bahriye Nazn, Balkan Savalan srasnda Hamidiye'nin komutan olarak Yunan sulanna baanl aknlar yapm olan Rauf Bey'di. Tannm bir deniz subay olduu iin pek ok denizci arkadam da milliyeti harekete katlmaya davet edebilecekti. kincisi, Anadolu'daki genel mfettilerden Bekir Sami. Bey; ncs de, daha nce Washington'da bykelilik yapm Ahmet Rstem Bey'di. Bu ikisi milliyeti harekete ilk katlan en nemli siyas kiilerdi. Komitenin dier yeleri Hoca Raif Efendi, eski Bitlis Valisi Mazhar Bey ve eski Harput Valisi Hakk Behi Beylerdi. Sivas Kongresi hareketin programm onayladktan ve gerekli seimleri yaptktan sonra dalm ve Heyeti Temsiliye Ankara'ya nakledilmiti. Bu, Ankara'nn, Erzurum ve Sivas'tan daha iyi durumda bulunmasndan tryd. Ankara'nn stanbul ile mkemmel bir telgraf balants vard ve Anadolu demiryolunun bir kolu zerinde bulunuyordu. lkenin deiik yerlerinde bulunan jandarma kuvvetleri de toplanarak bir mill ordu haline getirilmi; Trkiye'nin en 95

byk askerlerinin ikisinin komutasna verilmiti. Karargh Erzurum'da bulunan Dou kuvvetlerinin banda Kzm Karabekir, Milliyeti Hareket'te ok byk bir rol oynamtr. Batdaki kuvvetler ise, Balkan Savalar srasnda Yanya'daki Pisani kalesinin mdafii olarak n yapan ve askerler arasnda byk bir itibara sahip bulunan Ali Fuat Paa'mn emrine verilmiti. Sivas Kongresi'nden soma, 1919 ylnn geri kalan ksm ve bunu izleyen yl iinde, milliyeti nderlerin dikkatleri 'asker harekt' zerinde toplanmtr. Bununla beraber Ankara'da zaman zaman siyasal anlamda toplantlar da yaplmaktayd. Bu arada savan skntl gnleri iinde bir hkmet rgt de doup gelimitir. Ankara, milliyeti hareketin merkezi olarak iki nedenden tr seilmiti. nce, Kemalist hareket, hl stanbul'daki meru hkmete bakaldrm ve kanun d bir devrimci gruptu. Bu yzden, almasn gvenlik ve gizlilik iinde yapmas gerekiyordu. Bunun iindir ki faaliyetler yabanclarn ulamas zor olan Erzurum, Sivas ve Ankara gibi yerlerde yrtlm ve sonunda Ankara'da karar klnmt. nk buras hem gvenlik salyordu, hem de dnyadan btn btne kopuk deildi. Milliyetilere siler gz ile bakld srece ve sultann bunlar tasfiye etmek iin bir kuvvet gndermesi halinde, Ankara iyi bir savunma mevzii olacakt. Ayrca Ankara, asker bakmdan da olaanst bir mevzi idi. Gerek tabiat, gerek insan eli buray kolayca savunulur bir hale getirmiti. ehir bir tepenin yamacna yaslanmt ve zirvedeki kale tarafndan korunuyordu. Tepenin dik arka yamacndan kaleye saldrmak imknszd. br yam ise ak bir ova96

ya bakyordu ve buradan dmann yaklamas da pek gt. Anadolu yaylasnn boluu iinde kaybolmu Ankara, d dnyaya bir tek demiryolu ile balyd ve onun iin de byk bir gvenlik salyordu. Gerek Batdan gelecek bir Batl istilsna kar savunma, gerek Douda ortaya kacak bir Krt ayaklanmasna kar saldn iin mkemmel bir k noktasyd. ikinci neden de, Ankara'nn -dier iki ehre gre- stanbul ve zmir ile daha iyi telgraf ve demiryolu balantlan olmasyd. Bu, Ankara'nn gven verici durumunu tehlikeye drmyordu. Herhangi bir tehlike anmda bu balantlar kolayca kesilip devrimci hkmetin merkezi, bir dman yaklamasndan 'tecrit' edilebilirdi. Bunun dndaki zamanlarda ise dnyada, -zellikle stanbul'da- neler olup bittii kolaylkla izlenebilirdi. * Btn bu nedenlerden tr, Ankara, Milliyeti Hareketin (*) merkezi, soma da Anadolu'nun bakenti olmutu. Gerekte ehrin iyi bir savunma mevzii olmaktan baka bir stnl yoktu. Ykk dkk Anadolu'nun herhangi bir kasabasndan biriydi. Sokaklan dar ve tozluydu. Salk tedbirleri yok gibiydi. Stma ve dizanteri gibi hastalklar her an hazrd ve iklim de burasn g yaanr bir yer yapmt. Bunlara ramen, asker gvenlik ile d ilikiyi daha iyi bir biimde bir araya getiren baka bir yer bulunamadndan Ankara seildi ve yeni hkmetin merkezi oldu. 5 Ekim 1919'da Damat Ferit hkmeti dm ve yeni hkmet Ali Rza Bey tarafndan kurulmutu. Sultan da genel seimler yaplmasna izin vermiti. Seimler sonucunda (*) Yazar, "Milliyeti Hareket" terimini "Kuvay Milliye"; "Milliyetiler" terimini ise "Kuvay Milliye'ciler" yerine kullanmaktadu". 97

kazananlarn ounluunun Kemalist harekete yaknlk duyduklar meydana kmt. Sadrazam bile Milliyetilere yaknlk duyuyordu. Milletvekilleri hazrlk toplantlarn Ankara'da yapmlar, hkmetin ilerde izleyecei politikay enine boyuna tartmlard. Bu arada, Erzurum programnn altnda Mustafa Kemal tarafndan hazrlanan nemli bir belge de Ankara'da toplanan Meclis'te onaylanmt. "Mill Misak" ad ile anlan bu belge aslnda Trk ulusunun "Bamszlk Bildirisi"nden baka birey deildi. Ezilen bir ulusun haklarnn ve isteklerinin aklanmas olan bu bildiriyi tam metni ile bilmek faydal olacaktr. Bu bildiri zerine Bat modelinde canl ve gl bir yeni Trk devletinin styaps kurulmu ve balca prensipleri -daha soma- Lozan Bar Antlamas'nm temelini de salamtr.

98

Mill Misak "Zirde vazilimza Osmanl Meclisi Mebusan azalan istiklli devlet ve istikbali milletin hakl ve devaml olarak bir sulha nailiyeti iin ihtiyar edebilecei fedakrln haddi azamisini mutazammn olan esasat atiyeye temamii riayetle mmknttemin olduunu ve esasat mezkre haricinde payidar bir Osmanl saltanat ve cemiyetinin devam vcudu gayrimrkn bulunduunu kabul ve tasdik eylemilerdir. Madde 1 - Devleti Osmaniyenin mnhasran Arap ekseriyetiyle meskn olup 30 Terinievvel (Ekim) 1918 tarihli mtarekenin hini akdinde muhasm ordularn igali altnda kalan aksamnn mukadderat, ahalinin serbeste beyan edecekleri araya tevfikan tayin edilmek lzm geleceinden mezkr hatt mtareke dahilinde dinen, rkan ve aslen mttehit, yekdierine kar hrmeti mtekabile ve fedakrlk hissiyatiyle mehun ve hukuku rkiye ve itimaiyeleriyle muhitiyelerine tamamyle riayetkar Osmanl-slm ekseriyetiyle meskn bulunan aksanm heyeti mecmuas hakikaten ve hkmen hibir sebeple tefrik kabul etmez bir kldr. Madde 2 - Ahalisi ile serbest kaldklan zamanda aray ammeleriyle anavatana iltihak etmi olan elviyei selse iin ledelicap serbeste tekrar aray ammeye mracaat edilmesini kabul ederiz. 99

Madde 3 - Trkiye sulhuna talik edilen Garb Trakya vaziyeti hukukiyesinin tesbiti de sekenesinin kemali hrriyetle beyan edecekleri araya tebean vki olmaldr. Madde 4 - Makam hilfeti slmiye ve payitaht saltanat setliye ve merkezi hkmeti Osmaniye olan istanbul ehri ile Marmara Denizinin emniyeti her trl halelden masun olmaldr. Bu esas mahfuz kalmak art ile Akdeniz ve Karadeniz Boazlarnn ticaret ve mnakalt leme kad hakknda bizimle sair bilumum alkadar devletlerin, mttefiklerin verecekleri karar muteberdir. Madde 5 - Dveli Itilafiye ile muhasmlar ve baz marikleri arasnda tekarrr eden esasat ahdiye dairesinde ekalliyetlerin hukuku, memaliki mtecaviredeki Mslman ahalinin de ayn hukuktan istifadeleri rnniyesiyle tarafmzdan teyit ve temin edilecektir. Madde 6 - Mill ve ktisad inkiafmz daireyi imkna girmek ve daha asri bir idarei muntazama eklinde tedviri umura muvaffak olabilmek iin her devlet gibi bizim de temini esbab inkiafatmzda istikll ve serbestii tamma mazhar olmamz sslesas hayat ve bakamzdr. Bu sebeple siyas, adl, mal inkiafmza mani kuyuda muhalifiz. Tahakkuk edecek dyunatmzn eraiti tesviyesi de bu esasta mugayir olmayacaktr" (1). (1) Mill Misak'n bugnk dile aktanl yledir: Yukarda imzalan bulunan Osmanl Millet Meclisi yeleri, devletin bamszl ve ulusun geleceinin hakl ve srekli bir bara kavuabilmesi iin en fazla aadaki fedakrlklara rza gsterebileceklerini, ad geen bu prensiplere btnyle uyacaklarm ve bu prensipler dnda istikrarl bir Osmanl saltanat ve toplumunun var olmaya devam etmesine imkn bulunmadn kabul ve beyan ederler. 100

Nihayet Ankara'da toplanan Heyeti Temsiliye'ye, Mttefiklerin, stanbul'da topland ve sultan bakanlk ettii takdirde, yeni meclisi tanmaya hazr olduklar bildirilince Ankara toplants son bulmutu. Yeni meclis yeleri kanun d kimseler olarak grlmediklerine, stanbul da hl lkenin kanun bakenti bulunduuna gre, Mttefiklerin bu isteine uyulmas uygun grlmt. Bunun zerine, Mustafa Kemal'in sa kolu ve parlamento lideri olan Rauf Bey bakanlmda milletvekillerinin byk bir ksm 11 Ocak 1920'de Ankara'dan stanbul'a hareket etmilerdi. 28 Ocak 1920 gn "Misak Milli" Meclis'e sunulmu ve "Kanun baehirde kanun bir ekilde toplanm olan Meclis, Misak kanun olarak kabul etmiti." Bu, aslmda milliyetiler iin bir zaferdi. Kanunen temsil yetkileri olan Osmanl bakentinde toplanm ve Mttefiklerce tannm bulunan milliyetiler iin basan garanti edilmi, Misak Mill'nin prensipleri btn lke tarafndan Byk Devletlerin glgesinde ve onlarn yzlerine kar, halkn temsilcileri aracl ile kabul edilmiti. Fakat bu, stanbul'da toplanan son parlamento olmutur. Madde I - Osmanl devletinin yalnz Arap ounluun oturduu, 30 Ekim 1918'de imzalanan mtarekeden sonra dman ordularnn igali altoda kalan topraklarnn gelecei, halkn serbeste aklayaca karara gre tayin edilmek gerekeceinden, ad geen mtareke hatt iinde din ve rk bakmndan tekdze, birbirleri ile karlkl sayg ve fedakrlk hisleriyle dolu rk ve toplum haklarna tam olarak uyan Osmanl-Mslman ounluunun oturduu topraklarn tamam gerekten ve hukuk asndan hibir blnme kabul etmeyen bir btndr. Madde II - Halklar ilk serbest kaldklar zaman halk oylamas ile anavatana katlm olan sancak iin gerekirse yeniden halk oyuna bavurulmasn kabul ederiz. Madde III - Durumu Trkiye le yaplacak ban antlamasna bal olan Bat Trakya'nn hukuk gelecei de halknn zgr bir ekilde kullanacaklar oylan ile kararlatrlacaktr. 101

Aradan iki ay gemeden Milliyeti Hareket byk bir darbe yemitir. 15 Mart'ta ounluu ngiliz askerlerinden meydana gelmi ve General Milne'in kumandasndaki Mttefik kuvvetler stanbul'a yrmler, resm daireleri ele geirmiler, yer yer yaplan arpmalardan soma ehri igal etmilerdi. Bu, hem Misak Mill'yi protesto etmek, hem de milliyetileri ngilizlerle ayn gzle gren Damat Ferit Paa'y desteklemek iin yaplmt. Ayrca ehirde Mttefikler skynetim de iln etmilerdi. Gece stanbul'un d dnya ile btn ulamn kesen General Milne ehirde bir sr basknlar yapm ve ele geirebildii milliyetileri yakalmt. Bunlarn arasnda Rauf Bey de bulunuyordu. Ele geirilen krk kadar milliyeti ertesi sabah Malta'ya bir kampa sevk edilmek zere yola karlyorlard, O zaman Trkiye'de bulunmayan Fransz kumandam General Franchet d'Esperey'in de onayn alm olan General Milne'in bu sert hareketi, Mttefiklerin davasna en byk kMadde IV - slm Halifesinin oturma yeri, saltanatn baehri ve Osmanl hkmetinin merkezi olan istanbul ehri ile Marmara Denizinin gvenlii her trl tehlikeden korunmu olmaldr. . Bu arta uyulmas kayd ile Akdeniz ve Karadeniz Boazlarnn dnya ticaret ve ulamna almas hakknda bizimle beraber dier btn ilgili devletlerin verecekleri karar geerli olacaktr. Madde V - Mttefik devletlerle dmanlar ve baz ortaklan arasmda kararlatnlm olan antlama esaslan iinde, aznlklann hukuku, komu lkelerdeki Mslman halklarn da ayn haklardan faydalanmalan art ile tarafmzdan teyit edilecek ve salanacaktr. Madde VI - Ulusal ve ekonomik kalknmamzn imkn iine girmesi ve daha modern ve dzgn bir ynetimle devleti yrtebilmek iin her devlet gibi bizim de kalknmamzn yollannda tam bir bamszlk ve zgrle sahip olmamz varoluumuz ve hayatmzn sreklilii iin arttr. Bundan tr adl, siyas ve mal gelimemize engel olacak kaytlara karyz. Tahakkuk edecek borlarmzn denmesi artlan da bu esaslara aykn olmayacaktr. 102

www .cizgiliforum.com enginel

tl iledi. leri gelen Trklerin tutuklanmas ve soma hapsedilmesi Trklerin hibir zaman unutamayacaklar bir kk drmeydi ve Yakndou'daki ngiliz itibarn da yaralayacakt. Malta'daki esaretle, Milliyetiler bir sre iin en iyi adamlarnn bazlarndan mahrum kalm olmakla beraber, ngilizlerin bu teebbsleri ile bastrmay hedefledikleri hareket bsbtn alevlenmiti. stanbul'un igali ve yaplan tutuklamalar Anadolu'daki milliyetiler arasnda daha byk bir nefret uyandrmaktan baka bir eye yaramamt. O zaman milliyetiler -nazar olarak- hl saltanat ve Osmanl gcnn geleneksel merkezi olan stanbul'u savunuyorlard. Bakentin dman igaline uramas ve sultann da Mttefiklerin elinde bir kukla durumuna gelmesi, milliyetileri daha ok kzdrmt. Yunanllarn zmir'e kmas nasl milliyeti hareketi dourmusa, ngilizlerin sultan desteklemesi de hareketi glendirmiti. Sultann Mttefiklerin elinde ok zayf bir karakter olduunu gstermesi de onu ulusunun gznde kk drmt. Milliyeti hareket yeniden kanun d bir ihtillci grup haline geldi, yemden Anadolu'nun iindeki eski ssne ekilerek Mttefiklerin gzleri nnden kayboldu. stanbul'da tutuklanmaktan kurtulan milletvekilleri de hemen Ankara'nn yolunu tuttular. Bu arada Meclis'i tekrar toplamak teebbsleri de Ankara'da balamt. Artk Trkiye'de iki parlamento olacakt. Biri, tekrar iktidara getirilmi olan Damat Ferit Paa'nm ynetiminde ve Mttefiklerin kontrolndeki stanbul Meclisi, br de btn Trk ulusu tarafndan desteklenen Ankara Mec103

is idi. Birincisi bir oyundan baka bir ey deildi. kincisi, gc gittike artan bir hkmet etme arac oluyordu. 23 Nisan'da, Ankara'da artk Trkiye Byk Millet Meclisi ad ile anlacak parlamento ilk toplantsn yapm ve derhal Misak Mill'ye balln iln etmiti. Bundan sonra Meclis lkede yaplmas gereken idar ve mal refromlan ele almt. Nihayet, sultann ve stanbul hkmetinin vatanseverliinden btnyle midi kesen milliyetiler, Osmanl sultannn ve Osmanl hkmetinin o me'um 15-16 Mart gecesi, kendilerini Trk ulusunun Batl dmanlarnn leti durumuna drm olduklarndan, varolularn yitirmi bulunduklarn iln etmilerdi. Mustafa Kemal Paa o sralarda Millerand'a unlar yazmt (1). "Genel seimler yaplm ve 23 Nisan 1920'de ilk oturumunu dzenleyen Trkiye Byk Millet Meclisi bundan byle, Sultan-Halife ve Ebed ehri, yabanclarn igali ve egemenlii altnda kaldka, lkenin kaderini elinde tutacan iln etmitir. Btn haklarnn inendiini ve egemenliinin elinden alndn gren millet, Ankara'da toplanm olan temsilcilerinin emri ile Mill Meclis yeleri arasndan seilen bir icra heyetinin eline lkenin ynetimini vermitir... 29 Nisan 1920 gn yaplan oturumda ifade ve kabul edilen milletin bu kararn ekselanslarna bildirmekten eref duyarm. I. Hilfet ve Saltanatn merkezi'olan stanbul ve stanbul hkmeti artk millet tarafndan Mttefiklerin esirleri olarak (1) Etienne Alexandre Millerand, 1914-1915'te Fransa Harp Bakan, 1920'de Babakan ve 23 Eyll 1920'den 1924'e kadar Cumhurbakan. 104

grlmektedir. Bu bakmdan, igal altnda bulunduu srece, stanbul'dan yaynlanacak emirler ve fetvalarn hibir hukuk ve din kymeti olamayacak, szde stanbul hkmeti tarafndan giriilecek taahhtler, millet tarafndan hi yaplmam ve hkmsz saylacaktr. II. Osmanl halk, sknetini korumakla beraber, zgr ve bamsz bir devlet olma gibi kutsal ve yzyllardan beri sregelen haklarn savunmak zorunda kalacaktr. erefli ve makul bir bar yapmak arzusunu ifade ederken, ayn zamanda byle bir bar yapmaya ve baka taahhtlere girimeye yalnz kendi setii temsilcilerinin yetkili olduklarn da iln eder. III. Hristiyan Osmanl unsurlar ile beraber Trkiye'de yerlemi olan yabanclarn gvenlikleri millet tarafndan korunmaya devam edecektir. Fakat bunlar, lkenin genel gvenliine kar herhangi bir harekete girimekten menedilmilerdir." Ankara Meclisi lkenin hemen her tarafndan gelmi temsilcilerle kurulmutu ve ilk ilerinden biri de Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti'ni grevlendirmek olmutu. Ankara'da kurulan hkmet u ekilde meydana gelmiti: Mustafa Kemal Paa, Bakumandan ve Bakan; Bekir Sami Bey, Dileri Bakan; Cami Bey, iileri Bakan; Fevzi Paa, Mill Savunma; ismail Fazl Paa, Bayndrlk; Yusuf Kemal Bey, ktisat; Hakk Behi Bey, Maliye; Dr. Adnan Bey, Eitim; Albay ismet Bey -daha sonra ismet Paa olacaktr- Genelkurmay Bakam. Milliyetilerin en gl kiilerinden olan Fethi Bey ve Rauf Bey, Malta'da esarette olduklarndan ilk Kemalist ynetime katlamamlard. 20 Ocak 1921'de kabul edilen Tekilt Esasiye Kanunu egemenliin btnyle ulusa ait olduunu, artk bir tek hane105

dan mensubu kiinin elinde bulunmadm iln ediyordu. Bu kanuna gre; ulusal egemenlik, iki ylda bir erkek vatandalar tararndan seilecek tek meclisli Parlamentomun elinde olacakt. Hkmet yeleri, sultann bir gzdesi olan sadrazam'n gzdeleri olacak yerde, Byk Millet Meclisi'nin yeleri arasndan, Meclis tarafndan ve Meclisin emirlerini yerine getirmek iin seileceklerdi. Yeni kanun gereince, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin sava iln etmek ya da bar yapmak; antlamalar imzalamak ve yabanc devletlerin temsilcilerini kabul etmek yetkisi olacakt. Btn bunlardan baka Meclis'in -eski rejimde de olduu gibi- kanun yapmak yetkisi vard. Gerekten yeni Meclis her bakmdan egemendi. Normal 'teri' yetkilere bakanlar aracl ile 'icra' yetkilerine ve tayin ettii Adalet Bakan ve yarglar aracl ile 'kaza' yetkilerine sahipti. O gnn artlan iinde, halkn hisleri bir noktada toplanm olduu iin ok partili bir sisteme gerek yoktu. Btn gruplar amac ulusal gvenlik olan tek ulusal ama etrafnda kaynamlard. Ahengi bozan gruplar sadece Mttefiklerin etkisi altnda kalan saltanat taraftarlan, dincilik ve rklk yapan aznlklar -bunlar ksa zamanda Saflardan atlmlardr- ve Avrupa ile flrt eden, Mustafa Kemal'in artan nfuzunu kskanan birtakm eski Gen Trkler'di.

106

www .cizgiliforum.com enginel

Edited by Foxit Reader Copyright(C) by Foxit Software Company,2005-2007 For Evaluation Only.

http://genclikcephesi.blogspot.com

nl ngiliz tarihi Arnold J. Tonybee, Trk Devriminin oluumu konusundaki dncelerini Trkiye - Bir Devletin Yeniden Douu 2 - adl bilimsel almasnda yle dile getirmitir: "Devrim, yalnz herhangi bir grup ya da ulusun tutucu ounluuna aykr dmekle ve tehlikeli tepki gleri yaratmakla kalmamaktadr. Hibir deiiklik, halkn ounluu tarafndan iyi karlanmadka kkl bir deiiklik olamaz. Ve halk da byle bir deiiklie yalnz evrimci bir eitim ve aydnlatma yolu ile hazrlanr. Trkiye'nin yeniden canlanmas, devaml ilerlemesini salayacak bir evrim midir? Asker dille sylendii gibi, ilerlemeye, siper kazanlmasna, mevzilere yerleilmesine ve kazanlan bu mevzilerin savunulmasna zaman brakacak bir tempoda m olacaktr? Yoksa Osmanl kaftann karp Cumhuriyet paltosunu srtma geiren ok hzl devrim midir? te Trkiye'yi inceleyen bir tarihinin -elinde isecevaplandrmak zorunda olduu sorular bunlardr." nl ngiliz tarihinin bu deerlendirmesine (1926), bugn ok iyi ve nesnel bir adan bakmak zorundayz.

nl ngiliz tarihi Arnold J. Tonybee, Trk Devriminin oluumu konusundaki dncelerini Trkiye - Bir Devletin Yeniden Douu 2 - adl bilimsel almasnda yle dile getirmitir: "Devrim, yalnz herhangi bir grup ya da ulusun tutucu ounluuna aykr dmekle ve tehlikeli tepki gleri yaratmakla kalmamaktadr. Hibir deiiklik, halkn ounluu tarafndan iyi karlanmadka kkl bir deiiklik olamaz. Ve halk da byle bir deiiklie yalnz evrimci bir eitim ve aydnlatma yolu ile hazrlanr. Trkiye'nin yeniden canlanmas, devaml ilerlemesini salayacak bir evrim midir? Asker dille sylendii gibi, ilerlemeye, siper kazanlmasna, mevzilere yerleilmesine ve kazanlan bu mevzilerin savunulmasna zaman brakacak bir tempoda m olacaktr? Yoksa Osmanl kaftann karp Cumhuriyet paltosunu srtna geiren ok hzl devrim midir? te Trkiye'yi inceleyen bir tarihinin -elinde isecevaplandrmak zorunda olduu sorular bunlardr." nl ngiliz tarihinin bu deerlendirmesine (1926), bugn ok iyi ve nesnel bir adan bakmak zorundayz.

TRKIYE Br Devletin Yeniden Douu

II

Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti. Ocak 2000

ARNOLD J. TOYNBEE

TRKIYE Bir Devletin Yeniden Douu

II

eviren: Kasm Yargc

Cumhuriyet

GAZETESININ

OKURLARNA ARMAANDR.

NDEKLER
ALTINCI B L M Trk-Yunan Sava,(1919-1922) YEDNC BLM Lozan Konferans ve Bar Antlamas SEKZNC B L M 1789 Fikirler - DOKUZUNCU BLM Kapitlasyonlar ve Kavim Sisteminin Kaldrlmas ONUNCU BLM Saltanatn Kaldrlmas ve Cumhuriyetin lm . . . .63 ONBRNC BLM Halifeliin Kaldrlmas ONKNC BLM Cumhuriyet ve Diktatrlk 95 49 39 25 7

77

ALTINCI BLM TRK YUNAN SAVAI (1919-1922)

Siyasal olaylar devam eder ve istanbul ile Ankara arasndaki mcadele gittike belirlenirken, Anadolu'da bir asker olay da geliiyordu. imdi bunlara bir gz atalm; zmir'in 1919 Mays'mda Yunanllar tarafndan igali, yalnz Trk Milliyeti Hareketi'ni yaratmakla kalmam, ayn zamanda 1919-1922 Trk-Yunan savann da nedeni olmutur. Yunanllar, yabanc ve dman bir ulusun oturduu geni topraklan ynetmenin ciddi sorunlar karsnda ciz kalmlard. Yunanllar, Trk topraklarna ayak basar basmaz Trk halkna kar merhametsiz bir savaa girimiler ve tabii bu arada Yakndou'ya zg vahet hareketlerini de ihmal etmemilerdi. Verimli Menderes vadisini igal etmier ve binlerce kii evsiz kalm Trk el koyduklar topraklarn tesine srmlerdi. Bunun tabii sonucu olarak Anadolu'daki milliyetiler nefret hisleri ile dolmular ve hakl bir davann btn unsurlarn ieren bir direnie gemilerdi. Misillemeler balam, arpmalar her geen gn biraz daha artm ve bylece 1919'un sonunda Anadolu'daki Yunan kuvvetlerinin saysn seksen bine karmak zorunlu olmutu. O zamanlar dzenli Trk kuvvetlerinin says bunun yans kadard.

Mttefik Yksek Konseyi'nin kendilerine verdii zmir sanca ve Ayvalk kazas topraklan ile tatmin olmayan Yunanllar, ok gemeden igal ettikleri topraklan stratejik nedenler ve R u m aznl korumak bahanesiyle geniletmeye koyulmulard. Yunan igaline, kesin bir b a n yaplncaya kadar ve sadece asker nedenlerle izin verilmi olmasma ramen, Yunanllar sanki bu topraklardan hi gitmeyeceklermi gibi davranmaya koyulmular, ilk i olarak Stergiadis'i zmir'e yksek komiser atamlard. Zaten bakentin Mttefik kuvvetler tarafndan igali Trklerin haysiyetine indirilmi bir darbe olmutu. imdi buna bir de Yunanllann yaptklan eklenmiti. Hibir ekilde hakl grlemiyecek olan Yunan davranlanna, Yunan askerlerinin giritikleri her kanunsuz harekete byk devletler gz yumar gibi grnyor, bu durum da Trkleri bsbtn kkrtyordu. O gne kadar "Trkiye'nin kt zerinde taksimine aydnlarn pek belirli olmayan bir itiraz" gibi grnen Milliyeti Hareket, artk byk bir g olmutu. Mtareke gereince Mttefiklere verilmesi gereken silhlarn teslimi durmutu. Milliyeti ordu glendirilmiti ve Mustafa Kemal de Asya Trkiyesi'nin insanlan arasnda itibarn ykseltiyor ve onlardan gittike artan bir destek gryordu. Her gittii yerde, nderi olduu devrimci hareket destekleniyordu. Dman igalinin hakareti ve gl bir kiiliin szleri, hakarete uram ulusun iindeki atei, bir kvlcm gibi, yeniden tututurmaya yetmiti. stil altnda ise, bir ulusun atei ok daha parlak ve ykc olur. Bu sayede, Milliyeti Hareket, Anadolu'da umulmadk bir hzla, Yunan igali haberinin ulat her yerde yaylmt. Halide Edip, "Ateten G m l e k " acundaki romannda bu mill hissi ok gl bir kalemle anlatmaktadr.

www.cizgiliforum.com enginel

Bu kez Trkiye ile Yunanistan arasnda patlak veren sava, Trk anavatannn kurtarlmas iin yaplan bir savunma savayd. Bu sava -daha nce de belirttiimiz gibi- asker kaynaklarn ve gcn iyi hesaplamadklar yabanc bir lkede, Mttefiklerin uygulamak istedikleri emperyalizm politikasnn bir sonucuydu. Byk sava uasnda yaptklar gizli anlamalardan doan diplomatik kemekein iinden km a k isteyen Mttefik Yksek Konseyi'nin onay ile gereksiz bir Yunan istils bu savaa yol amt. Fakat bu savan ok daha geni anlamn da gzden uzak tutmamalyz. nk bu savata ayrca, rahatsz edilmeden kendi yolunda gelimek, kalknmak isteyen bir Doulu ulusun mcadelesini, rencide edilen milliyetiliin daha gl devletlere kar protestosunu ve D o u ' y a sokulan Bat prensiplerinin Bat'ya geri tepmesini gryoruz. Trkiye kendini uzun sren bir Doulu ynetimin kbusundan kurtarmak iin mcadeleye girimiti. Bat'ya, Bat'dan rendii dille hitap ediyor ve zgrlk klcm Bat milliyetiliinden ald fikirlerle tavlyordu. Trkiye artk baka lkelerin en tabii hakk olarak tannm olan bamszlk ve zgrlk iinde kalknma hakk iin harekete geiyordu. Trkiye'nin bu haklarm inkr edenler, onun en etin direnmesiyle karlamlard. Haksz bir bahane ile Anadolu'ya yrm, bar yerine kl getirmi olanlar, sonlarn yine kl altnda bulacaklard. Patlak veren sava, bir ulusa yaplan hakaretin sonucuydu. Bu savata, btn bir ulusun kalbi bir tek arzu ile atmtr: Ulusal btnlk ve dayanlmaz bir yabanc boyunduruu tehdidinden kurtulmak. Bylece direnme hazrlklarna h e m e n giriildi. Yeni nder, Anadolu'da asker bulmakta glk ekmemiti. On iki yl

sren srekli savalardan sonra, Mtareke imzaland zaman, hemen Trk ordusunun terhisine balanmt. Terhis olanlar, yorgundu. Buna ramen davann kutsall yine herkesi silh altnda toplad. Balangta nderin elinde dzenli askerlerden meydana gelmi iki tmen vard. Sivas ve Uak halkna arda bulunduu zaman eli silh tutan herkes onun bayra altnda toplanmaya komutu. Bu arada, Bandrma- zmir blgesindeki kuvvetlerin kumandam olan Albay Bekir Sami, stanbul'a bakaldrm ve on bin askeri ile Mustafa K e m a l ' e katlmt. Mustafa Kemal, artk btn milliyeti kuvvetlerin bakomutanyd. Mustafa Kemal'in bayra altnda toplanan askerlerin garip bir grn vard. Savatan fakir km bir lkenin insanlarydlar. stleri balan dklyordu. Fakat en etin askerin bile dayanmas g olan artlar iinde, yeni bir savan mthi hayatna severek ve isteyerek komulard. Bu arada Kemalist ordu iin ok ey uydurulmutur. Askerlerin arasnda, Ermenilerin ve R u m l a n n zerlerine saldrtm a k iin Talt Paa tarafndan hapishanelerden salnm maceraclar bulunduu sylenmitir. Kemalist ordunun, yama ve kazan imknlan bulunduu iin glenmi olduu sylenmitir. etelerin, haydutlann orduya bu nedenle katlm olduklan da sylenmitir. Oysa Mustafa Kemal P a a ' m n elinde ok daha iyi bir g kayna vard. Bu, mparatorluk ordusunun subaylaryd. Mtarekeden sonra, ou stanbul'da ve baka ehirlerde isiz gsz dolayorlard. Osmanl ordusunda 25.000 subay bulunduu ve ounun da Arnavut, Arap, Krt gibi Trk olmayan unsurlardan olduu hesaplanmtr. Muhtemelen bu eski subaylardan be bini hayatlarn kazanm a k iin Mustafa K e m a l ' e katlmlarda. Bu glerle meyda-

10

na gelen milliyeti ordunun bana geen Mustafa Kemal de, Trk anavatanm savunmak iin istilc Yunan kuvvetlerini azimle karlamaya kmt. Trk-Yunan savan esas safhaya ayrabiliriz. 1920'de geen birinci safha, Yunanllarn lehine olandr. 1921 ve 1922'deki ikinci ve nc safhalarda baarl Yunan saldrlan olmu, fakat her biri bir Trk zaferiyle sonulanmtr. 1922'de ise Trk zaferi tamamlanmtr. a) lk saldn 1920 Haziran' sonlannda olmutur. ngiltere, Fransa ve talya'dan izin alan Yunanllar cephede basan ile ilerlemilerdi. Bir Yunan ordusu, karlat gl direnmeye ramen Balkesir'den ilerlemeye balam ve Marmara Denizi'ne ulamt. Bu ilerleme srasnda Bandrma, Bursa, Mudanya, Gemlik ve zmit ele geirilmiti. Yunanllar aynca Bandrma-Akhisar-Manisa demiryolunun kontroln da salamlard. ki ngiliz zrhlsnn da dahil olduu bir Yunan karma deniz kuvveti tarafndan desteklenen bir baka Yunan ordusu da Tekirda ve dier Marmara limanlann igal etmi, iki hafta iinde Trk direncini krarak 25 Temmuz'da Edirne'ye girmiti. Edirne'de Yunan igali altnda yaamak istemeyen on iki bin T r k ' n Bulgaristan'a gemi olduu sylenmektedir. Hareket ss izmir olan nc bir ordu da douya doru ilerlemeye koyulmu ve 29 Austos'ta Uak' a ulaarak buray igal etmiti. Bu abuk baarlar, Yunanllarn ban dndrmt. Anadolu'daki emperyalist seferlerin balca Yunanl sorumlusu olan Venizelos, Byk Sava srasnda Yunanistan'n Mttefiklere yapt hizmetlerin mkfat olarak baka Trk topraklarn da istemek cesaretini bulmutu. Yunanllann bu ksa seferler srasnda elde ettikleri ba-

11

anlarn nedeni, madd imknlannn bolluuydu. Modern savalarda ordularn can damadan olan ulatrma bakmndan Yunanllar mkemmel bir durumda bulunuyorlard. Ellerinde bol miktarda kamyon vard ve zmir'den kan demiryolunu kontrollan altna almlard. Silh bakmndan da herhangi bir skmtlan yoktu. Byk Sava'n son yllanndaki Makedonya seferinden kalma, ngiliz ve Franszlarn verdikleri hi kullanlmam silhlarla donanmlard. 1918 Mtarekesi'nden sonra da Yunanllara yeni silhlar verilmiti. Yunanllann deniz yollan da tamamen akt. Buna karlk, Trkler, lkenin corafya biiminden tr, Anadolu'nun ortasnda skmlar ve bulabildikleri malzeme ile yetinmek zorunda kalmlard. Aynca, yine Trkler henz dzenli bir ordu eklinde rgtlenmemilerdi. Bursa blgesindeki Anzavur etelerinin Milliyetilere kar kmas ve stanbul hkmetinin dmanl hep ayak ba olmutu. Yalnz Orta Anadolu'dan geen demiryolu ile bunun Ankara kolundan faydalanabiliyorlard. Ellerinde modern tatlan ve iyi yollar yoktu. Mtareke'den sonra ellerinde bol miktarda hafif silh kalmt; fakat yeterli top yoktu. Bu yetersizlikler karsnda, Trklerin, savan bu safhasnda Yunanllan durduramam olmalanna amamaldr. Buna ramen gsterdikleri diren, Yunanllan artmaya yetmiti. b) 1921 ylnn balannda asker durum, Yunanllan ve Mttefikleri endielendiriyordu. Trkiye'nin Asya vilyetlerini igal altnda tutmak Yunanllar iin umduktan kadar kolay olmamt. Ve Trklerin gc de gittike artyordu. Bu durum karsnda, ubat aynda Londra'da bir konferans toplan mas teklif edilmiti. Buna Yunan delegeleri, stanbul hk metinin temsilcileri ve Ankara hkmetinin temsilcileri a

12

nlmlard. Mttefik devletler, bu konferansta taraflara baz tekliflerde bulundular. Bunlar, aslnda Sevr Antlamas'nn, artk itibar ve gleri ile kendilerini saydrmaya balam olan Trkler iin daha yumuak ve daha kabul edebilecekleri bir ekilde deitirilmesinden baka birey deildi. Fakat Kemalist Trkler isteklerinde gerilememiler ve teklif edilen artlan tanmamlard. Arabuluculuk abalarnn bir sonu vermediini grnce, Mttefik devletler ellerini ykayp iin iinden syrlacaklann ve Trk- Yunan savanda tarafsz bir tutum izleyeceklerini iln etmilerdi. Nitekim bu kararlann mays aynda yaptklan bir resm tarafszlk deklerasyonu ile bir kere daha tekrarlamlard. Mttefiklerin artk kendilerini desteklemeyi reddetmesi karsnda infiale yaplan Yunanllar, bu sefer dostlarnn yardm ile elde edemediklerini kendi balanna kazanmak hevesine kaplmlar ve daha geni apta asker hazrlklara girimilerdi. Trklerin Milliyeti orduyu tam bir ekilde rgtlemelerine zaman brakmadan, ayn mevsim iinde byk bir saldnya kalkmaya karar vermilerdi. Bu defa Yunanllarn kesin hedefi, Milliyeti Trk Hkmetinin merkezi olan Ankara idi. Yunan ordusunun nderleri, bu hedefe yaplacak baanl bir saldrnn ayn zamanda byk bir moral, diplomatik ve politik zafer olacana da inanmlard. Ankara'nn ele geirilmesi, btn sava zerinde derin bir psikolojik iz bnakacak, hem de Kemalistler slerinden atlm olacaklard. Ankara dt takdirde, buraya kadar gelen demiryolu ikmal kolaylklan salayacak, bundan faydalanlarak kaan Milliyetiler kovalanacak ve sonunda btn Anadolu ele geirilecekti. Ankara dirense bile, buraya kadar uzanan demir13

yolu, bu arada Yunan kuvvetleri tarafndan tahrip edilecek; bunun sonucunda da Milliyetilerin merkezi artk ie yaramaz bir s olacakt. Yunanllarn kararn sezen Mustafa Kemal Paa, Ankara'y savunmak ve Yunanllar geri evirmek iin her trl tertibi almt. Bir Yunan yazarn dedii gibi "Ankara, kk bir Verdun olacak ekilde takviye edilmiti". Ankara'nn savunmas iin Trkler olduka avantajl bir durumda idiler. ehre, alak tepelerin evreledii kuzey ynnde yaklamak gt. Gneyde de Tuz Gl byle bir yaklamay imknsz klyordu. Artk Trk ordusu da iyice rgtlenmi ve Yunanllara her ne pahasna olursa lsn direnmeye hazr hale gelmiti. Yunanllar, ocak aynda Eskiehir'de bir yoklama yaptktan sonra mart aynda Afyonkarahisar ve Eskiehir'e saldrya gemilerdi. lk hedef, Afyon ve Eskiehir demiryolu kavaklarn ele geirmekti. Bu baarld takdirde, stanbul'dan zmir'e uzanan yarm ay biimindeki demiryolu kontrol altna alnm; Trkler, zmir cephesindeki kuvvetlerini beslemek iin kullandklar Ankara-Konya demiryolundan yoksun kalm olacaklard. Yunanllar, Afyon'u igal etmiler, fakat ok gemeden buray brakmak zorunda kalmlard. nk Eskiehir'e doru yaptklar asl saldr nisan aynn ilk gnlerinde nn'de durdurulmutu. 10 Temmuz 1921 'de Yunanllar yeni bir saldrya girimilerdi. Bu kez Ktahya'ya doru harekete geen Yunan kuvvetleri, balangta baz kolay basanlar elde etmiler ve hzla ilerlemilerdi. Ktahya dm, Trk kuvvetleri ekilinceye kadar Eskiehir kuatlmt. smet Paa'nm kuvvetleri, Eskiehir'de yorgun Yunan askerlerine on gn gz atrmam, fakat istilclar Trklerin bu saldrlanna kar koyabilmilerdi. 14

Bundan sonra Afyonkarahisar igal edilmi ve Trkler cepheye paralel uzanan demiryolundan yoksun braklmlard. Buna ramen, Trk kuvvetlerinin byk bir ksm zarar grmeden Ankara'nn savunma hatt olan Sakarya nehrine kadar ekilebilmiti. Trkler burada durmular ve dmana kar koymak iin btn glerini toplamlard. Yunanllar birka hafta dinlendikten sonra yine ilerlemeye koyulmular ve 24 Austos'ta Sakarya nehrinde Trklerle yeniden temas kurmulard. Bu defa Trk ordusuna Mustafa Kemal Paa kumanda ediyordu ve yardmcs da smet Paa idi. Karlama, iddetli arpmalarla aralksz hafta srmtr. Trklerin nderi sk sk sava alannn ortasmdayd. Bir seferinde de ciddi bir ekilde yaralanmt. Trkler ve Yunanllar gs gse gelmilerdi. Bu, hemen hemen eit gler arasnda geen korkun bir atmayd. Bu, gerekten Dou ile Bat'nm, Batllam bir devlet ile yeni Trkiye'nin stnlk iin arpmalaryd. hafta sonunda Trklerin direncini kramayan Yunanllar nihayet ilerlemekten vazgemek ve kar saldrya geen Trk Milliyetileri nnde geri ekilmek zorunda kalmlardr. Yunanllarn moralleri kmt. 16 Eyll'de genel 'ricat' emri verilmiti. Ve yenik Yunanllar ekilirken yollan stndeki kyleri durmakszn yakp ykyorlard. Ayn yirmi nde Eskiehir-Afyon hattndaki eski mevzilerine kadar ekilmilerdi. Hedeflerine ulamakta baanszla uramlar ve Trkler de ikinci byk zaferlerini kazanmlard. Geri, bu zafer kesin bir sonu vermemi, Yunan ordusu yok edilememiti. Fakat Trklere gerekli moral takviyesini vermiti. Sakarya Sa15

va ile, Trk-Yunan savanda durum tersine dnmt. Denebilir ki. bu sava, iinde yaadmz yzyl tarihinin en byk savalarndan biridir (1). Bu sava izleyen bir yllk durgunluk, Trklere glerini toplamak ve orduyu daha iyi duruma getirmek iin bol zaman kazandrmtr. Sakarya zaferinden hemen sonra Mustafa Kemal Paa, Ankara'ya dnm ve Trkiye Byk Millet Meclisi ona "Gazi" unvann vermi ve rtbesini de mareallie ykseltmiti. Mustafa Kemal Paa bu mnasebetle Mecliste yapt konumada, Yunanllarla sava konusunda Milliyetilerin tutumunu aka belirtmi ve unlar sylemiti: "unu aka syliyeyim ki, biz sava istemiyoruz. Biz bar istiyoruz. Kanaatim odur ki, byle bir gaye iin engel yoktur. Yunan ordusu, bizim meru haklarmzdan vazgeeceimizi sanyorsa, yanlyor. Ulusumuzu ortadan kaldrma teebbslerine kar varoluumuzu silhla savunmamz ok tabiidir. Bundan, daha makul ve hakl bir tutum olmaz. Efendiler, undan emin olunuz ki, lkemizin topraklarnda bir tek dman askeri kalmaymcaya kadar Yunan ordusuna kar saldrlarmza devam edeceiz." Fakat asker saldrlarda aylarca bir duraklama oldu. Haznlklar, seferberlik, rgtlenme hzla devam etmi; buna karlk bir yla yakn bir sre iinde esasl atma olmamt. Yunanllar hl Anadolu'daydlar ve mevzilerini mmkn ol(1) " Sakarya kylarndaki Trk zaferi Yakn ve Orta Dou'nun siyasal yzn deitirmemitir. ki yz yldan beri Bat, ihtiyar Osmanl mparatorluu'nu paralamaya alyordu. Fakat Sakarya'da Trkn kendisi ile karlamtr ve ona dokunduu anda da tarihin yn deimitir. Tarih bir gn, Sakarya kylarnda cereyan eden ve ok kimsenin bilmedii bu sava' devrimizin en byk olaylarndan biri olarak kaydedecektir." -Clair Price; "The Rebirth of Turkey- Trkiye'nin Yemden Douu" 16

duu kadar takviye etmeye, igal ettikleri topraklarn snrlarnda tutunmaya alyorlard. Bu arada siyasal deiiklikler hzla devam ediyor ve bunlar durumu Trk Milliyetiliinin davas lehinde gelitiriyorlard. Sakarya zaferi bir ok etkisi yapmt. Anadolu savanda Trkler artk "stn taraft. Artk btn dnya, Ankara hkmetinin, gittike artan askeri gc ile, hukuken deilse bile fiilen Trkiye'nin hkmeti olduunu kabul etmek zorunluluunu duyuyordu. 1922 Mart' mda Mttefikler, Paris 'te yine bir konferans toplanmasn teklif etmilerdi. Fakat ileri srlen artlar kabul edilmediinden, bu da baarszlkla sonulanmt. Artk Mttefikler de Dou'daki savatan sklmaya, Yunanllar Anadolu'ya yerletirmek plnlarnn suya dtn grmeye balamlard. Yunanistan' desteklemesinin kendinden ok ngiltere'nin politikas olduunu hisseden ve Kemalizm'de al veri edilecek yeni bir g farkeden Fransa, kendisine faydal olabilecek bir anlama yolunu tutmutu bile. 1921 ubat ve Mart aylarnda Londra'da toplanan konferansta Ankara ile dorudan doruya anlamaya teebbs etmi olan Fransa, Sakarya zaferinden sonra, iki lke arasnda ayr bir anlama yapmak iin Franklin-Bouillon'u Ankara'ya gndermiti. 20 Ekim 1921 'de imzalanan ve kendisine haber verilmedii, zel ngiliz-Fransz anlamalarna aykr olduu iin ngiltere'nin iddetli tepkisi ile karlaan, Franklin Bouillon Pakt, Ankara anlamas ya da Trk-Fransz anlamas olarak tannan bu belge Sevr Anlamas'na gre Trkiye iin daha yararlyd. Bir kere, Trkiye ile Suriye arasndaki snr tesbit ediliyordu. Sonra Franszlar Adana blgesinden kuvvetlerim ekmeyi kabul 17

www.cizgiliforum.com enginel

ediyorlard. .Gerekte Franszlar, Trklerin asker basklan karsnda kuvvetlerinin bir ksmn daha nce ekmi bulunuyorlard. Buna karlk Franszlar da Trklerden baz karlar elde ediyorlard. Karadeniz blgesindeki krom, demir ve gm madenlerinden 99 yllk bir imtiyaz koparmlard. Badat Demiryolunun bir ksmm da ileteceklerdi. Fransz kuvvetlerinin Adana blgesinden ekilmesi, Mustafa Kemal'in kuvvetlerinin 80.000 kii ile takviyesi demekti. Fransa Babakan Aristide Briand'n sylediine gre, blgede bir miktar Fransz askeri ve bunlarn karsmda ayn miktarda Trk kuvveti bulunmaktayd. Ayrca Franszlann ekilirken Trklere 40.000 kiiyi donatacak silh ve malzeme de brakm olduklar sylenmektedir. Bu, yalnz Yunanllara indirilen byk bir darbe olmakla kalmam, Franszlann Trklerin davasm desteklemeye balamalan ile Yunanllan Anadolu'ya yerletirmek isteyen Mttefikler arasndaki ibirlii de sona ermiti. Bu, Fransa artk, Ankara hkmetini Trkiyenin fiili hkmeti olarak tanyor, demekti. Aynca da, hl stanbul'daki l Osmanl hkmetini desteklemeye devam eden ngiltere'den bir kopmayd. Trkiye sorununda Mttefikler arasnda birlik yokluu da bylece ortaya kyordu. Fransa, Trkiye ile bir anlama yaptktan sonra, Trk-Yunan savama fiili hibir katlmada bulunmayacakt. 1921 Haziran'mda, Franszlann Adana blgesinden ekilmelerinden nce; Trkiye'nin, 1915 Londra Antlamas ve sonra Sevr Antlamas'nda ngrd gibi Mttefikler arasnda bir paylamaya raz olmayacam anlayan talyanlar da kendi kuvvetlerini Antalya blgesinden ekmilerdi. Bu yln bah a m d a talyanlar da Kemalistlerle bir anlamaya varmlard. Bundan baka talya, 31 Mart 1922'de stanbul hkmeti ile 18

de bir bar anlamas yapmt. Bylece, italya da, Fransa gibi Yakndou'daki kemeketen elini eteini ekmiti. Daha nce de belirttiimiz gibi, Mttefik dileri bakanlar 1922 Mart'mda Paris'te toplanmlar ve Sevr Antlamas'nda Trkiye'nin lehine deiiklikler yapmlard. 22 Mart'ta da, Mttefikler Ankara ve Atina'ya bir mtareke teklifi gndermilerdi. Drt gn sonra da baka bir teklif yaplmt. Buna gre, bir mtarekenin imzalanmasndan sonra Yunan kuvvetleri drt ay iinde Anadolu'yu boaltacaklar ve bu yerler tekrar Trklerin egemenliine verilecekti. Bu teklifler Atina ve istanbul hkmetleri tarafndan kabul edilmi fakat Ankara Hkmetinin Dileri Bakan Yusuf Kemal Bey tarafndan itirazla karlanmt. Ankara, Yunan tahliyesinin derhal balamasn, drt ay iinde tamamlanmasn ve mtarekenin ondan soma imzalanmasn istiyordu. Mttefikler, Yunanllarn Anadolu'yu boaltmalar sresinin ksalabilecei, fakat nce mtarekenin yaplmasnn art ol-" duu yolunda bir cevap vermilerdi. Temmuza kadar bir sonu alnamaynca, Yunanllar yine uzayp giden bu skc duruma kendi balarna ve silh zoru ile are bulmaya heves etmilerdi. 17 Temmuz'da, zmir'deki Yunan Yksek Komiserlii, Atina'daki yeni kralc hkmetten, blgeyi muhtar bir "Iyonya" devleti haline getirmek emrini almt. Ankara, yine, mev cut antlamalarn bu tek tarafl bozulmasn iddetle protesto etmi ve bunu nlemek iin btn direncini gstereceini bildirmiti. Yunanllar baka yerlerde de ayn hevesleri besliyorlar, istanbul'u igal ve ele geirmek niyetinde olduklarn bildiriyorlard. Bunun iin de'durmadan Trakya'da ymak yapyorlard. Mttefik devletler adna konuan ingiltere Baba-

19

kan Lloyd George, Yunanllarn stanbul'u igal etmelerine izin verilmeyeceini bildiriyordu. c) Trk-Yunan savann son arpmalar 18 Austos 1922'de balam, bu hafta iinde Bursa blgesinde ve Menderes vadisinde kk atmalar olmutu. Derken bir saldr-savunma hareketiyle smet Paa, 26 Austos'ta, Afyonkarahisar'daki Yunan cephesinin ortasna yklenmiti. iddetli bir arpmadan sonra Yunan cephesi krlm ve Yunan ordusu acele ile geri ekilmeye balamt. Yunanllar takip eden Trkler ayn 29'una kadar krk kilometre ilerlemilerdi. Ayn 29. ve 30. gnleri Dumlupmar'da ikinci bir arpma olmu ve Yunanllar sava alann brakp kamlard. Bundan sonra Uak'ta tutunmaya almlar, fakat baaramamlard. 2 Eyll'de Trk svarileri Uak'a ve Yunan kararghna dalm, General Trikopis ve btn kurmaym esir etmiti. Bu olaydan sonra Yunan ordusu kmt. Moral ve dayanma gc tamamen yok olmutu. Yunanistan'daki siyasal entrikalar sonucu Venizelos'un dmesi ve Kral Konstantin'in tekrar tahtna dnmesi zerine, Anadolu savan yrtmekte olan tecrbeli Venizeloscu subaylar da cepheden alnmlar, bunann yerine yetersiz kralc subaylar getirilmiti. Bu olaylar, Anadolu'da Mttefiklerin Yunanllar desteklemekten vazgemeleri; Trkler karsnda uranlan yenilgilerle moralin dmesi ve sylendiine gre , Yunan askerleri arasnda Bolevik propagandann alp yrmesi bir araya gelince Yunan ordusunda asker yeterlilik diye birey kalmamt. Askerlerin iyi beslenmemesi, iyi giydirilmemesi, fizik artlanmn ktl bu yetersizlii artran etkenler olmutur. Bunlara Afyon ve Dumlupmar yenilgileri de binince Uak'taki tam knt kanlmaz olmutu. 20

Dramn bundan sonrasn herkes biliyor. Sava alanlarnda yenilmi, mttefikleri tarafndan aldatlm, yetersiz siyasal komiserler tarafndan kt ynetilmi, propagandalar ve zmir'in boaltlaca sylentileri ile zehirlenmi Yunan ordusunun nasl para para olduunu bilmeyen yok. Uak bozgunundan soma, Fevzi Paa'mn kumandasndaki Trk askerlerinin pelerine dt Yunanllarn nasl kamaya koyulduklarm, sekiz gnde 250 kilometre yol aldklarn duymayan kalmad. Yunanllarn nasl bozgun halinde kaarken, yalnz iinden getikleri kyleri atee vermek iin durduklarn, arkalarnda yangn yerleri ve harabelerden baka birey brakmadklarn ve nihayet 9 Eyll gn zmir rhtmlarna nasl srnerek vardklarn ve muzaffer Trk ordusunun da ayn anda ehre girip nasl arpmadan kenti igal ettiini renmeyen kalmad. Sava bitmiti. Geriye Yunanllarn boaltlmas, zmir'de Trk makamlarnn dzeni kurmalar; urada burada saklanm dman knntlannm bulunup atlmas ii kalmt. Bata, dzen olduka iyi korunmutu. Fakat binlerce Trk askerinin ehre dolmas ile bu i sonralar daha gleti. Yer yer yama ve iddet olaylar olmu, baz tehlikeli kimselerin sakland sanlan Ermeni mahallesine basknlar yaplmt. Karklklarn balamasndan birka gn sonra korkun bir yangn ehrin yarsn alp gtrd. Yangn bir hafta srm ve zmir'in en zengin blmn yok etmiti. Bu yangn, "Gvur zmir"in cehennem atei, Trkiye'nin temizlenmesinin sembolyd. Milliyetiler kazanmlard. Sava kazanmlard. zmir'in igali gibi g bir snav kazanmlard. imdi nlerinde en byk snav, snavlarn en gc vard: lkeyi ynetmek!

