Kapital Cilt 2

T
Kurl Murks
Kupilul ll
KAkl
MAkKS
KAPlTAl
lKlNCl CllT
Ekl$ YAYlNlAkl
KNC BASKI
K A P T A L
EKONOM POLTGN ELETRS
KNC CLT
SERMAYENN DOLAIM SREC
YAYINA HAZIRLAYAN
FREDRCH ENGELS
EVREN
ALAATTN BLG
Karl Marx'in Cc/|c|, 4 C|/|/cc| 4nc|ys/s o/ Cc/|c|/s| P|oJ0c|0on, Volume II, (Progress
Publishers, Moscow 1D74) adli yapitini ngilizcesinden Alaattin Bilgi dilimize evirmi, ve kitap,
lc/|c|, E/onom/ Po|/|//n E|e|/|/s/, kinci Cilt, adi ile, Sol Yayinlari tarafindan Haziran 1D7D
(Birinci baski: Agustos 1D76) tarihinde yayinlanmitir.
E|/ Icy|n|c|| tarafindan dzenlenmitir - 2OO4.
erisyayinlari_kurtuluscephesi.org
http://www.kurtuluscephesi.com
http://www.kurtuluscephesi.org
http://www.kurtuluscephesi.net
NDEKLER
11 nsz, F|/eJ|/c| Ene|s
27 kinci Baskiya nsz, F|/eJ|/c| Ene|s
KNC KTAP
2D
BRNC KISIM
SERMAYENN BAKALAIMI
VE BUNLARIN DEVRELER
81
81 BRNC BLM Para-Sermaye Devresi
82 I. Birinci Aama. PM2
8D II. kinci Aama. retken Sermayenin levi
42 III. nc Aama. M'P'
5O IV. Bir Tm Olarak Dolaim
6O KNC BLM retken Sermayenin Devresi
61 I. Basit Yeniden retim
72 II. Birikim ve Genilemi lekte Yeniden-retim
76 III. Paranin Birikimi
77 IV. Yedek Fon
8O NC BLM Meta Sermaye Devresi
D2 DRDNC BLM Devrenin Forml
11O BENC BLM Dolaim Zamani
117 ALTINCI BLM Dolaim Maliyeti
117 I. Gerek Dolaim Maliyetleri
117 1. Satinalma ve Sati Zamani
121 2. Defter Tutma
122 8. Para
128 II. Depolama Maliyetleri
124 1. Genel Olarak kmalin Oluumu
12D 2. Tam Deyimiyle Meta-kmal
188 III. Taima Maliyetleri
KNC KISIM
SERMAYENN DEVR
187
187 YEDNC BLM Devir Zamani ve Devir Sayisi
141 SEKZNC BLM Sabit Sermaye ve Dner Sermaye
141 I. Biim Ayriliklari
151 II. Sabit Sermayenin Kisimlari, Yerine Konmasi, Onarimi ve
Birikimi
168 DOKUZUNCU BLM Yatirilan Sermayenin Toplam Devri. Devir
evrimleri
16D ONUNCU BLM Sabit ve Dner Sermaye Teorileri. Fizyokratlar
ve Adam Smith
1D2 ONBRNC BLM Sabit ve Dner Sermaye Teorileri, Ricardo
2O4 ONKNC BLM alima Dnemi
218 ONUNC BLM retim Zamani
222 ONDRDNC BLM Dolaim Zamani
28O ONBENC BLM Devir Zamaninin Yatirilan Sermayenin
Byklg zerindeki Etkisi
288 I. alima Dnemi, Dolaim Dnemine Eittir
241 II. alima Dnemi, Dolaim Dneminden Daha Byktr
245 III. alima Dnemi, Dolaim Dneminden Daha Kktr
24D IV. Sonular
254 V. Fiyattaki Degiikligin Etkisi
261 ONALTINCI BLM Degien-Sermayenin Devri
261 I. Yillik Arti-Deger Orani
278 II. Bireysel Degien-Sermayenin Devri
277 III. Toplumsal Aidan Degien-Sermayenin Devri
288 ONYEDNC BLM Arti-Degerin Dolaimi
288 I. Basit Yeniden-retim
8O4 II. Birikim ve Genilemi lekte Yeniden-retim
NC KISIM
TOPLAM TOPLUMSAL SERMAYENN YENDEN-RETM
VE DOLAIMI
81O
81O ONSEKZNC BLM G i r i
81O I. nceleme Konusu
818 II. Para-Sermayenin Rol
817 ONDOKUZUNCU BLM Konunun Daha nceki Serimleri
817 I. Fizyokratlar
82O II. Adam Smith
82O I. Smith'in Genel Gr Aisi
826 2. Adam Smith, Degiim-Degerini J+c'ya Ayritiriyor
82D 8. Sermayenin Degimeyen Kismi
888 4. Adam Smith'te Sermaye ve Gelir
88D 5. z e t
842 III. Daha Sonraki ktisatilar
845 YRMNC BLM Basit Yeniden-retim
845 I. Sorunun Konumu
848 II. Toplumsal Yeniden-retimin ki Kesimi
851 III. ki Kesim Arasinda, Degiim I
(d+a)
Karisinda II
s
854 IV. Kesim II erisinde Degiim. Yaam Gereksinmeleri ve
Lks Mallar
862 V. Para Dolaimi Yoluyla Degiimin Gerekletirilmesi
871 VI. Kesim I'in Degimeyen-Sermayesi
878 VII. Her ki Kesimdeki Degien-Sermaye ve Arti-Deger
877 VIII. Her ki Kesimdeki Degimeyen-Sermaye
881 IX. Adam Smith, Storch ve Ramsay'a Toplu Baki
884 X. Sermaye ve Gelir: Degien-Sermaye ve cretler
8D8 XI. Sabit Sermayenin Yerine Konmasi
8D7 1. Para Biiminde Degerin Ainan ve Yipranan
Kisminin Yerine Konmasi
4O1 2. Sabit Sermayenin Ayni Olarak Yerine Konmasi
4O8 B i r i n c i D u r u m
4O8 k i n c i D u r u m
4OD 8. Sonular
411 XII. Para Malzemesinin Yeniden-retimi
421 XIII. Destutt De Tracy'nin Yeniden-retim Teorisi
42D YRMBRNC BLM Birikim Ve Geniletilmi Yeniden-retim
481 I. Kesim I'de Birikim
481 1. Yigmanin Oluumu
485 2. Ek Degimeyen-Sermaye
48D 8. Ek Degien-Sermaye
44O II. Kesim II'de Birikim
448 III. Birikimin ematik Sunumu
447 1. Birinci rnek
45O 2. kinci rnek
455 8. Birikimde IIs'nin Yerine Konmasi
457 IV. Tamamlayici Dncele
45D DZNLER
461 Adlar Dizini
464 Kaynaklar Dizini
464 I. Yazarlar
467 II. Anonim Yapitlar
467 III. Gazete ve Dergiler
467 IV. Parlamento Raporlari ve teki Resmi Yayinlar
468 teki Dillerdeki Szck, Terim ve Deyimler
46D Agirlik, Uzunluk, Alan, Siga ve Para lleri
47O Kisaltmalar
471 Simgeler
Kurl Murks
Kupilul ll
K A P T A L
EKONOM POLTGN ELETRS
KNC CLT
TT
Kurl Murks
Kupilul ll
NSZ
l4Pl74l'N ikinci cildini basilabilecek duruma getirmek ve bunu,
bir yandan birbiriyle bagintili ve elden geldigince tam bir yapit haline ge-
lecek, te yandan da, editrnn degil, tamamiyla yazarinin yapitini
temsil edecek biimde yapmak kolay bir grev degildi. zerinde aliil-
mi bulunan eldeki metinlerin ogunlukla para para bulunmasi bu
grevi daha da gletiriyordu. Olsa olsa tek bir elyazmasi (n IV) batan
sona dzeltilmi ve basima hazir hale getirilmiti. Ama byk bir kismi,
daha sonraki dzeltme ile, bsbtn ie yaramaz hale gelmiti. z ola-
rak byk bir blm btnyle ilendigi halde, malzemenin ogu an-
latim bakimindan son biimini almamiti. Dil, Marx'in zet ikartirken
kullandigi dildi: ogu kez ngilizce ve Fransizca teknik terimlerin ya da
ngilizce tm tmcelerin ve hatta sayfalarin serpitirildigi alayli kaba
deyimleri ve tmcecikleri ieren konuma diliyle dolu zensiz bir slup.
Dnceler, yazarin kafasinda gelitigi gibi kgida dklm. Tezin bazi
kisimlari tam olarak incelenmi, ayni nemdeki digerlerine yalnizca de-
ginilmi. rnekler [sayfa 11| bakimindan olgulara dayanan malzeme top-
lanmi sayilabilir, ama pek az dzenlenmi, daha da az ilenmi. Blm
T2
Kurl Murks
Kupilul ll
sonlarinda, yazarin bir sonraki blme geme telai ierisinde ogu kez,
burada konunun daha fazla gelitirilmesinin tamamlanmadan birakildi-
gi belirtilerek, yalnizca birka kopuk tmce bulunmakta. Ve son olarak,
bazan yazarin kendisinin bile zmeyi baaramadigi nl elyazisi.
Ben, ancak Marx'in kendisinin degitirebilecegi yerlerde slubu
degitirerek, ve ancak yapilmasinda mutlak zorunluluk bulunan ve ste-
lik de, anlamin hi kukuya yer vermeyecek kadar aik oldugu yerlerde,
araya aiklayici tmceler ya da baglayici ifadeler katarak, bu elyazmala-
rini elden geldigince harfi harfine tekrar ortaya koymakla yetindim. Yo-
rumlanmasinda en ufak kukuya yer veren tmcelerin, szcg szc-
gne aktarilmasi yeglendi. Yeni bir biime soktugum ya da szckler
ekledigim yerler, basili olarak ancak on sayfa kadar tutar ve yalnizca bi-
imle ilgilidir.
Marx'in, ikinci cilt iin biraktigi elyazmasi-malzemenin yalnizca
sayimi bile, byk iktisadi bulularini, bunlari bastirmadan nce en ince
noktalarina kadar gelitirmede gsterdigi ei bulunmaz zeni ve siki
zeletiriyi tanitlamaktadir. Bu zeletiri, konunun sunuunu, z olarak
oldugu kadar biim olarak da, ardi arkasi gelmeyen bir incelemenin
sonucu durmadan genileyen ufkuna uyarlamasina pek seyrek izin ver-
mitir. Sz edilen malzeme unlari iermektedir:
Birincisi, 1861 Agustosu ile 1868 Hazirani arasinda yazilan 28 def-
terde 1.472 q0c||o* sayfayi ieren Z0| l|/|// Je| Po|/|/sc|en Oe/onom/e
balikli bir elyazmasi. Bu, ilk kismi 185D'da Berlin'de ikan ayni baligi
taiyan bir yapitin devamidir. Bu, 1-22O. sayfalarda (Defter I-V) ve gene
1.15D-1.472. sayfalarda (Defter XIX-XXIII), lc/|c|'in birinci cildinde ince-
lenen konular arasindan, paranin sermayeye dnmesinden sonuna
kadar olan konulari ele almaktadir ve bunun eldeki ilk taslagidir. D78-
1.158. sayfalar (Defter XVI-XVIII), sermaye ve kri, kr oranini, tccar
sermayesini ve para-sermayeyi, yani daha sonra, nc cilt iin elyaz-
masinda gelitirilen konulari ele almaktadir. Ikinci ciltte ele alinan tema-
lar ile, daha sonra nc ciltte ele alinanlarin pek [sayfa 12| ogu henz
ayri ayri dzenlenmemitir. Bunlar, geerken, daha dogrusu, elyazmasinin
esas gvdesini oluturan kesimde, yani "Arti-Deger Teorileri" balikli
22O-D72. sayfalarda (Defter VI-XV) ele alinmilardir. Bu kesim, ekonomi
politigin esasinin ve znn, arti-deger teorisinin ayrintili bir eletirel
tarihini iermektedir ve buna paralel olarak, kendisinden ncekilere kari
polemiklerde, ikinci ve nc ciltler iin elyazmalarinda ayri ayri ve
kendi mantiki bagintilari ierisinde incelenen noktalarin ogunu gelitir-
mektedir. kinci ve nc cildin kapsadigi pek ok sayida pasaji diarda
birakarak bu elyazmasinin eletirel kismini lc/|c|'in drdnc cildi ola-
rak yayinlamayi dnyorum.* Degerli olmakla birlikte bu elyazmasin-
dan, bu ikinci cildin baskisinda pek az yararlanilabilirdi.
* ift yaprak dosya kagidi. -.
T3
Kurl Murks
Kupilul ll
Kronolojik olarak bunu izleyen elyazmasi, nc cilde ait olan-
dir. Bunun, hi degilse byk bir kismi 1864 ve 1865'te yazilmitir. An-
cak bu elyazmasinin, temel kisimlarinin tamamlanmasindan sonradir
ki, Marx, 1867'de yayinlanan birinci cildi gelitirmeye girimitir. imdi,
nc cildin bu elyazmasini basima hazirlamakla ugramaktayim.
Bunu izleyen dneme birinci cildin yayinindan sonra ikinci cilt
iin, Marx'in kendisinin I-IV eklinde numaraladigi, drt ift-yaprakli bir
elyazmasi derlemesi tekabl etmektedir. Tahminen 1865 ya da 1867'de
yazilan elyazmasi I (15O sayfa), imdiki II. cildin, ilk ayri ama biraz dagi-
nik olarak gelitirilmi biimidir. Burada da yararlanacak bir ey yoktu.
El-yazmasi III, kismen, ogu ikinci cildin birinci kismi ile ilgili Marx'in
zetlerini ieren defterlerine yapilan iletmelerin ve bu defterlerden yapi-
lan alintilarin bir derlemesi olup, kismen de, belli noktalarin ilenmesi,
zellikle Adam Smith'in, sabit ve dner sermaye ile [sayfa 18| krin kaynagi
ko-nusundaki nermelerinin bir eletirisidir; ayrica, nc cilde ait bu-
lunan, arti-deger oraninin kr orani ile bagintisinin bir serimidir. kinci ve
nc ciltler iin ilenmi metinler, daha sonraki dzeltmelerle geer-
siz hale gelirlerken ve bunlarin byk bir kismi atilmak durumunda
kalirken, bu iletmelerden de derlenebilecek pek az yeni bir ey vardi.
Elyazmasi IV, ikinci cildin birinci kismi ile, ikinci kismin ilk blm-
lerinin baskiya hazir bir gelitirmesidir ve gerekli olan yerlerde yararlanil-
mitir. Bu elyazmasi, Elyazmasi II'den daha nce yazildigi anlaildigi
halde, biim olarak daha fazla tamamlanmi oldugu iin, bu kitabin
buna uygun den kisimlarinda yararli biimde kullanilabilmitir. Elyaz-
masi II'den birka eklenti yapmak yeterliydi. Elyazmasi II, ikinci cildin
bir dereceye kadar tamamlanmi tek biimidir ve 187O'ten itibaren ya-
zilmaya balanmitir. Birazdan szn edecegim son basima ilikin not-
lar, aika unu syler: "Metnin ikinci gelitirilmi biimi esas alinmalidir."
Esas olarak Marx'in saglik durumunun iyi olmamasi nedeniyle
187O'ten sonra, araya bir baka aralik daha girmiti. Marx, bu zamanini,
aliageldigi gibi, tarimbilim, Amerika'da ve zellikle Rusya'da kirsal ili-
kiler, para piyasasi ve bankacilik ve, ensonu, jeoloji ve fizyoloji gibi doga
bilimlerini incelemekle geirdi. Bu dneme ilikin metin aktarmalarini
ieren pek ok not defterinde, bunlardan ayri olarak matematik
alimalari da dikkati ekecek lde yeralir. 1877 yili bainda, esas a-
* lm, Engels'in 4|||-0ee| 7eo|/|e|/'ni lc/|c|'in drdnc cildi olarak yayimlamasina
engels oldu. 1DO5-1D1O'da Kautsky, yapitin, aslindan bazi keyfi sapmalari, yer degitirmeleri,
atlamalari ieren Almanca bir baskisini ikardi. 4|||-0ee| 7eo|/|e|/'nin ilk aslina uygun baskisi
Sovyet Komnist Partisi Merkez Komitesi Marksizm-Leninizm Enstits tarafindan 1D54-61
yillarinda Rusa olarak yayimlandi. evirideki birka zorunlu dzeltme ve kitabin yardimci
malzemelerine eklemeler ile bu yapit, Marks ve Engels 7o|0 Ic|||c||'nin (Moskova, 1D62-64)
ikinci Rusa baskisinin 26. cildinin kismini oluturmaktadir. 1D56-62'de, 1D54-61 Rusa baskisi
esas alinarak Almanca bir baski Demokratik Alman Cumhuriyeti'nde yayimlandi. Demokratik
Alman Cumhuriyeti'nde, Marks-Engels We|/e'nin 26. cildi olarak kitap halinde 4|||-0ee|
7eo|/|e|/'nin yeni bir baskisi zerinde alimalar yapilmitir. Moskova'daki Progress Publishers,
kitabin tamamini ngilizce olarak bir baskisini yayinlami bulunumaktadir. -EJ.
T4
Kurl Murks
Kupilul ll
limasini tekrar ele alabilecek kadar iyilemiti. Balangici Elyazmasi V
(56 ift-yaprak) olan, ikinci cildin yeni bir gelitirmesinin temeli olma
amacini taiyan ve yukarda sz edilen 1877 Martinin sonuna kadar
uzanan drt elyazmasindan iletmeler ve notlar vardir. Bu, ilk drt bl-
m iermektedir ve henz pek az ilenmitir. Temel noktalar dipnotlar-
da ele alinmitir. Malzeme, ayiklanmaktan ok biraraya getirilmitir, ama
bu, birinci kismin en nemli kesiminin sonuncu ve tam serimidir.
Bundan, baskiya hazir bir elyazmasi hazirlamak iin ilk giriim,
yalnizca 17 quarto sayfayi, yani birinci blmn byk bir kismini kapsa-
yan Elyazmasi VI'da (1877 Ekiminden sonra ve 1878 Temmuzundan
nce) yapilmitir. kinci ve son bir giriim, yalniz 7 ift-yaprakli sayfayi
tutan Elyazmasi VI'da, "2 Temmuz 1878"de yapilmiti. [sayfa 14|
Bu siralarda yle grnyor ki, Marx, saglik durumunda esasli bir
degiiklik olmadigi takdirde, ikinci ve nc ciltlerin ilemesini kendisi
iin tatmin edici bir ekilde hibir zaman bitiremeyecegini anlamiti.
Gerekten de, elyazmalari, V-VIII, ktleen saglik durumuna kari yogun
bir savaimin izlerini sik sik aiga vurmaktadir. Birinci kismin en zor par-
asi Elyazmasi V zerinde yeniden aliilmiti. Birinci kismin geriye ka-
lani ile, onyedinci blm diinda ikinci kismin tamami byk teorik
glkler ikarmamitir. Ama toplumsal sermayenin yeniden-retimi ve
dolaimi ile ilgili nc kisim, ona pek ok degiiklik gerektiriyor gibi
grnmt; nk, Elyazmasi II, ilkin yeniden-retimi, buna aracilik
eden para dolaimini hesaba katmaksizin ele almi ve sonra ayni soru-
nu, para dolaimini hesaba katarak tekrar incelemiti. Bunun ayiklan-
masi ve bu kismin tamaminin, yazarin genilemi ufkuna uygun decek
biimde yeniden kurulmasi gerekiyordu. Elyazmasi VIII, yalniz 7O q0c|-
|o sayfayi ieren bir defter, ite byle meydana gelmi oldu. Ne var ki,
Marx'in bu kadarcik bir alana sikitirmayi baardigi ok sayida konu, bu
elyazmasi ile, Elyazmasi II'den katilan paralar dita birakildiktan sonra
basilmi ekildeki nc kisim ile karilatirildiginda aika grlmek-
tedir.
Bu elyazmasi da, gene, konunun sirf bir hazirlik niteliginde ele
alinmasidir ve esas amaci, Elyazmasi II'ye zerinde yeni olarak sylene-
cek bir ey bulunmayan ve dikkate alinmami olan noktalara oranla
daha yeni olarak kazanilmi bulunan baki ailarini saglamlatirmak ve
gelitirmektir. nc kisim ile azok ilikili bulunan, ikinci kismin onye-
dinci blmnn nemli bir kesimi bir kez daha yeniden yazilmi ve ge-
niletilmitir. Mantik siralanii sik sik kesintiye ugramakta, zellikle so-
nuta, konunun ele alinmasinda yer yer boluklar bulunmaktadir ve ok
blk prktr. Ne var ki, bu konuda Marx'in sylemek istedigi ey,
burada, u ya da bu biimde sylenmitir.
te, Marx'in lmnden kisa bir sre nce kizi Eleanor'a belirttigi
gibi, ortaya "bir ey ikartmam" beklenen ikinci cilde ait malzeme bu.
Bu grevi ben, en dar anlaminda yorumladim. Mmkn olan her yerde,
T5
Kurl Murks
Kupilul ll
iimi, yalniz, eldeki degiik metinler arasindan bir seme ile sinirladim.
alimami, daima, daha ncekiler ile karilatirarak, mevcut en son
dzeltilmi elyazmasina dayandirdim. Yalniz birinci ve nc kisimlar
bazi gerek [sayfa 15| glkler, yani sirf teknik nitelikte olmasinin tesinde
glkler gsterdi ve bunlar gerekten de olduka fazlaydi. Bunlari, yal-
niz ve yalniz, yazarin anlayii ierisinde zmeye alitim.
Metindeki alintilari, bunlar olgulari dogrulamak iin aktarilmi ol-
duklarinda ya da Smith'ten alinan pasajlarda oldugu gibi, konuya derin-
lemesine girmek isteyen herkesin zgn metni elde edebilecegi
durumdaysa evirdim. Bu, yalniz, onuncu blmde olanaksizdi, nk
burada eletirilen, ngilizce metnin kendisiydi.
Birinci ciltten yapilan alintilarda sayfalar, Marx hayatta iken son
ikan ikinci baskiya gre gsterilmitir.
nc cilt iin, Zur Kritik'in elyazmasi biimindeki ilk ilenmesi,
Elyazmasi III'n yukarda sz edilen kisimlari, eitli not defterlerine
serpitirilmi, rasgele birka kisa not diinda yalniz u malzemeler bu-
lunmaktadir: Aagi yukari ikinci cildin Elyazmasi II kadar tam bir biim-
de yazilmi bulunan ve yukarda deginilen 1864-65 tarihli ift-yaprakli
elyazmasi; ayrica 1875 tarihli bir defter: konuyu matematik olarak
(denklemler halinde) ele alan Arti-Deger Oraninin Kr Oraniyla Baginti-
si. Bu cildin basima hazirlanmasi hizla ilerlemekte. imdiye degin gre-
bildigim kadariyla, birka ama ok nemli kesim diinda, bu, esas olarak
teknik glkler gsterecektir.
Marx'a kari nce ancak urada burada fisilti halinde, daha son-
ralari, lmnden sonra ise, Alman Krs ve Devlet Sosyalistleri ve onla-
rin yardakilari tarafindan, tanitlanmi bir olgu olarak ilan edilen bir sula-
mayi rtmek iin burayi uygun bir yer olarak gryorum. Marx'in Rod-
bertus'un yapitindan alinti yaptigi ne srlyor. Bir baka yerde bu
konuda hemen sylenmesi gerekeni zaten syledim
1
ama imdiye de-
gin kesin bir kanit ne srme olanagini bulamadim.
Bildigim kadariyla bu sulama, ilk kez, R. Meyer'in Emcnc/c|/-
ons/cm/ Jes |/e||en S|cnJes'inde (s. 48) yapilmiti: "Marx'in, eletirisinin
byk bir kismini, bu yayimlardan derlemi oldugu |cn|||cnc|/|/|" Rod-
bertus'un, otuzlarin son yarisina ait yapitlari kastediliyor. Daha baka ka-
nit ne srlene kadar, bu [sayfa 16| sava ait "btn kanitin", bunun byle
oldugu konusunda Rodbertus'un, Herr Meyer'e gvence vermesinden
ibaret bulundugunu pekala varsayabilirim.
187D'da Rodbertus bizzat sahnede grnyor ve yapiti Z0| E|-
1
Karl Marx'in 0cs E|enJ Je| P|/|oso|/e. 4n|0o|| c0/ P|o0J|on's P|/|oso|/e Jes E|enJs,
adli yapitinin nsznde. Deutsch von F. Bernstein und K. Kautsky, Stuttgart 1885. [K. Marx,
Fe|se/en/n Se/c|e|/, Sol Yayinlari. Ankara 1D7D. s. 7-25.|
T
Kurl Murks
Kupilul ll
/enn|n/ss 0ns|e| s|cc|0/||sc|c/|/c|en Z0s|nJe, 1842, ile ilgili olarak 1.
Zeller'e unlari yaziyor (Ze/|sc||//| /0| J/e escm|e S|cc|s0/ssensc|c/|,
Tubingen 187D, s. 21D):*
"Greceksiniz ki, bu" (orda gelitirilen dnce izgisi), "benim
adimi anmaksizin Marx tarafindan ... pek gzel kullanilmitir." Rod-
bertus'un yapitlarinin, lmnden sonraki yayimcisi Th. Kozak, bu imayi,
daha fazla merasime gerek grmeksizin yineliyor. (0cs lc/|c| von Rod-
bertus, Berlin 1884, Einleitung, s. XV.)
Son olarak, R. Meyer tarafindan 1881'de yayimlanan 8|/e/e 0nJ
So:/c|o|/|/sc|e 40/s|:e |on 0. RoJ|e||0s-1ce|:o0'da, Rodbertus, d-
pedz yle diyor: "Bugn, hi adim anilmaksizin, Schaffle ve Marx
tarafindan soy0|m0 oldugumu gryorum." (Mektup n 6O, s. 184.) Ve
bir baka yerde Rodbertus'un iddiasi daha kesin bir biim almakta:
"nc toplumsal mektubumda ben, :0nJe Vc|x'|c cyn| |//mJe,
ama daha kisa ve daha aik biimde, kapitalistin c|||-Jee|/n/n /cy-
nc|n|n ne oldugunu gstermi bulunuyorum." (Mektup n 48, s. 111.)
Marx, hi bir zaman bu alinti sulamalari konusunda herhangi
bir ey iitmemiti. Emcnc/c|/ons/cm/'in Marx'a ait nshasinda, yal-
niz Enternasyonal ile ilgili kisim kesilip ailmiti. Geri kalan sayfalar onun
lmnden sonra tarafimdan kesilene kadar ailmami durumdaydi.
70|/nen Ze/|sc||//|'e hi bakmamiti. R. Meyer'e yazmi oldugu 8|/e/e
vb. ayni ekilde, onun iin mehul kalmiti ve ben de "soygun" ile ilgili
bu pasajdan, Dr. Meyer'in bizzat kendisi ltfedip de 1884'te dikkatimi
ekene kadar habersizdim. Bununla birlikte, Marx'in 48 nolu mektuptan
haberi vardi. Dr. Meyer, bunun aslini, Marx'in en kk kizina sunma
inceligini gstermiti. Kendisine yneltilen eletirilerin Rodbertus'ta aran-
masi konusundaki gizemli fisiltilarin bazilari Marx'in kulagina ulatiginda,
bizzat Rodbertus tarafindan ileri srlen iddialar konusunda ensonu ilk
elden bilgi edindigini syleyerek bana bu mektubu gsterdi; eger Rod-
bertus'un btn [sayfa 17| iddiasi bu idiyse, Marx'in buna hi bir itirazi yok-
tu ve Rodbertus'un, kendi aiklamasinin daha kisa ve aik oldugunu ka-
bul ederek bunun zevkini ikarmasina pekala gzyumabilirdi. Gerekte
Marx, Rodbertus'un bu mektubu ile konuyu kapanmi saydi.
Bunu rahatlikla yapabilirdi, nk, kendi E/onom/ Po|/|//n E|e-
|/|/s/nin yalniz anahatlari bakimindan degil, daha nemli ayrintilari ile de
tamamlanmi oldugu 185D dolaylarina kadar, Rodbertus'un yazinsal faa-
liyetleri konusunda en ufak bir bilgisi olmadigini ben kesinlikle biliyor-
um. Marx, ekonomi incelemelerine, byk ngiliz ve Fransizlardan yola
ikarak, 1848'te Paris'te baladi. Alman iktisatilarindan yalniz Rau ve
List'i biliyordu ve daha fazlasini da bilmek istemiyordu. Ne Marx, ne de
ben, Berlin temsilcisi olarak yaptigi konumalari ve bakan olarak faali-
yetlerini, 1848'de, Ne0e R|e/n/sc|e Ze/|0n'da* eletirmek zorunda ka-
* Rodbertus 1875'te ld. Engels'in szn ettigi Zeller'e mektubu 187D'da yayimlandi. -EJ.
T7
Kurl Murks
Kupilul ll
lana kadar, RoJ|e||0s'un varligi konusunda tek szck duymu degil-
dik. Her ikimiz de o kadar cahildik ki, byle birdenbire bakan olan bu
Rodbertus'un kim oldugunu Ren milletvekillerine sormak zorunda
kalmitik. Ne var ki, bu milletvekilleri de, bize, Rodbertus'un iktisadi ya-
zilari konusunda hi bir ey syleyememilerdi. te yandan, Marx'in o
sirada, "kapitalistin arti-degerinin" yalniz nereden degil ncs|| meydana
geldigini Rodbertus'un yardimi olmaksizin da pekala bildigini, ona ait
Fe|se/en/n Se/c|e|/, 1847,** ile, ayni yil Brksel'de verdigi ve 184D'da
Ne0e R|e/n/sc|e Ze/|0n'un 264-6D. sayilarinda yayinlanan cretli emek
ve sermaye konusundaki konferanslari da tanitlamaktadir.*** Ancak
185D'da Lassalle'in araciligiyladir ki, Marx, Rodbertus adinda bir ikti-
satinin varligindan haberdar oldu ve bunun zerine, British Museum'da
"nc toplumsal mektubu" aradi.
Gerek durum ite byleydi. Ve imdi Marx'in Rodbertus'u "soy-
makla" sulandigi eyin ieriginin ne olduguna bir gzatalim. Rodbertus
diyor ki: "nc toplumsal mektubunda ben, Marx'la ayni biimde,
ama daha kisa ve aika, kapitalistin [sayfa 18| arti-degerinin kaynaginin ne
oldugunu gstermitim." Demek ki, sorunun z bu: arti-deger teorisi.
Ve, Marx'ta, Rodbertus'un, kendi mali diye iddia edebilecegi baka ne
olabilecegini sylemek gerekten g olurdu. Bylece Rodbertus, bura-
da, arti-deger teorisinin gerek yaraticisinin kendisi oldugunu ve Marx'in
bunu kendisinden almi oldugunu ilan ediyor.
Bakalim nc toplumsal mektup, arti-degerin kkeni konusun-
da ne diyor Yalnizca unu: Toprak ranti ile kri biraraya koyan kendisi-
ne ait "rant" terimi, bir metain degerine bir "deger katilmasindan" dog-
mayip, "cretlerden bir deger indiriminden dogmaktadir; bir baka deyi-
le, nk cretler, rnn degerinin ancak bir kismini temsil eder", ve
eger emek yeter derecede retken ise, cretlerin, "bu degerden, ser-
mayenin yerine konmasi (!) ve rant iin yeter miktarda kalmasi amaciy-
la, emegin rnnn, dogal degiim-degerine eit olmasi"**** gerekmez.
Ne var ki, bize, burada, bir rnn "sermayenin yerine konmasi" iin,
dolayisiyla, hammaddelerin, ara ve gerelerin ainma ye yipranmasin-
in yerine konmasi iin geriye hi bir ey birakmayan bir rnn "dogal
degiim-degerinin" ne tr ey oldugu konusunda hi bilgi verilmiyor.
Rodbertus'un bu grkemli buluunun Marx zerinde ne gibi bir
* Ne0e R|e/n/c|e Ze/|0n. O|cn Je| 0emo/|c|/e. - Marx'm yneticiligi altinda 1 Haziran
1848'den 1D Mayis 184D'a kadar Kln'de yayinlanan gnlk bir gazete. ikaranlar arasinda
Friedrich Engels, Wilhelm Wolff, Georg Weerth, Ferdinand Wolff, Ernst Bronke, Ferdinand
Freiligrath ve Heinrich Brgers bulunmaktaydi. Gazetenin yayini Marx ve tekilerin Prusya h-
kmeti tarafindan cezalandirilmasi yznden son buldu. -EJ.
** Karl Marx, Fe|se/en/n Se/c|e|/, Sol Yayinlari, Ankara 1D7D. -EJ.
*** Karl Marx, tc|e||/ Eme/ |e Se|mcye - tc|e|, F/yc| |e l|, Sol Yayinlari, Ankara 1D78. -EJ.
**** Rodbertus-1agetzow, Karl, So:/c|e 8|/e/e on |on l/|c|mcnn. 0|/||e| 8|/e/. W/Je||e-
0n Je| R/cc|Josc|en le||e |on Je| G|0nJe|en|e 0nJ 8e|nJ0n e/ne| ne0en Ren|en||eo|/e,
Berlin 1851, s. 87. -EJ.
T8
Kurl Murks
Kupilul ll
izlenim yarattigini syleyebilecek durumda olmamiz bizim iin byk
bir talih. Z0| l|/|//'in elyazmasinda, defter X, s. 445 ve devaminda unu
buluyoruz: "Konu-Dii. Herr Rodbertus. Yeni Bir Toprak Ranti Teorisi."
Bu, Marx'in, nc toplumsal mektuba baktigi biricik gr aisidir.
Rodbertusu arti-deger teorisi genellikle u alayci ifade ile bir yana itili-
yor: "Bay Rodbertus, nce, toprak mlkiyeti ile sermaye mlkiyetinin
birbirinden ayrilmami bulundugu bir lkedeki durumu tahlil ediyor ve
sonra da rantin (bununla o tm arti-degeri kastediyor), yalnizca den-
meyen emege ya da iersinde bu emegin ifade edildigi rnlerin nice-
ligine eit oldugu eklindeki nem|/ sonuca ulaiyor."*
Kapitalist insan, birka yzyildir arti-deger retmekte ve yava
yava bu arti-degerin kkeni zerinde kafa yorma noktasina ulami
bulunmaktadir. lk ne srlen gr, dogrudan [sayfa 1D| dogruya ticari
uygulamadan gelimitir: arti-deger, rnn degerinden yapilan bir ek-
ten dogar. Bu dnce merkantilistler arasinda geerliydi. Ama 1ames
Steuart, daha o zaman, bu durumda, birinin kazanacagi eyi bir bakasinin
zorunlu olarak kaybedecegini kavramiti. Ne var ki, bu gr, gene de,
zellikle sosyalistler arasinda olmak zere, uzun sre devam etti. Ama
klasik bilimden Adam Smith tarafindan srlp atildi.
Wec||| of Nc|/ons ("Uluslarin Zenginligi"), c. l, Blm VI'da yle
diyor: "Belli kimselerin elinde sermaye (s|oc/) birikir birikmez, bunlar-
dan bazilari, bunu, dogal olarak gayretli kimseleri ie komakta kullana-
caklar ve bunlarin ilerini ya da |0n|c||n eme/|e|/n/n mcJJe|e|e /c||||
ey/ satmak suretiyle bir /| elde etmek iin bu insanlara malzemeler
ve geim aralari saglayacaklardir. ... ilerin mcJJe|e|e /c|||| Jee|,
demek ki, bu durumda, /// /|smc ayriir; bunlardan birisi //|e|/n 0c|e|-
|e|/n/ karilar, digeri, bunlarin /|e|en/n/n, tm malzeme stoku ve yatirmi
oldugu cretler zerinden elde ettigi /||c||n| karilar."** Ve biraz ilerde
yle diyor: "Herhangi bir lkenin topraginin hepsi zel mlkiyet haline
gelir gelmez, toprak sahipleri, diger btn insanlar gibi, ekmedikleri eyi
bimeyi pek severler ve topragin dogal rn iin bile bir rant talep
ederler. ..." Emeki "kendi eme/n/n derledigi ya da rettigi eyin |/|
/|sm|n| toprak sahibine |e|me/ zorundadir. Bu kisim ya da ayni ey
demek olan bu kismin fiyati |o|c/ |cn||n| oluturur."***
Marx, bu pasaj zerinde, yukarda sz edilen elyazmasi Z0| l|/-
|//, e|c., s. 258'te u yorumda bulunur:
"Bylece Adam Smith c|||-Jee|/ yani, arti-emegi, denmi eme-
gin, cretler eklinde edegerini almi olan emegin zerinde, harcanmi
ve meta iersinde gerekletirilmi emegin fazlasini ene| /c|eo|/ ola-
* K. Marx, 7|eo|/en 0|e| Jen Ve||0e|| (Vierter Band des lc/|c|s), 2. Teil, Berlin 1D5D, s. 7-
8. -EJ.
** A. Smith, 4n lnq0/|y /n|o ||e Nc|0|e cnJ Cc0ses o/ ||e Wec||| o/ Nc|/ons. London 1848.
Vol. 1. s. 181-82. -EJ.
*** l|/J., s. 184. -EJ.
T
Kurl Murks
Kupilul ll
rak anliyor ve, dar anlami ile kr ve toprak ranti, bu genel kategorinin
yalnizca dallari oluyor."*
Adam Smith ayrica yle diyor (c. l, Bl. VIII): "Toprak zel ml-
kiyet haline gelir gelmez, toprak sahibi, emekinin, topraktan yetitirdigi
ya da derledigi rnn hemen hemen tmnden bir pay talep eder.
Onun ranti, |o|c/|c /0||cn||cn eme/n [sayfa 2O| 0|0n0nJen /|/ /nJ/|/m/
oluturur. Topragi ileyen kimse, hasadi kaldirana dek kendisini gein-
direcek aralara pek ender olarak sahiptir. Geimi, genel olarak, kendi-
sini alitiran ve onun emeginin rnnde pay sahibi olmadika ya da
kendisine ait sermayesi (s|oc/) bir kr ile birlikte yerine konulmadika
bu emekiyi alitirmakta bir ikari bulunmayan bir patronun, bir ifti-
nin stokundan avans olarak saglanmitir. Bu kr, toprakta kullanilan
emegin rnnden ///nc/ |/| /nJ/|/mJ/|. Hemen hemen teki btn emek
rnleri de, benzer kr indirimine ugrarlar. Btn zanaat ve manfak-
trlerde, iilerin byk bir kismi, kendilerine i malzemelerini ve bu i
tamamlanana kadar cretlerini ve bakimlarini avans verecek bir patro-
nun gereksinmesi iersindedirler. O, |0n|c||n eme/|e|/n/n 0|0n0n0, ya
da bu emegin, zerinde alitigi malzemeye kattigi degeri cy|c/|; ve
bu pay onun krini oluturur."**
Marx'in yorumu (Elyazmasi, s. 256): "Bu nedenle, Adam Smith,
burada, aik bir dille, sermaye zerindeki rant ve kri, salt iinin r-
nnden ya da, onun tarafindan malzemeye eklenen emek miktarina
eit olan, rnnn degerinden /nJ/|/m|e| olarak tanimliyor. Bu indirim,
ne var ki, Adam Smith'in kendisinin de daha nce aikladigi gibi, eme-
gin ancak, iinin, yalniz kendi cretlerini deyen ya da yalniz cretleri
iin bir edeger saglayan emek niceliginin zerinde, malzemeye ekledi-
gi kismindan, yani arti-emekten, emeginin denmeyen kismindan iba-
ret olabilir."***
Demek ki, Adam Smith bile, "kapitalistin arti-degerinin kaynagi-
ni" ve stelik toprak sahibininkinin kaynagini da biliyor. Marx, bunu,
daha 1861'de kabul etmi durumda, oysa Rodbertus ve devlet sosyaliz-
minin ilkyaz saganagi altinda yerden mantar gibi biten sr halindeki
hayranlari btn bunlari unutmu grnyorlar.
"Ne var ki," diye devam ediyor Marx, "o [Adam Smith|, arti-deg-
eri, kr ve rantta brndg, zgl biimlerden farkli olarak, kendine
zg bir kategori olarak ayirdetmiyor. Bu, onun incelemesindeki pek
ok yanilgi ve yetersizligin kaynagi oldugu gibi, Ricardo'nun yapitinda
daha da fazladir."**** [sayfa 21|
* Karl Marx, 7|eo|/es o/ S0||0s-\c|0e (Volume IV of Cc/|c|), Moscow 1D68. Kisim I. s. 8O-
81. -EJ.
** A. Smith, 4n |nq0/|y /n|o ||e Nc|0|e cnJ Cc0ses o/ ||e Wec||| o/ Nc|/ons, London 1848,
Vol. 1, s. 1172-78. -EJ.
*** K. Marx, 7|eo|/es o/ S0||0s-\c|0e (Vol. IV of Cc/|c|), Moscow 1D68, Kisim l. s. 88. -EJ.
**** l|/J., s. 8l. -EJ.
20
Kurl Murks
Kupilul ll
Bu ifade Rodbertus'a tipatip uyar. Onun "ranti", yalnizca toprak
ranti ile krin bir toplamidir. Batanbaa hatali bir toprak ranti teorisi
kuruyor ve kri, aynen kendisinden ncekilerde buldugu gibi hi incele-
meksizin kabul ediyor.
Marx'in arti-degeri, tersine, retim araci sahipleri tarafindan her-
hangi bir edeger verilmeksizin elde edilen degerler toplaminin ene|
|//m/n/ temsil eder ve bu biim, ilk kez Marx'in buldugu ok zel yasa-
lar uyarinca birbirinden farkli, kr ve toprak rantina Jn0m0 biimleri-
ne ayrilir. Bu yasalar zerinde nc ciltte durulacaktir. Orada, genellikle
arti-degerin anlailmasindan, onun kra ve toprak rantina dnmesinin
anlailmasina, bir baka deyile, arti-degerin kapitalist sinif iersinde
dagilimi konusundaki yasalarin anlailmasina ulamak iin pek ok ara
halklarin gerekli oldugunu grecegiz.
Ricardo, Adam Smith'ten epeyce telere gidiyor. Arti-deger
anlayiini, Adam Smith'te tohum halinde bulunan ama uygulamaya ge-
lince genellikle unutulan yeni bir deger teorisine dayandirmaktadir. Bu
deger teorisi, daha sonraki btn iktisat biliminin iki noktasi halini
almitir. Metalarin degerinin bunlarda nesneleen emek niceligi ile be-
lirlenmesinden, o, emek tarafindan hammaddelere eklenen deger mik-
tarinin, emekiler ile kapitalistler arasindaki dagilimini ve bu degerin
cretler ile kra (yani, burada arti-degere) blnmesini ikartiyor. Bu iki
kismin oranlari ne olursa olsun, metalarin degerinin ayni kaldigini gste-
riyor ve bu yasanin pek az istisnalari oldugunu kabul ediyor. Hatta o,
cretler ile (kr biiminde alinan) arti-degerin karilikli bagintilari ko-
nusunda, ok genel deyimlerle ifade edilmekle birlikte, bir-ka temel
yasa koyuyor (Marx, 0cs lc/|c|, Buch I, Kap. XV, A),* ve toprak ranti-
nin, bazi koullar altinda olumayan krin zerindeki bir fazlalik oldugu-
nu gsteriyor.
Bu noktalarin hi birisinde Rodbertus, Ricardo'dan teye gee-
miyor. Rikardocu teorinin, bu okulun yikilmasina neden olan i eli-
kilerine ya tamamen yabanci kaliyor ya da bunlar, onu ekonomik zm-
ler bulmaya itecek yerde, yalnizca, topik taleplerde bulunmak gibi yanli
bir yola sokuyor (onun, Z0| E|/enn|n/s, e|c.'si, s. 18O).
Ne var ki, rikardocu deger ve arti-deger teorisi, sosyalist [sayfa 22|
amalar iin kullanilmak zere Rodbertus'un Z0| E|/enn|n/s'ini bekle-
mek zorunda degildi. Birinci cildin 6OD sayfasinda (0cs lc/|c|, 2 bas-
ki),** 7|e So0|ce cnJ RemeJy o/ ||e Nc|/onc| 0////c0||/es, 4 le||e| |o
lo|J 1o|n R0sse||, London 1821, balikli bir kitapiktan alinmi u aktar-
mayi buluyoruz: "Arti-rnn ya da sermayenin sahipleri." Yalniz, "arti-
rn ya da sermaye" ifadesi nedeniyle bile olsa nemi dikkate alinmasi
gereken ve Marx'in unutulup gitmekten kurtardigi bu 4O sayfalik kitapikta
* Karl Marx, lc/|c|, Birinci Cilt, Onyedinci Blm, Birinci Kesim, Sol Yayinlari, Ankara
1D78.
** l|/J., s. 6O4. -EJ.
2T
Kurl Murks
Kupilul ll
aagidaki szleri okuyoruz:
"... Kapitaliste debilecek her eyi" (kapitalist aisindan) "o an-
cak iinin arti-emeginden alabilir; nk ii yaamak zorundadir." (s.
28.) Ama, iinin ncs|| yaadigi ve dolayisiyla, kapitalist tarafindan elko-
nulan arti-emegin ne kadar olacagi ok greli eylerdir. "... eger serma-
ye miktar olarak artarken deger olarak azalmazsa, kapitalistler, iilerden,
yaamlari iin gerekli olanin tesindeki emegin her saatinin rnn
kopartip alacaklar ... ve kapitalist, en sonunda, iiye, 'artik ekmek yeme-
yeceksin ... nk, pancar ve patatesle yaamini srdrmen olanagi var'
diyebilir. Ve biz bu noktaya gelmi bulunuyoruz!" (s. 28-24.) "Eger ii
ekmek yerine patates ile beslenecek hale getirilebilirse, emeginden daha
fazla ey kopartilabilecegi tartimasiz dogrudur; yani ekmek ile beslen-
digi zaman, kendisi ile ailesinin geimi iin, c:c||es/ |e sc||n|n eme/n/
c||/oymc/ zorunda kalacaktir ... patateste ise yalniz c:c||es/n/n yc||s|-
nc gereksinme duyacaktir; ve pazartesinin geriye kalan yarisi ile salinin
tamami, ya devletin ya da /c/|c|/s|/n hizmeti iin |c:|| |0|0nccc/|||."
(s. 26.) "ster rant, ister para zerinden faiz ya da ister ticaret kri nite-
liginde olsun kapitalistlere denen faizin, bakalarinin emeginden den-
digi kabul edilmitir." (s. 28.) Burada, tipki Rodbertus'ta oldugu gibi ayni
"rant" dncesini gryoruz, yalniz "rant" yerine "faiz" kullaniliyor. Marx
u yorumda bulunuyor, (elyazmasi Z0| l|/|//, s. 852): "Bu pek az bilinen
'akillara durgunluk veren ayakkabi tamircisi'* MacCulloch kendisinden
szettirmeye baladigi sirada yayinlanan kitapik, Ricardo'ya kiyasla
nemli bir gelimeyi [sayfa 28| temsil eder. Arti-degeri ya da Ricardo'nun
diliyle 'kri' (ogu kez de arti-rn) ya da faizi, kitapigin yazarinin da
adlandirdigi gibi, dogrudan dogruya arti-emek, iinin emek-gcnn
degerini yerine koydugu, yani iinin, kendi cretlerinin bir edegerini
reten emek miktarinin zerinde bedava olarak harcadigi emek olarak
adlandiriyor. 0ee|/ emee indirgemek, bir c|||-0|0n tarafindan temsil
edilen arti-degeri, c|||-emee indirgemekten daha nemli degildi. Bu
Jc|c nce 4Jcm Sm/|| |c|c/|nJcn //cJe eJ/|m/|/| |e R/cc|Jo'n0n |c||/-
|/nJe |eme| |/| e|men/ o|0|0|mc/|cJ||. Ne var ki, onlar bunun mutlak
biimi iersinde ne byle oldugunu sylyorlardi, ne de bunu herhangi
bir yerde saptiyorlardi."** Ayrica, elyazmasinin 85D. sayfasinda unlari
okuyoruz: "stelik yazar, iktisadi kategorilerin, kendisine ulatigi biimi-
yle, tutsagidir. Tipki, arti-deger ile krin karitirilmasinin Ricardo'yu tatsiz
elikilere gtrmesi gibi, bu yazar da, arti-degere, 'sermayenin faizi'
adini takmakla daha iyi bir sonuca ulami olmuyor. Gerekten de, b-
tn arti-degeri, arti-emege indirgeyen ilk kii olarak, Ricardo'yu geride
* 1826'da Edinburgh'da yayinlanan Some l||0s||c|/ons o/ V|. V'C0||oc|'s P|/nc/|es o/ Po|/|/cc|
Economy adli kitapigin yazari tarafindan MacCulloch'a verilen takma ad; yazarin adi, M. Mull-
ion diye gsterilmitir; 1ohn Wilson'un takma adi. -EJ.
** K. Marx, 7|eo|/en 0|e| Jen Ve||0e|| (Vierter Band des lc/|c|s), 8. Teil, Berlin 1D62, 5.
28-87. -EJ.
22
Kurl Murks
Kupilul ll
birakmaktadir. stelik arti-degere 'sermayenin faizi' derken, ayni za-
manda, bu deyim ile, rant, para zerinden faiz ve iletme kri gibi zel
biimlerinden ayri olarak, arti-emegin genel biimini kastettigini vurgu-
luyor. Ve gene de, bu zel biimlerden birisinin adini, faizi, genel biim
iin ad olarak seiyor. Ve bu, onun iktisadi argoya dmesine yetmitir."*
Bu son pasaj Rodbertus'a kalip gibi oturuyor. O da,kendisine
ulatigi biimiyle, iktisat kategorilerinin bir tutsagidir. O da, gene, dn/
m alt biimlerinden birisinin adini, ranti, arti-degere uyguluyor, ve by-
lece onu iyice belirsizletiriyor. Bu iki yanilginin sonucu iktisadi argoya
dmesi, Ricardo'ya kiyasla ileriligini eletirel biimde srdrmemesi
ve bunun yerine, onun bitmemi teorisini daha kabugundan bile kurtul-
madan, her zaman oldugu gibi getirmekte ok ge kaldigi bir topya
iin temel olarak kullanma yanliina dmesidir. Kitapik 1821'de yayin-
lanmiti ve Rodbertus'un 1842 tarihli "rant"ini btnyle nceden se-
zinlemi bulunuyordu.
Bizim kitapik, yirmilerde, rikardocu deger ve arti-deger teorisini,
proletaryanin ikarina, kapitalist retime kari ikartan [sayfa 24| ve burju-
vazi ile onun kendi silahlariyla savaan btn bir yazinin en u karako-
lundan baka bir ey degildir. Owen'in tm komnizmi, ekonomik
sorunlarda polemige giritigi kadariyla Ricardo'ya dayaniyordu. Ondan
baka, Marx'in daha 1847'de Proudhon'a kari (V/se|e Je |c |/|oso-
|/e, s. 4D)** bazilarinin szn ettigi, Edmonds, Thompson, Hodgskin,
vb., vb. "ve drt sayfa daha |e |en:e|/ gibi daha epeyce yazar vardi. Bu
yazi bollugu arasindan, ben, geliigzel unlari seiyorum: William
Thompson, 4n lnq0/|y /n|o ||e P|/nc/|es o/ ||e 0/s||/|0|/on o/ Wec|||,
mos| conJ0c|/|e |o l0mcn lc/ness, yeni bir baski, London 185O.
1822'de yazilan bu yapit ilk kez 1824'te yayinlandi. Burada da gene,
retici olmayan siniflar tarafindan elkonulan servet, her yerde, iinin
rnnden bir indirim olarak tanimlanmakta ve olduka agir szckler
kullanilmaktadir. Yazar diyor ki: "Toplum denilen eyin devamli abasi,
retken emekiyi, kendi emeginin rnnn elden geldigince kk
bir kismi kariliginda alitirmak iin kandirmak, aldatmak, korkutmak
ve zorlamak olmutur." (s. 28.) "Emeginin mutlak rn btnyle ona
niin verilmesin" (s. 82.) "Kapitalistler tarafindan retken emekiler-
den, rant ya da kr adi altinda kopartilip alinan bu miktar bedelin, top-
ragin ya da teki nesnelerin kullanimi kariligi oldugu iddia ediliyor. ...
Onun retken glerinin zerinde ve onun araciligi ile elde edilebilecegi
btn fiziki malzemeler, ikarlari ona karit bulunan kimselerin ellerin-
de bulunduguna ve bunlari herhangi bir biimde kullanmasi iin onlarin
rizasi zorunlu bir koul olduguna gre, o daima, /enJ/ eme/n/n mey-
|e|e|/n/n, abalarinin kariligi olarak ona vermeyi uygun grecekleri /|s-
* l|/J., 5. 252-58. -EJ.
** Karl Marx, Fe|se/en/n Se/c|e|/, Sol Yayinlari. Ankara 1D7D, s. 78. -EJ.
23
Kurl Murks
Kupilul ll
m| iin bu kapitalistlerin merhametlerine siginmi ya da siginmak zorun-
da kalmi olmayacak midir" (s., 125.) "... ster kr, ister vergi ya da hir-
sizlik densin, e|/on0|cn 0|0n|e|/n miktari ile orantili olarak, vb.." (s. 126.)
Bu satirlari biraz da kmseme duygusuyla yazdigimi itiraf et-
mem gerekir. ngiltere'de yirmilerin ve otuzlarin anti-kapitalist yazininin,
Marx'in Fe|se/en/n Se/c|e|/'nde bile ona dogrudan degindigi ve rnegin
1821 tarihli kitapikta oldugu gibi, lc/|c|'in birinci cildinde Raven-
stone'den, Hodgskin'den, vb. tekrar tekrar aktarmalar yaptigi halde, Al-
manya'da btnyle bilinmemesi olgusu zerinde fazla durmak istemi-
yorum. Ne var ki, [sayfa 25| bu, resmi ekonomi politikteki korkun yoz-
lamayi ylesine tanitliyor ki, yalniz Rodbertus'un etegine umutsuzlukla
sarilan, "gerekten hi bir ey grenmemi" l/|e|c|0s |0|c|/s'in* degil,
"bilgeligi ile vnen", resmen ve trenle atanmi profesr** bile, Marx'i,
'Adam Sinith ve Ricardo'da dahi bulunabilecek eyleri Rodbertus'tan
airmakla ciddi ciddi sulayacak kadar kendi klasik ekonomi politigini
unuttugunu gsteriyor.
yi ama, Marx'in, arti-deger zerine sylediklerinde yeni olan ne-
dir Rodbertus da dahil kendinden nce gelen btn sosyalist iktisatilarin
teorileri herhangi bir etki yaratmaksizin yokolup gittigi halde, nasil oluyor
da, Marx'in arti-deger teorisi, btn uygar lkelerde bulutsuz gkyzn-
den den bir yildirim gibi bir etki yaratiyordu
Kimya tarihi bunu aiklayan bir rnek veriyor:
Geen yzyilin sonuna kadar ||o/s|/c teorinin hl egemen ol-
dugunu biliyoruz. Bu teoriye gre, yanmanin aslinda undan ibaret ol-
dugu varsayiliyordu: varoldugu kabul edilen bir tz, ||o/s|on adinda
mutlak yanici bir madde, yanan cisimden ayriliyordu. Bazi olaylarda
epeyce zorlanmasi gerekmekle birlikte bu teori, kimyasal olaylarin ogu-
nu aiklamaya yetiyordu. Ne var ki, 1774'te Priestley'in elde ettigi bir tr
hava "ylesine saf ya da ||o/s|on'dan arinmiti ki, normal hava buna
gre ok kariik grnyordu." O, buna, "||o/s|/c olmaktan ikarilmi
hava" adini verdi. Ondan kisa bir sre sonra Scheele, sve'te ayni tr-
den bir hava elde etti ve bunun atmosferde varligini gsterdi. Ayrica o,
bu tr havanin, kendi iersinde ya da normal hava iersinde bir cisim
yandigi zaman yokoldugunu grd ve bu yzden ona, "ate-hava" adini
verdi. "Bu olgulardan u sonuca ulati ki, ||o/s|on ile atmosferin ge-
lerinden birisinin birlemesinden (yani, yanmadan) dogan bileim, tp-
ten kaan ate ya da sicakliktan baka bir ey degildi."
2
Priestley ile Scheele, ellerinin altindaki eyin ne oldugunu bil-
meksizin oksijen retmi oluyorlardi. Bunlar, "kendilerine ulatigi bii-
miyle" ||o/s|/c "kategorilerin tutsagi olarak kaliyorlardi". Btn
||o/s|/c grleri altst edecek ve kimyada devrim yaratacak bir ge,
* Engels, R. Meyer'i anitiriyor. -EJ.
** Engels, Alman vlger iktisati A. Wagner'i anitiriyor. -EJ.
24
Kurl Murks
Kupilul ll
onlarin elinde kisir ve meyvesiz kaliyordu. [sayfa 26| Ama Priestley hemen
bu buluunu Paris'teki Lavoisier'ye bildirdi ve o da bu bulu araciligi ile
btn ||o/s|/c kimyayi tahlil ederek, bu yeni tr havanin yeni bir kimy-
asal ge oldugu ve yanmanin, ||o/s|on'un yanmakta olan cisimden
cy|||mcs|nJcn degil, bu yeni genin o cisimle |/|emes/nJen ileri geldigi
sonucuna ulati. Bylece, ||o/s|/c biim iersinde baaagi duran btn
kimyayi ilk kez ayaklari zerine yerletiren o oldu. Ve o, daha sonra id-
dia ettigi gibi, oksijeni, diger ikisi ile ayni zamanda ve onlardan bagimsiz
olarak retmi olmamakla birlikte, onu yalnizca ne rettiklerini bilmek-
sizin 0|e|m/ |0|0ncn tekiler karisinda oksijenin gerek |0|0c0s0J0|.
Marx'in arti-deger teorisi konusunda kendisinden ncekiler
karisindaki durumu, Lavoisier'nin, Priestley ve Scheele karisindaki du-
rumu ile aynidir. rnlerin degerinin imdi bizim arti-deger diye adlan-
dirdigimiz kisminin |c||||, Marx'tan ok nce saptanmiti. Ayrica, azok
bir kesinlikle bunun neden ibaret, bulundugu, yani bu arti-degere elkoy-
an tarafindan kariliginda hi bir edeger denmeyen emegin rnn-
den ibaret oldugu da ortaya konmutu. Ama, kimse daha tesine
gitmemiti. Bazilari klasik burjuva iktisatilari olsa olsa, emegin r-
nnn, emeki ile retim aralarinin sahibi arasinda neye gre bll-
dgn aratirmilardi. tekiler sosyalistler ise, bu blnmeyi adalet-
siz bulmular ve bu adaletsizligi ortadan kaldirmanin topik yollarini
aratirmilardi. Bunlarin hepsi de, kendilerine devredildigi biimiyle ik-
tisadi kategorilerin tutsagi olarak kalmilardi.
Marx, burada sahnede grnyor. Ve btn kendisinden nce
gelenlere tamamen karit bir gr benimsedi. Onlarin :0m diye
baktiklari eye, o, yalnizca bir so|0n diye bakti. O, ele almak zorunda ol-
dugu eyin, ne ||o/s|/c olmaktan ikarilmi hava, ne de ate-hava ol-
madigini, yalnizca oksijen oldugunu grmt yani sorun, yalnizca bir
ekonomik olguyu ortaya koymak ya da bu olgu ile sonsuz adalet ve ger-
ek ahlak arasindaki atimayi gstermek degil, tm iktisadi kknden
degitirecek olan ve kullanmasini bilen iin btn kapitalist retimi an-
lamada bir anahtar saglayan bir olguyu aiklamakti. iki noktasi olarak
bu olgu ile, tipki Lavoisier'nin oksijenden balayarak, hazir buldugu ||o-
/s|/c kimyanin kategorilerini incelemesi gibi, o da hazir buldugu btn
iktisat kategorilerini inceledi. Arti-degerin ne oldugunu anlamak iin,
Marx'in, degerin ne oldugunu [sayfa 27| ortaya ikarmasi gerekiyordu. Her
eyden nce rikardocu deger teorisini eletirmesi gerekiyordu. Bylece,
emegin deger reten zelligini tahlil etti ve degeri reten emegin ne
oldugunu, ve bunu niin ve nasil yaptigini ilk o saptadi. Degerin, |0 tr
donmu emekten baka bir ey olmadigini buldu ve bu, Rodbertus'un
son nefesini verene kadar hi kavramadigi bir noktaydi. Ardindan Marx,
2
Roscre-Schorlemmer, 40s/0|||/c|es le|||0c| Je| C|em/e. Braunschweig 1877, 1. s. 18 ve
18.
25
Kurl Murks
Kupilul ll
metalarin para ile bagintisini inceledi ve metalarin znde bulunan deg-
er sayesinde, metalarin ve meta-degiiminin nasil ve niin meta ve para
karitligini yaratmak zorunda bulundugunu sergiledi. Onun bu temele
dayanan para teorisi ilk tam kapsamli teoridir ve her yerde, zimnen
kabul edilmitir. Paranin sermayeye dnmn tahlil etti ve bu dn-
mn, emek-gcnn alimina ve satimina dayandigini gsterdi. Emek-
gcn, deger retme zelligini emegin yerine koymak suretiyle, rikar-
docu okulun yikilmasina yolaan glklerden birisini, yani sermaye ile
emegin karilikli degiimini, degerin emek tarafindan belirlendigi yolun-
daki rikardocu yasa ile uyumlu hale getirilmesi olanaksizligini bir dar-
beyle zmlemi oldu. Degimeyen sermaye ile degien sermaye ara-
sindaki ayrimi ortaya koyarak, arti-degerin oluum srecinde izledigi
gerek yolu en kk ayrintilarina kadar izleyebildi ve bylece onu ai-
klayabildi ve kendisinden nceki iktisatilarin hi birisinin ulaamadigi
bir eyi baarmi oldu. Bunlarin sonucu, sermayenin kendi ierisinde,
ne Rodbertus'un ve ne de burjuva iktisatilarinin ne ie yarayacagi ko-
nusunda en kk bir fikre sahip bulunmadiklari, ama ikinci ciltte arpi-
ci biimde yeniden tanitlandigi, nc ciltte daha da tanitlanacagi gibi,
en karmaik iktisadi sorunlarin zmne anahtar saglayan bir ayrimi
koydu. Arti-deger tahlilini daha da teye gtrd ve onun iki biimini,
mutlak ve nispi arti-degeri buldu. Ve bunlarin, kapitalist retimin tarihsel
gelimesinde, farkli, ve her seferinde belirleyici bir rol oynadiklarini g-
sterdi. Bu arti-deger temeli zerinde elimizdeki ilk rasyonel cret teorisi-
ni gelitirdi ve ilk kez, kapitalist birikimin tarihinin anahatlarini ve tarihsel
egilimin bir serimini dzenledi.
Ya Rodbertus Btn bunlari okuduktan sonra, her zamanki gibi
yan tutan bir iktisati olarak o, buna, "topluma bir saldiri"* gzyle
bakiyor ve arti-degerin nereden gelitigini kendisinin, [sayfa 28| daha kisa
ve aik olarak koymu oldugunu gryor ve ensonu btn bunlarin ger-
ekten de "sermayenin bugnk biimi", yani "sermaye kavrami" iin,
yani Bay Rodbertus'un sermaye konusundaki topik dncesi iin de-
gil de, tarihsel olarak varolan sermaye iin geerli oldugunu ilan ediyor.
Tipki, yaaminin sonuna kadar ||o/s|on zerine and iip oksijen ile en
ufak ilikiye girmeyi reddeden koca Priestley gibi. Ne var ki, Priestley,
oksijeni fiilen ilk reten insan oldugu halde, Rodbertus, arti-degerinde
ya da daha dogrusu "rant"inda yalnizca bilinen bir eyi yeniden kefetmi
oldu ve Marx, Lavoisier'den farkli olarak, arti-degerin varligi o|0s0n0 ilk
kendisinin kefettigi gibi bir iddiada bulunmaya da tenezzl etmedi.
Rodbertus 'un gsterdigi teki iktisadi baarilar da aagi yukari
ayni dzeyde. Arti-degeri ileyip bir topya haline getirmesi, Fe|se/en/n
Se/c|e|/'nde Marx tarafindan farkinda olmadan zaten eletirilmi du-
* K. Rodbertus-1agetzow, 8|/e/e 0nJ so:/c|o|/|/sc|e 40/s|:e, Herausge geben von Dr. R.
Meyer. Berlin1881, Bd. 1, s. 111. -EJ.
2
Kurl Murks
Kupilul ll
rumdadir. Yapitin Almanca baskisina yazdigim o nszde sylemi ol-
duklarimdan baka ne denilebilir ki.* Rodbertus'un, ticari bunalimlari,
ii sinifinin dk tketiminin sonulari olarak aiklamasi, Sismondi'de,
No0|ec0x P|/nc/es Je |'Econom/e o|/|/q0e, Kitap IV, Blm IV'te zaten
bulunabilir.
8
Ne var ki, Sismondi'nin aklindaki daima dnya pazariydi,
oysa Rodbertus'un ufku Prusya sinirlarinin tesine gemiyor. cretlerin,
sermayeden mi yoksa gelirden mi ikarildigi konusundaki speklasyon-
lari skolastigin alanina girer ve lc/|c|'in bu ikinci cildinin nc kis-
minda kesinlikle zme baglanmitir. Onun kendine ait rant teorisi,
salt kendisine ait bir mal olarak kalmitir ve Marx'in onu eletiren elyaz-
masi yayimlanana dek** yerinde rahata uyuyabilir. Son olarak, eski
Prusya toprak sahiplerinin sermayenin baskisindan kurtarilmasi iin ne-
rileri de gene btnyle topiktir; nk bunlar, bu konu ile ilgili olarak
ortaya ikan biricik pratik soruna yan izmektedir, yani: Nasil oluyor da
eski Prusyali toprak junkerleri, yilda, diyelim 2O.OOO mark [sayfa 2D| gelire
sahip olup, hi borca girmeksizin, yilda, diyelim 8O.OOO mark harcayabi-
liyorlar
Rikardocu okul, aagi yukari 188O yilinda, arti-deger kayasina bin-
dirdi. Ve bu okulun zmleyemedigi ey, onun izleyicileri vlger iktisat
iinde daha da zmlenemez bir ey olarak kaldi. Bu okulun baarisiz-
ligina yolaan, u iki noktaydi:
1. Emek, degerin lsdr. Ne var ki, canli emek, sermaye ile
degiiminde, kariliginda degiilmi bulundugu maddelemi emekten
daha dk bir degere sahiptir. cretler, belirli bir nicelikteki canli eme-
gin degeri, daima, bu ayni nicelikteki canli emegin dogurdugu ya da bu
niceligin ierisinde somutlatigi rnn degerinden daha azdir. Bu biim-
de konuldugunda, sorun, gerekten de zmlenemez durumdadir.
Sorun, Marx tarafindan tam ve dogru biimde formle edilmi, bylece
de kariligi verilmitir. Bir degere sahip olan ey emek degildir. Deger
yaratan bir faaliyet olarak, o, yerekiminin herhangi bir zel agirliga,
isinin herhangi bir zel sicakliga, elektrigin herhangi zel bir akim kuvve-
tine sahip olmasindan daha fazla herhangi zel bir degere sahip olamaz.
Meta olarak alinip satilan ey, emek degil, emek-gcdr. Emek-gc,
bir meta haline gelir gelmez, onun degeri, toplumsal bir rn olarak bu
metada somutlaan emek tarafindan belirlenir. Bu deger, bu metain
retim ve yeniden-retimi iin, toplumsal olarak gerekli emege eittir.
u halde, emek gcnn, bu biimde tanimlanan degeri esasi zerin-
8
"Bylece servetin az sayida mlk sahiplerinin ellerinde toplanmasi, ipazari gitgide daha
fazla daraltir ve sanayi, kendisini byk devrimlerin tehdit ettigi yerlerde" (yani, bunun hemen
ardindan anlatilan 1817 bunaliminda) "mallarini elden ikartmak iin, di pazarlar aramaya
giderek daha ok zorlanir." No0|ec0x P|/nc/es, 181D basimi, I, s. 816.
* Karl Marx, Fe|se/en/n Se/c|e|/, Sol Yayinlari, Ankara 1D7D. -EJ.
** Burada, daha sonra 7|eo|/en 0|e| Jen Ve||0e|| baligi ile yayinlanan elyazmasina
iaret ediliyor, Bkz: K. Marx, 7|eo|/en 0|e| Jen Ve||0e|| (Vierter Band des lc/|c|s), 2. Teil.
Berlin 1D5D. s. 7-151 -EJ.
27
Kurl Murks
Kupilul ll
den alinip satilmasi, hi bir ekilde degerin iktisadi yasasi ile elimez.
2. Rikardocu deger yasasina gre, eit nicelikteki canli emege
eit deme yapan iki sermaye, teki koullar eit olmak kaydiyla, eit
zaman dnemlerinde, eit degerde metalar ve ayni ekilde eit nicelikte
arti-deger ya da kr retirler. Ama, eger bunlar, eit olmayan nicelikle
canli emek alitirirlarsa, eit arti-degerler ya da rikardocularin dedigi
gibi eit krlar retemezler. Oysa aslinda bunun tersi olur. Gerekte, eit
sermayeler tarafindan alitirilan canli emek ne kadar fazla ya da az
olursa olsun, eit zamanlarda, eit ortalama kr retirler. Bu nedenle
burada deger yasasinda Ricardo'nun kendisinin de farkina vardigi, ama
okulunun da bagdatiramadigi bir eliki bulunmaktadir. Rodbertus da,
ayni ekilde bu elikiyi kaydetmekten baka bir ey yapmamitir. Ama
bu elikiyi zmek yerine, o, bunu, topyasinin iki noktalarindan
birisi yapmitir. (Z0| E|/enn|n/s, [sayfa 8O| s. 181.) Marx, bu elikiyi, daha
Z0| l|/|//'in elyazmasinda zmlemitir.* lc/|c|'in planina gre bu
zm, nc ciltte verilecektir.** Bu, yayimlanana kadar aylar gee-
cektir. u halde, Rodbertus'ta, Marx'in gizli kaynagini ve ondan stn bir
ncy kefettiklerini iddia eden iktisatilar iin, imdi, Rodbertus'un
iktisadinin neleri baarabilecegini gsterme firsati ikmi oluyor. Eger,
bunlar, eit ortalama bir kr oraninin, yalnizca deger yasasini ihlal et-
meksizin degil, bu yasaya dayanarak ne ekilde gerekleebilecegini ve
gereklemesi gerektigini gsterebilirlerse, ben bu konuyu onlarla daha
da tartimaya hazirim. Ama bu arada acele etseler iyi olur. Bu ikinci
cildin parlak incelemeleri ve imdiye degin neredeyse hi elatilmami
alanlardaki yepyeni sonulari, Marx'in kapitalist bir temele dayanan top-
lumsal yeniden-retim srecinin tahlilinin sonal sonularini gelitiren
nc cildin ierigine yalnizca bir giritir. Bu nc cilt iktigi zaman,
Rodbertus denilen iktisatinin adi pek az anilir hale gelecektir.
lc/|c|'in ikinci ve nc ciltleri, Marx'in tekrar tekrar belirttigi
gibi, eine adanacakti.
Londra, Marks'in dogum gn. FREDRCH ENGELS
5 Mayis 1885
[KNC BASKIYA NSZ*
Bu ikinci baski, esas olarak, birincinin sadik bir kopyasidir. Dizgi
yanlilari dzeltilmi, birka slup kusuru giderilmi, yalnizca yineleme-
* K. Marx, 7|eo|/en 0|e| Jen Ve||0e|| (Vierter Band des lc/|c|s), 2. Teil Berlin 1D5D. -EJ.
** Karl Marx, lc/|c|, nc Cilt, Birinci Kisim ve kinci Kisim, Sol Yayinlari, Ankara 1D78,
s. 88-822. -EJ.
28
Kurl Murks
Kupilul ll
leri ieren bazi kisa paragraflar ikartilmitir.
Hi beklenmeyen glkler gsteren nc cilt, elyazmasi ola-
rak hemen hemen bitmek zeredir. Eger sagligim elverirse, bu sonba-
harda baskiya hazir hale gelecektir. [sayfa 81|
Londra, 15 Temmuz 18D8 FREDRCH ENGELS
Aagida, kolaylik saglamak zere, pasajlarin alindiklari elyazmalari-

ni (II-VIII) gsteren kisa bir liste verilmitir.
BRNC KISIM
s. 85-86, Elyazmasi II'den; s. 86-47, Elyazmasi VIl'den s. 47-51, Elyaz-
masi Vl'dan; s. 51-127, Elyazmasi V'ten; s. 127-181, kitaplardan alintilar
arasinda bulunan not; s. 182'den [Birinci Kismin| sonuna kadar Elyazmasi
IV'ten; ayrica unlar metne katilmitir: s. 14O-142, Elyazmasi VIII'den pasaj;
s, 144-155 ve 151-158, Elyazmasi II'den notlar.
KNC KISIM
s. 164-174, Elyazmasi IV'n sonudur. Buradan, bu kismin sonuna
kadar, s. 174-87O, hepsi de Elyazmasi II'den.
NC KISIM
Blm 18: (s. 871-87D), Elyazmasi II'den.
Blm 1D: I ve II (s. 88O-411), Elyazmasi VIII'den; III (s. 412-414),
Elyazmasi II'den.
Blm 2O: I (S. 415-418), Elyazmasi II'den; yalniz son paragraf (s.
418), Elyazmasi VIII'den.
II (s. 41D-421), esas olarak Elyazmasi II'den.
III, IV, V (s. 422-446), Elyazmasi VIII'den.
VI, VU, VIII, IX (s. 446-462), Elyazmasi II'den;
XIII (s. 5O8-517), Elyazmasi II'den. Blm 21: (s. 518-558), tmyle
Elyazmasi VIII'den. [sayfa 82|
* Balik yayimci tarafindan konmutur. -EJ.
2
Kurl Murks
Kupilul ll
KNC KTAP
SEkMAYENlN DOlA$lM SkECl
30
Kurl Murks
Kupilul ll
3T
Kurl Murks
Kupilul ll
BRNC KISIM
SEkMAYENlN BA$KAlA$lMl
VE BUNlAklN DEVkElEkl
BRNC BLM
PARA-SERMAYE DEVRES
SERMAYENN dairesel hareketi
1
aamada yer alir ve birinci
ciltteki sunuma gre aagidaki dizileri oluturur.
8/|/nc/ ccmc. Kapitalist, meta ve emek pazarinda alici olarak
ortaya ikar; parasi metalara dnr, ya da PM dolaimindan geer.
l//nc/ ccmc. Satin alinan metalarin kapitalist tarafindan retken
tketimi. Burada, o, kapitalist meta reticisi olarak hareket eder; ser-
mayesi retim srecinden geer. Sonu, retimine giren gelerden daha
fazla deger taiyan bir metadir.
t0nc0 ccmc. Kapitalist, pazara satici olarak geri dner; me-
talari paraya dnr, ya da bunlar MP dolaimi hareketinden geer.
Bu duruma gre para-sermayenin dolaim forml yledir: PM
... R* ... M'P'; burada noktalar, dolaim srecinin kesintiye ugradigini,
M' ve P' ise, M ve P'nin, arti-deger ile artmi [sayfa 85| bulundugunu belirti-
1
Elyazmasi II'den. -F.E.
* R = retken sermaye. -.
32
Kurl Murks
Kupilul ll
yor. Birinci ve nc aamalar, birinci ciltte, yalnizca, ikinci aamanin,
yani sermayenin retim srecinin anlailmasi iin gerektigi lde ele
alinmiti. Bu nedenle, sermayenin farkli aamalarinda aldigi ve
dolaiminin yinelenmesi sirasinda bazan brndg bazan siyrildigi eitli
biimler incelenmemiti. Oysa imdi bu biimler incelememizin dogru-
dan dogruya konusudur.
Bu biimleri saf halleri ierisinde kavramak iin, her eyden nce,
bu biimlerin degimesi ve olumasi ile ilgisi bulunmayan btn etmen-
lerin bir yana birakilmasi gerekir. te bunun iin burada metalarin yalniz
degerleri zerinden satildiklari degil, ayni zamanda bunun daima ayni
koullar altinda yer aldigi kabul edilmitir. Ayni ekilde, dolaim hareke-
ti sirasinda ortaya ikabilecek deger degiiklikleri de dikkate alinmamitir.
I. BRNC AAMA. PM
2
PM, bir para tutarinin bir meta tutarina evrilmesini temsil edi-
yor; alici parasini metalara, saticilar metalarini paraya eviriyor. Metala-
rin bu genel dolaim hareketini ayni zamanda bireysel bir sermayenin
bagimsiz dolaiminda ilevsel bakimdan belirli bir kesit haline getiren
ey, esas olarak, hareketin biimi degil onun maddi ierigi, yani para ile
yer degitiren metalarin zgl kullanim niteligidir. Bu metalar bir yan-
dan retim aralaridir, te yandan, kendilerine zg nitelikleri, imal edi-
lecek zel trden mallara dogal olarak uyma zorunda bulunan metalarin
retiminde kullanilan emek-gc, malzeme ve personel gibi etmenler-
dir. Eger biz, emek-gcne E, retim aralarina A dersek, satin alina-
cak metalarin toplami M, E + A'ya eit olur, ya da kisacasi M< olur.
Bu nedenle, z bakimindan dnldgnde PM, PM< forml
ile temsil edilir. Yani PM, PE ile PA'nin bileiminden ibarettir. Para
miktari, P, iki kisma ayrilmitir; bunlardan biri emek-gcn, digeri re-
tim aralarini satinalmaktadir. Bu iki dizi satinalma, birbirinden tama-
miyla farkli pazarlara aittir; birisi gerek anlamiyla meta pazarina, digeri
ise emek pazarina.
P'nin kendilerine dntg metalarin nitel bakimdan bylece
blnmeleri diinda, PM< forml, ayrica ok [sayfa 86| karakteristik
bir nicel ilikiyi de temsil eder. Bildigimiz gibi, emek-gcnn degeri ya
da fiyati, onu bir meta olarak satia arzeden sahibine cret eklinde,
yani arti-emegi ieren emek miktarinin fiyati olarak denir. Szgelii,
eger emek-gcnn gnlk degeri be saatlik emegin ilin degerin-
deki rnne eit ise, bu miktar, alici ile satici arasindaki szlemede,
diyelim on saatlik emegin fiyati ya da creti olarak yer alir. Eger byle
bir szleme rnegin 5O ii ile yapilmi ise, bunlar, alici iin gnde top-
lam 5OO saat aliacaklar demektir; bu zamanin yarisi ya da herbiri 1O
2
Temmuz 1878 tarihi ile balayan Elyazmasi VII'nin balangici. -F. E.
33
Kurl Murks
Kupilul ll
saatlik 25 ignne eit 25O saati, yalnizca arti-emegi temsil eder. Sati-
nalinacak retim araci miktar ve hacminin, bu emek kitlesinin kullani-
mina yeterli olmasi gerekir.
Demek oluyor ki, PM< forml, yalnizca belli bir miktar para-
nin, diyelim 422 sterlinin, buna tekabl eden miktarda retim araci ve
emek-gc ile degiildigi eklinde bir nitel ilikiyi belirtmekle kalmiyor,
ayni zamanda E, yani paranin emek-gc iin harcanan kismi ile, A,
yani paranin retim aralari iin harcanan kismi arasindaki nicel bir
ilikiyi de belirtmi oluyor. Bu iliki balangita fazla emek miktari ile,
belli sayida emekinin harcadigi arti-emek miktari ile belirlenir.
Eger rnegin bir iplik fabrikasinda 5O emekinin haftalik creti 5O
sterlin tutuyorsa, eger haftalik 8.OOO saatlik bir emegin 1.5OO saati arti-
emek iplige dnen deger ise, bu 8.OOO saatteki retim aralarinin
degeri iin 872 sterlin harcanmasi gerekir.
eitli sanayi kollarinda ek emek kullanilmak suretiyle, retim
aralari biiminde ne kadar ek degere gereksinme duyulacagini burada
ele almanin yeri yoktur. nemli olan nokta, paranin, retim aralari iin
harcanan kisminin PA ile satin alinan retim aralarinin mutlaka
yeterli miktarda olmasi, yani balangita ona gre hesaplanmi olmasi,
uygun oranda saptanmi bulunmasidir. Baka bir deyile, retim arala-
ri miktarinin, kendisini rne dntrecek emek miktarini emmeye
yetecek kadar olmasi gerekir. Eger eldeki retim araci yeterli degilse,
satin alanin tasarrufundaki emek fazlasi kullanilamayacak ve emek ze-
rindeki tasarruf hakki boa gidecektir. Yok eger, retim araci miktari
elde bulunan emekten fazla ise, bunlar, emek ile doymu hale getirile-
meyecek, rne dntrlemeyecektir.
PM < tamamlanir tamamlanmaz, alicinin tasarrufunda bazi
yararli nesnelerin retimi iin gerekli retim aralari ile [sayfa 87| emek-
gcnden daha fazlasi bulunur. Emek-gcn akici hale getirmekte daha
byk olanaga ya da bu emek-gcnn degerinin yerine konulmasi iin
gerekli olandan daha byk bir emek miktarina sahiptir; ayni zamanda,
bu miktardaki emegin gereklemesi ya da maddelemesi iin gerekli
retim aralarina da sahiptir. Bir baka deyile, onun tasarrufu altinda,
imdi, retimin gelerinden daha byk degerde nesnelerin retimini
gerekletirecek etmenler, yani arti-degeri ieren bir meta kitlesinin re-
timi iin gerekli etmenler vardir. Para eklinde yatirdigi deger, imdi,
(metalar halinde) arti-deger yaratan bir deger olarak, maddi bir biime
brnmtr. Kisacasi, deger, burada, deger ve arti-deger yaratma gc-
ne sahip retken sermaye durumunda ya da biiminde bir varlik halin-
dedir. Bu biimdeki sermayeye biz R diyelim.
imdi R'nin degeri, E + A'ya eittir ve bu da E ve A ile degiilen
P'ye eittir. P, R'nin ayni sermaye-degerindedir, ancak farkli bir varolu
biimine sahiptir; o, para durumunda ya da biiminde sermaye-deger-
dir, yani c|c-se|mcyeJ/|.
34
Kurl Murks
Kupilul ll
PMc|c-se|mcyen/n, 0|e|/en se|mcyeye dnmesi oluyor. Bu-
rada irdeledigimiz dolaim diyagraminda para, sermaye-degerin ilk tai-
yicisi olarak grnyor ve para-sermaye, bu nedenle, sermayenin yatiril-
digi biimi temsil ediyor.
Para-sermaye biimindeki sermaye, para ilevini grebilecek bir
durumdadir, ve bu durumuyla, evrensel satinalma ve evrensel deme
araci ilevlerini yerine getirir. (Son sz edilen demede, emek-gc,
ilknce satin alindigi halde, kariligi, faal duruma geirilmeden den-
mez. retim aralarinin pazarda hazir bulunmamasi, nceden sipari
edilme zorunda kalinmasi lsnde, PA biimindeki para, ayni
ekilde deme araci olarak i grr.) Bu olanak, para-sermayenin ser-
maye oluundan degil, para oluundan ileri gelir.
te yandan, para biimindeki sermaye-deger, para ilevleri diinda
herhangi bir ilevi yerine getiremez. Para ilevini sermayenin ilevine
eviren ey, bunlarin sermaye hareketinde oynadigi belirli roldr, ve bu
nedenle, ayni zamanda, bu ilevlerin [sayfa 88| i grdkleri aama ile ser-
maye dolaiminin diger aamalari arasindaki i bagintidir. rnegin burada
ele aldigimiz durumda para, bir araya geldiklerinde retken sermayenin
maddi biimini temsil eden metalara dnmtr, ve bu biim, zaten
gizil ve potansiyel olarak kapitalist retim srecinin sonucunu ierir.
PM< ifadesinde, para-sermaye ilevini yerine getiren paranin bir
kismi, bu dolaim hareketini tamamlamak suretiyle sermaye niteligini
yitirdigi, ama para zelligini korudugu bir ilevi stlenmi olur. Para-ser-
maye P'nin dolaimi, PA ve PE'ye, yani retim aralari satin alinmasi
ve emek-gc satinalinmasina blnmtr. Bu sz edilen srecin ken-
disini inceleyelim. PE, emek-gcnn kapitalist tarafindan satin alin-
masidir. Bu, ayni zamanda, emek-gcnn cret biimi kabul edildigine
gre, biz, buna, burada emegin diyebiliriz sahibi bulunan emeki ta-
rafindan satilmasidir. Burada alici iin PM (= PE) ne ise, diger btn
satinalmalarda oldugu gibi, EP (=MP) satici (emeki) iin odur. Onun
emek-gcn satmasidir. Bu, dolaimin ilk aamasi, ya da metain ilk
bakalaimidir. (Buch I, Kap. III, 2a.)* Bu, emek saticisi iin, metainin
para-biime dnmesidir. Emeki, bylece elde ettigi parayi gereksin-
melerini gidermek iin, tketim nesneleri iin, gerekli metalara yava
yava harcar. Bu yzden emekinin metainin dolaiminin btn, EP
M olarak ortaya ikar; yani nce EP (= MP) ve sonra PM eklinde,
metalarin basit dolaimi genel biimi iersinde, MPM olarak kendini
gsterir. Bu durumda para yalnizca geici bir dolaim araci, bir metain
bir digeri ile degiiminde ancak bir aratir.
PE, para-sermayenin retken sermayeye dnmesinde karak-
teristik bir andir, nk o, para biiminde yatirilan degerin sermayeye,
* Karl Marx, lc/|c|, Birinci Cilt, Birinci Kisim, kinci Kesim, Sol Yayinlari, Ankara 1D78,
s.l1D-12D. -EJ.
35
Kurl Murks
Kupilul ll
arti-deger reten bir degere gerekten dnmesi iin temel kouldur.
PA yaliniz PE srecinde satin alinan emek miktarinin gerekletiril-
mesi amaci bakimindan gereklidir; bu konu bu gr aisindan birinci
cildin ikinci kisminda, "Paranin Sermayeye Dnm" baligi altinda
tartiilmiti. Bu, noktada ayni konuyu baka bir aidan da gzden geir-
memiz gerekiyor; zellikle, sermayenin kendisini ortaya koydugu biim
[sayfa 8D| olarak para-sermaye ynnden incelememiz gerekiyor. PE'ye,
genellikle, kapitalist retim tarzinin ayirdedici zelligi olarak bakilir. Ne
var ki, emek-gc fiyatini, cretleri yerine koymak iin gerekli olanin
zerinde bir emek miktarinin verilmesini ngren bir satinalma
szlemesini temsil eden emek-gc satin alinmasi; u halde yatirilan
degerin sermayeletirilmesi ya da ayni ey demek olan arti-deger reti-
mi iin temel koul arti-degerin verilmesi, hi de yukarda gsterilen
nedenden tr degildir. Tersine, biimi nedeniyle ona bu gzle bakilir,
nk cret biimindeki c|c, emek satinalmaktadir ve bu durum, para
sisteminin ayirdedici zelligidir.
Bu, ayirdedici zellik olarak alinan biimdeki mantiksizlik da de-
gil-dir. Tersine, bu mantiksizlik dikkate alinmamaktadir. Mantiksizlik u
olgu-da yatmaktadir ki, deger yaratan bir ge olarak emegin kendisi
herhangi bir degere sahip olmadigi gibi, bu yzden de, herhangi belirli
miktarda emek, fiyatinda, yani edegeri olan belirli nicelikte parada ifa-
desini bulan bir degere de sahip bulunmamaktadir. Ama biz, cretlerin,
kilik degitirmi biimlerden baka bir ey olmadiklarim biliyoruz;
szgelii bir gnlk emek-gcnn fiyati, bu emek-gcnn bir gnde
akici hale getirdigi emegin fiyati olarak kendini gsterdigi bir biimdir.
Bu emek-gcnn diyelim alti saatlik emekle rettigi deger, emek-gc-
nn oniki saatlik faaliyeti ya da iler halde olmasinin degeri olarak by-
lece ifade edilmitir.
PE'ye, para sistemi denilen eyin ayirdedici zelligi, bu sistemin
alameti farikasi olarak bakilir; nk emek, burada, sahibine ait bir meta,
para da alici u halde para ilikisi (yani insan faaliyetinin satilmasi ve
satin alinmasi) nedeniyle olarak grnr. Ne var ki para, P henz para-
sermayeye dnmeden, ekonomik sistemin genel niteliginde herhan-
gi bir degiiklik olmadan, hizmet denilen eylerin satin alicisi olarak ok
nceden ortaya ikar.
Ne tr bir metaya dntg para iin hi farketmez. O, yalniz
fiyatlari ile de olsa belli bir miktarda parayi dnsel olarak temsil et-
tiklerini gsteren, paraya dnmeleri olasiligini taiyan ve para ile yer
degitirmedike sahipleri iin kullanim degerlerine dnebilecekleri
biime brnmeyen btn metalarin evrensel edegeridir. Emek-gc
bir kez, sahibine ait bir meta olarak pazara gelince, ve satii emek kariligi
deme [sayfa 4O| biimini alarak cret ekline brnnce, alimi ile satimi
artik herhangi bir metadan daha airtici degildir. Burada karakteristik
olan ey, emek-gc metainin satin alinabilir oluu degil, emek-gc-
3
Kurl Murks
Kupilul ll
nn bir meta olarak ortaya ikiidir.
PM< , yani para-sermayenin retken sermayeye dnmesi
yoluyla, kapitalist, retimin nesnel ve kiisel etmenlerini, bunlar metalar-
dan olutuguna gre, biraraya getirmi olur. Eger para ilk kez retken
sermayeye dntrlm ise, ya da sahibi iin ilk kez para-sermaye
ilevini gryorsa, kapitalistin ie, emek-gcn satinalmadan nce bi-
nalar, makineler, vb. gibi retim aralari satinalmakla balamasi gerekir.
nk emek-gcn diledigi gibi harekete geirmek durumunda kalir
kalmaz, bunu emek-gc olarak kullanabilmesi iin retim aralarina
sahip olmak zorundadir.
Durumun kapitaliste sergilenmesi byledir.
Emeki aisindan ise yledir: Satilana ve retim aralari ile iliki
iine girene dek kendi emek-gcnn retken biimde uygulanmasi
olanaksizdir. Satiindan nce emek-gc, bu yzden, retim aralarin-
dan, yani uygulanmasinin maddi koullarindan ayri olarak vardir. Bu
ayrilik halinde emek-gc, ne sahibi iin kullanim-degeri retiminde
dogrudan dogruya, ne de yaamini srdrebilmek iin onun satii ile
meta retiminde kullanilamaz. Ama satii sonucu retim aralari ile
iliki iine sokuldugu andan balayarak, tipki retim aralari gibi, ali-
cinin retken sermayesinin bir kismini oluturur.
PE hareketinde para sahibi ile emek-gc sahibinin yalnizca
alici ve satici ilikisi iersine girdikleri, birbirlerinin karisina, para sahibi
ve meta sahibi olarak iktiklari dogrudur. Bu bakimdan bunlar salt bir
para ilikisi iersine girerler. Ama ayni zamanda alici, daha balangita,
emek-gcnn sahibi tarafindan retken bir biimde harcanimi iin mad-
di koullar olan retim aralarinin sahibi sifatiyla da ortaya ikar. Bir
baka deyile, bu retim aralari, bir bakasinin mali olmasi nedeniyle
emek-gc sahibi ile karitlik halindedir. te yandan, emegini satan
kimse, bir bakasinin emek-gcne fiyat bien ve gerekten retken
sermaye olabilmesi iin bu emek-gcn sermayesiyle btnletirmek
zorunda olan bir alici ile yzyze gelir. Bu nedenle kapitalist ile cretli-
emeki arasindaki sinif ilikisi, PE hareketinde (emeki ynnden EP
hareketinde) [sayfa 41| yzyze geldikleri anda balami demektir. Bu, bir
alim-satim, bir para ilikisidir, ama alicinin kapitalist, saticinin cretli-
emeki oldugu kabul edilen bir alim-satimdir. Ve bu ilikisi, emek-gc-
nn gereklemesi iin gerekli koullardan, yani geim aralari ile retim
aralarinin bir bakasinin mali olarak emek-gc sahibinden ayrilmi
olmasi olgusundan dogar.
Biz, burada, bu ayrilmanin kkeni ile ilgilenmiyoruz. PE hareketi
balar balamaz bu ayrilik varolur. Bizi burada ilgilendiren ey udur:
Eger PE, burada, para-sermayenin ya da sermayenin varolu biimi
olarak paranin bir ilevi olarak ortaya ikiyorsa, bu, salt paranin burada,
yararli bir insan faaliyeti ya da hizmeti iin deme araci roln yklen-
mesinden ileri gelmez; u halde, bu, hi bir zaman paranin deme araci
37
Kurl Murks
Kupilul ll
ilevi sonucu dogmu degildir. Paranin bu ekilde harcanabilmesinin
tek nedeni, emek-gcnn kendisini, kendi retim aralarindan (emek-
gcnn kendisinin retim araci olarak geim aralari da buna dahildir)
ayrilmi durumda bulmasi ve bu ayriligin ancak emek-gcnn retim
aralari sahibine satilmasiyla stesinden gelinebilmesidir; ite bunun iin,
emek-gcnn faaliyeti ki bu hi bir zaman kendi fiyatinin yeniden-
retimi iin gerekli-emek miktari ile sinirli degildir-, ayni ekilde, onu sa-
tinalani ilgilendirir. retim sreci sirasindaki sermaye ilikisi, yalnizca bu
ilikinin dolaim hareketinin, alici ile saticinin kari kariya geldikleri
farkli temel ekonomik koullarin, bunlarin sinif ilikilerinin dogasinda
varolmasindan dogar. Bu ilikiyi yaratan, niteligi nedeniyle para degildir;
daha ok, salt para-ilevinin sermaye-ilevine dnmesine yolaan bu
ilikinin varligidir.
Para-sermaye (imdilik biz, burada, karimiza iktigi, zel ilevinin
sinirlari ierisinde yalniz bu sermaye ile ilgileniyoruz) kavraminda iki
yanli, ya birbirlerine paralel ya da kesierek giderler. nce, sermaye-
degerin, para-sermaye niteligi ierisinde yerine getirdigi ilevler ki, o bu
ilevleri salt para biiminde olmasi nedeniyle yerine getirebilir yanlilikla
onun sermaye niteligine baglanir; oysa bunlar yalnizca sermaye-degerin
para biimine, para olarak grndg biime baglidirlar. Sonra, bunun
tersine, para-ilevinin onu ayni zamanda sermaye-ilevi haline getiren
zgl ierigi, paranin niteligine (para burada sermaye ile karitiriliyor)
baglanir; oysa para-ilevi, burada, PE [sayfa 42| hareketinin belirttigi tr-
den, ve salt meta dolaiminda ve buna tekabl eden para dolaiminda
hi bulunmayan toplumsal koullari ngrr.
Kle alim-satimi, eklen ayni zamanda bir meta alim-satimidir,
Ama klelik olmaksizin, para bu ilevi yerine getiremez. Eger klelik
varsa, ite o zaman kle alimina para yatirilabilir. Buna karilik, sirf para-
nin varligi kleligi olanakli kilamaz.
Bir insanin kendi emek-gcn (kendi emeginin satii biiminde
ya da cret biiminde) satmasinin tek baina bir olgu oluturmayip,
meta retimi iin toplumsal kesin bir koul olabilmesi, ve bu nedenle
para-sermayenin, toplumsal boyutta, yukarda tartimasi yapilan PM<
ilevini yerine getirebilmesi iin, retim aralan ile emek-gc arasinda
balangita bulunan bagin zldg tarihsel srecin varligi kabul edilir;
bu sre sonucudur ki, byk halk yigini, retim aralarindan yoksun
emekiler, bu retim aralarina sahip bulunan emeki-olmayanlar ile
yzyze gelmilerdir. Bu durumda, retim aralari ile emek-gc arasin-
daki bagin biiminin, zlmeden nce, emekinin kendisi de bir re-
tim araci olarak diger retim aralarina dahil bulunma biiminde, ya da
kendisi bunlara sahip olmak biiminde olmasinin bir nemi yoktur.
PM< ilikisinin ardinda yatan ey dagilimdir, bu dagilim, tke-
tim nesnelerinin dagilimi gibi aliilagelen anlamda olmayip, retim ge-
lerinin kendisinin dagilimidir; retimin maddi etmenlerinin yogunlamasi
38
Kurl Murks
Kupilul ll
bir yanda, emek-gcnn bir baina te yanda olmasidir.
retim aralari, retken sermayenin bu maddi kismi, bu nedenle
PE hareketi, evrensel, toplumsal bir hareket halini almadan nce
emekinin karisina bu haliyle, yani sermaye olarak ikmak zorundadir.
Kapitalist retimin bir kez yerletikten sonra daha sonraki geli-
melerinde yalniz bu ayriligi yeniden yaratmakla kalmayip bunun boyut-
larini, egemen toplumsal koul halini alincaya kadar gitgide genilettigini
daha nce grmtk.* Bununla birlikte, bu sorunun baka bir yani da-
ha vardir. Sermayenin dogup gelimesi ve retimi denetimi altina alabil-
mesi iin, ticaretin gelimesinde belli bir aamaya ulailmasi kabul edilir.
Bu nedenle bu, ayni zamanda meta dolaimina ve dolayisiyla meta [sayfa
48| retimine de uygulanir; nk, sati iin, yani meta olarak retilme-
dike hi bir nesne meta olarak dolaima giremez. Ne var ki, kapitalist
retim bunun temeli grevini yklenene dek meta retimi, retimin
normal ve egemen tipi haline gelemez.
Szde kyllerin kurtulu hareketinin sonucu, tarimi serflerin
zorunlu emegi yerine cretli-emekilerin yardimi ile yrtmek zorunda
kalan Rus toprak sahipleri iki eyden yakiniyorlar: Birincisi, para-serma-
ye kitligindan. rnegin, daha rn satilmadan nce, tam da ilk koul
olan nakit para kitligi varken olduka ok byk meblaglarin cretli-
emekilere denmesi gerektigini sylyorlardi. retimin kapitalist biim-
de yrtlebilmesinden nce, zellikle cretlerin denmesi iin sermaye-
nin para eklinde daima hazir olmasi gerekir. Ama toprak sahipleri um-
udu kesmemeliydiler. nsan beklemeyi bilmeliydi; zamani gelince sa-
nayi kapitalisti emri altinda yalniz kendisine ait parayi degil, |'c|en| Jes
c0||es'u** da bulacakti.
kinci yakinma daha da ilgintir. Bu yakinma, insanin elinde pa-
rasi olsa bile her zaman yeter sayida emeki bulunmamasi yolundaydi.
Nedeni uydu ki, Rus iftlik-emekileri, ky topluluklarinda topragin or-
tak mlkiyeti yznden, retim aralarindan tamamen ayrilmamilar ve
dolayisiyla, szcgn tam anlamiyla henz "serbest cretli-emeki" ola-
mamilardi. Ama bu cretli-emekinin toplumsal lekte varligi, PM
iin, paranin metaya evrilmesi, para-sermayenin retken sermayeye
dntrlebilmesi iin bir s/ne q0c non'dur.***
Bu nedenle, urasi apaiktir ki, para-sermayenin dolaim forml
PM ... R ... M'P', ancak daha nceden gelimi bulunan kapitalist re-
tim temeli zerinde sermaye dolaiminin dogal biimidir; nk bu,
toplumsal lekte bir cretli-emekiler sinifinin varligini ngrr. Kapi-
talist retimin, yalniz meta ve arti-deger yaratmakla kalmayip, ayni za-
manda gitgide artan lde bir cretli-emekiler sinifini yeniden-rettigini,
ve dogrudan reticilerin byk ogunlugunu bu sinifa kattigini grm
* Karl Marx, lc/|c|, Birinci Cilt, Yedinci Kisim. -EJ.
** Bakalarinin parasi. -.
*** Zorunlu neden yc Jc olmazsa olmaz. -.
3
Kurl Murks
Kupilul ll
bulunuyoruz. Bunun gerekletirilmesinin ilk koulu, devamli bir cretli-
emekiler sinifinin varligi oldugu iin, PM ... R ... M'P', retken ser-
maye biiminde bir sermayeyi, yani retken sermaye dolaimi biimini
ngrr. [sayfa 44|
II. KNC AAMA
RETKEN SERMAYENN LEV
Bizim burada inceledigimiz sermaye dolaimi, PM dolaimi ha-
reketiyle, paranin metalara dnmesiyle, yani satinalmayla balar.
Dolaimin, bu nedenle, karit bir bakalaim ile, MP ile, metalarin para-
ya dnmesiyle, yani satila tamamlanmasi gerekir. Ama PM <
hareketinin dogrudan sonucu, para biiminde yatirilan sermaye-deger
dolaiminin kesintiye ugramasidir. Para-sermayenin retken sermayeye
dnmesiyle sermaye-deger, artik dolaima devam edemeyecegi, t-
ketime, yani retken tketime girmek zorunda oldugu maddi bir biim
kazanmitir. Emek-gcnn, emegin kullanimi, ancak emek-sreci ier-
sinde maddeleebilir. Kapitalist, emekiyi klesi olmadigi ve emek-gc-
nn belli bir sre iin kullanma hakki diinda bir ey satinalmadigi iin
bir meta gibi tekrar satamaz. te yandan, kapitalist, bu emek-gcn
onun yardimiyla meta yaratmak iin retim aracindan yararlanma diinda
kullanamaz. Demek ki, birinci aamanin sonucu, ikinci aamaya, ser-
mayenin retkenlik aamasina giritir.
Bu hareket, PM< ... R forml ile temsil edilmitir ve noktalar
sermaye dolaiminin kesintiye ugradigini belirtmektedir, oysa dairesel
hareketi devam etmektedir, nk metalarin dolaim alanindan retim
alanina gemektedir. lk aama, para-sermayenin retken sermayeye
dnmesi, bu neden1e, ikinci aamanin, retken sermayenin iler hale
gelmesinin salt bir habercisi ve balangi anidir.
PM< , bu hareketi yapan bireyin emrinde herhangi bir kulla-
nim-biiminde degerlerin bulundugunu degil, ayni zamanda, bunlara
para biiminde sahip oldugunu, yani onun para sahibi oldugunu da n-
grr. Ne var ki, bu hareket, salt bir para elden ikarma hareketinden
ibaret oldugu iin, bireyin para sahibi olarak kalabilmesi ancak parayi
elden ikarma hareketinin ayni zamanda paranin dn anlamini tai-
masindandir. Ama para ancak metalarin satii yoluyla dnebilir. Byle-
ce yukardaki hareket onun bir meta reticisi olmasini varsayar.
PE, cretli-emeki, yalnizca kendi emek-gcn satarak yaar.
Emek-gcnn korunmasi emekinin kendi-kendini muhafazasi gn-
lk tketimi gerektirir. Byle olunca, EPM [sayfa 45| ya da MPM hare-
ketlerini, kendi-kendisini korumasi amaciyla gerekli satin almalari
yineleyebilmesi iin, tketimi iin demelerin olduka kisa araliklar ile
devamli yinelenmesi gerekir. Bu. nedenle kapitalistin daima cretli-emek-
inin karisina bir para-kapitalist niteligi ile ikmasi ve sermayesinin para-
40
Kurl Murks
Kupilul ll
sermaye olmasi zorunlulugu vardir. te yandan, cretli-emekilerin, bu
dogrudan reticiler kitlesinin, EPM hareketini yerine getirebilmesi iin,
bunlari daima gerekli geim aralarini satinalinabilecek biimde, yani
metalar eklinde karilarinda bulmalari gerekir. Bu durum, meta bii-
mindeki rnlerin dolaiminda ve ayni zamanda retilen metalarin hac-
minde yksek derecede bir gelimeyi gerekli kilar. cretli-emek araciligi
ile retim evrensel hale gelince, meta retimi, genel retim biimi ol-
mak durumundadir. Bu retim biimi bir kez genel durum alinca, git-
tike artan toplumsal bir iblmn birlikte getirir; yani belli bir kapitalist
tarafindan retilen nesnelerde gitgide artan bir farklilama olur ve birbi-
rini tamamlayan retim sreleri bagimsiz sreler halinde blnrler.
PA, bu nedenle, PE ile ayni lde geliir; yani, retim aralari reti-
mi meta retiminden, bu retim aralarinin mlkiyeti kime ait ise o l-
de ayrilmi olurlar. Ve retim aralari artik her meta reticisi karisinda,
kendisinin retmedigi, ama kendi zel retim sreci iin satin aldigi
metalar olarak bulunurlar. Bunlar, bagimsiz olarak alitirilan ve onun
retim alanindan tamamen ayrilmi bulunan retim kollarindan gelirler
ve bu nedenle de onun kendi dalina satinalinmasi gerekli metalar ola-
rak girerler. Meta retiminin maddi koullari, diger meta reticilerinin
rnleri olarak tipki metalar gibi gitgide artan lde onun karisina
ikarlar. Ve kapitalistin, ayni lde, para-kapitalist roln benimsemesi
gerekir; bir baka deyile, sermayesinin, para-sermaye ilevlerini yk-
lenmesini gerektiren boyutlar bymtr.
te yandan, kapitalist retimin temel koulunu doguran ayni
koullar, bir cretli-iiler sinifinin varligi, her trl meta retiminin, ka-
pitalist meta retimine geiini kolaylatirir. Kapitalist retim gelitike,
ogunlugu reticilerin gereksinmelerini karilamak iin kurulmu bulu-
nan ve ancak rn fazlasini metaya dntren diger btn eski retim
biimleri zerinde ayirici, blc bir etki yapar. Kapitalist retim, balan-
gita, grnte retim biimini etkilemeksizin, rnlerin satiini ana
[sayfa 46| ama haline getirir. rnegin, kapitalist dnya ticaretinin, in, Hin-
distan, Arap, vb. gibi uluslar zerindeki ilk etkisi byle olmutu. Ama,
sonralari, kk saldigi her yerde kapitalist retim, ya reticilerin kendi a-
limalari ya da yalnizca rn fazlasinin meta olarak satilmasi zerine da-
yanan her eitten meta retimini yok eder. Kapitalist retim, nce meta
retimini genelletirir, sonra da yava yava btn meta retimini, kapi-
talist meta retimine dntrr.
8
retimin toplumsal biimi ne olursa olsun, emekiler ile retim
aralari daima onun etmenleri olarak kalirlar. Ama birbirlerinden ayril-
malari halinde bu etmenlerden birisi ancak potansiyel olarak bulunabi-
lir. nk retimin devami iin bunlarin birlemeleri zorunludur. Bu bir-
lemenin gerekletirildigi zgl biim, toplum yapisinin farkli ekono-
8
Elyazmasi VII'nin sonu. Elyazmasi VI'in balangici. -F.E.
4T
Kurl Murks
Kupilul ll
mik devirlerini birbirinden ayirir. imdiki durumda, serbest iinin re-
tim aralarindan ayrilmasi, verilmi bulunan iki noktasidir, ve biz, nasil
ve hangi koullar altinda bu iki genin kapitalistin elinde birletigini, yani
sermayesinin retken varlik biimi olarak birletigini grm bulunuyor-
uz. Metalarin kiisel ve maddi yaraticilari bylece biraraya getirildikten
sonra giritikleri fiili sre, retim srecinin kendisi, bu nedenle sermay-
enin bir ilevi oluyor; niteligi ve z, bu yapitin birinci cildinde ayrintila-
riyla tahlil edilen kapitalist retim sreci oluyor. Meta retimi ile ugraan
her giriim, ayni zamanda, tr emek-gc smrme giriimi haline geli-
yor. Ne var ki, yalniz kapitalist meta retimi, ag aici bir smr biimi
halini aliyor ve tarihsel geliim seyri iersinde, emek-srecinin rgtlen-
mesi ve teknikteki byk gelimeler yoluyla toplumun tm ekonomik
yapisini btn eski aglari, glgede birakacak ekilde kknden
degitiriyor.
Yatirilan sermaye-degerin varlik biimleri olduklarina gre, re-
tim aralari ve emek-gc, deger ve dolayisiyla arti-deger retme sreci
sirasinda brndkleri farkli roller nedeniyle, degimeyen ve degien
sermaye halinde birbirlerinden ayrilirlar. retken sermayenin farkli g-
eleri olarak bunlar, ayrica, kapitalistin mlkiyetindeki retim aralari,
retim sreci diinda bile kendi sermayesi olarak kaldigi halde, emek-
gcnn yalniz bu sre iersinde bireysel sermayenin varlik eklini
almasi olgusu ile de birbirlerinden farklidirlar. Emek-gc yalnizca [sayfa
47| saticisinin, cretli-emekinin elinde bir meta oldugu halde, ancak ali-
cisinin, onun geici bir sre iin kullanma hakkini satinalanin elinde ser-
maye halini alir. retim aralari, emek-gc, yani retken sermayenin
bu kiisel varlik biimi kendilerinde somutlaana kadar, retken serma-
yenin maddi biimleri ya da retken sermaye halini alamazlar. nsanin
emek-gc, niteligi geregi, retim aralarindan daha fazla sermaye degi-
ldir. Bunlar bu belirli toplumsal niteligi, ancak belli tarih ierisinde gelimi
koullar altinda kazanirlar; tipki, ancak bu gibi koullar altinda para nite-
liginin degerli madenler ya da para-sermayenin para zerine damgalan-
masi gibi.
retken sermaye, ilevlerini yerine getirirken, daha yksek de-
gerde bir rnler kitlesine dntrlmek amaci ile kendisini oluturan
kisimlari tketir. Emek-gc, salt onun organlarindan birisi gibi hareket
ettigi iin, rndeki arti-emegin retken sermayeyi oluturan gelerin
degerinin zerinde yarattigi deger fazlaligi da, gene sermayenin bir mey-
vesidir. Emek-gcnn arti-emek kismi, sermaye hesabina harcanan
bedava emektir; byle oldugu iin de kapitaliste arti-deger, kendisine
hi bir edeger demeye malolmayan bir deger oluturur. Bu nedenle
rn, yalniz bir meta olmayip, arti-deger ile ykl bir metadir. Metain
degeri R + c'ya eittir; yani metain retiminde tketilen retken ser-
maye R ile, onun yarattigi arti-deger c'nin toplamina eittir. Bu metain
1O.OOO libre iplik oldugunu ve bu miktar ipligin yapiminda tketilen re-
42
Kurl Murks
Kupilul ll
tim aralarinin degerinin 872 sterlin, emek-gcnn degerinin ise 5O
sterlin oldugunu kabul edelim. Egirme sreci sirasinda, iplikiler, iplige,
emekleriyle tketilen 872 sterlin degerinde retim aracini katmilardir
ve ayni zamanda harcadiklari emek-gc ile orantili olarak, diyelim 128
sterlin miktarinda yeni deger yaratmilardir. Bylece 1O.OOO libre iplik
5OO sterlinlik bir degeri temsil etmektedir.
III. NC AAMA. M'P'
Metalar, arti-deger yaratmi bulunan sermaye-degerin dogrudan
dogruya retim srecinin kendisinden dogan bir ilevsel varlik biimi
olarak me|c-se|mcye halini alirlar. Meta retimi, eger btn toplumda
kapitalist biimde yrtlyorsa, btn metalar, ister demir cevheri, is-
ter Brksel dantelasi, slfrik asit ya da puro olsun, daha balangita
meta-sermayenin [sayfa 48| geleri olurlar. Bir yigin meta arasinda hangi-
lerinin nitelikleri geregi sermaye sinifina girecekleri, hangilerinin ise sira-
dan meta hizmetini grecekleri sorunu, skolastik ekonomi politigin durup
dururken icat ettigi sevimli dertlerden biridir.
Meta biimindeki sermaye, meta ilevini yerine getirmek zorunda-
dir. Sermayeyi oluturan mallar zellikle pazar iin retilmilerdir ve sa-
tilmak, paraya dnmek, yani MP srecinden gemek zorundadirlar.
Diyelim, kapitaliste ait meta, 1O.OOO libre pamuk ipligi olsun. Eger
egirme srecinde tketilen retim aralarinin degeri 872 sterlin ise ve
128 sterlinlik yeni deger yaratilmi ise, ipligin 5OO sterlinlik bir degeri
vardir ve bu ayni miktardaki fiyatinda ifadesini bulmutur. Gene diyelim
ki, bu fiyat, MP satii ile gereklemi olsun. Peki bu basit meta dolaim
hareketini ayni zamanda bir sermaye-ilevi haline getiren ey nedir Bu
dolaimda hi bir degiiklik olmamakta, ne metain kullanim niteliginde
nk alicinin eline o gene bir kullanim nesnesi olarak gemektedir
ne de degerinde bir degiiklik olmaktadir; nk bu deger, byklkte
degil, yalnizca biimde bir degime geirmitir. O, balangita iplik bii-
minde vardi, imdi ise para biiminde vardir. Bylece, ilk aama PM ile
son aama MP arasinda esasli bir ayrim oldugu apaiktir. Orada, yati-
rilan para, para-sermaye grevini yerine getirmektedir, nk, dolaim
araciligi ile, zgl bir kullanim-degerinde metalara dnmtr. Bura-
da ise metalar, sermaye niteliklerini, dolaimlarina balamadan nce,
retim srecindeki hazir biimiyle kendileriyle birlikte getirdikleri l-
de ancak sermaye olarak hizmet edebilirler. Egirme sreci sirasinda
iplikiler, 128 sterlin degerinde iplik yaratmilardir. Bu miktarin, diyelim
5O sterlini, kapitalist iin yalnizca emek-gcne yatirdigi paranin ede-
gerini temsil eder, buna karilik 78 sterlini emek-gcn smrme de-
recesi yzde 156 oldugu zaman arti-degeri oluturur. 1O.OOO libre ipli-
gin degeri, bu nedenle, nce, tketilen retken sermaye R degerini
ierir; bunun degimeyen kismi 872 sterlin, degien kismi 5O sterlin
43
Kurl Murks
Kupilul ll
olup toplami 422 sterlin, 8.44O libre iplige eittir. imdi, retken sermaye
R'nin de-geri, onu oluturan gelerin degeri M'ye eittir ve bunlar PM
aamasinda kapitalistin karisina saticilarin ellerindeki metalar olarak
ikmilardir.
kinci olarak, ipligin degeri, ayrica 78 sterlinlik bir arti-degeri [sayfa
4D| iermektedir ve bu 1.56O libre iplige eittir. 1OOOO libre ipligin degeri-
nin ifadesi olarak M, demek ki, M c||| DM'dir ya da M c||| M'deki bir
artitir (bu arti 78 sterline eittir) ve biz, buna, m diyecegiz, nk bu,
imdi, ilk M deger gibi ayni meta biiminde vardir. 1O.OOO libre ipligin
5OO sterline eit olan degeri, bu nedenle M + m = M' ile temsil edilir.
1O.OOO libre ipligin deger ifadesi M'yi M' haline getiren ey, ipligin degeri-
nin mutlak byklg (5OO sterlin) degildir; nk bu, diger bir miktar
metain deger ifadesi olan herhangi bir M'de oldugu gibi, kendinde
somutlaan emek miktari ile belirlenir. Bu, onun nispi deger-byklg,
retiminde tketilen sermaye R'ye kiyasla deger byklgdr. O, bu
deger ile birlikte bir de retken sermayenin sagladigi arti-degeri ierir.
Onun degeri daha byktr ve sermaye-degerinin bu arti-deger m ka-
dar fazlasidir. 1O.OOO libre iplik, bu arti-deger ile genilemi, zenginlemi
sermaye-degerin taiyicisidir ve byle olmasi, kapitalist retim srecinin
rn olmasindan ileri gelmektedir. M' bir deger-baginti ifade eder; re-
tilen metalarin degerinin, bunlarin retimi iin harcanan sermayenin
degerine olan bagintisini ifade eder. Bir baka deyile, bu metain deger-
inin, sermaye-deger ile arti-degerden olutugu olgusunu ifade eder.
