DiNLER TARiHi VII

TURKIVE'DE

DINLER TARIHI
(Dn, Bugn ve
TRKiYE DiNLERTARiHi DERNEGi YAYlNlARI


MIRCEA EliADE VE TURKIVE'DE
DiNlER TARiHi
Ar. Gr. Dr. Ramazan ADIBELLi
Erciyes niversitesi Fakltesi

en nemli dinler tarihilerinden biri olarak kabul
edilen Romen Mircea Din Bilimi zellikle
de Dinler Tarihi yapanlar iin vazgeilmez bir kaynak
vefat tarihi olan 1986 kadar Rumen,
ve dillerinde kaleme kitap, makale, bildiri vb. iki bini
ifade edilmektedir.
1
bu zengin malzeme, zellikle
1950-1980'li Din Bilimi yn
.. Her ne kadar teorileri zellikle lmnden sonra bazen
hakaret derecesine varan sert tabi tutularak gzden
da hala gnmzde din bilimsel incelemelerin teorik
devam grlmektedir.
2
1 Douglas Alien & Dennis Doeing, Mircea Eliade: An Bibliography,
Garland Publishing, New York & London 1980, s. viii. hak-
en nemli kaynaklardan birini bu da baki-
labilir: Joseph M. Kitagawa & Charles H. Long, Myths and Symbols: Studies
Honor of Mircea Eliade, University of Chicago Press, Chicago 1969, s. 417-433;
Constantin Tacou (dir. ), Mircea Eliade, L'Herne, Paris 1978, s. 387-405; Mircea
Eliade, Ordeal by Labyrinth: Conversation with Claude-Henri Rocquet, The
University of Chicago Press, Chicago & London 1982, s. 213-225.
2 Birok antiselnit savunarak, onun bu Din
Bilimi da ve da bilimsel bir de-
ima etmektedir. bkz. Ivan Strenski, Four Theories of Myth
. in Twentieth-Century History: Cassirer, Eliade, Levi-Strauss and Malinowsld,
Second Printing, Univeri;ity oflowa Press, Iowa 1989; Alexandra Laignel-Lavastine,
Cioran, Eliade, Ionesco; J'oubli du fascisme, Presses Universitaires de France, Paris
etkisine rnek olarak Ocak 2009'da
kaybeden Trkolog Irene Melikoffun Trk dinler tarihileri
nem arz etmektedir. Melikoff, 1988 Lksemburg'da dzenle-
nen "Eliade- Kolokyumunda "Mircea Eliade:
L'importance de son reuvre pour l'etude des religions des peuples turcs"
3

bildiride en dinler tarihilerinden biri olan Mircea
Eliade'a entelek.tel ve manevi ok borlu dile getir-
mektedir. Trk halk konusunda imza atan
Melikoffun ifadesi, Trklerin dinlerini nemine
vurgu "Mircea eserlerinden istifade ederek kendimi
herhalde bu konudaki kesinlikle


Melikoff, dairesel zaman tasavvuruna, arke-
tiplere, sihirsel hal:in ve ritellere vs.
analizleri sayesinde ne Mekke'ye
ne de hac ibadetini yerine getirmesi ile ilgili efsane-
ler bana sama geliyordu"
5
diyerek eserlerinin, zaman ocuksu
ve hatta sama grnen, veya lzumsuz zannedilen dini fenomenler
yeni anlam
ortaya
Bu dini konulardaki analizlerinden ve ilgili
teorisinden lkemizde Din Bilimi genel olarak
ne derecede tespit edilmeye hayat hika-
yesiyle ilgili zet bilgi verildikten sonra onun Trkeye
zerinde durulacak daha sonra konu edinen
Son olarak meydana getir-
2002; Daniel Dubuisson, Impostures et pseudo-sdence: L'oeuvre de Mircea EHade,
Presses Universitaires du Septentrion, Villeneuve-d'Ascq 2005.
3 Irene "Mircea Eliade: L'importance de son ceuvre pour l'etude des religions
des peuples turcs >>, Actes du Colloque international Eliade-Dumezih> (Luxembourg,
avril1988), Luxembourg 1988. Bu dilimize evril-
Irene Meii.koff, "Mircea Eliade ve Trkler'in Dinlerini ne-
mi", Marmara niversitesi Fakltesi Dergisi, 20 (2001 ), s. 193-199. evirinin
ilk dipnotunda bildiriler olarak 1998 gsteril-
1988
4 Melikoff, "Mircea Eliade ve Trkler'in Dinlerini nemi", s. 193.
5 Meii.koff, "Mircea Eliade ve Trkler'in Dinlerini nemi", s. 195.
90
bilimsel ve onun nfuzunun lkemizde neden yeterince
konusu incelenecektir.