21

zmir'de gelien bu olaanst olaylar btn dnyann hayret dolu baklarn zerine eker, kaan Yunanllara kuvvetli bir sempati duyulurken ve bunlar kurtarmak iin zellikle Amerikan yardm rgtleri tarafndan her areye bavurulurken Trkler de bo durmuyorlard Yunanllarn yalnz Anadolu'dan atlmalar ile yetinmeyen Mustafa Kemal Paa, Yunanllarn Dou Trakya'dan da kmalarn ve bu blgenin Mill Misak'ta belirtilmi olduu gibi Trkiye'ye geri verilmesini istiyordu. Bu amala Trk kuvvetleri, Trakya'ya gemek ve Anadolu'da yaptklar gibi oradan da Yunanllar atmak iin, kuzeye, Boazlar'a doru harekete gemilerdi. Boazlar' a varnca, Mustafa Kemal Paa, yolunun anakkale'de ngilizler tarafndan kesildiini grmtr. Mttefikler, 15 Mays 1915'te Trk-Yunan Savanda tarafszlklarn iln ederlerken Akdeniz ve Karadeniz Boazlarnn her iki yannda tarafsz blgeler de meydana getirmi ve savaan taraflarn buralara girmelerini yasaklamlard. Temmuz aynda Yunanllar bu blgeye sokmam olan ngiliz kuvvetleri komutan General Harrington, Trklere kar da aym tutumu gsteriyordu. Mustafa Kemal Paa ise, Yunanllar Trakya'da da kovalamak iin kendisine yol verilmesini istiyordu. Red cevab alnca da kuvvetlerini zmit blgesine ve anakkale ehrindeki mttefik garnizonunun karsna ymt. Durum son derece gergindi ve her an ngiliz Trk kuvvetleri arasmda bir atma kmas bekleniyordu. kinci bir anakkale Sava'nm balamas tehlikesi belirmi, ngiltere ve Dominyonlarnda heyecan ve endie son haddini bulmutu. Buhran, Fransa'nn birden politika deitirmesi ile daha da byd. 12 ve 13 Eyll'de, Fransa'nn, tarafsz blgenin 22

korunmas konusunda ngiltere'nin yannda olduu bildirildi. Bununla beraber, sava tehlikesinin arttn gren ve belki de Trklere sempati duyduklar iin, Fransz Kabinesi, anakkale'de bulunan Fransz birliinin geri ekilmesine karar vredi. 19 Eyll'de Fransz ve talyan birlikleri Gelibolu yarmadasna ekildiler.' Fakat Lloyd George ve Dileri Bakan Lord Curzon ngiliz birliini anakkale'de srarla tutuyor ve bunu desteklemek iin de sava gemilerini gnderiyorlard. Bu arada, Trklerden, bir atmay nlemek iin tarafsz blge snrndan geri ekilmelerini istiyorlard. Sonunda stanbul'daki Mttefik Kuvvetleri bakumandan olan General Harrington bir atmay nleyecek ve dier Mttefik kumandanlarla beraber Mudanya'ya giderek smet Paa ile bir mtareke pazarlna giriecekti. 3 Ekim'de balayan mtareke grmeleri bir ara kmaza girer gibi olmu, fakat 11 Ekim'de imzalanmtr. mzalanan mtareke, Kemalistlerin isteklerinin basks altnda, Mttefiklerin teslim olmalar demekti. Gerekte, Trk svarileri tarafsz blgenin snrna dayandklar zaman Mttefik hkmetler Trk isteklerini kabul etmeye balamlard bile. Bunlardan en nemlisi de Dou Trakya'nn Meri nehrine kadar Trkiye'ye braklmasyd. Buna karlk, bir bar antlamas yaplncaya kadar Trk askerlerinin tarafsz boazlar blgesine ve Trakya'ya girmemelerini istemilerdi. Mudanya toplants, Mttefiklerin bu ekilde bir adm atmalarndan soma, Ankara'nn da olumlu cevap vermesi zerine mmkn olabilmiti. mzalanan mtareke, bir eit bar antlamas tasla olmu ve Mttefiklerin kabul etmeye hazr olduklar artlar da buna konmutu.

23

Mudanya anlamasna gre; Yunanllar, Dou Trakya'y derhal boaltacaklar, bu blge Meri nehrine kadar Trkiye'ye verilecekti. Dzeni, Trk sivil ynetimi ile 8.000 kiilik bir Trk jandarma kuvveti salayacakt. Bylece Trkiye, Avrupa ktasnda yine bir kpr bana sahip oluyordu. Gizli ve. ak anlamalar, eitli teebbslerle Trkleri Asya'ya srmek planlan bir kere daha suya dmt. Yunanistan da Trkiye'deki emellerine veda ediyordu. Yunanllar' m zmir ve Trakya zerindeki iddialan yalnz Kemalistler ve Mttefikler tarafndan reddedilmekle kalmam, artk kendileri de bunlardan vazgemilerdi. Nitekim Yunanllar da 14 Ekim'de Mudanya Mtarekesi'ni imzalamlardr. Muzaffer Trkler Mill Misak'ta ilan etmi olduklan isteklerinin hemen hemen hepsini elde etmilerdi. Trk-Yunan sava sona ermiti. Politikasnn iflsn gren Lloyd George da, 19 Ekim'de istifasn krala verecekti. Yakndou politikas tam bir baanszlk olmu, Trk ulusunu ortadan kaldracak yerde onu yeniden canlandrm ve Yunanistan' felkete srklemiti. Gerek kendisi, gerek bamda bulunduu koalisyon hkmeti ngiliz halknn gznden dmt. Seimler, skunet ve ban vaad eden yeni bir ngiliz hkmetini ibana getirecekti.

24

YEDNC BLM LOZAN KONFERANSI VE BARI ANTLAMASI Mudanya'da hemen derlenip toplanarak yaplm olan anlama, Yakndou'da savaa son vermiti: Bundan sonraki i kesin bir bar antlamas imzalayp Trkiye meselesini kapamak ve Yakndou'daki kargaal bitirmekti. 1922 yl Kasm aynda svire'nin Lozan ehrinde bir bar konferans toplanmas iin hazrlklar yaplmt. 27 Ekimde, stanbul'daki Osmanl hkmetine de Ankara'daki Trk hkmetine de, ad geen konferansa delegeler yollamalar iin davetiyeler gnderildi. Fakat Ankara hemen bu ifte daveti protesto etti. Ankara'ya gre; stanbul'daki egemen bir hkmet deildi ve 16 Mart 1920'de hukukliini kaybetmiti. stanbul'daki eski hkmetin Ankara'daki yeni hkmet tarafndan bu ekilde reddedilmesi karsnda Osmanl hkmeti, 4 Kasmda istifasm verdi ve 17 Kasmda da Sultan Vahdettin Trkiye'yi terk etti. stanbul artk Refet Paa'nn ynetiminde bir tara ehri olmu, ayn zamanda 1920 Martndan beri sregelen ifte hkmet durumu da son bulmutu. Lozan Konferans 20 Kasm 1922'de admtr. Gerek Lloyd George'un koalisyon hkmetinde, gerekse daha soma 25

Bonar Law'un Muhafazakr hkmetinde Dileri Bakan olan Lord Curzon, ngiltere'yi temsil ediyordu. Artk Trkiye'nin tek hkmeti olarak kalan Ankara hkmetini ise Dileri Bakanlna getirilen ve daha sonra da iki kere babakanlk yapacak olan smet Paa temsil ediyordu. Grmeler etin pazarlklar halinde ay srm ve hibir sonuca ulalamamt. Bunun zerine 4 ubat 1923 'te Lord Curzon'un birden ngiltere'ye dnmesi zerine kesilivermiti. smet Paa da Ankara'ya gitmi ve konferansn baarsz sonucunu bildirmiti. Bunun zerine, smet Paa'ya tekrar Lozan'a dndnde Trk istekleri zerinde daha inatla durmas bildirildi. Bu arada Mudanya Anlamas'nm kurmu olduu statko korunuyor, ngiliz deniz ve kara kuvvetleri stanbul ve Boazlarn igalini srdryor, Trakya ise Meri nehrine kadar bir Trk kuvveti tarafmdan tutuluyordu. Bu Trk kuvvetinin Mudanya Anlamas'nda ngrlm olan jandarma birliinden daha byk ve gl olduu gze arpyordu. Lozan Konferans 23 Nisanda yeniden balad. Lord Curzon'un yerini stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri Sr Horace Rumbold alm, smet Paa da Trk isteklerini kabul ettirmek iin daha azimli olarak konferans masasna dnmt. Grmeler ay daha srklendi. Trk delegasyonu, Mill Misak'ta belirtilmi olan toprak konulan, kapitlasyonlar, borlar ve dier mill karlar konularnda bir adm dahi gerilemedi. Nihayet 24 Temmuz 1923'te Lozan'da Bar Antlamas imzalanmtr. ngiltere antlamay 15 Nisan 1924'te onaylamtr. Genel Bar Antlamasnn yan sra on sekiz konvansiyon, deklerasyon ve protokol da yer almtr. Bu belgelerin ou, konferansa katlm olan lkelerden yalnz bir ksm tarafndan imzalanmtr. Bunlarn en nemlileri Boazlar, 26

www.cizgiliforum.com enginel

Trakya snrn, yabanclarn Trkiye 'de oturma ve ticaret yapma artlarn; Trk ve Rum halklarnn mbadelesini ele alan be konvansiyondur. Antlamann en nemli maddeleri de Trkiye'nin yeni snrlarn tespit eden, Osmanl borlarnn deme eklini ngren, kapitlasyon ve kavim sistemlerini kaldran, aznlklarn korunmas ve mbadelesini dzenleyen maddelerdir. Bu deiik sorunlarn zm ile ilgili maddeleri daha sonra gzden geirmek zere -imdi burada- Trkiye'ye Anadolu topraklarn geri veren ve Trklere Avrupa'da bir kprba salayan, ksaca Mill Misak'ta belirtilmi olan btn toprak isteklerini tatmin eden maddeleri ele alalm. Avrupa'da tespit edilen yeni snrlar Trkiye'ye, Edirne de dahil olmak zere btn Dou Trakya'y iki Trakya arasnda tabii bir snr olan Meri nehrine kadar vermitir. Ayrca Trkiye, Yunanistan'dan istedii tazminata karlk Meri nehrinin batsnda da, demiryolunun getii bir kk blgeyi almtr. Bylece Trkiye, son on yl iinde kaybetmek tehlikesiyle karlat Avrupa topraklarn yeniden ele geirmitir. Yine bylece Palmerston, Gladstone ve onlardan sonra gelen Avrupal devlet adamlarnn Trklere "pullarn, prtlarn toplatp" Avrupa'dan srmek hayalleri bir kere daha suya dmtr. Onaylanmas mmkn olmam bulunan Sevr Antlamas n a gre: Boazlarn ve bunlarn iki tarafndaki blgelerin ynetimleri, milletleraras bir kontrol komisyonuna verilmesi dnlen stanbul, yeni antlama ile devletin blnmez bir paras olarak Trkiye'ye ve Trklerin tam egemenlik ve ynetimine verilmitir. Trkler, ayrca ehirde bir garnizon da bulundurabileceklerdi. Sava ve bar zamannda Boazlarn ne ekilde kullanlaca ise esas antlamaya ek bir konvansiyonda belirtilmi27

tir. Boazlar meselesi baka bir blmde daha ayrntl olarak incelenecektir. Trk hkmetine geri verildiinden beri, stanbul yeni cumhuriyetin balca meguliyetlerinden biri olmutur. Artk bakent hviyetinden km olmasna ramen hl Trkiye'nin ekonomisinde ve politikasnda ok nemli bir rol oynamakta ve Ankara ile rekabeti Trk mill politikasnn huzursuzluk unsuru olmaktadr. Lozan Antlamas ile tespit edilen Trkiye'nin gney snrlan, Sevr Antlamas'nda belirtilmi olandan pek az fark etmitir ve hemen hemen Trk-Fransz antlamasnda karartabnid gibi olmutur. Ad geen antlamada, Fransa, Adana blgesinden askerlerini ekmi, fakat buna karlk baz ekonomik ve ticar imtiyazlar elde etmiti. Badat Demiryo/- 2 Trkiye'ye braklmt. Btn hat ve Musul ynnde N ladn ve Nusaybin'den uzanan ksm da Trk ynetimine verilmiti. Buna karlk Franszlar, manda ynetimleri altnda kalan Halep evresindeki ksm kendilerine alakoymulard: Franszlar bylece yine de Badat Demiryolundan ellerini ekmemi oluyorlard. Gneydouda ise, ngiliz mandas altma verilen Irak ile Trkiye arasndaki snr, Lozan Konferans'nda Trk ve ngiliz delegelerinin Musul vilyeti iin yaptklan ekimelerde bir sonu alamamalan zerine kesin olarak belirtilmemitir. Bu snr probleminin zm daha somaki grmelere ve ayn bir anlamann konusu olarak braklmt. Bylece ortaya bir "Musul Meselesi" km oluyordu ve bu daha yllarca srncemede kalacakt. Nihayet, Mill Misak'taki hak iddialanna uyarak Krtlerle meskn topraklar da Trk egemenliine braklmtr. Sevr Antlamas'nda bu topraklann Trkiye'den aynlmas ngrlm ve Krtlere zerk bir devlet kurmalarna imkn verilece28

i vaadinde bulunulmutu. Lozan Antlama: Itrin Trkiye'ye braklmas l^.Ls, A .sut \-cicsr. y&znyle tekdze olan Anadolu'da rk bakmndan Krt, din bakmndan dapek Mslman olmayan, genel nfus iinde kolaylkla eritilemeyen bir aznlk, yabanc bir unsur olarak kalmtr. Daha sonraki yllarda meydana gelen Krt ayaklanmalar bu yabanc unsurun etkisini gstermitir. Bu yeni snrlarn antlama iinde belirlenmesi iin birok tedbir de eklenmi, bunlarla beraber bir sr asker artlar ve kstlamalar da konmutur. Kapitlasyonlar ad altnda yabanclara tannm olan haklar ve imtiyazlarn tamamen kaldrlmas, Mttefik egemenliine son verilmesi ve Trkiye'nin iilerine yabanc mdahalenin nlenmesi, milliyeti ideallerinin Lozan'da kazandklar baarya tanklk etmektedir. Btn bunlar, yzyllar boyunca Dou ile Bat arasndaki ilikilerin en bata gelen unsurlaryd. Hemen hemen her konuda Trk milliyeti istekleri, Lozan'da Mttefikler tarafndan kabul edilmitir. Ve dnya, tarihte bir ei daha olmayan bir olayla karlamtr: Yenilmi, paralanm bir ulusun, bu harabe iinden ayaa kalkmas ve dnyann en byk uluslar ile, tam eit artlar iinde kar karya gelmesi ve Byk Sava'm bu galiplerini dize getirerek her isteini bunlara kabul ettirmesi alacak bir eydi. Trk diplomasisinin Lozan'daki baars, bir tek konu hari, eski dmanlarla bir bar antlamas yaplmas ile sonulanmtr. Halledilmeyen tek konu da Musul Meselesidir ve bu da, dier konulan bir kmazda brakmamak iin daha sonraya braklmtr. 1919'da, Paris'te toplanan ilkban konferansnda Trkiye sorunu da halledilmi olsayd, ne olurdu? Bu, gzden geirme29

ye deer elenceli bir konudur. O zaman, Mttefikler kazandklar zaferle marmlar, kendilerini an byk grr olmulard. Bakan Wilson'un idealizmi bu byklk iddialarm yumuatamamt. Trkiye ise yenilmi ve mitsizlik iinde, galiplerin ayaklan altnda yatyordu. Sevr Antlamas bir yl nce yaplm ve zorla kabul ettirilmi olsayd -muhtemeldir- Trkiye bir daha toparlanmamak zere galipler arasnda blnp gitmi olacakt. Fakat gecikme, bu frsatn kamasma sebep olmutur. Bu sre iinde Trkiye'ye nefes almak imkn verilmi, o arada Trkler de silkinip iine dtkleri uyuuklukluktan kurtulmay bilmilerdir. Bunun yan sra birbirlerini kskanan byk devletler de kendi aralarnda ekimeye koyulmulardr. Lozan Bar Antlamas, Trkiye Cumhuriyeti'ne kudret ve sayg, bamszlk ve gvenlik kazandrm, byk devletleri uzun sreden beri kurmaya altklan ve sonunda tamamlamaya niyet ettikleri egemenlikten yoksun bnakmtr. Bu sonucun nedenlerini daha nce de belirtmitik. Byk Devletler ttifak, bir Genel Sava'n kesin zaferinin sarholuunu kaldrmayacak kadar 'nazik'ti. Bir kere, ortak Almanya korkusu ortadan kalktktan soma kar atmalan, birbirine zt politikalar ,birbirine aykn hedefler Mttefiklerin diplomatik cephesini zayflatmtr. Trkler tarafndan ileri srlm olan istekler hibir zaman ortak bir itiraz cephesi ile karlamamtr. Bu yzden Lozan Konferans'nda Bat devlet adamlan Ankara'dan gelen delegasyonun devaml ve azimli saldnlan karsnda boyun emek zorunda kalmlard. Bu blnm ittifak karsnda her eyin tamamn azimle isteyen, Mill Misak'ta belirtilmi olan tam bamszln hibir unsurundan en ufak bir fedakrlkta bile bulunmayan bir ulusu karlarna dikilmi bulmulardr. Bu delloda kazanlan baarnn en byk eref pay, kula ar iiten fakat her eyi 30

son derece iyi hesaplayan, inat devlet adam ve asker smet Paa'ya ait bulunmaktadr. Kulann ar iitmesinin bile. kar tarafin, iine gelmeyen tekhflerini duymazla gelmesiyle ie yarad sylenmektedir. Ayrca, Trkbadelegesinin gerilemek bilmez karakteri, arkasnda bulunan bir Cumhurbakannn, bir parlamentonun ve Anadolu halknn azmi ile de desteklenmitir. Lozan Konferans'nda smet Paa deil, Trkiye konuuyordu. Trkiye ise, Yunanllara kar kazand zaferden, tekrar Avrupa topraklarna ayak basmasndan ve Mttefiklere yeni batan kafa tutmaya hazr olmasndan dolay sayg gsterilmesi ve anlamaya gidilmesi gereken bir devletti. Sevr, lm halinde hasta olan bir ulusun 'defin ruhsat' gibi yazlm olabilirdi. Fakat Lozan yalnz bu ruhsat iptal eden deil, aym zamanda 'hasta' olmadm eylemleriyle gsteren bir ulusun salk belgesi olmutur. Lozan'a kadar aradan bir ya da ki yl gemiti. Bu sre iinde Trkiye'nin uluslararas ilikilerinde tatsz bir olay kmamtr. Anadolu savamdan gerek Trkiye, gerek dmanlar yorgun kmlard. Bu savan Byk Sava hemen izlemi olmas bu yorgunluu daha ciddi hale getirmiti. Yunanistan, Venizelos'un Asya mparatorluu ryasndan ezilmi olarak uyanm ve i meselelerinin derdine dmt. erde, her eyden nce siyasal ve ekonomik dengenin salanmas gerekiyordu. Dou Trakya ve Anadolu'dan gelen bir milyona yalan gmen, zaten drt milyonluk nfusun hayatm g halle srdrd Bat Trakya'ya yerlemeye alyordu. Kk dm Yunan ulusunun karsna dikilen problem, btn teebbs gcn ve enerjisini bunun iin seferber etmesini gerektirecek kadar bykt. Ve artk yeni bir asker maceraya atlmak hevesi ve ruhu kalmamt. Siyas ihtilller de halkn dikkatini ekmi, ortaya halli zor bir sorun karmt. 1920

31

Aralk aynda tahtna yeniden oturan Kral Konstantin, 1922 faciasndan sonra tahtn yeniden kaybetmiti. Kansz bir ihtill, kral, tacn byk olu Yorgi Il.'nin lehine brakmaya zorlamt. ok gemeden patlak veren yeni bir ihtill krallk rejmini devirmi bunun yerine cumhuriyet rejimini getirmiti. Bu da, Bat siyasal ideolojilerinin Yakndou'ya szmasnn yeni bir rneiydi. O tarihten sonra Yunanistan, Atina'da birbirini kovalayan hkmet darbeleri ve siyasal nderlerin durmadan deimesi ile tutarsz bir denge iinde yaamtr. Trkiye de topraklarnda bar kurmak, ilerim bir dzene sokmak ve Trk devletini yeniden 'ina' etmek iin byk bir alma iindeydi. Yabanc mdahalelerden kendini kurtarm ve daha rahat nefes almaya balamt. Bu sknet devresinden yararlanp lkeyi kargaalk dzeyinden istikrar dzeyine getirmek, salam bir siyasal yap kurmak, mmkn olan hzla barn nimetlerini gelitirip i kalknmay salamak zorundayd. Mudanya Mtarekesi, Trk milliyetilerine, normal artlar altnda yapacaklar almay planlamak frsatm vermi: Lozan Antlamas da mill enerjinin uluslararas atmadan uzak olarak i faaliyetlere ynelmesi imknn salamtr. Trk milliyetilerinin 1919 ile 1922 yllan arasndaki hayret verici baanlannm tarihini, bu kitapta buraya kadar izlemi olanlar, tabii, kendi kendilerine u sorulan sormulardr: Nasl olmutur da Mustafa Kemal Paa Mttefiklere kafa tatmutur? Nasl olmutur da Mttefikler, atmann her safhasnda, bu kafa tutmaya kar kmamlardr? Nasl olmutur da, karlar artk Yunan mill karlan olmak hviyetini kaybedip Mttefiklerin kendi karlar haline geldii zaman bile Mttefikler aresiz kalmlardr? lk soruya aa yukan u cevab verebiliriz: Trk milliyetileri, hemen hemen ilk batan itibaren, Mttefiklerin ba32

ka bir kurban olan Sovyet Rusya'nn desteini hesaba karabileceklerinin farknda olmulardr. br sorularn cevaplan ise Almanya'nn yenilmesinden soma Mttefik uluslann kendi hkmetleri karsndaki psikolojisi anlatlrken ksmen verilmitir. Uluslann bu tutumu, Mttefiklerin aczlerinin nedenlerinden biri olmutur. Bir baka neden de Trkiye ile Yunanistan arasnda sava srp giderken Mttefiklerin perde arkasnda oynam olduklan rollerdir. Douda, Fransa ile ngiltere arasndaki rekabetin kk, daha eskiye deilse bile Napolyon'un Msr' istil ettii 1798 ylma kadar dayanmaktadr. Bu rekabet nce 1882 ylnda Msr'n ingiltere tarafmdan igali, daha soma 1898 ylnda meydana gelen Fedoa olay ve nihayet Trkiye'nin Asya'daki eski Arap vilyetlerinin, Mtarekenin imzalanmasndan soma Mttefikler arasmda blnmesi srasnda aslan paynn ingiltere'ye gitmesi ile bsbtn krklenmitir. Fransa, daima ingiltere'nin aralarnda yaplm 1916 tarihli gizli anlamada belirtilmi olandan daha ounu aldna inanmtr. Fransz resm evreleri, Fransz Smrge Partisi ve Fransz basm Avrupa'nn aksine, Douda en byk dmannn yenik ve gsz Almanya deil, fakat muzaffer ve kendine gvenen ingiltere olduu hissi ile Byk Savatan kmlard. Fransz halk ise Ortadou sorunlar ile hi ilgilenmiyordu. Bu his, mtarekeden soma ingiltere'nin, denizlerdeki stnlne dayanarak Boazlann igalinde barol oynamasyla bsbtn kuvvetlenmiti. Bundan baka Batl uluslann savatan yorgun kmalan, Batl hkmetlerin Almanya ile hesaplamaya oturmalan ve bu arada Trkiye meselesini ihmal etmeleri yznden meydana gelen boluktan faydalanarak Lloyd George'un Yunanllar Anadolu'nun fethine davet etmesi, Franszlarn ingilizlere kar besledikleri hisleri bsbtn k-

33

riiklemiti. Yunanllar aka, ingiltere ya da hi deilse o gnn ingiliz babakanna bir bakma patronlar gz ile bakmlardr. Bu durumda Franszlar, Yunanllarn, Sevr Antlamasnda planland gibi ingiltere'nin diplomatik ve denizden asker yardm ile bymeleri halinde -ngilizlere vicdan borcunu demek iin- Yakndouda onlara, dier Batl devletlere bakarak, stnlk salayacaklarndan korkmaya balamlard. Bu yzden Sevr Antlamas imzalanr imzalanmaz Franszlar buna nefretle bakar oldular. Franszlarn bu nefreti, 1920'nin sonlarna doru Venizelos 'un devrilip Kral Konstantin'in yeniden tahta kmas zerine daha belirli bir hale gelmitir. nk Kral Konstantin, Byk Sava yllan srasnda ingiliz ve Fransz isteklerine kar koymutu. Franszlar da bu kar koyma sonucu, ingilizlerden daha ok can kayb vermi olduklarndan, Yunanllan affetmeye ingilizlerden daha az hazrdlar. Bu arada Trk milliyetileri de Adana blgesinde Franszlan iyice sktrmaya balamlard. Yeni bir savaa girmekten de ekinen Franszlar, Kral Konstantin Yunanistan'na kar daha ak bir cephe almlar ve 1921 Martnda, Londra'daki baanszlkla sonulanan konferans srasnda Trk delegelerine kur yapmaya girimilerdi. Ayn yln iinde, birbirini izleyen Yunan saldnlan da baanszla uraynca; Franszlar, iin sonunda, kendilerini kaybedenlerin tarafnda bulmak istememilerdir. Daha nce de Sakarya Savamdan sonra Franklin Bouillon'un nasl zel bir grevle Ankara'ya gittiini, 1921 Eldminde Ankara hkmeti ile bir anlama yaptn ve bunun Yunanllara kar son saldnlanna girien Trklere nasl byk bir asker yardm olduunu anlatmtk. Yunanllarn denize dklmesinden soma Trklerin bu kez de yine silhlar ile ingilizleri tehdit etmeye balamalan srasnda, anakkale'deki Fransz birliinin geri ekilmesi, ks34

kanhk ve phe zerinde gelimi bir politikann mantksal bir sonucu olmutur. Almanya'nn yenilmesinden somaki talyan politikasnn temelini de byle bir kskanlk tekil etmitir. ngiltere ve Fransa iki eski ve eit gte rakiptiler. talya da gen bir devlet olarak iinde bulunduu durumun daha yukarlarna gzlerini dikmiti ve kendinden byk ortaklarnn seviyesine kmak iin onlarn zararna olan hibir frsat kanmyordu. Trklerle dostlua nce talyanlar girimiler, Fransz politikasnn da ayn yola girdiini grnce, srekli olarak onlarn nne gemek iin Trklere kolaylk stne kolaylk gstermeye balamlard. Yunanllarn zmir'e kmalarndan on be gn nce talyanlar tarafndan igal edilmi olan Antalya artk Trkiye'ye yaplan silh sevkiyatmn balca giri liman haline gelmiti. Ancak Franklin-Bouillon Anlamasnn imzalanmas iledir ki, talyanlarn Trklere yaptklar hizmetler ikinci plna dmtr. Bylece Anadolu Sava srp gider ve Yunanistan'n ngiltere'den grd faal yardm gittike azalrken; Trk milliyetilerinin ngiltere'nin Avrupal Mttefiklerinden grdkleri olumlu yardmlar da gittike artmtr. Dier taraftan, Lozan Konferans'nda, ngiltere'nin siyasal program ifls ettikten soma en nemli konulardan biri olan kapitalsyonlar ve Trkiye'nin borlan konularna sra gelmiti. Bu konular da en ok Fransa'y ilgilendiriyordu. Grlmesi srasnda geri ngiltere, Fransa'y desteklemitir; ama bu yardm yine de gerektii gibi olmamtr. Herhalde Franszlar anakkale'den ekilmemi olsalar ve Franklin Bouillon Anlamas imzalanmam bulunsayd, bu yardm ok daha baka trl olacakt. Gerekten, Mustafa Kemal Paa'nn Anadolu'da milliyeti hareketin bayran amasndan, Lozan Antlamalan belgelerinin teatisine kadar geen sre iinde, Trkler karlann35

www.cizgiliforum.com enginel

da hibir zaman Mttefik arasnda kurulmu birleik bir cephe bulamamlardr. Mttefikler; Trkiye'nin karsnda da Almanya, Avusturya, Macaristan ve Bulgaristan karsndaki gibi dayatsalard ya da ngiltere tek bana harekete geerek Fransa'nn Ruhr blgesinde yapt gibi hareket etmi olsayd; Mustafa Kemal Paa'nn zaferi hemen hemen imkanszlaacakt. Bununla beraber urasn da kabul etmek gerekir; bu birlik'yalnz kurulamamakla kalmamtr, ayn zamanda kurulamazd da. nk Avrupal Mttefik'in Yakndou'da anavatanlar ya da ok nemli mill karlar tehlikede deildi, eski ve yeni rekabetlerle birbirlerine yabanclamlard ve ortak bir korku onlar birbirlerine ekmiyordu. Mttefikler arasndaki bu kopukluk Trk milliyetileri lehine ok byk bir avantaj olurken, ayn avantaj Trkiye ile Rusya arasndaki kar birlii de salyordu. Bunun nedenini daha nce grmtk. Batl devletler, Karadeniz'i deniz kuvvetleri ile egemenlikleri altmda tuttuklar ve bu sayede Sovyet hkmetinin asker kuvvetle drlmesi iin Beyaz Rus ordularn destekledikleri srece; Ruslar, Boazlarn kontroln Mttefiklerin elinden almak iin her trl areye bavurmak zorundaydlar. nk Karadeniz'in egemenlii Boazlarn kontrolne bal bulunuyordu. Trk milliyetileri silha sarlarak Mill Misak' iln edip Dou Trakya'nn ve stanbul'un gvenliini istedikleri ve bunlar iin arpacaklarn bildirdikleri zaman, Bolevik devlet adanlan, Trklerin desteklenmesinin, kendilerinin de en etkili bir ekilde savunulmas demek olacan anlamlard. O andan itibaren de Moskova ile Ankara arasndaki duvarlar yklmaya balam, 1919 Austos'unda, Batum dndaki Kafkaslardan ngiliz kuvvetleri ekilmilerdi. Bunun sonucunda Kafkas dalanmn kuzeyinde duruma hkim olan General Denikin kumandasndaki Beyaz kuvvetler rkmlerdir.

36

1920 Nisan'nda, Moskova hkmeti, Azerbaycan'daki bir mahall Bolevik ihtilli ile Baku'nun ve btn blgenin kontroln eline geirmi ve ardndan da daha zayf olan ve Moskova ile Ankara arasmda tek engel olarak kalan Ermeni Cumhuriyetine baskya girimiti. 1920 Eyllnn sonlarna doru Ermenistan bakenti Erivan, Kzm KarabekirPaa'nm kuvvetleri tarafndan igal edilmi; 21 Ekimde de Kars kalesi ele geirilmitir. Bir darbeler, Ermeni hkmetini bar istemeye zorlamtr. 31 Ekimde Kzlordu, Gney Rusya'da direnen son Beyaz Rus kuvveti General Wrangel ordusunu yarm; 14 Kasmda da General ve hayatta kalan askerleri Krm' boaltmlardr. Aralk aynn bamda, daha nce Bak'de olduu gibi, Erivan'da da bir hkmet darbesi ile yeni Sovyet ynetimi kurulmu ve bu yeni hkmet Moskova'nn gzetimi altnda hemen Ankara ile bar antlamas imzalamtr. ngiliz kuvvetlerinin 1920 Temmuzunda Batum'dan ekilmeleri ile Grc Cumhuriyeti'nin de durumu zayflam ve 1921 ubat ve Mart aylarnda bu blge de Kzlordu tarafndan istil edilerek Ankara-Moskova karayolu tamamen temizlenmitir. O zaman kanun d saylan bu iki hkmet arasnda bu ekilde direkt ilikinin kurulmas baz toprak sorunlarn ortaya karmtr. 1878 ylnda Rus mparatorluu tarafndan Trkiye'nin elinden alman Kars, Ardahan ve Batum; BrestLitovsk Antlamas ile Sovyet hkmeti tarafmdan geri verilmitir. Fakat soma Trkler Mondros Mtarekesi gereince buralar boaltp ngiliz kuvvetlerinin igaline brakmak zorunda kalmlardr. ngilizler de bu blgelerin bir ksmn Ermenistan'a, bir ksmn da Grcistan'a balamlardr. 1920 Aralk aynda yaplan bar antlamas ile de Ermenistan kendisine verilen topraklar Trkiye'ye geri vermek 37

zorunda kalmtr. 1921 Mart'mda milliyeti Trk kuvvetleri ile Kzlordu ayn anda Batum'a yrmler ve ayn on yedisinde aralarnda bir atmann patlak vermesine ramak kalmtr. Bununla beraber 16 Mart gn iki hkmet arasnda Moskova da imzalanm olan antlama, byle bir atmay nlemi ve toprak soruman halledilmitir. Bunun sonucunda Batum dnda kalan yerler Trkiye'ye verilmi, iki gen devlet arasnda Batl devletlere kar ortak bir cephe kurulmutur. Ankara hkmetinin Dileri Bakan Yusuf Kemal bey'in Moskova'ya giderek yrtt grmeler srasnda imzalanm olan bu antlamada her iki taraf, birbirlerine kar zorla kabul ettirilmi hibir ban antlamasn ve dier uluslararas anlamalan tanmamay kabul etmilerdir. Ayn zamanda Moskova, Ankara'daki Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti'ni ve Mill Misak'ta belirtilmi olan topraklar zerinde bu hkmetin egemenliini de tanmtr. Bu antlamadan nce baz resm anlamalar da yaplmt. Karayolu alr almaz -anlaldna gre- Bolevikler derhal Trk milliyetilerine silh ve altn yardmnda bulunmaya balamlardm Bu yoldan verilmi olan silhlann ve parann miktan iki hkmet tarafndan hibir zaman aklanmamtr ve dolaysyla dardan birisi iin bu konuda herhangi bir tahmin yrtme imkn yoktur. Dier taraftan Moskova'nn dostluu ve destei, Ankara iin byk bir moral ve diplomatik anlam tamtr. Mustafa Kemal ve arkadalan, Yunanistan ve onun destekleyicisi ingiltere'ye kar karken dmanlannm ardnda yalnz italyan ve Fransz sempatizanlannn deil, kendi arkalarnda da -Boazlar ingiliz donanmasnn elinde bulunduu srece- sadk bir dostun bulunacamn farkma varmlardr.

38

SEKZNC BLM 1789 FKRLER 1919-1922 Trk Devrimi'nin iki yz vardr; Trk anavatannn savunulmas ve Trk devletinin yeniden kurulmas. Yukarda gelimelerini anlatm olduumuz ulusal varolu sava Mustafa Kemal ve arkadalarnn ilk hedefiydi. Fakat i devrim, Yunanllara kar kazanlan zaferin Lozan'da onaylanmasndan ok daha nce gelime yoluna girmiti. Bununla beraber bu devrimin en nemli adamlar Mudanya Mtarekesi'nin imzalanmasndan soma atlmtr. Hepsi devrimci ve ou da gelecein semerelerini almak yerine daha ok gemii ykmak amacm gden 1922 ile 1924 yllan arasndaki hzl deimeleri daha iyi anlayabilmek iin yalnz antlamalan, konvansiyonlan, devlet adamlarnn niyetlerini aksettiren kanunlan ve dier siyasal belgeleri incelemek yeterli deildir. Hatta olup bitenleri yakndan izlemek bile tam doru bilgi vermekten uzaktr. nk olaylar, her zaman belgelerde belirtilen niyetlere uymamtr. Onun iin bu deimeleri oluturmu olan kiilerin -hayal yolu ile de olsa- zihinlerine girmek gerekmektedir. Trknlliyetilerinintadklan zihniyet -1920 ylnda- Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Ankara denen kk Anadolu kasabasna yerlemesi ve 1923

39

yaznda Lozan Bar Antlamas'nm imzalanmas zerine, Trldye'nin dnyann geri kalan ksm ile yeniden normal ilikilere balamas tarihleri arasmda kendim ok iyi bir biimde belli etmitir. Bu iki tarih arasmda, Ankara yerlileri, birka yl nce geirdii bir yangnda bsbtn klm ve fakirlemi kasabalarna -dnyann ta br ularndan- kendilerine benzemeyen ve enerji dolu birtakm insanlarn akn ettiklerini hayretle seyretmilerdi. Bunlar, cephelerde olmadklar zaman Berlin ya da Paris'te asker atae olarak grev yapm, askerler; gnlerini stanbul resm dairelerinde geirmi yneticiler, Osmanl bakentinde i saatlerini Batl diplomatlarla temaslarla doldurmu memurlar ve matbaasnn makinalann Mttefiklerin gzleri nnde Boazm kar yakasna geirip, paralar halinde develere ykleyip Anadolu'nun iine karm olan bir de gazeteciydi. Ankarallara pek ekici grnen bu vatandalarn meydana getirdii topluluk, daha sonra daha uzak yerlerden gelen yabanclarla da takviye edilmiti: Afganistan, Azerbaycan ve Sovyet Cumhuriyetieri Birlii'nden gelen diplomatlar, bamsz bir Mslman devletinin bayra altmda yaamak iin ngiliz igalindeki Hindistan'dan kalkp, lleri ve dalan aarak Pencap'tan Ankara'ya gelmi Hint Mslmanlar; Msrl devrimciler ve hatta Libya lnn ortasndan kalkp bir hac gibi Ankara'ya komu Snus nderi. Ve bu yabanclar o gne kadar Ankarallarn hi grmedikleri bir enerji ile doluydular. Trkiye Byk Millet Meclisi, kendine, ayn byklkteki bir ngiliz kasabasnda mahall idare tarafndan yaptnlm bir okul denebilecek, bir parlamento binas ina ettirmitir. Teebbs kabiliyeti olduu grlen bir eski profesr, Meclisin yanndaki bir arsaya bir lo-

40

kanta amt, istanbul'dan makinelerini para para deve srtnda getirmi olan gazeteci, bunlar bir ahrda yeniden kurmu ve Hkimiyeti Milliye gazetesini karmaya balamt. Genelkurmaylk, mahall klaya yerlemiti. Devlet daireleri brolarm zel evlerde amlard. Baz zel evlere de yabanc misyonlar misafir edilmiti. Babakanlk, istasyon binasnn st katandayd. Hareket nderi olarak kabul edilmi bulunan Mustafa Kemal de ehrin dnda btn bir kk igal etmi ve ilerini abuk grebilmesi iin de emrine bir otomobil verilmiti. Bu artlar altoda, kiisel rahatlarna bakmadan ve byk bir enerji iinde alan Ankara'nn yeni sakinleri, eski Trkiye'nin temellerini ykp yerine yeni Trkiye'nin temellerini kurmaya koyulmulard. Karlatklar en byk sknt dnyadan 'tecrit' edilmi olmalaryd. nk hemen hepsi Bat kltr iinde yetimi ve bu kltrn at fikirler dnyasnda manev ve zihn enerjilerini gelitirmilerdi. Tecrit edilmi olmak, milliyetilerin yeni zihin gdalar almalarm nlyor, bunun sonucunda da kendi ilerine dnmelerine, daha nce Batdan edinmi olduklar fikirlere daha ok saplanmalarna yol ayordu. Politik alanda bu fikirlerin ou Fransz Devriminden kalmayd. Trkler de dier komu Hristiyan doulular gibi zihinlerini Bat uygarlna aarlarken, gzlerini Fransa'ya evirmiler ve Bat rmann suyunu Fransz kanallarndan imilerdi. Yakmdounun modern tarihinde ok nemli etkenlerden biri olan bu Fransz etkisi deiik nedenlerden ileri gelmektedir. Bu etkinin balangcn, Kanun Sultan Sleyman ile Fransa Kral Franois I arasnda Habsburglara kar 1535 ylnda yaplm olan karlkl kapitlasyon anlamasnda bul-

41

mak mmkndr. Bundan soma Fransz etkisi, Douda Fransz ticaretinin, dier Batl lkelerinkinemazaran artmas sonucu daha ok hissedilir bir durum almt. XVIII. yzylda Fransa ile Trkiye arasnda yaplm olan siyasal antlama da etkinin artmasna yardmc olmutur. Fakat en byk rolNapolyon'un 1789-1801'de Msr' istils oynamtr, denebilir. Bu iliki, doulu zihinlerde derin izler brakmtr. Avrupa'daki Napolyon savalarnn son safhasnda Fransa'nn yenilmesi bu izlerin kaybolmasna yetmemitir. nk 1814'te Fransa, Almanya'nn 1918'deki durumu gibi -btn Avrupa'y askeri egemenlii ahmda bir sre tuttuktan soma- saylarn arl kj^tSBida devTlrntir. 1 1S14 yllar, arasnda sanayi devrimini tamamlam olan ngiltere, Dou ticaretinin aslan payn Fransa'nn elinden koparp almtr. Fakat Svey'in ve Frat'n batsndaki doulular iin Fransz dili ve edebiyat ile Fransz siyasal dncesi, Bat kltrnn ana emesi olmaya devam etmitir. Bylece 1920 ve 1923 yllan arasnda Ankara'da skp kalm yeni Trk hareketinin nderleri, Bat uygarlna Fransa'nn gzleriyle bakmlar ve Batllam Trkiye'yi Fransa'nn bir benzeri olarak dnmlerdir. Fakat onlann kendilerine rnek aldklan Fransa, 1914-1918 Byk Savandan, 'muzaffer' fakat yorgun olarak kan 'muhafazakr' Fransa deildi. Dnyada egemen durumda bulunan herhangi bir toplumun etkisi, bu toplumun yaratt madd, manev deerlerin ekillenmesi kadar hzla etrafa yaylr. Fakat etki dalgalanmn iddeti, bunlann ulatklan ortamn tabiatna gre de deiir. Asker bulular, hepsinden de daha hzl olarak yaylr. 19141918 yllannda Fransz askerlik sanatnn btn bulular 42

1920-1923 yllarnda Ankara'daki Trk stratejleri tarafndan bilinmekteydi. Soyut fikirlerin yaylmas ise ok daha ardr. 1923 ylnda Fransa'dan Ankara'ya ulaan fikir dalgasnn kayna 1789 ylnda Paris'te meydana gelmiti. 1923 Ankara'snda, Fransz Devrimi ruhunun, suyun yzn hl dalgalandrmakta olduu grlmekteydi. O yl Ankara'y ziyaret etmi olan Batl bir gzlemcinin syledii gibi orada Fransz Devrimi havasmm zihinlerde canland ne kadar doru ise; Paris'te 1789-1795 yllan arasmda hkm srm havay bilmeden, 1920'den beri gelien Trkiye tarihini anlamann imknsz olduu da o kadar dorudur. O yzden Paris'teki devrim ile Ankara'daki devrimden soma birbirlerini izleyen aamalan ksaca gzden geirmek gerekecektir. Siyasal deimenin srmekte olduu lkelerde, artlar bir tarihinin bunlar resmedemeyecei kadar oynaktrlar. Bu durumda tarihinin yapabilecei en iyi ey, tamamen aydnlanm ve objektif bir gzlemci olarak ve mmkn olduu kadar kendim her trl balardan syrarak, tarihin benzer gemi olaylarnn verdii bilgi ve tecrbelerin projektln gnn gelien olaylan zerine tutmaktr. 1908-1909 Gen Trkler Devrimini izleyen tepkiler beklenmedik bir biimde d kinci olduklanndan, o devrin heyecanl tarihileri konuyu, uzun yllar, besledikleri mitlerin rafna kaldrmlardr. Bugnn hzla deien sahnesini inceleyenler de bugn grdkleri zerinde gelecek iin byk mitler ina etmenin tehlikelerinin farknda olmaldrlar. Ankara'da yerlemi ve soma yeni Trkiye'nin her tarafna yaylm devrimci ruhun Erzurum ve Sivas kongrelerinde olumaya balad sylenebilir. Bu ruhun gelimesinin r-

43

neklerini Mill Misak'm yazln, stanbul'da toplanan Meclisin, Mttefiklerin ehri igal etmeleri ve bir ksm yelerini Malta'ya srmeleri sonucu, Ankara'ya tanmasn anlatrken vermitik. Meclisin Ankara'da almaya balamasndan sonra lkenin ynetiminde gittike etkili bir idar mekanizma haline gelmesi, Mudanya Mtarekesindeki baar ve bundan daha hayret verici olan Lozan Konferans ve Bar Antlamasndaki baar; Ankara Parlamentosunun itibarn ve kendine gvenini artran etkenler olmulardr. Bunun sonucu, bir tara hareketi olarak balayan Milliyeti Hareket, dnyann gznde nem kazanm ve nderleri de bir ulusun mimarlar olarak grlmeye balanmlard. Bu nderler arasnda iki ya da , lkenin iinde bulunduu ztlamalar devrinde birer g kulesi gibi ykselmilerdir. Bunlarn en bata geleni, bir asker ve asker kahraman olarak yenik ulusunu zafere ulatrm bulunan Mustafa Kemal Paa'dr. Bir devlet adam olarak da bu ilerici ve Batllam Trk, gerek kiilii, gerek baarlar ile hayranlk ve sayg uyandrmaktadr. Orta yan kysna gelmi olan bu nder, bir mantk ve sarslmaz azim, kendinden ok lkesi iin beslenen tutkular, gl bir kiilik ve disiplin adamdr. Gen bir subay olarak katld rgtlerde konuma sanatn renmi, Fransz Devrimi'nin btn ynlerini incelemi ve bu, onun iin byk bir hayranlk ve ilham kayna olmutur. nkr edilmez bir gte olan ve Meclis'te hi aksamayan ekiciliini, elik rengi gzlerini, anlaml yzn, geni omuzlarn, erkek grnn, hkim ve etkili konumas tamamlamaktadr. Onun ok yksek ve hkim bir iktidara kndan daha soma sz edeceiz. imdi u kadarn belirtelim; Mustafa Kemal, Trk Devriminin babas ve Yeni Trkiye'nin kurucusudur.