1O.OOO libre iplik, retken sermaye R'nin dnm bir biimi olmasi
nedeniyledir ki, meta-sermaye M''n temsil eder; demek oluyor ki,
balangita ancak bu bireysel sermayenin dolaiminda bulunan ya da
yalnizca sermayesinin yardimi ili iplik reten kapitalist iin varolan bir
iliki iersinde M''n temsil etmektedir. Deger taiyicisi niteligi iersinde
1O.OOO libre ipligi meta-sermayeye eviren ey, deyim yerindeyse, bir di
iliki degil, yalnizca bir i ilikidir. plik, dogutan taidigi kapitalist dam-
gayi, degerinin mutlak byklgnde degil nispi byklgnde, yani
kendi deger byklgnn, metaya dnmeden nce kendisinde so-
mutlaan retken sermayenin taidigi degerle kiyaslanmasi ile aiga vu-
rur. yleyse eger bu 1O.OOO libre iplik, degeri olan 5OO sterline satilirsa,
bu dolaim hareketi kendi baina dnldgnde MP ile zdetir,
yani degimeyen bir degerin, meta biiminden para biimine salt bir
dnmdr. Ama, bireysel bir sermayenin dolaiminda zel bir aama
olarak ayni hareket, bir metada somutlaan 422 sterlinlik bir sermaye-
deger ile, gene ayni metada somutlaan 78 sterlinlik bir arti-degerin [sayfa
5O| gereklemesidir. Yani bu, M'P' hareketini temsil eder, meta-ser-
mayenin, meta-biiminden para-biime dnmesidir.
4
M''nn ilevi artik btn metalarin ilevidir; yani kendini paraya
4
Elyazmasi VI'nin sonu. Elyazmasi V'in balangici. -F.E.
44
Kurl Murks
Kupilul ll
dntrmek, satilmak, MP dolaim aamasindan gemektir. imdi
genilemi bulunan sermaye, meta-sermaye biiminde kaldigi, pazarda
hareketsiz durdugu srece retim sreci de hareketsiz durumdadir. Meta-
sermaye, ne rn yaraticisi, ne de deger yaraticisi olarak hareket et-
mektedir. Belli bir sermaye-deger, ok farkli derecelerde rn ve deger
yaraticisi olarak hizmet eder ve yeniden-retimin boyutlari, bu sermaye-
nin, meta-biimden siyrilarak para-biime brnmesinin zel hizina ya
da satiinin sratine bagli olarak byyecek ya da daralacaktir. Belli bir
sermayenin etkinlik derecesinin retkenlik srecinin olanaklarina bagli
bulundugu ve bunun da bir lde kendi deger byklgnden bagim-
siz oldugu birinci ciltte gsterilmiti.* Burada ise, dolaim srecinin, ser-
mayenin deger byklgnden bagimsiz yeni gleri harekete geirdigi
ve onun etkinlik derecesini, genilemesini ve daralmasini belirledigi g-
rlyor.
Metalar kitlesi M' genilemi sermayenin taiyicisi olarak ayrica
btnyle M'P' bakalaimindan gemek zorundadir. Satilan miktar
burada balica belirleyicidir. Tek bir meta, burada yalnizca toplam kitle-
nin tamamlayici kismi sayilir. 1O.OOO libre iplikte 5OO sterlinlik deger
mevcuttur. Eger kapitalist ancak 7.44O libreyi degeri olan 872 sterline
satmayi baarmi ise, yalniz degimeyen sermayesinin degerini, har-
canan retim aralarinin degerini yerine koymu olur. Eger 8.44O libre
satarsa yalnizca yatirilan toplam sermaye-degeri elde eder. Biraz arti-de-
ger gerekletirmek iin daha fazla satmasi, 78 sterlinlik (1.56O librelik
ipligin) tm arti-degeri gerekletirmek iin ise 1O.OOO librenin hepsini
satmasi gerekir. Para olarak 5OO sterlinde, yalnizca sattigi metain
edegerini almi olur. Dolaim iersinde bu aliverii, yalnizca MP'dir.
Eger emekilerine cret olarak 5O sterlin yerine 64 sterlin derse, arti-
degeri, 78 yerine ancak 64 sterlin olur ve smr derecesi yzde 156
yerine yalnizca yzde 1OO olacaktir. Ama ipligin degeri degimeyecektir;
yalniz degeri oluturan kisimlar arasindaki baginti farkli olacaktir. [sayfa 51|
Dolaim hareketi MP, gene, 1O.OOO libre ipligin, degeri olan 5OO sterline
satiini temsil edecektir.
M', M + m'ye (ya da 422 c||| 78 sterline) eittir. M, retken ser-
maye R'nin degerine eittir ve bu da P'nin degerine, PM hareketinde
yatirilan paraya, rnegimizde 422 sterlin tutan retim gelerinin satin
alinmasi iin harcanan paraya eittir. Eger metalar kitlesi degeri zerin-
den satilmi ise M 422 sterline, m 78 sterline, l.56O libre ipligin arti-rn
degerine eittir. Eger biz m'yi para olarak ifade ederek dersek, M'P'
= (M + m) (P + ) ve bylece PM ... R ... M'P' dolaimi genilemi
biimiyle, PM< ... R ... (M + m) (P + ) ile temsil edilir.
lk aamada kapitalist, tketim mallarini, gerek anlamda meta
* Bkz: Karl Marx, lc/|c|, Birinci Cilt, Yedinci Kisim, Yirmidrdnc Blm, Drdnc
Kesim, s. 615-625. -.
45
Kurl Murks
Kupilul ll
pazari ile emek pazarindan alir. nc aamada tekrar metalari geri
srer ama yalniz tek bir pazara, gerek anlamda meta pazarina. Ne var
ki, onun pazardan metalari araciligi ile, ilk kez oraya srdgnden daha
byk bir degeri geriye almasinin nedeni, yalnizca pazardan ilk kez ek-
tiginden daha fazla bir meta-degeri oraya geri srmesinden ileri gelir.
Pazara, o, P degerini srer ve oradan edegeri M'yi eker; tekrar oraya
M + m'yi srer ve onun edegeri P + 'yi eker.
P, rnegimizde, 8.44O libre ipligin degerine eitti. Ama o, pazara
1O.OOO libre srer ve dolayisiyla oradan ektiginden daha byk bir deg-
eri tekrar srm olur. te yandan, pazara bu ogalmi degeri srmesi-
nin tek nedeni, retim srecinde emek-gcn smrerek (rnn,
arti-rn diye ifade edilen bir kismi olarak) arti-deger yaratmi olmasi-
dir. te bu srecin rnleri olmalari nedeniyledir ki, metalar kitlesi,
meta-sermaye, genilemi sermaye-deger taiyicisi halini alirlar. M'P',
hareketi ile hem yatirilmi sermaye-deger ve hem de arti-deger
gerekletirilmi olur. Her ikisinin de gereklemesi, bir dizi satilarla ya
da M'P' ile ifade edilen tm metalar kitlesinin toptan satii ile ayni anda
olmutur. Ne var ki, ayni M'P' dolaim hareketi, sermaye-deger iin
ayridir, arti-deger iin ayridir, nk bunlardan herbirisi iin dolaimlarinin
farkli bir aamasini, dolaim alaninda geirmek zorunda olduklari bir
dizi bakalaimin farkli bir kesimini ifade eder. Arti-deger, m, ancak
retim sreci sirasinda dnyaya gelmitir. Meta pazarinda, ilk kez, me-
talar biiminde ortaya ikmitir. Bu onun ilk dolaim biimidir; m-
hareketi ilk dolaim hareketi ya da karit dolaim [sayfa 52| hareketi, yani
tersine bakalaim -m ile tamamlanacak olan ilk bakalaimidir.
5
Ayni M'P' dolaim hareketinde sermaye-deger M'nin yaptigi, ve
onun iin MP dolaim hareketini oluturan dolaimda M burada R'ye,
yani ilk yatirilan P'ye eittir durum farklidir. Sermaye-deger, ilk dolaim
hareketini, P, para-sermaye biiminde amitir ve MP hareketi ile ayni
biime dnmektedir. Bu nedenle, iki karit dolaim aamasindan, nce
PM sonra MP aamasindan gemitir ve kendini dairesel hareketine
yeni batan balayabilecegi biimde bir kez daha bulmutur. Arti-deger
iin, meta-biime, para-biime ilk dnm oluturan ey, sermaye-
deger iin kendi dnn, ya da ilk para-biime tekrar dnm
oluturur.
PM< hareketi ile para-sermaye, edeger bir metalar kitlesine,
E ve A'ya dnmtr. Bu metalar artik meta ilevini, satilacak nes-
neler olma ilevini yerine getirmezler. Bunlarin degerleri imdi artik on-
lari satinalan kapitalistin elindedir ve onun retken sermayesi R'nin de-
gerini temsil eder. Ve, R'nin ilevi iersinde, retken tketim ile, retim
5
Sermaye-deger ile arti-degeri ne kadar ayirirsak ayiralim bu dogrudur. 1O.OOO libre iplik
l.56O libre iplik ya da 78 sterlinlik arti-deger ierir; ayni ekilde bir libre ya da bir ilinlik iplik
2.4D6 ons iplik ya da l.872 penilik arti-deger ierir.
4
Kurl Murks
Kupilul ll
aralarindan maddeten farkli bir tr metaya, degeri yalniz korunmu
olmakla kalmayan 422 sterlinden 5OO sterline artan iplige dnm
olur. Bu gerek, bakalaim araciligi ile, ilk aamada PM hareketinde
pazardan alinan metalarin yerini farkli zde ve degerde metalar almitir
ve bunlar, artik, meta ilevini yerine getirmek, paraya dnmek ve
satilmak durumundadirlar. retim sreci, bu nedenle, bu noktaya kadar
yalnizca ilk evresi, PM hareketi tamamlanan sermaye-degerin dolaim
srecinin kesintiye ugramasi gibi grnr. M, ikinci ve tamamlayici MP
evresinden, z ve deger olarak degiiklikten sonra gemi olur. Ama
kendi baina ele alindiginda sermaye-degeri ilgilendirdigi kadariyla, re-
tim srecinde, yalnizca kullanim-biiminde bir degiiklik olmutur. Eski-
den 422 sterlin degerinde E ve A biimindeyken, imdi, 422 sterlin
degerinde ya da 8.44O libre iplik biiminde vardir. Demek ki, biz, arti-
degerden ayri olarak, sermaye-degerin yalnizca iki dolaim evresini
dnrsek, onun, 1 PM ve 2 MP aamalarindan getigini ve ikinci
M'nin ilk [sayfa 58| M ile ayni degerde oldugu halde farkli bir kullanim-
biimine sahip bulundugunu grrz. u halde, burada metain iki kez
ve karit ynlerde yer degitirmesinden tr paradan metaya ve me-
tadan paraya dnmesi para biiminde yatirilan degerin kendi para
biimine dnmesini, yani tekrar paraya evrilmesini gerekli kilan bir
dolaim biiminden, PMP evresinden geer.
kinci ve son bakalaimi, para olarak yatirilan sermaye-degerin
para-biime dnn oluturan ayni M'P' dolaim hareketi, arti-deger
iin meta-sermaye ile birlikte dogan ve onun para-biime dnmesi
ile birlikte gerekleen arti-deger iin ilk bakalaimi, meta-biimden
para-biime dnmesini, MP, ilk dolaim evresini temsil eder.
Buna gre, burada, bizim yapmamiz gereken iki tr gzlem var-
dir. nce, sermaye-degerin ilk para-biime son olarak dnmesi, meta-
sermayenin bir ilevidir. Sonra, bu ilev, arti-degerin kendi ilk meta-
biimden, para-biime ilk dnmn ierir. Demek ki, para-biim
burada ifte bir rol oynamaktadir. Bir yandan, balangita para olarak
yatirilan degerin geri dndg bir biim oluyor; yani sreci balatan
degerin biimine bir dn oluyor. te yandan ise, balangita dolaima
meta-biimde giren bir degerin ilk dnm biimi oluyor. Eger meta-
sermayeyi oluturan metalar, varsaydigimiz gibi, degerleri zerinden sa-
tilirsa, M c||| m edegeri olan P c||| 'ye dnr. Gereklemi olan
meta-sermaye, imdi kapitalistin elinde u biimde bulunur : P c|||
(422 sterlin c||| 78 sterlin = 5OO sterlin). Sermaye-deger ile arti-deger,
imdi para biiminde, evrensel edeger biiminde vardir.
Srecin sonunda sermaye-deger, bylece, srece girdigi biimi
tekrar alir ve para-sermaye olarak imdi artik yeni bir sreci aabilir ve
bu sreten geebilir. Bu srecin balangi ve son biimleri para-ser-
maye P biimlerinde oldugu iin, biz, bu biimde dolaim srecine,
para-sermayenin dolaimi diyoruz. Srecin sonunda degimi bulunan,
47
Kurl Murks
Kupilul ll
biim degil, yalnizca yatirilan degerin byklgdr.
P c||| , belli byklkte bir para miktarindan, rnegimizde 5OO
sterlinden baka bir ey degildir. Ama, gereklemi meta-sermaye ola-
rak sermayenin dolaimi sonucu bu para miktari, sermaye-deger ile
arti-degeri ierir. Ve bu degerler, artik, [sayfa 54| iplikte oldugu gibi ayrilmaz
biimde birlemi durumda olmayip yanyana durmaktadirlar. Satilari
her ikisine de bagimsiz bir para-biim vermitir; bu paranin
211
/
25O
'si 422
sterlinlik sermaye-degeri temsil eder ve
8O
/
25O
'si 78 sterlinlik arti-degeri
oluturur. Meta-sermayenin gereklemesiyle meydana gelen bu ayril-
manin imdi deginecegimiz yalnizca biimsel bir ierigi yoktur. Sermay-
enin yeniden-retimi srecinde, 'nin btnyle ya da kismen P ile
birlemesine ya da ona hi katilmamasina, yani yatirilmi bulunan ser-
maye-degerin bir parasi olarak ilevine devam edip etmemesine bagli
olarak bu ayrilik nemli hale gelir. Hem ve hem de P, birbirlerinden
tamamen farkli dolaim srelerinden geebilirler.
Sermaye P''nde ilk biimi olan P'ye, para-biimine dnmtr ve
bu biim iersinde sermaye olarak maddelemitir.
Her eyden nce bir nicelik farki vardir. P iken 422 sterlin idi,
imdi P' olarak 5OO sterlindir. Bu fark, hareketi yalniz nokta ile belirti-
len dolaimin nicel bakimindan farkli ulari P ... P' ile ifade edilmitir.
P'>P, ve P'P = c, arti-degerdir. Bu dairesel P ... P' hareketinin sonucu
olarak, imdi yalnizca P' kalmitir; oluum srecinin kendi iersinde
yokolup gittigi bir rndr. P', imdi ona varlik kazandiran hareketten
bagimsiz, kendi baina vardir. Hareket yokolup gitmitir, onun yerine
imdi P' vardir.
Ama P ile 'nin toplami olan P', yani yatirilan 422 sterlinlik ser-
maye ile bundaki 78 sterlinlik artiin toplami olan 5OO sterlin, ayni za-
manda bir nitel bagintiyi da temsil eder; oysa bu nitel baginti ancak bir
ve ayni miktarin paralari arasindaki bir baginti oldugu iin nicel bir
bagintidir. imdi ilk biimi iersinde (422 sterlin) bir kez daha bulunan
yatirilan sermaye P, gereklemi sermaye olarak vardir. Yalniz kendini
eski durumuyla korumakla kalmami, ayni zamanda gibi (78 sterlin)
bir biim iersinde farklilaarak kendini sermaye olarak gerekletirmitir;
onunla olan bagintisi, /enJ/nJe// bir arti, /enJ/n/n bir meyvesi, kendi-
nin dogurdugu bir ogalma ile olan iliki gibidir. Deger yaratmi olan bir
deger olarak gereklemi oldugu iin, sermaye olarak gereklemitir.
P, bir sermaye baginti olarak vardir. P, artik salt para olarak grnme-
mekte, kendini genileten bir deger olarak ifade edilen, yani kendi ken-
dini geniletme, sahip oldugundan daha yksek bir deger dogurma [sayfa
55| zelligini taiyan para-sermaye roln aika oynamaktadir. P, yaratmi
oldugu, nedeni oldugu iin kendisinin sonucu olan, kendi eseri P''nn
teki kismi ile bagintisindan dolayi sermaye halini almitir. Bylece P',
sermaye bagintisi ifade eden, kendi iersinde farklilami, ilevsel (kav-
ramsal) ynden ayrilmi bir degerler toplami olarak ortaya ikar.
48
Kurl Murks
Kupilul ll
Ama bu, kendisinin sonucu oldugu sre hi ie karimaksizin
yalnizca bir sonu olarak ifade edilmitir.
Bu durumuyla degerin kisimlari, farkli mallarin, somut nesnele-
rin, yani eitli kullanim biimleri ve dolayisiyla farkli metalarin degerin
salt kisimlari olarak onlarla birlikte ortaya ikmayan bir fark degerleri
diinda birbirlerinden nitelike farkli degillerdir. Parada, metalar arasin-
daki btn farklar yokolur, nk para hepsinde ortak edeger biimi-
dir. 5OO sterlin tutarinda bir para miktari, yalnizca herbiri 1 sterlin olan
tekdze gelerden olumutur. Kkenindeki ara baglar bu para mikta-
rinin yalin varliginda silinip yokoldugu ve sermayeyi oluturan farkli ki-
simlar arasindaki zgl farklarin btn izleri retim srecinde kaybolup
gittigi iin, imdi, yalniz yatirilmi sermaye, 422 sterline eit ana paranin
kavramsal biimi ile, 78 sterlinlik fazla deger arasinda bir fark vardir. P'
diyelim 11O sterline eit olsun ve bunun 1OO sterlini ana sermaye P'ye,
1O sterlini de arti-deger c'ya eit olsun. 11O sterlinlik tutari oluturan bu
iki kisim arasinda mutlak bir trdelik olup kavramsal hi bir ayrim
bulunmaz. Bu tutarin herhangi bir 1O sterlini daima 11O sterlinlik toplam
tutarin
1
/
11
'ini oluturur ve bu miktar yatirilan 1OO sterlinlik sermayenin
1
/
1O
'u olabilecegi gibi, onun zerindeki 1O sterlin de olabilir. Ana para ile
fazla tutar, sermaye ile arti-tutar, bu nedenle, toplam tutarin kesirli par-
alari olarak ifade edilebilir. rnegimizde
1O
/
11
ana parayi, yani sermaye-
yi,
1
/
11
arti-tutari oluturur. Bu yzden de, gerekleen sermaye, para ifa-
desi iinde srecin sonunda, sermaye bagintisinin irrasyonel bir ifadesi
olarak grlr.
Aslinda bu, M' (M c||| m) ifadesine de uygulanir. Ama arada u
fark vardir: M ve m'nin yalnizca ayni trde metalar kitlesinin orantili
deger kisimlari olan M', dogrudan rn oldugu, kendi kkeni R'yi g-
sterir, oysa dogrudan dolaimdan ikarilan bir biim olan P''nde R ile
olan dolaysiz baginti kaybolmutur. [sayfa 56|
P''nde bulunan, ana para ile artan meblag arasindaki irrasyonel
fark, P ... P' hareketinin sonucunu ifade etmesi ynnden, para-ser-
maye olarak tekrar aktif olarak ilemeye balayip da genilemi sanayi
sermayesinin para ifadesi olarak sabit olmaktan ikar ikmaz ortadan
kalkar. Para-sermayenin dolaimi hi bir zaman P' ile balayamaz (oysa
imdi P', P'nin grevini yerine getirmektedir): Ancak P ile balayabilir;
yani hi bir zaman sermaye bagintinin bir ifadesi olarak balayamaz,
yalnizca sermaye-degerin bir yatirilma biimi olarak balayabilir. 5OO,
terlin, tekrar c retmek iin sermaye olarak bir defa daha yatirilir yatiril-
maz, bir geriye dn noktasi degil, bir iki noktasi oluturur 422 ster-
linlik sermaye yerine imdi 5OO sterlinlik bir sermaye yatirilmitir. Bu,
ncekinden daha fazla para, daha fazla sermaye-degerdir, ama onu
oluturan iki kisim arasindaki baginti kaybolmutur. Gerekten de, 422
sterlin yerine 5OO sterlinlik bir tutar, sermaye olarak balangita hizmet
edebilirdi.
4
Kurl Murks
Kupilul ll
P' olarak ortaya ikmak para-sermayenin aktif bir ilevi degildir;
P' olarak ortaya ikmak daha ok M''nn bir ilevidir. Basit meta dola-
iminda bile, nce M
1
-P, sonra PM
2
'de para P, ikinci hareket PM
2
'ye
kadar aktif olarak kendini gstermez. P biiminde ortaya ikii yalnizca
ilk hareketin sonucudur, ve bu nedenle ancak o zaman M'nin dnm
biimi olarak grlr. Gerekte, P''nde bulunan sermaye bagintisi, par-
alarindan birisi sermaye-degerin, digeri bu deger artii, srekli yinele-
nen P ... P' dolaimiyla P''nn, birisi sermaye dolaimi, digeri arti-deger
dolaimi olmak zere iki dolaima ayrilmasi lsnde ilevsel bir nem
kazanir. Dolayisiyla bu iki kisim, yalniz nicelike degil, ayni zamanda
nitelike de P'nin 'den farkli ilevlerini yerine getirirler. Ama tek baina
alindiginda P ... ' kapitalistin tkettigi eyi iermeyip yalnizca sermaye-
nin kendini geniletmesini ve, durmadan yenilenen para-sermaye yati-
rimlarinin dnemsel bymesi biiminde kendini gsteren birikimi ierir.
P' e/||/| P c||| , sermayenin irrasyonel biimi olmakla birlikte,
ayni zamanda bu, yalnizca, gereklemi biimi iersinde, para retmi
olan para biimi iersinde para-sermayedir. Ama bu, para-sermayenin
ilk aamadaki, PM< hareketindeki ilevinden farklidir. Bu ilk aamada
P, para olarak dolair. [sayfa 57| Para-sermaye ilevlerini yklenmesinin
nedeni, ancak bu para durumundayken para-ilevini yerine getirebilme-
si, kendisini R'nin gelerine, karisinda metalar olarak duran E ve A'ya
evirebilmesidir. Bu dolaim hareketinde ancak para olarak ilev
yapmaktadir. Ne var ki, bu hareket, sermaye-degerin sre iersindeki
ilk aamasi oldugu iin, satin alinmi bulunan E ve A metalarinin zgl
kullanim biimleri nedeniyle, ayni zamanda para-sermayenin bir ilevidir.
Buna karilik, sermaye-deger, P ile, P'nin dogurdugu arti-deger 'den
oluan P', kendisini genileten sermaye-degerin ifadesi olup, sermaye-
nin tm dolaiminin amaci, sonucu ve ilevidir. Bu sonucu, gereklemi
para-sermaye olarak para biiminde ifade etmesi olgusu sermayenin
para-biimde, c|c-se|mcye olmasindan degil, tam tersine, onun para-
sermaye biiminde olmasindan, sermayenin sreci bu biim iersinde
balatmasindan, para-biimde yatirilmi olmasindan ileri gelir. Bunun
tekrar para-biime evrilmesi, grdgmz gibi, para-sermayenin degil
meta-sermayenin M' bir ilevidir. P ile P' arasindaki farka gelince, bu ()
yalnizca m'nin para-biimi, M'deki artitir. P''nn P c||| 'den olumasinin
tek nedeni M''nn M c||| m'den olumasidir Bu nedenle, M''ndeki bu
fark, ve sermaye-deger ile onun dogurdugu arti-deger arasindaki bagin-
ti, her ikisi de P''ne, yani degerin her iki kisminin da bagimsiz olarak
yzyze geldikleri ve bunun iin de ayri ve farkli grevlerde kullanilabi-
lecekleri bir para miktarina dnmeden nce vardir ve bu ifade edil-
mitir.
P' yalnizca M''nn gereklemesinin bir sonucudur. P''nn ve
M''nn her ikisi de kendisini genileten sermaye-degerin yalnizca farkli
biimleridir; birisi meta-biim, digeri para-biimdir. Her ikisinde de or-
50
Kurl Murks
Kupilul ll
tak olan ey, kendilerini genileten sermaye-deger olmalaridir. Bu ba-
ginti, yalnizca bir para miktarinin ya da bir meta-degerin iki kismi arasin-
daki bagintinin irrasyonel biimi olarak ifade edildigi halde,
sermaye-deger, burada, arti-deger ile, ve sermaye-degerin araciligi ile
elde edilen ve ondan farkli olan rn ile birarada bulundugu iin her
ikisi de maddelemi sermayedir. Sermayenin, kendi rettigi arti-deg-
er ile bagintisi ve karitligi iersinde, dolayisiyla kendini genileten deg-
erin ifadeleri olarak P' ile M' aynidirlar ve ayni eyi yalnizca farkli biimler
iersinde ifade ederler. Bunlar para-sermaye ve meta-sermaye olarak
degil, para ve meta [sayfa 58| olarak birbirlerinden farklilairlar. Kendini
genileten degeri, sermaye olarak hareket eden sermayeyi temsil etti-
kleri srece, bunlar ancak sermaye-degerin deger dogurdugu biricik
ilev olan retken sermaye ilevinin sonucunu ifade ederler. kisinde de
ortak olan ey, her ikisinin de, para-sermayenin de meta-sermayenin
de, sermayenin varlik biimleri olmalaridir. Birisi para-biimde, digeri
meta-biimde sermayedir. Bu duruma gre bunlari birbirlerinden ayiran
kendilerine zg ilevler, para ilevi ile meta ilevi arasindaki farklardan
baka bir ey olamaz. Kapitalist retim srecinin dolaysiz rn olan
meta-sermaye kkeninin izlerini taidigi iin daha rasyoneldir ve daha
kolay anlailir; oysa para-sermayede bu srecin btn izleri silinmitir,
tipki genellikle metalarin btn zel kullanim-biimlerinin parada kay-
bolup gitmesi gibi. Bu nedenle P', ancak, bizzat meta-sermaye olarak i
grdg, rnn dnm biimi olmak yerine retken srecin dogru-
dan bir rn oldugu zaman, yani para malzemesinin kendisinin reti-
minde kendi acayip biimini kaybeder. rnegin altin retiminde forml,
PM< ... R ... P' (P c||| ) olacaktir; burada P' meta rn olarak g-
rnr, nk R, para-sermaye ilk P'de, altinin retim geleri iin yatiri-
landan daha fazla altin saglar. Bu durumda, P ... P' (P c||| p) ifadesinin
irrasyonel niteligi ortadan kalkar. Burada, bir para miktarinin bir kismi,
ayni para miktarinin diger bir kisminin anasi olarak ortaya ikar.
IV. BR TM OLARAK DOLAIM
Pazardan satin alinan E ve A metalarinin, retken sermayenin
maddi ve deger geleri olarak tketildigi ilk evresi, PM< sonunda,
dolaim srecinin R tarafindan kesintiye ugratildigini grm bulunuyor-
uz. Bu tketimin rn, z ve deger bakimindan degimi yeni bir meta,
M''dr. Kesintiye ugrami dolaim sreci PM'nin, MP ile tamamlan-
masi gerekir. Ama bu ikinci ve tamamlayici dolaim evresinin taiyicisi,
ilk M'den z ve deger olarak farkli bir meta olan M''dr. Dolaim dizisi,
demek ki, 1 PM
1
; 2 M
2
'P' olarak grlr: burada, birinci meta M
1
'in
ikinci evresinde yerini, daha byk degerde ve farkli kullanim-biimin-
de diger bir meta M2 almitir ve bu, retken sermaye R'nin varlik biim-
leri olan M'nin gelerinden M''nn retimi, R'nin ilev yapmasinin neden
5T
Kurl Murks
Kupilul ll
[sayfa 5D| oldugu kesinti sirasinda olmutur. Bununla birlikte, sermayenin
karimiza iktigi ilk grn biimi (Buch I, Kap. IV, 1),* yani PMP'
(ailmi olarak: 1 PM; 2 M
1
P'), ayni metai iki kez gstermektedir.
Her iki seferde de paranin birinci evrede dntg, ikinci evrede ise
daha fazla paraya evrildigi ayri metadir. Bu esasli farka karin her iki
dolaimda u kadari ortaktir: ilk evrelerinde para metalara dnmtr,
ikincisinde metalar paraya; ilk evrede harcanan para ikincisinde geri
dnmtr. Bir yandan, her ikisinde de paranin iki noktasina geri akii
ortaktir, te yandan da, geri dnen paranin yatirilan paraya gre fazla
oluu. Bu ynden PMP' genel forml, P'M ... M'P' formln ierir.
Ayrica, her seferinde, ayni anda varolan degerlerin eit byklk-
teki miktarlari, dolaima dahil iki bakalaim da, PM ve M'P''nde kari
kariya gelirler ve birbirlerinin yerini alirlar. Deger degiikligi, R'nin
bakalaimina, retim srecine zgdr; bylece, o, dolaimin yalnizca
biimsel bakalaimina gre, gerek bir sermaye bakalaimi olarak
ortaya ikar.
imdi de, toplam hareketi, PM ... R ... M'P''n ya da onun daha
ailmi biimini, PM< ... R ... M' (M +m)P' (P + ) formln gz-
den geirelim. Sermaye, burada, birbirine bagli ve birbirine bagimli bir
dizi dnmden, srecin tm kadar evreyi ya da aamayi oluturan
bir dizi bakalaimdan geen bir deger olarak grlr. Bu evrelerin ikisi
dolaim alanina, birisi retim alanina aittir. Bu evrelerin herbirinde ser-
maye-degerin farkli bir biimi ve buna tekabl eden farkli ve zel bir i-
levi vardir. Bu hareket iersinde yatirilan deger, yalniz kendisini korumakla
kalmaz, byr, byklk olarak artar. Sonuta, tamamlayan aamada,
tm srecin balangicindaki ayni biime dner. Tmyle bu sre, bu
nedenle, devreler halinde hareket eden bir sre oluturur.
Sermaye-degerin, dolaiminin eitli aamalarinda brndg iki
biim, c|c-se|mcye ve me|c-se|mcyeJ/|. retim aamasina ilikin biim
ise 0|e|/en se|mcyeJ/|. Toplam devresi sirasinda bu biimlere brnen,
bunlardan siyrilan ve herbirinde o zel biime ait ilevleri yerine getiren
sermaye, scncy/ se|mcyes/J/|; sanayi, burada, kapitalist temele gre y-
rtlen btn sanayi kollarini kapsayan bir anlamda kullanilmitir. [sayfa
6O|
Para-sermaye, meta-sermaye ve retken sermaye, bu nedenle,
ilevleri, birbirinden ayrilmi ayni biimde bagimsiz sanayi kollarinin ie-
rigini oluturan bagimsiz sermaye trlerini ifade etmezler. Burada, onlar,
yalnizca, sanayi sermayesinin birbiri ardina her ne de brndg
zel ilevsel biimleri belirtirler.
Sermaye, devresini normal olarak, ancak, eitli evreleri kesinti-
siz birbirine getigi srece belirlemi olur. Eger sermaye, ilk PM evre-
sinde kalirsa, para-sermaye, para-yigmanin kati biimini alir; eger retim
* lc/|c|, Birinci Cilt, Drdnc Blm. -EJ.
52
Kurl Murks
Kupilul ll
evresinde durursa, retim aralari bir yanda ilemeden ylece yatar, te
yanda da emek-gc kullanilmadan kalir; yok eger sermaye, son evresi
M'P''nden teye gemezse, satilmami metalar yigin halinde birikir ve
dolaimin akii tikanir.
Bununla birlikte, devrenin bizzat sermayenin eitli evrelerinde
belli bir sre sabit kalmasini zorunlu kilmasi eyanin niteligi geregidir.
Sanayi sermayesi her evresinde belli bir biime baglanmitir: para-ser-
maye, retken sermaye, meta-sermaye. Her zel biime tekabl eden
ilevi yerine getirmeksizin, yeni bir dnm evresine girebilecegi bii-
mi alamaz. Bunu aikliga kavuturmak iin, biz, rnegimizde, retim
aamasinda yaratilan meta miktarinin sermaye-degerinin, balangita
para biiminde yatirilan degerler toplamina eit oldugunu kabul ettik; ya
da baka bir deyile, para biiminde yatirilan tm sermaye-degerin bir
aamadan bir sonrakine oldugu gibi getigini varsaydik. Ama daha nce
de grdgmz gibi (Buch I, Kap. VI)* degimeyen sermayenin bir kis-
mi, gerek anlamiyla emek aralari (rnegin makineler), ayni retim
srecini u ya da bu lde yineleyerek devamli yeniden hizmet halin-
dedirler, yani degerlerini para para rne aktarirlar. Bu durumun, ser-
mayenin dairesel hareketini ne lde degitirdigi daha sonra
grlecektir. imdilik u kadariyla yetinelim: rnegimizde, 422 sterlin
tutarindaki retken sermaye degeri yalniz fabrika binalarinin, makinele-
rin vb. ortalama yipranma ve ainmasini ieriyordu; yani yalnizca bunla-
rin, 1O.6OO libre pamugun 6O saatlik bir haftalik egirmenin rnn temsil
eden 1O.OOO libre iplige dnmesinde iplige aktardiklari degeri ieri-
yordu. Yatirilmi bulunan 872 sterlinlik degimeyen sermayenin
dntrldg [sayfa 61| retim aralari, emek aralari, binalar, makine-
ler, vb., sanki bunlar pazardan haftalik bir cret zerinden kiralanmi
gibi sayiliyordu. Ama bu, sorunun zn hi bir biimde degitirmez.
Yapacagimiz tek ey, bu srede satin alinan ve tketilen emek arala-
rinin tm degerini iplige aktarmak iin bir haftada retilen iplik mik-
tarini, yani 1O.OOO libre ipligi, u kadar yildaki hafta sayisi ile arpmaktan
ibarettir. Bu duruma gre urasi aiktir ki, yatirilan para-sermayenin nce
bu aralara dnmesi, yani retken sermaye R olarak i grebilmesi
iin nce PM evresinden gemesi gerekiyor. Gene rnegimizden urasi
da belli oluyor ki, retim sreci sirasinda iplikte somutlaan 422 sterlin-
lik sermaye-deger, bu duruma gelene kadar 1O.OOO libre ipligin degeri-
nin bir parasi olamaz ve M'P' dolaim evresine giremez. Yani egiril-
meden nce satilamaz.
Genel formlde R'nin rn, retken sermayenin gelerinden
farkli maddi bir ey, retim srecinden ayri bir varliga ve retim gele-
rinden farkli bir kullanim-biimine sahip bir nesne olarak grnr. ret-
ken srecin sonucunun bir nesne biimine brndg zaman, rnn
* lc/|c|, Birinci Cilt, Sekizinci Blm. -EJ.
53
Kurl Murks
Kupilul ll
bir kismi, yinelenen retime onun gelerinden birisi olarak yeniden gir-
se bile durum daima byledir. Szgelii tahil kendi retimi iin tohum
olarak igrr, ama rn yalnizca tahildan ibarettir ve emek-gc, alet-
ler, gbre gibi ilgili gelerden farkli bir biime sahiptir. Ama bazi yle
bagimsiz sanayi kollari vardir ki, retken srecin rn, yeni bir maddi
rn, bir meta degildir. Bunlar arasinda, mal ve yolcu tainmasiyla ilgili
olanlar olsun, salt iletiim, mektup, telgraf, vb. ile ilgili iletimler olsun,
yalnizca ulatirma sanayii ekonomik bakimdan nemlidir.
A. uprov
6
bu konuda yle diyor: "Fabrikatr nce nesneleri
retebilir ve sonra tketicileri arar [rn, son biimini alinca retim
srecinin diina ikar ve ondan ayrilmi bir meta olarak dolaima girer|.
retim ve tketim bylece zaman ve yer bakimindan ayri iki hareket
gibi grnr. Herhangi yeni bir rn yaratmayan, yalnizca insan ve nes-
ne taiyan ulatirma sanayiinde bu iki hareket akima halindedir; hiz-
metleri [yer degitirme| retildigi anda tketilir. Bu nedenle demiryolla-
rinin hizmetlerini satabilecegi alan, yollarinin her iki [sayfa 62| yaninda en
ok 5O verst (58 kilometre) uzanabilir."
nsan ya da eya tainmi olsun, sonu bunlarin bulunduklari
yerdeki degiiktir. Szgelii iplik, imdi, retildigi ngiltere yerine
Hindistan'da olabilir.
Bununla birlikte, ulatirma sanayiinin sattigi ey, yer degitirmedir.
Yararli etki, ulatirma sreci ile, yani ulatirma sanayiinin retken sreci
ile simsiki baglidir. nsan ve eya, ulatirma aralariyla birlikte yolculuk
ederler ve bu yolculuk, bu hareket, bu aralar ile gerekletirilen retim
srecini oluturur. Bu yararli etki, ancak bu retim sreci sirasinda tke-
tilebilir. Bu sreten farkli, yararli bir ey gibi bir varliga sahip degildir. Bu
sreten farkli bir yararlilik, bir ticaret mali gibi ilev yapmayan bir kulla-
nim eyi olarak varolmaz ve retilene kadar bir meta olarak dolamaz.
Ama bu yararli etkinin degiim-degeri, herhangi bir meta gibi, kendisin-
de tketilen retim gelerinin (emek-gc ile retim araci) degeri ve
ulatirma iinde alitirilan emekilerin arti-emeginin yarattigi arti-dege-
rin toplami ile belirlenir. Bu yararli etki de, diger metalar gibi ayni tke-
tim ilikilerine tabidir. Eger bireysel olarak tketilirse, degeri, tketimi
sirasinda ortadan kaybolur; yok eger, tainan metalarin retiminde ken-
disi de bir aama oluturacak bir biimde, retken biimde tketilirse,
onun degeri de, ek bir deger gibi metaya gemi olur. yleyse ulatirma
sanayii iin forml yle olacaktir, PM < ... RP'; nk, kariligi
denen ve tketilen ey, retim srecinden ayri ve ondan farkli bir ey
olmayip bu srecin kendisidir. u halde bu formln biimi hemen
hemen, degerli madenlerin retimi ile aynidir; aradaki tek fark, bu r-
nekte P''nn, retim srecinde retilen ve sreten diari ikan altin ya
6
A. uprov, 1e|e:noJ0|o/noe l0:c/s||0 (,Demiryollari Ekonomisi"), Moskova 1875, s. 6D
ve 7O.
54
Kurl Murks
Kupilul ll
da gmn maddi biimlerini degil, bu sre sirasinda yaratilan yararli
etkinin degitirilmi biimini temsil etmesidir.
Sanayi sermayesi, arti-degerin ya da arti-rnn yalnizca ele gei-
rildigi degil, ayni zamanda yaratilmasi sermayenin bir ilevi olan, serma-
yenin biricik varlik biimidir. Bu nedenle, onda, retimin, kapitalist nite-
ligi bir zorunluluktur. Varligi, kapitalistler ile cretli-emekiler arasindaki
uzlamaz sinif karitligini gsterir. Toplumsal retimin denetimini ele
geirdigi lde, emek-srecinin teknik ve toplumsal rgtlenmesi kk-
ten degiir ve bunlarla birlikte toplumun ekonomik tarihsel tipi de [sayfa
68| degiiklige ugrar. Toplumsal retim koullari arasinda, sanayi serma-
yesinden nce grlen ve gemie karian ya da can ekimekte olan
diger sermaye trleri, yalniz ona tabi olmakla ve ileyi biimleri ona
uyacak biimde degimekle kalmayip ancak ona dayanarak hareket
etmekte ve bu temelle birlikte yaayip lmekte, ayakta durmakta ya da
kmektedir. Belli i kollarinda para-sermaye ile meta-sermaye, sanayi
sermayesiyle yanyana ilevlerini yaptiklari srece, dolaim alaninda sa-
nayi sermayesinin bazan brndg bazan siyrildigi farkli ilevsel
ekillerin varlik biimlerinden baka bir ey degillerdir; toplumsal
iblm nedeniyle bu biimler bagimsiz bir varlik kazanmilar ve tek
yanli olarak gelimilerdir.
P ... P' devresi bir yandan metalarin genel dolaimi ile iie geer,
ondan ikar, tekrar ona geri dner ve onun bir parasidir. te yandan,
bireysel kapitalist iin sermaye-degerin bagimsiz bir hareketini oluturur;
kendisine ait bu hareket kismen genel meta dolaimi iersinde, kismen
de bu dolaim diinda yer alir, ama daima bagimsiz niteligini korur.
Birincisi, iki evresi sermaye hareketinin evreleri olarak PM ve M'P',
dolaim alaninda yer aldigi iin, belirli ilevsel niteliklere sahiptir. PM'
de M, emek-gc ve retim aralari olarak maddi ynden belirlenmitir;
M'P''nde, sermaye-deger, arti-deger ile birlikte gereklemitir. kincisi,
R, retim sreci, retken tketimi kapsadigi iin. ncs, paranin, i-
ki noktasina dn P ... P' hareketini kendi baina tam bir devre ha-
line getirdigi iin.
Demek ki, her bireysel sermaye iki yarim, dolaiminda, PM ve
M'P''nde, bir yandan genel meta dolaiminin bu dolaimda para ya
da meta olarak ister bir i grsn, isterse hareketsiz kalsin bir etmeni-
dir ve bylece, metalar aleminde yer alan genel bakalaim zincirinde
bir halka oluturur. te yandan, genel dolaim iersinde kendi bagimsiz
devresini izer; bu dolaimda, retim alani geici bir aama oluturur ve
bu sermaye, iki noktasina, oradan iktigi ayni biimde dner. retim
sreci iersinde kendi gerek bakalaimini da ieren kendi devresi
iersinde ayni zamanda deger byklgn de degitirir. iki noktasi-
na yalnizca para-deger olarak degil, genilemi, artmi para-deger ola-
rak dner.
Son olarak, daha sonra inceleyecegimiz teki biimlerin yanisira
55
Kurl Murks
Kupilul ll
sermayenin dairesel yolunun zel bir biimi olarak [sayfa 64| PM ... R ...
M'P' hareketini gzden geirelim. Bu hareketin u zellikler ile bir ayri-
calik gsterdigini grecegiz.
1. Para-biim iersinde sanayi sermayesi, para-sermaye olarak,
kendi toplam srecinde, iki ve dn noktalarini oluturdugu iin,
para-sermaye Je||es/ olarak ortaya ikar. Formln kendisi u olguyu
ifade eder ki, para, burada para olarak genilememi yalnizca yatirilmitir,
yani sermayenin salt para-biimi, para-sermayedir. Ayrica unu da ifade
eder ki, bu hareketin belirleyici amaci kullanim-degeri degil, degiim-
degeridir. Salt, degerin para-biimi, degerin grndg bagimsiz ve mad-
di biim oldugu iin, balangi ve son noktalari gerek olan para P ... P'
dolaim biimi, kapitalist retimin zorunlu amacini apaik gsterir: para
yapmak. retim sreci salt kainilmaz bir ara halka, para yapma ugruna
katlanilan zorunlu bir bela gibi ortaya ikar. Kapitalist retim tarzina bag-
li btn uluslar, kendilerini ite bunun iin zaman zaman retim sreci-
ni ie karitirmaksizin para yapmak iin hummali bir abanin penesine
kaptirirlar.
2. R'nin ilevi retim aamasi bu dolaimda, dolaimin iki aamasi,
PM ... M'P' evresinde bir kesintiyi temsil eder ve bu da sirasi gelince,
basit dolaimda, PMP', yalnizca geici bir halkayi temsil eder. retim
sreci, bir devre izen sre biiminde, biimsel ve aika kapitalist
retim biiminde oldugu gibi, salt bir yatirilan degeri geniletme, yani
retimin amacindaki gibi salt bir zenginleme araci olarak grlr.
8. Evreler dizisi PM ile aildigina gre, dolaimin ikinci halkasi
M'P''dr. Bir baka deyile, iki noktasi P, kendini geniletecek olan
para-sermeyedir; son nokta P', kendini genileten para-sermaye P c|||
p'dir ve burada P, kendi dl olan ile birlikte gerekleen sermaye
sayilir. Bu, P devresini diger iki R ve M' devrelerinden ayirir ve bunu iki
biimde yapar. Bir yandan, iki utaki para-biimle. Ve para, degerin var-
liginin bagimsiz ve maddi biimi olup, metalarin kullanim-degerinin btn
izlerinin yokoldugu bagimsiz deger-biim iersinde rnn degeridir.
te yandan, R ... R biimi, mutlaka R ... R' (R c||| r) haline gelmez ve
M' ... M' biiminde, iki u arasinda herhangi bir deger farki grnmez.
Bu nedenle, PP' formlnn zelliklerinden biri, sermaye-degerin iki,
genilemi sermaye-degerin dn noktasi olmalari, bylece, sermaye-
deger [sayfa 65| yatirmanin ara, genilemi sermaye-degerin ise btn bu
ilemlerin amaci olarak ortaya ikmasi; teki de, bu bagintinin, para-
biimde, bagimsiz deger-biimde, dolayisiyla, para doguran para, para-
sermaye iersinde ifade edilmesidir. Degerin arti-deger dogurmasi,
srecin yalnizca balangici ve sonu olarak ifade edilmemekte,
gzkamatirici para-biimi ile apaik ortada durmaktadir.
4. PM'nin tamamlayici ve son evresi M'P''nn sonucu olarak
gerekleen para-sermaye P', ilk devresine baladigi ayni biime kesen-
kes sahip olduguna gre, son devreden ikar ikmaz, artmi (birikmi)
5
Kurl Murks
Kupilul ll
para-sermaye P = P + olarak tekrar ayni devreye balar. Devrenin
yinelenmesinde 'nin dolaiminin P'ninkinden ayrildigi P ... P' biimin-
de, hi ifade edilmemitir. Kendi, bir defalik biimi iersinde biimsel
olarak dnlrse para-sermaye devresi bu yzden, yalnizca kendini
geniletme ve birikim srecini ifade eder. Tketim, burada PM < ile
yalnizca retken tketim olarak ifade edilmitir ve bu bireysel sermaye
devresinde ierilen yalniz bu tketimdir. Emeki ynnden PE, EP ya
da MP'dir. te bunun iin, emekinin bireysel tketimini oluturan
dolaimin ilk evresidir, yani: EPM (geim aralari). kinci evre, PM,
artik bireysel sermaye devresi iine dmemekte, ama onun tarafindan
balatilmakta ve ne srlmektedir, nk emeki, her eyden nce
yaamak zorundadir ve dolayisiyla kapitalistin smrebilecegi bir mal-
zeme olarak pazarda daima bulunabilmesi iin bireysel tketim ile
yaamini srdrmesi gerekir. Ne var ki, bu tketimin kendisi, burada,
yalnizca emek-gcnn sermaye tarafindan retken tketimi iin bir
koul olarak kabul edilmitir; yani emekinin bireysel tketim yoluyla
emek-gc olarak kendisini srdrmesi ve yeniden-retmesi lsn-
de kabul edilmitir. Bununla birlikte, A, sermaye devresine giren ger-
ek anlamda metalar, yalnizca retken tketimin besinleridir. EP
hareketi, emekinin bireysel tketimini, yaamasi iin gerekli maddele-
rin ete ve kana dnmesini saglar. Kapitalistin kendisinin de orada
olmasi, bir kapitalist ilevini yerine getirebilmesi iin onun da yemesi ve
tketmesi gerektigi dogrudur. Bu amala, o da ancak emeki kadar
tketmek durumundadir ve bu dolaim sreci ancak bu kadarini ngr-
mektedir. Ama bu bile biimsel olarak ifade edilmemitir, nk forml
P' ile sona [sayfa 66| ermektedir; yani imdi ogalmi bulunan para-ser-
mayenin ilevine yeniden balayabilecegi bir sonula sona ermektedir.
M'P' dogrudan M''nn satiini ierir; ama M'P', bir kismiyla bir
sati, PM, diger kismiyla bir satin almadir, ve son tahlilde bir meta, satin
alinan nesnenin niteligine gre ister bireysel ister retken olsun tketim
srecine girmek iin (ara satilari konu dii birakirsak) yalnizca kulla-
nim-degeri iin satin alinmi oluyor. Ama bu tketim, rn M' olan
bireysel sermaye devresine girmez. Bu rn, salt bir sati metai oldugu
iin devrenin diina ikmitir. M', aika, reticiden baka kimseler ta-
rafindan tketilmek iin ayrilmitir. te bunun iin (PM ... R ... M'P'
formlne dayanan) merkantil sistemin bazi yandalari, bireysel kapita-
listlerin ancak emeki kadar tketimde bulunmalari, kapitalist uluslarin
kendi metalarinin tketimini ve genellikle tketim srecini daha az akilli
uluslara birakmalari ve retken tketimi yaamlarinin balica amaci hali-
ne getirmeleri gerektigi konusunda uzun vaizlar vermektedirler. Bu vaiz-
lar, insanin aklina, kilise babalarinin biim ve z olarak bunlara benzeyen
sofuca gtlerini getiriyor.
57
Kurl Murks
Kupilul ll
Sermayenin devreler iersindeki hareketi, demek oluyor ki,
dolaim ve retimin birligidir ve her ikisini de ierir. Her iki PM ve M'P'
evreleri de dolaimin hareketleri oldugu iin, sermaye dolaimi, genel
meta dolaiminin bir parasidir. Ama bunlar, ilevsel ynden, yalniz dola-
im alani ile degil, ayni zamanda, retim alani ile de ilgili bulunan ser-
maye dolaiminin belli kesitleri, aamalari olduklari iin, sermaye, genel
meta dolaimi iersinde kendi devresinden de geer. Genel meta dola-
imi, ilk aamada sermayeye, sonradan retken sermaye ilevini yerine
getirebilecegi biimi almasinda ara olarak hizmet eder; ikinci aamada,
sermayenin kendi devresini yenileyemeyecegi meta-ilevinden siyrilmasi-
na hizmet eder; ayni zamanda, sermayeye, kendi devresini, kendisine
eklenmi bulunan arti-degerin dolaimindan ayirma olanagini saglar.
Para-sermayenin yaptigi devre, bu nedenle tamamiyla tek yanli,
ve bu durumuyla sanayi sermayesi devresinin dolaiminin grldg en
arpici ve tipik biimidir; bu sermayenin amaci ve itici gc degerin
kendi-kendisini geniletmesi, para [sayfa 67| yapmak ve birikim bylece
apaik ortaya ikmaktadir. (Pahaliya satmak iin satin almak.) lk de-
vrenin PM olmasi olgusu, ayrica, retken sermayenin gelerinin, meta-
pazarindan geldigini ve genellikle kapitalist retim srecinin dolaim ve
ticarete dayandigini da ortaya koyar. Para-sermaye devresi, salt bir meta
retimi degildir, onun kendisi de yalniz dolaim ile olanaklidir ve bu
dolaimi ngrr. Bu, yalnizca dolaima ait P biiminin, yatirilan serma-
ye-degerin, ilk ve saf biim olarak grnmesi olgusundan da aika an-
lailir, oysa diger iki devre biiminde durum byle degildir.
Para-sermaye devresi daima sanayi sermayesinin genel ifadesi
olarak kalir, nk her zaman yatirilan degerin kendisini geniletmesini
ierir. R ... R'de, sermayenin para ifadesi yalnizca retim gelerinin fi-
yati, dolayisiyla, hesap parasi biiminde ifade edilen ve muhasebede bu
biim iersinde sabit kalan bir deger olarak grlr.
Yeni ilemeye balayan bir sermaye, para biiminde ilk kez yati-
rildiktan sonra, bir sanayi kolundan digerine geerken ya da sanayi ser-
mayesi i alanindan alinirken; ayni biim iersinde geri ekildigi zaman
P ... P', sanayi sermayesi devresinin zel bir biimi halini alir. Bu, ilk kez
para biiminde yatirilan arti-degerin sermaye olarak i grmesini ier-
digi gibi, arti-deger ilk iktigi i kolundan baka bir yerde ilev yaptigi
zaman daha aik hale gelir. P ... P' bir sermayenin ilk devresi olabilecegi
gibi son devresi de olabilir; ona, toplam toplumsal sermaye biimi, ola-
rak da bakilabilir; o, para biiminde yeni biriktirilmi bir sermaye olarak,
ya da bir sanayi kolundan digerine aktarilmak amaciyla tmyle paraya
dntrlen eski sermaye olarak, yeni yatirilmi bir sermaye biimidir.
Btn devrelerde daima bulunan bir biim olan para-sermaye,
bu devreyi, salt sermayenin arti-deger reten kismi, yani degien ser-
maye iin yerine getirir. cretin yatirimin normal biimi para olarak
58
Kurl Murks
Kupilul ll
demedir; emeki gngne geindigi iin bu iin daha kisa araliklarla
yenilenmesi gerekir. Bu durumda, emekinin karisina kapitalistin para-
kapitalist ve sermayenin de para-sermaye olarak ikmasi gerekir. Bu
durumda, retim aralarinin satin alinmasi ve retilen metalarin satil-
masinda oldugu gibi dogrudan ya da dolayli bir hesap bakiyesi birak-
mak szkonusu olamaz (bylece, para-sermayenin byk [sayfa 68| kismi
fiilen yalnizca metalar biiminde sayilir, para, yalnizca hesap parasi bii-
minde, ve ensonu nakit para, yalnizca hesap bakiyeleri iinde bulunur).
te yandan, degien, sermayeden dogan arti-degerin bir kismi kapitali-
stin perakende aliverii ile ilgili kiisel tketimi iin harcanir, ve bunun
izledigi yol ne denli dairesel olursa olsun, bu kisim, daima, nakit olarak,
arti-degerin para-biiminde harcanmi olur. Arti-degerin bu kisminin ok
ya da az olmasinin bir nemi yoktur. Degien sermaye daima cretlere
yatirilan (PE) para-sermaye olarak, ve , kapitalistin bireysel tketimi-
nin masrafini karilamak zere harcanan arti-deger olarak yeniden orta-
ya ikar. Dolayisiyla, yatirilan degien sermaye-deger P ve bundaki arti
, bu biim iersinde harcanmak zere para biiminde elde tutulmak
zorundadir.
P' = P + sonucu ile PM ... R ... M'P' forml, yatirilan ve
kendini genileten degerin, onun edegeri para biiminde bulunmasi
yznden biim olarak aldatici ve nitelike hayalidir. Agirlik, degerin
kendini geniletmesi zerine degil, bu srecin c|c-|//m/ zerine, so-
nuta dolaimdan para-biimde ilk yatirilandan daha fazla deger ekil-
mesi olgusu zerinde; u halde, kapitaliste ait altin ve gm kitlesinin
ogalmasi zerine verilmitir. Szde para sistemi, salt dolaim iersinde
yer alan ve bu yzden de PM ve MP' hareketlerini, M'nin ikinci hare-
kette degerinin zerinde satilmasi nedeniyle, dolaimdan, satii ile ora-
ya srlenden daha fazla ektigi biiminde aiklayabilen bir hareketin,
PMP' irrasyonel biiminin bir ifadesidir. Buna karilik, zel bir biim
olarak sabit PM ... R ... M'P' forml, yalniz metalarin dolaimi degil,
ayni zamanda, retimi de gerekli bir ge olarak grlen daha st dzey-
de gelimi merkantil sistemin temelini oluturur.
PM ... R ... M'P' formlnn hayali niteligi ve buna uygun den
hayali yorumu, bu biimin akici ve durmadan yenilenen bir biim olarak
degil de, bir defaya zg degimeyen bir biim diye kabul edildigi; u
halde, devre biimlerinden bir tanesi diye degil de devrenin biricik bii-
mi diye dnldg zaman szkonusudur. Ne var ki, bu biimin kendi-
si, diger biimlerin varligina iaret eder.
Birincisi, bu, tm devre, retim srecinin kapitalist niteligi zeri-
ne dayanir ve bu nedenle bu sreci, kendine temel olarak oluturdugu
zgl toplumsal koullarla birlikte ele alir. [sayfa 6D|
PM = PM < ; ama PE, cretli-emekinin ve dolayisiyla re-
tim aralarinin, retken sermayenin bir kismi olarak varligini varsayar.
Bu nedenle, emek ve kendini geniletme srecini, retim srecini, ser-
5
Kurl Murks
Kupilul ll
mayenin bir ilevi olarak varsayar.
kincisi, eger P ... P' yinelenirse, para-biime dn, tipki ilk aa-
madaki para-biim gibi gitgide silikleir. R'ye yer amak iin PM orta-
dan kaybolur. Durmadan yinelenen para biiminde yatirim ve bunun
gene para biiminde srekli geri dnmesi, devrede, ancak bir an sren
hareketler olarak grlr.
ncs,
Devrenin ikinci yinelenmesi ile balayarak R ... M', PM ... R, P'nin
ikinci devresi tamamlanmadan nce ortaya ikan ve bylece daha son-
raki btn devreler R ... M'PM ... R biimi altinda dnlebilen ve ilk
devrenin ilk evresi olan PM, srekli yinelenen retken sermaye devresi
iin salt bir gei hazirligidir. Bu, para-sermaye biiminde ilk kez yati-
rilan sanayi sermayesi iin gerekten byledir.
te yandan, R'nin ikinci devresi tamamlanmadan nce, ilk dev-
re, meta-sermaye devresi, M'P', PM ... R ... M' (kisaltilmii M' ... M')
zaten tamamlanmi olur. Demek oluyor ki, ilk biim zaten diger ikisini
de iermektedir ve para-biim, bylece, salt bir deger ifadesi olmayip,
degerin edeger biimdeki, yani para olarak ifadesi oldugu iin ortadan
kalkmaktadir.
Ensonu, eger biz, ilk kez PM ... R ... M'P' devresini belirleyen ye-
ni yatirilmi bir bireysel sermayeyi ele alirsak, burada, PM hazirlik evre-
si, bu bireysel sermayenin getigi ilk retim srecinin ncsdr. Do-
layisiyla, bu PM evresi ngrlmemi, ama daha ok, retim srecinin
gerektirdigi ya da zorunlu kildigi bir eydir. Ne var ki bu, yalniz bu birey-
sel sermayeye uygulanir. Kapitalist retim tarzinin ve dolayisiyla kapita-
list retimin belirledigi toplumsal koullarin varliginin kabul edildigi
durumlarda, sanayi sermayesinin genel devre biimi para-sermayenin
devresidir. Bu nedenle kapitalist retim sreci, yeni yatirilmi sanayi ser-
mayesinin ilk para-sermaye devresinde [sayfa 7O| olmasa bile onun diinda
bir nkoul olarak varsayilir. Bu retim srecinin devamli varligi, durma-
dan yenilenen R ... R devresini ngrr. lk aama PM < 'da bile bu
nkoul bir rol oynar, nk bir yandan cretli-emekiler sinifinin bu-
lunmasini varsaydigi gibi, te yandan da retim aralarini satin alan iin
ilk aama olan PM, bu aralari satan iin M'P''dr; dolayisiyla M' meta-
sermayeyi ngrr ve bylece bizzat metalar kapitalist retimin sonulari
ve bu nedenle de retken sermayenin ilevleri olarak kabul edilir. [sayfa
71|
0
Kurl Murks
Kupilul ll
KNC BLM
RETKEN SERMAYENN DEVRES
RETKEN sermaye devresinin genel forml R ... M'P'M ... R'dir.
Bu forml, retken sermayenin ilemesinin devresel yenilenmesini, yani
yeniden-retimini ya da degerin kendisini geniletmesini amalayan yeni-
den-retim sreci olarak bu sermayenin retim srecini; arti-degerin
yalniz retimini degil, devresel yeniden-retimini; sanayi sermayesinin
ilevini retken biimi iersinde ve bu ilevi bir kez degil devresel yine-
lenmesi biiminde, ve bylece yenilenmenin iki noktasi tarafindan
saptandigini belirler. M''nn bir bolm (bazi durumlarda sermayesinin
eitli yatirim kollarinda) meta biiminde iktigi ayni emek-srecine,
dogrudan retim araci olarak tekrar girebilir. Bu, yalnizca bu blmn
degerini, gerek para ya da itibari paraya dnmekten kurtarir; yoksa
meta ancak hesap parasi olarak bagimsiz bir ifade kazanir. Degerin bu
kismi dolaima girmez. Bylece, dolaim srecine girmeyen degerler
retim srecine girerler. Kapitalistin, M''nn arti-rnn parasi biimin-
de ayni olarak tkettigi kismi iin de ayni ey [sayfa 72| geerlidir. Ne var ki,
T
Kurl Murks
Kupilul ll
kapitalist retim iin bunun pek nemi yoktur. Bu, olsa olsa ancak ta-
rimda dikkate alinmaya deger.
Bu biim iersinde iki ey gze arpar.
Birincisi, ilk P ... P' biiminde retim sreci R'nin ilevi, para-
sermaye dolaimini kesintiye ugrattigi ve iki evre, PM ve M'P' evreleri
arasinda yalnizca bir araci rol oynadigi halde, burada sanayi sermayesi-
nin tm dolaim sreci, dolaim evresi ierisindeki btn hareketi yal-
niz bir kesinti oluturur ve dolayisiyla, ilk u olarak devreyi aan retken
sermaye ile ayni biimin diger ucu olarak onu kapayan ve bu hareketi
ile ayni biim iersinde onu yeniden balatan retken sermaye arasinda
yalnizca baglayici bir halkadir. Asil dolaim yalnizca yenilenmelerle de-
vamli hale getirilen devresel yeniden-retimi saglayan bir ara gibi
grnr.
kincisi, dolaimin tamami, para-sermaye devresinde oldugunun
tam tersine bir biim iersinde kendini gsterir. Orada degerin belirlen-
mesinden ayri, PMP (PM. MP) biimindeydi; burada gene degerin
belirlenmesinde ayri, MPM (MP. PM) biimindedir, yani basit meta
dolaimi biiminde.
I. BAST YENDEN RETM
nce, R ... R'nin iki ucu arasinda dolaim alaninda yer alan M'
P'M srecini gzden geirelim.
Bu dolaimin iki noktasi meta-sermayedir: M' = M + m = R +
m. Meta-sermayenin ilevi M'P' (bunun ierdigi gerekleen sermaye-
deger R'ye eittir ve o da imdi, M''n oluturan M kismi ile, ayni miktar
metain bir kismi olarak varolan, m degerine sahip arti-deger biiminde
bulunur) devrenin ilk biimi iersinde incelenmiti. Ama orada bu ilev,
kesintiye ugratilan dolaimin ikinci evresini ve tm devrenin tamamlayi-
ci evresini oluturuyordu. Burada, devrenin ikinci, dolaimin ise ilk evre-
sini oluturur. lk devre P' ile sona erer ve hem P' hem de ilk P ikinci
devreyi tekrar para-sermaye biiminde aabilecekleri iin, balangita,
P ile P''nn ierdigi 'nin (arti-degerin) yollarina birlikte devam edip
etmediklerini ya da ayri ayri yollar izleyip izlemediklerini dikkate almak
gereksizdi. Eger biz, ilk devreyi yenilenen yolu iersinde izlemeye de-
vam etmi olsaydik, bu, o zaman gerekli hale gelirdi. Ama bu noktanin,
retken [sayfa 78| sermaye devresinde kararlatirilmasi gerekir, nk. bu-
nun daha ilk devresinin belirlenmesi ona bagli oldugu gibi, M'P', bura-
da, PM ile tamamlanmasi gerekli dolaimin birinci evresi olarak grn-
mektedir. Formln yalnizca basit yeniden-retimi, ya da genilemi
boyutlarda yeniden-retimi temsil etmesi bu karara baglidir. Devrenin
niteligi, alinan karara gre degiir.
yleyse, nce, retken sermayenin basit yeniden-retimini gz-
den geirelim ve birinci blmde oldugu gibi koullarin sabit kaldigini
2
Kurl Murks
Kupilul ll
ve metalarin degerleri zerinden alinip satildigini kabul edelim. Bu var-
sayima gre arti-degerin tamami kapitalistin bireysel tketimine girer.
Meta-sermaye M''nn paraya dnmesi gerekleir gereklemez, pa-
ranin sermaye-degeri temsil eden kismi, sanayi sermayesinin devresin-
de dolamaya devam eder; diger kismi, paraya dnen arti-deger, genel
meta dolaimina girer ve kapitalistten ikan, ama bireysel sermayesinin
dolaimi diinda yer alan bir para dolaimi oluturur.
rnegimizde, elimizde 5OO sterlin degerinde 1O.OOO libre iplik
olarak meta-sermaye M' vardir; bunun 422 sterlini retken sermaye
degerini temsil eder ve 8.44O libre ipligin para-biimi olarak M' ile balayan
sermaye dolaimina devam eder, oysa meta-rn fazlaligi 1.56O libre
ipligin para-biimi 78 sterlinlik arti-deger bu dolaimi terkeder ve genel
meta dolaimi iersinde ayri bir yol izler.
-m, kapitalistin, kendi aziz varligi ya da ailesine zg meta ya da
kiisel hizmet iin harcadigi parayla yaptigi bir dizi satinalmalari temsil
eder. Bu satinalmalar eitli zamanlarda para para yapilir. Bu yzden
para, gnlk tketime ayrilmi geici bir yedek ya da, para-yigma halin-
de bulunur, nk dolaimi kesintiye ugrami para, para-yigma biimi-
ne brnmtr. Paranin geici para-yigma biimini de kapsayan dolaim
araligi ilevi, para-biim P' iersinde sermaye dolaimina girmez, Bu
para, yatirilmami, harcanmitir.
Yatirilan toplam sermayenin daima btnyle bir evreden digeri-
ne getigini varsaymitik; imdi burada da gene, R'nin [sayfa 74| rettigi
metalarin retken sermaye R'nin toplam degerini, yani 422 sterlin ile,
retim srecinde yaratilan 78 sterlinlik arti-degeri temsil ettigini varsayiyo-
ruz. Bir tek metai ele alan rnegimizde arti-deger, 1.56O libre iplikte bu-
lunmaktadir; eger bir libre iplige gre hesaplarsak 2.4D6 ons iplik bii-
minde bulunacaktir. Ama eger meta, szgelii, ayni degerdeki geler-
den oluan 5OO sterlin degerinde bir makine olsaydi, bu makinenin dege-
rinin bir kismi, 78 sterlini, arti-deger olacakti, ama bu 78 sterlin ancak
makinede bir btn olarak bulunacakti. Bu makine, kirilip paralan-
maksizin, kullanim-degeri ile birlikte degeri de yokedilmeksizin, serma-
ye-deger ve arti-deger olarak ayrilamaz. Bu nedenle, bu iki deger gesi,
1O.OOO librelik bir metain birbirinden ayrilabilir bagimsiz gelerini temsil
eden u kadar libre iplik gibi bir M' metainin bagimsiz geleri olarak
degil de, bir metain ancak zihnen tasarlanabilen geleri olarak temsil
edilebilir. lk durumda, 'nin kendi ayri dolaimina girebilmesi iin, top-
lam metain, meta-sermayenin, makinenin btnyle satilmasi gerekir.
te yandan, kapitalist, 8.44O libreyi sattigi zaman, geriye kalan 1.56O
librenin satii, m (1.56O libre iplik) (78 sterlin) m (tketim mallari)
M'
{
M
+
m
}

P'
{
P
+
m
}
M<
m
E
A
3
Kurl Murks
Kupilul ll
biimdeki arti-degerin bsbtn ayri bir dolaimini temsil eder. Ama
1O.OOO libre ipligin, rnn her bireysel blmnn deger geleri, r-
nn kisimlari tarafindan oldugu kadar toplam rn tarafindan da temsil
edilebilir. Tipki 1O.OOO libre iplik; degimeyen-sermaye (J), 872 sterlin
degerinde 7.44O libre iplik; degien-sermaye (|), 5O sterlin degerinde
1.OOO libre iplik; ve arti-deger (c), yani 78 sterlin degerinde 1.56O libre
iplik diye blnebilecegi gibi, her libre iplik de, 8.D28 peni degerinde
11.DO6 onsa eit J'ye; 1.2OO peni degerinde 1.6OO ons iplige eit |'ye; ve
1.872 peni degerinde 2.4D6 ons iplige eit c'ya blnebilir. Kapitalist,
ayrica, 1O.OOO libre ipligin eitli kisimlarini birbiri ardina satarak bunlar-
da bulunan arti-deger gelerini ardarda tketebilir, ve bylece, ayni za-
manda, J c||| | miktarlarini da ardarda gerekletirmi olur. Ama son
tahlilde bu ilev de, gene 1O.OOO librenin tmnn satii gibidir ve bu
nedenle de d ve |'nin degerinin yerini 8.44O librenin satii alacaktir.
(Buch I, Kap. VII, 2.)*
Her nasil olursa olsun, M'P' ile,, M''nde bulunan hem sermaye-
deger ve hem de arti-deger, ayrilabilir bir varlik, [sayfa 75| farkli para miktar-
lari varligi kazanirlar. Her iki durumda da, P ve , gerekte, balangita
M''nde yalnizca metain fiyati olarak zel ve hayali bir ifadeye sahip bulu-
nan degerin dnm bir biimidir.
m--m, basit meta dolaimini temsil eder; ilk evresi m-, meta-
sermayenin dolaiminda, M'P''nde, yani sermayenin devresinde bu-
lunur; tamamlayici evre -m ise tersine, genel meta dolaiminda ayri
bir hareket olarak bu devrenin diina der. Sermaye-deger ve arti-dege-
rin, M' ve m'nin dolaimi M''nn P''ne dnmesinden sonra ayrilir. u
halde:
Birincisi, meta-sermaye, M'P' = M'(P + ) ile gerekleirken,
M'P' dolaiminda henz birlikte bulunan ve ayni miktarda meta tarafin-
dan yrtlen sermaye-deger ile arti-degerin hareketi ayrilabilir duruma
gelir ve bundan byle her ikisi de ayri para miktarlari olarak bagimsiz
biimlere sahip olurlar.
kincisi, bu ayrilma olunca, p, kapitalistin geliri olarak harcandigi
halde, sermaye-degerin ilevsel biimi olan P, devrenin belirledigi yolu-
na devam eder, ilk hareket M'P', daha sonraki PM ve -m hareketleri-
yle bagintili olarak iki farkli dolaim, MPM ve m--m biiminde
gsterilebilir; bu dizilerin her ikisi de, genel biimleri ynnden olagan
meta dolaimina aittir.
Yeri gelmiken unu da belirtelim, metalarin srekliligi ve bl-
nemezligi durumunda deger gelerini zihnen ayirmak, bir uygulama
sorunudur. Szgelii, Londra'da genellikle krediyle yrtlen inaat
ilerinde mteahhit, avanslari, inaatin belli aamalarina gre alir. Bu
aamadan hi biri tam bir ev degil, yalnizca gelecekte tamamlanacak
* lc/|c|, Birinci Cilt, Dokuzuncu Blm, kinci Kesim. -EJ.
4
Kurl Murks
Kupilul ll
bir evin halen yapilmi bulunan gerek kisimlaridir; dolayisiyla bu gere-
klige karin, tam bir evin dncedeki paralaridir, ama gene de yeni
bir avans verilmesi iin gven yerecek derecede gerektir. (Bu konuda,
aagida onikinci blme bakiniz.)*
ncs, M ve P'de henz birlikte devam etmekte olan ser-
maye-deger ve arti-degerin hareketi, yalnizca kismen ayrilir (arti-degerin
gelir olarak harcanmayan bir blm) ya da hi ayrilmazsa, sermaye-
degerin bizzat kendi devresi iersinde, daha bu devre tamamlanmadan,
bir degime olur. rnegimizde, retken sermayenin degeri 422 sterline
eitti. Eger bu sermaye diyelim 48O ya da 5OO sterlin olarak, PM hareke-
tine devam ederse, [sayfa 76| devresinin sonraki aamalarina, ilk degerine
gre 58 ya da 78 sterlin bir artila devam etmi olur. Bu, ayni zamanda,
degerinin bileiminde bir degime ile birlikte de olabilir.
M'P', dolaiminin ikinci ve I. devrenin (P ... P') son aamasi,
bizim devremizde ikinci, meta dolaiminda ilk aamadir. Dolaimla ilgi-
si ynnden, bunun, P'M' ile tamamlanmasi gerekir. Yalniz onun ardin-
da bulunan kendini geniletme sreci M'P' degil (bu durumda R'nin
ilevi olan ilk aama), onun sonucu M' metai da zaten gerekletirilmitir.
Demek oluyor ki, hem sermayenin kendisini geniletme sreci ve hem
de genilemi bulunan sermaye-degeri temsil eden metalarin
gereklemesi M'P''nde tamamlanmi oluyor.
Ve bylece basit yeniden-retimi, yani -m'nin PM'den tama-
men ayrildigini belirtmi olduk. Her iki dolaimda, hem m--m ve hem
de MPM, genel biimlerini ilgilendirdigi lde meta dolaimina dahil
olduklari iin (ve bu nedenle, dolaimlarin ularinda herhangi bir deger
farki gstermezler), kapitalist retim srecini tipki vlger ekonominin
yaptigi gibi, u ya da bu biimde tketilmek zere salt bir meta ya da
kullanim-degeri retimi olarak anlamak ve gene vlger ekonominin ya-
nilarak syledigi gibi, kapitalistin bunlari yalnizca yerlerine farkli kulla-
nim-degerleri almak ya da bu kullanim-degerleriyle degimek iin
rettigini sylemek ok kolaydir.
M', daha balangitan beri meta-sermaye olarak hareket eder ve
srecin batan sona amaci olan zenginleme (arti-deger retme), kapi-
talistin arti-degeri (ve bylece sermayesi) arttika tketiminin de art-
masini hi bir biimde ditalamayacagi gibi, tam tersine, bunu kesinlikle
kapsar.
Gerekten de, kapitalistin gelir dolaiminda, retilen meta m (ya
da retilen meta M''nn dnsel olarak ona tekabl eden parasi),
ancak nce onun paraya sonra da paradan zel tketime hizmet eden
diger metalara dnmesine yarar. Ama bu noktada, u kk durumu
da grmezlikten gelmemeliyiz: balangita meta-sermaye M''nn bir kis-
mi olarak sahneye iktigi iin, m, kapitaliste hi bir eye malolmayan bir
* Bkz: s. 25O-251. -EJ.
5
Kurl Murks
Kupilul ll
meta-deger, arti-emegin bir nesnellemesidir. Bu m, varligi geregi, sre
iindeki sermaye-degerin devresine baglidir ve eger bu devre durgunlair
ya da baka bir biimde bozulmaya balarsa, yalniz m'nin tketimi kisit-
lanmakla ya da bsbtn durmakla kalmaz, [sayfa 77| m'nin yerini alacak
metalar dizisi dzeni de bozulmu olur. M'P' baarisizlikla sona erdigi
ya da M''nn ancak bir kismi satilabildigi zaman, gene ayni ey olur.
Kapitalist gelir dolaimini temsil eden m--m'nin sermaye
dolaimina ancak m'nin M''nn degerinin, meta-sermayenin ilevsel bii-
mi iersindeki sermayenin, bir parasi oldugu srece girdigini grm
bulunuyoruz; ama -m hareketi iersinde bagimsizlik kazanir kazan-
maz, bylece btn bir m--m biimi boyunca bu gelirin dolaimi, ka-
pitalistin yatirdigi sermayeden kaynaklandigi halde, bu sermayenin hare-
ketine girmez. Sermayenin varligi kapitalistin varligini ngrdg ve ka-
pitalistin varligi da arti-degeri tketmesi kouluna bagli oldugu lde,
bu dolaim, yatirilan sermaye hareketi ile bagli haldedir.
Genel dolaim iersinde, M', diyelim iplik, yalnizca bir meta ola-
rak ilev yapar; sermaye dolaiminda bir ge olarak, sermaye-degerin
sirasiyla bir brnp bir siyrildigi bir biim olan me|c-se|mcye ilevini
yerine getirir. pligin tccara satilmasindan sonra, rn oldugu sermaye-
nin dairesel hareketinin diina ikar, ama bir meta olarak gene de genel
dolaim alanindaki hareketine devam eder. Bir ve ayni meta kitlesi, ip-
likiye ait sermayenin bagimsiz devresinde bir evre olmaktan iktigi hal-
de, dolaima devam eder. Demek ki, kapitalist tarafindan dolaima so-
kulan meta kitlesinin gerek belirleyici bakalaimi, MP, bunlarin tketim
alanina nihai geii, bu meta kitlesinin, kapitalistin meta-sermayesi ola-
rak ilev yaptigi bakalaimdan zaman ve yer olarak tamamen ayri ola-
bilir. Sermaye dolaiminda tamamlanmi bulunan ayni bakalaim, genel
dolaim alaninda henz tamamlanmasi gereken bir ey olarak bulunur.
Bu ipligin bir diger sanayi sermayesinin devresine girmesi, bu
durumu zerre kadar degitirmez. Sermaye olarak pazara srlmeyip
bireysel tketime giren degerlerin dolaimi ne kadar devreden oluu-
yorsa, genel dolaim da, toplumsal, sermayenin eitli bagimsiz kisimla-
rinin, yani bireysel sermayeler toplaminin iie gemi o kadar devre-
sinden oluur.
Genel dolaimin bir kismini oluturan bir sermaye devresi ile
bagimsiz bir devredeki halkalari oluturan bir devre arasindaki baginti, P
c||| 'ye eit olan P''nn dolaimini incelerken daha ayrintili olarak gs-
terilmitir. Para-sermaye olarak P, sermayenin devresindeki hareketine
devam eder; gelir olarak [sayfa 78| harcanmi (-m) bulunan genel dola-
ima girer, ama sermaye devresinden hemen ikip gider. Yalnizca ek
para-sermaye ilevini yerine getiren kismidir ki, sermaye devresine gi-
rer. m--m'de para, yalniz sikke olarak hizmet eder; bu dolaimin ama-
ci, kapitalistin bireysel tketimidir. Sermaye devresine girmeyen bu do-
laimi retilen degerin gelir olarak tketilen kisminin dolaimini ser-
Kurl Murks
Kupilul ll
mayenin karakteristik devresi diye gstermek, vlger iktisadin tipik bu-
dalaligidir.
kinci evrede, PM, R'ye eit olan sermaye-deger P (bu noktada,
sanayi sermayesi devresini balatan retken sermaye degeri), arti-deg-
erden kurtulmutur ve bu nedenle de para-sermaye devresinin ilk
aamasindaki PM, ayni deger byklgne sahip olarak gene vardir.
Yer degitirmi oldugu halde, meta-sermayenin imdi dnm bulun-
dugu para-sermayenin ilevi gene aynidir: yani A ile E'ye, retim aralari
ile emek-gcne dnmesi.
Meta-sermayenin ilevini yerine getirmesinde, M'P''nde, sermaye-
deger, m- ile birlikte MP evresinden gemitir ve imdi tamamlayici
PM< evresine girmektedir. Bu nedenle de, dolaimin tamami MP
M< 'dir.
Birincisi: Para-sermaye P, sermaye-degerin yatirildigi ilk biim
olarak Biim I'de (P ... P' devresinde) ortaya ikmiti; burada, daha
balangita, meta-sermayenin, ilk dolaim evresi M'P''nde kendisini
dntrdg para miktarinin bir kismi olarak, dolayisiyla, daha
balangita, retken sermaye R'nin, metalarin satii yoluyla para-biime
dnmesi olarak grlr. Para-sermaye, burada, daha balangita, ser-
maye-degerin ne ilk, ne de son olan biimi olarak vardir, nk, MP
evresini tamamlayan PM evresi, yeniden ancak para-biimden ikarak
gerekletirilebilir. Demek oluyor ki, PM'nin ayni zamanda PE olan
kismi, imdi artik, emek-gc satin alinmasi iin salt bir para yatirimi
olarak degil, emek-gcnn yarattigi meta-degerin bir kismini oluturan
5O sterlin degerinde ayni 1.OOO libre ipligin retilmesi iin para biimin-
de yapilan bir yatirim olarak da ortaya ikiyor. Burada emekiye verilen
para, kendi rettigi meta-degerin bir kisminin dnm edeger bii-
minden baka bir ey degildir. Ve baka nedenle olmasa bile salt bu
nedenle, PM hareketi, PE anlamina geldigi srece, hi bir zaman para
biiminde bir metain kullanim-biiminde bir meta [sayfa 7D| ile degiilmesi
demek degildir, bu hareket, genel meta dolaimindan bagimsiz baka
geleri de ierir.
P', kendisi, R'nin bir nceki ilevinin, retim srecinin bir rn
olan M''nn dnm bir biimi olarak ortaya ikar. Toplam para P',
bu nedenle, gemi emegin para-ifadesidir. rnegimizde 5OO sterlin
degerindeki 1O.OOO libre iplik, egirme srecinin rndr. Bu miktardan
7.44O libre iplik, yatirilmi bulunan 872 sterlin degerinde degimeyen
sermaye J'ye; 1.OOO libre iplik, yatirilmi bulunan 5O sterlin degerinde
degien sermaye |'ye eittir ve 1.56O libre iplik ise 77 sterlin degerinde
arti-deger c'yi temsil eder. Eger P''nden yalniz 422 sterlinlik balangi
sermayesi tekrar yatirilacak olsa, diger koullar ayni kalmak kaydiyla,
iiye bunu izleyen haftada PE olarak, o hafta retilen ipligin yalnizca
bir kismi (1.OOO libre ipligin para-degeri) denir. MP'nin bir sonucu
olarak, para, daima gemi emegin ifadesidir. Eger tamamlayici PM
7
Kurl Murks
Kupilul ll
hareketi, hemen meta-pazarinda yer alirsa, yani pazardaki metalar
kariliginda P verilirse, bu gene gemi emegin bir biimden (paradan)
baka biime (metalara) dnmesidir. Ne var ki, PM zaman bakimin-
dan MP'den farklidir. Bunlar nadiren ayni zamanda yer alabilir, szgelii
PM hareketini yapan kapitalist ile, bu hareketin kendisi iin MP anla-
mina geldigi kapitalistin, metalarini karilikli olarak sevketmeleri halin-
de, P, yalnizca bakiyeyi demek iin kullanilir. MP hareketi ile PM
hareketi arasindaki zaman farki biraz uzun olabilir, MP hareketinin sonu-
cu olan P, gemi emegi temsil ettigi halde, PM hareketinde, henz
pazarda bulunmayan ama gelecekte pazara srlecek olan metalarin
dnm biimini temsil edebilir, nk M yeniden retilene kadar P
M hareketinin yapilmasina gerek yoktur. P, ayni ekilde, para-ifadesi
oldugu M ile ayni zamanda retilen metalarin kariligi olabilir. rnegin,
PM degiiminde (retim aralari satin alinmasinda) kmr, henz ocak-
tan ikartilmadan satin alinmi olabilir. , para birikimi olarak sayildigi
ve gelir olarak harcanmadigi srece, ancak gelecek yil retilecek olan
pamugun kariligi olabilir. Ayni ey, kapitalistin gelirinin harcanmasi, -
m, iin de geerlidir. Bu ayrica, cretler iin de, E e/||/| 5O sterlin iin
de geerlidir. Bu para, emekinin gemi emeginin yalnizca pa-ra-bii-
mi olmayip, ayni zamanda, daha henz gereklemi ya da gelecekte
gereklemesi gereken emek [sayfa 8O| iin yapilmi bir demedir. Emeki,
cretleri ile, ancak gelecek hafta yapilacak olan bir ceket satin alabilir.
Bu, zellikle, bozulmasini nlemek iin, neredeyse retilir retilmez t-
ketilmesi gerekli olan ok sayida zorunlu tketim maddeleri iin geer-
lidir. Bylece emeki, cret olarak kendisine denen para ile, kendi
gelecekteki emeginin ya da diger emekilerin gelecekteki emeklerinin
dnm biimini almi olur. Kapitalist, emekiye gemi emeginin
bir kismini vermekle, onun gelecekteki emegi iin bir bono vermi olur.
Emekinin gemi emegini karilayacak olan ama henz varolmayan
mallari oluturan, emekinin o andaki ya da gelecekteki emegidir. Bu
durumda, para-yigma dncesi btnyle ortadan kalkar.*
kincisi, MPM< dolaiminda ayni para iki kez yer degitirir;
kapitalist, parayi nce satici olarak alir ve alici olarak elden ikartir; me-
talarin para-biime dnm, yalnizca onun bu para-biiminden meta-
biimine tekrar dnm amacina hizmet eder; sermayenin para-bii-
mi, para-sermaye olarak varligi, bu yzden, bu harekette ancak geici
bir evredir; ya da, hareketin akiciligi lsnde para-sermaye, satinalma
araci olarak hizmet ettigi zaman yalnizca bir dolaim araci olarak ortaya
ikar; kapitalistler birbirlerinden satin almada bulunduklari ve bu ne-
denle de yalnizca hesaplarini karilikli olarak kapatmak durumunda ol-
duklari zaman, tam anlamiyla deme araci olarak i grr.
ncs, para-sermayenin ilevi, ister salt dolaim araci olsun,
* Vc|x, |0|cJc, e|yc:mcs|nc 0 no|0 /oym0|0|: "kinci Cildin son kismina aittir." -EJ.
8
Kurl Murks
Kupilul ll
isterse deme araci, yalnizca M'nin yerini E ve A'nin almasini sagla-
maktir; yani ipligin, retken sermayenin sonucunu temsil eden metain
yerini (gelir olarak kullanilacak arti-deger dldkten sonra) onun re-
tim gelerinin almasidir; bir baka deyile, sermaye-degerin, meta bii-
minden, bu metayi oluturan gelere tekrar dnmesidir. Son tahlilde,
para-sermayenin ilevi, yalnizca meta-sermayenin retken sermayeye
tekrar dnmesine yardimci olmaktir.
Devrenin normal biimde tamamlanabilmesi iin, M''nn degeri
zerinden ve btnyle satilmasi gerekir. Ayrica, MPM salt bir metain
yerini digerinin almasini iermekle kalmaz, ayni kalan deger-bagintila-
rinin yerinin alinmasini da ierir. Biz [sayfa 81| bunun burada byle oldugu-
nu varsayiyoruz. Ne var ki, aslinda retim aralarinin degerleri degiiklik
gsterir. Kapitalist retimi niteleyen emegin retkenligindeki srekli
degiiklik nedeniyle olsa bile, deger-bagintilarinin srekli olarak degimesi
zaten salt bu retim tarzina zg bir eydir. retim gelerinin degerle-
rindeki bu degime daha sonra ele alinacaktir,* biz, burada, buna yalni-
zca deginmi oluyoruz. retim gelerinin meta-rnlere, R'nin M''ne
dnmesi retim alaninda oldugu halde M''nn R'ye tekrar dnm,
dolaim alaninda olur. Bu, metalarin basit bir bakalaimi ile olur, ama
btnyle bakildiginda, ierigi, yeniden-retim srecinde bir evredir. Bir
sermaye dolaimi ekli olarak MPM, ilevsel olarak belirlenmi bir
madde degiimini ierir. MPM ayrica, M' meta-miktarinin retim g-
elerine eit olmasini ve bu gelerin birbirleriyle balangitaki deger-bagin-
tilarini korumalarini gerektirir. te bunun iin, metalarin yalniz kendi
degerleri zerinden satin alindiklari degil, ayni zamanda, dairesel hare-
ketleri sirasinda herhangi bir deger degiikligine ugramadiklari da
varsayilmitir. Aksi takdirde, bu sre, normal biimde devam edemez.
P ... P' hareketinde, P, tekrar eski durumunu almak zere elden
ikartilan sermaye-degerin ilk biimini temsil eder. R ... M'P'M ... R
dolaiminda, P, yalnizca srete brnlen ve bu sre sona ermeden
terkedilen bir biimi temsil eder. Para- biim, burada, yalnizca sermaye-
degerin geici bagimsiz bir biimi olarak ortaya ikar. M' biimindeki
sermayenin para-biime brnmekteki acelesi, bu biimden P' biimi-
ne dnmek zere kurtulmak iindir; daha bu kiliga brndg anda
kendisini yeniden retken sermayeye dntrmek ister. Para kiliginda
kaldigi srece, sermaye olarak grev yapamaz ve bunun iin de degeri
genilemez. Sermaye atil kalir. P, burada, bir dolaim araci olarak hiz-
met eder, ama sermayenin bir dolaim araci olarak.** Sermaye-degerin
para-biiminin kendi devresinin ilk biiminde (para-sermaye biimin-
de) sahip oldugu bagimsiz grn, bu ikinci biimde kaybolur ve bu,
Biim I'in bir eletirisi olup, onu salt bir zel biime indirger. Eger ikinci
* Bkz: Onbeinci Blm. V. -EJ.
** Vc|x, |0|cJc, e|yc:mcs|nc u no|0 /oym0|0|: "Tooke'a kari." -EJ.
Kurl Murks
Kupilul ll
bakalaim, PM, herhangi bir engel ile karilairsa szgelii, pazarda
retim araci yoksa devre, yeniden-retim srecinin akii, tipki sermaye-
nin [sayfa 82| meta-sermaye biiminde tutuldugu zamanki kadar kesintiye
ugrar. Ama arada u fark vardir metalarin geici biiminden daha uzun
sre para-biiminde kalabilir. Para-sermaye, ilevlerini yerine getirme-
mekle, para olmaktan ikmaz, ama meta-sermaye, ilevini yapmakta
ok fazla gecikirse, bir meta, ya da genellikle kullanim-degeri olmaktan
ikar. Ayrica, para-biimde iken, balangitaki retken sermaye biimi
yerine baka bir biime girebilir, ama M' biiminde tutuldugu srece ye-
rinden hi oynamaz.
M'P'M yalniz M' iin ve onun biimi uyarinca dolaim hareket-
lerini ierir ve bu hareketler onun yeniden-retiminin evreleridir; ama
M''nn kendisini dntrdg M'nin gerekten yeniden-retimi, M'
P'M dolaimi iin gereklidir. Ne var ki, bu, M' tarafindan temsil edilen
bireysel sermayenin yeniden-retimi srecinin diinda bulunan yeniden-
retim sreciyle koullanmitir.
Biim I'de PM< hareketi, yalnizca para-sermayenin retken
sermayeye ilk dnmn hazirlar; Biim II'de, bu hareket, meta-ser-
mayenin retken sermayeye tekrar dnmn hazirlar; yani sanayi
sermayesi yatirimi ayni kaldigi srece, meta-sermayenin, kendilerinden
iktigi ayni retim gelerine tekrar dnmesi demektir. Dolayisiyla,
hem bunda ve hem de Biim I'de bu hareket, retim srecinin hazirlay-
ici bir evresi, ona bir dn, onun bir yenilenmesi olarak grlr; yani
yeniden-retim srecinin bir habercisi ve ayni zamanda degerin kendi-
sini geniletme srecinin bir yinelenmesidir.
urasini bir kez daha belirtmek gerekir ki, PE basit bir meta
degiimi olmayip, arti-deger retimine hizmet edecek bir metain, E'nin
satin alinmasidir, tipki PA'nin yalnizca, bu amaca ulamak iin mad-
deten vazgeilmez bir ilem olmasi gibi.
PM < hareketinin tamamlanmasi ile P, retken sermaye R'ye
evrilmitir ve devre yeni batan balar.
Bu nedenle R ... M'PM ... R hareketinin genilemi biimi udur:
Para-sermayenin retken sermayeye dnm, meta retimi
iin meta satin alinmasidir. Tketimin kendisi ancak retken [sayfa 88| t-
ketim oldugu srece sermaye devresine dahildir; bunun sonucu, byle-
ce tketilen metalar araciligi ile retilen arti-degerdir. Ve bu, retimden
ok farkli oldugu gibi, reticinin varligini ama edinen meta retimin-
den bile farklidir. Arti-deger retimine bu derece bagli bulunan metain
yerine bir baka metain konmasi, sirf para araciligi ile yapilan basit rn
degiiminden tamamen farkli bir konudur. Ama iktisatilar, bunu, airi-
R ... M'
{
M
+
m
}

{
P
+
}
M<
m
E
A R
70
Kurl Murks
Kupilul ll
retimin olanaksizligina kanit diye almaktadir.
E ve A 'ya dntrlm bulunan P'nin retken tketiminden
baka devre, emeki aisindan, EP anlamina gelen ve MP'ye eit olan
birinci terim PE'yi ierir. Emeki aisindan dolaimda, tketimini de
iine alan EPM, yalnizca birinci terim, PE'nin sonucu olarak sermaye
devresinin iine girer. kinci hareket PM, bireysel sermayenin dolai-
mindan iktigi halde bu dolaimin ierisine girmez. Ama, emeki sini-
finin devamli varligi, kapitalist sinif iin gerekli oldugu gibi, gene bu
nedenle, emekinin tketimi PM ile olanakli hale getirilmitir.
M'P' hareketinin sermaye-degerin devresine devam etmesi ve
arti-degerin kapitalist tarafindan tketilmesi iin ngrdg tek koul,
M''nn paraya dntrlm, satilmi bulunmasidir. M', kukusuz, bu
nesnenin bir kullanim-degeri ve dolayisiyla, retken ya da bireysel her-
hangi trden bir tketim iin uygun olmasi nedeniyle satin alinmitir.
Ama, eger M', diyelim ipligi satin almi bulunan tccarin elinde dolaima
devam ederse, bu, balangita ipligi reten ve tccara satan bireysel
sermayenin devrinin srekliligine hi bir etkide bulunmaz. Btn sre
devam eder ve onunla birlikte kapitalistin bireysel tketimi ve bunun
zorunlu kildigi, emekinin bireysel tketimi de devam eder. Bu, buna-
limlarin irdelenmesinde nemli bir noktadir.
nk, M' satilir satilmaz, paraya evrilir evrilmez, i srecinin
ve bylece yeniden retkenlik srecinin gerek etmenleri haline yeni-
den evrilebilir. M''nn sonal tketici ya da tekrar satmak zere bir
tccar tarafindan satin alinmi olmasi, durumu etkilemez. Kapitalist re-
timin kitle halinde yarattigi metalar miktari, retimin boyutlarina ve bu
retimi devamli geniletme gereksinmesine baglidir, yoksa nceden
belirlenen arz talep alanina, karilanmasi zorunlu gereksinmelere degil.
Kitlesel retimin, teki sanayi kapitalistleri diinda, toptancilardan baka
dogrudan alicisi olamaz. Belli sinirlar ierisinde, yeniden-retim sreci,
[sayfa 84| bu srecin diina ikartilan metalar, bireysel ya da retken tketi-
me gerekten girmeseler bile, bu sre ayni ya da artmi boyutlarda yer
alabilir. Metalarin tketimi, bu metalarin dogmu bulunduklari sermaye
devresine dahil degildir. rnegin, iplik satilir satilmaz, bu satilan ipligin
daha sonra ne olacagi hi hesaba katilmaksizin, ipligin temsil ettigi ser-
maye-degerin devresi yeniden balayabilir. rn satildigi srece, kapita-
list retici aisindan her ey yolunda demektir. zdelemi oldugu ser-
maye-degerin devresi kesintiye ugramamitir. Ve eger bu sre genilerse
bu, retim aralarinin artan retken tketimini ierir sermayenin bu
yeniden-retiminin yanisira, emekilerin bireysel tketimi (yani talep)
artabilir, nk bu sreci retken tketim balatmi ve devam ettirmitir.
Bylece, arti-deger retimi ve onunla birlikte kapitalistin bireysel tketi-
mi artabilir, yeniden-retim sreci tmyle gelime halinde olabilir, ama
metalarin byk bir kismi tketime yalnizca grnte girmilerdir, oysa
gerekte, bayilerin elinde hl satilmami halde durmakta, hl pazar-
7T
Kurl Murks
Kupilul ll
da beklemekte olabilirler. Meta akimini meta akimi izleyebilir, ama en
sonunda daha nceki akimlarin tketim tarafindan yalnizca grnte
emilmi oldugunun farkina varilir. Meta-sermayeler, pazarda yer kap-
mak iin birbirleriyle rekabet ederler. Gecikenler, satsa bile, ucuza sa-
tarlar. deme zamani geldigi halde, daha nceki akimlar hl elden
ikarilmamitir. Bu metalari ellerinde bulunduranlar ya iflas ettiklerini
ilan etmek, ya da ykmllklerini karilamak iin, bunlari ne pahasina
olursa olsun satmak zorunda kalirlar. Bu satiin fiili talep durumu ile en
kk bir ilikisi yoktur. Bu, yalnizca Jeme |c|e|/ ile, metalari paraya
dntrme ivedi zorunlulugu ile ilikilidir. Ardindan bir bunalim patlak
verir. Bu, yalniz, tketici talebindeki, bireysel tketim talebindeki dogru-
dan azalmayla degil, sermayenin sermayeyle degiilmesindeki, sermaye-
nin yeniden retkenlik srecindeki azalmayla da grlr duruma gelir.
Eger P'nin para-sermaye, sermaye-deger ilevini yerine getirmek
zere dntg A ve E metalarinin retken sermayeye tekrar dn-
meleri kainilmaz ise, eger bu metalar farkli koullarla satin alinacak ya
da bedelleri buna gre denecekse, ve bylece. PM ardarda bir dizi
satin almalari ve demeleri temsil ediyorsa, P'nin bir kismi PM hareke-
tini yaptigi halde, diger bir kismi para biiminde kalmakta devam eder
ve bu srecin [sayfa 85| kendi koullarinin belirleyebilecegi bir zamana
dek, ezamanli ya da ardarda gelen PM hareketlerini yerine getirme
grevini yapmaz. Bu kisim, harekete gemek, zamani gelince ilevini
yerine getirmek zere, yalnizca geici bir sre iin dolaimdan alikonu-
lur. Demek ki, bu birikme, sirasi gelince, dolaim amaciyla ve dolaimi
tarafindan belirlenen bir ilevdir. Satinalma ve deme fonu olarak var-
ligi, hareketindeki duraklama, dolaimdaki bu kesintili durum, paranin,
para-sermaye olarak ilevlerinden birisini yaptigi bir durum oluturacaktir.
Para-sermaye olarak; nk bu durumda, geici bir sre iin hareketsiz
kalan paranin kendisi, para-sermaye P'nin (P' = P) bir kismi; R'ye,
devreyi balatan retken sermayenin degerine eit olan meta-sermaye
degerinin bu kismidir. te yandan, dolaimdan ekilen btn paralar
para-yigma biimini tair. Para-yigma biimindeki para, demek ki, bura-
da, para-sermayenin bir ilevi halini aliyor, tipki PM hareketinde para-
nin deme ve satinalma araci olma ilevinin, para-sermayenin bir ilevi
haline gelmesi gibi, Bu byledir, nk sermaye-deger, burada, para
biiminde vardir, nk para hali, burada, sanayi sermayesinin kendisi-
ni, kendi aamalarindan birisinde buldugu ve devre ierisindeki i bagin-
tilarin ngrdg bir durumdur. Ayni zamanda, burada urasi da bir kez
daha tanitlanmi oluyor ki, sanayi sermayesi devresi ierisindeki para-
sermaye, paranin ilevlerinden baka bir ilevi yerine getirmiyor ve bu
para-ilevleri, salt bu devrenin diger aamalari ile olan i bagintilari ne-
deniyle sermaye-ilevlerin zelliklerini kazanmi oluyor.
P''nn, 'nin P'ye bagintisi olarak, bir sermaye bagintisi olarak
gsterilmesi, dogrudan dogruya para-sermayenin degil, meta-sermaye
72
Kurl Murks
Kupilul ll
M''nn bir ilevidir ve m ile M'nin bagintisi olarak M' de yalnizca retim
srecinin, bu srete yeralan sermaye-degerin kendisini geniletmesinin
sonucunu ifade eder. Eger dolaim srecinin srekliligi engellerle kar-
ilair ve pazar koullari, vb. gibi di etkenler nedeniyle P, PM ilevini
geici olarak kesmek zorunda kalirsa ve bu nedenle uzun ya da kisa bir
sre para-biimde kalirsa, elimizde gene para-yigma biiminde para
bulunmu olur; ve bu durum, bir de, basit meta dolaiminda, MP'den
PM'ye gei, di koullar tarafindan kesintiye ugratilirsa ortaya ikar.
Bu istek-dii bir para-yigma oluumudur. Bu durumda para, dinlenme
haline birakilmi gizil para-sermaye biimine sahiptir. Ama biz bu nok-
tayi imdilik daha [sayfa 86| fazla irdelemeyecegiz.
Her ne durumda olursa olsun para-sermayenin para halinde du-
rup kalmasi, uygun olsun, olmasin, isteyerek ya da istemeyerek olsun,
ilevleri uyarinca ya da bunun tersine bulunsun, hareketin kesintiye ugra-
masinin bir sonucu olarak ortaya ikmi oluyor.
II. BRKM VE GENLEM LEKTE
YENDEN-RETM
retken srecin ulaacagi geniligin boyutlari keyfi olmayip te-
knoloji tarafindan belirlendigi iin, gerekleen arti-deger her ne kadar
sermayeletirilmeye ayrilmi ise de, birbirini izleyen birka devre sonu-
cu ogu kez ek sermaye olarak etkili bir ilev yapmaya ya da ilev yap-
makta olan sermaye-deger devresine girmeye yetecek byklge ulair
(ve zaten bu byklge ulaana kadar da birikmesi gerekir). Arti-deger
bylece bir para-yigma biiminde katilair ve bu biim ierisinde potan-
siyel para-sermayeyi oluturur: potansiyel olmasinin nedeni, para-biim-
de kalmaya devam ettigi srece sermaye olarak hareket edememe-
sidir.
6a
Para-yigmanin oluumu, burada, kapitalist birikim srecine dahil,
ama onunla birlikte oldugu halde temelden ondan farkli bir etmen gibi
gzkmektedir; nk, yeniden-retim srecinin kendisi, gizil para-ser-
mayenin oluumu ile genilemi olmaz. Tersine, burada gizil para-ser-
mayenin oluma nedeni, kapitalist reticinin retiminin legini dogrudan
dogruya geniletememesidir; Eger retici, arti-rnn, dolaima yeni
altin ya da gm sren bir altin ya da gm reticisine, ya da ayni ey
demek olan, di lkelerden, ulusal arti-rnn bir kismi kariliginda ek
altin ya da gm ithal eden bir tccara satmi olsa, gene bu gizil para-
sermayesi, ulusal altin ve gm yigmada bir arti oluturur. Diger btn
durumlarda, szgelii, satin alicinin elinde dolaim araci olan 78 sterlin,
ancak kapitalistin elinde para-yigma biimine brnr. Demek oluyor
6a
"G/:/|" terimi, imdi hemen hemen enerjinin dnm teorisine yerini birakan fizikteki
gizil isi dncesinden aktarilmitir. Bu yzden Marx, nc blmde (daha sonraki bir gzden
geirmede) potansiyel enerji dncesinden aldigi bir baka terimi, "potansiyel" terimini, ya
da D'Alembert'in zde hizlarini anitiran "zde sermaye" terimini kullanmaktadir. -F.E.
73
Kurl Murks
Kupilul ll
ki, btn bunlar, yalnizca, ulusal altin ya da gm yigmadaki farkli bir
dagilimdir.
Eger kapitalistimizin aliveriinde para, deme araci olarak [sayfa
87| hizmet ediyorsa (metalarin bedelinin satin alan tarafindan uzun ya da
kisa vadelerle denmesi gerekiyorsa) sermayelemeye ayrilan arti-rn,
paraya dnmeyip, alacaklinin alacagina, satin alanin mlkiyetine ge-
mi bulunan ya da gemesini umdugu bir edegerin tasarruf hakkina
dnm oluyor. Bu arti-rn, diger bireysel sanayi sermayelerinin dev-
resine girmekle birlikte, bu devrenin yeniden retken srecine faiz geti-
ren tahvillere vb. yatirilan paradan daha fazla girmez.
Kapitalist retimin tm niteligi, yatirilmi bulunan sermaye-dege-
rin kendisini geniletmesi ile belirlenir; yani, nce, elden geldigince faz-
la arti-deger retimiyle; sonra (bkz: Buch I, Kap. XXII)* sermaye re-
timiyle, bylece de arti-degerin sermayeye dnmesiyle belirlenir. Dur-
madan daha fazla arti-deger retmesinin dolayisiyla, kiisel ama ola-
rak kapitalistin zenginlemesinin araci olarak grlen ve kapitalist
retimin genel egiliminde bulunan birikim ya da geni lekli retim,
ne var ki, sonralari, birinci ciltte gsterildigi gibi, gelimesi geregi, her
bireysel kapitalist iin bir zorunluluk halini aliyor. Sermayesindeki de-
vamli byme, bu sermayenin korunmasinin koulu haline geliyor. Ama
burada daha nce ilenen bir konuya yeniden dnmemize gerek yok.
Biz, nce, btn arti-degerin gelir olarak harcandigini varsayarak
basit yeniden-retimi inceledik. Gerekte, normal koullar altinda arti-
degerin bir kisminin daima gelir olarak harcanmasi, diger kisminin ise
sermayeletirilmesi gerekir. Belli bir dnemde retilen u miktardaki
arti-degerin tmyle tketilmi olmasi, ya da sermayeletirilmesi pek
nemli degildir. Ortalama olarak genel forml ancak ortalama hareketi
temsil edebilir her iki durumda da grlr. Ama forml karmaik
hale getirmemek iin arti-degerin btnyle biriktirildigini kabul etmek
daha yerinde olur. R ... M'P'M'< ... R' forml retken sermayeyi
temsil eder; bu sermaye, geniletilmi lekte daha byk bir degerle
yeniden-retilmi ve artmi retken sermaye olarak ikinci devresine
balami, ya da ayni ey demek olan, ilk devresini yenilemitir. Bu ikinci
devre balar balamaz, biz, R'yi, gene balangi noktasi olarak grrz;
ancak bu R, ilk R'den daha byk bir retken sermayedir. Dolayisiyla,
eger P ... P' formlnde, ikinci devre P' ile baliyorsa, bu P' P olarak,
yani [sayfa 88| yatirilmi bulunan belli byklkte bir para-sermaye ilevini
yerine getirir. Ve bu, ilk dairesel hareketi balatan daha byk bir para-
sermayedir; ama bu deger, yatirilmi para-sermaye ilevini yklendigi
andan balayarak, arti-degerin sermayeletirilmesi yoluyla kendisinde
meydana gelen genilemeler artik szkonusu olmaktan ikar. Devresi-
ne para-sermaye biiminde balayan bu kken yokolur. Bu, ayrica, yeni
* lc/|c|. Birinci Cilt. Yirmidrdnc Blm.
74
Kurl Murks
Kupilul ll
bir devrenin iki noktasi olarak ilev yapmaya balar balamaz R' iin
de geerlidir.
Eger R ... R' hareketini, P. ... P' ile, ya da ilk devre ile karilatirirsak,
bunlarin hi de ayni zelligi taimadiklarini grrz. P ... P', yalitik bir
devre olarak tek baina ele alindiginda, P'nin, para-sermayenin, (ya da,
devresinde para-sermaye olarak bulunan sanayi sermayesinin) yalnizca,
para doguran para, deger doguran deger oldugunu, bir baka deyile,
arti-deger rettigini ifade eder. Ama R devresinde, arti-deger retme
sreci, ilk aamanin, retim srecinin bitiminde zaten tamamlanmi
bulunuyor, ikinci aamadan, M'P' hareketinden (dolaimin ilk
aamasindan) getikten sonra, sermaye-deger c||| arti-deger, ilk devre-
sinde son u olarak grlen gereklemi para-sermaye, M, biiminde
zaten vardir. Arti-degerin retilmi bulunmasi, ilk ele alinan P ... P for-
ml iinde (bkz: geniletilmi forml, s. 88) m--m ile gsterilmekte-
dir, ki bu, ikinci aamada, sermaye dolaiminin diina dmekte ve
arti-degerin gelir olarak dolaimini temsil etmektedir. Hareketin tama-
minin P ... P ile temsil edildigi, dolayisiyla da iki u arasinda deger
bakimindan bir fark bulunmadigi bu biimde, yatirilan degerin kendisini
geniletmesi, arti-deger retimi, P ... P''nde son aama ve devrede de
ikinci aama olarak grnen M'P' hareketinin R ... R dolaiminda ilk
aama olarak hizmet etmesi diinda, bu yzden P ... P'nde oldugu gibi
temsil olunur.
R ... R' hareketinde R', arti-degerin retildigini degil, retilen arti-
degerin sermayeletirildigini, dolayisiyla sermayenin biriktigini ve bu ne-
denle, R'nin tersine R''nn, sermaye-degerin hareketi yznden, ilk
sermaye-deger ile birikmi bulunan sermaye-degeri ierdigini belirtir.
P ... P''nn basite kapanii olan P' ve btn bu devrelerde orta-
ya iktigi haliyle M', kendi balarina alindiginda, hareketi degil hareketin
sonucunu ifade ederler: metalar ya da para [sayfa 8D| biiminde gerekleen
sermaye-degerin kendisini geniletmesini ve bylece P c||| ya da M
c||| m biiminde sermaye-degeri, sermaye-degerin kendi rn arti-
degere bagintisi olarak ifade ederler. Bunlar bu sonucu kendini genileten
sermaye-degerin eitli dolaim biimleri olarak ifade ederler. Ama, ne
M' ne. de P' biiminde, kendi baina meydana gelen sermaye geni-
lemesi, para- sermayenin ya da meta-sermayenin bir ilevidir. zel, fark-
lilami biimler, sanayi sermayesinin zel ilevlerine tekabl eden var-
lik biimleri olarak, para-sermaye, ancak para-ilevlerini, meta-sermaye
ise ancak meta-ilevlerini yerine getirebilir, aralarindaki fark, yalnizca
para ile meta arasindaki fark gibidir. Bunun gibi, retken sermaye bii-
mindeki sanayi sermayesi, ancak, rn yaratan diger herhangi bir emek-
srecinin ierdigi ayni geleri ierebilir: bir yandan emegin nesnel koulla-
rini (retim aralarini), te yandan emek-gcnn retken biimde (ama-
ca uygun biimde) ilev yapmasini ierirler. Tipki sanayi sermayesinin
retim alaninda, ancak genellikle retim srecinin, dolayisiyla kapitalist
75
Kurl Murks
Kupilul ll
olmayan retim srecinin de gereklerini karilayan bir bileim ierisin-
de varolabilecegi gibi, dolaim alaninda da ancak buna tekabl eden iki
biimde bulunabilir, yani meta ve para biimlerinde. Ama retim ge-
lerinin btnyle balangita kendilerini retken sermaye olarak ortaya
koymalari, emek-gcnn bakalarina ait emek-gc olmasi ve kapita-
listin tipki retim aralarini bu metalarin sahiplerinden satin almasi gibi
emek-gcn de gene sahiplerinden satin almasi olgusundan ileri gelir;
ite gene bunun iin, retim srecinin kendisi, sanayi sermayesinin ret-
ken bir ilevi, para ve metalar ayni sanayi sermayesinin dolaim biimle-
ri ve bylece de bunlarin ilevleri, retken sermayenin ilevlerini ortaya
koyan ya da bu ilevlerinden ikan dolaimin ilevleri olarak grnrler.
Burada, para ilevi ve meta ilevi ayni zamanda para-sermaye ve meta-
sermayenin ilevleridir, ve bunun da tek nedeni, sanayi sermayesinin,
devrenin farkli aamalarinda yerine getirmek zorunda oldugu ilevlerin
biimleri olarak bunlarin birbirlerine bagli olmalaridir. Bu yzden, para-
ya para, metaya meta niteligini veren belli zellik ve ilevleri, bunlarin
sermaye olma niteliginden ikarmaya alimak yanli oldugu gibi, tersi-
ne, retken sermayenin zelliklerini de retim aralari iindeki varolu
biiminden ikarmaya alimak da yanlitir. [sayfa DO|
P' ya da M', P c||| ya da M c||| m olarak, yani sermaye-deger ile
bu degerin dogurdugu arti-deger arasindaki baginti olarak sabit hale ge-
lir gelmez, bu bagintinin her iki biimde de, yani birinci durumda para-
biimde, ikinci durumda meta-biimde ifade edilmesi, durumda en
kk bir degiiklik yapmaz. Dolayisiyla bu bagintinin kkeni, para ola-
rak parada ya da meta olarak metada bulunan herhangi zelliklerinden
ya da ilevlerinden degildir. Her iki durumda da, sermayeye zg nite-
lik, yani deger doguran deger olma niteligi, yalnizca bir sonu olarak ifa-
de edilmitir. M', daima R'nin ilevinin rndr ve P, de daima yalnizca
sanayi sermayesinin devrinde degimi bulunan M''nn biimidir. Bu
nedenle, gereklemi para-sermaye kendi zel para-sermaye ilevini
tekrar yklenir yklenmez, P, = P c||| denkleminin ierdigi sermaye
bagintisini ifade etmekten ikar. P ... P' hareketi tamamlanip da P' dev-
reye yeniden balayinca, P''nde bulunan arti-degerin tamami sermaye-
lese bile, c||| P, degil, P sayilir. Bizim rnegimizde ikinci devre, birinci
devredeki 422 sterlin yerine, 5OO sterlinlik para-sermaye ile balar. Dev-
reyi aan para-sermaye, ncekinden 78 sterlin fazladir. Her devre dig-
eriy-le karilatirildiginda bu fark vardir, ama her belli devre iin byle
bir karilatirma yapilmamitir. 78 sterlini daha nce arti-deger olarak
bulunan para-sermaye biiminde yatirilan 5OO sterlin, imdi, baka bir
kapitalistin devreyi ilk defa balatacagi 5OO sterlinden ayri bir rol oyna-
maz. retken sermaye devresinde de ayni ey olur. Artmi bulunan R',
yeni balayan R gibi hareket eder, tipki R'nin R ... R basit dolaiminda
yaptigi gibi.
P'M' < aamasinda artan byklk, E' ya da A' ile degil,
7
Kurl Murks
Kupilul ll
yalnizca M' ile belirtilmitir. M, E ile A'nin toplami olduguna gre, M',
kendisinde bulunan E ile A toplaminin balangitaki R'den daha byk
oldugunu yeterince gsterir. Ayrica, E' ve A' terimleri yanli olurdu,
nk biz biliyoruz ki, sermaye bymesi kendi deger yapisinda bir
degiiklik getirir ve bu degiiklik ilerledike A'nin degeri artar, ama
E'nin degeri, daima nispi ve ogu zaman da mutlak olarak azalir.
III. PARANIN BRKM
Paraya dnm arti-deger 'nin, sreteki sermaye-degere der-
hal eklenerek imdi P' byklgne ulami bulunan P sermayesi ile
birlikte devreye girip girmemesi, 'nin kendi varliginin [sayfa D1| diindaki
koullara baglidir. Eger birincisi ile yanyana yryecek olan ikinci bir
bagimsiz ite para-sermaye olarak i grecekse, bunun iin gerekli as-
gari byklkte olmadika, bu ama iin kullanilamayacagi aiktir. Yok
eger, ilk giriimin geniletilmesi amaciyla kullanilmasi dnlyorsa,
R'nin maddi etmenleri arasindaki baginti ile bunlarin deger bagintilari,
ayni ekilde, 'nin asgari bir byklkte olmasini gerektirir. Bu ite kulla-
nilan btn retim aralarinin arasinda yalniz nitel degil, bir de belli bir
nicel baginti da vardir ve bunlar nicelike orantilidirlar. Bu maddi bagin-
tilar ile birlikte, retken sermayeye giren ilgili etmenlerin deger bagin-
tilari, 'nin ek retim aralarina ve emek-gcne ya da retken serma-
yeye bir ek olarak yalniz retim aralarina dnebilmesi iin sahip
olmasi gerekli asgari byklg belirlerler. Demek oluyor ki, bir iplik
fabrikasi sahibi, iindeki genilemenin gerektirecegi ek pamuk ve cret
giderleri diinda, yeter sayida tarama ve germe tezgahi satin almaksizin
iglerinin sayisini artiramaz. Bunu yapabilmesi iin arti-degerin nemli bir
miktara (genellikle her yeni ig iin 1 sterlin hesap edilir) ulamasi gere-
kir. Eger bu asgari byklge ulaamamisa, sermaye dolaiminin,
ardarda retilen miktarinin P ile ve dolayisiyla P'M' < ile birlikte
ilev yapabilecegi byklge ulamasina kadar yinelenmesi gerekir. Salt
ayrintilardaki bir degiiklik, szgelii, daha retken hale getirmek iin
egirme makinesinde yapilan bir degiiklik bile, egirilecek malzeme, daha
fazla bkme makinesi vb. gibi ek harcamalara gereksinme gsterir. Bu
arada birikmi olur ve bu birikim kendi ilevi olmayip, yinelenen R ... R
hareketinin sonucudur. Onun kendi ilevi, yinelenen arti-deger yaratma
devrelerinden, yani diardan yeterli bir arti alip da kendi ilevi iin ge-
rekli asgari byklge sahip olana kadar para durumunda kalmaya de-
vam etmektir; ancak bu asgari byklge ulatiktan sonradir ki, para-
sermaye olarak bizim ele aldigimiz durumda, ilev yapmakta olan para-
sermaye P'nin birikmi kismi olarak P'nin ilevi ierisine gerekten
girebilir. Ama bu arada birikmeye devam eder, ve, oluum sreci, by-
me sreci ierisindeki bir para-yigma biiminde varligini srdrr. De-
mek oluyor ki, paranin birikimi, yigilmasi, burada, gerek birikime, sanayi
77
Kurl Murks
Kupilul ll
sermayesinin boyutlarindaki genilemeye geici bir sre elik eden bir
sre olarak grlyor. Geicidir, nk, para-yigma, para-yigma koullari
ierisinde kaldigi [sayfa D2| srece sermaye ilevini yapmaz, arti-deger ya-
ratma srecine katilmaz, yalnizca ayni kasaya yigilan ve hi bir ey yap-
madan miktari ogalan bir para toplulugu olarak kalir.