Mircea Eliade, Jeanaile Romen ordusunda subay Gheorge'un ortanca
olarak 1907 dnyaya
tir. Eliade, henz dokuz Birinci Dnya patlak
1916 Romanya, sonunda,
nceleri hali vakti yerinde olan Eliade ailesi mal byk bir
Erken ve kendi kendine Eliade,
bilimlerine zellikle de bcek bmmine merak Ziarul
populare, OrizontuL Foaia Tinerimii, Lumea, Universul Literar, Adev8rul
Literar, vs. gibi gazete ve dergilerde genel halk kitlesinin- aniaya dil-
den bilimsel gezi hikayeler ve edebi tenkit denemeleri yazan
6 biyografisi konusunda kendisi kaleme kaynaklar esas
Gallimard iki ciltlik bu
konuda en nemli ve en dnyaya geldi-
1907 1960 kadarki konu edinen bu eser, iki cilt hillnde
Les Promesses de lequinoxe (1907-1937). Memoire I (Gallimard,
Paris 1980); Les Moissons du solstice (1937-1960). Memoire II (Gallimard, Paris
1988). biyografisi ile ilgili ikinci temel ise onun gnceleri
. Dnya Portekiz'de kaleme gn-
eesi ilk nce 2001 Joachin Garrig6s evrilerek ya-
(Mircea Eliade, Diario portugwfs (1941-1945}, Kair6s, Bareelona 2001)
daha sonra da Rumence olan versiyonu (Humanitas Publishing
House, Bucharest 2006). Dnya sonra kaleme gn-
celerinden kesitler olarak cilt hillnde
d'un journal I (1945-1969) (Gallimard, Paris 1973); Fragments d'un journal II (1970-
1978) (Gallimard, Paris 1981); Fragments d'un journal m (1979-1985) (Gallimard,
Paris 1991). gnceleri drt cilt hillnde Journal L
1945-1955(Chicago Press, Chicago 1990);Journal II: 1957-1969(Chicago
University Press, Chicago 1989); Journal llL 1970-1978 (Chicago University Press,
Chicago 1989); Journal W. 1979--1985 (Chicago University Press, Chicago 1990). Bu
gncelerin birinci ve drdnc cildinin evirisi eski Ame-
Mac Linscott Ricketts taraftan iki ciltlik
da Ricketts Autobiography. Volume 1: 1907-1937: Journey
East, Journey West (Chicago University Press, Chicago 1981); Autobiography.
Volume 2: 1937-1960: Exile's Odyssey(Chicago University Press, Chicago 1988).
91
on "Felsefe ilk
On ise Eliade,
sine ve
okuyabilmek Max James
okuyabilmek Eliade,
ve de
ilgi Eliade,
Felsefe
Eliade'a ver-
ve Hint felsefesi tahsil
Eliade, Yoga
Doktora 1931 don-
en
roman" Eliade
ay kitap, ilgi
Eliade'a ve Nae
1933 bag-
Eliade, Romanya olarak
1940
ittifak Romanya 10
1941 kesmesi Londra'daki Bu-
Romanya
Romanya. 23 1944 tarihinde boylece
1
son bir 20
1944 egi Nina
tir. sona eren ve Eliade
1945 Eyliil
gelerek eden Eliade,
1956 Chicago Divinity
talip ve bylece ABD'ye g ederek kalan
Chicago'da
Trkeye evrilen Din Bilimi
ncelikle belirtelim ki Din Bilim Trkeye
ok ge bir dnemde Eliade hayattayken hibir dilimize
Oysa Dnya sonra
dilinde kaleme Din Bilimi srede
dillerine tercme en nemli biri
olan Traite d'histoire des religions Paris'te 1949 sonra
1954'te hem Almanca (Die Religionen und das Heilige: Elemente der
Religionsgeschichte) hem ispanyolca ( Tradado de historia de fas religiones)
hem de (Trattato di storia delle religiom) evirisi, 1958'de
si (Pattems in Comparative Religion) ve 1966 Lehe tercmesi
( Traktat o historii piyasaya Amerika'ya
birlikte kitaplan bir biimde evrilerek dnya bir
etki Amerika'ya gitmeden nce evrilen
tek The Myth of the Etemal Return' dr. Bu 1954'te W. R. Trask
tercme 1956 Chicago niversitesinde greve
nemli kitaplan zamanda
Chicago niversitesinde 1956 "Patterns of Initiations" konulu
konferanslar Birth and Rebirth: Religious Meaning of Initiation in
Human Culture kitapta 1958 R.
Sheed'in Patterns in Comparative Religion ve W. R. evir-
Yoga: Immortality and Freedom; 1959 yine W. R. evir-
The Sacred and the Profane ve P. Mairet'in Myths, Dreams and
Mysteries: The Encounter between Contemporary Faiths and
Realities; 1961 yine P. Mairet'in Images and Symbols:
Studies in Religious Symbolism; 1963 W. R. Myth
and Reality, .1964'te yine W. R. Shamanism: Archaic
Techniques of Ecstasy, 1965 J. M. Cohen'in tercme
Mephistopheles and the Androgyne: Studies in Myth and Symbol kitap-
lar, olarak piyasaya
lkemizde din bilimi ilk ilgi duyanlardan biri
Harun Gngr Traite d'histoire des religions eserinin
93
18. blmn (s. 62-66) "Orta Asya ve Kuzey Kavimlerinde Semavi Tann-
lar"7 Trkeye tercme eden Gngr, Geleneksel Trk elinindeki
tann analizlerinin yeni ve btn-
cl bir perspektif fark ok ynl
derin ve ilgi ekici tahHlleri, yeni yorum ile insan fenomeninin anlama
nemli bir fark eden bir bilim ise
Tefsirci Din Bilimi
ilgi duyan onun henz Trke evirisi bulunmayan Mythes, reves et
mysteres (Gallimard, Paris 1957) "Dini Sembolizm ve Tedirgin-


nc blmn tercme

Birka
sonra Mehmet ilk kez bir dilimize
Bugne kadar Din Bilimi ile ilgili 14 adet Trkeye
Bu konuyu bir biimde daha nceki bir
ele iin sadece evrilen listesini vermekle