44

www.cizgiliforum.com enginel

Kemalist rejimin bandaki en nemli nderlerden biri de Rauf Bey olmutur. Onun, Milliyeti Hareketin ilk blmlerindeki abalarndan sz etmitik. Rauf Bey eski bir deniz subay idi. Son eyrek yzyln btn savalarnda kendini gstermi, Byk Sava'm sonlarna doru zzet Paa kabinesinde Bahriye Nazrl yaparken Amiral Calthorpe ile Mondros Mtarekesi'ni imzalamaya gnderilmi ve bylece 30 Ekim 1918'de Trkiye ile Mttefikler arasmdaki sava hali onun eliyle sona ermiti. Bundan somaki aylarda Milliyeti Hareketi balatmak iin Mustafa Kemal'in en yakn ve etkin destekleyicisi olmutur. Nitekim, Mustafa Kemal Samsun'da ve Dou'da ne yapmsa; Rauf Bey de, zmir'de ve Bat'da onu baarmtr. Her ikisinin baarlar, milliyetilik mealesini tututurmakta nemli bir rol oynamtr. Daha soma, Rauf Bey, 1920 gznde yaplan seimden soma toplanan Osmanl Meclisi'ne katlmak iin stanbul'a gemi ve General Milne'in basknnda yakalanp Malta'ya srlmt. Malta'dan dndkten soma Ankara Meclisi'nin ikinci bakanlna seilmi ve 1922 Temmuzunda da Babakan olmutur. Lozan Konferans'nda, smet Paa'nm bulunmad zamanlarda Babakanlkla beraber Dileri Bakanl grevini de yapmtr. Rauf Bey, Trklerin ounun aksine, Yakndouda geer dil olan Franszcay konuamamaktadr. Fakat ok iyi ngilizce bilmektedir ve ngiltere ile onu Dou'da hkim klm niteliklerine duyduu hayranl gizlememektedir. Ankara hkmetinin ovenlii ok ileri gittii zamanda Rauf Bey partisinden ayrlm ve daha liberal olan Terakkiperver Parti'ye katlm ve gl bir muhalefet kurmutur. Bu ekilde hareket etmekle, Cumhuriyet Halk Partisi'ndeki eski arkadalarnn phesini ve dmanln ekmitir.

45

1924 ylnda, muhalefet partisinin gelimekte olduu bir srada, Fethi Bey, Babakanla getmlmitir. Bu devlet adam da eski bir askerdir, iki yl Paris'te asker ateelik, soma ittihat ve Terakki'nin sekreterliini yapmt. te yandan, Sofya'da bulunduu srada Mustafa Kemal de orada asker atee idi. Aralarnda byk bir dostluk kurulmu ve pek ok olay birlikte yaamlardr. Fethi Bey daha soma, 1918 'de izzet Paa kabinesinde iileri Bakanl yapmtr. 1921'de istanbul'da ngilizlerce tutuklanan tannm kiiler arasmda Fethi Bey de vardr. Malta'da kald sre iinde ngilizce renmitir. Ve imdi bu dili iyi konumaktadr. Fethi Bey, Malta'dan dndkten sonra Mustafa Kemal' e katlm ve 'etkin' milliyetilerden biri olmutur. 1922 ylnda, ileri Bakan olarak, bar artlarn grmek iin Londra'ya gitmi; fakat hibir ngiliz bakan tarafndan kabul edilmediinden birka hafta bekledikten soma Ankara'ya dnm.ve hkmetine kein saldrya gemesini tavsiye etmiti. Bu saldn sonunda Trk ordusu zmir'e girip Yunanllan denize dkmtr. Fethi Bey 1924'te Babakan seilmi, fakat 1925'teki Krt ayaklanmas srasnda izledii politika yumuak grldnden bu grevden alnm ve Paris'e eli olarak gnderilmitir. Bugn Trkiye'de, Mustafa Kemal'den soma en kuvvetli adam -1921'de Rauf Bey'in 1925'te de Fethi Bey'in yerini Babakan olarak alm bulunan- smet Paa'dr. O ismet Paa da efi gibi yetenekli ve tannm bir askerdir ve baanlan arasnda Sakarya Sava da bulunmaktadr. Mudanya Mtarekesi, ismet Paa'y zeki bir diplomat ve ngiliz temsilcisi General Harrington'un mthi bir hasm olarak ortaya karmtr. Lozan Konferans'nda Lord Curzon'a kar direnmesiyle n bir kat daha artmtr.

46

ismet Paa, ksa boylu, ince yzl, gzleri, bir anda her eyi grmek ve kulaklarnn ar iitmesinin yaratt boluu gidermek istercesine durmadan yuvalarnda dnen bir kiidir. Kk bir asker by, kartal burnu, ince elleri soyunda erkezlik olduunu gstermektedir. Diplomaside yalnz zek deil, mantk gsterisi de yapmaktadr. Alman asker terbiyesi almas, Fransz asker metodlarn incelemesi, ona hareketlerinde asker bir hava vermektedir. Disiplinlidir ve soukkanl olarak tamnmtr. Fakat bazan sabrszland ve parlad da olur. ok defa yumuak bir politikac havasndadr. Karsndakilere, kiiliinde hareketsiz gibi grnen gc kullanarak etki yapmaktadr. Mustafa Kemal ve zellikle ismet Paa, Devrimci ve Cumhuriyeti Ankara'nn en nemli iki kiisidir. Millet Meclisi, bu ikisinin elinde bir kil hamuru gibidir. Bu hamura, bazan yumuak basklarla bazan glerini bir araya getirip ezmek suretiyle biim vermektedirler. Ortak iktidarlar ile (nk biri srekli olarak Cumhurbakan, br de Babakandr) Trkiye'nin yeniden kurulmas balamtr ve idar olduu gibi, sosyal ve ekonomik reformlarn lkeye getirilmesi hzla ve aksamadan devam etmektedir. 23 Nisan 1920'de Ankara'da hazrlanm olan Tekilt Esasiye Kanunu, 29 Ekim 1923'te Cumhuriyetin ilmna kadar Anayasa olarak ie yaram, fakat ondan soma yetersiz hale geldiinden 30 Nisan 1924'te yeni bir Cumhuriyet Anayasas kabul edilmitir. Bylece byk Millet Meclisi, hkmet ve devlet kurulularnn balan Anadolu'nun ortasndaki kk Ankara kasabasnda toplanarak, hayret verici bir ibirlii heyecam iinde lkeyi kurtarma, kalkndrma ve devrime yalan iddetli bir evrimle yeniletirme iine koyulmulardr.

47

Bundan sonra, artk, Trkiye Cumhuriyetinin bymesinin aamalarn inceleyebiliriz. lk aamalar, bir sr kurumun artc bir ekilde ortadan kaldrlmas ile gemitir. Kapitlasyonlar, kavim sistemi, saltanat, hilafet, medreseler, evlenme ve kadnla ilgili gelenekler ve giyim bunlar arasndadr. Devrimci nderlerin gznde, bu yaplanlar, harekete gemek iin yollarn temizlenmesiydi. Yeni Cumhuriyet; temizlenmi, gemiin engellerinden arnm bir yolda ileri atlacakt. Modern devlet, ilerlemesini geciktirecek her trl modas gemi detlerden kurtanlmalyd. Dier taraftan da, dnyann gznde bu an derecede bir eski dmanlyd. Trkiye dnda, pek ok tarafsz gzlemci, bu sosyal deiiklikteki hzn, devrimci hareketin karsna kacak tehlikeli tepkilere yol ap amyacam sormaya balamlardr. Bu sorunun cevabm, belki, Trkiye de yer alan olaylarn izledii yolu daha yakndan inceleyerek bulabiliriz.

48

DOKUZUNCU BLM KAPTLASYONLAR VE SSTEMNN KALDIRILINLvS I Yeni Trkiye, yeniden douunun devrimsel a anas- dan zaferle ktktan ve savam getirdii kargaalktan kendini kurtardktan soma daha byk ve daha kark bir i olan, 'dank evini dzene sokmak' ve bunu gvenlik ve konfor iinde yaanabilir bir duruma getirmek ii ile kar karya kalmt. Savam bulutlan dalm ve artk Anadolu Sava'mn kahramanlan Ankara'da toplanmlard. Haftalar ve aylar sren grmeler, kanunlar, yapc almalar sonunda, almak istenen yol stnde, ilerlemekte olan Trk devletinin geleceini ve zgrln tehlikeye sokacak talar bulunduu grlmt. Bu talann kaldnlmas gerekti. Bunun zerine Ankara Meclisi, sava iinde gstermi olduu azim ve heyecanla yolu temizleme iine koyulmutur. erdeki ilerlemeye en byk zarar kapitlasyonlardan, Trk olmayan aznlklara tannan imtiyazlardan, kavim sisteminden, anm dinsel styapdan ve stanbul'da sultanm etrafnda toplanm olan saltanat taraftarlarndan geliyordu. Bu unsurlarn her biri, son yllarda itibarlarm yitirmilerdi ve heyecan dolu Milliyetiler bunlara pheyle bakyor, onlan ulu-

49

sa kar bir huzursuzluk ve zarar kayna olarak gryorlard. Osmanl mparatorluu'nun sinesinde geliip bym olan bu kurumlara kar Byk Millet Meclisi saldrya gemi ve bunlar; dallar, budaklan ve kkleriyle kopanp temizlemitir. Trkler iin, ulusal barmszlklanna en zararl olan, eski kapitlasyonlar sistemiydi. Bunlar, eskiden Osmanl hkmetlerince Trkiye'de oturan yabanclara, Trk geleneklerine uygun olarak tannm kolaylklard. Modern anlamda ise, bu kolaylklar Trkiye'deki yabanc kiilere, kurumlara ve aznlklara verilmi imtiyazlar olmuta. Bu imtiyazlan ksaca incelerken, hukuk, ekoonomik ve ticar olarak gruplayabiliriz. Kapitlasyonlarn salad hukuk imtiyazlar; Trkiye'deki yabanclara, kendi lkelerinin kanunlanna, kendi mahkemelerine ve kendi yarglarna bal kalmak hakkm veriyordu. 1535 ylndan itibaren Osmanl topraklannda bulunan yabanc konsolosluklar, Trkiye'deki vatandalan arasndaki hukuk sorardan zmlemek yetkisine sahiptiler. Bu durumda, Osmanl mahkemelerine gitmeye hi lzum kalmyordu. Deiik uluslardan kiiler arasndaki davalar ise, sank durumunda olan taraf lkesinin konsolosluunda grlyordu. Yabanclar ile Osmanl tebaas arasndaki dava da, Osmanl mahkemelerine gtrlebiliyor, fakat byle davalara bakan Osmanl mahkemeleri de karma oluyordu. Osmanl kadsnn yanmda iki yabanc temsilci de yer alyor ve bunlar da ok defa bal olduklan konsolosluklar tarafndan yalnz braklmyorlard. Davalarda bulunan konsolosluk memurlan bu ekilde kurulmu olan mahkemenin kararn kabul ya da reddetmek yetkisine de sahip bulunuyorlard. Bylece, Trkiye'de yaayan yabanclar hukuk konularda, kendi lkelerinin kanunlanna az

50

ok uygun bir ekilde yarglanmak imknn kazanyorlard. Bu sistem, Osmanl mparatorluu iin btnyle yararsz da deildi. Bu ekilde, daha ileri bir hukuk anlay, Fransz karakterinde olmak zere, er' uygulamaya szyordu (1). Kapitlasyonlarn salad ticar imtiyazlar Trk makamlar iin daha sinirlendiriciydi. Ticar irketler, Trkkontrolundan uzak ve bamszdlar; istedikleri zaman en keyf biimde hareket edebiliyorlard. "Trkiyede, yabanc bir bankay ya da ticar irketi, faaliyetlerinde ya da lkenin herhangi bir yerinde bir ube amak istedikleri zaman, kanun formalitelere uymak zorunda brakacak hibir kanun yoktur. Bu durumda herhangi bir banka ya da zel firma Trkiye'nin istedii yerinde bir ube aabilir ve ilerini tam bir zgrlk iinde yrtebilir. Bu durumun en canl rnei stanbul ve Trkiye'nin baka yerlerindeki, Credit Lyonnais, Atina Bankas, Banco di Roma vb. gibi yabanc bankalarn varoluudur. Bunlar, ubelerini amak ve ilerini yrtmek iin Trk hkmetinden izin almak gereini duymamlardr. Baka bir rnek olarak, merkezi New York'ta bulunan Standard Oil Company (Bugnk Mobil irketi) yllarca nce Trkiye'ye ayn ekilde yerlemitir. Yabanc irketler milliyetlerini muhafaza edebilmekte ve ilerini kendi i kurulularna, hisse sahiplerinin hak ve ykmllklerine ve bal olduklar lkenin kanunlarna gre yrtmektedirler (2). (1) "Tarafsz olarak, Kapitlasyonlar tarafllar ile kar kanlar teraziye vurduumuz zaman; kabul etmeliyiz ki, Trkiye kendisine kabul ettirilen mal kstlamalar karsnda bakaldrmakta hakldr ve bu durum derhal giderilmelidir. Fakat ayn zamanda, Trkiye'ye uygarln girmesi bakmndan da mutlu sonular vermilerdir. Nasl Roma kanunlar, temas ettii kilise kanunlarn etkilemise, islm kanunlar da Kapitlasyonlar araclyla Avrupa kanunlar, zellikle Fransz hukuku ile temas etmi ve ksmen liklemitir." (Ravndall) (2) Birleik Amerika Ticaret Bakanl'mn raporu; 22 Mays 1920. 51

Bunlardan baka yabanc devletler, Osmanl topraklarnn birok yerinde postahaneler amlard. Szde haberlemenin gvenliini salamak iin alm olan bu postahanelerin aslnda kaaklk ve propaganda iin kullanldna Trkler inanmlard. Bylece grlebilecei gibi, Trkiye'de faaliyette olan yabanc i ve ticaret karlar Trk ticar faaliyetlerinden ve kanunlarndan o kadar bamszdlar ki; bunlar rahata, her ne biimde olursa olsun, bir Trk mdahalesine kar kendilerini koruyabiliyorlard. Fakat urasn da hatrlatmak gerekir; bu imtiyazlar ilk bata Osmanl hkmeti tarafndan zor zerine verilmi deillerdi. Deiik sultanlar zamnmda -gerek baka lkelerden salanan diplomatik kolaylkla, gerek yabanc yardm ile Trkiye'nin ticar gelimesi karlnda- isteyerek verilmilerdir. Tabii bu sistem soma yabanclarca an biimde smrlm, Trk ulusu iin her geen gn biraz daha dayanlmaz hale gelmitir. Bu imtiyazlar, Trk hkmetinin zerlerinde hibir kanuni kontrol bulunmayan ajanlar aracl ile yrtlen kontrolsuz bir yabanc smrme arac olmulardr. Yabanc konsoloslar, Trk resm makamlarnn yetkilerim an derecede kullanr durumdaydlar. Trkiye'de oturan yabanclar, kendilerine tannm olan haklan 'istismar' etmeye, lkenin kanun ve nizamlanm hie saymaya almlar ve birok durumlarda bu haklan baka kank iler iin kullanmaya koyulmulard. Kapitlasyonlann yabanclara tand dier ekonomik imtiyazlar arasnda en ok eletiriye urayan da, yabanclarn vergi ve resimlerden muaf olmalanyd. Baz ithalt ve ihracat resimleri dnda, yabanclar, Osmanl devletinin kendi

52

kiye'nin daha savaa katlmadan kapitlasyonlar kaldrmasyd. Bu da uzun sreden beri uygulanmakta olan haklar antlamalarnn tek tarafl olarak ihlli saylabilirdi. Nitekim, Mttefikler, kapitlasyonlarn kaldrlmasn hibir zaman Trk hkmetinin 'meru bir tasarrufu' olarak kabul etmemilerdir. Daha sonra, savan bitiminde Mttefikler eski haklarn geri almlardr. Milliyetiler, bu harekette Trkiye'nin bamszln ve kalknmasn kstlayacak ak bir teebbs sezmiler ve 1920'de hazrladklar Milli Misak'a bu konu ile ilgili bir madde koymulardr. (Bk. Mill Misak, Madde 6) Bu madde, Milliyetilerin 20 Austos 1920 tarihinde imzalanan ve Mttefiklerin kapitlasyon imtiyazlarm Trklere yeniden zorla kabul ettirmeyi ngren Sevr Antlamas'na direnilerini artran etkenlerden biri olmutur. Bu noktada, Mustafa Kemal Paa ve kendisini destekleyenler bir adm bile gerilemeyeceklerdi. Nitekim, zgr bir ulusun haklan ve bamszl ile taban tabana zt olan sistemin btnyle ve bir daha geri gelmemek zere kaldnlmasna kadar azimle dk erimilerdir. 1922'de, Lozan'da ilk ban konferans topland zaman, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin emirleri ve temennilerine gre hareket eden Trk delegasyonu, ban grmelerinin en hayat konulanndan biri olarak kapitlasyonlara! kaldnlmas sorununu ne srmtr. Bir ulusun temel haklarndan olan ekonomik bamszlk konusunda teslim olmaktansa sava halini srdrmek ve hatta gerekirse savamak azminde olan smet Paa ve danmanlar boyun emeyi reddetmilerdir. Onlann bu inat torumu bir ara konferansn devamn imknsz hale sokmutur. ngiltere adna konferansta bulunan Lord Curzon ve br Mttefik devletlerin temsilcileri ise, kapitlasyonlarn geici 54

www.cizgiliforum.com enginel

olarak Sevr Antlamas'ndaki ekli ile kalmasnda dayatmlardr. 1923 balarnda, bu konu yznden tam bir kmaza girilmi ve grmelerin bouna uzayp gittiini dnen Lord Curzon, birden konferans terkedip Londra'ya dnmt. smet Paa da kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul ettiremedii iin d krklna uram olarak Ankara'ya dnmt. Fakat gsterdii azim, Mustafa Kemal'in ve Meclisteki dier arkadalarnn kendisini desteklemeleri zerine daha da glenmi ve ikinci Lozan Konferans'na kendinden emin olarak gelmitir. Mill Misak bakmndan pek nemi olmayan baz konularda tavizler veren smet Paa, kapitlasyonlar konusunda dayatmaya devam etmitir. Bunun sonucunda, Lord Curzon'un yerine Lozan'da ngiltere'yi temsil etmeye balam olan Horace Rumbold'a, ngiltere hkmeti, Trklerin grn kabul etmesi yolunda emir vermi ve bylece kapitlasyon sisteminin kaldrlmas mmkn olmutur. Anlama yolunda bahca engel olan bu konu Trklerin istedii biimde bir zme balandktan soma, bar grmeleri daha kolaylkla sonuca doru ilerlemitir. Bylece en zor konu Trkiye'yi tatmin edecek ekilde halledilmitir. Tabii, byle bir sonu Mttefikler iin tam tersine olmutur. nl kapitlasyonlar sistemi artk lmt. (Daha nce Japonya'da lmt!) Trklerin, bu sistemin kaldrlmasnda srar etmeleri yalnz tabii deil, haklaryd da. O gne kadar bu sistem yabanclar lkenin ekonomik hayatnda sz sahibi yapmt. Tabii nasl Trk Devrimi, savan sonunda birdenbire ortaya kmsa, buna uygun olarak yaplan ani ekonomik deiiklik de, kapitlasyonlarn himayesi altnda bol kazan salayan yabanc karlar sarsm ve bunlara bal olan kiilere ac gnler yaatmr. Baz ie yarar yaban-

55

olarak Sevr Antlamas'ndaki ekli ile kalmasnda dayatmlardm 1923 balannda, bu konu yznden tam bir kmaza girilmi ve grmelerin bouna uzayp gittiini dnen Lord Curzon, birden konferans terkedip Londra'ya dnmt. smet Paa da kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul ettiremedii iin d krklna uram olarak Ankara'ya dnmt. Fakat gsterdii azim, Mustafa Kemal'in ve Meclisteki dier arkadalarnn kendisini desteklemeleri zerine daha da glenmi ve ikinci Lozan Konferans'na kendinden emin olarak gelmitir. Mill Misak bakmndan pek nemi olmayan baz konularda tavizler veren smet Paa, kapitlasyonlar konusunda dayatmaya devam etmitir. Bunun sonucunda, Lord Curzon'un yerine Lozan'da ngiltere'yi temsil etmeye balam olan Horace Rumbold'a, ngiltere hkmeti, Trklerin grn kabul etmesi yolunda emir vermi ve bylece kapitlasyon sisteminin kaldrlmas mmkn olmutur. Anlama yolunda balca engel olan bu konu Trklerin istedii biimde bir zme balandktan soma, bar grmeleri daha kolaylkla sonuca doru ilerlemitir. Bylece en zor konu Trkiye'yi tatmin edecek ekilde halledilmitir. Tabii, byle bir sonu Mttefikler iin tam tersine olmutur. nl kapitlasyonlar sistemi artk lmt. (Daha nce Japonya'da lmt!) Trklerin, bu sistemin kaldrlmasnda srar etmeleri yalnz tabii deil, haklaryd da. O 'gne kadar bu sistem yabanclar lkenin ekonomik hayatnda sz sahibi yapmt. Tabii nasl Trk Devrimi, savan sonunda birdenbire ortaya kmsa, buna uygun olarak yaplan ani ekonomik deiiklik de, kapitlasyonlarn himayesi altnda bol kazan salayan yabanc kartan sarsm ve bunlara bal olan kiilere ac gnler yaatmtr. Baz ie yarar yaban-

55

c unsurlarn ilerinden ellerini ekmeleri de bir sre iin lkenin ekonomisini geriletmitir. Daha nceki Osmanl mparatorluu topraklarnda yaayan geni gayri mslim topluluklardan biraz sz etmitik. Bunlardan, Bat Anadolu'da yaayan yonya Rumlar, Trklerin sahneye kmalarndan iki bin yl nce de bu topraklarda bulunuyorlard. Bazdan Bizans'n kalnts Hristiyanlard ve lkeye giren Trkler arasnda tam olarak erimemilerdi. Bazlar da Trk hayatma karmlar, i sahibi olmular ve Osmanl tebaaln kabul etmiler ve ikinci blmde belirttiimiz gibi bir kavim sistemi iinde rgtlenmilerdi. Byk Millet Meclisi daha soma dikkatini bu imtiyazl topluluklara evirmitir. Yerli gayri mslim topluluklann Osmanl mparatorluu iindeki statlerinin gemiini 1453 ylma, Trklerin stanbul'u ele geirdikleri gne kadar izlemek mmkndr. stanbul fatihi Sultan Mehmet II., o zaman gayri mslim topluluklan kendi egemenlii altmda dinlerine gre ayn ayn zerk topluluklar halinde rgtlemiti. Her topluluk, bir din adamnn nderlii ve otoritesi altna konmutu. Babli'ye bal olan bu "kavim ba" dinsel konularda olduu kadar hukuk konularda da yetkiliydi. Dinsel grevlerinin yan sra birtakm ynetim yetkileri de bulunuyordu. Bu ekilde gruplanm olan gayri mslimlere sultan tarafndan baz haklar ve imtiyazlar tannmt. Her grup, hkmetle ilerini 'kavim bann' aracl ile yrtyordu. Tpk, yabanc lkelerin, elileri aracl ile temas etmeleri gibi. Her topluluk ya da kavim, Trk tebaas olmakla beraber birok Trk kanununun kapsam dmdayd. Dinsel grevlerini istedii gibi yerine getirebilirdi. ocuklanm istedii gibi

56

okutabilirdi. Toplum ilerinin yrtlmesinde zerkti. Bu sistem, aslnda, Babli'nin iini kolaylatrmak, Osmanl topraklarnda yaayan Trk olmayan yabanc unsurlarn ynetimlerinin arlndan kurtulmak iin dnlmt. Ayrca hem din, hem de devlet ilerini dzene koyan Kuran'n bu topluluklara tam bir ekilde uygulanmasnn imknszlndan bu tr bir sistemin kurulmas gerekli olmutu. Trkler asmdan, byle bir sistemin zararlar ok byk olmutur. Yalnz, Trkletirmenin ideallerine ve gayelerine aykr dmekle kalmyor, ayn zamanda ayr bir toplum hayatnn devamn salyor ve bu topluluklarda milliyetilik hisleri uyandrarak bamszlk hevesleri yaratyordu. Bu durum sonunda aznlklar, Trk hkmeti aleyhinde d siyasal ilikiler kurmulard. Bu gizli faaliyetleri yznden Osmanl hkmeti iin yalnz bir huzursuzluk ve endie nedeni olmakla kalmamlar, kendi aralarnda da atmaya balamlard. Bu atmalara, yalnz Osmanl hlametinden ortak bir yarar koparmak istedikleri zaman ara vermiler ve glerini birletirmilerdi. Bu kural olarak, bu rakip kavimler arasnda srekli bir kskanlk ve dmanlk sregelmi ve bu durum da Trkiye iin dinmeyen bir huzursuzluk kayna olmutur. eitli Hristiyan mezhepleri arasnda din ve kan davalan da eksik deildi. Szgelii Makedonya'da Rumlarla Bulgarlar grtlak grtlaa giriyorlar; Kuds'te kutsal yerler yznden Hristiyanlar birbirleriyle bouuyorlard. Bu kavgalar, yalnz Bat dnyasnda aknlk yaratmyor, Hristiyan milletleri, Trkiye'nin ve btn slam dnyasnm gznde de kk dryordu. Bu milletlerin nderleri, bu kanklar ve kavgalardan so-

57

rumsuz deillerdi. nk partiler, piskoposlar ve dier din ileri gelenleri, yalnz topluluklarnn meru haklarm ve karlarn korumakla yetinmiyorlar; dier Hristiyan topluluklar ve Osmanl hkmeti aleyhinde siyasal komplolara giriiyor ve bylece kendilerine verilmi olan imtiyazlar ve iktidar istismar da ediyorlard. Bu nedenlerden tr kavim sistemi de, kapitlasyonlar gibi Trklerin gznde istenmeyen bir durum olmutu. zellikle Anadolu'da iki ey; birlik ve bar isteyen Milliyeti reformcular iin bu durum ortadan kalkmalyd. Modern devlet ilkeleri ile uyumayan bu anormal sistemin kaldrlmas istei, Gen Trkler hareketinden daha nce dile getirilmiti. Kavim sistemine kar duyulan bu genel dmanlk hissi, Milliyeti Kemalist harekete miras kalmtr. Anadolu'nun birlii, aznlklara verilmi olan zel imtiyazlarn kaldrlmasn ya da daha an bir gre gre, bu aznlklarn Trkiye topraklanndan kanlmasn gerektiriyordu. Anadolu'da istenen ban da, srekli kargaalk karm; din kavgalarma yol am, bozguncu faaliyetlerde bulunmu unsurlarn ortadan kaldnlmasm gerektiriyordu. Mill Misak'n altnc maddesi, ekonomik ve hukuk imtiyazlarla olduu kadar dinsel imtiyazlarla da ilgiliydi ve lkede zel muamele gren topluluklara son verilmesi isteini aklyordu. Bu istein sonucu olarak Milliyetiler, Lozan Konferansnda millet sisteminin kaldnlmasm da srarla istemilerdir. Ermeni topluluu gerekte daralm olan Trkiye topraklan dnda kalmt. stanbul'da bir miktar Ermeni bulunuyordu ve bunlar Lozan Konferans'nda szkonusu edilmemilerdir. EskiArap vilyetlerinde bulunan aznlklar da bir Trk sorunu olmaktan kmlard. Trkiye'de nemli aznlk un-

58

suru olarak Rumlar kalmt ve grmeler de en ok bunlar zerinde toplanmt. Bat Anadolu'daki Rumlar, Yunan felketi zerine ya Anadolu'dan karlmlar ya da Yunanistan'a kamlard. Yalnz Dou Trakya ve stanbul'da nemli sayda Rum kalmt ve bu da Trk Milliyetilerinin karsna dikilmi bir problemdi. lk Lozan Konferans'nda, bu konu ile ilgili olarak 30 Ocak 1923'te bir Trk-Yunan anlamas yaplmtr. Bu anlamada Mslman ve Ortodoks halklarn mbadelesi kararlatrlmtr. Yalnz Bat Trakya'daki Mslman Trkler ile stanbul'daki Ortodoks Rumlar bu anlamann kapsam dnda braklmlardr. Trkiye, Rum Ortodoks Palrikhanesi'nin baz artlar altnda stanbul'da kalmasna da raz olmutur. Bu artlara gre; siyasal faaliyetleri yznden istenmeyen adam durumuna gelen Patrik Melletios IV azledilecek ve yerine, Trk hkmeti tarafndan kabul edilebilecek baka bir din adam getirilecekti. Patrikhane yalnz dinsel konularla megul olacak, hibir siyasal faaliyette bulunamayacakt. Aznlklarn mbadelesi yeni bir r aan bir karar olmutur. Avrupa ve Amerika'daki kamuoyu bu karan deiik hislerle karlam olmakla beraber, Konferansn dier taraflar buna rza gsternilerdir. nk byle bir kararla, Trk toplumu iinde eritilemeyen Hristiyan aznlklar sorunu son bulacak ve gayri mslim unsurlar artk, Trk meselesinde bir huzursuzluk etkeni olmayacaklard. Birbirleriyle iyice kenetlenmi ve kanm olan din ve milliyet, Osmanl devletinde daima bir srtme ve tahrik unsuru olmulard; artk bu srtme de ortadan kalkacakt. Basklar, kym ve misilleme son yarm yzyl tarihinin sayfalarn kana bulamt. Artk, hi de-

59

ilse, Trkiye snrlan iinde byle olaylar olmayacak; i bar kurulacakt. Trklerin ve Hristiyanlann bugnk hava iinde kinlerini gmemeyeceklerini ve bir arada yaayamayacaklarn anlayan Trkiye ve Yunanistan, o gne kadar YakmDou sorununda hi el atlmam en radikal hal aresinin uygulanmasn istemilerdir. Bu, iddet ve ldrme yolu ile Trkiye'deki Hristiyanlann, Yunanistan'daki Mslmanlarn ortadan kaldnlmas deil, karlkl anlama ile ilerinde bulunan dikenlerin temizlenmesi idi. Bu karlkl anlama ile Trkiye'deki Rumlar Yunanistan'a, Yunanistan'daki Trkler de Trkiye'ye g edeceklerdi. Bylece her iki lkenin nk ve din tekdzelii de salanm olacakt. Yzbinlerce insan evlerinden skmek ve bunlan yabanc bir evreye yerletirmek protesto lklan ile karlamadan mmkn olmamtr. zellikle Trkiye, Hristiyan tebaay snr d ederek insanlk d bir davranta bulunmakla sulanmtr. Fakat aslnda, azmlklan mbadele etmek, Venizelos'un bir buluudur ve 1913 ylndan beri bu buluunu birka defa ortaya koymutur. Zaten sava yznden yerlerinden olmu Hristiyan aznlklar, bu anlama ile daha iyi bir duruma gemilerdir. nk, anlama gereince bunlara geride braktklar mallar iin her iki tarafa tazminat verilmitir. Gerekte, millet sisteminin kaldrlmasndan nce bu i, gerek zorla, gerek isteyerek yaplan gler ve karlkl mbadelelerle hal yoluna girmiti. Bu mbadelenin ekonomik etkileri, zellikle Yunanistan'dan Trkiye'ye geen 'muhacir'lerin durumlar daha ilerde anlatlacaktr. Rumlarn, Dou Trakya ve Anodolu'dan g etmelerinin siyasal etkileri ise elle tutulabilir. Trkiye, bir devlet olarak uzun varoluunda ilk defa, bir tek dili, bir tek milliyeti ve bir

60

tek mill ideali olan youn bir btnlk grnm gstermitir. Macaristan gibi paralanm, kk bir toprak paras iine sktnlm olmakla beraber, Trkler tek bir rk olarak; tek bir dil konuan, bir tek dine inanan bir ulus olduklarn grmler ve lm-kalm savann atei iinde ulusal birlik kalbna dklmlerdir.

61

ONUNCU BLM SALTANATIN KALDIRILMASI (1 Kasm 1922) VE CUMHURYETN LNI (29 Ekim 1923) Mustafa Kemal Paa Hkmeti 'nin eski Osmanl kurumlarn ykma iine koyulduu devre iinde beklenmedik ve hayret uyandran hareketi, sultan tahtndan indirmesi ve slm tarihinin en nl saltanatm kaldrmasdr. Bu hareket ok an olmakla ve yabanc lkelerde hi beklenmemekle beraber, tarihsel olaylarn geliiminde tabii bir adm olarak grlmektedir. Bu yzden, hareket, bir oldu bitti olarak hayret verecek biimde pek az protesto ve tepkiye yol amtr. Anadolu'da Milliyetilerin Yunanllara kar kazandklar zaferden ve anakkale'de Mttefiklere kafa tutmalanndan soma, Ankara'daki milliyeti hkmetin kendine gveni snr tammaz bir duruma gelmiti. Elinde bulunan iktidarn farknda olarak ve ok ar artlara ramen kazand zaferi, bandaki kahramann verdirheyecam tayarak yeni hkmet kendini her eye 'muktedir' hissediyordu ve bunu bir ok vesileyle gstermiti. Fakat hibiri, stanbul'daki kukla sultana kar giriilmi hareket kadar stnlk ve gurur ruhu yanstmamtr. Babli, aylar nce Trkiye'deki son bamsz otorite ni63

www.cizgiliforum.com enginel

teliinin izlerini de yitirmiti. Hl Tanr'nn verdii bir hakla hkm srdne inandan sultana kar beslenen saygy ve bundan doan itibar ktye kullanmt. Btn zayfln ortaya koymu, Mttefik makamlarn elinde bir aratan baka birey olmayan sultan tarafndan ynetilmeye kendini brakmt. Daha nce de belirttiimiz gibi, Trk devleti iin yapc ve ulusal hibir faaliyette bulunmamt. ngiliz askerlerinin stanbul'daki meru parlamentoya yaptklar baskna da seyirci kalm, en kk bir protestoda bulunmamt. Onun iin yalnz ngiliz yesinin deil, btn Mttefik Yksek Konseyi'nin "parasn yanl ata oynam olduu"na hi amamaldr. Lord Salisbury'nin nl itirafnda belirttii gibi; Mttefikler kr krne Ankara Hkmeti 'ni tanmay reddetmemeli ve stanbul'da artk hibir otoritesi kalmam ve ne Mttefiklerin ne de kendi ulusunun karlarna hizmet edemez duruma dm bulunan sultana balanmamalydlar. Srekli bir barn artlarn grmek iin Lozan'da bir konferans ars yapld zaman Mttefikler stanbul'daki 'glge hkmet'ten de temsilci gndermesini istemilerdi. Artk l bir duruma gelmi ve kimsenin desteklemedii sultana, inatla sarlmak ve onunla al verie girimek; ne bo bir formalite gerei ve ne de bir manevra idi. Sadece Trk Milliyetilerine bir hakaretti. Byle bir tattm da, Ankara Meclisi'nin yeni bir saldrya gemesi iin iaret olmuta. 1 Kasm 1922'de Meclis aadaki karan oybirlii ile kabul etmiti: "Trk ulusu, ulusun gerek temsilcisi olan Trkiye Byk Millet Meclisi'ne halen tevdi etmi olduu ve bu Meclis tarafndan kullanlmakta olan egemenlik haklarnn blnmez, vazgeilmez ve bakalanna devredilemez olduuna karar vermitir.

64

Bundan baka Trk ulusu, ulusun iradesine dayanmayan hibir iktidar da kabul etmemeye karar vermitir. Trk ulusu, Mill Misak snrlan iinde Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti'nden baka hibir hkmet tanmamaktadr. Buna gre, Trk ulusu stanbul'daki tek ahsn egemenliine dayanan hkmetin varoluunu 16 Mart 1920 den itibaren tamamen ve bir daha geri gelmemek zere yitirmi olduuna inanmaktadr. Halifelik, Osmanl hanedanma ait bulunmaktadr. Bilgi ve karakter bakmndan en uygun hanedan yesi Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan halife seilmitir. Trk Devleti halifeliin makamdr." Mustafa Kemal Paa da, Fransa Dileri Bakanl'na yazd bir mektupta yle demiti: "Varoluu hibir ulusal g tarafndan desteklenmeyen stanbul hkmeti, varolmaya ve hayat bir organizma olmaya artk devam etmemektedir. Ulusun gerek ounluu, gerek halk ounluunun ve kyllerin haklanm savunacak ve onlann refahm salayacak bir halk ynetimi hkmeti kurmutur." Kararmbu iki deklarasyonda belirtilmi olan anlam, ok derindi. Bu anlam, yalnz stanbul hkmetini deil, halifesultan Mehmet VI.'nm ahsm da ilgilendiriyordu. Sultan, o sralarda, Mttefikler tarafndan meru hkmdar olarak tannm olmakla beraber, Ankara hkmeti ve Milliyetiler tarafndan Mttefikler'in bir arac ve dolaysyla Trkiye iin bk hain olarak grlyordu. Birka gnlk bir aradan soma, sultan ve hkmetinin yeleri hakknda bir vatana ihanet sulamas yaplm ve yar-

65

glanmalan istenmiti. Bu karan renen sultan ne yarglanmaya, ne de tahtn brakmaya raz oldu, bunun yerine, hayatnn tehlikede olduuna inandndan, ingiliz makamlannm himayesini istedi. stanbul'daki ngiliz kuvvetlerinin kumandan General Sr Charles Harrington hemen Londra ile temasa gemi ve sultann bir ngiliz sava gemisiyle Trkiye'den uzaklatnlmas iin gerekli hazrlklar yaplmt. 17 Kasm sabah da Sultan Mehmet Vahdettin, yannda olu ehzade Erturul Efendi ve saraydan alt kii olduu halde, sarayn yan kapsndan sessizce kt; bir otomobile binerek ngiliz deniz kuvvetleri kararghna gitti ve oradan da Amiral Brock'un zel motoru ile "Malaya" zrhlsna geti. "Malaya" zrhlsnda ngiliz topraklarna ayak basan eski hkmdar, ngiltere Kral George V adma karlanm ve o da Byk Britanya'nn himayesi altnda kendini gven iinde hissettiini sylemiti. Mehmet Vahdettin, soma tahtn brakmadm, fakat kendisim tehdit eden tehlikeden uzaklatn eklemiti. ok gemeden de "Malaya" zrhls Malta'ya doru demir almt. Mehmet Vahdettin'in Trk topraklanndan aynlmas ve bir dost gibi Hristiyan topraklanna ayak basmas zerine, Milliyetiler onun hepten sultan olma niteliini yitirmi olduunu ve bu hareketine taht brakma gz ile baklacam ileri srmlerdir. Bu nedenlere dayanarak, Milliyetiler artk banda bir sultann bulunmad devleti, halk egemenliine dayanan yeni bir rgt biimine koyacaklard. Halife-Sultan Mehmet Vahdettin'in kamasndan soma, kuzeni ve Sultan Abdlaziz'in ikinci olu Mecit Efendi, 18 Kasm 1922'de Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan halife (sultan deil) seilmitir. Bu seim, 1 Kasm tarihinde ka-

66

bul edilen nergenin ikinci maddesine uygun olarak yaplmt. Yeni halifenin greve balamasnda yaplan dualar, Trk tarihinde ilk defa Arapa yerine Trke ile olmutur. Bununla devletin artk, islm dinini deil, fakat Trk milliyetiliine dayand anlatlmak istenmitir. Yeni halife, greve, siyasal gten yoksun olarak balamta. Bylece, mr ok ksa da olsa, bu kurumun tarihinde yeni bir devir alyordu. Mustafa Kemal'in bamda bulunduu Milliyeti Hareket'in ilk gnlerinde, stanbul'daki devlet dzenini ykmak niyetinde olunmad aka belirtilmiti. Vatanseverlerin amac daha ok sultamn yapamadn yapmak, lkeyi yabanc igalinden kurtarmak ve stanbul hkmetini iine dt asker ve diplomatik kemeketen ekip karmakt. Milliyetilerin, stanbul'da sultamn ve hkmetinin, mttefiklerin elinde birer kukla olmalarn onaylamayan ve hatta zaman zaman kzgnlk belli eden sesler karm olduklar dorudur. Fakat balarda, bu zavall hkmetin her ne pahasna olursa olsun yabanclarn elinden kurtanlmas gerektii yolunda gl bir his vard Ankara'da. Dmann igal ordular Trk topraklarndan atlmal, Osmanl hanedan kurtarlp saygdeer ve ulusa hizmet eder bir duruma getirilmeliydi. 9 Eyll 1919'da toplanan Sivas Kongresi'nde zellikle, hareketin amacnn "Saltanat, hilfeti ve lkenin btnln yabanc basklarna kar korumak" olduu belirtilmiti. Bundan baka, 28 Ocak 1920'de stanbul'da Osmanl Meclisi'nde kabul edilen Mill Misak'ta da, Trrkiye'nin devlet eMinin deitirilmesi iin Milliyeti Hareketin bir niyeti bulunduuna dair hibir aklama yokta. . Bunlara ramen, iki yl soma sultan tahtndan indirilmi ve ulus yeni bir rejim altna sokulmutur. lk bata yeni hk-

67

met, Ankara'daki bir devrimci grubun asker diktatrl biiminde ortaya km, onyedinci yzylda ingiltere'de Cormwell'in Commonwealth'inin ilk safhasna benzeyen bir parlamento protektoras gibi grnmtr. On bir ay soma ise, Ankara Parlamentosu, Cumhuriyeti kesin olarak n etmi, devleti geleneksel ynetim biiminden syrp almtr. Temel politik ilkelerin bu ekilde deitirilmesi nasl izah edilebilir? Bu, Mustafa Kemal ve arkadalarnn birdenbire ve umut edilmedik bir biimde fikir deitirmelerinden deil, istanbul hkmetinin Mttefiklere srekli boyun emesinden ve ibirliini son haddine kadar ileri gtrerek deta dmamn davasn benimsemi durumuna dmesinden ileri gelmitir. Sultann yabanc snglere gvenmesi, onun lkeye ihanet ettii phesinin uyanmasna yol amtr. Hilfetin de islm enternasyonalizmine ball, btnyle ulusal olan bir programn bamszl ile badamyordu. Hilfetin gericiler tarafndan desteklenmesi de, hainlerin bir gn bu kurumun itibarndan yararlanarak bir kar devrim hareketine girimeleri endiesini yaratmt. Nihayet, ulusal bamszlk davas; Trkiye'yi istanbul'dan, Bizanstinizmden, yabanclarn desteine dayanan saltanattan, Islmn enternasyonalizminden, bunun yaratt sorunlardan ve tutuculuktan syrmann gerei ile badayordu. Batl siyasal fikirlerin etkisi altmda uyanm bir ulusun, hasretini ektii ulusal hrriyet ve bamszla, Trkiye ancak bu ekilde ulaabilecekti. Geleneksel ve tutucu Osmanl hanedan ynetiminde, arzu edilen sosyal ve siyasal reformlar, tam bilinli bir milliyetiliin gelimesi ve Batl demokratik hkmet ilkelerinin uygulanmas snrlanyor ve bask altmda tutuluyordu. Bunun mantksal sonucu, kansz bir devrim yapp saltanat kaldrmak ve cumhuriyeti iln etmekti.