Para-yigma biimi, yalnizca, dolaimda olmayan para, dolaimi
kesintiye ugratilan ve bu yzden de para-biim ierisinde sabit hale ge-
tirilen para biimi demektir. Para-yigma srecine gelince, bu, btn meta
retiminde yaygin bir biim olup, bu retimin gelimemi, kapitalist-
ncesi biimlerinde kendi baina bir ama olarak ortaya ikar. Ama u
ele alinan durumda para-yigma, bir para-sermaye biimi olarak ve para-
yigmanin oluumu, para, burada, /:/| c|c-se|mcye olarak sayildigi iin
ve sayildigi srece, sermaye birikimine geici bir zaman iin elik eden
bir sre olarak grlyor; nk, para-yigmanin oluumu, para-biim-
deki arti-degerin kendini ierisinde buldugu para-yigma olma durumu,
sermayenin belirledigi ve arti-degerin gerekten ilev yapan sermayeye
dnmesi iin gerekli devrenin diinda geen, ilevsel ynden belirlen-
mi bir hazirlik aamasidir. Bu tanimi geregi o, gizil para-sermayedir. Bu
nedenle de, srece girmeden nce ulamasi gerekli byklk, her ayri
durumda, retken sermayenin deger bileimince belirlenir. Ama para-
yigma durumunda kaldigi srece para-sermaye ilevlerini henz yerine
getirmez, yalnizca atil para-sermaye durumundadir; bundan nceki du-
rumda oldugu gibi, ilevi kesintiye ugratilan para-sermaye degil, henz
bu ilevi yerine getiremeyecek durumda olan para-sermaye halindedir.
Biz, burada, fiili bir para-yigmanin ilk gerek biimi ierisindeki
para birikimini irdeliyoruz. Bu, ayrica, M''n satmi bulunan kapitalistin
borlulardan alacagi bakiye para biiminde de olabilir. Bu gizil para-
sermayenin varolabilecegi baka biimlere gelince, faiz getiren banka
mevduati, ya da her trden esham, tahvil gibi para-doguran ara halinde-
ki biimler iinde olsalar bile, bunlar, buraya ait degillerdir. Bu gibi du-
rumlardir, para biiminde gerekleen arti-deger, onu doguran sanayi
sermayesinin belirledigi devre diinda zel sermaye-ilevlerini yerine
getirirler, bu ilevlerin balangita bu devre ile hi bir ilgileri olmamakla
birlikte, daha sonra, sanayi sermayesinin ilevlerinden farkli ve burada
henz zerinde durulmayan sermaye-ilevlerini ngrrler. [sayfa D8|
IV. YEDEK FON
Yukarida tartimasini yaptigimiz, arti-degerin varolu biimi ola-
rak para-yigma, para birikimi iin bir fon, sermaye birikiminin geici ola-
rak brndg bir para-biim ve bu lde de bu birikimin bir kouludur.
Bununla birlikte, bu birikim fonu, ikincil nitelikte zel hizmetleri de yeri-
ne getirebilir, yani bu sre R ... R' biimini almaksizin, dolayisiyla kapi-
talist yeniden-retimde bir genileme olmaksizin, devre iindeki sermaye
78
Kurl Murks
Kupilul ll
hareketine katilabilir.
Eger M'P' sreci normal sresinin tesine uzatilirsa, bu nedenle
de meta-sermayenin para-biime dnmesi olagan srenin tesinde
geciktirilirse, ya da eger szgelii, bu dnmn tamamlanmasindan
sonra, para-sermayenin dnmek zorunda oldugu retim aralarinin
fiyati, devrenin balangicindaki dzeyin zerine ykselirse, birikim fonu
olarak igren yigili-para, para-sermaye ya da onun bir kismi yerine
kullanilabilir. Demek ki, para-birikim fonu, devredeki dzensizlikleri den-
gelemek iin yedek fon olarak hizmet edebilir.
Bu durumuyla yedek fon, R ... R devresinde tartiilan satinalma
ya da deme araci fonundan farklidir. Bu aralar, ilev yapan para-ser-
mayenin bir kismidir (dolayisiyla da, genellikle sreten geen sermaye-
degerin bir kisminin varolu biimleridir). Ve bu para-sermayenin ki-
simlari ilevlerini farkli zamanlarda ve ardarda yerine getirirler. Srekli
olan retim srecinde yedek para-sermaye her zaman oluur, nk bir
gn para gelir ve ileriki bir tarihe kadar deme yapma zorunlulugu yok-
tur, bir baka gn ise ok miktarda mal satildigi halde, byk miktarda
mal satin alinma zorunlulugu ancak daha sonraki bir tarihte szkonusu
olacaktir. Bu araliklarda, dolaan sermayenin bir kismi srekli olarak
para biimindedir. Yedek fon, buna karilik, halen ilevlerini yerine ge-
tirmekte olan sermayenin, daha dogrusu para-sermayenin kisimlarin-
dan birisi degildir. Bu, daha ok, birikiminin balangi aamasindaki
sermayenin, faal sermayeye henz dnmemi arti-degerin bir kismi-
dir. Geri kalanina gelince, mali bir darbogazda bulunan kapitalistin elin-
deki paranin hangi zel ilerlerde bulundugu konusunda kafasini
yormayacagi aiktir. O, yalnizca sermayesini dolaimda tutmak amaciy-
la elindeki para neyse onu kullanir. Szgelii, bizim rnegimizde, [sayfa D4|
P 422 sterline, P' 5OO sterline eittir. Eger 422 sterlinlik sermayenin bir
kismi, satinalma ve deme araci fonu, yedek ake olarak ayrilmi ise,
diger koullar ayni kalmak kaydiyla, btnyle devreye girmesi ve ste-
lik bu amaca yetmesi gerekir. Oysa yedek fon, 78 sterlinlik arti-degerin
bir kismidir. 422 sterlinlik sermayenin dairesel hareketine, ancak bu
devre degien koullar altinda yer aldigi lde girebilir; nk o, biri-
kim fonunun bir kismidir ve yeniden-retimin leginde herhangi bir
genileme olmaksizin ortaya ikar.
Para-birikim fonu, gizil para-sermayenin varligini, yani paranin para-
sermayeye dnmesini ifade eder.
Aagidaki forml, retken sermaye devresinin genel formldr.
Forml, basit yeniden-retim ile gitgide artan lekteki yeniden-retimi
biletirir:
Eger R, R 'ye eit ise, 2 numaradaki P, P, e/s/ 'ye eittir; eger R,
7
Kurl Murks
Kupilul ll
R''ne eit ise 2'deki P, P' e/s/ 'den byktr; yani btnyle ya da
kismen para-sermayeye dnmtr.
retken sermaye devresi, klasik ekonomi politigin sanayi ser-
mayesinin dairesel hareketini inceledigi biimdir. [sayfa D5|
80
Kurl Murks
Kupilul ll
NC BLM
META SERMAYE DEVRES
META-SERMAYE devresinin genel forml udur:
M'P'M ... R ... M'
M' yalniz rn olarak degil, ayni zamanda, daha nceki iki devre-
nin ncl olarak da ortaya ikar, nk retim aralarinin hi degilse
bir kismi devrelerini belirleyen teki bireysel sermayelerin bizzat meta-
rn olmalari lsnde bir sermaye iin PM ne ise, bir digeri iin M'
P' odur. Bizim rnegimizde, szgelii kmr, makineler, vb., kmr ocagi
sahibinin, kapitalist makine imalatisinin, vb. meta-sermayesini temsil
eder. Ayrica biz, birinci blm, 4'le, yalniz R ... R devresinin degil, M' ...
M' devresinin de, bu ikinci para-sermaye devresi tamamlanmadan nce,
daha P ... P' devresinin ilk yinelenmesinde varsayildigini gster-mitik.
Yeniden-retim eger genilemi lekte yapiliyorsa, son M', balan-
gicindaki M''nden byktr ve bunun iin de burada M'' olarak gsteril-
mesi gerekir.
nc biim ile ilk iki biim arasindaki fark udur: [sayfa D6|
8/|/nc/s/, bu durumda toplam dolaim, iki karit evresiyle birlikte
8T
Kurl Murks
Kupilul ll
devreyi atigi halde, Biim I'de dolaim, retim sreci tarafindan kesin-
tiye ugratilir ve Biim II'de dolaimin tamami iki karilikli tamamlayici
evresiyle birlikte, salt yeniden-retim srecini etkileyen bir ara olarak
grlr ve bu nedenle R ... R arasinda bir ara hareket oluturur. P ... P'
halinde dolaim biimi PM ... M'P' = PMP'dir. R ... R durumunda
ise, ters evrilmi M'P' biimine sahiptir. PM = MPM. M'M' duru-
munda da gene bu son biime sahiptir .
l//nc/s/, I. ve II. devreler yinelendigi zaman, P' ve R' bitim noktala-
ri yenilenen devrelerin iki noktalarini olutursalar bile, P' ile R''nn
iinde olutuklari biim yok olur. P' = P c||| ve R' = R c||| |, yeni s-
rece P ve R olarak balarlar. Ama Biim III'te, devre ayni lekte yeni-
lense bile, iki noktasi M'nin, aagidaki nedenle, M' olarak gsterilmesi
gerekir. Biim I'de P', bu durumuyla yeni bir devreyi aar amaz, para-
sermaye P, arti-deger retmek zere para-biimde yatirilan sermaye-
deger olarak ilev grr. lk devre sirasinda gerekleen birikimle
ogalmi bulunan yatirilmi para-sermayenin byklg artmitir. Ne
var ki, yatirilan para-sermayenin byklg, ister 422 sterlin, ister 5OO
sterlin olsun, bu, onun basit sermaye-deger olarak ortaya ikii olgusunu
degitirmez. P', artik bir sermaye ilikisi gibi, kendisini genileten ser-
maye ya da arti-degere gebe sermaye olarak bulunmaz. Gerekte o,
kendisini ancak sre sirasinda geniletecektir. Ayni ey R ... R' iin de
dogrudur; R' durmadan, arti-deger retecek sermaye-deger olarak i
grmek ve devreyi yeni1emek zorundadir.
Meta-sermaye devresi, tersine, salt sermaye-deger ile degil, meta-
biimde ogalmi sermaye-deger ile balar. Bylece, daha balangita,
yalniz metalar biiminde varolan sermaye-deger devresini degil, arti-
degeri de ierir. Dolayisiyla, eger basit yeniden- retim bu biim ierisin-
de yer alirsa, bitim noktasindaki M', byklk olarak iki noktasindaki
M' 'ne eittir. Yok eger, arti-degerin bir kismi sermaye devresine girerse,
devrenin sonunda M' yerine M'', genilemi bir M' grlr, ama bunu
izleyen devre bir kez daha M' ile balar. Bu, yalnizca daha nceki devre-
dekinden daha byk bir M' 'dr ve daha fazla birikmi sermaye-degeri
ierir. Bylece yeni devresine, nispeten daha byk yeni yaratilmi arti-
deger ile balar. Her durumda, M', devreyi her zaman [sayfa D7| sermaye-
deger ile arti-degerin toplamina eit bir meta-sermaye olarak balatir.
M', bireysel sanayi sermayesinin devresindeki M gibi, bu sermay-
enin bir biimi olarak degil, baka bir sanayi sermayesinin bir biimi
olarak grlr; bu, retim aralarinin bu ikinci sermayenin rn olmasi
lsnde byledir. Birinci sermayenin PM (yani PA) hareketi, bu
ikinci sermaye iin M'R' 'dr.
PM< dairesel hareketinde, E ve A saticilarinin ellerindeki
metalar olarak zde bagintilar tairlar; bir yanda emek-glerini satan
iiler, te yanda, retim aralarini satan bu aralarin sahipleri. Parasi,
burada para-sermaye olarak i gren satin alici iin, E ve A, bunlari
82
Kurl Murks
Kupilul ll
satinalana kadar , salt meta olma ilevini grrler; yani bunlar, onun,
para biimindeki sermayesi karisinda bulunduklari srece bakalarina
ait metalardir. A ile E, burada, yalnizca u bakimdan ayrilirlar ki, A
saticisinin elinde, eger sermayesinin meta-biimi ise, M', yani sermaye
olabilir, oysa E, emeki iin her zaman metadan baka bir ey degildir
ve ancak alicisinin elinde, R'nin kisimlarindan birisi olarak, sermaye
haline gelir.
Bu nedenle, M', bir devreyi hi bir zaman salt M olarak, sermaye-
degerin salt meta-biimi olarak aamaz. Meta-sermaye olarak daima iki
ynldr. Kullanim-degeri aisindan bu, dolaim alanindan gelen me-
talar olarak, bu rnn yaratilmasinda yalnizca etmenler olarak ilev
yapmi bulunan E ve A gelerini taiyan R'nin ilevinin rndr, bu
durumda ipliktir. kincisi, deger aisindan, sermaye-deger R ile, R'nin
ilevi sonucu ortaya ikan arti-deger c'nin toplamidir.
Ancak M' 'nn kendisinin belirledigi devre iindedir ki, M e/||/| R,
ve gene e/||/| sermaye-deger, M' 'nn iinde arti-degerin bulundugu
kismi, arti-degerin iine yerletigi arti-rnden ayirabilir ve ayirmak zorun-
dadir. Bu iki eyin, iplikte oldugu gibi fiilen ayrilabilir olmasi, ya da maki-
nede oldugu gibi ayrilamamasi nemli degildir. M', P' 'ne dntrlr
dntrlmez, bunlar daima ayrilabilir duruma gelirler.
Eger btn meta-rn, bizim 1O.OOO libre iplikte oldugu gibi bagim-
siz trde kismi rnlere ayrilabilirse ve, bu nedenle, eger M'P' hareke-
ti bir dizi satila temsil edilebilirse, meta biimindeki sermaye-deger, M
ilevini grebilir ve arti-deger, ve bylece M' btnyle gereklemeden
nce, M' 'nden ayrilabilir. [sayfa D8|
5OO sterlin degerinde 1O.OOO libre ipligin, 422 sterline eit 8.44O
libresinin degeri, sermaye-deger eksi arti-deger eittir. Eger kapitalist
nce 8.44O libre ipligi 422 sterline satarsa, bu 8.44O libre iplik, M'yi, meta-
biimde sermaye-degeri temsil eder. M' 'nn yanisira bulunan ve 78
sterlinlik arti-degere eit olan 1.56O libre iplik, yani arti-rn, bir sre
dolaima girmez. Kapitalist, arti-rnn M-m dolaimi bitmeden nce,
MP M< hareketini tamamlayabilir.
Yok eger, nce 872 sterlin degerinde 7.44O libre ipligi, sonra da
5O sterlin degerinde 1.OOO libre ipligi satarsa, M'nin ilk kismi ile retim
aralarini (degimeyen sermaye J), ikinci kismi ile emek-gcn, degien
sermayeyi (|) yerine koyabilir, ve daha sonra da nceki gibi yoluna
devam eder.
Ama eger byle birbirini izleyen satilar gerekleir ve devrenin
koullari elverirse, kapitalist M' 'n, J + | + c biiminde blmek yerine,
M' 'nn kesirli paralarinda oldugu gibi bir blnme de yapabilir.
rnegin, M''nn (5OO sterlin degerinde 1O.OOO libre ipligin) bir
kismi olarak degimeyen sermayeyi temsil eden 872 sterline eit 7.44O
libre iplik, yalnizca bu degimeyen sermayenin, yani bu miktar ipligin
retiminde tketilen retim aralarinin degerinin yerini alan 276,768 ster-
83
Kurl Murks
Kupilul ll
lin degerinde 5.585,86O libre iplige; yalnizca degien sermayenin yerini
alan 87,2OO sterlin degerinde 744 libre iplige; ve arti-rn oldugu iin
arti-degerin taiyicisi olan 58,O82 sterlin degerinde 1.16O,64O libre iplige
ayrilabilir. Dolayisiyla kapitalist, 1.44O libre ipligi satmakla, 6.27D,86O libre
ipligin 818,D68 sterlin fiyatina satiiyla bu 7.44O libre ipligin ierdigi ser-
maye-degeri yerine koyar ve, 1.16O,64O libre iplik ya da 58,O82 sterlin
tutarindaki arti-rnn degerini, geliri olarak harcayabilir.
Ayni ekilde, degien sermaye-degere eit 5O sterlin degerinde
diger bir 1.OOO libre ipligi ayni yolla ayirabilir ve u ekilde satabilir: 1.OOO
libre ipligin ierdigi degimeyen sermaye-degere eit 87,2OO sterlin dege-
rinde 744 libre iplik; yukarida sz edilen degien sermaye-degere eit
5,OOO sterlin degerinde 1OO libre iplik; yani, 1.OOO libre ipligin ierdigi
sermaye-degerin yerini alacak 42,2OO sterlin degerinde 844 libre iplik
satabilir ve ensonu, bu miktar ipligin ierdigi arti-rn temsil eden 7,8OO
sterlin degerinde 156 libre iplik de bu haliyle tketilebilir. [sayfa DD|
Son olarak, geriye kalan 78 sterlin degerinde 1,56O libre ipligi,
satmayi baarabilmesi kouluyla, yle bir biimde ayirabilir ki, 58,O82
sterlin degerinde 1.16O,64O libre ipligin satii, 1,56O libre ipligin ierdigi
retim aralarinin degerini, 7,8OO sterlin degerinde 156 libre iplik degien
sermaye-degerin ve bunlarin toplami olan 65,882 sterline eit 1.816,64O
libre iplik toplam sermaye-degeri yerine koyar; ensonu, 12,168 sterline
eit 248,86O libre arti-rn ise, gelir olarak harcanilmak zere geriye
kalmi olur.
pligin ierdigi btn geler J, |, ve c birbirini tamamlayan ayni
kisimlara ayrilabildigi gibi, 1 ilin ya da 12 peni degerinde beher libre
iplik de gene bu gelere ayrilabilir.
Biz eger yukardaki ayri satiin sonucunu toplarsak, 1O.OOO lib-
re ipligin tamaminin bir defada satii ile alinan sonucun aynini elde
ederiz.
Degimeyen-sermaye:
Degien-sermaye:
J = O,744 libre iplik = 8,D28 peni
| = O,1OO libre iplik = 1,2OO peni
c = O,156 libre iplik = 1,872 peni
J+|+c = 1 libre iplik = 12 peni
lk satita ............... 5.585,86O libre iplik = 276,768 S
kinci satita .......... 744,OOO libre iplik = 87,2OO S
nc satita ...... 1.16O,64O libre iplik = 58,O82 S
7o|cm ................ 7.110 |/||e /|// = 37?
84
Kurl Murks
Kupilul ll
Arti-deger:
Genel toplam:
M'P' kendi baina burada yalnizca 1O.OOO libre ipligin satiini
ifade etmektedir. Bu 1O.OOO libre iplik, diger btn iplikler [sayfa 1OO| gibi
bir metadir. Satinalani ilgilendiren ey, 1 librenin 1 ilin ya da 1O.OOO lib-
renin 5OO sterlin olan fiyatidir. Eger pazarlik sirasinda, ipligin deger-bile-
imine kadar iniyorsa, bunu, salt ipligin libresinin 1 ilinden de ucuza sa-
tilabilecegini ve saticinin bu pazarliktan gene de krli ikacagini tanitla-
mak gibi sinsice bir amala yapar. Ama satin aldigi miktar alicinin ge-
reksinmelerine baglidir. Szgelii, eger o bir dokuma fabrikasinin sahibi
ise, bu miktar, ipligi satin aldigi iplikinin sermaye bileimine degil, ilet-
mesinde ilev yapan kendi sermayesinin bilemesine baglidir. M' 'nn
bir yandan, kendi retiminde tketilen sermayenin (ya da bu sermaye-
nin eitli tamamlayici gelerinin) yerine konmasi iin gerekli kisma,
te yandan ise arti-degerin harcanmasina ya da sermaye birikimi iin
kullanilmasina hizmet eden arti-rne blnmesi orani, ancak, 1O.OOO
librelik iplik meta-biime sahip sermayenin devresinde vardir. Bu oran-
larin, satila hi bir ilikisi yoktur. rnegimizde, ayrica, M' 'nn degeri
zerinden satildigi varsayilmiti ve bylece tek sorun, onun meta-biim-
den para-biime dnmesiydi. retken sermayenin yerine konulacagi
bu bireysel sermayenin devresindeki ilevsel biim, satita, fiyat ile deg-
er arasinda, eger varsa, ne lde tutarsizlik bulundugu M' bakimindan
hi kukusuz kesin bir nem tair. Ama bu, bizi, burada, salt biim farkli-
liklarinin incelenmesinde ilgilendirmiyor.
Biim I'de, ya da P ... P' 'nde, retim sreci, sermaye dolaiminin
birbirini tamamlayan ve karilikli olarak karit iki evresi arasindaki yari
yolda araya giriyor. Tamamlayici M'P' evresi balamadan nce, o, ge-
mie kariiyor. Sermaye olarak yatirilan para, nce retim gelerine
dnyor ve bunlardan meta-rne, bu meta-rn de tekrar paraya.
lk satita ............... 744,OOO libre iplik = 87,2OO S
kinci satita .......... 1OO,OOO libre iplik = 5,OOO S
nc satita ...... 156,OOO libre iplik = 7,8OO S
7o|cm ................ !.000 |/||e /|// = 50
lk satita ............... 1.16O,64O libre iplik = 58,O82 S
kinci satita .......... 156,OOO libre iplik = 7,8OO S
nc satita ...... 248,86O libre iplik = 12,168 S
7o|cm ................ !.5600 |/||e /|// = 78
Degimeyen-sermaye ....... 7.44O libre iplik = 872 S
Degien-sermaye .............. 1.OOO libre iplik = 5O S
Arti-deger .......................... 1.56O libre iplik = 78 S
7 o | c m ................... !0.000 |/||e /|// = 500
85
Kurl Murks
Kupilul ll
Bu, para biiminde sonulanan tam ve btn bir i devri, herkesin her
ey iin kullanabilecegi bir eydir. Yeni bir balangi bu yzden yalnizca
bir olanaktir. P ... R ... P', ya iten ekilen bireysel bir sermayenin ilevini
tamamlayan son devresidir, ya da ilevine balamakta olan yeni bir ser-
mayenin ilk devresidir. Genel hareket, burada, P ... P', paradan daha
fazla paraya giden bir harekettir.
Biim II'de, R ... M'P'M ... R(R'), btn dolaim sreci ilk R'yi iz-
ler ve ikinci R'den nce olur; ama Biim I'e karit bir dzen ierisinde
cereyan eder. lk R, retken sermayedir [sayfa 1O1| ve ilevi, daha sonraki
dolaim srecinin nkoulu olan retken sretir. Buna karilik dolaimi
sona erdiren R ise, retken sre degildir; o, yalnizca sanayi sermayesi-
nin retken sermaye biimindeki yenilenmi varlik biimidir. Ve bu,
sermaye-degerin, dolaimin son evresi sirasinda, E c||| A'ya, yani bira-
raya gelerek retken sermayenin varlik biimini oluturan znel ve nes-
nel etmenlere dnmesinin bir sonucu gibidir, R ya da R, biiminde
olsun, sermaye, en sonunda bir kez daha retken sermaye olarak yeni
batan i grmek, retken sreci tekrar balatmak zorunda oldugu bir
biim ierisinde bulunur. R ... R hareketinin genel biimi, yeniden-re-
tim biimidir ve P ... P' 'nn tersine, degerin kendisini geniletmesini
srecin amaci olarak gstermez. Bu nedenle bu biim, klasik ekonomi
politigin, retim srecinin kesin kapitalist biimini grmezlikten gelme-
sini ve retimi, bu srecin amaci gibi gstermesini ok kolaylatirir; yani
buna gre, elden geldigince fazla meta, elden geldigince ucuza retil-
meli ve rn ok degiik trde diger rnlerle kismen retimin yenilen-
mesi (PM), kismen de tketim (-m) iin degiilmelidir. Byle olunca,
para ile para-sermayenin zelliklerini grmezlikten gelme olanagi var-
dir, nk P ile burada salt geici dolaim araci gibi grnmektedir.
Tm sre basit ve dogal grnmektedir; yani yzeysel akilciligin dogal-
ligina sahiptir. Ayni ekilde, meta-sermayedeki kr bazan unutulmakta
ve bu tr sermaye, retim sreci btnyle ele alinip tartiildigi zaman
yalnizca bir meta olarak sayilmaktadir. Ne var ki, degeri oluturan kisim-
lar szkonusu olur olmaz, meta-sermaye, meta-sermaye olarak ortaya
ikmaktadir. Birikim de, hi kukusuz aynen retim gibi sunulmaktadir.
Biim III'te, M'P'M ... R ... M', dolaim srecinin iki evresi de-
vreyi aiyor ve bunu, Biim II'de, R ... R'de oldugu gibi ayni dzen ieris-
inde yapiyor; ardindan, Biim I'deki gibi, retken sre ilevi ile R izliyor;
devre, retim srecinin sonucu M' ile kapaniyor. Tipki II'de devrenin,
retken sermayenin salt yenilenmi varligi R ile kapanmasi gibi, burada
da devre, meta-sermayenin yenilenmi varligi M' ile kapanmaktadir. Ti-
pki Biim II'de sermayenin son R biimi ierisinde, sreci tekrar retim
sreci olarak balatmak zorunda olmasi gibi, burada da, sanayi sermay-
esinin meta-sermaye biiminde tekrar ortaya ikmasi zerine devrenin
yeniden M'P' dolaimi [sayfa 1O2| evresi ile ailmasi gerekir. Devrenin her
iki biimi de, P' ile, yani tekrar c|cyc dnm ve kendisini geniletmi
8
Kurl Murks
Kupilul ll
sermaye-deger ile kapanmadiklari iin tamamlanmamitir. Bunun iin
her ikisinin de devam etmesi ve yeniden-retimi iermeleri gerekir. Biim
III'n toplam devresi M' ... M' 'dr.
nc biim ilk ikisinden u olgu ile ayrilir ki, yalniz bu devrede
kendisini geniletmi sermaye-deger -ilk sermaye-deger, hl arti-deger
retmek zorunda olan sermaye-deger degil- kendi kendisini geniletme-
de iki noktasi olarak grlr. M', burada bir sermaye-bagintisi olarak
iki noktasidir ve byle bir bagintinin, sermaye-deger devresi ile birlikte
ilk evredeki arti-degeri de ierdigi ve arti-deger her devrede olmasa bile
hi degilse ortalama olarak kismen gelir biiminde harcanarak m--m
dolaimindan gemek ve kismen de sermaye birikiminde bir ge ilevini
yerine getirmek zorunda oldugu iin, devrenin tamami zerinde belir-
leyici bir etkisi vardir.
M' ... M' biiminde, tm meta-rnn tketimi, bizzat sermaye
devresinin izledigi normal yolun bir koulu olarak kabul edilmiti. Emeki-
nin bireysel tketimi ile arti-rnn biriken kisminin bireysel tketimi,
toplam bireysel tketimi oluturur. Bylece, bunun tamaminin tketimi
-hem bireysel ve hem de retken tketimi- M' devresine onun bir koulu
olarak girer. retken tketim (aslinda bu, emekinin bireysel tketimini
de ierir, nk emek-gc, belli sinirlar ierisinde, emekinin bireysel
tketiminin devamli bir rndr) her bireysel sermaye tarafindan sr-
drlr. Bireysel tketim, bireysel kapitalistin varligi iin gerekli olan
kismin diinda, burada yalnizca toplumsal bir hareket olarak kabul edil-
mekle birlikte, hi de bireysel kapitalistin bir hareketi gibi sayilmamitir.
Biim L ve II'de toplam hareket, yatirilan sermaye-degerin bir
hareketi olarak ortaya ikar. Biim III'te, toplam meta-rn biimindeki
kendini geniletmi sermaye, iki noktasini oluturur ve hareket eden
sermaye, meta-sermaye biimine sahiptir. Bunun paraya dnmesi ta-
mamlanmadan nce, bu hareket, sermayenin ve gelirin hareketleri bii-
minde kollara ayrilamaz. Hem toplam toplumsal rnn ve hem de her
bireysel meta-sermaye rnn, bir yandan bireysel tketim fonuna, te
yandan yeniden-retim fonuna zel dagilimi, sermaye devresinin bu
biimi ierisinde bulunur. [sayfa 1O8|
P ... P' hareketinde, yenilenen devreye giren 'nin hacmine bagli
olarak, devredeki olasi genileme ierilmitir.
R ... R hareketinde yeni devre, ayni ya da belki de daha kk bir
deger olan R ile balayabilir ve byle oldugu halde genilemi lekte
bir yeniden-retimi temsil edebilir; szgelii, emegin retkenligindeki
arti nedeniyle bazi meta gelerinin ucuzladigi zaman oldugu gibi. Tersi
de dogrudur; deger olarak artan retken bir sermaye, bunun tersi bir
durumda, maddi olarak daralmi lekte yeniden-retimi temsil edebi-
lir; rnegin, retim gelerinin pahalilatigi zamanlarda oldugu gibi. Ayni
ey, M' ... M' iin de geerlidir.
M' ... M' hareketinde, metalar biimindeki sermaye retimin
87
Kurl Murks
Kupilul ll
nkouludur. Bu devre ierisinde, ikinci M'de de, bir nkoul olarak
tekrar ortaya ikar. Eger bu M henz retilmemi ya da yeniden-retil-
memi ise devre tikanmitir. Bu M, ogu kez, bir baka sanayi sermaye-
sinin M' 's olarak yeniden retilmek zorundadir. Bu devrede M', iki,
gei ve hareketin son noktasi olarak vardir; u halde daima oradadir.
Yeniden-retim srecinin devamli kouludur.
M' ... M', Biim I ve II'den diger bir zelligiyle de farklidir. dev-
rede de ortak olan ey, sermayenin dairesel yoluna baladigi biimde
bu yolu bitirmesidir; bylece, devreyi yeniden balattigi zaman kendisini
balangitaki biimi ierisinde bulur. P, R ya da M' balangi biimi,
daima (Biim III'te arti-degerle genilemi) sermaye-degerin yatirilmi
oldugu biimidir bir baka deyile, devre ynnden onun zgn biimi-
dir. Devreyi sona erdiren P', R ya da M' biimi ise daima, ilk biim olma-
yip, devre ierisinde daha nce bulunan degimi ilevsel bir biimdir.
Demek ki, I'de P', M' 'nn degimi biimidir; II'de son R, P'nin
degimi bir biimidir (ve bu dnm I ve II'de, basit bir meta dolaim
hareketi ile, meta ile paranin konumunda biimsel bir degime meyda-
na gelmitir); III'te M', retken sermaye R'nin degimi biimidir. Ama
burada, III'te, dnm, her eyden nce, yalnizca sermayenin ilevsel
biimini degil, ayni zamanda degerinin byklgn de ilgilendirir; son-
ra, bu dnm dairesel srele ilgili konumdaki salt bir biimsel
degiikligin sonucu olmayip, retim srecindeki retken sermayeyi
oluturan metalarin kullanim-biimi ile degerlerinin ugradigi [sayfa 1O4| ger-
ek bir degiimin sonucudur.
Devrenin ilk ucundaki P, R ya da M', bunlara tekabl eden I, II ya
da III'n nclleridir. Son uta tekrar ortaya ikan biim, bizzat devrenin
geirdigi bir dizi bakalaim tarafindan ngrlmtr ve dolayisiyla mey-
dana getirilmitir. Bireysel bir sanayi sermayesinin devresinde bitim nok-
tasi olarak M', rn oldugu ayni sanayi sermayesinin yalnizca dolaim
yapmayan R biimini ngrr. I'in bitim noktasi olarak, ve M' (M'P')
hareketinin tersine evrilmi biimi olarak P', P'nin alicinin elinde P ... P'
devresinin diinda varolmasini ve ancak M' 'nn satii ile devreye gir-
mesini ve kendi son biimini almasini ngrr. Demek ki, II'deki son R,
E ile A (M)'nin devrenin diinda varolmasini ve buraya, PM araciligi ile
kendi u biimi olarak katilmasini ngrr. Ama bu son u diinda,
bireysel para-sermaye devresi, genellikle para-sermayenin varligini n-
grmedigi gibi, bireysel retken sermayenin devresi de retken sermay-
enin varligini ngrmez. I'de P, ilk para-sermaye olabilir; II'de ise, tarihsel
sahnede boy gsteren ilk retken sermaye olabilir. Ama III'te,
M iki kez devrenin diinda ngrlmtr. lk kez M'P' M<
M'
{
M
P'
m
{
P M<
- m
E
A ... R ... M'
88
Kurl Murks
Kupilul ll
devresinde Bu M, A'dan ibaret olduguna gre, saticinin elinde meta-
dir; kapitalist retim srecinin bir rn olduguna gre, kendisi meta-
sermayedir, hatta byle olmasa bile, tccarin elinde meta-sermaye olarak
grnr. kinci kez, m--m hareketinde ikinci m, ayni ekilde, satin
alinabilmesi iin meta olarak elde bulunmasi gerekir. Her ne olursa
olsun, ister meta-sermaye olsunlar, ister olmasinlar. E ile A en az M'
kadar metadirlar ve birbirlerine kari meta bagintisi ierisindedirler. m-
-m hareketindeki ikinci m iin de ayni ey geerlidir. u halde, M' M'ye
(E c||| A) eit olmasi nedeniyle, kendi retimi iin gerekli geler olarak
metalara sahiptir ve dolaim ierisinde ayni metalar tarafindan yerine
konulmak zorundadir. Ayni ekilde, m--m'de ikinci m'nin yerini
dolaimdaki benzer metalarin almasi gerekir.
Kapitalist retim tarzinin egemen biim olmasi halinde, [sayfa 1O5|
saticinin elindeki btn metalarin, ayrica meta-sermaye olmasi gerekir.
Ve bunlar, tccarin elinde de byle olmaya devam ederler ya da nce-
den degillerse bu hale gelirler. Ya da bunlarin -ithal edilen nesneler gibi-
ilk meta-sermayenin yerini alan metalar olmasi ve bylece bu tr ser-
mayeye yalnizca baka bir varlik biimi kazandirmalari gerekir.
R'nin varlik biimleri olarak retken sermaye R'yi oluturan E ve
A meta-geleri, alindiklari eitli meta-pazarlarindaki ayni biime sahip
degillerdir. Bunlar, imdi biraraya gelmiler ve retken sermayenin
ilevlerini yerine getirebilecek biimde bilemilerdir.
M'nin, bizzat devrenin ierisinde yalniz bu Biim III'te M'nin ncl
olarak grlmesinin nedeni, meta-biimindeki sermayenin onun iki
noktasi olmasidir. Devre M' 'nn (arti-degerin katilmasiyla artmi olup
olmamasina bakilmaksizin, sermaye-deger olarak i grdg srece)
kendi retim geleri olan metalara dnmesi ile ailir. Ne var ki, bu
dnm tm dolaim srecini, MPM (E c||| A'ya eit) kapsar ve
onun sonucudur. M burada her iki uta bulunur ama, M biimini PM
araciligi ile diardan, meta-pazarindan alan ikinci u, devrenin son ucu
olmayip, yalnizca dolaim srecini kapsayan ilk iki aamadir. Sonucu,
daha sonra kendi ilevi retim srecini yerine getirecek olan R'dir. te
ancak, M' 'nn devrenin bitim noktasinda ve iki noktasindaki ayni M'
biimi ierisinde grlmesi, dolaim srecinin bir sonucu degil de bu
srecin sonucudur. Buna karilik, P ... P' ve R ... R'den son P' ve R ulari
dolaim srecinin dogrudan sonularidir. Bu nedenle, burada, ancak
sonunda, bir kez, P', diger bir kez R'nin bakalarinin ellerinde olmalari
ngrlmtr. Devre, ular arasinda oldugu srece, ne bir durumda, P,
ne de digerinde R -P'nin bir diger kimsenin parasi ve R'nin, bir baka
sermayenin retim sreci olmasi- bu devrelerin nclleri olarak grl-
mezler. M' ... M', tersine, bakalarinin elinde baka kimselerin metalari
olarak M'nin (E c||| A'ya eit) varligini ngrr; bu metalar, balangitaki
dolaim sreci tarafindan devreye ekilerek retken sermayeye ev-
rilmiler ve bunlarin ilevlerinin sonucu olarak M' bir kez daha devreyi
8
Kurl Murks
Kupilul ll
sona erdiren biime girer. Ne var ki, bu M' ... M', kendi dolaim alani
ierisinde, M biiminde (E c||| A'ya eit) diger sanayi sermayesinin
varligini [sayfa 1O6| ngrmesi -ve A'nin diger eitli sermayeleri, bizim
rnegimizde diyelim kmr, yagi, vb. iermesi- nedeniyle, yalniz de-
vrenin ene| biimi, yani tek baina her sanayi sermayesinin (ilk yatirildi-
gi zaman diinda) incelenebilecegi toplumsal bir biim olarak ve
dolayisiyla salt btn bireysel sanayi sermayelerinde ortak bir biim gibi
kabul edilmesini bagira bagira istemekle kalmaz, ayni zamanda, birey-
sel sermayeler toplaminin, dolayisiyla kapitalist sinifin toplam sermaye-
lerinin hareket biimi -bu harekette her bireysel sanayi sermayesi, diger
hareketlerle iie gemi ve bunlar tarafindan gerekli kilinmi kismi bir
hareket olarak grnr- olarak da kabul edilmesini ister. rnegin, eger
biz, belli bir lkede retilen yillik metalar toplamina bakar ve btn
bireysel giriimlerdeki retken sermayenin yerini alan kisim ile, eitli
siniflarin bireysel tketimlerine giren diger kismin hareketini incelersek,
M' ... M' 'n, toplumsal sermaye ile, onun rettigi arti-degerin ya da arti-
rnn bir hareket biimi olarak dikkate almi oluruz. Toplumsal ser-
mayenin, bireysel sermayelerin (eger hkmetler, madenlerde, demiryol-
larinda, vb., retken cretli-emek kullaniyor ve sanayi kapitalisti ilevini
yerine getiriyorsa anonim sermaye ya da devlet sermayesi dahil) topla-
mina eit olmasi ve toplumsal sermayenin toplam hareketinin bireysel
sermayelerin hareketlerinin cebirsel toplamina eit olmasi olgusu hi bir
zaman, tek bir bireysel sermayenin hareketi biimindeki bu hareketin,
toplumsal sermayenin toplam hareketinin bir kismi gibi dnlmesin-
den, yani diger kisimlarinin hareketleriyle baglantisi ierisinde ele alin-
masindan ayri bir olayi gstermesi olasiligini ortadan kaldirmaz; bu ha-
reket, ayni zamanda, byle bir incelemenin sonucu olmak yerine, ayri
ve bireysel bir sermayenin devresini inceledigimiz zaman zmlen-
digini varsaymak zorunda kaldigimiz sorunlari da zmlemi olur.
M' ... M' devresi, ilk yatirilan sermaye-degerin, hareketi aan ucun
ancak bir kismini oluturdugu, hareketin balangicindan beri kendisini
sanayi sermayesinin toplam hareketi, yani rnn, retken sermayeyi
yerine koyan kisminin hareketi ile arti-rn oluturan ve ortalama ola-
rak kismen gelir biiminde harcanan, kismen de birikim gesi olarak
kullanilan kisminin hareketi olarak kendisini aiga vuran biricik devre-
dir. Bu devrede, arti-degerin gelir olarak harcanmasi yer aldigi gibi, bi-
reysel tketim [sayfa 1O7| de gene bu lde yer almitir. Bireysel tketim,
ayrica, iki noktasi M, meta, yani bir yararlilik biiminde varoldugu iin
bu devre onu da ierir; ama kapitalist yntemlerle retilen her nesne,
kullanim biimi, ister retken, ister bireysel tketime, ister her ikisine de
girsin, bir meta-sermayedir. P ... P', yalniz deger yanini, tm srecin
amaci olarak yatirilan sermaye-degerin kendisini geniletmesini gste-
rir; R ... R (R') ayni, ya da artan (birikimle) byklkte retken sermaye
ile bir yeniden-retim sreci olarak, sermayenin retim srecini gster-
0
Kurl Murks
Kupilul ll
ir. Devrenin daha ilk ucunda kendisini bir kapitalist meta retim biimi
olarak aiga vuran M' ... M', balangicindan beri, retken ve bireysel
tketimi ierir; buradaki retken tketim ile degerin kendisini
geniletmesi yalniz hareketinin bir kolu olarak ortaya ikar. Ensonu, M',
bir daha herhangi bir retim srecine giremeyecek bir kullanim-bii-
minde de varolabilecegi iin, M' 'nn, rnn kisimlariyla ifade edilen
eitli deger geleri, M' ... M' 'nn toplam toplumsal sermayenin hareket
biimi ya da bireysel bir sanayi sermayesinin bagimsiz hareketi olarak
kabul edilmesine bagli olarak farkli bir yer tutmasi gerekir. Devredeki
btn bu zellikler bizi, herhangi bir salt bireysel sermayenin yalitilmi
bir devresi olarak onun sinirlarinin tesine gtrr.
M' ... M' formlnde, meta-sermaye hareketi, yani kapitaliste
yaratilan toplam rnn hareketi, yalnizca bireysel sermayenin bagim-
siz hareketinin ncl olarak degil, onun bir geregi olarak da ortaya
ikar. te bunun iin, bu forml ve formln zellikleri kavranirsa, M'
P' ve PM bakalaimlarinin bir yandan sermaye bakalaiminda ilevsel
bakimdan belirlenmi kesimler, te yandan da genel meta dolaimindaki
halkalar oldugunu belirtmekle yetinmek artik yeterli olmaz. Bundan byle,
bir bireysel sermayenin, diger bireysel sermayelerle ve toplam rnn
bireysel tketime ayrilan kismiyla bakalaimlarindaki iie oluun da
aydinliga kavuturulmasi gerekmektedir. Bireysel bir sanayi sermayesi-
nin devresini zmlerken ite bu nedenle biz incelemelerimizi balica
ilk iki biime dayandiriyoruz.
M' ... M' devresi, szgelii, hesaplarin rnden rne yapildigi
tarimda, tek bir bireysel sermayenin biimi olarak grnr. Forml II'de
ekim, Forml III'te hasat iki noktasidir; ya da, fizyokratlarin diliyle,
Forml II c|cnces, Forml III |e|/ses ile balar. Sermaye-deger hareke-
ti III'te, balangita genel rn [sayfa 1O8| kitlesinin hareketinin yalnizca bir
kismi olarak grnr, oysa I ve II'de, M' 'nn hareketi, yalitilmi bir ser-
mayenin hareketinde yalnizca bir evreyi oluturur.
Forml III'te, pazardaki metalar, retim ve yeniden-retim sre-
cinin srekli bir nkouludur. Dolayisiyla, eger dikkatler yalniz bu forml
zerinde toplanirsa, retim srecinin btn geleri, meta dolaimindan
ikiyormu ve yalnizca metalardan oluuyormu gibi grnr. Bu tek
yanli anlayi, retim srecinin meta gelerinden bagimsiz diger geler-
ini grmezlikten gelir.
M' ... M' 'nde iki noktasi, toplam rn (toplam deger) oldugu
iin, (eger di ticaret dikkate alinmazsa) geniletilmi lekte yeniden-
retim, retkenlik sabit kalmak kaydiyla, ancak sermayeletirilecek arti-
rn kismi, ek retken sermayenin maddi gelerini ierdigi zaman yer
alabilir; bu nedenle, eger bir yillik rn, gelecek yilin rn iin bir te-
mel olacaksa, ya da eger bu bir yil ierisinde basit yeniden-retim sreci
ile ayni zamanda yer alabilirse, arti-rn derhal ek sermaye ilevlerini
yerine getirebilecek biimde retilmi olur. Artan retkenlik sermayenin
T
Kurl Murks
Kupilul ll
tzn artirabilir ama degerini artiramaz; ama bylece, bu degerin ken-
disini geniletmesi iin ek malzemeyi yaratilmi olur.
M' ... M', Quesnay'in 7c||ec0 econom/q0e'inin temelidir, ve P ...
P' 'ne karilik (merkantil sistemden artakalan bu yalitilmi ve kati biim
yerine) R ... R'yi degil de, bu biimi semesi, kendi payina byk ve
dogru bir seimi gsterir. [sayfa 1OD|
2
Kurl Murks
Kupilul ll
DRDNC BLM
DEVRENN FORML
"TOPLAM dolaim sreci" iin Td kullanilarak, u forml
aagidaki biimde konulabilir:
I. PM ... R ... M'P'
II. R ... Td ... R
III. Td ... R(M').
Her biimi de biletirirsek, srecin btn nkoullari, kendi
sonucu, kendisi tarafindan ortaya konulan bir nkoul olarak ortaya i-
kar. Her ge, bir iki, bir gei ve dn noktasi olarak grlr. Toplam
sre, kendisini, retim ve dolaim srelerinin bir birligi biiminde ortaya
koyar. retim sreci, dolaim srecinin, dolaim sreci retim srecinin
aracisi olur.
Her devrede ortak olan ey, degerin kendisini geniletmesinin
belirleyici ama, itici g olmasidir. Forml I'de, bu, kendi biimi ieris-
inde ifade edilmitir. Forml II, R ile, arti-deger yaratma srecinin kendi-
si ile balar. III'te devre, kendisini geniletmi deger ile balar ve hareket
ayni leklerde yinelense bile, [sayfa 11O| kendisini geniletmi yeni deger
3
Kurl Murks
Kupilul ll
ile sona erer.
MP, alici iin PM, ve PM, satici iin MP olduguna gre, ser-
maye dolaimi yalnizca metalarin olagan bakalaimini gsterir ve dola-
imdaki para kitlesi konusunda bununla ilgili olarak gelitirilen yasalar
(Buch I, Kap. III, 2) burada geerlidir. Bununla birlikte, eger biz, sorunun
bu biimsel yanina takilip kalmaz da, eitli bireysel sermayelerin ba-
kalaimlari arasindaki fiili ilikiyi dikkate alirsak, bir baka deyile, birey-
sel sermaye dolaimlari arasindaki ilikiyi, toplam toplumsal sermayenin
yeniden-retim srecinin kismi hareketleri olarak incelersek, para ve
metalarin salt biim degiikligi bu ilikiyi aiklayamaz.
Devamli dnen bir dairede her nokta ayni zamanda bir iki ve
bir dn noktasidir. Eger dn kesintiye ugratirsak, her iki noktasi
bir dn noktasi olmaz. Bylece, grdk ki, her bireysel devre yalniz
digerlerini ngrmekle (/m|/c/|e) kalmaz, ayni zamanda, bir biim ie-
risindeki devrenin yinelenmesi diger biimler ierisindeki devrenin
ilemesini de kapsar. Btn fark, bylece, yalnizca biimsel bir fark, ya
da yalniz gzlemci iin varolan salt znel bir ayrim gibi grnr.
Bu devrelerden herbirisi, eitli bireysel sanayi sermayelerinin ya-
ptiklari zel bir hareket biimi olarak dnldg iin, bu fark, daima,
yalnizca bireysel bir fark olarak vardir. Ama gerekte, her bireysel sanayi
sermayesi, her devrede de ayni anda bulunur. Bu devre, sermaye-
nin biiminin brndg bu yeniden-retim biimleri, srekli yanya-
na gerekleirler. rnegin, imdi meta-sermaye ilevini yerine getiren
sermaye-degerin bir kismi, para-sermayeye dnr, ama ayni zaman-
da da, diger bir kismi retim srecinden ayrilir ve yeni bir meta-sermaye
olarak dolaima girer. M' ... M' devre biimi, bylece srekli belirlenmi
olur; diger iki biim iin de ayni ey geerlidir. Sermayenin her biim ve
aama ierisinde yeniden-retimi, tipki bu biimlerin bakalaimi ve
ardarda aamadan geii gibi sreklidir. Demek oluyor ki, tm devre,
aslinda bu biimin birbirligidir.
Tahlillerimizde biz, sermaye-degerin, btnyle, ya para-sermaye,
retken sermaye, ya da meta-sermaye olarak hareket ettigini varsaymi-
tik. rnegin, u 422 sterlin, nce elimizde tmyle para-sermaye olarak
bulunuyordu, sonra bunu btnyle [sayfa 111| retilen sermayeye ve enso-
nu meta-sermayeye, (78 sterlin degerinde arti-degeri de ieren) 5OO
sterlin degerinde iplige evirdik. Buradaki eitli aamalar, yalnizca bir o
kadar kesinti demektir. Bu 422 sterlin para-biimini korudugu srece,
yani PM (E c||| A) satinalma ilemi yapilana kadar, tm sermaye,
yalniz para-sermaye olarak vardir ve bu ilevi yerine getirir. retken ser-
mayeye dnr dnmez, ne para-sermaye, ne de meta-sermaye ilev-
lerini yerine getirir. ki dolaim aamasindan birisinde P ya da M' olarak
ilemeye balar balamaz, tipki te yandan tm retim srecinin kesin-
tiye ugramasi gibi, btn dolaim sreci de kesintiye ugrar. Dolayisiyla
R ... R devresi, dolaim sreci tamamlanana kadar, yalniz retken ser-
4
Kurl Murks
Kupilul ll
mayenin devresel yenilenmesini degil, ayni zamanda, ilevinin, retim
srecinde kesintiye ugramasini temsil eder. Srekli olarak, ilerleyecegi
yerde, retim, siramalarla yer alacak ve dolaim srecinin iki aamasinin
hizli ya da yava gemesine bagli olarak ancak raslansal dnemlerde
yenilenecektir. Bu durum, szgelii, yalnizca zel mteriler iin alian
ve retim sreci yeni bir sipari alana kadar kesintiye ugrayan inli bir
zanaatiya uygulanabilir.
Bu, aslinda, hareket halindeki sermayenin tek tek her kismi iin
dogrudur ve sermayenin btn kisimlari ardarda bu hareketten geer-
ler. Diyelim, 1O.OOO libre iplik, bir iplikinin haftalik rndr. Bu 1O.OOO
libre iplik, btnyle, retim alanindan ikar ve dolaim alanina girer;
ierdigi sermaye-degerin hepsinin para-sermayeye dnmesi gerekir
ve bu deger, para-sermaye eklini srdrdg srece, yeni batan re-
tim srecine giremez. nce dolaima girerek tekrar retken sermaye
gelerine, E c||| A'ya dnmesi gerekir. Devre belirleyen sermaye s-
reci, devamli kesinti demektir; bir aamadan ikip bir sonraki aamaya
girmek, bir biimden siyrilip bir digerine brnmek demektir. Bu aama-
larin herbiri daha sonrakini ngrmekle kalmaz, ayni zamanda onu
ditalar da.
Ama sreklilik, kapitalist retimin, daima mutlak olarak ulailabilir
olmamakla birlikte, teknik temelinin zorunlu kildigi karakteristik iaretidir.
yleyse, imdi, gerekte ne oluyor onu grelim. rnegin, 1O.OOO libre
iplik meta-sermaye olarak pazara ikiyor, paraya (deme ya da satinal-
ma araci, ya da yalnizca hesap parasi olmasina bakilmaksizin), yeni
pamuga, kmre, vb., dnyor, retim srecinde ipligin yerini aliyor
ve, bylece, [sayfa 112| para-biimden, meta-biimden tekrar retken ser-
mayeye evrilmi olarak ilev yapmaya baliyor. Bu 1O.OOO libre iplik pa-
raya dntg sirada, onu izleyen 1O.OOO libre iplik devresinin ikinci
aamasindan geiyor ve paradan tekrar retken sermaye gelerine
evrilmi oluyor. Sermayenin btn kisimlari ardarda devrelerini iziyor-
lar ve ayni anda farkli aamalarda bulunuyorlar. Durmadan kendi yrn-
gesinde ilerleyen sanayi sermayesi, bylece, ayni anda btn aamala-
rinda ve bu aamalara tekabl eden eitli ilevsel biimlerde bulu-
nuyor. Hareket halindeki bir btn olarak sanayi sermayesi bu devreden
gemi bulundugu sirada, sanayi sermayesinin ilk kez meta-sermaye-
den paraya evrilen kismi, M' ... M' devresine baliyor. Bir el para yati-
riyor, diger el bu parayi aliyor. Bir yerde P ... P' devresinin ailmasi, diger
bir yerde paranin geri dnmesi ile akiiyor. Ayni ey retken sermaye
iin de geerlidir.
Sanayi sermayesinin devamliligi ierisindeki fiili devresi, bu ne-
denle, yalniz dolaim ve retim srelerinin bir birligi degil, ayni zaman-
da, her devresinin de bir birligidir. Sermayenin btn farkli kisimlarinin,
devrenin birbirini izleyen aamalarinda yoluna devam edebilmesi, bir
evreden digerine, bir ilevsel biiminden tekine geebilmesi, btn bu
5
Kurl Murks
Kupilul ll
kisimlarin tamami olan sanayi sermayesinin eitli evre ve ilevlerde ay-
ni anda bulunabilmesi ve bylece, ayni zamanda, her devreyi de i-
zebilmesi ancak byle bir birlik ile mmkndr. Bu kisimlarin ardilligi
(Jcs Ncc|e/ncnJe|) burada, bir arada varolmalari (Jcs Ne|ene/ncnJe|)
ile, yani sermayenin blnmesi ile dzenlenir. Birbirine bagli blmler
halinde alian bir fabrika sisteminde rn, daima oluma srecinin e-
itli aamalarindadir ve durmadan bir retim evresinden digerine geer.
Bireysel sanayi sermayesi, kapitalistin olanaklarina bagli olarak belli bir
byklge sahip oldugu ve her sanayi kolu iin belli bir asgari byklk-
te olmasi gerektigi iin, buradan, bu sermayenin blnmesinin belirli
oranlara gre yer almasi gerektigi sonucu ikar. Eldeki sermayenin byk-
lg, retim srecinin boyutlarini belirler ve bu da, gene eger ilevlerini
retim sreci ile paralel ekilde yerine getiriyorlarsa, meta-sermaye ile
para-sermayenin boyutlarini belirler. Bununla birlikte, retimin devamini
saglayan bu iki sermayenin bir arada varliginin tek nedeni, sermayenin,
farkli aamalarinda ardarda geen kisimlarinin hareketidir. Bir arada
varolmanin kendisi, [sayfa 118| yalnizca bu ardilligin sonucudur. Szgelii
eger M'P', sermayenin bir kismi aisindan durgunlairsa, eger meta
satilamazsa, bu kismin devresi kesintiye ugrar ve buna ait retim arala-
ri yerine konulamaz; ardindan gelen ve retim srecinden M' biiminde
ikan kisimlar, ilevlerindeki degiikligin kendilerinden nce gelenler
tarafindan tikandigini grrler. Eger bu bir sre devam ederse, retim
kisitlanir ve sre btnyle duraklar. Ardarda gelen her durgunluk bir
arada varolua bir dzensizlik getirir ve bir aamadaki her durgunluk,
yalniz sermayenin durgunlaan kisminin devresinde degil, toplam birey-
sel sermayenin tm devresinde de azok bir durgunluga yolaar.
Srecin bir sonra kendisini gsterecegi biim, evrelerin ardarda
dizilmesidir; bylece, sermayenin yeni bir evreye geii, bir bakasindan
ayrilmasiyla zorunlu hale getirilir. Her ayri devre, bu nedenle, iki ve
dn noktasi olarak sermayenin ilevsel biimlerinden birisine sahiptir.
te yandan, toplam sre, aslinda, devrenin birligidir ve bu devreler,
srecin srekliligi ierisinde kendisini ifade ettigi farkli biimlerdir. Top-
lam devre, sermayenin her ilevsel biimine kendisini onun zgl dev-
resi gibi ortaya koyar ve bu devrelerin herbiri toplam srecin srekliliginin
bir kouludur. Her ilevsel biime ait devir, digerlerine bagimlidir. Bu,
toplam retim srecinin, zellikle toplumsal sermayenin zorunlu bir n-
kouludur, ve ayni zamanda bir yeniden-retim sreci ve bylece onun
gelerinin herbirisinin devresidir. Sermayenin eitli kesirli kisimlari, eitli
aamalardan ve ilevsel biimlerden ardarda geerler. Bu sayede ilevsel
biim sermayenin farkli bir kismi her zaman ierisinde ifadesini bul-
dugu halde, tekilerle birlikte kendi devresinden ayni anda geer. Ser-
mayenin, srekli degien, srekli yeniden retilen bir kismi, paraya ev-
rilen meta-sermaye olarak bulunur; diger bir kismi, retken sermayeye
evrilmi para-sermaye; bir ncs, meta-sermayeye dnm ret-
Kurl Murks
Kupilul ll
ken sermaye olarak bulunur. Her biimin srekli varligi, toplam ser-
mayenin ite bu evreden geerken izdigi devre ile ortaya ikar.
Demek oluyor ki, sermaye bir btn olarak ayni anda ve yerde,
yanyana farkli evrelerinde bulunmaktadir. Ama her kisim srekli ve bir-
biri ardina bir evreden, bir ilevsel biimden bir sonrakine gemekte ve
bylece btn ilevleri sirasiyla yerine getirmektedir. Biimleri bu yz-
den akicidir ve ezamanliliklari [sayfa 114| ardarda gelileriyle meydana
gelmektedir. Her biim bir digerini izler ve bir digerinden nce gelir,
yle ki sermayenin bir kisminin belli bir biime dnmesini, diger bir
kisminin bir baka biime dnmesi zorunlu kilmitir. Her kisim srekli
kendi devrini izer, ama sermayenin bir baka kismi daima bu biim
ierisinde bulunur ve bu zel devirler yalnizca toplam srecin ezamanli
ve ardarda gelen gelerini olutururlar. Toplam srecin -yukarida anla-
tilan kesintileri yerine- bu srekliligini saglayan tek ey devrenin bir-
ligidir. Toplam toplumsal sermaye daima bu sreklilige sahiptir ve bu
sermaye sreci daima bu devrenin birligini sergiler.
Yeniden-retimin srekliligi, zaman zaman, bireysel sermayeler
ynnden azok kesintiye ugrar. Birincisi, deger kitleleri, sik sik eitli
dnemlerde ve eit olmayan oranlarda eitli aamalara ve ilevsel biim-
lere dagilir. kincisi, bu kisimlar, retilen metain niteligine ve dolayisiyla
sermayenin yatirildigi belirli retim alanlarina gre farkli biimde bl-
nebilir. ncs, dogal koullar nedeniyle (tarim, ringa avciligi, vb.
gibi) ya da szgelii mevsimlik iler denilen yerlerde oldugu gibi gele-
neksel usuller nedeniyle, mevsimlere bagli bulunan retim kollarinda
bu sreklilik azok kirilabilir. Sre, en dzenli ve tekdze, fabrikalar ile
madenlerde devam eder. Ne var ki, eitli retim dallarindaki bu farkli-
lik, dairesel srecin genel biimlerinde hi bir farka yolamaz.
Kendisini genileten bir deger olarak sermaye, yalnizca sinif ili-
kilerini degil, emegin cretli-emek biimde varolmasina dayanan belirli
nitelikte bir toplumu da kapsar. O, bir hareket, eitli aamalardan geen
devre belirleyen bir sretir ve bu aamalarin kendisi de, devre belirley-
en srecin farkli biimini ierir. te bu yzden o, duran bir ey olarak
degil, ancak bir hareket olarak anlailabilir. Degerin bagimsiz varlik ka-
zanmasina salt bir soyutlama gzyle bakanlar, sanayi sermayesinin ha-
reketinin /n cc|0* bu soyutlama oldugunu unutuyorlar. Deger, burada,
hem kendisini srdrdg ve hem de ayni zamanda genilettigi, ogalt-
tigi eitli biimlerden, eitli hareketlerden geiyor. Biz, burada, her
eyden nce bu hareketin salt biimi ile ilgilendigimiz iin, sermaye-de-
gerin devresi sirasinda geirebilecegi kkl degiiklikleri dikkate alma-
yacagiz. Ama urasi aiktir ki, [sayfa 115| degerdeki btn kkl degiiklikler,
kapitalist retim, ancak, sermaye-deger, arti-deger yaratacak hale geldi-
gi srece vardir ve devam eder; yani sermaye-deger, devresini, bagim-
* Fillen. -.
7
Kurl Murks
Kupilul ll
sizlik kazanan deger olarak srdrdg ve bu nedenle de degerdeki
kkl degiikliklerin stesinden gelindigi ve bir lde dengelendigi sre-
ce vardir. Sermaye hareketleri, meta ve emek alicisi, meta saticisi ve
retken sermaye sahibi ilevlerini yerine getiren ve bu nedenle de de-
vreyi kendi faaliyetleri ile tevik eden bireysel bir sanayi kapitalistinin
faaliyeti gibi grnr. Eger toplumsal sermaye kkl deger degiikligi
geirirse, bireysel kapitalistin sermayesi, degerlerdeki bu hareketin koul-
larina kendisini uyduramayacagi iin buna dayanamayabilir ve baa-
risizliga ugrar. Degerdeki bu gibi kkl degiiklikler ne kadar iddetli ve
sik olursa, imdi bagimsiz hale gelen degerin otomatik hareketi, bireysel
kapitalistin nlem ve hesaplarina kari, dogal bir srecin o denli nne
geilmez kuvvetiyle ilemeye balar, normal retimin izledigi yol anor-
mal speklasyonlara o denli bagimli olur ve bireysel sermayelerin varli-
gini tehdit eden tehlike o denli byk olur. Degerdeki bu dnemsel kk-
l degiiklikler, bu nedenle, rttg kabul edilen eyi, yani sermaye
olarak degerin bagimsiz bir varlik kazandigini ve bunu hareketleriyle
srdrp glendirdigini dogrulami olur.
Sreteki sermayenin bu birbirini izleyen bakalaimlari, devrede
ilk deger ile oluturulan sermayenin deger byklgndeki bu degiikligin
srekli bagintisini ierir. Eger degerin deger-yaratma gcnn kazandigi
bu bagimsizlik ve emek-gc, PE (emek-gcnn satin alinmasi) ha-
reketi ile balarsa ve emek-gcnn smrlmesi olarak retim sreci
sirasinda gerekleirse, degerden yana bu bagimsizlik kazanma, para-
nin, metalarin ve retim gelerinin, sre ierisinde sermaye-degerin
yalnizca birbirini izleyen biimleri oldugu devrede yeniden ortaya ik-
maz ve degerin daha nceki byklg, sermayenin imdiki degimi
deger byklg ile karilatirilir.
Kapitalist retim tarzinin karakteristigi olan degerin elde ettigi ba-
gimsizliga kari ikan ve onu, bazi iktisatilarin hayali olarak degerlendi-
ren Bailey, "deger" diyor "agda metalar arasinda bir ilikidir, nk
ancak bylece birbirleriyle degiilmeleri mmkn olur".* Bunu, o, farkli
aglarin meta-degerlerinin kiyaslanmasina kari sylyor; bu kiyaslama,
her dnem iin [sayfa 116| paranin degeri bir kez saptandiktan sonra, ayni
trden metalarin retimi iin eitli dnemlerde emek iin yapilan har-
camalarin kiyaslanmasindan baka bir ey degildir. Bu, ondaki u genel
yanli anlayitan ileri geliyor; o, degiim-degerinin degere eit, degerin
biiminin, degerin kendisi oldugunu saniyor; dolayisiyla, meta-degerler,
eger bunlar fiilen degiim-degerleri ilevini yerine getirmiyorlarsa, arala-
rinda bir kiyaslama yapilamaz ve bylece birbirleriyle degiilmeleri de
szkonusu olamaz. Degerin, ancak kendisi ile zde kaldigi ve dolaimi-
nin hi de "agda" olmamakla birlikte birbirini izleyen farkli evrelerin-
* Bkz: Bailey Samuel, 4 C|/|/cc| 0/sse||c|/on on ||e Nc|0|e, Vecs0|es, cnJ Cc0ses o/ \c|0e,
C|/e/|y /n Re/e|ence |o ||e W|/|/ns o/ V|. R/cc|Jo cnJ l/s Fo||o0e|s. 8y ||e 40||o| o/ Esscys on
||e Fo|mc|/on cnJ P0||/cc|/on o/ O/n/ons, London 1825, s. 72. -EJ.
8
Kurl Murks
Kupilul ll
de kendisi ile kiyaslandigi srece, sermaye-deger ya da sermaye ilev-
lerini yerine getirdigi olgusunu aklinin ucuna bile getirmiyor.
Devre formln ari biimi ierisinde incelemek iin, metalarin
degerleri zerinden satildigini kabullenmek yeterli degildir; bunun ayri-
ca, diger eyler eit olmak zere yeraldigini varsaymak gerekir. rnegin,
retim srecinde meydana gelen ve herhangi bir kapitalistin retken
sermayesini degerden dren her trl teknik devrimler dikkate alin-
maksizin; ayrica, retken sermayenin deger gelerindeki bir degiikligin,
mevcut meta-sermayenin degeri zerinde yaratabilecegi btn tepkile-
ri, eldeki stok zerinde degerlendirici ya da degerden drc etkileri
hesaba katilmaksizin, R ... R biimini ele alalim. Diyelim, 1O.OOO libre
iplik, M', degeri olan 5OO sterline satilmi olsun; 422 sterline eit 8.44O
libre, M"nde bulunan sermaye-degeri yerine koysun. Ama eger pamugun,
kmrn, vb. degeri artmisa (biz salt fiyat dalgalanmalarini dikkate
almiyoruz), bu 422 sterlin, retken sermayenin gelerinin btnyle ye-
rine konulmasi iin yetmeyebilir; ek para-sermaye gereklidir, para-ser-
maye baglanmitir. Bu fiyatlar dtg zaman ise bunun tersi olur. Para-
sermaye serbest kalir. Sre yalniz deger bagintilari sabit kaldigi zaman
btnyle normal bir yol izler; bu kargaaliklar devrenin yinelendigi sira-
da birbirini dengeledigi srece srecin yolu hemen hemen normaldir.
Ama bu kargaaliklar bydke, sanayi kapitalistinin, yeniden ayarla-
ma dneminde baglamak zorunda kalacagi para-sermaye miktari da
artar; her bireysel retim srecinin legi ve onunla birlikte yatirilacak
sermayenin asgari byklg, [sayfa 117| kapitalist retim srecinde arttigi
iin sanayi kapitalistinin ilevini gitgide daha fazla, tek baina ya da.
irket halinde i gren byk para-kapitalistlerinin tekeline dntren
diger koullara ek olarak, burada, bir baka durum daha ortaya ikmi
oluyor.
Burada unu da belirtelim ki, eger retim gelerinin degerinde
bir degime olursa, bir yanda P .. P' biimi ile diger yanda R ... R ve M' ...
M' arasinda bir fark ortaya ikar.
nce, para-sermaye olarak grlen, yeni yatirilmi sermaye for-
ml P ... P' 'nde, hammadde, yardimci malzemeler vb. gibi retim
aralarinin degerindeki bir dme, belli byklkte bir ii balatmak
amaci iin bu dten ncesine gre daha az bir para-sermaye harca-
masina yolaacaktir, nk retim srecinin legi (retkenlik gc-
nn gelimesi ayni kalmak kaydiyla), belli miktarda emek-gcnn
stesinden gelebilecegi retim araci kitlesi ile hacmine baglidir; ama ne
bu retim aralarinin, ne de emek-gcnn degerine bagli degildir
(emek-gcnn degeri ancak kendini geniletmenin byklgn etki-
ler). Bunun tersini alalim. Eger retken sermayenin gelerini oluturan
metalarin retim gelerinin degerinde bir ykselme olursa, o zaman,
belli byklkte bir iin kurulmasi iin daha fazla para-sermayeye gerek
olacaktir. Her iki durumda da, yalniz yeni yatirim iin gerekli para-ser-
Kurl Murks
Kupilul ll
maye miktari etkilenmektedir. Belli bir sanayi kolunda yeni bireysel sa-
nayi sermayesi artii olagan biimde ilerlemek kouluyla, ilk durumda
para-sermaye fazlalik halini alacak, ikincisinde baglanir kalacaktir.
R ... R ve M' ... M' devreleri, ancak, R ile M' 'nn hareketleri ayni
zamanda birikim, yani ek para, , para-sermayeye evrildigi lde ken-
dilerini P ... P' olarak gsterirler. Bunun diinda, retken sermayenin
gelerinin degerindeki degime ile P ... P' 'nden farkli biimde etkilenir-
ler; biz, burada, gene, degerdeki bu gibi degiikliklerin, sermayenin,
retim srecine katilan paralari zerindeki tepkilerini dikkate almiyor-
uz. Burada dogrudan etkilenen ilk harcama olmayip, birinci devresinde
degil, yeniden-retim srecinde bulunan sanayi sermayesidir; yani, M'
M< meta-sermayenin, metalardan oluan retim gelerine yeniden
evrilmesidir. Degerler (ya da fiyatlar) dtg zaman durum olabilir:
yeniden-retim sreci ayni boyutlarda devam eder; bu durumda, para-
sermayenin o zamana kadar varolan bir kismi serbest kalir ve gerek bir
birikim (genilemi [sayfa 118| boyutlarda retim) ya da 'nin (arti-degerin)
byle bir birikimi balatan ve onunla birlikte yryen birikim-fonuna
dnmesi daha nce gereklememesine karin, para-sermaye birikir.
Ya da yeniden-retim sreci, teknik boyutlarin elvermesi kouluyla, ola-
gan duruma gre daha yogun bir lekte yrtlr. En sonu, ya da daha
fazla hammadde vb. stoku yapilir.
Meta-sermayenin yerini alacak gelerin degerinde bir artma ol-
dugu zaman ise bunun tersi olur. Bu durumda yeniden-retim artik
normal boyutlarinda yapilmaz (rnegin, ign kisalir); ya da eski i
hacmini srdrmek iin ek para-sermayenin kullanilmasi gerekir (para-
sermaye baglanmi olur); ya da eger varsa birikime ayrilan para fonu,
sreci geniletmek yerine eski boyutlarinda yeniden-retim srecini sr-
drmek iin btnyle ya da kismen kullanilir. Ek para-sermaye, eger
diardan, para-piyasasindan gelmeyip, sanayi kapitalistinin kendi olanak-
larindan geliyorsa, bu da gene para-sermayenin baglanmasi demektir.
Bununla birlikte, R ... R ve M' ... M' 'nde degiiklik yapan koullar
da olabilir. Bizim iplik fabrikasi sahibinin, szgelii, byk bir pamuk
stoku varsa (retken sermayesinin byk kismi pamuk stoku biiminde
ise), retken sermayesinin bir kismi, pamuk fiyatlarindaki dme nede-
niyle, degerinden kaybeder; ama tersine, bu fiyatlar ykselirse, retken
sermayesinin bu kismi deger kazanir. te yandan, eger meta-sermaye
biiminde, rnegin pamuk ipligi biiminde, byk miktarlari baglamisa,
meta-sermayenin bir kismi ve dolayisiyla devredeki genel sermayesinin
bir kismi, pamuk fiyatlarindaki d nedeniyle, degerinden kaybeder
ya da, fiyatlardaki ykseli nedeniyle, deger kazanir. Son olarak, M'P
M< srecini alalim. Eger M'P, meta-sermayenin gereklemesi, M'nin
gelerinin degerinde bir degimeden nce olmusa, sermaye, yalnizca
birinci durumda belirtildigi biimde, yani dolaimin ikinci hareketinde,
PM < gerekletirilmitir; yok eger, M'P gereklemeden nce byle
T00
Kurl Murks
Kupilul ll
bir degiiklik olmu ise, diger koullar ayni kalma kaydiyla, pamuk fi-
yatinda bir d, iplik fiyatinda bir de yolaar, pamuk fiyatinda
ykseli ise, tersine, iplik fiyatini ykseltir. Ayni retim koluna yatirilmi
bulunan eitli bireysel sermayeler zerindeki etki, bunlarin iinde bu-
lunduklari koullara bagli olarak byk lde farkli olabilir.
Para-sermaye, ayrica, dolaim sreci sresindeki, dolayisiyla [sayfa
11D| dolaimin hizindaki farkliliklar nedeniyle de serbest birakilabilir ya
da baglanabilir. Ama bu, sermayenin devrine ilikin konuya aittir. Bu
noktada biz, yalnizca, P ... P ve diger iki devre biimi arasinda, retken
sermaye gelerinin degerlerindeki degimeler ynnden aik seik hale
gelen gerek farklar ile ilgiliyiz.
PM< dolaim kesiminde, gelimi ve egemen hale gelmi
bulunan kapitalist retim biimi aginda, A'yi, retim aralarini oluturan
metalarin byk kismi, bir bakasina ait meta-sermaye olarak ilev ya-
par. Bu nedenle satici aisindan M'P', meta-sermayenin para-sermay-
eye dnmesi yeralir. Ne var ki, bu mutlak bir kural degildir. Tam
tersine. Sanayi sermayesinin para ya da meta olarak ilev yaptigi dolaim
sreci ierisinde, para-sermaye ya da meta-sermaye biimindeki sanayi
sermayesinin devresi, toplumsal retimin birbirinden en degiik biim-
lerinin -bunlar meta rettikleri srece- meta dolaimlari ile kesiir. Bu
metalarin, klelige, dayanan bir retimin, kyl retiminin (inli, Hintli
renberler), topluluklarin (comm0nes), retiminin (Hollanda, Dogu Hint
Adalari), devlet giriimlerinin (Rus tarihinde eski aglarda toprak kle-
ligine dayanan giriimler gibi) ya da yari-yabanil avci kabilelerin vb. re-
timinin bir rn olmasinin nemi yoktur metalar ve para olarak, sa-
nayi sermayesinin kendisini gsterdigi para ve metalar ile yzyze gelir-
ler ve onun devresine ka kez giriyorsa, meta-sermayede dogan arti-
degerin -bu arti-deger gelir olarak harcanmak kouluyla- devresine de o
kadar girer; bylece, bunlar, meta-sermaye dolaiminin her iki koluna
da girmi olurlar. Bunlarin iktiklari retim srecinin niteligi nemli degi-
ldir. Pazarda metalar olarak ilev yaparlar ve metalar olarak hem sanayi
sermayesinin devresine ve hem de buna katilan arti-degerin dolaimina
girerler. Pazarin, sanayi sermayesinin dolaim srecini digerlerinden ayir-
dedecek biimde, dnya-pazari olarak varolmasi, ite bunun iin, me-
talarin kkeninin evrensel niteligidir. Bakalarina ait metalar iin dogru
olan ey, bakalarina ait para iin de dogrudur. Tipki, meta-sermayenin
paranin karisina ancak metalar olarak ikmasi gibi, bu para da, meta-
sermaye karisinda ancak para olarak ilev yapar. Para burada, dnya-
parasinin ilevlerini yerine getirir.
Burada gene de iki noktaya deginmek gerekir.
Birincisi: PA hareketi tamamlanir tamamlanmaz, metalar [sayfa
12O| (A) meta olmaktan ikarlar ve sanayi sermayesinin ilevsel biimi
retken sermaye R'nin varlik biimlerinden biri halini alirlar. Ne var ki,
bylece, bunlarin kkenleri kaybolur. Bundan byle, yalnizca sanayi ser-
T0T
Kurl Murks
Kupilul ll
mayesinin varlik biimleri olarak bulunurlar ve onun ierisinde
somutlamilardir. Bununla birlikte bunlarin yerine konulmasi iin yeni-
den retilmeleri gerektigi, ve bu lde, kapitalist retim tarzinin, kendi
gelime aamasinin diinda kalan retim tarzlarinin varligi kouluna da-
yandigi gene geerlidir. Ne var ki, btn retimi alabildigine meta reti-
mine dntrmek, kapitalist retim tarzinin egilimidir. Bunu gerekle-
tirecek ana g, tamda, btn retimin, kapitalist dolaim srecine ka-
tilmasidir. Ve gelimi meta retiminin kendisi, kapitalist meta retimi-
dir. Sanayi sermayesinin ie karimasi, her yerde bu dnm tevik
eder, bununla birlikte, btn dogrudan reticilerin cretli-emekiler hali-
ne dnmesini de tevik eder.
kincisi: Sanayi sermayesinin dolaim srecine giren metalar (de-
gien sermayenin, emekilere deme yapildiktan sonra, emek-glerini
yeniden-retmek amaciyla dntg zorunlu tketim maddeleri da-
hil), kkenleri ile kendilerini var eden retken srecin toplumsal biimi
ne olursa olsun, meta-sermaye biimine, meta-toptancisi ya da tccar
sermayesi biimine girmi bulunan sanayi sermayesi ile yzyze gelir-
ler. Ve tccar sermayesi, niteligi geregi, her trl retim tarzina ait me-
talari kapsar.
Kapitalist retim tarzi, yalniz geni boyutlu retimi ngrmekle
kalmaz, ayni zamanda ve zorunlu olarak, geni lekte satilari, yani
bireysel tketicilere degil tccarlara satilari ngrr. Eger bu tketicinin
kendisi retken bir tketici, dolayisiyla bir sanayi kapitalisti ise; yani bir
retim kolunun sanayi sermayesi, sanayiin diger bir koluna bazi retim
aralarini sagliyorsa, bir sanayi kapitalisti tarafindan diger bir ok sanayi
kapitalistine (sipari, vb. ekillerde) dogrudan sati yapiyor demektir. Bu
bakimdan her sanayi kapitalisti dogrudan bir satici ve kendi kendisinin
tccari oldugu gibi, bir tccara sati yaptigi zaman da gene kendisinin
tccaridir.
Tccar sermayesinin bir ilevi olarak meta aliveriinde bulun-
mak, kapitalist retimin bir ncldr ve bu retimin gelimesiyle birlik-
te, o da gitgide geliir. Bu nedenle, kapitalist dolaim srecinin zel
yanlarini gstermek iin biz bazan onun varligini peinen kabul ederiz;
ama bu srecin genel tahlilinde, [sayfa 121| tccari ie karitirmaksizin dogru-
dan sati yapildigini varsayariz, nk onun ie karimasi, hareketin eitli
ynlerinin anlailmasini zorlatirir.
Konuyu biraz da safa ortaya koyan Sismondi'ye bakalim:
"Ticaret, ilk bakita hareketini anlatmi bulundugumuz sermaye-
nin bir kismi gibi, grnmeyen olduka byk bir sermaye kullanir.
Kuma tccarinin depolarinda, biriken kumalarin degeri, nce, yillik
rnden, zenginin, alitirmak iin cret olarak yoksula verdigi kisma
tamamen yabanciymi gibi grnr. Ne var ki, bu sermaye, szn etti-
gimiz digerilerin yalnizca yerini almitir. Servetin gelimesini aika an-
lamak amaciyla, onun yaratilmasiyla baladik ve onu tketimine kadar
T02
Kurl Murks
Kupilul ll
izledik. Kuma fabrikatrnn kullandigi sermaye, rnegin bize daima
ayni grnd; ve bu, tketicinin geliri ile degiildigi zaman yalniz iki kis-
ma ayrildi, bunlardan birisi kr biiminde fabrikatrn geliri olarak hiz-
met etti, digeri ise yeni kumai yaptigi zamana ait cret biiminde iilerin
geliri olarak hizmet etti.
"Ama ok gemeden, bu sermayenin farkli kisimlarinin birbirleri-
nin yerini doldurmalari halinde bunun herkesin ikarina olacagi grl-
d; fabrikatr ile tketici arasindaki dolaimin tamami iin eger 1OO.OOO
ec0s yeterli ise bunun fabrikatr ile toptanci ve perakendeci tccar arasin-
da eit biimde bllmesi gerekir. Bylece fabrikatr, sermayesinin
te-biriyle, eskiden sermayesinin tamamiyla yaptigi kadar i yapmi
olur, nk imalat ii tamamlanir tamamlanmaz, tketiciden ok, ma-
lini alacak bir tccari hazir bulur. te yandan toptancinin sermayesi de
perakendeciye gre ok daha nce yerine konmu olur. ... cretler iin
yatirilan miktarlar ile sonal tketici tarafindan denen satinalma fiyati
arasindaki fark, bu sermayelerin kri olarak dnlr. Aralarinda grev
blm yaptiklari andan itibaren, bu kr, fabrikatr, tccar ve peraken-
deci arasinda bllmtr ve, bir yerine kii ve bir yerine kisim
sermaye gerektirdigi halde yapilan i aynidir." (No0|ec0: P|/nc/es, I, s.
18D ve 14O.)
"Hepside [tccarlar| retime dogrudan katilmilardir; amaci t-
ketim oldugu iin, retilen ey tketiciye ulatirilmadan retime
tamamlanmi gzyle bakilamaz." (l|/J., s. 187.)
Devrenin genel biimlerinin tartiilmasinda ve genellikle btn
ikinci ciltte, simgesel para, bazi devletlerde zel kullanimlar [sayfa 122| iin
yapilmi salt deger alametleri ve henz gelimemi kredi-para diinda,
biz, parayi, madeni-para anlaminda aldik. Bu, ilkin, tarihsel bir siradir;
kredi-para, kapitalist retimin ilk dnemi boyunca ya ok kk rol
oynar ya da hi rol oynamaz. Sonra, byle bir siralamanin gerekliligi teo-
rik bakimdan u olgu ile de tanitlanmitir ki, kredi-paranin dolaimi ile
ilgili olarak Tooke ile digerlerinin o zamana kadar yaptiklari eletirel
nitelikteki btn yorumlar, onlari, tekrar tekrar, dolaimda yalniz made-
ni-para bulunsaydi, acaba durum ne olurdu sorusunu sorma zorunda
birakmitir. Ama urasini da unutmamak gerekir ki, madeni-para satin-
alma araci olarak hizmet edebilecegi gibi, deme araci olarak da hiz-
met edebilir. Kolaylik olsun diye biz bu ikinci ciltte, genellikle onu birinci
ilevsel biimi ierisinde ele aliyoruz.
Sanayi sermayesinin, kendi bireysel devresinin yalnizca bir kismi
olan dolaim sreci, genel meta dolaimi ierisinde ancak bir dizi hare-
ket olmasi lsnde, daha nce ortaya konulan genel yasalarla (Buch
I, Kap. III) belirlenir. Paranin dolaim hizi ne kadar byk olursa, her
bireysel sermaye, kendi meta ya da para bakalaimlari dizisinden o ka-
dar abuk geer ve belli bir para kitlesiyle, diyelim 5OO sterlinle, ardarda
dolaima balayan sanayi sermayelerinin (ya da meta-sermayeler bii-
T03
Kurl Murks
Kupilul ll
minde bireysel sermayelerin) sayilari o kadar fazla olur. Para ne denli
bir deme araci olarak ilev yaparsa, denkletirilmesi gereken ey de -
rnegin bir miktar meta-sermayenin yerine onun retim aracinin kon-
masi- o denli yalnizca hesap bakiyeleridir, ve demelerin yapilmasi
gereken vade, rnegin cretlerin denmesinde oldugu gibi, ne denli
kisa olursa, belirli bir sermaye-deger kitlesinin dolaimi iin gerekli olan
para da o denli az olur. te yandan, dolaimin hizi ve btn teki
koullarin ayni kaldigi varsayildiginda, para-sermaye olarak dolaimda
bulunmasi gereken para miktari, metalarin fiyatlarinin toplami (fiyatlar
ile metalar hacminin arpimi) ile, ya da metalarin miktari ve degeri sabit
ise, bizzat paranin kendi degeriyle belirlenir.
Ne var ki, genel meta dolaim yasalari, ancak, sermaye dolaim
srecinin bir dizi basit dolaim hareketlerinden olumasi halinde geer-
lidir; eger, sermaye dolaim sreci, bireysel [sayfa 128| sanayi sermayeleri-
ne ait devrenin ilevsel ynden belirlenmi kesimlerinden oluuyorsa,
bu yasalar uygulanamaz.
Bunu aikliga kavuturmak iin, dolaim srecini, aagidaki iki
biimde grldg gibi, kesintisiz i bagintilari ierisinde incelemek en
iyi yoldur:
Genellikle bir dizi dolaim hareketi olan dolaim sreci (MPM
ya da PMP biiminde olsun), yalnizca iki karit meta bakalaim dizi-
sini temsil eder ve bunlardan herbiri, sirasiyla, meta ile kari kariya
gelen bakasina ait meta ya da bakasina ait paranin ters ynde
bakalaimini ifade eder.
Meta sahibi ynnden MP olan hareket, satin alan ynnden P
M demektir; metain MP ile birinci bakalaimi, P biiminde grnen
metain ikinci bakalaimidir; PM iin bunun tersi geerlidir. Bir aama-
daki herhangi bir metain diger bir aamada baka bir metain bakalaimi
ile iie gemesi zerine gsterilen eyler, kapitalistin, meta alicisi ve
saticisi olarak ilev yapmadigi ve sermayesinin bu bakimdan, bir ba-
kasinin metalari karisinda para biiminde, bir bakasina ait paralar kar-
isinda ise meta biiminde ilev yaptigi, iin, sermaye dolaimi iin de
geerlidir. Ama bu iie geme, sermayelerin bakalaimlarindaki iie
geile zdeletirilmemelidir.
Her eyden nce, PM (A), grdgmz gibi, farkli bireysel ser-
mayelerin bakalaimlarindaki iie oluu temsil edebilir. rnegin, iplik
II. R ... M'
{
M
P'
m -
{
P M<
- m
III. M'
{
M
P'
m
{
P M<
m
T04
Kurl Murks
Kupilul ll
fabrikasinin sahibinin meta-sermayesi iplik, kismen kmr tarafindan
yerine konulmutur. Para biiminde bulunan sermayesinin bir kismi,
metalar biimine evrilmitir, oysa kmr reticisi kapitalistin sermaye-
si meta biimindedir ve bu yzden de para biimine evrilmitir; ayri
dolaim hareketi bu durumda (farkli retim kollarinda) iki sanayi ser-
mayesinin karit bakalaimlarini, dolayisiyla, bu sermayelerin bakalaim
dizilerinde bir iie gemeyi temsil eder. Ama grdgmz [sayfa 124| gibi
P'nin dntg A'nin dar anlamda meta-sermaye olmasina, yani sa-
nayi sermayesinin ilevsel biiminde bulunmasina, kapitalist tarafindan
retilmi olmasina gerek yoktur. Bu, daima bir yanda PM, te yanda
MP biimindedir, ama her zaman sermayelerin bakalaimlarinin iie-
ligi szkonusu degildir. Ayrica, PE, emek-gc satin alinmasi hi bir za-
man sermayelerin bakalaimlarinin iie gemesi degildir, nk,emek-
gc, emekinin metai oldugu halde, kapitaliste satilana kadar sermaye
halini almaz. te yandan, M'P' srecinde P' 'nn dnm meta-ser-
mayeyi temsil etmesi gerekmez; bu, meta emek-gcnn (cretler) ya
da bagimsiz emekinin, klenin, toprak klesinin, toplulugun rnnn
para olarak gereklemesi olabilir.
Sonra, bireysel bir sermayenin dolaim sreci ierisinde meyda-
na gelen her bakalaimin ilevsel bakimdan belirleyici bir rol yerine
getirmesi iin, dnya piyasasindaki btn retimin kapitaliste yrtl-
dgn varsaymak kaydiyla, bu bakalaimin diger bir sermayenin de-
vresinde buna tekabl eden karit bir bakalaimi mutlaka temsil etmesi
hi de gerekmez. rnegin R ... R devresinde M' 'n, paraya eviren P',
alici iin, arti-degerinin (meta eger bir tketim nesnesi ise) ancak para
olarak gereklemesi olabilir; ya da P'M' < dolaiminda (ki, birikmi
sermaye zaten dahildir), P', A'nin saticisi bakimindan, sermayesinin
dolaimina ancak yatirdigi sermayenin yerini almak iin girebilir, ya da
gelir harcamasina saptirildigi iin hi de yeniden girmeyebilir.
Demek oluyor ki, bireysel sermayelerin yalnizca bagimsiz olarak
ilev yapan kisimlarini oluturdugu toplam toplumsal sermayeyi oluturan
eitli kisimlarin dolaim srecinde -gerek sermaye, ve gerek arti-deger
bakimindan- karilikli olarak birbirlerinin yerini alma biimi, dolaim
srecindeki bakalaimlarin basit iie geilerinden sermaye dolaim
hareketlerinin metalarin diger btn dolaimlari ile ortak iie geile-
rinden anlailamaz. Bu ayri bir aratirma yntemini gerektirir. imdiye
degin, daha yakindan incelendiginde, her trl meta dolaiminda ortak
olan bakalaimlarin iie geiinden alinan belirsiz fikirlerden baka bir
ey iermedigi grlen szlerle yetinilmitir. [sayfa 125|
Sanayi sermayesi devrelerindeki hareketin ve dolayisiyla da kapi-

talist retimin en belirgin zelliklerinden birisi u olgudur: bir yandan,
T05
Kurl Murks
Kupilul ll
retken sermayeyi oluturan geler meta pazarindan alinir, ve bunlar
srekli olarak oradan yenilenmek, metalar olarak satin alinmak zorunda-
dir; te yandan da, emek-srecinin rn meta olarak ondan ikar ve
meta olarak yeniden srekli satilmak zorundadir. Szgelii, skoya dz-
lklerindeki modern bir ifti ile, Kita-Avrupasi'ndaki eski moda kk
bir kyly karilatiriniz. lki btn rnn satar ve bu yzden de, ge-
rekli btn geleri, tohumlugunu bile pazardan yerine kor; ikincisi, r-
nn daha byk bir kismini dogrudan dogruya kendisi tketir, elden
geldigince az satar ve satin alir, kullandigi aralari, giysileri, vb., elden
geldigince kendisi yapar.
Dogal ekonomi, para-ekonomisi ve kredi-ekonomisi, bu neden-
le, toplumsal retimde, hareketin karakteristik ekonomi biimi ola-
rak birbirlerinin karisina konulmutur.
nce, bu biim, gelimenin edeger evrelerini temsil etmez.
Kredi-ekonomisi denilen biim yalnizca para-ekonomisinin bir biimi-
dir, nk her iki terim de, reticilerin kendi aralarindaki degiim
ilevlerini ya da biimlerini ifade eder. Gelimi kapitalist retimde, para-
ekonomisi, yalnizca kredi-ekonomisinin bir temeli olarak ortaya ikar.
Para-ekonomisi ile kredi-ekonomisi, demek ki, kapitalist retimin gelime
srecinde ancak farkli aamalara tekabl eder, ama bunlar hi bir za-
man, dogal ekonomi karisinda bagimsiz degiim biimleri degildir. Ayni
gereke ile, dogal ekonominin birbirinden ok farkli biimlerini bu iki
ekonomi biiminin karisina edeger olarak ikarmak da mmkndr.
kincisi, bu iki kategorinin, para-ekonomisi ile kredi-ekonomisi-
nin ayirdedici zelligi olarak zerinde durulan nokta, ekonomi, yani re-
tim srecinin kendisi olmayip, retimi yrten eitli kimseler ya da
reticiler arasindaki -bu ekonomiye tekabl eden- degiim biimi ol-
duguna gre, ayni ey ilk kategoriye de uygulanabilir. u halde, dogal
ekonomi yerine, degiim ekonomisi denilebilir. Peru'daki nka devleti
gibi tamamiyla tecrit edilmi bir dogal ekonomi, bu kategorilerin hi
birisine sokulamaz.
ncs, para-ekonomisi, btn meta retiminde ortaktir ve
rn, toplumsal retimin ok eitli organizmasinda meta [sayfa 126| ola-
rak ortaya ikar. Dolayisiyla, bu durumda, kapitalist retimi belirleyen
ey, ancak, rnn, bir ticaret nesnesi, bir meta olarak retilmesinin
geniligi, ve bylece, rn oluturan gelerin tekrar ticaret nesnesi ola-
rak, meta olarak, ikmi bulundugu ekonomiye girmesinin ls ola-
caktir.
Gerekte de kapitalist retim, genel retim biimi olarak, meta
retimidir. Ne var ki, byle olmasinin ve bu retim srecinin gelimesi
sirasinda gitgide daha fazla bu hale gelmesinin tek nedeni, emegin bura-
da bizzat meta olarak ortaya. ikmasi, emekinin emegini, yani kendi
emek-gcnn ilevini satmasi ve bizim varsayimimiza gre bunu, yeni-
den-retim maliyetiyle belirlenen degeri zerinden satmasidir. Emegin,
T0
Kurl Murks
Kupilul ll
cretli-emek haline gelmesi lsnde, retici de sanayi kapitalisti hali-
ni alir. Bu nedenle, kapitalist retim (ve dolayisiyla da meta retimi),
dogrudan tarimsal retim yapan kimse, cretli-emeki halini alana ka-
dar, tam boyutlarina ulaamaz. Kapitalist ile cretli-emeki ilikisinde
para bagintisi, yani alici ile satici arasindaki iliki, retime zg bir iliki
halini alir. Ama bu ilikinin temeli, degiimin tarzinda degil, retimin
toplumsal niteligindedir. Degiim tarzi, retimin toplumsal niteliginden
ikar. Ne var ki, karanlik iler eviren herkesin, retim tarzinin niteligin-
de buna tekabl eden degiim tarzinin temelini degil de bunun tersini
grmesi, burjuva gr ufku ile tam bir uyuma halindedir.
7
Kapitalist, dolaima, para biiminde, ektiginden daha az deger-

de para srer, nk dolaimdan, metalar biiminde ektigi degerden
daha fazlasini gene metalar biiminde dolaima srer. Yalnizca kiilemi
bir sermaye olarak, bir sanayi kapitalisti olarak ilev yaptigi iin, arz ettigi
meta-deger daima meta-deger talebinden byktr. Arz ve talebi bu
bakimdan birbirini karilami olsaydi, bu, sermayesinin hi arti-deger
retmemi oldugu, retken sermaye olarak ilev yapmadigi, meta-ser-
mayeye evrilen retken sermayenin arti-deger ile bymedigi anlami-
na gelirdi; ayrica, sermayesi, retim sreci sirasinda, emek-gcnden,
meta biiminde herhangi bir arti-deger ekmemi, sermaye [sayfa 127| ola-
rak hi bir ilev yapmami olurdu. Kapitalist, gerekten "satin aldigindan
daha pahali satmak" zorundadir, ama bunu baarmasinin tek nedeni,
kapitalist retim srecinin ona, satin aldigi daha ucuz metai -daha az
deger ierdigi iin daha ucuz- daha byk degerde, dolayisiyla, daha
pahali bir metaya evirme olanagini saglamasidir. Daha pahaliya sat-
masinin nedeni, metaini degerinin zerinde satmasi degil, elindeki me-
tain, retimine giren gelerin ierdiginden daha fazla deger iermesidir.
Kapitalistin arzi ile talebi arasindaki fark ne kadar byk ise, yani,
arz ettigi meta-degerin, talep ettigi meta-degere gre fazlaligi ne kadar
byk olursa, kapitalistin sermayesinin degerini geniletme orani da o
kadar byk olur. Amaci, arzi ile talebini denkletirmek degil, bunlar
arasindaki eitsizligi, arzi ile talebi arasindaki fazlaligini olabildigince ar-
tirmaktir.
Tek kapitalist iin geerli olan ey, kapitalist sinif iin de geerli-
dir.
Kapitalistin salt sanayi sermayesinin temsilcisi olmasi lsnde,
talebi, yalnizca retim araci ve emek-gcyle sinirlidir. Deger aisindan
A talebi, yatirdigi sermayeden kktr; sermayesinden daha kk
7
Elyazmasi V'in sonu. Bu blmn sonuna kadar bundan sonra gelenler eitli kitaplardan
yapilan alintilar arasinda 1877 ya da 1878 tarihli bir defterde bulunan bir nottur. -F. E.
T07
Kurl Murks
Kupilul ll
degerde retim araci satin alir ve bu nedenle bu, deger sagladigi meta-
sermaye degerinden de daha kktr.
Emek-gc talebine gelince, bu, deger aisindan, degien ser-
mayesinin toplam sermayesine orani ile belirlenir, yani, J : S'ya eittir.
Kapitalist retimde bu talep, bu yzden, retim aralarina olan talebin-
den nispeten daha az byr. A satin almalari dzenli ekilde E satin
almalarinin zerine ykselir.
i, genellikle cretini tketim maddelerine ve byk bir kismini
zorunlu tketim maddelerine evirdigi iin, kapitalistin emek-gc tale-
bi, dolayli olarak ayni zamanda, ii sinifi iin, temel tketim nesneleri-
ne olan taleptir. Ama bu talep J'ye eittir ve bir zerre bile fazla degildir
(eger emeki cretlerinin bir kismini tasarruf ederse -biz burada haliyle
btn kredi ilikilerini konudii tutuyoruz- cretlerinin bu kismini para-
yigini haline evirir ve bu lde de, bir mteri olarak, bir alici, olarak
hareket etmemi olur). Kapitalistin talebinin st siniri S, s+J'ye eittir,
ama arzi s+J+c'dir. Dolayisiyla, eger meta-sermayesinin bileimi 8O
s
+
2O
d
+ 2O
a
ise, talebi 8O
s
+ 2O
d
'ye eittir ve bylece deger aisindan d-
nlrse, arzindan bete-bir kktr. rettigi [sayfa 128| arti-deger kitlesi-
nin, yzdesi (kr orani) ne kadar byk olursa, arz ettigi miktara oranla
talebi o kadar klr. retimdeki gelimeyle birlikte, kapitalistin emek-
gcne ve dolayli olarak zorunlu tketim maddelerine olan talebi, re-
tim aralarina olan talebine kiyasla azalmakla birlikte, A'ya olan talebinin
daima sermayesinden daha kk oldugunu da unutmamak gerekir.
retim aralarina olan talebinin, bu nedenle, ayni degerde sermaye ile
alian ve eit koullar altinda kendisine bu retim aralarini saglayan
kapitalistin meta-sermayesinden deger olarak daima daha kk ol-
masi gerekir. Bu retim aralarinin tek bir kapitalistin degil, bir ok kapi-
talistin saglamasi, durumu degitirmez. Sermayesi 1.OOO sterlin ve bunun
degimeyen kismi 8OO sterlin olsa, btn bu kapitalistlerden yaptigi ta-
lep 8OO sterline eit olur. Kr oraninin ayni oldugu varsayilirsa (bunlar-
dan herbirine beher 1.OOO sterlinden ne pay decegine ve herbirine ait
payin toplam sermayenin hangi kismini temsil edebilecegine bakilmak-
sizin) hep birlikte, bunlar, beher 1.OOO, sterlin iin 1.2OO sterlin degerin-
de retim araci saglarlar. Dolayisiyla, deger olarak lldgnde, kendi
toplam talebi ancak kendi arzinin yalnizca bete-drd kadar oldugu
halde, talebi onlarin arzinin yalnizca te-ikisini kapsar.
Sirasi gelmiken belirtelim, devir sorunu, bizim iin hl aratiril-
masi gereken bir ey olarak durmaktadir. Kapitalistin, diyelim, 5.OOO
sterlinlik toplam sermayesinin 4.OOO sterlini sabit, 1.OOO sterlini dner
sermaye olsun; bu 1.OOO sterlin de, yukarda varsayildigi gibi 8OO
s
c|||
2OO
d
'den olusun. Kapitalistin toplam sermayesinin yilda bir kez devret-
mesi iin dner sermayesinin be kez devretmesi gerekir. Bu durumda
onun meta rn 6.OOO sterline eittir, yani yatirdigi sermayeden 1.OOO
sterlin fazladir ve yukardaki gibi ayni arti-deger oranindadir:
T08
Kurl Murks
Kupilul ll
5.OOO S : 1.OOOc = 1OO
(s+d)
: 2O
a
.
Bu devir, demek ki, kapitalistin toplam talebinin, toplam arzina
olan oraninda hi bir degiiklik yapmamaktadir. lki, ikincisinden bete-
bir daha kk kalmaktadir.
Sabit sermayesinin 1O yilda yenilendigini varsayalim. Bylece ka-
pitalist her yil sermayesinin onda-birini, yani, 4OO sterlini amortisman
fonuna ayiracak ve elinde yalnizca 8.6OO sterlin degerinde sabit serma-
ye ile bir de para olarak 4OO sterlin bulunacaktir. Eger onarimlar gereki-
yor ve ortalamayi amiyorsa, [sayfa 12D| bunlar yalnizca sonradan yatirilan
sermayeyi temsil eder. Biz bu soruna aynen, onarim giderlerini daha
nceden, yatirim sermayesinin degerini hesaplarken yillik meta-rne
girdigi lde dikkate almi, ve bylece onda-bir oranindaki amortis-
man fonu demesinin kapsamina alinmi gibi, bakabiliriz. (Eger onarim
gereksinmesi ortalamanin altinda ise o kadar krlidir, yukardaki gibiyse
tersinedir. Ama bu, ayni sanayi kolunda i yapan, kapitalist sinifin tama-
mi iin birbirini telafi eder.) Her ne olursa olsun, yillik talebi, yatirdigi ilk
sermaye degere eit, 5.OOO sterlin olarak kaldigi halde (toplam sermaye-
sinin yilda bir kez devredildigi varsayilarak), bu talep, sermayesinin d-
ner kismi bakimindan arttigi halde, sabit kismi bakimindan dzenli olarak
azalir.
imdi yeniden-retime gelmi bulunuyoruz. Kapitalistin, arti-dege-
rin, 'nin tamamini tkettigini ve yalnizca sermayesi S'yi balangitaki
byklg ile retken sermayeye tekrar evirdigini varsayalim. Bu du-
rumda, kapitalistin talebi, deger olarak arzina eit olur; ama bu, serma-
yesinin hareketi aisindan degildir. Kapitalist olarak o, arzinin (deger
olarak) yalnizca bete-drd kadar bir talepte bulunur. Bete-birini, ka-
pitalist ilevi ierisinde degil, zel gereksinmeleri ya da zevkleri iin, ka-
pitalist olmayan bir kimse gibi tketir.
Buna gre, yaptigi hesabin, yzde olarak ifadesi yledir:
Bu varsayim, kapitalist retimin mevcut olmadigini varsaymakla
ve bu nedenle sinai kapitalistin kendisinin varligini kabul etmemekle
ayni eydir. nk itici g olarak zenginlemenin degil, kiisel tketi-
min geerli oldugunu varsaymak bile kapitalizmin kknden yokoldugu-
nu kabul etmek demektir.
Ayrica byle bir varsayim teknik ynden de olanaksizdir. Kapita-
list, yalnizca, fiyat dalgalanmalarinin etkisini azaltmak ve kendisine uy-
gun satinalma ve satma koullarini bekleme olanaginim saglamak iin
bir yedek sermaye oluturmak durumunda degil, ayni zamanda, reti-
mini geniletmek, teknik gelimeleri retim rgtne uygulamak iin
de sermaye biriktirmek zorundadir.
Kapitalist olarak talebi . . . . . . . 1OO, arzi 12O
Ehlikeyf bir insan olarak talebi . 2O, arzi
7o|cm |c|e/ . . . . . . !?0, c|:| !?0
T0
Kurl Murks
Kupilul ll
Sermaye biriktirmek iin, nce, dolaimindan elde ettigi arti-dege-
rin bir kismini para-biimde dolaimdan ekmek ve eski iini geniletmek
ya da yeni bir ikolu amasina yetecek miktara [sayfa 18O| ulaana kadar
bunu istif etmek zorundadir. Bu, para-yigma oluumu devam ettigi sre-
ce, kapitalistin talebini artirmaz, Para hareketsiz hale getirilmitir. Arz
ettigi metalar iin meta piyasasindan bunlarin para edegeri olarak her-
hangi bir edeger meta ekmez.
Kredi burada szkonusu edilmemitir. Kredi, rnegin, kapitalistin
bir bankada faiz getiren cari hesapta biriktirdigi parayi kapsar. [sayfa 181|
TT0
Kurl Murks
Kupilul ll
BENC BLM
DOLAIM ZAMANI
8
SERMAYENN retim alanindaki hareketi ile dolaim alanindaki
iki evresinin bir dizi zaman dnemleri ierisinde yer aldigini grm
bulunuyoruz. retim alanindaki seyahat sresi onun retim zamani,
dolaim alanindaki kali sresi ise onun dolaim zamanidir. Demek
oluyor ki, devresini izdigi toplam zaman, retim zamani ile dolaim
zamaninin toplamimi eit oluyor.
retim zamani, dogal olarak, emek-sreci dnemini kapsiyor,
ama bu, onun kapsamina girmiyor. urasi her eyden nce unutulma-
malidir ki, degimeyen sermayenin bir kismi, makineler, binalar, vb. gibi
emek aralari biiminde bulunur ve eskiyene kadar srekli yinelenen
ayni emek-srecine hizmet ederler. Emek-srecinin szgelii geceleri,
devresel kesintileri, bu emek aralarinin ilevlerini kesintiye ugratir, ama
retimin yapildigi yerde kalmalarini kesintiye ugratmaz. lev yaptiklari
zaman oldugu kadar yapmadiklari zaman da, bu aralar, bu i yerine
aittirler. te yandan, kapitalist, pazardan yapilan [sayfa 182| gnlk ikmall-
8
Elyazmasi IV'n balangici. -F.E.
TTT
Kurl Murks
Kupilul ll
erdeki aksamalara bagli kalmadan retim srecini nceden belirlenen
llerde, daha uzun ya da kisa srelerde srdrebilmek iin belirli bir
hammadde ve yardimci malzeme stokunu hazir bulundurmak. zorunda-
dir. Bu hammadde vb. stoku, ancak yava yava retken olarak tketilir.
Bunun iin, bunlarin retim zamani
D
ile, ilevlerini yerine getirme zama-
ni arasinda bir fark vardir. retim aralarinin retim zamani, bu neden-
le, genellikle unlari kapsar, 1 retim araci olarak ilev yaptiklari ve by-
lece retken srece hizmet ettikleri zaman; 2 retim srecindeki dura-
klamalar ve bylece srece katilan retim aralarinin ilevlerinin kesin-
tiye ugramalari; 8 srecin ngereksinmeleri olarak hazir vaziyette elde
bulundurduklari ve retken sermayeyi temsil ettikleri halde retim sre-
cine henz girmedikleri zaman.
Buraya kadar gznnde tutulan farklar, her durumda, retken
sermayenin retim alaninda kaldigi sre ile retim srecinde kaldigi s-
re arasindaki zamandir. Ama bizzat retim sreci, emek-srecindeki ve
dolayisiyla emek-zamanindaki kesintilerden sorumlu olabilir ve bu ara-
liklar sirasinda, emek konusu, insan emeginin daha fazla mdahalesi ol-
maksizin fiziki srelerin faaliyetine terkedilir. retim sreci ve retim
aralarinin faaliyeti, bu durumda, emek-sreci ve dolayisiyla retim
aralarinin, emek aletleri olarak ilev yapmalari kesintiye ugradigi halde
devam eder. Bu, rnegin, tarlaya ekilmi bulunan tohuma, mahzende
mayalanmakta olan araba, dericilik gibi malzemenin bir sre iin kimy-
asal srelerin faaliyetine birakildigi birok fabrikadaki emek-malzeme-
sine uygulanir. retim zamani burada emek-zamanindan daha uzundur.
kisi arasindaki fark, retim zamaninin emek-zamanina gre fazlaligin-
dan ibarettir. Bu fazlalik, daima, retken sermayenin, bizzat retim sre-
cinde ilev yapmaksizin retim alaninda /:/| o|c|c/ var olmasindan ya
da, emek-srecinde, yer almaksizin retken srete ilev yapmasindan
ileri gelir.
retken srecin bir geregi olarak, szgelii bir iplik fabrikasinda
pamuk, kmr, vb. gibi el altinda hazir bulundurulan bu gizil retken
sermayenin bu parasi, ne bir rn ne de bir [sayfa 188| deger yaraticisi ola-
rak i grr. Sermayenin bu bou bouna duruu, retim srecinin kesin-
tisiz akii iin esas olmakla, birlikte, bu, bo duran bir sermayedir. Bu
retken ikmalin (gizil sermayenin) depolanmasi iin gerekli binalar, ay-
gitlar, vb., retken srecin kouludur, ve bu nedenle yatirilmi bulunan
retken sermayeyi oluturan paralari tekil ederler. Bunlar, ilevlerini,
hazirlik aamasinda, retken kisimlarin, saklayicilari olarak yerine getir-
irler. Bu aamada emek-sreleri gerekli olmalari lsnde, hammad-
de, vb., maliyetlerini artirirlar ama gene de retken emektirler ve
arti-deger retirler, nk, bu emegin bir kisminin, diger btn cretli
D
retim zamani, burada aktif anlamda kullanilmitir: retim aralarinin retim zamani,
bu durumda, bunlarin retimi iin gerekli zaman olmayip, bunlarin, belli bir metain retim s-
recinde yer aldiklari zaman oluyor.
TT2
Kurl Murks
Kupilul ll
emekler gibi kariligi denmemitir. retim srecinin tamaminin nor-
mal kesintileri, retken sermayenin ilev yapmadigi araliklar, ne deger,
ne de arti-deger yaratir. Bylece iin geceleri de srdrlmesi istegi do-
gar. (Buch I, Kap. VII, 4.)
retim srecinin kendisinde, yapilan iin niteligi geregi karilailan
kesintiler ne deger yaratir ne de arti-deger. Ama bu araliklar rn geli-
tirir, onun yaaminin bir kismini, gemek zorunda oldugu bir sreci
oluturur. Aygitlarin vb. degerleri, rne, bunlarin ilevlerini yaptiklari
siradaki tm zamana orantili olarak aktarilir; rn, bu, aamaya, bizzat
emek tarafindan getirilir ve bu aralarin kullanilmasi, pamugun rne
girmeyen ve gene de degerini rne aktaran, kisminin toz haline getiril-
mesi kadar, retimin bir kouludur. Binalar, makineler vb. gibi gizil ser-
mayenin teki kismi, yani ilevleri ancak retken srecin dzenli araliklari
ile kesintiye ugrayan emek aletleri retimin kisitlanmasi, bunalimlar,
vb. gibi olaylarin neden oldugu dzensiz kesintiler btnyle kayiptir
rnn yaratilmasina girmeksizin deger ekler. Sermayenin bu kisminin
rne kattigi toplam deger onun ortalama sregenligi ile belirlenir, ser-
mayenin bu kismi, hem ilevlerini yerine getirdikleri ve hem de getirme-
dikleri sreler ierisinde kullanim-degerini kaybettigi iin degerini kay-
beder.
Ensonu, sermayenin, emek-sreci kesintiye ugradigi halde, ret-
ken srece devam eden degimeyen kisminin degeri, retken srecin
sonucunda tekrar grnr. Bizzat emek, burada, retim aralarini, sonucu
belli bir yararli etki ya da, kendi kullanim-degerleri biiminde bir degiiklik
olan bazi dogal srelerden [sayfa 184| geecekleri koullar ierisine sok-
mutur. Emek, daima, retim aralarinin degerini, bunlari retim arala-
ri olarak, gerekten uygun bir biimde tkettigi lde rne aktarir. Bu
etkiyi yaratmak iin emegin emek aletleri araciligi ile devamli olarak
konusuyla iliki ierisinde bulunup bulunmamasinin ya da dogal sre-
ler sonucu, emegin daha fazla yardima gerek kalmaksizin, retim arala-
rinin istenilen degiikliklerden kendiliklerinden geebilecekleri koullari
saglayarak yalnizca bir ilk itii vermesinin hi bir nemi yoktur.
retim zamaninin, emek-zamanindan fazlaliginin nedeni ne olur-
sa olsun ister retim aralari yalnizca gizil retken sermayeyi oluturan
ve dolayisiyla, fiili retken srece hl bir hazirlik aamasinda bulunsun,
ya da, kendi ilevleri, retim srecinde, duraklamalari ile kesintiye
ugratilmi olsuri, ya da son olarak, retim srecinin kendisi, emek-sre-
cinde kesintileri zorunlu kilsin bu durumlarin hi birinde retim arala-
ri, emek sogurucusu olarak ilev yapmazlar. Ve emek sogurmadiklarina
gre, arti-emek de sogurmazlar. Bylece retken sermayenin, retim
zamaninin emek-zamanini aan kisminda kaldigi srece, bu durakla-
malar sermayenin kendi kendini geniletmesi srecinden ne kadar ay-
rilamaz olursa olsun, degerinde bir genileme olmaz. retim zamani ile
emek-zamani birbirlerini ne kadar fazla kapsarlarsa, belli bir retken
TT3
Kurl Murks
Kupilul ll
sermayenin belli bir sredeki retkenliginin ve kendisini geniletmesinin
o kadar byk olacagi aiktir. Kapitalist retimin, retim zamaninin emek-
zamanindan fazlaligini olabildigince azaltma egilimi ite bundan ileri
gelir. Bir sermayenin retim zamani, emek-zamanindan farkli olabilir,
ama retim zamani daima emek-zamanini kapsar ve bu fazlalik kendi
baina, retim srecinin bir kouludur. retim zamani, yleyse, daima,
sermayenin, ya gizil ya da degerini geniletmeksizin kaldigi zamanlari
kapsamakla birlikte, kullanim-degerleri rettigi, geniledigi ve dolayisiy-
la retken sermaye olarak ilev yaptigi zamandir.
Dolaim alaninda sermaye, meta-sermaye ve para-sermaye ola-
rak bulunur. ki dolaim sreci, meta-biimden para-biime, para-biim-
den meta-biime dnmn kapsar. Metalarin paraya dnmnn
burada ayni zamanda, metalarda somutlaan arti-degerin gereklemesi,
ve paranin metalara dnmesinin ise ayni zamanda, sermaye-degerin,
retim gelerinin biimine [sayfa 185| dnmesi ya da yeniden dnmesi
durumu, bu srelerin, dolaim sreleri olarak, metalarin basit
bakalaimi sreleri olmasi olgusunu hi degitirmez.
DOLAIM zamani ile retim zamani karilikli olarak birbirlerini
ditalarlar. Dolaimi sirasinda sermaye, retken sermaye ilevini yerine
getirmez ve bu nedenle, de, ne meta, ne de arti-deger retir. Eger biz,
devreyi, tm sermaye-degerin btnyle bir evreden digerine getigi
zaman oldugu gibi en yalin biimiyle incelersek, retim srecinin ve
dolayisiyla sermaye-degerin kendi kendisini geniletmesinin dolaim za-
mani devam ettigi srece kesintiye ugradigini ve retim srecinin yeni-
lenmesinin, dolaim zamaninin uzunluguna bagli olarak daha hizli ya da
daha yava devam ettigini aika grrz. Yok eger tersine, sermayenin
eitli kisimlari devreden birbiri ardina geer de, tm sermaye-degerin
devresi, kendisini oluturan eitli kisimlarin ardarda devreleri ile tamam-
lanirsa, bu kisimlar dolaim alaninda ne kadar uzun sre kalirlarsa, re-
tim alaninda ilev yapan kismin o kadar kk olmasi gerektigi aiktir.
Dolaim zamaninin genilemesi ve daralmasinin, bunun iin, retim za-
maninin daralmasi ya da genilemesi zerinde ya da belli byklkte
bir sermayenin retken sermaye olarak ilev yapmasinin boyutlari ze-
rinde olumsuz sinirlandirici bir etkisi vardir. Bir sermayenin dolaimindaki
bakalaimlar ideale ne kadar yaklairsa, yani dolaim zamani sifira ne
derece eitse ya da sifira yaklaiyorsa, sermaye o kadar fazla ilev yapar,
retkenligi ve degerini geniletmesi o kadar artar. rnegin, eger bir ka-
pitalist, bir siparii, demenin rnn teslimi zerine yapilmasi kouluyla
yerine getirmi ve bu deme kendi retim aralari ile yapilmi ise dolaim
zamani sifira yaklair.