10
bugne kadar Trkeye evrilen Din Bilimi
n kronolojik
Dinin ve Sosyal Fonksiyonu; ev. Mehmet Birinci Bas-
Kltr Ankara 1990, Din Bilimler Ya-
Konya 1995, 193 sayfa.
Kutsal ve ev. Mehmet Ali Gece Anka-
ra 1991, 191 sayfa.
imgeler ve Simgeler, ev. Mehmet Ali Gece Anka-
ra 1992, 219 sayfa.
Mitlerin zellikleri, ev. Sema Rifat, Birinci Simavi
Om 264 sayfa.
7 Mircea Eliade, "Orta Asya ve Kuzey Kavimlerinde Semavi ev. Harun
Gngr, Erdyes niversitesi FaJ.wtesi Dergisi, 1 (1983), s. 283-287.
8 Bu << Rencentres internationales de Geneve>> Cenevre
erevesinde Eyll 1953 tarihinde Symbolisme religieux et
valorisation de l'angoisse metninden Bu metnin
nce yer: L'Angoisse du temps present et fes devoirs de ]'esprit.
Rencentres internationales de Geneve, Baconniere, Neucbatel 1953, s. 55-71.
9 Bkz. Mircea Eliade, "Dini Sembolizm ve Fiziktesi
ev. Atatrk niversitesi Fal."iiltesi Dergisi, 6 (1986), s. 283-291.
10 Bkz. Ramazan "Mircea Trkeye evrilen Din Bilimi
ve evirilerin Bilimname, 17:2 (2009), s. 187-227.
94
'
Ebedi Mitosu, ev. mit Kitabevi Anka-:-
ra 1994, 189 sayfa.
Dinler Tarihi (Ioan Couliano ile birlikte), ev. Ali
san Y 1997, 366 sayfa.
Esrime Teknikleri, ev. Birkan, Kitabevi
Ankara 2000,560 sayfa ..
Babil ve Kozmolojisi, ev. Mehmet Emin zcan, Ya-
114 sayfa.
Asya ev. Lale Arslan, 2002, 108
sayfa.
Dinler Tarihine ev. Lale Arslan,
2003, 455 sayfa.
Dinsel ve Tarihi Cilt 1-2-3, ev. Ali Berktay,
462-480-328 sayfa.
Demirciler ve ev. Mehmet Emin zcan,
n, 2003, 264 sayfa.
Mistik Hint Erotizmi, ev. Renan Akman,
2004, 79 sayfa.
Dinler Tarihi. ve Morfolojisi, ev. Mustafa nal,
Serhat Kitabevi, Konya 2005, 600 sayfa.
Zalmoksis'ten Cengiz Han'a. Daya ve Avrupa Folkloru ve Dini
zerine Bir ev. Ali Berktay,
tanbul 2006, 339 sayfa.
bu eserleri ilk 1978'de, ikinci 1985'de
ve Eliade'a makaleler ve derlemesinden
Cahier de 11feme Mircea Eliade (Constantin Tacou (ed. ), Le Livre de Poche,
Paris) eserde bulunan makalelerden ikisi Mircea kendisine
ait olmak zere toplam on makale dilimize Havva Kser evrilerek
Din ve Fenomenoloji. Mircea Eserlerine Toplu
295 sayfa.) ile
Joseph Kitagawa ile birlikte The History
of Religions: Essays in Methodology kitap, Mehmet
ile dilimize evrilerek Dinler Tarihinde Metodoloji Denemeleri ile
95
(Din Bu Eliade'm
. de
Eliade'm
ise
veya
Din
sadece
met ve religions
de olsa
bir 2003
ile
de olsa hem hem de
Her
ne Eliade'm olsa
Paris (Payot Paris
et (Gallimard, Paris
la La Paris
l a
Paris la du
Paris (L'Herne, Paris
(L'Herne, Paris 2001)
Eliade'm
11 Bu internet
and JosephM. ),
http://www. religion-online. asp?
ve zellikle de Dinlerine ilgi Bu
ilgisinden Eliade, Hindistan'a giderek burada ikamet
Eliade, Hindistan tecrbesinin bir dinler tarihisi olarak nemli
bir yere sahip dile

Hindistan'da Sanskrite ve
Hint Felsefesi Eliade, bu lkede elde birikimle Yoga teknikle-
rinin ile ilgili Doktora tezini bu
tezi, jrisinde bulunan tavsiyesi zerine konumda bir
dil olan evrilerek 1936 Yoga: Essai sur l'origine de la
mystique indienne ile (P. Geuthner ve Fundatia regala Carol I, Paris-
Bucarest) doktora tezine dayanan Le Yoga:
Tmmortalite et liberte (Payot, Paris 1954) olmak zere yoga ile ilgi Patanjali
et le yoga (Editions du Seuil, Paris 1962), Techniques du Yoga (Gallimard,
Paris 1975) hibirisi diHmize henz Kana-
atimizce bu durumun temel nedeni, Hint kltr nemli bir unsur
olan Yoga konusunun bizim kltrmze uzak iin pek ilgi

Buraya kadar ortaya konulan manzara bize Din Bilimi
Trke evirilerinden harekede onun din teorisi tam ve net bir fikir
elde etmenin pek de mmkn sonucuna gtrmektedir.
Trkiye'de Eliade zerine Yapilan
Yine bu konuyu biimde bir ele
iin genel ve zet bilgiler vermekle yetinece-
v 13