68

Bu kitabn daha nceki sayfalarnda belirtildii gibi, Osmanl hanedan mutlak otokratik hanedan tipiydi ve hkmdarlar ile tebaalar arasndaki ilikilerin, efendilerle esirleri, obanlarla srleri arasndaki ilikilerin benzeri olduu grne dayanyordu. Aslnda, Osmanl mparatorluu iinde Trkler de Trk olmayanlar kadar ac ekmilerdir. Trkler de, dier tebaa milletler olan Srplar, Yunanllar, Bulgarlar, Romenler ve Arnavutlar kadar bu imparatorluktan kurtulmaktan memnundular. Bir nceki yzyl iinde bu ayr milletler kendilerini Osmanl boyunduruundan kurtarmlard. Sra imdi Trklerin kendilerindeydi. Ortaa tipi bir hanedan ynetiminden Bat rnei tam bir ulusal bamszln, eski bir rejime kar ayaklanp, halk egemenliine dayanan yeni bir hkmet kurmamn zlemini ekiyorlard. Saltanata kar yaplan an ve artc devrim birok gerici dalgalanmalar ve istikrarsz akmlara yol amtr. Fakat bir btn olarak, deiiklik, yeniden dnyaya gelen Trk ulusunun yararna olmutur. Bu, ynden yararlyd: Birincisi, yeni dzenin sembol olarak saltanatn kaldrlmas, Trk Devleti'nin -lkeyi zel iftlii gibi gren bir hanedann deil artk demokrasi hisleriyle dolmu bulunan Trk ulusunun yararna- varolduunu gstermesi, bakmndan nemliydi. kincisi, hanedan messesesinin kaldrlmas cari masraflarda byk bir ekonomi demekti. nk sultann masraf listesi Avrupa'da en kabark olanyd. Buna karlk Trkiye'nin mill geliri, ayn nfusu olan bir Avrupa lkesininkinden ok dkt. Saray yaamnn sona ermesi; Yldz ve Dolmabahe saraylarnn kapanmas, Babli'nin asker ve diplomatik trenlerinin geleneini devam ettirmekten vazgeilmesi ile yaplan ekonomiye, ayrca idare mekanizmasnda yaplan harcama ksntlar da ek-

69

lenmitir. Ankara hkmeti, stanbul'daki, imparatorluu yneten, gereinden ok kalabalk ve lks deli devlet dairelerini kapatm ve bunlarn yerine Ankara'da, gerek eldeki madd imknlarn darl, gerek yeni hkmetin Ispartal zihniyeti -gerekse gen bir. ulusal devlete daha yakr olmas dolaysyla- mtevazi devlet daireleri amtr. nc yarar ise, siyasal durumun sadeletirilmesinde grlmektedir. Kendilerini Bat uygarlna uydurmaya alan Batl olmayan lkelerde geleneksel bir yerli hanedann bulunmas bir zayflk kayna olmutur. Bu sistemlerde denge, ittifak ve rekabet oyunlarn halk deil hkmdarlar oynar. Krallar, piyonlar tarafndan igal edilmi bir satran tahtasnda en byk paralardr ve Doulu krallar hep Bat devletlerinin hkim etkilerine mat olmak detini edinmilerdir, iran'da, Fas'ta ve baka yerlerde; yerli otokratlar, tebaalar zerindeki geleneksel otoritelerini srdrebilmek iin yabanc hkmetlerin desteini salamak amacyla kendilerini bu yabanc hkmetlerin emirleri altna sokmulardr. Trkiye'de de -gerek ittihat ve Terakki, gerekse bugnk Milliyetilerson yllarda buna benzer tatsz tecrbeler geirrmlerdir. Sultan Abdlhamit, 1908 ylnda, kl tehdidi altnda Anayasa'y kabul ettikten soma 1909 ylnda otoritesini geri almakta nerdeyse baarya ulaacakt. O tarihten itibaren, Trkiye'nin fiil yneticileri taht iktidarsz bir durumda tatmak iin byk dikkat gstermilerdir ve bu yzden de, hakl ya da haksz, Sultan Mehmet Vahdettin'i, istanbul'un 1918'den 1923'e kadar Mttefikler tarafndan igali srasnda -isteyerek ya da bask altnda- Mttefikler adna Trk Milliyetileri aleyhinde alm olmakla sulamlardr. Saltanatn kaldrlmas Trklerin

70

kafasna, ulusal savunma dayanmasnda artk byle gedikler almayaca dncesini yerletirmitir. Saltanatn kaldnlmasndan bir yl kadar sonra hava olduka alm ve Trk devlet gemsinin rotas daha belirli olmutur. Trk-Yunan Sava basan ile sona erdirilmi, Trktopraklanndaki Rumlarn hemen hemen hepsi gitmilerdir. Uluslararas Halklarn Mbadelesi Komisyonunun gzetiminde yaplan bu boaltmadan soma yalnz bir avu Rum kalmt ve bunlar da mmkn olan hzla lkeden karlyorlard. stanbul dndaki Ermeniler de artk Trkiye topraklanndan karlmlard. Fransz igal ordusu Adana blgesinden daha 1922 ylnda ekilmi, bunlarla beraber Ermenilerin, Rumlann, Araplarn ou, Fransz himayesi altnda oturduklar Anadolu'nun bu kesinden aynlmlard. 2 Ekim 1923'te de stanbul'daki yabanc igali son bulmu, Mttefik kuvvetler, Trkler bayram ederken, ehri boaltmaya balamt. 29 Ekim 1923'te Trk Devleti'nin ekli Cumhuriyet olarak iln edilmitir. Daha nce de belirttiimiz gibi, Trkiye Byk Millet Meclisi, ok daha nceden kendini Trkiye'nin tek egemeni iln etmi ve saltanat ile, eski Osmanl rejimini bir daha geri gelmemek zere ortadan kaldrmt. Artk sra, Milliyeti Hareketin faaliyetlerinin zm noktasna gelmiti. "Cumhuriyet" byk bir bayram havas iinde karland. Gazi Mustafa Kemal Paa,- birka muhalifi dmda- Meclis'in oybirlii ve "Yaasn Cumhuriyet!" sesleri arasmda Cumhurbakan seildi. Bu ses, yzyllar boyunca Dou despotizminin egemen olduu bir lkede kulaa yabanc geliyordu ve "Gazi" ile "Cumhurbakan" unvanlan birbirine hi uymuyordu. Fakat bu yeni kelimeler halk arasnda hzla yaylmtr. Meclis'ten 71

taan sesler, darda sokaklarda toplanm olan halk tarafndan bir bayram havas iinde alklarla karlanm, yzbir pare top at yaplmt. Eski bir otokrasinin uzun tarihindeki bu dm gerekten artcyd. Bu deiikliin gerekliini aratrmak, tabi bir hareket olacaktr. Bat dnyas, 1908-1909'daki "Gen Trkler Devrimi"ni heyecanla karlamt. nk sultann despotik yetkilerini kstlamak ve etkili bir Anayasa rejimi getirmek vaadinde bulunmutu. Fakat "Gen Trkler" bu frsat karmlar ve ereflerini, Sultan Abdlhamit'inkine ta kartan bir zulm ile lekelemilerdi. 1923 ylnda yeni bir dzen, ayn hava iinde iln edildiinde uluslararas sorunlarla ilgilenen pek ok kimse ve tarihi tarafmdan byk bir phe ile karlanmt. Bir ulus, yalnz eski eylere yeni adlar takmakla, dnme biimini deitiremez ve kendini yzyllardan beri sren geleneklerden kurtaramazd. Bir sz vardr: "Pars beneklerini, Habe derisini deitiremez." derler. Eski bir krallk ynetimi de bir gn iinde cumhuriyete dntrlemez. Bir tek otokratik ve despotik hkmdann ynetimine alm olan bir ulus da, yine bir tek ksa teebbsle dzenli bir demokratik hkmeti ya da cumhuriyeti gerekletiremez. 1789'dan 1871'e kadarki Fransa tarihi, devrim yolunun, almas uzun sren bir yol olduunu gstermektedir. Trkiye'nin de nnde byle uzun, inili kl bir sr gerilemelerle dolu bir yol uzanmaktadn. Fakat unu da hesaba katmaldn; eski Osmanl mparatorluu'nda olduu gibi, yeniden doan Trkiye'de de, temel gerein bir tek kiinin kiiliine bal olduudur. Demitir ki; "Mustafa Kemal Paa salam bir 'vakadr, fakat Trkiye Cumhuriyeti sadece gstermelik bir dekor olarak ortaya kabilir." 72

www.cizgiliforum.com enginel

Yeni Trkiye Cumhuriyetinin i sorunlarn ele almadan nce, iin bandan itibaren bu ekil bir cumhuriyeti hkmetle Amerika Birleik Devletlerinde ya da Fransa Cumhuriyetinde grdmz cumhuriyetilik arasndaki tarihsel fark kabul etmemiz gerekir. Bu iki cumhuriyet ekli, aydnlanm demokratik halklarn, hkmet etme sanatnda iyi yetimi, politika biliminde tecrbe kazanm, liberal politik fikirlerden ilham alm uluslarn isteyerek ve akllca kabul ettikleri temsili hkmet ekilleridir. Ynetim metodlannm evriminde, aristokratik ya da otokratik sistemin zararl sonularnn btnyle farkna varm, Atlantik'in her iki kysndaki filozoflarn, yazarlarn, devrimcilerin, anaristlerin ve reformcularn yaratt hava iinde hkmet sorununu tam olarak kavram uluslarn, siyasal zgrlk ve bamszlk yolunda yeni bir dnemeci dnmeleri ok tabiidir. Lincoln'n halk iin, halk tarafndan, halk hkmetini iln eden szlerinin, bu yeni cumhuriyeti uluslarn zihinlerinde kolayca yer etmesi de yine ok tabi idi. Demokrasi olgunlamamsa bile, ilerlemiti ve cumhuriyet; demokrat fikirli bir ulusun kesin ifade yoluydu. Cumhuriyet fikrinin tm, bir tek ulusun, halknn byk ounluu tarafndan onaylanan ve paylalan fikriydi. Trkiye Cumhuriyeti denen devletin Dou'da ayn hkmet biimleri gibi deiik bir yapda olmas normaldir. nk bu, bir halk hareketi ve demokratik gelimenin tabii bir rn deildir. Bunun nedeni de halkn politik alanda eitilmemi olmasdr. Cumhuriyetilik, Dou'da, Bat'dan getirtilmi ve dilrilmi bir egzotik bitkidir ve kkleri topram derinliklerine inip tutmas beklenmeden iek amas istenmektedir. Bu siyasal bymeyi incelerken genel bir halk hareketi ya da 73

dnce eimi gremiyoruz. Devrimci grleri ve reform heyecan tayan kstl bir saydaki aydnlar dmda, btn ulusa yaylan bir yenilenme, zgrlk fikirlerinde bir 'rnesans' bulamyoruz. Trkiye'deki Milliyeti Hareketi mcelediimizde bunun "Gen Trkler" diye adlandrlan bir radikaller grubunun, hatta daha dar bir evre olan ttihat ve Terakkinin bir rn olduunu fark ediyoruz. Bundan soma Trkiye'de cumhuriyet karmza, bir kk asker devrimciler grubunun rn olarak kyor. Bu grup, mevcut rejimi basan ile ortadan kaldrm, lkenin yabanc dmanlann yenmi ve baany kazanacaktan iddias ile cumhuriyeti bir hkmet ekli kurmutur. Kadere raz olmu ve sesini karmayan bir lkeye getirilmi olan bu cumhuriyeti hkmeti, yapma davran iinde, yaratclan ve nderleri birbirleriyle dayammaya devam edip devlet gemisini yalpalatmadklar srece, baarl olarak gryoruz. Bu yzden, bu cumhuriyetin bymesini ve gelimesini, -Fransz ve Amerikan demokrasilerini incelerken yaptmz gibi- ktlelerin psikolojisi asndan deil, nderlerinin politikas asndan izlemeliyiz. Bu cumhuriyeti incelerken aklmzdan unu da karmamalyz: Yeni rejim hi olmazsa hayatnn bu ilk yllannda, hl garip ve egzotik bireydir; halkn kalplerine kk salmamtr ve zaman zaman heyecana kaplan bir kyl ktlesinin ortasna dildlmitir. Profesr Hearnshavv yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin gelimesini izlerken unutulmamas gereken u szleri yazmtr: "Tarih tarafndan saysz rnekler ve ihtarlarla kuvvetlendirilmi olan en byk politika ilkelerinden biri de ulusal hayatn devamllmda hibir gedik bulunmamaschr. Zamanmz-

74

da, bir ulusun kendine gre bir hayat olduu, artlarn ok hzl ve radikal biimde deimesini ho grmeyecei, kendini yeni evreye uydurmak ve yeni fikirleri hazmetmek iin zamana ihtiyac olduu gereini, kendilerini soyut fikirlere kaptrm, her trl tarih devamllk anlayndan yoksun, tarihin birikmi derslerine kulak asmayan fanatiklerin kurban olmu byk Rusya halklar, ok ac bir ekilde renmektedirler..." ngiliz siyasal dncesindeki "evrimin devrimden daha baarl olduu" ilkesinde byk bir gerek pay vardr. Evrim yada ar tedric gelime -zellikle devlet biiminin deimesinde- eski dzeni birden devirip bunun yerine yeni bir rejim getirmekten, ok daha gvenilir ve dengeli bir reform yoludur. Devrim, yalnz herhangi bir grup ya da ulusun tutucu ounluuna aykr dmekle ve tehlikeli tepki gleri yaratmakla kalmamaktadr. Hibir deiiklik, halkn ounluu tarafndan iyi karlanmadka kkl bir deiiklik olamaz. Ve halk da byle bir deiiklie yalnz evrimci bir eitim ve aydnlatma yolu ile hazrlanr. Yoksa, devrimci nderler tarafndan birden getirilirse yanl anlalabilir, arm ve bilgisiz ktleler tarafndan pheyle karlanabilir. Btn tarih bu gerei gzler nne sermektedir. zellikle, Trk aydnlarn adeta hipnotize etmi olan Fransz devrim tarihi bunu ok iyi gstermektedir. Bir gediin gemi arasna girmesi yle tepki glerini harekete getirmitir ki; yzyldan daha az bir sre iinde Fransa tekrar krallk rejimine dnm, ktlelerin pahalya elde ettikleri kazanlar brokratik styapnn altmda kalmtr. br taraftan ngiltere'nin ar ve dnlerek atlm admlarla yaplan reformlarla gelitirilmi olan bugnk siyasal bnyesi; ayn sarsntlarla gerilemeleri geirmemitir.

75

Bu temel politik gerek, herhangi bir ulusun -zellikle Trkiye'nin- hzla gelimesi incelenirken akldan uzak tutulmamaldr. Trkiye'nin yeniden canlanmas, devaml ilerlemeyi salayacak bir evrim midir? Asker dilde sylendii gibi, ilerlemeye siper kazlmasna, mevzilere yerleilmesine ve kazanlan bu mevzilerin savunulmasna zaman brakacak bir tempoda m olacaktr? Yoksa, Osmanl kaftanm karp Cumhuriyet paltosunu srtma geiren ok hzl devrim midir? te Trkiye'yi inceleyen bir tarihinin -elinde ise- cevaplandrma zorunda olduu sorular bunlardr.

76

ONBRNC BLM HALFELN KALDIRILMASI (3 MART 1924) (1) Trk devletinin hzla ve radikal bir biimde yeniden kuruluu ile ilgili bundan nceki blmlerde, 1789'daki Fransz Devrimi'nden Ankara insanlarnn nasl ilham alm olduklarn, Trkiye'de oturan yabanclara kapitlasyonlarla tannm olan imtiyazlarn nas kaldrldn; gayri mslim topluluklara verilmi zel haklarn, bu topluluklar lkeden atlmamakla beraber millet sistemi zerkliinden yoksun braklarak, nasl geri alnm olduunu ve giderek, i konulara daha ok yaklap eski Osmanl mparatorluu'nun kkn tekil eden bir kurum olan saltanatn nasl kaldrldn anlatmtk. 1922 Ekim aymn son gn ve kasm aynn birinci gn alman hzl bir kararla saltanatn kaldrln anlatrken; Trkiye Byk Millet Meclisi'nin bu konu ile ilgili kararnda halifelie de deinmi olduunu belirtmitik. Bu kurum, modern alarda btn slm hanedanlannm yaptklar gibi, Osmanl mparatorluu da byk devletler srasna katldnda, Osmanl sultanlarnn gzlerini diktikleri bir yer olmutur. (1) Halifelikle ilgili bu blmdeki tarih bilgiler, bu konuda baarl bir eser vermi olan Sir. T.W. Arnold'un "Hilfet", (Oxfort, 1924, Clarendon Press yaynlan), eserinden yararlanlarak ele alnmtr. A J.T. 77

1 Kasm 1922 karan, saltanatn kaldnlmasmdan sonra halifeliin yalnz din ileriyle uramas ve halifelerin Osmanl hanedan yeleri arasndan Trkiye Byk Millet Meclisi'nce seilmesi artyla kalmasn kabul etmiti. Bu karar gereince, btnyle dinsel nitelikte olan yeni halifelik grevi, tahtn brakp giden ve soma da Ankara'nn azlettii Sultan Mehmet Vahdettin'in veliaht durumunda bulunan ve Ankara milliyetilerine ve onlarn programma sempatisini aka belirttii iin sultan amcasnn pek gzne girememi olan Abdlmecit Efendi'ye teklif edilmitir. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin karan ile bylece yaratlm olan "dinhalifelik", slm geleneklerinin o gne kadar bilmedii bir makam olmu ve yeni durum, makamn uzun tarihi boyundaki tabiat ile uyumamtr. Ankara bu konudaki politikasn devam ettirebilseydi; makam, yeni ekli ile akademik bir inceleme dnda ilgi ekici olamazd. Fakat on alt aylk bir denemeden soma Trkiye Cumhuriyeti kendi icad olan bu makam da ykmaya karar vermitir. 3 Mart 1924'te kabul edilen bir kararla "din" hilfet de, "dnyev" saltanat gibi kesin bir hareketle ortadan kaldnlmtn. Talihsiz Abdlmecit Efendi de srgn yolunda amcasnn peinden gitmek zorunda kalmtr. Hi kimse Abdlmecit Efendiyi Cumhuriyete sadakatsizlik gstermek ya da "din" hilfeti kararlatnldndan daha "dnyev" hale getirmeye teebbs etmekle cidd bir ekilde sulamamtr. Abdlmecit Efendi artlann kurban olmutur ve kendisine ynelmi gibi bir izlenim uyandran hareket aslnda onun kiiliine deil, getirildii makama ve tad unvana kar olmutur. Ankara insanlan, kukla halifelerine istedikleri sfatlan yaktrabilirler, fakat halifeliin bir tarihi olduunu ve bunun

78

sonucunda da slm toplumunun zilunlerinde baz kesin tammlamalann yerlemi olduunu inkr edemezler. Trkiye Byk Millet Meclisinin kanunu bu fikirleri zihinlerden karmam ve halk sapland bu fikirlerden dolay meydana gelecek siyasal sonulan nleyememitir. Hi pesiz, Mustafa Kemal Paa ve arkadalan, halifelii ya slm iindeki tarihsel kimlii ile kabul etmek ya da buna btnyle son vermek klarndan birini semek zorunda olduklann tecrbelerle renmilerdi. Bu makam tarihsel kimlii ile kabul etmeye niyetleri olmadndan ikinci yolu semilerdir. Aslna baklacak olursa, halifelie atfedilen "din" ve "dnyev" yetkiler, Bat siyasal felsefesinden ithal edilmi terimlerdir. slm dnyasnn ufuklarnda Bat belirmemi olsayd; slm yazarlan, kendi taiHerinin verdii tecrbenin nda bu terimleri hi kullanmayacaklard. sa, "Tannnn hakkn Tann'ya, Sezar'n hakkn Sezar'a vermeli" demiti. nk sa da, Sezar da Roma mparatorluu'nun siyasal egemenlii altmda yaamaktaydlar. sa'nn aksine, Muhammed din misyonunu, siyasal bir boluun bulunduu bir zamanda ve meknda yrtmekteydi. Bunun sonucunda da, "din" propagandasn yaparken -bu dine girenler iin artlar tarafndan itilerek- bir siyasal sistem de kurmak zorunda kalmt. Bylece ayn zamanda hem bir dinin, hem de bir devletin kurucusu olmutu. Bu faaliyetlerden doan slm toplumunda bu iki kurum, hibir zaman birbirlerinden hakl olarak kesin bir izgiyle aynlamamtr. Bu aynm ancak u ekilde yapabiliriz: Muhammed peygamberlerin sonuncusu olduunu bildirmi ve kendisi sonuncu peygamber olarak kabul edilmitir. Bunun sonucu olarak, kendisinden soma, Bat anlamnda bir "din" halef brakmamtr.

79

Tayin ettii halife, slm toplumunun siyasal ve sosyal ynetiminde onun yerini alacakt. Bilimsel olmamak ve yanl yne gtrmekle beraber, Bat'nm iktidarlar ayrmn slm halifeliine uyguladmz zaman, buna "din"den ok "dnyev" bir gzle bakmak, daha az yanltc olacaktr. Nitekim ilk halifelerin tadklar resm "Erirl Mminin" sfat, sa zamannda Roma yneticilerinin tadktan "imparator" sfatnn karl olmaktadr. Halifelik konusunu inceleyenler bu benzetmeyi gz nnde bulundururlarsa yollann daha fazla kaybetmeyeceklerini sanyorum. Muhammed'in lmnden sonra birka yl iinde halefleri ya da halifeleri geni bir siyasal alan fethetmilerdir. Bunu izleyen iki yz yl iinde, Arap halifeleri Ortadouda, Roma imparatorlarnn Akdeniz kylarnda oynad rol zerlerine almlardr. Roma mparatorluu'nun ilk balarnda olduu gibi, ilk Arap hilfeti de o kadar geni bir alan zerinde o kadar iyi rgtlenmi bir devletti ki, btn bir toplumun siyasal iskeletini tekil eder olmutu. Bu ilk halifelerin siyasal itibarlar da o kadar yksekti ki, daha sonraki halifeler fiil iktidarlarn kaybettiklerinde de siyasal otoritenin gstermelik ba olarak kalmaya devam etmilerdir. Bakaldran valiler, lkeyi istil eden barbarlar, zor kullanarak ele geirdikleri fiil iktidarlar onaylatmak iin halifelere bavurmulardr. Tpk, Roma vilyetlerindeki Ostrogot ve Frank fatihlerin stanbul 'daki Roma imparatorundan unvan istemeleri gibi. Son Arap halifeleri zamannda, bunlar kendi bakentleri Badat'ta devletin ba olarak grnr ve hkm srerlerken, gerek iktidar Trk kumandanlannm ya da lkeyi istilya gelen barbar srlerinin eflerinin elindeydi. Bunlar, halife adna lkenin siyasal ynetimini srdrmlerdir. Bu durumla, beinci yzyl

80

Roma imparatorlanmn durumu arasnda da bir benzerlik vardr. Bat Roma imparatorlar, o zaman Alman kumandanlar ve Merovenj krallarnn kuklalarndan baka bir ey deillerdi. Bu yzden, Mustafa Kemal Paa, 20 Kasm 1922'de, Ankara'da Trkiye byk Millet Meclisi'nde syledii nutukta onbirinci yzylda, Badat'n fiil Trk yneticileri ile lkeyi adna ynettikleri kukla halife arasmdaki ilikilerin "dnyev" iktidar ile "din" iktidar arasndaki ilikiler olduunu belirtmitir. Soma bu tezden hareket ederek, Trk ulusunun egemenliini devam ettirerek halifenin "din" iktidarnn da korunmasnn mmkn olabilecei sonucunu karmtr. nk "dnyev" iktidar, artk Trkiye Byk Millet Meclisinin elindeydi. Mustafa Kemal Paa'mn aklndaki benzetmenin, Ortaan Bat Avrupas'nda, Charlemagne'in Roma'da ta giymesinden soma, Papa ile Kutsal Roma imparatorluu arasnda kurulmu olan iliki olduu anlalmaktadr. Fakat gerekte, halifeler, tarihleri boyunca hibir zaman dinde deiiklikler yapmak yeni dogmalar ortaya atmak ve din adamlarn disiplin altna almak iktidarna sahip olmamlardr. Byle bir iktidar papalarn ve Kilise Konseylerinin elinde bulunuyor ve bu da Papa'mn "din" iktidarn meydana getiriyordu. Halifeler, Jstinyen benzeri baz Roma imparatorlar gibi din konularnda son sze de sahip deillerdi. Onlarn grevi daha ok dinin savunuculuu idi: Modern ada baz Protestan lkelerin krallar gibi. Din konulanndakarar yksek kademedeki din adamlaryla dnrlere aitti. Bunlar, toplum szlemesini bozduu takdirde halifenin elinden "dnyev" otoriteyi alp tahtndan indirmek yetkisine de sahiptiler. 1805 ylnda Kahire'deki El Ezher teoloji niversitesi yelerinin 1801 ylnda Osmanl hkmetinin atam olduu valiyi azle-

81

www.cizgiliforum.com enginel

dip yerine Mehmet Ali Paay vali iln etmeleri ve bundan tr, gerekirse sultan-halifeyi de azledebileceklerini bildirmeleri ok anlamldr. Bylece, halifelik kurumu ne iktidarn zirvesinde iken, ne de yklmaya yz tuttuu uada bir "din" kiilik tayordu. Sadece yeterli bir "dnyev" otoriteden yetersiz bir otoriteye dnmt. Badat'n 1258 ylnda Mool fatihi Hlg tarafndan ele geirilip yama edilmesi ve orada hkm sren son halifenin ldrlmesinden soma, Msr'daki efendilerini devirip 1250'den beri onlarn yerini Sultan Selhattin'in Memlk hanedan, Abbasilerden hayatta kalm birini Kahire'de halife iln edip onun adma iktidar yrtmeye almt. 1517'de de Osmanl Sultan Selim I., Msr' ele geirip Memlk saltanatma son verdikten soma kukla halifeyi alp stanbul'a gtrmt. Bu halifenin unvann resmen Sultan Selim'e ve onun vrislerine devretmi olduu yolundaki iddiann bir deliline rastlanmamtr. Nitekim bu unvan, 1517'den soma Sultan Selim'in yaynlad ya da onunla ilgili olarak yaynlanan fermanlarda ve devlet belgelerinde grlmemektedir. Oysa, Memlklar hl Msr'da Abbas halifesinin adma hkm srerlerken, Selim'in Osmanl atalar zamanndaki belgelerde bu unvandan sz edilmektedir. Bunun nedeni u olmak gerekir; Badat halifeleri 1258 ylnda ortadan kalkncaya kadar btn slm dnyasnda, lkelere fiilen egemen olanlar tarafndan siyasal otoritenin kayna olarak kabul edilmilerdir. Byle bir tanma ise, Memlklarn elinde kukla durumunda bulunan halifelere lyk grlmemitir. Nitekim, 1258 sarsmtsmdan soma her kendim byk bir devletin ba olarak gren hkmdar tarafndan, bu unvan kolayca ve fazla ciddiye alnmadan kabulle82

nilmitir. Ortaa Bat Avrupasnda da, ingiliz adalarnn, ispanya yarmadasnn, Almanya'nn hkmdarlar da ayn ekilde adlarnn basma "imparator" unvanm eklemeye meraklydlar. Yeni alarda ise Rusya, Fransa, hatta Meksika ve Brezilya hkmdarlan bu unvan istedikleri gibi kullanmlardr, istanbul ile Delhi arasnda teati edilen baz belgelerde "Osmanl Kayser' Rum'u ve Mool Kayser'i Hind"inden szedilmektedir. Bunlardan Osmanl sultanlar ile Hint-Mool hkmdarlarnn karlkl "halifelik" iddiasnda bulunduktan anlalmaktadr. Halifeliin bir "din" makam olarak gsterilmesine ilk olarak Osmanl imparatorluu ile Batllam bir devlet olan Rusya arasnda imzalanan 1774 tarihli Kk Kaynarca Antlamasnda rastlanmaktadr. Bu antlama ile, sultan, Knm Mslmanlan zerindeki "dnyev" yetkilerinden vazgemi, fakat "din" yetkilerini korumutur. Bu "din" yetkiler de mftlerin ve kadlarn atanmas hakkndan baka birey olmamtr. 1912'de, aa yukan birbuuk yzyl soma, buna benzer bir hkm Trkiye ile italya arasnda imzalanan Ouchi antlamasna konmutur. Bu antlama gereince sultan Libya zerindeki siyasal otoritesini brakm, fakat din adamlanm tayin hakkn muhafaza etmitir. Trkiye ile yabanc devletler arasnda yaplm olan bu iki antlamada, sultan-halifenin siyasal otoritesini bir yabanc hkmdara devretmesi ve yalnz din otoritesini devam ettirmesi gibi bir durumun, 1 Kasm 1922 kanunu ile milliyeti Trk hkmetinin yaratt durum kadar ksa olmas anlamldr. Sultan-halifenin Knm zerindeki otoritesi bu topraklann 1781 ylnda Rusya'ya ilhak ile son bulmu, Trablus-Bingazi'deki din otoritesi ise, 1923 ylnda Lozan Antlamas'nn

83

22. maddesi ile ortadan kaldmlmtr. Osmanl vilyetlerini fethetmi olan yabanclar ve daha sonra Ankara nderleri, hlifenin otoritesini bir Bat terimi olan "din" szc ile snrlandrmann faydasz olduunu anlamlardr. nk Mslmanlarn bu szden neyin kastedildiini anlamalarna imkn yoktu. Bir slm topranda bir halifenin bulunmas, yerli halk tarafndan yalnz tarihi "dnyev" anlam asndan deerlendirilecekti. Eski Osmanl vilyetlerinin Mslman olmayan fatihleri tarafndan bu gerek ya kefedilmemi ya da bir politika hatas olarak ok ge farkedilmitir. Ya da bu yabanclar, daha soma dzeltmek dncesi ile bu hatay grm; fakat dier Mslman olmayan devletlerle bu topraklan ele geirmek iin yaptklan rekabette, Mslman kamuoyunun desteini salamak iin halifenin "din" otoritesini srdrmeye izin vermeyi tasarlam olabilirler. Ksaca, onsekizinci yzyln son eyreinde, Bat icad bir fikir olan bu "din" halife sfat, halifelik unvann hanedann sandk odasndan kanp herkese kar havalandran bir hkmdar iin byk bir politik frsat olmutur. Bu frsat Osmanl Sultan Abdlhamit iyi sezmi ve hemen yakalamtr. Sultan Hamit, halife unvann istismar ederken, gzlerini kaybedilmi topraklar zerinde yeniden siyasal otoritesini kazanmak ya da elinde kalan topraklardaki Mslmanlara zellikle hkim olmaya evirmekten, ok daha geni ufuklara dikmi ve o gne kadar hi bir Osmanl hkmdanmn emrinde yaamam olan ok uzak topraklardaki baka Mslmanlarla ilikiler kurmay hesaplamtr. Onun halifelikle ilgili politikasn anlayabilmek iin saltanatna balad zamanki artlan hatrlamak gerekir. Sultan Hamit tahta ktnda, Osmanl mparatorluu 84

iindeki Trk unsurlar kadar Trk olmayan unsurlarca da desteklenen Mithat Paa, Mslmanlar va gayri mslimleri eit duruma getirecek bir anayasa ve parlamento dzeni hazrlamaktayd. Sultan Abdlhamit'in, Mslmanlarla gayri mslimlerin eit duruma gelmelerinden fazla bir endiesi yoktu. Fakat parlamento dzeni Sultan' m kanatlarn krpacak ve onu Bat rnei bir merut hkmdar dmumuna getirecekti. Sultan Hamit, Anayasa ve Mithat Paay ortadan kaldrmtr. Fakat Mithat Paa'mn 'hayali' onu btn saltanat sresince rahatsz etmitir. nk Mithat Paanm Anayasa dzenini gelitiren Bat'mn politik fikirler mayas ortadan kaldrlamad gibi daha derinlere de ilemitir. Bat'da -her yerde-gnn modas uluslarn kendi kendilerini ynetir duruma gemeleri; otokratik hanedanlarn ortadan kaldrlmas ya da hi deilse bunlarn siyasal nfuzlannmknlmasyd. Batdan Trkiye'ye ithal edilmi olan maya etkisini gstermeye devam ettii takdirde Osmanl hanedan da, Stuart'lar ve Bourbon'larm uradklar akbetten deiik olmayan bir duruma dmekten hakl olarak korkuyordu. Abdlhamit'in Mslman tebaasnn zihinlerinde ters yolda ileyen yeni bi siyasal dnce harekete getirilmedii takdirde ldrc maya yaylmaya devam edecekti. Halife unvannn yeniden dillere dolanmas ile istenen sonu, alnamaz myd acaba? Osmanl saltanat kumdan temeller zerine oturtulmu, bu temeli tutan esir bendeler harc oktan dklmt ve demokrasi denizinin kabaran dalgalar da kumlan yavatan yavaa kemirmeye balamt. Oysa, hilfet, Batllamann kolay kolay uzanamayaca bir fikirler dzeyinde bulunuyordu, islm toplumunun tarihsel kurumlarndan biriydi ve ilk halifeler tarafndan Kuran ve hadislere dayan-

85

larak dikkatle tespit edilmi olan yetkiler; bu unvana sahip olanlara, halkn yararna altklar srece mutlak bir otokratik iktidar salyordu. Abdlhamit, sultan olarak Orta Asya'dan gelmi bir gebenin olu Osman Gazi'nin mirass rolnden ok, halife olarak Ebubekir, mer, Osman ve Ali'nin mirass rolyle Trkiye'deki mutlak iktidarn srdrme ansna daha ok sahipti. Nitekim 1876'da Mithat Paann Anayasasn ortadan kaldrmasyla 1908 ylma kadar geen otuz yl iinde otokratik iktidarn aralksz srdrebilmitir. Sultan Hamit'in tahta kt srada varolan ikinci nemli durum da, Osmanl mparatorluu dnda ve yeryznde hibir bamsz Mslman devletin kalmam olmasyd. Onaltmc ve onyedinci yzyllarda Osmanl mparatorluu'nun rakibi olan Hint-Mool imparatorluu, son yllarn erefsiz bir ekilde ngiliz Dou Hindistan Kumpanyas'nm bir kuklas olarak geirdikten soma btnyle ngiliz egemenliine girmi ve ngiltere'nin "gvur" kraliesi de "Hindistan mparatoriesi" unvanm almt. Orta Asya'da, in'deki Manu iktidar Yunnan, Kansu ve Tarm Havzas Mslmanlanm ezmi, Pamir yaylas ile Hazer Denizi arasndaki blgede bulunan eski bamsz Mslman devletleri de "gvur" Rus an'mn ya istilsna uramlar; ya da onu "efendi"leri olarak kabul etmilerdi. Byk ya da kk, bamsz Mslman devletlerinin saysnda hzl bir azalma oluyordu ve bu durum devam edecek gibi grnyordu. Hl stanbul'da saltanat sren Abdlhamit ise, tad "halife" unvan sayesinde dier Mslman hkmdarlarnn dtkleri durumdan kurtulabileceini umut ediyordu. Teori ve gelenekte, hilfet blnmez bir btnd; fakat 86

pratikte, Muhammed'in ld gnden itibaren bunun "dnyev" iktidarnn kavgas yaplmtr. Hele 1258 ylndan beri, kendim gl hisseden her Mslman hkmdar bu unvan zerinde hak iddia etmitir. Elbette sonuncu "Byk Mool'ca son nefesini verirken halifenin Osmanl sultan deil, kendisi olduunu iddia etmitir. Artk "Byk Mool" ortadan kalkt ve yerini de "gvur" bir ngiliz kadm aldna gre; artk yerli bir sultan-halifeye sahip olmayan Hint Mslmanlar, Osmanllarn halifelik iddialarna daha olumlu bir gzle bakabilirlerdi. Ortada, Mslman obam bulunmayan bir Mslman sr vard ve bu durum bu sreler iin ok tehlikeliydi. nk kendilerinden sayca stnler arasnda dalmlard ve bu yenileri her an kurtlaabilirlerdi. Gerekten; Hindistan, Rusya ve in Mslmanlar, Mslman olmayan hkmetlerin ynetimi altna dmlerdi. Hindular: Ruslar ve inliler arasnda aznlk durumunda yayorlar, bunlarn say okluu iinde eriyip kaybolma tehlikesinde bulunuyorlard. stelik, dier Batl olmayan lkelerdeki gibi Bat'mn milliyetilik fikirleri bu yabanc ounluklar zehirleyebilir ve bu lkelerde yaayan ve milliyetilik akmlanmn hi farknda olmayan Mslmanlara kar tutumlarnda daha dmanca davranmaya balayabilirlerdi. Bylece, Hindistan, Rusya ve in Mslmanlarnn gzlerini Osmanl Halifesine evirip onun manev desteini ve kendilerim rgtlemelerini istemeleri iin neden vard: Kendi Mslman hkmdarlarm kaybetmi olmalar, bunlarn yerine "gvur" hkmdarlarn gelmi bulunmas ve Mslman olmayan ounluklarn arasnda ilerde meydana gelecek saldrgan milliyetilik akmlar tehlikesi. "Kuvvet birlikten doar ve bu birlii de halife salar" slo-

87

gam, bu Mslmanlarn zihinlerinde iz brakacakt ve Sultan Hamit de bu konuda iki bakmdan ansl kmt. lk nce, Mslman ktlelerin psikolojisinin byle bir slogana kulak vermeye hazr olduklar bir srada Sultan Hmit, Bat'nn yeni bulduu haberleme ve ulam aralarn kullanmay bilmitir: Buharl gemiler, demiryollar, telgraf, telefon ve gnlk basn gibi. Ruslarn kendi siyasal amalan iin Hazer ve Kafkas demiryollanm ina etmelerinden soma, Afganistan ve Kuzey Iran gibi uzak yerlerden hacca giden Mslmanlar, trenle Batum'a gelmek ve oradan da gemilere binerek stanbul ve Boazlar yolu ile Hicaz'a doru yollanna devam bir alkanlk, bir gelenek haline getirmilerdi. Boazii'nden geerken halifenin oturduu saray gryor, bundan mutluluk duyuyorlard. ngiliz gemicilik kumpanyalan da, adam bana pek az para alarak fakat ok sayda adam tayarak byk krlar elde etmek amacyla Hint Okyanusu' nda youn bir yolcu trafii meydana getirmilerdi. Bu gemilerle taman binlerce Hint Mslman, Osmanl halifesinin egemenlii altnda bulunan Kutsal ehirleri ziyaret ediyorlard. Saltanatnn son yllanna doru Sultan Hamit, bu lkelerin halifesi olduunu daha iyi ispatlayacak bir teebbse girimi ve am'dan Medine'ye uzanan ve bir mhendislik zaferi olan Hicaz demiryolunu yaptrmt. Bu i ona pek pahalya da mal olmamtr. nk hilfet propagandas ile dnya Mslmanlanndan bir hayli para toplamay baarm, hac trafiini daha da kolaylatrmtr. Sultan Hamit, yz yl daha nce yaam olsayd, hilfet propagandas gerekleemez bir rya olarak kalacakt; nk geni bir alana yaylm olan Mslmanlar arasmdaki bu yaknlamay salayacak telmik

88

imknlar elinde bulunmayacakt. Bat'nm bilimi, Sultan Hamit'in eline bu imknlar vermiti. Sultan Hamit' in ansm aan ikinci unsur, Dou'daki Rusngiliz rekabeti olmutur. Hint Yarmadas'nn fethinin tamamlanmas ve Hint ayaklanmasnn bastrlmasyla ngiltere Kraliesinin "Hindistan mparatoriesi" olarak ilnndan soma ngiliz hkmetinin ilk endiesi, Hindistan mparatorluu'nun kuzey-bat snrna doru bir Rus ilerlemesini durdurmak olmutur. Uzun bir tecrbeden soma, Hindistan ile Rusya arasnda bulunan Trkiye, ran ve Afganistan gibi Mslman lke ile ittifaklar yapmann psikolojik yararlarn renmi olan ngilizler, yalnz bu ittifaklarla da yetinmemiler; ayrca kendilerini slm'n ampiyonlar ve Rusya'y da ba dman gstererek Mslman kamuoyunu kazanmaya almlardr. 1917 ylndan soma bu ampiyonluk rolnn Boleviklere nasl brakldn nceki blmlerde anlatmtk. 1907 ylndan nce, Mslman kamuoyunu kazanmak politikasn srdren ngiltere, kendini Sultan Hamit'in iddialarna -tam taraftar deilse bile- gz yumar olarak gstermitir. ngiliz devlet adamlarnn da halifenin bir "din" otorite olduu eklinde yanl gre saplanm olmalar ve hilfet makam tarafndan ileri srlen iddialarn gelecekteki politik sonularm fark edememeleri de mmkndr. Her ne ise, Sultan Hamit zekice plnlad oyununa balad zaman ngiltere'nin bu tutumu onun elinde bir koz olmutur. Bu hareket Hint Mslmanlar arasnda baka yerlerde olduundan ok daha ciddiye alnmtr. ngiltere politikasn ters yne evirdiinde en sadk tebaalar olan Hint Mslmanlar Ue ba derde girmi; buna karlk Trk milliyetileri de coarak btn balarn koparp Osmanl halifesini sat89

ran tahtasndan attklar zaman Hindistan'daki Mslmanlar byk bir d krklna uramlardr. Grdmz gibi halifeliin kaldrlmas karar, 1924 ylna, Sultan Hamit'in 1908'de ttihat ve Terakki tarafndan devrilmesinin zerinden on alt yl gemesine kadar alnamamtr. Bu gecikmenin nedeni u olabilir: 1876 ylndan 1908 ylma kadar Sultan Hamit, halifelik makamn o kadar etkili ve arln hissettiren bir duruma getirmiti ki, devrimciler mimarn devirdikleri halde makam ortadan kaldrmaya bir trl karar verememilerdir. Bu durumda "Gen Trkler", Trk hkmeti zerinde hibir yetkisi olmayacak, fakat Sultan Hamit'in kazandrd itibarla halifelii kullanarak bu hkmetin slm dnyasnn geri kalan ksmn etkilemesini salayacak bir kukla sultan halife denemesi yapmlardr. Bu politika, 1914 ylnda "Mukaddes Cihad" iln edilmesiyle yklmtr. O ndan itibaren de Trk vatanseverleri halifelii uluslararas bir ayak ba olarak grmeye balamlardr. Be buuk yl soma, Mustafa Kemal Paa ve arkadalar -ttihat ve Terakki'nin bir felketle sonulandrd Trk ulusal davasna sahip ktktan soma- Sultan Hamit'in glendirmi olduu aracn, ilerde lkenin i politikasnda bir otokrasi silh olarak kullanlabileceini fark etmilerdir. 11 Nisan 1920'de, o zaman sultan-halife olan Vahdettin (Milliyetiler onu dmanla ibirlii yapmakla sulamakta, Hint Mslmanlar da ngilizlerin elinde esir olarak grmekteydiler) halife sfat ile Milliyeti Hareketi dine .aykr bir hareket olarak iln etmi, bu yolda eyhlislmdan bir fetva alm ve bir erkez etesini milliyeti kuvvetlerin zerine salmtr. Anlaldna gre; Vahdettin, bunun otokratik iktidar ele geirmek iin halifelii en etkili bir silh olarak kullanma an 90

www.cizgiliforum.com enginel

olduunu hesaplamtr. Bildiimiz gibi sonunda Milliyeti-, ler kazanmlar ve Vahdettin yalnz sultanl ve halifeliini deil her eyini kaybetmitir. Sultan Hamit'in halifelie kazandrd itibar o kadar bykt ki, bu dersten soma bile 1922 de zaferi kazanan ve saltanat kaldrarak 1908 ylnda "Gen Trkler"in yapm olduklarndan daha ileri gitmi bulunan Milliyetiler, kendilerine yararl olur dncesiyle halifelii "dini" bir makam olarak alakoymaya teebbs etmilerdir. On be aylk bir deneme devresinden soma bir adm daha atarak artk bir "hayalet" haline gelmi olan bu tarihsel kurumu ortadan kaldrmrlardr. Bu karar, belki kendi ulusal gr alar bakmndan akllca bir karar olmakla beraber Trk Milliyetileri ile Hint Mslmanlarnn arasn amtr. Bu ekilde Trk Milliyetileri, iinden henz ktklar lm-kalm savalarnda kendileri iin hi de ihmal edilmeyecek ve ingiliz politikasn etkileyen Mslman kamuoyunun desteini kaybetmilerdir. 1 Mart 1924'te yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin Cumhurbakan, Byk Millet Meclisi'nin beinci yl al oturumunda yapt konumada, halifenin btn yetkilerinin elinden- alnm olduunu ve yurtdna karlmas gerektiini sylemitir. Bu szler Meclis tarafndan onaylanm ve hilafet makamnn artk son bulduu iln edilmitir. Son halife Abdlmecit Efendi de 4 Mart 1924'te btn aile mensuplar ile beraber Trkiye'den ayrlmtr. ki gn soma da Osmanl hanedannn ehzadeleri ve sultanlanyla ailenin geri kalan yeleri; kendilerinden nce tahtlarn, talarn, saraylarn kaybetmi, srlm olan krallar, imparatorlar, prensler ve prenseslerin arama katlmak zere Simplon Ekspresi ile Avrupa'nn yolunu tutmulardr. 91

Son halifenin Trkiye'den ayrlmas ve bu makamn ortadan kalkmas, ortaya bir sr soru ve sorun karmtr. Mustafa Kemal'in Trk sahnesine koyduu dramn geri-, sinde herhangi bir kiisel neden var myd? ok kii, btn siyasal yetkileri elinden alnm olmakla beraber, btn lkede bir Osmanl hanedan mensubunun bulunmasnn Cumhurbakann rahatsz eden bir "diken" olduunu sylemitir. Abdlmecit'in yeni Trk devletine ihanet ettii ve Gazi'nin tehlikeli bir muhalifi olduu sylenmitir. Bir hanedan mensubunun lkede bulunmasnn, bo duran taht doldurmak iin bir kralc darbe teebbs ihtimalini tehlikeli bir ekilde yaratt ve bylece srekli bir huzursuzlukla muhalefet kayna olaca dorudur. Ama Abdlmecit, yeni rejimin tehlikeli bir dman olmamtr. Hibir zaman Trkiye Byk Millet Meclisine sadakatsizlik gstermemi ve hatta politikasn desteklemitir. Nitekim stanbul'un dman igali altoda bulunduu yllarda kendinden nceki halife olan amcas Sultan Vahdettin ile arasnda Milliyetilere sempati gsterdii iin sert tartmalar olmutur. Kiisel nedenlerle ilgili iddia, gerek olmaktan ok pheye dayanmaktadr. Yabanc ordular tarafndan desteklenen bir sultan tahtndan ve lkeden attktan sonra Mustafa Kemal'in btn gcn yitirmi ve sadece bir 'isim'den ibaret kalm ve kendi yaratt bir halifeden korkacak hibir eyi yoktu. Bu yzden kesin nedenin halifelik makam ile geleneksel siyasal balarn, slm dnyasnn gznde, birbirlerinden ayrma imknszl olmas muhtemeldir. Son halife, Trkiye Byk Millet Meclisinin elinde bir kukla olduuna ve bu "dini" makama, slm dnyasnn geri kalan ksmnn oyu alnmadan atandna gre, onu atayan t 92

Meclisin bu sfat geri almas da belki meru haklan arasnda bulunuyordu. Btnyle tarihsel adan, bu Trk prensinin ve btn ailesinin sahneden ekilmesi, son sultann tahtm kaybetmesinden ok daha nemli bir olaydr. nk bu noktadan itibaren artk bu ailenin uzun tarihi son bulmaktadr. Bu olay, yeni Trkiye Devletinin, Osmanl imparatorluunun klleri arasndan kmasnn dramatik ifadesidir. nk son halife ve ailesi, Erturul olu Osman'n o gne kadar devam eden ailesinden baka bir ey deildir. Bu yle bir aileydi ki, yalnz dnyann en gl devletlerinden birini kurmakla kalmam, ayn zamanda ona ve bu devletin topraklannda yaayan insanlara kendi ad olan Osmanl'y vermiti. Halifeliin ortadan kaldnlmasmm iki anlam vardr: ncelikle Trkiye, islm dnyasnn merkezi olmaktan kmtr. Trkiye, slmn "manevi" nderliini brakp ke ban dnerek "dnyevi" bir hkmet kurup halifeyi snr d edince, Batllamann nimetlerine karlk, slm birlii ve slmm desteinden vazgeer olmutur. Sonra bu deiiklik yalnz Trkiye'de deil, btn slm dnyasnda da olmutur. O gne kadar -nazar olarak- slm dnyasnda bir tek halife vard: 1801 ylma kadar Bat Hristiyanl dnyasnda bir tek imparatorun bulunmu olmas gibi. Teori, pek ender olarak olaylar tarafndan desteklenmitir. Ne olursa olsun, halifelik, slm toplumunun en birletirici ve slmm gemii ile en gl ba saylmt. Bu durumun kaldrlmas, belki de, yzyl nce Napolyon savalan sonunda Kutsal Roma mparatorluu'nun sona ermesiyle Bat Avrupa'da meydana gelen bir ok etkisi yapacaktr.