Demek oluyor ki, bir sermayenin dolaim zamani, genel bir sy-
leyile onun retim zamanini ve dolayisiyla arti-deger retme srecini
sinirliyor. Ve bu sreci, o, kendi sresi ile orantili olarak sinirlar. Bu sre,
TT4
Kurl Murks
Kupilul ll
sermayenin retim zamanini, ok degiik llerde artirabilir ya da az-
altabilir ve dolayisiyla da sinirlandirabilir. Ne var ki, ekonomi politik yal-
niz grnrde olani grr, yani dolaim zamaninin, genellikle, sermayenin
arti-deger yaratma sreci zerindeki etkisini grr. Bu olumsuz etkiyi,
sonucu olumlu oldugu iin, olumlu bir etki gibi grr. Sermayenin [sayfa
186| kendi retim srecinden ve dolayisiyla dolaim alanindan kendisine
bir dere gibi akan emegin smrlmesinden bagimsiz gizemli bir kendi
kendisini geniletme kaynagina sahip bulunduguna bir kanit sagliyormu
izlenimini verdigi iin bu grne daha da siki sikiya sarilir. Bilimsel
ekonomi-politigin bile, bu grntye aldandigini daha ileride grecegiz.
eitli grnglerin bu benzerlige renk kattigi grlecektir: 1 Kapitalist
kr hesabi ynteminde olumsuz neden olumlu bir neden gibi sayilmakta-
dir, nk yalnizca dolaim zamanlari farkli olan farkli yatirim alanla-
rindaki sermayelerde, daha uzun bir dolaim zamani fiyatlarda bir arti
yaratmaya egilim gsterir, kisacasi, krlari eitleyen nedenlerden birisi
olarak hizmet eder. 2 Dolaim zamani, devir zamaninda yalnizca bir
evredir; bununla birlikte, devir zamani, retim ya da yeniden-retim
zamanini kapsar. Aslinda devir zamanindan ileri gelen ey, dolaim za-
manindan ileri geliyormu gibi grnr. 8 Metalarin degien sermayeye
(cretlere) evrilmesi, bunlarin daha nce paraya evrilmi olmalariyla
gerekli hale getirilmitir. Sermaye birikiminde, ek degien sermayeye
evrilme, bu nedenle dolaim alaninda olur ya da dolaim zamani si-
rasinda olur. Dolayisiyla, bylece oluan birikim, dolaim zamanindan
ileri geliyormu gibi grnr.
Dolaim alaninda sermaye iki karit evreden geer, MP ve PM;
bunun sirasi nemli degildir. Bu nedenle, dolaim zamani da ayni biim-
de iki kisma ayrilir, yani metadan paraya evrilmesi iin gerekli zaman
ve paradan metalara evrilmesi iin gerekli zaman. Metalarin basit
dolaiminin incelenmesinden grendigimiz gibi (Buch I, Kap. III), MP,
yani sati, bakalaimin en g kismidir ve bu yzden de olagan koullar
altinda, dolaim zamaninin daha byk kismini alir. Para olarak deger
daima evrilebilir biimde bulunur. Meta olarak ise, bu dogrudan dogru-
ya evrilebilir ve dolayisiyla daima harekete hazir biime girmeden nce,
paraya dnmesi gerekir. Bununla birlikte, sermayenin dolaim sre-
cinde PM evresi, sermayenin, bilinen bir giriimdeki retken sermaye-
nin belirli gelerini oluturan metalara dnmesiyle iliki ierisine girmek
zorundadir. retim aralari pazarda bulunmayabilir ve nce retilmeleri
ya da uzak pazarlardan satin alinmalari gerekir ya da olagan arzlari d-
zensiz hale gelebilir, fiyatlari degiebilir, vb., [sayfa 187| kisacasi, PM bii-
minin basit degimesinde gze arpmayan, ama dolaim evresinin bu
kisminda da bazan fazla bazan da daha az zamana gereksinme gste-
ren pek ok durumlar vardir. MP ile PM, yalniz zaman olarak degil, yer
olarak da ayri olabilir; ali pazari ile sati pazari ayri ayri yerlerde olabilir.
rnegin fabrikalar szkonusu oldugunda alici ile satici ogu kez baka
TT5
Kurl Murks
Kupilul ll
baka kimselerdir. Meta retiminde, dolaim, tipki retimin kendisi ka-
dar gereklidir ve bu nedenle, dolaim gelerine de an az retim geleri
kadar gerek vardir. Yeniden-retim sreci, sermayenin her iki ilevini de
ierir, bu nedenle, ya kapitalistin kendi kiiliginde ya da onun cretli-
emekilerinin kiiliginde bu ilevlerin temsilcilerine sahip olma zorunlu-
lugunu ierir. Ama bu, hi bir zaman dolaimi yerine getiren kimselerle
retimi yerine getiren kimselerin birbirine karitirilmasi iin bir neden
olamayacagi gibi, meta-sermaye ile para-sermayenin ilevlerinin, ret-
ken sermayenin ilevleri ile karitirilmasi iin de bir neden degildir. Dola-
imi yerine getirenlere, retimi yerine getirenler demede bulunmak
zorundadir. Birbirlerine satan ve birbirlerinden satin alan kapitalistler, bu
hareketleri ile ne deger ne de rn yaratmadiklari gibi, ilerinin hacmi
geregi ya da zoruyla bu ilevleri birbirleriyle degimek durumunda kal-
diklari zaman da durum hi degimi olmaz. Bazi ilerde alicilar ve sati-
cilar kr zerinden yzde alirlar. Bu parayi tketicilerin dedigini syle-
mek sorunu zmez. Tketiciler, ancak, retimi yapan geler olarak,
kendileri iin metalar olarak bir edeger retmeleri lsnde deme-
de bulunabilirler, ya da bunu retimi yapanlardan yasal bir hakka da-
yanarak (ortak, vb. gibi) ya da kiisel hizmetleri kariliginda elde ederler.
MP ile PM arasinda, metalar ile paranin biimlerindeki farklili-
kla hi bir ilikileri bulunmayan, ama retimin kapitalist niteliginden ileri
gelen bir fark vardir. Aslinda, MP ve PM hareketlerinin her ikisi de,
yalnizca belli degerlerin, bir biimden bir digerine evrilmesidir. Ama,
M'P' ayni zamanda M' 'nde bulunan arti-degerin gereklemesidir, ama
PM degildir. Dolayisiyla, sati, satinalmadan daha nemlidir. Normal
koullar altinda PM, P ile ifade edilen degerin kendisini geniletmesi
iin gerekli bir harekettir, ama arti-degerin gereklemesi degildir; arti-
degerin retiminde sonsz degil, bir giritir.
Bir metain varolu biimi, kullanim-degeri olarak varligi, [sayfa 188|
meta-sermayenin dolaimina, M'P' hareketine belli sinirlar koyar. Kul-
lanim-degerleri doga tarafindan yok edilebilir. Bu nedenle, kullanim
amalarina bagli olarak, belli bir srede retken olarak ya da bireysel
biimde tketilmedikleri takdirde, bir baka deyile, belli srede satil-
madiklari zaman bozulurlar ve kullanim-degerlerini, degiim-degeri
taiyicisi olma zelliklerini yitirirler. erdikleri sermaye-deger, dolayisiy-
la da kendilerinde oluan arti-deger yok olup gider. Kullanim-degerleri,
devamli yenilenmedike, yeniden-retilmedike, ayni ya da baka bir
yeni kullanim-degeri ile yerine konulmadika, durmadan kendini geni-
leten sermaye-degerin taiyicilari olarak kalmazlar. Son biimlerini alan
metalar biimindeki kullanim-degerlerinin satii, u halde bu sati ile
retken ya da bireysel tketim alanina girileri, bunlarin yeniden-reti-
minin her zaman devamli yinelenen bir kouludur. Varliklarini yeni bir
biim ierisinde srdrmek iin, eski kullanim-biimlerini belli bir za-
man ierisinde degimek zorundadirlar. Degiim-degeri, kendini, ancak
TT
Kurl Murks
Kupilul ll
bu devamli yenileme-araciligi ile srdrr. eitli metalarin kullanim-
degerleri erge bozulur; retimleri ile tketimleri arasindaki aralik bu
yzden nispeten uzun ya da kisa olabilir; dolayisiyla MP dolaim evre-
sinde, meta-sermaye biiminde bozulmadan uzun ya da kisa bir zaman
varliklarini srdrrler, metalar biiminde dolaimda kisa ya da uzun
zaman kalabilirler. Bir metain bozulma sresinin meta-sermayenin
dolaim zamanina koydugu sinir, dolaim zamaninin bu kisminin ya da
meta-sermayenin dolaim zamaninin mutlak siniridir. Bir meta ne ka-
dar abuk bozulabilirse ve bu nedenle de retiminden sonra tketimi
ve dolayisiyla satiinin ne kadar erken yapilmasi gerekirse, retim yerin-
den tainmaya uygunlugu o kadar sinirli, dolaim alani o derece dar ve
satilabilecegi pazarlar o derece yereldir. Bu yzden, bir meta ne kadar
abuk bozulabilir ve meta olarak taidigi fiziksel zellikleri nedeniyle,
dolaim zamaninin mutlak sinirliligi ne derece bykse, kapitalist re-
tim konusu olmaya uygunluk derecesi o kadar azdir. Byle bir meta,
onun retim alanina ancak yogun nfuslu blgelerde ya da gelimi
ulatirma aralarinin uzakliklari kisaltmasi lsnde girebilir. Bir nes-
nenin retiminin nfusu yogun bir blgede, birka kiinin elinde toplan-
masi, byk bira fabrikalarinin, sthanelerin, vb. rnleri gibi nesneler
iin bile nispeten geni bir pazar yaratabilir. [sayfa 18D|
TT7
Kurl Murks
Kupilul ll
ALTINCI BLM
DOLAIM MALYET
I. GEREK DOLAIM MALYETLER
!. Sc||nc|mc |e Sc|| Zcmcn|
Sermaye biimlerinin metalardan paraya, paradan metalara dn-
m ayni zamanda, kapitalistin aliverileridir, satinalma ve sati hare-
ketleridir. Biimlerin bu dnmlerinin yer aldigi zaman, kapitalist ai-
sindan znel olarak, satinalma ve sati zamanini oluturur; bu, onun,
pazarda, satici ve alici ilevlerini yerine getirdigi zamandir. Tipki, serma-
yenin dolaim zamaninin, yeniden-retim zamaninin gerekli bir kismi
olmasi gibi, kapitalistin alip sattigi ve pazarda drt dndg zaman da,
kapitalist olarak, yani kiilemi sermaye olarak ilev yaptigi zamanin
gerekli bir kismidir. Bu, onun i saatlerinin bir kismidir.
[Biz metalarin degerleri zerinden alindigi ve satildigini varsaydi-
gimiz iin, bu hareketler, yalnizca belli bir degerin, bir biimden bir di-
ger biime, meta-biimden para-biime ya da para-biimden meta-bii-
me evrilmesidir varlik biimindeki bir degimedir. Eger metalar de-
gerleri zerinden satiliyorsa, alici ile saticinin ellerindeki degerlerin b-
yklg degimeden kaliyor demektir. Yalnizca degerin varlik biimi
degimitir. Metalar [sayfa 14O| degerleri zerinden satilmiyorsa, dnen
TT8
Kurl Murks
Kupilul ll
degerlerin toplami degimeden kalir; bir yanda arti, teki yanda eksidir.
MP ve PM, o bakalaimlari alicilar ile saticilar arasindaki ali-
verilerdir; pazarlik ve anlamalarini tamamlayabilmeleri iin zamana
gereksinmeleri vardir ve hele herkesin karisindakini kandirma
savaiminda ve kari kariya gelenlerin iadamlari oldugu bu durumda
zamana daha fazla gereksinme vardir; ve "Yunanli Yunanliya raslayinca
bir rekabet savaidir balar".* Varlik durumunda bir degiiklik yapmak,
zamana ve emek-gcne malolur ve burada ama deger yaratmak de-
gil, degerin bir biimden bir baka biime dnmesini saglamaktir. Bu
firsattan yararlanarak, karilikli, bu degerden fazla bir pay koparma a-
balari hi bir eyi degitirmez. Her iki yanin eytanca tertipleriyle artan
bu emek, ancak bir yargilama sirasinda yapilan iin dava konusunun
degerini artirmasi kadar deger yaratmi olur. Bu emek iin durum bu
emek, dolaimi kapsayan ya da onun kapsamina giren btnyle kapi-
talist retim srecinde gerekli bir gedir diyelim, isi yaratmak iin kul-
lanilan bir maddenin yanma iinde oldugu gibidir. Yanma srecinde
zorunlu bir ge olmakla birlikte, bu yanma ii, herhangi bir isi yaratmaz.
Szgelii, yakit olarak kmr tketmek iin bunu oksijen ile birletirmem
gerekir ve bu amala onu kati durumdan gaz haline evirme zorunlu-
lugu vardir (nk, yanmanin sonucu karbonik asit gazinda, kmr gaz
halindedir); dolayisiyla, kmrn varlik biiminde ya da iinde o bulun-
dugu halde fiziksel bir degiiklik meydana getirmem gerekir. Kati bir
ktle halinde birlemi bulunan karbon molekllerinin ayrilmasi ve bu
molekllerin kendi ayri atomlarina paralanmasi, yeni bileimden nce
gerekletirilmelidir, ve bylece isiya dntrlmeyip isidan elde edilmi
belli miktarda bir enerji harcamasini gerektirir. Demek oluyor ki, meta
sahiplerinin kapitalist olmayip da, dogrudan bagimsiz reticiler olmalari
halinde, alim ve satim iin harcadiklari zaman emek-zamanlarindan bir
eksilmedir ve bu nedenle, bu gibi aliveriler (eski ve ortaaglarda) bay-
ram gnlerine birakilirdi.
Kukusuz, bu kapitalistlerin elinde metalarin evrilmesinin ulatigi
boyutlar, bu emegi deger yaratmayan, ama yalnizca [sayfa 141| degerin
biiminin degimesinde bir ara niteliginde olan bu emegi deger re-
ten bir emek haline dntremez. Bu cisim degitirme mucizesi, bir
yer degitirme ile de gerekletirilemez; yani sanayi kapitalistlerinin bu
"yakma iini", kendileri yapmak yerine cretini dedikleri yalnizca bir
nc kiinin ii haline getirmeleri ile de gerekletirilemez. Bu nc
kiilere emek glerini kapitalistlere, kukusuz onlarin kara gzlerine
aik olduklari iin sunmayacaklardir. Bir tainmaz mal sahibinin kira
toplayicisi ya da bir bankada ulaklik eden bir kimse iin, kendi emekler-
inin, kiranin ya da bir baka bankaya uvallarla tainan altinlarin degeri-
* Nathaniel Lee'nin 17. yzyilda yazilmi, Rc// l|c|/e|e| yc Jc 80y0/ ls/enJe|'/n O|0m0
adli trajedisinden bir tmce. -EJ.
TT
Kurl Murks
Kupilul ll
ne bir zerre bile katmamasi hi de nemli degildir.|
1O
Kendi hesabina bakalarini, alitiran kapitalist iin, alim ve satim
balica bir ilev halini alir. Birok insanin rnn byk bir toplumsal
lekte ele geirildigine gre, bunlari ayni leklerde satmak, ve sonra
da bunu, paradan tekrar retim gelerine evirmek zorundadir. imdi
de daha nceki gibi, ne satinalma zamani ve ne de satma zamani her-
hangi bir deger yaratir. Tccar, sermayesinin ilevi, bir yanilginin dog-
masina yolaar. Ama burada, buna uzun boylu girmeksizin, u kadari
daha balangita apaiktir: Eger, yeniden-retimin gerekli bir gesi ol-
makla birlikte kendisi retken olmayan bir ilev, birok kimsenin arizi
bir ii iken, iblm ile, birka kiinin zel ii, bir tek ugrai haline
gelirse, bu ilevin niteligi degimi olmaz. Bir tek tccar (burada dikkate
alinan, yalnizca metalarin biim degimesi ile ilgili bir kimse, salt bir alici
ve saticidir) yaptigi ile birok retici iin, satinalma ve satma zamanini
kisaltabilir. Bu gibi durumda ona, yararsiz enerji harcamalarin azaltan ya
da retim zamaninin serbest kalmasina yardim eden bir makine gzy-
le bakilmasi yerinde olur.
11
[sayfa 142|
Konuyu yalinlatirmak iin (nk biz, kapitalist olarak tccari ve
tccar sermayesini daha ileride inceleyecegiz) bu alim ve satim iiyle
ugraan kimseyi, emegini satan bir insan olarak kabul edecegiz. Emek-
gcn ve emek-zamanini MP ve PM ilemlerinde harcamaktadir.
Yaamini, tipki iplik ya da hap yapan bir kimse gibi bu yoldan kazan-
maktadir. Gerekli bir ilevi yerine getirmektedir, nk yeniden-retim
srecinin kendisi da retken olmayan ilevleri iermektedir. Tipki bir
baka insan gibi alimakta, ama emegi, znde, ne deger, ne de rn
yaratmaktadir. O bizzat retimin /c0x /|c/s'ne ait bulunmaktadir. Yararli-
ligi, retken olmayan bir ilevi retken bir ileve ya da retken olmayan
emegi retken emege dntrmekten ileri gelmemektedir. Bir ilevin
salt bir bakasina aktarilmasiyla byle bir dnm baarilabilse bu bir
mucize olurdu. Onun yararliligi, daha ok, toplumun emek-gcnn ve
emek-zamaninin daha kk bir kisminin bu retken olmayan ileve
baglanmasindan ileri gelmektedir. Dahasi da var. Daha iyi cret alsa
bile, bu durumun yarattigi farkliliga karin, bizi onun yalnizca bir cretli
1O
Keli parantez. iindeki metin, Elyazmasi VIII'in sonundaki bir nottan alinmitir. - F.E.
11
"Ticari maliyetler gerekli olmakla birlikte, buna, fazladan bir gider gzyle bakilmasi
gerekir." (Quesnay, 4nc|yse J0 7c||ec0 Econom/q0e. in Daire, P|ys/oc|c|es, Part I. Paris,.1846,
s.71.) Quesnay'ye gre, tccarlar arasindaki rekabetten dogan "kr", bu haliyle onlari "kk
bir dl ya da kazanla yetinmeye zorlar ... ve tam anlamiyla, ilk elde satici ve alici tketici iin
bir /cy||n n|enmes/nJen (|/|c|/on Je e||e) baka birey degildir. imdi, ticari maliyetler
zerinde bir kaybin nlenmesi, taima maliyeti olsun ya da olmasin basit bir degiim olarak
kabul edildigi takdirde, e|e/ |/| 0|0n ya da ticaret araciligiyla servete kavuma degildir." (s.
145-146.) "Ticari maliyetler, eger ara harcamalar yoksa, daima rnleri satanlar ve bu rnlere
alicilar tarafindan denen fiyatlarin tmnden yararlanacak olanlarca denir." (s. 168.) Mlk
sahipleri ve reticiler, "sc|c|/cn/s (cret deyicileri), tacirler, "sc|c|/es (cret alicilar)'dirlar. (s.
164, Quesnay, 0/c|o0es s0| |e Comme|ce e| s0| |es 7|c|c0x Jes 4||/scns. in Daire, P|ys/oc|c|es,
Part I, Paris 1846.)
T20
Kurl Murks
Kupilul ll
emeki oldugunu varsayacagiz. Aldigi cret ne olursa olsun, cretli
emeki olarak, zamaninin bir kisminda kariliksiz aliir. Gnde sekiz
isaatlik rnn degerini alabilir, ama gene de on saat i yapar. Ne var
ki, gerekli-emegin araciligi ile toplumsal rnn bir kismi kendisine ak-
tarilmasina karin, ancak sekiz saatlik gerekli-emegi nasil bir deger ya-
ratmiyorsa, bu iki saatlik arti-emek de deger yaratmaz. Her eyden nce,
toplum aisindan bakildiginda emek-gc, imdi de eskiden oldugu
gibi, salt dolaim ilevinde on saat tketilmitir. Bu emek-gc, herhan-
gi bir baka ey iin, retken emek iin kullanilamaz. kincisi, bu iki sa-
atlik arti-emek, bu ii yapan birey tarafindan harcandigi halde, toplum
bunun kariligini demez. Toplum bundan, herhangi bir ek rn ya da
deger elde etmemektedir. Ama onun temsil ettigi dolaim maliyetleri,
on saatten sekiz saate betebir oraninda azalmitir. Toplum, onun ara-
ciligi ile gerekleen bu faal dolaim zamaninin bete-biri iin herhangi
bir edeger dememektedir. Ama bu adami bir kapitalist alitiriyorsa,
bu iki saatin kariliginin denmemesi, on0n sermayesinin dolaim [sayfa
148| maliyetini azalttigi ve bu da gelirinden bir indirim oluturur. Bu, kapi-
talist iin olumlu bir kazantir, nk sermaye-degerinin kendisini
geniletmesinin olumsuz siniri bylece daralmitir. Kk bagimsiz meta
reticileri kendilerine ait zamanin bir kismini alim ve satim iin harcadi-
klari srece, bu, olsa olsa, retken ilevlerinin arasinda kalan srelerde
harcadiklari zamani ya da retim zamanindaki bir azalmayi temsil eder.
Ne trl olursa olsun, bu ama iin tketilen zaman, dnm
degerlere bir ey katmayan dolaim maliyetlerinden birisini oluturur.
Bu, onlarin meta-biimden para-biime dntrlmelerinin maliyeti-
dir. Bir dolaim araci olarak hareket edan kapitalist meta reticisini,
dogrudan meta reticisinden ayiran ey, yalnizca daha, byk apta
satin almalarda ve satilarda bulunmasi ve bu nedenle de, bir araci ola-
rak, bu ilevinin daha byk boyutlara ulamasidir. Ve eger iinin hacmi,
onu, kendisine cretli-emeki olarak hizmet edecek ve dolaimi yerine
getirecek bir kimseyi satin almaya (kiralamaya) zorlar ya da ona bu
olanagi saglarsa durumun niteligi bylelikle degimi olmaz. Dolaim
srecinde (salt bir biim degiikligi olmasi lsnde) belli bir miktar
emek-gc ve emek-zamani harcanmasi gerekir. Ne var ki, bu, imdi
ek bir sermaye yatirimi gibi grnmektedir. Yalniz dolaimda ilev ya-
pan bu emek-gcnn satin alinmasi iin, degien-sermayenin bir kis-
minin yatirilmasi gerekir. Bu sermaye yatirimi, ne rn ne de deger
yaratir. Bu, yatirilan sermayenin retken biimde ilev yapacagi boyutla-
ri |o |cn|o azaltir. Sanki rnn bir kismi, geri kalan kismini satan ve
satinalan bir makineye dntrlm gibidir. Bu, makine rnde bir
azalma meydana getirir. Dolaimda, harcanmi olan emek-gcn, vb.,
azaltabildigi halde, retken srece katilmaz. Dolaim maliyetlerinden
yalniz bir kismini oluturur.
T2T
Kurl Murks
Kupilul ll
?. 0e/|e| 70|mc
Fiili alim ve satimdan ayri olarak, defter tutma iin de emek-za-
mani harcanir ve bu, bir de, kalem, kagit, mrekkep, masa, bro malze-
mesi gibi maddelemi emegi ierir. Bu ilev, bunun iin bir yandan
emek-gcnn, te yandan emek aletlerinin harcanmasini gerekli kilar.
Bu da, gene ayni alim ve satim zamaninda oldugu gibi ayni durumu
yaratir.
Devreleri ierisinde bir birlik, hareket halinde bir deger [sayfa 144|
olarak sermaye, ister retim alaninda, ister dolaim alaninin herhangi
bir evresinde olsun, ancak hesap parasi biiminde, her eyden nce
meta reticisinin, kapitalist meta reticisinin zihninde dnsel olarak
bulunur. Bu hareket, fiyatlarin belirlenmesini ya da meta fiyatlarinin he-
saplanmasini ieren defter tutma ile saptanir ve denetlenir. retim hare-
keti ve zellikle de arti-deger retimi hareketi ki, burada metalar yalnizca
deger taiyicilari, deger olarak ideal varliklari hesap parasinda kristalleen
eylerin adlari grnmndedirler bylece tasavvurda simgesel olarak
yansir. Bireysel meta reticisi hesabini yalnizca kafasinda tuttugu srece
(rnegin bir kyl; defter tutan kiraci ifti, ancak kapitalist tarimin
gelimesi ile ortaya ikmitir) ya da masraflarini, alacaklarini, bor vade-
lerini vb., kendi retim zamaninin diinda ancak arizi olarak kaydediyor-
sa, apaiktir ki, bu ilev ile bu ite tketilen kagit, vb. gibi emek aletleri,
gerekli-emek-zamaninin ve aletlerinin ek bir tketimini temsil eder, ama
bu retken tketime ayrilan zamandan ve gerek retim srecinde ilev
yapan emek aletlerinden bir indirimdir, rn ve deger yaratilmasina
katilir.
12
Bu ilevin niteligi, ne kapitalist meta reticisinin elinde toplan-
masi nedeniyle ulatigi boyutlar ve ne de birok kk meta reticisinin
ilevi olarak ortaya ikmak yerine |e/ bir kapitalistin byk-lekli bir
retim sreci ierisindeki grevi olarak grnmesi olgusu ile degimedigi
gibi, bir ekini oluturdugu retken ilevlerden ayrilmasi ya da salt bu ile
ugraan kimselerin bagimsiz ilevleri haline getirilmesi ile de degimez.
blm ile bagimsizlik varsayimi, bir ilevi, eger aslinda rn ve
deger yaratmiyorsa, yani ilev bagimsiz hale gelmezden nce, rn ve
deger yaratir duruma getirmez. Kapitalistin sermayesini yeni batan yatir-
masi halinde bunun bir kismini, bir sayman tutmak vb., ve saymanlik
giderlerini karilamak iin [sayfa 145| ayirmasi gerekir. Yok eger sermayesi
12
Ortaaglarda tarim konusunda defter tutmayi ancak manastirlarda gryoruz. Ama biz
ta ilkel Hint topluluklarinda tarim iin bir sayman ayrildigini biliyoruz (Buch I, s. 848 [lc/|c|,. c.
I, s. 872|). Bunlarda saymanlik bir topluluk memurunun bagimsiz ve zel grevi haline getiril-
mitir. Bu iblm, zamandan, abadan ve giderden tasarruf saglamitir ama, retim alaninda
retim ve saymanlik, bir gemideki yk ve konimento kadar iki ayri ey olarak kalmitir. Say-
manin kiiliginde, toplulugun emek-gcnn bir kismi retimden ekilmitir ve bu grevin gi-
derleri kendi emegiyle degil, topluluk rnnden yapilan bir indirimle karilanmitir. Bir Hint
toplulugundaki sayman iin geerli olan ey, m0|c|/s m0|cnJ/s [gerekli degiiklikler yapildiktan
sonra -.|, kapitalist bir sayman iin de geerlidir. (Elyazmasi II'den.)
T22
Kurl Murks
Kupilul ll
zaten aliiyorsa, sermayesi devamli yeniden-retme srecine girmise,
rnn bir kismini devamli bir biimde paraya dntrmek suretiyle,
saymana, bro memurlarina ve benzeri eylere evirmesi zorunludur.
Sermayesinin bu kismi retim srecinden ekilmitir, dolaim maliyet-
leri ve toplam rnden yapilan indirimler arasina katilmitir (bu toplam
rne, salt bu ilev iin harcanan emek-gcnn kendisi de dahildir).
Ne var ki, defter tutma maliyetleri ya da emek-zamaninin ret-
ken olmayan biimde harcanmasi ile, yalnizca satinalma ve sati iin
harcanan zaman arasinda belli bir fark vardir. Bu sonuncusu, ancak,
retim srecinin belirli bir toplumsal biimde bulunmasindan, bunun
meta retim sreci olmasi olgusundan ileri gelir. Srecin denetimi ve
zihinsel sentezi olarak defter tutma, srecin toplumsal boyutlara ulamasi
ve salt bireysel niteligini yitirmesi lsnde daha gerekli duruma gelir.
Bu nedenle, bu, elzanaatinin ve kyl ekonomisinin daginik retimine
kiyasla kapitalist retimde, kapitalist retime kiyasla kolektif retimde
daha gereklidir. Ama retim yogunlatika defter tutma maliyetleri der
ve bu i, toplumsal nitelige brnr.
Biz, burada, yalnizca, biimlerin bakalaimindan ileri gelen
dolaim maliyetlerinin genel niteligi ile ilgileniyoruz. Bunun btn biim-
lerini ayrintilariyla burada tartimak gereksizdir. Ama salt biim ve deger
degimeleri alanina dahil olan, dolayisiyla retim srecinin belirli top-
lumsal biiminden dogan biimlerin ve bireysel meta reticisi szko-
nusu oldugunda yalnizca geici ve zor farkedilebilir geler olan bu biim-
lerin kapitalistin retken ilevlerinin yanisira nasil gittigi ya da bunlarla
nasil iie getigi; bunlarin byk dolaim maliyetleri olarak nasil gze
arptigi, bu ilemler bagimsiz hale geldiginde ve bankalarin vb. ya da
bireysel giriimlerdeki kasadarlarin kendilerine zg ilevleri olarak byk
lekte yogunlatiginda salt giren ve ikan paralardan grlebilir. Ama
urasi da iyice akilda tutulmalidir ki, bu dolaim maliyetlerinin niteligi,
grnlerindeki degimelerle degimi olmaz.
3. Pc|c
Bir rn, ister meta olarak yapilmi olsun ya da olmasin, daima
maddi bir servet biimi, bireysel ya da retken tketime [sayfa 146| zg bir
kullanim-degeridir. Meta olarak degeri, filli kullanim-biimi ile en kk
bir degiiklik gstermeyen fiyatinda ideal ifadesini bulur. Altin ve gm
gibi belirli metalarin para ilevini grmesi ve bu halleriyle yalnizca dolaim
srecinde kalmalari olgusu (para-yigma, yedek fon vb. biimlerinde bile,
gizil olmakla birlikte gene de dolaim alaninda kalirlar), retim sreci-
nin, meta retim srecinin zel toplumsal biiminin katiksiz bir rn-
dr. Kapitalist retimde rnler, metalarin genel biimine brndkleri,
rnlerin byk kitleler halinde meta olarak yaratildiklari ve, bu nedenle
de, para biimine girmek zorunda olduklari iin, ve metalarin byk bir
T23
Kurl Murks
Kupilul ll
yigini, meta olarak ilev yapan toplumsal servetin bu kismi devamli bir
byme gsterdigi iin, dolaim, deme, yedek fon vb. araci biiminde
ilev yapan altin ve gm miktari da ayni ekilde artar. Para ilevini
yerine getiren bu metalar, ne bireysel ve ne de retken tketime girer-
ler. Bunlar, salt dolaim mekanizmasi olarak hizmet ettikleri bir biim
iinde sabitleen toplumsal emegi temsil ederler. Ayrica, toplumsal ser-
vetin bir kisminin bu retken olmayan biime girmeye mahkum bulun-
masi olgusu ve paralarin ainmasi, bunlarin devamli yenilenmelerini ya
da rnler biimindeki daha fazla toplumsal emegin daha fazla altina ve
gme evrilmesini gerektirir. Bu yenileme maliyetleri, gelimi kapita-
list uluslarda epeyce fazladir, nk genellikle para biiminde baglanan
servet orani ok byktr. Para metalar olarak altin ve gm, toplum
iin dolaim maliyetleri demektir ve yalnizca retimin toplumsal bii-
minden ileri gelir. Bunlar genellikle meta retiminin /c0x /|c/s'sidir ve
bu retimin gelimesiyle, zellikle kapitalist retimin gelimesiyle birlik-
te artarlar. Toplumsal servetin, dolaim srecine feda edilmesi gereken
kismini temsil ederler.
18
II. DEPOLAMA MALYETLER
Dolaimda degerin salt biim degitirmesinden dogan dolaim
maliyetleri, ideal olarak dnldgnde, metalarin degerine girmez.
Sermayenin bu tr maliyetler olarak harcanan kisimlari, [sayfa 147| kapitali-
sti ilgilendirdigi kadariyla, yalnizca, retken biimde harcanan sermaye-
den yapilmi indirimlerdir. imdi gzden, geirecegimiz dolaim
maliyetleri farkli niteliktedir. Bunlar, yalnizca dolaimda srdrlmekte
olan retim srelerinden dogabilirler ve retken nitelikleri, bylece,
salt dolaim biimi ile gizlenmi olurlar. te yandan, bunlar, toplum ai-
sindan yalnizca maliyet yaayan ya da maddelemi emegin retken ol-
mayan biimde harcanmasi olabilirler, ama gene ayni nedenle bireysel
kapitalist iin retken deger haline gelebilirler ve metalarinin sati fiyati-
na bir ek olabilirler. Bu durum, bu maliyetlerin eitli retim alanlarinda
farkli olmalari ve, hatta bir ve ayni retim alanindaki farkli bireysel ser-
mayeler iin bile bazan farkli olmasi olgusundan ileri gelir. Metalarin
fiyatlarina eklenmekle, bunlar, her bireysel kapitalistin payina den
miktara orantili olarak bltrlr. Ne var ki, deger katan her emek, ay-
ni zamanda, arti-deger de katar, ve kapitalist retim altinda daima arti-
deger katacaktir, tipki emegin yarattigi degerin bizzat emegin miktarina
bagli olmasina karilik, yarattigi arti-degerin, kapitalistin onun iin yapti-
18
"Bir lkede dolaimda bulunan para, o lke sermayesinin geriye kalan kisminin
retkenligini kolaylatirmak ya da artirmak iin, retken amalardan mutlak olarak ekilen
belli bir kismidir. Tipki, herhangi bir retimi kolaylatirmak iin bir makine yapilmasinin gerekli
olmasi gibi, altinin dolaim araci olarak kabul edilmesi iin de, bu nedenle, belli bir miktar
servet gereklidir," (Econom/s|, Vol. V., s. 52O.)
T24
Kurl Murks
Kupilul ll
gi demenin byklgne bagli olmasi gibi. Dolayisiyla metain kulla-
nim-degerine bir ey katmaksizin fiyatini ykselten ve, bu nedenle de,
toplum ynnden, retken olmayan harcamalar diye siniflandirilan ma-
liyetler, bireysel kapitalist iin bir zenginleme kaynagi olabilirler. te
yandan, metalarin fiyatlarina yapilan bu ek, bu dolaim maliyetlerini
yalnizca eit biimde dagittigi iin, retken olmayan niteliklerini bir yana
birakmi olmazlar. rnegin, sigorta irketleri, bireysel kapitalistlerin kayi-
plarini kapitalist sinif arasinda bltrrler. Ne var ki, bu durum, bu
eitlenmi kayiplarin, toplam toplumsal sermayeyi ilgilendirdigi kadariy-
la kayip olarak kalmalarini nlemi olmaz.
1. Gene| O|c|c/ l/mc|/n O|00m0
Meta-sermaye biiminde bulunuu ya da pazarda kalii boyunca,
bir baka deyile, iktigi retim sreci ile girdigi tketim sreci arasinda-
ki ara srede rn, bir meta ikmali oluturur. Pazarda bir meta ve bu
nedenle de bir ikmal biiminde iken, meta-sermaye, her iki devrede,
ifte bir yetiyle ortaya ikar: bir seferinde, devresini incelemekte oldu-
gumuz sreteki sermayenin meta-rn olarak; diger bir sefer de, pa-
zarda satin alinmak ve retken sermayeye dntrlmek zere bu-
lunmasi gerekli diger [sayfa 148| bir sermayenin meta-rn olarak. Aslinda
bu son meta-sermaye, sipari edilene kadar retilmez. Bu durumda,
retilene kadar bir kesinti olur. Ama retim ve yeniden-retim srecinin
akii, belli bir metalar kitlesinin (retim aralarinin) daima pazarda bu-
lunmasini ve bylece bir ikmal oluturmasini gerektirir. retken ser-
maye, ayni ekilde, emek-gc satin alinmasini kapsar ve para-biim
burada ancak zorunlu tketim maddelerinin deger-biimi olup bu mad-
delerin byk kismini emekinin pazarda hazir bulmasi zorunlulugu var-
dir. Biz, bunu, bu kesimde, daha ileride, ayrintilariyla tartiacagiz. Ama
bu noktada u kadari zaten aiktir. Metaya dntrlm bulunan, ve
imdi satilmasi, yani tekrar paraya evrilmesi gerekli olan ve bu nedenle
de o an iin pazarda meta-sermaye ilevini grmekte olan sre iinde-
ki sermaye-degeri ilgilendirdigi kadariyla, bu sermaye-degerin bir ikmal
oluturdugu durum, burada, yersiz ve gnlsz bir kali olarak ifade
edilebilir. Sati ne kadar abuk olursa, yeniden-retim sreci o kadar
przsz yrr. M'P' dnm biimindeki gecikme, sermaye devre-
sinde yer almasi gereken gerek madde degiimini engelledigi gibi,
ileride retken sermaye olarak ilev yapmasini da engellemi olur. te
yandan, PM bakimindan, metalarin pazardaki srekli varligi, yani meta-
ikmal, yeniden-retim srecinin akiinin ve yeni ya da ek sermaye yatiri-
minin bir koulu olarak ortaya ikar.
Meta-sermayenin pazarda meta-ikmal olarak kalmasi, binalari,
depolari, ardiyeleri, ambarlari, bir baka deyile, degimeyen sermaye
harcamasini gerektirdigi gibi, bir de, metalarin buralara yerletirilmesi
T25
Kurl Murks
Kupilul ll
iin emek-gc demesini gerektirir. stelik metalar bozulurlar ve hava
koullarinin zararli etkilerine maruz kalirlar. Metalari bunlara kari koru-
mak iin, kismen malzeme biiminde emek aletlerine, kismen de emek-
gcne ek sermaye yatirilmasi gerekir.
14
Demek oluyor ki, sermayenin, meta-sermaye ve dolayisiyla [sayfa
14D| meta-ikmal biimindeki varligi, dolaim maliyetleri diye siniflandiril-
masi gerekli maliyetlerin ykselmesine yol amaktadir, nk bu mali-
yetler retim alanindan gelmemektedir. Bu dolaim maliyetleri, I. balik
altinda sz edilen maliyetlerden, bir lde metalarin degerlerine gir-
meleri, yani bunlarin fiyatlarini artirmalari olgusuyla ayrilirlar. Her ne olursa
olsun, meta-ikmalin korunmasi ve depolanmasi gereksinmesine hizmet
eden sermaye ile emek-gc, dolaysiz retim srecinden ekilmi bu-
lunmaktadir. te yandan, sermayenin bir gesi olan emek-gc de da-
hil, bu biimde kullanilan sermayelerin yerlerinin toplumsal rnden
doldurulmasi gerekmektedir. Bu yzden, bunlarin harcanmasinin, ret-
ken emek-gcn azaltmak gibi bir etkisi olur, ve bylece belli yararli
bir etki elde edilebilmesi iin daha byk miktarda sermaye ve emek
gerekir. Bunlar, 0|e|/en o|mcycn mc|/ye||e|J/|.
Bir meta-ikmal oluumu iin gereken dolaim maliyetleri, salt
mevcut degerlerin meta-biimlerden para-biime evrilmesi iin gerek-
li-zaman nedeniyle ortaya iktigi, dolayisiyla retim srecinin belirli top-
lumsal biiminden ileri geldigi iin (yani salt, rnn bir meta olarak
meydana getiriliyor olmasi, ve bylece paraya dntrlme zorunlu-
lugunda bulunmasi olgusu nedeniyle), bu maliyetler tamamen I. balik
altinda siralanan dolaim maliyetlerine ait nitelikleri tairlar. te yandan,
burada metalarin degerinin korunmasinin ya da artmasinin tek nedeni,
kullanim-degerinin, rnn kendisinin, sermaye yatirimina malolan be-
lirli maddi koullar ierisine konulmasi ve kullanim-degerleri zerinde
ek emek harcanmasini gerektiren ilemlere tabi tutulmasidir.
Bununla birlikte, metalarin degerlerinin hesaplanmasi, bu srece
zg defter tutma, alim ve satim ilemleri, meta-degerlerin iinde bu-
lundugu kullanim-degerini etkilemez. Bunlarin, yalnizca meta-degerin
biimi ile ilikisi vardir. Sz edilen rnekte* bir ikmal oluturulma mali-
yetleri (ki, bu, burada istenmeden yapilmi oluyor), yalnizca biim
degiikligindeki bir gecikmeden ve bunun gerekliliginden ileri gelmekle
birlikte, gene de bu maliyetler I. balik altinda sz edilenlerden, amala-
14
Corbet'nin 1841'de yaptigi hesaba gre, bugdayin dokuz aylik bir mevsim iin depolanma
masrafi, % miktar kaybina, bugdayin fiyati zerinden %8 faize, %2 depo kirasina, %1 kaldirma
ve taima cretine, % teslimata olmak zere, toplam %7'ye ya da 5O ilinlik beher q0c||e| iin
8 ilin 6 peniye ulamaktadir. (Tb. Corbet, 4n lnq0/|y /n|o ||e Cc0ses cnJ VoJes o/ ||e Wec|||
o/ lnJ/|/J0c|s. e|c., London 1841.) Liverpool'lu tccarlarin Demiryolu Komisyonu nndeki
ifadelerine gre, 1865 yilinda, hububat depo maliyetleri (net) ayda beher q0c||e| iin aagi yu-
kari 2 peniye, ya da bir ton iin D ya da 1O peniye ulamaktadir. (Royal Commission on Railways.
1867, Evidence, s. 1D, n 881.)
* 14. dipnotta deginilen Corbet'nin hesaplamalari. -EJ.
T2
Kurl Murks
Kupilul ll
rinin degerin biimini degitirmek olmayip bir rn olarak, yararli bir
nesne olarak metada bulunan degerin korunmasiyla ayrilir; ve bu deger,
ancak, rnn, kullanim-degerinin kendisinin muhafazasi, ile korunmu
olur. Kullanim-degeri burada ne ykselir, ne de artar, tersine [sayfa 15O|
azalir. Ama bu azalma sinirlidir ve kullanim-degeri korunmutur. Metain
ierdigi yatirilmi deger de burada artmamitir; ama maddelemi ve
yaayan yeni bir emek eklenmitir.
Biz imdi burada bir de bu maliyetlerin ne lde, genellikle me-
ta retiminin belirli niteliginden ve meta retiminin genel, mutlak bii-
minden, yani kapitalist meta retiminden ileri geldigini; ve te yandan
da bunlarin ne lde, btn toplumsal retimde ortak bulundugunu ve
kapitalist retimde yalnizca zel bir biime, zel bir grn biimine
brndgn incelemek zorundayiz.
Adam Smith, bir ikmalin oluumunun kapitalist retime
zg bir olay oldugu biiminde harika bir dnce taiyordu.
15
Daha
sonraki iktisatilar, rnegin Lalor, tersine, bunun, kapitalist retimin
gelimesi ile gerilediginde israr ediyorlar.* Hatta, Sismondi, ikmale, ka-
pitalist retimin kusurlarindan biri gzyle bakar.**
Gerekte ikmal biim iinde bulunur: retken sermaye bii-
minde, bireysel tketim fonu biiminde ve meta-ikmal ya da meta-ser-
maye biiminde. kmalin niceligi, her biimde de ayni zamanda
mutlak olarak artabilirse de, bir biimdeki ikmal artarken diger biim-
deki nispi olarak azalir.
retimin, reticinin gereksinmelerinin dogrudan karilanmasi ve
yalnizca kk lde degiim ya da sati iin yapilmasi ve dolayisiyla
toplumsal rnn meta biimine hi brnmemesi ya da ancak kk
bir lde brnmesi halinde, metalar biimindeki ikmalin, yani meta-
ikmalin, servetin ancak kk ve nemsiz bir kismini oluturuyor ol-
masi daha balangita apaiktir. Ama burada tketim fonu, zellikle
geim aralari fonu nispeten genitir. Bunun iin, eski moda kyl eko-
nomisine bir gzatmak yeterlidir. Burada rnn byk bir kismi, salt
sahibinin elinde kaldigi iin, meta-ikmali halini almadan, dogrudan, re-
tim araci ya da geim aralari ikmaline dnr. Bu rn bir meta-ik-
mal biimini almaz, ve bu yzden Adam Smith, bu retim biimine
dayanan toplumlarda ikmal bulunmadigini ilan eder. A. Smith, [sayfa 151|
ikmalin biimi ile ikmalin kendisini birbirine karitirmakta ve bu toplu-
mun imdiye kadar gn gnne yaadigini ya da yarina allah kerim
diye dndgne inanmaktadir.
16
Bu ok safa bir yanli anlamadir.
retken sermaye biiminde bir ikmal, retim srecine girmi du-
15
Cilt II. Giri. [A. Smith, 4n lnq0/|y /n|o ||e Nc|0|e cnJ Cc0ses of ||e Wec||| of Nc|/ons. 4
ne0 eJ/|/ons /n /o0| |o|0mes, London 1848, c. II, s. 24D-252. -EJ.|
* Bkz: 1. Lalor, Voney cnJ Vo|c|s. c 8oo/ /o| ||e 7/mes, London 1852, s. 48-44.,-EJ.
** 1. C. L. Sismondi de Sismondi, E|0Jes s0| |eeconom/e o|/|/q0e, c. I, Bruxelles 1887, s. 4D
vd. -EJ.
T27
Kurl Murks
Kupilul ll
rumda ya da hi degilse reticinin elinde ve, bylece gizil olarak zaten
retim sreci ierisinde bulunan, retim aralari biiminde vardir. Daha
nce de grldg gibi, emegin retkenligindeki gelime ve bu neden-
le de kapitalist retim tarzindaki gelime ile birlikte bu retim tarzi,
emegin toplumsal retkenlik gcn, daha nceki btn retim biim-
lerinden daha fazla gelitirir retim aralari kitlesinde (binalar, makine-
ler, vb.) dzenli bir arti vardir ve bunlar, emek aletleri biiminde ilk ve
son olarak srece girmiler ve buradaki ilevlerini uzun ya da kisa sreler-
le dzenli yinelemelerle yerine getirmektedirler. Bu artiin, ayni zaman-
da, emegin toplumsal retkenlik gcnn gelimesinin ncl ve sonucu
oldugu da grlmt. Servetin bu biim ierisinde yalniz mutlak degil
nispi bymesi de (kar: Buch I, Kap. XXIII, 2) her eyden nce kapita-
list retim biiminin karakteristik zelligidir. Degimeyen sermayenin
maddi varlik biimleri, retim aralari, ne var ki, yalnizca bu gibi emek
aletlerinden ibaret olmayip, srecin eitli aamalarindaki emek malze-
meleri ile yardimci malzemeleri de kapsar. retim legindeki genileme
ve elbirligi, iblm, makineler, vb. araciligiyla emegin retkenlik gcn-
deki arti ile, gnlk yeniden-retim srecine giren hammaddelerin,
yardimci maddelerin vb. miktarlarinda da bir byme olur. Bu gelerin
retim yerinde elaltinda [sayfa 152| hazir bulunmalari gerekir. retken ser-
maye biiminde bulunan bu ikmalin hacmi, bu nedenle mutlak olarak
artar. Srecin devam edebilmesi iin bu ikmalin gnlk ya da yalnizca
sabit araliklarla yenilenebilmesi olgusu diinda retim yerinde, daima,
diyelim gnlk ya da haftalik olarak kullanilandan daha fazla miktarda,
hazir hammadde vb. birikimi bulunmasi gerekir. Srecin devamliligi,
onun koullarinin varligini, satin almalar gnlk olarak yapilirken olasi
kesintilerle tehlikeye atilmamasini gerektirdigi gibi, rnn gnlk ya da
haftalik satilmasina ve dolayisiyla retim gelerine ancak dzensiz bir
biimde evrilebilmesine de bagli bulunmamalidir. Ama urasi da aik-
tir ki, retken sermaye gizil olabilir ya da tamamen farkli oranlarda bir
ikmal oluturabilir. rnegin bir iplik fabrikasi sahibinin elinde, aylik
ya da bir aylik bir pamuk ya da kmr ikmali bulundurmasi geregi
arasinda byk fark vardir. Aiktir ki, bu ikmal mutlak olarak artarken,
16
Adam Smith'in yanli olarak dndg gibi, bir ikmalin yalnizca rnn bir metaya ve
tketim-ikmalin bir meta-ikmale dnmesine dayanmasi ve bu dnmden ortaya ikmasi
yerine, bu biim degiikligi tersine, reticilerin kendi gereksinmeleri iin retim yapmaktan
meta retimine gei dneminde reticiler ekonomisinde en iddetli bunalimlara yolaar.
Szgelii Hindistan'da yakin zamanlara kadar, bolluk yillarinda karisinda ok az ey alinabilen
tahilin geni lde stok edilmesi egilimi grlyordu. ("Return, Bengal and Orissa Famine. H.
of C., 1867, I. s. 28O-81, n 74.) Amerikan savai nedeniyle pamuk ve hint kenevirine vb. olan
talepteki ani arti Hindistan'in birok kisimlarinda, pirin ekiminde ciddi bir kisitlamaya, pirin
fiyatlarinda ykselmelere ve reticilerin eski pirin stoklarini satmalarina yolati. Buna bir de,
1864-66'dan sonra Avustralya'ya, Madagaskar'a vb.'ye yapilan ei grlmemi pirin ihracini
eklemek gerekir. Bu durum, yalniz Orissa blgesinde milyonlarca insanin hayatina malolan
1866 kitliginin iddetini aiklar. (|oc., c/|., 174, 175, 218, 214 ve III: "Papers relating to the Famine
in Behar", s. 82, 88; bu belgelerde "eski stoklarin eritilmesi" kitligin nedenlerinden biri olarak
vurgulanmaktadir.) (Elyazmasi II'den.)
T28
Kurl Murks
Kupilul ll
nispi olarak azalabilir.
Bu, hepsi de sonuta herhangi bir kesintiye ugramasin diye, gere-
kli hammadde miktarini saglamakta daha byk bir hiz, dzen ve g-
ven istemine varan eitli koullara baglidir.
Bu koullara ne kadar az uyulursa, dolayisiyla ikmalin hizi, dzeni
ve gvenilir oluu ne kadar eksik ise, retken sermayenin gizil kismi o
kadar byk olmak durumundadir, yani reticinin elinde ilenmeyi bek-
leyen hammadde vb. ikmali o kadar fazladir. Bu koullar, kapitalist re-
timin gelime derecesi ile, u halde toplumsal emegin retkenlik g-
cndeki gelime ile ters orantilidir. Ayni ey, bu nedenle, bu biimdeki
ikmal iin de geerlidir.
Bununla birlikte, burada ikmalde bir azalma olarak ortaya ikan
ey (rnegin Lalor'da oldugu gibi), kismen, yalnizca meta-sermaye bii-
mindeki ikmalde, yani asil anlamda meta-ikmalde bir azalmadir; dolayi-
siyla bu, yalniz ayni ikmalde bir biim degiikligidir. rnegin, bir lkede
gnlk retilen kmr miktari ve bu nedenle kmr sanayii ileminin
legi ve enerjisi byk ise, iplikinin, retiminin srekliligini saglamak
iin fazla bir kmr stoku yapmasina gerek yoktur. Kmr ikmalinin
dzenli ve gvenli bir biimde yenilenmesi bunu gereksiz kilmaktadir.
kincisi, bir srecin rnnn bir baka srece retim araci olarak ak-
tarilabilme hizi, taima ve iletiim kolayliklarinin gelimesine baglidir.
Taimanin ucuzlugu bu sorunda byk nem tair. Szgelimi, taimanin
fiyatinin nispeten ucuz olmasi halinde, kmrn [sayfa 158| ocaktan iplik
fabrikasina durmadan yenilenerek tainmasi, byk miktarda kmr
stokunun uzun sre depolanmasindan daha pahali olacaktir. Buraya
kadar incelenen bu iki durum retim srecinin kendisinden ileri gelir.
nc olarak, kredi sisteminin gelimesi de bu konuda etkili olur. pli-
ki, pamuk, kmr vb. ikmalinin yenilenmesi iin ipligin dogrudan
satiina ne denli az bagimli olursa kredi sistemi ne kadar fazla gelimise,
bu dogrudan bagimlilik o denli kk olacaktir, bu ikmaller nispeten o
denli kk olabilir ve gene de belli bir lekteki srekli bir iplik retimi,
ipligin satiindaki tehlikelerden bagimsiz bir retimi saglar. Drdnc
olarak, pek ok hammadde, yari-mamul malin, vb. retimleri iin ol-
duka uzun sreler gerekir. Bu, zellikle tarimin sagladigi btn hammad-
deler iin geerlidir. retim srecinde kesinti olmamasi iin, eski rnn
yerini yeni rnn almasina. olanak bulunmayan btn sre iin elde
belli miktarda hammadde bulunmasi gerekir. Eger bu ikmal, sanayi
kapitalistinin elinde azaliyorsa, bu, yalnizca onun, tccarin elinde meta-
ikmal biiminde arttigini gsterir. Ulatirmanin gelimesi, szgelimi Li-
verpool ithalat depolarinda bulunan pamugun Manchester'e sratle
sevkedilmesine olanak sagliyorsa, fabrikatrler ikmallerini nispeten kk
oranlarda ve gerektigi biimde ve zamanda yenileyebilir. Ama bu du-
rumda pamuk, Liverpool'lu tccarlarin elinde o denli byk miktarlarda
meta-ikmal olarak kalmi olur. te dolayisiyla bu, yalnizca ikmalin bu
T2
Kurl Murks
Kupilul ll
biimindeki degiikliktir ve Lalor ile digerlerinin grmezlikten geldikleri
ey de budur. Ama eger toplumsal sermayeyi gznne alacak olursa-
niz, her iki durumda da ayni miktar rn, ikmal biiminde vardir. Diye-
lim ki, bir yil sreyle tek bir lke iin gerekli miktar, ulaimdaki iyiletir-
melerle azalir. ok miktarda yelkenli ve buharli geminin Amerika ile
ngiltere arasinda sefer yapmasi halinde, ngiltere'nin pamuk ikmalini
yenileme olanagi artarken, ngiltere'de depolanmasi gerekli ortalama
miktar azalir. Dnya pazarinin gelimesi ve bunun sonucu ayni ticari
mallarin ikmal kaynaklarinin ogalmasi da ayni sonucu dogurur. Bu
nesneler, eitli lkelerden, farkli araliklarla para para saglanir.
?. 7cm 0ey/m/y|e Ve|c-l/mc|
Kapitalist retimde rnn genel meta biimine brndgn ve
retimin boyutlarinin bymesiyle bunun daha da arttigini [sayfa 154| grm
bulunuyoruz. Dolayisiyla, retim ayni hacimde kalsa bile, daha nceki
retim, biimleri ya da daha az gelimi bir aamadaki kapitalist retim
biimine gre, rnlerin ok daha byk bir kismi metalar biiminde
bulunurlar. Ve her meta dolayisiyla, sermaye-degerin varolu biimi
olarak hizmet eden metalardan baka birey olmayan her meta-serma-
ye derhal retim alaninda, retken yada bireysel tketim alanina ge-
medike, yani bu arada pazarda beklemedike, meta-ikmalin bir gesini
oluturur. Eger retimin hacmi ayni kaliyorsa, meta-ikmal (yani rnn
meta-biiminin bu yalitilmasi ve sabitlemesi) kendiliginden kapitalist
retim ile birlikte byr. Yukarda da grdgmz gibi bu yalniz ikmalin
biimindeki bir degimedir, yani dogrudan retim ya da tketim iin ay-
rilan biimiyle ikmal bir yanda azaldigi iin, te yanda metalar biimin-
deki ikmal artmi olur. Bu, yalnizca ikmalin toplumsal biimindeki bir
degiikliktir. Ayni zamanda bu, yalniz, meta-ikmalin, toplam toplumsal
sermayeye oranla nispi byklgnde bir arti degil, mutlak byklg-
nde de bir artitir ve nedeni de, toplam rn kitlesinin, kapitalist reti-
min bymesiyle birlikte bymesidir.
Kapitalist retimdeki gelimeyle birlikte retimin legi gitgide
daha az bir biimde, rne olan dogrudan taleple ve gitgide daha fazla
bir biimde, bireysel kapitalistin elinde bulunan sermaye miktariyla, ser-
mayenin znde yatan kendisini geniletme zorunlulugu ve retim sre-
cinin devam etme ve genileme gereksinmesiyle belirlenir. Bylece,
her belirli retim dalinda, pazarda metalar biiminde bulunan, yani alici
peinde koan, rnler kitlesinde zorunlu bir arti vardir. Meta-sermaye
biiminde kisa ya da uzun bir sre iin sabitlemi sermaye miktari
byr ve u halde meta-ikmal de byr.
Ensonu, toplumun yelerinin ogunlugu, cretli-emekilere, cret-
lerini haftalik olarak alan ve bunu gnlk harcayan ve bu nedenle de
geim aralarinin ikmal biiminde kendileri iin daima hazir bulundu-
T30
Kurl Murks
Kupilul ll
rulmasi gereken, gn gnne yaayan insanlar haline dntrlr. Bu
ikmalin ayri ayri geleri devamli bir aki halinde olabildigi halde, ikmalin
bir btn olarak aki durumunda kalabilmesi iin bunlarin bir kismi
daima hareketsizlemelidir.
Btn bu zelliklerin kkeni, retimin biiminde ve rnn
dolaim srecinde geirmek zorunda kaldigi arizi biim degiikligindedir.
[sayfa 155|
rn-ikmalin toplumsal biimi ne olursa olsun, bunlarin depo
edilmesini, korunmalarini saglamak amaciyla binalar, gemiler, vb., iin
yatirim yapilmasi gerekir; ayrica, zararli etkilerle savaim iin de, rnn
cinsine gre, u ya da bu lde retim araci ve emek harcanmasi da
gereklidir. kmal toplumsal ynden ne denli yogunsa, maliyetler de o
denli kktr. Bu yatirimlar daima toplumsal emegin maddelemi ya
da yaayan bir kismini yani kapitalist biimde sermaye yatirimini
olutururlar ve bizzat rnn olumasina girmedikleri iin rnden ya-
pilmasi gerekli indirimlerdir. Toplumsal servetin bu retken olmayan
giderleri zorunludur. Bunlar, meta-ikmalin bir gesi olarak, varliklari is-
ter yalnizca retimin toplumsal biiminden, dolayisiyla meta-biimden
ve onun zorunlu biim degiikliginden ileri gelsin, ister dolaim srecine
ait rn-ikmal oluturan meta-ikmal biiminde olmadigi halde, btn
toplumlarda ortak rn ikmallerinin ancak zel bir biimi olarak kabul
edilen meta-ikmal olsun, toplumsal rnn korunmasi iin gerekli mali-
yetlerdir.
imdi, bu maliyetlerin, metalarin degerlerini ne lde artirdigi
sorulabilir.
Eger kapitalist, retim aralari ve emek-gc biiminde yatirdigi
sermayeyi rne, satia hazir belli miktarda metaya evirmi ise ve bu
metalar satilmadan stok halinde kaliyorsa, bu, yalnizca yatirdigi sermaye-
degerin bu sre ierisinde kendisini geniletme srecindeki durgun-
lugunu gstermekle kalmaz, bu ikmalin binalarda korunmasi, ek emek,
vb. maliyetleri, gerek bir kayip anlamina da gelir. Eger en sonunda bir
alici bulabilse bile, bu alici, saticinin u szlerine kahkahalarla glecek-
tir: "Mallarimi alti aydir satamadim; bu sre ierisinde bu mallarin sak-
lanmasi yalnizca u kadar sermayemin atil kalmasina yolamadi, bir de
bana u kadar fazla masrafa maloldu." Alici, "7cn| /s oo| |o0s/"* diye
karilik verir. "te na uracikta bir baka satici daha var ve mallari daha
evvelsi gn tamamlanmi. Senin mallarin hem taponlami ve belki de
acimasiz zaman onlari azok yipratmi. Bu nedenle, onlari, rakibinden
daha ucuza satman gerekir."
Bir metain varolu koullarini, onun reticisinin gerek retici ya
da kapitalist retici, yani fiilen ancak gerek reticinin temsilcisi olmasi
hi etkilemez. O, rnn paraya evirmek zorundadir. rnn me-
* Vah zavalli vah! -.
T3T
Kurl Murks
Kupilul ll
talar biiminde. sabit tutmasi nedeniyle [sayfa 156| ortaya ikan giderler,
onun kiisel hesaplarinin bir kismidir ve aliciyi hi ilgilendirmez. Alici,
onun metalarinin dolaim zamani iin para demez. Kapitalist, malla-
rini, degerlerdeki fiili ya da umulan kkl bir degiiklik zamanlarinda
bilerek pazara srmese bile, bu ek giderleri geri alip almamasi, bu deg-
er degiikliginin olup olmamasina, bu hesaplarinin isabetli ya da isabet-
siz oluuna baglidir. Ama bu deger degiiklikleri, onun ek maliyetlerinin
sonucu ortaya ikmaz. Demek oluyor ki, eger bir ikmalin oluumu,
dolaimda bir durgunluk yaratirsa, bu yzden meydana gelen giderler
metalarin degerini artirmi olmaz. Buna karilik, dolaim alaninda kal-
maksizin, sermaye u ya da bu sre iin meta-biimde bulunmaksizin,
herhangi bir ikmal szkonusu olamaz; demek ki, tipki para rezervi olu-
madan para dolaimi olamayacagi gibi, dolaimda durgunluk olmadan
da ikmal olamaz.
yleyse, meta-ikmal olmaksizin da, meta dolaimi olamaz. Kapi-
talist, bu zorunluluk ile, M'P' hareketinde yzyze gelmese bile, PM
hareketinde gelir; kendi meta-sermayesi ile ilgili olarak yzyze gelme-
se bile, kendisi iin retim aralari, emekileri iin geim aralari reten
diger kapitalistler ynnden bu durumla kari kariya kalir.
kmalin oluumu ister gnll, ister gnlsz olsun, yani meta
reticisi ister bilerek bir ikmali hazir bulundursun ya da rnleri, dolaim
srecinin koullarinin yarattigi sati direnci sonucu, ikmal biimine girmi
olsun, yle grnyor ki, sorunu esasta etkileyemez. Ama bu sorunun
zmlenmesi iin, gnll ikmal oluumunu, gnlsznden ayiran
eyi bilmekte yarar vardir. Gnlsz ikmal oluumu, dolaimda, meta
reticisinin bilgisi diinda meydana gelen ve onun iradesini engelleyen
bir durgunluktan ileri gelir ya da bu durgunluk ile zdetir. Peki, gnll
ikmal oluumunun zelligi nedir Her iki durumda da satici, mallarini
her zamankinden daha hizli olarak elden ikarma yollarini arar. rnler-
ini daima satia meta olarak arzeder. Eger bunlari satitan ekmi olaydi
bu aktel (energeia) degil, ancak potansiyel (dunamei) bir meta-ikmal
gesi olurdu. Onun iin bu durumdaki meta, tipki eskisi kadar degiim-
degeri taiyicisidir ve ancak meta-biimden siyrilip para-biime brne-
rek ve brndkten sonra bu rol oynayabilir.
Belli bir sre ierisindeki talebi karilayabilmek iin, meta-ikma-
lin belli bir hacimde olmasi gerekir. Alicilar evresinin [sayfa 157| srekli
genilemesini hesaba katilir. rnegin, bir gnlk gereksinmeyi karilamak
iin metalarin bir kismi pazarda devamli meta biimde kalmak zorunda
oldugu halde, diger kismi akici haldedir ve paraya evrilir. Aikdirki, geri
kalan kisminin akici olmasina karilik, hareketsiz kismi srekli azalir,
tipki tmyle satilana kadar ikmalin kendi byklgnn azalmasi gibi.
Metalarin durgunlugu, demek ki, satilmalarinin gerekli bir koulu oluyor.
Ayrica bu hacmin, ortalama satitan ya da ortalama talepten byk olma-
si da gerekir. Aksi halde, bu ortalamanin zerindeki fazlalik karilana-
T32
Kurl Murks
Kupilul ll
mazdi. te yandan, srekli ekilmekte oldugu iin, ikmalin srekli yeni-
lenmesi gerekir. Bu yenilenme, bu son durumda, retimden, meta-ik-
malinden baka hi bir yerden gelemez. Bunun yurtdiindan gelip
gelmemesinin hi bir nemi yoktur. Bu yenilenme, metalarin yeniden-
retimi iin gerekli olan sreye baglidir. Meta-ikmal, btn bu sre iin
yeterli olmalidir. lk reticinin elinde kalmayip eitli depolardan, top-
tancinin elinden perakendeciye gemesi, yalnizca grn degitirir,
iin aslini degil. Toplum aisindan, sermayenin bir kismi, her iki durum-
da o da meta-ikmal biimini, bu metalar retken ya da bireysel tketi-
me girene kadar korur. retici, dogrudan retime bagli kalmamak ve
kendisine srekli ve dzenli bir mteri saglamak iin, ortalama talebe
gre bir stok bulundurmaya aliir. retim dnemlerine tekabl eden,
satinalma dnemleri oluur ve metalar, yerlerini ayni trden yeni me-
talar alana kadar uzun ya da kisa sreler iin ikmal olutururlar. Dolaim
srecindeki ve dolayisiyla dolaim srecini de kapsayan yeniden-retim
srecindeki degimezlik ve sreklilik, ancak bu gibi ikmallerin olu-masiy-
la gvenlik altina alinir.
M, hl pazarda bulunsa bile, M'nin reticisi iin M' P' hareketi-
nin tamamlanmi olabilecegini unutmamak gerekir. retici, eger kendi
metalarini, bunlar sonal tketiciye satilana kadar stokta tutmu olsaydi,
birisi metalarin reticisi, digeri de tccari olarak iki sermayeyi hareket
halinde tutmu olacakti. Metaya, biz ister bireysel meta, ister toplumsal
sermayenin tamamlayici bir kismi gzyle bakalim, ikmalin oluum ma-
liyetlerinin retici ya da A'dan Z'ye kadar bir dizi tccarlar tarafindan
karilanmasinin meta ynnden nemi yoktur.
Toplumsal retimin belli bir dzeyinde, ya retken ikmal (gizil
retim fonu) ya da tketim fonu (tketim aralari rezervi) [sayfa 158| olarak
bulunacak olan rnn, meta-biiminden baka bir ey olmadigina gre,
meta-ikmal, bu biimi ile daha nce mevcut degil idiyse, onun saklan-
masi iin gerekli harcamalar, yani ikmal oluum maliyetleri bu ama
iin harcanan maddelemi ya da canli emek yalnizca ya retim ya da
tketim iin toplumsal fonun srdrlmesi amaciyla yapilan harcama-
lardir. Bu harcamalarin metalarin degerinde neden oldugu arti bu mali-
yetleri farkli metalar zerine |o |c|c* dagitir, nk maliyet farkli tr
metalar iin farklidir. Ve ikmal oluum maliyetleri, toplumsal servetin
varlik koullarindan birisini oluturdugu halde, her zaman ki gibi, top-
lumsal servetten yapilan indirimdir.
Tipki para rezervinin oluumu, para dolaiminin, nkoulu ol-
masi gibi, meta-ikmal de, meta dolaiminin bir nkoulu ve kendisi de
meta dolaimindan zorunlu olarak dogan bir biim olmasi lsnde,
bu grnteki durgunluk ancak kendisi bir hareket biimi oldugu iin
ve ite ancak bu ller ierisinde byle bir durgunluk normaldir. Ne var
* Herkese den pay oraninda. -.
T33
Kurl Murks
Kupilul ll
ki, dolaim haznesinde bekleyen metalar, hizla gelen yeni retim dal-
galarina yer birakmayacak hale gelip de hazneler airi dolgunluk nokta-
sina ulainca, tipki para dolaimi tikandigi zaman para-yigmanin artmasi
gibi, meta, ikmal de geniler. Bu tikanikligin sanayi kapitalistinin depola-
rinda ya da tccarin ardiyelerinde olmasi arasinda hi bir fark yoktur. Bu
durumda artik meta-ikmal, kesintisiz satiin bir nkoulu degil, mallari
satma olanaksizliginin bir sonucudur, Maliyetler gene aynidir, ama imdi
salt bir biimden, yani metalari paraya dntrme zorunlulugundan,
bu bakalaimdan geme glgnden ileri geldigi iin artik bunlar me-
talarin degerine girmez ve ancak degerin gereklemesinde indirimler,
deger kayiplari olutururlar. Normal ve anormal ikmal biimleri biim
bakimindan farkli olmadiklari ve her ikisi de dolaimi tikadigi iin bu iki
olay karitirilabilir ve bizzat retimde bulunani da aldatabilir, nk re-
tici iin sermayesinin dolaim sreci devam ettigi halde, imdi el
degitirme ve tccara ait bulunan metalarin dolaimi tamamen durdu-
rulmu olabilir. retim ile tketim kabardigi zaman, diger eyler eit
kalmak kaydiyla, meta-ikmal de ayni biimde kabarir. Meta-ikmal ayni
hizla yenilenir ve sogurulur, ama hacmi daha byktr. Bylece, dolaim-
daki durgunlugun yol atigi meta-ikmalin byyen hacmi, zellikle kre-
di sisteminin gelimesi [sayfa 15D| gerek hareketi bir esrar perdesiyle giz-
ledigi zaman, yanlilikla retim srecindeki genilemenin bir belirtisi gi-
bi grlebilir.
kmal oluum maliyetleri unlari kapsar: 1) rnlerin kitlesinde
nicel bir azalma (rnegin, un ikmalinde oldugu gibi); 2) nitel ynnden
bir bozulma; 8) ikmalin korunmasi iin gerekli maddelemi ve canli
emek.
III. TAIMA MALYETLER
Burada, ambalajlama, tasnif vb. gibi dolaim maliyetlerinin btn
ayrintilarina girmek gereksizdir. Genel yasa udur: yc|n|:cc me|c|c||n
|//m Je///|//nJen /|e|/ e|en Jo|c|m mc|/ye||e|/n/n |es/ Jee||e|/ne
/c|/|Jc |0|0nmc:. Bunlar, yalniz, degerin gereklemesi ya da bir biim-
den digerine evrilmesi sirasinda yapilan harcamalardir. Bu maliyetleri
karilamak iin harcanan sermaye (bunun denetimi altinda yapilan emek
de dahil) kapitalist retimin /c0x /|c/s'si* arasindadir. Bunlarin arti-rn-
den karilanmalari gerekir ve bunlar, tm kapitalist sinifi ilgilendirdigi
kadariyla, arti-degerden ya da arti-rnden bir indirimdir; tipki geim
aralarinin satin alinmasi iin bir iiye gerekli zamanin, bir zaman kaybi
olmasi gibi. Ancak, ulaim maliyetleri, birka kisa sz sylemeden gei-
lemeyecek kadar nemli bir rol oynar.
Sermaye devresi ierisinde ve onun bir kismini oluturan metala-
* Beklenmedik masraf. -.
T34
Kurl Murks
Kupilul ll
rin bakalaiminda, toplumsal emekte karilikli bir madde degiimi ye-
ralir. Bu karilikli madde degiimi, rnlerin bulunduklari yerde bir de-
giikligi, bir yerden digerine gerek hareketlerini gerektirebilir. Gene de
metalarin dolaimi, bunlar fiziksel harekette bulunmadan da olabilir ve
metalar dolamaksizin ve hatta dogrudan bir rn degiimi yapilmaksi-
zin da rnlerin tainmasi olabilir. A'nin B'ye sattigi bir ev meta olarak
dolaimda bulundugu halde, bir yerden diger bir yere gitmi olmaz.
Pamuk ya da dkme demir gibi tainabilir meta-degerler, bir dzine do-
laim srecinden getikleri, speklatrler tarafindan alinip satildiklari
halde, bir sre ayni ardiyede kalabilirler.
17
Burada gerekten hareket
eden ey mallarin kendileri degil, mallar zerindeki mlkiyet hakkidir.
te yandan, toplumsal rn, ne meta olarak dolatigi, ne de trampa yo-
luyla dagildigi halde, taima, nkalar [sayfa 16O| lkesinde nemli bir rol oy-
nuyordu.
Dolayisiyla, taima sanayii kapitalist ,retime dayandigi zaman,
dolaim maliyetlerinin bir nedeni gibi grnrse de, bu zel grn
biimi durumu hi degitirmez.
Taimayla rn miktari artmi olmaz. Birka istisna diinda, rn-
lerin taima sirasinda dogal niteliklerindeki olasi degiiklikler, bilerek el-
de edilen yararli sonular, degildir; bunlar, daha ok kainilmasi olanaksiz
zararlardir. Ne var ki, nesnelerin kullanim-degerleri ancak tketimleri ile
maddeleir, ve bunlarin tketimi, bu eylerin yer degitirmesini, dolayi-
siyla da taima sanayiinde ek bir retim srecini gerektirebilir. Bu sanayie
yatirilmi bulunan retken sermaye, kismen ulatirma aralarindan deg-
er aktarmak, kismen de ulatirmada harcanan emek sonucu deger ekle-
mek yoluyla, tainan rnlere deger katmi olur. Bu son sz edilen
deger artii, btn kapitalist retimde oldugu gibi, cretler ile arti-dege-
rin yerine konulmasini ierir.
Her retim srecinde pamugun tarandigi yerden egirildigi yere
tainmasi ya, da kmrn ocaktan yzeye ikarilmasi gibi-, emek ko-
nusunun yer degitirmesi ve bunun iin gerekli emek aralari ile emek-
gc byk bir rol oynar. Son biimini alan rnlerin, sonal mallar olarak,
bagimsiz bir retim yerinden uzaktaki bir diger retim yerine geii ayni
olayi ortaya kor, ama daha byk bir lekte. rnlerin bir retken
kurulutan digerine tainmasini, bir de son biimini almi rnlerin re-
tim alanindan tketim alanina geii izler. Bu hareketleri tamamlama-
dan, rn, tketim iin hazir degildir.
Yukarda gsterildigi gibi, meta retimi genel yasasina gre: eme-
gin retkenligi, yarattigi degerle ters orantilidir. Bu yasa, digerleri iin
oldu-gu gibi taima sanayii iin de geerlidir. Metalarin belli bir uzakliga
tain-masi iin gerekli l ve canli emek miktari ne kadar az olursa,
emegin retkenlik gc o kadar byktr ve bunun tersi de dogrudur.
18
17
Storck, buna, "c/|c0|c|/on /cc|/ce ("hayali dolaim") diyor.
T35
Kurl Murks
Kupilul ll
[sayfa 161|
Taimanin metalara ekledigi degerin mutlak byklg, diger
koullar ayni kalmak kaydiyla, taima sanayiinin retken gcyle ters,
taindiklari uzaklik ile dogru orantilidir.
Taima maliyetleri nedeniyle metalarin fiyatlarina eklenen deger
kismi, diger koullar ayni kalmak kaydiyla, hacmi ve agirliklari ile dogru,
degerleriyle ters orantilidir. Ama bunu degitiren pek ok etmen vardir.
Taima, rnegin, azok nemli koruma nlemlerini gerektirir, bu ne-
denle mallarin kolay kirilabilir, bozulabilir, patlayabilir, vb. oluuna bagli
olarak azok emek ve emek aletleri harcamasini gerektirir. Burada de-
miryolu krallari hayali trler icad etmekte botanikiler ile hayvan bilim-
cilere ta ikartan deha rnekleri gsterirler. ngiliz demiryollarinda
eyalarin siniflandirilmasi, szgelimi ciltler doldurur ve ilke olarak, mal-
larin eitli dogal zelliklerini, taimanin sayisiz zorluklarina ve hileli cret-
ler almak iin siradan bahanelere dntrme genel egilimine dayanir.
"malatta yer alan iyiletirmelerden ve gmrk vergisinin kaldirilmasin-
dan bu yana, eskiden kasasi 1l Sterlin olan cam, imdi yalnizca 2 sterlin;
ama taima creti eskisinin ayni oldugu halde, kanal yoluyla taindiginda
eskisinden daha yksek. malatilar, bana, eskiden tesisatilarin kullan-
diklari cam ile cam avadanliklarin, Birmingham'da 5O mil ierisinde
tonunun aagi yukari 1O iline taindigini bildirdiler. imdi ise, kirilma
tehlikesine kari alinan cret bunun katidir, ki [kirilma halinde -.|
nadiren denmesine riza gsterilir. ... Kirilma nedeniyle ne srlen
taleplere irketler daima kari ikmaktadirlar."
1D
stelik, taima maliyet-
leri nedeniyle bir mala eklenen degerin, bu malin degeriyle ters orantili
olmasi geregi, demiryolu krallarina, bu mallara degerleriyle dogru orantili
bir vergi koymak iin zel bir bahane saglami oluyor. Sanayiciler ile
tccarlarin bu konudaki yakinmalari sz edilen rapordaki ifadelerin
her sayfasinda bulunabilir.
Kapitalist retim tarzi, taima ve ulatirma aralarindaki gelimeyle
oldugu kadar, taimadaki artan lekteki yogunlama ile de bireysel
metalarin taima maliyetlerini azaltmaktadir. [sayfa 162| Bu retim tarzi,
birincisi, rnlerin ogunlugunu metalara evirmek, ikincisi de yerel pa-
18
Ricardo taima maliyetleri araciligi ile rnlerin fiyatini ya da degerini artirmasini ticaretin
erdemlerinden biri sayan Say'dan alinti yapiyor, "Ticaret" diye yaziyor Say, "bize, bir metai
bulundugu yerde edinebilmemizi ve tketilecegi bir baka yere aktarmamizi saglar; bylece
bize, ilk yerlerindeki fiyatlari ile ikinci yerdeki fiyatlari arasindaki fark kadar metain degerini
artirma gcn verir." (1. B. Say, 7|c/|e J'econom/e o|/|/q0e. Troisime edition. Paris 1817, c.
n, s. 488. -EJ.) Ricardo bununla ilgili olarak yle der: "Dogru ama, bu ek deger ona nasil verilir
Birincisi, retim maliyetine taima harcamalarini ekleyerek; ikincisi, tccarin yaptigi sermaye
yatirimlari zerine konan kri ekleyerek. Btn diger metalar, tketiciler tarafindan satin alinmaz-
dan nce bunlara retimlerinde ve tainmalarinda daha fazla emek harcandigi iin nasil daha
degerli hale geliyorlarsa, bu meta da ancak ayni nedenle daha degerlidir. Bundan, ticaretin s-
tnlklerinden biri olarak szedilmelidir." (Ricardo, P|/nc/|es o/ Po|/|/cc/ Economy, 8. ed., Lon-
don 1821. s. 8OD, 81O.)
1D
"Demiryollari Kraliyet Komisyonu", s. 81, n 68O.
T3
Kurl Murks
Kupilul ll
zarlarin yerine uzak pazarlari koymak suretiyle, metalarin tainmasi iin
harcanan canli ve maddelemi emegin miktarini artirmaktadir.
Dolaim, yani metalarin mekan ierisinde fiili hareketi, kendisini
metalarin tainmasina indirgemektedir. Taima sanayii, bir yandan re-
timin bagimsiz bir kolunu ve bylece de retken sermayenin ayri bir
yatirim alanini oluturmaktadir. te yandan ise, onun ayirici zelligi,
dolaim sreci /e|/s/nJe ve dolaim sreci //n, retim srecinin bir
devami olarak grnmesidir. [sayfa 168|
T37
Kurl Murks
Kupilul ll
KNC KISIM
SEkMAYENlN DEVkl
YEDNC BLM
DEVR ZAMANI VE DEVR SAYISI
BELL bir sermayenin tm devir zamaninin, onun dolaim zama-
ni ve retim zamaninin toplamina eit oldugunu grm bulunuyoruz.
Bu, sermaye-degerin belirli bir biim ierisinde yatirildigi andan, ileyen
sermaye-degerin ayni biim ierisinde geriye dnmesine kadar geen
sredir.
Kapitalist retimin itici gc, daima, yatirilan deger araciligi ile
arti-deger yaratmaktir; yatirilan bu degerin kendi bagimsiz biimi ieris-
inde, yani para-biim ierisinde ya da metalar biiminde olmasinin ne-
mi yoktur, deger-biim, yatirilan metalarin fiyatinda yalnizca ideal bir
bagimsizliga sahiptir. Her iki durumda da bu sermaye-deger, dairesel
hareketi sirasinda eitli varlik biimlerinden geer. Kendisi ile olan
zdeligi ka-pitalistlerin defterlerinde ya da hesap parasi biimi ierisin-
de sabitle-tirilmitir.
ster P ... P' biimini, ister R ... R biimini alalim, bunun anlami
udur: (1) yatirilmi deger, sermaye-degerin ilevini grr ve arti-deger
yaratmitir; (2) srecini tamamladiktan sonra, sreci balattigi biime
tekrar dnmtr. Yatirilmi deger P'nin [sayfa 164| kendini geniletmesi
T38
Kurl Murks
Kupilul ll
ve, ayni zamanda, sermayenin bu biime (para-biime) tekrar dn,
P ... P' 'nde aika grlmektedir. Ama ayni ey, ikinci biim iinde de
olmaktadir. nk, R'nin balangi noktasi, belli bir degere sahip retim
gelerinin, metalarin varligidir. Bu biim, bu degerin (M' ve P''nn) ken-
dini geniletmesini ve ilk biime tekrar dnmesini ierir, nk ikinci
R'de yatirilmi deger gene ilk yatirildiginda sahip bulundugu retim ge-
leri biimine sahiptir.
Daha nce unu grmtk: "retim, biim olarak kapitalist ise,
yeniden-retimin biimi de ayni olur. Kapitalist retim biiminde, nasil
ki, emek-sreci sermayenin kendisini geniletmesi yolunda bir aratan
baka bir ey degilse, yeniden-retim srecinde de, yatirilmi degeri,
sermaye olarak, yani kendi kendini genileten deger olarak yeniden
retmenin aracindan baka bir ey degildir." (Buch I, Kap XXIII, s. 588.)
biim (1) P ... P', (II) R ... R, ve (III) M' ... M', u farkliliklari
gsterirler: biim II'de, R ... R, srecin yenilenmesi, yeniden-retim sreci
bir gerek olarak ifade edildigi halde, biim I'de yalnizca bir gizillik
olarak ifade edilir. Ama her ikisi de biim III'ten, yatirilan sermaye-dege-
rin -ister para ister retimin maddi geleri biiminde yatirilmi olsun-
iki noktasi ve bu nedenle de ayni zamanda dn noktasi olmasiyla
ayrilir. P ... P' 'nde bu dn P' = P + ile ifade edilir. Eger sre ayni
lekte yenilenmi ise P gene iki noktasidir ve srece girmez, ama
yalnizca P'nin sermaye olarak kendisini genilettigini ve dolayisiyla arti-
deger 'yi yarattigini, ama bunu srece almadigini gsterir. R ... R bii-
minde, retim geleri biiminde yatirilan sermaye-deger R, gene ayni
ekilde iki noktasidir. Bu biim, kendisine ait sermaye, genilemesini
de ierir. Eger basit yeniden-retim olursa, ayni sermaye-deger, ayni s-
reci, ayni R biiminde yeniler. Eger birikim olmusa R', (deger byklg
olarak M' 'ne ve P' 'ne eittir), sreci, genilemi sermaye-deger olarak
tekrar aar. Ama sre, ncekinden daha byk bir sermaye-deger ile
olmakla birlikte, balangi biimindeki yatirilan sermaye-deger ile tek-
rar balar. Biim III'te, tersine, sermaye-deger, srece bir yatirim olarak
degil, zaten genilemi bir deger olarak yatirilmi bulunan sermaye-dege-
rin bir kismindan baka bir ey olmayan metalar biimi ierisinde mev-
cut toplam servet olarak [sayfa 165| balar. Bu son biim, bireysel sermaye
hareketlerinin toplam toplumsal sermaye hareketleriyle olan ilikisi y-
nnden tartiildigi nc kisim iin nemlidir. Ama bu, ister para, ister
metalar biiminde olsun, daima sermaye-deger yatirimi ile balayan ve
dnen sermaye-degerin daima yatirilmi oldugu biim ierisinde geri
dnmesini gerektiren sermaye devri ile ilikili olarak kullanilmamalidir.
I ve II devrelerinin birincisi arti-deger oluumunda esas alarak devrin
etkisinin incelenmesinde, ve ikincisi de rn yaratilmasindaki etkisinin
incelenmesinde yararlidir.
ktisatilar, farkli devre biimleri arasindaki ayrimlar zerinde uzun
boylu durmadiklari gibi, bunlari, sermayenin devri ile bagintisi ynn-
T3
Kurl Murks
Kupilul ll
den de ayri ayri incelememilerdir. Bireysel kapitalistlere egemen ol-
dugu ve hatta para, salt hesap parasi biiminde bile olsa iki noktasi
alarak hesaplarinda kendilerine yardimci oldugu iin, iktisatilar, genel-
likle P ... P' biimini gznnde tutarlar. Bakalari, ister meta, ister para
biiminde olsun, geri dnlerin biimini hi dikkate almaksizin, hasila-
tin elde edildigi noktaya kadar, retim geleri biimindeki yatirimlarla
balarlar. rnegin "Ekonomik Devir, ... yatirimlarin yapildigi andan hasi-
latin elde edildigi zamana kadar btn retim sreci. Tarimda, bunun
balangici, tohumlarin ekildigi ve sonu da, hasat zamanidir." S. P. New-
man, E|emen|s o/ Po|/|/cc| Economy, Andover and New York, s. 81.
Digerleri ise M' (nc biim) ile baliyor: Tb. Chalmers, On Po|/|/cc|
Economy, 2. baski, Glasgow 1882, s. 85 vd. adli yapitinda yle diyor:
"Ticaret alemi, ekonomik devir diye adlandiracagimiz bir dn hareke-
ti olarak anlailabilir; burada bir dn, giriimle balar ve bir dizi ticari
ilemlerle tekrar iki noktasina dnm olur. Bunun balangici, kapita-
listin sermayesini kendisine geri getiren hasilati elde ettigi nokta olarak
alinabilir: bylece iilerini yeniden alitirmaya; iileri arasinda nafa-
kalarini ya da geimlerini saglayabilecekleri eyi cret olarak dagitma-
ya; bunlardan, son halini almi ileri, zellikle ticaretini yaptigi mallari
elde etmeye; bu mallari pazara getirmeye, burada, sati yapmak ve bu-
nun sonucu, o dnemin tm yatirimlari kariliginda bir hasilat elde ederek
bir dizi hareketlerin izdigi yrngeyi sonulandirmaya devam eder."
Herhangi bir kapitalistin bir retim koluna yatirdigi tm sermaye-
deger, devresini tamamlayan ne olursa olsun, tekrar kendisini balan-
gitaki biimi ierisinde bulur ve imdi ayni sreci [sayfa 166| yineleyebilir.
Eger deger, kendini sermaye-deger olarak devam ettirecekse ve arti-
deger yaratacaksa, bunu tekrarlamalidir. Bir bireysel devre, bir sermaye-
nin hayatinda devamli tekrarlanan bir kesimden, bylece bir dnemden
baka bir ey degildir. P ... P' dneminin sonunda sermaye gene para-
sermaye biimindedir ve, yeniden-retimi ya da kendisini geniletme
srecini kapsayan bir dizi biim degiikliklerinden yeni batan geer. R
... R dnemi sonunda sermaye tekrar retim geleri biimini alir ve
bunlar devresini yenilemesinin nkoullaridir. Bir sermaye tarafindan
izilen ve bireysel bir hareket degil de devresel bir sre amalayan
devreye, onun devri denir. Bu devrin sresini, retim zamani ve dolaim
zamaninin toplami belirler. Bu toplam zaman, sermayenin devir zama-
nini, oluturur. Tm sermaye-degerin bir devre, dnemi ile bir sonraki
zaman araligini, sermayenin yaam srecindeki devreselligi ya da bir
baka deyile, bir ve ayni sermaye-degerin yenilenme, yinelenme, ken-
disini geniletme ya da retim sreci zamanini ler.
Bazi sermayelerin devir zamanini hizlandiran ya da kisaltan tek
tek servenlerinden ayri olarak bu zaman, farkli yatirim alanlarinda bir-
birinden farklidir.
Tipki ignnn, emek-gcnn ilevini lmede dogal birim ol-
T40
Kurl Murks
Kupilul ll
masi gibi, yil da, ileyen sermayenin devirlerinin llmesinde dogal
birimdir. Bu birimin dogal temeli, kapitalist retimin anayurdu olan ilim-
li iklim blgesindeki en nemli rnlerin, yillik rnler olmasidir.
Eger devir zamaninin l birimi olarak yili Z ile, belli bir sermay-
enin devir zamanini : ile ve devir sayisini n ile gsterirsek, n = Z : : olur.
rnegin, devir zamani : ay ise n, 12: 8'e, yani 4'e eittir; sermaye her
yil drt kez devredilmektedir. Eger z = 18 ay ise n = 12 : 18 = 2/8, ya da
sermaye bir yilda devrinin ancak te-ikisini tamamliyor demektir. Eger
devir zamani bir ka yil ise, bu, bir yilin katlari ile hesaplanir.
Kapitalist baki aisindan sermayesinin devir zamani, sermayesi-
ni, arti-deger yaratmak ve ilk biimi ierisinde geri almak zere yatir-
masi gerekli zamandir.
Devrin, retim ve kendini geniletme sreleri zerindeki etkisini
daha yakindan incelemeden nce, sermayeye dolaim srecinden ekle-
nen ve devrinin biimini etkileyen yeni iki biimi incelememiz gereki-
yor. [sayfa 167|
T4T
Kurl Murks
Kupilul ll
SEKZNC BLM
SABT SERMAYE VE DNER SERMAYE
I. BIM AYRILIKLARI
Yaratilmasina katkida bulundugu rnler ynnden, degimeyen-
sermayenin bir kisminin, retim srecine girdigi belirli kullanim-biimini
korudugunu daha nce grm bulunuyoruz. (Buch I, Kap. IV.) Byle-
ce, durmadan yinelenen emek-srecinde ayni ilevleri uzun ya da kisa
sreler iin yerine getirmektedir. Bu rnegin sinai binalara, makinelere
vb., kisacasi emek aletleri adi altinda topladigimiz her eye uygulanir.
Degimeyen-sermayenin bu kismi, rne, kendi-degiim degeri ile bir-
likte kullanim-degerinden kaybettigi oranda deger katar. Bu de deger
tainmasi ya da retim aralarindan yaratilmalarina yardim ettikleri r-
ne bu biimdeki deger geii, ortalamalarin hesaplanmasiyla saptanir.
retim aralarinin, retim srecine girdikleri andan, tamamen harcan-
diklari, tkenip gittikleri, ayni trden bir yenisiyle degiilmek ya da yeni-
den retilmek zorunda bulunduklari ana kadarki ilevinin ortalama
sresiyle llr.
Demek oluyor ki, bu, demeyen-sermayenin bu kisminin, [sayfa 168|
T42
Kurl Murks
Kupilul ll
tam anlamiyla emek aletlerinin bir zelligidir:
Sermayenin bir kismi, degimeyen sermaye, yani retim aralari
biiminde yatirilmitir ve bu retim aralari, bu srece girdikleri bagim-
siz kullanim-biimlerini koruduklari sre boyunca, emek srecinin et-
menleri olarak ilev yaparlar. Son biimini alan rn ve bu nedenle de,
rne dntkleri lde bu rnn yaraticilari, retim srecinden i-
karlar ve bir meta olarak retim alanindan dolaim alanina geerler.
Ama emek aletleri, retim alanina bir kez girdiler mi, bu alani bir daha
terketmezler. levleri onlari orada tutar. Yatirilan sermaye-degerin bir
kismi, sreteki emek aletlerinin ilevlerince belirlenen bu biim ieris-
inde sabit hale gelirler. Bu ilevin yerine getirilmesinde ve bylece emek
aletlerinin yipranip ainmasiyla, bunlarin degerinin bir kismi rne geti-
gi halde digeri emek, aletlerinde ve dolayisiyla retim srecinde sabit
kalir. Bu biimde sabit kalan deger, emek aleti eskiyene, degeri uzun ya
da kisa bir srede srekli yinelenen bir dizi emek-srecinden ikan
rnler kitlesine dagilarak yipranana kadar durmadan azalir. Ama, bun-
lar emek aletleri olarak etkinliklerini srdrdkleri ve ayni trden yenile-
riyle degitirilmeleri gerekmedigi srece, belli miktarda bir degimeyen
sermaye-deger bunlarda sabit kalirken, balangita onlarda sabit bulu-
nan degerin diger kismi rne aktarilir ve bu yzden meta-ikmalin bir
kismi olarak dolaima devam eder. Bir ara ne kadar uzun mrl olur,
ne kadar yava eskirse, degimeyen-sermaye degeri o kadar uzun za-
man bu kullanim-biimi ierisinde sabit kalir. Ama dayanikliligi ne olur-
sa olsun, degerini aktarma orani daima tm ilev yapma zamani ile ters
orantilidir. Eger eit degerde iki makineden biri be, digeri on yilda
eskiyorsa, bunlardan ilki ayni srede, ikincisinin iki kati deger aktarir.
Sermaye-degerin emek aletinde sabit bulunan bu kismi digerleri
gibi dolaimda bulunur. Btn sermaye-degerlerin srekli dolaimda
bulundugunu ve bu anlamda btn sermayelerin dner sermaye ol-
dugunu genel olarak grmtk. Ama sermayenin imdi incelemekte
oldugumuz kisminin dolaimi ayri bir zellik tair. Her eyden nce bu
kisim, kullanim-biimi ierisinde dolamaz, dolaan ey, yalnizca onun
degeridir ve bu, derece derece, meta olarak dolaan rne gemesi
oraninda para para yer alir. lev yaptigi btn sre boyunca degerinin
[sayfa 16D| bir kismi daima, retilmesine yardimci oldugu metalardan bagim-
siz olarak kendisinde sabit kalir. Degimeyen-sermayenin bu kismina
sabit sermaye biimini veren zellik ite budur. retim srecine yatirilmi
sermayenin diger btn maddi kisimlari, bunun kariti olarak, dner ya
da akici sermayeyi oluturur.
Bazi retim aralari maddi olarak rne girmezler. Buharli bir
makinenin tkettigi kmr gibi, emek aletlerinin ilevlerini yerine getirir-
ken tkettikleri ya da aydinlatmak iin kullanilan gaz, vb. gibi yalnizca
ileme yardimci malzemeler byledirler. rnlerin degerinin bir kismini
oluturan, yalnizca bunlarin degerleridir. rn, kendi dolaimi ierisinde
T43
Kurl Murks
Kupilul ll
bu retim aralarinin degerini dolatirir. Onlarin sahip olduklari bu zel-
likleri, sabit sermaye ile ortaktir. Ama girdikleri her emek-srecinde
btnyle tketilirler ve bunun iin de yerlerinin her yeni emek-srecin-
de ayni trden yeni retim aralarinca tmyle doldurulmasi gerekir.
Bunlar ilevlerini yerine getirirken kendi bagimsiz kullanim-biimlerini
korumazlar. Bu yzden de bunlar, ilevlerini yerine getirirken, sermaye-
degerin hi bir kismi, ne eski kullanim-biimleri iinde ne de maddi
biimleri iinde sabittir. Yardimci malzemenin bu kisminin maddi ola-
rak rne gemeyip, rnn degerine ancak kendi degerlerine gre, bu
degerin bir kismi olarak girmeleri ve bunun getirdigi eyler, yani bu
maddelerin ilevlerinin kesenkes retim alaniyla sinirli olmasi durumu,
Ramsay gibi iktisatilari, bunlari sabit sermaye olarak siniflandirma ya-
nilgisina (Ramsay ayni zamanda sabit sermayeyi degimeyen-sermaye
ile de karitirmitir) drmtr.*
rne maddi olarak giren retim aralarinin bu kismi, yani
hammaddeler vb., bylece kismen, sonradan onun bireysel kullanim
nesneleri olarak bireysel tketime girmesini saglayan biimlere brnr-
ler. Asil anlamiyla emek aletleri denilen sabit sermayenin bu maddi
aralari, ancak retken olarak tketilirler, bireysel tketime giremezler,
nk yaratilmasina yardim ettikleri rne ya da kullanim-degerine gir-
meyip, tamamen eskiyene kadar kendi bagimsiz biimlerini korurlar.
Taima aralari bu kuralin bir istisnasidir. retken ilevlerini yerine getir-
dikleri sirada yarattiklari yararli etki, yani retim alaninda [sayfa 17O| kaldi-
klari sirada, yer degitirme, ayni anda, rnegin, yolcunun bireysel
tketimine geer. Yolcu bunlarin kullanimi iin, diger tketim mallarinin
kullanimi iin yaptigi gibi demede bulunur. rnegin kimya sanayiinde
hammaddelerin ve yardimci maddelerin karitigini grdk.** Ayni ey,
emek aletleri ile yardimci ve hammaddeler iin de dogrudur. Tarimda
da, gene topragin iyilemesi iin eklenen maddeler kismen yetitirilen
bitkilere geer ve rnn olumasina yardim eder. te yandan, bunlarin
etkisi, uzun bir dneme, diyelim drt ya da be yila dagitilmi olur.
Bunlarin bir kismi bu nedenle maddeten rne geer ve bylece deger-
ini rne aktarir, oysa diger bir kismi eski kullanim-biimi ierisinde
sabit kalir ve degerini korur. retim araci olmaya devam eder ve bunun
iin de sabit sermaye biimini korur. Bir i hayvani olarak kz, sabit
sermayedir. Eger kesilip yenirse, artik ne emek aleti, ne de sabit serma-
ye olarak ilev yapar.
retim aralarina yatirilan sermaye-degerin bir kisminin, sabit ser-
maye niteligine sahip bulunmasini belirleyen ey, salt bu degerin kendi-
ne zg dolaim biimidir. Bu belirli dolaim biimi, emek aletlerinin
* Karl Marx, 7|eo|/en 0|e| Jen Ve||0e|| (Vierter Band des lc/|c|s), 8 Teil, Berlin 1D62, s,
828-25. -EJ.
** lc/|c|. Birinci Cilt, s. 1D7-1D8. -EJ.
T44
Kurl Murks
Kupilul ll
degerini rne aktardiklari ya da retim sreci sirasinda deger yaraticisi
olarak hareket ettikleri belirli biimden dogar. Bu biim gene, emek
aletlerinin emek-srecinde ilev yapma belirli biiminden dogar.
Bir emek-srecinden rn olarak ikan bir kullanim-degerinin bir
digerine retim araci olarak girdigini biliyoruz.* Bir rn sabit sermaye
yapan ey, ancak onun bir retim srecinde emek aleti olarak ilev
yapmasidir. Ama retim srecinden meydana geldigi anda, henz, o,
hi bir ekilde sabit sermaye degildir. rnegin, makine fabrikatrnn
bir rn ya da metai olarak bir makine, onun meta-sermayesine dahil-
dir. Onu satin alan kapitalistin elinde retken biimde kullanilana kadar
sabit sermaye halini almaz.
Diger koular eit olmak kaydiyla, sabitlik derecesi, emek aleti-
nin dayanikliligi ile artar. Emek aletlerinde sabit bulunan sermaye-deger
ile, bu degerin yinelenen emek-sreleri ierisinde rne aktardigi kis-
mi arasindaki byklk farkini belirleyen ey, ite bu dayanikliliktir. Bu
deger ne derece agir aktarilirsa emek-srecinin her yinelenmesinde
emek-aracinin verdigi [sayfa 171| degerin hizi ne denli yava olursa sabit
sermaye o kadar byk ve retim srecinde kullanilan sermaye ile bura-
da tketilen sermaye arasindaki fark o kadar fazla olur. u fark yok olur
olmaz, emek-araci yararlilik srecini tamamlami, kullanim-degeri ile
birlikte degerini de yitirmi olur. Bundan byle artik bir deger taiyicisi
degildir. Bir i araci, degimeyen sermaye btn teki maddi taiyicilari
gibi, rne, ancak kullanim-degeri ile birlikte kendi degerinden de kay-
betmesi lsnde deger kattigi iin, bu kullanim-degerini ne kadar
yava kaybederse, o kadar uzun zaman retim srecinde kalacagi
degimeyen sermaye-degerin kendisinde sabit kalacagi, dnemin de o
denli uzun olacagi aiktir.
Yardimci maddeler, hammaddeler, son biimini almami mallar,
vb. gibi tam anlamiyla bir emek aleti olmayan bir retim araci, eger
aktarilan deger ve dolayisiyla degerinin dolaim biimi bakimindan emek
aleti gibi hareket ediyorsa, bu da gene sabit sermayenin maddi bir
taiyicisi, bir varlik biimidir. Yukarda sz edilen, topragin iyiletirilmesi
konusunda, durum byledir; topraga katilan bu kimyasal maddelerin
etkisi birka retim dnemine ya da yila dagilir. Burada degerin bir
kismi, kendi bagimsiz biimi ya da sabit sermaye biimi ierisinde, r-
nn yanisira varolmaya devam ettigi halde, diger kismi rne gemitir
ve bunun iin de onunla birlikte dolaimda bulunmaktadir. Bu durum-
da, rne giren yalniz sabit sermayenin degerinin bir kismi degil, ayni
zamanda, degerin bu kisminin iinde varoldugu kullanim-degeri, tzdr
de.
Bu temel yanilgidan yani, "sabit" ve "dner sermaye" kategori-
lerini, "degimeyen" ve "degien-sermaye" kategorileri ile karitirmadan
* Ayni yapit, 1D7. -EJ.
T45
Kurl Murks
Kupilul ll
ayri olarak, iktisatilarin imdiye kadar kavramlarin taniminda dtkleri
kariiklik her eyden nce u noktalara dayanir:
Kii, emek aletlerine zg bazi maddi zellikleri, dogrudan dog-
ruya sabit sermayenin zellikleri haline getirmektedir, rnegin, diyelim
bir evin fiziksel hareketsizligi. Ne var ki, bu gibi durumlarda, gene ayni
biimde sabit sermaye olan diger emek aletlerinin bunun tam kariti
zellige sahip bulundugunu tanitlamak daima kolaydir; rnegin, diyelim
bir geminin fiziksel hareketliligi.
Ya da, degerin dolaimindan ileri gelen ekonomik biimin kesin-
ligi nesnel bir zellikle karitirilmaktadir; kendiliklerinden [sayfa 172| hibir
biimde sermaye olmayip, daha ok, yalnizca belli toplumsal koullar
altinda sermaye haline gelen nesneler, sanki /enJ/|//|e|/nJen ve taidiklari
nitelik geregi, belli bir biim iinde, ya sabit ya da dner sermaye haline
gelebilirlermi gibi. Her emek-sreci ierisinde, retim aralarinin bu
srecin yer aldigi toplumsal koul ne olursa olsun, emek aletlerine ve
emek konularina blndgn grdk (Buch I, Kap V). Ama bunlarin
her ikisi de, ancak kapitalist retim tarzi altinda, bundan nceki kisimda
gsterildigi gibi "retken sermaye" haline geldiklerinde, sermaye olur-
lar. Temeli emek-srecinin niteliginde bulunan, emek aletleri ile emek
konusu arasindaki ayrim bylece yeni bir biim ierisinde yansiyor: sa-
bit sermaye ile dner sermaye arasindaki ayrim. Bir emek aleti ilevini
yerine getiren bir ey, ancak o zaman, sabit sermaye halini aliyor. Eger
maddi zellikleri nedeniyle emek aletligi ilevi diinda baka ilevleri de
yerine getirebilirse, bu grdg belirli ileve bagli olarak sabit sermaye
olabilir ya da olamaz. Sigirlar i hayvani olarak sabit sermayelerdir; ama
kesim hayvani olarak, sonunda dolaima bir rn olarak katilan hammad-
deler; yani sabit degil, dner sermayedirler.
BR retim aracinin, birbiriyle ilikili, srekli ve bu nedenle de bir
retim dnemi yani bir rnn son halini almasi iin gerekli tm re-
tim zamani-, oluturan yinelenen emek-sreleri ierisinde salt uzunca
bir sre yer aliyor olmasi, tipki sabit sermayenin yaptigi gibi, kapitalisti,
yatirimlarini uzun ya da kisa vadeli yapmaya zorlar, ama bu, onun ser-
mayesini sabit sermaye yapmaz. rnegin, tohum, sabit sermaye degil,
yalnizca retim srecinde aagi yukari bir yil kalan hammaddedir. Btn
sermayeler, retken sermaye olarak ilev yaptiklari srece retim sre-
cinde kalirlar ve bu nedenle, maddi biimleri, ilevleri ve degerlerinin
dolaim biimleri ne olursa olsun, retken sermayenin btn geleri
iin de durum budur. Bu yer ali sresinin uzun ya da kisa oluu bu,
szkonusu retim srecinin trne ya da amalanan yararli etkiye bagli
bir sorundur sabit ve dner sermaye arasindaki ayrimi etkilemez.
2O
[sayfa
178|
2O
Neyin sabit, neyin dner sermaye oldugunu saptamanin glg nedeniyle Herr Lorenz
Stein bu ayrimin yalnizca konunun incelenmesinin kolaylatirilmasi amaciyla yapildigini saniyor.
T4
Kurl Murks
Kupilul ll
Emegin genel koullarini ieren emek aletlerinin bir kismi, emek
aleti olarak retim srecine girer girmez ya sinirlandirilir, yani rnegin
makineler gibi retken ilevi iin hazirlanir, ya da topragin iyiletirilmesi,
fabrika binalari, yksek firinlar, kanallar, demiryollari vb. gibi daha
balangita, tainamaz, sinirli biimleri ierisinde retilmi bulunurlar.
Emek aletinin ierisinde ilev yapacagi retim srecine devamli bagliligi
burada ayni zamanda onun fiziksel varlik biimi yzndendir de. te
yandan, bir emek aleti fiziksel olarak srekli yer degitirebilir, oradan
oraya gidebilir ve gene de srekli olarak retim srecinde kalabilir; r-
negin, bir lokomotif, bir gemi, i hayvanlari, vb. gibi. Bir durumda hare-
ketsizlik ona sabit sermaye niteligini kazandirmadigi gibi, diger durumda
hareketlilik onu bu nitelikten yoksun birakmaz. Ama bazi emek aletleri-
nin bir yerde sinirlandirilmasi, siki sikiya bir yere baglanmasi olgusu,
sabit sermayenin bu kismina, uluslarin ekonomisinde zel bir rol ykler.
Bunlar lke diina gnderilemez, dnya pazarinda metalar olarak dola-
amazlar. Bu sabit sermaye zerindeki sahiplik hakki degiebilir, alinip
satilabilirler ve bu lde de zihinsel olarak dolaabilirler. Bu mlkiyet
hakki, szgelii hisse senetleri biiminde, di pazarlarda bile dolaabilir.
Ama bu tr sabit sermayeye sahip olan kiilerdeki bir degime, ulusal
servetin hareketsiz ve maddi bakimdan sabit kisminin, hareketli kismiy-
la ilikisini degitirmez.
21
SABT sermayenin bu kendine zg dolaimi, kendine zg bir
devirle sonucunu verir. Degerin, ainip yipranmayla maddi biimini kay-
beden kismi, rnn degerinin bir kismi olarak dolair. rn, kendi
dolaimi araciligi ile kendisini metalardan paraya evirir; dolayisiyla ayni
ey, rnn dolaima soktugu emek aletinin deger-kismina da uygula-
nir ve bu deger, bu emek aletinin, retim srecinde deger taiyiciligindan
kaybetmesi oraninda, dolaim srecinden para biiminde ikar. Degeri
bylece ifte bir varlik kazanir. Bir kismi retim srecine ait bulunan
kullanim-biimine ya da madde biimine bagli kalir. Diger kismi, kendi-
sini bu biimden para biimine brnerek siyirir. Kendi maddi biimi
ierisinde varolan emek aletinin degerinin bu kismi, ilevini yerine getir-
irken srekli azaldigi halde, paraya [sayfa 174| dnen kisim srekli artar
ve bu, alet ensonu tkenene ve tm degeri gvdesinden ayrilarak para-
ya evrilene kadar srer. Burada, retken sermayenin bu gesinin dev-
rindeki zellik aika ortaya ikar. Degerinin paraya dnmesi, bu degeri
taiyan metain para haline gelmesine ayak uydurur. Ama bu para-biim-
den tekrar bir kullanim-biime evrilmesi, metalarin diger retim gele-
rine evrilmelerinden ayri olarak yer alir ve daha ok kendi yeniden-
retim dnemi, yani emek aletinin eskidigi ve ayni trden bir yenisiyle
degitirilmesi gerektigi sreyle belirlenir. Eger 1O.OOO sterlin degerinde
21
Elyazmasi IV'n sonu, II'nin balangici. -F.E.
T47
Kurl Murks
Kupilul ll
bir makine, diyelim on yillik bir dnem dayanirsa, o zaman, bu makine
iin balangita yatirilan degerin devir sresi on yil olur. Bu sre sona
erene kadar yenilenmesi gerekmez ve bu maddi biimi ierisinde ilev
yapmaya devam eder. Bu arada degeri, srekli retilmelerine yardimci
oldugu metalarin degerinin bir kismi olarak para para dolair ve by-
lece yava yava paraya dnr; bu durum, ensonu on yilin sonunda
btnyle para biimine brnene ve paradan tekrar makineye evrile-
ne, bir baka deyile devrini tamamlayana kadar devam eder. Bu yeni-
den-retim zamani gelene kadar, degeri, balangi olmak zere bir para
yedek fonu biiminde yava yava birikir.
retken sermayenin geri kalan geleri, kismen, yardimci ve
hammadde olarak varolan degimeyen-sermaye gelerini, kismen de
emek-gcne yatirilan degien-sermaye gelerini ierir. Emek sreci ile
arti-deger retim srecinin tahlili (Buch I, Kap. V), bu farkli gelerin,
rnlerin yaraticilari ve deger1erin yaraticilari olarak tamamen farkli ha-
reket ettiklerini gstermiti. Degimeyen-sermayenin, yardimci ve
hammaddeleri kapsayan kisminin degeri tipki emek aletlerini kapsay-
an kismi gibi rnn degerinde yalnizca aktarilmi deger olarak tekrar
ortaya iktigi halde, emek-gc, emek-sreci araciligi ile rne kendi
degerinin bir edegerini ekler, bir baka deyile degerini fiilen yeniden
retir. Ayrica, yardimci maddelerin bir kismi yakit, aydinlatici gaz, vb.
rne maddeten girmeksizin emek srecinde tketildigi halde, diger
bir kismi rne maddeten girer ve onun maddi tzn oluturur. Ama
btn bu farkliliklar, dolaim ve dolayisiyla devir biimi ynnden nem-
sizdir. Yardimci maddeler ve hammaddeler, rnn yaratilmasinda [sayfa
175| btnyle tketildikleri iin deger1erini tmyle rne aktarirlar. By-
lece bu deger, rn tarafindan kendi btnlg ierisinde dolaima
sokulur ve kendisini paraya, sonra da paradan tekrar metain retim
gelerine dntrr. Devri, sabit, sermayeninki gibi kesintiye ugramayip,
biimlerinin btn devrelerinden kesintiye ugramaksizin geer, yle ki
retken sermayenin bu geleri srekli olarak aynen yenilenir.
retken sermayenin emek-gcne yatirilmi bulunan degien kis-
mina gelince, emek-gcnn belirli bir sre iin satin alindigi unutulm-
amalidir. Kapitalist, emek-gcn satinalip da retim srecinde
somutlatirdigi anda, bu emek-gc, sermayesinin bir kismini, degien
kismini oluturur. Emek-gc gnde belli bir sre faaliyette bulunarak
rne tm gn boyunca yalniz kendi degerini eklemekte kalmaz, ayrica
bunun zerinde bir de arti-deger katar. Biz, imdilik bu arti-degeri ele al-
mayacagiz. Emek-gc satin alindiktan ve ilevini diyelim bir hafta iin
yerine getirdikten sonra, satin alinmasi, aliilagelen zaman araliklari ie-
risinde srekli yenilenmelidir. Emek-gcnn, ilevini yerine getirdigi
srece rne ekledigi ve rnn dolaimi sonucu paraya dntrlen
degerinin edegeri, srekli olarak paradan emek-gcne evrilmek, yani
srekli olarak kendi biim devrelerinin tmnden gemek zorundadir;
T48
Kurl Murks
Kupilul ll
yani srekli retim devresinin kesintiye ugramamasi iin bu degerin
devredilmesi gerekir.
Demek oluyor ki, retken sermayenin degerinin emek-gcne
yatirilmi bulunan kismi, tmyle rne aktarilir (biz, burada, arti-deger
sorununu daima konu-dii tutuyoruz) ve onunla birlikte, dolaim alanina
ait iki bakalaimdan geer ve bu srekli yenilenme nedeniyle daima
retim sreci ierisinde kalir. Bylece deger yaratilmasi szkonusu ol-
dugu srece, emek-gc ile degimeyen sermayenin sc|/| sermayeyi
o|0|0|mcycn paralari arasindaki iliki, bunun tersi durumda, ne denli
farkli olursa olsun, sabit sermayenin tersine onun degerinin bu tr devri-
ni emek-gc onlarla birlikte paylair. retken sermayenin bu paralari
degerinin emek-gcne ve sabit sermayeyi oluturmayan retim arala-
rina yatirilmi kisimlari onlarin ortak devir niteliklerinden tr sabit,
sermayenin karisina Jne| ya da c/|c| sermaye olarak ikarlar.
Kapitalistin, emek-gcn kullanmak iin emekiye dedigi pa-
ranin, emekiye geim aralarinin genel edegeri biiminden [sayfa 176| ne
fazla ve ne de eksik oldugunu daha nce de gsterdik.* Bu bakimdan
degien-sermaye, z olarak, geim aralarini kapsar. Ama bizim devri
ele aldigimiz bu durumda, bu, bir biim sorunudur. Kapitalist, emeki-
nin geim aralarini degil, emek-gcn satin alir. Ve sermayesinin
degien kismini oluturan emekinin geim aralari degil, faaliyet halin-
deki emek-gcdr. Kapitalistin emek srecinde retken olarak tket-
tigi ey, emekinin geim aralari degil, emek-gcnn kendisidir.
Emek-gc kariliginda aldigi parayi geim aralarina dntren
emekinin kendisidir ve bunu, geim aralarini tekrar emek-gcne
dntrmek, yaamini srdrmek iin yapar; tipki kapitalistin, szgeli-
mi, para kariliginda sattigi metalarin arti-degerinin bir kismini kendisi
iin tketim maddelerine dntrmesi ve bunu, metalarini satin alan-
larin kariliginda kendisine geim aralari vermesini art komadan yap-
masi gibi. Eger emekiye cretinin bir kismi geim aralari olarak, ayni
olarak dense bile, bu, imdi ancak bir ikinci ticari ilem olur. Emek-
gcn, o, belli bir fiyata, ve bu fiyatin bir kisminin da geim aralari ola-
rak eline geecegi dncesiyle satar. Bu, yalnizca deme biimini de-
gitirir, fiilen sattigi eyin kendi emek-gc oldugu olgusunu degil. Bu,
emeki ile kapitalist arasinda degil, meta alicisi olarak emeki ile meta
saticisi olarak kapitalist arasinda geen ikinci bir ilemdir; oysa ilk ilemde
emeki bir meta (kendi emek-gcnn) saticisi, kapitalist ise bu metain
alicisidir. Bu, tipki bir kapitalistin metaini, diyelim bir makineyi bir demir
imalatisina satarak, onun yerine baka bir meta, diyelim demir almasi
gibidir. te bu nedenle, sabit sermayenin karisinda kesinlikle dner
sermaye niteligine brnen, emekinin geim aralari degildir. Onun
emek-gc de degildir. Bu, daha ok, retken sermayenin emek-gc-
* lc/|c|, Birinci Cilt, Altinci Blm, s. 182-1D2. -EJ.
T4
Kurl Murks
Kupilul ll
ne yatirilan ve devir biimi nedeniyle, degimeyen-sermayenin bazi ki-
simlariyla ortak ve bazi kisimlariyla da karit den bu niteligi kazanan
deger kismidir.
Dner sermayenin degeri emek-gc ve retim aralari olarak
ancak rnn retim srecinde bulundugu sre iin, sabit sermayenin
hacminin belirledigi retim legine uygun olarak yatirilir. Bu deger
btnyle rne girer ve bu nedenle satiiyla dolaim alanindan tmy-
le geri dner ve yeniden yatirilabilir. Sermayenin dner kisminin iinde
varoldugu emek-gc [sayfa 177| ile retim araci, son biimini almi r-
nn yaratilmasi ve satii iin gerekli lde dolaimdan ekilmitir, ama
bunlar, yeniden satin alinmak, para biiminden tekrar retim gelerine
evrilmek suretiyle srekli olarak yerlerine konulmali ve yenilenmelidir.
Bunlar, pazardan, her seferinde, sabit sermaye gelerinden daha kk
miktarlarda ekilir, ama bunlarin pazardan tekrar ekilmelerinin daha
sik olmasi ve bunlara yatirilan sermayenin daha kisa araliklarla yenilen-
meleri gerekir. Bu srekli yenileme, onlarin tm degerlerini dolatiran
rnn srekli dnmyle saglanir. Ve son olarak, yalniz degerleri
ynnden degil, maddi biimleri bakimindan da tm bakalaim evre-
sinden de geerler. Bunlar durmadan metalardan tekrar ayni metalarin
retim gelerine dnrler.