zerinde durulan eviri faaliyetleri lkemizde Mircea
ve onun konu edinen ilk
aittir. "Modem Toplumun Zamana
12 Henz yirmi iki bu lkenin kendisini ifade eden Eliade,
o dnemde bildirmektedir. Konuyla ilgili bilgi iin bkz.
Ramazan Mircea Eliade ve Din: Mircea Din Bilimi
Metodolajik Doktora Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bi-
limler Enstits, Kayseri 2009, s. 64 vd.
13 Bkz. Mircea Eliade ve Din, s. 27-34.
97
ve Mircea Eliade"
14
bu kltr ve me-
deniyetinin yokluk duygusundan tedirginlik ve bu
olarak zaman telakkisi Her
ne kadar makalenin ima gibi bu konuda analizleri
ele beklenilirken sadece bir (Mythes, reves et
mysteres) referans gsterilmektedir. Buna Rene Guenon'un
rine ok daha fazla yer verilmesi dikkat ekmektedir.
1993 Elisabeth Felsefe Kongresi'nde
"History and Beyond: :M;ircae Mircea] Eliade and The History of
Religion" bildirisi, Ahmet "Tarih ve tesi; Mircea
Eliade ve Tarihi"
15
Trkeye Her ne kadar iddia-
bir da bu bildiri Montgomery !slamic
Fundamentalism, Mircea The Myth of Etemal Return, Myth and
Reality ve The Qpest, Wilfred Cantwell Islam in Modern History
sergilenen tarih ok
birer zetinden ibarettir.
Trkiye Diyanet TDV Ansiklopedisi mn
1995 piyasaya on birinci cildinde yer alan ''Eliade, Mircea'
16
maddesini Demircikaleme
Dinler Tarihi 08-09 1996 tarihleri Anka-
ra'da Tarihi Sempozyumunda
"Mircea Eliade'da Hermentik ve Metodoloji"
17
konulu bildiride Mircea
Eliade biyografik ve bibliyografik bilgiler verildikten sonra onun
Tarihinde takip edilmesi gereken metodolojiye yer
verilmekte ve onun nemle zerinde hermentik
tahlil edilmektedir. Yine Fakltesi Dergisinde ya-
14 "Modern Toplumun Zamana ve Mircea
Eliade", Atatrk niversitesi Fal:ltesi Dergisi, 6 (1986), s. 269-281.
15 Elisabeth zdalga, "Tarih ve tesi; Mircea Eliade ve Dinin Tarihi", ev. Ahmet
Felsefe 9 (1993), s. 51-59
16 Demirci, "Eliade, Mircea", TDV Ansiklopedisi, Cilt ll,
s. 33-35.
17 Mehmet "Mircea Eliade'da Hermentik ve Metodoloji", Dinler
I, Ankara 1998, s. 307-314.
98
yunlanan "Mircea Eliade'da Hermentik ve Metodoloji"1
8
konu-
lar
Burhanettin Tatar kaleme "Mircea Eliade'da Tarihsel
Bilin Sorunu"
19
ve makale Dinler Tarihi ykle-
"tarihin terrn ortadan ve "Yeni bir Hmanizm" meydana
getirme ynndeki rol felsefi perspektiften ele Erciyes
niversitesi Fakltesinin Bilimname dergisinde
nan "Mircea Modern Rasyonel
ifade zere modern rasyonel
kindir.
Harun Gngr, Mehmet Mustafa nal ve
sonra Trkiye dinler tarihileri ierisinde Mircea Eliade ile ilgilenen
bir bilim da Mustafa "Kutsal'a Giden Yol: Dinler
Tarihi'nde Bir Metodolajik Veya Bir Bilim Olarak Din Fenomeno-
lojisi" en byk Dinler Tarihisi ve Din
olarak Mircea Dinler Tarihi disiplini
iin nemini ifadeyle "Fizik'te Enstein, Psikoloji'de C.
Gustav Jung ne kadar nemliyse Din Fenomenolojisi'nde Eliade, o denli
nemlidir."
21
"Kutsalm Adam: lmnn 19. Mircea
Eliade Bir Rehber"
22
ise zgemi-
sunduktan sonra din biJi mi metdo-
lojinin genel erevesini belirlemeye
Bugne kadar Eliade ile ilgili olarak Trkiye niversitele-
rinde drt Yksek Lisans ve bir de Doktora mer
Faruk tez Mustafa Hilmi 1995
,.
18 Mehmet "Mircea Eliade'da Hermentik ve Metodoloji", Seluk niversitesi
Fakltesi Dergisi, 7 (1997), s. 1-9
19 Burhanettin Tatar, "Mircea Eliade'da Tarihsel Biliri Sorunu", Mi/el ve Nihai, 1:1
(2003), s. 8-19.
20 Burhanettin Tatar, "Mircea Modern Rasyonel
Bilimname, 1:2 (2003), s. 75-83.
21 Mustafa "Kutsal'a Giden Yol: Dinler Tarihi'nde Bir Metodolajik
Veya Bir Bilim Olarak Fenomenolojisi", Dinbilimleri, 5:3 (2005), s. 101.
22 Mustafa Adam: lmnn 19. Mircea Eliade
Bir Rehber", EKEV Akademi Dergisi, 9:24 (2005), s. 51-74.
99
"Mircea Eliade. Eserleri ve Temel Temalan"23
Baki Fatma
"Mircea Eliade'nin Kutsal

Yksek Lisans tezi-
ni 2003'te Rabia 2004 "Mircea
Eliade, Eserleri, Dinler Tarihine

Yksek Lisans
Tezinin ise Ali Yitik'tir. Zbeyde Kaplan
2006 tamamlanan "Mircea Eserlerinde Toprak Ana,
ve

konulu tezin Kadir Albayrak
Eliade ile ilgili Doktora Harun
Gngr'n "Mircea Eliade ve Din: Mircea
Din Bilimi Metodolajik
bu gitmesiyle Mustafa
2009 Bu birlikte Din-
ler Tarihi disiplinine yn veren Andrew Lang,
27
Wilhelm Schmidt,2
8
Max
Mller,
29
gibi bilim konu edinen Doktora dzeyindeki
zincirine nemli bir halkla daha oldu.
Trkiye'de Neden Yeterince Etkili
Trkiye'de Dinler Tarihi disiplinmin telakki hususuna
lkemizde Dinler Tarihi kitaplannda bu disipline
lar lkemizde ilk Dinler Tarihi kitap-
lanndan biri M. Tarih-i Edyan 1338/1922
Gnaltay bu kitapta "Din "Dinler Ta-
23 Mustafa Hilmi Mircea Eliade. Eserleri ve Temel Temalan,
Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
24 Fatma Mircea Eliade'nin Kutsal Yksek Lisans Tezi,
Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2003.
25 Rabia Mircea Eliade, Eserleri, Dinler Tarihine Yksek Lisans
Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2004.
26 Zbeyde Kaplan, Mircea Eserlerinde Toprak Ana, ve
Yksek Lisans Tezi, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Adana 2006.
27 Mehmet Andrew Lang'in Eserlerinde Din ve Yce Tann Doktora
Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2002.
28 Kaynak, Wilhelm Schmidt'in Din Teorilerine ve Din An-
Doktora Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2004.
29 Ethem Max Mller: Eserleri ve Dinler Tarihindeki Yeri,
Doktora Tezi, Doku.: Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2006.
100
rihi" ve "Din Felsefesi" olmak zere bir birini tamamlayan iki bilim
ifade ettikten sonra Dinler Tarihini
Dinler Tarihi; kadar dini de-
Siyasi tarihleri . olmayan ilkel ve kabilelecin din ve
inan da Dinler Tarihinin konusu iine girer. Fakat derinlemesine
inceleme alan, medeni insan sosyal
ve yenilikleridir [ ... ] Dinler Tarihinde ise an,cak dinlerin
sreleri ve meydana zellikleri bununla yetinilir [. . . ]
Dinler Tarihinde bir "din", tarihsel olarak ve mukayese suretiyle iki
Tarihi inceleme, o dini dinlerden tamamen
olarak ele kendi iinde ortaya ne gibi
ve gnmzde ne durumda incelemekten
ibarettir. Mukayeseli inceleme ise; o dinin dinlerle olan ve
ortak demektir. Pozitif dinler ilmi, dinlerin muka-
yeseli tarihinden ibaret iin, her iki incelemenin de ilmi usullere gre
gerekir.3o
1949 kurulduktan sonra Ankara ilahiyat Fakltesinde ilk Din-
ler Tarihi krssne oturan Annemarie Schimmel ise Friedrich Heller'in
etkisiyle Din
"Din Tarihi: Bu ilim kolunun zel vazifesi, filoloji ve tarih usulleriyle
muayyen bir milletin veya bir devrin, bir mezhebin veya bir tek
yerin dinini tetkik ve zamanda da dinlerin jenealojik,
yani nisbet yahud dinlerin birbiri ile tarihi m-
nasebetini [ ... ] Din bilgisinin ikinci byk blm, Din Feno-
menolojisi'dir. Bu ilim, tarihi mevkiini dikkatle nazara sadece dini