93

ONKNC BLM CUMHURYET VE DKTATRLK "Bir sre byk bir ihtiam grmtm. Bir yanardada olduu gibi, yeni bir ulusun, kabuunu paralayp dar frladn, Osmanl mparatorluu'nun klleri ve harabesi iinden karak, yamalarna aslm olan dmanlarm lavlar ile etrafa frlattktan sonra, heyecann beyaz atei ile kaderini aramaya koyulduunu seyretmitim. Bu heyecan atei her eyi yok mu edecekti, yoksa iyi bir eyi mi meydana getirecekti, ite bunu gremiyordum." HAROLD ARMSTRONG "Trkiye i banda " Az ya da ok uyanm bir ulusun varlma iaret olan anayasal hkmetin evrimi, ar ve gtr. Trkiye'de, halk iradesi ve ynetirnine dayanan pratik bir anayasal dzen benzerini uygulayabilmek iin birka deneme yaplmtr. Daha nce de anlattmz gibi Abdlhamid'in 1876 ylnda raz olduu anayasa dzeni herhangi bir ilerleme gsterememitir; nk bir ilerlemeye zaman brakmayacak kadar ksa mrl olmutu. 1908 ylnda ayn sultana zorla kabul ettirilen anayasa da mevsimsizdi. nk, ulus kendi kendini ynetecek kadar olgunlam bulunsayd yeni zgrlk bu kadar kolaylkla is-

95

tismar edilemezdi. "Gen Trkler"in tarihsel bir "Hrriyet art" yapmay umduklar anayasa, bu durumda, demokratik bir ynetim vaat etmi olan partinin oligarik basks altnda ezilmitir. Profesr J. Holland Rose'un dedii gibi; "En lehte artlar iinde bile parlamenter hkmet, halklarn rk ve din bakmndan ok deiik olduklar, bu halklar arasnda yzyllarn basklan ve dklen kanlarn hatralanmn yaad, hatt bunlardan daha nemlisi, bu halklarn okur yazar olmadklan ve kendi kendilerini ynetimde herhangi bir eitim grmemi bulunduklar, yzyllar boyunca hibir Kanun Dzeni tanmadktan ve kaba kuvvetten baka hibir eye inanmadklan bir ortamda, i gremez... Trk imparatorluu iinde, btn ile kendi kendini ynetme, ezilmi halklarla bunlan ezmi olan efendiler arasmda ban bir ibirlii, fanteziden baka birey olamaz. Kendi kendini ynetim, imparatorluun, yeknesaklk gsteren, Ermenistan, Anadolu, Suriye ve Arabistan gibi blgelerinde bile buralarda yaayan halklarn uzun bir eitimle kanuna itaate almalan ve yzyllarca srm olan despotizmin kendilerine alad yaama biimini unutmalar ile mmkn olabilir." Bu artlar iinde, Trkiye'deki bu nc anayasal hkmet denemesinin de, gerek bir demokratik ynetim biimine ulancaya kadar, uzun bir yol almas gerektii anlalmaktadr. Trkiye ileriye doru bir adm atmta, hem de byk bir adm! Fakat gemiin glgesi gen Cumhuriyeti hl takip etmektedir. Ne kiiler ne de uluslar gemilerinden btn btne kurtulamazlar. Trkiye de, yeni elbisesi iinde bile, bir gnde ya da bir kuak iinde karakterini tam olarak deitiremez. Onun iin yeni Trkiye'yi incelerken, yeni hkmet bi-

96

imini ele aldmzda anayasal bir kisveye brnm bir oligarik despotizmi ortaya karmamza amamaldr. Fakat bu despotizm, henz siyasal eitimden gememi bir ulusu usta gibi ve ayn zamanda ustalkla ynetmektedir. Trkiye, 19191922 Devriminden ve 1923'de Cumhuriyetin ilnndan beri, anayasal hkmet perdesinin arkasndan otokratik bir ikili irade tarafndan ynetilmektedir. Btn milliyeti orduyu, byk bir kumandan otoritesi, "gvur"lam fatihi ve mill bir kahraman sfat ile Anadolu'nun kyl ktlesini etkisi altmda tutan Mustafa Kemal en gl iktidar sahibidir. Ulusunun gzndeki itibarn kullanarak yabanc istilclar lkesinden atm, eski sultanlk ve halifelik mrurnlann ortadan kaldrm; baka lkelerin hkmetlerini hie saym, lkesinin feci yenilgisinden be yl sonra asker ve diplomatik zaferler kazanarak dnyay hayretler iinde brakmtr. Bundan sonra Cumhuriyeti iln etmi ve onun bakan olmutur. Bunu da baardktan sonra Cromwell ya da Napolyon gibi yeni devletin kaderini ellerine almtr. Ondan hemen sonra, kurmay bakam, asker danman, tecrbeli bir asker, yetenekli bir ynetici ve usta bir diplomat olan smet Paa gelmektedir. Pratik amalan asndan, hkmet, gl bir ordu ve polis tarafndan desteklenen bu iki kiinin ortak otokrasisi halinde gelmitir. Cumhurbakan, kiilii ve itiban ile bir diktatrn glerini kazanmtr, sakin ve asker tavrl babakanm kabiliyeti de icray gl bir ortaklk yapmtr. Balangta hkmet hibir muhalefet ile karlamamtr. nk yneticiler ok gl ve halk tarafndan tutulan kiilerdi. Davalan, Cumhuriyet davasyd. Bu davaya kar ise muhalefet hemen hi yok gibiydi. Mustafa Kemal, Trabzon'da syledii gibi bir nutukta "Btn dnya bilmeli-

97

dir ki, benim iin tarafszlk yoktur. Ben Cumhuriyet tarafmdaym ve Halk Partisi'nin temeli olan bu husus hakknda bir tek Trk'n baka trl dnebileceini hayal edemem" demiti. Birka gn soma Samsun'da yapt bir konumada da Halk Partisi'nin, tad ideal bakmndan btn ulusun isteklerini dile getirdiini eklemiti. Partinin temel ilkesi, ulusun mutluluu ve refah iin almakt. Mustafa Kemal'e gre; bu amaca ulamann tek yolu Cumhuriyeti glendirmek ve ulusa, giritii kltrel ve sosyal evrimde, klavuzluk etmekti. "Birlik esastr ve rakip teoriler ve partilere yer yoktur." ktidarm bu ekilde bir elde toplanmasnn sonucu, tabii, eletiri ve muhalefet domutur. Muhalefet basm sert eletirilere girimi ve yaayan Trk gazetecileri iinde en nls Hseyin Cahit Bey, lkenin bir diktatrlk tehlikesi ile kar karya bulunduunu yazmt. Honutsuzluk, toplumun btn snflan arasnda, hatta memurlar ve subaylar arasnda da hzla yaylmtr. Bunun zerine Ankara hkmeti derhal harekete gemi ve s>ert b\ ksa\HV kararak Vanay<t M t c lis yelerinin kiisel dokunulmazlklarn kaldrmtr. Bu tedbirler, baz evrelerde hkmetten duyulan honutsuzluu bsbtn artrmtr. Cumhurbakannn iktidanna kar dmanlk 1923'teki Tekilt Esasiye Kanunu tartmalan srasnda tekrar tekrar gsterilmitir. Cumhurbakannn istedii Meclisi feshetme yetkisi sert tartmalara yol am ve sonunda kendisine bu yetki tannmamtr. Cumhurbakannn istedii baka bir nemli yetki de veto hakk idi. Bu hak kendisine kstlanm bir biimde verilmitir. Bir nutkunda da sylemi olduu gibi Mustafa Kemal, hem cumhurbakanlna, hem parti efliine ayn zamanda 98

sahip olmay bir gurur meselesi yapmt. nk hem Cumhuriyeti yalnz kendisinin glendireceine, hem de partisinin -yani Cumhuriyet Halk Partisi'nin, hkmet ve ulus demek olduuna inanmt: "L'etat c'est moi!" (1) Cumhurbakan yalnz partinin nderi olmakla kalmayacak, olaanst hallerde Meclis'e ve kabineye de bakanlk edecekti. Ylda yalnz drt ay toplanmas ngrlen Meclis tatilde iken icra kuvveti tamamen Cumhurbakamnm ve bakanlarnn elinde bulunacak, icraya Meclis komisyonlarnn bakanlar destek olacaklard. Bu ekilde icrann kuvveti ok aryd ve Cumhurbakannn elinde bu kadar ok yetkinin toplanm olmas, onu, o gne kadar hibir demokraside rastlanmam bir duruma getiriyordu. 1923 Aralk aynda rejime ihanet sularna bakacak zel mahkemeler sistemi kurulmutur. stanbul'daki stikll Mahkemesinin ilk ii, ehrin ileri gelen gazetesinin sahiplerini tevkif etmek ve bu gazeteleri kapatmak olmutur. Bu hareketin nedeni, halifenin yetkilerinin kslmas ihtimaline kar, slm dnyasnn btn Snn halklar adma Babakan smet Paa'ya gnderilmi olan bir mektubun zamansz yaymlanmasyd. Bu, yumuak ve nazik bir dille yazlm bir mektuptu ve hkmetten, halifelie kar giriilecek herhangi bir harekette ihtiyatl davranlmas, iyi dnlmesi ve Hint Mslmanlannm hislerinin de hesaba katlmas isteniyordu. Mektubu yazan Aa Han'la Emir Ali, Trk vatanda deillerdi ve Trk hkmetinin eli bunlara uzanmyordu. O zaman bu elin altnda bulunan gazete sahipleri tevkif edilmi yeni kurulan mahkemenin karsna ka(1) XIV. Louis'in nl sz "Devlet Benim!" 99

rlm ve hkmeti eletiren bu mektubu yaynladklar iin bir ihanet hareketinde bulunmak ve bylece mevcut rejimi devirmek arzusunu tamakla sulandrlmlar fakat bu gazete sahiplerine ar olmayan cezalar verilmitir (1). Aradan ok gemeden ikinci bir dava 1924 Ocak aymda stanbul Barosu Bakam Ltf Fikri Bey aleyhine almtr. Suu, stanbul'un en byk gazetelerinden biri olan "Tanin'de halifeye bir ak mektup yazmakt. Ltf Fikr Bey, bu mektubunda halifeye, kendisinin halifelikten alnacana dair yaplan propagandalara kulak asmamasm salk veriyordu. Bu yzden Baro bakan be yla mahkm olmu fakat bu ceza tecil edilmitir. Ltf Fikr Bey mektubunda ayn zamanda yeni rejime sadk olduunu belirtmise de; aleyhinde bir karardan kurtulamamtr. Basn zgrlne kar giriilmi olan baka hareketler 1924 Aralk aymda yer almtr. stanbul'da yaynlanan iki gazete, ngilizce "Orient News" ve Trke "Toksz" kapatlm, sahipleri cezalandnlmtr. Birincisinin sahibi smr d edilmi, ikincisinin ki de alt aya hkm giymitir. 1925 yaznda baka gazeteler de hkmet tarafndan kapatlm ve bunlarn sahipleri Ankara'da mahkemeye karlmtr. Basn zgrlnn kstlanmasnn baka bir rnei de, 1925 baharnda, Krt isyan srasnda stanbul'da ve tarada bir dzine kadar gazetenin kapatlm olmasdr. stanbul'un nl bamsz gazetesi "Tanin", bayazar hkmeti eletirdii iin deil, fakat uzun sredir makalelerinde siyasal konulara dokunmayarak hkmeti dolayl bir ekilde eletirdii suu ile kapatlmtr. "Tanin"e el konmu, sahibi ve baya(1) Bu olayn Trkiye ile Hint Mslmanlar arasndaki etkisi daha ilerde anlatlacaktr. 100

www.cizgiliforum.com enginel

zan Hseyin Cahit Bey, Ankara'daki istikll Mahkemesine kanlm, bozguncu faaliyetlerde bulunmakla sulandnlm ve hayat boyu orum'da srgn yaamaya mahkm edilmitir. 1925 Ocak aynda Rum Ortodoks Patrii'nin beklenmedik ve protokol d bir ekilde snr d edilmesi de artc bir tutum olmutur. O zaman Patrik olan Konstantin, Lozan Antlamas artlanna gre "mbadele edilebilir" bir kiiydi. Bu yzden Fener'deldpatriklik makamm igal edemeyeceine karar verilmiti. Trk makamlan bu karara vanr varmaz, durumu Patrie bildirmiler ve yirmi drt saat iinde lkeyi terketmesini istemilerdi. Bu hareket yalnz Yunanistan'da deil Bat'da da protestolara yol amtr. Mustafa Kemal'in eline ald yetkiler, Cumhuriyetin ilk yllarnda ne tip bir hkmetin i banda bulunduunu ok iyi gstermektedir. Mustafa Kemal'in iktidardaki ilk iki yl en popler olduu devredir. Mustafa Kemal Paa, onsekizinci yzyl Avrupasmda olduu gibi, modern Dou'da n plna km aydnlardan biri: Halk iradesi tarafndan onaylanan, anla kadar giden bir ilerici ve gl reform atei ile yanan bir kiiydi. Ulusunu esaretten kurtarm bir kahraman fatih, halkn iinden km ve onu zulm boyunduruundan azat etmi bir kumandand. Bu yzden, rejiminin ilk yllarnda kendisine kar klmam olmas ok tabii idi. 1922 ylnda Gazi Cumhurbakan, byk zaferinden sonra girdii zengin bir Trk tccannm evinde kalyordu. Orada ondokuz yandaki, enerjik, iyi retim grm, ok seyahat etmi, Bat Avrupa detlerini tanyan Ltife Hanmla tanm ve hemen onunla evlenmiti. Ltife Hanm, Mustafa Kemal'in ei olarak zerine den btn sorumluluklan yklenmive

101

lkenin sosyal durumunu deitirmekte ona yardmc olmutur. Bir sre, Ltife Hanmn etkisi, -zellikle Trkiye'deki kadn haklan hareketinde- ok byk olmutur. Fakat, Gazi, birden ondan boanmtr. 1925'te Trkiye'yi ziyaret etmi olan Dudley Heathcote da Cumhurbakan ve eseri hakknda unlan yazyordu: "Mustafa Kemal, reform saatim ok hzlya kurmutur. Bu yzden, iktidarn sarsacak gerileme gnnn yaklap yaklamadn dnyorum. Acaba halen lkenin iinde bulunduu topyekn deime, halkn zihinlerinde de radikal bir deimenin iareti midir? Pek ok Trk -tabii bunlardan en aydn ve vatansever olanlan kastediyorum- reform isteklerinde Mustafa Kemal kadar atelidirler. Trkiye Cumhuriyetini modernletirmek iin nderin girimi olduu byk atlmlan onaylayanlar olduu gibi, ilerlemenin bedelinin halkn drt elle sarld ve sayg duyduu geleneklerin pahas ile dendiine inananlar da bulunmaktadr. Vatanseverlerden bazlannm endielerini belirtirken syledikleri gibi, Mustafa Kemal'in bu reformlar yansnda, kendisine muhalif olan ve halen yeraltna sinmi olan gerici kuvvetleri sonunda birletirmesi tehlikesi vardr" (1). Asker yetenekleri, dmanlan karsmda gsterdii cesaret, reformlardaki azmi, gl ynetiminden dolay bu devlet adamna hayranlk duyanlar ounluktadr. Mustafa Kemal, partinin yaratcs ve nderi olarak giritii her harekette parlamento yelerinin byk bir ounluunu peinden srklemitir. Her modern devlette olduu gibi resm bir muhalefet partisinin gereini tanm ve bunun sonucunda kendisine kar-

t) "Sunday Times", 20 Eyll 1925. 102

 muhalefete geen Terakkiperver Frkas ortaya kmtr. Gittike gelien bu grupta aadaki elemanlar bulunuyordu: Eski "Gen Trk" politikaclar, aydnlar, eski rejime sadk olan tutucu saltanatlar. zellikle bunlar, yaplan reformlardan holanmyorlard. Bu grubun en kalabalk taraftarlar stanbul'dayd. Bunlar, gerek geleneklerden tr, gerek kiisel karlar bakmndan Sultan' destekleyen kiilerdi. Eskiden "Gen Trk'lerin muhalifi olan tilf Frkas da imdi ttihat ve Terakki'nin eski nderleri safna katlmt. Babli devrinde devlet memurluu yapm kiilerle akta kalm askerler de -tabii olarak, yeni dzenden holanmamakta ve bir kenara sinip saltanatn yeniden kurulaca gnleri beklemekteydiler. Bunlardan baka -muhalefet saflarnda- yeni rejimin karlarn tehdit ettii saylan binlere varan tarikat mensuplan bulunmaktadr. Tekkelere ait mallara hkmetin el koymas bunlan ileden karmtr. Bunlar daha da ileri giderek, Cumhuriyetin btnln ve gvenliini tehlikeye dren bozguncu faaliyetlere girimilerdir. Bu gibi kiiler, 1925 Krt isyan gibi gerici hareketleri kkrtmakla hakl olarak sulandnlmlardr. Bunun sonucu olarak, hkmet, 1925 Eyllnde tarikatlara ar bir darbe indirmitir. Kanunen rejimi korumak ve rgtlenmi gericilii ortadan kaldrmak iin giriilmi olan bu hareket, bu kiilerin muhalefetini artrmtr. rgtleri datlm olan dinciler hl lkede -zellikle Anadolu'da- eitilmemi halkn eyhlerin ve dervilerin etkisi altnda bulunmalan dolaysyla, gl durumlann korumaktadrlar. Hkmetin giritii din reform nce bu kiileri halifelerinden, soma mallanndan daha sonra da rgtlerinden yoksun brakm ve bu yzden aralarnda tehlikeli bir muhalefet akm balamtr.

103

Bunlardan baka bir de stanbul'un durumu vardr. Yzyllar boyunca Yakndou'nun siyasal ve ekonomik bakenti durumunda olan istanbul, artk bir tara ehri seviyesine inmitir. stanbul'un, yeni rejime dmanl o kadar belirlidir ki; Cumhurbakan, cesaret ve vatanseverliine ramen, 1923'te Cumhuriyetin ilnndan beri ehri ziyaret etmemitir. Bu muhalefet gleri, "Terakkiperver Frka" olarak ekillenmilerdir. Parti, bir zamanlar Mustafa Kemal'in sa kolu ve babakan olan Rauf Bey, yine eski babakanlardan Refet Paa, Ankara ile istanbul'daki yabanc elilikler arasnda irtibat grevi yapm olan Dr. Adnan Bey; Trkiye'nin en nl ordu kumandanlarndan Kzm Karabekir Paa ile ttihat ve Terakki'nin en ileri simalarndan Canbulat Bey etrafnda toplanmtr. Bu partinin kurulmas, Meclis'te hemen bir blnmeye yol am ve o kadar ok sayda milletvekili Terakkiperver Frka'ya gemitir ki, bunun sonunda Cumhuriyet Halk Partisi aznla dmek tehlikesi ile karlamtr. Bu siyasal bunalmn sonucu olarak Terakkiperver Frka'ya sempati besleyen nderlerden biri olan Fethi Bey, 1924'te Babakan olarak iktidara gelmitir. 1925 ubatnda Krt isyan km, Terakkiperverliler yukarda sz konusu edilmi gerici unsurlarla balant halinde olmakla sulandnlmlardr. Muhalefet gzden drlmeye allm ve Fethi Bey, isyan bastrmak iin gerektii kadar azimli davranmam olmakla 'tenkit' edilmitir. Bu durumda Fethi Beyin kabinesi dm ve onun yerine olaanst asker ve hukuk yetkiler alan ismet Paa yeni kabineyi kurmutur. Bu arada Fethi Bey de Paris'e bykeli olarak gnderilmitir. Muhalefet basnyla Terakkiperver Frka da sesini karamaz duruma getirilmitir. Partinin pek ok yesi bu bunalm annda anlamazlklar bir ke-

104

nara brakp iktidar partisinin etrafnda birlemilerdir. Bunu izleyen yl iinde -yzeyde- bir siyasal birlik manzaras grlmtr. Mustafa Kemal, bu frtnalarn arasndan da byk cesaretle gemesini bilmitir. Osmanl Saltanat 1 Kasm 1922'de kaldrlm bir yl sonra da Cumhuriyet iln edilmiti. Fakat yeni devletin Anayasas 20 Nisan 1924'e kadar hazrlanmamt. Bunun da kabul ile, devrim temelinin son ivisi de aklmtr. Siyasal bakmdan Anayasa, 1919'dan beri olumakta bulunan byk deiiklikleri kesinletiren bir mhr tekil etmi, frtnal bir karklk ve gei dnemini kapamtr. 1 Mart 1924'te Mustafa Kemal, Meclis'in beinci yl oturumunu, btn lkenin merakla bekledii nemli bir nutukla amtr. Bu nutuk, Cumhuriyetin ve Cumhurbakannn izleyecei politikann ilk resm aklamas olmutur. Mustafa Kemal nutkunda, ulusun byk bir heyecanla kabul ettii ve lkeye yerletirdii cumhuriyetin her trl saldrya kar azimle korunmas gerektiim sylemitir. (Bundan, hkmetin alaca tedbirlerin, ne kadar sk olursa olsun, hakl grlecei anlam karlmtr.) Nutukta retim ve eitim birliinin salanaca bildirilmitir. (Bundan da her trl eitimin Mill Eitim Bakammn kontrol altna verilecei, din eitiminin son bulaca anlam karlmtr.) Ayrca, hukuk sisteminin btn din etkilerden kurtarlaca, btan mahkemelerin Adalet Bakanlna balanaca; ordunun politikadan uzak tutulaca (bu, subaylar Meclise giremeyecekler demekti); Genelkurmay Bakan Fevzi Paann kabine dnda kalaca aklanmtr. Nihayet nutkun haber verdii en nemli konu da din ilerinin devlet ilerinden ayrlaca idi. Gazi'nin bu karar ile Diyanet leri Vekili -o zaman Mustafa Fevzi Efendi- kabine d-

105

mda kalacakt. Eski eyhlislmn yerini alm olan vekilin kabine dnda braklmas, halifeliin de politikadan uzak tutulmas demekti ki bu ekilde bu makam anlamn kaybediyor ve dolaysyla kaldrlmas gerekiyordu. Mustafa Kemal tarafndan ileri srlen ve ou btnyle yeni olan bu teklifler, bir ay sonra kabul edilecek Anayasann temelini tekil ediyorlard. Anayasann ilk maddesi, Trk Devleti'nin bir Cumhuriyet olduunu iln etmektedir. Bir devrim sonucunda ya da st kapal bir otokrasi ya da kii diktatrlnn gelimesi sonucunda kralc bir rejime dnlmesi tehlikesini nlemek iin de, Anayasann son maddeleri arasna bir madde konarak "Devletin eklinin Cumhuriyet olduunu belirten birinci maddenin deitirilmesi iin hibir teklifte bulunulamaz" denmitir. Bu ekilde, Cumhuriyeti kurmu olan milliyetiler, kendilerini devirme teebbslerine ve ilkelerine kar karlacak aksi yndeki siyasal doktrinlere bir set ekmilerdir. Ayn zamanda hkmet iindeki deiikliklerin, kurulan rgtn temellerinin sarslmasna imkn vermesini nleyecek bir siyasal sreklilik ve dengeyi de salamlardr. Amerika Birleik Devletlerinde bamszlk beyannamesinin ilnndan soma anayasann kabul edilmesiyle nasl her trl geriye dn yollar kapatlmsa, Trkiye'de de devlet, byle kesin bir kalp iine dklyordu. Anayasa genellikle, d politikada yumuak, kark bir rgt olmayan, yaamnda yan ilkel ve kk bir ulusun ihtiyalarna cevap verecek nitelikte sade bir belgedir. Banda bir kuklann bulunduu bir parlamentonun yardm olan veya olmayan bir sultann ve vezirlerinin mutlak ynetimine alm bir ulus iin byle bir anayasa gerekiyordu. Teri yetki, tek meclisli parlamento tarafndan dorudan doruya kullanlmak106

tadr. 23 Nisan 1920 tarihli "Tekilt Esasiye Kanum"nda kabul edilmi olan bu esas aynen braklmtr. Cromvvel protektorasnn ilk parlamentosunda olduu gibi, Meclis'in bir asker grup haline gelmesini nlemek iin subaylarn ye olmalarna izin verilmemitir. nk Mustafa Kemal'in etrafndaki politikaclar kolayca byle bir grup kuracak durumdaydlar. Bunun sonucunda, Milliyeti Devrime katlm pek ok subay, rtbelerini brakmak, niformalarn karmak ve ordudan istifa etmek suretiyle Meclis'teki yerlerini koruyabilmilerdir. Genelkurmay Bakan artk bir kabine yesi deildir. Bylece, her trl asker etkiden uzak, btnyle sivil bir ynetimin devam salanmtr. Avrupa tarihinde devletlerin bir asker darbe ile yemden ekillendikten soma ulusal orduyu kontrol eden asker oligarilerin eline dmesi olaylarndan ders alnm ve byle bir durumu nlemek iin ok akllca hareket edilerek Anayasaya bu maddeler konmutur. Meclis, setii cumhurbakannn atad bir babakan ve onun bakanlar aracl ile icra yetkisini yrtmektedir. Yine Meclis srekli olarak hkmeti kontrol etmek ve uygun grd zaman icra yetkilerini geri almak yetkisine sahiptir. Kabine yeleri, gerek toplu halde gerek teker teker, hkmetin genel politikasndan Meclis'e kar sorumludurlar. Meclis'insetii cumhurbakan ayn zamanda Meclis oturumlanna bakanlk etmek yetkisine de sahiptir. Cumhurbakan, Meclis'in grev sresi kadar bir sre iin -yani drt yl iin- seilmektedir. kinci kere seilme hakk da vardr. Devlet bakan olarak tren gnleri de Meclis'e bakanlk etmekte, her yl 1 Kasm gn Meclis'in alnda bir al nutku syleyerek, hkmetin gemi yl iindeki almalar hakknda bilgi vermekte ve gelecek yl yaplmas beklenen iler iin tavsiyeler-

107

de bulunmaktadr. Gerektii zaman Bakanlar Kuruluna da bakanlk ederek -bir bakma- babakanlk grevini de zaman zaman zerine almaktadr. Yalnz cumhurbakan, Meclis tartmalarna kanamamakta ve oy kullanamamaktadr. Milliyeti Trkiye ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii arasndaki sk ilikilere ramen, her iki lkedeki yeni dzenlerin birbirlerinden ok deiik olduklarn belirtmek gerekir. Szgelii, Trkiye Cumhuriyeti, slrmn d yapma kar giritii hcumlara karlk, Anayasann ikinci maddesine gre, slm dini zerine kurulmutur. Halbuki Bolevik devleti, Kari Manc'n dogmatik sistemine dayanmaktadr. Trkiye'de yerlemi bir Fransz olan Kont Ostrorog, Trkiye Cumhuriyeti zerine yazd bir makalede, devlet ynetiminin lik niteliine ramen Anayasann nasl slm ilkelerine dayandm anlatmaktadr: "Trkiye Cumhuriyeti politikaclannn yabanc etkenlerin basks altnda devlet dinsizlii, Marksizm ve Komnizme sempati duyduklar dnlm ve sylenmitir. Ankara'da yaymlanan belgeler bu grn yanl olduunu gstermektedirler. Kanun taanlarndan, Hukuk Komisyonu tartmalanndan rendiimize gre Trkiye Cumhuriyeti politikaclarna, gnmzn dintartmalanm izlemi olanlar muhakkak ki 'modernistler' diyebilirler. Fakat her eyden nce Mslman kalmlardr ve bunu aka ifade etmilerdir." Nitekim, komisyon tartmalanndan birinde, Mslman olmayan bir ye, slm kanunlanna hibir ekilde atf yaplmamasn, yalnz Bat Avrupa'da cari olan hukuk sistemine bavurulmasn srarla istemi; fakat bu teklif, halkn ounluunun Mslman olduu ve slm hukukuna deinmekle ye-

108

ni kanunlarn daha kolaylkla kabul edilecei ne srlerek reddedilmitir. Bundan baka yine Kont Ostrorog'un belirttii gibi, yeni Anayasa ruh bakmndan slm ilkelerini olduka geni apta benimsemitir: "slm grne gre; kii zgrl ve mlkiyet hakk yalnz insan psikolojisinin ve ekonomik saduyunun gereini temsil etmemektedir. slm dininde, bu haklar insanlara, yeryzndeki grevlerini yerine getirebilmeleri iin Tanr tarafndan verilmilerdir. Bunun sonucu olarak, bir Mslman lkede bu haklar slm dini ihll edilmeden ya da ortadan yok edilmeden insanlarn elinden alnamazlar." Nitekim, Anayasa, 71 ve 72. maddelerinde bu slm mantna ok uymaktadr. Bu maddelerde, din zgrlnn kiinin dnce, konuma, yayn, gezi, alma, toplanma, mal sahibi olma, malm kullanma haklarnn Trk vatandann ulusal haklarndan olduu; can, mal, mesken dokunulmazl bulunduu, deeri verilmeden hi kimsenin malnn kamulatnlamayaca belirtilmektedir. Bylece grld gibi, Anayasa, slm hukukuna ve geleneklerine uygundur ve zel mlkiyet haklarm tammayan her trl Marksizm ve Komnizmi reddetmektedir. Gerekten, Anayasa, Bolevik fikirler karsnda ulusun genel tutumunu yanstmaktadu. Anayasa iin ilham alnm yabanc siyasal fikirler Bolevik deil, Batldr. Szgelii, ngiltere'de tarihsel bir olu olan parlamento egemenlii; Trkiye'de bir anayasal teori haline getirilmitir. Bununla beraber urasn da kaydetmek gerekir; imdiye kadar, Ankara Parlamentosu anayasal haklan balonundan Westminster Parlamentosundan daha az pratik yetkiye sahip omutr. 109

Yeni Cumhuriyetin zerine kurulduu temelleri ve Cumhuriyetin ileyiini sade ve ak bir dille belirtmi olan Anayasaya ek olarak bir sr yeni kanun da kabul edilmi ve hazrlanmtr. Bunlarn yan sn a idar reformlar da tasarlanmta. er' mahkemelerin kaldrlmas ile byk bir adm atlmtr. Yarm yz yl nce Fransa'dan alnm olmasna ramen artk gnn ihtiyalarna cevap vermeyen Mecelle de kaldrlmaktadr. Btn bunlar, Trk zihinlerinin Batllamaya doru ne kadar byk bir yol alm olduklarn gstermektedir. 1926 yl balarnda Adalet Bakan Mahmut Esat Bey, talyan Ceza Kanunu'ndan alman 700 maddelik yeni bir ceza kanununu Parlamento'ya getirmitir. 1800 maddelik yeni Meden Kanun isvire'den; 700 maddelik yeni Ticaret Kanunu da Almanya'dan alnmtr. Cumhurbakan, Ankara'da yeni bir Hukuk Fakltesi amtr. Kendisinin de belirttii gibi, bu okul yalnz yksek dereceli devlet memurlarn ve hukuk danmanlarn eitmekle kalmayacak ayn zamanda daha nemli olarak yeni Trkiye'nin ihtiyalar ile devrim fikirleri arasnda bir ahenk kuracaktr. Yeni devrim kanunlarnn altnda yarglarn ve avukatlarn yetitirilmesi ok akllca alnm bir tedbirdir. Bu tedbirler, Mustafa Kemal Paa'nn, devrimci reformlarnn bunlar yayacak ve retecek bir eitim sistemi kurmadan uzun mrl olmayacaklarm ok iyi anlam bulunduunu gstermektedirler. Eitim ve reform elele yriimelidir. Okullar, teknoloji, tarm, hukuk, giyim, din gibi btn alanlarda, yeni devrim ilkelerini retecek biimde rgtlendirilmelidirler. Trkiye'deki bugnn hukuk dzeninde 600 mahkeme bulunmaktadr. Bunlarn 160' kylerde, brleri ehir ve kasabalardadr. Bu mahkemeler hukuk, ticaret ve ceza davalan110

na bakmaktadrlar. Bunlarn stnde otuz iki yeli Yargtay bulunmaktadr. Yargtay da, davalarn eitlerine gre ubelere blnmtr. Bunlar, mahkemelerin verdikleri kararlan onaylar, reddeder ya da dzeltirler. nceleri Eskiehir'de bulunan Yargtay, somadan Ankara'daki yeni binasna tanmtr. Eski istinaf mahkemeleri, ileri hzl ve daha yeterli bir ekilde yrtmek amac ile kaldrlmlardr. lke alt genel mfettilie blnmtr. Beer yardmclan olan bu genel mfettiler halk ile Adalet Bakanl, halk ile hukuk reformlan arasnda balanty salamaktadrlar. Bu hukuk reformlann ksa zamanda harikalar yaratabilecei en iyimser hayranlar tarafndan bile beklenmemektedir. nk gemiin yolsuzluklar ok byktr. Fakat, yeni kanunlar getirilmitir ve bunlan uygulayacak hukukulann yetitirilmesine balanmtr. Bylece yeni bir sistemin ekirdei atlmtr ve bunun filizlenmeyecei yolunda bir endieye kaplmak iin de sebep yoktur.

111

Edited by Foxit Reader Copyright(C) by Foxit Software Company,2005-2007 For Evaluation Only.

http://genclikcephesi.blogspot.com

Edited by Foxit Reader Copyright(C) by Foxit Software Company,2005-2007 For Evaluation Only.

http://genclikcephesi.blogspot.com

nl ngiliz tarihi Arnold J. Toybec, Trk Devrimi'nin gelecei konusundaki dncelerini Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu- adl bilimsel almasnda yle dile getirmitir: "Byk olaylar, byk adamlar ortaya karr. Fakat bar iinde geen sosyal hayatn ar ak iinde bir ulusun i ekimelere ve rekabetlere dt ve bu yzden ilerlemenin durduu ok grlmtr. leride Trkiye'yi bekleyen en byk tehlike de budur. Bugnk nderler; eserlerini kendileri kadar heyecanla ve etkiyle yeni nderler yetitirmedikleri takdirde, reformlar, hareketsizlik yznden reformcularla beraber lmek tehlikesinde bulunmaktadrlar. Modern Trkiye'de harekette olan tarihsel gler bu soruya bir 'istisna' tanmayacaklardr. Bu sorunun cevabn da yalnz zaman verecektir. Ayn zamanda Trkiye'de bilinli ve hesapl bir gericilik tehlikesi kalmamtr. Ulus azimle Bat'mn ilerleme yoluna koyulmutur. Bu yoldan geri dnmesi iin pek az ihtimal vardr." nl ngiliz tarihi, bu deerlendirmesini 1926 ylnda yapmtr. Bugn iin Trkye'de tarihinin bu szlerine katlmak ve onu hakl bulmak biraz olanakszdr.

- nl ngiliz tarihi Arnold J. Tonybee, Trk Devrimi'nin gelecei konusundaki dncelerini Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu- adl bilimsel almasnda yle dile getirmitir: "Byk olaylar, byk adamlar ortaya karr. Fakat bar iinde geen sosyal hayatn ar ak iinde bir ulusun i ekimelere ve rekabetlere dt ve bu yzden ilerlemenin durduu ok grlmtr. leride Trkiye'yi bekleyen en byk tehlike de budur. Bugnk nderler; eserlerim kendileri kadar heyecanla ve etkiyle yeni nderler yetitirmedikleri takdirde, reformlar, hareketsizlik yznden reformcularla beraber lmek tehlikesinde bulunmaktadrlar. Modern Trkiye'de harekette olan tarihsel gler bu soruya bir 'istisna' tanmayacaklardr. Bu sorunun cevabn da yalnz zaman verecektir. Ayn zamanda Trkiye'de bilinli ve hesapl bir gericilik tehlikesi kalmamtr. Ulus azimle Bat'nm ilerleme yoluna koyulmutur. Bu yoldan geri dnmesi iin pek az ihtimal vardr." nl ngiliz tarihi, bu deerlendirmesini 1926 ylnda yapmtr. Bugn iin Trkye'de tarihinin bu szlerine katlmak ve onu hakl bulmak biraz olanakszdr.

T R K Y E

Bir Devletin Yeniden Douu I I I

Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti. Ocak 2000

A R N O L D J .

T O Y N B E E

T R K Y E

Bir Devletin Yeniden Douu

I I I

eviren: K a s m Y a r g c

Cumhuriyet

GAZETESININ

OKURLARINA ARMAANIDIR.

ONNC BLM NFUS, TARIM, DEMRYOLLARI Byk savatan beri yaptmz Trkiye incelemesi bizi yenilgi, yeniden canlanma, devrim ve siyasal rgtlenmeden ibaret olan gei dneminde dolatrd. Bu arada bu iddetli deiim dnemi iindeki balca olaylar da grm olduk. Artk btnyle cumhuriyeti bir devlet ile kar karya bulunuyoruz. Bir Anayasa ile rgtlenmi, halkn desteini kazanm ve yeterli bir nderin ynetiminde bir devlet gryoruz. Yeni Trkiye, daha nce phecilerin ileri srdkleri gibi bir "dekor" deil, gerek bir olutur. lkenin bar iinde kalknma dnemine girdii bu sralarda artk dikkatlerimizi asker ve siyasal bunalmlardan alp Trkiye'nin ekonomik gelimesine evirmeliyiz. Politika, amaca ulamak iin kullanlan bir aratr. Ama da ulusun, hkmet tarafndan salanm bir gvenlik iinde bar ve refaha ulamasdr. Profesr E.F. Nickoley'n Trkiye iin syledii gibi "Yalnz hkmet eklinin deimesi lkenin ekonomisinde bir devrim yaratmaya yeterli deildir. Fakat kiilerin teebbsle-

rine yol aacak artlar yaratabilir ve yaratmaldr. Her eyden nce gvenlik ve huzur artlarnn getirilmesi gerekir. Bunun ilk gerei de istikrarl bir hkmettir. Byle bir hkmetin ynetiminde toprak sahipleri, iftiler, sermaye sahipleri bask ve adaletsizlie kar korunmaldr. Byle bir hkmet halka gven alamak, gvensizlik ve ktmserlik yerine inan uyandracak bir yola gtrmelidir." Bir ynetimin geirecei son snav lkenin bu ynetiminden doan ekonomik durumudur. Bunu gznnde tutarak yeni rejimin, yeni Cumhuriyetin ekonomik alanda Trkiye'ye ne getirdiini grelim: nce unu belirtelim; lkenin bugnk ekonomik durumu karsnda byk ve ok yaygn bir ktmserlik bulunmaktadr. Gerek Tk, gerek yabanc i aamian mitsiziik iindedirler. Bu durum karsnda Trkler ya aldrmamakta ya da byk bir endieye dmektedirler. Fakat unu da iaret etmeliyiz; gnn artlarna bakarak ya da daha iyi durumda bulunan lkelerdeki artlarla bir kyaslama yaparak durum hakknda tam ve drst bir gre ulamak mmkn deildir. Byle bir gre ancak bugnk ekonomik durum ile dnn artlarn kyaslayarak varabiliriz. Ayrca bugnn glklerini ve yakn gemite karlalm olan engelleri de gznnde tutmak gerekir. Trkiye, byk felketler ye frtnalar geirmitir ve ancak normal duruma dnmeye ve evine bir eki dzen vermeye balamtr ve bu iler de ulusal yaamn anormal artlan iinde yaplmaktadr (1). Trk ulusunun Ulusal Devrimi yapmas ve Cumhuriyeti

(1) Kitabn yaynlanma tarihinin 1926 olduu yeniden hatrlanmaldr 6

kurmasnn Osmanl tarihinin hibir devrinde grlmemi olan bir ekonomik knt iinde gereklemesi bir talihsizliktir. Geri Cumhuriyet i bana gelir gelmez, Dolmabahe ve Yldz saraylar gibi saltanatn zenginlik ve lks sembol olan saraylarn masraflarndan kurtulmutur; fakat maliye kendini daha byk basklar altnda bulmutur. Maliye yalnz devlet borlarnn yk altnda deildi, ayn zamanda devlet gelirleri Dyunu Umumiye idaresinin de ynetimi altndayd. lke on yl aralksz sren savalardan bitap ve yknt halinde kmt. lkenin emek gc gerek nitelik, gerek nicelik bakmndan eksilmiti. On yl sren savalar beden yeterlii olan erkeklerin saym azaltm, savalardan sa dnenler de enerjilerini ve salklarm yitirmilerdi. Savalar tarlalar fakirletirmi, yk hayvanlarnn -zellikle i Anadolu'nun cins atlan asker gayeler iin kullanlm olduklanndan- pek azmi geride brakmt. Tanm, hl ilkel bir durumdayd. Ne yeterli insan, ne yeterli hayvan, ne yeterli ara bulunduundan lke tarm acnacak bir seviyeye dmt. Ordudan terhis edilenlerin paras, giyecei, yiyecei yoktu. Bir km dalarda babo dolar olmu, bir ksm obanlk, bir ksm ekyalk, bir ksm da etecilik yapmaya koyulmutu. Trkiye'nin baka kaynaklan da gelimemiti. Ticaret, Trk olmayanlann elindeydi. Bunlann ou da lkeden karlm; Trkiye'nin kalknmas iin ok ihtiya duyulan bilgi, sermaye ve tecrbe de bunlarla beraber gitmiti. Yeni hkmet ilk yllarda hata stne hatayla lkeyi ekonomik uurumun iine her zamankinden daha ok drmt. Gelirler sistemi o kadar kt uygulanyordu ki; ticaret ve 7

nakliyecilik adeta cezalandrlyor ve cesaretleri knlyordu. stanbul, tam bir ekonomik knt iine dmeye braklmt. Yabanc yardm, yabanc bilgisi, yabanc uzmanlar, hatt yabanc lkelerde yetimi Trklerle ibirlii yapmama; yabanc mallann, yabanc sermayesini, yabanc kredilerini reddetme politikas; Cumhuriyeti nderlerin lkenin kontroln ele aldklar zaman gstermi olduklan ksa grllkten baka birey deildi. Fakat urasn da unutmamak gerekir; bu nderlerin ou hkmet sorumluluklanna almam, devlet ynetme mesleinde eitim grmemi askerlerdi. Ekonomik ve siyasal bilimlerdeki eitimleri, denemeler ve hatalar ilemek yolu ile olmutur. Aynca giritikleri ilerde karlarna byk engeller de kmtr. Sava alanlannda n kazanm bu generaller ve kurmay subaylardan sivil devlet adamlan olmalar ve lkenin ekonomik refahn salamalan bekleniyordu. Bu, onlar iin ancak Herkl'e yarar byk bir iti. Bu askerlerin frtnalardan ktktan sonra devlet gemisini esas rotasna sokmay baanp baaramadklann, devlet ynetiminde de, sava alanlannda olduu gibi, baanya ulap ulaamadklarn anlayabilmek iin karlanna kan balca ekonomik problemleri zp zemediklerine bakmak gerekir. nce, en nemli sorun olan nfus durumuna bir gz atalm. Hatrlanaca zere, Lozan'daki ban grmeleri srasnda Trkiye ile Yunanistan arasnda -30 Ocak 1923'te- iki lkedeki ulusal ve din aznlklarn mbadelesi iin bir konvansiyon imzalanmt. Byle bir anlamann amac, her iki lkeye daha yeknesak bir ulusal topluluk kazandrmak ve ayn zamanda ilerinde kalan dikenleri temizlemekti. Dr. Nansen tarafndan bu mbadele en iyi zm yolu olarak tavsiye edildikten sonra, 8

konferansa katlan lkeler de bu fikri uygun bulmular ve byle bir anlamann imzalanmasn onaylamlard. in dnda olanlar bunu gereksiz ve ok sert bir tedbir olarak grmlerdir. Fakat ok daha nceleri Venizelos tarafndan ortaya atlm olan bu tedbiri (Venizelos byle bir mbadele fikrini 1914 ylnda ne srmt). Trkler kabul etmekle birdenbire olaanst bir sorun ile kar karya kalmlardr. Bu sorun; honutsuzluklar ve srtmelerle doluydu: nsanlarn bir lkeden brne aktarlmas, mallarn karlkl tazmini iin bir Karma Komisyon kurulmutur. Trkiye'deki Rum aznlnn byk bir ksm zaten 30 Ocak 1923 'ten nce ya lkeyi terketmi ya da zorla karlmt. Buna karlk, Yunanistan'daki Trklerin Trkiye'ye g henz balyordu. Trkiye bu ie derhal drt elle sarlmtr. Zaman zaman ktmserlerin endielerinin yersiz olmad grlmtr. Yerinden olan herkes strap ekmi, ilerin kt ynetildii olmutur. Trkiye ve Yunanistan'da bulunan Batl gzlemciler anlamay izleyen iki yl iinde insanlarn evlerinden koparlp yabanc bir evreye hatt dillerini bilmedikleri bir lkeye zorla gtrlmelerinden doan traj ediyi byk bir znt iinde izlemilerdir (1). Gmenlerin ou a ve plakt. Yanlarnda tayabildikleri kadar eya getirmilerdir. Bazlar gn glklerine dayanamayp lmtr. Bir ksma kamplara, bir ksm bo(1) I Anadolu'da yaayan ve kendilerini Rum zanneden pek ok Ortodoks Hristiyan, Trkeden baka dil bilmemektedir. Bunun gibi Girit ve Makedonya'dan Trkiye'ye g eden Mslmanlarn ou da Rumcadan baka bir dil konuamamaktayd. 9

salan evlere yerletirilmilerdir/Hkmetin dikkatsizce giritii bir nfus datm yznden da kylleri ovalara, ova kylleri dalara yerletirilmitir. Trkiye'den kaan ya da karlan Rumlarn geride braktklar evler, Yunanistan'dan gelen gmenlerin hakk olduu halde hakk olmayan ellere, yerli Trklere gemi, bunlar da bu evleri gmenlere kiralamlar ya da kendileri geerek eski evlerini gmenlere brakmlardr. Bu byk mbadele srasnda bir sr kanlmaz yolsuzluk olmutur. Fakat bir btn olarak bu mbadele ii, Amerikan Yakndou Yardm Misyonu, Karma Komisyon ve dier ilgili kurulularn almalar sayesinde basan ile sona erdirilebilmitir, denilebilir. Gmenler iin geici oturma kamplan kurulmu, a ocaklan ve yetimhaneler almtr. Rumlar mmkn olan hzla Trkiye'den kanlm, Yunanistan'dan gelen gmenler de mmkn olan hzla yerletirilmiler, kendilerini kurtarr duruma getirilmilerdir. Bu ilere aynlan para yeterli deildi. Bir ksm ile memurlarn maalan karlanmtr. Geri kalan 400.000 gmenin yerletirilmesine yetmemitir. Yunanistan da ayn sorun ile kar karya kalmtr. Fakat btn bu glkler ve hatalara ramen i, olduka baanl bir ekilde bitirilmitir. stelik Trkiye, Milletler Cemiyeti'nin yesi olmadndan Yunanistan gibi bu rgtn mal ve idar yardmna da bavuramamtr. Bu mbadelenin sonulan ilgi ekicidir. Her eyden nce Trkiye, siyasal bir ykten; artk lke iinde din ve siyasal imtiyazlar ve millet sisteminin salad dier kartan isteyen rahatsz edici bir Trk olmayan aznlklar sorunundan kurtulmutur. Trkiye artk rk bakmndan bir btn ve an10

cak baka Avrupa ve Asya lkelerinde grld oranda yabanc aznlklar bulunan bir ulusal devlet haline gelmitir. Trkiye iin artk ierden engellenmeyecek bir ulusal kalknma yolu almtr. Ekonomik bakmdan, Trkiye'nin en kymetli ticaret unsurlarn kaybetmekle byk zararlara urayaca kehanetinde bulunulmutur. Batllarn elinde bulunmayan btn iler Rum ve Ermenilerin tekelindeydi. Bunlarn Trkiye'den gitmeleriyle lkenin byk bir ekonomik darbe yiyecei sylenmitir. Bu inan hl yabanc gzlemciler ve i adamlar arasnda yaygndr. Ticaret konularnda pek az tecrbeleri olan Trklerin Rum ve Ermenilerden boalan yerleri doldurup dolduramayacaklar konusunda bir tahmin yapmak iin zaman daha ok erkendir. Buna karlk, Yunanistan'dan gelen gmenler bir bakma ticaret ve i konularnda olduka tecrbe sahibidirler ve teebbs enerjileri vardr. Elbette, bunlar yeni lkelerine yerletikten sonra ksa zamanda bu yeterliliklerini hissettirecekler, Rumlar ve Ermenilerden bo kalan yerleri dolduracaklardr. ou Trke bilmemekle beraber, ulus olarak ayn duygular ve ayn din inanlar tamaktadrlar ve bu yzden lkenin kalknmas ve zenginlemesinde kymetli bir ibirlii salayacaklardr. 1912-1913, 1914-1918 ve 1919-1922 savalarndan ve birok eski Osmanl vilayetinin Trkiye'den kopmasndan sonra lkenin nfus sorununu incelerken Cumhuriyetin karlat birok sorundan biri daha gzmze arpmaktadr. Bugn ingiliz dominyonlarnn ya da yarm yzyl nce Amerika Birleik Devletleri'nin karlatklar bir durum ile yz-

11

yze geliyoruz. Trkiye; uygun iklimi, kullanlmam su gc, verimli ovalan ve vadileri, ilenmemi orman ve madenleriyle, zengin bir lkedir ve bu zenginliklerinin byklne oran gz nne alnrsa Kanada'mnkinden ok daha geni ekonomik imknlar vaat ettii grlmektedir. Fakat Anadolu'nun problemi, Kanada'nm, Avustralya'nn ve Yeni Zelanda'nn olduu gibi bir nfus problemidir. Musul vilayetini iine almayan bugnk Trkiye'de 9.000.000 insan bannmaktadr. Bu nfus 210.000 mil karelik bir alanda yaamaktadr. Bu durumda mil kare bana 43 kii ya da daha az dmektedir. Bu say ngiltere'de 701, skoya'da 160'tr. Bundan da Trkiye'nin ne kadar byk bir sorun karsnda bulunduu anlalmaktadr. Nfus yetersizlii kalknma iin bir handikap olmaktadr. Oysa, Trkiye'nin benzemek istedii Avrupa lkelerinde mil kare bana den insan says yledir: Almanya 348, ekoslovakya 244, Fransa 187 ve hatta Yunanistan 167(1). Fakat unu da unutmamak gerekir; Trkiye kalabalk ehir nfuslann kaldrabilecek bir sanayi lkesi deildir, zellikle bir tarm lkesidir. Bu bakmdan Trkiye'ye Birleik Amerika'dan daha kalabalk bir lke diyebiliriz. Amerika'da (1) Trkiye'nin nfusu ile ilgili kesin istatistikler bulunmadndan verilen saylar tahminidir. ngiltere Dileri Bakanl'mn 1924'te yapt tahmine gre; Trkiye'nin nfusu 9.000.000'dur. Fransa Dileri Bakanl'nm tahmini bu sayy 7.000.000 olarak vermektedir. Yarbay J. H. Cornwall'un tahminine gre de, 8.000.000'dur. Trklerin verdikleri saylar, 1923'te 12.000.000, 1925'te de 13.000.000'dur. Bunlar gvenilir saylar deildir; nk Trkiye snrlar dnda kalm Musul gibi baz blgelerin nfusu da buna katlmtr ve Trkiye'den ayrlm olan aznlklar dlmemitir. Aynca doum orannn gittike dt, yokluk ve salk koullarnn ktl yznden lm orannn da artt sylenmektedir. 12

mil kareye den nfus says 31 'dir. Msr, Rusya, Kanada, Avustralya, Brezilya ve baka tarm lkelerine gre de, Trkiye, kalabalktr. Bununla beraber, Trkiye'nin zengin tarm lkelerinden daha iyi bir durumda bulunduu sonucunu karmak iin bir sebep yoktur. Fakat ksa zamanda fakirlikten ve eitimsizlikten kurtulmak iin gelecee gvenle bakabilir. Nfusun skk olmad, retimin gelimedii, kii teebbsnn ksr kald, halkn Bat yasanma ve bilimsel ilerlemesine yabanc bulunduu bir lkede tarm; ilkel yaam olan topraa bal ktlelerin tabii kayna olmaktadr. stelik uygun bir iklim, verimli ovalar ve vadiler, zengin bir toprak, tarm Trklsnn balca endstrisi yapmaktadr. Anadolu'nun birka bin yllk tarihinde tarm artlarnda pek az deiiklik olmutur. nk kyl halk, Avrupa ve Amerika'dan esen Batllama rzgrlarn en son hisseden insanlardr. Ne Hallar frtnas, ne bunlar izleyen Bat ticareti, ne talyan Rnesansmdan esen imbat; ne de son yzyl iindeki misyoner faaliyetleri topran bu sade ve bilgisiz ocuklarm etkileyebilmitir. Onlar gerek muhafazakrdrlar. Dinlerine ve atalarnn geleneklerine hayatlarnn her alannda baldrlar. Tarm faaliyetlerini de atalarnn bin yl nce yapt gibi srdrmektedirler. Sava ve sava sylentileri onlar yalnz askere alndklar, uzak yerlerdeki seferlerde ldkleri ya da pazarlar darald zaman etkilemitir. lkelerinin zerinden devrimler gelip gemi, sultanlar, halifeler geleneksel kurumlar tarihin akm nnde devrilmi, bir zamanlar tebaas olduklar imparatorluk paralanm ve tasfiye edilmi; milliyeti yabanc komular ortadan kaybolmu, Batllama, denizin kabaran dalgalan gibi lkeyi kaplamtr. Fakat onlar hl ar hayatlarn her zamanki gibi srdrmektedirler. 13