Kendi degeriyle birlikte emek-gc daima rne arti-degeri, kar-
iligi denmeyen emegin somutlami biimini katar. Bu, son biimini
almi rn tarafindan srekli dolatirilir ve tipki degerinin teki geleri
gibi paraya evrilir. Ne var ki, biz, burada, esas olarak, sermaye-degerin
devriyle ilgilendigimiz ve ayni zamanda meydana gelen arti-degerin de-
vrini dikkate almadigimiz iin, imdilik bu konuyu bir yana birakiyoruz.
Yukardaki aiklamalardan u sonular ikarilabilir:
1. Sabit ve dner sermayenin biimlerindeki kesinlik, salt retim
srecinde ilev yapan sermaye-degerin, yani 0|e|/en se|mcyen/n farkli
devirlerinden ileri gelir. Devirdeki bu farklilik kendi payina, retken ser-
mayenin eitli kisimlarinin degerlerini rne farkli biimde aktarmala-
rindan dogar; bu, rn degerin yaratilmasinda bu kisimlarin oynadiklari
farkli rollerden ileri gelmedigi gibi, kendini geniletme srecindeki, ken-
dilerine zg tutumlarindan da tr gelmez. Son olarak, degerin rne
aktarilmasindaki farklilik ve bu nedenle, bu degerin rn tarafindan
dolatirilma ve rnn bakalaimlari yoluyla ilk maddi biimi ierisin-
de yenilenme biimindeki farklilik-, bir kismi tek bir rnn yaratilmasi
sirasinda tamamen tketilen, diger kismi ise yalnizca azar azar kullani-
lan retken sermayenin ierisinde varoldugu maddi biimlerindeki farkli-
ligindan ileri gelir. Bu duruma gre, sabit ve dner sermaye olarak bl-
nebilecek sermaye, ancak retken sermayedir. Ne var ki, bu antitez, sa-
nayi sermayesinin diger iki varlik biimine, yani meta-sermaye ile para-
sermayeye uygulanmadigi gibi, bu iki biimin retken [sayfa 178| sermaye-
ye antitezi olarak da bulunmazlar. Bu, cncc/ 0|e|/en se|mcye //n |e
T50
Kurl Murks
Kupilul ll
on0n c|cn|nJc bulunur. Para-sermaye ile meta-sermaye ne kadar ser-
maye olarak i grrlerse grsnler, dolaimlari ne kadar kesintisiz olur-
sa olsun, retken sermayenin dolaan kisimlarina dnene kadar, sabit
sermayeden farkli olarak, dner sermaye haline gelemezler. Ne var ki,
bu iki sermaye biimi dolaim alaninda bulunduklari iin, ekonomi poli-
tik, grecegimiz gibi, Adam Smith'ten beri, bunlari retken sermayenin
dolaan kismi ile bir araya koyma ve bunlari dner sermaye kategorisi
ierisine yerletirme yanilgisina dmtr. Bunlar, gerekten de ret-
ken sermayenin tersine, dolaim sermayesidir, ama sabit sermayenin
tersine dner sermaye degildirler.
2. Sermayenin sabit kisminin devri ve dolayisiyla ayrica bunun
iin gerekli devir zamani, sermayenin dolaan kisimlarinin birka devri-
ni kapsar. Sabit sermayenin bir devir yaptigi srede, dner sermaye
birka devir yapar. retken sermayenin degerini oluturan kisimlardan
birisi, kesin sabit sermaye biimini, ancak iinde bulundugu retim ara-
ci, rnn yapimi ve meta olarak retim srecinden ikmasi iin gerekli
srede tamamen yipranmadigi durumda kazanabilir. Degerinin bir kis-
mi, hl korunan eski kullanim-biiminde kalmak zorunda oldugu hal-
de, diger kismi, son halini almi rnle birlikte dolaima girer ve bu
dolaim, tersine, sermayeyi oluturan akici kisimlarin tm degerini de
ayni zamanda dolatirir.
8. retken sermayenin deger-kismi, sabit sermayeye yatirilan ki-
sim, sabit sermayeyi ieren retim aralarinin btn kullanim sresi iin
bir defada hepsi yatirilir. Dolayisiyla bu degerin tm dolaima kapitalist
tarafindan bir seferde sokulmu olur. Buna karilik dolaimdan, sabit
sermayenin rnlere para para ekledigi degerin kisimlarinin gerekle-
mesiyle ancak para para ve yava yava tekrar ekilir. te yandan,
retken sermayenin bir kisminin kendilerinde sabit hale geldigi retim
aralarinin kendisi, ilev yaptiklari btn dnem iin retim srecinde
somutlami olarak bir seferde dolaimdan ekilir. Ama, bu dnem
iin, ayni trden yenileriyle yerlerinin doldurulmasini ve yeniden-retimi
gerektirmezler. Bunlar, kendilerini yenileme gelerini dolaimdan ek-
meksizin, dolaima sokulan metalarin yaratilmasina, uzun ya da kisa bir
dnem iin katkida bulunmaya devam ederler. Bylece, bunlar, bu d-
nem sresince [sayfa 17D| kapitalistten, yatiriminda bir yenileme yapmasini
gerektirmezler. Son olarak, sabit sermayeye yatirilan sermaye-deger, bu
sermaye-degerin ierisinde varoldugu retim aralarinin ilev yaptiklari
dnem sirasinda, kendi biimlerinin devresinden maddeten degil, an-
cak degerleri bakimindan bu dolaimdan geer ve bunu da para para
ve yava yava yapar. Bir baka deyile, degerinin bir kismi, para bii-
minden kendi asil maddi biimine tekrar evrilmeksizin, srekli dolair
ve metalarin degerinin bir kismi olarak paraya evrilir. Paranin, retim
aralarinin maddi biimine bu tekrar dnmesi, retim aralarinin ta-
mamen tketildigi, kendi ilev yapma dneminin sonuna dek yeralmaz.
T5T
Kurl Murks
Kupilul ll
4. Dner sermayenin geleri, retim srecine eger sre kesin-
tiye ugramayacak olursa sabit sermayenin geleri kadar devamli biim-
de baglidir. Ne var ki, dner sermayenin bu biimde bagli bulunan geleri
srekli olarak aynen yenilendikleri halde (retim aralari ayni trden
yeni rnlerle, emek-gc srekli yenilenen satinalmalarla yenilendikle-
ri halde), sabit sermayenin geleri ne kendileri yenilenir, ne de bunlar
varolduklari srece satinalinmalarinin yenilenmeleri gerekir. retim sre-
cinde ham ve yardimci maddeler her zaman bulunur, ama son biimini
almi rnn yaratilmasinda eski gelerin tketilmesinden sonra, her
zaman ayni trden yeni rnler bulunur. Emek-gc de ayni ekilde her
zaman retim srecinde vardir, ama bu, ancak, sik sik kiilerin degime-
sini de ieren devamli yeni satin almalar sayesinde olur. Ama dner
sermayenin yinelenen devirleri sirasinda, yinelenen ayni retim srele-
rinde ayni zde binalar, makineler vb. ilev yapmayi srdrrler.
II. SABT SERMAYENN KISIMLARI, YERNE KONMASI.
ONARIMI VE BRKM
Herhangi bir sermaye yatiriminda, sabit sermayenin ayri ayri ge-
lerinin farkli yaam sresi ve bu nedenle de farkli devir zamanlari vardir.
rnegin demiryollarinda raylarin, vagonlarin, toprak tesviyesinin, istasyon-
larin, kprlerin, tnellerin, lokomotiflerin, yk vagonlarinin farkli ilev
dnemleri ve yeniden-retim zamanlari vardir, bu yzden de bunlara
yatirilan sermayenin devir zamanlari da farklidir. Uzun yillar, binalar, pe-
ronlar, su tanklari, kprler, tneller, yarmalar, bentler, kisacasi, ngiliz
demiryolculugunda "sanat yapilari" denilen eyler herhangi bir [sayfa 18O|
yenilenmeyi gerektirmezler. En fazla eskiyen eyler, raylar ile lokomotif
ve vagonlardir.
Balangita modern demiryollarinin yapiminda, en sekin m-
hendislerce benimsenen egemen gre gre, bir demiryolu bir yzyil
dayanacak ve raylarin ainma ve yipranmasi o denli pek az olacakti ki,
bu, btn parasal ve diger pratik amalar bakimindan hesaba katilma-
yabilirdi; iyi bir demiryolunun yaam sresi 1OO-15O yil diye kabul edili-
yordu. Ama ok gemeden, bir rayin hi kukusuz lokomotiflerin hizina,
vagonlarin agirligi ile sayisina, raylarin apina ve diger birok ilgili koula
bagli bulunan yaaminin ortalama 2O yili gemedigi ortaya ikmitir.
Hatta bazi istasyonlar ile byk trafik merkezlerinde, raylar her yil ain-
maktadir. 1867 dolaylarinda, demir raylara gre iki katina malolan ama
en az iki misli mre sahip elik raylarin kullanilmasina balandi. Ahap
vagonlarin mr 12-15 yildi. Vagonlarla lokomotiflere gelince, yk vagon-
larinin yolcu vagonlarindan daha abuk eskidigi saptandi. 1867'de bir
lokomotifin mr yaklaik 1O-12 yil olarak tahmin ediliyordu.
Ainma ve yipranma, her eyden nce kullanimin bir sonucudur.
Kural olarak "raylarin ainmasi, vagonlarin sayisi ile orantilidir". (R. C., n
T52
Kurl Murks
Kupilul ll
17645.)
22
Hizdaki artila birlikte bir demiryolundaki ainma ve yipranma,
hizin karesinden daha byk bir oranda artar; yani eger motorun hizini
iki katina ikartacak olursaniz, yolun ainma ve yipranma maliyetini drt
katindan daha fazlasina ikartmi olursunuz. (R. C. n 17O46.)
Ainma ve yipranmaya, bir de ayrica doga glerinin etkisi yo-
laar. Szgelimi yolcu vagonlari yalniz fiili yipranmadan degil, kf ve
pastan da eskir. "Yolun bakim maliyetleri, zerinden geen trafigin
aindirma ve eskitmesinden daha ok, havayla temas eden, kerestenin,
demirin, tuglanin ve betonun niteligine baglidir. Bir aylik iddetli kt
hava, demiryoluna bir yillik trafikten daha fazla zarar verir." (R. P. Willi-
ams, "On the Maintanence of Permanent Way", 1867 sonbaharinda n-
aat Mhendisleri Enstitsnde okunan bildiri.*) [sayfa 181|
Son olarak, modern sanayiin her yerinde oldugu gibi, burada da,
manevi deger kaybi da bir rol oynar. Genellikle, eskiden 4O.OOO sterline
malolan ayni sayida vagon ve lokomotif, aradan on yil getikten sonra,
8O.OOO sterline satin alinabilir. Kullanim-degerlerinde herhangi bir dme
olmadigi halde, vagon ve lokomotiflerde deger kaybi, pazar-fiyatinin yz-
de 25'i olarak saptanmalidir. (Lardner, Rc/|0cy Economy.)
"Tnel-kprler imdiki biimleriyle yenilenmeyecektir." (nk
bu gibi kprler iin imdi daha iyi biimler vardir.) "Siradan onarimlar,
kisim kisim sklme ve yenileme pratik degildir." (W. P. Adams, RocJs
cnJ Rc/|s, London 1862.) Emek aletleri, sanayiin ilerlemesiyle her za-
man geni lde degiiklige ugrarlar. Bu nedenle, ilk biimleriyle degil,
bu degiiklige ugrami biimleriyle yenilenir.
Bir yandan, belli bir maddi biim ierisinde yatirilmi ve bu bii-
miyle belli bir ortalama mre sahip bulunan sabit sermaye kitlesi, yeni
makinelerin vb. ancak yava yava kullanima sokulmasinin bir nedenini
oluturur ve bu yzden gelimi emek aletlerinin hizla genel kullanima
sokulmasini engeller. te yandan da, rekabet, eski emek aletlerinin,
zellikle kesin degiiklikler oldugu zaman, dogal mrlerini daha tamam-
lamadan, yenileriyle degitirilmelerini zorunlu kilar. Fabrika ara ve ge-
relerinin olduka geni toplumsal boyutlarda bu gibi vaktinden nce
yenilenmelerini esas olarak afetler ya da bunalimlar zorlar.
Ainma ve yipranma (manevi deger kaybi hari) sz ile, sabit
sermayenin kullanilmak suretiyle, kullanim-degerindeki ortalama kaybi
oraninda yava yava rne aktardigi deger kismi kastedilmektedir.
Bu ainma ve yipranma, kismen yle bir biimde olmaktadir ki,
sabit sermaye belli bir ortalama dayanikliliga sahip olmaktadir. Sabit
22
R C. iaretli alintilar, Demiryollari Kraliyet Komisyonundandir. Komisyon yeleri nnde
alinmi Delil Tutanaklari, 1867 yilinda, Londra'da, hem Avam Kamarasina ve hem de Lordlar
Kamarasina sunulmutur. Sorular ile yanitlar numaralanmi ve bu numaralar burada
gsterilmitir.
* R. P. Williams'in bildirisi, Voney Vc|/e| Re|/e0'nun 2 Aralik 1867 tarihli sayisinda
yayinlanmitir. -EJ.
T53
Kurl Murks
Kupilul ll
sermaye, btn bu dnem iin, bir defada yatirilmaktadir. Bu dnemin
sona ermesinden sonra; o, tmyle yenilenmelidir. Canli emek aletleri
(/ns||0men|), diyelim at szkonusu oldugu zaman, bunlarin yeniden re-
timini doganin kendisi zamanlar. Bunlarin emek aleti olarak ortalama
mrleri doga yasalarinca belirlenir. Bu sre dolar dolmaz bunlarin yer-
lerine yenilerinin konmasi gerekir. At, para para yenilenemez; diger
bir atla yenilenmelidir.
Sabit sermayenin diger gelerinin, devresel ya da kismi [sayfa 182|
yenilenme olanagi vardir. Bu durumda, devresel ya da kismi yenilenme
ile, iin yava yava geniletilmesini birbirinden ayirmak gerekir.
Sabit sermaye, kismen, ayni sre dayanmayip, eitli araliklarla
para para yenilenen homojen paralardan oluur. Bu, rnegin, de-
miryolunun teki kisimlarindan daha sik degitirilmesi gerekli olan
istasyonlardaki raylar iin geerlidir. Bu, gene, Lardner'e gre, Belika
demiryollarinda, 184O'larda* yilda yzde 8 oraninda degitirilmeleri ge-
reken yolcu vagonlari iin de geerlidir; yle ki, 12 yilda btn vagon-
lar yenilenmiti. Demek ki, burada, yle bir durumla kari kariyayiz:
sabit sermayenin belli bir tr iin diyelim on yillik bir sre iin belli bir
miktar yatiriliyor. Bu harcama bir defada yapiliyor. Ama bu sabit ser-
mayenin belirli bir kismi, degeri rnn degerine girmi ve paraya
evrilmi kisim, her yil ayni olarak yenilendigi halde, geri kalan kismi, ilk
maddi biimi ierisinde varolmaya devam ediyor. Bu sermayeyi, sabit
sermaye olarak, dner sermayeden ayiran ey, bu bir defada yatirilma
durumu ile, maddi ekli ierisinde ancak kismen yeniden retilme du-
rumudur.
Sabit sermayenin diger paralari, eit olmayan zaman srelerin-
de eskiyen ve eskidike yenilenmeleri gereken heterojen kisimlardan
oluur. Bu, zellikle makineler iin geerlidir. Bir sabit sermayenin farkli
kisimlarinin farkli dayanikliliklari ile ilgili olarak syledigimiz bu szler,
bu durumda, bu sabit sermayenin bir parasi olarak ortaya ikan her-
hangi bir makinenin farkli kisimlarinin dayanikliligi iin geerlidir.
Kismi yenilenme sirasinda, iin yava yava genilemesi konusun-
da unlari syleyebiliriz: Grdgmz gibi, sabit, sermaye retim sre-
cindeki ilevlerini ayni olarak yerine getirmeye devam ettigi halde,
degerinin ortalama ainma ve yipranmasiyla orantili bir kismi, rnle
birlikte dolami, paraya dnm ve ayni olarak yeniden-retimini
bekleyen sermayenin yenilenmesi iin ayrilan yedek para fonunda bir
ge oluturmutur. Sabit sermayenin bu paraya evrilen deger kismi,
iin geniletilmesi iin ya da makineler zerinde bunlarin yeterligini arti-
racak gelimeler yapmak zere kullanilabilir. Bylece, yeniden-retim
uzun ya da kisa zaman srelerinde yeralir ve bu, toplum aisindan, [sayfa
188| geniletilmi lekli bir yeniden-retimdir eger retim alani geni-
* Almanca ve Fransizca baskilarda "185O'lerde". -.
T54
Kurl Murks
Kupilul ll
letilmi ise yaygin (ex|ens/|e); eger retim aralari daha etkin hale geti-
rilmi ise yogunlatirilmi (/n|ens/|e) bir yeniden-retimdir. Geniletilmi
lekli bu yeniden-retici, birikimin arti-degerin sermayeye dntrl-
mesinin sonucu olmayip, sabit sermayenin gvdesinden kendisini para
biiminde koparip ayiran degerin, tekrar yeni ek sermayeye ya da hi
degilse ayni trden daha etkin sabit sermayeye evrilmesinden ileri ge-
lir. Kukusuz bu, kismen, iin kendine zg niteligine, bu trden yava
yava yapilan eklemeleri yapabilme lsne ve oranina, dolayisiyla bu
biimde yeniden yatirilmak zere toplanmasi gerekli yedek fonlarin mik-
tarina ve bunun iin gerekli zamana da baglidir. Mevcut makinelerin
ayrintilari zerinde, ne lde daha fazla iyiletirmeler yapilabilecegi,
dogal olarak, bu iyiletirmelerin niteligi ile makinenin kendi yapisina
baglidir. Demiryollarinin yapiminda, daha balangita bu noktanin ne
kadar iyi dnldgn Adams yle anlatmaktadir: "Tm yapi, ari
kovanina egemen olan u ilkeye dayanmalidir: sinirsiz genileme kapa-
sitesi. Herhangi bir sabit ve kesinlemi simetrik bir yapidan, genileme
halinde ilerde yikilmasina gereksinme duyulacagi iin kainmak gere-
kir." (s. 128.)
Bu, geni lde mevcut mekana baglidir. Bazi binalarda ek kat-
lar yapilabilir; digerlerinde ise yatay genileme ve dolayisiyla daha fazla
arazi gereklidir. Kapitalist retimde, bir yanda geni lde malzeme
savurganligi, te yandan ise, iin yava yava genilemesi ierisinde (kis-
men emek-gcne zararli) ve hi de pratik olmayan bu tr yatay genile-
meler vardir, nk hi bir ey toplumsal bir plana gre yapilmadigi gibi,
her ey bireysel kapitalistin i grdg sinirsiz farkliliktaki koullara, arala-
ra vb. baglidir. Bu, retici glerin byk lde ziyan edilmesi sonucu-
nu verir.
Bu yedek para fonunun (yani tekrar paraya evrilmi bulunan
sabit sermayenin bu kisminin) blk prk yatirimi, en kolay, tarimda
yapilir. Belli byklkte bir retim alani, burada, sermayenin yava yava
emilmesine ok byk olanak saglar. Ayin ey hayvan yetitirilmesinde
oldugu gibi, dogal yeniden-retimin bulundugu yerler iin de geerlidir.
Sabit sermaye zel bakim maliyetlerini gerektirir. Bu bakimin bir
kismini emek-srecinin kendisi saglar; sabit sermaye, [sayfa 184| emek-
srecinde kullanilmadigi takdirde zarar grr (Buch I, Kap, VI, s. 1D6 ve
Kap. XIII, s. 428, kullanilmadiklari sirada makinelerin yipranmasi ve
ainmasi konusu). ngiliz yasalari, bu nedenle, kiralanmi topraklar eger
usulnce ve adetlere gre ekilmiyor ise, bunu aika savurganlik say-
maktadir. (W. A. Holdsworth, Barrister at Law, 7|e lc0 o/ lcnJ|o|J
cnJ 7encn|, London 1857, s. D6.) Emek-srecindeki kullanimdan ileri
gelen bu bakim, canli emegin znde bulunan bir doga vergisidir. ste-
lik, emegin bu koruyucu gc iki ynl bir nitelige sahiptir. Bir yandan
emek malzemelerinin degerini rne aktarmak suretiyle bunu korumu
olur, te yandan da emek aletlerinin degerini, bu degeri rne aktar-
T55
Kurl Murks
Kupilul ll
maksizin, bunlarin kullanim-degerini retim srecindeki faaliyeti ara-
ciligi ile korumu olur.
Bununla birlikte, sabit sermaye, gene de, iyi durumda kalabilmek
iin mutlak bir emek harcamasini da gerektirir. Makinelerin zaman za-
man temizlenmesi gerekir. Bu, yapilmadigi takdirde, makinelerin yarar-
siz hale gelecekleri ve retim srecinden kopartilamayacak bazi gelerin
zararli etkilerini yoketmek iin harcanan bir ek emek sorunudur; dolayi-
siyla, makineleri aliir durumda tutma sorunudur. Belirtmeye gerek
yok ki, sabit bir sermayenin normal dayanikliligi, ilevlerini normal ola-
rak yerine getirebilecegi sre boyunca gerekli btn koullarin saglandi-
gi varsayimina gre hesaplanmaktadir; tipki bir insanin ortalama mrnn
8O yil oldugunu sylerken, daima yikandigini varsaydigimiz gibi. Burada
szkonusu olan, makinenin ierdigi emegin yerine konmasi degil, kulla-
nilmasinin zorunlu kildigi devamli ek emektir. Bu, makinenin harcadigi
emek sorunu degil, makineye harcanan emek, iinde retim gesi de-
gil hammaddenin bulundugu emek sorunudur. Bu emek iin harcanan
sermaye, rnn varligini borlu oldugu asil emek-srecine girmedigi
halde, dner sermaye olarak siniflandirilmalidir. Bu emegin, retimde
srekli harcanmasi gerektigi iin degerinin de rnn degeri tarafindan
srekli yerine konmasi gerekir. Buna yatirilan sermaye, dner sermaye-
nin retken olmayan maliyetleri kapsayan kismina girer ve yaratilan
degerlere, yillik bir ortalama hesaba gre dagitilmasi gerekir. Gerek
anlamiyla sanayide bu temizleme iinin, dinlenme zamanlarinda iiler
tarafindan bedavadan ve bedava oluu nedeniyle ogu kez retim si-
rasinda da yapildigini, ve [sayfa 185| kazalarin pek ogunun bu kaynaga
baglanabilecegini grdk.* Bu emek, rnn fiyatinda hesaba katilmiyor.
Byle oldugu srece tketici bunu bedavadan almi oluyor. te yandan
kapitalist de, bylece, makinelerinin bakim maliyetleri iin bir ey
dememi oluyor. Bunu emeki /n e|sonc** demi oluyor ve bu,
sermayenin kendisini korumasinin sirlarindan biri oluyor, ki bu, aslinda,
emekiyi makineler zerinde yasal bir hak sahibi yapiyor ve buna da-
yanarak burjuva yasalari aisindan bile makinenin ortak sahibi oluyor.
Bununla birlikte, makinelerin temizlik iin retim srecinden ikartil-
masinin gerektigi ve bu yzden de bu temizleme iinin rnegin lokomo-
tiflerde oldugu gibi aralarda yapilamadigi eitli retim kollarinda, bu
bakim ii cari giderler olarak sayilmakta ve bu nedenle de dner ser-
mayenin bir gesi olmaktadir. rnegin bir yk treninin lokomotifi, bir
gn bakim yerine alinmaksizin 8 gnden fazla alimamalidir. ... Kazan
eger sogumadan yikanmaya kalkiilirsa, bu ok zararli olabilir. (R. C., n
17828.)
Fiili onarim ya da para degitirme ileri, ilk yatirilan sermayede
* lc/|c|, Birinci Cilt, s. 488. not 1O8. -EJ.
** ahsen. -.
T5
Kurl Murks
Kupilul ll
bulunmayan ve bu yzden de sabit sermayenin degerinin yava yava
yerine konmasiyla hi degilse her zaman yerine konamayan ve
karilanamayan sermaye ve emek harcamasi gerektirir. rnegin, eger
sabit sermayenin degeri 1O.OOO sterlin ve toplam mr de 1O yil ise, bu
1O yilin sonunda btnyle paraya evrilen 1O.OOO sterlin yalniz ilk yati-
rilan sermayenin degerini yerine koyacak, ama bu arada onarimlar iin
eklenen sermayeyi ya da emegi yerine koymayacaktir. Bu, bir tek sefer-
de degil, ancak gereksinme grldg zaman yatirilan degerin ek bir
kismidir ve bunun yatirilmasinin eitli zamanlarda oluu, iin dogasi
geregi raslansaldir. Her sabit sermaye, emek aletleri ve emek-gc iin
bu gibi sonradan yapilan, paralara blnm ek sermaye yatirimlarini
gerektirir.
Makinelerin vb. ayri kisimlarinin baina gelebilecek hasar dogal
olarak raslansal olup, bu yzden gerektirecekleri onarim da gene raslan-
saldir. Bununla birlikte, azok sabit nitelikte olan ve sabit sermayenin
mrnun eitli dnemlerine raslayan iki tr onarimi genel onarimlar-
dan ayirmak gerekir. Bunlar, ocukluk dnemi hastaliklari ile ok daha
fazla sayida olan orta-ya [sayfa 186| sonrasi dneminin hastaliklaridir. Sz-
gelimi bir makine ok mkemmel bir biimde sipari edilmi olabilir,
ama fiilen kullanilmasi bazi aksakliklar ortaya ikartir ve bunlarin daha
sonra harcanan emekle giderilmeleri gerekir. te yandan bir makine
ortaya noktasini ne kadar geerse, normal ainip yipranmasi o kadar
fazla artmi olur, ierdigi malzeme o denli eskimi ve ie yaramaz hale
gelmi olur, ve ortalama mrnn geri kalan kisminda onu aliir du-
rumda tutmak iin gerekli onarimlar da o denli fazla ve nemli olur.
Zamanindan nce lmeyi nlemek iin, gen ve gl bir insana kiyas-
la, daha fazla tibbi harcama yapan yali bir adamin durumu da aynidir.
Bylece, raslansal niteligine karin, onarim ii, sabit sermayenin mr-
nn eitli dnemlerine eit olmayan biimde dagilmitir.
Yukardaki aiklamalardan ve makineler zerindeki onarim iinin
genellikle raslansal niteliginden u sonular ikar:
Onarimlar iin fiilen emek-gc ve emek aletleri harcanmasi, bu
onarimlari gerektiren durumlar gibi, bir bakima, raslansaldir; gerekli olan
onarimlarin miktari, sabit sermayenin mrnn farkli dnemlerine eit
olmayan biimde dagitilmitir. Diger bakimlardan sabit sermayenin or-
talama mr hesaplanirken, kismen temizleme ile (eklentilerin de temiz-
ligi dahil), kismen de gerektigi zamanlarda yapilan onarimlarla, srekli
olarak iyi aliir durumda tutulacagi kabul edilmitir. Sabit sermayenin
ainip yipranmasi yoluyla deger aktarimi, ortalama mr zerinden he-
saplanmakla bitlikte, bu ortalama mrn kendisi, bakim iin gerekli ek
sermayenin srekli yatirilmasi varsayimina dayanir.
Ne var ki, bu fazladan yapilan emek ve sermaye harcamasiyla
eklenen degerin, ortaya iktigi anda, ilgili metalarin fiyatina giremeyece-
gi de aiktir. rnegin bir iplik fabrikatr, ipligini, o hafta, salt, arki kiril-
T57
Kurl Murks
Kupilul ll
di ya da kayii koptu diye geen haftadan daha pahali satamaz. Tek bir
fabrikada byle bir kaza oldu diye, ipligin genel maliyetleri hi bir ekilde
degimemitir. Btn deger belirlemelerinde oldugu gibi, burada da
belirleyici ortalamalardir. Belli bir ikolunda yatirilmi bulunan sabit ser-
mayenin ortalama mr sirasinda gerekli bakim ve onarim ilerinin or-
talama hacmi ile, bu gibi kazalarin ortalamasini deneyim gsterir. Bu
ortalama harcama, ortalama mre dagitilir ve buna tekabl eden kesir-
siz paralar biiminde rnn fiyatina eklenir; bylece, rnn satilmasi
yoluyla yerine konmu olur. [sayfa 187|
Bu biimde yerine konulan ek sermaye, harcani biimi dzensiz
olmakla birlikte dner sermayeye aittir. Makinelerdeki her tr arizanin
hemen giderilmesi byk nem taidigi iin, nispeten byk her fabri-
ka, normal fabrika gcne ek olarak, mhendis, marangoz, mekaniki,
ilingir vb. gibi zel personel de istihdam eder. Bunlarin cretleri, degien
sermayenin bir kismi olup, emeklerinin degeri rne dagitilir. te yan-
dan, retim aralari iin yapilan harcamalar, yukarda, sz edilen or-
talama temeli zerinden hesaplanir; ki buna gre bu harcamalar, fiilen
dzenli olmayan dnemlerde yatirildiklari ve bu yzden de rne ya da
sabit sermayeye dzensiz dnemlerde girdikleri halde, rnn degeri-
nin daima bir kismini olutururlar. Tam anlamiyla onarimlara harcanan
bu sermaye, birok bakimdan kendine zg bir sermayedir; ne dner
ve ne de sabit sermaye olarak siniflandirilabilirse de, cari giderler arasin-
da sayildigi iin dner sermayeye sokulmasi daha dogru olur.
Defter tutma biimi, elbette ki, deftere geirilen fiili durumu hi-
bir ekilde degitirmez. Ne var ki, birok ikolunun, genellikle aliilageldigi
gibi onarim maliyetlerini sabit sermayenin fiili ainma ve yipranmasiyla
birlikte u ekilde hesapladiklarini da dikkate almak nemlidir: Yatirilmi
olan sabit sermaye 1O.OOO sterlin, dayanikliligi da 15 yil olsun. Bu du-
rumda yillik ainma ve yipranma 666
2
/
8
sterlindir. Ama deger kaybi an-
cak on yillik bir dayaniklilik zerinden hesaplanir; bir baka deyile,
sabit sermayenin ainma ve yipranmasi kariligi, retilen metalarin fiyat-
larina, yilda 666
2
/
8
sterlin yerine, 1.OOO sterlin eklenir. Bylece, 888
1
/
8
sterlin onarim, vb. iin yedek olarak ayrilmi olur. (1O ve 15 rakamlari
salt bir rnek olmak zere seilmitir.) Sabit sermaye 15 yil dayanabilsin
diye, bu miktar, onarimlar iin ortalama olarak harcanir. Byle bir hesa-
plama, dogal olarak, onarimlar iin harcanan sabit sermaye ile ek ser-
mayenin farkli kategorilere ait olmasini engellemez. Bu hesaplama
biimine dayanilarak, rnegin, buharli gemilerin bakim ve yenilenmele-
ri, iin asgari maliyet tahmininin yilda yzde 15 oldugu kabul edilmi ve
bu nedenle de yeniden-retim zamani 6
2
/
8
yil olmutur. 186O'larda ngi-
liz hkmeti, Peninsular and Oriental irketine, 6 yillik yeniden-retim
zamanina tekabl eden, yillik yzde 16 oraninda tazminat vermitir. De-
miryollarinda bir lokomotifin ortalama mr 1O yildir ama, onarimlar
hesaba katildiginda deger kaybi yzde [sayfa 188| 12 olarak alinmaktadir,
T58
Kurl Murks
Kupilul ll
bu da lokomotifin dayanikliligini 8 yila indirmektedir. Yolcu ve yk vagon-
larinda ise yapilan tahmin yzde D, ya da 11
1
/
D
yillik bir dayanikliliktir.
Sahipleri iin sabit sermayeyi temsil eden ve bu nitelikleriyle kira-
ya verilen ev ve diger nesnelerin kiralanmasinda, yasakoyucu, zamanin,
dogal koullarin ve normal eskimenin sonucu olan normal deger kaybi
ile, evin normal mr ve normal kullanimi sirasindaki bakimi iin za-
man zaman gerekli grlen onarimlar arasinda her yerde bir ayrim
yapmitir. Kural olarak bunlardan ilkini mal sahibi, ikincisini kiraci karilar.
Onarimlar, ayrica, siradan ve esasli onarimlar diye ayrilir. Bu esasli ona-
rimlar, sabit sermayenin, maddi biimi ierisinde kismen yenilenmesi-
dir ve kira szlemesinde tersi aika, belirtilmedigi takdirde, ayni bi-
imde mal sahibinin omuzlarina yklenir. rnegin ngiliz yasasini ala-
lim: "te yandan, kiraci, her yil, bunlar 'esasli' onarimlari gerektirmedigi
srece, kiralanan ey ve eklentilerini, havadan ve yagitan korumanin
genel olarak 'siradan' onarimlar baligi altina girebilecek onarimlari yap-
manin diinda, baka bir ykmllk taimaz. Kiralanan ey ve eklenti-
lerin 'siradan' onarimlara konu olan kisimlari bakimindan bile, kiralandigi
andaki yai, genel durumu dikkate alinmalidir; nk kiraci, eski ve
ainmi malzemeleri yenileriyle degitirmek zorunda olmadigi gibi, za-
man ve olagan ainip yipranmadan ileri gelen kainilmaz deger kaybini
da telafi etmek zorunda degildir." (Holdsworth, 7|e lc0 o/ lcnJ|o|J
cnJ 7encn|, s. DO ve D1.)
Ainma ve yipranmanin yerine konulmasi ile bakim ve onarim
iinden bsbtn farkli bulunan bir de s/o||c vardir ve bu, olaganst
doga olaylarinin, yanginin, selin, vb. yolatigi yikimlarla ilgilidir. Bunun,
arti-degerden karilanmasi gereklidir ve bundan yapilan bir indirimdir.
Ya da btnyle toplum aisindan ele alindiginda, srekli bir airi-re-
tim, yani mevcut servetin yalnizca yerine konmasi ve yeniden retilmesi
iin zorunlu olandan daha byk lekte ve nfus artiindan tamamen
ayri bir retim yapilmasi gerekir; bylece, kazalar ile doga glerinin
yolatigi olaganst yikimlarin karilanmasi iin gerekli retim aralari
elaltinda bulundurulmu olacaktir.
Aslinda yerine konulmak zere gereksinme duyulan sermayenin
ancak ok kk bir kismi yedek para fonunu ierir. En byk kismi,
kismen fiili genileme olan ve kismen de, sabit [sayfa 18D| sermayeyi re-
ten sanayi dallarindaki normal retim hacmine ait bulunan, bizzat re-
tim leginin genilemesini ierir. rnegin bir makine fabrikasi, ilerini,
mterilerine ait fabrikalarin her yil genileyebilecegi ve bunlardan bir
kisminin daima, tm ya da kismi yeniden-retim gereksinmesi iinde
olacagi hesabina gre ayarlamak zorundadir.
Toplumsal ortalamaya gre, ainma ve yipranmanin oldugu ka-
dar onarim maliyetlerinin de belirlenmesinde, eit koullar altinda ve
ayni sanayi dalindaki eit byklkte sermaye yatirimlarinda bile, zorun-
lu olarak byk eitsizlikler grlr. Uygulamada bir makine vb., bir
T5
Kurl Murks
Kupilul ll
kapitalistin elinde ortalama sreden fazla dayandigi halde, bir digerinde
bu kadar uzun sre dayanmaz. Birinde onarim maliyetleri ortalamanin
zerinde, digerinde ise, altindadir, vb.. Ama ainma ve yipranma ile
onarim maliyetlerinden ileri gelen ve metalarin fiyatlarina eklenen mik-
tar aynidir ve ortalama ile belirlenir. Bu nedenle birisi bu ek fiyattan,
gerekte eklediginden daha fazlasini elde ettigi halde, digeri daha azini
almi olur. Ayni ikolunda, emek-gcn ayni derecede smren eitli
kapitalistlerin farkli kazanlarindan ileri gelen bu durum, btn tekiler
gibi, arti-degerin gerek niteliginin anlailmasindaki glkleri artirma
egilimi tair.
Gerek anlamiyla onarim ve yerine konma ile bakim ve yenile-
me maliyetleri arasindaki sinir izgisi olduka esnektir. rnegin, demir-
yolculugunda, bazi harcamalarin onarimlar iin mi, yoksa yerine kon-
malar iin mi yapildigi, bunlarin cari harcamalardan mi, yoksa asil ser-
maye hissesinden mi karilanacagi yolundaki bitip tkenmez tartimalarin
kkeni ite buradan gelir. Onarim harcamalarini gelir hesabi yerine ser-
maye hesabina aktararak, temettleri yapay olarak iirmek, demiryolu
ynetim kurulunun pek iyi bildigi bir yntemdir. Bununla birlikte, de-
neyim, bu konuda en nemli ipularini saglamitir. Lardner'e gre, r-
negin, bir demiryolunun ilk yillarinda gerekli olan ek emek, "onc||m ola-
rak belirtilmemeli, demiryolu yapiminin esasli bir kismi olarak kabul
edilmeli ve mali hesaplarda, gelire degil, sermayeye zimmet eklinde
gsterilmeli, ainma ve yipranmadan ya da trafigin ileyiinden ileri ge-
len hakli harcamalar olarak degil, yolun yapimindaki ilk ve kainilmaz
eksikliklerden dogan harcamalar diye dnlmelidir". (Lardner, |oc.
c/|., s. 4O.) "En saglam yntem, bu miktar, fiilen harcansin ya da harcan-
masin, [sayfa 1DO| yillik gelirden, bu gelirin elde edilmesi iin zorunlu olarak
ortaya ikan deger kaybinin dlmesidir." (Captain Fitzmaurice, "Com-
mittee of Inquiry on caledonian Railway", Voney Vc|/e| Re|/e0'da
1867'de yayinlanmitir.)
Sabit sermayenin, yerine konma ve bakim olarak ayrilmasi, hi
degilse buhar gcyle yapilmayan tarimda fiilen olanaksiz ve gereksiz-
dir. Kirchhof'a gre (lcnJ|0c| Je| |cnJ0/||sc|c/||/c|en 8e||/e|s|e||e,
Dresden 1852, s. 187), "fazla olmamakta birlikte ara ve gere (tarimsal
ve diger gereler ve her trden iftlik aletleri) ikmalinin tam oldugu
durumlarda, bunlarin yillik ainma ve yipranmasi ile bakiminin, farkli
koullara gre, genel bir ortalama olarak ilk stokun yzde 15 ila 25'i
zerinden hesaplanmasi adet haline gelmitir".
Demiryollarinda vagon ve lokomotiflerin onarilmasi ile yenilen-
mesini birbirinden ayirmak olanaksizdir. "Elimizdeki stoku sayi ile tu-
tuyoruz. Ka tane lokomotifimiz varsa bu sayiyi koruyoruz. Bir tanesi
mr dolar da aliamaz hale gelir ve bir yenisini yapmak gerekirse,
bunu, gelirden karilayarak elbetteki elden geldigince eskisinin malze-
mesinden yararlanarak yapiyoruz ... eskisinden epey eyler kaliyor; te-
T0
Kurl Murks
Kupilul ll
kerlekler, dingiller, kazanlar, ve aslinda eski lokomotifin byk bir kismi
kalmi oluyor." (T. Gooch, Chairman of Great Western, Railway Co., R.
C. on Railways s. 858, n 17827-1782D.) "... Onarim, yenileme demektir;
ben yerine konma szn kabul etmiyorum...; bir demiryolu irketi bir
kez bir tait ya da lokomotif aldimi, bunu onarmak zorundadir ve byle-
ce onun devamli alimasini saglami olur." (n 17784.) "... Lokomotif-
leri bu 8 peni ile sonsuza dek korumu oluruz. Biz lokomotiflerimizi
yeniden yapariz. Bir lokomotifin tamamini satin almaya kalkisaniz, ge-
reginden fazla para harcami olursunuz ... el altinda daima bir ift teker-
lek ya da dingil ya da lokomotifin bir kismi bulunur ve bylece bu,
neredeyse yepyeni bir lokomotifin yapim giderlerini azaltmi olur." (n
177DO.) "u anda her hafta yeni bir lokomotif, ya da hemen hemen yeni
sayilabilecek bir lokomotif ikartiyorum; kazani, silindiri ya da gvdesi
yeni bir lokomotif." (n 17828. Archibald Sturrock, Locomotive Superin-
tendent of Great Northern Railway, R.C., 1867.)
Yolcu vagonlari iin de ayni ey: "Zamanla btn lokomotifler ve
vagonlar srekli onariliyor. Bir seferinde yeni tekerlekler, bir baka sefe-
rinde yeni bir gvde takiliyor. En fazla [sayfa 1D1| ainmayla yzyze bulu-
nan eitli hareketli kisimlar yava yava degitiriliyor; lokomotifler ile
vagonlar ardarda bu gibi onarimlardan gee gee, ogunda, ilk malze-
meden en ufak bir ey kalmiyor. ... Bu durumda bile, yolcu vagonlari ile
lokomotiflerin eski malzemesi u ya da bu lde diger vagonlara ya da
lokomotiflere takiliyor ve bunlar hi bir zaman tmyle sefer dii kal-
miyor. Tainabilir sermaye bu nedenle, srekli yeniden-retim durumu
ierisinde diye kabul edilebilir; ileriki bir dnemde yolun btnyle yeni-
den denmesini gerektiren durum, burada, vagon ve lokomotiflerde
her yil yava yava yapilmi olmaktadir. Bunlarin varligi uzun sreli olmak-
ta ve,srekli genleme halinde bulunmaktadirlar. (Laraner, o. c/|., s.
115-16.)
Lardner'in burada demiryolu ile ilikili olarak anlattigi bu sre,
tek bir fabrikaya uygun dmez, ama tek bir sanayi dalinin tm ve
hatta toplumsal lekte ele alindiginda toplam retim ierisindeki ona-
rimlarla iie gemi sabit sermayenin srekli ve kismi yeniden-retimi-
ne bir rnek olarak pekala gsterilebilir.
Becerikli ynetim kurullarinin, temett ikarmak amaciyla ona-
rim ve yerine koyma terimlerinden yararlanmakta gsterebilecekleri c-
retin bir kaniti ite udur. R. P. Williams'in okudugu yukarda sz edilen
bildiriye gre, eitli ngiliz demiryolu irketleri, daimi yol ve binalarin
onarim ve bakimi iin (yilda ngiliz mili baina), birka yilin ortalamasi
olarak gelir hesabindan u miktarlari dmlerdir:
London & North Western . . . . . . . . . . . . 87O S
Midland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 S
London & South Western . . . . . . . . . . . 257 S
TT
Kurl Murks
Kupilul ll
Great Northem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8OO S
Lancashire & Yorkshire . . . . . . . . . . . . . 877 S
South Eastern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 S
Brighton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 S
Bu farklar, ancak pek kk lde, fiili harcamalardaki farklar-
dan ileri gelmitir; hemen hepsi, gider kalemlerinin, sermaye ya da gelir
hesabina zimmet gsterilmesini gerektiren farkli hesap yntemlerinden
ileri gelmektedir. Williams, uzun uzun, iyi bir temett iin gerekli olmasi
nedeniyle daha az gider ve bu gideri karilayabilecek daha byk bir
gelir olmasi nedeniyle de daha yksek gider gsterildigini anlatmakta-
dir.
Bazi durumlarda ainma ve yipranma ve bu nedenle de [sayfa 1D2|
bunlarin yerine konmasi o derece kktr ki, onarim giderleri diinda
herhangi bir gider gsterilemez. Lardner'in demiryolculuktaki sanat ya-
pilarina ilikin olarak aagidaki szleri genellikle, doklar, kanallar, demir
ve ta kprler vb. gibi btn dayanikli yapilar iin geerlidir. "Daha
saglam yapilar zerinde zamanin yava yava yaptigi etkiler nedeniyle
ortaya ikan ainma ve yipranma, kisa dnemlerde bakildigi zaman
neredeyse hi grnmeyen ama diyelim yz yil gibi uzun bir zaman
gemesi halinde, hatta en saglam yapilarin bile bazilarinin ya da tm-
nn yeniden yapilmasini zorunlu kilabilir. Bu degiiklikler, evrendeki
byk cisimlerin hareketlerinde yeralan, devresel ve asirlik eitsizliklere
uygun bir biimde benzetilebilir. Zamanin, kprler, tneller, kemerli
kprler, vb. gibi demiryollarindaki daha byk sanat yapilari zerindeki
etkisi, bize, asirlik olarak adlandirilan ainma ve yipranma rnekleri sag-
lar. Kisa araliklarla yapilan tm onarim ya da yeniden yapimla giderilen
daha hizli ve gzle, grlr bozulmalar ise, devresel eitsizliklerin benze-
ridir. Yillik onarimlar, daha saglam ve dayanikli yapilarda ilerinde za-
man zaman ortaya ikan olagan hasarlari kapsar; ama bu onarimlar
diinda, zaman, bu yapilar zerinde bile etkisini gsterir ve ne denli
uzak olursa olsun yle bir dnem gelir ki, yeni batan yapimlarini zorun-
lu kilan bir duruma debilirler. Mali ve ekonomik ynden byle bir
dnem, belki de, bunun, bugnk hesaplara katilmasini gerektirmeye-
cek kadar uzaktir ve bu yzden de burada bu konuya yalnizca degin-
mek yeterlidir." (Lardner, |oc. c/|., s. 88,8D.)
Bu szler, asirlik dayanikliliktaki btn benzer yapilar iin de geer-
lidir ve bu yzden de, yatirilan sermayenin ainma ve yipranma ile oran-
tili biimde yava yava yerine konmasina gerek yoktur, yalnizca yillik
ortalama bakim ve onarim giderlerinin, rnn fiyatlarina aktarilmasi
yeterlidir.
Grdgmz gibi, sabit sermayenin ainma ve yipranmasinin ye-
rine konmasi iin geri dnen paranin byk bir kismi her yil ya da hatta
daha kisa araliklarla kendi maddi biimine tekrar evrilmekle birlikte,
T2
Kurl Murks
Kupilul ll
gene de tek tek her kapitalist, sabit sermayesinin ancak aradan birka
yil getikten sonra btnyle yerine konulan kisminin yeniden-retimi
iin bir itfa fonuna gerek duyar. Sabit sermayeyi oluturan kisimlardan
epeycesi, kendilerine zg nitelikleri nedeniyle, bunlarin yava yava
yeniden [sayfa 1D8| retilmelerine olanak yoktur. Ayrica, yeniden-retimin,
kisa araliklarla yeni stokun, deger kaybina ugrami, eski stoka eklenme-
si biiminde para para yapilmasi halinde, bile, sanayi dalinin kendine
zg niteligine bagli olarak, daha nce u ya da bu miktarda bir paranin
birikmi bulunmasi, bu yerine koymanin gerekletirilebilmesi iin ge-
reklidir. Bu ama iin yalnizca herhangi miktarda bir para yeterli degil-
dir; belirli bir miktar gereklidir.
Eger biz, bu sorunu, daha sonra ele alacagimiz kredi sistemini*
hi hesaba katmaksizin, paranin basit dolaimi varsayimina dayanarak
incelersek, bu hareketin mekanizmasi yledir: Toplumdaki mevcut pa-
ranin bir kismi yigilmi olarak srekli atil kalirken, diger kisminin dolaim
araci ya da dogrudan dogruya dolaan paranin ivedi yedek fonu ilevlerini
yerine getirmesi durumunda, toplam para kitlesinin yigilma ve dolaim
aracina blnme oraninin srekli degitigi gsterilmiti (Buch I, Kap III,
8a). imdi ele aldigimiz durumda, nispeten byk kapitalistlerin elinde
olduka byk miktarlarda yigilmi olarak birikmi olmasi gereken para,
sabit sermaye satinalinmasi iin bir anda dolaima sokulmaktadir. Son-
ra, bu, toplumda tekrar dolaim araci ve yigilma olarak blnr. Sabit
sermayenin degerinin ainmasi ve yipranmasi oraninda, kendi iki nok-
tasina geri akmasina aracilik eden itfa fonu yoluyla, dolaimdaki para-
nin bir kismi, sabit sermayenin satin alinmasi zerine yigili-parasi dolaim
aracina dnp kendisinden ikmi bulunan ayni kapitalistin elinde,
uzun ya da kisa bir dnem iin tekrar bir yigilma oluturur. Bu, toplum-
da bulunan ve sirasiyla nce dolaim araci ilevini yapan, sonra da bir
yigilma olarak dolaimdaki para kitlesinden tekrar ayrilan yigilmanin s-
rekli degien bir dagilimidir. Modern sanayi ve kapitalist retimin ge-
limesiyle zorunlu olarak paralel giden kredi sistemindeki gelime ile bu
para artik yigilmi olarak degil, sermaye olarak hizmet eder; ne varki, bu
hizmeti sahibine degil, emrine girdigi diger kapitalistlere yapar. [sayfa 1D4|
* Kapitalist kredi sistemi, lc/|c|'in nc cildinin drdnc ve beinci kisimlarinda ele
alinmitir. -EJ.
T3
Kurl Murks
Kupilul ll
DOKUZUNCU BLM
YATIRILAN SERMAYENN TOPLAM DEVR
DEVR EVRMLER
RETKEN sermayeyi oluturan kisimlardan sabit ve dner ser-
mayelerin, eitli biimlerde ve eitli srelerde devrettiklerini, ayrica
bir iletmenin sabit sermayesinin eitli kisimlarinin, farkli dayaniklilikla-
rina ve dolayisiyla farkli yeniden-retim zamanlarina bagli olarak, farkli
devir srelerinin oldugunu grdk. (Ayni iletmede kullanilan dner ser-
mayenin farkli kisimlarinin devrindeki gerek ve grnteki farkliliklar
iin bu blmn sonundaki 6 nolu paragrafa bakiniz.)
1) Yatirilan bir sermayenin toplam devri, kendisini oluturan eitli
kisimlarin ortalama devridir; bu sermayenin dolaim biimi ilerde
gsterilmitir. Bu yalnizca farkli, zaman dnemleri sorunu olduguna gre,
bunlarin ortalamasini hesaplamaktan daha kolay hi bir ey yoktur. Ama:
2) Burada, yalniz nicelik degil, bir de nitelik farki vardir.
retim srecine giren dner sermaye, btn degerini rne ak-
tarir ve bu nedenle, retim srecinin kesintisiz yrmesi iin, rnn
satiiyla, srekli ayni olarak yerine konulmasi gerekir. [sayfa 1D5| retim s-
T4
Kurl Murks
Kupilul ll
recine giren sabit sermaye, degerinin ancak bir kismini (ainan ve yipra-
nan kismini) rne aktarir ve bu ainma ve yipranmaya karin retim
srecinde ilev yapmaya devam eder. Bunun iin de, eitli uzunluktaki
zaman araliklari gemedike ayni olarak yerine konmasina, hi degilse
dner sermaye kadar sik bir biimde konmasina gerek yoktur. Bu yeri-
ne koyma zorunlulugu, yeniden-retim sresi, sabit sermayenin eitli
kisimlari iin yalnizca nicel ynden farkli olmakla kalmaz, daha ncede
grdgmz gibi, sabit sermayenin daha uzun mrl olan dayanikli bir
kismi, her yil ya da daha kisa araliklarla yerine konulabilir ve ayni olarak
sabit sermayeye eklenir. Farkli zellikler taiyan sabit sermaye duru-
munda, yerine konma, ancak dayaniklilik sresinin sonunda hep birden
olabilir.
te bu nedenle, sabit sermayenin eitli kisimlarina zg devirle-
rin, bagdaik bir devir biimine indirgenmesi zorunludur; yle ki, yalniz-
ca nicelik bakimindan, yani devir sreleri bakimindan farkli kalsinlar.
Eger iki noktasi olarak, srekli retim sreci biimi R ... R'yi
alirsak, bu nicel zdelik meydana gelmez. nk, diger geleri gerek-
tirmedigi halde R'nin belirli gelerinin srekli ayni olarak yerine kon-
masi gerekir. Bununla birlikte P ... P' biimi, kukusuz bu devir zdeligi
verir. Szgelimi, her yil degerinin onda-biri, yani 1.OOO sterlini her yil
paraya evrilen, on yillik mre sahip 1O.OOO sterlin degerinde bir maki-
neyi ele alalim. Bu 1.OOO sterlin, bir yil ierisinde para-sermayeden, ret-
ken sermayeye ve meta-sermayeye evrilmi, ve sonra da tekrar buradan
para-sermayeye evrilmitir. 1.OOO sterlin, eger biz dner sermayeyi para-
biimi ierisinde incelersek, tipki bu sermaye gibi ilk balangi biimi-
ne, para-biime dnmtr; burada, 1.OOO sterlinlik bu para-sermayenin,
yilin sonunda bir makinenin maddi biimine bir kez daha dntrlp
dntrlmemesinin nemi yoktur. Yatirilan retken sermayenin to-
plam devrini hesaplarken bu nedenle biz onun btn gelerini, para-
biimi ierisinde sabit tutuyoruz ve bylece bu biime dn, devri
tamamlanmi oluyor. Degerin bu para-biiminin yalnizca hesap parasi
oldugu srekli retim srecinde bile degerin daima para olarak yatirilmi
oldugunu varsayiyoruz. Bylece ortalamayi, hesaplayabiliriz.
8) Demek oluyor ki, yatirilan retken sermayenin ok daha byk.
kismini, yeniden-retim ve dolayisiyla da devir dnemi [sayfa 1D6| birok
yilin gemesini kapsayan sabit sermaye oluturdugu halde, yil boyunca
devredilen sermaye-deger, dner sermayenin ayni yil ierisindeki ardar-
da devirleri nedeniyle, yatirilmi bulunan toplam degerden daha byk
olabilir.
Sabit sermayenin 8O.OOO sterlin ve yeniden-retim dneminin 1O
yil oldugunu kabul edersek, bunun 8.OOO sterlini her yil kendi para-bi-
imine dner ya da bu 8O.OOO sterlin, devrinin onda-birini tamamlami
olur. Gene diyelim, dner sermaye 2O.OOO sterlin olsun ve devrini yilda
be kez tamamlasin. Bu durumda toplam sermaye 1OO.OOO sterlin olur.
T5
Kurl Murks
Kupilul ll
Devredilen sabit sermaye 8.OOO, devredilen dner sermaye be defa
2O.OOO; yani 1OO.OOO sterlindir. yleyse, bir yilda devredilen sermaye
1O8.OOO sterlin, yani yatirilan sermayeden 8.OOO sterlin fazladir. Sermaye-
nin 1 +
2
/
25
'i devredilmitir.
4) te bunun iin, yatirilan sermayenin Jee|/n/n Je|/| :cmcn|,
fiili yeniden-retim zamanindan ya da kendisini oluturan kisimlarin fiili
devir zamanlarindan farklidir. Diyelim, 4.OOO sterlinlik bir sermaye yilda
be kez devretmi olsun. Devredilen sermaye, bylece be kez 4.OOO,
yani 2O.OOO sterlin olur. Ama her devir sonunda yeniden yatirilmak ze-
re dnen miktar 4.OOO sterlinlik ilk yapilan sermayedir. Byklg, yeni
batan sermaye ilevini yerine getirdigi sredeki devir sayisi ile
degimemitir. (Arti-degerden ayri olarak.)
yleyse, 8 nolu rnekte, bir yilin sonunda, kapitalistin eline dn-
dg varsayilan miktarlar unlardir: (c) sermayenin dner kisimlarina
tekrar yatirdigi 2O.OOO sterlin tutan bir degerler toplami ile (|) yatirilmi
bulunan sabit sermaye degerden, ainma ve yipranmayla serbest kalmi
bulunan 8.OOO sterlin tutarinda bir miktar; ayni anda bu ayni sabit ser-
maye, retim srecinde kalir, ama 8O.OOO sterlin yerine 72.OOO sterline
inmi bir deger olarak. te bunun iin, yatirilmi bulunan sabit sermaye
mrn tamamlayip, rn ve deger yaraticisi ilevi son bulup yerine
konmasi geregi duyulana kadar, retim srecinin daha dokuz yil devam
etmesi gerekecektir. Yatirilan sermaye-deger yleyse bir devirler evri-
minden gemek zorundadir; rnegimizde, on yillik bir devirler evrimi-
nin tamamlanmasi gerekir ve bu evrim, kullanilan sabit sermayenin
mr, yani yeniden-retim ya da devir zamani ile belirlenir.[sayfa 1D7|
KULLANILAN sabit sermayenin deger byklg ile dayanikliligi,
kapitalist retim biiminin gelimesiyle birlikte gelitigine gre, sanayi
ile sanayi sermayesinin mr her belirli yatirim alaninda, birok yili, di-
yelim ortalama on yili kapsayacak ekilde uzar. Sabit sermayenin geli-
mesi, bir yandan bu mr uzattigi halde, te yandan da, bu mr, kapi-
talist retim tarzinin gelimesiyle ayni ekilde devamli olarak hiz kaza-
nan retim aralarindaki srekli devrimler ile kisalir. Bu, retim arala-
rinda bir degiiklik ve bunlar fiziki olarak tkenmeden ok nce manevi
deger kaybi nedeniyle, srekli yenilenmeleri zorunlulugunu getirir. Mo-
dern sanayiin temel dallarinda bu yaam evriminin ortalama on yil
oldugu varsayilabilir. Ne var ki, biz, burada, kesin rakamlar ile ilgili degi-
liz. u kadari aiktir: bu sre ierisinde sermayenin sabit kismi tarafin-
dan hareketsiz tutuldugu birka yili kapsayan birbiriyle bagintili devirler
evrimi, devresel bunalimlara maddi bir temel saglar. Bu evrim sirasin-
da, iler, birbirini izleyen durgunluk, orta derecede faaliyet, hizlanma ve
bunalim dnemlerinden geer. Sermayenin yatirilmi oldugu dnemle-
rin birbirlerinden ok farkli oldugu ve zaman bakimindan akimaktan
ok uzak bulunduklari dogrudur. Ama bir bunalim, daima geni yeni
T
Kurl Murks
Kupilul ll
yatirimlarin iki noktasini oluturur. Bu nedenle, bir btn olarak toplu-
mun baki aisindan, bir sonraki devir evrimine azok yeni bir maddi
temeli saglarlar.
22a
5) Devirlerin hesaplanmasi konusunda bir Amerikali iktisati yle
diyor: "Bazi ikollarinda, yatirilan btn sermaye, bir yil ierisinde birka
kez devreder ya da dolair. Digerlerinde, bir kismi bir yilda birden daha
fazla, teki kismi daha az devir yapar. Kapitalistin, btn sermayesi elin-
den geerken ya da bir devir yaparken tamamladigi ortalama sreye
gre krlarini hesaplamasi gerekir. rnegin, belli bir ikolunda i yapan
bir kimsenin sermayesinin yarisini binalara ve makinelere yatirdigini ka-
bul edelim; bylece bu kisim ancak on yilda bir kez devreder; sermay-
esinin drtte-biri, avadanliginin vb. maliyeti, iki yilda bir devir yapsa,
geriye kalan ve cretlerin denmesiyle malzeme satin alinmasinda kul-
lanilan geriye kalan drtte-bir de bir yilda iki devir yapmi olsa. Ve diye-
lim tm sermayesi 5O.OOO [sayfa 1D8| sterlin olsa, bu durumda yillik
harcamasi:
... ve sermayesinin devrettigi ortalama sre aagi yukari onalti ay
olacaktir.* ... Bir baka durumu alalim, ... tm sermayesinin diyelim
drtte-biri on yilda, drtte-biri bir yilda, yarisi yilda iki kez dolaimda
bulunsa. Bu durumda yillik harcamasi:
olacaktir." (Scrope, Po|. Econ., edit. Alonzo Potter, New York,
1841, s. 142, 148.)**
6) Sermayenin eitli kisimlarinin devrindeki gerek ve grnr-
deki farkliliklar.
Ayni Scrope ayni pasaj da yle diyor: "Bir fabrikatrn, iftinin
22a
"Kentsel retim gnlk bir evrime, kirsal retim ise tersine yillik bir evrime baglidir."
(Adam G. Mller. 0/e E|emen|e Je| S|cc|s/0ns|, Berlin 18OD, III, s. 178,) Bu, romantik okulun
benimsedigi safa bir sanayi ve tarim anlayiidir.
* Elyazmasinda Marx, sermayenin devir sresini hesaplamaktaki byle bir yntemin
yanliligina iaret ediyor. Yukardaki alintida verilen (16 aylik) ortalama devir sresi, 5O.OOO
sterlinlik toplam sermaye zerinden yzde 7,5'luk bir kr alinmasina gre hesaplanmitir. Kr
dldgnde, sermayenin devri 18 aya eittir. -EJ.
** Sz edilen kitap. A. Potter'in Po|/|/cc| Economy, l|s O|/ec|s, tses, cnJ P|/nc/|es, New
York 184O, adli kitabidir. Yazarin "lanina" gre, kitabin ikinci kismi, byk lde, G. 1. P.
Scrope'nin, 7|e P|/nc/|es o/ Po|/|/cc| Economy, London 1888 adli yapitinin (A. Potter'in yaptigi
birok degiikliklerle) yeniden basimidir. -EJ.
25.OOO : 1O = 2.5OO $
12.5OO : 2 = 6.25O $
12.5OO x 2 = 25.OOO $
= 88.75O $
12.5OO : 1O = 1.25O $
12.5OO = 12.5OO $
25.OOO x 2 = 5O.OOO $
Bir yilda devreden = 68.75O $
T7
Kurl Murks
Kupilul ll
ya da tccarin, emeki cretlerinin denmesi iin yatirdigi sermaye,
senet ya da satilarinin haftalik dentileriyle (eger adamlarina haftalik
deme yapiliyorsa), belki de haftada bir kez en hizli biimde devreder.
Malzeme ile elindeki stoklara yatirdigi sermaye, eit kredilere gre satin
aldigi ve sattigi varsayilarak, birini satin aldigi ve digerini sattigi sreler
arasindaki tketilen zamana bagli olarak bir yilda belki iki, belki de drt
kez dnerek, daha yava dolaimda bulunur." Gerelerine ve makinele-
rine yatirdigi sermaye, bir dizi ilemler sonucu eskiyen pek ok avadan-
lik olmasina karin, ortalama olarak belki de ancak be ya da on yilda
bir kez dnerek, yani tketilip ve yenilenerek, ok daha yava dolair.
Fabrika, iyerleri, depo, ambar gibi binalara, yollara, sulama vb. ilevine
yatirilan sermaye, neredeyse hi dolamiyormu gibi grnr. Ama ger-
ekte bu eyler, tipki diger saydiklarimiz kadar, retime katkida [sayfa 1DD|
bulunarak tamamiyla tketilir ve reticinin faaliyetlerine devam edebil-
mesi iin yeniden-retilmeleri gereklidir; ancak u farkla ki, bunlar, te-
kilerden daha yava bir tempoda tketilir ve yeniden-retilir ... ve bunlara
yatirilan sermaye belki her yirmi ya da elli yilda devreder." [s.141-142.|
Scrope,burada, tek tek kapitalist iin deme sreleri ve kredi
koullarinin ortaya ikardigi dner sermayenin belli kisimlarinin akiindaki
fark ile, sermayenin niteliginden ileri gelen devirlerdeki farki birbirine
karitirmaktadir. cretlerin, kariligi denen satilar ya da senetlerle sag-
lanan haftalik gelirlerden, haftalik olarak denmesi gerektigini syle-
mektedir. Burada her eyden nce, deme vadesinin uzunluguna, yani
cretler ister haftalik, isterse aylik, aylik, alti aylik, vb. densin, emeki-
nin kapitaliste vermek zorunda bulundugu kredinin sresine bagli ola-
rak cretlerin kendisiyle ilikili olarak bazi farkliliklarin ortaya iktigi
gzden irak bulundurulmamalidir. Bu durumda, daha nce aiklanan
yasa, u biimde geerli olmaktadir: "btn dnemsel demeler iin
gerekli deme araci miktari" (dolayisiyla, bir seferde yatirilmasi gerekli
olacak para-sermaye miktari) "bu dnemlerin uzunlugu ile ters* oranti-
lidir." (Buch I, Kap. III, 8b, Seite 124.)
kinci olarak, retim srecinde, haftalik rne tmyle giren hafta-
lik emegin kattigi yalnizca yeni deger degildir, ayrica haftalik rnn
tkettigi ham ve yardimci maddelerin degeri de rne katilmitir. Bu
deger, kendisini ieren rnle birlikte dolair. rnn satii yoluyla para
biimini alir ve tekrar ayni retim gelerine dnmek zorundadir. Bu,
ham ve yardimci maddeler iin oldugu kadar, emek-gc iin de geer-
lidir. Ne varki, daha nce de grdgmz gibi (Blm. VI, II, 1) retimin
srekliligi, farkli sanayi kollari iin farkli retim aralari ikmalini gerektir-
digi gibi, bir ve ayni ikolu iin, rnegin kmr ve pamuk gibi, dner
sermayenin bu gesinin farkli kisimlari iin, gene farkli retim aralari
ikmalini gerektirir. Dolayisiyla, bu malzemelerin srekli ayni olarak yeri-
* Bunun bir yazi hatasi oldugu bellidir; burada ters degil dogru bir oranti vardir. -EJ.
T8
Kurl Murks
Kupilul ll
ne konulmasi gerekmekle birlikte, daima yeniden satin alinmalari zorun-
lulugu yoktur. Bunlarin ne srelerde satin alinacagi, mevcut stokun hac-
mi ile [sayfa 2OO| bunlarin tketilmeleri iin geecek zamana baglidir.
Emek-gc konusunda ise byle bir ikmal bulundurulmasina gereklilik
yoktur.
Sermayenin emek-gcne yatirilan kisminin tekrar paraya evril-
mesi, ham ve yardimci maddelere yatirilan kisim ile elele gider. Ama,
paranin bir yandan emek-gcne, te yandan hammaddeye evrilmesi,
bu iki genin satin alinma ve deme koullarindaki zellik nedeniyle,
yani birinin uzun sreler iin retken ikmal olarak, digerinin, emek-
gcnn, daha kisa dnemler, diyelim bir haftaligina satin alinmasi ne-
deniyle ayri ayri cereyan eder. te yandan, kapitalist, retim iin gerekli
maddelerin yanisira bir de son biimini almi meta stoku bulundurmak
zorundadir. Sati glklerini bir yana birakalim. Belli bir miktar mal,
diyelim sipari zerine retilmek durumundadir. Bunlarin son blm
hl retilirken, son biimini almi bulunan rnler sipari tamamlana-
na kadar depolarda bekler. Dner sermayenin devrindeki diger farklili-
klar, ayri gelerinin digerlerinden daha uzun sre retim srecinin bazi
hazirlik aamalarinda (kerestenin kurutulmaya birakilmasi, vb.) kalmak
zorunda olmasindan ileri gelir.
Scrope'un burada iaret ettigi kredi sistemi, ticari sermaye ile bir-
likte, bireysel kapitalistler iin devri degitirir. Toplumsal lekte bu, an-
cak, yalniz retimi degil, tketimi de hizlandirmadigi lde devri de-
gitirir. [sayfa 2O1|
T
Kurl Murks
Kupilul ll
ONUNCU BLM
SABT VE DNER SERMAYE TEORLER
FZYOKRATLAR VE ADAM SMITH
QUESNAY'DE, sabit sermaye ile dner sermaye arasindaki ayrim,
kendisini, c|cnces |/mc|/|es ve c|cnces cnn0e||es olarak gsterir. O,
dogru olarak, bu ayrimi, retken sermaye ierisinde var olan, retim
sreci ierisine dogrudan katilan sermaye olarak gsterir. Tarimda kul-
lanilan sermayeyi, ifti sermayesini, gerekte biricik retken sermaye
olarak grdg iin, bu ayrimlari yalnizca ifti sermayesi iin ortaya
koymutur. Sermayenin bir kisminin yillik devir dnemi ile, diger kis-
minin yilliktan daha uzun (on yillik) devir dneminin nedeni de budur.
Gelime sirasinda fizyokratlar, bu ayrimlari, zaman zaman diger tr ser-
mayelere ve genellikle sanayi sermayesine de uyguladilar. Yillik yatirim-
lar ile, daha uzun sreli digerleri arasindaki ayrim, toplum iin nemini
ylesine korur ki, Adam Smith'ten sonra bile birok iktisati bu tanima
dnerler.
Bu iki tr yatirim arasindaki fark, yatirilan para, retken sermaye-
nin gelerine dntrlmeden ortaya ikmaz. Bu, yalnizca, retken-
sermaye ierisinde bulunan bir farktir. te [sayfa 2O2| bunun iin, parayi, ya
T70
Kurl Murks
Kupilul ll
balangi ya da yillik yatirimlar arasina koymak Quesnay'in hi aklina
gelmemitir: retim iin yatirimlar, yani retken sermaye olarak bunla-
rin her ikisi de, paraya oldugu kadar, pazarda bulunan metalara da
karit durumda bulunurlar. Bundan baka, retken sermayenin bu iki
gesi arasindaki fark, Quesnay'de, dogru olarak, bunlarin, son biimini
alan rnn degerine girilerindeki farkli biime, dolayisiyla da bunlarin
degerlerinin, rnlerin degerleriyle birlikte farkli biimde dolaimlarina
ve bylece, birinin degeri yilda btnyle yerine kondugu halde, digeri-
nin degeri hem kismen ve hem de daha uzun araliklarla yerine kon-
dugu iin, yerine konma ya da yeniden-retimlerindeki farkli biime
indirgenmitir.
28
Adam Smith tarafindan yapilan tek gelime, kategorilerin
genelletirilmesidir. Onunla artik bu, tek bir zel sermaye biimine, ifti
sermayesine degil, retken sermayenin btn biimlerine uygulanir. By-
lece dogal olarak, bunu, tarimdaki, yillik bir devir ile, iki ya da daha fazla
yillara ait devir arasindan ikarilan ayrimin yerini, farkli devir dnemle-
rindeki genel ayrimlar aldigi, ve sabit sermayenin bir tek devrinin, dner
sermayenin devir dnemi ister yillik, ister daha fazla ya da az olsun bu-
nun devir dnemlerine bakilmaksizin, daima bu sermayenin birden faz-
la devri kapsadigini izler. Bylece Adam Smith'te, c|cnces cnn0e||es
dner sermayeye, c|cnces |/m/|/|es sabit sermayeye kendilerini d-
ntrr. Ne var ki, ondaki gelime, bu kategorilerin genelletirilmesiyle
sinirlanmitir. Ondaki uygulama, Quesnay'den ok daha dk dzey-
dedir.
Smith'in aratirmasinin ortaya koydugu kati ampirik biim, daha
balangita, aikliktan yoksundur: "Bir sermayenin, kullanana bir gelir
ya da kr saglamak zere kullanilabilecegi iki [sayfa 2O8| farkli yol vardir."*
(Wec||| o/ Nc|/ons, Book II, Chap. I, s. 18D, Aberdeen edition, 1848.**)
Sermaye ilevlerini yerine getirmek ve sahibine arti-deger sagla-
mak zere bir degerin yatirilabilecegi yollar, sermayenin yatirim alanlari
28
Kar: Quesnay, 4nc|yse J0 7c||ec0 Econom/q0e (P|s/oc|c|es, ed Daire, I partie, Paris
1846). rnegin burada unlari okuyoruz: "Yillik yatirimlar, tarimda kullanilan emek iin her yil
yapilan harcamalari ierir; bu yatirimlarin, iftilik giriiminin kurulmasi iin fon oluturan ilk
yatirimlardan ayrilmasi gerekir." (s. 5D) Daha sonraki fizyokratlarin yapitlarinda bu yatirimlara
bazan dogrudan dogruya sermaye denmitir: Cc/|c| o0 c|cnces. Dupont de Nemours, Vcx/mes
J0 0oc|e0| Q0esncy, o0 Res0me Je ses P|/nc/es J'Econom/e Soc/c|e (Daire, I. s. 8D1); ayrica Le
Trosne yle yazar: "nsan emeginin yarattigi ilerin, ok ya da az dayanikli olmasinin sonucu
olarak, bir ulus, yillik yeniden-retiminden bagimsiz nemli bir servet fonuna sahip olur ve bu
fon bir sermayeyi oluturur; uzun bir sre sonunda biriken ve balangita rnle denen bu
sermaye devamli olarak korunmu ve ogalmitir." (Daire. II. s. D28-2D) Turgot, sermaye deyimini
yc||||m|c| iin daha dzenli kullanir ve fabrikatrlerin yc||||m|c||n| iftilerinki ile daha da fazla
zdeletirir. (Turgot, Re/|ex/o0s s0| |c Fo|mc|/on e| |c 0/s||/|0|/on Jes R/c|esses, 1766.)
* Marx, tirnak iindeki tmceyi (bkz: 0cs lc/|c|, Buch II. We|/e 24, Dietz Verlag, Berlin
1D68) ngilizce olarak aktarmitir. -.
** Smith'in yapitindan yapilan alintilarda, Marx'in sayfa numarasi gstermedigi durumlarda,
editr, sayfa referanslarini keli parantez iersinde, 4n lnq0/|y /n|o ||e Nc|0|e cnJ Cc0ses o/
||e Wec||| o/ Nc|/ons, 4 Ne0 eJ/|on /n /o0| |o|0mes adli, 1848 Londra basimli yapittan vermitir.
Smith'ten yapilan bu ve diger btn alintilar bu basim ile kontrol edilmitir. - EJ.
T7T
Kurl Murks
Kupilul ll
kadar farkli ve eitlidir. Bu, sermayenin yatirilabilecegi farkli retim dal-
lari sorunudur. Bu biimde ortaya konuldugunda sorun daha ok eyi
kapsar. retken sermaye olarak yatirilmami bile olsa, degerin sermaye
olarak, rnegin faiz getiren sermaye, tccar sermayesi vb. olarak, sahibi
iin ilev yapma biimi sorununu ierir. Bu noktada, asil inceleme ko-
nusundan, yani farkli yatirim alanlarindan ayri olarak, retken sermaye-
nin farkli gelerine ayrilmasinin, bunlarin devirlerini nasil etkiledigi
sorunundan daha ok uzaktayiz. .
Adam Smith hemen devam ediyor: "nce, o, mallarin elde edil-
mesinde, yapiminda ya da satin alinmasinda ve tekrar bir kr ile satil-
masinda kullanilabilir."* [Vol. II, s. 254.| Burada, bize, o, sermayenin, ta-
rimda, sanayide ve ticarette kullanilabileceginden baka bir ey anlatmi
olmuyor. Bunun iin de, ticaret gibi, sermayenin dogrudan retim sre-
cine katilmadigi, dolayisiyla da retken sermaye olarak ilev yapmadigi
bir alani da ierisine alan eitli sermaye yatirim alanlarindan szetmek-
tedir. Byle yapmakla, fizyokratlarin retken sermaye ierisindeki ay-
rimlari ve bunlarin devir zerindeki etkilerini dayandirdiklari temeli bir
yana birakmi olmaktadir. Dahasi var. O, salt rn ve deger yaratma
srecinde bulunan retken sermayedeki farkliliklari ilgilendiren ve bu
yzden de bu sermayenin devri ile yeniden-retiminde farkliliklara yo-
laan bir sorunda, tccar sermayesini rnek olarak kullaniyor.
Devam ediyor: "Bu biimde kullanilan sermaye, onu kullananin
mlkiyetinde kaldigi ya da ayni biim ierisinde devam ettigi srece,
onu kullanana, gelir ya da kr getirmez"** [Vol. II. s. 254.| "Bu biimde
kullanilan sermaye!" Ama Smith, tarima, sanayie yatirilan sermayeden
szediyor ve sonra da bize bu [sayfa 2O4| biimde kullanilan sermayenin
sabit ve dner sermayeye ayrildigini sylyor! Sermayenin bu biimde
yatirilmasi, onu, sabit ya da dner sermaye yapamaz.
Yoksa o, mal retimi ve retilen mallari krla satmak iin kulla-
nilan sermayenin, mallara dntkten sonra satilmasi gerektigini ve bu
sati araciligi ile, nce saticinin mlkiyetinden satinalanin mlkiyetine
gemesi, sonra da maddi biiminden, mallardan, para-biimine degime-
si gerektigini ve bu yzden de, sahibinin mlkiyetinde kaldigi ya da ayni
biim ierisinde devam ettigi srece sahibine yararli olmadigini mi sy-
lemek istiyor Bu durumda, her ey una variyor: Eskiden, retim sre-
cine zg bir biim ierisinde, retken sermaye biiminde ilev yapan
sermaye-deger, imdi dolaim srecine zg biimler ierisinde meta-
sermaye ve para-sermaye olarak ilev yapan ve bu srete artik ne sabit
ve ne de dner sermaye olarak bulunmaktadir. Ve bu, ham ve yardimci
maddeler, yani dner sermaye tarafindan eklenen deger geleri ile,
emek aletlerinin ainmasi ve yipranmasi, yani sabit sermaye tarafindan
* Marx, tirnak iindeki tmceleri, ngilizce olarak aktarmitir. -.
** Marx, tirnak iindeki tmceleri, ngilizce olarak aktarmitir. -.
T72
Kurl Murks
Kupilul ll
eklenen deger gelerine de ayni lde uygulanir. Bu yoldan, sabit ve
dner sermaye arasindaki farka bir adim bile yaklami olmuyoruz.
Bundan baka: "Tccarin mallari, bunlari para kariliginda sat-
madan, kendisine, gelir ya da kr saglamayacagi gibi, para da, tekrar
mallarla degitirilene kadar pek az gelir ya da kr saglar. Sermayesi
srekli olarak bir biim ierisinde ondan gitmekte, bir baka biim ie-
risinde ona dnmektedir, ve ite ancak byle bir dolaim ya da ardarda
degime yoluyladir ki, sermayesi ona bir kr saglayabilir. Bu nedenle bu
tr sermayelere, ok yerinde olarak dner sermayeler denebilir."* [Vol.
II, s. 254.|
Adam Smith'in burada dner sermaye dedigi eye, ben, Jo|c|m
se|mcyes/ demek isterim; dolaim srecine, degiim yoluyla (bir z
degiimi ve bir el degiimi), bir biim degiik1ige ilikin bir biim ieris-
indeki sermaye; ve dolayisiyla, retim srecindeki biiminden, yani ret-
ken sermaye biiminden farkli olarak meta-sermaye ve para-sermaye.
Bunlar, sanayi kapitalistinin sermayesini bltrdg farkli trler degil,
yatirilan ayni sermaye-degerin c0||/c0|0m |/|ce'si sirasinda, tekrar tekrar
brndg ve ardarda siyrildigi farkli biimlerdir. Adam Smith, bunu,
sermaye-degerin dolaim alaninda, birbirini izleyen biimlerin [sayfa 2O5|
izdigi dairesel yrngesinde, sermaye-deger, 0|e|/en sermaye biiminde
bulundugu halde ortaya ikan biim farkliliklari ile bir araya koymakta-
dir ve bu fizyokratlara kiyasla byk bir gerilemedir-; ve bunlar, ret-
ken sermayenin farkli gelerinin, degerlerin olumasina farkli biimde
katilmalarindan ve degerlerini rne farkli biimde aktarmalarindan ile-
ri gelir. Bir yandan dolaim alaninda retken sermaye ile sermayenin
(meta-sermaye ile para-sermayenin), te yandan da sabit sermayenin
dner sermaye ile bu ekilde karitirilmasinin sonularini aagida gre-
cegiz. Sabit sermaye olarak yatirilan sermaye-deger, rn tarafindan,
dner sermaye olarak yatirilmi olan kadar dolatirilir ve her ikisi de,
meta-sermayenin dolaimi ile ayni lde para-sermayeye evrilir. Fark,
yalnizca u olguda yatar ki, sabit sermayenin degeri para para dolair
ve bu yzden de, uzun ya da kisa araliklarla para para yerine konul-
mak, maddi biimi ierisinde yeniden-retilmek zorundadir.
Adam Smith, dner sermaye ile, burada, dolaim sermayesinden
baka bir eyi anlatmi olmuyor; yani dolaim sreci ile ilgili biimler
ierisindeki sermaye-deger (meta-sermaye ve para-sermaye), zellikle
kt seilmi rnegi ile gsterilmi oluyor. Bu ama iin, hi bir ekilde
retim srecine ait olmayip yalnizca dolaim alaninda grlen ve salt
dolaim sermayesinden tccar sermayesinden ibaret bulunan bir ser-
maye trn seiyor.
Setigi sermayenin hi bir ekilde retken sermaye roln oyna-
madigi bir rnekle ie balamanin ne denli sama oldugunu hemen
T73
Kurl Murks
Kupilul ll
ardindan kendisi de sylyor: "Bir tccarin sermayesi, rnegin, tmyle
bir dner sermayedir."* [Vol. II, s. 255.| Gene de biraz ilerde, dner ve
sabit sermaye arasindaki farkin, retken sermayenin kendi ierisindeki
temel farklardan ileri geldigi ne srlyor. Adam Smith'in kafasinda bir
yandan fizyokratlarin koydugu ayrim var, te yandan da sermaye-dege-
rin kendi devresi ierisinde brndg farkli biimler. Ve bu iki ey,
birbirlerine karitirilarak bir araya getiriliyor.
Para ve metalarin biimlerindeki degiiklikler ile, salt degerin bu
biimlerden birisinden digerine aktarilmasiyla, bir krin nasil olup da
meydana geldigini anlamak epeyce g. Burada, yalnizca dolaim ala-
ninda hareket eden tccar sermayesiyle ie balami oldugundan, bunu
aiklamak tamamen olanaksiz hale [sayfa 2O6| geliyor. Bu konuya daha
sonra dnecegiz. imdi nce, sabit sermaye konusunda ne diyor ona
kulak verelim. [Vol. II, s. 254-55.|
"kincisi, o (sermaye), topragin iyiletirilmesinde, yararli makine-
ler ile ticaret aralarinin satin alinmasinda, ya da buna benzer eylerde
sahip degitirmeksizin ya da daha fazla dolamaksizin bir gelir ya da bir
kr getirecek biimde kullanilabilir. Bu yzden, bu gibi sermayelere ok
yerinde olarak sabit sermaye adi verilebilir. Farkli ugralar, bunlarda
kullanilan sabit ve dner sermayeler arasinda ok farkli oranlar gerekti-
rir. ... Her usta zanaati (mcs|e| c||///ce|) ya da imalatinin sermayesinin
bir kismi, iinde kullandigi aralar iinde sabitlemelidir. Ancak, bu ki-
sim, bazilarinda ok kk ve bazilarinda da ok byktr. ... Bu gibi
btn usta zanaatilarin (terziler, kunduracilar, dokumacilar gibi) ser-
mayelerinin ok daha byk bir kismi, ya iilerinin cretleri ya da mal-
zemelerinin fiyatlari olarak dolaimda bulunur ve iin fiyatindaki bir kr
ile geri denir."*
Krin kaynaginin bu safa belirlenmesinden ayri olarak, zayiflik
ve kariiklik, u szlerde derhal grlr hale geliyor: rnegin bir makine
fabrikatr iin makine, meta-sermaye olarak dolaimda bulunan kendi
rndr, ya da Adam Smith'in szleriyle, "Elden ikartilir, sahip degitirir,
dolaima devam eder."* Kendi koydugu tanima gre, demek ki, bu
makine, sabit degil, dner sermaye olur. Bu kariiklik da, Smith'in, ret-
ken sermayenin eitli gelerinin ok eitli dolaimlarindan ileri gelen
sabit sermaye ve dner sermaye arasindaki ayrimi, retim sreci ieris-
inde 0|e|/en sermaye ve dolaim alani ierisinde dolaim sermayesi,
yani meta-sermaye ya da para-sermaye olarak ilev yapan ayni sermay-
enin brndg biimdeki farklar ile karitirmasindan doguyor. Dolayi-
siyla Adam Smith'e gre, eyler, tamamiyla sermayenin yaam-srecinde
igal ettigi konumlari geregi, sabit sermaye olarak (emek aletleri, ret-
ken sermayenin geleri olarak) ya da "dner" sermaye, meta-sermaye
olarak (retim alanindan dolaim alanina atilan rnler olarak) ilev
T74
Kurl Murks
Kupilul ll
yapabilirler.
Ne var ki, Adam. Smith, birdenbire, siniflandirmasinin dayandigi
temeli tamamiyla degitirmekte ve birka satir nce tm incelemesini
balattigi metni yalanlamaktadir. Bu, zellikle u szlere ilikindir: "Bir
sermayenin onu kullanana bir gelir ya da bir kr getirebilecek ekilde
kullanilabilmesinin iki farkli yolu [sayfa 2O7| vardir."* [Vol. II, s. 254|, yani
dner ya da sabit sermaye olarak. Buna gre, bunlar, bu nedenle, birbi-
rinden bagimsiz farkli sermayeleri kullanmanin farkli yntemleridir; ya
sanayide ya da tarimda kullanilabilecek sermayeler gibi. Sonra unlari
okuyoruz [Vol. II, s. 255|: "Farkli ugralar, bunlarda kullanilan sabit ve
dner sermayeler arasinda ok farkli oranlar gerektirir."* Sabit ve dner
sermaye, imdi artik, sermayenin farkli, bagimsiz yatirimlari degil, bu
sermayenin farkli yatirim alanlarindaki toplam degerinin farkli kisimla-
rini oluturan ayni retken sermayenin farkli paralaridir. Bylece, bura-
da, 0|e|/en sermayenin kendisinin, uygun bir biime blnmesinden
ileri gelen ve bu nedenle ancak bu bakimdan geerli farklar vardir. Ama
bu, salt dner sermaye olarak tccar sermayesinin sabit sermayenin
kariti olmasi durumuna ters dyor, nk Adam Smith'in kendisi
yle diyor: "Bir tccarin sermayesi, rnegin, tmyle bir dner serma-
yedir." [Vol. n, s. 255.| Gerekten de bu, salt dolaim alaninda ilevini
yerine getiren bir sermayedir ve bu haliyle, genel olarak, retken ser-
mayeye, retim srecinde yer almi bulunan sermayeye kari durur.
Ama salt bu nedenle, retken sermayenin dner gesi olarak, bu ser-
mayenin sabit kismiyla kari kariya getirilemez.
Smith'in verdigi rnekte, "i aletleri" sabit sermaye olarak, ve
sermayenin cretlere, yardimci maddeler de dahil hammaddelere yati-
rilan kismi dner sermaye olarak ("iin fiyatindaki bir kr ile geri de-
nen") tanimlanmaktadir.
Ve bylece o, ilknce, bir yandan emek-srecinin eitli parala-
rindan, emek-gcnden (emekten) ve hammaddelerden, te yandan
da emek aletlerinden yola ikmaktadir. Ama bunlar sermayenin par-
alaridir, nk sermaye olarak ilev yapacak bir miktar deger bunlara
yatirilmitir. Bu ynden, bunlar, 0|e|/en sermayenin, yani retim sre-
cinde ilev yapan sermayenin maddi geleri, varlik biimleridir. yi ama,
bu kisimlardan birine niin sabit denmitir nk, "sermayenin bazi
kisimlari i aletlerinde sabitlemelidir."* [Vol. II, s. 254.| Ama diger ki-
sim da, cretlerde ve hammaddelerde sabitlemitir. Bununla birlikte
makineler ve "ticaret aralari ... ya da buna benzer eyler, sahip degitir-
meksizin ya da daha fazla dolamaksizin bir gelir ya da kr getirir. Bu
yzden bu gibi sermayelere, ok yerinde olarak [sayfa 2O8| sabit sermaye
adi verilebilir.". [Vol. II, s. 254|
rnegin, maden sanayiini aliniz. Burada hi bir hammadde, kul-
T75
Kurl Murks
Kupilul ll
lanilmaz, nk, bakir gibi emek konusu, nce emek yoluyla elde edil-
mesi gerekli bir doga rndr. Daha sonra meta ya da meta-sermaye
olarak dolaan ve ilk elde edilen bakir, srecin rn bakir, retken
sermayenin bir gesini oluturmaz. Degerinin hi bir kismi ona yatirilmi
halde degildir. te yandan, retken srecin diger geleri, emek-gc
ile, kmr, su, vb. gibi yardimci maddeler de rne maddi biimde
girmezler. Kmr tamamiyla tketilir ve ancak degeri, tipki makinenin
vb. degerinin bir kisminin girmesi gibi rne girer. Son olarak, emeki,
rn, bakir karisinda ayni makine gibi bagimsiz kalir; ne var ki, emegi
araciligi ile rettigi deger imdi bakirin degerinin bir kismidir. u halde,
bu rnekte, retken sermayenin tek bir gesi bile "sahip" degitirmedigi
gibi, bunlardan hi biri daha fazla dolamaz, nk bunlardan hi biri
maddi olarak rne girmez. Bu durumda, dner sermayeye ne olur
Adam Smith'in kendi tanimina gre, bir bakir madeninde kullanilan
sermayenin tamami, sabit sermayeden ibarettir, baka bir ey degil.
te yandan baka bir sanayii alalim; rnnn zn oluturan
hammaddeler ile yakit olarak kullanilan kmrdeki kadar olmamakla
birlikte rne maddeten giren yardimci maddeler kullanan bir sanayi
dali olsun. Bu rn, diyelim ki iplik, kendisini oluturan hammaddesi
pamuk ile birlikte el degitirir. Ve retim srecinden, tketim srecine
geer. Ama pamuk, retken sermayenin bir gesi olarak ilev yaptigi
srece, patronu onu satmaz, iler ve iplik haline getirir. Onu elden i-
kartmaz. Ya da Smith'in apaik yanli ve sama szleriyle, "onu elden
ikararak, sahip degitirerek ya da dolatirarak" herhangi bir kr sagla-
maz. Tipki makineleri gibi hammaddelerinin de dolaimina izin vermez.
Bunlar da tipki egirme makineleri, fabrika binalari gibi retim srecinde
sabittir. Gerekten de, retken sermayenin bir kismi, emek aletleri bii-
minde oldugu gibi, pamuk, kmr, vb. biiminde srekli olarak sabit
kalmak zorundadir. u farkla ki, szgelii, bir haftalik iplik retimi iin
gerekli pamuk, kmr vb., haftalik rnn yapimi sirasinda daima t-
myle tketilir ve bylece bunlarin yerine yeni pamuk, kmr vb. ikmali
gereklidir; bir baka deyile, retken sermayenin bu [sayfa 2OD| geleri, cins
olarak zde kalmakla birlikte daima ayni cinsin yeni trlerini ierirler;
oysa egirme makinesi ya da ayni fabrika binasi, kendi cinsinin yeni
trleriyle yerine konulmaksizin, haftalik retimler dizisinin tamamina
katilmaya devam ederler. retken sermayenin geleri olarak, kendisini
oluturan btn kisimlar srekli olarak retim srecinde sabittir, nk
sre bunlar olmaksizin devam edemez. Ve, ister sabit, ister dner,
retken sermayenin btn geleri, retken sermaye olarak, eit biim-
de dolaim sermayesiyle, yani meta-sermaye ve para-sermaye ile kari
kariya gelirler.
Durum emek-gc iin de aynidir. retken sermayenin bir kismi
srekli olarak emek-gc ierisinde sabit kalmalidir ve belirli bir sre
iin ayni kapitalist tarafindan her yerde kullanilan makinelerin ayni ma-
T7
Kurl Murks
Kupilul ll
kineler olmasi gibi bu da ayni zde emek-gcdr. Bu durumda emek-
gc ile makineler arasindaki fark, makineler ilk ve son kez satin alindi-
klari halde (ki, taksitle satinalindiklari zaman durum byle degildir)
emeki iin durum byle degildir. Bu fark, daha ok, emekinin harca-
digi emegin, rnn degerine tm olarak girmesine karin, makinelerin
degerinin ancak para para girmesidir.
Smith, sabit sermayenin kariti olan dner sermaye konusunda
unlari sylerken farkli tanimlari birbirine karitirmaktadir: "Bu biimde
kullanilan sermaye, onu kullananlarin mlkiyetinde kaldigi ya da ayni
biim ierisinde devam ettigi srece, onu kullanana, gelir ya da kr
getirmez."* [Vol. II, s. 254.| rnn, meta-sermayenin dolaim alaninda
geirdigi ve metalarin el degitirmesini saglayan salt biimsel bakalaimi,
retken sermayenin eitli gelerinin retim sreci sirasinda geirdikle-
ri maddi bakalaim ile ayni dzeye koymaktadir. Metalarin paraya, pa-
ranin metalara dnmesini ya da satinalma ile satii, bir ayrim gzet-
meksizin, retim gelerinin rnlere dnmesi ile birbirine karitirmak-
tadir. Onun dner sermaye iin rnek verdigi ey, metalardan paraya ve
paradan metalara evrilen tccar sermayesidir metalarin dolaimina
ilikin M-P-M biim degiikligidir. Ama dolaim ierisindeki bu biim
degiikligi, faaliyet halindeki sanayi sermayesi iin, paranin tekrar evril-
digi metalarin, retim geleri (emek aletleri ve emek-gc) olduklari ve
bu nedenle biim degiikliginin, sanayi [sayfa 21O| sermayesinin ilevini sre-
kli kildigi, retim srecinin srekli bir sre, yani bir yeniden-retim
sreci olmasini sagladigi anlamina gelir. Btn bu biim degiikligi, Jo-
|c|m ierisinde yer alir. te bu biim degiikligidir ki, metalarin gerek-
ten elden ele gemesini saglar. Ama retken sermayenin kendi retim
srerci ierisinde geirdigi bakalaimlar, tersine, eme/-s0|ec/ne ilikin
bakalaimlardir ve, retim gelerinin istenilen rne dntrlmesi
iin zorunludurlar. Adam Smith, retim aralarinin bir kisminin (asil emek
aletlerinin) maddi biimlerini degitirmeksizin, emek-srecinde hizmet
etmeleri (ok yanli olarak ifade ettigi gibi "sahiplerine bir kr getirme-
leri") ve ancak derece derece ainma ve yipranmalari olgusuna; oysa
diger kismin, malzemelerin degimesi ve ite bu degiiklik sayesinde,
retim aralari olarak hedeflerine ulamalari olgusuna sariliyor. Ne var
ki, emek-sreci ierisindeki retken sermayenin gelerinin tutumlarinda-
ki bu farklilik, yalnizca sabit ve sabit olmayan sermaye arasindaki farkin
iki noktasini oluturur, yoksa bu farkin kendisini degil. Bu olgudan
ikan tek ey, bu farkli tutumun, kapitalist ya da kapitalist olmayan,
btn retim biimlerinde eit lde var olmasidir. Bununla birlikte,
maddi gelerin bu farkli tutumuna, rne Jee|/n c/|c|||mcs| tekabl
eder. Ve buna da, gene, degerin, rnn satii ile yerine konulmasi
tekabl eder. Szkonusu olan farki oluturan ey, yalnizca ve yalnizca
T77
Kurl Murks
Kupilul ll
budur. Demek oluyor ki, sermayeye, emek aletlerinde sabitlemi ol-
dugu iin sabit denilmiyor, bu sermayenin bir kisminin rnn degeri-
nin bir parasi olarak dolaiyor olmasina karilik, degerinin emek
aletlerine yatirilan teki kisminin bunlarda sabit kalmasi nedeniyle sabit
sermaye deniliyor.
"Eger o (sermaye), gelecekte kr saglamak iin kullaniliyorsa, bu
kri, ya onunla (kullananla) kalmak ya da ondan uzaklamak suretiyle
saglamak zorundadir. O, bir halde sabit, teki halde dner sermaye-
dir."* (s. 18D.)
Burada asil dikkati eken nokta, siradan bir kapitalistin grnden
devirilen, ve Adam Smith'in daha zel anlayii ile tam bir eliki ieris-
inde olan krin bu kabaca ampirik kavraniidir. rnn fiyatiyla, yalniz
ham ve yardimci maddeler ile emek-gcnun fiyati yerine konulmu
olmuyor, degerin emek aletlerinden ainma ve yipranma ile rne ak-
tarilan kismi da bu fiyatla [sayfa 211| yerine konmu oluyor. Hi bir durum-
da, bu ekilde yerine konma kr getirmez. Bir rnetain retimi iin yatirilan
bir degerin, tmyle ya da para para, bir seferde ya da yava yava,
bu metain satiiyla yerine konmasi, bu yerine konmanin biim ve zama-
ni diinda hi bir eyi degitiremez. Ama her ne olursa olsun, bu, her
ikisinde de ortak olan eyi, degerin yerine konulmasini, bir arti-deger
yaratilmasina dntremez. Bunlarin hepsinin temelinde u ortak
dnce yatar: arti-deger, rn satilana, dolaima girene kadar
gereklemedigi iin, bu arti-deger ancak satitan, dolaimdan dogar.
Bu, gerekte, krin doguunun bu farkli biimi, bu durumda, retken
sermayenin farkli gelerinin farkli biimde hareket etmeleri, retken
geleri olarak emek-srecinde farkli biimde hareket etmeleri olgusunu
aiklamanin yanli bir yoludur. Sonunda, bu fark, emek-srecinden ya
da kendini geniletmekten, retken sermayenin kendi ilevinden ikar-
tilmiyor, bunun, bireysel kapitalist iin ancak znel olarak geerli oldugu
varsayiliyor; bu kapitaliste, sermayenin bir kismi, bir biimde yararli bir
hizmette bulunurken, diger kismi bir baka biimde yararli hizmette
bulunuyor.
te yandan Quesnay ise, bu farkliliklari, yeniden-retim sreci ile
bu srecin zorunluluklarindan ikartmitir. Bu srecin srekli olabilmesi
iin, yillik yatirimlarin degerinin, yillik rnn degerinden her yil tama-
miyla yerine konulmasi zorunludur; oysa yatirim sermayesinin degeri-
nin yalnizca para para yerine konulmasi gerekir; yle ki,bu, ancak
diyelim on yillik bir sre ierisinde tamamiyla (ayni trden yeni mad-
delerle) yerine konmayi ve dolayisiyla tamamiyla yeniden-retilmeyi ge-
rektirir. Bunun sonucu olarak Adam Smith, Quesnay'den ok gerilere
dmektedir.
Bu nedenle, Adam Smith'e, sabit sermayenin tanimlanmasinda,
T78
Kurl Murks
Kupilul ll
bunun retim sreci ierisinde biimlerini degitirmeyen ve olumalarina
yardimci olduklari rnlerin tersine, eskiyene kadar retimde hizmet
etmeyi srdren emek aletleri olduklarini sylemekten baka bir ey
kalmami oluyor. retken sermayenin btn gelerinin, srekli olarak,
rn ile ve bir meta olarak dolaan rn ile maddi biimleri ierisinde
(emek aletleri, malzemeler ve emek-gc olarak) kari kariya geldikler-
ini ve malzemelerden ve emek-gcnden oluan bir kisim ile, emek
aletlerinden oluan kisim arasindaki farkin yalnizca u oldugunu [sayfa 212|
unutuyor: emek-gcne gelince, bu, daima yeni batan satin alinir (emek
aletleri gibi mrleri yettigi srece satin alinmaz); malzemelere gelince,
bunlar, btn emek-sreci boyunca ilev yapan, ayni zde malzemeler
degil, ama ayni trden daima yeni malzemelerdir. Ayni zamanda, sabit
sermaye degerinin dolaima katilmadigi gibi yanli bir izlenim yara-
tilmaktadir, oysa Adam Smith daha nce sabit sermayenin ainma ve
yipranmasini, rnn fiyatinin bir kismi olarak aiklamiti.
Dner sermaye, sabit sermayeye karit gsterilirken, bu karitligin,
yalnizca bunun, retken sermayenin |0m0y|e rnn degeriyle yerine
konmasi gereken ve bu nedenle de onun bakalaiminda tmyle pay
sahibi olmasi gereken kismi olmasi yznden varoldugu, oysa sabit ser-
maye durumunda bunun byle olmadigi olgusu zerinde hi durulmuyor.
Bunun yerine, dner sermaye, sermayenin, meta-sermaye ve para-ser-
maye olarak retim alanindan dolaim alanina gemesi zerine brn-
dg biimler ile geliigzel biraraya getirilmitir. Ne var ki, her iki biim
de, meta-sermaye de para-sermaye de, retken sermayenin hem sabit,
ve hem de dner kisimlarinin degerinin taiyicilaridir. Her ikisi de, ret-
ken sermayeden farkli olarak dolaim sermayeleridir, yoksa sabit ser-
mayeden farkli, dner (akici) sermaye degillerdir.
Son olarak, krin retim srecinde kalan sabit sermaye ile, bu
sreten ayrilan ye dolaima giren dner sermaye tarafindan saglandigi
yolundaki batan sona yanli aiklama yznden ve bir de, degien-
sermaye ile, degimeyen-sermayenin dner kisminin devir sirasinda br-
ndkleri biimin zdeligi yznden bunlarin /enJ/n/ en/|e|me ve
arti-deger oluumu s0|ec/ ierisindeki temel farkliliklari gizlenmitir; yle
ki, kapitalist retimin tm sirri bylece daha da bulanik hale gelmitir.
"Dner sermaye" ortak adi, bu temel farki ortadan kaldirmaktadir: Eko-
nomi Politik daha sonra, degien-sermaye, ile degimeyen-sermaye
arasindaki antitez yerine, temel ve tek sinirlandirma olarak, sabit ve
dner sermaye arasindaki antiteze sarilmakla bu konuda daha da ileri-
ye gitmitir.
Adam Smith, sabit sermaye ile dner sermayeyi, herbiri kendi
baina kr getiren iki zel sermaye yatirim biimi olarak belirledikten
sonra yle diyor: "Hi bir sabit sermaye, bir dner sermayenin araciligi
olmaksizin herhangi bir gelir getiremez. En [sayfa 218| yararli makineler ile
i aletleri bile, bunlarin ileyecegi maddeleri ve bunlari kullanan iinin
T7
Kurl Murks
Kupilul ll
bakimini saglayan dner sermaye olmaksizin hi bir ey retemez."* (s.
,188.)
Daha nce kullanilan "y/e|J c |e|en0e"**, "mc/e c |o//|"*** vb.
deyimlerinin neyi belirledigi, yani sermayenin her iki kisminin da rn
yaraticisi olarak hizmet ettikleri burada aiga ikmi oluyor.
Adam Smith, bunun ardindan u rnegi veriyor: "iftinin, ser-
mayesinin tarim aletlerinde kullandigi kismi sabit, alian hizmetkarla-
rinin cretleri ve bakimi iin kullandigi kismi ise dner sermayedir."*
(Burada sabit ve dner sermaye arasindaki fark, yalnizca dolaimdaki
farka, retken sermayeyi oluturan farkli kisimlarin devirlerine dogru bir
biimde uygulanmitir.) "Bunlardan birisinin kendi mlkiyetinde tutmak-
la, digerini elden ikarmakla bir kr yapar. hayvanlarinin fiyati ya da
degeri sabit sermayedir", (farkin maddi geye degil degere uygulandi-
gini sylerken burada gene dogrudur) "tipki hayvancilikta kullanilan
aralarin sabit sermaye olmasi gibi; bunlarin bakimi" (yani i hayvanla-
rinin bakimi) "tipki alian hizmetkarlarin bakimi gibi dner sermayedir.
ifti, krini, i hayvanlarini alikoymakla, ve bunlarin bakimi ile ilgili
sermayeyi elden ikartmakla elde etmektedir."* (ifti, hayvanlarin ye-
mini alikor, satmaz. Yemi hayvanlari beslemek iin kullanir, oysa hayv-
anlarin kendisini i aralari gibi tketir. Aradaki fark udur: hayvanlarinin
bakimi iin kullanilan yem btnyle tketilir ve, ya tarim rnlerinden
ya da bunlarin satiindan saglanan yeni hayvan yemiyle yerine konul-
masi gerekir; hayvanlarin kendisi, ancak, her biri aliamaz hale gelince
yerine konur.) "alitirmak iin degil satmak iin satinalinan ve semirti-
len hayvanlarin hem fiyati, hem de bakimi dner sermayedir. ifti,
krini, bunlari elden ikartmakla elde eder."* [Vol. II, s. 255-56.| (Her
meta reticisi, dolayisiyla kapitalist retici, rnn, retim srecinin
sonucunu satar, ama bu durum, bu rnn, retken sermayesinin sabit
ya da dner parasinin bir kismini oluturmasi iin bir neden olamaz.
imdi rn, daha ok, retim srecinden ikmi oldugu biim ierisin-
de bulunur ve meta-sermaye olarak ilev yapmalidir. [sayfa 214| Semirtil-
mekte olan hayvan srs, retim srecinde, i hayvanlari gibi emek
aleti olarak degil, hammadde olarak ilev yapar. Bu nedenle, semirilen
bu hayvanlar, rne, tz olarak girerler ve tm degerleri rne katilmi
olur, tipki yardimci maddeleri [yem| gibi. Semirtilen hayvanlar bu ne-
denle retken sermayenin dner kismidir ve bunun nedeni satilan r-
nn, semirtilen hayvanlarin, hammaddeyle, henz semirtilmemi
hayvanlarla ayni maddi biime sahip olmalari degildir. Bu durum raslan-
saldir. Ayni zamanda, Adam Smith bu rnekle, retim sreci ierisinde,
degeri sabit ya da dner sermaye olarak belirleyen eyin retim gesi-
** "Bir gelir getirmek". -.
*** "Bir kr yapmak". -.
T80
Kurl Murks
Kupilul ll
nin maddi biimi, olmayip, onun ierisindeki ilevi oldugunu grebilir-
di.) "Topumun tm degeri de tam anlamiyla bir sabit sermayedir. To-
prak ile tahil ambari arasinda gidip gelse de hi bir zaman sahip
degitirmez, bu nedenle de tam anlamiyla dolaimda bulunmaz. ifti,
krini, bunun satii ile degil, artii ile elde eder."* [Vol. II, s. 256.|
Bu noktada, Smith'i ayrimin btn dncesizligi ortaya ikar.
Ona gre, eger "c|cne o/ mcs|e|s"** olmazsa, yeni tohum eger dogru-
dan yillik rnden yerine konulursa, bu rnden ikartilirsa, sabit ser-
maye olabilir. te yandan, eger btn rn satilir da degerinin bir kismi
ile bir bakasinin tohumu satin alinirsa, bu tohum, dner sermaye olur.
Bir durumda "c|cne o/ mcs|e|s vardir, digerinde yoktur. Smith, bura-
da bir kez daha dner sermaye ile meta-sermayeyi karitiriyor. rn,
meta-sermayenin maddi taiyicisidir, ama elbette ki, yalnizca dolaima
fiilen giren ve rn olarak iktigi retim srecine dogrudan tekrar gir-
meyen kisminin.
Tohum ister dogrudan rnden onun bir kismi olarak dlm
olsun ya da rn tamamiyla satilip da degerinin bir kismi bir bakasinin
tohumunu satin almaya dntrlsn, her iki halde de salt bir yerine
koyma szkonusudur ve bu yerine koyma ile hi bir kr yapilmi olmaz.
Bunlardan birinde tohum bir meta olarak, rnn geri kalan kismiyla
birlikte dolaima girer; digerinde ise, yalniz defter tutmada, yatirilan ser-
mayenin degerinin bir kismi olarak belirir. Ama her iki durumda da,
retken sermayenin dolaan bir parasi olarak kalir. Tohum, rnn
hazir hale gelmesi iin btnyle tketilir ve yeniden-retimin [sayfa 215|
yapilabilmesi iin tamaminin rnden yerine konmasi gereklidir.
"yleyse hammadde ile yardimci maddeler, emek-srecine girer-
ken taidiklari kendilerine zg biimi yitirirler. Emek aletlerinde ise,
durum byle degildir. Avadanliklar, makineler, iyerleri ve kaplar, emek-
srecinde, ancak, ilk biimlerini koruduklari ve her sabah degimeyen
bu biimleriyle sreci yinelemeye hazir olduklari srece yararlidirlar.
mrleri boyunca, yani hizmet ettikleri emek-srecinin devami boyun-
ca, rnden bagimsiz olarak biimlerini koruduklari gibi, lmlerinden
sonra da bu byledir. Makinelerin, avadanliklarin, iyerlerinin vb. ceset-
leri, daima, olumalarina yardim ettikleri rnden ayri ve farklidir." (Buch
I, Kap. VI, s. 1D2.)***
retim aralarinin, rn oluturmak iin bu farkli tketim biim-
leri, bunlardan bazilarinin rn karisinda bagimsiz, biimlerini koru-
duklari halde, digerlerinin bunu tamamen degitirmeleri ya da yitirmeleri
bu haliyle emek-sreci ile oldugu kadar, herhangi bir degiim olmaksi-
zin, meta retimi olmaksizin yalnizca kiinin kendi gereksinmelerini,
szgelimi ataerkil ailenin gereksinmelerini, karilamayi amalayan emek-
** "Sahip degitirme". -.
*** lc/|c|, Birinci Cilt, Sekizinci Blm, s. 21D. -EJ.
T8T
Kurl Murks
Kupilul ll
srecine de ilikin olan, bu fark Adam Smith tarafindan tahrif edilmitir.
Bunu yle yapmitir: 1) buraya hi ilgisi bulunmayan bir kr tanimi
getirmekle, bazi retim aralarinin biimlerini koruyarak sahiplerine kr
sagladigi halde digerlerinin bu biimleri yitirerek kr sagladiklarini ne
srmekle; 2) emek-srecindeki retim gelerinin bir kismindaki
degimeleri, rn degiimine, meta dolaimina zg olan ve ayni za-
manda da, dolaimdaki metalarin mlkiyetinde bir degimeyi ieren
biim degiikligi (satinalma ve sati) ile geliigzel bir araya getirmekle.
Devir, dolaimin, dolayisiyla rnn satilmasinin, rnn paraya
evrilmesinin ve paradan da tekrar retim gelerine evrilmesinin
gerekletirildigi yeniden-retimi, ngrr. Ama kapitalist reticinin kendi
rnnn bir kismi dogrudan kendisine retim araci olarak hizmet et-
tigine gre, bunu kendi kendine satan kii olarak grnr ve bu durum,
onun kitaplarinda bu ekilde ele alinmitir. Bu durumda, yeniden-reti-
min bu kismi, dolaimla meydana getirilmi olmaz, dogrudan gerekleir.
Bununla birlikte, rnn tekrar retim araci olarak hizmet eden bu kis-
mi, sabit sermayeyi degil, dner sermayeyi yerine koyar, nk [sayfa 216|
1) degeri tmyle rne geer, ve 2) bunun kendisi yeni rnden sag-
lanan bir yeni trle, ayni olarak tmyle yerine konmutur.
Adam Smith, imdi bize, sabit ve dner sermayenin neleri ier-
digini anlatiyor. Sabit sermaye ile dner sermayeyi oluturan nesneleri,
maddi geleri bir bir siraliyor, sanki bu kesinlik bunlarin kapitalist retim
srecindeki belirli ilevlerinden gelmiyor da, nesnelerin znde bulu-
nan ve doga tarafindan maddi olarak saglanan eylermi gibi. Ama,
gene de, ayni blmde una iaret ediyor (Kitap II, Blm I): "hemen
tketilmek" zere "stok" halinde ayrilan belli bir ey, diyelim bir barinak
"sahibine bir gelir getirdigi ve bu nedenle ona se|mcye /|e|/n/ ye|/ne
e|/|J// halde, kamuya byle bir gelir saglamadigi gibi, ona sermaye
ileviyle hizmette de bulunmaz ve tm halk kitlesinin geliri hi bir za-
man bununla en ufak ekilde artmaz."* (s. 186.) Burada, Adam Smith,
sermaye olma niteliginin, her durumda eylerin znde bulunmayip,
bunun, koullara gre, eylerin bulunabilen ya da bulunmayabilen bir
ilev oldugunu aika belirtiyor. Ne varki, genellikle sermaye iin dogru
olan ey, onun altblmleri iin de dogrudur.
eyler, emek-srecinde yerine getirdikleri ilevlere gre, dner
ya da sabit sermayeyi oluturan kisimlari olutururlar. rnegin bir ba
hayvan, i hayvani (emek aleti) olarak, sabit sermayenin maddi varlik
biimini oluturmasina karilik, besi hayvani (hammadde) olarak, ifti-
nin dner sermayesinin bir kismini oluturur. te, yandan, ayni ey, u
anda retken sermayenin bir kismi olarak ilev yapabilir, bir baka za-
manda da, dogrudan tketim fonuna girebilir. Szgelimi, bir ev, bir iyeri
ilevini yerine getirdigi zaman, retken sermayenin sabit kismidir, ba-
T82
Kurl Murks
Kupilul ll
rinak olarak hizmet ettigi zaman asla hi bir sermaye biimi degildir.
Ayni emek aletleri, birok durumda, ya retim araci ya da tketim araci
olarak hizmet ederler.
Bu, Adam Smith'in, sabit ya da dner sermaye olma niteliginin,
eylerin kendi ilerinde bulunan zellikler olarak anlailmasi yolundaki
dncesinden ileri gelen yanilgilardan bir tanesidir. Yalnizca emek-sre-
cinin tahlili (Buch I, Kap V)*, emek araci, emek malzemeleri ve rn
tanimlarinin, bir ve ayni eyin, sre ierisinde oynadigi eitli rollere
bagli olarak degitigini gsterir. [sayfa 217| Sabit ve sabit olmayan sermaye
tanimlari da, kendi paylarina, bu gelerin emek-srecinde ve dolayisiyla
deger oluumu srecinde oynadiklari role dayandirilmitir.
kincisi, sabit ve dner sermayelerin neleri kapsadigini siralarken,
Smith'in, ayni sermayenin sabit ve dner kisimlari arasindaki ayrim ile
bu ayrim yalnizca retken sermaye (retken biimi ierisinde sermaye)
ynnden geerlidir ve bir anlam tair, retken sermayeyle, dolaim
srecindeki sermayeyi, yani meta-sermayeyi ve para-sermayeyi ilgilen-
diren sermaye biimleri arasindaki ayrimi biraraya koydugu tamamen
aiga ikmaktadir. Ayni pasajda unlari sylemektedir (s. 187 ve 188):
"Dner sermaye ... herbiri kendi dagiticilarinin ellerinde bulunan, her
trden gida maddelerinden, malzemelerden ve son biimini almi iler-
den ve, bunlarin dolaimi ve dagitimi iin gerekli paradan vb. oluur."**
Gerekten de, daha yakindan bakarsak, daha nceki szlerinin
tersine, dner sermayenin, tekrar, meta-sermaye ile para-sermayeye,
yani retim srecine ait bulunmayan, sabit sermayeye karit bir dner
(akici) sermaye oluturmayip, retken sermayeye karit dolaim ser-
mayesini oluturan sermayenin bu iki biimine eitlendigini grrz.
retken sermayenin malzemelere (hammaddelere ya da yari-mamul
rnlere) yatirilan ve retim srecine gerekten giren geleri, ancak
bunlarin yani sira tekrar bir rol oynarlar. yle der:
"... Toplumun genel sermayesinin dogal olarak blndg
kismin nc ve sonuncusu, zelligi ancak dolaim ya da sahip
degitirme yoluyla bir gelir saglama olan, dner sermayedir. Bu da gene
drt kisimdan olumutur: birincisi paradan ..."** (ama para, hi bir
zaman, retken sermayenin, retken. srete ilev yapan sermayenin
bir biimi degildir; o, her zaman, ancak, sermayenin dolaim srecinde
brndg biimlerden bir tanesidir); "ikincisi, kasabin, obanin, ifti-
nin mlkiyetinde bulunan ... ve satiindan bir kr elde etmeyi umduklari
gida maddeleri stokundan. ... Drdncs ve sonuncusu, yapilip tamam-
lanan, ama hl tccarin ve yapimcinin elinde bulunan ilerden. Ve
ncs, hi ilenmemi ya da az ok ilenmi olsun henz giysiler, ev
eyalari ve binalar biimini almami olup, reticinin, yapimcinin,
* lc/|c|, Birinci Cilt, Yedinci Blm. -EJ.
** Marx, tirnak iindeki tmceleri, ngilizce olarak aktarmitir. -.
T83
Kurl Murks
Kupilul ll
kumainin ve dokumacinin, kerestecinin, marangozun [sayfa 218| ve ilin-
girin, tuglacinin, vb. elinde bulunan giysi, ev eyasi ve bina malzemele-
rinden."*
2 ve 4 numaralar, retim srecinden o halleri ierisinde ikan ve
satilmalari gereken rnlerden baka bir ey degillerdir; kisacasi bunlar,
imdi metalar olarak, dolayisiyla meta-sermaye olarak ilev yapan ve bu
yzden bir biime sahip olan ve gidecekleri en son yer ne olursa olsun,
yani amalarini (kullanim-degeri) karilamak iin en sonunda ister bi-
reysel ister retken tketime ayrilmi bulunsunlar, retken sermaye ge-
leri olarak bulunmadiklari sre ierisinde bir yer tutan rnlerdir. 2
numarada sz edilen rnler gida maddeleri; 4 numaradakiler ise, yal-
nizca son biimini almi emek aletlerini ya da son biimini almi tke-
tim nesnelerinden (2 numarada sz edilenlerin diinda kalan gida mad-
delerinden) oluan btn diger son biimini almi rnlerdir.