hadisenin tetkik eder. Muhtelif dinlerin mukaddes ayinlerini,
. mukaddes mahallerini, kudsi mukaddes kudsi
lerini incel er; her din e mahsus mefhumunu [ ... ] Din
fenomenolojisi, dinler tarihinde bazen biraz kaotik grnen muhtelif tezah-
tertipler; dinlerin tiplerini gzel bir nizama koyar;
btn dinlerde olan gsterir. Bu sebeptendir ki Din feno-
menolojisi, dinlerin inkar etineksizin - bilakis her dinin hususi-
yet ve hayat merkezini gz nnde tutarak.- din] duygunun ve bu duygunun
30 M. Sami, Tarihi: Yeryziindeki sad. Sevdiye
Kesit s. 33-34.
101
tezahrlerinin hemen btn dnyada birbirlerine edip bu
suretle dinlerin ve bir ispat
zamanda din fenomenolojisi, mukaddes bir ayinin

lkemiz ilahiyat Fakltelerindeki Dinler Tarihi derslerinde en ok okutu-
lan ders biri olan Gnay Tmer ve Abdurrahman Kk'n Dinler
Tarihi bu disiplin
"Dinler Tarihinin tarifi, tarihi ve incelemelere gre iki
Tarihi incelemelere gre Dinler Tarihi; tarih ve filoloji
kullanarak dinleri ve inan, ibadet, ahlak
vb. kadar, tarihi seyir iinde inceleyen bir disiplindir.
incelemelere gre Dinler Tarihi; dinlerin dinlerle olan mnasebet""
lerini benzer, ve ortak olarak ele alan bir
bilim "
32
Mehmet gre:
"Dinler tarihi, tarih ve filoloji ile dinlerin
sini, inan, ibadet ve ahlaki tarihi seyir iinde inceleyen ve
fenomenolojik metoddan da yararlanarak dini fenomen1erin ve z-
n bir ilim Dinler Tarihi ise, Dinlerin benze-
yen ve yn1erini, dini pratik ve sosyal ynden
olarak Tarihi ve fenomenolojik iinde inceleyen bir
bilim ''3
3
Baki Adam'a gre:
"Dinler Tarihi, iki kelimeden Tarih ve dinler. Bun1ardan
tarih, kendisine has metotlan olan genel bir sosyal bilimin En genel
tarih; olaylan sebep-sonu ierisinde, yer ve zaman gstere-
rek inceleyen bir bilim Din ise, tarihinde zel bir yere sahip
olan bir fenomendir. ve
bilim tespit gre din, birlikte var bir fe-
nmendir. Tarihte, dinsiz bir topluma En ilkelinden en ge-
31 Annemane Scbimmel, Dinler Tar:ihine 1999, s. 6-7.
32 Gnay Tmer & Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, 3. bsk. , Ocak Anka-
ra 1997, s. 10.
33 Mehmet Dinler Tarihine 4. bsk. , Din Bilimleri
Konya 2008, s. 15.
102
btn kavimlerde birdinin tespit Tarih bi-
liroinin disiplinleri Konusuna gre bu disiplinler isim-
lerle Felsefenin tarihi inceleyen disipline Felsefe Tarihi,
hukukun konu edinen disipline Hukuk Tarihi verilir.
zel bir yere sahip olan dinleri konu ed inen tarih da Din-
ler Tarihi denir. ''34
Bu Dinler Tarihi bilim ola-
rak tarihsel bir disiplin olarak telakki grlmektedir. Oysa
Schimmel'in asistarn ve Trkiye' de ilk akademisyen dinler tarihisi olan
Hikmet Tanyu'nun 1959 doktora olan Ankara
ve evresinde Adak ve Adak Yerleri (Ankara 1967), Doentlik tezi olan
Trkler'de (Ankara 1968) ve Trklerde ile ilgili
inanlan konu edinen Dinler Tarihi (Ankara 1973) kitap-
lar, fenomenolojik ele Trkiye'de
linler tarihilerinin Tanyu ekolnden gelmesine bu yakla-
istenilen lde gzlenmektedir.
Hikmet Tanyu'nun Eliade ile birok ortak sahip dikkat
ekmek istiyoruz. Her iki bilim da asker her ikisi de ne Tarih
ne de Teoloji Felsefe blmnden mezun Her ikisi de
olup bilimsel lkelerinin milli meseleleri-
ne zm yollan bulmaya Her ikisi de bilimsel
rriler edebi eserler de meydana kendi lkesinde
ilk nce ynyle n Hikmet Tanyu ise
bir edebi tr olan ve bu trde ve Dnya (Ankara 1978),
Cihan Bir Cihan 1980), Atatrk (Ankara 1981)
kitaplara imza Bu hususlara Tanyu'nun Eliade'a
. nna ok az ve bazen de hi bize ilgin gelmektedir.
1'
nce Almancaya
ve Tanyu'nun dilinin Almanca Ankara ve
evresinde Adak ve Adak Yerlezinde bir kez (s. 325), Trkler'de
yedi kez(s. 3n, s. 16n, s. 27n, s. 31n, s. 86n, s. 177, s. 183n), Trklerin
Dini Tarihesi (Ankara 1978), nce Trklerde Tek Tann
(Ankara 1980) kitaplarda ise hi Bu
34 Baki Adam, Dinler Tarihi, ilahiyat nlisans Anadolu niversitesi
Fakltesi, 2000, s. 2.
103
son iki hem Abdlkadir Trklerin geleneksel
nizm ynndeki. hem de Ziya Gkalp'in Toyunizm teorisini
rtmeyi amalayan Tanyu'nun Le chamanisme et les teclmiques
archalques de J'extase (Payot, Paris 1951)
olduka dikkat ekmektedir. Zira, 1957 Almancaya (Schamanismus und
archaische E.kstasetechnik, Rascher Verlag, Zrich & Stuttgart 1957), 1964'de
evrilen bu eser (Shamanhm: Archaic Teclmiques of Ecstasy,
Pantheon Books, New York & Routledge and Kegan Paul, London 1964)
nizm konusunda dnya referans kaynaklardan biri haline gibi, bu
fenomenin din ima zere "arkaik bir vecd
den (teclmique archai"que de J'extase) ibaret hususunu vurgula-
Histoire des croyances et des idees religieuses ciltlik
eserlerinde gibi bu kitapta (Le chamanisme et les
teclmiques archalques de l'extase) da Eliade fenomenolojik benimse-