Kullandklar tarm metodlan tarihin afandakilerden deiik deildir. Bir mandann ya da kzn ektii karasaban hl en gzde tarm aracdr. Derin srme, gbreleme ve deiik ekim, bilmedikleri eylerdir. Modern ekme ve bime makineleri grlmeye deer garip eylerdir. Bunlarn yapt ileri eller grmektedir. Her ky meydannda baaklar, altlarna akmak talan aklm ve kzler tarafndan ekilen dvenlerle harman edilmektedir. Sap, samandan harman rzgra kar savurmak suretiyle aynlmaktadr. Deirmen olmayan yerlerde taneler, talar arasnda ezilerek un yaplmaktadr. Bat Anadolu'da deirmenler savata yanm, harabeye dnmtr. Yolculuk eden bir kii bu harabelerin deirmen olduklann uraya buraya yuvarlanm eski deirmen talanndan anlamaktadr. 1911 ylndan beri sava, lkeyi durmadan ziyaret ettii iin imdi kylnn i grdrebilecei en gl hayvan ancak yandaki bir kzdr. Bu gen hayvanlar derin sren sabanlan ekemezler. Onlarla topra alt st etmek imknszdr. Boyundurua alk olmadklan iin kullanmak da zahmetlidir. Anadolu'da toprak srmede atlan kullanmak alkanl olmad, gerekte mevcut atlann byk bir ksm da savalarda telef edileceinden ok defa gen ve zayf kzlere kyn kadnlan yardm etmektedirler. Trkiye'deki tarm problemi, son zamanlarda Hindistan'da uzmanlann dikkatini eken duruma benzemektedir ve ayn dzeltme metodlanm gerektirmektedir. Bunu en ok Trk nderleri ngrmektedirler. Onun iin Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti giritii reformlarda tanmn gereklerine ncelik vermitir. Bu atlmda Bat'mn etkisi aka grlmektedir. Bat'da 14

www.cizgiliforum.com enginel

bu alanda elde edilmi ilerlemeler lkede uygulanmaktadr. Hkmet byk bir uzak grrllkle lkenin sekiz yerinde tarm okullar amtr. Bu okullarda hem iftilere Bat'nn bilimsel metodlar retilecek, hem de lkenin tarm sorunlar incelenip bunlarn zmlenmesi iin aratrmalar yaplacaktr. Cumhurbakan, vatandalarna rnek tekil etmek iin kendisi de bir centilmen ifti olmutur. Ankara yaknndaki iftlii yalnz Trkiye'nin iftileri iin deil, kurulacak baka iftlikler iin de bir rnek olacaktr. yi bir arazi zerinde, bir su kaynann ve demiryolunun yannda kurulmu olan iftlikte gzel binalar, on sekiz traktr, alt ngiliz yaps harman makinesi, iki otomobil, drt kamyonet ve daha baka makineler bulunmaktadr. Burada karma tarm yaplmaktadr. Kk bir fabrika yemi aalarnn rrerini, sebzeyi konserve haline getirmektedir. Tahl ekilmekte, st rnleri elde edilmekte, damzlk ve kasaplk hayvan yetitirilmektedir. iftlikte yetmi inek, birka svire boas, be bin koyun, tiftik keileri, tavuk ve an vardr. Bunun kadar geni apta olmamakla beraber lkenin baka yerlerinde de okul-iftlikler almtr. Yabanc lkelerde yetimi uzmanlarn ynettii bu iftliklerde hem yeni uzmanlar eitilmekte, hem de blgenin iftilerine bilgi verilmektedir. Hkmetin gsterdii bu ilgiden dolay Trkiye'nin birok yerinde artlar dzelmektedir. zellikle, lkenin Bat etkilerine en ak olan blgesi bat Anadolu'da iki, yl iinde tanm artlan hzla dzelmi, bunlar gittike yaygn bir ekilde kullanlr olmu, yeni deirmenler ve un fabrikalan yaplmtr. Tabiat da savatan ykk km bu lkenin yzne glm; hava artlan retimin artmasna, refahn geri gelmesine yardm edecek ekilde uygun gemitir. 15

Tanmda en byk dnem deiiklii modern tarm makinelerinin kullanlmas ve modern tarm metotlarnn uygulanmasdr. Byk Sava'tan az nce modern tarm aralar ilk defa Adana ve zmir vilayetlerinde grlmtr. Adana blgesinde daha ok Alman yaps buharl otomobiller, harman makineleri, demir pulluklar grlmt. Tzmir blgesine ise daha ok Amerikan aralar ithal edilmiti. Savatan beri, buharl Alman traktrlerinin yerini motorlu hafif talyan, Fransz ve Amerikan traktrleri almaktadr. Trkiye topra, pek ok yerde ar olduundan gl traktrlerin kullanlmas gerekmektedir. Mevcut traktrler hem pulluk ekme, hem de bier-dverleri ve harman makinelerini altrmakta kullamlmaktadr. Bunun iin ou kasnak tertibatldr. 1924 yazmda yzden fazla Fordson traktr yalnz pamuk ambar Adana'da satlmtr. Bir yl nce bu blgede satlan traktrlerin says sadece yirmi be, 1922'de ise t. Savatan nce hi satlmazken, 1924 ylnda otuz kadar byk Alman motorlu pulluu alc bulmutur. Bu aralarn ounda farlar bulunduu iin tarlalarda geceli gndzl alld grlmektedir. imdiye kedar Trk kylsnn bilmedii diskarov da lkeye girmeye balamtr. Yakn zamanlara kadar bu, nemli bir ara saylmazd. ok defa bu i, bir kzn ektii ve zerine arlk olsun diye kadnlarn ya da ocuklarn oturduklar bir kt srklemekle yaplrd. imdi ise birok yerde atlarn ektii trmklar ya da traktrlerin ektii diskarovlar kullanlmaktadr. Tarm bakmndan Adana ve zmir'den sonra Trkiye'nin en zengin blgesi olan Bursa'da makineli tarm gittike yay16

gmlamaktadr. Tahta sabanlarn yerini elik pulluklar almakta, motorlu traktrlere birok yerde rastlanmaktadr. Savam sonunda koum hayvanlarnn ve insan gcnn azl yznden gerekten makineli tarma byk bir ihtiya vard. Bu boluk olduka giderilmitir ve tam olarak giderilmesine devam edilmektedir. 1925 ylnda Trkiye'de alt yz Fordson traktr vard. teki markalardan da her halde yz ya da yz elli tane bulunuyordu. Traktr saysnn artmas, baka makineli tarm aralarm da gerektirmitir. Traktrle, sabanla elde ettiinden kat kat stn rn alan ifti, bu rn kaldrmak iin bier-dverlere, harman makinelerine, hatt rnn en yakn liman ya da istasyona tamak iin daha byk, daha gl, daha modern tat aralarna ihtiya duymutur. Ky blgelerinde makineli tarm hzla gelimekle beraber, lkenin i ksmlannda hl ilkel metotlarla yaplmaktadr. lkede bine yakn traktr bulunmasna ramen, stanbul 'dan Adana'ya giderken yol boyunda bir tek traktr bile grmek mmkn deildir. Henz yaplacaklarn yannda ok az ey yaplmtr. Trkiye 'de tarmn baz kollan ok nemli bir yer tutmaktadr. Bu kollarda byk ilerlemeler elde edilmitir. zmir incirleri dnyann en iyi incirleri olarak tannmaktadr. 1925 ylnda ngiliz basnnda kopanlan bir kyamet, zmir'deki incir paketleme atlyelerinde -zellikle salk artlanm dzeltmek iin- tedbirler alnmasna yol amtr. 1925 ylnda Samsun'da ttn ekimi byk ilerlemeler gstermi ve alt yabanc ttn alcs firma orada ubeler amlardr. Trkiye'nin btn tanm blgelerinde ekim faaliyetleri hzla artmtr. 1924'te ttn rn bir nceki yla kyasla bir 17

misli olmutur. Pamuk ekimi de Adana blgesinde hayret verecek ekilde artmtr. 1923 ylnda ekime uygun alan 80.000 dnm iken 1924'te 1.500.000 dnm srlm tarlaya karlm ve bunun 900.000 dnmne ekim yaplmtr. 1925'te bu rn Lancashire tekstilcilerinin dikkatini ekmeye balam ve yaplan incelemeler bunun kalitesinin Msr pamuununkine yakn olduunu gstermitir. 1925 ylnda pamuk ekimine gittike artan bir dikkat gsterilmi, yerinde toplanan bir konferansta bu pamuun yetitirilmesi ve retilmesi ile ilgili sorunlar tartlm; incelenmi, hkmet de konuya byk bir ilgi gstererek pamuk reticilerine yardm vaadinde bulunmu ve bankalar makine alm iin krediler vermilerdir. Bir Manchester firmas da Adana'da bir nn fabrikas amtr. Mersin'deki demiryolu ve liman tesisleri slah edilmi, bylece Adana'mn pamuk rnne daha rahat bir ihracat kaps salanmtr. Bursa gibi baka blgelerde de pirin, buday, arpa rnleri her geen yl artm, son iki yl iinde zeytin rn gze batar bir art gstermitir. Bu zel tarm alanlar dnda, Trk tarm genel olarak henz pek yksek bir seviyede deildir. Bilgisizliin ve ilkel metodlarm yaratt handikap, tutuculuk ve reforma kar direni, savalarn etkisi ile "genel olarak" tarann durumu pek parlak deildir. Trk iftisi uzun sre enerjisini tam olarak kullanamamtr ya da kullanmak istememitir. Buna da her an karlamas mmkn tehlikelerin yaratt gvensizlik sebep olmutur. Her an haydutlarn, etelerin, istilclarn kyn basmasm; rnn alp gtrmesini beklemi, bunun korkusu iinde yaamtr. Vergiler, zellikle aar altmda ezilmitir. Vergiyi toplayan aalar herkese ayn adaleti gstermemi18

ler, bunu bir bask, antaj ve kiisel kinleri tatmin arac olarak kullanmlardr. Ulatrma, tanma imknszlklar da kyly kendi ihtiyac olandan fazlasn retme klfetine katlanmamaya zorlamtr. Kyl, rnn ancak komu pazarda satabilmi, daha fazlasn yetitirmeye gerek duymamtr. Cumhuriyet bu sorunu da olduka halletmitir. Yeniden rgtlenaUrifmi olan jandarma ile haydutlar ve eteleri sindirmitir. Maliyenin zararna olmakla beraber aar kaldrlmtr. Bu tedbir, hem kyly rahatlatmak ve hem de siyasal bir yatrm olarak alnmtr. Hkmet ulatrmay gelitirmek iin yollara, demiryollarna, limanlara mmkn olduu kadar ok para ayrmaktadr. Bunun sonucu olarak kylnn daha fazla retmekte gsterdii cesaretsizlik gittike ortadan kalkmakta, tarmla ilgili ekonomik glkler azalmaktadr. En cidd sorun, bu ilere para bulmaktr. Ekim alanlarn geniletmek ve bunlarn rnlerini pazarlara ulatrmak iin para gerekmektedir. Kyller fakir dmlerdir ve bir kenarda sermayeleri yoktur. Kasabalardaki tccarlar imknlar elverdii oranda kyllere kredi amaktadrlar. Fakat para darl vardr; krediler snrldr ve ticar gven yabanc lkelerden sermaye ekecek kadar yerlememitir. Burada, demiryollar kumpanyalarnn bu boluu doldurmaktaki baarlarndan sz etmeden geemeyeceiz. Bir yandan kyllere yardm etmiler, bir yandan da kendi i hacimlerini artrmlardr. Baz kumpanyalar demiryolu boyundaki tarlalar gelitirmek, ekmek, ilemek isteyen kyllere kredi ile tohumluk teklif etmilerdir. Tohumluklarn bedelinin, ilk rn satldktan sonra denmesi istenmitir. Kyllerin satn aldklar tarm aralar trenlerde yan crete tanmtr. 19

Kyllere, hibir cret karl olmadan tarm uzmanlar gnderilmitir. Tarm aralarnda kullanlan akaryakt ucuz tarife ile nakledilmitir. Fakat kylere en byk yardm, aar gibi bir gelirden yoksun kalmasma, daha yapaca pek ok masrafl i bulunmasna ramen hkmet salamtr. Yalnz kylnn yararna kanunlar karmakla kalmam, bedava tohumluk datm, tarm makineleri iin kredi am; kooperatifler kurulmasn tevik etmi ve bankalar, bugnn tarmc Avrupa lkelerindeki rneklere gre, yeniden dzene koymutur. Tarmm gelitirilmesi gibi byk bir ite Cumhuriyet rejimi byk bir cesaret ve iyi niyet gstermektedir. Son yllarda elde edilmi baarlar da rejimin abalarnn bir sonucudur. Ayrca bunlara, salanan siyasal denge, verimli bir toprak ve uygun bir iklimin salad faydalan da eklemek gerekir. Bu konu ile ilgili olarak hkmetin demiryollann gelitirme politikasn da incelemeliyiz. Trkiye gibi geni bir alana yaylm, blgeler arasndaki coraf yapnn ok deiik olduu ve dk saydaki nfusunun ounluunu ilkel kalm kyllerin tekil ettii bir lkenin zengin tabii kaynaklarndan, tanmndan, sanayimden ve ticaretinden faydalanabilmesi iin nce her eyin stnde ulatrma kolaylklarna nem vermesi gerekmektedir. Bir lkenin ekonomisi ancak bu damarlarla beslenebilir. Dnyann retici blgeleri ile uluslararas ticaret arasndaki en nemli ba, i ulatrmadr. Bir lkenin yatan zenginliklerini en krl bir ekilde iletebilmek bu ban yeterli olmasna dayanmaktadr. Kemalist hkmetin demiryolu yapmna hzla girimi olmas, Trk nderlerinin bu gerei ok iyi anlam olduk20

larn gstermektedir. Yerli sermaye, bilgi ve tecrbe yokluundan, Cumhuriyete kadar demiryolu yapm yabanclarn eline dmt. O gne kadar Trkiye snrlan iinde yaplm olan btn demiryollar, ok defa Osmanl hazinesinin zaranna speklatif teebbslere izin verilmesini art komu olan yabanc kumpanyalann imtiyazmdayd. Yabanc demiryollan daha ok Bat Anadolu'nun tanmsal retici zengin ve vadileri ile Gnedou Anadolu'nun ovalann merkezlere ve limanlara balamak iin yaplmlard. Bunlann balcalan stanbul ile Adana arasndaki Fransz hatt ve zmir-Aydn-Afyon ngiliz hattdr. 1919-1922 Trk-Yunan savann yapt tahribata ramen bu demiryollanmn ou byk madd zararlara uramamlardr (1). Demiryollannn ulam olduu bu blgeler byk faydalar salamlar ve birka yl iinde rnlerini hissedilir derecede artrmlardr. lkede savan sona ermesinden beri demiryolu yapm durmadan ilerlemekte, yeni blgeler merkezlere balanmaktadr. Cumhuriyetten beri demiryolu yapmnn byk bir ksm Trk mhendisleri ve iileri tarafndan yrtlmektedir. Milliyeti hkmetin yabanclardan para yardm almaktan kanmas ve eskisi gibi imtiyazlar vermek istememesi do(1) TrMye'nin en eski demiryolu olan zmir-Aydn-Afyon "Osmanl mparatorluk Demiryolu" 31 Aralk 1924'te sona eren alt aylk devre iin yaynlanan raporda, 1923 ylnn ayn alt aylk devresine kyasla gayri safi gelirlerin yzde oniki buuk arttn, buna karlk masraflarn yzde be azald aklanmtr. Bu gelime, taman yk tonajnn artndan ileri gelmektedir. Raporda, ayn devre iinde tonaj artnn yzde onalt olduu belirtilmektedir ki, bu da, savatan zarar grm blgelerin hzla toparlandna, demiryolunun, geleneksel deve kervanlarna tercih edildiine bir iarettir. 21

laysyla demiryolu yapmnn finansmann Trk maliyesi yklenmektedir. Kemalist hkmetin, lkenin ulatrmasna bu kadar nem vermesi, karayollar ile demiryollar gibi modern ulatrmann gereklerine byk bir heyecanla el atm olmas takdirle karlanmaldr. Anadolu'nun baz blgelerinde, Kanada benzeri nfusu az youn lkelerde olduu gibi almas g, ekonomik yaran bulunmayan bo yerlerden gemek zorunluu olmakla beraber, Trkiye demiryolu yapmn aksatmadan ve hzla srdrmektedir. Bir Batl yolcu iin mevcut demiryollannn pek ok kusuru vardr: Ar yolculuk, aksayan tarifeler, ok dolaan yollar ve konforsuz trenler gibi. Fakat lkenin refah ve tecrbesi arttka btn bunlar ortadan kaybolacaktr. Hkmetin byle bir programa girimi olmasnn politik nedenleri de vardr. Buna ramen demiryolu yapm yine de ekonomiye yararl olmaktadr. Bir lkenin asker gc, kuvvetlerinin hareket kabiliyetine ve asker arlk merkezlerinden snrlara kolaylkla ulaabilmeye baldr. Nasl, bir zincirin dayankli en zayf halkasnn dayankll kadar ise, bir lkenin savunma gc de ulatrma kolaylklarnn yeterlilii ile llmektedir. Demiryollannn nemi, Basra Krfezi'ne ulamak isteyen Almanya tarafndan ok iyi anlalmtr. "Drag nach Osten"in tarihi muhakkak Yakn ve Ortadou'daki demiryollan yapmnn altnda yazlmaldr. Anadolu ve Badat demiryollar yapmnda asker amalar n plnda, ekonomik amalar ikinci plnda tutulmutur. Osmanl mparatorluu'nun dalmas srasnda bu Alman sistemi de paralanmtr. Fakat Trkiye, Anadolu demiryollannn tamamn ve Badat demiryolunun da, Halep do22

laylarmdaki ve Fransz mandas altndaki topraklarda kalan paras dnda tamamlanm ksmlarn elinde tutmutur. Anadolu demiryolu, sava srasnda ve savatan beri Trkiye'nin balca ulatrma damar olmutur. Bat Anadolu'daki blge demiryollar daha ok ticar ve ekonomik amalar iin faydal olmulardr. Fakat Haydarpaa'dan Konya'ya uzanan Anadolu demiryolu ile Tbros tnellerinden geerek Konya'dan Suriye'ye devam eden Badat demiryolu balca asker yol olmulardr. Mtarekeye kadar Alman ynetiminde olan bu Anadolu demiyolunun nemli bir kolu Eskiehir'den Ankara'ya uzanmaktadr. Afyon'da Franszlarn Afyon-Manisa-lzmir demiryolu ile birlemektedir. Bunlarn dnda Dou Anadolu'da ve Karadeniz kylarnda demiryolu yoktur. Bu yokluun stratejik handikap Trkiye tarafndan hem Byk Sava'ta Kafkas cephesinde Rusya'ya kar savalrken, hem de 1919-1922 Trk-Yunan Sava srasnda hissedilmitir. 1920'de ilk Yunan saldrlan srasnda Trk Milliyeti Kuwetlerinin Ankara'da skp kalmalan ve bu merkeze giden tek derniryolunun dmanlar tarafndan tehdit edilmesi, asker bakmdan demiryolu ebekesinin geniletilmesinin ne kadar gerekli olduunu gstermitir. Daha nce de anlattmz gibi, Yunanllar ikinci ve nc saldmlannda hep bu Ankara'ya giden demiryolunu ele geirmeye almlard. Milliyetilerin Erzurum ya da Sivas yerine Ankara'y kendilerine merkez semelerinin nedeni de bu stratejik demiryolu balantsnn var olmasyd. Trkiye'nin, asker amalar iin demiryoluna olan ihtiyacnn baka ve en yeni rnei de, 1925'te dou vilyetlerinde patlak veren Krt isyandr. Kara ve demiryollarmm bulunmad, geitlerin karlarla rtld

23

www.cizgiliforum.com enginel

blgelerde asker ynak yapmann ne kadar g olduu bu rneklerle ok iyi anlalmtr. Ulusal snrlar iinde kan bu tehlikeli ayaklanmay bastrmak iin ay gerekmitir. Bu mutlak ihtiyatan tr yeni rejim, kurulduu gnden beri demiryolu ebekesini geniletmeye koyulmu ve imdiye kadar lkenin ulalmaz olan blgelerine gidilmitir.

24

ONDRDNC BLM TCARET, SANAY VE MALYE Trkler arasnda yaygn olan bir inana gre, Trkiye, Avrupa lkeleri arasna katlabilecek bir zenginlie ulamak istiyorsa, yalnz tarmla -hatta ok gelimi bir tarmla- yetinemez. Tarmda retim artrlabilir ve bunun sonucunda lke ok daha fazla bir nfusu besleyebilir; insanlarna, imdiye kadar grmedii madd refah, madd uygarlk ve kltr salayabilir. Tarm rnlerinin dnyann drt bir kesine ihra edilmesiyle mill gelir artrlabilir. Toprak yine, eskiden olduu gibi, sade yaayl bir kyl rkm doyurmaya devam edebilir. Fakat az ok nemli olan hibir modern devlet yoktur ki, zenginliini ve gcn yalnz tarmdan alabilsin! Sanayi devrimi bu imkn ortadan kaldrmtr. Bugnn byk devletleri sanayici ve tccar lkelerdir ve bunlarda sanayi, balca ekonomik faaliyet olarak tarmn yerini almtr. Hl birer tarm lkesi saylan Amerika Birleik Devletlerimde ve Kanada'da, mill refah ancak sanayideki ilerlemeye ayak uydurarak ykselmektedir. Trkler de ayn yola admlarn atmak iin sabrszlanmaktadrlar. Aklca bir hareket olup olmad bir yana, bu ok insanca bir davrantr. Trklerin de grdkleri gibi sanayi re-

25

timi, tarm retiminden daha abuk zenginlik salamaktadr. Kylerdeki insan gc eksiklii problemi uzun bir sre devam etmedii, mal imknlar bugnk gibi zayf kald takdirde btn abalarn tarmda toplanmasnn lkeyi bilim ve uygarlk yolunda geciktireceine Trkler inanmaktadrlar. Trk hkmeti bu inan iinde, dikkatlerini ekonomik ilerlemenin baka alanlarna da yneltmitir. Tarm iin gsterilen abalann benzerleri, yine ayn ruh iinde, ticarete de gsterilmeye balanmtr. Bu alanda, Ankara, Rumlarn, Ermenilerin ve dier yabanc i adamlarnn lkeden ayrlmalar ile meydana gelen byk bir problemle karlamtr. Bu unsurlar, eski Osmanl tezghnn zgs iinde ticaretin atklarn tekil.edip ekonomik dokuyu gerekletiriyorlard. lkenin balca i unsurlar gitmilerdi. Zengin tccarlar sermayelerini ya gtrmler, ya kaybetmilerdi. Fabrikalar harabeye dnm, kalifiye iilik yok olmutu. Bu alanda Trkiye 'de byk bir kmmserlik hkm srmekteydi. Sanayinin yeniden ayaa kaldrlmas ve nekahat devresinde zararl etkilere kar korunmas gerekiyordu. Kaynaklan olmayan hkmet tarafndan beslenmesi ve i adam deil fakat asker olan yneticiler tarafndan altnlmas gerekiyordu. Bu yneticiler, yabanc sermayeye srt evirerek kendilerini daha g bir duruma da sokmulard. Kapitlasyonlarn zararlanm bildikleri iin bu sistemi ortadan kaldrmlar, Batl imtiyaz ve hisse sahiplerine uzun sre ba emi olduklann hatrlayarak, ileri srdkleri sert artlarla Trkiye'ye yatnm yapmak niyetinde olan yabanc sermaye sahiplerini rktmler ve bunlarn cesaretini krmlard. Ankara hkmeti, mill fakirlie, yeni kazand ekonomik ve mal bamszl kurban vermeyi tercih etmektedir. 26

Bu politika Trkiye'nin ekonomik gelimesini geciktirmi olmakla beraber, cumhuriyetin ilk yllarnda hi de aklszca bir hareket olmamtr. Bu politika yalnz ulusu yabanclara bal olmaktan darya kar sorumluluklardan ve borlardan, yabanc hisse sataplerinin mdahalesinden kurtarmakla kalmam; ayn zamanda ulusal bir kendine gvenme, kendi kendine yeterli olma, kendi kendine yardm etme hissi de uyandrmtr. Baarl olunduu takdirde, baka uluslarn saygsmm kazanlaca hesaplanmtr. Bir sr handikap karsnda Trkiye kendini, iinde bulunduu mal glklerden kendi abalan ile kurtulabilirse bu onun gcn ispatlayacaktr. ngiltere'nin mal kontrol altodaki Msr, Amerika'nn mal kontrol altodaki ran; Milletler Cemiyeti'nin mal kontrol altndaki baz Avrupa lkeleri ve gemite Dyunu Umumiye daresi'rin kontrol altodaki Trkiye rnekleri gzler nndedir. Bu kontroller madd sonular vermilerdir fakat ayn zamanda ulusal gururu zedelemi ve -muhtemelen- ulusal morali yitirmilerdir. Yeni Trkiye Hkmeti birok sanayi kuruluunu tekel sisteminde devletletirmitir. Tuz, oktandr bir devlet tekelidir. Fakat bu tekelin gelirleri 1881 ylnda Dyunu Umumiye daresine braklmt. Daha nce Osmanl Ttn Rejisi olan ve Dyunu Umumiye tarafmdan kontrol edilen ttn sanayii geenlerde bir devlet tekeli haline getirilmitir. Kibrit ve sigara kd retimi de bu tekele verilmitir. 'Hkmet, Uak' ta da bir eker fabrikasnn kurulmasna mali yardmda bulunmutur. Bundan da gelecekte eker sanayini tekeli altna almak niyetinde olduu anlalmaktadr. Hkmet, 1925 ylnda alkol ile alkoll ikilerin yapm ve satn da kontrol altna almtr. 27

Bu tedbirler sayesinde, yabanc kontrolnden kurtulunmu olarak, devlet hazinesine ek gelirler salanmaktadr. Bunlardan baka, sanayiyi ferahlatacak baka tedbirler de alnmtr. Sanayi yatrm mallarndan alman vergileri azaltan kanun yeniden gzden geirilmitir. Sanayiyi tevik iin fabrikalardan temett ve gayri menkul vergileri kaldnlrmtr. Ticaret Bakanl emrine verilmi olan kredilerin bir ksm, daha nce belirttiimiz Uak eker Fabrikasna; be konserve, bir porselen, Ayvalk'ta bir ya; Adana'da bir tekstil ve Kastamonu'da bir st fabrikasna ayrlmtr. Ziraat Bankasnn yan sra ticaret ve sanayiye kredi salayacak yeni bir banka kurulmu ve bunun Trkiye'nin birok yerinde ubeleri almtr. Sanayiye 1925 ylnda btenin yzde 1.5'i ve 1926'da 1.7'si gibi ok az bir para ayrlmasna ramen gelime olduka hzldr. Yneticiler iyi niyetlere sahiptirler fakat devlet gelMerinin yans mill savunmaya ve borlann denmesine gittii iin yapc ve retici faaliyetler de bu oranda kstl olmaktadr. 1921 balarnda Trkiye'de vergilendirme sisteminde esasl deiiklikler yaplmtr. Bunun sonucunda da hkmetin daha ok gelir salamas ve gerekli reformlar iin gerekli yatmmlan daha rahat yapmas mit edilmektedir. 1925 Krt isyannm bastmlmas iin yaplan masraflarla -20 milyon Trk lirasn bulmutur- (1) apkann kabul zerine fes yapmclarna tazminat verilmesi, demiryolu yapm, fabrikalarn finansman, vergi reformunun bir an nce yaplmasn gerektirmitir. stek, Cumhuriyet eski Osmanl borlanm da deyecektir. Btn bu bte yklerini kaldrmak iin yeni vergi (1) O tarihte bir dolar 1.50 Trk lirasndan fazla deildi. 28

sistemi art olmutur. Yeni sistem Bat'daki rneklere gre hazrlanmtr ve devlete ylda 60 milyon Trk liras kadar fazla bir gelir salayacaktr. Meslek vergisi yerine, modern biimde kademeli bir gelir vergisi bu reformlar arasnda bulunmaktadr. Ayrca mkelleflerden beyanname vermeleri bilanolarn gstermeleri istenecektir. Bylece biri maliye mfettileri, biri de gizli zel hesaplar iin olmak zere iki defter tutma yolu da kapatlm olacaktr. Dnlen dier vergiler arasnda elence rsumlar, istihlk vergisi, hayvan vergisi, yakt vergisi gibi tedbirler de bulunmaktadr. Halk daha fakir dmezse ve zel teebbs kurulular vergiler altmda fazla ezilmezlerse, yukarda belirtilen tedbirler devlet gelirlerini bir hayli artracaktr. Bakentin Ankara'ya tanmas ile ticaret ve sanayi mal deil, psikolojik zararlara da uramtr. Londra ngiliz ticareti iin neyse, stanbul da Trk ticareti iin oydu. Fakat stanbul, corafi durumu dolaysyla Londra'dan ok daha nemlidir. ki denizin ve iki ktann bulutuu mkemmel bir liman zerinde gerek ok eski gemite, gerek modern alarda byk bir ticaret merkezi olmutur. Geri Romallarn yapt yollar ebekesi kaybolmutur, fakat bunlarn yerini son zamanlarda derniryollan almtr. Hatta Asya ile Avrupa'y bir kpr ya da bir tnelle balamak da dnlmektedir. stanbul, ticarette olduu kadar din, kltr, sanat gibi baka alanlarda da byk bir ehir kimliindedir. stanbul'un Trkiye iin olan nemi inkr edilemez. Dnyann baka hibir yerinde byle bir ehir bulmak mmkn deildir. Onun iin de birok ulusun itahm kabartmtr. Trkiye, Birinci Dnya Sava'ndan sonra ehri kaybetmi, fakat son29

ra tekrar eline geirmitir. Anadolu Sava'mn ve Lozan'n en byk zaferlerinden biri de budur. inde gerici ve padiahc eilimleri saklad iin Cumhuriyetiler stanbul'a pheyle bakmlardr ve bakmaktadrlar. Fakat tarih kymeti ve ticar neminden dolay onu geri istemekten de vazgememilerdir. Daha nceki blmlerde anlattmz siyasal nedenlerden tr Milliyeti hkmet, Hali kylan yerine Ankara'nn sessizliini tercih etmitir. nce bir stratej ik tedbir olan bu Ankara'ya ekilme daha soma lkenin gelecei iin byk bir siyasal anlam kazanmtr. Ankara'nn milliyetiler ve Anadolu halk zerindeki etkisinden daha nce sz etmitik. Ekonomik durumu gzden geirirken tekrar Ankara'ya dnmek faydal olacaktr. Bakentin i Anadolu'nun byle sessiz bir ehrine tanmas siyasal bakmdan hakl olsa bile, ekonomik bakmdan phe ile karlanmak gerekir. Bir devletin siyasal bakentinin lkenin ekonomik hayatndan bu kadar kopmu olmas tarihte pek az grlmtr. Cumhuriyetin ilmndan iki yldan fazla bir sre gemi olmasna ramen cumhurbakan daha lkenin beyni deilse bile, kalbi olan- stanbul'u ziyaret etmemitir. Bu ilgisizliin sonucu ok iyi grlmektedir. Cumhurbakan tarafndan yz evrilen, hkmet tarafndan ihmal edilen ve ardarda deitirilen yneticilerin iyi i grmemeleri sonucu, stanbul gze batar bir gerileme gstermektedir. nce saray ve buna bal olanlar ortadan kaybolmutur. Arkadan halife ve etrafndaki din kurumlan yok olmutur. Fener Patrikhanesi kabuuna ekilmitir. Elilikler brolanndan bir ksmn Ankara'ya tamlardr. stanbul'un eski parlakl yerine garip bir donukluk kmtr. Daha kts s30

tanbul, Meric'in batsndaki Avrupa topraklan, kaybedildii, ksmen de Rusya ile al veri durduu iin ticaretinden olmaya balamtr. "Anadolu'nun ortasnda plak ve ssz bir ehir olan Ankara'ya drt elle sanlm bulunan hkmet, Boazii kylanndaki zenginliin fakirlie dnmesini endiesiz gzlerle izlemektedir. stanbul'un belediye hizmetleri olduka iyi. Tramvaylar temiz ve tarifeye gre alyorlar. Boazn iki kysndaki kyler arasnda ileyen vapurlar da yle. Dilenciler sokaklarda banndnlmyorlar. Bu bakmdan, asker igalin ehre zarardan ok fayda salad sylenebilir. Bir yabanc ziyareti ehirdeki dzenli hayat karsmda gerekten armaktachr. Fakat daha derinlemesine bir inceleme insan daha deiik bir sonuca ulatrmaktadr. nsanlarn kt giyimleri, ifadesiz yzleri bunlann gerekten ne durumda olduklarn gstermektedir. flsa srklenmek istemeyen hkmet bu insanlarn kazanlanna el atmtr. Toplumun her kat, varoluunu srdrebilmek iin etin bir mcadele iindedir. Bunun bedelini de namuslu vatandalar demektedir. Vergiler dayanlmayacak kadar ardr ve her vatanda da nasl vergi kanlacan bilmemektedir. kntnn baka belirtileri de vardr. Kimse yeni ev yaptrmamaktadr. Liman byk gemiler doldurmakta, bankerler yeni mterilere kredi amaktan korkmaktadrlar" (1). stanbul'un kn anlatan byle haberler hem yerlilerden, hem de ehri ziyaret eden yabanclardan son iki yldr s(1) Yarbay P.G. Elgood'un' "The Bgyptian Gazette' 'te rkan bir yazsndan. 31

rekli olarak alnmaktadr. Pek ok gzlemci iin eski bakentte durum byledir ve bu durum, byk savatan sonra Viyana'nn kne benzetilmektedir. Son iki yl iinde stanbul'un pek mutsuz bir durumda bulunduunun sylenmesine ramen -az da olsa- toparlanma belirtileri grlmeye balanmtr. te yandan ise Ankara'nm artan zenginlii ve canll, her yandan grlmektedir. ki yl gibi ksa bir sre iindeki gelime insan iyimserlie yneltmektedir. Bu sre iinde bina yapm hzla artmtr. Ekmek fabrikalar, bir un deirmeni, bir elektrik santral, kanalizasyon ve su ebekesi yaplmtr. Stma savandan olumlu sonular alnmtr. Yeni elence yerleri almaktadr. Birok elilik Ankara'ya tanmtr. Ankara hl emekleme anda bir ehir manzaras gstermektedir. Fakat byme yanda olduu da gerektir. Urad deiimde samalklar da gze arpmaktadr. Eski ile yeni birbirlerine garip bir biimde karmaktadr. Dounun eski etkileri ile modern Avrupa rnlerinin bir arada olduklar hemen her yerde grlmektedir. Fakat btn bunlar bir gei kabul etmek gerekmektedir. Her ne ise, deime ok hzldr ve yeni bakent her geen gn modern ekline biraz daha brnmektedir. Ulusal hayatn arlk merkezinin stanbul'dan Ankara'ya kaymasnn anlam nemlidir ve belki de modern Trkiye'nin yakn tarihinin pek ok olaym aklamaktadr. Anadolu yaylasna ekilen nderler, stanbul'un ekonomik hayatmdan uzak kalmlar ve uzaklk iinde ok defa bilmeden uyguladklar politika yznden lkenin ekonomik gelimesini aksatmlardr. Anadolu'nun iinde Avrupa'nn kulaktan kulaa fsldanan dedikodularndan ok uzak kalmlardr. stanbul'daki elilik32

www.cizgiliforum.com enginel

lerle temas etmek imknszl, darya gnderilen temsilcilerle yetersiz haberleme, baz grmelerde Milliyetileri g durumlarda brakmtr. Buna karlk ise bu uzaklk, Ankara nderlerine devrim program iin ok gerekli olan bamszlk ve zgrlk ideallerini korumak imknn vermitir. ok defa ekonomik ve ticar gereklerden habersizdirler, fakat lkeyi ekonomik bir kemekein ve yabanclara minnettarln iine atmamlardr. stanbul'u kendi kaderi ile babaa brakmlar onu bir tara ehri durumuna drmlerdir. Fakat zmir, Mersin ve baka liman ehirleri bu durumdan faydalanm, bu limanlardaki faaliyet sayesinde lkenin ihracat daha nce grlmemi bir oranda artmtr. Nihayet Ankara ulusal karakterler idealinin ayakta tutulabildii bir yer olarak grlmtr. Azim, sadelik ve enerji Ankara'da yaama gc bulmulardr. ktidar, stanbul'daki elence dkn egemen snfn elinden alnm, Ankara'daki devrimciler grubuna verilmitir. Bu grup bir tara ehrinin lm sessizlii iinde, zihinlerini giritikleri etin iten elecek hibir eyle karlamamtr. stanbul'un nemini kaybetmesi, Dyunu Umumiye daresinin zayflad dneme de rastlamtr. 1881'den 19111923 frtnasna kadar Osmanl gelirini kontrol ederek ve yneterek, yalnz hissedarlara deil Osmanl hazinesine de para kazandrm olan bu nl uluslararas kurulua Ankara nderlerinin dman gzle bakmalar ok tabi idi. Dyunu Umumiye, mal alanda Trk ulusal bamszlna vurulmu bir zinciri temsil ediyor ve eski Osmanl rejimi ile bu rejimi smren Batl maceraclarn kokmuluunu hatrlatyordu. Trk milliyetilerinin bu hiss dmanlklanmn karlanmas da gerekiyordu. Gemi dnemlerdeki yolsuzluklar unutturmak

33

iin Dyunu Umumiye, erefli bir tutum taknmak gerektiini duymu ve mal reformlar iin baarl abalar harcamtr. Batl tefeciler tarafndan 1854-1881 yllan arasnda Osmanl mparatorluuma verilmi olan zarann bir ksm 1881-1914 yllan arasnda Dyunu Umumiyenin almas ile olduka giderilmiti. Yalnz denmesi gereken bonolarn miktan drlmekle kalmam, ayn zamanda baz borlar da konsolide edilmiti, gerekte bonolann ou da borsada bir hayli el deitirmi olduundan, 1926 ylnda bunlan ellerinde bulunduranlar, her halde ilk tefecilerin namussuzluklanndan sorumlu tutulamazlard. Davann manev yznden baka, selefi Osmanl hkmetinin isteyerek ald borlan reddetmek, demeden kanmak Cumhuriyet hkmeti iin iyi bir maliye politikas olmayacakt. Bunun iin Ankara, Lozan Antlamas'nm bu borlarla ilgili hkmlerine mhrn basmtr. Sava ve devrim dneminden kldka ve ulusal hislerin gerginlii azaldka Ankara'daki devlet adamlan bu vecibelerin basksn daha ok hissedeceklerdir. Bu arada Dyunu Umumiye daresi de Trkiye'deki btn yabanc kurumlar gibi glk ve endie dolu bir dnemden gemektedir. Osmanl hkmetinin, Byk Sava'tan nce yabanclardan hangi artlar altnda bor alm olduunu bir baka blmde anlatmtk. Sultan Abdlmecit (1839-1861) ve Sultan Aziz (1861-1876) dnemlerinde Osmanl hkmeti, Batl bankerlerden hesapsz kitapsz borlar alm ve bunlan adeta har vurup harman savurmutur. Batl bankerler ise Osmanl hkmetinin yetersizliine, beceriksizliine ramen Trkiye'nin zenginlikleri, coraf durumu dolaysyla bol keseden ve e34

kinmeden bor vermilerdi. Bu kt huylar Krm Sava ile 1875-1878 olaylar arasndaki dnem iinde edinilmitir. TrkRus Savandan sonra Osmanl devleti iflsn eiine geldii zaman bor miktar, denmemi faizlerle beraber 250 milyon sterline ulamt. Bu borlarn nasl temizlenecei konusunda 1881 ylnda Osmanl hkmeti ile yabanc alacakllar arasnda bir anlamaya varlmt. Bu anlamaya gre; ngiltere, Hollanda, Fransa, Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya'dan meydana gelen bir Yabanc Alacakllar Konseyine baz devlet gelirlerinin tam kontrol verilmiti. Bu ekilde kurulan Dyunu Umumiye daresi ratn, tuz, alkoll ikiler damga pullan, baz illerdeki balklk ve ipekilikten alman aar gelirlerini toplayacakt. Anlamay izleyen otuz yl iinde, Dyunu Umumiye yalnz alacakllara taksitlerini demekle kalmam, her yl artan paradan Osmanl hkmetini de faydalandrmtr. Ayrca lkenin ttn ve ipek sanayisi de gelimitir. 1911-1923 dnemi iinde Dyunu Umumiye daresinin faaliyetleri birok bakmdan aksamtr. En bata, Trkiye'nin elinde bulunan geni topraklarn baka devletlere gemesi gelmektedir. 1911 Osmanl mparatorluu ile Lozan Konferansnda snrlan tespit edilen Trkiye Cumhuriyeti kyasland zaman aradaki olaanst fark ortaya kar. Uluslararas hukukun bir prensibine gre, eski Osmanl topraklann alan devletlerin Osmanl borlann da bir oran iinde yklenmeleri gerekmektedir. Durum, Lozan'da kesinleinceye kadar bu konuda hibir ey yaplamamtr. Lozan'dan soma da bir sr sorun askda kalmtr. zellikle Osmanl devletinin birikmi faiz borlan, durumu daha kank hale getirmitir. Hangi devlete ne oranda bor yklenecei sorunu halledilememitir. D35

yunu Umumiye daresi, 1881 Anlamas ile Trkiye'de yapt gibi eski Osmanl topraklarn alm devletlerde gelirlere el koymak yetkisine ve gcne de sahip deildir. Aslmda, modern Bat bamszlk anlayna gre hibir devlet de byle bir uygulamaya izin veremez. zellikle, vaktiyle Osmanl devletinin ald borlar iin byle bir duruma dmeyi kimse istemez. Lozan Konferansnda bu sorun, Dyunu Umumiye daresi ile ilgili hkmetler arasnda ayr ayr halledilmek zere somaya braklmtr. Bunun bir amac da Trk bamszlnn ampiyonluunu yapan Ankara hkmeti ile daha rahat bir ekilde kar karya gelebilmekti. Ankara, Trk bamszln, baka lkelerin kabul edilmi bamszlklarndan farkl klacak hibir anlama ve uygulamaya yanamamtr. Bu yzden, Trk Milliyetilii Dyunu Umumiyenin karsna kan en byk glk olmutur. Dyunu Umumiyenin durumu Byk Sava srasnda yeleri arasndaki dayanmann bozulmasyla daha da zayflamtr. Sava yllarnda Dyunu Umumiye, stanbul'da yalnz Avusturya-Macaristan ve Alman alacakllar tarafndan temsil edilmitir. Bunlar da siyasal nedenlerden tr Osmanl hkmetinin dmen suyuna girmilerdi. 30 Ekim 1918 Mtarekesinden soma, bu kez Mttefik lkelerdeki alacakllarn temsilcileri Dyunu Umumiyede yerlerini almlard. Bu durumda Mttefik alacakllarn borlan kabullenilmi, Alman ve Avusturyal alacakllarn borlar reddedilmitir. Bu son durum, Lozan Antlamasnn 56. maddesi ile de teyit edilmitir. Bugnk durum ise yledir: Lozan Antlamasnn hkmleri gereince Osmanl devletinin Byk Savatan nce ald borlarn yzde krk Trkiye Cumhuriyetinin omuzla36

rina yklenmitir. Buna karlk Dyunu Umumiye daresi, 1881 Anlamas ile tannm olan gelirleri kontrol etme yetkisini kaybetmitir. Ankara hkmetinin elinde bulunan topraklarda bu kontrol yetkisi hukuken mevcut olmakla beraber, fiilen ve tam olarak kaybolmutur. Trkiye Cumhuriyeti, eski Osmanl borlarnn bir ksmn yklenmeyi kabul ederken, 1881 Anlamasna bal olmadm da aka ileri srmemitir. Ankara hkmeti Dyunu Umumiye ile bir atmaya girmekten kanmtr. Fakat 1881 Anlamas'n da pratikte ilemez hale getirmitir. Eski bir yk yeniden srtlanmann, Trkler asndan, hiss ve pratik honutsuzluu elbette vardr. Hi phe yok; Dyunu Umumiye, Trk ulusal egemenlii iin bugnknden daha az kk drc bir gelir toplama ekli teklifinde bulunup hiss itirazlarn stesinden gelebilirdi. Pratik yk ise devam etmektedir. Byk ekonomik ihtiraslar olan her gen devlet gibi Trkiye Cumhuriyeti de bu ihtiraslar bir an nce gerekletirmeyi istemektedir. Bugnk kuan manev bir sorumluluk duymad eski borlan deyerek ilerlemenin aksamas, tabi, Trk yneticilerinin houna gitmemektedir. Fakat, er ge Trk kamuoyu eski Osmanl borlan ile ilgili hukuk vecibelerini yerine getirmenin, kendi karlan bakmndan ne kadar akllca bir hareket olduunu anlayacaktr. Yeni Trkiye'nin demiryollan, karayollan ve dier bayndrlk ileri iin paraya ihtiyac vardr ve bu paray da Londra ve New York'tan baka bir yerde bulmas imknszdr. demek sorumluluunda olduu borlan ihmal etmek de yabanc lkelerde yeni krediler bulmak ansn ldrecektir. Yukanda szn ettiimiz yeni vergi sistemi, lkenin srekli ekonomik geliimi 37

bteye fazla bir yk olmadan, Osmanl devletinden miras kalan borlarn denmesini mmkn klacaktr. Gerekten Osmanl borlar Cumhuriyet iin ar bir yktr. Fakat bu yk de, itibar yitirmeden silkeleyip atmak mmkn deildir. Bu blm sona erdirmeden nce biraz da Osmanl Ttn Rejisinden sz edelim. Osmanl hkmeti, 1884 ylnda Dyunu Umumiye ile vard bir anlama gereince, Trkiye'deki btn ttn sanayiini bir tekel halinde bu Rejiye vermiti. Rejinin, zel ttn yetitiricileri zerindeki basks honutsuzluk uyandrmt, fakat sistemin gerek Rej iye gerek Dyunu Umumiyeye ve gerekse Osmanl hazinesine faydas o kadar byk olmutu ki, imtiyaz 1913'ten 1925'e kadar uzatlmt. Bu arada ttn yetitirici kylnn Cumhuriyet hkmeti zerindeki etkisi, Osmanl hkmeti zerindeki etkisinden daha gldr. Kyllerin Rejiden nefreti, Milliyeti politikaclarn yabanc mdahalesine duyduklar nefretle birleince 1 Mart 1925'te sona eren imtiyaz yenilenmemi ve tekelin iletilmesi bir hkmet rgtne braklmtr. Bu imtiyazn geri alnmasnn tek sebebi, Rejinin nefret edilen eski rejimin bir kurumu olmasndan, iinde zel yabanc parma bulunmasndan, kylleri ezmesinden ve kaldrlan kapitlasyonlar tarafndan artk korunmamasmdan ibaret deildir. Cumhuriyet hkmeti, ttn tekelinin gelirlerinin mill hazineye aktarlacan ve uzun bir sredir glk iinde bulunan maliyenin belini dorultmasna yardm edeceini de hesaplamtr. Bat lkelerinde, zenginlik, sanayi ve ticaretten domaktadr. Bu, uygun bir iklim, iyi bir toprak ve yeterli gda isteyen bir bitki gibidir. Trkiye'nin zenginlii de bir bar ve g38

venlik Mimine, yabanc mdahalelerden uzak kalmaya, uygun bir coraf duruma ve tabi kaynaklarn bolluuna bal bulunmaktadr. Bu sonuncular, Trkiye'de bol bol vardr. Yeter ki bunlara sermaye, teebbs ve emek de eklenebilsin. 1922'deki Mudanya ve 1923 'teki Lozan Antlamalarndan beri Trkiye, her trl mdahaleden uzak bir bar ve zgrlk dnemi iinde yaamaktadr. Daha ilerde anlatacamz gibi iki d sorun son zamanlarda lkenin genel rahatm tedirgin etmitir; 1925'teki Krt isyan ve Musul sorunu. Asya ile Avrupa arasnda bir kpr olan Trldye'nin coraf durumu byk bir ticar gelecek vaad etmektedir ve ilenmemi tabi kaynaklan sonsuzdur. Fakat u anda dier unsurdan yoksun bulunmaktadr: Emek, sermaye ve bilgi. Birincisinden sz etmitik. Nfus younluu Amerika Birleik Devletlerininkinden fazladr. Salk artlan bozuktur, fakat Batllama yolunda ilerledike bunlar da dzelecektir. Savalar sona erdiine ve erkekler de evlerine dndne gre, gelecekte doum orannn artmas beklenmektedir. ok kadmla evlenmenin yasaklanmas doum oranm azaltmayacak, aksine artracaktr. Sermaye, nedenden mr azdr. nce, srekli savalar Trkiye'nin mal kaynaklann kurutmutur. Nitekim Trkiye devaml ak vererek yaayan bir lkedir. kincisi, siyasal dengesizlik ile mal ve can gvenliinin olmay, kapitalsyonlarm kaldrlmas, Trkiye'ye yatnlmas dnlen yabanc sermayelerini karmtr. ncs, yabanc sermaye sahiplerinin i ilerine kanacaklan korkusu ile Kemalist hkmet, Trkiye'ye yatrm yapmak isteyen yabanclara ok ar artlar gstermektedir. Bununla beraber ban, i ekonominin ve maliyenin kalknmas iin frsat verecektir. lkenin siyasal dengesi 39

olduka iyi bir ekilde saland takdirde yabanc yatrmlarna cesaret verecektir. Nitekim son yl iinde bu ynde bir hareket balamtr. Yabanc sermayeye uygulanan kstlamalar yava yava kaldrlmakta, Ankara hkmeti kendine gvenir bir duruma geldike yatrm yapmak isteyenlere daha ok kolaylk gstermekte ve garanti vermektedir. Yakn zamanlara kadar Rumlarn ve Ermenilerin tekelinde olan i bilgisini Trklerin edinmeleri iin daha uzun bir sreye ihtiya vardr. Fakat Trklerin, gerekli teknik eitim ve ekonomik frsat saland takdirde, gerek fizyolojik, gerekse psikolojik bakmdan, meydana gelen boluu doldurmamalan iin hibir sebep yoktur. lkenin her tarafnda almakta olan tarm ve sanat okullar her geen gn Trk genlerine bu alanlara atlmalar iin daha ok frsat yaratmaktadr. Yabanc unsurlarn lkeden ayrlmalar ile Trklere ticaret, teknik ve tarm alanlarnda yeni frsatlar kmtr ve bu frsatlardan faydalanmaya da hemen koyulmulardr. Ayn teebbs kabiliyetini ve enerjiyi gsterip gsteremeyeceklerini henz bilemiyoruz. imdilik yeni Milliyetiliin atei ile hareket etmektedirler. Bundan sonras, devaml savalarn ve devrimlerin yaratt anormal gerilimin yerine geici bir uyuukluun gelip gelmemesine baldr.