Smith'in, ayni zamanda, tccardan szetmesi, iine dtg kari-
ikligi gstermektedir. retici, rnn, bir kez tccara satti mi, artik bu
rn, sermayesinin herhangi bir biimini oluturmaz. Toplum aisindan,
reticisinin elinden baka ellerde olmasina karin, gerekten de hl
meta-sermayedir; ama ite bir meta-sermaye olmasi nedeniyle, ne sa-
bit, ne de dner sermayedir.
reticisinin dogrudan gereksinmelerini karilamayi amalamay-
an her trden retimde, rn, meta olarak dolamak zorundadir; yani
bir kr elde etmek iin degil, reticisi yaayabilsin diye, bu rnn satil-
masi gereklidir. Kapitalist retimde u durumun da buna eklenmesi
gerekir, ki, bir rn satildigi zaman, onda somutlami bulunan arti-
deger de gereklemi olur. rn, retim srecinden bir meta olarak
ikar ve bu yzden de, bu srecin ne sabit, ne de dner gesidir.
Bu arada Smith, burada kendisine kari ikmaktadir. Son biimi-
ni almi rnler, maddi biimleri ya da kullanim-degerleri ne olursa
olsun, yararli etkileri burada btnyle meta-sermaye, yani dolaim sre-
cine zg biimde bir sermayedir. Bu biim ierisinde olmakla, bunlar,
sahiplerinin ellerinde bulunabilecek herhangi bir retken sermayenin
kisimlari degillerdir. Bu durum, onlarin, satilarindan hemen sonra, sa-
tin alanin elinde, retken sermayenin sabit ya da dner kismi |c|/ne
e|me|e|/ne hi de engel degildir. Burada, aiktir ki, pazarda bir sre
iin, retken [sayfa 21D| sermayeye karit meta-sermaye olarak grlen
eyler, pazardan ekildikten sonra, retken sermayenin dner ya da
sabit kisimlari olarak ilev yapabilirler ya da yapamazlar.
Pamuk egiricisinin rn, iplik, onun sermayesinin meta-biimi-
dir ve onun aisindan meta-sermayedir. Bu, artik bir kez daha, ne emek
malzemesi ve ne de emek aleti olarak retken sermayesinin bir kismi
olma ilevini yerine getiremez. Ama bu ipligi alan dokumacinin elinde,
T84
Kurl Murks
Kupilul ll
retken sermayesinin dner kismi olarak bu sermayeye katilir. Ne var
ki, ipliki iin bu iplik, dner sermayesinin oldugu kadar sabit sermaye-
nin de bir kisminin deger taiyicisidir (arti-degerden ayri olarak). Ayni
ekilde, bir makine, makine imalatisinin rn, sermayesinin meta-
biimidir, ve onun iin meta-sermayedir. Ve bu biimde kaldigi srece
ne dner ve ne de sabit sermayedir. Ama kullanilmak zere bir fabri-
katre satilinca, bir retken sermayenin sabit kismi haline gelir. Hatta,
kullanim-biimi nedeniyle bir rn, kismen, ikmi oldugu srece, r-
negin, kmr, kmr retimine retim araci olarak tekrar girebilir; k-
mr retiminin satia ayrilan kismi, dner ya da sabit sermayeyi degil,
meta-sermayeyi temsil eder.
te yandan, bir rn, kullanim-biimi nedeniyle, ne emek mal-
zemesi ve ne de emek aleti olarak retken sermayenin herhangi bir
gesini tmyle oluturacak durumda olmayabilir. rnegin herhangi bir
geim araci. Gene de bunlar reticisi iin meta-sermayedir ve, dner
sermayenin oldugu kadar sabit sermayenin de deger taiyicisidir; ve
retiminde kullanilan sermayenin tmyle ya da kismen yerine konul-
masina bagli olarak bunlardan biri ya da teki degerini rne btnyle
ya da kismen aktarmi durumdadir.
n 8'te, Smith'e gre, hammaddeler (ilenmemi maddeler, yari-
mamul rnler, yardimci malzemeler), bir yandan, retken sermayede
somutlaan tamamlayici bir ge olarak degil, aslinda, yalnizca, toplum-
sal rnn ierebilecegi kullanim-degerlerinin zel bir tr, 2 ve 4 nu-
maralarda sayilan diger maddi paralarin, geim aralarinin vb. yanisira
varolan metalarin zel bir tr olarak ortaya ikmaktadir. te yandan,
bu malzemeler, gerekten de, retken sermayeye katilmi ve bu ne-
denle de reticinin elinde bu sermayenin geleri olarak anilmitir.
Kariiklik u olguyla da kendisini gstermektedir ki, bunlar, kismen [sayfa
22O| reticinin elinde ("yetitiricilerin, fabrikatrlerin vb. elinde"*) ve kis-
men de, retken sermayenin bir gesi olarak degil yalnizca meta-ser-
maye olarak bulundugu tccarlarin ("kumailarin, manifaturacilarin,
kerestecilerin"*) elinde ilev yapar halde kabul edilmektedir.
Gerekten de, Adam Smith, burada, dner sermaye gelerini
sayarken, sabit ve dner sermaye arasindaki ayrimi yalniz retken ser-
maye iin geerli olan tmyle unutmaktadir. O, daha ok, meta-ser-
maye ile para-sermayeyi, yani dolaim srecinin bu iki tipik sermaye
biimini, tamamen bilinsiz olarak, retken sermayeye karit koymakta-
dir.
Son olarak, dner sermayenin kisimlarini sayarken, Adam
Smith'in, emek-gcn belirtmeyi unutmasi ok arpici bir olgudur. Bu-
nun iki nedeni vardir.
Biraz nce grdk ki, para-sermayeden ayri olarak, dner ser-
T85
Kurl Murks
Kupilul ll
maye, yalnizca meta-sermayenin bir baka adidir. Ama emek-gc, pa-
zarda dolatigi kadariyla, sermaye degildir, meta-sermayenin bir biimi
degildir. Hi bir biimde sermaye degildir; pazara bir meta, yani kendisi-
ni getirdigi halde, emeki bir kapitalist degildir. Emek-gc satilana,
retim sreci ile birletirilene, dolayisiyla bir meta olarak dolaimina
son verinceye kadar retken sermayenin bir kismi arti-degerin kaynagi
olarak degien-sermaye, emek-gcne, yatirilan sermaye-degerin devri
bakimindan retken sermayenin dnen kismi haline gelmez. Adam
Smith, burada, dner sermaye ile meta-sermayeyi karitirdigi iin, emek-
gcn dner sermaye baligi altina koyamiyor. Bu yzden de burada,
degien-sermaye, emekinin cretleri ile satin aldigi metalar, yani geim
aralari biiminde gzkmektedir. Bu biim ierisinde, cretlere yati-
rilan sermaye-degerin, dner sermayeye dahil oldugu varsayilmaktadir.
retim srecine katilan ey, emek-gcdr, emekinin kendisidir, yok-
sa, iinin yaamini srdrdg geim aralari degil. Toplum aisindan,
iinin bireysel tketimi araciligi ile kendisini yeniden retmesinin, to-
plumsal sermayenin yeniden-retim srecinin ayri biimde bir kismi
oldugunu grdk (Buch I, Kap. XXI). Ama bu, bizim burada incele-
digimiz bireysel ve yalitilmi retim srecinde uygulanamaz. Smith'in,
sabit sermaye [sayfa 221| baligi altinda szn ettigi "edinilmi ve yararli
beceriler"*. (s. 187), tersine, dner sermayenin kisimlaridirlar, nk
bunlar, cretli-emekinin "becerileridir"* ve o emegini bu "becerileri"*
ile birlikte satmitir.
Tm toplumsal serveti, 1) dogrudan tketim fonu, 2) sabit ser-
maye, ve 8) dner sermaye olarak blmek Adam Smith'in payina byk
bir yanilgidir. Buna gre servetin yle blnm olmasi gerekirdi: 1)
bazi kisimlari srekli olarak sermaye ilevi |e|/|J// halde, kendisi
ilev yapan toplumsal sermayenin herhangi bir parasini oluturmayan
bir tketim fonu; ve 2) sermaye. Buna gre, servetin bir kismi sermaye
olarak ilev yapiyor, digeri sermaye olmayarak ya da tketim fonu ola-
rak. te burada, her trl sermayenin ya sabit ya da dner olma mutlak
zorunlulugu ortaya ikiyor, bir memeli hayvanin erkek ya da dii olma
dogal zorunlulugu gibi. Ama, grdk ki, sabit ve dner sermaye arasin-
daki antitez, yalnizca 0|e|/en sermayenin geleri iin geerli oluyor,
dolayisiyla, bunlarin yanisira ne sabit, ne de dner bir biim iinde |0|0-
ncmcycn olduka nemli miktarda bir sermaye de meta-sermaye ve
para-sermaye vardir.
Mademki kapitalist retim altinda, toplumsal rnlerin tm kitle-
si, rnlerin bireysel kapitalist retici tarafindan satilmaksizin ya da satin
alinmaksizin, retim araci olarak kendi maddi biimi ierisinde tekrar
dogrudan tketilen kismi diinda, pazarda meta-sermaye olarak
dolaiyor, retken sermayenin yalniz sabit ve dner geleri degil, tke-
T8
Kurl Murks
Kupilul ll
tim fonunun btn geleri de ayni ekilde meta-sermayeden elde edilir-
ler. Bu, kapitalist retim temeli zerinde, hem retim aralarinin ve
hem de tketim mallarinin, bunlar daha ilerde retim araci ya da tke-
tim nesnesi olarak yararlanmak zere ayrilmi olsalar bile, tipki emek-
gcnn kendisinin pazarda, bir meta-sermaye olarak bulunmamakla
birlikte bir meta olarak bulunmasi gibi, nce meta-sermaye olarak orta-
ya iktiklarini sylemekle ayni eydir.
Bu durum, Adam Smith'teki u yeni kariikligin nedeni olmakta-
dir. yle diyor:
"Bu drt kisimdan" ("dner" sermayenin, yani dolaim srecine
ait meta-sermaye ve para-sermaye biimlerindeki iki kismin, Adam Smith
tarafindan meta-sermayeyi oluturan kisimlar [sayfa 222| arasinda yaptigi
maddi ayrimlarla drde ikartilan sermayenin bu drt kismindan) "
gida maddeleri, malzemeler ve son biimini almi iler ya her yil ya
da daha uzun veya daha kisa dnemlerde dzenli olarak dner sermay-
eden ekilir ve, ya sabit sermayeye ya da dogrudan derhal tketime
ayrilan stoklara konulur. Her sabit sermaye, hem balangita bir dner
sermayeden elde edilmitir ve hem de onun srekli destegini gerektirir.
Btn yararli makineler ve i aletleri, balangita, bunlarin yapildiklari
malzemeleri ve bunlari yapan iilerin bakimini saglayan bir dner ser-
mayeden elde edilmilerdir. Bunlar da, srekli onarim iinde tutulmak
zere, ayni trden bir sermayeyi gerektirirler."* (s. 188.)
rnn, dogrudan reticisi tarafindan srekli olarak yeniden-re-
tim araci olarak tketilen kismi diinda, kapitalist retime u genel ner-
me uygulanir: Bu rnler, ister maddi biimleri ierisinde kullanim-deger-
leri uyarinca retken sermayenin (retim srecinin) geleri olarak, re-
tim aralari ve dolayisiyla retken sermayenin sabit ya da dner geleri
olarak ilev yapmak zorunda olsunlar ya da yapabilsinler; ya da ister,
yalnizca retken degil bireysel tketimin aralari olarak hizmet edebili-
yor olsunlar, btn rnler pazara, metalar olarak ulairlar ve bu neden-
le de kapitalist aisindan, sermayenin meta-biimi olarak dolaimda
bulunurlar. Btn rnler pazara metalar olarak srlrler; btn retim
ya da tketim aralari, retken ya da bireysel tketimin btn geleri bu
yzden pazardan metalar olarak satin alinmak suretiyle ekilmek
zorundadirlar. Herkese bilinen bu gerek, kukusuz dogrudur. Bu ne-
denle, retken sermayenin hem sabit, hem de dner geleri iin, btn
biimlerdeki emek aletleri iin oldugu kadar emek malzemesi iin de
geerlidir. (Bu, ayrica, doga tarafindan saglanan, rn olmayan retken
sermaye gelerinin de bulundugu olgusunu grmezlikten gelir.) Bir ma-
kine, pazardan pamuk satin alinir gibi satin alinir. Ama bundan, hi bir
ekilde, her sabit sermayenin, balangita herhangi bir dner sermaye-
den dogdugu anlami ikmaz; bu, ancak, dolaim sermayesini, dner ya
T87
Kurl Murks
Kupilul ll
da akici, yani sabit olmayan sermaye ile karitiran Smith'vari grten
ikar. Ayrica, Smith, aslinda kendi kendisini rtmektedir. Kendisine
gre, makineler, metalar olarak dner sermayenin n 4'nn bir [sayfa 228|
kismini olutururlar. Bunlarin dner sermayeden geldiklerini sylemek,
yalnizca bunlarin makineler olarak ilev yapmadan nce meta-sermaye
olarak ilev yaptiklarini, ama maddi olarak kendilerinden geldiklerini
sylemek demektir; tipki bir iplikinin sermayesinin dner gesi olarak
pamugun, pazardaki pamuktan gelmesi gibi. Ama Adam Smith eger
daha sonraki aiklamasinda, makinelerin yapimi iin emek ile hammad-
deye gereksinme bulunmasi nedeniyle sabit sermayeyi dner sermaye-
den ikartiyor ise, unu unutmamak gerekir ki, birincisi, makinelerin
yapimi iin emek aletlerine, yani sabit sermayeye de gerek vardir, ve
ikincisi, hammadde yapimi iin de, ayni ekilde, makineler, vb. gibi sa-
bit sermaye gereklidir, nk retken sermaye daima emek aletlerini
ierir, ama her zaman emek malzemelerini iermez. Hemen ardindan
gene kendisi diyor ki: "Toprak, madenler, balikhaneler, hepsi de, bunla-
ri iletmek iin hem sabit ve hem de dner sermayeyi gerektirirler";
(bylece A. Smith, hammadde retimi iin yalniz dner sermayeye de-
gil, sabit sermayeye de gereksinme oldugunu kabul ediyor) "ve" (bu
noktada yeni bir yanilgi daha) "bunlarin rnleri bir kr ile yalniz bu
sermayeleri degil, |o|0mJc// J/e| |0|0n se|mcye|e|/ Je yerine kor."*
(s. 188.) Bu, tamamen yanli. Bunlarin rnleri, diger btn sanayi kolla-
ri iin hammadde, yardimci madde vb. saglar. Ama bunlarin degerleri,
toplumun diger btn sermayelerinin degerini yerine koymaz; bu, yalni-
zca kendi sermaye-degerini (ve c|||, arti-degeri) yerine kor. Adam Smith,
burada, gene kendi fizyokratik anilarinin penesindedir.
Toplumsal olarak dnldgnde, meta-sermayenin ancak
emek aleti olarak hizmet edebilecek rnleri kapsayan kisminin amasiz
olarak retilmedikleri, satilmaz olmadiklari takdirde erge emek alet-
leri olarak ilev yapmak zorunda olduklari, yani temelleri kapitalist re-
tim olduguna gre, bunlarin, metalar olmaktan iktiklari anda, toplumsal
retken sermayenin sabit kisminin, eskiden mstakbel gelerini olutur-
malarina karin, imdi gerek gelerini oluturmak zorunda bulunduklari
dogrudur.
Ama burada, rnn maddi biiminden ileri gelen bir ayrim var-
dir.
rnegin, bir iplik makinesi, egirmek iin kullanilmadika, [sayfa 224|
bu yzden bir retim gesi ilevini yerine getirmedike ve dolayisiyla
kapitalist aisindan, bir retken sermayenin sabit bir kismi olarak ilev
yapmadika, hi bir kullanim-degerine sahip degildir. Ama bir iplik ma-
kinesi tainabilirdir. retilmi oldugu lkeden ihra edilebilir, ve dogru-
dan dogruya ya da dolayli olarak hammadde vb. ya da ampanya
T88
Kurl Murks
Kupilul ll
kariliginda, lke diina satilabilir. Bu durumda, retilmi oldugu lkede
yalnizca meta-sermaye olarak ilev yapmitir, ama hi bir zaman, hatta
satildiktan sonra bile sabit sermaye olarak ilev yapmamitir.
Bununla birlikte, fabrika binalari, demiryollari, kprler, tneller,
doklar vb., toprak iyiletirmeleri vb. gibi topraga baglanarak yerel hale
getirilmi ve bu yzden ancak yerel olarak kullanilabilen rnler, maddi
biimleriyle olduklari gibi ihra edilemezler. Bunlar tainabilir degildir.
Bunlar ya bir ie yaramazlar ya da satilir satilmaz, bunlari reten lkede
sabit sermaye olarak ilev yapmak zorundadirlar. Fabrikalar yapan ya da
speklatif sati amaciyla topragi iyiletiren kapitalist retici iin bu eyler,
kendi meta-sermayesinin biimleri, ya da Adam Smith'e gre dner
sermayenin biimleridirler. Ama toplumsal aidan bakildiginda, bu eyler
eger hi bir ie yaramaz durumda birakilmayacaklarsa eninde-sonun-
da, o lkede, yerel bir retim srecinde sabit sermaye olarak ilev yap-
mak zorundadir. Bu sylenenlerden, hibir ekilde, tainamaz eylerin
kendiliklerinden sabit sermaye olduklari anlami ikmaz. Konut olarak
kullanilan evler vb. gibi, bunlar, tketim fonuna ait olabilirler; ve bu du-
rumda, sermayenin yalnizca bir parasi oldugu toplumsal servetin bir
gesini oluturmakla birlikte, bunlar, toplumsal sermayenin hi bir par-
asi degildirler. Bu eylerin reticisi, Adam Smith'in diliyle konumak
gerekirse, bunlarin satiiyla bir kr yapar. Ve dolayisiyla bylece, bunlar,
dner sermayedirler! Bunlardan fiilen yararlanan, bunlarin sonal alicisi,
bunlari ancak retim srecine uygulayarak kullanabilir. Ve dolayisiyla,
bunlar, sabit sermayedirler!
Mlkiyet zerindeki haklar, rnegin demiryolu hisseleri, her gn
el degitirebilir ve bunlarin sahipleri, bunlarin teki lkelerdeki satilariyla
bile bir kr yapabilirler; bylece demiryolunun kendisi ihra edilebilir
olmamakla birlikte, mlkiyeti zerindeki haklar ihra edilebilirdirler. Gene
de bu eyler, yerel hale getirildikleri o lkede ya atil kalmak zorundadir-
lar ya da bir [sayfa 225| retken sermayenin sabit kismi olarak ilev yapmak
zorundadirlar. Ayni ekilde, fabrikatr A, fabrikasini, fabrikatr B'ye sat-
makla bir kr saglayabilir, ama bu, fabrikanin daha nceki gibi sabit
sermaye olarak ilev yapmasina engel degildir.
Bu yzden, topraktan ayrilmasi olanaksiz, yerel olarak sabitle-
tirilmi emek aletleri, reticileri iin meta-sermaye ilevini yerine getire-
bilirler ve on0n sabit sermayesinin (bu sermaye, onun kendisi aisindan,
binalari, demiryollarini vb. yapmak iin gerek duydugu emek aletlerin-
den ibarettir) herhangi bir gesini oluturmayabilirlerse de, btn olasili-
klar altinda, gene de o lkede sabit sermaye olarak ilev yapmak zorunda
olsalar bile, buradan hibir ekilde, sabit sermayenin zorunlu olarak
tainamayan eylerden olutugu gibi ters bir sonu ikartilmamalidir.
Bir gemi, bir lokomotif, ancak hareketli olulari nedeniyle etkindirler;
gene de bunlar kendilerini retenler iin degil, bunlari sabit sermaye
olarak uygulayanlar iin ilevde bulunurlar. Buna karilik, en kesin ekilde
T8
Kurl Murks
Kupilul ll
retim srecinde sabit bulunan, orada yaayip orada len, bir kez gir-
dikten sonra artik bir daha oradan ayrilmayan eyler, retken sermaye-
nin dner kisimlaridir. rnegin, retim srecinde makineyi alitirmak
iin tketilen kmr ile, fabrikayi aydinlatmak iin kullanilan gaz vb.
byledir. Bunlar retim srecinden rnle birlikte maddeten iktiklari
ve metalar biiminde dolaima girdikleri iin degil, degerlerinin, retil-
melerine yardim ettikleri metalarin degerine btnyle girdigi ve bu
yzden de, metain satiiyla elde edilecek hasilatla bu degerin tamamen
yerine konulmasi gerektigi iin dner sermayedirler.
Adam Smith'ten aktarilan son pasajda, u tmcecige de dikkat
edilmelidir: "Bunlari" (makineleri, vb.) "yapan iilerin bakimini saglay-
an bir dner sermaye..."*
Fizyokratlarda, sermayenin cretler iin yatirilan kismi, dogru bir
ekilde, c|cnces |/m/|/|es'den** farkli, olarak, c|cnces cnn0e||es***
altinda sayilmitir. te yandan, bunlarda, iftinin kullandigi retken ser-
mayenin bir kismi olarak emek-gcnn kendisi degil, tarim-emekile-
rine verilen geim aralari (Adam Smith'in deyimiyle iilerin bakimi)
grlyor. Bu, onlara zg [sayfa 226| greti ile tam bir uygunluk halindedir.
nk onlara gre, emek tarafindan rne eklenen deger-kismi (tipki,
rne, hammadde, emek aletleri, vb., kisacasi, degimeyen-sermaye-
nin btn maddi gelerince eklenen deger-kisim gibi) yalnizca emeki-
lere denen ve, emek-gc olarak ilev yapma yeteneklerini srdrmek
iin zorunlu olarak tketilen geim aralarinin degerine eittir. Degime-
yen sermaye ile degien-sermaye arasindaki ayrimi bulmalarini engel-
leyen ey, gene kendi gretileri oluyor. Eger (kendi fiyatini yeniden-ret-
mesine ek olarak) arti-degeri reten ey emek ise, o zaman, bunu, ta-
rimda oldugu gibi sanayide de yapmaktadir. Ama, onlarin sistemine
gre, emek, ancak bir tek retim dalinda, yani tarimda arti-deger ret-
tigi iin,bu arti-degeri doguran ey emek degil, doganin bu daldaki zel
faaliyetidir (yardimci oluudur). Ve yalnizca bu nedenledir ki, onlara g-
re, tarimsal emek, diger tr emeklerden farkli olarak, retken, emektir.
Adam Smith, emekilerin geim aralarini, sabit sermayeden far-
kli olarak, dner sermaye olarak siniflandiriyor.
1) nk o, sabit sermayeden farkli olarak dner sermayeyi,
dolaim alaniyla ilgili sermaye biimleriyle, dolaim sermayesiyle ka-
ritiriyor eletirilmeksizin kabul edilen bir kariiklik. A. Smith, bu ne-
denle, meta-sermaye ile retken sermayenin dner kismini birbirine
karitiriyor ve byle olunca, toplumsal rnn metalar biimine brn-
dg her durumda emekilerin oldugu kadar emeki-olmayanlarin da
geim aralarinin, emek malzemelerinin oldugu kadar emek aletlerinin
kendilerinin de meta-sermayeden karilanmasi kainilmaz oluyor.
** lk yatirimlardan. -.
*** Yillik yatirimlar. -.
T0
Kurl Murks
Kupilul ll
2) Ama, Smith'in tahlili kendi sunuunun zel gerekten bilim-
sel kismina ters dmekle birlikte, bu tahlilde fizyokratik anlayi da
sakli bulunmaktadir.
Genel bir ifadeyle, yatirilan sermaye, retken sermayeye evrilir,
yani kendileri gemi emegin rnleri olan retim gelerinin biimleri-
ne brnr. (Bunlar arasinda emek-gcne de.) Sermaye, retim sre-
cinde ancak bu biimde ilev yapabilir. imdi eger biz, sermayenin
degien kisminin kendisine evrildigi emek-gc yerine, emekinin ge-
im aralarini alirsak, bu aralarin, bu halleriyle, deger oluumunu ilgi-
lendirdigi kadariyla, retken sermayenin diger gelerinden, hammad-
delerden ve yukarda aktarilan pasajlardan birinde Smith'in, fizyokratlara
[sayfa 227| uyarak, hammaddelerle ayni dzeye koydugu i hayvani yemle-
rinden farkli olmayacagi aiktir. Bu geim aralari, kendi kendilerine
degerlerini geniletmezler ya da buna bir arti-deger katamazlar. Bunla-
rin degeri, retken sermayenin diger geleri gibi, tekrar, ancak rnn
degerinde ortaya ikabilir. rnn degerine kendilerinin sahip oldugu-
nun tesinde bir deger ekleyemezler. Hammaddeler, yari-mamul mal-
lar vb. gibi bunlar, emek aletlerinden oluan sabit sermayeden ancak u
bakimdan ayrilirlar ki, bunlar, oluumuna katildiklari rnde btnyle
tketilirler, (hi degilse bunlarin bedelini deyen kapitalist aisindan) ve
bu yzden de degerlerinin tmyle yerine konulmasi gerekir, oysa sabit
sermayede bu ancak yava yava, para para olur. retken sermaye-
nin emek-gcne (ya da emekinin geim aralarina) yatirilan kismi,
burada retken sermayenin diger gelerinden, emek-sreci ve arti-deg-
er retimi bakimindan degil, yalnizca maddi ynden ayrilir. Bu kisim,
yalnizca rnn nesnel yaraticilarinin (Adam Smith bunlara genellikle
"malzemeler"* diyor) sabit sermaye kategorisine dahil olan kisminin
diinda kalan kismiyla birlikte dner sermaye kategorisine girdigi l-
de farklidir.
cretlere yatirilan sermayenin, retken sermayenin dner kismi-
na dahil bulunmasi ve retken sermayenin sabit kisminin tersine, nes-
nel rn yaraticilarinin bir kismiyla, hammaddeler vb. ile akicilik niteligini
paylamasinin, sermayenin degimeyen kismindan farkli olarak bu
degien kisminin, kendini geniletme srecinde oynadigi rol ile hi bir
ilikisi yoktur. Bu, yalnizca yatirilan sermaye-degerin bu kisminin nasil
yerine konulacagiyla, yenilenecegiyle, dolayisiyla dolaim yoluyla r-
nn degerinden nasil yeniden-retilecegiyle ilikilidir. Emek-gcnn
satin alinmasi ve yeniden satin alinmasi, dolaim srecine aittir. Ne var
ki, emek-gcne yatirilan deger, belirli ve degimez bir byklkten
degiken bir byklge (emeki, iin degil kapitalist iin) ancak retim
sreci ierisinde evrilir ve ancak bylece, yatirilan deger, btnyle
sermaye-degere, sermayeye, kendisini genileten degere evrilmi olur.
* Marx, tirnak iindeki tmceyi, ngilizce olarak aktarmitir. -.
TT
Kurl Murks
Kupilul ll
Ama Smith gibi, emek-gcne yatirilan deger yerine, emekinin geim
aralari iin harcanan degeri, retken sermayenin dner kismi olarak
siniflandirmakla, degien ve degimeyen sermaye arasindaki ayrimin
[sayfa 228| anlailmasi ve bylece de genel olarak kapitalist srecin
anlailmasi olanaksiz hale getirilmitir. rnn maddi yaraticilari iin
harcanan degimeyen-sermayenin tersine sermayenin bu kisminin
degien-sermaye olarak belirlenmesi, sermayenin emek-gcne yati-
rilan kisminin, sermaye devrini ilgilendirdigi lde, retken sermaye-
nin dner kismina ait olarak belirlenmesinin altina gmlmtr. Ve bu
gmlme, emekinin emek-gc yerine, onun geim aralarini retken
sermayenin bir gesi olarak siralamakla tamamlamitir. Emek-gcnn
degerinin, para olarak mi, yoksa dogrudan geim aralari olarak mi
yatirilmi olmasinin bir nemi yoktur. Bununla birlikte, kapitalist retim
altinda bu ikinci durum ancak bir istisna olabilir.
24
Dner sermaye tanimini, bylece, emek-gcne yatirilan sermaye-
degerin belirleyicisi olarak saptamakla fizyokratlarin ncllerine dayan-
maksizin yapilan bu fizyokratik tanim Adam Smith, kendisini
izleyenlerdeki sermayenin emek-gcne harcanan kisminin degien-
sermaye oldugu anlayiini ok kr ki ldrmtr. Kendisinin baka
yerlerde gelitirdigi daha derin ve dogru fikirler degi1 ama, bu gafi uzun
mrl olmutur. Gerekten de, ondan sonra gelen diger yazarlar, daha
da ileri gitmilerdir. Bunlar, bu tanimi, sermayenin emek-gcne yati-
rilan kismini, sabit sermayeye karit dner sermaye olarak saptayan
kesin tanimi yapmakla yetinmediler; bunu, emekilerin geim aralari-
na yatirilacak dner sermayenin esas tanimi yaptilar. Gerekli geim
aralarini ieren emek fonunun* bir yandan emekilerin toplumsal rn
ierisindeki paylarini fiziksel olarak sinirlayan, ama te yandan da emek-
gc aliminda tmyle harcanmasi gereken belirli bir byklkte ol-
dugu yolundaki greti bununla dogal olarak ilikilidir. [sayfa 22D|
24
Degerin kendisini geniletmesi srecinde emek-gcnn oynadigi rol anlamakta Adam
Smith'in kendi kendisine ne lde zorluk ikardigi, emekilerin emegini fizyokratlara uyarak
i hayvanlarininki ile ayni dzeye koyan u tmce ile tanitlanmaktadir: "Yalnizca kendisinin
(iftinin) alian hizmetkarlari degil, i hayvanlari da retken emekilerdir." (Book II, Ch. V. s.
248.)
* lc/|c|, Birinci Cilt. s. 625-628. -EJ.
T2
Kurl Murks
Kupilul ll
ONBRNC BLM
SABT VE DNER SERMAYE TEORLER
RCARDO
RCARDO, sabit ve dner sermaye arasindaki ayrimi, salt deger
kuralinin istisnalarini, yani cret hadlerinin fiyatlari etkiledigi durumlari
gstermek amaciyla ortaya koymutur. Bu noktanin tartiilmasi Kitap
III'e* birakilmitir.
Ama temeldeki belirsizlik, u birbiriyle ilgisiz iki dncenin bira-
raya getirilmesiyle hemen kendisini aiga vurmaktadir: "Sabit sermaye-
nin dayaniklilik derecesindeki bu fark /|e, iki tr sermayenin birletirile-
bilecegi oranlardaki bu eitlilik."
25
Ve biz, kendisine, hangi iki tr sermayeye iaret ettigini sorsak,
yle der: "Emegin gereksinmesini saglayacak sermaye ile, avadanlikla-
ra, makinelere, binalara yatirilan sermayenin oranlari da, eitli biiml-
erde birletirilebilir."
26
Bir baka deyile, sabit sermaye emek aletlerine
ve dner sermaye de emege yatirilan sermayeye eittir. "Emegin gerek-
sinmesini saglayacak [sayfa 28O| sermaye", Adam Smith'ten devirilmi an-
25
Ricardo, P|/nc/|es, e|c., s. 25.
26
Loc. c/|.
* Karl Marx, lc/|c|, nc Cilt, Sol Yayinlari, Ankara 1D78, s. 211-215. -EJ.
T3
Kurl Murks
Kupilul ll
lamsiz bir terimdir. Bir yandan dner sermaye, burada, degien-serma-
ye ile, yani retken sermayenin emege yatirilan kismi ile biraraya konul-
maktadir. te yandan da, antitezin, degerin kendisini geniletmesi sre-
cinden degien ve degimeyen sermayeden degil, dolaim srecinden
ikartilmasi nedeniyle (Adam Smith'in eski kariikligi) ifte yanilgili ta-
nimlar ortaya ikmaktadir.
Birincisi: Sabit sermayenin dayaniklilik derecesindeki farkliliklar
ile, sermayenin degimeyen ve degien sermayeden olumasindan ileri
gelen farkliliklar eanlamli gibi kabul edilmektedir. Ne var ki, son sz
edilen farklilik, arti-deger retimindeki farki belirler; buna karilik ilk
sz edilen farklilik ise, kendini geniletme sreci szkonusu oldugu
kadariyla, yalnizca, belli bir degerin, bir retim aracindan rne aktaril-
ma biimine iaret eder: dolaim sreci szkonusu oldugu kadariyla, bu
fark, yalniz harcanmi sermayenin yenilenme dnemine, ya da, bir baka
baki aisindan, hangi sre iin yatirilmi bulunduguna iaret eder. Ka-
pitalist retim srecinin i mekanizmasinin derinligine grmek yerini,
yalnizca tamamlanmi olaylar dikkate alinirsa, o zaman, bu ayrimlar
gerekten akiir. Toplumsal arti-degerin, farkli sanayi dallarina yatirilan
eitli sermayeler arasinda dagitilmasinda, sermayenin yatirilmi bulun-
dugu farkli zaman dnemleri arasindaki farkliliklar (rnegin, sabit ser-
mayenin eitli sregenlik dereceleri) ve sermayenin farkli organik bile-
imleri (ve bu nedenle, degimeyen ve degien sermayelerin farkli dola-
imlari) genel kr oraninin eitlenmesine ve degerlerin, retim-fiyatlari-
na evrilmesine ayni derecede katkida bulunur.
kincisi: Dolaim sreci aisindan bir yanda emek aletleri sabit
sermaye; te yanda emek malzemesi ve cret dner sermaye vardir.
Ama, emek-sreci ve kendini geniletme aisindan, bir yanda retim
aralari (emek aletleri ve emek malzemesi) degimeyen-sermaye;
te yanda emek-gc degien-sermaye vardir. Degimeyen-sermaye-
nin belli bir miktardaki degerinin, ok emek aleti, az emek malzemesi
ya da ok emek malzemesi, az emek aleti iermesinin sermayenin
organik bileimi iin hi bir nemi olmadigi halde (Buch I, Kap. XXIII,
2,s. 647)*, her ey, retim aracina yatirilan sermayenin emek-gcne
yatirilan sermayeye oranina baglidir. Tersine: dolaim sreci [sayfa 281| ai-
sindan, sabit ve dner sermaye arasindaki ayrim konusunda, dner ser-
mayenin belli miktardaki bir degerinin hangi oranlarda emek
malzemesine ve cretlere blnm olmasinin da bir nemi yoktur. Bu
gr ailarindan biri bakimindan, emek malzemesi, emek-gcne yati-
rilan sermaye-degere karit olarak, emek aletleri ile ayni kategori ieris-
inde siniflandirilmitir; diger gr aisindan, sermayenin emek-gcne
yatirilan kismi, emek aletlerine yatirilan kisma karit olarak, emek mal-
zemesine yatirilan kisim ile ayni sinifa dahil edilmitir.
* Karl Marx, lc/|c|, Birinci Cilt, kinci Kisim, s. 68D-64O. -EJ.
T4
Kurl Murks
Kupilul ll
te bu nedenle, sermaye-degerin, emek malzemesine (ham ve
yardimci maddelere) yatirilan kismi, Ricardo'da, bu yanlardan hi birin-
de ortaya ikmamaktadir. Tmyle yok olmaktadir; nk, onun dolaim
biimi sermayenin emek-gcne yatirilan kismi ile tamamen akitigi
iin, onu sabit sermaye ile ayni sinifa koymak iine gelmez. Ve te yan-
dan, dner sermaye ile biraraya konulmamalidir, nk bu durumda,
Adam Smith'ten devralinan ve israrla srdrlen, sabit ve dner serma-
ye ile degimeyen ve degien sermayeler arasindaki antitezin zdeletiril-
mesi, kendiliginden ortadan kalkacaktir. Ricardo, bunu hissetmezlik ede-
meyecegi kadar mantiksal igdye sahiptir, ve bu nedenle, sermayenin
bu kismi onun gznde tmyle yok olmaktadir.
Bu noktada, ekonomi politigin dilini kullanacak olursak, kapitali-
stin, cretlere yatirilan sermayeyi, bu cretleri haftalik, aylik, aylik
demesine bagli olarak, eitli sreler iin nceden yatirmi bulunduguna
dikkati ekmek gerekir. Ne var ki, aslinda bunun tersi olur. cretini haf-
talik, aylik ya da aylik almasina bagli olarak, emegini, kapitaliste, bir
hafta, bir ay ya da ay iin avans veren emekinin kendisidir. Eger
kapitalist, emek-gcne deme yapmak yerine onu sc||n c|m| olsa, bir
baka deyile, eger emekiye cretlerini bir gn, bir hafta, bir ay ya da
ay iin nceden vermi olsa, bu srelere ait cretleri avans olarak
vermi oldugunu ne srmekte hakli olabilirdi. Ama emegi satinalmak
ve ona devam eJece/ sre iin deme yapmak yerine, bu demeyi,
emek, gnlerce, haftalarca ya da aylarca devam e||//|en son|c yaptigi
iin, bu, btnyle, bir kapitalist q0/J |o q0o'ya* varmakta ve emeki-
nin kapitaliste emek olarak verdigi avans, kapitalistin emekiye verdigi
bir para avansina dnmektedir. Kapitalistin rnn kendisini ya da deger-
ini (onda [sayfa 282| somutlaan bir arti-deger ile birlikte), onun yapimi ya
da dolaimi iin gerekli farkli srelere bagli olarak ancak nispeten uzun
ya da kisa dnemlerden sonra dolaimdan geri almasi ya da gerekletir-
mesi, durumu hi bir ekilde degitirmez. Bir meta saticisi, bunu alanin
ne yapacagi ile, zerre kadar ilgilenmez. Kapitalist, bir makineyi, btn
degerini bir defada demek zorunda oldugu halde, bu deger kendisine
dolaimdan yava yava ve para para dndgnden tr daha ucu-
za satin almadigi gibi, degeri pamuktan yapilan rnn degerine tmy-
le girdiginden ve bu nedenle de, rnn satiiyla, bu deger, tamamiyla
ve bir defada yerine konuldugundan tr de pamuga daha fazla de-
me yapmaz.
imdi Ricardo'ya dnelim.
I. Degien sermayenin karakteristik zelligi, sermayenin, belirli,
verilen (ve bylece degimeyen) bir kisminin, verilen bir degerler topla-
minin (burada, cretlerin, emek-gcnn degerine eit, fazlaya da eksik
olmasi nemli olmamakla birlikte, emek-gcnn degerine eit oldugu
* Yanli anlama. -.
T5
Kurl Murks
Kupilul ll
varsayilir), kendisini genileten, deger yaratan bir gle, yani yalniz kapi-
talist tarafindan denen degerini, yeniden-retmekle kalmayip, ayni za-
manda, bir arti-degeri, daha nce varolmayan ve herhangi bir edegeri
denmeyen bir degeri reten emek-gc ile degiilmi olmasidir. Ser-
mayenin cretlere yatirilmi bulunan ve onu degien sermaye olarak
degimeyen sermayede |o|o coe|o* ayiran, bu kisminin bu karakteristik
zelligi, sermayenin cretlere harcanan kismi, salt dolaim sreci ai-
sindan dnldgnde, ortadan yok olur ve, bylece, emek aletlerine
yatirilmi bulunan sabit sermayeye karit dner sermaye olarak ortaya
ikar. Bu, yalnizca, degimeyen-sermayenin emek malzemelerine yati-
rilan ve degimeyen-sermayenin teki blmne emek aletlerine
yatirilmi bulunan blmne karit den kismi ile birlikte, tek bir balik
altinda dner sermaye baligi altinda toplanmasi olgusu ile de grlr
hale gelir. Arti-deger, bylece de, yatirilan toplam degeri sermayeye e-
viren durumun kendisi, btnyle dikkate alinmami oluyor. Ayni ekilde,
cretlere yatirilan sermaye tarafindan rne eklenen deger kisminin
yeni olarak retilmesi (ve bu nedenle, gerekten yeniden-retilmesi),
oysa hammaddenin rne ekledigi deger kisminin yeni olarak retilme-
mesi, gerekten yeniden-retilmemesi, [sayfa 288| yalnizca rnn dege-
rinde korunmasi, saklanmasi ve, bu yzden de, yalnizca rnn degerinin
bir kismi olarak yeniden ortaya ikmasi olgusu da grmezlikten gelini-
yor. Sabit ve dner sermaye arasindaki karitlik aisindan imdi grlen
ayrim yalnizca undan ibaret oluyor: Bir metain retimi iin kullanilan
emek aletlerinin degeri, metain degerine ancak kismen girer ve bu ne-
denle de satiiyla, ancak kismen yerine konur, yani btnyle yalnizca
para para ve yava yava yerine konur. te yandan, metain retimi
iin kullanilan emek-gc ile emek konularinin (hammaddeler vb.) de-
geri, metaya btnyle girer ve bu nedenle, satilmasiyla, btnyle yeri-
ne konur. Bu bakimdan, dolaim srecini ilgilendirdigi kadariyla,
sermayenin bir kismi kendisini sabit, digeri akici, ya da dner sermaye
olarak ortaya koyar. Her iki durumda da, bu, belirli yatirilan degerlerin
rne aktarilmasi ve rnn satii ile yerlerine konulmasi sorunudur.
Aradaki fark, imdi yalnizca, deger aktarmasinin ve bunun sonucu ola-
rak da, degerin yerine konulmasinin para para ve yava yava mi;
yoksa bir defada mi olduguna bagli bulunuyor. Bylece, degien ve
degimeyen sermaye arasinda bulunan ve her eyi belirleyen ayrim orta-
dan silindigi gibi, arti-deger retimi ile kapitalist retimin btn sirri,
kendilerini ortaya koyduklari belli degerler ile eyleri sermayeye dnt-
ren koullar yok edilmi oluyor. Sermayeyi oluturan btn kisimlar imdi
salt kendi dolaim biimleri ile ayirdediliyorlar (ve, elbette, metalarin
dolaimi da yalnizca, zaten varolan belli degerler ile ilgilenmi oluyor);
ve, cretlere yatirilan sermayeye, sermayenin emek aletlerine yatirilan
* Taban tabana karit. -.
T
Kurl Murks
Kupilul ll
kismina karit olarak, sermayenin hammaddelere, yari-mamul rnle-
re, yardimci maddelere yatirilmi olan kismiyla birlikte, kendisine zg
bir dolaim biimini paylami oluyor.
te bylece, burjuva ekonomi politiginin, Adam Smith'in "degi-
meyen ve degien sermaye" kategorilerini, "sabit ve dner sermaye"
kategorileri ile karitirmasina igdsel biimde siki sikiya sarilmasi ve
bunu hi eletirmeksizin yz yildir kuaktan kuaga papagan gibi yinele-
mesi anlailir bir eydir. Sermayenin cretlere yatirilan kismi, burjuva
ekonomi politigi, artik, hibir ekilde, hammaddeye yatirilan kismindan
ayirdetmemekte, ancak bunu, degimeyen sermayeden rn tarafin-
dan para para ya da btnyle dolatirilmasi aisindan eklen [sayfa
284| ayirdetmektedir. Bylece, kapitalist retimin ve dolayisiyla da kapita-
list smrnn gerek hareketinin kavranmasinin temeli, bir vurula,
yokedilmi olmaktadir. Bu, yatirilan degerlerin yeniden ortaya ikmasi
sorunundan baka bir ey degildir.
Ricardo'da, Smith'i kariikligin eletirisiz benimsenmesi, bu fi-
kirlerin kariliginin pek de rahatsiz edici bir ey degil, yalnizca daha son-
raki mazeretilerden daha rahatsiz edici degil, Adam Smith'in kendisin-
den de daha rahatsiz edicidir, nk Ricardo, deger ve arti-deger tahlil-
lerinde, Adam Smith'in tersine, daha tutarli, daha aik ve kesindir. Ve
gerekte o, kolay anlailir Adam Smith'e kari zor anlailir Adam Smith'i
tutmaktadir.
Fizyokratlar arasinda byle bir kariiklik yoktur. 4|cnces cnn0e|-
|es ile c|cnces |/m/|/|es arasindaki ayrim, yalnizca, sermayenin, zel-
likle tarimsal sermayenin farkli kisimlarinin farkli yeniden-retim
dnemlerine iaret etmektedir; oysa arti-deger retimi konusundaki
grleri, bu ayrimlardan bagimsiz olan teorilerinin bir kismini, teorinin
gl noktasi olarak sarildiklari kismini oluturmaktadir. Arti-degerin
oluumu, sermayenin kendisinden dogan bir ey olarak aiklanmamak-
ta, sermayenin tek bir zel retim alanina, tarima baglanmaktadir.
kincisi: Degien sermayenin taniminda temel nokta ve bu ne-
denle, herhangi bir degerler toplaminin sermayeye evrilmesi iin te-
mel nokta kapitalistin, belli, verilen (ve bu anlamda da degimeyen)
byklkte bir degeri, deger yaratan g ile, bir deger byklgn
degerin retimi ile, degerin kendisini geniletmesi ile degimesidir. Ka-
pitalistin emeki ye para ya da geim aralari olarak demede bulun-
masi, bu temel tanimi etkilemez. Bu, ancak, kapitalistin yatirdigi degerin
varlik tarzini degitirir; birinde, bu deger, emekinin kendisine pazardan
geim aralari satin aldigi para biiminde, digerinde ise dogrudan dogru-
ya tkettigi geim aralari biiminde bulunmaktadir. Gelimi kapitalist
retim, gerekte, emekiye cretinin para olarak dendigi varsayimina
dayanir, tipki genellikle, retim srecinin, dolaim srecini ve dolayisiy-
la para sistemini ngrmesi gibi. Ama arti-degerin yaratilmasinin ve
dolayisiyla yatirilan degerler toplaminin sermayelemesinin kaynagi,
T7
Kurl Murks
Kupilul ll
ne cretlerin para biiminde ya da ayni olarak denmesinde, ne de
emek-gc satin alinmasi iin yatirilan sermayededir. Arti-deger, deg-
erin, de-ger yaratan gle degiilmesinden, degimeyen bir byklgn
degien bir [sayfa 285| byklge evrilmesinden dogar.
Emek aletlerinin sabitliginin byklg ya da kklg, bunla-
rin dayaniklilik derecesine, yani fiziksel bir zellige baglidir. Diger koullar
ayni kalmak kaydiyla, dayanikliklarina bagli olarak, er ya da ge aina-
caklar ve, bu nedenle de sabit sermaye olarak uzun ya da kisa sre ilev
yapmi olacaklardir. Ama hi bir zaman bu fiziksel dayaniklilik nedeni-
yle, bunlar, sabit sermaye ilevini grmezler. Metal fabrikalarindaki ham-
maddeler, yapim iinde kullanilan makineler kadar dayaniklidirlar ve bu
makinelerin deri ve ahap kisimlarindan daha da uzun mrldrler.
Bununla birlikte, hammadde olarak hizmet eden metal, dner sermaye-
nin bir kismini oluturdugu halde, emek aleti belki de ayni metalden
yapildigi halde, kullanildigi zaman sabit sermayenin bir kismidir. Demek
oluyor ki, bir metalin bazan sabit, bazan dner sermaye kategorisine
sokulmasi bu malzemenin fiziksel niteligi, ainma hizindaki nispi byk-
lg ya da kklgnden tr degildir. Bu ayrim, daha ok bir du-
rumda emegin konusu, bir baka durumda emek aleti olmasiyla retim
srecinde oynadigi rolden trdr.
Bir emek aletinin retim srecindeki ilevi, onun, durmadan yi-
nelenen emek-srelerinde ortalama olarak u ya da bu sre hizmet
etmesini gerektiriyor. te bu nedenle, onun kendi ilevi, yapildigi mal-
zemenin, az ya da ok dayanikli olmasini belirlemi oluyor. Ama hi bir
zaman, yapildigi malzemenin dayanikliligi onu sabit sermaye haline
getirmi olmuyor. Ayni malzeme, hammadde oldugu zaman dner ser-
maye haline geliyor ve, meta-sermaye ile retken sermaye arasindaki
ayrimi, dner ve sabit sermaye arasindaki ayrimla karitiran iktisatilar
arasinda, ayni malzeme, ayni makine, rn olarak dner sermaye, emek
aleti olarak sabit sermaye oluyor.
Bir emek aletinin yapildigi maddenin dayanikliligi onu sabit ser-
maye haline getirmemekle birlikte, byle bir alet roln yklenmi bu-
lunmasi, onun nispeten dayanikli bir maddeden yapilmasini gerektirir.
Bu nedenle de, yapildigi malzemenin dayanikli olmasi, emek aleti ola-
rak ilevinin bir kouludur ve dolayisiyla da onu sabit sermaye yapan
dolaim biiminin maddi temelidir. Diger eyler ayni kalmak kaydiyla,
yapilmi oldugu maddenin ainma ve yipranma derecesinin yksekligi
ya da dklg, ona yksek ya da dk derecede bir sabitlik damgasi
vurmakta ve [sayfa 286| bu yzden de, sabit sermaye olma niteligi ile ok
siki bir iliki ierisinde bulunmaktadir.
Eger sermayenin emek-gcne yatirilan kismi salt dner sermaye
ve dolayisiyla sabit sermayeye karitlik aisindan ele alinirsa ve, degi-
meyen ve degien sermaye arasindaki ayrimlarla, sabit ve dner serma-
ye arasindaki ayrimlar birbirine karitirilirsa emek aletinin maddi ger-
T8
Kurl Murks
Kupilul ll
ekliginin sabit sermaye olma niteliginin asil temelini oluturdugu var-
sayilarak bu sermayenin, sabit sermayeye karit, dner sermaye olma
niteligini, emek-gcne yatirilan sermayenin maddi gerekliginden i-
kartmak ve gene, dner sermayeyi, degien-sermayenin maddi gere-
kliginin yardimiyla belirlemek dogaldir.
cretlere yatirilan sermayenin gerek tz, kapitalistin, l, mad-
delemi emekle degitigi ve sermayesinde somutlatirdigi, faal, deger
yaratici emek-gc, canli emegin kendisidir; ancak ve yalnizca bu emek
sayesindedir ki, onun elindeki deger, kendisini genileten degere dn-
r. Ama bu kendini geniletme gc, kapitalist tarafindan satilmaz. Bu
daima, tipki kendisine ait emek aletleri gibi, retken sermayesinin. yal-
nizca bir kismidir; bu hibir zaman onun meta-sermayesinin, szgelimi
sattigi sonal rn gibi, bir parasi degildir. retim srecinde, retken
sermayenin kisimlari olarak emek aletleri, sabit sermaye olarak, emek-
gcne, dner sermaye olarak tanimlanan emek malzemeleri ve yar-
dimci malzemelerden daha fazla karit degildir. Emek-gc, her ikisinin
karisina da kiisel etmen olarak ikar, oysa emek-sreci aisindan
konumak gerekirse bunlar nesnel etmenlerdir. Degerin kendisini geni-
letme sreci aisindan sylemek gerekirse, bunlarin her ikisi de emek-
gcne kari, degimeyen-sermayenin degien-sermaye karisindaki
durumu gibi karit durumda bulunurlar. Ya da eger burada, dolaim
srecini etkiledigi kadariyla, maddi bir farkliliktan szetmek gerekirse
durum yledir: Maddelemi emekten baka bir ey olmayan degerin
niteliginden, bu maddiletirme srecindeki emekten baka bir ey ol-
mayan faal emek-gcnn niteliginden, emek-gcnn ilevini yerine
getirdigi sre boyunca srekli deger ve arti-deger yarattigi; emek-gc
ynnden, hareket ve bir degerin yaratilmasi olarak grnen eyin, onun
rn ynnden, bir durgunluk durumu ierisinde yaratilan deger ola-
rak grndg sonucu ikar. Eger emek-gc, ilevini yerine getirmi
ise, sermaye, artik bir yanda [sayfa 287| emek-gcnden, te yanda retim
aralarindan olumaz. Emek-gcne yatirilmi bulunan sermaye-deger,
imdi, rne eklenmi bulunan bir deger (+ arti-deger)dir. Srecin yi-
nelenmesi iin, rnn satilmasi ve buradan elde edilen hasilatla srekli
yeni emek-gc satin alinarak retken sermayeye katilmasi gerekir. Bu
durum, sermayenin emek-gc ile emek malzemesine vb. yatirilan kis-
mina, emek aletlerinde sabit kalan sermayeye karit olarak, dner ser-
maye niteligini verir.
Ama, bunun tersine, eger dner sermayenin, degimeyen-ser-
mayenin bir kismi (ham ve yardimci malzemeler) ile ortak olan ikincil
tanimi sermayenin emek-gcne yatirilan kisminin asil tanimi haline
getirilecek olursa, yani kendisine yatirilan deger, yaratilmasi iin tketil-
digi rne, sabit sermayede oldugu gibi, yava yava ve para para
degil de, btnyle aktarildigi ve bu nedenle de, rnn satii ile btny-
le yerine konulmasinin gerekli oldugu, esasindan hareket edilirse, o
T
Kurl Murks
Kupilul ll
zaman, sermayenin cretlere yatirilan kisminin da, ayni ekilde, maddi
olarak faal emek-gcne degil, emekinin cretleriyle satinaldigi maddi
elerden olumasi, yani toplumsal meta-sermayenin emekinin tketi-
mine geen kismini, yani geim aralarini kapsamasi gerekir. Bu du-
rumda, sabit sermaye, daha yava yipranabilen ve bu nedenle de daha
yava yerine konmasi gereken emek aletlerinden oluur ve emek-gc-
ne yatirilan sermaye de daha hizli yerine konmasi gerekli geim arala-
rindan oluur.
Ne var ki, daha fazla ya da daha az yipranabilirlik arasindaki sinir
ok belirsiz ve bulaniktir.
"Emekinin tkettigi yiyecek ve giyecek, ierisinde alitigi bi-
nalar, emegine yardimci olan aletler, hepsi de yipranabilir niteliktedir.
Gene de, bu farkli sermayelerin dayaniklilik zamanlari arasinda byk
bir fark vardir: bir buharli makine, bir gemiden daha uzun mrldr,
bir gemi emekinin giyeceginden ve emekinin giyecegi de tkettigi
yiyecekten daha uzun sre dayanir."*
27
Ricardo, hepsi de emek aletleri ile ayni dayaniklilik niteligini taiyan
emekinin iinde oturdugu evi, eyalarini, biak, atal, tabak, vb. gibi
tketim gerelerini belirtmeyi unutuyor. Ayni eyler, ayni trden eyler,
bir yerde tketim eyalari, baka bir yerde emek aletleri olarak ortaya
ikar. [sayfa 288|
Ricardo'nun syledigine gre fark udur: "Sermayenin abuk
yipranabilir olmasi ve sik sik yeniden-retilmeyi gerektirmesine ya da
yava tketilmesine gre, dner ya da sabit sermaye baligi altinda sinif-
landirilmitir."*
28
Ve u notu ekliyor: "Esas olmayan ve sinir izgisi kesin olarak
izilemeyen bir ayrim."*
2D
Bylece, c|cnces cnn0e||es ile c|cnces |/m/|/|es arasinda, t-
ketim zamanina ve dolayisiyla da, kullanilan sermayenin yeniden-reti-
minin farkli zamanlarini iaret eden ayrimin yapildigi fizyokratlar kampina
ok kr bir kez daha gelmi bulunuyoruz. Ancak, fizyokratlarda top-
lumsal retimin nemli bir olayini oluturan ve 7c||ec0 Econom/q0e'te
dolaim sreci ile ilikili olarak anlatilan ey, burada, znel ve Ricardo'nun
kendi szleriyle gereksiz bir ayrim oluyor.
Sermayenin emege yatirilan kismi, emek aletlerine yatirilan kis-
mindan yalniz yeniden-retim dnemi ve dolayisiyla dolaim sreciyle
ayrilir ise, ve bir kismi geim aralarini, digeri emek aletlerini kapsar ve
bunlar birbirinden yalnizca daha hizli yipranabilir nitelikte olduklari iin
ayrilirlar ise, birinci grubun kendisinden bile eitli dayaniklilik derecele-
ri olduguna gre, emek-gcne yatirilan sermaye ile, retim aralarina
27
Ricardo, P|/nc/|es, e|c., s. 26.
28
l|/J.
2D
l|/J.
200
Kurl Murks
Kupilul ll
yatirilan sermaye arasindaki btn J///e|en|/c sec///cc* dogal olarak
yokolup gider.
Bu, tmyle Ricardo'nun deger gretisi ile elitigi gibi, aslinda
arti-deger teorisi olan kr teorisi ile de eliir. Genel olarak Ricardo, sa-
bit ve dner sermaye arasindaki ayrimi, yalnizca, farkli retim dallarinda
eit byklkte yatirilan sermayelerde her ikisinin farkli oranlarinin, deg-
er yasasina yaptigi etki ve zellikle bu koullar sonucu cretlerdeki arti
ya da dn fiyatlar zerindeki etkisi lsnde dikkate alir. Ama bu
sinirli aratirmalarda bile, sabit ve dner sermaye ile degimeyen ve
degien sermayeyi karitirmasi nedeniyle ok vahim yanilgilara der.
Aslinda, tahlillerine btnyle yanli bir temelden balar. Birincisi, ser-
maye-degerin emek-gcne yatirilan kisminin dner sermaye baligi
altinda siniflandirilmasi zorunlulugu aisindan, bizzat, dner sermaye
tanimlari, zellikle sermayenin emege [sayfa 28D| yatirilan kismini bu balik
altina koyan koullar, yanli gelitirilmilerdir. kincisi, sermayenin eme-
ge yatirilan kismini dner sermaye olarak belirleyen tanim ile, bunu,
sabit sermayeye karit dner sermaye olarak belirleyen tanim arasinda
bir kariiklik bulunmaktadir.
Emek-gcne yatirilan sermayenin, dner ya da akici sermaye
olarak tanimlanmasinin ikincil bir tanimi oldugu, retim srecindeki J//-
/e|en|/c sec///cc'sini yokettigi daha balangita besbellidir. nk, bu
tanimda, bir yandan emege yatirilan sermayeler, hammaddeye vb. yati-
rilanlar ile ayni nemdedir. Degimeyen sermayenin bir kismini degien
sermaye ile zdeletiren byle bir siniflandirma, degimeyen sermay-
eye karit olan degien sermayenin J///e|en|/c sec///cc'sini ele almiyor.
te yandan, sermayenin emege yatirilan kisimlari, gerekte, emek alet-
lerine yatirilan kisimlara karittirlar, ama hibir zaman bu kisimlarin deg-
er retimine tamamen farkli biimlerde girmesi ynnden degil, bunlarin
her ikisinin de degerlerini rne yalnizca farkli zaman dnemlerinde
aktarmalari ynnden.
Metain retim srecine yatirilan belli bir deger, ister cretlerin,
ister hammaddelerin ya da emek aletlerinin fiyati olsun, btn bu du-
rumlarda szkonusu olan nokta, bu degerin rne ncs|| aktarildigi, do-
layisiyla rn tarafindan ncs|| dolatirildigi, rnn satiiyla iki noktasina
ncs|| dndg ya da yerine konuldugudur. Buradaki biricik fark
"nasil"dadir, aktarmanin ve dolayisiyla bu degerin dolaiminin kendisi-
ne zg biimindedir.
Emek-gcnn, her ayri durumda, szlemede daha nce belir-
lenmi olan fiyatinin, para ya da geim araci olarak denmesi, bunun
sabit bir fiyat olma niteligini hibir ekilde degitirmez. Bununla birlikte,
cretlerin para olarak denmesi halinde, bizzat bu paranin retim sre-
cine, degerin ve ayni zamanda retim araci malzemelerinin girdigi tarz-
* Ayirdedici zellik -.
20T
Kurl Murks
Kupilul ll
da girmedigi aiktir. Ama te yandan, emekinin cretiyle satin aldigi
geim aralari, hammaddeler vb. ile birlikte, dner sermayenin maddi
biimi olarak ayni kategori altinda siniflandirilacak ve emek aletlerinin
kariti olacak olursa, o zaman, sorun farkli bir yn alir. Eger bu eylerin,
retim aralarinin degeri, emek-srecinde rne aktariliyorsa, diger
eylerin, geim aralarinin degeri de, bunlari tketen emek-gcnde
yeniden ortaya ikiyor ve bu emek-gcnn ilev grmesiyle ayni ekilde
rne aktariliyor demektir. Her iki [sayfa 24O| durumda da, bu, ayni derece-
de, retim sirasinda yatirilan degerlerin salt rnde yeniden ortaya i-
kmasi sorunudur.(Fizyokratlar bunu ciddiye almilar ve bu nedenle de,
sanayideki emegin arti-deger yarattigini yadsimilardir.) Wayland'dan
daha nce aktarilan pasaj*, yle der: "Bununla birlikte, biimin bir
nemi yoktur. ... nsanoglunun varligi ve rahati iin gerekli eitli trde
yiyecekler, giysiler ve barinaklar da degiiklige ugrar. Bunlar zaman za-
man tketilirler ve degerleri ... tekrar ortaya ikar." (E|emen|s o/ Po|.
Econ., s. 81, 82) retim amaciyla, hem tketim aralari ve hem de
geim aralari olarak yatirilmi bulunan sermaye-degerler, burada, ayni
ekilde rnn degerinde ortaya ikarlar. Bylece, kapitalist retim sre-
cinin tam bir esrar perdesine brnmesi mutlu bir biimde baarilmi,
rnde bulunan arti-degerin kaynagi tamamen gzden uzaklatirilmiti.
Ayrica bu, burjuva ekonomi politigine zg fetiizmi, toplumsal
retim srecinde eylere verilen toplumsal, ekonomik niteligi, bu eylerin
maddi dogasindan ikan dogal bir nitelige dntren fetiizmi
tamamlami oluyor. rnegin, "emek aletleri, sabit sermayedir", elikilere
ve kariikliga yolaan skolastik bir tanimdir. Tipki emek-sreci konusun-
da gsterildigi gibi (Buch I, Kap. V),** bu, tamamen maddi gelerin
belli bir emek-srecindeki rollerine, bunlarin ilevlerine emek aletleri,
emek malzemesi ya da rnler olarak ilev yapmalarina baglidir; by-
lece, emek aletleri, ancak, bu retim sreci gerekten kapitalist bir re-
tim sreci ise ve retim aralari bu nedenle gerekten sermaye ise ve
sermayenin ekonomik kesinlik ve toplumsal niteligine sahipse, sabit
sermayedirler. Ve ikincisi, eger degerlerini rne ancak belirli bir biim-
de aktariyorlar ise sabit sermayedirler. Eger durum bu degilse, bunlar
kendileri sabit sermaye olmaksizin, emek aletleri olarak kalirlar. Ayni
ekilde, gbre gibi yardimci malzemeler, emek aletlerinin byk bir
kismi gibi, degerlerini kendilerine zg ayni biimde aktariyorlar ise,
emek aleti olmadiklari halde sabit sermaye olurlar. Burada sorun, eylerin
uygun dmeleri gereken tanimlar sorunu degildir. Biz, burada, belli
kategoriler ierisinde ifade edilmeleri gereken belli ilevlerle ilgiliyiz.
Eger cretlere yatirilan sermaye, btn koullar altinda [sayfa 241|
geim aralarinin niteliklerini taiyan bir sermaye diye kabul edilirse, bu,
* lc/|c|, Birinci Cilt, s. 228. dipnot 25. -EJ.
** Ayni yapit, Yedinci Blm. -EJ.
202
Kurl Murks
Kupilul ll
ayni zamanda, "emegi destekleyen" bu "dner" sermayenin de bir nite-
ligi olacaktir. (Ricardo, s. 25.) Eger, tketim aralari "sermaye" olmasa-
lardi, bunlar emek-gc gereksinmesini saglayamazlardi; oysa, bunlarin,
ite bu sermaye niteligidir ki, bunlara, yabanci emek tarafindan gerek-
sinmesini saglayan se|mcye zelligini verir.
Eger bu durumlariyla geim aralari dner sermaye iseler dner
sermaye crete evrildikten sonra bundan ayrica u sonu da ikar ki,
cretin byklg, emeki sayisinin belli bir dner sermaye miktarina
olan oranina dayanin gzde bir iktisadi nerme oysa, aslinda, emeki
tarafindan pazardan ekilen geim araci miktari ve kapitalistin tketimi
iin saglanabilecek geim aralari miktari arti-degerin emek fiyatina olan
oranina baglidir.
Ricardo da, Barton
2Da
gibi, her yerde, degien ve degimeyen ser-
maye ilikisini, dner ve sabit sermaye ilikisi ile karitiriyor. Bunun,
Barton'un kr orani konusundaki incelemesini ne lde sakatladigi
daha ilerde grecegiz.*
Ricardo, ayrica, sermayenin devrinde, sabit ve dner sermayeler
arasindaki ayrimin diinda kalan diger nedenlerin yolatigi farkliliklari,
u ayrim ile zdeletiriyor: "Dner sermayenin, hi de eit olmayan
srelerde dolaimda bulunabilecegi ya da sahibine geri dnebilecegi
ayrica gznnde bulundurulmalidir. iftinin, ekmek zere satin aldigi
bugday, firincinin ekmek yapmak iin satin aldigi bugdaya gre sabit
sermayedir. Bunlardan birisi bugdayi topraga birakir ve bir yil sreyle hi
bir gelir elde edemez; digeri onu gttrerek un haline getirtir,
mterilerine ekmek olarak satar ve bir hafta ierisinde ayni ekilde
yenilemek ya da baka bir ie balamak zere sermayesini serbest hale
getirir."
8O
Burada karakteristik olan ey, tohumluk iin kullanildigi zaman,
tketim araci degil hammadde olarak hizmet ettigi halde, bugday, biza-
tihi tketim araci oldugu iin, nce dner sermayedir, sonra da, geri
dn bir yil aldigi iin, sabit sermayedir. [sayfa 242| Ne var ki, bir retim
aracini sabit sermaye yapan ey, yalnizca yava ya da hizli geri dn
degil, ayrica degerini rne aktardigi belirli biimdir.
Adam Smith'in getirdigi kariiklik u sonulari dogurmutur:
1. Sabit ve dner sermaye arasindaki ayrim, retken sermaye ile
meta-sermaye arasindaki ayrimla karitirilmitir. rnegin, bir makine,
pazarda meta olarak bulundugu zaman dner sermaye, retim sreci-
ne sokuldugu zaman sabit sermaye sayilmitir. stelik, bir tr sermaye-
nin bir bakasindan daha fazla sabit ya da dner oldugunu belirlemek
2Da
O|se||c|/ons on ||e C/|c0ms|cnces W|/c| ln/|0ence ||e ConJ/|/on o/ ||e lc|o0|/n
C|csses o/ Soc/e|y. London, 1817. [Bununla ilgili bir pasaj, c. I, s. 655, dipnot 7D'da lc/|c|,
Birinci Cilt, s. 648-64D, not 86| aktarilmitir.
8O
P|/nc/|es, e|c., s. 26 ve 27.
* lc/|c|, nc Cilt, Birinci Blm - nc Blm. -EJ.
203
Kurl Murks
Kupilul ll
kesinlikle olanaksizdir.
2. Btn dner sermayeler, cretlere yatirilan ya da yatirilacak
olan sermaye ile bir tutulmutur. Bu 1ohn Stuart Mill* ile digerlerinde
byledir.
8. Degien ve degimeyen sermayeler arasinda bulunan ve nce-
leri Barton, Ricardo ve digerleri tarafindan dner ve sabit sermaye arasin-
daki ayrimla karitirilan fark, ensonu, bu ikinci ayrima indirgenmi,
rnegin Ramsay'da, btn retim aralari, hammaddeler vb., ve ayni
zamanda da emek aletleri sabit sermaye; yalnizca cretlere yatirilan
sermaye ise dner sermaye sayilmitir.** Ama indirgeme bu ekilde
yapildigi iin, degimeyen ve degien sermaye arasindaki gerek ayrim
anlailmamaktadir.
4. MacLeod,*** Patterson**** ve digerleri gibi, her eye, bir ban-
ka memurunun tarife sigmaz darkafali gr aisindan bakan modern
ngiliz ve zellikle sko iktisatilari, sabit dner sermaye arasindaki ayri-
mi, money c| cc||***** ve money no| c| cc||****** arasindaki ayrima
dntrmlerdir. [sayfa 248|
* 1. S. Mill, Esscys on So0|e tnse|||eJ Q0es|/ons o/ Po|/|/cc| Economy, London 1844, s. 164. -
EJ.
** G. Ramsey, 4n Ecscy on ||e 0/s||/|0|/o|| o/ Wec|||, Edinburg 1888, s. 21-24. -EJ.
*** H. D, MacLead, 7|e E|emen|s o/ Po|/|/cc| Economy, London 1858, s. 76-8O. -EJ.
**** R. H. Patterson, 7|e Sc/ence o/ F/ncnce, 4 P|cc|/cc| 7|ec|/se. Edinburg and London
1868, s. 12D-144. -EJ.
***** Vadesiz mevduat. -.
****** Vadeli mevduat. -.
204
Kurl Murks
Kupilul ll
ONKNC BLM
ALIMA DNEM
ET uzunlukta, diyelim her ikisi de onar saatlik ign olan, birisi
pamuk ipligi, digeri lokomotif fabrikasi, iki idalini alalim. Bu dallardan
birisinde, belli bir miktar tamamlanmi rn, pamuk ipligi, gnlk ya da
haftalik olarak ikartilir; digerinde, tamamlanmi mamul bir rn, bir
lokomotif yapimi iin emek-srecinin belki de ay yinelenmesi gerek-
mektedir. Bir durumda, rn, nitelik ynnden ayri ayridir ve her gn ya
da her hafta ayni emek yeniden balar. Digerinde emek-sreci srekli-
dir, olduka ok sayida gnlk emek-srelerini kapsar ve bu sreler
arasindaki baginti ve ilemlerdeki sreklilik sonucu, ancak olduka uzun
bir sre sonra ortaya tamamlanmi bir rn ikar. Gnlk emek-sreler-
inin sresi burada ayni oldugu halde, retken faaliyetin sresinde, yani
tamamlanmi bir rn ikartmak, meta olarak pazara srmek, dolayi-
siyla da, onu retken sermayeden meta-sermayeye evirmek iin gere-
kli, yinelenen emek-srelerinin sresinde ok belirgin bir fark vardir.
Sabit ve dner sermaye arasinda ayrimin bununla hibir ilikisi yoktur.
Her [sayfa 244| iki retim dalinda ayni oranda sabit ve dner sermaye kulla-
205
Kurl Murks
Kupilul ll
nilsaydi bile, sz edilen ayrim, gene de varolacakti.
retken faaliyetin sresindeki bu farklar, yalnizca farkli retim
alanlari arasinda degil, ikartilacak rn miktarina bagli olarak bir ve
ayni retim alaninda da grlebilir. Konut olarak kullanilan siradan bir
ev, byk bir fabrikadan daha az zamanda yapilir ve bu yzden de,
daha az sayida srekli emek-srelerini gerektirir. Bir lokomotifin yapi-
mi ay aldigi halde, zirhli geminin yapimi bir ya da daha fazla yil
gerektirir. Tahil retimi yaklaik bir yil, byk ba hayvan yetitirilmesi
birka yil alir, oysa orman yetitirilmesi oniki ile yzyil arasinda degien
bir zaman gerektirir. Bir ky yolu iin bir ka ay yettigi halde, bir de-
miryolu yillarin iidir. Siradan bir hali yaklaik bir haftada yapilir, ama
Go|e|/n* yillar alir, vb.. Demek ki, retken faaliyetin yerine getirilmesi
sirasinda tketilen zaman pek ok degiiklik gsterir.
Eger, yatirilan sermayeler eitse, retken faaliyetin sresindeki
bu fark, kukusuz devir hizinda bir farkliliga yolaar; bir baka deyile,
belli bir sermayenin yatirilmi bulundugu srede bir fark meydana geti-
rir. Bir iplik fabrikasi ile lokomotif fabrikasinin ayni miktarda sermaye
kullandigini, bunlarin degimeyen ve degien sermaye oraninin ayni,
sermayenin sabit ve dner kisimlari arasindaki oranin gene ayni, ve
ensonu, ignnn eit uzunlukta, gerekli ve arti-emege blnnn
ayni oldugunu varsayalim. stelik, dolaim srecinden dogan ve bu
rnegimiz ile bir ilikisi bulunmayan btn durumlari bir yana birakmak
iin, ipligin de lokomotifin de sipari zerine yapildiklarini ve tamamlan-
mi rnn teslimi zerine demenin yapilacagini kabul edelim. Hafta-
nin sonunda, iplik fabrikasi sahibi, tamamlanmi ipligi teslim ederken;
dner sermaye iin yaptigi yatirimi (arti-degeri konu-dii birakiyoruz)
geri aldigi gibi, ipligin degerine katilan sabit sermayenin ainma ye yipran-
ma payini da geri almi olur. Bu yzden, ayni devreyi ayni sermaye ile
yineleyebilir. Sermaye, devrini tamamlamitir. Buna karilik lokomotif
fabrikatr, ay sreyle her hafta cretler ve hammadde iin her sefe-
rinde yeni sermaye yatirmak zorundadir ve ancak ay sonra, lokomo-
tifin tesliminden sonradir ki, bir ve ayni metain yapimi iin, bir ve ayni
retken faaliyete, bu [sayfa 245| arada, azar azar yatirilan dner sermaye, bir
kez daha devresini yenileyebilecegi bir biim ierisine girmi olur. Bu
ay iersinde makinelerinin ainip yipranmasi da, ayni ekilde, ancak
imdi yerine konmutur. Birinin harcamalari bir hafta iin yapilmitir,
digerinin ise, haftalik harcamalari, oniki ile arpilmitir. Btn teki
koullar eit kaldigi varsayildiginda, bunlardan birisinin emrinde digeri-
nin oniki kati dner sermaye bulunmak zorundadir.
Ne var ki, burada, yatirilan haftalik sermayelerin eit olmasi nemli
degildir. Yatirilan sermayenin miktari ne olursa olsun, bir durumda yal-
niz bir hafta iin, digerinde ise oniki hafta iin yatirilmitir ve yeni bir
* zel olarak ilenmi bir tr duvar halisi. -.
20
Kurl Murks
Kupilul ll
ilem iin kullanilabilmesi, ayni ilemin yinelenebilmesi ya da bakasinin
balatilabilmesi iin, her ikisinde de belirtilen srelerin gemesi gerekli-
dir.
Devir hizindaki ya da ayni sermaye-deger yeni bir emek ya da
kendini-geniletme srecinde kullanilmazdan nce bireysel sermaye-
nin yatirilmasi gereken zamanin uzunlugundaki fark, burada, aagidaki
durumlardan ileri gelir:
Bir lokomotifin ya da herhangi bir makinenin yapimi iin 1OO i-
gn gerekli oldugu kabul edilsin. plik ya da lokomotif yapiminda alian
emekiler ynnden bu 1OO ign, her iki durumda da, varsayimimiza
gre, birbirini izleyen farkli onar saatlik 1OO emek-srecini ieren, srek-
li olmayan (kopuk kopuk) bir byklg oluturur. Ama, rn makine
ynnden bu 1OO ign, srekli bir byklg, 1.OOO isaatlik bir
ignn, birbirine bagli tek bir retim faaliyetini oluturur. ok ya da az
sayida birbirini izleyen ve birbirleriyle ilikili ignlerinden oluan byle
bir ignne, ben, c||mc Jnem/ J/yo|0m. Bir ignnden, sz etti-
gimiz zaman, emekinin emek-gcn gnlk olarak harcamak ve her
gn alimak zorunda oldugu emek-zamaninin uzunlugunu anlatmak
istiyoruz. Ama, alima dneminden sz ettigimiz zaman, belli bir sa-
nayi dalinda, tamamlanmi bir rnn yapimi iin gerekli, birbiriyle ba-
gintili ignleri sayisini kastediyoruz. Bu durumda, her ignnn rn,
zerinde gnbegn aliilacak ve ancak uzun ya da kisa alima d-
neminin sonunda tamamlanmi biimini alacak yalnizca kismi bir rn-
dr, tamamlanmi bir kullanim-degeridir.
rnegin, bunalimlar sonucu toplumsal retim srecindeki kesin-
tiler, kargaaliklar, bu yzden, kopuk nitelikteki emek-rnleri [sayfa 246|
zerinde, retimleri iin uzun ve birbiriyle bagintili bir dnemi gerekti-
renler zerinde ok farkli etkilere sahiptir. Bunlardan birinde olan ey,
bugnn belli miktardaki iplik, kmr vb. retimini, yarinin iplik, kmr,
vb. yeni retiminin izlememesidir. Gemiler, yapilar, demiryollari iin ise
durum byle degildir. Burada, yalniz o gnn ii degil, birbiriyle bagintili
tm retim faaliyeti kesintiye ugrar. Eger i devam etmezse, retiminde
tketilmi bulunan retim aralari ile emek boa gider. yeniden ba-
latilsa bile, geen zaman iinde, bunlarda bir bozulma olmutur.
Tm alima dnemi boyunca, degerin sabit sermaye tararindan
her gn rne aktarilan kismi, rn tamamlanana kadar tabakalar halin-
de birikir. Ve ayni zamanda, burada, sabit ve dner sermaye arasindaki
fark, uygulamadaki anlamiyla aiga ikar. Sabit sermaye, retim sreci-
ne olduka uzun bir dnem iin yatirilmitir; belki de birka yillik bir
dnem sona erene kadar yenilenmesine gerek yoktur. Bir buhar maki-
nesi kendi degerini, iplige, kopuk bir emek-srecinin rnne, ister her
gn para para, ya da isterse bir lokomotife, srekli bir retim faaliyeti-
nin rnne ay boyunca aktariyor olsun, buhar makinesinin satin
alinmasi iin gerekli sermaye yatirimi ynnden bunun bir nemi yok-
207
Kurl Murks
Kupilul ll
tur. Bunlardan birinde buhar makinesinin degeri, kk kisimlar, diye-
lim haftalik olarak, digerinde ise byk miktarlar, diyelim aylik sre-
ler olarak geri gelir. Ama her iki durumda da, bu buharli makinenin
yenilenmesi ancak yirmi yil sonra tamamlanabilir. Buharli makinenin
degerinin, rnn satii ile para para geriye dndg tek tek her
dnem, makinenin mrnden daha kisa oldugu srece, makine, birka
alima dnemi boyunca retim, srecinde ilevine devam eder.
Ama yatirilan sermayenin dner kisimlari iin durum farklidir.
Belli bir hafta iin satin alinan emek-gc, ayni hafta ierisinde harcanir
ve rnde somutlair. Hafta sonunda kariliginin denmesi gerekir. Ve
emek-gcne yapilan bu sermaye yatirimi, ay boyunca her hafta
yinelenir; gene de, sermayenin bu kisminin bir hafta boyunca harca-
niyor olmasi, kapitaliste, gelecek hafta emek satin alinmasi iin bir ola-
nak saglamaz. Emek-gcnn kariliginin denmesi iin her hafta ek
sermaye harcanmasi gerekir ve, kredi sorunu bir yana birakilirsa, kapita-
list, emek-gc iin yalnizca haftalik paralar halinde deme yapsa [sayfa
247| bile, aylik cretleri yatirabilecek durumda olmak zorundadir. D-
ner sermayenin diger kismi, ham ve yardimci malzemeler iin de du-
rum aynidir. Emek, rn zerinde tabaka tabaka birikir. Emek-sreci
boyunca, srekli olarak rne aktarilan yalnizca harcanan emek-gc-
nn degeri degil, ayni zamanda arti-deger de rne aktarilmitir. Ne var
ki, bu rn henz tamamlanmamitir, tamamlanmi bir meta biimini
henz almamitir, dolayisiyla da henz dolaimda bulunamaz. Bu, ayni
ekilde, ham ve yardimci malzemelerden rne tabaka tabaka aktarilan
sermaye-deger iin de geerlidir.
rnn kendine zg niteliginin ya da bu rnn yapimiyla elde
edilecek yararli etkinin gerektirdigi alima dneminin uzunluguna bag-
li olarak, hi bir kismi dolaim yapabilecek ve dolayisiyla ayni ilemi
yenileyebilecek bir biim ierisinde olmayan srekli bir ek dner ser-
maye (cretler ile ham ve yardimci malzemeler) yatirimi gerekir. Her
para, tersine, retken sermaye biiminde, olgunlamakta olan rnn
bir kisim olarak retim alaninda ardarda birikir. imdi, devir zamani,
retim zamani ile sermayenin dolaim zamaninin toplamina eittir. Bu
nedenle, retim zamanindaki bir uzama, tipki dolaim zamanindaki uza-
ma gibi, devir hizini azaltir. Bununla birlikte, ele aldigimiz durumda u
iki noktaya dikkat etmek gerekir:
Birincisi: retim alaninda daha uzun kalma. rnegin, ilk hafta
sirasinda, emege, hammaddeye vb. yatirilan sermaye ile, sabit sermaye
tarafindan rne aktarilan deger kisimlari, ay boyunca retim alanin-
da ylece kalirlar ve, yalnizca olgunlamakta olan, henz tamamlan-
mami rne katildiklari iin, metalar olarak dolaima geemezler.
kincisi: retken faaliyetin yapilmasi iin gerekli alima dnemi
ay srdg ve aslinda birbirine bagli tek bir emek-sreci oluturdugu
iin, her hafta bir nceki miktara yeni bir miktar dner sermaye srekli
208
Kurl Murks
Kupilul ll
olarak eklenmelidir. Ardarda yatirilan bu ek sermaye toplami, bu yz-
den, alima dneminin uzunluguyla byr.
Balangita, iplikilige de makine yapimi iine de eit byklkte
sermaye yatirildigini, sermayelerin eit oranlarda degimeyen ve degien,
sabit ve dner sermaye ierdigini, ignlerinin uzunluklarinin ayni ol-
duklarini, kisacasi, alima dnemlerinin uzunlugu diinda btn koul-
larin eit oldugunu kabul [sayfa 248| etmitik. lk haftada, her ikisi iin yatirim
aynidir, ama iplikinin rn, satilabilir ve bu satitan elde edilen hasilat
yeni emek-gc, yeni hammaddeler vb. satin almak iin kullanilir; kisa-
casi, retim ayni lekte yeniden balatilabilir. Buna karilik, makine
yapimcisi, ilk haftada harcanan dner sermayeyi tekrar paraya evire-
mez ve ay sonrasina, rn tamamlanana kadar bu parayla ilemleri
yeniden balatamaz. Demek oluyor ki, birincisi, yatirilan zde miktar-
lardaki sermayelerin geriye dnlerinde bir fark vardir. Ama ikinci ola-
rak, hem iplikilikte ve hem de makine yapiminda ay boyunca zde
miktarlarda retken sermaye kullanilmaktadir. Bununla birlikte, iplik fa-
brikatrnn yatirdigi sermayenin byklg, makine yapimcisininkin-
den ok farklidir; nk, birisinde ayni sermaye hizla yenilenmektedir
ve bu yzden de ayni ilem tekrarlanabilir, oysa digerinde, sermayenin
yenilenmesi nispeten daha yavatir, yle ki, yenilenecegi zamana kadar
eski sermayeye durmadan bir miktar yeni sermaye eklenmelidir. Bu-
nun sonucu olarak, yalniz sermayenin belirli kisimlarinin yenilenmesi
iin gerekli zamanin uzunlugunda ya da sermayenin yatirilmi oldugu
zamanin uzunlugunda degil, (gnlk ya da haftalik kullanilan sermaye-
ler eit oldugu halde) emek-srecinin uzunluguna bagli olarak yatirila-
cak sermaye miktarinda da bir fark vardir. Bu durum, bundan sonraki
blmde ele alacagimiz durumlarda grecegimiz gibi, yatirilacak ser-
maye miktarinda buna tekabl eden herhangi bir artii gerektirmeksi-
zin, yatirim vadesinin uzatilabilmesi nedeniyle dikkate degerdir. Sermaye
daha uzun bir zaman iin yatirilmak zorundadir ve daha byk miktarda
sermaye, retken sermaye biiminde baglanmitir.
Kapitalist retimin daha az gelimi aamalarinda, uzun bir alima
dnemini ve dolayisiyla da uzun bir sre iin yol yapimi, kanallar vb. gibi
byk bir sermaye yatirimini gerektiren giriimler, zellikle ancak byk
bir lekte yapilabildiklerinde, ya kapitalist temele dayanarak hi yapil-
mayip, daha ok topluluk ya da devlet hesabina (eski zamanlarda, emek-
gc ynnden genellikle angarya eklinde) yapilirlar. Ya da, retimi
uzun bir alima dnemini gerektiren nesnelerin ancak ok kk bir
kismi, kapitalistin kendisinin zel olanaklari ile yapilirlar. rnegin, bir ev
yapiminda, evi yaptiran kimse, evi yapan mteahhide, bir dizi kismi
avans demelerinde bulunur. Bylece, aslinda [sayfa 24D| o, evin bedellini,
retim. srecinin gelimesi oraninda para para der. Ama bir yandan
byk sermayelerin tek tek bireylerin ellerinde yogunlatigi, te yandan
bireysel kapitalistin yanisira ortaklami kapitalistlerin (anonim irketlerin)
20
Kurl Murks
Kupilul ll
ortaya iktigi ve ayni zamanda bir kredi sisteminin olutugu gelimi
kapitalist agda, bir kapitalist yapi mteahhidi ancak ayriksin durumlar-
da, zel kiilerin siparii zerine bina yapmaktadir. imdilerde artik onun
ii, pazar iin sira sira evler ve kentlerin koskoca kesimlerini yapmaktir,
tipki mteahhit olarak demiryolu yapmak bireysel kapitalistin ii olmasi
gibi.
Kapitalist retimin Londra'da ev yapimini ne lde kkten
degitirdigi, bir inaatinin 1857 tarihli banka komitesi nnde verdigi
ifadeden grlebilir. Genliginde, evlerin genellikle sipari zerine yapil-
digini, ve demelerin, yapinin belirli aamalari tamamlandika mteah-
hide taksitler halinde yapildigini sylyordu. Pek azi speklasyon amaciyla
yapilirdi. Mteahhitler buna, adamlarini srekli aliir halde tutmak ve
bylece birarada bulundurmak iin razi olurlardi. Son kirk yil ierisinde
btn bunlar degimitir. imdi evlerin pek azi sipari zerine yapiliyor.
Yeni bir ev isteyen herhangi biri, ya speklatif amala yapilanlar ya da
henz yapim halinde olanlar arasindan bir tane seiyor. naatilar artik
mterileri iin degil, pazar iin i yapiyorlar. Diger btn sanayi kapita-
listleri gibi, pazarda tamamlanmi nesneler bulundurmak zorundadirlar.
Eskiden, bir inaati, speklatif amala bir seferde belki -drt ev ya-
pardi, imdi ie byk bir arsa satin almak (Kita Avrupasi'nda kullanilan
dille, kural olarak doksandokuz yil iin kiralamak), zerine 1OO ila 2OO
ev yapmak ve bylece olanaklarini yirmi ile elli kez aan bir giriimde
bulunmak zorundadir. Gerekli fon, ipotek yoluyla saglanmakta ve bu
para, mteahhidin eline, inaat ilerledike verilmektedir. Bu durumda,
eger bir bunalim patlak verir de, avans taksitlerinin denmesini kesinti-
ye ugratirsa, genellikle, tm giriim batmaktadir. En iyi olasilikla, evler
daha iyi zamanlar gelene kadar yarim kaliyor; en kt olasilikta da iha-
leyle maliyetlerinin yari-fiyatina satiliyor. Bugn, byk boyutlarda spe-
klatif inaat yapmaksizin, hi bir mteahhit barinamaz. Salt inaattan
elde edilen kr ok kktr. Esas kri, toprak rantini ykseltmekten,
inaat alaninin dikkatli seiminden ve ustaca hnerle kullanilmasindan
gelir. Evlere olan talebin [sayfa 25O| tahminine dayanilarak yapilan bu spe-
klatif yntemledir ki, neredeyse, Belgravia ile Tyburnia'nin tamami ve
Londra evresinde binlerce villa yapilmitir. ("Report of the Select Com-
mittee on Bank Act", Part I, 1857, Deliller, Sorular 5.418-18; 5.485-86'dan
kisaltilmitir.)
Olduka uzun alima dnemlerini gerektiren giriimler ile byk-
lekli ilemler, sermaye yogunlamasi ok belirli hale gelene ve te
yandan da, kredi sistemin gelimesi, kapitaliste, kendi sermayesi yerine
bakalarinin sermayesini kullanma ve dolayisiyla tehlikeye atma olana-
gini saglayana kadar, btnyle kapitalist retim alanina girmez. reti-
me yatirilan sermayenin, onu kullanana ait olup olmamasinin, devir hizi
ya da zamani zerinde hi bir etkisi bulunmadigini ayrica sylemeye
gerek yoktur.
2T0
Kurl Murks
Kupilul ll
Elbirligi, iblm, makine kullanilmasi gibi tek bir ignnn
rnn artiran koullar, ayni zamanda, birbirleriyle bagintili retim faa-
liyetlerinin alima dnemini kisaltirlar. Bylece makineler, evlerin, kpr-
lerin vb. yapim srelerini kisaltirlar; bime ve harman makineleri, olgun
taneyi sonal rn haline dntrmek iin gerekli alima dnemini
kisaltirlar. Gemi yapimindaki gelimelerin yarattigi byk hiz, gemi yapi-
mina yatirilan sermayenin devir zamanini azaltir. Ne var ki, alima d-
nemini ve bylece dner sermayenin yatirilmasi gerekli zamani kisaltan
iyiletirmeler, genellikle, sabit sermaye yatiriminda bir artila elele gider.
te yandan, bazi retim dallarinda, alima dnemi, yalnizca elbirliginin
genilemesiyle azaltilabilir. Byk emeki ordularinin seferber edilmesi,
ve iin bir ok noktalarda ayni anda yrtlmesiyle bir demiryolunun
tamamlanmasi hizlandirilir. Bu durumda, yatirilan sermayedeki bir artila,
devir zamani kisaltilir. Kapitalistin komutasi altinda daha fazla retim
araciyla daha fazla emek-gcnn birlemesi gerekir.
alima dnemindeki kisalmanin, bylece ogu kez, bu kisaltilmi
zaman iin yatirilan sermayedeki bir arti ile bagintili olmasina yatirim
sresi ne kadar kisa ise, yatirilan sermayenin o kadar byk olmasina
karin, burada, unu da animsamak gerekir ki, mevcut toplumsal ser-
maye miktari ne olursa olsun, nemli olan nokta, retim ve geim arala-
rinin ya da bunlar zerindeki mlkiyet hakkinin tek tek kapitalistlerin
elindeki dagilma ya da yogunlama derecesidir; bir baka deyile, zaten
mevcut bulunan sermayenin yogunlama derecesidir. [sayfa 251| Kredi sis-
temi, bir yandan, sermaye yogunlamasini tevik eder, hizlandirir ve arti-
rirken, te yandan da alima dneminin ve dolayisiyla da devir zama-
ninin kisalmasina yardimci olur.
Srekli ya da kesintili olsun, alima dneminin, belirli dogal
koullarla belirlendigi retim dallarinda, yukarda sz edilen yollarla, bir
kisalma olamaz. Po|/|/cc|, 4|/c0||0|c|, cnJ Comme|c/c| Fc||cc/es (Lon-
don, 1866, s. 825.) adli yapitinda W. Walter Good diyor ki: "Hasilat yilda
ancak bir kez yapilabildigine gre, bu terim, tahil rnne uygulanamaz.
iftlik hayvanlari ynnden, u soruyu sormak isteriz: iki- yaindaki
koyun ile drt, be yaindaki kzn getirecegi hasilat nasil hizlandirila-
bilir"
En kisa zamanda hazir para saglama zorunlulugu (szgelii, ver-
giler, toprak ranti, vb. gibi, sabit ykmllg karilamak iin) bu sorunu
zmlyor; yani hayvanlarin daha ekonomik bakimdan normal yaa
ulamadan, tarim iin byk zarar oluturacak ekilde satii ya da kesil-
mesiyle, bu sorun szde zmlenmi oluyor. Bu, ayni zamanda, son-
unda et fiyatlarinda bir ykselie yol aar. "Yazin Midland kontluklarinda
ahirlarini, kiin dogu kontluklarinin ahirlarini dolduran zellikle hayvan
yetitiriciler, ... hububat fiyatlarindaki belirsizlik ve dklk nedeniyle
ylesine aciz kaldilar ki, tereyagi ve peynirin yksek fiyatindan sevinerek
yararlanmaktan mutludurlar; tereyagini, her hafta, pazara gnlk mas-
2TT
Kurl Murks
Kupilul ll
raflari karilamak iin gtryorlar, peynir iin ise nceden tefeciden
para aliyorlar ve tefeci de tainabilecek hale gelince peyniri, hemen
hemen kendi verdigi fiyat zerinden alip gtryordu. Bu nedenle ifti-
ligin ekonomi politik ilkelerine gre ynetildigini animsayarak, beslen-
mek zere mandiracilikla geinen kasabalardan gneye getirilen
buzagilar, imdi byk lde, bir haftalik, on gnlk iken, Birmingham,
Manchester, Liverpool ve evredeki diger byk kentlerin mezbahala-
rinda kurban ediliyorlar. Ama eger malt, vergi-dii birakilsaydi, iftiler
daha fazla kr ederek hayvanlarini byyene ve kilo alana kadar tutma
olanagini bulmu olmakla kalmazlar, ayni zamanda, inek beslemeyen
kimselerin de st yerine bunu kullanmalari olanagi dogar, ve bugn
ulusun baina gelen ve byk tehlike gsteren gen hayvan kitligi byk
lde nlenmi olurdu. Hayvanlarini besleyip yetitirmelerini gtleyen-
lere bu kk insanlar u yaniti veriyorlar: 'St iin hayvan yetitirmenin
iyi para getirecegini biz de ok iyi biliyoruz, [sayfa 252| ama nce elimizi
kesemize atmamiz gerekiyor ki, ite bunu yapmamiz olanaksiz; byle
olunca da, mandiracilikta, paramizin kisa zamanda geri dnmesi yeri-
ne, uzun sre beklememiz gerekecekti'. " (l|/J., s. 11 ve 12.)
Devrin uzamasinin, kk ngiliz iftileri zerindeki sonulari bu
olursa, Kita Avrupasindaki kk iftiler arasinda yaratacagi kariikligi
anlamak kolaydir.
Sabit sermaye tarafindan katlar halinde rne aktarilan deger
paralari birikir ve bu paralarin dn, alima dneminin ve dolayi-
siyla da dolaima girebilecek metain tamamlanmasi iin gerekli zaman
dnemiyle orantili olarak gecikir. Ama bu gecikme, yeni bir sabit ser-
maye yatirimina yolamaz. Makine, ainma ve yipranmasinin para bii-
minde geriye dnmesi ister yava ister hizli olsun, retim srecindeki i-
levine devam eder. Dner sermaye iin durum farklidir. Sermaye, alima
dneminin uzunluguna orantili olarak, yalnizca olduka uzun bir sre
iin baglanip kalmamali; cretler, ham ve yardimci maddeler biiminde
durmadan yeni sermaye de yatirilmalidir. Geri dnmede gecikme bu
nedenle her ikisi zerinde ayri etkiler yapar. Geriye dn, hizli ya da ya-
va olsun, sabit sermaye ilevine devam eder. Ama dner sermaye,
eger geri dn gecikirse, satilmami ya da tamamlanmami biimi ile
baglanmisa, ve henz satilamaz rn halinde ise, ve ayni olarak yeni-
lenmesi iin elde ek-sermaye yoksa, ilevini yerine getiremez duruma
der.
"Kyl ifti aliktan kirilirken hayvanlar semiriyor. Kirlara srekli
yagmur yagmiti, ot boldu. Hintli kyl, semirmi kznn yani bainda
aliktan lecek. Boinanlarin devam edip gitmesi, birey iin zalim
grnr, ama topluluk iin koruyucudur; i hayvanlarinin korunmasi,
topragin ilenmesi iin gerekli gc, gelecegin yaaminin ve servetin
kaynagini saglarlar. Sylenmesi kati ve zc gelir, ama Hindistan'da,
bir insanin yerinin doldurulmasi, bir kzn yerinin doldurulmasindan
2T2
Kurl Murks
Kupilul ll
daha kolaydir." (Re|0|n, Ecs| lnJ/c. VcJ|cs cnJ O|/ssc Fcm/ne, n 4, s.
44.) Bu satirlari, Manava-Dharma-Sastra'nin* szleriyle (Blm [sayfa 258|
X, s. 62) karilatiriniz: "Bir rahibin ya da inegin korunmasi ugruna, bir
dl beklemeksizin yaamini feda etmek, ... aagi tabakadan kabilelerin
te dnyada mutlu olmalarina neden olabilir."
Dogadir ki, be yildan nce be yainda bir hayvanin [kasaba -.|
teslimi, olanaksizdir. Ama bazi sinirlar ierisinde olanakli olan ey, bun-
larin bakim eklini degitirerek daha kisa zamanda yetitirildigi ama
iin hazir hale getirmektir. Bakewell'in baardigi da tam budur. Eskiden
ngiliz koyunlari, 1855 yilina kadar Fransiz koyunlarinda oldugu gibi, drt-
be yaina kadar kesim iin elverili degildi. Bakewell'in sistemine gre,
koyunlar ancak bir yaindayken bile semirtilebilir ve her ne olursa olsun,
ikinci yilin sonundan nce tam gelimi hale ulairlar. Dishley Grange'li
ifti Bakewell, dikkatli bir seimle koyunlarin iskeletini, varliklari iin
gerekli en kk boyutlara indirmitir. Yetitirdigi koyunlara New Leice-
sters tipi deniyordu. "... Yetitirici, imdi pazara, eskiden bir tanesini
hazirlamak iin gerekli zaman iersinde tane gnderebiliyor, bunlar
daha boylu olmasa bile, daha geni, daha yuvarlak ve en fazla et veren
kisimlari daha ok gelimi durumdadir. Kemige gelince, ancak bunlari
taimaya yetecek kadardir ve neredeyse btn agirliklari sirf ettir." (La-
vergne, 7|e R0|c| Economy o/ En|cnJ, e|c., 1855, s. 2O.)
alima dnemlerini kisaltan yntemler, eitli sanayi kollarinda
ok degiik llerde uygulanabilir ve eitli alima dnemlerinin za-
man farklarini ortadan kaldirmaz. rnegimize dnmek gerekirse; bir
lokomotifin yapimi iin gerekli alima dnemi, yeni makine aletlerin
kullanilmasiyla mutlak olarak kisaltilabilir. Ama ayni zamanda, bir pa-
muk ipligi fabrikasinda gnlk ya da haftalik ikartilan sonal rn,
gelitirilmi srelerle, makine-yapimindaki alima dneminden daha
hizli artmakla birlikte, iplikilige oranla, gene de uzunluk ynnden ni-
spi bir byme gsterir. [sayfa 254|
* Manava-Dharma-Sastra ya da Manu yasasi: Hintlilerin, brahmancilik gretilerine uygun
olarak grevlerini belirleyen eski bir dinsel yasal ve ayinsel Hint yasasi. Bu yasalarin derlenmesi,
geleneksel olarak, insanin efsanevi atasi Manu'ya baglanir. Marx, buradaki alintiyi, Vcnc|c
0|c|mc Scs||0, o| ||e lns|/|0|es o/ Vcn0 4cco|J/n |o ||e G|oss o/ l0||0/c. Com|/s/n ||e
lnJ/cn, Sys|em o/ 00|/es. Re|//o0s cnJ C/|/|, nc baski, 1868, s. 281, balikli kitaptan
yapmitir. -EJ.
2T3
Kurl Murks
Kupilul ll
ONUNC BLM
RETM ZAMANI
ALIMA zamani daima retim zamanidir, yani sermayenin re-
tim alaninda kaldigi sredeki zamandir. Ama bunun tersi, sermayenin
retim srecinde faaliyette bulundugu zaman, mutlaka alima zamani
degildir.
Burada ele alinan sorun, emek-srecinde, emek-gcnn, ken-
disinin dogal sinirlarinin zorunlu kildigi kesintiler degildir; oysa biz, emek-
sreci* ierisindeki duraklamalarla sabit sermayenin fabrika binalarinin,
makinelerin, vb., atil hale gelmesinin, emek-srecinin anormal bir biim-
de uzatilmasinin ve gndz ve gece ii iin bir neden haline gelmesinin
hangi koullarda oldugunu grm bulunuyoruz. Biz, burada, daha ok,
emek-srecinin uzunlugundan bagimsiz olarak, rnn ve rnn yapi-
minin niteliginden ileri gelen duraklamalari ele aliyoruz; bu duraklama-
lar sirasinda, emek konusu, uzun ya da kisa bir sre iin dogal sre-
lerden gemekte, fiziksel, kimyasal ve fizyolojik degiikliklere ugramak
zorunda kalmakta ve bu esnada da [sayfa 255| emek-sreci tamamen ya
* lc/|c|, Birinci Cilt, s. 27O-277. -EJ.
2T4
Kurl Murks
Kupilul ll
da kismen durmaktadir.
rnegin, zm sikildiktan sonra bir sre mayalanmak ve belli bir
olgunluga erimek iin bir sre dinlenmek zorundadir. Bir ok sanayi
kolunda rnn, szgelii mlekilikte oldugu gibi bir kurutma sre-
cinden gemesi ya da agartmada oldugu gibi, kimyasal zelliklerini de-
gitirmek iin belirli koullar altinda bekletilmesi gerekir. Kilik tahil eki-
minin olgunlamasi iin aagi yukari dokuz ay gemesi gerekir. Ekim ve
hasat zamanlari arasinda emek-sreci hemen tamamen durmu gibidir.
Orman yetitirilmesinde, dikim ve ilgili hazirlik ileri tamamlandiktan
sonra, tohumun sonal rn haline dnmesi aagi yukari 1OO yili ge-
rektirir ve btn bu sre ierisinde nispeten pek az alimaya gereksin-
me gsterir.
Btn bu durumlarda ek emek, retim zamaninin byk bir kis-
minda, ancak arasira bu alana ekilir. Bundan nceki blmde anlatilan
ve zaten retim srecine baglanmi bulunan sermayeye katilmasi gere-
ken ek sermaye ve emekle ilgili durum, burada yalnizca daha uzun ya
da daha kisa araliklarla ortaya ikar.
Btn bu durumlarda, bu nedenle, yatirilan sermayenin retim
zamani iki dnemden oluur: sermayenin retim srecine katildigi bir
dnem ile, sermayenin varlik biiminin henz tamamlanmami r-
nn o sirada emek-srecinde bulunmaksizin, dogal srecin etkisine
terkedildigi ikinci bir dnem. Bu iki zaman dneminin urda burda bir-
biri ierisine girmesinin ya da kesimesinin hi bir nemi yoktur. alima
dnemi ile retim dnemi bu durumlarda akimazlar. retim dnemi
alima dneminden daha uzundur. Ama rn tamamlanmamitir, ha-
zir degildir, dolayisiyla da retim dnemi tamamlanana kadar, retken
sermaye biiminden meta-sermaye biimine evrilmeye elverili degil-
dir. Dolayisiyla devir dneminin uzunlugu, alima zamanindan ibaret
bulunmayan retim zamaninin uzunlugu ile orantili olarak artar. alima
zamanini aan retim zamani, eger tahilini olgunlamasi, mee agacinin
bymesi vb. gibi, belli dogal yasalarla saptanmami ise, devir dnemi,
ogu kez, retim zamaninin yapay olarak kisaltilmasiyla, biraz kisaltila-
bilir. Ham agartma yerine kimyasal agartmanin ve daha etkili kurutma
aygitlarinin kullanilmasi rneklerinde oldugu gibi. Ya da, dericilikte, ta-
nik asidin deriye ilemesi, eski yntemle alti ila onsekiz ay aldigi halde,
yeni yntemle, hava pompasi kullanilarak, bu i, bir-buuk [sayfa 256| ile iki
ayda yapilmaktadir. (1. G. Courcelle-Seneuil, 7|c/|e ||eo|/q0e e| |c-
|/q0e Jes en||e|/ses /nJ0s||/e||es, e|c., Paris 1857, 2. edition.) Salt dogal
srelerle ilgili retim zamaninin yapay olarak kisaltilmasi konusunda
en muhteem rnegi demir imalati tarihinde, zellikle son yzyilda pik
demirin elik haline getirilmesinde, 178O'lerde bulunan dvme ilemi
yerine, modern Bessemer ileminin kullanilmasinda ve o zamandan be-
ri uygulanan en yeni yntemlerde grebiliriz. retim zamani byk lde
azaltilmi, ama sabit sermaye yatirimi da o lde artmitir.
2T5
Kurl Murks
Kupilul ll
retim zamaninin alima zamanindan ne lde ayrildiginin il-
gin bir rnegi, Amerika'da kundura kalibi yapiminda grlr. Burada,
retken olmayan maliyetlerin nemli bir kismi, kerestenin, daha sonra
arpilmasina engel olmak amaciyla ilenebilecek kadar kurumasi iin
en az onsekiz ay bekletilmesi zorunlulugundan ileri gelir. Bu sre boyun-
ca, aga, herhangi diger bir emek-srecinden gemez. Yatirilmi bulu-
nan sermayenin devir dnemi, bu nedenle yalniz, kaliplarin yapimi, iin
gerekli zamanla degil, ayrica, kuruyan kereste biiminde retken olma-
yan ekilde bekledigi sreyle de belirlenmi olur. Asil emek-srecine
girmeden nce, retim srecinde 18 ay kalir. Bu rnek, ayni zamanda,
toplam dner sermayenin farkli kisimlarinin devir zamanlarinin, dolaim
alanindan ileri gelmeyen, kkenleri retim srecinde bulunan koullar
sonucu farkli olabilecegini de gsterir.
retim zamani ile alima zamani arasindaki fark, tarimda zel-
likle gzle grlr hale gelir. Bizim iliman iklimlerimizde toprak yilda bir
kez tahil verir. retim dneminin kisalmasi ya da uzamasi (kilik tahil
iin bu ortalama dokuz aydir), iyi ve kt mevsimlerin ardarda gelmesi-
ne baglidir ve bu nedenle de, sanayide oldugu gibi nceden amaz bir
biimde saptanamaz ve denetlenemez. Ancak st, peynir, vb. gibi yan
rnler, nispeten kisa dnemlerde dzenli ekilde retilebilir ve satilabi-
lir. te yandan, alima zamani takvimi yledir: "Almanya'nin eitli
blgelerinde ign sayisi, iklim ve diger belirleyici koullar gznnde
bulundurularak, ana alima dnemi iin tahminen yledir: lkyaz
dnemi iin, mart ortasindan ya da nisan baindan mayis ayinin ortasi-
na kadar, aagi yukari 5O-6O ign; yaz dnemi iin, haziran baindan
agustos sonuna kadar 65-8O [sayfa 257| ign, gz dnemi iin, eyll ba-
indan ekim sonuna ya da kasim ayi ortasina ya da sonuna kadar 55-75
ign. Ki mevsimi iin, gbre, odun, pazar mallari, yapi malzemesi,
vb. tainmasi gibi yalnizca bu zamana zg iler dikkate alinmalidir." (F.
Kirchhof, lcnJ|0c| Je| |cnJ0/||sc|c/||/c|en 8e||/e|s|e||e, Dessau 1852,
s. 16O.)
klim ne kadar elverisiz, tarimda alima dnemi ne kadar sikiik
olursa, sermaye ile emegin harcanacagi sre de o kadar kisa olur. r-
negin Rusya'yi aliniz. Bu lkenin kuzey blgelerinin bazilarinda tarla ii,
btn yil boyunca ancak 18O ila 15O gn yapilabilir ve Avrupa'da yaayan
65 milyon nfusundan 5O milyonu, tarimsal emegin tamamiyla durdugu
kiin alti ya da sekiz ayinda isiz kalmalari halinde, Rusya'nin ugrayacagi
kayip tasavvur edilebilir. Rusya'daki 1O.5OO fabrikada alian 2OO.OOO
kylnn diinda kylerde her tarafta yerel ev sanayileri gelimitir.
Kuaklar boyunca, tm kyllerin, dokumacilik, dericilik, kunduracilik,
ilingirlik, biakilik, vb. yaptigi kyler vardir. Bu, zellikle, Moskova, Vla-
dimir, Kaluga, Kostroma ve Petersburg eyaletlerinde byledir. Ne var ki,
bu ev sanayiileri, gitgide, kapitalist retimin hizmetine girmek zorunda
kalmaktadir. rnegin, dokumacilara atki ve zgleri dogudan dogruya
2T
Kurl Murks
Kupilul ll
tccarlar ya da aracilar saglamaktadir. (Reo||s |y l. V. Sec|e|c|/es o|
Em|cssy cnJ lec|/on, on ||e Vcn0/cc|0|es, Comme|ce, e|c., n 8,
1865 tarihli raporlardan kisaltilarak alinmitir, s. 86 ve 87.) retim d-
neminin alima dneminden ayriligi ile ikincinin yalnizca birincinin bir
parasi olmasinin, burada, tarimla yardimci kirsal sanayilerin birlemesi
iin dogal bir temel oluturdugunu ve bu yardimci sanayilerin de, nce
tccarin kiiliginde iin iine giren kapitaliste elverili durumlar sagladi-
gini gryoruz. Kapitalist retim, daha sonralari, tarim ile manfaktrn
birbirinden ayrilmasini tamamlayinca, kirsal emeki, arasira ikan yar-
dimci ilere gitgide daha fazla bagimli hale gelmekte ve bylece de du-
rumu gittike ktlemektedir. Sermaye iin, devirdeki btn farkliliklar,
daha sonra da grlecegi gibi denklemektedir. Ama emeki iin degil.
Gerek anlamiyla sanayiin, madenciligin, ulatirmanin vb. birok
kollarinda, fiyat dalgalanmalari, ilerin bozulmasi, vb. gibi anormal kesin-
tiler diinda, ilemler dzenli bir ekilde srer, alima zamani btn yil
aynidir ve gnlk dolaim srecine [sayfa 258| geen sermaye yatirimi d-
zenli ekilde dagilmitir. Pazar koullari ayni kalmak zere, dner ser-
mayenin geri dn ya da yenilenmesi de gene ayni ekilde btn yila
dzenli olarak dagilmitir. alima zamaninin, retim zamanin ancak
bir kismini oluturdugu sermaye yatirimlarinda, yilin eitli dnemleri
sirasinda, dner sermaye yatiriminda ok byk eitsizlikler bulunmasi-
na karin, geriye dnmeler de ancak byk miktarlarda ve dogal koul-
larin belirledigi zamanlarda olur. Eger i hacmi ayni ise, yani yatirilan
dner sermaye miktari ayni ise, alima dnemleri srekli olan giriimlere
gre bu sermayenin bir seferde daha byk miktarlarda ve daha uzun
dnemler iin yatirilmasi gerekir. Burada gene, sabit sermayenin mr
ile, gerekten retken olarak ilev yaptigi sre arasinda olduka byk
bir fark vardir. alima zamani ile retim zamani arasindaki fark nedeni-
yle, yatirilan sabit sermayenin kullanilma zamani, kukusuz, gene uzun
ya da kisa srelerle srekli kesintiye ugrar, rnegin, tarimdaki i hayvan-
larinda, aletlerde ve makinelerde oldugu gibi. Bu sabit sermayenin eki
hayvanlarindan olumasi halinde, i grdrldg zaman oldugu gibi
srekli olarak ayni ya da hemen hemen ayni yem masrafini vb. gerekti-
rir. Kullanilmayan l stok durumu da, bir miktar deger kaybini dogurur.
Dolayisiyla, rnn fiyatinda genel olarak bir arti olur, nk buna ak-
tarilan deger, sabit sermayenin iledigi sreye gre degil, deger kaybet-
tigi sreye gre hesaplanmitir. Buna benzer retim kollarinda, cari
harcamalar ile birlikte olsun olmasin, sabit sermayenin atil kalmasi, r-
negin iplik egirilmesinde bir miktar pamugun kaybi gibi, normal kullani-
liinin bir koulunu oluturur; ve ayni ekilde, herhangi bir emek-sre-
cinde, normal teknik koullar altinda retken olmayan bir biimde ama
kainilmaz olarak harcanan emek-gc de, gene, retken biimde har-
canmi gibi sayilir. Emek aletlerinin, hammaddenin ve emek-gcnn
retken olmayan, biimde harcanmasini azaltan her gelime, ayni za-
2T7
Kurl Murks
Kupilul ll
manda, rnn degerini de azaltir.
Tarimda, daha uzun alima dnemini ve alima zamani ile
retim zamani arasindaki byk farkin bir bileimini gryoruz. Hodg-
skin hakli olarak yle diyor: "Tarim ve teki emek trlerinin tamamlan-
masi iin gerekli zaman farki" (o, burada, alima zamani ile retim za-
mani arasinda bir fark gzetmemekle birlikte) "tarimcilarin ellerini kol-
larini baglayan ana nedendir. [sayfa 25D| Metalarini, pazara, bir yildan aagi
bir zamanda getiremezler. Btn bu dnem ierisinde, yalnizca birka
gn, ya da haftada tamamlanan rnlerine muhta bulunduklari kun-
duraciya, terziye, demirciye, tekerlekiye ve diger eitli emekilere bor-
lanmak zorunda kalirlar. Bu dogal durum nedeniyle, tarim diindaki
ilerin daha hizli rettikleri servet artii nedeniyle, dnyanin btn tekel-
cileri, yasalari da tekellerine aldiklari halde, ne kendilerini ve ne de
hizmetkarlari olan iftileri, toplumun en bagimli sinifi olmaktan kurta-
ramamilardir." (Thomas Hodgskin, Po0|c| Po|/|/cc| Economy, Lon-
don 1827, s. 147, dipnot.)
Tarimda, bir yandan cretlere ve emek aletlerine yapilan harca-
malarin btn yil boyunca daha dzgn bir biimde dagilmasi ve te
yandan da devrin daha eitli rnlerin yetitirilmesiyle kisaltilmasi, by-
lece btn yil boyunca farkli rnlerin kaldirilmasinin olanakli kilinmasi
gibi btn yntemler, retime yatirilan, cretlere, gbreye, tohumlara,
vb. harcanan dner sermayede bir artii gerekli kilar. Nadasa birakilmi
l tarla sistemi yerine, mnavebeli rn sistemine geite, durum
budur. Bu ayrica, Flanderlerin c0||0|es Je|o|ees'sine de uygulanir. C0|-
|0|es Je|o|ee'de kkl bitkiler dikilir; ayni tarla, ardarda, nce, insanin
gereksinmeleri iin, hububat, keten, kolza verir, bunlar hasat edildikten
sonra, hayvanlarin bakimi iin kkl bitkiler dikilir. Boynuzlu hayvanlarin
ahirlarda tutulmasina olanak saglayan bu sistem, byk miktarda gbre
elde edilmesine yolaarak, mnavebeli ekimin ekseni haline gelir."
"Kumsal blgelerde ekili alanlarin te-birinden fazlasini c0||0|es
Je|o|ees kaplar; bylece sanki ekili alanlar te-bir oraninda artmi gi-
bidir." Kkl bitkilerden baka, yonca ve diger yem bitkileri de bu amala
kullanilir. "Bylece, bahe tarimina dn noktasina kadar getirilmi
bulunan tarim, dogal olarak nemli bir sermaye yatirimini gerektirir.
ngiltere'de hektar baina 25O frank olarak hesaplanan bu sermayenin,
Flandre'da 5OO frank kadar olmasi gerekir, ama iyi iftiler, kendi top-
raklarina gre bu rakami kukusuz ok dk bulacaklardir." (Emile de
Laveleye, Essc/s s0| |'econom/e |0|c|e Je |c 8e|/q0e, Paris 1868, s. 45,
46 ve 48.)