Bu az nce ifade zere lkemizdeki dinler tarihileri-
nin tarihsel nedeniyle
geri planda Ancak son fenomenolojik n plana
daha iyi
Din Fenomenolojisi en nemli
Din Fenomenolojisi Tarihe, Yntem ve Uygulama (Geit Kayseri
1999); Evrensel Dinlerde Kutsal Zamanlar., Takvimler, Dini Gn, Bayram ve
Kayseri 2000); Sami Dinlerde Tann Fenomenolo-
jisi (Lain Kayseri 2005); Evrensel Dinlerde KutsalZamanlar Dini
Gn ve "Halk Dini Verilerinin Fenomenolojik Yn-
temle incelenmesi", niversitesiilahiyat Fakltesi Dergisi, 5 (2000), 227-
242; "A Contribution to the Phenomenology of Religion: Comprehensive
Phenomenology", Erdyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits pergisi, 19:2
(2005), s. 141-155 kaleme alan Mustafa nal'a borluyuz.
Ekrem Alman tealog ve dinler tarihisi Friedrich Heller'in
Erscheinungsformen und Wesen der Religion (Stuttgart, 1961) eserinden
byk lde yararlanarak Din Fenomenolojisi: Dinlerin Mahiyeti ve
Tezahr (Isparta 2002) da nemli bir
tur. taraftan Fuat M. Dhavamony'den ("Dinin Tarihsel Feno-
monolojisi: ve Metodu", Sakarya niversitesi ilahiyat Fakltesi Dergisi,
10/2004, s. 173-196.) ve James L. Cox'tan ifade Etmek, Din Fenomo-
104
nolojisine 2003) eviriler,
fenomenolojik nemli bir rol Meh-
met Encydopedia of Religion' da
Douglas Alien' e ait "Din Fenomenolojisi" maddesini evirmesi (Ankara niver-
sitesi Fakltesi Dergisi, 35 (1996), s. 437-465), Mustafa "Kut-
sal'a Giden Yol: DinlerTarihi'nde Bir Metodolajik Veya Bir Bilim
Olarak Din Fenomenolojisi" makalesi vs. lkemizde fenomenolojik
anlama ve uygulama ynnde giderek etmek-
tedir.
Eliade ile ilgili Yksek Lisans ve Doktora tezleri de onu an-
lamaya ynelik bir ifadesidir. bu ve evirilere
lkemizde yeterince kanaatindeyiz. Eliade
olduka retken bir Romanya'da 1920'lerin sonlannda yazmaya
bilimsel eserlerine Fransa ve ABD'de devam
bilimsel bir btn olarak iin
kendisinin de gibi "oeuvre"nn yani eserlerinin
m gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Byle bir iin
Trkeye evirilerine dayanmak elbette yeterli
stelik bu evirilerin bazen daha
da gzlemliyoruz. Eliade'in din bilimsel incelemelerinde kilit
konumunda olan tercme edilmesi, okuyucu-
nun ve adeta hale getirmek-
tedir. Bu terminolojik ilgili birka rnek, meselenin daha iyi
din bilimi yer alan temel
kavramlardan biri olan mythe myth) mitoloji, efsane, sylen-
ce, mit, mitos biimlerinde Trkeye
bir temel kavram olan profime teriminin Trke kullamlan
rimlerin ise ok daha profan, kutsal kutsal ol-
mayan, kutsallrkla hibir ilgisi olmayan, konunun olan,
olan, kutsalhk somut, dz insan,
biri, normal insan, ve bireysel,
normal insan, normal.
35
Mit efsane diye eviren Mehmet
Ali tercme Kutsal ve ile imgeler ve Simgeleri oku-
35 Konuyla ilgili bilgi iin bkz. "Mircea Trkeye evrilen
Din Bilimi ve evirilerin s. 221-224.
105
yan birisinin daha sonra Sema Rifat'in Mitlerin ki-
tapta "gerek yk" mit ile efsane
(legende) teriminin taban tabana sonra bir
tahmin etmek mmkndr. kabul etmek gerekir ki
dillerinde terimierin bizim dilimizde tam olmayabi-
lir. taraftan kavramlarm birden ok anlama sahip da bilinen
bir gerektir. eviri faaliyetinin sorumluluk gerektiren zor bir da
ifade etmek gerekmektedir. Bundan da evirilerin
en nemli tehlikelerin gelen meselesini grmezden
gelemeyiz.
evirilerde tespit eksikliklerin yeni dzeltil-
mesini mit ediyoruz. iin
yorsa bizce hibir yoktur. Bizim eksik ve/ya yan-
giderilerek/dzeltilerek daha hale gelmesi-
dir. Bu sayesinde hem olur hem de
rilen bir olur ve bylece de bir ilerlemeden sz edilebilir. Esas
olan Sadece yapmak da yeterli nemli olan,
daha iyisini
Din Bilimi teorisini birok eserinin tercme edil-
ve evirilerdeki eksiklikler ve hatalar gerekten de nemli
bir engel etmektedir. Ancak anlamada temel zorluklardan belki de
en nemlisi onun Dinler Tarihi telakkisinden
Dinler Tarihi TelakkisP
6
Eliade, Tarihi ile morfolojik analizin birblrini
bellitmesine Eliade,
37
dini fenomenleri tarihi perspektiften ele alma-
mn o fenomenleri anlamak pek fazla bir