40

ONBENC BLM SOSYAL VE KLTREL SORUNLAR Trkiye'de 1919-1922 devrimi yalnz siyasal bir deiime ve ekonomik ilerlemeye yol amakla kalmam, hzl bir sosyal evrimi de harekete geirmitir. Bu sosyal evrim o kadar hzla ilerlemektedir ki, bunun sonularnn ne olacan imdiden kestirmek mmkn deildir. Sosyal deime, hi phesiz 1908-1909 "Gen Trkler" devriminden beri balam olan bir kaynama dneminin uzun gelimelerinin bir sonucudur. Bu dnem iinde Bat detleri ve fikirleri Trkiye'ye karmakark bir biimde girmitir. O sralarda lke derin bir uykudan henz uyanmaktayd. Yeni fikirlerin Trkiye'ye girmeleri o kadar hzl olmutur ki bunlar sindirmeye yeteri kadar zaman bulunamamtr. Fakat bu fikirlerle, entelektel mayalanma da balamtr. Bu mayalanma uzun srmekle beraber Batya kar bir savan ateim tututurmaya da yetmitir. Savatan sonra sosyal deimeler yzeye vurmu ve bunlarn gelimesi ok hzlanmtr. Sosyal deimenin, devrim gereinin gerek belirtisi olduu sylenebilir. Hkmdarlar devrilebilir, hkmetler gelip gidebilir; politika bir frtna gibi esebilir, fakat halk gn41

ik yaamnda etkilenmemi our. Ekonomik gler, lkeyi kntye gtrebilir veya zenginletirebilir; yabanclarn kontrolne terk edebilir, retim azalabilir ya da artabilir, fakat 'sokaktaki adam' fazla bir farLhissetmez. Devrim ya da evrim; sosyal deimeler, daha iyi bir eitim, yeni frsatlar, daha yumuak hayat artlan, daha dil kanunlar ve sosyal tedbirler getirirse devrimin derin bir iz brakt ve yerleecei sylenebilir. Fransz devriminin gerek anlam siyasal olmamtr. Hkmdar devrilmi fakat yerini bakas almtr. Siyasal kurumlar ruhlanndan ok biimlerini deitirmilerdir. Gerek devrim ise sosyal deime olmutur. Yeni eitim fikirlerinin, yeni zgrlk grlerinin, yeni kardelik hislerinin, yeni bir milliyetilik anlaynn gelmesi; fertlere yeni imknlann salanmas, gerek devrimi tekil etmitir. Trkiye'de de buna benzer sosyal deimeler grlmektedir. Mustafa Kemal Paa'nn aydm gc altndaki hzl reformlar bir Rnesansn zelliklerinden ounu tamaktadr. Pek az yerde sosyal deimeler, Trkiye'de olduu gibi ulusun d yznde grlmtr. Cumhurbakan, lkenin dizginlerini ele almca gerek bir devrim ateine tutulmu ve bunu bir rzgr gibi btn lkede estirmeye koyulmutur. Sultan gitmi, saltanat ortadan kalkmtr. Trkiye Byk Millet Meclisinin karan ile halife ve halifelik de lkenin snrlan dma srlmtr. Medreseleri kapatm, devlet mallarna el koymu, bunlan hazineye katmtr. Biradan soma gericilie kar alan kampanyada tekkeler ve tarikatlar ortadan kaldnlmtr. Din eitim yapan okullar kapatlm ve bunlar lik eitim yapan okullarn mallan olmulardr. Kapitlasyonlar nce 1914'te, soma Lozan Konferansnda kaldnlm, yabanc42

www.cizgiliforum.com enginel

lara tannm olan imtiyazlar hi derecesine indirilmitir. Kadnlar yzlerinden peelerini atmlar; tramvaylarda, tiyatrolarda, sinemalarda kendileriyle erkekleri ayran perdeler kaldrlmtr. Kadnlarn peesi gibi erkekler iin de ulusal bir serpu olan fes atlm, Douya zg selamlama detleri braklmtr. Trk dili Farsa ve Arapa kelimelerden temizlenmeye balanm, Osmanl ad kullanlmaz olmutur. Devrim atei o kadar kzgnd ki, bunun alevleri arasnda harem, ok kadnla evlenme, harem aalar sistemi gibi gerekten slm detleri olan eski kurumlar yok olmutu. Kutsal emanetler mzelere kaldrlm, saraylar ulusun mal yaplmtr. Mslmanlarn tatil gn olan cuma yerine Hristiyanlann tatili pazar kabul edilmi, Batl takvim kullanlr olmutur. Ankara hkmetinin bu eskiyi ykc politikas Mustafa Kemal Paann devrim ateinin etkisi altmda devam etmektedir. Eski rejimi hatrlatan her ey yok olmaldr. Yeni Cumhuriyeti, Osmanl mparatorluunun geleneklerine balayan en ince iplik dahi kopanlmaldr. Boleviklerin Rusya'da arl hatrlatan her grn sprp atmalar gibi, Trkiye'de de eskiden ne kalmsa temizlenmelidir. Fakat bir ulus yalmz ykc bir politika ile yaayamaz. Mustafa Kemal bunun farkndadr. Onun iin de abalarnn bir ksmm da yeni tedbirler, yeni detler getirmek faaliyetleri zerinde toplamtr. nce kadnn zgrl salanmtr. Hem de badndrc bir hzla. Alkoll ikiler yasak edilmi, fakat bu deneme bir yldan fazla srdrlememi ve yasak kaldnlmtr. Devlet tekelleri ve devlet saniyisi zel teebbsn yerini almaktadr. Yabanc yardm ve sermayesi reddedilmekte, bylece yerli teebbs ve abalar -henz yeterli olmamak-

43

la beraber- tevik edilmektedir. Hepsinden nemlisi eitim, yeni ve modern bir biime sokulmaktadr. Bir ulusun aydnlanma derecesini ve entellektel ilerlemesinin durumunu, eitimin gelimesi ile lmeye alm olanlar iin Trkiye ilgin bir gzlem yeri olmutur. Trkiye'de, kuaklar boyunca garip bir Dou ve Bat, eski ve yeni karm hkm srmtr. Eski mahalle 'mektep'leri Trk ocuklarna, Kuran'n anlam deilse bile, dili olan Arapay retmekteydi. Camilere bal okullar Trklerin genel olarak faydalanmak zorunda bulunduklar eitim kurumlaryd. Millet sistemi iinde bulunan zel ilkokullar da Rum, Ermeni ve Yahudi ocuklarna kendi dillerini retmekteydiler. Trkler iin daha yksek bir renim daha ok medreselerdeydi. Bunlarn yan sra yabanclarn atklar liseler de bulunuyordu. Trk hkmeti de Mslman ocuklar iin Bat rnei baz okullar amt. Bu yabanc okullara ve Trk liselerine aznlklardan genler de devam edebiliyorlard. Osmanl hkmetinin at en nl liselerden biri Galatasaray'dr. Yksek renim kurumlan olarak alan stanbul Hukuk ve Tp okullannda gerekten yksek bir seviye vard. Fakat bu tip renim kurumlannm says yetersizdi. Bu yetersizlii ancak yabanc liseler ve kolejler tamamlayabiliyordu. Bu okullarda yabanc diller, bilimsel ve Bat ideolojileri retiliyordu. Trk hkmetinin bu okullara phe ile bakmasna ramen, yararlan ok byk olmutur ve st snftan Trklerin heyecanla edinmek istedikleri Bat kltrn salamlardr. Bu yabanc okullar sistemi yzyldan beri Trkiye'de yrrlktedir ve lkede, gerek yaay ve gerekse fikir bakmndan derin izler brakmlardr.

44

Genel likleme akmna uyarak o zaman Eitim Bakan olan Vasf Bey 3 Mart 1924'te din eitimi yapan okullar kapam ve bunlar daha yararl amalar iin kullanmaya balamtr. Bu din kurumlarnn kapatlmasnn byk bir protesto frtnasna yol amas beklenmitir. Fakat ulus sesini karmam, ulema sesini karmam ve grnte dini okullar matemleri tutulmadan yok olmulardr. Bunlarn yerine Cumhuriyet hkmeti yeni ilkokullar am ve btn Trk ocuklarnn ilkokullara devam zorunlu klnmtr. 8 Ekim 1913 'te karlm olan ve yedi ile onalt yalan arasndaki btn ocuklam resmi ya da zel ilkokullara devamn emreden kanun, ancak ksmen uygulanabilmekle beraber Trk eitim politikasnn temelini tekil etmektedir. Mahalle 'mektep'lerinin yerini alm olan lik ilkokullarda dilbilgisi, tarih, corafya, aritmetik gibi daha faydal konular retilmektedir. Bu eitim politikas ile Trkler arasnda okur-yazarlk orannn hzla ykselmesi mit edilmektedir. Trkiye'deki btn okullar devletin kontrol altndadrlar. lk ve orta okullar, liseler, meslek okulan, kolejler Mill Eitim Bakanl tarafndan kontrol edilmektedir, devlet okullannda renim paraszdr ve bir ksm renciye de devlet hesabna yatl olma imkn salanmaktadr. Devlet, niversite rencilerinin bir ksmn da burslarla desteklemektedir. Bu yardma karlk, renciden, niversiteyi bitirdikten sonra belirli bir sre devlet iin almas istenmektedir. lkokullarn stndeki renim kurumlan Bat'daki benzerleri gibi rgtlenmilerdir. Bunlarda genel bilgiler verilmekte, laboratuvar almalan yaplmaktadr. lkenin birok yerinde tarm okullan, byk ehirlerde ticaret okullan almtr. Ga45

latasaray, hl Trkiye 'nin en iyi lisesi olmaya devam etmektedir. Krm Savamdan sonra Franszlarn yardm ile kurulmu olan bu lisede bir ksm dersler Fransz retmenler tararndan Franszca olarak okutulmaktadr. Galatasaray diplomas, Fransa'da Fransz liselerinin verdikleri diplomalar gibi geerlidir. Galatasaray ayn zamanda dier Trk liselerine de rnek olmakta, TrMye'nin her tarafnda alan yeni liseler ders programlarm Galatasray'rnkine uydurmaktadrlar. 1901 ylnda yalnz stanbul'da olmak zere bir tek Trk niversitesi vard. Bu niversite de Tp ve Hukuk Fakltelerinden ibaretti. Daha soma bir de Edebiyat Fakltesi eklenmitir. Bu fakltelere kz ve erkek renciler eit artlar iinde devam etmektedirler. niversite rencilerinin says her geen gn biraz daha artmaktadr. niversite, yeni entellektel hayatn merkezi haline gelmitir. Henz kendini lkenin ilerlemesinde fazla hissettirememektedir, fakat mali glklere kar etin ve baarl bir sava vermektedir. Genler arasnda yksek renim hevesi gittike artmaktadr. lkenin iyi yetimi nderlere olan ihtiyac niversite renimini daha ekici yapmaktadr. Maddi glklere ramen niversite renimine ne kadar ok istek duyulduu, stanbul niversitesi'ne devam eden bir Trk kznn mektubundan ok iyi anlalmaktadr: "Trkiye'deki niversite rencilerinin ou okuyabilmek iin almak zorundadrlar. Trk rencileri ile baka lkelerin rencileri arasndaki fark para kazanma konusundaki tutumlarmdadr. Trk rencileri baz ileri vakarlarna uygun bulmamaktadrlar. zellikle beden ilerinin kendilerini kk dreceini sanmaktadrlar. Yalnz bu tutumlarm46

dan dolay onlar knamamaldr. Kamuoyu ve gelenekler, tahsilli kimselerin kapclk, hamallk, ayakkab boyacl gibi iler yapmalarn ayplamaktadr. Onun iin ok defa geimini salayamayan bir Trk genci niversiteye gidememektedir. Kendine uygun bir i bulup hayatn kazanmaya baladktan soma, artk niversiteye gitmek, renmek hevesini besleyememektedir. niversiteye gidip de hayatlarn kazanmak zorunda olanlar yalnz devlet dairelerinde almaktadrlar. Yaptklar iler de sekreterlik gibi masa ba ileridir. Kazanlar da hkmetin deme kabiliyetine baldr. ok defa maalarn gnlerce ge almaktadrlar. niversite rencilerinin bir ksm da subaylardr. Bunlarn durumlar olduka iyidir, fakat hem niversitede hem klada almak gibi ar bir yk altndadrlar. Ailelerinin durumu uygun olanlar ticaret, komisyonculuk gibi iler yapmaktadrlar. Hukuk Fakltesinde okuyanlar, mahkemelerde avukatlara yardm ve i takip ederek hayatlarm kazanmaktadrlar. Aralarnda sinema iletenler bile vardr. Ailelerinin durumlar iyi olup da almayan rencilerin says azdr. Bu glklere ramen 1924 ylnda, stanbul niversitesi, o gne kadar grlmemi derecede kalabalktr." stanbul niversitesi yakn bir zamana kadar ok dar bir yerde eitim yapmak zorundayd. Fakat son zamanlarda eski Harbiye Nezareti binasna tanm olduu iin feraha kavumutur. Hkmet, henz niversitenin ihtiyalarn karlamak iin yeteri kadar para ayramadndan yksek renim istendii gibi geliememektedir. Harbiye Nezareti, Savunma Bakanl olarak Ankara'ya tand iin, stanbul'daki geni alan ilerde niversiteye genileme imkn verecektir.

47

imdiki durum, hkmetin neden yabanc okullara gz yumduunu aklamaktadr. Ankara hkmeti, kapitlasyonlar kaldrmasna, yabanclarn imtiyazlarn geri almasna ramen yabanc okullara dokunmamtr. Hkmet tarafndan kontrol edilen bu okullar byk bir boluu doldurmaktadrlar. Trkiye'deki yabanc okullar ilgi ekici bir gelime gstermilerdir. Osmanl mparatorluu'nun her tarafna yaylm olan Amerikan, ngiliz, Fransz ve Alman okullar, Yakndou'nun moral ve entelektel gelimesinde nemli bir etki yapmlardr. nceleri, bu okullarn rencileri, bulunduklar yerlerin Hristiyan ocuklaryd. 1908 ylma kadar sren Sultan Hamit dneminde Mslman ocuklarnn bu okullara gitmeleri yasakt. Byk Sava'tan nce imparatorluk topraklar iinde en ok Fransz okullar vard ve bu yzden Fransz kltr lkede daha yaygmd. yi bir eitim grm her Trk, Franszcay Trke kadar iyi konuabiliyordu. Trk liseleri, zellikle stanbul'daki Galatasaray Lisesi- Fransz sistemi retim yapmaktaydlar. Bu okullarn ounda da Fransz retmenler grev almlard. Bunun sonucu olarak bugn Trkiye'de en ok konuulan yabanc dil Franszcadr ve Trkiye ile Fransa arasnda kurulmu olan entellektel ba, 1914-1923 olaylar yznden bile kopmamtr. Osmanl mparatorluu'nda Amerikan etkisi de bir hayli grlmtr. Eski ad Suriye Protestan Koleji olan nl Beyrut niversitesi'nin yan sra stanbul'da Amerikan Kz ve Erkek Kolejleriyle zmir'deki uluslararas Kolej en nemlileridir. 1912-1922 olaylarndan nce Yakndou'da, ocuk yuvasndan niversiteye kadar be yz Amerikan eitim kurumu 48

vard ve bunlara yirmi be bin renci devam ediyordu. Bu kurumlarn ou bugn Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda kalmlardr. Bu yabanc okullarn yaylmas ve etkisi Trkiye'de elbette baz pheler uyandrmtr. Kapitlasyonlar sistemi bu okullarn programlarna her trl Trk mdahale ve kontroln nlediinden Osmanl hkmeti bunlarn etkisini azaltmak iin benzeri Trk okullar amak zorunda kalmt. Trk hkmeti 1914'te kapitlasyonlar kaldrd zaman btn Fransz okullarm da kapatm, bylece Fransz etkisi azalmaya yz tutmutu. 1918'de Mttefiklerin zaferi kazanmalar zerine aym akbete Alman okullar uramtr. Fakat Alman etkisi tam kaybolmamta. Bugn Trkiye'nin teknik okullarnn ounda Alman uzmanlar ders vermektedirler. ou Trkiye'deki Rum ve Ermeni aznlklarna hizmet eden Amerikan misyoner okullar, Hristiyan unsurlarn lkeden kmalar ve karlmalar zerine faaliyetlerini tatil etmek zorunda kalmlardr. Geride kalan Amerikan okullar da yalnz lik eitim yapmak zorunda braklrmlarckr. Yabanc eitim kurumlarnn Trkiye'de faaliyetlerini devam ettirmeleri ortaya nemli bir sorun karmtr ve resm makamlar bu sorunu zmlemenin ok g olduunu kabul etmektedirler. Amerikan ve Avrupa kurumlannm salad eitimin kymeti takdir edilmektedir ve pek ok yksek dereceli devlet memuru oullarn ve kzlarn bu okullara gndermilerdir. Valilerin ou yabanc okullar himayeleri altna almlardr. Enver Paa yeenini, smet Paa kardeini stanbul, ve znir'deki Amerikan kolejlerine gndermilerdir. Lozan Antlamas'nda bu yabanc eitim kuramlarndan hi sz edil-

49

memitir. Fakat smet Paa Mttefik delegelere gnderdii bir mektupta, 30 Ekim 1918'den nce Osmanl lkesinde bulunan yabanc okullarn imtiyazlarnn ve garantilerinin devam edeceini bildirmiti. Hkmet, bu mektuba Lozan Antlamas'nm bir maddesiymi gibi bal kalmtr. yi donatlm, iyi retmenler elinde bulunan bu okullarn byk nemi takdir edilmekle beraber, Cumhuriyet hkmeti yabanc eitiminin, Trk eitiminin yerini almasn istememektedir. Yabanc okullarn ders programlan Trk eitim makamlan tarafndan sk bir kontrol altnda tutulmaktadr. Dersler ve snavlar denetlemeye tabidir. Trke ve Trkiye ile ilgili derslerin okutulmas zorunludur ve bu dersler hkmet tarafndan atanan retmenlerce verilmektedir. Zaman zaman srtmeler de olmakta; yabanc okullar, programlarna fazla mdahale edildiinden yaknmaktadrlar. Fakat genel olarak her iki taraf da makul ve uzlatnc bir tutumu srdrmektedir. Cumhuriyet hkmeti, din dersleri verilmedii, lkenin gvenliine aykn fikirler rencilere alanmad srece bu okullan hogryle karlamaktadr. Yabanc retim kunmlan bilerek ya da istemeyerek bu yoldan atklan zaman hkmet hemen harekete gemekte ve bunlara koyduu artlan hatrlatmaktadr. Bu bakmdan yabanc retim kurumlan g bir dnem iinde bulunmaktadr. Genel olarak, Trkiye'deki eitim sistemi yeni hkmet tarafndan gze batar biimde dzeltilmitir ve imdi lkenin ekonomik ve sosyal alanlardaki kalknmasna g bir etki yapmaktadr. Din ve devlet ilerinin Cumhuriyet ynetimi tarafndan birbirlerinden aynlmasmdan soma, okullar din retiminin ve tutuculuun kstlamalanndan kurtulmular, lik re50

www.cizgiliforum.com enginel

nimle yeni bir atilim yapmlardr. Milliyetiler eitime byk bir nem vermektedirler. Bunun sebebi de eitimi yalnz ulusu birletirici deil, fakat aym zamanda ulusun kalknmasnda da nemli bir etken olarak grmeleridir. Bunun sonucu olarak, hkmet en byk dikkatim eitim konusuna yneltmitir. Mustafa Kemal ve arkadalar, bu alanda, Trkiye'yi bir an nce Bat Avrupa ve Amerika'nn ileri lkeleri seviyesine ykseltmeye almakta, bunun yolunu hazrlamaktadrlar. Yeni Trkiye'nin eitim sistemi incelenirken ister istemez kadnn durumu konusu da ortaya kmaktadr. Kadnn durumu, sosyal ilerlemenin en iyi lsdr. "Bir ulusun karakteri, kadnlarnn durumu ile llr" denmitir. Baka Mslman lkelerle beraber Trkiye de kadn kk grmekle devaml olarak sulandrlmtr. Genel olarak, bu hcumlar maksatl olmakla beraber, Batl gz ile az ok hakldr. Bu konu hibir zaman tarafsz bir biimde incelenmemitir ve Bat llerinin, Batl olmayan toplumlara uygulanamayaca dnlmemitir (1). Kadnn durumu bakmndan bir ulusu Bat lleri ile tartacaksak, diyebiliriz ki Trkiye, Bat llerine hzla yaklamaktadr. ok kadnla evlenmek yeni yasaklanmtr. Fakat iyi yetimi Trkler arasnda ok kadnla evlenmek oktan braklm bir dettir. Kylerde ise kadn en iyi yardmcdr. Trk kyl erkei, birden fazla kadn ald zaman onlar daima erefli bir durumda tutmu, nikh kydrm, ekono(1) Batl gzlemcilerin ou, evli bir Mslman radnn, Batdaki hemcinslerinden daha ok hakka sahip olduundan habersizdir. slm, kadna mallar zerinde tam hak tanmtr. Batl kadn bu haklan ancak yakn bir gemite elde edebilmitir. 51

mik ve moral haklarna sayg gstermitir. Kylerde kadnlar hibir zaman eve kapatlmamlardr. Kasabalarda da bu det artk kaybolmaktadr. Gen Trkler'in Bat fikirlerini Trkiye'ye sokmalar zerine kadnlar, zellikle st snfa mensup kadnlar, durumlarndan ikyetlerini hemen duyurmaya koyulmulard. Sultan Hamit dneminde kadnlara hemen hi eitim imkn verilmemiti ve Trk kadnlar eitim istiyorlard. "Gen Trkler"in iktidara gelmesinden soma okula giden kadnlarn says birden artmtr. stanbul'daki Amerikan Kz Koleji bu istee cevap vermek iin almtr. lkenin baka yerlerinde de kadnlar iin okullar almtr. Bunun sonucunda birok kadn yazar kendilerini tantmlar ve Batda olduu gibi kadm haklar iin sava amlardr. Tutucu unsurlar kadnlarn baz mesleklere girmelerine kar koymulardr. zellikle kadnlarn tp, hukuk ve dier bilim dallarnda eitim grmeleri kolay kolay kabul edilmemitir. Eskiden baz tehlikeleri ve pheleri davet eden toplu yerlerde bulunmak gibi hareketler artk kanksanmaya balanmtr. Bir Mslman lkede ahlkszln en dk ekli olarak kabul edilen ve ok defa tecavzleri davet eden peesiz gezmek artk normal karlanmaktadr. 1908-1909 Gen Trk Devriminden nce ve soma Trkiye'ye giren Bat kltr, daha somaki yllarda Trkiye'de hzla yaylm ve Trk kadn bugnk durumuna gelmitir. Savalarn, zellikle 1912-1913 Balkan Savalar ile 19141918 Byk Sava'm basks altoda, Trk kadnlar da, savaan baka lkelerdeki hemcinsleri gibi yardmc ilerde almak zorunda kalmlar, hastanelerde yarallara bakmlar, K52

zlay'da grev almlar, cepheye giden erkeklerden boalan yerleri doldurmulard. Hatta aralarnda sava alanlarnda grev yapanlar da bulunmutur. Sosyal hizmetlerin bir ksm yeni tip bir Trk kadm tarafndan grlr olmutu. Bunun sonucunda erkek-kadm ilikileri hzla deimeye balam, kadnlar geirdikleri denemelerde kabiliyetlerini ortaya koymulard. Bu sava artlan altnda, kadnn kapal ve emir altnda yaama durumu, hi deilse st ve orta snflarda, ortadan kalkmtr. Kylerde ise kadn tarlalarda her zaman erkein yardmcs olmutur ve oralarda durumda bir deiiklik sz konusu deildir. Gen kzlar okumaya can atmaktadr ve yerli ya da yabanc btn kz okullan doludur. niversite, Trk kadnna kaplann amtr ve ilk defa erkekler ve kzlar bir arada okumaktadrlar. Her yl yeni retmenler, doktorlar ve hukukular kmaktadr. Kadnlar artk yazarak, konferanslar vererek, siyasi mitingler dzenleyerek seslerim duyurmaktadrlar. niversite mezunu ilk Trk kadn olan Halide Hanm (Halide Edip Advar) bir yazar olarak, konumalan ve siyasal faaliyetleri ile etkisini btn Trkiye'de hissettirmi, hatta Mustafa Kemal Paann yardmcs olmutur. Halide Hanm' rnek alan Trk kadmlan durumlanm dzeltmek, etkilerini hissettirmek ve kendilerine yeni imknlar hazrlamak iin faaliyete koyulmulardr. Sosyal bakmdan Trk kadmlan Batllama yolunda ilerlemektedirler. Peeyi atmlardr. Arada bir grlen araf da her halde fesin akbetine urayacak, tamamen kaybolacaktr. Artk kadmlann tiyatrolarda, sinemalarda, topluluklarda erkeklerle beraber oturmalanna izin verilmektedir. Hatta, Hristiyan yabanclarla deilse bile, Trk erkekleriyle dans etme53

lerine gz yumulmaktadr. Sinema ve tiyatrolardaki kadnlara mahsus balkonlar ve localar erkeklere de almtr. Tramvaylar ve trenlerde kadnlarla erkekleri ayran perdeler de kaldrlmtr ve yolcular artk kark oturmaktadr. Kadnlar sahneye de kabilmektedirler. Batnn detleri yava yava Trk toplumuna szmtr ve kadnlar yzyllardan beri sren kstlamalardan kurtulmulardr. Evlenme konusunda da aym deiiklik olumaktadr. Kadnlar tabi olmann kk drcln ve hakszln anlamlar, evlerinde erkeklerine arkadalk etmek ve eit artlara uymak haklarn istemilerdir. Trkiye'de gittike az uygulanmakta olan ok kadmla evlenme detini kk drc bulan kadnlar buna da bakaldrm ve protestolar, basklan ile Trkiye Byk Millet Meclisini ok kadmla evlenmeyi yasak eden bir kanun karmaya zorlamlardr. Bu, Trk kadnnn en byk zaferi olmutur. Bu yalnz slm geleneklerinden kopma deil, ayn zamanda kk drc bir durumdan da kurtulutur. Kadnlarn ortak bir gaye iin ibirlii yapma arzularn "Kadn Haklann Korama Cemiyeti"nde grmek mmkndr. Bu dernek, son , drt yl iinde Ankara hkmeti zerinde yeteri kadar bask yaparak baz nemli reformlan salamtr. Bu reformlarn, stanbul'daki bir avu ilerici kadnn eseri olduklan dorudur. ou renimini yabanc lkelerde yapm olan bu kadnlarn Trkiye iindeki nmzlan o kadar byktr ki, bunlann faaliyetleri ile Batllama ok hzl olacaktr. Dernek, geenlerde stanbul Mftlnden camilerde konferanslar vermek ve bu ekilde cahil hocalann elinde cahil kalm kardelerini aydnlatmak iin izin istemitir. Bu konferanslarda yeni kanunlann altnda kadmla54

rmyeni durumu, eitim, sosyal grevler konularnda bilgi verilecektir. Bu propaganda sosyal reformlarn Trkiye'ye yaylmasn hzlandracaktr Yeni Trkiye'deki sosyal gelimeden verdiimiz rnekler, evrim dalgasnn ortal nasl kapladm, Bat fikirlerinin nasl yerletiini ve lkeyi slm kanunlarnn, detlerinin ve hurafelerin arl altnda ezilmi bir Dou toplumu kiiliinden aydnlanm ve ilerici bir Bat toplumu kiiliine nasl dntrdn gsteren belirtilerdir. Trkiye'de gerekletirilen reformlar; yabanc basn o kadar sansasyonel bir biimde vermitir ki, bu arada karlalmas muhtemel glklerin belirtilmesi unutulmutur. Onun iin bu blm sona erdirmeden nce reformlar yaparken karlalacak engelleri de gzden geirmek ok nemlidir. ehirler ve st snflardaki reformlarn hayret verici bir biimde gereklemelerine ramen, genel olarak Trkiye'nin modernlemesi daha yava olacaktr. nk bu reformlar lkenin baka yerlerine yayacak retmenlerin, doktorlarn, uzmanlarn says yeterli deildir ve yabanc uzmanlara da yz verilmemektedir. Ayrca lkenin i ksmlarnda yaayan insanlarn okumalar ve yazmalar yoktur; ulam yok denecek gibi olduundan d dnyadan kopukturlar. Hayat seviyesi, gerek cahillik, gerekse fakirlik yznden ok dktr. Hurafeler hl insanlarn hayatlarna hkimdir. B yzden salk da byk zarar grmektedir. Anadolu'nun i blgelerinde hayat hl ilkeldir ve deimemitir. Batl fikirlerin bu blgelere szmas ancak yollarn buralara ulamas ile mmkn olacaktr. Etrafn iyi grebilen bir gzlemci iin onsekizinci yzylda uyank despotlarn ynetimindeki baz Avrupa lkelerinde olduu gibi Trkiye de ayn glklerle karlaacaktr. 55

Mustafa Kemal Paa, Bat rnei bir aydndr. Ortaan geleneklerini henz silkeleyip atan bir lkeye bir sr reform getirmitir. Bat fikirlerini, direnen deil, bunlar kabule istekli bir ulusa alamaya almaktadr. Genellikle Batda bu gibi reformlar bir tepki dnemi izler. nk halk reformlar konusunda eitilmemitir ve bunlar kabule hazr deildir. ok defa reform hevesi reformcu ile beraber lmtr. nk deiiklik kiiliin gc ile yaplabilmitir. Bu kiiliin etkisi ortadan kalknca heves kendini yenileyememitir. Bu gibi durumlarda tarih tekrarlanmaktadr. Bugnk Trkiye'de, reformlar, bataki nderin yapc despotizmi altnda gelimektedir. Asl byk soru bu nderden soma geleceklerin de bu eseri devam ettirip ettirmeyecekleridir. Bugnk Trk nderleri, nc rollerini devam ettirebilecek, yerlerini almaya yeterli pek az halefin yetimekte olduunu kabul etmektedirler. Bugn mevcut olanlarn dnda, Trkiye'de bu tipte pek az insan vardr. Byk olaylar, byk adamlar ortaya karr. Fakat bar iinde geen sosyal hayatn ar ak iinde bir ulusun ekimelere ve rekabetlere dt ve bu yzden ilerlemenin durduu ok grlmtr. lerde Trkiye 'yi bekleyen en byk tehlike de budur. Bugnk nderler; eserlerini kendileri kadar heyecanla ve etkiyle devam ettirecek yeni nderler yetitirmedikleri takdirde, reformlar, hareketsizlik yznden reformcularla beraber lmek tehlikesinde bulunmaktadrlar. Modern Trkiye'de harekette olan tarihsel gler bu soruya bir 'istisna' tanmayacaklardr. Bu sorunun cevabm da yalnz zaman verecektir. Aym zamanda Trkiye'de bilinli ve hesapl bir gericilik tehlikesi kalmamtr. Ulus azimle Batnn ilerleme yoluna koyulmutur. Bu yoldan geri dnmesi iin pek az ihtimal vardr.

56

ONALTINCI BLM TRKYE'NN ULUSLARARASI DURUMU 24 Temuz 1923 'te Lozan Antlamas'nm imzalanmas ile birlikte Trkiye'nin d ilikiler tarihinde 21 Temmuz 1774 ylnda yaplan Kk Kaynarca Antlamas ile alm olan dnem kapanmtr. Bu iki tarih arasnda geen bir buuk yzyllk sre iinde Yakndounun haritas tannmayacak biimde deimitir. Bir zamanlar, birok ulusu iinde barndran byk bir imparatorluun bulunduu yeri artk bir dzine kadar irili ufakl devlet doldurmutur. Bu devletlerin bir ksm bamsz olmakla beraber halklar Yakndou'ya zg ortak taraflara sahiptirler. Siyasal haritadaki bu byk deiiklik, Yakndou uluslar arasndaki corafya dalmlanyla kyaslandnda, iin iyz grlmektedir. Bu uluslar, 1774'e kadar yalnz ayn blgelerde, ayn ehirlerde ve aym kylerde oturmamlar, ayn mahalleleri aym sokaklar paylamlardr. Bu iice girmilik hepsinin yararna olmutur. Bu dnem iinde milliyetler topraklara, siyasal topluluklara gre deil, zel ekonomik meguliyetlere ve sosyal faaliyetlere gre belirlenmiti. Ekonomik ve sosyal bakmdan bu uluslar birbirlerine muhta durumda bulunuyorlard. 1774 ile 1923 yllan arasn57

da yine bu uluslar kendilerini teker teker Bat'nn milliyetilik anlayna kaptrmlar ve bu fikirlerin etkisi altmda belirli topraklar zerinde birleen yeknesak topluluklar haline gelmiler ve siyasal faaliyetler bloklar olmulardr. Bu deime iddetle, sava stne savala, katliam stne katliamla, g stne gle olmu; her snr izgisinin deimesinde sarsntlar yine birbirini kovalamtr. Snrlarn durumu da kronik bir ekilde istikrarl olmadndan Yakndou be ya da alt kuak boyu bir barbarlk ve dehet dnemi yaamtr. Yakndou uluslarnn srasyla giritikleri ve kurban olduklar barbarlk hareketleri Batl gzlerde bu blgenin damgas haline gelmitir. Bu barbarlklar o kadar irkindir ki, bunlardan burada daha ok sz etmek bouna olur. Fakat unu da eklemek gerekir; Bat'nn Yakndouyu bir barbarlar lkesi olarak grmesi ve buna gre bir tutum taknmas btnyle hissidir. Belki daha az barbarlk yapm olan Batl atalarmz, Yakndou uluslarnn son yz elli yl boyunca iinde bulunduklar artlarn benzerleri ile karlasalard, daha m iyi hareket edeceklerdi? 1923 ylnda sona eren on yl iinde Belika'da, rlanda'da, Almanya'da olanlar; Trklerin, Rumlarn ve Bulgarlarn yaptklarndan daha m hafiftir? Yakndou uluslarnn karsna kan glklerle bat uygarl karlam olsayd, bizler imdiye kadar oktan yklm bulunacaktk. Siyasal haritann deimesiyle ekonomik alanda uranlan kayplar ise, yaplan barbarlklar kadar gze arpmamak ve hislere hitap etmemekle beraber, ok daha ciddi bir sorun idi. Daha nceki blmlerde bu sorunlardan sz ettiimiz iin imdi Trkiye'nin, 1923'te Lozan Antlamas'nn imzalanmasmdan soma uluslararas alanda kendisini nasl bulduuna gz atalm. 58

O tarihte, Yakndounun manzaras, yakn gemie kyasla yakn gelecein ok daha istikrarl olacan mjdelemitir. Lozan Antlamas ile Osmanl mparatorluu'nun irili ufakl devletlere blnmesi ii tamamlanmtr. Doulu Hristiyan devletlerinin ekirdei on dokuzuncu yzyln balarndaki Srp ve Yunan bamszlk savalar ve 1912-1913 Balkan Savalar srasnda atlmt. Blgenin br ucunda ise, 1914-1918 Sava ile Paris Bar Konferans yine irili ufakl Arap devletleri yaratmtr. Bunlarn bazdan bamsz olmu, bazlar da daha nce anlattmz gibi bir ksm Batl devletlerin mandas altna grimitir. Mtarekeden soma Msr'daki milliyetilik hareketi yeniden canlanm ve Msr milliyetileri hedeflerine ksmen ulamlardr. Trkiye'de ise, 1920'de kabul edilen Milli Misak'ta belirtilmi olan hedeflere, 1922'de Yunanllara kar kazanlan zafer sayesinde vanlmtr. Bunu izleyen bir yl iinde, byk sanclar ve straplar arasnda bir sr "halef devlet" dourmu olan Osmanl mparatorluu nihayet son halefi olan Trkiye Cumhuriyeti'ni de dnyaya getirerek onun elinde tasfiyeye uramtr. Aynlma ve blnme ileri bylece tamamlandna gre, artk siyasal ve sosyal istikrarszlklar beklemek iin bir sebep yoktur. nk bu tahrik edici sebepler ortadan kalkmt. Bu paralanmadan kan haritadan btn Yakndou lkeleri memnun olmamlardr. Olamazlar da. iddet metotlan ok defa olumlu sonular verir. Bu apta devrimler olurken iddet hareketlerinden, barbarlktan kamlabildii insanlk tarihinde grlmemitir; buna ramen bunlardan kanlm olduunu farzetsek bile, acaba hangi sihirli forml, Yakndou topraklann, Yakndou uluslan arasmda herkese her istediini vermek suretiyle blt-

59

www.cizgiliforum.com enginel

rlebilirdi? Problem, tam bir kesinlikle zmlenemeyecek kadar karkt. Bu blmede bazlar hisselerine denden fazlasn almlar (Srplar ve Romenler), bazlar da az ile yetinmek zorunda kalmlardr (Bulgarlar ve Ermeniler). Fakat nemli olan, u ya da bu parann, hakl ya da haksz olarak una ya da buna verilmi olmas deil, aldatlm olduklarna inanan uluslarn durumu deitirmeyi artk dnmez olmalardr. Bulglarlar, 1918 'de ikinci kere kaybettikten soma Makedonya'dan mitlerini kesmilerdir. 16 Mart 1921 'de Sovyet hkmetinin, Trkiye'nin Kars'taki egemenliini tanmasndan sonra Ermeniler, Erzurum ve Van' elde etme mitlerini yitirmilerdir. Yunanllar, 1922 frtnasndan soma zmir ve stanbul zerindeki emellerinden vazgemilerdir. Bu tutum yalnz yenilen devletlerin deil, herkesin yararna olmutur. Gemie bu ekilde srt evirmek, son yz elli yldan beri sren mcadelenin ve bunun sebep olduu ekonomik kayplarn giderilmesi ve 'herkesin kendi evine bir ekidzen verebilmesi' iin gerekli enerjileri serbest brakmtr. Bunlarn hepsinden nemlisi, Trklerin Yunanllara kar kazandklar byk askeri zaferden soma, Milli Misak'm dnda braklm olan topraklan yeniden ele geirmek hevesine kaplmam olmalandr. Mustafa Kemal Paa ve arkadalan, Milli Misak'ta, 30 Ekim 1918 Mtarekesi ile tespit edilmi olan hattn gneyinde bulunan, halknn ounluu Arap olan eski Osmanl Asya vilayetleri ve Avrupa'da Meri nelrinin batsmda kalan eski Avrupa topraklan zerindeki Trk iddialanndan vazgemilerdir. Bylece Trkiye, yakn gemite ilerlemesine ayak ba olan ve stelik kendisini felaketten felakete srkleyen iki 60

ykten kurtulmutur. Buna karlk, Milli Misak' hazrlayanlar Arap olmayan Mslmanlarn oturduu btn eski Osmanl topraklan zerinde hak iddiasmda bulunmaya devam etmilerdir. Bu formlle balangta Krtlerin oturduklan btn blgeler de Trkiye snrlan iinde tutulmak istenmitir. "Gen Trkler"in 1908-1918 yllan arasnda Arnavutlan ve Araplan Trkletirmek teebbslerinin kt sonu vermesinden soma daha etin bir rk olan Krtlere ayn politikay uygulamak baard olacak mdr? 1925 Krt isyanndan ve ngiltere ile olan, Krtlere dayanan Musul sorunundan yeni Trkiye'nin nderleri, gemiin olaylarna da bakarak, ders alacak mdr? Krtlerin yaadklar blge dnda, Lozan Konferansmda tespit edilmi olan Trkiye snrlan bir devamllk ve eski Osmanl snrlan ile kyaslandnda istikrar gstermektedir. Bununla beraber Trkiye'nin uluslararas ilikilerinde toprak iddialan basite indirgenemeyecek kadar gelecek iin nemli olan iki sorun vardr. Bunlarn birincisi henz zmlenmemi Boazlar sorunudur ve Trkiye ile Rusya'nn gelecekteki ilikileri buna baldr. kinci sorun, halifeliin kaldnlmasmm slam dnyasnda yaratm olduu tepkidir. Bu iki soruna daha soma deinmek zere Krt sorununa dnelim. Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde kalan Trk olmayan unsurlar arasnda en nemli grubu Krtler tekil etmektedir. Bunlar bir milyon dolaylanndadr. lkedeki Krt unsurun okumas yoktur ve hibir Mltre sahip deildir. Saylan pek az olan okumular ise ehirlerde oturmaktadr. Krtler Trk yneticilerinin dilini konumamaktaydlar. Dilleri Farsa'nn bir lehesini andrmaktadr. Aralarnda kuvvetli rzgrlar es-

61

tii zaman, Rumlar, Ermeniler, Araplar gibi, Osmanl mparatorluumun Krt unsurlar da bu rzgrlardan esinlenmilerdir. Fakat onlarnki dank bir milliyetilik olmutur. Birlik ve rgtlenme olmay, okumu nderlerin yalnz mahalli eyhlerden ibaret olmas; dalarn topluluklar birbirlerinden tamamen ayrm bulunmas Krtlerin airetleri dna tap, baka blgelerde grlen milliyetilik akmlarnn iddetinde bir akma kendilerini kaptrmalarn nlemitir. Byk Sava'tan soma Krtler belirli olmayan bir milliyetilik hissine kaplmlardr. Bunun kkleri belki de 1834 ymda Krtler arasndaki kprdanmalarn Reit Paa tarafndan iddetle bastrlmasna, daha soma sultanlarn izledikleri politikaya kadar gitmektedir. Bu politikann sonradan Sultan Hamit tarafmdan deitirilmesine ve Ermenilere kar kullanlmak zere Krtlerle dostluk kurmasna ramen, Krtlerin tutumunda byk deiiklik meydana gelmemitir. 1920 tarihindeki Sevr Antlamasnda Krtlerin bu hislerine cevap verilmek istenmi ve onlara ulusal zerklik ve bamszlk vaat edilmitir. Fakat antlamann yrrle konmamas, Krtlerin emellerini gerekletirmelerini nlemi ve yaplan vaatler de Lozan Antlamas'nda tekrarlanmamtr. Krtler her ilkel ulus gibi anlamn derinliine renmeden girdikleri ve tam uygulamadklar bir din uruna kolayca fanatik hale gelebilmektedirler. Halife mevcut olduu srece Krtler rahat durmulardr. Fakat Trkiye hkmeti halifelii kaldrp da dine dayanmayan bir rejim getirdii zaman, dinciler, Krtleri hkmete kar glk ekmeden kkrtabilmilerdir. 62

Yeni rejime kar Krt ayaklanmalarmn en ciddisi 1925 ubatnda olmutur. Nakibendi tarikatna mensup eyh Sait, Krtleri kkrtan ve ayaklandran balca sorumludur. eyh Sait zengin bir adamd ve birok i ilikileri vard. evresinde ok dindar olarak tannmt. Balca airetlerle aile balar vard. Bu yzden kkrtc szleri hzla yaylm ve ayaklanma, Krtlerin oturduklar on vilyette patlak vermitir, Birka Krdn tutuklanmasn bahane eden eyh Sait 13 ubat'ta isyan bayram am ve birka hafta iinde ayaklanmay geni bir blgeye yaymt. syanc Krtlerin programlarnn balca maddeleri, Mustafa Kemal Paann lik hkmetinin kaldrd eriat geri getirmek ve Sultan Hamit'in oullarndan Selim Efendiyi sultan ve halife iln etmekti. syanclar bu arada Diyarbakr hkmet konana, cumhurbakann, asker nderleri, Millet Meclisini ve hkmeti kk drc szler bulunan bildiriler de asmlard. Bu bildirilerde ayrca, lkeden dinin kaldrld, hkmetin aralarnda eyh Sait'in de bulunduu 800 kiiyi asmak istedii gibi iddialar da yer almt. Hkmet kuvvetleri ile isyanclar arasnda yaplan ilk arpmada len Fahri Bey adndaki Krt nderinin cebinde bulunan bir mektupta eyh Sait'in dini geri getirmek iin dnyaya Tanr tarafndan gnderildii, artk din zgrl iin, darbeyi indirme zamannn geldii yazlyd. syan o kadar hzla yaylmt ki, on iki gn soma Ankara'da Trkiye Byk Millet Meclisi, hkmete gerekirse btn lkede skynetim iln etme yetkisi vermek zorunda kalmt. nce on vilyette skynetim uygulanm, zararl propagandalar yaymas muhtemel olan stanbul'a gzda ve63

rilmiti. ok sayda asker douya sevkedilmi ve hkmet kuvvetleri karlar iinde isyam bastrmaya uramlardr. Hibir zaman demiryolu yokluu bu kadar ok hissedilmemitir. Trk hkmeti Suriye'deki Fransz ynetiminden, Badat demiryolunun Suriye'de kalan ksmndan asker sevkedilmesine izin verilmesini istemitir. Fakat Franszlar, muhtemelen pek ok Trk askerinin Musul blgesinde birikmesinden ekinen ngilizlerin istei zerine, bu izni vermemitir. Kuvvetlerin isyan blgesine sevkedilmesindeki glk, yolsuzluk, dik dalar seferin ay uzamasna yol amtr. syann balangcnda Krtler hemen her eyi ellerine geirmilerdi. Harput'u ele geirmiler, ok gemeden Elaz' drmlerdi. Bunlar Dersim, Ergani, Palu, apakur izlemiti. 7 Martta Ergani ve Osmaniye tamamen yama edilmiti. Bundan soma da Diyarbakr'a kar bir saldrya giriilmiti. Diyarbakr, blgenin en nemli merkeziydi. Etraf Krtlerle evrili olmakla beraber, ehir halk Trkt ve kolordu karargh ehirde bulunuyordu. Dicle nehri kysnda bulunduu iin Diyarbakr btn tarih boyunca nemli rol oynamt. Dounun balca kervan yollan zerindeydi. Bunun iin eyh Sait bir an nce ehri ele geirmek istiyordu. 7 Martta ehir nnde etin bir arpma olmu ve isyanclar ehre girmeye balamlard. Fakat Mardin'den yola kan bir svari birliinin zamannda gelmesi zerine asiler ehirden dan atlm ve panik iinde dalmlard. Bu arpma isyan hareketinin dnm noktasm tekil etmitir. Krtlerin ar kayplara uramalan, nemli nderlerinin arpmalarda lmeleri ve blgeye daha ok hkmet kuwetlerinin gnderilmesi sonunda asilerin elinde bulunan vilyetler teker teker kurtanlmt. 64

Bu gelimelerden soma, Krtlerin teslim olmaktan baka yapacak bireyleri kalmamt. nderlerinin bir ksm yakalanm ve cezalandrlmt. En son yakalanan da eyh Sait olmutur. Dalara kam olan eyh Sait ele geirildikten soma Ankara'ya gtrlm ve yaplan yarglamas sonunda vatana ihanet suundan aslmtr. Nisan aymda tam olarak bastrlm olan Krt isyan lkede derin ve nemli etkiler yapmtr. Her eyden nce vatanseverlik hisleri yeniden kabarm ve herkes cumhuriyeti korumak iin birlemitir. Bir i sava karsnda, devletin tehlikede olduunu gren btn milliyetiler hkmetin etrafnda toplanmlar, yabanc istils gnlerinde yapm olduklar gibi onu desteklemilerdir. Zamamn babakan isyan bastrmaktaki abalarnda herkesin desteini grmtr. Hatta muhalefet partisinin lideri olan Kzm Karabekir Paa, babakana gvenini aka bildirmitir. Bu olay, Trkiye Cumhuriyetine yeni bir g ve gven kazandrmtr. syann ikinci bir sonucu da gsterilen honutlua ramen Ankara hkmetinin yeniden kurulmas olmutur. Babakan Fethi Bey ayaklanmaya byk nem vermi ve bastrmak iin ok etkili tedbirler almt. 23 ubatta Mecliste yapt uzun bir konumada ayaklanmann nedenlerini aklam, nasl gelitiini anlatm ve hkmetinin ald tedbirleri sralamt. smet Paa ve Kzm Karabekir Paa tarafndan desteklenen konumasnn sonuna doru Fethi Bey bir kanun teklifinde de bulunmutu. Buna gre, "din siyasete alet edilmeyecek, din kullanlarak, gerek yaz, gerekse szle halkn hisleri tahrik edilmeyecek" ve bunlar yapanlar en ar cezalara arptrlacaklard. Kanun teklifi Meclisin byk bir ounlu-

65

unca kabul edilmiti. Fakat birka gn soma beklenmedik birey olmutu. Halk Partisinin btn gece sren bir toplantsnda sinirler son derece gerilmi, tabancalar ekilmi (neyse ki, atelenmemitir) ve 60'a kar 94 oyla belirtilen gvensizlik zerine Fethi Bey sabahn saat nde istifasm vermiti. Gvensizliin nedeni de, Krt isyanm bastrmak iin yeterli tedbirler almamasyd. Fethi Beyden daha iddetli tedbirler isteyenler arasnda aslen Krt olanlar da vard ve bunlar Mustafa Kemal'e son derece balydlar. Fethi Beyden soma babakanla tekrar smet Paa getirilmi ve hkmette genel bir deiiklik yaplmtr. Bu an deiiklik, Ankara'y daha sk bir asker kontrol altna sokmutur. Derhal tedbirlerin alnmasna giriilmi, Douya seksen bin kadar asker gnderilerek dalm olan isyanclar tamamen ezilmilerdir. lkedeki honutsuzluu tahrik edenlerin bamda bulunduu ileri srlen stanbul basm bask altna alnm, stanbul'da ve baka yerlerde ondan fazla gazete kapatlmtr. Camilerde cumhuriyete sadakati sarsacak vaazlar yasaklanm, byk ehirlerde stikll Mahkemeleri yemden kurulmutur. Krt isyamnm bastrlmasndan birka ay soma, haziranda,- stikll Mahkemeleri Dou vilyetlerindeki btn tekkelerin kapatlmasn emretmitir. Bu tekkeler entrikaclk ve hurafelere yataklk etmekle sulandmlmlardr. Btn eyhler yerlerinden atlm, btn din unvanlar kaldrlm ve bylece Trkiye'deki bir din kurum daha ortadan kalkmtr. Krt isyanmm nemi, hemen sebep olduu siyasal sonularda deil, fakat Trkiye'de hl honut olmayan bir zmrenin bulunduunu gstermesindedir. Byle bir patlama, ister yzeyde, ister derinde olsun, kronik bir durumun belirtisidir. 66

Bu, ok hzl giriilmi bir siyasal devrimin tepkisidir. Gven iinde, olmas isteniyorsa, ilerleme, yava olmaldr. ok hzl bir gelime ise hemen kar gleri harekete geirmektedir. Bir biyoloji uzman fazla bymenin lm olduunu sylemitir. Mhendis, hz ne kadar artarsa direncin de o kadar ok olacan aklamtr. Siyaset felsefesi de ok hzl bir evrimin devrim demek olduunu anlatmtr. Yzyllar boyunca yerlemi bir rejimi devirip bunun yerine geen her yeni rejim, meydana gelen oku karlamak iin harekete geen glerin siyasal dzeni kantrmasma muhakkak yol aar. Burada, gen Trkiye Cumhuriyetinin tarihinde de kar koyan ya da gerici olan glerin kanlmaz muhalefetini gryoruz. Bu muhalefet yalnz sultanla kar rejime deil, ayn zamanda dine kar olan rejime de kardr. Eski Osmanl dzeninin en tutmu kurumlarn birbiri pei sra deviren ve paralayan milliyetilik fanatizmini affetmeyecek olanlarn er ge protesto seslerini ykseltmelerini, mantk d bir tutuculuun ilerleme hareketini durdurmaya teebbs etmesini beklemek gerekir. Bu muhalefet ksmen basmda grlm fakat abuk susturulmutur. Yemden yana grnp de gnllerinde eskiye bal olanlarn muhalefeti de bastrlmtr. Fakat muhalefet, zeri klle rtlm, bir kvlcm gibi iin iin yanmaktadr. Bunlar arasnda balarn ilk kaldranlar Krt aristokrasisi olmutur. Tutumun ikinci bir bedeli 1925 Aralk ayndaki bir mahall ayaklanma ile denmitir. Grnte bu ayaklanmann sebebi giyimde yaplan reformdur. Allm kyafetin, zellikle fesin deitirilmesi o kadar an olmutur ki, buna kar bir muhalefet kendini gstermekte gecikmemitin Erzurum

67

dolaylannda ve Kuzeydou Anadolu'da ayaklananlar duvarlara "Hristiyan apkas" aleyhinde bildiriler asarak, kendilerine bir yarar olmadn sandklar reformlar protesto etmilerdir. Ayaklanma olur olmaz, eski isyan hatrlayan hkmet zaman kaybetmeden harekete gemi; Sivas, Erzurum, ve Mara'ta asker mahkemeler hemen faaliyete koyulmutur. Hamidiye kruvazr Rize nlerine gnderilmi, yzlerce kii tutuklanmtr. Trkiye Byk Millet Meclisinin bir yesi, Byk Sava ile 1919-1922 Trk-Yunan Sava'mnnlkumandanlanndan olan Nurettin Paa, apka reformuna kar koyduu iin ayaklanma gnlerinde Mecliste iddetli saldrlara uram; apka aleyhinde syledii szler bir kar devrimi tahrik olarak nitelendirilmi ve bir tarikat ile ilikisi olduu da hatrlanarak parlamentodan atlmtr.