Son olarak da orman yetitirilmesini alalim. "Orman retimi, te-
ki retim kollarinin ogundan, esas olarak, burada, doga glerinin ba-
gimsiz hareketi ve, artiin dogal olmasi halinde, insan [sayfa 26O| gcne ve
sermayeye gereksinme gstermemesi ile ayrilir. Ormanlarin yapay ola-
rak yetitirildigi yerlerde bile insan gc ve sermaye harcamasi, doga
2T8
Kurl Murks
Kupilul ll
glerinin etkisine oranla pek kktr. stelik orman, hububatin artik
yetimedigi ya da ekiminin bir kr saglamadigi topraklarda ve blgeler-
de bile varligini srdrr ve gelitirir. Ayrica dzenli bir ekonomik faali-
yet olarak yapilan ormancilik, hububat alanindan daha geni bir alana
gereksinme gsterir, nk kk arazi paralari, ormancilik yntem-
lerinin uygulanmasina elverili degildir, topraktan ikinci derecede bir
yarar saglanmasini engeller ve ormanin korunmasini gletirir, vb.. Ama
retken sre o kadar uzun dnemleri kapsar ki, tek bir iftligin planla-
masini ve bazi durumlarda btn bir insan mrn aar. Orman arazisi
satin alinmasina yatirilan sermaye" (topluluk olarak retimde bu ser-
maye gereksiz hale gelir ve o zaman sorun, yalnizca, toplulugun, ekilen
ve otlak iin kullanilan araziden ne kadarini ormana ayirabilecegi eklini
alir) "uzun bir sre geene kadar nemli bir gelir saglamaz, ve o zaman
bile ancak kismen devretmi olur. Belirli trdeki agalarin yetitigi orm-
anlarda tam bir devir 15O yili alabilir. Ayrica, geregi gibi ynetilen bir
orman iletmesinin, yillik veriminin on ila kirk katina ulaan srekli bir
kesilmemi aga ikmaline gereksinmesi vardir. te bu nedenle bir kim-
senin baka gelir kaynaklari ve byk bir orman arazisi olmadan, dzen-
li ormancilikla ugramasi olanaksizdir." (Kirchhof, s.58.)
Uzun retim zamani (daha kk alima zamanini kapsayan)
ve buna bagli olarak devir dnemlerindeki fazla uzunluk, ormanciligi,
zel ve dolayisiyla da kapitalist giriim, ki irketlemi kapitalist, birey-
sel kapitalistin yerini almi olsa bile, bu giriim esas olarak zeldir iin
pek de ekici olmayan bir sanayi kolu haline gelmitir. Ekimin ve sanayiin
gelimesi, genellikle ormanlarin ylesine hizla yokedilmesine yolamitir
ki, bunlarin korunmasi ve yeniden yetitirilmesi iin yapilan her ey pek
nemsiz kalmaktadir.
Kirchhof'tan yukarda yapilan alintidaki u satirlar zellikle dikka-
te deger: "Ayrica, geregi gibi ynetilen bir orman iletmesinin, yillik veri-
minin on ila kirk katina ulaan devamli bir kesilmemi aga ikmaline
gereksinmesi vardir." Bir baka deyile bir devir, ancak, on ila kirk yilda
bir ya da daha fazla yilda olmaktadir. [sayfa 261|
Ayni ey hayvan yetitirilmesine de uygulanir. Srnn bir kismi
(hayvan ikmali) retim srecinde kaldigi halde, teki kismi her yil rn
olarak satilir. Bu durumda, sermayenin yalnizca bir kismi her yil devre-
dilir; tipki sabit sermayede, yani makinelerde, i hayvanlarinda vb. oldu-
gu gibi. Bu sermaye, retim srecinde uzun zaman sabit kaldigi ve by-
lece toplam sermayenin devrini geciktirdigi halde, szcgn kesin anla-
miyla, sabit sermaye degildir.
Burada ikmal edilen ey belli miktarda srekli aga ya da hay-
van miktari retim srecinde (ayni zamanda emek aletleri ve emek
malzemesi olarak) nispi ekilde vardir; iyi bir ynetim altinda, yeniden-
retiminin dogal koullarina bagli olarak, bu ikmalin olduka byk bir
kismi daima bu biimde hazir bulundurulmak zorundadir.
2T
Kurl Murks
Kupilul ll
Devir zerine benzer bir etki, ancak potansiyel olarak retken
sermaye olan, ama bu ekonominin niteligi geregi, aagi yukari nemli
miktarda birikmesi gereken ve bylece fiili retim srecine ancak yava
yava katilmasina karin, retim amalarina uzun bir srede yatirilan bir
baka tr ikmal tarafindan yaratilir. Bu kategoriye, rnegin tarlaya
tainmadan nceki gbre, ayrica, tahil, saman vb. ve hayvan retiminde
kullanilan tketim maddeleri gibi ikmaller girer. "ler sermayenin ol-
duka nemli bir kismini iftlik ikmalleri ierir. Ne var ki, bunlarin iyi du-
rumda korunmalari iin gerekli koruyucu nlemler alinmazsa, bunlar,
degerlerini azok kaybedebilirler. Gerekli dikkat gsterilmezse, iftligin
rn ikmalinin bir kismi tamamiyla kaybedilebilir. Bu nedenle, ahirlarin,
yem ve tahil ambarlarinin, kilerlerin dikkatle gzden geirilmeleri, depo-
larin daima kapali, temiz ve havalandirilmi olmasi vb. gerekmektedir.
Ambarda tutulan hububat ve diger rnler, zaman zaman iyice aktaril-
mali, patatesler ile pancarlar dona, yagmura ve kfe kari korunmali-
dir." (Kirchhof, s. 2D2.) "zellikle hayvan besleme konusunda, yetitiri-
cinin kendi gereksinmelerinin hesaplanmasinda, dagilim, elde edilen
rne ve bu rnn ne ekilde kullanilacagina gre yapilmalidir. Yalniz
kendi olagan gereksinmelerinin karilanmasina degil, olaganst du-
rumlar iin bir yedek bulundurmaya da dikkat olunmalidir. Eger bundan
sonra, talebin, kendi retimiyle tamamen karilanamayacagi sonucuna
varilirsa, bu aigin nce teki rnlerle (yardimci rnlerle) ya da bu
[sayfa 262| eksiklerin yerine daha ucuzlarinin satin alinmasiyla karilanmasini
dnmek gerekli hale gelir. rnegin, eger bir saman aigi grlrse,
bu, kkl bitkilerle ve ot kariimi ile giderilebilir. Genellikle, eitli rn-
lerin asil degerleri ile pazar degerleri, bu gibi durumlarda daima gz-
nnde bulundurulmali ve tketim buna gre dzenlenmelidir. Eger
rnegin, yulaf fiyatinin yksek, bezelye ve avdarin nispeten dk ol-
masi halinde, atlara verilecek yulafin bir kismi yerine avdar verilir ve bu
artirilan yulaf satilir." (l|/J., s. 8OO.)
kmalin oluumu tartiilirken,* byk ya da kk, belli miktarda
bir potansiyel retken sermayeye gereklilik oldugu, yani retimde kulla-
nilacak retim aralarindan az ya da ok bir miktarinin, retime yava
yava girmek zere hazir bulundurulmasi gerektigi daha nce belirtilmiti.
Bazi belirli ilerde ya da belli bir hacimdeki kapitalist iletmede, retken
ikmalin byklg, onun yenilenmesindeki glklerin azligi ya da o-
kluguna, ikmal pazarlarinin nispi yakinliga, taima ve ulatirma arala-
rinin gelimesine vb. bagli bulundugu da bu arada belirtilmiti. Btn bu
koullar, retken ikmal biiminde hazir bulunmasi gereken asgari ser-
mayeyi, dolayisiyla sermayenin yatirilmasi gerektigi zamanin uzunlugu-
nu ve bir seferde yatirilacak sermaye miktarini etkiler. Devir zerinde de
etkili olan bu miktar, dner sermayenin, salt potansiyel retken serma-
* Bkz: s. 148-154. -EJ.
220
Kurl Murks
Kupilul ll
ye olarak, retken ikmal biiminde bagli kaldigi srenin uzunlugu ya da
kisaligi ile belirlenir. te yandan, bu durgunluk hali, abuk yerine kon-
manin az ya da ok olanak ierisinde olmasina, pazar koullarina bagli
oldugu kadar, kendisi, dolaim zamanindan, dolaim alanina ait ko-
ullardan dogar. "stelik, el aletleri, elekler, sepetler, urganlar, makine
yaglari, ivi, vb. gibi btn bu tr gere ve takimlar, derhal yerine konul-
mak zere daha fazla miktarda, gecikmeksizin evreden satin alinmasi
olanagi varsa daha az miktarda hazir bulundurulmalidir. Ensonu, tm
alet imali, her ki dikkatle elden geirilmeli ve gerekli yeni satin almalar
ya da onarimlar derhal yapilmalidir. Elde ok ya da az miktarda mal
ikmali bulundurulmasi gerektigi sorunu, her eyden nce yerel koullar
tarafindan zmlenir. O yrede zanaati ya da dkkan yoksa, bunlarin
bulunduklari yerlere gre daha fazla ikmal bulundurulmasi zorunludur.
Ama eger gerekli ikmaller bir defa [sayfa 268| da ok miktarda satin alinir-
sa, diger koullar ayni kalmak zere, uygun bir satinalma zamani seil-
digi takdirde genellikle bunlari daha ucuza alma olanagi bulunur.
Gerekten de, bylece dnen iler sermayeden her defada epeyce byk
bir miktar kesinti yapilmi olur ki, bir ite bunu hazir bulundurmak dai-
ma mmkn olmayabilir." (Kirehhof, s. 8O1.)
retim zamani ile alima zamani arasindaki fark grdgmz
gibi epey degiiklikler gsterir. Bu, dner sermaye iin, asil emek-sre-
cine (kundura kalibi retimi) girmeden nce, retim zamani olabilir; ya
da asil emek-srecinden (arap ve tohum) getikten sonra retim za-
mani olabilir; ya da retim zamani arasira alima zamani tarafindan
kesintiye ugratilabilir (tarim ve orman yetitirilmesi). Dolaima uygun
rnn byk bir kismi, faal retim srecine katilmadan kaldigi halde,
ok daha kk bir kismi yillik dolaima girer (orman yetitirilmesi ve
hayvancilik); bir dner sermayenin potansiyel retken sermaye olarak
yatirilmasi iin gerekli zamanin uzunlugu ya da kisaligi, dolayisiyla da, o
bu sermayenin bir seferde yatirilacak miktarinin byk ya da kk
oluu, kismen retken srecin trne (tarim), ve kismen de pazarin
yakinligina, kisacasi dolaim alaniyla ilgili koullara baglidir.
alima zamanindan ayrilan retim zamanini alima zamani ile
bir tutma abasinin kendi payina deger teorisinin yanli bir uygulan-
masindan ileri gelen bir abanin sonucu o olarak MacCulloch'un, 1a-
mes Mill'in vb. ne denli anlamsiz teorilere ulatiklarini daha ilerde (Kitap
III) grecegiz.
Yukarda inceledigimiz devir evrimi, retim srecine yatirilan sa-

bit sermayenin kalimligi tarafindan belirlenir. Bu evrim birok yili kapsa-
digi iin, ya sabit sermayenin bir dizi yillik devirlerini ya da o yil ierisindeki
yinelenen devirlerini kapsar.
22T
Kurl Murks
Kupilul ll
Tarimda byle bir devir evrimi, rn mnavebesi sisteminden
dogar. "Kira szleme sresi, hi bir zaman, kabul edilmi bulunan rn
mnavebesi sisteminin tamamlanmi srecinden az olmamalidir. Bu
nedenle, bu sre, tarla sisteminde, daima 8, 6, D, vb. hesap edilir.
Tam nadas sisteminde, bir tarla, alti yilda ancak drt kez ekilir; ekim
yillarinda, ki ve yaz ekimler [sayfa 264| yapilir ve topragin zellikleri gerekti-
riyorsa ya da uygun ise, ardarda, bugday ve avdar, arpa ve yulaf ekilir.
Her trl tahilin ayni topraktaki verimi baka bakadir, bunlardan herbi-
rinin degerleri farklidir ve farkli fiyatlara satilirlar. Bu nedenle, tarlanin
ekildigi her yil verimi ayri oldugu gibi, mnavebenin ilk yarisindaki (ilk
yildaki) verimi, ikincisinden farklidir. Verimlilik, yalniz topragin iyi
niteligine degil, ayni zamanda, tipki fiyatlarin, degien bir yigin koullara
bagli olmasi gibi, her yilki hava durumuna bagli oldugu iin, mnavebe-
nin bir dnemindeki ortalama verim, digerine eit degildir. Eger, bir
tarlanin geliri, tm alti yillik mnavebe dneminin ortalama verimi ve
ortalama fiyatlari dikkate alinarak hesap edilirse, her mnavebe dne-
minin bir yillik toplam geliri bulunmu olur. Eger gelir, yarim mnavebe
sresi, yani yil iin hesaplanirsa, o zaman [her yilin -.| toplam ge-
lir rakamlari birbirini tutmaz. Btn bunlardan, tarla sistemine gre
ilenen bir topragin en az o alti yilligina kiralanmasi geregi ortaya ikar.
Bununla birlikte, szleme sresinin bu srenin katlari olmasi her za-
man kiraya veren ve kiraci iin daha istenilir bir eydir [cynen |y|e/|;
demek oluyor ki, bunun tarla sisteminde, 6 yil yerine 12, 18 ve daha
fazla o yil, yedi tarla sisteminde 7 yerine, 14, 28 yil olmasi gerekir."
(Kirchhof, s. 117,118.)
(Burada, elyazmasinda u not var: "ngiliz rn mnavebe si-
stemi. Buraya bir not koyunuz.") [sayfa 265|
222
Kurl Murks
Kupilul ll
ONDRDNC BLM
DOLAIM ZAMANI
FARKLI sanayi kollarina yatirilan farkli sermayelerin devir dnem-
lerini, dolayisiyla da sermayenin yatirilmasi gerekli dnemleri belirleyen
ve buraya kadar incelemi bulundugumuz btn durumlar, sabit ve d-
ner sermaye arasindaki fark, alima dnemleri arasindaki fark gibi,
retim srecinin kendisinden dogar, Ama sermayenin devir zamani,
onun retim zamani ile dolaim ya da dn zamaninin toplamina eittir.
te bu nedenle, dolaim zamanindaki bir farkin, devir zamaninda ve
dolayisiyla, devir dneminin uzunlugunda bir farka yolamasi ok dogal-
din. Bu durum, ya devri degitiren btn koullarin dolaim zamani
diinda eit oldugu iki farkli sermaye yatiriminin karilatirilmasinda, ya
da yalnizca teorik olarak dolaim zamanlari degien, ama sabit ve d-
ner sermaye arasindaki orani degimeyen, alima dnemi vb. degime-
yen belli bir sermayenin seilmesiyle en aik bir duruma gelir.
Dolaim zamaninin kesimlerinden birisi nispeten en kesin ola-
ni sati zamanindan, sermayenin, meta-sermaye durumunda [sayfa 266|
223
Kurl Murks
Kupilul ll
bulundugu sreden ibarettir. Dolaim zamani, ve bylece de, genel ola-
rak devir dnemi, bu sati zamaninin nispi uzunluguna bagli olarak uzun
ya da kisadir. Ek bir sermaye yatirimi, depolama vb. harcamalari sonu-
cu, gerekli duruma gelebilir. Mamul mallarin satii iin gerekli zamanin,
bir ve ayni sanayi kolundaki bireysel kapitalistler iin olduka byk
farkliliklar gsterebilecegi daha balangita apaiktir. Bu nedenle, bu,
yalniz, eitli sanayi kollarina yatirilmi bulunan toplam sermayeler iin
degil, ayni zamanda, aslinda ayni retim alanina yatirilan toplam serma-
yenin kisimlari olduklari halde, bagimsiz hale gelen eitli bagimsiz ser-
mayeler iin de farkli olabilir. Diger koullar ayni kalmak zere, sati d-
nemi ayni bireysel sermaye iin, pazardaki genel dalgalanmalar ya da
zel ikolunda kendisine zg dalgalanmalar nedeniyle degiecektir.
Bu nokta zerinde daha fazla durmayacagiz. Yalnizca u basit olguyu
belirtecegiz: Genellikle farkli sanayi kollarina yatirilan sermayelerin devir
dnemlerinde farkliliklara yolaan btn koullar, bu koullar bireysel
olarak ilemek kaydiyla (rnegin bir kapitalistin, rakibinden daha hizli
sati yapma firsatini bulmasi ya da alima dnemini kisaltmak iin te-
kilerden daha baka yntemler kullanmasi halinde), ayni ikolunda i-
leyen eitli bireysel sermayelerin devirlerinde de farkliliklari kendileri-
yle birlikte getirirler.
Sati zamaninin ve dolayisiyla genel olarak devir dnemlerinin
farklilamasinda srekli etki yapan bir neden, bir metain retim yeri ile
satildigi pazar arasindaki uzakliktir. Pazara kadar yaptigi yolculuk boyun-
ca sermaye, meta-sermaye durumunda eli kolu bagli kalir. Eger mallar
sipari zerine yapilmi ise, teslim edilecegi zamana kadar, yok eger
sipari zerine yapilmami ise, pazara kadar yaptigi gezi zamanina bir
de orada satilmayi bekledigi srenin eklenmesi gerekir. Ulatirma ve
iletiim aralarindaki gelimeler, metalarin yolculuk srelerini mutlak
olarak kisaltirsa da, farkli, meta-sermayelerinin yolculuklarindan ileri ge-
len dolaim zamanlarindaki nispi farki ortadan kaldirmadigi gibi, farkli
pazarlara g eden ayni meta-sermayenin farkli kisimlarinin dolaim
zamanlarindaki nispi farki da yoketmi olmaz. rnegin yelkenli ve buharli
gemilerde, yolculuk sresini kisaltan gelimeler, bu kisaltmayi, yakin ve
uzak limanlar iin eit lde yapmi olurlar. Nispi farklar, ogu kez [sayfa
267| azalmakla birlikte, gene de vardir. Ama bu nispi farklar, ulatirma ve
iletiim aralarindaki gelimelerle, cografi uzakliklara uygun dmeyecek
bir biimde degitirilebilir. rnegin, bir retim yerinden i kisimlardaki
bir yerleme merkezine giden bir demiryolu, demiryolu ile baglanmami
daha yakin bir noktaya olan uzakligi, cografi olarak daha uzak bir nokta-
ya kiyasla, nispi ya da mutlak olarak uzatabilir. Ayni ekilde, ayni koullar,
retim yerlerinin, byk pazarlara olan nispi uzakligini degitirebilir ve
bylece, ulatirma ye iletiim kolayliklarindaki degiiklikler nedeniyle,
eski retim merkezleri geriler ve yenileri dogar. (Buna, bir de, uzun me-
safelere yapilan taimalarin kisa mesafelere oranla daha ucuz oldugunu
224
Kurl Murks
Kupilul ll
eklemek gerekir.) stelik, taima aralarinin gelimesiyle, yalnizca yer
bakimindan hareketin hizi abuklatirilmi olmaz, ayni zamanda, cogra-
fi uzakliklar da zaman bakimindan kisalmi olur. Kitle ulatirma arala-
rindaki gelimelerle, yalniz rnegin ayni limana ayni anda birok gemi
yelken amakla ya da ayni iki nokta arasinda, farkli demiryollari zerin-
de ayni anda birka tren gidip gelmekle kalmiyor, ayni haftanin birbirini
izleyen gnlerinde, Liverpool'dan New York'a yk gemileri kalkiyor ya
da ayni gnn eitli saatlerinde Manchester'dan Londra'ya yk trenleri
hareket ediyor. Geri taima aralarinin belirli bir kapasitesi veri oldugu-
na gre, mutlak hiz dolayisiyla, dolaim zamaninin bu kismi bu son
duruma bagli olarak degimi olmuyor. Ama metalarin ardarda sevki,
daha kisa zaman araliklari ile geilerini balatarak, fiili sevk ilemi ba-
lamadan nce, potansiyel meta-sermaye olarak byk miktarlar halin-
de birikmeden birbiri ardina piyasaya ulamalarini saglar. Bylece, ser-
mayenin dn, ayni ekilde, birbirini ardarda izleyen daha kisa zaman
dnemlerine dagilir ve yle ki, bir kismi meta-sermaye olarak dolairken,
teki kismi devamli para-sermayeye dnr. Sermaye dn, birbiri-
ni izleyen birka dneme dagilarak toplam dolaim zamani ve ayni za-
manda da devir zamani kisalmi olur. Mevcut retim yerleri, daha fazla
retimde bulunup, daha byk retim merkezleri haline geldike, ilkin,
bunlara bagli olarak ilev yapan taima aralarinin hareketliligi, rnegin
trenlerin sayisi artar. Gelime, zaten mevcut pazarlar ynndedir, yani
byk retim ve nfus merkezlerine, ihra limanlarina vb. dogrudur.
te yandan, bu zel byk ulatirma kolayliklari ile, bunun sonucu, [sayfa
268| sermayenin devrindeki hizlanma (nk bu, dolaim zamanina bag-
lidir), hem retim merkezlerinde ve hem de pazarlarda daha hizli bir
yogunlamaya yolaar. nsan ve sermaye kitlelerindeki bu yogunlamanin
belli noktalarda hizlanmasi ile birlikte, bu sermaye kitlelerinin birka
kiinin elinde yogunlamasi da balar. Ayni zamanda, retim ve pazar
yerlerinin nispi durumlarinda, taima kolayliklarindaki dnmlerin yo-
latigi degiiklikler sonucu, tekrar bir kayma ve yer degitirme oldugu
grlr. Bir zamanlar bir karayolu ya da kanal zerinde bulundugu iin
zel bir avantaja sahip bulunan bir retim yeri, imdi, kendisini, nispe-
ten uzun araliklar ile tren ileyen tek hatli bir demiryolu gzergahinin
zerinde buldugu halde, eskiden ana trafik yollarindan uzakta bulunan
diger bir yer, imdi, birka demiryolu kavaginin zerinde bulunabilir.
Bu ikinci yerleme yerinde bir ykseli, ilkinde bir gerileyi grlr.
Ulatirma aralarindaki degiiklikler, bylece metalarin dolaim zaman-
larinda, satinalma, sati vb. olanaklarinda yerel farkliliklar yaratir, ya da
zaten bulunan yerel farkliliklar, daha baka bir biimde dagilima ugrar.
Sermayenin devri, konusunda bu durumun taidigi nem, eitli blgel-
erdeki ticaret ve sanayi temsilcilerinin, demiryollari iletmeleriyle
giritikleri kavgalarla grlr hale gelir. (rnegin, yukarida sz edilen,
8|0e|oo/ o/ ||e Rc/|0cy Comm/||ee'ye bakiniz.*)
225
Kurl Murks
Kupilul ll
rnlerinin niteligi geregi, szgelii bira fabrikalari gibi balica
yerel tketime dayanan btn retim kollari, bu nedenle, byk lde,
belli bali nfus merkezlerinde gelimitir. Sermaye devrindeki daha
byk hiz, buralarda, bazi retim koullarinin, arsalarin, vb. daha pahali
olmasini kismen karilar.
Bir yandan, kapitalist retimdeki gelimelerin, ulatirma ve iletiim
aralarinda oluturdugu gelimeler, metalarin belli miktarlarinin dolaim
zamanini azaltirken, ulatirma ve iletiim kolayliklarindaki gelimelerin
yarattigi ayni ilerlemeler ve firsatlar da, tersine, gitgide daha uzak pazar-
lar iin, kisacasi dnya pazarlari iin i yapmayi zorunlu duruma getirir.
Uzak yerlere tainacak meta kitlesi dev boyutlara ulair ve bununla bir-
likte de, dolaim zamani ierisinde uzun dnemler srekli olarak meta-
sermaye aamasinda kalan toplumsal sermayenin bu blmde, hem
mutlak ve hem de nispi olarak byr. Gene bununla [sayfa 26D| birlikte,
toplumsal servetin dogrudan retim araci olarak i grmesi yerine,
ulatirma ve iletiim aralari ile, bunlarin ilemesi iin gerekli sabit ve
dner sermayeye yatirilan kisminda da bir byme olur.
Metalarin retim yerlerinden pazarlarina tainmalari iin gerekli
olan nispi uzaklik, yalnizca dolaim zamaninin ilk kismi, sati zamani
zerinde degil; ayni zamanda, ikinci kismi, paranin tekrar retken ser-
mayenin gelerine dnmesi, yani satinalma zamani zerinde de bir
fark meydana getirir. Bir metain gemiyle Hindistan'a sevkedildigini ka-
bul edelim. Bu, diyelim, drt ay alir. Sati zamaninin sifira eit oldugunu
varsayalim, yani metalar sipari zerine yapilmitir ve bedelleri, teslim-
de, reticinin temsilcisine denecektir. Paranin dn (ne biimde
olursa olsun) bir drt ayi daha gerektirir. Bylece, bir sermayenin tekrar
retken sermaye olarak ilev yapabilmesi, ayni ilemi yenileyebilmesi
iin, toplam sekiz ay gemesi gerekir. Bu ekilde ortaya ikan devir
farklari, eitli kredi vadelerinin maddi temellerinden birini oluturur;
tipki genel olarak denizairi ticaretin, rnegin Venedik ve Cenova'da,
tam anlamiyla kredi sisteminin kaynaklarindan birisi olmasi gibi. "1847
bunalimi, o zamanin banker ve tccar topluluguna, Hindistan ve in'e
ekilen polielerin tedavl sresini" (bu lkeler ile Avrupa arasindaki
polielere taninan sreyi), "on aylik tarihten alti aylik ibraz sresine in-
dirme olanagini sagladi ve btn hiz artilariyla ve telgraflarin tesisiyle
birlikte geen yirmi yil ierisinde ..." drt aylik ibraza geiin ilk adimi
olarak, alti aylik ibrazdan drt aylik tarihe "bir indirimi daha ... zorunlu
hale getirmitir." "Yelkenli bir geminin, mit Burnu yoluyla, Kalkta'dan
Londra'ya ulamasi ortalama DO gnn altindadir. Drt aylik ibraz zeri-
ne deme yapma sresi, 15O gnlk bir vadeye eit olur. imdiki alti
aylik ibraz zerine deme sresi, 21O gnlk bir vadeye eittir." (lonJon
Econom/s|. 16 Haziran 1866.)
* Bkz: s. 162. -EJ.
22
Kurl Murks
Kupilul ll
te yandan: "Brezilya'da, polielerin tedavl sresi, iki ve ay-
lik ibraz zerine deme olarak kalmakta, hesaplar Anvers''ten ekil-
mektedir." (Londra'da) " aylik tarih zerinden ilem grmekte ve
Manchester ile Bradford bile Londra'dan, ya da daha uzun sreli
hesap ekmektedir. Zimni bir anlama ile tccarlara, akla-uygun bir
zaman ierisinde, vadesi dolmu borlara kari ekilen hesaplarda, mal-
larinin bedelini alma olanagini [sayfa 27O| saglamaktadir. Bu durumda,
Hindistan'daki hesaplar iin bugnk deme sresi fazla sayilmamak
gerekir. Hindistan rnlerinin ogu Londra'da ay vade ile satilmakta
ve satilarin yapilmasi iin bir zaman kaybi birakildiginda, be ay ieris-
inde gerekleemedigi halde, daha nceleri, Hindistan'da satinalma ve
ngiltere'de depoya teslim arasinda (ortalama) be aylik bir sre daha
gemekteydi. Bylece toplam on aylik bir sre oldugu halde, mallar
kariliginda ekilen hesap, yedi ayi gemiyor." (l|/J., 8O Haziran 1866.)
Balica, Hindistan, in ve Paris Com|o/| J'Escom|e ile i yapan be
byk Londra bankasi, 2 Temmuz 1886'da u ilani verdi: "1 Ocak 1867'
den itibaren, Dogudaki ube ve temsilcileri ancak drt aylik vadeyi ge-
meyen polieleri satin alacak ve satacaktir." (||/J., 7 Temmuz 1866.) Ne
var ki, bu sre indirimi kt uygulandi ve terkedilmek zorunda kalindi.
(O zamandan beri, Svey Kanali, btn bunlari kknden degitirdi.)
Elbette ki meta dolaim sresi uzadika, pazar fiyatlarinda bir
degiiklik olmasi tehlikesi artar, nk fiyat degiikliklerinin meydana
gelebilecegi sre uzar.
Dolaim sresindeki farkliliklar, ayni ikolunun eitli ayri serma-
yeleri arasindaki kismen bireysel, kismen de demenin yerinde nakit
olarak yapilmadigi zaman farkli deme vadelerine gre farkli ikollari
arasinda, alim ve satimdaki farkli deme vadelerinden ileri gelir. Kredi
sistemi iin nem taiyan bu nokta zerinde burada daha fazla durma-
yacagiz.
Devir zamanindaki farkliliklar, mallarin teslimi iin yapilan
szlemelerin byklgnden de gelir ve bunlarin byklg, kapitalist
retimin boyutlari ve hacmiyle artar. Alici ile satici arasinda bir ilem
olan teslim szlemesi, pazar ile, dolaim alani ile ilgili bir ilemdir. De-
vir zamaninda burada ortaya ikan farkliliklar, bu nedenle, dolaim ala-
nindan gelir ve ama hemen retim alanini etkiler; ve bu, btn deme
vadelerinden, kredi koullarindan, dolayisiyla da nakit deme durum-
undan ayri olarak meydana gelir. rnegin, kmr, iplik, vb., ayri ayri
rnlerdir. Her gn, tamamlanmi rnn belirli bir miktarini saglar.
Ama eger, ipliki-patron ya da maden sahibi, diyelim ki, birbirini izleyen
ignlerini ieren drt ya da alti haftalik bir dnemi gerektirecek byk
miktarlarda rnlerin teslimini gerektiren szlemeler yapmilarsa, bu
sermaye yatirim zamanini ilgilendirdigi kadariyla, bu emek-srecinde,
sanki srekli olarak [sayfa 271| drt ya da alti haftalik bir alima dnemi
uygulaniyormu gibidir. Burada, kukusuz, sipari edilen miktarin tama-
227
Kurl Murks
Kupilul ll
minin tek bir para halinde teslim edilecegi, ya da hi degilse bedelinin
toptan teslim yapildiktan sonra denecegi varsayilmitir. Tek tek ele
alindiginda, her gn, bylece kendisine den belirli miktarda tamam-
lanmi rn saglami oluyor. Ama bu tamamlanmi miktar, szleme
yapilan miktarin ancak bir kismidir. Bu rnekte, son eklini alan bu ki-
sim, artik retim srecine dahil olmadigina gre, depoda ancak potan-
siyel sermaye olarak yatar.
imdi de, dolaim zamaninin ikinci aamasini, satinalma zama-
nini, ya da sermayenin para-biiminden tekrar retken sermayenin ge-
lerine evrildigi dnemi ele alalim. Bu dnem boyunca, kisa ya da uzun
bir zaman, para-sermaye durumunda kalmak zorundadir; yani yatirilan
toplam sermayenin belli bir kismi, bu kisim srekli degien gelerden
olutugu halde, her zaman, para-sermaye durumunda olmak zorunda-
dir. rnegin, belli bir ie yatirilan toplam sermayenin n kez 1OO sterlini,
para-sermaye biiminde bulunmak zorundadir, bylece, bu n kez 1OO
sterlini oluturan btn kisimlar srekli olarak retken sermayeye e-
vrildigi halde, bu toplam, gene de dolaimdan, gereklemi meta-ser-
mayeden gelen akila doluyor gibidir. Yatirilan sermaye-degerin belli bir
kismi, bu nedenle srekli para-sermaye halinde, yani retim alanina
degil, dolaim alanina ilikin bir biimdedir.
Sermayenin, pazarlarin uzakligi nedeniyle, meta-sermaye biimin-
de bagli kaldigi zamanin uzamasinin, dogrudan paranin dnn ve
dolayisiyla da, sermayenin para-sermayeden retken sermayeye
dnmesini geciktirdigini grm bulunuyoruz.
Ayrica metalarin satin alinmalari ile ilgili olarak, satinalma zama-
ninin, ana hammadde kaynaklarina olan uzakligin az ya da ok olmasi,
uzun bir sre iin hammadde satin alinmasini ve bunlarin retken ik-
mal, gizil ya da potansiyel retken sermaye halinde bulunmasini zorun-
lu kildigini; bunun sonucu olarak, retimin hacmi ayni ise, bir seferde
yatirilacak sermaye miktari ile bu sermayenin yatirimda kalmak zorun-
da oldugu sreyi artirdigini grm bulunuyoruz (Altinci Blm).
Olduka byk miktarlarda hammaddenin azok uzun srelerle
piyasaya srlmesiyle, eitli ikollarinda benzer bir etki yaratilir. r-
negin Londra'da, her ayda bir, aik artirma ile [sayfa 272| byk yn sa-
tilari yapilir ve yn piyasasi bununla denetim altina alinir. te yandan
pamuk piyasasi tm olarak, dzenli olmasa bile, hasattan hasada de-
vamli bir stok ile beslenir. Bu gibi dnemler, bu hammaddelerin bellibali
satin alinma tarihlerini belirler. Bu retim geleri iin uzun ya da kisa
sreli pein demeleri gerektiren speklatif alimlar zerinde bunlarin
etkileri byktr; tipki retilen metalarin niteliginin, bir rnn, uzun ya
da kisa bir sre iin, speklatif ve kasitli olarak potansiyel meta-sermaye
biiminde tutulmasi zerinde etkili olmasi gibi. "Tarimla ugraanlarin,
bir lde speklatr olmalari ve eger gnn koullari gerektiriyor ise,
rnlerinin satiini geriye birakmalari gereklidir. ..." Bunu birka genel
228
Kurl Murks
Kupilul ll
kural izliyor. "... Bununla birlikte, rnlerin satiinda, her ey, esas ola-
rak, kiiye, bizzat rne ve bulundugu yreye baglidir. Becerikli ve ansli
[!| olmasinin yanisira, yeterli iler sermayeye de sahip bulunan bir kim-
se, fiyatlarin olaganst dk bulundugu sirada eger bir kez iin hubu-
bat rnn bir yil sreyle ambarinda tutarsa, sulanmamalidir. Buna
karilik, iler sermayesi yetersiz ya da speklatif dnceden bsbtn
yoksun [!| bir kimse, o gnn ortalama fiyatlarini elde etmeye aliacak
ve ilk firsatta malini satmak zorunda kalacaktir. Ynn bir yildan fazla
depoda bekletmek hemen her zaman bir kayba yolatigi halde, hubu-
bat ve yagli tohum, zellikleri ve yksek nitelikleri zarar grmeksizin
birka yil depo edilebilir. Genellikle kisa araliklarla byk fiyat dalgalan-
malari gsteren rnler, rnegin, yagli tohum, erbeti otu, tarak otu ve
benzerleri, sati-fiyatlari, retim-fiyatlarinin ok altina dtg yillarda,
byk yarar saglayacak ekilde saklanabilirler. Semirtilmi hayvan gibi
korunmalari gnlk gideri gerektiren, ya da meyve, patates vb. gibi bo-
zulabilir eylerin satiini geciktirmek hi de dogru degildir. eitli blgel-
erde, belli bir rn, belli mevsimlerde, en dk, digerlerinde en yksek
fiyati getirirler. Bylece, tahilin ortalama fiyati, St. Martin Gnnde, bazi
blgelerde Noel ile Paskalya arasinda oldugundan daha ucuzdur. ste-
lik, bazi rnlerin, bazi blgelerde ancak belirli zamanlarda satilari iyi-
dir; yn ticaretinin diger zamanlarda durgun oldugu blgelerdeki yn
piyasalarinda ynn durumu byledir." (Kirchhof, s. 8O2.)
Paranin, tekrar, retken sermayenin gelerine evrildigi, dolaim
zamaninin ikinci yarisi incelenirken, yalniz bu dnm, [sayfa 278| para-
nin, rnn satildigi pazara uzakligina bagli olarak geri dndg yalniz
bu sre ele alinmamalidir. Yatirilan sermayenin, daima para biiminde,
para-sermaye durumunda hazir bulundurulmasi gerekli kisminin mik-
tarini da gznnde tutmak gerekir, ve esas olarak da byledir.
Btn speklasyonlarin diinda, daima retken ikmal olarak ha-
zir bulundurulmalari gerekli metalarin satin alinma hacmi, bu ikmalin
yenilenme zamanlarina, dolayisiyla da pazar koullarina bagli durumla-
ra tabidir ve bu nedenle eitli hammaddeler iin bu hacim farklidir. Bu
durumlarda, paranin, zaman zaman byk miktarlar halinde ve toptan
yatirilmasi gerekir. Bu para, ok ya da az hizla ama daima sermayenin
devrine gre paralar halinde geri dner. Bunun bir kismi, yani cretlere
evrilen kismi, gene kisa araliklarla srekli harcanir. Ama diger kisminin,
yani hammaddeye vb. evrilecek kisminin, satinalma ya da demede
kullanilmak zere yedek fon olarak, olduka uzun srelerde biriktiril-
mesi gerekir. Hacmi daima degimekle birlikte, bu nedenle para-ser-
maye biiminde bulunur.
Bundan sonraki blmde, retim ya da dolaim srecinden ileri
gelen diger durumlarin, yatirilan sermayenin belli bir kisminin, para bii-
minde hazir bulundurulmasini zorunlu kildigini grecegiz. Genellikle ik-
tisatilarin, bir i iin gerekli sermayenin bir kisminin, birbiri ardina,
22
Kurl Murks
Kupilul ll
aamadan, para-sermaye, retken-sermaye ve meta-sermaye aamalarin-
dan getigini unutmaya degil, ayni zamanda, bu sermayenin farkli ki-
simlarinin, nispi byklkleri durmadan degimekle birlikte, srekli ve
e zamanli olarak bu biime sahip bulunduklarini da unutmaya ok
yatkin olduklarini dikkate almak gerekir. ktisatilarin zellikle unuttuklari
ey, sermayenin, daima para-sermaye olarak hazir bulunan kismidir, oy-
sa salt bu durum, burjuva iktisadinin anlailmasi ve, dolayisiyla pratikte-
ki neminin hissedilmesi bakimindan da byk nem tair. [sayfa 274|
230
Kurl Murks
Kupilul ll
ONBENC BLM
DEVR ZAMANININ YATIRILAN SERMAYENN
BYKLG ZERNDEK ETKS
BU ve bundan sonraki onaItinci blmde, devir zamaninin, ser-
mayenin kendisini geniletmesi zerindeki etkisini ele alacagiz.
Szgelii, dokuz haftalik bir alima dneminin rn olan bir
meta-sermayeyi alalim. rnn degerinin, sabit sermayenin ortalama
ainma ve yipranmasi ile eklenen kismi ile, retim sreci sirasinda r-
ne eklenen arti-degeri imdilik bir yana birakalim. Bu durumda bu r-
nn degeri, retimi iin yatirilan dner sermayeye, yani retiminde
tketilen cretler ile ham ve yardimci maddelerin degerine eittir. Bu
degere DOO sterlin dersek, haftalik yatirim 1OO sterlin olur. Burada, alima
dnemi ile ayni olan retim dnemi akiir, bu nedenle dokuz haftadir.
Bu dnemin, srekli bir rnn alima dnemi oldugunu varsaymak
ya da bunun ayri bir rnn srekli bir alima dnemi olmasi, bir de-
fada pazara getirilen bu ayri rn miktari, dokuz haftalik emege malol-
dugu srece, bir nemi yoktur. Dolaim zamanina da hafta diyelim.
Buna gre btn devir dnemi oniki haftadir. Dokuz haftanin sonunda,
yatirilmi bulunan retken sermaye, [sayfa 275| meta-sermayeye evrilmitir,
23T
Kurl Murks
Kupilul ll
ama imdi de hafta dolaim dneminde kalmaktadir. Yeni retim
dnemi, bu nedenle, onnc haftanin balangicindan nce balayamaz
ve retim, hafta iin, yani toplam devir dneminin drtte-biri iin tam
bir hareketsizlik halinde bulunacaktir. Gene burada, bir ortalama zerin-
den rnn satilmasinin uzun zaman almasi, ya da bu zaman uzunlugu-
nun pazarin uzakligina ya da satilan mallarin deme vadelerine bagli
oldugunu varsaymak herhangi bir degiiklik getirmez. retim, her
ayda bir, hafta duracak ve bu da bir yilda, drt arpi haftaya, yani
oniki haftaya ulaarak, yillik devir dneminin ayini, ya da drtte-birini
kapsayacaktir. Demek oluyor ki, eger retim srekli olacak ve her hafta
ayni lekte yrtlecekse, ancak u seenek vardir:
DOO sterlinin, hem alima dnemi ve hem de ilk devrin dolaim
zamani boyunca ii srdrmeye yetmesi iin, retim leginin azaltil-
masi gerekecektir. Devir dnemi oniki hafta ve alima dnemi de do-
kuz hafta oldugu iin, ilk devir dnemi tamamlanmadan nce, onuncu
hafta ile birlikte, ikinci bir alima donemi, dolayisiyla da yeni bir devir
dnemi balayacaktir. DOO sterlin, oniki haftaya dagitilirsa haftada 75
sterlin eder. Her eyden nce, bylesine kltlm lekteki bir iin,
degiik boyutlarda bir sabit sermayeyi ve bu yzden de, btnyle iin
azaltilmasini ngrecegi besbellidir. Sonra, byle bir indirimin yapilabi-
lecegi de kukuludur, nk her ite, retimin gelimesiyle orantili ola-
rak, rekabet olanagini srdrebilmesi iin, esas olan normal bir asgari
sermaye yatirimi vardir. Bu normal asgari, kapitalist retimin gelimesiyle
birlikte srekli olarak byr, yani sabit degildir. Bilinen herhangi bir za-
mandaki normal asgari ile, srekli arti gsteren normal azami arasinda
birok ara basamaklar vardir ve bu, ok eitli hacimlerde sermaye
yatirimlarina olanak saglayan bir ortam oluturur. Bu ortamin sinirlari
ierisinde indirimler grlebilir ve bu sermaye indirimlerinin en alt siniri,
o gnlerdeki normal asgaridir.
retimde bir aksama oldugu, pazarda gereginden fazla mal birik-
tigi, hammadde fiyatlari ykseldigi, vb. zaman sabit sermayenin boyut-
lari belli olduktan sonra normal dner sermaye yatirimi, alima
zamanini, diyelim yari yariya indirerek sinirlandirir. Buna karilik, g-
nen zamanlarinda, sabit sermayenin boyutlari belli olduguna gre, kis-
men alima zamaninin uzamasi, [sayfa 276| kismen de yogunlamasi ile,
dner sermayede anormal bir genileme olur. Daha balangita bu gibi
dalgalanmalarin hesaba katilmasi gereken ilerde durum, kismen yuka-
ridaki nlemlere bavurulmasiyla, kismen de demiryollarinda yedek lo-
komotiflerin kullanilmasi gibi, yedek sabit sermaye uygulamasiyla birlikte
ok sayida emekinin ayni anda alitirilmasiyla hafifletilebilir. Ne var ki,
yalniz normal koullarin varsayildigi burada, bu gibi anormal dalgalan-
malar dikkate alinmamaktadir.
retimi srekli hale getirmek iin, bu nedenle, ayni dner serma-
ye harcamasi, daha uzun bir dneme, dokuz yerine oniki haftaya dagitil-
232
Kurl Murks
Kupilul ll
mitir. Bunun sonucu, her zaman diliminde indirilmi bir retken ser-
maye ilev grmektedir. retken sermayenin dner kismi, yzden yet-
mibee, yani drtte-bir indirilmitir. Dokuz haftalik bir alima dnemi
iin ilev yapan toplam retken sermaye miktari, D kez 25'e, yani 225
sterline, DOO sterlinin drtte-birine indirilmitir. Ama dolaim zamaninin
devir zamanina orani da, ayni ekilde, onikide-, yani drtte-birdir. Bund-
an u sonu ikar: Eger retim, meta-sermayeye dnm retken
sermayenin dolaim zamani sirasinda kesintiye ugramiyorsa, onunla bir-
likte ve her hafta srekli olarak yrtlyorsa ve bu ama iin zel bir
dner sermaye elde mevcut degilse, o zaman bu, yalnizca retken ilem-
lerin azaltilmasiyla, ilev yapan retken sermayenin dner kisminda bir
indirim yapilmasiyla mmkn olabilir. Dolaim zamani devir dnemine
gre ne ise, dner sermayenin dolaim zamani sirasinda retim iin
serbest kalan blm de, yatirilan toplam dner sermayeye gre odur.
Daha nce de belirtildigi gibi bu, ancak, emek-srecinin her hafta ayni
lekte yrtldg ve bu nedenle de, farkli alima dnemlerinde
rnegin tarimda oldugu gibi degiik miktarlarda sermaye yatirimina ge-
rek gstermeyen retim kollari iin geerlidir.
te yandan, eger biz, iin niteliginin, retimin leginde bir indiri-
mi ve dolayisiyla da her hafta yatirilacak dner sermayede bir indirimi
gereksiz kildigini varsayarsak, retimin srekliligi, ancak, ek dner ser-
maye ile, yukaridaki rnekte 8OO sterlin ile saglanabilir. Oniki haftalik
devir dnemi boyunca ardarda 1.2OO sterlin yatirilmitir ve tipki hafta-
nin oniki haftanin drtte-biri olmasi gibi 8OO sterlin de bu miktarin drt-
te-biridir. Dokuz haftalik alima zamaninin sonunda, DOO sterlinlik
sermaye-deger, retken sermaye biiminden, meta-sermaye biimine
evrilmitir. [sayfa 277| alima dnemi tamamlanmitir, ama ayin sermaye
ile yeniden ailamaz. Dolaim alaninda meta-sermaye olarak ilev yapa-
rak kaldigi hafta boyunca, retim sreci ynnden sanki hi mevcut
degilmi gibi ayni durumdadir. Ele aldigimiz rnekte, btn kredi ili-
kilerini ditaliyoruz ve kapitalistin yalniz kendi parasi ile i grdgn
kabul ediyoruz. Ama ilk alima dnemi iin yatirilan sermaye, retim
srecini tamamlayarak hafta sreyle dolaim srecinde kaldigi sira-
da, 8OO sterlinlik ek bir sermaye yatirimi ilev grmeye balar ve byle-
ce, retimin srekliligi kesintiye ugramaz.
imdi bununla ilgili olarak unlari dikkate almak gerekir:
Birincisi: lk yatirilan DOO sterlinlik sermayenin alima dnemi,
dokuz haftanin bitiminde tamamlanir ve hafta dolana kadar, yani
onnc haftanin balangicina kadar geri dnmez. Ama 8OO sterlinlik
ek bir sermaye ile yeni bir alima dnemi derhal balar. Ve bylece
retimin srekliligi saglanir.
kincisi: Balangitaki DOO sterlinlik sermaye ile, ilk dokuz haftalik
alima dneminin bitiminde, ikinci alima dnemini, birincinin tamam-
lanmasindan sonra herhangi bir kesintiye ugramaksizin balatan, yeni
233
Kurl Murks
Kupilul ll
eklenen 8OO sterlinlik sermayenin ilevleri ikinci devir dneminde birbir-
leriyle kesitikleri halde, ilk devir dneminde aika farklidirlar, ya da
hi degilse farkli olabilirler.
Bu konuyu biraz daha aiklayalim.
lk devir dnemi 12 hafta. lk alima dnemi D hafta; bunun iin
yatirilan sermayenin devri, 18. haftanin bainda tamamlanir. Son hafta
boyunca 8OO sterlinlik ek sermaye, D haftalik ikinci alima dnemini
aarak ilev yapar.
kinci devir dnemi. 18. haftanin balangicinda DOO sterlin geri
dnmtr ve yeni bir devire balayabilecek durumdadir. Ama ikinci
alima dnemi, 8OO sterlinlik ek sermaye ile 1O. haftada zaten ailmitir.
18. haftanin balangicinda bu sayede, alima dneminin te-biri za-
ten bitmitir ve 8OO sterlin, retken sermayeden rne evrilmitir. kin-
ci devir suresinin tamamlanmasi iin yalnizca 16 hafta gerektigine gre,
geri dnen DOO sterlinlik sermayenin ancak te-ikisi, yani ancak 6OO
sterlin, ikinci alima dneminin retken srecine girebilir. DOO sterlinlik
balangi sermayesinin 8OO sterlini, ilk alima dneminde 8OO sterlin
ek sermayenin oynadigi ayni rol oynamak zere serbest kalmitir. kin-
ci devir dneminin 6. haftasinin sonunda, ikinci [sayfa 278| alima dnemi
bitmitir. Buna yatirilmi bulunan DOO sterlinlik sermaye 8 hafta sonra,
ya da, 12 haftalik ikinci devir dneminin D. haftasinin sonunda geri d-
ner. Dolaim dneminin 8 haftasi boyunca, serbest kalan 8OO sterlinlik
sermaye faaliyete geer. Bu, ikinci devir dneminin 7. haftasinda, yani
yilin 1D. haftasinda, DOO sterlinlik bir sermayenin nc alima d-
nemini balatir.
nc devir dnemi. kinci devir dneminin D. haftasinin son-
unda, DOO sterlinlik yeni bir geriye aki vardir. Ama, nc alima
dnemi, bir nceki devir dneminin 7. haftasinda zaten balami ve
aradan 6 hafta gemi durumdadir. nc alima dnemi bu duru-
ma gre ancak 8 hafta daha srer. Demek oluyor ki, geri dnen DOO
sterlinin yalniz 8OO sterlini retken srece girer. Bu devir dneminin
geriye kalan D haftasini drdnc alima dnemi doldurur ve bylece,
yilin 87. haftasi, drdnc devir dnemi ve beinci alima dnemiyle
ayni zamanda balar.
Bu rnekte hesabi yalinlatirmak iin, toplam 1O haftalik devir
dnemi eden, 5 haftalik alima dnemi ile 5 haftalik bir dolaim d-
nemi oldugunu varsayalim. Yili elli hafta ve haftalik sermaye yatirimini
1OO sterlin olarak kabul edelim. Bu duruma gre, bir alima dnemi
5OO sterlinlik bir dner sermayeye ve dolaim zamani da 5OO sterlinlik
bir ek sermayeye gereksinme gsterir. alima dnemleri ile devir
zamanlari buna gre yle olur:
234
Kurl Murks
Kupilul ll
1. alima dnemi 1.- 5. haftalar (mal olarak 5OO S) 1O hafta sonunda dner.
2. alima dnemi 6.-1O. haftalar (mal olarak 5OO S) 15 hafta sonunda dner
8. alima dnemi 11.-15. haftalar (mal olarak 5OO S) 2O. hafta sonunda dner
4. alima dnemi 16.-2O. haftalar (mal olarak 5OO S) 25 hafta sonunda dner
5. alima dnemi 21.-25. haftalar (mal olarak 5OO S) 8O hafta sonunda dner
ve sair
Eger dolaim zamani sifir ve bu nedenle, devir dnemi alima
dnemine eit ise, devir sayisi, yilin alima dnemlerinin sayisina eit
olur. Be haftalik bir alima dneminde bu, yilda, 5O/5, yani 1O devir
dnemi eder ve devir yapan sermayenin degeri 5OO kez 1O, yani 5.OOO
eder. Be haftalik bir dolaim zamanini kabul ettigimiz tablomuzda, yil-
da retilen metalarin toplam degeri de gene 5.OOO sterlin eder; ama bu-
nun onda-biri, 5OO sterlini, daima meta-sermaye biiminde bulunur ve
ancak 5 hafta sonra geri dner. Yil sonunda, onuncu alima dneminin
rn (46. ile 5O. alima haftasi) devir zamaninin ancak yarisini ta-
mam- lamitir ve dolaim zamani, gelecek yilin ilk be haftasi ierisine
de-cektir. [sayfa 27D|
imdi nc bir rnek alalim: alima dnemi 6 hafta, dolaim
zamani 8 hafta, emek-sreci sirasinda haftalik yatirim 1OO sterlin.
Birinci alima dnemi: 1.-6. hafta. 6. haftanin sonunda 6OO ster-
linlik bir meta-sermaye vardir ve D. haftanin sonunda dnecektir.
kinci alima dnemi: 7.-12. hafta. 7.-D. haftalar sirasinda 8OO
sterlinlik ek bir sermaye yatirilmitir. D. haftanin sonunda 6OO sterlinin
dn. Bunun 8OO sterlini 1O.-12. haftalarda yatirilmitir. 12. hafta son-
unda bu nedenle, 8OO sterlin serbest, 6OO sterlin meta-sermaye biimin-
de ve 15. haftanin sonunda dnebilir durumdadir.
nc alima dnemi: 18.-18. hafta. 18.-15. haftalar sirasinda
yukardaki 8OO sterlinin yatirilmasi, ve sonra, 8OO sterlini 1.-18. hafta iin
yatirilan 6OO sterlinin geriye dnmesi. 18. haftanin sonunda, 8OO sterlin
para-biiminde serbest, 6OO sterlin de, 21. haftanin sonunda dnen meta-
sermaye olarak elde bulunan deger. (Bu rnegin daha ayrintili bir serimi
aagida II nolu ara balik altinda grlecektir.)
Bir baka deyile, dokuz alima dnemi (54 hafta) boyunca,
toplam 6OO kez D, yani 5.4OO sterlin degerinde meta retilmitir. D. alima
dneminin sonunda kapitalistin elinde para olarak 8OO sterlin ve bir de,
dolaim sresini henz doldurmayan 6OO sterlin degerinde meta vardir.
Bu rnegin karilatirilmasi, birincisi, 5OO sterlinlik sermaye I
ile gene 5OO sterlinlik ek sermaye II'nin ardarda serbest kalmasinin an-
cak ikinci rnekte yer aldigini, bylece sermayenin bu iki kisminin birbi-
rinden bagimsiz ve ayri ayri hareket ettigini gstermektedir. Ama bunun
byle olmasinin tek nedeni, alima dnemi ve dolaim zamaninin,
devir dneminin iki eit parasini oluturdugu eklindeki ok kural-dii
bir varsayimi kabul etmemizdir. teki btn durumlarda, devir dnemi-
ni oluturan iki kisim arasindaki fark ne olursa olsun, bu iki sermayenin
235
Kurl Murks
Kupilul ll
hareketi, rnek I ve III'te oldugu gibi, ikinci devir dneminin balangicinda
kesiirler. Ek sermaye II, sermaye I'in bir kismi ile birlikte, ikinci devir
dneminde ilev yapan sermayeyi tekil ettikleri halde, sermaye I'in geri
kalan kismi, sermaye II'nin ilk ilevini yerine getirmek zere serbest
kalir. Meta-sermayenin dolaim zamani sirasinda ileyen sermaye, bu
rnekte, balangita bu [sayfa 28O| ama iin yatirilmi bulunan sermaye II
ile ayni degildir, ama ayni deger ve biimlerde, yatirilan toplam sermay-
enin ayni ekilde kesirli paralaridir.
kincisi: alima dnemi irasinda ilev yapmi bulunan sermaye,
dolaim zamani sirasinda atil kalir. kinci rnekte sermaye, alima d-
neminin 5 haftasinda ilev yapar, dolaim dneminin 5 haftasi sirasinda
atil kalir. Bu nedenle, sermaye I'in atil kaldigi srenin tamami, burada
yilin yarisina ulair. Bu sre ierisinde ilev yapan ek sermaye II ise, n-
mzdeki rnekte, gene yilin yarisinda atil kalmitir. Ama dolaim zama-
ni sirasinda retimin devamini saglamak iin gerekli ek sermaye, yil bo-
yunca dolaim zamanlarinin toplam miktari ya da toplami ile degil, ancak
dolaim zamaninin devir dnemine olan orani ile belirlenir. (Biz, bura-
da, kukusuz btn devirlerin ayni koullar altinda cereyan ettigini var-
sayiyoruz.) Bu yzden, ikinci rnekte, 2.5OO degil, 5OO sterlin ek sermaye
gerekli oluyor. Bu da, yalnizca ek sermayenin de, devire tipki, ilk yati-
rilan sermaye gibi girmesinden ve bu nedenle de kendi byklgne
gene tipki onun gibi, yaptigi devirlerin sayisi ile ulamasindan ileri gelir.
ncs: Burada ele alinan durumlari, retim zamaninin,
alima zamanindan uzun olup olmamasi etkilemez. Geri, devir d-
nemlerinin toplami buna bagli olarak uzar, ama bu uzama, emek-sre-
cine herhangi bir ek sermaye yatirimini gerektirmez. Ek sermaye, yalnizca,
emek-srecinde, dolaim zamanindan ileri gelen boluklari doldurma-
ya yarar. Ek sermaye, salt orada, retimi, dolaim zamanindan ileri ge-
len kesintilere kari korumak iin bulunur. retimin kendine zg
koullarindan ileri gelen kesintiler, burada tartiilmasi gereksiz baka
yollardan nlenir. Bununla birlikte, iin ancak araliklarla sipari zerine
yrtldg ve bylece, alima dnemleri arasinda araliklarin buluna-
bilecegi kurulular da vardir. Bu gibi durumlarda, ek sermaye gereksin-
mesi |o |cn|o ortadan kalkar. te yandan, mevsimlik ilerin birok
durumunda geriye aki zamani iin belli bir sinir vardir. Eger sermaye-
nin dolaim zamani o sirada tamamlanmami ise, ayni i, bir sonraki yil,
ayni sermaye ile yenilenemez. te yandan, dolaim zamani, iki retim
dnemi arasindaki aradan daha kisa da olabilir. Bu durumda, eger baka
bir ite kullanilmaz ise, sermaye bo kalir.
Drdncs: Belli bir alima dnemi iin yatirilan sermaye [sayfa
281| rnegin nc rnekteki 6OO sterlin kismen ham ve yardimci
maddelere, alima dnemi iin retken ikmale, degimeyen dner
sermayeye, kismen de emegin kendisinin denmesine, degien dner
sermayeye yatirilmitir. Degimeyen dner sermayeye yatirilan kisim,
23
Kurl Murks
Kupilul ll
ayni sre iin, retken ikmal biiminde varolmayabilir; szgelii hammad-
de, alima dneminin tamami iin elde bulunmayabilir, kmr belki
de ancak iki haftada bir satinalinabilir. Bununla birlikte, kredi burada
hl szkonusu olmadigina gre, sermayenin bu kismi, retken ikmal
biiminde hazir bulunmadigi srece, gene de elde para biiminde bul-
undurulmak zorundadir, nk ancak bylece, gerektiginde, gerektigi
kadari retken ikmale evrilebilir. Bu durum, 6 hafta iin yatirilan
degimeyen dner sermaye-degerin byklgn degitirmez. te yan-
dan nceden grlmeyen masraflar iin para-ikmal, sikintili anlari
karilamak iin gerekli yedek fona bakilmaksizin cretler, daha kisa
araliklar ile ogu zaman haftalik denir. Bunun iin, kapitalist, emekile-
ri, emeklerini daha uzun sre iin avans vermek zorunda birakmadika,
cretler iin gerekli sermayenin elde para biiminde bulunmasi gerekli-
dir. Demek oluyor ki, sermayenin dn sirasinda bir kisminin, emegin
kariliginin denmesi iin para-biiminde alikonulmasi gerekir, oysa geri
kalan kisim, retken ikmale evrilebilir.
Ek sermaye, tipki ilk sermaye gibi blnr. Ama bu, (kredi ilikileri
diinda) kendi alima dnemi bakimindan elde hazir bulunabilmesi
iin, sermaye I'in, kendisinin katilmadigi btn ilk alima dnemi boyun-
ca yatirilmi bulunmasi gerektigi olgusuyla sermaye I'den ayrilir. Bu sre
ierisinde, tm devir dnemi iin yatirilmi olmasi nedeniyle, hi degil-
se kismen, degimeyen dner sermayeye zaten evrilebilir. Bu biime
ne lde brnecegi ya da, bu dnme gerekli hale gelene kadar, ek
para-sermaye biiminde ne kadar kalacagi, kismen belirli ikollarinin
zel retim koullarina, kismen yerel koullara, kismen de hammadde
vb. fiyatlarindaki dalgalanmalara baglidir. Ama toplumsal sermaye
btnyle gznnde bulundurulursa, bu ek sermayenin az ya da ok
nemli bir kismi, daima olduka uzun bir sre para-sermaye durumun-
da bulunacaktir. Ama sermaye II'nin cretlere yatirilacak kismi, daima
kk alima dnemleri bitip kariligi dendike, ancak yava yava
emek-gcne evrilir. Sermaye II'nin bu kismi, yleyse, tm alima
dnemi [sayfa 282| boyunca, emek-gcne evrilerek retken sermayenin
ilevine katilana kadar para-sermaye biiminde elde hazir bulunur.
Sonu olarak, sermaye I'in dolaim zamaninin, retim zamanina
dnmesi iin gerekli ek sermayedeki ogalma, yalniz yatirilan serma-
yenin byklgn, toplam sermayenin yatirilmasi zorunlu olan zama-
nin uzunlugunu artirmakla kalmaz, yatirilan sermayenin para-ikmal, do-
layisiyla para-sermaye halinde varolan ve potansiyel para-sermaye
biimine sahip bulunan kismini da ayrica artirmi olur.
Sermayenin, dolaim zamaninin gerekli kildigi ekilde iki kisma,
yani ilk alima dnemine ait sermaye ile, dolaim zamanina ait yerine
koyma sermayesine ayrilmasi, yatirilmi bulunan sermayedeki bir arti
nedeniyle degil de, retimin hacmindeki bir azalma yznden oldugu
zaman hem retken ikmal ve hem de para-ikmal biimindeki yatirimi
237
Kurl Murks
Kupilul ll
ilgilendirdigi lde gene ayni ey olur. Para-biimde baglanan serma-
ye miktari, burada, retimin hacmiyle bagintili olarak daha da byr.
Sermayenin, byle retken ve ek sermaye diye ayrilmasiyla, ge-
nel olarak saglanan ey, alima dnemlerinin srekli bir biimde birbir-
lerini izlemesi, yatirilan sermayenin eit bir kisminin retken sermaye
olarak srekli ilev yapmasidir.
kinci rnege bir gzatalim. retim srecinde srekli kullanilan
sermaye miktari 5OO sterlin. alima dnemi 5 hafta olduguna gre, 5O
haftada (bir yil 5O hafta diye alindiginda) on kez ilemi olur. Bylece,
rn, arti-deger diinda, 1O kez 5OO sterlin, yani 5.OOO sterlindir. retim
srecinde dogrudan dogruya ve kesintisiz olarak alian bir sermaye
5OO sterlinlik bir sermaye-deger aisindan, dolaim zamani sifira indi-
rilmi gibidir. Devir dnemi alima dnemi ile akiir ve dolaim zama-
ni sifira eit olarak kabul edilir.
Ama eger, 5OO sterlinlik sermaye, retken faaliyeti sirasinda, d-
zenli olarak 5 haftalik dolaim zamani tarafindan kesintiye ugratilir, ve
ancak 1O haftalik tm devir dneminin bitiminden sonra yeniden-re-
tim yapabilir hale gelirse, 5O haftalik bir yilda her biri onar haftalik olmak
zere 5 devir yapildigini grrz. Bu, be tane 5 haftalik retim zama-
nini, ya da, 5 kez 5OO sterlin, yani 2.5OO sterlin degerinde toplam bir rn
ile 25 retken haftayi ve be tane 5 haftalik dolaim zamanini, ya da,
gene 25 haftalik toplam dolaim zamanini kapsar. Bu durumda biz, eger
5OO sterlinlik [sayfa 288| sermayenin, yilda 5 kez devrettigini sylersek, her
devir dneminin yarisinda, 5OO sterlinlik bu sermayenin retken ser-
maye olarak ilev yapmadigi, ilevini topu topu ancak yilin yarisindan
yerine getirdigi, ama diger yarisinda hi ilev yapmadigi apaik hale
gelir.
rnegimizde, 5OO sterlinlik yerine koyma sermayesi, sahnede be
dolaim dneminde grnr ve devir bylece 2.5OO sterlinden 5.OOO
sterline ulami olur. Ama imdi, yatirilan sermaye 5OO yerine 1.OOO ster-
lindir. 5.OOO sterlin 1.OOO'e blnrse 5 eder. Demek ki, imdi on yerine
be devir vardir. Ve ite herkes de bunu byle hesab eder. 1.OOO sterlin-
lik bir sermayenin yilda be kez devrettigi sylendigi zaman, dolaim
zamaninin anisi kapitalistlerin bombo kafalarindan uup gider ve bu
sermayenin, birbirini izleyen be devir boyunca retim srecinde hiz-
met ettigi konusunda karmakariik bir dnce oluur. Ama biz, 1.OOO
sterlinlik sermayenin, be devir yaptigini syledigimiz zaman, bu, hem
dolaim zamanini ve hem de retim zamanini ierir. Aslinda, 1.OOO ster-
lin, dolaim srecinde gerekten srekli faaliyet halinde olmu olsaydi,
rn, bizim varsayimlarimiza gre, 5.OOO sterlin degil 1O.OOO sterlin ola-
cakti. Ne var ki, 1.OOO sterlini srekli retim srecinde tutabilmek iin,
2.OOO sterlin yatirilmasi gerekir. Genel kural olarak, devir mekanizmasi
konusunda syleyecek bir eyleri bulunmayan iktisatilar bu ana nok-
tayi, yani retim srecinin kesintisiz olarak devam edebilmesi iin, sa-
238
Kurl Murks
Kupilul ll
nayi sermayesinin ancak bir kisminin retim srecine fiilen katilabilece-
gini grmezlikten gelirler. Bu sermayenin bir kismi retim dneminde
iken, diger kismin mutlaka daima dolaim dneminde olmasi gerekir.
Ya da bir baka deyile, bir kisminin retken sermaye ilevini yerine
getirebilmesi, ancak, diger kisminin asil retim srecinden meta-ser-
maye ya da para-sermaye biiminde ekilmi olmasi kouluna baglidir.
Bunu dikkate almamakla, para-sermayenin zelligi ve oynadigi rol t-
myle gzden kairilmi olur.
imdi biz, devir dneminin iki kesimi, alima dnemi ile dolaim
dneminin birbirine eit, ya da alima dneminin dolaim dnemin-
den byk ya da kk olmasi halinde, devirde ne gibi farkliliklar ortaya
ikacagini ve bir de bunun, sermayenin, para-sermaye biiminde bag-
lanmasi zerinde nasil bir etki yapacagini aratirmak zorundayiz.
Btn durumlarda haftalik sermaye yatiriminin 1OO sterlin, [sayfa
284| devir dneminin D hafta, ve bylece her devir dneminde yatirilmasi
gereken sermayenin DOO sterlin oldugunu varsayiyoruz.
I. ALIMA DNEM, DOLAIM DNEMNE ETTR
Gerekte bu durum ancak raslantiya bagli bir istisna oldugu hal-
de, burada, ilikiler, kendilerini en yalin ve anlailir biimde ekillendir-
dikleri iin, bu, aratirmamizda bize iki noktasi olarak hizmet edecektir.
ki sermaye (ilk alima dnemi iin yatirilan sermaye I ile, ser-
maye I'in dolaim dnemi sirasinda ilev yapan ek sermaye II) hareket-
lerinde birbirleriyle kesimeksizin, birbiri ardindan gelir. lk dnem
diinda, her iki sermaye de, bu nedenle ancak kendi devir dnemi iin
yatirilir. Aagidaki rneklerde belirtildigi gibi, devir dnemi D hafta ve
alima dnemi ile dolaim dneminin her biri 4 hafta olsun. Bu du-
rumda, aagidaki yillik diyagram ortaya ikar. [Tablo I.|
TABLO I
SERMAYE I
81
kinci devir yilina den haftalar, parantez ierisinde gsterilmitir.
Devir Dnemleri
(Hafta)
alima
Dnemleri
(Hafta)
Yatirim (S)
Dolaim
Dnemleri
(Hafta)
I. 1.- D. 1.- 4. 45O 4.-D.
II. 1O.-18. 1O.-18. 45O 18.-18.
III.. 1D.-27. 1D.-22. 45O 22.-27.
IV. 28.-86. 28.-8l. 45O 81.-86.
V. 87.-45. 87.-4O. 45O 4O.-45.
VI. 46.-[54.| 46.-4D. 45O 4D.-[54.|
81
23
Kurl Murks
Kupilul ll
SERMAYE II
Burada bir yili temsil eden 51 hafta ierisinde, sermaye I, alti tam
alima dneminden geiyor ve 6 kez 45O, yani 2.7OO [sayfa 285| sterlin
degerinde, sermaye II ise be tam alima dneminden geiyor ve 5
kez 45O, yani 2.25O sterlin degerinde meta retiyor. Ayrica, sermaye II
yilin son bir-buuk haftasi ierisinde (5O. haftanin ortasi ile 51. haftanin
sonuna kadar) 15O sterlin degerinde bir fazlalik retmitir. 51 haftalik
toplam rn 5.1OO sterlin degerindedir. Ancak alima dnemi sirasin-
da yer alan, dogrudan arti-deger retimi ynnden, DOO sterlinlik toplam
sermayenin 5
2
/
8
kez devretmi olmasi (5
2
/
8
kez DOO sterlin 5.1OO sterline
eittir) gerekirdi. Oysa gerek devri dikkate aldigimizda, sermaye I, 5
2
/
8
kez devretmitir, nk 51. haftanin sonunda, altinci devir dnemine
ulamak iin hl nnde 8 hafta vardir; 5
2
/
8
kez 45O sterlin, 2.55O sterlin
eder; ve sermaye II, 5
1
/
6
kez devir yapmitir, nk altinci devir dnemi-
nin ancak 1 haftasini tamamladigi iin, bunun 7 haftasi gelecek yilda
devam etmektedir; 5
1
/
6
kez 45O sterlin 2.825 sterlin eder; gerek toplam
devir: 4.875 sterlindir.
Sermaye I ve sermaye II'yi, birbirlerinden tamamen bagimsiz iki
sermaye olarak gzden geirelim. Bunlar hareketlerinde tamamen
bagimsizdirlar; salt alima ve devir dnemleri birbirleri ardindan geld-
igi iin bunlarin hareketleri birbirini tamamlamaktadir. Bunlara, farkli
kapitalistlere ait bsbtn bagimsiz sermayeler gzyle de bakilabilir.
Sermaye I, be tam devir ve altinci devir dneminin te-ikisini
tamamlamitir. Yil sonunda, normal gereklemesine hafta kalan
meta-sermaye biimindedir. Bu sre ierisinde retim srecine gire-
mez. Meta-sermaye olarak ilev yapar ve dolaima girer. Son devir d-
neminin ancak te-ikisini tamamlami durumdadir. Bu yle ifade edilir:
Bu sermaye, zamanin ancak te-ikisinde geri dnmtr, toplam deger-
inin ancak te-ikisi tam bir devir yapmitir. Dokuz hafta ierisinde 45O
sterlinin, yani 6 haftada 8OO sterlinin devrini tamamladigini sylyoruz.
Ama bu ifade biiminde, devir zamanini oluturan birbirinden tamamen
farkli kisimlar arasindaki organik ilikiler ihmal edilmi oluyor. Yatirilan
45O sterlinlik sermayenin 5
2
/
8
devir yaptigi ifadesinin tam anlami yalniz-
Devir Dnemleri
(Hafta)
alima
Dnemleri
(Hafta)
Yatirim (S)
Dolaim
Dnemleri
(Hafta)
I. 4.-18. 4.- D. 45O 1O.-18.
II. 18.-22. 18.-18. 45O 1D.-22.
III.. 22.-81. 22.-27. 45O 28.-81.
IV. 81.-4O. 81.-86. 45O 87.-4O.
V. 4O.-4D. 4O.-45. 45O 46.-4D.
VI. 4D.-[58|. 4D.-[54.| 45O [55.-58.|
240
Kurl Murks
Kupilul ll
ca, bu sermayenin, be devri btnyle ve altinci devrin ise ancak te-
ikisini tamamladigidir. Buna karilik, devri tamamlanmi sermaye, 5
2
/
8
kez yatirilan sermayeye eittir yani yukaridaki rnegimizde, 5
2
/
8
kez 45O
sterlin 2.55O sterlin eder ifadesi dogrudur, bu demektir ki, 45O sterlinlik
sermaye, diger bir 45O sterlinlik sermaye ile tamamlandigi takdirde, bu-
nun bir [sayfa 286| kismi retim srecinde bulundugu halde, diger kismi
dolaim srecinde bulunur. Devir zamani, devrini tamamlami olan ser-
maye terimleriyle ifade edilebilirse, bu her zaman, yalnizca, mevcut deger
terimleri ile (gerekte, tamamlanmi rn) ifade edilebilir. Yatirilan ser-
mayenin, retim srecini yeniden aabilecek durumda olmadigi ger-
egi ancak u olguda ifadesini bulur: bu sermayenin ancak bir kismi
retim yapabilecek durumdadir, kesintisiz bir retim yapabilecek du-
rumda olmasi iin sermayenin bir kisminin srekli retim, digerinin s-
rekli dolaim dnemlerinde bulunacak ekilde ve bu dnemler
arasindaki orantiya uygun biimde blnmesi gerekir. Srekli retken
sermaye i-levini yerine getirecek miktarin, dolaim zamaninin devir
zamanina oraniyla belirlendigini ifade eden bu ayni yasadir.
Yilin sonu diye kabul ettigimiz 51. haftanin sonunda, 15O sterlinlik
sermaye II, henz son eklini almami bir yigin malin retimine yatirilmi
durumdadir. Diger bir kismi, dner degimeyen sermaye hammadde
vb. biimindedir; yani retim srecinde retken sermaye ilevini yeri-
ne getirebilecek biimdedir. Ama nc bir kismi, en az, alima d-
neminin (8 hafta) geri kalan sresinde cretleri karilayacak kadar
miktari, para biiminde bulunur; ne var ki, bu cretler, ancak her hafta-
nin sonunda denir. imdi, yeni bir yilin, dolayisiyla yeni bir devir evri-
minin balangicinda, sermayenin bu kismi, retken sermaye biiminde
olmayip, retim srecine katilmasi olanaksiz para-sermaye biiminde
oldugu halde, dner degien sermayenin yeni devrinin balangicinda
canli emek-gc gene de retim srecinde faal haldedir. Bu, emek-
gcnn, alima dneminin balangicinda diyelim haftalik olarak satin
alinip haftalik olarak tketildigi halde, kariliginin haftanin sonunda den-
mesi olgusundan ileri gelir. Para burada deme araci olarak hizmet
eder. Bu nedenle, bir yandan para olarak kapitalistin elinde bulundugu
halde, te yandan emek-gc, paranin dntrlmekte oldugu meta,
zaten retim srecinde faal haldedir; bylece, ayni sermaye-deger bura-
da iki kez ortaya ikmaktadir.
Eger salt alima dnemlerine bakarsak,
Demek oluyor ki, yatirilan DOO sterlinlik toplam sermaye, yil [sayfa
287| boyunca retken sermaye olarak 5
2
/
8
kez ilev yapmitir. retim
srecinde daima 45O sterlin, dolaim srecinde daima 45O sterlin bu-
Sermaye I, 6 kez 45O, yani 2.7OO sterlin retir
Sermaye II, 5
1
/
8
kez 45O, yani 2.4OO sterlin retir
Bylece hep birlikte, 5
2
/
8
kez DOO, yani 5.1OO sterlin retir.
24T
Kurl Murks
Kupilul ll
lunmasinin, ya da DOO sterlinin 4 hafta retim srecinde ve bunu izley-
en 4 hafta dolaim srecinde ilev yapmasinin, arti-deger retimi y-
nnden hi bir nemi yoktur.
te yandan, eger devir dnemlerini ele alirsak; u geri dn
elde edecegiz:
Toplam sermayenin devir sayisi I ve II'nin devreden toplam miktar-
larinin, I ve II'nin toplamina blnmesine eittir.
Sermaye I ve II, birbirinden bagimsiz olsalardi bile, gene de, ayni
retim alanina yatirilmi bulunan toplumsal sermayenin yalnizca farkli
bagimsiz kisimlarini oluturabileceklerini gznnde bulundurmak ge-
rekir. Bu nedenle, bu retim alanindaki toplumsal sermaye sc|| I ve
II'den olusaydi bile, tipki burada, ayni zel sermayenin I. ve II. kisimlari-
na uygulanmasi gibi, bu alandaki toplumsal sermayenin devrine de ayni
hesap uygulanacakti. Dahasi var: her zel retim alanina yatirilmi bulu-
nan toplam toplumsal sermayenin her kismi bylece hesaplanabilir. Ama
son tahlilde, tm toplumsal sermayenin yaptigi devir sayisi, eitli re-
tim alanlarinda devrini tamamlami bulunan sermayeler toplaminin, bu
alanlara yatirilan sermayelerin toplamina blnmesine eittir.
Ayrica urasini da dikkate almak gerekir ki, tipki, ayni zel iteki
sermaye I ve II'nin, burada, tam anlamiyla farkli devir yillari olmasi gibi
(sermaye II devir evrimi, I'den 4 hafta ge baladigi iin, I'in devir yili,
II'den 4 hafta nce sona erer), ayni retim alanindaki eitli zel ser-
mayeler de, ilevlerine tamamen farkli dnemlerde balarlar ve bu yz-
den de devir yillarini, yilin farkli zamanlarinda tamamlarlar. Yukarida I
ve II iin kullandigimiz ortalamalarin ayni hesabi, burada da, toplumsal
sermayenin eitli bagimsiz kisimlarinin devir yillarini, bir tek trde de-
vir yilina indirgemek iin yeterlidir.
II. ALIMA DNEM, DOLAIM DNEMINDEN DAHA BYKTR
Sermaye I ve II'nin alima ve devir dnemleri, birbirlerinin ar-
dindan gelmek yerine, birbirleriyle kesiirler. Ayni anda [sayfa 288| bir kisim
sermaye serbest kalir. Bundan nce gzden geirilen durumda bu by-
le degildi.
Ama bu gene de u olgulari degitirmez: daha nceki gibi, 1 yati-
rilan toplam sermayenin alima dnemlerinin sayisi, sermayenin yati-
rilan her iki kisminin yillik rnlerinin degerleri toplaminin, yatirilan top-
lam sermayeye blmne eittir, ve 2 toplam sermayenin yaptigi devir
sayisi, devrini tamamlami olan bu iki miktarin toplaminin, yatirilan iki
sermayenin toplamina blnmesine eittir. Burada gene, sermayenin
Sermaye I, 5
2
/
8
kez 45O, yani 2.55O sterlin
Sermaye II, 5
1
/
6
kez 45O, yani 2.825 sterlin
Bylece toplam sermaye, 5
5
/
12
kez DOO, yani 4.875 sterlin.
242
Kurl Murks
Kupilul ll
her iki kismini da, devir hareketlerini tamamen birbirinden bagimsiz
yerine getiriyormu gibi dnmemiz gerekir.
Bylece, biz, gene emek-srecine haftada 1OO sterlin yatirildigini

varsayiyoruz. alima dnemi alti hafta ve bu nedenle de her seferinde
6OO sterlinlik bir yatirimi (sermaye I) gerektirmi olsun. Dolaim zamani
8 hafta ve bu yzden de devir dnemi, nceki gibi D hafta olsun. 8OO
sterlinlik sermaye II, sermaye I'in haftalik dolaim dnemi sirasinda
srece gitsin. Her iki sermayeyi birbirinden bagimsiz dnerek, yillik
devir izelgesini u ekilde buluruz [Tablo II|:
TABLO II
SERMAYE I - 6OO S
EK SERMAYE II - 8OO S
[sayfa 28D|
retim sreci, btn yil ayni boyutlarda kesintisiz devam eder. I
ve II, iki sermaye tamamen birbirinden ayri kalirlar. Ama bunlari ayri
olarak gsterebilmek iin bunlarin gerek kesime ve iie geme nok-
talarini birbirinden koparip ayirmak ve bylece devir sayilarini da de-
gitirmek zorundayiz. Yukardaki tabloya gre devrini tamamlami miktar-
lar yle olacaktir:
Sermaye I iin, 5
2
/
8
kez 6OO, yani 8.4OO sterlin ve
Sermaye II iin, 5 kez 8OO, yani 1.5OO sterlin
Bu durumda, toplam sermaye iin, 5
4
/
D
kez DOO, yani 4.DOO sterlindir.
Devir Dnemleri
(Hafta)
alima
Dnemleri
(Hafta)
Yatirim (S)
Dolaim
Dnemleri
(Hafta)
I. 1.-D. 1.- 6. 6OO 7.-D.
II. 1O.-18. 1O.-15. 6OO 16.-18.
III. 1D.-27. 1D.-24. 6OO 25.-27,
IV. 28.-86. 28.-88. 6OO 84.-86.
V. 87.-45. 87.-42. 6OO 48.-45.
VI. 46.-[54.| 46.-51. 6OO [52.-54.|
Devir Dnemleri
(Hafta)
alima
Dnemleri
(Hafta)
Yatirim (S)
Dolaim
Dnemleri
(Hafta)
7.- D. 8OO 1O.-15.
16.-18. 8OO 1D.-24.
25.-27. 8OO 28.-88.
84.-86. 8OO 87.-42.
I. 7.-15.
II. 16.-24.
III. 25.-88.
IV. 84.-42.
V. 48.-51.
48.-45. 8OO 46.-51.
243
Kurl Murks
Kupilul ll
Ama bu dogru degildir, nk, grecegimiz gibi, fiili retim ve
dolaim dnemleri mutlak olarak yukaridaki izelge ile akimaz; bu
izelgede balica sorun sermaye I ve II'yi birbirinden bagimsiz olarak
gstermekti.
Gerekte, sermaye II'nin sermaye I'inkinden ayri ve farkli bir
alima ve dolaim dnemi yoktur. alima dnemi 6, dolaim dnemi
8 haftadir. Sermaye II, ancak 8OO sterlin oldugu iin, alima dneminin
yalniz bir kismina yetebilir. Durum aslinda budur. Altinci haftanin sonun-
da 6OO sterlin degerinde bir rn dolaima geer ve D. haftanin sonunda
para-biiminde geri dner. Sonra, 7. haftanin bainda, sermaye II, faali-
yetine balar ve bundan sonraki, 7. ile D. haftalardaki alima dnemi-
nin gereksinmelerini kapsar. Ama bizim varsayimimiza gre, D. haftanin
sonunda alima dneminin ancak yarisi gemitir. Daha yeni geri
dnm bulunan 6OO sterlinlik sermaye I, 1O. haftanin bainda bir kez
daha ileme girer ve onunla birlikte de, 1O. ile 12. haftalar iin gerekli
olan 8OO sterlinlik ek-sermaye, bu ikinci alima dnemini sona erdirir.
6OO sterlinlik bir rn-deger dolaima girmitir ve 15. hafta sonunda geri
dnecektir. Ayni zamanda, 8OO sterlin, ilk sermaye II miktari serbest
kalmitir ve bunu izleyen alima dneminin ilk yarisinda, yani 18.-15.
haftalarda ilev yapabilecek durumdadir. Bu haftalarin sonunda 6OO ster-
lin geri dner; bunun 8OO sterlini, alima dneminin geri kalan kismi
iin yeterlidir ve 8OO sterlin de sonraki alima dnemi iin kalir.
Demek ki, ilerin gidii yle oluyor:
8/|/nc/ Je|/| Jnem/. !'/nc/-9'0nc0 |c/|c.
1'inci alima dnemi: 1'inci-6'nci hafta. Sermaye I, 6OO sterlin,
ilevini yerine getiriyor.
1'inci dolaim dnemi: 7'nci-D'uncu hafta. D'uncu haftanin [sayfa
2DO| sonunda 6OO sterlin geri dnyor.
l//nc/ Je|/| Jnem/. 7'nc/-!5'/nc/ |c/|c.
2'nci alima dnemi: 7'nci-12'nci hafta.
lk yari: 7'nci-D'uncu hafta. Sermaye II, 8OO sterlin, ilevini yerine
getiriyor.
D'uncu hafta sonunda, 6OO sterlin para-biimde geri dnyor. (ser-
maye I)
kinci yari: 1O'uncu-12'nci hafta. 8OO sterlinlik sermaye I ilevini
yerine getiriyor. Sermaye I'in diger 8OO sterlini serbest kaliyor.
kinci dolaim dnemi: 18'nc-15'inci hafta.
15'inci hafta sonunda 6OO sterlin (yarisi sermaye I'den, yarisi ser-
maye II'den alinmitir) para biiminde geri dnyor.
t0nc0 Je|/| Jnem/. !3'0nc0-?!'/nc/ |c/|c.
8'nc alima dnemi: 18'nc-18'inci hafta.
lk yari: 18'nc-15'inci hafta. Serbest kalan 8OO sterlin ilevini
yerine getiriyor. 15'inci hafta sonunda, 6OO sterlin para biimde geri
dnyor.
244
Kurl Murks
Kupilul ll
kinci yari: l6'nci-18'inci hafta, geri dnen 6OO sterlinin 8OO sterlini
ilev yapiyor, diger 8OO sterlini gene serbest kaliyor.
8'nc dolaim dnemi: 1D'uncu-21'inci haftanin sonunda 6OO
sterlin tekrar para-biimde geri dnyor. Bu 6OO sterlinde imdi ser-
maye I ve sermaye II, ayirdedilemeyecek biimde kaynamitir. .
Ve bylece 6OO sterlinlik bir sermayenin, 51'inci. hafta sonuna
kadar, sekiz tam devir dnemi oluyor (I: 1'inci-D'uncu hafta; II: 7'nci-
15'inci hafta; III: 18'nc-21'inci; IV: 1D'uncu-27'nci; V: 25'ind-88'nc;
VI: 81'inci-8D'uncu; VII: 87'nci-45'inci; VIII: 48'nc-5l'inci hafta). Ama,
4D'uncu-51'inci haftalar, sekizinci dolaim dnemine dtg iin, ser-
best kalan 8OO sterlinlik sermayenin srece girmesi ve retimi devam
ettirmesi gerekir. Demek ki, yil sonundaki devir durumu yledir: 6OO
sterlin, devresini sekiz kez tamamlamitir ve 4.8OO sterlin olmutur. Ayri-
ca, son haftanin (4D'uncu-51'inci) rn vardir ama bu, D haftalik
devresinin ancak te-birini tamamladigi iin, devredilen toplamda an-
cak miktarinin te-biri, yani 1OO sterlin olarak sayilir. yleyse, 51 hafta-
lik yillik rn 5.1OO sterlin ise, devredilen sermaye ancak 4.8OO c||| 1OO,
yani 4.DOO sterlindir. Yatirilan DOO sterlinlik toplam sermaye, bu nedenle,
5
4
/
D
kez devretmitir ki, bu, ilk rnekten [sayfa 2D1| pek az fazladir.
Elimizdeki rnekte, alima zamaninin devir dneminin
2
/
8
'si
dolaim zamaninin gene devir dneminin
1
/
8
' oldugu bir durumu
varsaymitik, yani alima zamani dolaim zamaninin basit bir katiydi.
imdi sorun, bu varsayim yapilmadigi zamanda da, sermayenin yukari-
da gsterildigi ekilde gene serbest kalip kalmayacagidir .
alima zamanini 5 hafta, dolaim zamanini 4 hafta olarak kabul
edelim ve haftalik sermaye yatirimi 1OO sterlin olsun.
8/|/nc/ Je|/| Jnem/. !'/nc/-9'0nc0 |c/|c.
1'inci alima dnemi: 1'inci-5'inci hafta. Sermaye I, yani 5OO
sterlin, ilevini yerine getirmekte.
1'inci dolaim dnemi: 6'nci-D'uncu hafta. D'uncu hafta sonunda,
5OO sterlin para-biiminde geri dnyor.
l//nc/ Je|/| Jnem/. 6'nc|-!1'0nc0 |c/|c.
2'nci alima dnemi: 6'nci-1O'uncu hafta.
Birinci kesim: 6'nci-D'uncu hafta, 4OO sterlinlik sermaye II ilevini
yerine getiriyor, D'uncu hafta sonunda, 5OO sterlinlik sermaye I, para-
biiminde geri dner. kinci kesim: 1O'uncu hafta. Geri dnen 5OO sterli-
nin 1OO sterlini ilevini yerine getirir. Geri kalan 4OO sterlini, onu izleyen
alima dnemi iin serbest kalir.
2'nci dolaim dnemi: 11'inci-14'nc hafta. l4'nc hafta sonun-
da 5OO sterlin para-biiminde geri dner.
14. haftanin (11'inci-14'nc) sonuna kadar, yukarda serbest ka-
lan 4OO sterlinlik sermaye ilevini yerine getirir; o sirada geri dnen 5OO
sterlinin 1OO sterlini, nc alima dneminin (11'inci 15'inci hafta)
gereksinmelerini karilar, bylece 4OO sterlin bir kez daha drdnc
245
Kurl Murks
Kupilul ll
alima dnemi iin serbest kalir. Her alima dneminde ayni ey
yinelenir; alima dnemi balangicinda, elde, ilk 4 hafta iin yeterli 4OO
sterlin hazirdir. 4'nc hafta sonunda, 5OO sterlin para-biiminde dner,
bunun yalniz 1OO sterlini son hafta iin gereklidir, geri kalan 4OO sterlin,
bir sonraki alima dnemi iin serbesttir.
Ayrica 7 haftalik bir alima dnemi iin 7OO sterlinlik sermaye I;
2 haftalik dolaim dnemi iin 2OO sterlinlik sermaye II dnemini varsa-
yalim.
Bu durumda, ilk devir dnemi, 1'inci haftadan D'uncu haftaya ka-
dar srer; ilk alima dnemi, 7OO sterlinlik bir yatirim ile, [sayfa 2D2| 1'inci
haftadan 7'nci haftaya, ilk dolaim dnemi, 8'inci haftadan D'uncu hafta-
ya kadar srer. D'uncu hafta sonunda 7OO sterlin para-biiminde geri
dner.
8'inci ile 16'ncl haftaya kadar sren ikinci devir dnemi, 8'inci ile
14'nc, haftalar arasindaki ikinci alima dnemini kapsar. Bu dnemin
8'inci ve D'uncu haftalarinin gereksinmeleri, sermaye II tarafindan
karilanir. D'uncu hafta sonunda, yukardaki 7OO sterlin dner. Bu, alima
dneminin (1O'uncu-14'nc hafta) sonunda bu miktarin 5OO sterlini
kullanilir; bunu izleyen alima dnemi iin geriye 2OO sterlin serbest
kalir. kinci dolaim dnemi 15'inci ile 16'nci haftaya kadar srer. 16'nci
hafta sonunda 7OO sterlin bir kez daha dner. Bundan, sonra, her alima
dneminde ayni ey yinelenir. lk iki hafta boyunca olan sermaye gerek-
sinmesini, bir nceki alima dneminin bitiminde serbest kalan 2OO
sterlin karilar; ikinci haftanin sonunda 7OO sterlin geri dner; ama alima
dneminden geriye yalniz 5 hafta kalmitir ve bu da ancak 5OO sterlini
tketebilecektir; bu nedenle, gelecek alima dnemi iin daima 2OO
sterlin serbest kalacaktir.
yleyse gryoruz ki, alima dneminin dolaim dneminden
daha byk kabul edildigi bu verilen durumda, her alima dneminin
sonunda mutlaka bir para-sermaye serbest kaliyor ve bu para-sermaye-
nin byklg, dolaim dnemi iin yatirilan sermaye II'nin byklg
ile ayni oluyor. Ele aldigimiz rnekte sermaye II, ilkinde 8OO, ikincis-
inde 4OO, ncsnde 2OO sterlindi. Buna gre, her alima dneminin
sonunda serbest kalan sermaye, sirasiyla 8OO, 4OO ve 2OO sterlindi.
III. ALIMA DNEM, DOLAIM DNEMNDEN
DAHA KKTR
Gene D haftalik bir devir dnemi varsayimi ile baliyoruz: bunun
8 haftasi, mevcut 8OO sterlinlik sermaye I ile alima dnemine aittir.
Dolaim dnemi 6 hafta olsun. Bu 6 hafta iin 6OO sterlinlik bir ek ser-
maye gerekir ve biz bunu, herbiri bir alima dneminin gereksinmeler-
ini karilayan, 8OO sterlinlik iki sermayeye ayirabiliriz. Bylece 8OO sterlinlik
sermayemiz vardir ve bunun 8OO sterlini daima retime katilmi ol-
24
Kurl Murks
Kupilul ll
dugu halde 6OO sterlini dolaimdadir. [Tablo III.| [sayfa 2D8|
TABLO III
SERMAYE I
SERMAYE II
SERMAYE III
Burada nmzde durum I'in tam kariligini gryoruz; tek fark,
imdi iki yerine sermaye birbiri ardindan geliyor. Sermayelerin
kesimeleri ve iie girmeleri szkonusu degil. Herbiri, yil sonuna kadar
ayri ayri izlenebilir. Tipki durum I'de oldugu gibi, alima dneminin
sonunda sermaye serbest kalmaz. nc haftanin sonunda tamamen
yatirilan sermaye I, D'uncu haftanin sonunda tmyle geri dner ve
1O'uncu haftanin bainda tekrar ilevlerini yerine getirmeye balar. Ser-
Devir Dnemleri
(Hafta)
alima
Dnemleri
(Hafta)
Dolaim
Dnemleri
(Hafta)
I. 1.- D.
II. 1O.-18.
III. 1D.-27.
IV. 28.-86.
V. 87.-45.
VI. 46.-[54.|
1.- 8.
1O.-12.
1D.-21.
28.-8O.
87.-8D.
46.-48.
4.- D.
18.-18.
22.-27.
81.-86.
46.-45.
4D.-[54.|
Devir
Dnemleri
(Hafta)
alima
Dnemleri
(Hafta)
Dolaim
Dnemleri
(Hafta)
I. 4.-12.
II. 18.-21.
III. 22.-8O.
IV. 81.-8D.
V. 46.-48.
VI. 4D.-[57.|
4.- 6.
18.-15.
22.-24.
18.-88.
4O.-42.
4D.-51.
7.-12.
16.-21.
25.-8O.
84.-8D.
48.-48.
[52.-57.)
Devir
Dnemleri
(Hafta)
alima
Dnemleri
(Hafta)
Dolaim
Dnemleri
(Hafta)
I. 7.-15.
II. 16.-24.
III. 25.-88.
IV. 84.-42.
V. 48.-51.
7.- D.
16.-18.
25.-27.
84.-86
48.-45.
1O.-15.
1D.-24.
28.-88.
87.-42.
46.-51.
247
Kurl Murks
Kupilul ll
maye II ve III'te de byle olur. Dzenli ve tam bir anlama (|e|/e/) her-
hangi bir sermayenin serbest birakilmasini ditalar. [sayfa 2D4|
Toplam devir yledir:
imdi de, dolaim dneminin, alima dneminin tam kati ol-
madigi bir rnek alalim. rnegin, alima dnemi 4 hafta, dolaim d-
nemi 5 hafta olsun. Buna tekabl eden sermaye miktarlari yle olur:
sermaye I - 4OO S; sermaye II - 4OO S; sermaye III 1OO S. Biz, yalniz ilk
devri veriyoruz [Tablo IV|:
TABLO IV
SERMAYE I
SERMAYE II
SERMAYE III
Bu durumda, bagimsiz alima dnemine sahip olmayan ser-
maye III'n alima dnemi bakimindan, sermayeler arasinda bir iie
geme vardir, nk bu sermaye ancak bir hafta [sayfa 2D5| yetmekte ve
sermaye I'in ilk alima haftasi ile akimaktadir. te yandan, hem
sermaye I ve hem de sermaye II'nin alima dnemlerinin bitiminde,
sermaye III'e eit, 1OO sterlinlik bir miktar serbest kalmaktadir. nk
Sermaye I 5
2
/
8
kez 8OO sterlin, yani 1.7OO sterlin
Sermaye II 5
1
/
8
kez 8OO sterlin, yani 1.6OO sterlin
Sermaye III 5 kez 8OO sterlin, yani 1.5OO sterlin
Toplam sermaye, 5
1
/
8
kez DOO sterlin, yani 4.8OO sterlin
Devir
Dnemleri
(Hafta)
alima
Dnemleri
(Hafta)
Dolaim
Dnemleri
(Hafta)
I. 1.-D.
II. D.-17.
III. 17.-25.
1.-4.
D., 1O.-12.
17., 18.-2O.
5.- D
18.-17.
21.-25.
Devir
Dnemleri
(Hafta)
alima
Dnemleri
(Hafta)
Dolaim
Dnemleri
(Hafta)
I. D.-17.
II. 17.-25.
III. 25.-88.
5.- 8.
18., 14.-16.
21., 22.-24.
D.-18.
17.-21.
25.-2D.
Devir
Dnemleri
(Hafta)
alima
Dnemleri
(Hafta)
Dolaim
Dnemleri
(Hafta)
I. D.-17.
II. 17.-25.
III. 25.-88.
D..
17.
25.
1O.-17.
18.-25.
26.-88.
248
Kurl Murks
Kupilul ll
sermaye III, sermaye I'in, ikinci ve bunu izleyen btn alima dnem-
lerinin ilk haftasini doldurursa ve 4OO sterlin, sermaye I'in tamami, bu ilk
haftanin sonunda geri dnerse, sermaye I'in alima dneminin geri
kalan kismi iin yalnizca 8. hafta ve bunu karilamak iin de 8OO sterlin-
lik sermaye yatirimi kalir. Bylece serbest kalan 1OO sterlin, sermaye II'
nin alima dnemini dogrudan dogruya izleyen ilk hafta iin yeterlidir;
bu haftanin sonunda, 4OO sterlinlik sermaye II'nin tamami geri dner.
Ama balami bulunan alima dnemi ancak bir diger 8OO sterlini eme-
bilecegi iin, dnemin bitiminde, 1OO sterlin bir kez daha serbest kalir.
Ve bu byle devam eder. Demek oluyor ki, dolaim dneminin, alima
dneminin basit bir kati olmadigi zamanlar, alima dneminin sonun-
da bir sermaye serbest kalir. Ve bu serbest kalan sermaye, dolaim d-
neminin, alima dneminin ya da alima dnemlerinin katinin stnde
olan bir fazlaligini doldurmak durumunda kalan sermaye kismina eittir.
Aratirilan btn durumlarda, alima dneminin de dolaim d-
neminin de, burada incelenen btn ilerde yil boyunca ayni kaldigi
varsayilmiti. Dolaim zamaninin, sermaye devri ve yatirimi zerindeki
etkisini saptamak istedigimize gre, bu varsayim gerekliydi. Gerekte
bu varsayimin hibir koula bagli olmaksizin geerli olmamasi ve sik sik
da hi geerli bulunmamasi, durumu en kk ekilde degitirmez.
Btn bu kesimde, bizim, yalnizca sabit sermayenin degil dner
sermayenin devirlerini tartimamizin yalin nedeni, ele alinan sorunun
sabit sermaye ile hi bir ilgisi bulunmamasiydi. retim srecinde kulla-
nilan emek aletleri vb., ancak bunlarin kullanilma zamanlari, dner ser-
mayenin devir dnemini atigi srece; bu emek aletlerinin, durmadan
yinelenen, emek-srelerinde hizmet etmeye devam ettikleri zaman
sresi, dner sermayenin devir dneminden byk oldugu, yani dner
sermayenin n devir dnemine eit oldugu srece, sabit sermayeyi olu-
tururlar. Dner sermayenin devrinin bu n dnemlerinin temsil ettigi to-
plam zaman, ister uzun ister kisa olsun, retken sermayenin bu zaman
iin sabit sermayeye yatirilan kismi, bu sre ierisinde yeniden [sayfa 2D6|
yatirilmamitir. Kendi eski kullanim-biiminde ilevlerine devam etmitir.
Aradaki tek fark udur: dner sermayenin her devir dneminin tek bir
c||mc Jnem/n/n degien uzunlugu oraninda, sabit sermaye, bu ali-
ma dneminin rnne kendi zgn degerinin daha byk ya da kk
bir kismini verir; ve her devir dnemine ait dolaim zamaniyla orantili
olarak, sabit sermayenin rne aktardigi bu deger kismi, daha hizli ya
da daha yava, para-biimde geri dner. Bu kesimde tartimakta ol-
dugumuz konunun retken sermayenin dner kisminin devri niteligi,
ite bu kismin niteliginden ileri gelir. Bir alima dneminde kullanilan
dner sermaye, devrini tamamlamadan, meta-sermayeye, meta-serma-
yeden para-sermayeye ve para-sermayeden tekrar retken sermayeye
dnmeden yeni bir alima dneminde kullanilamaz. Demek ki, ilk
alima dnemini bir ikinci dnemin dogrudan izleyebilmesi iin, ser-
24
Kurl Murks
Kupilul ll
maye yeniden yatirilmak, retken sermayenin dner gelerine evril-
mek, ve miktarinin da, ilk alima dnemi iin yatirilan dner sermaye-
nin dolaim dneminin yolatigi bolugu doldurmaya yeterli olmasi
gerekir. Dner sermayenin alima dneminin uzunlugunun, emek-sre-
cinin legi ve yatirilan sermayenin blnmesi ya da yeni sermaye ki-
simlarinin eklenmesi zerinde yaptigi etkinin kaynagi ite budur. Bu ke-
simde incelememiz gereken ey de, zaten buydu.
IV. SONULAR
Yukaridaki incelemeden u sonular ikar:
4. Bir kismi srekli olarak alima dneminde kalirken teki ki-
simlari dolaim dneminde bulunacak ve farkli bagimsiz bireysel ser-
mayeler gibi birbirlerinin ardindan gelecek ekilde sermayenin farkli ki-
simlara blnmesini gerektiren iki durum: (1) alima dneminin do-
laim dnemine eit oldugu ve bylece devir dneminin iki eit kesime
blndg; (2) dolaim dneminin aliina dneminden hem uzun ol-
dugu ve hem de alima dneminin basit katlarini oluturdugu, ve by-
lece bir dolaim dneminin n alima dnemine eit ve n katsayisinin
da bir tamsayi olmasini gerektiren zamanlar. Bu gibi durumlarda, ardar-
da yatirilan sermayenin hi bir kismi serbest kalmaz.
8. Buna karilik, (1) dolaim dneminin, yalin bir kati olmaksizin,
alima dneminden daha uzun oldugu, ve (2) alima dneminin, do-
laim dneminden uzun oldugu btn [sayfa 2D7| durumlarda, ikinci devir-
den balamak zere her alima dneminin bitiminde, toplam dner
sermayenin bir kismi srekli ve devresel ekilde serbest kalir. Bu ser-
best kalan sermaye, alima dnemi dolaim dneminden uzun olmak
kouluyla, toplam sermayenin dolaim dnemi iin yatirilmi bulunan
kismina eittir; ve bu miktar, dolaim dnemi alima dneminden uzun
olmak kouluyla, sermayenin dolaim dneminin alima dneminden
ya da alima dnemlerinin katindan fazlaligini doldurmak durumunda
kalan kismina eittir.
C. Buradan u sonu ikar ki, toplam toplumsal sermayenin, d-
ner kismi bakimindan, sermayenin serbest kalmasi kural olmalidir; oysa
sermayenin retim srecinde ardarda i gren kisimlarinin birbirini izle-
mesinin kural-dii bir durumda olmasi gerekir. nk alima ve dolaim
dnemlerinin eitligi, ya da dolaim dnemi ile alima dneminin yalin
bir katinin eitligi, devir dneminin iki kismi arasindaki bu dzenli oran-
tinin, ele alinan durumun niteligi ile hi bir ilikisi yoktur; bu nedenle de,
btnyle bakildiginda, ancak kural-dii bir durum olarak ortaya ikar.
Toplumsal dner sermayenin yilda birka kez devrini tamamlay-
an ok nemli bir kismi, bu nedenle, yillik devir evrimi sirasinda d-
nemsel olarak serbest kalan sermaye biiminde bulunur.
Ayrica diger koullar eit olmak zere, serbest kalan sermayenin,
250
Kurl Murks
Kupilul ll
byklgnn, alima srecinin hacmi ya da retimin legi, yani ge-
nellikle kapitalist retimin gelimesiyle artacagi da aiktir. nk, yuka-
rida, 8 (2)'de sz edilen durumda yatirilan toplam sermaye artar; 8
(l)'de ise, kapitalist retimin gelimesiyle dolaim dneminin uzunlugu
bydg gibi, alima dneminin dolaim dneminden kk oldugu
durumlarda devir dnemi de byr ve bu iki dnem arasinda dzenli
bir oran yoktur.
rnegin birinci durumda, haftada 1OO sterlin yatirmamiz gerekir-
di. Bu, alti haftalik bir alima dnemi iin 6OO sterlini, 8 haftalik bir
dolaim dnemi iin 8OO sterlini, toplam DOO sterlini gerektiriyordu. Bu
durumda 8OO sterlin srekli serbest kalir. Buna karilik eger haftada 8OO
sterlin yatirilirsa, alima dnemi iin 1.8OO sterlin, dolaim dnemi iin
DOO sterlinimiz vardir. Buna gre, 8OO sterlin yerineDOO sterlin dnemsel
ekilde serbest kalir. [sayfa 2D8|
0. Diyelim DOO sterlinlik toplam bir sermayenin, 6OO sterlini alima
dnemi, 8OO sterlini dolaim dnemi iin olmak zere yukardaki gibi
ikiye ayrilmasi gerekmektedir. Emek-srecine gerekten yatirilan kisim,
bylece, te-bir azalmakta, DOO sterlinden 6OO sterline inmektedir; do-
layisiyla retimin legi, te bir klmtr. te yandan, 8OO sterlin,
yalnizca alima dnemini srekli kilmak iin, emek-srecine yilin bu
haftasinda 1OO sterlin yatirilabilmek iin ilev yapar.
Soyut anlamda, 6OO sterlinin, 6 kez 8, yani 48 hafta boyunca
alimasi (4.8OO sterlinlik rn), ya da DOO sterlinlik toplam sermayenin,
emek-srecinde alti hafta boyunca harcandiktan sonra, 8 haftalik dolaim
dnemi sirasinda atil kalmasi, ayni eydir. kinci durumda, 48 hafta boyun-
ca, 5 kez 6, yani 82 hafta alimi olacak (5 kez DOO, yani 4.8OO
sterlinlik rn) ve 16 hafta atil kalacaktir. Ama bu atil kalan 16 hafta bo-
yunca sabit sermayenin byk lde yipranmasi, yilin ancak bir kis-
minda alitirilsa bile kariliginin btn yil iin denmesi gereken eme-
gin degerlendirilmesi diinda, retim srecinde bu gibi dzenli kesintiler,
modern byk sanayi iletmesi ile kesinlikle uyumaz. Bu sreklilik,
kendi baina, emegin retken bir gcdr.
imdi eger biz serbest birakilan ya da daha dogrusu geici olarak
askiya alinan sermayeye daha yakindan bakarsak, bunun nemli bir
blmnn daima para-sermaye biiminde olmasi gerektigini grrz.
rnegimize bagli kalalim: alima dnemi-6 hafta, dolaim dnemi-8
hafta, haftalik yatirim-1OO sterlin. kinci alima dneminin ortasinda,
D'uncu hafta sonunda, 6OO sterlin dnyor ve geriye kalan alima d-
nemi iin bunun yalniz 8OO sterlininin yatirilmasi gerekir. kinci alima
dneminin sonunda, bu nedenle 8OO sterlin serbest kalir. Peki bu 8OO
sterlin ne durumdadir te-birinin cretlere, te-ikisinin ham ve yar-
dimci maddelere yatirildigini varsayacagiz. Demek oluyor ki, geri dnen
6OO sterlinin 2OO sterlini, cretler iin para biiminde, 4OO sterlini ret-
ken ikmal biiminde, degimeyen dner retken sermayenin geleri
25T
Kurl Murks
Kupilul ll
biiminde bulunur. Ama kinci alima dneminin ikinci yarisi iin, bu
retken imalin yalnizca yarisi gerekli oldugu iin, diger yarisi, hafta
iin, bir retken ikmal fazlasi biiminde, yani bir alima dneminin
gereksinmelerini aan ikmal biiminde bulunur. Ne var ki, kapitalist, o
andaki alima dnemi iin, geri dnen sermayenin bu kisminin [sayfa 2DD|
(4OO sterlin) ancak yarisina, yani 2OO sterlinine gereksinmesi bulundugunu
bilir. te bu nedenle, bu 2OO sterlinin hepsini ya da bir kismini derhal
tekrar bir retken ikmal fazlasina evirmesi, ya da daha uygun pazar
koullarini bekleyerek, bunun tamamini ya da bir kismini para-sermaye
biiminde tutmasi, pazar koullarina bagli olacaktir. Buna karilik, cret-
ler iin yatirilacak kismin (2OO sterlin) para-biimde tutulmasi gerek-
tigini sylemenin geregi bile yoktur. Kapitalist, istedigi zaman ham-
maddeyi depoladigi gibi, emek-gcn de satin alip ardiyelerde sakla-
yamaz. Emek-gcn emek-srecine sokmak ve hafta sonunda kariligini
demek zorundadir. Her ne olursa olsun, serbest birakilan 8OO sterlin-
den bu 1OO sterlininin, bu yzden, serbest kalan para-sermaye biimin-
de, yani alima dnemi iin gerekli olmayacak biimde bulunmasi
gerekir. Bu nedenle, para-sermaye biiminde serbest hale getirilen ser-
mayenin, en azindan sermayenin cretlere yatirilan degien kismina
eit olmasi gerekir. En ogundan da, bu kisim, tm serbest kalan ser-
mayeyi kapsayabilir. Gerekte bu miktar, bu en az ve en ok arasinda
srekli dalgalanir.
Salt devir hareketinin bu mekanizmasi ile bylece serbest biraki-
lan para-sermaye (sabit sermayenin, birbirini izleyen geri akiiyla ser-
best kalan, ve her emek-srecinde degien-sermaye iin gerekli olan
kisim ile birlikte), kredi sistemi geliir gelimez nemli bir rol oynamak
ve ayni zamanda da onun temellerinden birisini oluturmak durumunda-
dir.
rnegimizdeki dolaim zamaninin kisaldigini, 8 haftadan 2 hafta-
ya indigini varsayalim. Bu, normal bir degiiklik olmasin da, diyelim,
bolluk zamanlari, daha kisa deme vadeleri vb. gibi nedenlerden ileri
gelmi olsun. alima dnemi sirasinda yatirilmi bulunan 6OO sterlinlik
sermaye, zamanindan bir hafta erken geri dner. Bu nedenle, bu hafta
iin serbest kalmitir. stelik, alima dneminin ortasinda, nceki gibi,
8OO sterlin (6OO sterlinin bir kismi) serbest kalmitir, ama bu, 8 hafta
yerine 4 hafta iin olmutur. Buna gre, para piyasasinda bir hafta iin
6OO sterlin vardir ve, 8 hafta yerine 4 hafta iin 8OO sterlin. Bu, yalniz tek
bir kapitalisti degil, pek ogunu ilgilendirdigi ve farkli ilerde, eitli d-
nemlerde ortaya iktigi iin, piyasada daha fazla para-sermaye grl-
meye balar. Eger bu durum bir sre devam ederse, olanak bulunan
yerlerde retim genileyecektir. Bor para ile [sayfa 8OO| i gren kapitalist-
ler, para-piyasasindan daha az talepte bulunacaklar ve artan arz l-
snde piyasada bir rahatlik olacaktir; ya da ensonu, mekanizma iin
fazlalik haline gelen miktarlar, kesinlikle para-piyasasina srlecektir.
252
Kurl Murks
Kupilul ll
Dolaim zamaninin, 8 haftadan 2 haftaya inecek ekilde daral-
masi sonucu, devir dneminin de D haftadan 8 haftaya inmesiyle, yati-
rilan toplam sermayenin dokuzda-biri fazlalik halini alir. Alti haftalik
alima dnemi, imdi 8OO sterlin ile, eskiden DOO sterlinle oldugu gibi
gene devamli yrtlebilir. Meta-sermayenin 1OO sterline eit olan ve
daha nce paraya evrilmi bulunan bir deger kismi, bu nedenle, re-
tim srecine yatirilan sermaye ilevini yerine getirmeksizin, para-serma-
ye durumunda kalmaya devam eder. retim legi ile, fiyatlar ve benzeri
diger koullar ayni kaldigi halde, yatirilan sermayenin deger toplami DOO
sterlinden 8OO sterline inmi durumdadir. lk yatirilan degerin 1OO sterli-
ne ulaan bakiyesi, para-sermaye biiminde aiga ikartilmitir. Bu du-
rumuyla para-piyasasina girer ve burada ilev yapan sermayelerin ek bir
kismini oluturur.
Bu, para-sermaye fazlaliginin ne ekilde ortaya ikabilecegini g-
stermektedir ve yalniz para-sermaye arzinin, talepten daha byk ol-
dugu anlaminda da degildir; bu, daima, rnegin, bir bunalimin bitiinden
sonra yeni bir evrimi balatan "melankoli dneminde" ortaya ikan an-
cak nispi bir fazlaliktir. Ama bu, ayni zamanda, yatirilan sermaye-dege-
rin belli bir kisminin, dolaim srecini ieren tm toplumsal yeniden-
retim srecinin ilemesi iin fazlalik haline gelmesi ve bu yzden de,
para-sermaye biiminde sre-dii birakilmasi anlamindadir ve, reti-
min legi ile fiyatlar ayni kaldigi halde, salt devir dnemindeki kisalma-
dan ileri gelmektedir. Dolaimdaki para miktarinin, byk ya da kk
olmasinin en kk bir etkisi yoktur.
imdi de, tersine, dolaim dneminin uzadigini, diyelim, 8 hafta-
dan 5 haftaya iktigini kabul edelim. Bu' durumda, hemen bir sonraki
devirde yatirilan sermayenin geriye akii, 2 hafta daha ge olur. Bu a-
lima dneminde retim srecinin son kismi, yatirilan sermayenin devir
mekanizmasi ile daha fazla yrtlemez. Bu durumun bir sre devami
halinde, tipki bundan nceki durumda genileme olmasi gibi, retim
srecinde bir daralma, hacminde bir klme olur. Ama sreci ayni
lekte devam ettirmek iin yatirilan sermayenin, dolaim dneminin
tm uzama [sayfa 8O1| sresi iin 2/D oraninda, yani 2OO sterlin artirilmasi
gerekir. Bu ek sermaye, ancak para-piyasasindan saglanabilir. Eger bu
dolaim dnemindeki uzama bir ya da birka byk i kolunda uygula-
nirsa, eger yaratacagi etki bazi kari nlemlerle etkisiz hale getirilmez
ise, para-piyasasi zerinde bir baski yaratabilir. Bu durumda da, gene,
bu baskinin, yukarida sz edilen fazlalik gibi, ne metalarin fiyatlarinda-
ki hareketle ve ne de mevcut dolaim araci kitlesinin hareketiyle her-
hangi bir ilikisi bulunmadigi apaiktir.
[Bu blmn yayima hazirlanmasi epeyce glkler gsterdi. Ce-
birde saglam bir bilgiye sahip bulunan Marx, bizzat kendisinin zmle-
digi her trden ticari hesaplarin sayisiz rneklerini ieren bir yigin defter
bulundugu halde, sayilan kullanmakta, zellikle ticari aritmetikte pek
253
Kurl Murks
Kupilul ll
becerikli degildi. Ama eitli hesap yntemleri konusunda bilgi sahibi
olmakla, gnlk pratik ticari aritmetikte uygulama, elbette ki ayni ey
degildir ve bunun sonucu Marx, devirlerin hesaplanmasinda ylesine bir
kariiklik ierisine dmtr ki, yarim birakilan yerlerin yanisira bir ta-
kim eyler yanli ve eliik olmutur. Yukariya alinan tablolarda, ben,
yalnizca en yalin ve aritmetik bakimdan dogru verileri alikoydum. Bunu
balica u nedenle byle yaptim:
Bu zahmetli hesaplamalarin, kesin olmayan sonulari, Marx'i, be-
nim dnceme gre fiilen pek az nemi bulunan bir duruma gereksiz
ekilde nem vermeye gtrmtr. Bununla para-sermayenin "serbest
kalmasi" dedigi eye deginiyorum. Yukardaki varsayima dayanan fiili
durum yledir:
alima dnemi ile dolaim zamani, dolayisiyla sermaye I ile ser-
maye II arasindaki oran ne olursa olsun, birinci devrin bitiminden sonra
ve bir devir dneminin sresine eit dzenli araliklar ile, para biiminde,
kapitaliste, bir alima dnemi iin gerekli sermaye, yani sermaye I'e
eit bir miktar geri dnm olur.
Eger alima dnemi 5 hafta, dolaim zamani 4 hafta, sermaye I
5OO sterlin ise, D'uncu, 14'nc, 1D'uncu, 24'nc, 2D'uncu, vb. haftanin
sonunda, her seferinde, 5OO sterline eit bir miktarda para geri dner.
Eger alima dnemi 6 hafta, dolaim zamani 8 hafta, sermaye I
6OO sterlin ise, D'uncu, 15'inci, 21'inci, 27'nci, 88'nc, vb. haftanin son-
unda 6OO sterlin geri dner.
Ensonu, eger alima dnemi 4 hafta, dolaim zamani 5 hafta ve
sermaye I 4OO sterlin ise, D'uncu, 18'nc, 17'nci, 21'inci, [sayfa 8O2| 25'inci
vb. haftanin sonunda 4OO sterlin geri dner.