"Her dini fenomenin bir tarihi ve belirli bir kltrel komp-
leks ile varmak dinler tarihisinin so;na erdir-
mez. Ona bir de dini fenomenin ve
[ ... ]
36 bilgi iin bkz. belli, Mircea Eliade ve Din, s. 316-325.
37 Mircea Eliade, Images et symboles, Gallimard, Paris 1952, s. 26; Mircca Eliade, My-
thes, reveset mysteres, Gallimard, Paris 1957, s. 219.
106
gizemlerine ya da Tantrizme trenlerini sosyal ve kltrel ierikle-
rini, veya ortaya koyarak bunla-
nn tarihini meydana getirmek, bu trenierin derin
gelmez. Tm bu trenlerinde manevi tavn grn-
mektedir. ''3
8
Eliade, 1955 bu ifade edilen
1943 Comentarii la legenda
Manele Usta efsanesini incelerken de veciz ifade ile
dile getirmektedir: ''Ne tarihini bilmek onun
daha az ilgilendirmektedir bizi."
39
olgulann nedenlerini ve kken-
lerini temel hedefi olarak belirleyen tarihi
bu bir gayret olarak gren Eliade'a gre4 nemli
husus ihmal "Dinler Tarihi" ifadesinde vurgu tarih kelimesi zeri-
ne din kelimesi zerine
"Sosyolaga gre din her nce sosyal bir olgudur; hatta sos-
yologlarla gre en stn sosyal olgudur. Tarihiye gre din, tarihi bir olgu-
dur, psikologa gre ise bir olgu. tm Zira
anda hem sosyal, hem hem de tarihi (ve tabii ki hem de dilbilim-
sel, ekonomik, biolojik, cinsel vs. ) bir olgu olmayan olgu yoktur. Fakat
sz konusu olan dini bir olgunun bize dini bir olgu olarak ne
"
42
Eliade, bu daha veciz bir biimde
"Her dini tecrbe zel bir tarihi ierisinde ifade edilmekte ve akta-
Fakat dini tecrbelerin kabul etmek dini
olmayan biimlerine gelmez."
43
Eliade'a gre dinler tarihisi kendisini salt ierisi-
ne hapsederse kendi yerinin bir gn tarihiler elfgel
38 Mircea Eliade, Eriser le toit de la maison. La creativiuf et ses symboles, Gallimard,
Paris 1986, s. 146. . .
. .
39 Mircea Eliade,. Commentaires sur la Jegende du Manole, L'Herne, Paris 1994,
s.176.
40 Eliade, Eriser le toit de la maison, s. 274.
41 Eliade, Imageset symboles, s. 36. Eliade, Les moissons du solstice, s. 220.
42 Eliade, Eriser le toit dina maison, s. 273-274.
43 Mircea Eliade, La nostalgie des origines. Methodologie et histoire des religions,
Gallimard, Paris 1971, s. 26-27.
107
olamaz ve bu da Dinler Tarihinin yok yol
aar.
44
Eliade, "tarihi terimiyle Joachim "Belirli tarihi geli-
dnemleri ierisinde dini ve kkenini ve
melerini ortaya koymaya ve bu dnemlerde dinin glerin etki-
sini belirtmeye

tarihi
kesindir.
"Dinler tarihisine gre bir mitin ya da ritelin her zaman tarih tara-
bu mitin ya da ritelin
bir dini tecrbenin son tahlilde bir
dini tecrbenin ne bize sylememektedir. her tarih
tezahrler ancak kav-
biliyoruz. Fakat bu tezahrlerin incelenmesi ne ne
ne de bir dini tecrbenin gerekten ne anlama bize sy-
lememektedir. [ ... ] Dinler tarihisi tarihi dokmanlarla
bilmektedir. O, zamanda bu sadece
tarihi olgusu kendisine daha fazla syledi-
hissetmektedir. Dinler tarihisi bu kendisine insan ve
kutsalla olan nemli hakikatler inceden
hissetmekte fakat bu hakikatleri bilmemektedir."
46
Bu Eliade, dinler tarihisinin materyalierin ister is-
temez tarihi nitelikte kabul etmektedir.
47
Fakat sadece bu
sahip da zellikle dikkat ekmektedir. Eliade'a gre din,
Kuds ya da fethi gibi salt bir tarihi fenomen