68

www.cizgiliforum.com enginel

www.cizgiliforum.com enginel

ONYEDtNC BLM MUSUL SORUNU Halknn ou Krt olan eski Osmanl vilyeti Musul, Byk Sava srasnda ingiliz Ordusu tarafndan igal edilmi ve daha soma da ngiliz mandas altma giren Irak Krallna balanmtr. Mustafa Kemal Paa ve devrimci arkadalar Cumhuriyeti Fransz devrimcilerinin gz ile grmektedirler: Cumhuriyet bir btndr ve blnemez. Bunun iin 1925 ylnda Dou vilyetlerinde patlak veren Krt isyan karsndaki tutumlan, 1793 ylnda Fransa'nn La Vende vilyetinde kan ayaklanma karsmda Fransz Cumhuriyetilerinin gsterdikleri tepkinin aym olmutur. Krt isyam, Bat biimi bir birletirme ve standardizasyon politikasna kar giriilmi baarsz bir protesto hareketi olmutur. syandan soma, blgenin Trkletirilmesi iine daha drt elle sannlmtr. Ankara yneticilerinin politikas kuzey Krtlerini Trkletirmektir ve bunun iin de her trl araca bavurmaya kararldrlar. Bu politikann sonuca ulamasnn son derece g olduuna da inanmaktadrlar. Bunun nedeni de komu lkelerde baka bir bayrak altmda, baka bir rejim iinde yaayan, milliyetilik konusun-

69

da bask altnda tutulan deil de cesaretlendirilen Krtlerin bulunmasdr. ngilizler Musul'u igal ettikleri andan itibaren Krt milliyetiliim tevike koyulmulardr, ingilizlerin bu politikas, Badat'ta ngiliz mandas altnda kurulmu olan Irak'm Arap hkmeti tarafndan da kabul edilmitir. Irak Araplar, Musul Krtlerini Araplatrmaya giriecek kadar gl deillerdir; olsalar bile manda ynetimi byle bir harekete izin vermeyecektir. ngilizlerin Gney Krtleri iin izledikleri politika, onlara, geni bir siyasal bnye iinde ulusal zerklik vermektir. Trkler, mgiltere'nin Musul'u kendi yaran iin deil, fakat Trk topraklarna kar bir hareket ss olarak kullanmak amac ile Irak'a balamay istediine kendilerini inandrmlardr. Trklere gre, ngilizlerin Gney Krtlerine zerklik vermeleri Krtlere olan sevgilerinden deil, fakat Kuzey Krtlerinin yam banda bir rnek bulundurup onlan Trk hkmetine kar kkrtmak iindir. Buna karlk, ngilizler de kendi ynlerinden yanl bir anlamann iine dmlerdir. Pek ok ngiliz gzlemcisi, Trkiye'nin Musul politikasnn bir saldn amac deil, fakat i refah amac tadn grememilerdir. ngiltere'de yaygm olan bir kamya gre, Trkiye Musul'u, Badat ve Basra'y ele geirmek iin bir srama tahtas olarak kullanmak zere istemektedir. Musul'un, Mezopotamya'nn geri kalan ksmlanna hkim durumda olmas bu gr kuvvetlendirmektedir. ngilizlerin, Musul'un politik durumundan faydalanarak Trkiye Cunmuriyetinin Dou vilyetlerini kontrol altna almak istedikleri yolundaki Trk iddialan ne kadar tartma gtrrse, Trkler iin ngilizlerin ileri srdkleri iddialar da o kadar temelsizdir. Trklerin Musul sorunu karsndaki tutumlan 70

daha ok bir savunma tutumudur. Fakat bu, Krtlere kar uygulanan politikann savunmas olduundan, ngilterenin Trk isteklerini karlamas, daha g bir hale gelmitir. Trklerle ngilizlerin Krtler karsmda uyguladklar politikalar arasndaki eliki Musul sorununun esasm tekil etmektedir. Fakat bu sorunda baka unsurlar da rol oynamaktadr. Trkler, Musul ehrinin ngiliz kuvvetleri tarafndan 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi'nden soma igal edilmi olduunu ve bundan tr Trkiye'den gayri meru bir ekilde koparldn iddia etmektedirler. Bu iddia, vilyetin bir ksm iin doru deildir. Mtareke anlamasnda tesbit edilen snrn, daha soma bir bar antlamas ile tesbit edilecek snrn ayn olmas ve ngilizlerin buna uymas konusunda bir hkm yoktur. ngilizler ayrca, Musul ehri halknn btnyle Arap, ehir dndaki halkn da Krt olduunu, bu bakmdan Trkiye ile bir ilgisi bulunmadn ileri srmektedirler. Trklerin, Musul vilyeti zerindeki hak iddialarnn temeli olarak gsterilen baka bir unsur da, vilyetin Mill Misak'ta Trkiye snrlan iine alnm olmasdr. Mill Misak'ta bu blgede yaayanlann Arap olmayan eski Osmanl mslman tebaas olduklan ileri srlmtr. ehrin karakteri Arap olmakla beraber, vilyetin geri kalan blgelerinde halkn ounluunu, Krtlerin tekil etmesi bu iddiaya dayanak olmaktadr. imdi, Mill Misak'm her maddesi Kemalistlerin gznde kutsallamtr. Mill Misak'ta belirtilmi her istei yerine getirmek, bir mucize gibi kazanlan zaferin sembol olarak grlmektedir. Bu istekleri yerine getirmek, ayrca Kemalistler iin bir politika slogan olmutur. nk 1919 'da ie baladklar zaman ortaya attklan program madde madde uygulama71

lan, belirttikleri her istei yerine getirmeleri, onlarn Trk ulusu gzndeki itibarlarn artrmtr. Her uluslararas boy lmede -ok defa umutsuz durumlarda bile- ya silhla, ya diplomasi ile iradelerini karlanndakilere kabul ettirmilerdi. ngiltere'nin Musul konusundaki tutumu karlatklar ilk direnme olmutur. Kemalistler, bu konuda yenilgiyi kabul ettirdikleri takdirde, Trkiye iindeki itibarlarn kaybetmekten, bunu frsat bilen muhaliflerinin harekete gemelerinden ekinmektedirler. Trkler tarafndan ileri srlen iddialara karlk, ngiliz tezine gre, Musul'un Irak manda ynethrine bal kalmasn gerektiren corafi nedenler vard. Musul vilyeti Trkiye'den yksek bir da duvar ile ayrlmtr ve kn kar bastrd zaman bu dalan amak imknszdr. Yazn da geit ancak birka patikadan salanmaktadr. Diyarbakr'dan aaya inen Dicle nehri bile, Diyarbakr ovasnda Mezopotamya dzlne geebilmek iin dar bir geidi zorlamak zorunluluundadr. Bu kesimde, bir su yolu olarak nehirden faydalanmak da imknszdr. Buna karlk Musul, Badat ve Basra'ya corafi balarla bal bulunmaktadr. Dicle nehrinde ileyen gemiler, Musul ehrine kadar kabilmektedirler. Kuzeydeki dalardan akan sular Dicle'de toplanmaktadr. Kuzeydeki vadilere ancak bu sulan izleyerek varabilmek mmkndr. Ulatrma, ticaret ve sulama bakmndan Musul, tarafmda bulunan Iran, Trkiye ya da Suriye'ye deil, Irak'a bal bulunmaktadr. Btn bu nedenler, Musul konusunda Trk-ngiliz ekimesinin niin bu biime hatta zaman zaman tehlikeli biimlere girdiini aklamaktadr. Bunlara karlk, vilyet toprak72

lannda petrol kuyularnn bulunmas, iki tarafn politikasn, ok defa sanld gibi, fazla etkilememitir. Blgede petroln bulunduu bir gerektir, fakat bu zenginlik derecesi o tarihte kesin olarak bilinmemektedir. Gney ran'daki zengin petrol kaynaklar bir ngiliz irketi olan Anglo-Persian tarafndan iletildiinden ve ngiliz donanmas da buradan ikmal yaptndan, Musul gibi denizlerden ok ierlerde bulunan zengin olmayan bir petrol blgesi ngiltere'nin Ortadou politikasn etkileyen en nemli etkenlerden biri deildir (1). Lozan Bar Konferans'nda, Musul sorunu konusundaki Trk ve ngiliz grlerinin uzlaamayaca ksa srede ortaya kmt. Bunun zerine, iki tarafn da rzas alnarak, Lozan Bar Anlamas'mn nc maddesine u fkra eklenmiti: "Trkiye ile Irak arasndaki smr, (antlamann yrrle girmesinden soma) dokuz ay iinde Trkiye ve ngiltere arasnda varlacak dostane bir anlama ile tesbit edilecektir. ki hkmetin bu konuda belirtilen sre iinde, bir anlamaya varmamalar halinde konu Milletler Cemiyeti Konseyine gtrlecektir. Trk ve ngiliz hkmetleri, smr konusunda bir anlamaya vanlmcaya kadar, bugnk toprak durumlannda bir deiiklik iin asker harekta girimemeyi taahht ederler." Anlamazln bundan somaki akm bu metnin ve smet Paa ile Lord Curzon arasndaki grmelerin tutanaklarnn ne ekilde yorumlandna bal kalmtr. Bu grmelerde ayrca, sorunu zmek iin ikili grmelerin usul de tesbit edilmiti. (1) Ortadounun bu kitap yazldktan sonraki tarihi, Musul petrollerinin aslnda sz konusu olan en byk kan temsil ettiini fazlasyla ortaya koyacaktr. 73

Bu grmelerin ilki 19 Mays ile 9 Haziran 1924 tarihleri arasnda stanbul'da yaplmtr. Bu grmelerde de iki tarafn grlerinin hl Lozan'daki kadar birbirlerinden uzak bulunduklar ortaya kmtr. Dokuz aylk sre dolduktan soma da konu kararlatrld gibi Milletler Cemiyetine gtrlmtr. Milletler Cemiyeti Konseyi, bir karar vermeden nce, taraflarn asker bir harekt ile bozmamay taahht ettikleri statkonun ne olduunu renme iine girimitir. Dicle ile ran arasndaki blgenin etin coraf durumu ve aradan bir hayli zaman gemi olmasndan tr, yeler statkonun ne olduu hakknda ayr ayr grlere saplanmlar ve aralarnda anlaamamlard. ki taraf arasndaki fiil snr iin her kafadan bir ses kmaktayd. ngiliz ileri mevzilerinin tesinde bir "no man's land" bulunuyordu ve ingilizler bu blgeyi igal etmek niyetinde olmadklarn iln ederken, Trklerin de bu topraklara girmeye haklan olmadm ileri sryorlard. Bir rastlant eseri bu blge baz Hristiyan topluluklarnn yaad yer olmutu. Bu Hristiyan topluluklar Byk Sava srasmda Trkiye'den kap Irak' a snmlar, ortalk yatmca da buralara gelip yerlemilerdi. Trklerin bu blgeye tekrar dayanmalan zerine Hristiyanlar yine Irak'a doru kamlar, bu sefer de ngilizler araya girmilerdi. Musul snrndaki durum, 1922'de anakkale'deki durumdan farkszd. ngiliz ve Trk kuvvetleri bir atmanm eiine gelmilerdi. Durumun gerginlii ancak Milletler Cemiyeti'nin mdahalesi ile giderilmi ve 29 Ekim 1924'te alman bir kararla fiil snr durumu, ilerde vanlacak bir anlamaya zarar vermeyecek bir ekilde tesbit edilmitir. Milletler Cemiyeti Konseyi bu karan Brksel'de toplanarak vermi olduu iin, o gnk fiil smra da "Brksel Hatt" ad verilmitir.

74

Konsey bundan sonra yerinde bir inceleme yapacak ve rapor hazrlayp tavsiyelerde bulunacak bir komisyon tayin etmitir. Komisyon biri Macar (nl corafyac Kont Teleki), biri Belikal ve biri de sveli yeden meydana gelmiti. Bunlar, Byk Sava'ta biri Trkiye'nin, br ngiltere'nin mttefiki olmu; ncs de tarafsz kalm ve kk lkeyi temsilediyorlard. Tarafsz sve'in temsilcisi Wirsen, komisyonun bakanyd. Komisyon, yerinde yapt uzun bir incelemeden soma 1925 Temmuzunda raporunu Konseye vermiti. Tavsiye edildiine gre, Musul iin Trkiye'ye ya da Irak'a balanmak gibi sadece iki k dnlyorsa, Trkiye'ye balanmas ok daha iyi olacakt. nk Trkiye'de daha istikrarl ve gl bir hkmet bulunuyordu ve yabanc unsurlarla meskn bu uzak blgeyi Irak hkmetinden daha iyi ynetebilecekti. Komisyonun bu tavsiyeye gre karar vermesi gerekiyordu. nk 1922 Ekiminde imzalanm olan ngiliz-Irak Antlamasna gre, manda ynetimi en ge 1928 ylnda sona erecekti. Bamsz Trkiye'nin, bamsz bir Irak'tan daha iyi bir ynetici olaca dnlyordu. Fakat manda altndaki bir Irak, manda anlamas yirmi be yl daha uzatld takdirde, Musul iin ok daha uygun olacakt. Komisyon, nc bir k olarak da blgenin Trkiye ve Irak arasnda taksimini tavsiye etmiti. ngiliz hkmeti Konseyin kararlarna uymaya sz vermiti. ngiltere'nin manday uzatmaya karar verdii ortaya knca; Trkiye Milletler Cemiyeti Konseyinin kararlarnn, Lozan antlamasna gre, balayc olamayacan, sadece tavsiye olarak kalacam ileri srmtr. Bu arada iki taraf bir75

birlerini, Brksel Hatt 'nm kuzeyinde ve gneyindeki halka gzda vermekle sulamaya koyulmulard. Bu artlar altnda, Konsey, iki tedbir almak zorunda kalmtr. Lozan Antlamas'nda belirtildii gibi, kesin bir karar iin konu, Uluslararas Adalet Divan'na havale edilmi ve karlkl ngiliz ve Trk sulamalarn yerinde soruturmak iin de nl Estonyal General Laidoner'i Musul'a gndermitir. General Laidoner'in Brksel Hatt'mn kuzeyinde soruturma yapmasna izin vermeyen Trkler, Adalet Divannn kararn tanmayacaklarn bildirmiler, Trk grnn savunmas iin bir temsilci gndermemilerdir. Adalet Divan, 1925 Kasm aynda ngiltere'nin grn dinledikten soma -tavsiye mahiyetinde olarak- Milletler Meclisi Konseyinin, Lozan Antlamas'mn nc maddesinin ikinci paragrafna gre verecei kararn balayc bir karar olduuna hkmetmitir. Konseyin, Trkiye ile Irak arasndaki snr iin oy birlii ile karar vermesi de art koulmutur. Trkiye ve ngiltere de oylamaya katlacaklar, fakat saymda bunlarn oylan dikkate alnmayacakt. Konsey kesin kararn vermek iin yeniden toplanmt. Bu karar verilirken, yerinde inceleme yapm olan l komisyonun tavsiyesinden birine uyulacak ya da bir drdnc zm ekli bulunacakt. Tam bu srada Konsey, General Laidoner'den bir rapor almt. Bu rapordaki iddiaya gre, Trkler Brksel Hatt boyundaki Hristiyan topluluklan rahatsz edip kartmaya koyulmulard. Bu rapor zerine terazinin kefesi bir tarafa doru ar basmtr. General Laidoner raporu karsnda, Konsey yelerinin akllarmdaki zm ekli ne olursa olsun, Musul'u Trkiye'ye brakmamak bir manevi sorun 76

haline gelmiti. Buras Trklere braklrsa, blgede yaayan Krtler, Araplar gibi unsurlar Trk makamlarnn elinde, kk Hristiyan topluluklarnn akbetine urayacaklard. Bunun zerine Konsey, 16 Aralk 1925'te, o gne kadar fiil snr olan Brksel Hatt'nm, Trkiye ile Irak arasndaki srekli snr olmasna karar vermitir. Fakat u artla ki, Irak'taki ngiliz mandas bir yirmi be yl daha uzatlsn ve Musul'daki Krtlere gerekli garanti verilsin. ngiliz hkmeti bu karar hemen kabul etmi ve Irak hkmeti ile mandann uzatlmas konusunda grmelere girierek yeni bir anlama yapmtr. Bu anlama Irak ve ngiliz Parlamentolarnca onayland iin Milletler Cemiyeti Konseyi Musul sorununa btnyle zmlenmi gz ile bakmtr. Trkiye hkmeti bu karar tanmam fakat Mill Misak'm bu son hedefini de ele geirmek iin silha da bavurmamtr. Musul sorununun bu ekilde sonulanmas, ngiltere'de baz endieler uyandrmtr. Irak'taki manda anlamasnn yirmi be yl daha uzatlmas, bu sre sonunda ngiltere'yi Trkiye ile birlikte savaa srklenmek zorunda brakaca, Milletler Cemiyeti Konseyinin dier yelerinin de olaylardan ngiltere'yi sorumlu tutacaklar eklinde yorumlanmtr. Ayn zamanda, Musul sorununun ald son ekil karsnda Konsey yelerinin bazlarnn zihinlerinde pheler bulunduu da grlmektedir. Geri Trkiye'nin Krtlere ve Hristiyan topluluklara kar uygulad politika ile Lozan Antlamasnn hkmlerini, Adalet Divannn yorumlad ekilde uygulamamakla Konseyin kararn etkilemi olduu

77

kabul edilmekle beraber, ngiltere'nin byk bir devlet Hristiyan lke Byk Savan galiplerinden biri, Trkiye'nin de kk ve Byk Savan maluplar arasnda bulunan Mslman bir lke olmasnn, kararda bir pay bulunduu da ileri srlmektedir (1).

(1) ngiltere ve Trkiye daha sonra grme yolu ile Musul sorunu konusunda, Milletler Cemiyeti Konseyi kararma uygun bir anlamaya varmlardr. 78

ONSEKZNC BLM SOVYET Rl S YA-BOAZLAR VE SLM DNYASI Trklerin Yunanhlar denize dkmelerinden, Mttefiklerin Mill Misak yutmaya zorlanmalarndan soma, Trk-Sovyet ilikilerinde, bir kopma deilse bile, bir yabanclama balamt. Daha nce de belirttiimiz gibi, Trk-Sovyet ilikilerinin anahtar Boazlarm kontrol sorunuydu ve muhtemelen bu sorun olmaya devam edecekti. Gemite, bu ilikiler -normal olarak- dmancayd. nk Boazlar bir tarafm elinde, Boazlar etrafndaki hinterland ise teki tarafn elindeydi. 1919'dan 1922 'ye kadar Boazlar geici olarak bir nc tarafn eline, -Batl devletlerin eline- dp, hem Ankara'ya hem de Moskova'ya kar bir bask olarak kullanlmaya balannca, iki taraf ister istemez birbirlerine yaklamlard. Eskiden, Trkiye ' nin bu stratej ik su yolu zerinde oturmasndan holanmayan Rusya, aym yerde Batnn byk denizci devletlerini grnce bunlarn Karadeniz'de aleyhine karklklar karacaklarn dnp daha byk bir honutsuzlua dmt. Bu durumda, 16 Mart 1921 'de Moskova'da Trkiye ile Sovyet Rusya arasmda imzalanan antlamann beinci maddesinde u szler yer almt: 79

"Karadeniz'in ve Boazlarn uluslararas statsne son eklini verip bunu Karadeniz'de kys bulunan lkelerin delegelerinin katlacaklar zel bir konferansa sunarken, bu konferansn verecei kararlarn Trkiye'nin egemenliini ya da Trkiye'nin ve bakenti stanbul'un gvenliim zedelememesi arttr." Sovyet Rusya, Trkiye'yi Yunanistan ve Batl devletlere kar verdii savata -yukarda belirtilen amaca ulamak iin- btn kalbi ile desteklemitir. ierin de Lozan'da Sovyet heyetine bakanlk ederken byle bir hedef gdyordu. Bu arada Trk asker zaferlerinin siyasal meyveleri Trk milliyetilerinin grlerini deitirmelerine sebep olmutu. Trkler, Lozan Konferansna giderlerken, Dou Trakya'nn Gelibolu yarmadasnn ve stanbul'un tekrar tamamen Trk egemenlii altna gireceinden emin bulunuyorlard. Bu da Boazlarn kontrolnn de onlara braklaca ve bu kontrol paylamak iin antlamaya bir madde konmas iin d glgelerin yapacaklar mdahalelere rahata kar koyabilecekleri anlamna gelmekteydi. Yeni Trkiye, eski Trkiye'nin de yapt gibi bu kontrol sorununu gl komularn br mdahalecilerin karsna karan bir oyunla kendi lehine zebilecekti. Trkiye eskiden, Boazlarn kontroln Ruslara brakmamak iin Ruslarn karsna Batl mttefiklerini karmt. Daha soma da Boazlan geici olarak ele geirmi bulunan Batllarn karsna Ruslan dikmiti. imdi hangi taraf devaml orta olarak kabul edecekti? Boazlar sorunu ile ilgili son gelimeler ve Trklerin 80

duyduklar kran hislerinden tr terazinin kefesinin yeni dostlarn tarafna doru ar basmas beklenebilirdi. Fakat yeni dostlar ok eski dmanlard ve aradaki dmanlk, Rusya eve, Trkiye de evin giri holne sahip olduklar srece, her an yeniden alevlenebilirdi. Rusya, yine o Rusya'yd. Ortodoks Hristiyan arl elbisesini karp Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti kisvesine brnmt ama; yine de en yakn, en byk ve en yabanc komuydu. Trkler her iki biimde de Rus kltrn ekici bulmamlardr. Kendilerini slama balayan malar zen Trkler iin manev liman Paris'ti; Moskova ya da Petersburg deildi. izdikleri rotadan da dnmeye hi niyetleri yoktu. Trkler, Batl devletlerle politik ve ekonomik bamszlklar iin die di, trnaa trnak dvrlerken bile kurumlarm tamamen Bat rneklerine gre yeniden dzenliyorlard. Yahudi Siyonistleri gibi, Trk milliyetileri de bakalarnn dnda insanlar olmaktan bkmlard. Onlar da Batllara benzeyen, Bat dnyasnda yerleri olan normal bir ulus durumuna gelmek istiyorlard ve bunu kendilerine hedef edinmilerdi. Fakat Trk delegasyonu Lozan'a gidip grmelere balar balamaz oportnizmin yine eskisi gibi ilediini grmlerdi. ngiliz delegeleri Lozan'a "Boazlarn hrriyeti"ne benzer bir eyler elde etmek azmi iinde gitmilerdi ve gerisi onlar iin nemli deildi. Boazlarn hrriyetinden maksat, bans zamannda btn devletlerin ticaret ve sava gemilerinin, sava zamannda da tarafsz lkelerin her cins gemilerinin Boazlardan serbeste gemeleri idi. Ban zamannda btn lkelerin ticaret genmerimn Boazlardan serbeste gemeleri ise 1774'ten beri uygulanan bir alkanlk haline gelmiti. ngil81

tere, Boazlarn sava gemilerine almasn istemekle yz elli yldan beri izledii bir politikay tersine eviriyordu. ngilizler, Ruslar Karadeniz'den darya brakmaktansa, Boazlardan geii kendi sava gemilerine de yasak etmeyi uygun grmler ve bu politikaya drt elle sarlmlard. 1815 ile 1907 arasmda ve soma tekrar 1917'de Rusya, mgiltere'nin dman haline geldii zaman ngilizler iin en akll politika Ruslar Boazlardan dar karmamak, kendisi de Karadeniz'e gememekti. ngiltere'nin Karadeniz'de Rus sularnda savamaktan elde edecei bir kazan yoktu. Fakat Rusya'mn Hindistan'a giden ngiliz deniz yollarm yandan tehdit etmesi byk bir zarar olacakt. ngiliz devlet adanlan Lozan'da politikalarm deitirirken normal gemiten ve muhtemel gelecekten deil, 1907-1922 yllan arasndaki anormal ve geici artlardan etkilenmilerdir. Bu dnem iinde ngiltere ve Rusya dost ve hatta mttefiktiler. Byk Avrupa Savamda birbirlerine el uzatmak istedikleri zaman Trkiye araya girmi, buna engel olmutu. ngiltere, Boazlan yanp gemek teebbsnde yenilgiye uramt. 1817 ile 1920 arasmda ngiltere'nin Rusya'da "beyaz" dostlan vard. 1918 ylnda Boazlann kontroln ele geirmekle bu "beyaz" dostlarn devrilmesini, nleyememise de, geciktirebilmiti. te btn bu dnceler Lozan'da ngiliz heyetinin geleneksel politikaya tamamen ters bir tutuma girmelerine yol amtr. Boazlarn her trl geminin geiine serbest olmas iin binlerce ngiliz, Avustralya ve Yeni Zelanda askeri kanlarn dkmlerdi. Bu bedelin karl zarar olmamalyd. Trk delegeleri ise kk bir hayal taviz vererek byk bir kazan elde edebileceklerini fark etmekte gecikmemilerdir. 82

Bylece Trkler, toprak isteklerini elde ettikten sonra Batl devletlerle ayr olarak bir Boazlar Konvansiyonunun mzakeresini yapmlardr. Bu konvansiyona gre Boazlar, sava gemilerine baz artlarla ak olacak, Boazlarn iki kysndaki blgeler askerden armacakt. Fakat bu da her trl kontrol ve meyyideden uzak olacakt. Trk kuvvetleri, askerden arnm blgeden ve Boazlardan transit olarak geebilecekler, stanbul'da devaml olarak 12.000 kiiyi gemeyen bir kuvvet bulundurabileceklerdi. Bu tavizlere karlk; ingiltere, Fransa, talya ve Japonya askerden arnm blgelerin Trkiye'ye aidiyetini gaatm e&ecekleiui. Bu konvansiyonun tasars 1 ubat 1923'te ierin'e sunulduu zaman Sovyet delegesi, bunun Ruslarn da temsil edildii bir alt komisyonda madde madde yeniden grlmesini istemiti. Bu istek reddedilince, ierin resm bir protestoda bulunmu ve 16 Mart 1921 tarihli Trk-Rus Antlamasnn birinci maddesini hatrlatmt. Trkler bu protestoya kulak asmamlar ve konvansiyonu 24 Temmuz 1923'te sessiz sedasz imzalamlard. 14 Austosta Rus hkmeti de ister istemez konvansiyonun taraflarndan biri olmutu. Trklerin Boazlar konusunda kendi balarna bir i yapmalarn ve Batya doru rota evirmelerini Ruslar affetmemilerdir. Bununla beraber, ierin, hislerine kaplmayacak kadar iyi bir diplomatt; onun iin Milletler Cemiyeti Konseyi Musul iin bir karar verirken bu frsat karmak istememitir. Trkler o srada, ne kadar Batllama yoluna koyulmu ve spanya ya da sve' inki gibi bir staty kendilerine hedef edinmi olurlarsa olsunlar; eninde sonunda yine Sovyet Rusya gi83

bi kanun d bir ulus muamelesine tabi tutulduklar duygusu iindeydiler. Byle bir his iinde bulunan Trkler Ruslarla yeni bir anlama imzalamlardr. Anlama; 17 Aralk 1925'te Paris'te, Rusya adna ierin ve Trkiye adna Dileri Bakan Tevfik Rt Bey arasnda imzalanmtr. Bu antlamada, taraflar, nc bir tarafla sava halinde olduklar zaman birbirlerine kar tarafsz kalmaya sz vermilerdir. Bundan baka, diplomasi yollar ile halline imkn olmayan anlamazlklar aralarnda ne ekilde bir yola koyacaklarnn usuln de grmeye koyulmulard. Bu kitap yazlrken, Trkiye'yi kendi taraflarna ekmek iin Sovyetlerle Batllar arasnda yaplan ekime bir sona ermemiti. Buna karlk ise slm dnyas ile Bat arasndaki ekimenin sonucu belli olmutu. Trkiye'nin slm dnyas ile ilikilerindeki deiiklik, bu kitapta anlatlan devrimlerin en by olmutur. 1774'teki Kk Kaynarca Antlamas'nn Trk zihinlerinde Bat mayasn oluturmaya balamasndan nce, bir toplum olarak, Trkler iin en byk gurur vesilesi slm dnyasnn bir yesi ve islm uygarlna sahip olmakt. Trkler, bu uygarla, srtlarm doup bydkleri yer olan bozkrlara evirdikleri srada girmilerdi. lk gebelik kurumlarn yeni yerlemi hayat artlarna uydurma teebbsleri baarszla uraynca, slm kltrnn benliklerinde yer etmesi balam ve bu her geen gn derinlemiti. Trkiye'nin en slamc olduu dnem 1774 ylndan nceki ki yzyldr. Bu dnem iinde eski gebelik kurumlar btnyle yklm, Bat kurumlar daha yerlemeye balamamt. Bu dnem iinde, bir Trk'e lkesinin bykl84

gnn nereden geldii sorulduunda, muhakkak ki Osmanl mparatorluunun en byk Snn Mslman devleti ve hkmdarnn da kutsal ehirlerin muhafz olmasmdan geldii cevabm veriyordu. Yzyl soma -daha nce de anlattmz gibi- Sultan Abdlhamit, Bati'nm yeni haberleme ve ulam kolaylklarndan faydalanarak dnya Mslmanlar arasnda Osmanl halifesinin prestijini ykseltmee koyulmutu. ttihat ve Terakki, 1908 devriminde Abdlhamit'in eserini her bakmdan ykm olmasna ramen hilfet politikasna devam etmitir. Bu politika, elde ettii basanlarla yerinde olduunu gstermitir. nk dnyann drt bir tarafna yaylm ve Batl Hristiyan devletler tarafndan ynetilen Mslmanlar, henz uyanmaya baladklan iin ihtiyalan olan heyecan merkezini Osmanl halifesinde bulmulard. Bunun sonucunda da, Mslmanlarn hisleri, bir halifenin banda bulunduu Osmanl mparatorluunun siyasal varlna ynelmiti. Osmanl olmayan Mslmanlar, Osmanl Devletinin devamn, Dnya slm devletinin bir sembol ve kalnts olduu iin istemilerdir. Bunun iin de talyanlann 1911 'de Trablus ve Bingazi'ye saldrmalan ve 1912'deki Balkan Savalar slm dnyasnda nefret uyandrmtr. Ruslann, ngilizlerin, Franszlann ynetimindeki Mslmanlar, Hristiyan efendilerine sadk kalmakla beraber, Byk Sava'ta Trkiye'nin yenilmesi, Trk topraklanmn igali, Trk bamszlnn tehlikeye dmesi; zmir'in Yunanllar tarafndan ele geirilmesi karsnda hislerini belli etmekten de geri kalmamlardr. Mslman Trk devletinin bamszlnn korunmas iin giriilen teebbslerin ncln Hint Mslmanlan yapmlardr. 1920

85

Mart'nda Hindistan Hilfet Komitesi, Lloyd George ile grmek zere Londra'ya bir heyet gndermitir. Hint Mslmanlar, igal kuvvetlerinin elinde bir esir olarak grdkleri sultan halife ve Anadolu'nun ierlerinde slmm savan verdiini dndkleri Mustafa Kemal Paa iin ayn hisleri beslemiler, ayn heyecan gsterrnilerdir. Byk Sava'ta, ulusal bamszlklarn kazanmak iin Trkiye'nin karsnda yer alan Araplar slama ihanet etmekle sulamlardr. Btn bu tutumlar, Hint Mslmanlarnn durumu ne kadar yanl anlam olduklarn gstermektedir. O zaman Trk rrilliyetilerinin gerek grlerini tam anlamyla kavrayabilmi olsalard, drt yl sren mcadelelerin sonunda d krklna uramazlard. Trk milliyetileri olaylar btnyle baka bir adan grmlerdir. Sultan halifeye galip devletlerin bir kurban deil, fakat bir vatan haini olarak bakmlar, ondan nefret etmiler; hatta Yunanllar ve ngilizlere duyduklarndan daha byk bir kin beslemilerdir. Trkler, Araplara kar bir krgnlk da duymamlardr. nk Araplar da, Trklerin istedikleri ulusal bamszlk peindeydiler. Nitekim, byk bir drstlk ve mantkla Milli Misak'm birinci maddesinde Arap topraklar zerindeki btn iddialardan vazgemilerdir. Arap vilyetlerinin Trklkle bir ilgisi yoktu. Bu topraklan kaybetmek, Trkl zayflatmayacak kuvvetlendirecekti. Trk milliyetileri abalanm zmir, stanbul ve Dou Trakya zerinde toplamlard. Onlara gre, bu yerler olmadan bamsz bir ulusal Trk Devletini yaatmak imknszd. Hint Mslmanlan iin ise zmir ve Trakya iki kk corafya admdan baka birey deildi. stanbul en byk Trk ehriydi, fakat ha-

86

www.cizgiliforum.com enginel

life orada oturduu iin byk bir ehirdi. stanbul'un kaybedilmesi, onlar, Arap vilyetlerinin kaybedilmesi kadar da rahatsz etmemiti. lk halifeler, Ceziretl Arab'a ve kutsal ehirlere sahip olmayanlarn gerek halife saylmayacaklarn sylememiler miydi? Bylece Trk milliyetileri ile dnyada onlarn savunucular olan Hint Mslmanlar arasnda bir paradoks meydana gelmiti. Hint Mslmanlar Sultan halifenin korunmasn, Trk milliyetileri ise atlmasn; Hint Mslmanlar Arap topraklarnn halifenin lkesi iinde kalmasn, Trk milliyetileri ise balarndan atmay istiyorlard. Gerek Trkler nihayet -uzun ve ac tecrbelerden sonra- halifeliin ve slm kurumlannm Trk ulusal gelimesine bir ayak ba olduunu renmilerdi. Hint Mslmanlar ise Trkleri ve onlarn ulusal ruhunu, dmanlarla dolu bir dnyada slm koruyan aralar olarak gryorlard. Bu iki gr arasmda hibir uzlama imkn yoktu. ki taraf yalnz deiik politik hedefler peinde girmiyorlard. His ve kltr bakmndan da birbirlerinden ok uzak dmlerdi. Gen Hint Mslmanlar, yallardan daha ateliydiler. Onlara gre; eskiden Trkler iin olduu gibi slmn bir arac olmak bu uurda almak bir yk deil, bir erefti. Trk Milliyetileri ise bunu ekilmez bir yk olarak grmemekle beraber; gerici, modas gemi ve milliyetilie aykr diye dndkleri slm kurumlarna dmanlk besliyorlard. slm, iki bakmdan milliyetilie aykr dyordu. nce, Roma Katolik Kilisesi gibi evrensel bir toplumdu ve mmkn olduu kadar mill blnmeleri tanmamaya alyordu. Onun iin hem slama, hem de milliyetilie hizmet etmek gt. kin-

87

cisi, slm, ilk kurumlarn ortadan kaldrm ve bunlarn yerini almt. Trk milliyetileri ise; kltr ynnden, Turanizm hareketinin etkisinde kalmlard. Ondokuzuncu yzylda Alman ve ngiliz romantiklerinin Toton efsanelerine kendilerini kaptrmalar gibi, Trk milliyetileri de Turan'daki asil atalarnn hayalim gryorlard. Gerekte Turan'dan gelip Yakndouyu fethetini olanlar, gebelik mrumlanm temel alarak yerlemi bir toplum kurmay denemiler fakat baarszla uramlard. Fakat -Leon Cahun'e gre- Trkmilliyetileri, bu denemenin mevsimsiz yaplm olduuna kendilerini inandrmlardr. Turandan gelenler Mslmanl ok erken kabul etmilerdir. Onun iin bu etki mmkn olduu kadar asgariye indirilmeli, ulusal karakter ne karlmaldr. Trk milliyetileri ile Hint Mslmanlar arasndaki kanlmaz kopma, sonunda, halifeliin kaldrlaca sylentilerinin balad 1923 yl sonuna doru olmutur. Mtarekeden beri ngiliz hkmeti ve ngiliz kamuoyu Trk davasnn en hararetli iki savunucusu olan Aa Han ve Emir Ali, 24 Kasm 1923 'te Mustafa Kemal Paaya ortak bir mektup gndererek ondan hilfete dokunmamasn rica etmiler ve bu kurumun Dnya Mslmanlar gzndeki nemini anlatmlard. Bu mektup, daha nceki yllarda ngiliz hkmetine gndermi olduklar mektuplar gibi ok yumuak bir tonda yazlmt. Fakat mektubun kopyalarm Trk milliyetilerinin -hakl ya da haksz- Cumhuriyet dmam ve halifelii kar devrim iin bir hareket merkezi yapmak istedikleri phesi ile baktklar baz stanbul gazetelerine de gndermilerdi. stanbul, Londra'ya Ankara'dan daha yakn olduu iin mektup Trk hlometinin eline ulamadan nce Is-

88

tanbul'da yaynlanm ve byk bir patlama olmutu. Gazetelerin sahipleri hemen zel mahkemelerin karsna karlm, mektubu yazan iki kii de Trk kamuoyuna, Trkiye'nin i ilerine karmak isteyen, muhalefetle ibirlii yapan ngiliz hkmetinin ajanlar olarak tamtlmlard. Bu kopmanm iddeti, iki tarafn birbirlerinin durumlarn iyi bilmemelerinden ileri gelmitir. Trk milliyetileri, Aa Han'm ve Emir Ali'nin ne gibi hislerle hareket ettiklerini ve o gne kadar yapm olduklar teebbslerin ngiliz hkmetini ne kadar etkilemi olduunu bilselerdi, onlara kar bu sert tutumu gstermezlerdi. Buna karlk, Aa Han ve Emir Ali, Trkiye'nin i siyasal durumunu ve milliyetilerin grn iyi bilselerdi, belki de baka bir hareket yolu tutarlard. Artk iki taraf arasmda yabanclama tamd. Birka ay soma milliyetiler halifelii ortadan kaldrdklar zaman, kendilerine mcadelelerinde bir hayli yardm salam bir destek tamamen yok olmutu. Bu hareket Trkler arasmda daha az tepki yapmtr; hatt hi yapmamtr denebilir. Halifeliin kaldrlmasna aldrmamlardr. Onlar iin slm dnyas ile balara srt evirmek, geici bir sre balar kurulmu olan Boleviklere srt evirmek kadar kolay olmutur. Trk devlet adamlar konuyu Batl gzlemcilerle tartrlarken aa yukar unu sylemektedirler: "Trkiye, slm iin yaplan savalarda yeteri kadar kan ve para dkmtr. Bunu yaparken de ulusal mevcudiyetini hemen hemen yitirmi, bunu kurtarmak iin 1919-1923'n byk gayretleri gerekmitir. Islmm ayak ba olmasna ramen bu gayretler baarya ulamtr ve gayretler sayesinde 89

Trk ulusu yaamaya devam edecektir. Artk dersimizi alm bulunuyoruz. Trk ulusu, bundan soma, her shhatli ulus gibi, kendi iin alp yaayacaktr. Sloganmz Kutsal Benliimizdir. Bu hem Trk ulusunun hem de Bat dnyasnn yararnadr. Bat artk korkmamal ve br Mslman lkeler de artk umut etmemelidir. Biz, Bat egemenlii boyunduruundan kendilerini kurtarmak isteyen Mslman halklarn davalarnn ampiyonluunu yapmayacaz. Bu boyunduruu biz kendimiz attk. Biz nasl kendi savamz verdikse, br Mslman uluslar da kendi savalarm yapsnlar. Onlara sempati besleyeceiz, fakat mdahale etmekte yava davranacaz. slm iin yaplan alt yz yllk savalardan ve kendimizi kurtarmak iin yaptmz on iki yllk savalardan sonra artk harabelerimizi tamir etmenin, kendi ilerimize bakmann zaman gelmitir."

90

ONDOKUZUNCU BLM SONU Bu kitab sonuna kadar okumak sabrm gstermi olanlar her blmn bir soru ile kapanm olduunu farketmilerdir. Devrimsel bir oluumun son durumunu anlatrken bu kanlmaz bir tutumdur. Fakat bir soru daha vardr ki, okuyucular, her halde yazara sormak isteyeceklerdir: "Bugnn modern uluslar arasnda Trkiye'nin yeri nedir? Szgelii, Almanya ile mi, yoksa Hindistan ile mi bir sraya konmaldr? Yazarn kitabna konu olarak ald Trk Batllamas, profesyonel tarihinin ilgi duyaca bir konu olabilir. Fakat bu devrim, genel Mltr olan kimselerin sadece tarihin garip olaylarndan biri olarak nemsemeyecei bir konu mudur?" Trk tarihinin Batl gzlere kt artlar iinde gsterilmesinin bir sonucu olarak, bu, tabi ve hakl bir sorudur. Osmanl Trkleri Batnn ufuklarnda nce mthi din dmanlar olarak grlmlerdir. Soma, asker ve siyasal gleri azalnca, bu kez de Bat'mn gznde - yine tamamen yanl olan egzotik adan- barbarlar olarak belirmilerdir. Akll ve grgl bir Batl bile "Yakndou", ya da "Osmanl imparatorluu", "Trkiye", "Modern Yunanistan", "Bulgaristan", "Er91

menistan" gibi kelimeleri duyduu zaman sisler iinde bir eyler grr gibi olur. Bundan soma aklna "Katliam", "Mezalim", "Muhacir" gibi kelimeler gelir. Daha soma 'Trkten yana olanlar", "Trk dmam olanlar", "Yunanclar", "Yunan dmanlar" gibi, kraldan ok kralc ya da Yakmdounun u ya da bu ulusuna kar, onlarn birbirlerine besledikleri dmanlktan daha iddetlisini iinde biriktirmi ngilizini, Almann, Franszm dnr. Yakndouya kar bir "dostluk" ve "dmanlk" tutumu batan sona yanltr. Bu tutumda olan uzmanlar, blgeyi ne kadar iyi tansalar, blgede ne kadar ok dolam olsalar; tarihini ya da tarihinin baz olaylarn ne kadar iyi bilseler, ruh bakmndan Yakndoudan herhangi bir kii kadar uzak olduklarn gstermektedirler. Bu ekilde taraf tutmak hissi olmaktan ileri gelir. nsanlar ya da toplumlar karsndaki bu hissi tutum (ister hissi dmanlk, ister hissi hayranlk olsun) onlarn da bizler gibi, ihtiraslar bulunan yaratklar olduu gereini renmek gerei ile badaamaz. Renkleri, dinleri, snflan, milliyetleri ne olursa olsun baka insanlar anlamak iin bu gerein renilmesi arttr. Ancak bu yolladr ki, Batl gzlemciler Trkleri ve komularn anlayabilirler. Onlarn, iinde bulunduklan artlar altndaki tutumlannn, bizim iinde bulunduumuz artlar altndaki tutumlarmzdan fark olduunu grnce ister aalm, ister ok geirelim, kendi kendimize unu sormamz gerekir: "te, hi denemediim artlar iinde bulunan insanlar. Onlann yerini alsaydm, acaba ne ekilde hareket ederdim?" Bu adan bakld zaman, modern Trkiye ya da eski ya da modern herhangi bir lke ya da ulus daha insancl bir 92

inceleme haline gelmektedir. Fakat bu genel a dnda, Trkiye'nin bugnk tarihinde bugnk dnya iin nemli bir unsur daha bulunmaktadr. Trkiye'nin Batllamas, zamanmzn genel hareketine bal olmayan tarihsel bir garabet deildir. Bu dnya apnda ve yakn bir gelecekte -ister iyi, ister kt- insanlk zerinde byk etki yapacak bir oluumun bir noktada yzeye kmasdr. Son birka yzyl iinde bizim Bat toplumumuz, dnyann baka uygarlklarna srarla burnunu sokmutur. nce hepsini, kendi ekonomik ann iine ekmitir. Soma politik gcnn snrlarn, ticaret snrlar kadar uzaklara gtrmtr. Nihayet komularnn hayatlarn, en zel yerinden, sosyal kurumlar, manevi heyecanlar ve fikirler yzeyinden istilya koyulmutur. Halen Trkleri sarmakta olan bu devrimsel Batllama oluumu, daha nceleri, eski Osmanl tebaas Gneydou Avrupal, Doulu Hristiyan topluluklarda balam; ileri gitmi, soma Rusya'da grlm, nihayet Hintlilere ve Uzakdoululara sramtr. Bylece, Trkiye'de Batllamay incelerken, bizim de iinde yaadmz insan dnyas anlaymz artryoruz. nk, Trklerin Bat ile temas ederken karlatklar sorunlarla Batl olmayan baka uluslar da karlamaktadrlar. Dnyann her yerinde uluslar iki yol aznda beklemektedirler. Ya bu yola, ya o yola sapacaklardr. Artk tarafsz kalmalarna imkn yoktur. nk, her eyden nce, huzursuz bir kaynama iinde olan Bat onlara rahat vermeyecektir. Bat uygarlm kabul edip hayatlarn onunkine uydurmaya teebbs edecekler midir; yoksa Bat'y, ruhlarna hkim 93

olmak isteyen bir eytan gibi grp reddetmeye mi yneleceklerdir? Dnyann her yerinde tartlmakta olan bu soruya, yetkili azlardan, fakat birbirlerine zt sesler kmaktadr. Kuzey Afrika llerinden Arabistan ve Kremlin'e kadar bir ses, mminleri Batl kapitalist ya da Batl dinsize kar 'cihad'a armaktadr. Hindistan'da ykselen bir baka ses, kalbi temiz olanlar bar bir direnmeye davet etmektedir. Japonya ve Trkiye'den ykselen bir nc ses ise, pratik dnen insanlara pratik bir yol gstermektedir. Bu seslerden hangisi -hl bir karar verememi olan- milyonlarca Doulu Hristiyan, Mslman, Hintli ve inliyi etkileyecektir?

94