Dinler
tarihisi dini bir btn tarihi inceleyerek bu

44 Eliade, Briser le toit de la maison, s. 154-155.
45 Joachim Wach, The Comparative Study of Religions, Columbia University Press,
New York 1961, s. 21. Douglas Alien, Structure and Creativity in Religion: Herme-
neutics in Mircea Eliade 's Phenomenology and New Directions, Mouton Publishers,
The Hague 1978, s. 71'den
46 Eliade, La nostalgie des origines, s. 95.
47 bkz. Mircea Eliade, Payot, Paris 1949, s.16, 17.
48 Eliade, La nostalgie des origines, s. 94.
49 Mircea Eliade, MephistopMJes et J'androgyne, Gallimard, Paris 1962, s. 288.
108
Eliade'a gre fenomenoloji, dini fenomenlerin ve anlamlan-
incelerneyi amalayan bilim temsil etmekte, tarih ise bu feno-
menleri tarihi ierisinde anlamaya bu ayn-
hareketle kendisinin birinci kategoriden
konusunda hibir
Bir taraftan hem tarihi fenomenolojik
bir birini belirtmesi taraftan da dini fenomenie-
rin tarihi hesaba bir durum gibi gzkebilir.
Bu problemin zm tarih ile ne ka-
Werblowsky'nin deyimiyle ifade edecek olursak
tarih ne derece 'tarihidir'?"
51
1965 kaleme bir makale-
sinde Eliade birok disiplinlerde gibi
dinler tarihisi iin de "analiz", filolojiden ibarettir. Bir filolojiye (bu terimle
buradaki dini incelenen dilinin, tarihinin ve kltrnn
bilinmesidir) hakim yetkin bilgin olunamaz. "
52
tarihi dini fenomenlerin tarihi sre ie-
meydana geldikleri, hangi ve
getiklerini tespit etmekten ziyade dini incelenen .. dilinin, tarihi-
nin ve kltrnn bilinmesinden ibarettir. Dini fenomenin ile
Eliade genelde bu fenomenlerin "saf halde" tarihi
dan kastetmektedir.
53
"Saf bir dini fenomen yoktur. Dini
olgu zamada tarihi, sosyolojik, kltrel ve psikolojik bir olgudur da".
54
"Somut olan tarih ierisinde ve tarih tezahr eden dini feno-
mendir. Tarih ierisinde tezahr etmesi dini fenomenin tarih
ve iin yeterlidir. "
55
"Tarih ve
zaman bir dini olgu yoktur. "56
Eliade, din bilimi "Dinler Tarihi"
dirmekte ve bu kavram yerine "din bilimi" (la science des religions) ifadesini
SO Eliade, La nostalgie des ongines, s. 28, dip. 1.
SI R. J. Zwi Werblowsky, "In Nostro Tempore: On Mircea Eliade", Religion, 19:2
(1989), s. 130.
S2 Eliade, La nostalgie des origines, s. lOS.
S3 Bkz. Eliade, La nostalgie des origines, s. 94.
S4 Eliade, La nostalgie des origines, s. 43.
SS Eliade, Images et symboles, s. 38.
S6 Eliade, Imageset symboles, s. 39.
109
ve bu felsefesi" de la
culture), "felsefi
de de la
religion) gibi da Eliade'm
daha felsefi
Eliade'm
ve
ben daha "felsefi"
veya
eser ve
sadece.
eden
mini bilmek ve Oysa
bilmek ve ziyade
.
Eliade'm
25 1949 Eliade,
vb. gibi ve
ziyade tercih
ifade
felsefi
Eliade, sadece
met gibi
57 Eliade, 258.
58 Eliade, 259.
59 Eliade, Paris 1973, 105.
60 193.
yapan da ilgisini bugne kadar Trkeye
tercme edilen 14 eserin sadece iki tanesinin dinler tarihiler ev-
bizce Trk dinler tarihilerinin Eliade'a
lkemizdeki akademik Bir
eserlerin evirisin yine o alanda uzman olan biri-
nin tercme etmesinin en uygun durum bir gerektir. Bunun gerek-
iin akademik ykselme kclteleri grlen evi-
ri faaliyetine hak. yerin verilmesi gerekmektedir. Tarihe yeniden bir
gz 9. ve 10. nemli bir eviri merkezi
Bu Eski Yunanca metinler Arapaya evrilerek Yunan
medeniyetinin ortaya felsefi ve bilimsel bilgiler muhafaza
oldu. Bu Arapa metinler sayesinde birka sonra
Eski Yunan metinlerini Bu metinler daha sonra
Toledo Okulu Latinceye Bunun
Farabi ve Sina gibi aJ.imlerinin eserleri de Latinceye tercme edil-
ve en nl niversitelerinde ders olarak
Tm bu eviri faaliyetleri sonucunda Renaissance yaparak yani
kelimenin szlk ''Yeniden Orta
yenilenme ve ilerleme isteniliyorsa tercme
faaliyetlerine ok daha fazla nem verilmelidir.
Hem dilimize ge hem birok eseri-
nin tercme hem de evirilerdeki terminolojik problem-
lerdep. kaynaklanan nedenlerden misyonu, vizyonu ve yakla-
bir btn olarak lkemizde henz tam olarak Bun-
dan da Trkiye'deki Dinler yeterince
belirleyici bir rol sylemek mmkn Ancak son
Eliade'a ile ilgili onun lkemizde git gide artan bir biimde ilgi
ve tm bu faaliyetlerin onu anlama ynnde bir
nu gstermektedir. lkemizde Eliade ile Doktora onun Din
Bilimi bir btn olarak ele onun ele konulan, kul-
kavramlan, ileri teorileri inceleme konusu yapan en
Bu ile birlikte Trkiye'de an-
konusunda yeni bir mit ediyoruz.
din bilimi klasik Din-
ler Tarihi gibi gzkmesi, onun bu disipline ta-
ileri gelmektedir. Eliade, Dinler vurgunun
lll
tarihe dine dikkat ekmekte ve bu disiplinin dini
olgulan tarihi dizerek ve tespit
etmekten ziyade anlamlan gn yzne
kannak izmektedir. zihnindeki Din-
ler Tarihi, tarihi bir disiplin olmaktan ziyade felseH. bir disiplindir. Eliade,
fenomenolojik bir teye giderek hermentik
Bu alana ise zellikle lkemizdeki Dinler Tarihi
nnda
112