Bu geri dnen paranin bir kisminin, eger byle bir kisim varsa ne
kadarinin fazlalik oldugunun ve bylece bu alima dnemi iin serbest
kalmasinin bir nemi yoktur. retimin o gnn lekleri ile kesintisiz
olarak devam ettigi varsayilmiti; bunun byle olabilmesi iin, paranin
mevcut bulunmasi ve bu nedenle de, "serbest" olsun olmasin, geri dn-
mesi gereklidir. retim kesintiye ugradiginda, ayni ekilde, serbest kal-
ma da durur.
Bir baka deyile: Gerekte, serbest kalan bir para ve bu neden-
le, para biiminde gizil, yalnizca potansiyel bir sermaye oluumu vardir.
Ne var ki bu, yalniz metinde ne srlen zel koular altinda degil, her
durumda byle olur; ve metinde varsayilandan daha byk lekle ortaya
ikar. Dner sermaye I bakimindan, sanayi kapitalisti, her devir sonun-
da, iini kurdugu zaman neyse gene ayni durumdadir: hepsi de toplu
halde elindedir, ama, o bunu, ancak yava yava tekrar retken serma-
yeye evirebilir.
Metindeki temel nokta, bir yandan sanayi sermayesinin olduka
byk bir kisminin daima para biiminde bulunmak, te yandan daha
da byk bir kisminin, geici olarak para biimine brnmek zorunda
254
Kurl Murks
Kupilul ll
olmasinin kanitlanmasidir. Bu kanit, benim bu ek dncelerimle, eger
bir ey sayilirsa, daha da kuvvet kazanmitir. -F. E.|
V. FYATTAK DEGKLGN ETKS
Biz biraz nce, bir yandan fiyatlar ile retim leginin degime-
digini, te yandan da dolaim zamaninda bir kisalma ya da uzamayi
varsaymitik. imdi de, tersine, degimeyen bir devir dnemi ile degime-
yen bir retim legini, buna karilik da, fiyat degiikliklerini, yani ham-
maddeler, yardimci mallar ve emegin fiyatindaki d ve ykselileri,
ya da yalniz sz edilen ilk iki genin fiyatindaki degimeleri varsayalim.
Hammadde ve yardimci madde fiyatlari ile cretlerin yan yariya
dtgn kabul edelim. Bu durumda, ele aldigimiz rnekte yatirilmasi
gerekli sermaye haftada 1OO sterlin yerine 5O sterlin olacak ve D haftalik
devir sresi iin DOO sterlin yerine 45O sterlin olacaktir. Yatirilan ser-
maye-degerin 45O sterlini, ilknce para-sermaye biiminde sreten i-
kar; ama retim sreci ayni lekte, ayni devir dnemi ile, ve devir d-
neminin bundan nceki bln ile devam eder. [sayfa 8O8| Yillik verim
gene kalir, ama degeri yariya inmitir. Para-sermaye arz ve talebindeki
bir degimeyle birlikte ortaya ikan bu degiikligi meydana getiren ey,
ne dolaimdaki hizlanma, ne de dolaimdaki para miktarinda bir de-
giikliktir. Tam tersine. retken sermayenin gelerinin degerinde ya da
fiyatindaki yari yariya bir d, nce, X Firmasinin eski lekte devami
iin yatirilmasi gerekli sermaye-degerde yari yariya bir azalmaya neden
olur ve dolayisiyla X Firmasi tarafindan piyasaya imdi ancak eskisinin
yarisi kadar para srlecektir, nk X Firmasi bu sermaye-degeri nce
para biiminde, yani para-sermaye olarak yatirir. retim gelerinin, fi-
yatlari dtg iin piyasaya srlen para miktarinda bir azalma olacak-
tir. lk etkisi bu olacak.
kinci olarak, (c) sirasiyla, para-sermaye, retken sermaye ve
meta-sermaye biimlerinden geen, ve (|) kismen para-sermaye, kis-
men retken sermaye ve kismen de meta-sermaye biimlerinde ayni
zamanda ve srekli yanyana varolan ilk yatirilan DOO sterlinlik sermaye-
degerin yarisi, yani 45O sterlin, X Firmasinin devresinden ikarilacak ve
bylece, ek para-sermaye olarak para-piyasasina girecek ve onu ek bir
kisim olarak etkileyebilecektir. Bu serbest kalan 45O sterlin, X Firmasin-
in ilemesi iin fazla para halini aldigindan tr degil, ilk sermaye-
degerin bir kismi oldugu ve bu niteligi ile, artik, salt bir dolaim araci
olarak harcanmayarak, sermaye olarak ilev yapmak, zere ayrildigi iin,
para-sermaye gibi hareket eder. Bu parayi sermaye olarak iletmenin
en iyi yntemi, para-sermaye olarak para-piyasasina srmektir. te yan-
dan, retimin legi (sabit sermaye diinda) iki katina ikabilir. Bu du-
rumda, eski hacminin iki katina ulami bir retken sre, DOO sterlinlik
ayni sermaye yatirimi ile yrtlebilir.
255
Kurl Murks
Kupilul ll
Buna karilik, retken sermayenin dolaim gelerinin fiyatlari yari
yariya artirilmi olsaydi, haftada 1OO sterlin yerine 15O sterlin, DOO sterlin
yerine 1.85O sterlin gerekecekti. i ayni lekte yrtmek iin 45O ster-
lin ek sermaye gerekecek ve bu, para piyasasi zerinde, duruma gre,
byk ya da kk |o |cn|o bir baski yapacaktir. Eger bu piyasadaki
mevcut btn sermaye o sirada baglanmi ise, mevcut sermaye iin
artan bir rekabet szkonusu olabilir. Eger bunun bir kismi kullanilmami
ise, o, |o |cn|o i baina agrilacakti.
Ama, nc olarak, retimin belli legi verilmek, dner [sayfa 8O4|
retken sermaye gelerinin devir hizlari ile fiyatlari ayni kalmak zere, X
Firmasinin rnlerinin fiyatlari ykselebilin ya da debilir. Eger X Fir-
masinin sagladigi metalarin fiyati derse, srekli olarak dolaima sr-
dg 6OO sterlinlik meta-sermayesinin fiyati, diyelim, 5OO sterline iner,
Dolayisiyla, yatirilan sermaye degerin altida-biri, dolaim srecinden geri
dnmez. (Meta-sermayenin ierdigi arti-deger burada dikkate alin-
mamitir.) O srete kaybolmutur. Ama retim gelerinin degeri ya da
fiyati sabit kaldigi iin, bu 5OO sterlinin geri akii, srekli retim srecin-
de bulunan 6OO sterlinlik sermayenin ancak 5/6'sini yerine koymaya ye-
terlidir. Bu yzden de, retimin ayni lekte devam edebilmesi iin, 1OO
sterlinlik ek bir sermayeye gereksinme duyulacaktir.
Tersine, eger X Firmasinin rnnn fiyati ykselmi olsaydi. 6OO
sterlinlik meta-sermayenin fiyati, diyelim 7OO sterline ykselmi olacak-
ti. Bu fiyatin yedide-biri, yani 1OO sterlin, retim srecinden dogmamitir,
bu, srece yatirilmamitir, dolaim srecinden gelmitir. Ne var ki, re-
tim, gelerinin yerine konulmasi iin yalniz 6OO sterlin gereklidir. Byle-
ce 1OO sterlin serbest kalmitir.
Ama bu, buraya kadar yapilan ve ilk durumda devir dneminin
niin kisaldigini ya da uzadigini, ikinci durumda hammadde ile emegin
fiyatlarinin, ncsnde saglanan rnlerin fiyatlarinin, niin yksel-
digini ya da dtgn belirlemek zere giriilen aratirmanin kapsami
ierisine girmez.
Ama urasi, bunun kapsami ierisine girer.
Birinci Durum. 0e/meyen t|e|/m O|e/, t|e|/m Oe|e|/n/n |e
t|0n0n 0e/meyen F/yc||c||, |e 0o|c|m 0nem/nJe |e 8y|ece 0e|/|
0nem/nJe 8/| 0e/me.
rnegimizdeki varsayimlara gre, dolaim dnemindeki bir ki-
salma sonucu olarak, dokuzda-bir daha az toplam sermaye yatirimina
gerek vardir; bylece toplam sermaye DOO sterlinden 8OO sterline inmi
ve 1OO sterlinlik para-sermaye ditalanmitir.
X Firmasi, eskisi gibi, ayni 6OO sterlin degerinde, ayni alti haftalik
rn saglamakta ve alima btn yil kesintisiz devam ettigi iin, 51 haf-
tada, 5.1OO sterlin degerinde ayni miktarda rn saglamaktadir. yley-
se, bu firmanin dolaima srdg rn miktari ile fiyati bakimindan bir
degime olmadigi gibi, rnn pazara srdg zamanlarda da bir
25
Kurl Murks
Kupilul ll
degime yoktur. Ama dolaim [sayfa 8O5| dnemindeki kisalma nedeniyle,
retim srecinin gereksinmeleri, eskiden DOO sterlin yerine imdi yalniz-
ca 8OO sterlin ile karilandigi iin 1OO sterlin aiga ikmitir. Ditalanan
bu 1OO sterlin, para-sermaye biiminde bulunur. Ama bu 1OO sterlin,
yatirilan sermayenin, srekli para-sermaye biiminde ilev yapmak zorun-
da bulunan kismini hi bir ekilde temsil etmez. 6OO sterlinlik yatirilan
dner sermaye I'in 4/5'inin, yani 48O sterlinin, srekli olarak retken
maddelere, ya da 12O sterlinin cretlere yatirildigini varsayalim. Buna
gre, retim maddelerine haftalik yatirim 8O sterlin, cretlere ise 2O
sterlindir. 8OO sterlinlik sermaye II de, bu durumda, 4/5'i, yani 24O sterli-
ni retim maddelerine, 1/5'i, yani, 6O sterlini cretlere olmak zere
ayrilmi olacaktir. cretlere yatirilan sermayenin daima para biiminde
olmasi gerekir. 6OO sterlin degerinde meta-rn, tekrar para-biimine
evrilir evrilmez, yani satilir satilmaz, bunun 48O sterlini, retim mad-
delerine (retken ikmale) dntrlebilir, ama 12O sterlin, alti haftalik
cretlerin denmesinde kullanilmak zere, para-biimini korur. Bu 12O
sterlin, 6OO sterlinlik geri dnen sermayenin daima para-sermaye bii-
minde yenilenmesi ve yerine konmasi gerekli asgari miktari olup bu
nedenle de daima, tipki yatirilan sermayenin para-biiminde ilev yapan
kismi gibi elde bulundurulmak zorundadir.
imdi hafta iin dnemsel olarak serbest kalan ve 24O sterlini
retken ikmal ve 6O sterlini cretlere olmak zere ayrilabilen, bu 8OO
sterlinin 1OO sterlini, dolaim zamaninin kisaltilmasi ile para-sermaye
biiminde devir mekanizmasinin tamamen diina atildigina, bsbtn
diarida birakildigina gre, bu 1OO sterlinlik para-sermaye iin para nere-
den gelmektedir Bu miktarin ancak bete-biri, devirler sirasinda d-
nemsel olarak serbest kalan para-sermayeden meydana gelmektedir.
Ama bete-drd, 8O sterlini, ayni degerin ek retken ikmali tarafindan
zaten yerine konmutur. Peki, bu retken ikmal ne ekilde paraya ev-
rilmitir ve bu evirme iin gerekli para nereden gelmitir
Eger kisaltilan dolaim dnemi gereklemi ise, yukarda sz
edilen 6OO sterlinin, 48O sterlini yerine ancak 4OO sterlini, tekrar retken
ikmale evrilmitir. Geriye kalan 8O sterlin para-biimini korur ve yu-
kardaki cretleri karilayan 2O sterlin ile birlikte, ditalanan 1OO sterlinlik
sermayeyi oluturur. Bu 1OO sterlin, 6OO sterlin degerindeki meta-ser-
mayenin satii yoluyla [sayfa 8O6| dolaim alanindan gelmekle ve, cretler
ile retim gelerine tekrar yatirilmamak suretiyle bu alandan ekilmek-
le birlikte, urasini da unutmamak gerekir ki, para-biiminde oldugu
iin bunlar bir kez daha dolaima ilk girdikleri biimdedirler. Balangita
DOO sterlin, retken ikmal ile cretlere yatirilmiti. imdi ise, ayni ret-
ken sreci devam ettirmek iin 8OO sterline gerek vardir. Para biimin-
de bylece serbest kalan 1OO sterlin, imdi yeni bir i peinde
para-sermaye, para-piyasasinin yeni bir gesidir. Geri, bu sterlinler za-
ten nceden de dnemsel olarak serbest kalan para-sermaye, ek ret-
257
Kurl Murks
Kupilul ll
ken sermaye biimindeydiler, ama bu bizzat gizil durum, retim sreci-
nin yrtlmesi iin gerekliydi, nk, srecin srekliligi iin zorunluy-
du. imdi ise, bunlar, hi bir ekilde mevcut toplumsal para-arzinin ek
gesini (nk, iin balangicinda bunlar vardi ve i tarafindan dolaima
sokulmutu), ve yeni bir para-yigmayi oluturmadiklari halde, bu ama
iin artik gerekli degillerdir ve bu yzden yeni bir para-sermayeyi, para-
piyasasinin yeni bir gesini olutururlar.
Bu 1OO sterlin, imdi, aslinda, para-sermayenin artik ayni ite kul-
lanilmayan bir kismi olduklari iin dolaimdan ekilmitir. Ama bu ek-
me ilemi, ancak, meta-sermayenin paraya, ve bu paranin retken
sermayeye evrilmesi, M'-P-M, bir hafta hizlandigi ve bylece, srete
ileyen paranin dolaimi da abuklatirildigi iin mmkn olmutur. Bun-
lar dolaimdan ekilmitir, nk sermaye X'in devri iin artik bu para-
ya gereksinme kalmamitir.
Burada, yatirilan sermayenin onu kullanana ait oldugu varsayil-
miti. Bu sermayeyi bor almi olsa da bir ey degimezdi. Dolaim
zamanini kisaltmakla, DOO sterlin yerine 8OO sterlin bor almak duru-
munda bulunacakti. 1OO sterlin, borcu verene dndg takdirde, gene
nceki gibi 1OO sterlinlik yeni para-sermayeyi oluturacakti, ama X'in
elinde degil de, Y'nin elinde. Kapitalist X, 48O sterlin degerinde retim
malzemesini kredi ile alsa ve yalniz 12O sterlini cretler iin para olarak
kendi cebinden demi olsaydi, imdi 8O sterlin degerinde daha az
maddeyi krediyle satin almak durumunda bulunacak ve bu miktar, kre-
diyi veren kapitalist iin fazla meta-sermaye oluturacakti, oysa kapita-
list X, para olarak 2O sterlini ditalayabilecekti.
Ek retim ikmali imdi te-bir azalmitir. 8OO sterlinlik ek ser-
maye II'nin bete-drd olan 24O sterlin iken, imdi yalniz [sayfa 8O7| 16O
sterlindir, yani 8 hafta yerine 2 haftalik ek ikmaldir. imdi artik her 8
hafta yerine 2 haftada bir yenilenmekte, ama, 8 hafta yerine yalniz 2
hafta iin yenilenmektedir. Satin almalar, rnegin pamuk piyasasinda
bylece daha sik ve kk miktarlarda olmaktadir. Piyasadan ayni miktar-
da pamuk ekilmektedir, nk rn miktari ayni kalmaktadir. Ne var
ki, bu ekmeler, zaman olarak farkli dagilmakta, daha uzun bir dneme
yayilmaktadir. Diyelim bu 8 ya da, 2 aylik bir sorun olsun. Eger yillik
pamuk tketimi 1.2OO balyaya ulaiyorsa, ilk durumda satilar yle ola-
caktir:
Ama ikinci durumda:
1 Ocak 8OO balya, depoda DOO balya
1 Nisan 8OO balya, depoda 6OO balya
1 Temmuz 8OO balya, depoda 8OO balya
1 Ekim 8OO balya, depoda O balya
258
Kurl Murks
Kupilul ll
Bylece, pamuga yatirilan para, bir ay sonra, ekim yerine, kasim
ayinda ancak tamamiyla geri dnmektedir. Bu nedenle, eger yatirilan
sermayenin dokuzda-biri, yani 1OO sterlini, dolaim zamaninin ve dolayi-
siyla devir zamaninin kisaltilmasiyla, para-sermaye biiminde ditalanirsa
ve eger bu 1OO sterlin, haftalik cretlerin denmesi iin 2O sterlin dege-
rinde dnemsel olarak fazlalik halini almi para-sermaye ile, bir hafta
iin dnemsel fazla retken ikmal olarak varolan 8O sterlinden olumu
ise, bu durumda, yapimcinin elindeki eksilmi fazla retken ikmal, bu
8O sterlin bakimindan, pamuk toptancisinin elindeki bym bir meta-
ikmale tekabl eder. Bu pamuk, toptancinin ardiyesinde, meta olarak
ne kadar uzun sre kalirsa, yapimcinin deposunda o kadar az sre ret-
ken ikmal olarak yatar.
Buraya kadar, X Firmasinda, dolaim zamaninin kisalmasinin, X'in
mallarini daha abuk satmasindan, bunlara ait parayi daha nce al-
masindan, ya da, kredi szkonusu oldugunda, daha kisa deme vadele-
ri verilmesinden ileri geldigini varsaymitik. Bu nedenle kisalma, metalarin
daha hizli satiina, meta-sermayenin, para-sermayeye daha abuk
dnmesine, M'-P, yani dolaim srecinin ilk evresinin daha erken
gereklemesine [sayfa 8O8| baglanmiti. Ama bu, ayrica, ikinci evreden, P-
M' hareketinden de ileri gelebilir; yani alima dnemindeki ya da kapi-
talist X''e dner sermayesinin retken gelerini saglayan Y, Z vb.
sermayelerin dolaim zamanindaki ezamanli bir degimeden meyda-
na gelir.
rnegin, eger pamuk, kmr vb., eski taima yntemleri ile, re-
tildikleri ya da depolandiklari yerden, kapitalist X'in retim yerine,
haftada tainiyor ise, X'in retken ikmalinin, yeni ikmaller gelene kadar
en az hafta yetmesi gerekir. Pamuk ile kmr, taindiklari sirada,
retim araci olarak hizmet edemezler. Bunlar, o sirada, daha ok,
ulatirma sanayii ile bu sanayide kullanilan sermayenin i konularidir;
ayrica bunlar kmr reticisi ya da pamuk toptancisi iin, dolaim sre-
cindeki meta-sermayedir. Ulatirmadaki gelimelerin taima sresini iki
haftaya indirdigini kabul edelim. Bu durumda, retken ikmal, hafta-
lik ikmal olmaktan onbe gnlk ikmale evrilebilir. Bylece bu ama
iin ayrilan 8O sterlinlik ek sermaye ile, cretlere ayrilan 2O sterlin ser-
best kalir, nk devredilen 6OO sterlinlik sermaye bir hafta nce geri
dner.
Buna karilik, eger szgelii, hammadde saglayan sermayenin
alima dnemi kisaltilir (bunun rnekleri daha nceki blmlerde
1 Ocak sati 2OO, depoda 1.OOO balya
1 Mart sati 2OO, depoda 8OO balya
1 Mayis sati 2OO, depoda 6OO balya
1 Temmuz sati 2OO, depoda 4OO balya
1 Eyll sati 2OO, depoda 2OO balya
1 Kasim sati 2OO, depoda O balya
25
Kurl Murks
Kupilul ll
verilmiti) ve bylece, hammadde ikmalini daha az zamanda yenileme
olanaklari dogarsa, retken ikmal azaltilabilir ve yenileme dnemleri
arasindaki aralik kisaltilabilir.
Yok eger, tersine, dolaim zamani ve bylece devir dnemi uza-
tilacak olursa, ek sermaye yatirimi gerekli duruma gelir. Bunun, eger ek
sermayesi varsa, kapitalistin kendi cebinden ikmasi gerekir. Ama o za-
man bu, u ya da bu biimde, para-piyasasinin bir kismi olarak yatirilmi
olacaktir. Bu biimde varolabilmesi iin de, eski biiminden siyrilmasi
zorunludur. rnegin, stoklar satilmak, fonlar ekilmek gerekir ve bu
halde bile, para piyasasi dolayli olarak etkilenmi olur. Ya da kapitalist,
bunu, bor almak durumunda kalir. Ek sermayenin cretler iin gerekli
olan kismina gelince, bunun normal koullar altinda daima para-ser-
maye biiminde yatirilmasi gerekir ve bu amala kapitalist X, para-piya-
sasi zerinde, kendi payina den baskiyi yapar. retim maddelerine
yapilacak yatirim iin, bu ancak, bunlarin kariligini nakdi olarak de-
mesi gerektigi zaman kainilmaz olur. Eger bunlari kredi ile alabilirse,
para-piyasasi [sayfa 8OD| zerinde dolaysiz bir etkisi olmaz, nk o zaman
ek sermaye, ilk durumda oldugu gibi para-sermaye olarak degil, dogru-
dan retken ikmal olarak yatirilir. Ama eger krediyi aan, X'ten aldigi
senedi dogrudan piyasaya srerse, kirdirirsa vb., bu, para-piyasasi ze-
rinde bir bakasi araciligi ile dolayli bir etki yapar. Bununla birlikte, eger
o bu senedi, rnegin henz vadesi gelmeyen bir borcu karilamak iin
kullanirsa, bu ek sermaye yatirimi, para-piyasasini, dolayli ya da dolaysiz
etkilemez.
kinci Durum. 0/e| 80|0n lo0||c| 4yn| lc|mc/ t:e|e, t|e|/m
VcJJe|e|/n/n F/yc||nJc// 0e/me. '
DOO sterlinlik toplam sermayenin, bete-drdnn (72O sterlini-
nin) retim maddelerine ve bete-birinin (18O sterlininin) cretlere yati-
rildigini varsaydik.
Eger retim maddeleri yariya derse,6 haftalik alima dnemi-
ni karilamak zere bunlar, 48O sterlin yerine 24O sterlin, II numarali ek
sermaye iin 24O sterlin yerine yalniz 12O sterlin gerektirecektir. Serma-
ye I, bylece, 6OO sterlinden, 24O c||| 12O, yani 86O sterline ve sermaye
II, 8OO sterlinden, 12O c||| 6O, yani 18O sterine indirilmi olacaktir. De-
mek oluyor ki, DOO sterlinlik toplam sermaye de, 86O c||| 18O, yani 54O
sterline inecektir. Bu nedenle de, 86O sterlin serbest kalacaktir.
Bu ditalanan ve imdi isiz-kalan sermaye, ya da para-piyasasin-
da i arayan bu para-sermaye, balangita, para-sermaye olarak yatirilmi
bulunan DOO sterlinlik sermayenin bir kismindan baka birey degildir;
dnemsel olarak tekrar evrildigi retim maddelerinin fiyatlarindaki bir
d nedeniyle, iin legi geniletilmeyip ayni boyutlarda yrtldg
iin imdi fazlalik halini alan kisimdir. Eger fiyatlardaki bu d, rasgele
durumlardan ileri gelmeyip (ok zengin bir hasat, airi ikmal, vb.) ham-
maddeleri saglayan retim kollarinda retken gteki bir artitan ileri
20
Kurl Murks
Kupilul ll
gelmi ise, bu para-sermaye, para-piyasasina, genellikle para-sermaye
biiminde bulunan sermayeye mutlak bir ek olacaktir, nk, artik o,
yatirilmi bulunan sermayenin ayrilmaz bir parasini oluturmamaktadir.
nc Durum. t|0n0n lenJ/ P/ycsc F/yc||nJc 8/| 0e/me.
Fiyatlardaki bir dme halinde, sermayenin bir kismi kaybedilmi-
tir, ve bunun yeni bir para-sermaye yatirimi ile karilanmasi gereklidir.
Saticinin bu kaybi, alicinin bir kazanci olabilir. [sayfa 81O| Eger rnn pazar
fiyati, salt raslantiya bagli bir dalgalanma nedeniyle dm ve sonradan
tekrar normal dzeyine ykselmi ise, dogrudandir. Eger fiyatlardaki
degiiklik, eski rne yansiyan bir degime sonucu ise ve eger bu rn,
bir retim gesi olarak tekrar baka bir retim alanina geerse ve |o
|cn|o bir sermaye serbest kalirsa, dolaylidir. Her iki durumda da, X'in
kaybettigi ve, yerinin doldurulmasi iin, para piyasasi zerinde baski
yaptigi sermayeyi, ona, i arkadalari yedek sermaye olarak saglayabilir-
ler. Bu durumda olup biten herey bir transferdir.
Eger tersine, rnn fiyati ykselirse, sermayenin henz yatiril-
mami bir kismi dolaimdan alinir. Bu, retim srecine yatirilan serma-
yenin organik bir parasi olmayip, retim geniletilmedigi takdirde,
sre-dii birakilan para-sermayeyi oluturur. retim gelerinin fiyatla-
rinin, meta-sermaye olarak piyasaya gtrlmeden nce belli oldugunu
varsaydigimiza gre, gerek bir deger degiikligi, geriye dogru hareket
ederek, diyelim, hammaddelerin fiyatinda bir ykselmeye yolaacagi
iin, fiyatlarda bir ykselmeye neden olabilirdi. Bu durumda, kapitalist
X, meta-sermaye olarak dolaan rn ile mevcut retken ikmali ze-
rinden bir kazan saglayabilirdi. Bu kazan ona ek bir sermaye saglar ve
bu da, imdi, yeni ve daha yksek fiyatli retim geleri ile iine devam
etmesi iin gerekli olabilirdi.
Ya da, fiyatlardaki ykseli, yalnizca geici olabilir. O zaman, ka-
pitalist X'in, ek sermaye olarak duyacagi gereksinme, X'in rn, teki
ikollari iin retim gesi oluturmasi lsnde, teki taraf iin serbest
kalan sermaye halini alir. Birinin kaybettigini digeri kazanmitir. [sayfa 811|
2T
Kurl Murks
Kupilul ll
ONALTINCI BLM
DEGEN-SERMAYENN DEVR
I. YILLIK ARTI-DEGER ORANI
2.5OO sterlinlik bir dner sermayenin bete-drdnn, 2.OOO ster-
lininin degimeyen-sermaye (retim malzemeleri), bete-biri 5OO sterli-
nin ise cretlere yatirilmi degien-sermaye oldugunu varsayalim.
Devir dnemi 5 hafta olsun: alima dnemi 4 hafta, dolaim
dnemi 1 hafta. Bu durumda, sermaye I, 2.OOO sterlin olup, 1.6OO sterlin-
lik degimeyen-sermaye ile 4OO sterlinlik degien-sermayeden olu-
mutur; sermaye II, 5OO sterlindir, 4OO sterlini degimeyen, 1OO sterlini
degien-sermayedir. Her alima haftasinda 5OO sterlinlik bir sermaye
yatirilmaktadir. Elli haftalik bir yilda, 5O kez 5OO, yani 25.OOO sterlinlik bir
yillik rn retilmektedir. alima dneminde srekli olarak kullanilan
2.OOO sterlinlik sermaye I, bylece 12 kez devretmektedir. 12 kez
2.OOO, 25.OOO sterlin eder. Bu 25.OOO sterlinin bete-drd ya da 2O.OOO
sterlini retim aralarina yatirilmi degimeyen-sermaye, ve bete-biri
ya da 5.OOO sterlini cretlere yatirilmi degien-sermayedir. 2.5OO sterlin-
lik toplam sermaye, bylece, 25.OOO : 2.5OO ya da [sayfa 812| 1O kez devret-
22
Kurl Murks
Kupilul ll
mektedir.
retimde harcanan degien dner sermaye, ancak, kendi deg-
eri-nin ierisinde yeniden retilmekte oldugu rn satildigi, bir kez daha
emek-gc demesine yatirilmak zere meta-sermayeden para-serma-
yeye evrildigi lde, dolaim sreci ierisinde yeniden hizmet edebi-
lir. Ama ayni ey, retime yatirilmi bulunan ve degeri, rnde, kendi
degerinin bir kismi olarak yeniden ortaya ikan, degimeyen dner ser-
maye (retim malzemeleri) iin de dogrudur. Bu iki kisimda dner
sermayenin degien ve degimeyen kisminda ortak olan ve bunlari
sabit sermayeden ayirdeden ey, bunlardan rne aktarilan degerin,
meta-sermaye tarafindan dolatirilmasi, yani rnn meta olarak dolaimi
degildir. rnn degerinin bir kismi, ve bylece, meta olarak dolaan
rnn, meta-sermayenin degerinin bir kismi, daima, sabit sermayenin
ainan ve yipranan kismini, yani retim sreci sirasinda sabit sermaye-
nin rne aktardigi deger kismini ierir. Gerek fark udur: Sabit serma-
ye, retim srecinde, dner sermayenin (degimeyen dner sermaye
c||| degien dner sermayeye eit) daha uzun ya da daha kisa bir devir
dnemleri evrimi boyunca kendi eski kullanim-biiminde ilev yapma-
ya devam eder, oysa her tek devir, retim alanindan meta-sermaye
biiminde dolaim alanina geen tm dner sermayenin yerine konul-
masi kouluna baglidir. Degimeyen dner sermaye ile degien dner
sermayede, dolaimin ilk aamasi, M'P', ortaktir. kinci evrede bunlar
ayrilirlar. Metain tekrar evrildigi para, kismen bir retken ikmale (degi-
meyen dner sermayeye) dntrlr. Kendisini oluturan kisimlarin
farkli satin alinma vadelerine bagli olarak paranin bir kismi hemen, di-
ger bir kismi daha sonra paradan retim malzemelerine evrilmek du-
rumundadir, ama sonuta tmyle bu ekilde tketilir. Metain satii ile
gerekleen paranin diger bir kismi, retim srecine katilmi bulunan
emek-gcnn denmesinde yava yava harcanmak zere para-ikmal
biiminde alikonur. Bu kisim, degien dner sermayeyi oluturur. Ne
var ki, her iki kismin btnyle yerine konmasi, daima sermayenin dev-
rinden, rne evrilmesinden, rnden metaya, metadan paraya evril-
mesinden kaynaklanir. Bundan nceki blmde, degimeyen ve degien
dner sermayenin devrinin, sabit sermaye hi dikkate alinmaksizin bira-
rada ve ayri ayri ele alinmasinin nedeni ite budur. [sayfa 818|
imdi ele alacagimiz sorunda bir adim daha atacagiz ve dner
sermayenin degien kismini, sanki dner sermayeyi tek baina olu-
turuyormu gibi ilerleyecegiz. Bir baka deyile, onunla birlikte devre-
den degimeyen dner sermayeyi inceleme-dii birakacagiz.
2.5OO sterlinlik bir sermaye yatirilmitir ve yillik rnn degeri
25.OOO sterlindir. Ama dner sermayenin degien kismi 5OO sterlindir;
bu nedenle, 25.OOO sterlinin ierdigi degien-sermaye, 25.OOO ||0 5,
yani 5.OOO sterlindir. Bu 5.OOO sterlini 5OO sterline blecek olursak, tipki
2.5OO sterlinlik toplam sermayede oldugu gibi, devir sayisinin 1O oldugu-
23
Kurl Murks
Kupilul ll
nu grrz.
Yalnizca arti-deger retiminin szkonusu oldugu burada, bu or-
talama hesabi yapmak tamamen dogrudur; bu hesaba gre, yillik r-
nn degeri, bu sermayenin srekli olarak bir tek alima dneminde
kullanilan kisminin degerine degil, yatirilan sermayenin degerine bln-
mektedir (yani ele aldigimiz durumda, 4OO'e degil 5OO'e; sermaye I'e
degil, sermaye I c||| sermaye II'ye blnmektedir). Bir baka gr ai-
sindan, daha sonra grecegiz ki, bu ortalama hesabin genellikle tam
dogru olmamasi gibi, bu hesap da tam olarak dogru degildir. Yani bu
hesap ekli, kapitalistin pratik amalarina uygun dmektedir, ama de-
vrin btn gerek durumlarini tam ve geregi gibi ifade etmemektedir.
Biz, imdiye degin, meta-sermaye degerin bir kismini, yani meta-
sermayenin ierdigi ve retim sreci sirasinda retilen ve rne katilan
arti-degeri grmezlikten gelmi bulunuyoruz. imdi dikkatimizi bu yne
evirmemiz gerekiyor.
Haftalik olarak yatirilan 1OO sterlinlik degien-sermayenin, %1OO'
lk, yani 1OO sterlinlik arti-deger rettigini kabul edersek, 5 haftalik bir
devir dnemi iin yatirilan 5OO sterlinlik degien-sermaye, 5OO sterlinlik
arti-deger retir, yani ignnn yarisi arti-emekten oluur.
5OO sterlinlik degien-sermaye, 5OO sterlinlik bir arti-deger retir-
se, 5.OOO sterlin, on kez 5OO sterlin, yani 5.OOO sterlin arti-deger retir.
Ama yatirilan degien-sermaye 5OO sterlini bulmaktadir. Bir yil boyunca
retilen toplam arti-degerin, yatirilmi degien-sermayenin toplam dege-
rine olan oranina, biz, yillik arti-deger orani diyoruz. Ele aldigimiz du-
rumda, bu oran 5.OOO'in 5OO'e orani, yani %1.OOO'dir. Bu orani daha
yakindan inceleyecek olursak, bunun, yatirilmi degien-sermaye tarafin-
dan bir devir [sayfa 814| dnemi boyunca retilen arti-deger oraninin,
degien-sermayenin devir sayisi ile arpimina eit oldugunu grrz (bu
devir sayisi, tm dner sermayenin devir sayisi ile akimaktadir).
ncelemekte oldugumuz durumda, bir devir dnemi iin yatirilmi
degien-sermaye, 5OO sterlindir. Bu sre ierisinde retilen arti-deger de
gene 5OO sterlindir. Bir devir dnemi iin arti-deger orani bu nedenle
5OO
a
: 5OO
d
, yani %1OO'dr. Bu %1OO, bir yillik devir sayisiyla, 1O ile arpil-
diginda, 5.OOO
a
: 5OO
d
, yani %1.OOO eder.
Bu, yillik arti-deger oranidir. Belirli bir devir dnemi sresince
elde edilen arti-deger miktarina gelince, bu, bu srede yatirilmi degien-
sermayenin degerinin, yani elimizdeki rnekte 5OO sterlinin, arti-deger
orani ile, bu rnekle 5OO ile 1OO : 1OO'n arpimina, yani 5OO kez I'e, yani
5OO sterline eittir. Eger yatirilmi degien-sermaye 1.5OO sterlin olsaydi,
ayni arti-deger orani ile, arti-deger miktari, 1.5OO kez 1OO : 1OO, yani
1.5OO sterlin olurdu.
Yilda on devir yapan, 5.OOO sterlinlik arti-deger reten ve bu ne-
denle de yillik arti-deger orani %1.OOO olan, 5OO sterlinlik degien-ser-
mayeye, biz, sermaye A diyecegiz..
24
Kurl Murks
Kupilul ll
imdi de, 5.OOO sterlinlik diger bir degien-sermaye B'nin btn
bir yil iin (yani burada 5O hafta iin) yatirildigini ve bylece yilda yalniz-
ca bir kez devrettigini varsayalim. Ayrica, yilin sonunda, rnn tamam-
landigi ayni gn bedelinin dendigini, bylece evrildigi para-sermayenin
ayni gn geri dndgn kabul edelim. Bu durumda, dolaim dnemi
sifir olup, devir dnemi, alima dnemine, yani bir yila eittir. Bundan
nceki durumda oldugu gibi, emek-srecinde, her hafta 1OO sterlinlik,
yani 5O haftada 5.OOO sterlinlik bir degien-sermaye bulunacaktir. Arti-
deger orani ayni, yani %1OO olsun, yani ayni uzunluktaki ignnn yari-
si, arti-emekten olusun. Eger 5 haftayi gznne alirsak, yatirilmi de-
gien-sermaye 5OO sterlin, arti-deger orani %1OO ve bu nedenle de 5 haf-
tada retilen arti-deger miktari 5OO sterlindir. Smrlen emek-gc
miktari ile, smr yogunlugunun, burada, sermeye A'dakiyle ayni ol-
dugu kabul edilmitir.
1OO sterlinlik yatirilmi degien-sermaye, her hafta, 1OO sterlinlik
bir arti-deger retmekte, dolayisiyla 5O haftada, 5O x 1OO = 5.OOO sterlin-
lik yatirilmi sermaye, 5.OOO sterlinlik bir arti-deger retmektedir. Yillik
olarak retilen arti-deger miktari, daha nceki durumdaki gibi 5.OOO
sterlindir, ama yillik arti-deger orani [sayfa 815| tamamen farklidir. Bu, bir
yilda retilen arti-degerin, yatirilmi degien-sermayeye blnmesine
eittir: 5.OOO
a
: 5.OOO
d
, yani %1OO'dr, oysa sermaye A durumunda bu,
%1.OOO'di.
Hem sermaye A, hem de sermaye B durumunda, haftada 1OO
sterlinlik degien-sermaye yatirmitik. Kendini geniletme derecesi ya
da arti-deger orani da aynidir, yani %1OO'dr, ve degien-sermayenin
byklg de aynidir, yani 1OO sterlindir. Ayni miktarda emek-gc
smrlmekte, her iki durumda da smr hacmi ve derecesi eit ol-
makta, alima gnleri ayni olup, gerekli-emege ve arti-emege eit bir
biimde blnmektedir. Yil boyunca kullanilan degien-sermaye mik-
tari her iki durumda da 5.OOO sterlindir; bu, ayni miktarda emegi hareke-
te geirmekte ve bu eit iki sermaye tarafindan harekete getirilen emek-
gcnden ayni miktarda arti-deger, 5.OOO sterlin, elde etmektedir. Ne
var ki, sermaye A ve B'nin yillik arti-deger oranlarinda %DOO'lk bir fark
vardir.
Bu grng, her durumda, arti-deger oraninin, yalniz degien-
sermaye tarafindan harekete geirilen emek-gcnn smrlme mik-
tari ile yogunluguna bagli olmayip, ayni zamanda, dolaim srecinden
dogan aiklanmasi olanaksiz etkilere de bagli bulundugu izlenimini ya-
ratmaktadir. Ve gerekten de bu byle yorumlanmi ve bu yalin bii-
minde olmasa bile hi degilse daha karmaik ve gizli biimi (yillik kr
orani) ile yirmilerin baindan hem rikardocu okulun tamamiyla kk-
n kazimitir.
Sermaye A ve B'yi, yalniz grnte degil, fiilen de tamamen ayni
koullar iine koyar koymaz, bu grngnn garipligi derhal yokolmakta-
25
Kurl Murks
Kupilul ll
dir. Bu eit koullar, ancak, degien-sermaye B, btnyle, sermaye A
gibi ayni zaman dneminde emek-gcne yapilan deme iin harcan-
diginda varolur.
Bu durumda 5.OOO sterlinlik sermaye B, 5 hafta iin yatiriliyor ve
haftada 1.OOO sterlinlik yatirim, yilda 5O.OOO sterlin ediyor. Arti-deger de,
ayni ekilde, varsayimlarimiza gre 5O.OOO sterlindir. Devreden 5O.OOO
sterlinlik sermaye, 5.OOO sterlinlik yatirilmi sermayeye blnrse, devir
sayisi 1O olur. Arti-deger orani, 5.OOOa : 5.OOOd, yani %1OO, devir sayisiyla,
yani 1O ile arpildiginda yillik arti-deger orani 5O.OOO
a
: 5.OOO
d
, yani 1O : l,
ya da %1.OOO olur. imdi, A ve B iin yillik arti-deger orani aynidir, yani
%l.OOO'dir, ama arti-deger miktarlari B iin 5O.OOO sterlin, A iin 5.OOO
sterlindir. Bu durumda, retilen arti-deger miktarlarinin bir [sayfa 816| birine
orani, yatirilan sermaye A ve B'nin birbirine olan orani gibidir, yani 5.OOO:
5OO = 1O : l'dir. Ama sermaye B, ayni sre ierisinde, sermaye A'nin
harekete geirdigi emek-gcnn on katini harekete geirir.
Ancak fiilen emek-srecinde kullanilan sermaye arti-deger retir
ve buna, arti-deger ile ilgili btn yasalar ve bu arada, belli bir arti-deger
oraninda, arti-deger miktarinin degien-sermayenin nispi byklg ile
belirlendigini ifade eden yasa da bu sermayeye uygulanir.*
Emek-srecinin kendisi zamanla llr. Eger ignnn uzun-
lugu belli ise (yillik arti-deger oranindaki farki aiga ikarmak iin, A ve
B ile ilgili btn, koullarin eit oldugunu varsaydigimiz burada oldugu
gibi) alima haftasi, belli sayida ignlerinden oluur. Ya da, herhangi
bir alima dnemini, rnegin 5 haftalik bu alima dnemini, eger
ign 1O saat ve alima haftasi 6 gn kabul edilecek olursa, 8OO saat-
lik tek bir ign olarak ele alabiliriz. Bu sayiyi, bir de, her gn ayni
emek-srecinde birlikte ve ayni zamanda alian emekilerin sayisi ile
arpmamiz gerekir. Eger bu sayi 1O olarak alinirsa, bir haftada, 6O kez
1O, yani 6OO saat bulunacak ve 5 haftalik bir alima dnemi ise 6OO kez
5, yani 8.OOO saat edecektir. Arti-deger orani ile ign uzunlugu ayni
oldugundan, eger eit miktarlarda emek-gc (emeki sayisi ile arpilmi
ayni fiyata sahip bir emek-gc) ayni zamanda harekete geirilecek
olursa, eit byklkte degien-sermayeler kullanilmi olur.
imdi balangitaki rneklerimize dnelim. Hem A ve hem de B
durumunda, haftalik 1OO sterlinlik eit degien-sermayeler, btn yil bo-
yunca her hafta yatirilmaktadir. Emek-srecinde fiilen ilev yapan yatiril-
mi degien-sermayeler bu nedenle eittir, ama, yatirilmi degien-ser-
mayeler hi de eit degildir. A durumunda, her 5 hafta iin 5OO sterlin
yatirilmaktadir ve her hafta bunun 1OO sterlini kullanilmaktadir. B duru-
munda, ilk 5 hafta iin 5.OOO sterlin yatirilmasi gerekir ve bunun ancak
1OO sterlini her hafta, yani 5 haftada 5OO sterlini, ya da yatirilmi sermay-
enin onda-biri kullanilmaktadir. kinci 5 haftalik dnemde 4.5OO sterlin
* lc/|c|, Birinci Cilt, Onbirinci Blm. -EJ.
2
Kurl Murks
Kupilul ll
yatirilmasi gerekir, ama bunun yalniz 5OO sterlini kullanilir, vb.. Belirli bir
zaman dnemi iin yatirilmi degien-sermaye, ancak, emek-srecinin
dahil oldugu zaman kesimine gerekten adim [sayfa 817| attigi, emek-sre-
cinde gerekten ilev yaptigi lde kullanilan, dolayisiyla fiilen ilev
yapan ve etkin olan degien-sermayeye evrilir. Bir kisminin daha sonra
kullanilmak zere yatirildigi aradaki zamanlarda bu kisim, emek-sreci
iin pratik olarak mevcut degildir ve bu yzden de deger ya da arti-
deger oluumunda herhangi bir etkisi yoktur. rnegin 5OO sterlinlik ser-
maye A'yi alalim. Bu sermaye 5 hafta iin yatirilmitir, ama her hafta ar-
darda emek-srecine yalniz 1OO sterlin girer. Birinci haftada bu sermay-
enin bete-biri kullanilir; stok halinde bulunmasina karin bete-drd
kullanilmadan ve bu nedenle de gelecek 4 haftadaki emek-sreleri
iin yatirilmi bulunmaktadir.
Yatirilan degien-sermaye ile kullanilan degien-sermaye arasin-
daki bagintiyi farklilatiran koullar, arti-deger retimini arti-deger orani
belli olduguna gre, ancak, bu koullar, belli bir zaman dnemi ieri-
sinde, diyelim bir hafta, 5 hafta vb. ierisinde, gerekten kullanilabilecek
degien-sermaye miktarini farklilatirdiklari lde ve ancak bu olgu
nedeniyle etkiler. Yatirilmi degien-sermaye, degien-sermaye olarak,
ancak, kullanilmadan yatirilmi bulundugu, stok halinde kaldigi sre
iinde degil, fiilen kullanildigi lde ve srede ilev yapar. Ne var ki,
yatirilmi degien-sermaye ile kullanilan degien-sermaye arasindaki ba-
gintiyi farklilatiran btn koullar, (ya alima dnemindeki, ya dolaim
dnemindeki, ya da her ikisindeki fark ile belirlenen) devir dnemlerin-
deki farka indirgenir. Arti-deger retimi yasasi, eger arti-deger orani ayni
ise, ilev yapan eit miktardaki degien-sermayelerin, eit miktarlarda
arti-deger rettiklerini ifade eder. Bu durumda, eger sermaye A ve B ta-
rafindan, eit zaman dnemlerinde, eit arti-deger oranlari ile, eit miktar-
larda degien-sermaye kullaniliyorsa, bunlarin, belirli bir zaman dnemi
iin kullanilan bu degien-sermayenin, ayni sre iin yatirilan degien-
sermayeye orani ne kadar farkli olursa olsun, ve bu yzden de, retilen
arti-deger miktarlarinin kullanilan degil genellikle yatirilmi bulunan
degien-sermayeye orani ne kadar farkli olursa olsun, eit zaman d-
nemlerinde, eit miktarlarda arti-deger retmeleri gerekir. Bu orandaki
farklilik, ortaya konmu bulunan arti-deger retimi yasalari ile elimek
yle dursun, bu yasalari dogrular ve bu yasalarin kainilmaz sonularin-
dan birisidir.
Sermaye B'nin ilk 5 haftalik retken dnemini gzden geirelim.
Beinci haftanin sonunda 5OO sterlin kullanilmi ve [sayfa 818| tketilmitir.
rnn degeri 1.OOO sterlindir, ve dolayisiyla 5OO
a
: 5OO
d
= %1OO'dr.
Tipki sermaye A'da oldugu gibi. Sermaye A'da, arti-degerin yatirilan ser-
maye ile birlikte gereklemesine karin, sermaye B'de, durumun byle
olmamasi olgusu, sorunun yalnizca arti-deger retimi, ve bu arti-degerin
kendi retimi sirasinda yatirilmi bulunan degien-sermayeye orani ol-
27
Kurl Murks
Kupilul ll
dugu bu noktada bizi ilgilendirmiyor. Ama tersine, sermaye B'de, arti-
deger oranini, yatirilan 5.OOO sterlinlik sermayenin kullanilan ve dolayi-
siyla arti-deger retimi sirasinda tketilen kismi ile degil de, yatirilmi bu
toplam sermayenin kendisi ile olan oranini hesaplarsak, bunun 5OO
a
:
5.OOO
d
, yani 1/1O, yani %1O oldugunu grrz.
Demek ki, bu oran sermaye B iin %1O, sermaye A iin %1OO,
yani B'nin on kati oluyor. Kariligi denmi ve denmemi emek arasin-
da eit bir ekilde blnm bulunan eit miktarda emegi harekete
geirmi olan eit sermayelerin arti-deger oranlarindaki bu farkin, arti-
deger retimi yasalarina aykiri oldugu sylenecek olursa yaniti ok ba-
sittir ve fiili ilikilere bir gzatmakla hemen verilebilir: Sermaye A'da, fiili
arti-deger orani, yani 5OO sterlinlik bir degien-sermaye tarafindan 5 hafta-
da retilen arti-degerin, bu 5OO sterlinlik degien-sermaye ile olan ilikisi
belirtilmitir. Sermaye B'de ise buna karilik, yapilan hesap biiminin,
arti-deger retimi ile, ya da bu retime tekabl eden arti-deger oraninin
belirlenmesi ile hi bir ilikisi yoktur. nk 5OO sterlinlik bir degien-
sermaye tarafindan retilen 5OO sterlinlik arti-deger, kendi retimi si-
rasinda yatirilmi bulunan 5OO sterlinlik degien-sermaye ile ilikili olarak
degil, onda-dokuzu, yani 4.5OO sterlini, bu 5OO sterlinlik arti-degerin re-
timi ile hi bir ilikisi bulunmayip, tersine, gelecekteki 45 hafta boyunca
yava yava ilev yapmak zere ayrildigi iin, imdi ele alinmi bulunan
ilk 5 haftalik retim bakimindan varligi dahi szkonusu olamayan 5.OOO
sterlinlik bir sermaye ynnden hesaplanmitir. Demek oluyor ki, bu
durumda, A ve B'nin arti-deger oranlarindaki fark, hi bir sorun yarat-
mamaktadir.
imdi de, sermaye A ve B iin yillik arti-deger oranlarini kari-
latiralim. Bu, sermaye B iin 5.OOO
a
: 5.OOO
d
== %1OO'dr; sermaye A
iin 5.OOO
a
: 5OO
d
= %1.OOO'dir. Ama, arti-deger oranlarinin birbirlerine
olan orani eskisi gibi aynidir. O zaman yleydi:
[sayfa 81D|
imdi ise yle:
Ama, %1O: %1OO = %1OO : %1.OOO, bylece oran aynidir. Ama
imdi sorun degimitir. Sermaye B'nin yillik orani, 5.OOO
a
: 5.OOO
d
=
%1OO, bizim bildigimiz retim yasasindan, ve bu retime tekabl eden
arti-deger oranindan, en kk bir sapma hatta sapma belirtisi bile
gstermiyor. Yil boyunca 5.OOOd yatirilmi, retken biimde tketilmi
ve bu 5.OOOa retmitir. Bu nedenle arti-deger orani yukaridaki 5.OOO
a
:
5.OOO
d
= %1OO kesrine eittir. Yillik oran, fiili arti-deger oranina uymakta-
Sermaye B'nin Arti Deger Orani %1O
Sermaye A'nin Arti Deger Orani
=
%1OO
Sermaye B'nin Yillik Arti Deger Orani %1OO
Sermaye A'nin Yillik Arti Deger Orani
=
%1.OOO
28
Kurl Murks
Kupilul ll
dir. Bu nedenle bu durumda, aiklanmasi gerekli bir anormallik gste-
ren, sermaye B degil, sermaye A'dir.
Buradaki arti-deger orani, 5.OOO
a
: 5OO
d
= %1.OOO'dir. Birinci du-
rumda, 5 haftanin rn 5OO
a
onda-dokuzu retimde kullanilmayan 5.OOO
sterlinlik bir sermaye iin hesaplandigi halde, imdi, 5OO
d
iin, yani
5.OOO
a
'nin retiminde fiilen kullanilan degien-sermayenin ancak onda-
biri iin 5.OOO
a
hesaplami oluyoruz; nk, 5.OOOa bir tek be haftalik
dnemde tketilen 5OO sterlinlik bir sermayenin degil, 5O hafta boyunca
retken bir ekilde tketilen 5.OOO sterlinlik bir degien-sermayenin r-
ndr. lk durumda, 5 haftada retilen arti-deger, 5O hafta iin yatirilan
ve bu 5 haftada tketilenin on kati olan bir sermaye iin hesaplanmitir.
imdi ise 5O haftada retilen arti-deger, 5 hafta iin yatirilan ve 5O hafta
da tketilenden on kez kk olan bir sermaye iin hesaplaniyor.
5OO sterlinlik sermaye A, hi bir zaman 5 haftalik bir sreden
daha fazla yatirilmamitir. Bu zamanin sonunda geri dner ve bir yil bo-
yunca on devir yaparak ayni sreci on kez yenileyebilir. Bundan iki so-
nu ikar:
8/|/nc/s/. A durumunda yatirilan sermaye, sermayenin, bir haftalik
retken srete srekli kullanilan kismindan ancak be kez daha byk-
tr. Buna karilik, 5O haftada ancak bir devir yapan ve bu yzden de 5O
hafta iin yatirilmasi gereken sermaye B, bir hafta iin srekli kullanila-
bilecek kendi kisimlarindan elli kez byktr. Devir, bu nedenle, yil
ierisinde retim sreci iin yatirilan sermaye ile, belli bir retim d-
nemi, diyelim bir hafta iin srekli kullanilabilir sermaye arasindaki bagin-
tiyi degitirmektedir. yleyse burada, 5 haftanin arti-degeri, bu 5 hafta
boyunca kullanilan sermaye iin degil, 5O hafta iin kullanilan, on [sayfa
82O| kez daha byk bir sermaye iin hesaplandigi birinci durumla kari
kariyayiz.
l//nc/s/. sermaye A'nin 5 haftalik devir dnemi yilin ancak onda-
birini kapsamakta ve bylece bir yil, 5OO sterlinlik sermaye A'nin ardar-
da yeniden yatirildigi byle on devir dnemini iermektedir. Burada,
kullanilan sermaye, 5 hafta iin yatirilmi sermayenin, yillik devir d-
nemi sayisi ile arpimina eittir. Yil boyunca kullanilan sermaye, 5OO kez
1O, yani 5.OOO sterlindir. Yil boyunca yatirilan sermaye 5,OOO : 1O, yani
5OO sterlindir.
Gerekten de, bu 5OO sterlin daima yeniden kullanilmakla birlik-
te, her 5 haftada yatirilan miktar, hi bir zaman bu ayni 5OO sterlini
gemez. Buna karilik, sermaye B'de, 5 hafta boyunca yalniz 5OO sterlin
kullaniliyor ve bu 5OO sterlin bu 5 hafta iin yatirilmi oluyor. Ama bu
durumda devir dnemi 5O hafta olduguna gre, bir yilda kullanilan ser-
maye, her 5 hafta iin yatirilan sermayeye degil, 5O hafta iin yatirilan
sermayeye eittir. Yilda retilen arti-deger miktari, arti-deger orani belli
olduguna gre, yil boyunca yatirilan sermaye ile degil, yil boyunca kulla-
nilan sermaye ile orantilidir. Bu nedenle, yilda bir devir yapan 5.OOO
2
Kurl Murks
Kupilul ll
sterlinlik bir sermaye iin, bu miktar, yilda on kez devreden 5OO sterlin-
lik sermayeninkinden daha byk degildir. Ve byle olmasinin tek ne-
deni, yilda bir devir yapan sermayenin, yilda on kez devir yapan serma-
yeden on kez daha byk olmasidir.
Bir yil boyunca devreden degien-sermaye dolayisiyla, yillik r-
nn ya da yillik harcamanin bu kisma eit olan kismi, o yil boyunca
fiilen kullanilan, retken biimde tketilen degien-sermayedir. Bura-
dan u sonu ikar ki, eger bir yilda devreden degien-sermaye A ile
gene bir yilda devreden degien-sermaye B eit ise ve kendini geniletme
eit koullar altinda kullaniliyorsa, ve bylece arti-deger orani her ikisi
iin de ayni ise o zaman, bir yilda retilen arti-deger miktarinin da, ayni
ekilde, her ikisi iin ayni olmasi gerekir. Bylece, bir yil iin hesaplanan
arti-deger oraninin da ayni olmasi gerekir, nk bu oran
yilda retilen arti-deger
miktari
/
yilda devredilen degien-sermaye
ile ifade edildigi kadariyla, kullanilan sermaye
miktarlari aynidir. Ya da genel bir ifadeyle: Devreden degien-sermaye-
lerin nispi byklg ne olursa olsun, bunlarin yilda rettikleri arti-dege-
rin orani, bu sermayelerin ortalama dnemlerdeki (diyelim, bir haftadaki
ya da bir gndeki) arti-deger orani ile belirlenir. [sayfa 821|
Arti-deger retimi ile, arti-deger oraninin belirlenmesi yasalarinin
tek sonucu budur.'
imdi, (daha nce de dedigimiz gibi, yalniz ,degien-sermayeyi
dikkate alarak)
yilda devreden sermaye
/
yatirilan sermaye
orani ile neyin ifade edildigini
grelim. Bu blme, bir yilda yatirilan sermayenin yaptigi devir sayisini
gsterir.
Sermaye A durumunda:
yilda devreden 5.OOO sterlinlik sermaye
yatirilan 5OO sterlinlik sermaye
Sermaye B durumunda:
yilda devreden 5.OOO sterlinlik sermaye
yatirilan 5.OOO sterlinlik sermaye
Her iki orantida da, pay, yatirilan sermayenin, devir scy|s| ile ar-
pimini ifade ediyor; sermaye A'da, 5OO kez 1O; sermaye B'de, 5.OOO kez
1. Ya da bu, bir yil iin hesaplanan devir :cmcn|n|n tersiyle de arpilabi-
lir. A iin devir zamani bir yilin
1
/
1O
'udur; ters evrilen devir zamani
1O
/
1
yildir; dolayisiyla 5OO kez
1O
/
1
, yani 5.OOO'dir. Sermaye B'de 5.OOO kez
1
/
1
.
yani 5.OOO'dir. Payda, devredilen sermayenin, ters evrilmi devir scy|s|
ile arpimini ifade eder; sermaye A'da 5.OOO kez
1
/
1O
; sermaye B'de
5.OOO kez
1
/
1
.
Bir yilda devreden iki degien-sermayenin harekete geirdigi eme-
gin her birinin miktari (denen ve denmeyen emegin toplami) bu du-
rumda eittir, nk devreden sermayelerin kendileri eit oldugu gibi,
bunlarin kendini geniletme oranlari da ayni ekilde eittir.
Bir yilda devreden degien-sermayenin, yatirilan degien-sermay-
eye orani, 1) yatirilacak sermayenin, belirli bir alima dneminde kul-
270
Kurl Murks
Kupilul ll
lanilan degien-sermayeye oranini belirtir. Eger devir sayisi, A durumun-
da oldugu gibi 1O ve bir yilda da 5O hafta oldugu kabul edilirse, o zaman,
devir dnemi 5 hafta olur. Bu 5 hafta iin degien-sermaye yatirilmasi
gerekir ve 5 hafta iin yatirilacak bu sermaye, bir haftada kullanilan
degien-sermayenin 5 kati olmalidir. Yani bir hafta boyunca, yatirilan
sermayenin (rnegimizde 5OO sterlinin) ancak bete-biri kullanilabilir.
Buna karilik, devir sayisinin
1
/
1
oldugu sermaye B'de, devir zamani 1 yil,
yani 5O haftadir. Yatirilan sermayenin, bir haftada kullanilan sermayeye
orani bu nedenle 5O : 1'dir. Eger durum B iin de A gibi olsaydi, B'nin
haftada 1OO sterlin yerine 1.OOO sterlin yatirmasi [sayfa 822| gerekirdi. 2)
Bundan u sonu ikar ki, ayni miktarda degien-sermayeyi, ve dolayi-
siyla, arti-deger orani belli olduguna gre ayni miktarda emegi (de-
nen ve denmeyen) harekete geirmek ve bylece yil ierisinde ayni
miktarda, arti-deger retmek iin B, A'nin on kati sermaye (5.OOO ster-
lin) kullanmitir. Gerek arti-deger orani, belirli bir dnem esnasinda
kullanilan degien-sermayenin, ayni zaman ierisinde retilen arti-dege-
re olan oranindan; ya da bu srede kullanilan degien-sermaye tarafin-
dan harekete geirilen denmemi emek-miktarina olan oranindan
baka bir ey degildir. Bunun, degien-sermayenin, kullanilmadan yati-
rilmi oldugu sredeki kismi ile hi bir ilikisi yoktur. Dolayisiyla, bunun
gene, sermayenin, belirli bir zaman dneminde yatirilan kisminin, ayni
zaman dneminde kullanilan kismina olan oraniyla da bu, farkli ser-
mayeler iin, devir dnemi tarafindan degiiklige ugratilan ve farklila-
tirilan bir orandir hi bir ilikisi yoktur.
Bu anlatilanlardan daha ok u sonu ikar ki, yillik arti-deger
orani ancak bir tek durumda, emegin smrlme derecesini ifade eden
gerek arti-deger orani ile akiir; yani, yatirilan sermayenin yilda ancak
bir kez devrettigi ve bylece yatirilan sermayenin, bir yil boyunca devre-
den sermayeye eit oldugu, ve bu nedenle, o yil boyunca retilen arti-
deger miktarinin bu retimde o yil ierisinde kullanilan sermayeye olan
oraninin, yil ierisinde retilen arti-deger miktarinin yil boyunca yatirilan
sermayeye olan oraniyla akitigi ve zde oldugu durumda.
A) Yillik arti-deger orani,
yil boyunca retilen arti-deger miktari
yatirilan degien sermaye
'ye eittir. Ama yil boyunca retilen arti-deger miktari, ger-
ek arti-deger oraninin, bunun retiminde kullanilan degien-sermaye
ile arpimina eittir. Yillik arti-deger miktarinin retiminde kullanilan ser-
maye, yatirilan sermaye ile bu sermayenin devir sayisinin bu sayiya biz
n diyecegiz arpimina eittir. Forml A, bylece u hali alir:
B) Yillik arti-deger orani,
gerek arti-deger orani x yatirilan degien-sermaye x n
yatirilan degien-sermaye
'ye eittir. rnegin, sermaye B iin 1OO x 5.OOO x 1/5.OOO yani
27T
Kurl Murks
Kupilul ll
%1OO, Ancak n'nin 1'e eit oldugu, yani yatirilan degien-sermaye, yilda
[sayfa 828| yalniz bir devir yaptigi ve bylece, kullanilan ya da yilda bir devir
yapan sermayeye eit oldugu zamandir ki, yillik arti-deger orani, gerek
arti-deger oranina eittir.
Yillik arti-deger oranina 4', gerek arti-deger oranina c', yatirilan
degien-sermayeye J, devir sayisina n diyelim. Buna gre,
Diger bir deyile, 4', c'n'ye eittir ve ancak n = 1 oldugunda c' 'ye
eittir, yani 4' = c' /e: 1, yani c' 'dr.
Bundan u sonu da ikar ki, yillik arti-deger orani, daima, c'
n'ye, yani bir devir dneminde tketilen degien-sermaye tarafindan bu
dnemde retilen gerek arti-deger oraninin, bu degien-sermayenin
bir yildaki devir sayisi ile arpimina, ya da (ayni ey demek olan) bu
sermayenin bir yil iin hesaplanan devir :cmcn|n|n tersiyle arpimina
eittir. (Eger degien-sermaye, yilda on kez devrediyorsa, onun devir
zamani bir yilin 1/1O'udur; ters evrilmi devir zamani ise 1O/1, yani
1O'dur.)
Ayrica, u sonu da ikar ki, n 1'e eit oldugunda, 4' = c' . n,
1'den byk oldugunda, yani yatirilan sermaye yilda birden fazla devir
yaptiginda, ya da devreden sermaye yatirilan sermayeden daha byk
oldugunda, 4', c' 'den byktr.
Ensonu, n, 1'den kk oldugunda, yani yil boyunca devreden
sermaye, yatirilan sermayenin ancak bir kismi olup devir dnemi bir
yildan daha uzun oldugunda 4', c' 'den kktr.
Bu son durum zerinde biraz duralim.
Devir dneminin 55 haftaya uzatilmasi diinda, eski rnegimizin
btn n varsayimlarini aynen koruyoruz. Emek-sreci, bir hafta iin
1OO sterlinlik bir degien-sermaye, dolayisiyla, devir dnemi iin 5.5OO
sterlin gerektirmekte ve her hafta 1OO
a
retmektedir; c', bu nedenle
nceki gibi %1OO'dr. Devir sayisi, n, burada 5O/55, yani 1O/11'dir, n-
k, devir zamani, 1 c||| 1/1O yil (5O hafta), yani 11/1O yildir.
Ve bu nedenle de %1OO'den kktr. Gerekten de, eger yillik
arti-deger orani %1OO olsaydi, yil boyunca 5.5OO
d
, 5.5OO
a
retirdi, oysa
bunun iin
11
/
1O
yil gerekiyor. 5.5OOO
d
bir yil boyunca ancak 5.OOO
a
retir,
bu yzden, yillik arti-deger orani 5.OOO
a
: 5.5OO
d
, yani
1O
/
11
ya da %DO
1O
/
11
'dir.
Yillik arti-deger orani, yani bir yil boyunca retilen arti-deger [sayfa
824| ile, (yil boyunca Je||eJen degien-sermayeden farkli olarak) genel
olarak yc|||||cn degien-sermaye arasindaki karilatirma, bu nedenle
c' J n
4' =
J
= c' n
%1OO x 5.5OO x
1O
/
11
1O 1.OOO
A' =
5.5OO
= 1OO x
11
=
11
= %DO
1O
/
11
272
Kurl Murks
Kupilul ll
salt znel bir karilatirma degildir; sermayenin kendi fiili hareketi bu
karitliga yol amaktadir. Sermaye A'nin sahibini ilgilendirdigi kadariyla
yatirmi bulundugu 5OO sterlinlik degien-sermaye, yil sonunda kendisi-
ne, 5.OOO sterlinlik bir arti-deger ile birlikte geri dnmtr. Yatirmi
oldugu sermayenin byklgn ifade eden, yil boyunca kullandigi ser-
maye miktari degil, dnemsel olarak kendisine dnen miktardir. Ele
alinan durumda, sermayenin, yil sonunda, kismen retken, ikmal ya da
kismen para-sermaye ya da meta-sermaye biiminde bulunmasinin, ve
bu farkli kisimlara hangi oranlarda blnm oldugunun bir nemi yok-
tur. Bu, sermayenin sahibini ilgilendirdigi kadariyla, 5.OOO sterlin, yatirmi
oldugu sermaye, kendisine, 5.OOO sterlinlik bir arti-deger ile birlikte geri
dnmtr. Sermaye C'nin sahibi iin (son sz edilen 5.5OO sterlinlik
sermaye iin) yil boyunca 5.OOO sterlin miktarinda arti-deger retilmitir
(5.OOO sterlin yatirilmitir ve arti-deger orani %1OO'dr), ama yatirdigi
sermaye ona henz geri dnmedigi gibi, retilen arti-deger de geri dn-
memitir.
A' = c' n, bir devir dnemi boyunca kullanilan degien-sermaye
iin geerli arti-deger oranini belirtmektedir; yani
bir devir dneminde retilen c miktari
bir devir dneminde kullanilan J
devir dnemlerinin sayisi ile arpilmalidir; yani yatirilan degien-
sermayenin yeniden-retim dnemlerinin, devresini yeniledigi dnem-
lerin sayisi ile arpilmalidir.
Grdk ki, (Buch I, Kap. IV'te) (Paranin Sermayeye Dnm)
ve ayrica (Buch I, Kap. XXI'de) (Basit Yeniden-retim), sermaye-deger
genel olarak harcanmi degil, yatirilmitir, nk bu deger, devresinin
eitli evrelerinden gemi olarak, iki noktasina dner, ve bunu da
arti-deger ile zenginlemi olarak yapar. Bu durum, ona, yatirilmi olma
niteligini vermektedir. iki anindan, dn anina kadar geen zaman,
bu sermayenin yatirilmi bulundugu zamandir. Sermaye-degerin izdigi
ve yatirilmasindan dnne kadar geen zamanla llen tm daire-
sel hareket onun devrini oluturur ve, bu devrin sresi, bir devir [sayfa 825|
dnemidir. Bu dnem sona erdigi ve devre tamamlandiginda, ayni ser-
maye-deger, ayni devreyi yenileyebilir ve bu nedenle yeniden
genileyebilir, arti-deger yaratabilir. Eger degien sermaye, bir yilda, ser-
maye A'da oldugu gibi on kez devrederse, bu ayni sermaye yatirimi, bir
yil boyunca, bir devir dnemine tekabl eden arti-deger miktarinin on
katini oluturur.
Kapitalist toplum aisindan bu yatirimin niteligi zerinde aik bir
anlayia varmak gereklidir.
Yilda on devir yapan sermaye A, bir yil boyunca on kez yatirilir.
Her devir dnemi iin yeni batan yatirilir. Ama ayni zamanda, yil boyun-
ca A, hi bir zaman bu 5OO sterlinlik ayni sermaye-degerden fazlasini
yatirmaz ve aslinda, bizim inceledigimiz retken sre iin hi bir za-
273
Kurl Murks
Kupilul ll
man bu 5OO sterlinden fazlasini elden ikartmaz. Bu 5OO sterlin bir de-
vresini tamamlar tamamlamaz, A, bunu ayni devreye yeni batan balatir;
kendi niteligi geregi sermaye, bu sermaye olma zelligini, ancak, birbiri-
ni izleyen retim srelerinde daima sermaye olarak ilev yaptigi iin
korur. stelik hi bir zaman, bu, be haftalik sreden fazlasi iin yatiril-
mamitir. Devir daha uzun srecek olursa, yetersiz kalir. Devir daha kisa
srecek olursa, bu sefer de bir kismi fazlalik halini alir. 5OO sterlinlik on
tane sermaye degil, 5OO sterlinlik |/| tane sermaye, birbirini izleyen arali-
klar ile on kez yatirilmitir. Yillik arti-deger orani, bu nedenle, 5OO sterlin-
lik sermayenin on yatirimi ya da 5.OOO sterlinlik sermaye iin degil, 5OO
sterlinlik bir sermayenin bir yatirimi iin hesaplanmitir. Tipki, bir ilinin
on kez devrettigi ve 1O ilinin ilevini yerine getirdigi halde, hi bir za-
man, dolaimdaki tek bir ilinden fazlasini temsil etmemesi gibi. Ne var
ki, her el degiikliginden sonra girdigi cepte bu para, tipki eskisi gibi bir
ilinin sahip oldugu ayni zde degeri korur.
Ayni ekilde, sermaye A, ardarda her geriye dnnde ve gene
yil sonundaki geriye dnnde, sahibinin, daima 5OO sterlinlik ayni ser-
maye-degerle i grdgn belirtir. Yani her seferinde, kendisine, yalniz
5OO sterlin geri dner. Yatirdigi sermaye, bu nedenle, hi bir zaman 5OO
sterlinden fazla degildir. Demek oluyor ki, bu 5OO sterlinlik yatirilan ser-
maye yillik arti-deger oranini ifade eden kesrin paydasini oluturmaktadir.
Bunun iin elimizde, yukarda sz edilen
forml vardi. Gerek arti-deger orani, c', c : J'ye, arti-deger
miktarinin bu arti-degeri reten degien sermayeye blnmesine eit
olduguna [sayfa 826| gre, c' n'de c' 'nn degerinin yerine c : J'yi koyabiliriz
ve 4' = cn . d formln elde ederiz.
Ama 5OO sterlinlik sermaye, on-kati devriyle ve bylece, yatiri-
minin on-kati yenilenmesi ile, on kez daha byk bir sermayenin, 5.OOO
sterlinlik bir sermayenin ilevini yerine getirmektedir; tipki yilda on kez
dolaim yapan 5OO ilinin, yilda yalniz bir dolaim yapan 5.OOO ilinin
ilevini yerine getirmesi gibi.
II. BREYSEL DEGEN-SERMAYENN DEVR
"Bir toplumda retim srecinin biimi ne olursa olsun, bu sre-
cin srekli olmasi, devresel olarak ayni evrelerden geerek srp gitme-
si gerekir. ... Bunun iin birbiriyle ilikili bir btn, devamli yenilemelerle
akip giden bir olay olarak grldgnde, her toplumsal retim sreci,
ayni zamanda, bir yeniden-retim srecidir. ... Yatirilan sermayenin de-
vresel artii ya da srece katilan sermayenin devresel meyvesi olarak
arti-deger, sermayeden dogan bir gelir biimini alir." (Buch I, Kap. XXI,
s. 588, 58D.)
c' J n
4' =
J
= c' n
274
Kurl Murks
Kupilul ll
Sermaye A durumunda, 1O tane 5 haftalik devir dnemi vardir.
Birinci devir dneminde 5OO sterlinlik degien-sermaye yatirilmaktadir;
yani haftada 1OO sterlin emek-gcne evrilmekte, bylece ilk devir
dneminin sonunda emek-gc iin 5OO sterlin harcanmaktadir.
Balangita yatirilan toplam sermayenin bir kismi olan bu 5OO sterlin,
artik sermaye olmaktan ikmitir. Bu para, cret olarak denmitir.
Emekiler de bu parayi, geim aralari satin almak iin harcamilar, 5OO
sterlin degerinde geim aralari tketmilerdir. Bu degerde bir meta
miktari bu nedenle yokedilmitir (emekinin, para vb. biiminde tasar-
ruf edebilecegi eyler de sermaye degildir). Emeki ynnden bu miktar-
da meta, kapitalist iin vazgeilmez bir ara olan emek-gcnun etkin-
liginin korunmasi diinda, retken olmayan bir biimde tketilmitir.
kinci olarak, bu 5OO sterlin, gene de, kapitalist iin, ayni degere
(ya da fiyata) sahip emek-gcne dntrlmtr. Emek-gc, kapi-
talist tarafindan emek-srecinde, retken biimde tketilmitir. 5 hafta-
nin sonunda, 1.OOO sterlin degerinde bir rn yaratilmitir. Bunun yarisi,
5OO sterlini, emek-gcne yapilan denmede harcanan degien-sermay-
enin yeniden-retilmi degeridir. [sayfa 827| Diger yarisi, 5OO sterlini, yeni
retilmi arti-degerdir. Ama 5 haftalik emek-gc, sermayenin bir kis-
minin degien-sermaye haline evrildigi degiim yoluyla, retken bir
biimde olsa bile, gene de harcanmi, tketilmitir. Dnk faal emek,
bugnk faal emekle ayni degildir. Onun degeri c||| yarattigi arti-deger,
imdi, emek-gcnden farkli bireyin, yani rnn degeri olarak vardir.
Ama rn paraya evirmek suretiyle, emek-gcnn degerinin, yati-
rilan degien-sermayenin degerine eit olan kismi tekrar emek-gc ile
degiilebilir ve bylece gene degien-sermaye olarak ilev yapabilir. Ayni
iilere, yani ayni emek-gc taiyicilarina, yalniz yeniden-retilen ser-
maye-deger tarafindan degil, tekrar para biimine evrilmi sermaye-
deger tarafindan da, i saglaniyor olmasinin nemi yoktur. Kapitalistin,
ikinci devir dneminde farkli iiler tutma olanagi vardir.
Aslinda, bu nedenle, 5'er haftalik on devir dnemi sirasinda cret-
lere ardarda 5OO sterlin degil, 5.OOO sterlinlik bir sermaye harcanmitir
ve bu cretler emekiler tarafindan geim aralari satinalmak iin tek-
rar harcanacaktir. Bu ekilde yatirilmi bulunan 5.OOO sterlinlik sermaye
tketilmi olacaktir. Var olmaktan ikacaktir. te yandan, 5OO degil,
5.OOO sterlin degerinde emek-gc, ardarda retken srele birletirilmi
olacak ve yalniz 5.OOO sterlinlik kendi degerini yeniden-retmekle kal-
mayacak, bunun tesinde 5.OOO sterlinlik bir arti-deger de retecektir.
kinci devir dnemi sirasinda yatirilan 5OO sterlinlik degien-sermaye, ilk
devir dnemi sirasinda yatirilmi bulunan 5OO sterlinlik ayni sermaye
degildir. O sermaye, tketilmi, cretlere harcanmitir. Ama bunun ye|/-
n/, ilk devir dneminde metalar biiminde retilen ve tekrar paraya ev-
rilen yeni 5OO sterlinlik yeni degien-sermaye Jo|J0|m0|0|. Bu 5OO ster-
linlik yeni para-sermaye, bu nedenle, ilk devir dneminde yeni retilmi
275
Kurl Murks
Kupilul ll
bulunan meta miktarinin para-biimidir. zde tutarda bir paranin, 5OO
sterlinin, yani arti-degerden ayri olarak, kapitalistin tam ilk yatirdigi para-
sermaye kadar bir miktarin, tekrar kapitalistin elinde bulunmasi olgusu,
onun, yeni retilmi bir sermaye ile i yapmakta oldugunu gzden sak-
lamaktadir. (Meta-sermayenin degerinin, sermayenin degimeyen ki-
simlarini yerine koyan diger gelerine gelince, bunlarin degerleri yeni
retilmemitir, yalnizca bu degerin iinde varoldugu biim degimitir.)
nc devir dnemini alalim. Burada, nc kez yatirilan [sayfa
828| 5OO sterlinlik sermayenin, eski degil yeni retilmi bir sermaye ol-
dugu besbellidir, nk bu, birinci degil ikinci devir dnemine de reti-
len meta miktarinin, yani bu meta miktarinin, degeri, yatirilan degien-
sermayeye eit olan kisminin para-biimidir. lk devir dneminde reti-
len metalar satilmitir. Bu metalarin degerinin yatirilan sermayenin de-
gien kisminin degerine eit blm, ikinci devir dneminin yeni emek-
gcne evrilmitir; bu da yeni bir meta miktari retmi ve bunlar da
satilarak, degerlerinin bir kismi, nc devir dneminde yatirilan 5OO
sterlin sermayeyi oluturmutur.
Ve on devir dnemi boyunca bu byle srp gider. Bunlar olur-
ken, yeni retilen meta miktari (ki, bunlarin degeri de, degien-sermaye-
nin yerini doldurdugu kadariyla yeniden retilmitir ve, sermayenin degi-
meyen dner kisminda oldugu gibi yalnizca yeniden ortaya ikmamakta-
dir), retim srecine durmadan yeni emek-gc katmak iin, her 5 haf-
tada bir pazara srlmektedir.
Demek oluyor ki, 5OO sterlinlik yatirilmi degien-sermayenin on-
kati devri tarafindan baarilan ey, bu 5OO sterlinlik sermayenin on kez
retken bir biimde tketilebilmesi ya da 5 hafta dayanan bir degien-
sermayenin 5O hafta kullanilabilmesi degildir. Aslinda 5O haftada on kez
5OO sterlinlik degien-sermaye kullanilmitir ve 5OO sterlinlik sermaye
daima ancak 5 hafta dayanir ve bu 5 haftanin sonunda yeni retilen 5OO
sterlinlik bir sermaye tarafindan yeri doldurulmalidir. Bu, ayni ekilde,
sermaye A ve sermaye B iin de geerlidir. Ama bu noktada fark
balamaktadir.
Birinci 5 haftalik dnem sonunda, 5OO sterlinlik bir degien-ser-
maye, hem B ve hem de A tarafindan yatirilmi ve harcanmitir. Her iki
sermaye de degerlerini emek-gcne evirmi ve bu emek-gc tara-
findan yeni yaratilmi olan rnn degerinin yatirilan 5OO sterlinlik degi-
en-sermayenin degerine eit kismi tarafindan bu sermayeler yerine ko-
nulmutur. B ve A'nin her ikisi iin emek-gc, yalniz harcanan 5OO ster-
linlik degien-sermayenin degerini ayni miktarda bir degerle yerine koy-
makla kalmami, ayni zamanda, bizim varsayimimiza gre ayni byklk-
te olan bir arti-deger de eklemitir.
Ama, B durumunda, yatirilan degien-sermayeyi yerine koyan ve
ona bir arti-deger ekleyen deger-rn retken ya da [sayfa 82D| degien-
sermaye olarak ilev yapabilecek biimde degildir. A durumunda ise bu
27
Kurl Murks
Kupilul ll
biimdedir. Ve, ilk 5 hafta ile, onu izleyen her 5 haftada harcanan B'nin
elindeki degien-sermaye, yil sonuna kadar (yeni retilen bir deger ve
ona eklenen bir arti-degerle yerine kondugu halde), retken ya da
degien-sermaye olarak tekrar ilev yapabilecegi biim ierisinde degil-
dir. Geri, Jee|/, yeni, bir deger tarafindan yerine konulmu, dolayisiyla
yenilenmitir, ama degerinin |//m/ (bu durumda, mutlak deger biimi,
kendi para-biimi) yenilenmemitir.
kinci 5 haftalik dnem iin (ve bylece, yilin birbirini izleyen her
5 haftasi iin) tipki birinci dnemde oldugu gibi, gene bir baka 5OO
sterlinin elde bulunmasi gerekir. Demek ki, kredi durumlari bir yana
birakilacak olursa, yil boyunca aslinda ancak yava yava harcaniyor,
emek-gcne evriliyor olmasina karin; yilin bainda, yatirilmi gizil bir
para-sermaye olarak 5.OOO sterlinin hazir bulunmasi gerekir.
Ama, A durumunda, devre, yatirilan sermayenin devri, tamam-
landigi iin, ilk 5 haftanin sonunda, yerine koyma degeri, zaten yeni
emek-gcn 5 haftalik bir dnem iin harekete geirebilecek biim-
dedir kendi zgn biiminde, para-biimindedir.
Hem A ve hem de B durumunda, yeni emek-gc, ikinci 5 hafta-
lik dnemde tketilmitir ve bu, emek-gcnn kariliginin denmesin-
de 5OO sterlinlik yeni bir sermaye harcanmitir. Emekilerin ilk 5OO sterlin
ile denen geim aralari yok olmulardir; hi degilse bunlarin degerleri
kapitalistin elinden gitmitir. kinci 5OO sterlin ile yeni emek-gc satin
alinmi, pazardan yeni geim aralari ekilmitir. Kisacasi, harcanmakta
olan eski degil, yeni bir 5OO sterlinlik sermayedir. Ama, A durumunda,
bu yeni 5OO sterlinlik sermaye, daha nce harcanan 5OO sterlinlik dege-
rin yeni, retilen ikamesinin para-biimi oldugu halde, B durumunda,
bu ikame, degien-sermaye olarak ilev yapabilecek biimde degildir.
Mevcuttur, ama, degien-sermaye biiminde degil. retim srecinin bir
sonraki 5 haftada devam edebilmesi iin, 5OO sterlinlik ek bir sermaye-
nin bulunmasi ve mutlaka para-biimde yatirilmasi gereklidir. Demek
oluyor ki, 5O hafta boyunca hem A ve hem de B, eit miktarda degien-
sermaye harcamakta, eit miktarda emek-gc iin deme yapmakta
ve tketmektedir. Ancak, B, bu emek-gcnn sahip oldugu 5.OOO ster-
linlik toplam [sayfa 88O| degere eit bir yatirilmi sermaye ile demede
bulunmak zorunda oldugu halde, A, bu emek-gcne, her 5 hafta iin
yatirilan 5OO sterlinlik sermaye iin her 5 haftada retilen ikame-degerin
srekli yenilenen para-biimi ile ardarda demede bulunmaktadir. Her
iki durumda da, burada, 5 hafta iin gerekli olandan fazla para-sermaye
yatirilmamaktadir; yani, ilk 5 hafta iin yatirilmi olandan, 5OO sterlinden
fazla para-sermaye yatirilmamaktadir. Bu 5OO sterlin btn yil iin yet-
mektedir. Bu nedenle, emegin smrlme derecesi ile, gerek arti-
deger orani ayni oldugunda, A ile B'nin yillik (arti-deger) oranlarinin, yil
boyunca ayni miktarda emek-gcn harekete geirmek iin yatirilmasi
zorunlu bulunan degien para-sermayelerin byklkleri ile ters orantili
277
Kurl Murks
Kupilul ll
olmalari gerektigi aiktir.
Ama, 5OO
d
: 5.OOO
d
= 1 : lO = %1OO : %1.OOO.
Buradaki fark, devir dnemlerindeki farktan, yani belli bir sre
iin kullanilan degien-sermayenin ikame-degerinin yeniden sermaye
olarak, dolayisiyla yeni bir sermaye olarak ilev yapabilecegi dnemler-
deki farktan ileri gelmektedir. Hem B ve hem de A durumunda, ayni
dnemler boyunca kullanilan degien-sermaye iin, ayni deger ikamesi
vardir. Ayni dnemlerde gene ayni miktarlarda arti-deger eklenmesi var-
dir. Ama, B durumunda, her 5 haftada 5OO sterlinlik bir deger yerine
koyma ile 5OO sterlinlik bir arti-deger oldugu halde, bu ikame-deger
para-biiminde varolmadigi iin, yeni bir sermaye oluturmaz. A duru-
munda ise, eski sermaye-deger, bir yenisi ile yerine konulmakla
kalmami, para-biim ierisinde yeni bir canlilik kazanmi, yani ilevini
yerine getirebilecek yeni bir sermaye olarak yeri doldurulmutur.
kame-degerin er ya da ge, paraya ve bylece degien-sermaye-
nin yatirilmakta oldugu biime evrilmesinin, arti-degerin kendisinin re-
timi bakimindan bir nem taimadigi aiktir. Bu retim, kullanilan
degien-sermayenin byklg ile emegin smrlme derecesine bag-
lidir. Ama bu durum, belirli miktarda emek-gcn yil boyunca hareke-
te geirmek iin yatirilmasi gerekli para-sermayenin miktarini degitirir
ve bu nedenle de, yillik arti-deger oranini belirler. [sayfa 881|
III. TOPLUMSAL AIDAN DEGEN-SERMAYENN DEVR
Bu konuya bir an iin toplum aisindan bakalim. Bir emekinin
haftalik creti 1 sterlin, ign 1O saat olsun. A ve B durumlarinin her
ikisinde de, bir yil boyunca 1OO emeki alitirilmakta (1OO emeki iin
haftada 1OO sterlin, ya da 5 hafta iin 5OO sterlin ya da 5O hafta iin 5.OOO
sterlin) ve her emeki, 6 gnlk bir haftada 6O saat alimaktadir. Byle-
ce 1OO emeki haftada 6.OOO saat, 5O haftada 8OO.OOO saat alimaktadir.
Bu emek-gc A ile B'nin elinde bulunmaktadir ve bu yzden, toplum
tarafindan baka bir ey iin harcanamaz. Bu kadariyla, toplumsal ola-
rak, sorun, hem A ve hem de B iin aynidir. Ayrica: hem A ve hem de B
durumlarinda, her iki tarafin alitirdigi 1OO emeki, yilda 5.OOO sterlinlik
(ya da 2OO emekinin hepsi iin 1O.OOO sterlinlik) bir cret almakta ve
toplumdan bu miktarda geim araci ekmektedir. Buraya kadar sorun,
A ve B durumlari iin toplumsal olarak aynidir. Her iki durumda da
emekilere cretleri haftalik olarak dendigi iin, bunlar geim arala-
rini toplumdan haftalik olarak ekmekte ve her hafta, dolaima, bunla-
rin edegerlerini para olarak srmektedirler. Ne var ki, farklilik burada
balamaktadir.
5.OOO
a
5.OOO
a
A:
5OO
d
= %1.OOO ; B:
5.OOO
d
= %1OO
278
Kurl Murks
Kupilul ll
8/|/nc/s/. A emekisinin dolaima srdg para, B emekisinde
oldugu gibi, yalnizca kendi emek-gcnn degerinin para-biimi (ger-
ekte, zaten tamamlanmi bulunan bir i iin deme araci) degildir; bu,
iyerinin ailmasindan sonraki ikinci devir dneminden balamak ze-
re, birinci devir dnemi sirasinda yaratilan ve ikinci devir dnemi sre-
since emeginin kariliginin dendigi /enJ/ Jee|/n/n (emek-gc ile
arti-degerin toplamina eit olan degerinin) para-biimidir. B emekisin-
de bu byle degildir. Bu emekiyi ilgilendirdigi kadariyla, para, burada,
gerekten de, kendisi tarafindan zaten yapilmi olan bir i iin bir de-
me aracidir, ama bu iin kariligi, kendi retmi oldugu ve paraya ev-
rilmi bulunan degerle (yani emegin kendisinin retmi oldugu degerin
para-biimi ile) denmemektedir. B emekisine bir nceki yilda kendisi
tarafindan retilen ve paraya evrilen degerle deme yapildigi ikinci
yilin baina kadar, bu, mmkn degildir.
Sermayenin devir dnemi ne kadar kisa olursa bu nedenle, yil
boyunca yeniden-retildigi araliklar ne kadar kisa olursa [sayfa 882| kapita-
listin balangita para-biimde yatirdigi sermayenin degien kisminin,
emeki tarafindan, bu degien-sermayenin yerine konulmasi iin yara-
tilan degerin (ayrica arti-degeri de ieren) para-biime dnmesi o
kadar hizli olur; kapitalistin, kendi fonundan para yatirmasi gereken sre
o kadar kisa olur ve genel olarak, yatirdigi sermaye, veri olan retim
legine oranla o kadar kk olur; ve bir veri olan arti-deger orani ile
yil boyunca elde ettigi arti-deger miktari, nispi olarak o kadar byk
olur, nk emekinin yarattigi degerin para-biimi ile o kadar ok sik
araliklarla emeki satin alabilir, ve bu emekinin emegini o kadar ok
sik araliklarla tekrar harekete geirebilir.
Eger retimin legi belli ise, yatirilan degien para-sermayenin
(ve genel olarak dner sermayenin) mutlak byklg, yillik arti-deger
orani arttigi halde, devir dnemindeki azalma ile orantili olarak azalir.
Eger yatirilan sermayenin byklg belli ise retim legi byr; dola-
yisiyla, eger arti-deger orani belli ise, bir devir dneminde yaratilan arti-
degerin mutlak miktari da, yillik arti-deger oraninda, yeniden-retim d-
nemlerindeki kisalmanin getirdigi ykselme ile birlikte ayni ekilde byr.
Yukardaki incelemelerden genel olarak u sonu ikar ki, ayni miktar
retken dner sermayeyi ve smrlme derecesi ayni olan ayni miktar-
da emegi harekete geirmek iin, devir dnemlerindeki farkli uzun-
luklar, yatirilacak para-sermayenin, ok farkli miktarlarda olmasini zorunlu
kilar.
l//nc/s/ ve bu birinci farklilikla bagintilidir, A ve B emekileri,
satin aldiklari geim aralarinin kariligini, dolaim aracina evrilmi ola-
rak ellerine geen degien-sermaye ile derler. Szgelimi, pazardan yal-
niz bugday ekmekle kalmazlar, ayin zamanda, onu, para olarak bir e-
degerle yerine koyarlar. Ama B emekisinin pazardan ektigi geim
aralarinin kariligi iin demede bulundugu para, A emekisinde ol-
27
Kurl Murks
Kupilul ll
dugu gibi, yil boyunca rettigi ve pazara srdg bir degerin para-biimi
olmadigina gre, geim aralarinin saticisina, bu saticinin, A durumun-
da oldugu gibi, satitan elde edecegi hasilatla, satin alabilecegi metalar
degil bu metalar retim aralari ya da geim aralari olabilirler, para
saglar. Demek oluyor ki, pazardan emek-gc ekiliyor, bu emek-gc
iin geim aralari, B iinde kullanilan emek aletleri biiminde sabit
sermaye, retim maddeleri [sayfa 888| de ekiliyor ve bunlarin yerine kon-
mak zere para olarak, bir edeger pazara srlm oluyor; ne var ki,
pazardan ekilen retken sermayenin maddi gelerini yerine koymak
zere pazara yil boyunca herhangi bir rn srlmyor. Eger toplumu
kapitalist degil komnist bir toplum olarak dnrsek, her eyden nce,
ortada ne para-sermaye diye bir ey olacak, ne de bundan ileri gelen
aliveriIeri rten sahtelik. O zaman sorun, toplumun gereksinmelerini
nceden hesap etmekten, toplam yillik retimden, emek, retim aralari
ve geim aralari ektikleri halde, herhangi bir retim ya da geim araci
saglamadiklari gibi, uzun bir sre, bir yil ya da daha uzun bir sre, her-
hangi yararli bir etkide yaratmayan rnegin demiryollari yapimi gibi, i
kollarina zarar vermeksizin, toplumun ne kadar emek, retim araci ve
geim araci yatirabilecegini nceden hesap etmekten ibaret olacaktir.
Toplumsal nedenin ne var ki, toplumsal anlayiin kendisini her zaman
ancak os| /es|0m ortaya koydugu kapitalist toplumda byk alkantilar
yer alabilir ve srekli olarak almalidir da. Bir yandan para-piyasasi ze-
rinde baski yaratilirken, te yandan da rahat bir para-piyasasi bu gibi
giriimleri kitle halinde tevik eder ve bylece para-piyasasi zerinde
daha sonradan baskiya yolaan durumlari yaratmi olur. Para-piyasasi
zerine de baski yaratilmitir, nk byk para-sermaye yatirimlari bura-
da daima uzun zaman dnemleri iin gereklidir. Ve bu, sanayicilerin ve
tccarlarin, kendi ilerini yrtebilmek iin gerekli olan para-sermayeyi,
speklatif demiryolu projelerine vb. yatirmalari, ve bunu da para-piya-
sasindan bor alarak gerekletirmeleri olgusuna karin byledir.
te yandan toplumun mevcut retken sermayesi zerinde baski
yaratilir. retken sermayenin geleri srekli olarak pazardan ekildigi
ve ancak bunlarin yerine para olarak bir edeger pazara srldg iin,
kendisi herhangi bir arz gesi olmadigi halde, etkin bir talep ortaya i-
kar. Bunun sonucu, retken malzemelerin fiyatlarinda oldugu gibi geim
aralarinin fiyatlarinda da bir arti olur. Buna, bir de, borsa oyunlarinin
olagan bir durum almasi ve byk lekli sermaye transferlerini ekle-
mek gerekir. Bir yigin speklatr, mteahhit, mhendis, avukat vb. zen-
gin olur. Bunlar pazarlardaki tketim mallari zerinde gl bir talep ya-
ratir, ayni zamanda da cretler ykselir. Yiyecek maddeleri bakimindan,
tarim da kamilanir. Ne var ki, bu yiyecek [sayfa 884| maddeleri bir yilda
hemen artiramayacagi iin, bunlarin ithalati byr, tipki genel olarak
(kahve, eker, arap, vb. gibi) yabanci lkelerden getirtilen yiyecek mad-
deleri ile lks mallarda oldugu gibi. thalat iinin bu dalindaki airi ithala-
280
Kurl Murks
Kupilul ll
tin ve speklasyonun nedeni budur. Bu arada, retimin hizla
geniletilebilecegi sanayi dallarinda (asil sanayi, madencilik vb.) ykse-
len fiyatlar, ok gemeden kntye ugrayacak ani genilemelere yo-
laar. Emek-pazarinda da ayni etki yaratilir; ok sayida gizil nispi fazla
nfus ve halen alimakta olan emekiler de bu yeni ikollarina ekilir-
ler. Genellikle demiryollari gibi byk boyutlu giriimler, emek-pazarin-
dan, yalnizca gl delikanlilara gereksinme duyulan, tarim vb. gibi
ikollarindan gelebilecek belirli miktarda bir emek-gcn ekerler. Bu
durum, bu yeni giriimler, yerlemi ikollari halini aldiktan ve rnegin,
demiryolu yapiminin leginin geici olarak ortalamanin zerine yk-
selmesi halinde oldugu gibi, bunlar iin gerekli, gebe bir ii-sinifi
olutuktan sonra bile devam edebilir. cretleri dk dzeyde tutan
yedek emeki ordusundan bir kismi emilir. Emek-pazarinin o zamana
kadar iyi bir ie sahip kesimlerinde bile, genel bir cret ykselmesi
grlr. Bu durum, kainilmaz k yedek emek ordusunu tekrar ser-
best birakana ve cretler bir kez daha asgari dzeye ve bunun da altina
dene kadar devam eder.
82
Devir dneminin uzunlugu, uzun ya da kisa, asil alima dnemi-
ne, yani rnn pazarlanmaya hazir hale getirilmesi iin gerekli dne-
me bagli olmasi nedeniyle, bu, eitli sermaye yatirimlarina zg, mevcut
maddi retim koullarina dayanir. Tarimda, bunlar, retimin dogal koul-
larinin niteligini daha ok kazanirlar, sanayide ve madencilik sanayiinin
byk bir kisminda, retim srecinin kendisinin gsterdigi toplumsal
gelimeyle farklilik gsterirler. [sayfa 885|
alima dneminin uzunlugu, arzin byklgne (rnn genel-
likle metalar olarak pazara srldg nicel hacime) bagli olduguna gre,
dzenli bir nitelige sahiptir. Ama bu dzenliligin maddi temeli, retimin
legindedir ve bu nedenle, ancak tek baina incelendigi zaman raslan-
sal olur.
Son olarak, devir dneminin uzunlugu, dolaim dneminin uzun-
luguna bagli olduguna gre, kismen, durmadan degien pazar koullarina,
sati kolayliginin az ya da ok oluuna ve bunun sonucu olarak ortaya
ikan rnn bir kisminin daha yakin ya da daha uzak pazarlarda satil-
masi zorunluluguna dayanir. Genel olarak, talep hacminden ayri olarak,
fiyat hareketleri burada byk nem tair, nk bir yandan retim
devam ettigi halde, fiyatlar derken, satilar bile bile sinirlanir; tersine,
[82|
Elyazmasinda, buraya, ilerde geniletilmek zere u not konulmutur: "Kapitalist retim
tarzindaki eliki: meta alicilari olarak emekiler, pazar iin nemlidir. Ama kendi metalarinin
emek-gcnn saticilar olarak, kapitalist toplum bunlari asgari fiyatta tutma egilimindedir.
"Baka bir eliki daha: kapitalist retimin btn gcn harcadigi dnemler her zaman
airi-retim dnemleri olmaktadir, nk retim potansiyelleri, hi bir zaman, daha fazla degerin
yalniz retilmekle kalmayip ayni zamanda gerekleebilecegi lde kullanilamaz; ama
metalarin satii, meta-sermayenin ve dolayisiyla arti-degerin gereklemesi, yalniz, genellikle
toplumun tketim gereksinmeleri ile degil, ayni zamanda, byk ogunlugu daima yoksul olan
ve daima da yoksul kalmasi gereken bir toplumun tketim gereksinmeleri ile de sinirlidir. Ne
var ki, bu konu bunu izleyen kisimla ilgilidir."
28T
Kurl Murks
Kupilul ll
fiyatlar ykselirken ya da satilar pein yapilirken, retimle satilar birbi-
rine ayak uydurur. Ama, retim yerinin, pazardan olan uzakligini gerek
maddi temel olarak dnmemiz gerekir.
rnegin, ngiliz pamuklulari ya da pamuk iplikleri Hindistan'a sa-
tilir. hracatinin, ngiliz pamuklu imalatisina kendisinin deme yapti-
gini dnelim (ihracati, bunu, ancak, para-piyasasi glyse isteyerek
yapar. Ama eger fabrikatrn kendisi, para-sermayesini bazi kredi anla-
malari ile yerine koyuyorsa, iler o kadar iyi degildir). hracati, pamuklu
mallarini, yatirdigi sermaye kendisine iade edildigi Hindistan pazarlarin-
da daha sonra satar. Bu iadeye kadar durum, retim srecinin belli bir
lekte srdrlmesi iin, alima dneminin uzunlugunun yeni para-
sermaye yatirimini gerektirdigi durumlarda oldugu gibi ayni yolu izler.
Fabrikatrn emekilerine deme yaptigi ve dner sermayesinin diger
gelerini yeniledigi para-sermaye, rettigi ipligin para-biimi degildir. pli-
ginin degeri ngiltere'ye para ya da rn biiminde dnene kadar du-
rum bu olamaz. nceki gibi ek para-sermayedir. Aradaki tek fark, bunun,
fabrikatr yerine tccar tarafindan yatirilmi olmasidir ve o da bunu
pekala kredi ilemleri yoluyla elde etmi olabilir. Ayni ekilde, bu para
pazara srlmeden nce, ya da bununla birlikte, bu parayla satin alina-
bilecek ve retken ya da bireysel tketim alanina girebilecek hi bir ek
rn ngiliz pazarina konulmamitir. Eger bu durum, olduka uzun bir
zaman, olduka byk bir lekte srecek olursa, daha nce sz edi-
len alima dneminin uzatilmasindaki ayni etkiyi yaratir. [sayfa 886|
imdi bu iplik Hindistan'da tekrar kredi ile satilabilir. Bu kredi ile
Hindistan'da rnler satin alinir ve ngiltere'ye mukabil sevkiyat ya da
bu miktar iin ekilen polie olarak gnderilir. Eger bu durum uzayacak
olursa, Hindistan para-piyasasi baski altina girer ve ngiltere zerindeki
yansimasi burada bir bunalim yaratabilir. Bu bunalim da, Hindistan'a
yapilan kle altin ihraci ile bagintili bile olsa, Hindistan bankalarindan
kredi almi bulunan ngiliz firmalari ile bunlarin Hindistan'daki ubelerinin
iflasi sonucu bu lkede yeni bir bunalim yaratir. Bylece, ticaret denge-
sinin |e||e oldugu pazarda oldugu gibi, c|ey||e oldugu pazarda da ayni
zamanda bir bunalim meydana gelir. Bu olay daha da karmaik olabilir.
rnegin, diyelim ki, ngiltere, Hindistan'a kle gm gndermi ol-
sun, ama Hindistan'in ngiliz alacaklilari bu lkedeki alacaklarini hizla
tahsil ediyor olsunlar, bu durumda Hindistan hemen bu kle gmleri
ngiltere'ye geri gndermek zorunda kalacaktir.
Hindistan'a yapilan ihracat ile Hindistan'dan yapilan ithalat, itha-
latin hacmi (pamuk kitligi, vb. gibi zel durumlar hari), ihracatin hacmi
ile belirlendigi ve tevik edildigi halde, birbirlerini aagi yukari dengele-
meleri mmkndr. ngiltere ile Hindistan arasindaki ticaret dengesi
eit gibi grnebilir ya da her iki yne dogru da hafif dalgalanmalar gs-
terebilir. Ama ngiltere'de bunalim patlak verir vermez, Hindistan'da sa-
tilmayan ketenli mallar yigilir (yani meta-sermayeden para-sermayeye
282
Kurl Murks
Kupilul ll
evrilmeyen mallar birikir ve bu lde bir airi-retim grlr) ve te
yandan da ngiltere'de satilmayan Hint mallari depolari doldurdugu gibi,
bir de satilan ve tketilen mallarin byk bir kisminin da bedeli henz
denmemitir. Demek oluyor ki, para-piyasasinda bir bunalim gibi gr-
nen ey, aslinda, bizzat retim ve yeniden-retim srecindeki anormal
koullarin bir ifadesidir.
t0nc0s0. Kullanilan dner sermayenin (degimeyen ve degien)
kendisini ilgilendirdigi kadariyla, devir dneminin uzunlugu, alima d-
neminden ileri geldigi iin, u farkliligi yaratir: Bir yil boyunca birka de-
vir yapilmasi halinde, degien ya da degimeyen dner sermayenin bir
gesi, rnegin kmr retiminde, hazir elbisecilikte vb. oldugu gibi, kendi
rn araciligi ile saglanabilir. Diger hallerde bu, hi degilse ayni yil ie-
risinde olamaz. [sayfa 887|
283
Kurl Murks
Kupilul ll
ONYEDNC BLM
ARTI-DEGERN DOLAIMI
DEVR dnemindeki bir farkin, yilda retilen arti-deger kitlesi ayni
olsa bile, yillik arti-deger oraninda bir farka neden oldugunu grm
bulunuyoruz.
Ama, ayrica, arti-deger orani ayni kaldigi halde, arti-degerin ser-
mayeletirilmesinde, |/|///mJe, ve bir yil esnasinda retilen arti-deger
miktarinda zorunlu farkliliklar vardir.
Balangita gryoruz ki, sermaye A (bundan nceki blmdeki
rnekte) dnemsel bir gelir akiina sahiptir, yle ki, ii balatan devir
dnemi diinda, yil ierisindeki kendi tketimini, kendi arti-deger reti-
minden karilar ve bunu, kendi fonlarindan yatirimlarla kapatmak zorun-
da degildir. Oysa B durumunda, kapatmak zorundadir. B de, ayni zaman
araliklari ile, A kadar arti-deger retmekle birlikte, bu arti-deger gerek-
letirilmedigi iin, ne retken ne de bireysel biimde tketilememekte-
dir. Bireysel tketimi ilgilendirdigi kadariyla, bu arti-deger beklenmekte-
dir. Bu ama iin fonlarin yatirilmasi gereklidir.
retken sermayenin siniflandirilmasi g bir kismi, yani [sayfa 888|
284
Kurl Murks
Kupilul ll
sabit sermayenin onarim ve bakimi iin gerekli eksermaye, imdi ayni
ekilde yeni bir iik altinda grlmektedir.
A durumunda, sermayenin bu kismi, retimin balangicinda
btnyle ya da ogu kismi yatirilmamitir. Hazir bulunmasina ya da
hatta varolmasina bile gerek yoktur. Bu, arti-degerin dogrudan sermay-
eye evrilmesiyle, yani dogrudan sermaye olarak kullanilmasiyla, iin
kendisinden gelir. Arti-degerin, yil ierisinde yalniz dnemsel olarak ya-
ratilmakla kalmayip ayni zamanda gerekleen bir kismi, onarim vb.
iin ortaya ikan masraflari karilayabilir. i kendi ilk legi ile yrt-
mek iin gerekli sermayenin bir kismi, bylece iin kendisi tarafindan,
arti-degerin bir kismi sermayeletirilerek, i esnasinda retilir. Bu, B ser-
mayesi iin olanaksizdir. Sermayenin bu szkonusu edilen kisminin, bu
durumda, balangita yatirilan sermayenin bir kismini oluturmasi gere-
kmektedir. Her iki durumda da bu kisim, kapitalistlerin defterlerinde,
yatirilan sermaye olarak boy gsterir; ve aslinda, bizim varsayimimiza
gre bu, ii belirli bir lek zerinde yrtmek iin gerekli retken ser-
mayenin bir kismini oluturdugu iin dogrudur da. Ama btn fark,
bunun hangi fonlardan yatirildigidir. B durumunda, ilk yatirilacak ya da
hazir bulundurulan sermayenin gerekten bir kismidir. Oysa A duru-
munda, sermaye olarak kullanilan arti-degerin bir kismidir. Bu son du-
rum, yalniz biriken sermayenin degil, ilk yatirilan sermayenin bir kisminin
da, pekala sermayeletirilen arti-deger olabilecegini gstermektedir.
Kredi sistemindeki gelime iin iine kariir karimaz, ilk yatirilan
sermaye ile sermayeletirilen arti-deger arasindaki baginti daha da
karmaik duruma gelmektedir. rnegin, bu ama iin, iin hemen ba-
langicinda kendisine ait yeter sermayeye sahip olmayan A, banker C'den,
ie balamak ya da yil boyunca iini srdrmek iin bir miktar retken
sermaye bor alir. Banker C, ona, ancak, kapitalist D, E, F'nin vb. kendi-
sine yatirdiklari arti-degerden oluan bir miktar parayi bor olarak verir.
A'yi ilgilendirdigi kadariyla ortada henz birikmi sermaye sorunu diye
bir ey yoktur. Ama D, E, F vb. bakimdan A, gerekte, kendilerinin ele
geirdikleri arti-degeri sermayeletiren bir unsurdan baka bir ey degil-
dir.
Birikimin, arti-degerin sermayeye evrilmesinin, aslinda bu
genileme, ister eskisine yeni fabrikalarin eklenmesi biiminde [sayfa 88D|
genileme eklinde ister mevcut alima leginin geniletilmesiyle
yogunlama eklinde ifade edilsin gitgide artan boyutlarda bir yeniden-
retim sreci oldugunu grm bulunuyoruz (Buch I, Kap. XXll).
retim leginin geniletilmesi kk kisimlar halinde olabilir;
arti-degerin bir kismi, ya kullanilmakta olan emegin retkenlik gcn
artirmak ya da ayni zamanda emegin daha yogun bir biimde smrl-
mesini saglayan gelimeler iin kullanilir. Ya da, ignnn yasal olarak
sinirlandirilmadigi yerlerde, ek bir dner sermaye (retim maddeleri ve
cretler olarak) harcanmasi, gnlk kullanilma sresi bylece uzatilir-
285
Kurl Murks
Kupilul ll
ken, devir dnemi, buna uygun olarak kisaltilan sabit sermayeye bir ge-
nileme olmaksizin, retimin legini artirmaya yeter. Ya da sermayele-
tirilen arti-deger, uygun pazar koullari altinda, ilk yatirilan sermayenin
yeterli olamayacagi ilemlere, hammaddelerdeki speklasyona yolaar.
Bununla birlikte, daha byk devir dnemleri sayisinin, kendisi-
yle birlikte, yil boyunca, arti-degerin daha sik gerekletirilmesini getir-
digi durumlarda, ne ignnde bir uzamaya, ve ne de ayrintilarda bir
gelimeye gereksinme duyulmayan dnemlerin olacagi da aiktir; te
yandan, kismen tm giriimde, sz gelii binalarda bir genileme ile,
kismen de tarimda ekilen blgelerin artirilmasiyla, iin btnnde nispi
bir genileme, ancak belirli dar sinirlar ierisinde olabilir ve ayrica, an-
cak birka yillik arti-deger birikiminin saglayabilecegi hacimde bir ek
sermayeyi de gerektirir.
Gerek bir birikim ya da arti-degerin retken sermayeye evril-
mesiyle (ve buna tekabl eden, genilemi lekte bir yeniden-retim
ile) birlikte, demek ki, bir para birikimi oluyor ve arti-degerin bir kismi,
daha sonralari, ancak belirli bir hacime ulatigi zaman ek bir faal serma-
ye ilevini grerek gizil para-sermaye biiminde bir para birikimi vardir.
Bireysel kapitalist aisindan durum ite byle grnr. Ama kapi-
talist retimin gelimesiyle birlikte, kredi sistemi de geliir. Kapitalistin
henz kendi iinde kullanamadigi para-sermayeyi, kendi kullanimi iin
ona faiz deyen diger kapitalistler kullanir. Bu sermaye, ona, belirli bir
anlamda, retken sermayeden farkli bir tr sermaye, para-sermaye ola-
rak hizmet eder. Ama [sayfa 84O| sermaye olarak bir bakasinin elinde hiz-
met eder. Arti-degerin daha sik gereklemesiyle ve retildigi lekteki
artila birlikte, sermaye olarak para-piyasasina srlen ve hi degilse
byk bir kismi genileyen retim tarafindan ekilen yeni para-serma-
ye ya da para oraninda bir arti vardir.
Ek gizil para-sermayenin temsil edilebilecegi en yalin biim para-
yigmadir. Bu para-yigma degerli madenler retken lkeler ile yapilan
degiimle dolaysiz ya da dolayli olarak saglanan ek altin ya da gm
olabilir. Ve ancak bu ekilde, bir lkede yigilan para, mutlak olarak b-
yr. Buna karilik, bu para-yigmanin lke iersinde dolaimdan ekilmi
ve bireysel kapitalistlerin elinde yigma biimi almi paradan baka bir
ey olmadigi durumlar olabilir ve ogu durumda da byledir. Ayrica,
bu gizil para-sermaye, yalnizca itibari degerlerden bu noktada kredi-
parasini hala dikkate almiyoruz ya da yalnizca, kapitalistin, yasal belge-
ler ile nc kiilere kari (tasarruf) haklarindan ibaret olabilir. Btn
bu durumlarda, bu ek para-sermayenin varlik biimi ne olursa olsun, /n
se* sermaye oldugu srece, kapitalistin, gelecekteki yillik ek toplumsal
retimle ilgili ek ve kayitli yasal tasarruf haklarindan baka bir ey degil-
dir.
* Gelecekte olan, gelen. -.
28
Kurl Murks
Kupilul ll
"Gerek birikmi servetin kitlesi, byklk olarak ... uygarlik d-
zeyi ne olursa olsun ayni toplumun retim gleriyle ve hatta bu toplu-
mun birka yillik da olsa fiili tketimiyle kiyaslandiginda, o denli nem-
sizdir ki, yasakoyuculari ile ekonomi politikilerin asil dikkatleri, imdiye
degin oldugu gibi, gze arpan servet birikimleri yerine, 'retken gle-
re', ve bunlarin gelecekteki serbest gelimelerine yneltilmelidir. Birikmi
servet denilen eyin ok byk bir kismi yalnizca nominal olup, gerek
eylerden, gemilerden, evlerden, pamuktan, toprak zerindeki iyiletirme-
lerden degil, toplumun gelecekteki yillik retken gleri zerinde, g-
vensizligin areleri ya da kurumlari tarafindan yaratilan ve devam ettirilen
taleplerinden ibarettir. ... Toplumun gelecekteki retken gleri tarafin-
dan yaratilacak olan servetin sahipleri iin salt bir elkoyma araci olarak
bu tr mallarin kullanimi (fiziksel eylerin ya da fiili zenginligin birikimi),
dagilimin biricik dogal yasasi olarak, kuvvet uygulamaksizin, bunlari gi-
derek bundan yoksun birakacak, ya da ortaklaa emek kullanilirsa bir-
ka yil ierisinde onlari yoksun birakacaktir." (William Thompson, [sayfa
841| 4n lnq0/|y /n|o ||e P|/nc/|es o/ ||e 0/s||/|0|/ono| Wec|||, London
185O, s. 458. Bu kitap ilk kez 1824'te yayinlanmitir.)
"Toplumun fiili birikimlerinin gerek boyutlari ve gerek etkileri ba-
kimindan ne kadar da kk bir oranin insanin retken glerine ve
hatta bir tek kuagin yalnizca birka yillik olagan tketimine gittigi ze-
rinde az kimse dnmekte, ogu hatta aklindan bile geirmemektedir.
Bunun nedeni aik, ama etkisi, ok zararlidir. Yillik olarak tketilen ser-
vet, tketimi ile birlikte yok olarak, yalnizca bir an iin grlr ve yalniz-
ca yararlanildigi, kullanildigi zamanin diinda bir etki yaratmaz. Ama
eyalara, makinelere, yapilara, zenginligin ancak yava yava tketilebi-
len blmne gelince, onlar, karimizda, ocuklugumuzdan yaliligimiza
kadar insan abasinin dayanikli anitlari olarak durur. Topragin ve zerin-
de aliilan malzemenin, kullanilan gerelerin, aliirken iinde bari-
nilan evlerin, ulusal servetin, bu sabit, kalici ya da yava yava tketilen
blmnn sahipligi yoluyla, bu mallari ellerinde bulunduranlar, bu eme-
gin yinelenen rnlerine ok az bir blmn taimi olsalar bile, toplu-
mun gerekten de etkin btn retken emekilerinin, yillik retken
glerinden kendi ikarlarina yararlanmak iin, bunlara kumanda eder-
ler. Byk-Britanya ve rlanda'nin nfusu 2O milyondur; erkek, kadin ve
ocuklar dahil, kii baina ortalama tketim, yilda 2O sterlin dolaylarinda
bulunur; bu da, toplam, yilda tketilen emek rn olarak, yaklaik 4OO
milyon sterlinlik bir servet eder. Bu lkelerin birikmi sermaye toplam
tutari, 1.2OO milyonu ya da toplulugun yillik emeginin katini gemedi-
gi hesap edilmektedir; ya da eit olarak paylailirsa, kii baina 6O sterlin
sermaye demektir. Bizi burada asil ilgilendiren, bu hesaplanan tutarin
mutlak dogru miktarindan ok, oranidir. Bu toplam sermayenin faizi,
btn nfusu, gncel yaam biimi ile, yilin iki ayi kadar bir sre besle-
mek iin yeter, ve birikmi sermayenin tm (eger alici bulunsaydi) bu
287
Kurl Murks
Kupilul ll
nfusu alimaksizin tam yil yaatabilirdi! Ama sonra, ne evleri, ne
giyecekleri, ne yiyecekleri oldugundan, insanlarin aliktan lmek ya da
onlari yil boyunca yaatmi bulunan kimselerin kleleri olmaktan
baka bir yapacaklari kalmazdi. yilin saglikli bir kuagin yaami iin,
diyelim kirk yil iin orani ne ise, fiili zenginligin b- yklg ve nemi,
hatta en zengin toplulugun birikmi sermayesinin de, yalnizca bir tek
kuagin retken gcne orani odur; kaldi ki, bu kuagin akillica [sayfa 842|
bir eit gvenlik dzenlemeleri ile, zellikle elbirligi halinde aliarak
retebilecegi eylerden degil, ama gerekten, mutlak bir biimde, eksik
ve cesaret kirici gvensizlik dzenlemeleri, ile rettigi eylerden sze-
diyoruz! ... Bugnk zora dayanan dagilimi ierisinde kt-lkler, cinay-
etler ve gvensizlik acilarinin btn igren mekanizmasini elde tutmak
ve bunu srdrmek (ya da, daha dogrusu yillik emek rnleri zerinde,
sermaye araciyla kazanilmi bu denetimi yrtmek) iin ... grnte
gl bu mevcut sermaye yigini sonsuza dek varolmanin yolunu aramitir.
Karilanmasi zorunlu gereksinmeler karilanmadika hibir ey biriktiri-
lemedigine gre, ve insan egiliminin byk akii, zevk ynne dogru
olduguna gre, toplumun fiili servetinin, herhangi belli bir anda ancak
ok nemsiz bir miktari birikebilir. Bai sonu olmayan bir retim-tke-
tim evrimidir bu. Bu ok byk yillik retim ve tketim kitlesinin mik-
tari iinde, bir avu fiili birikim kolay kolay elden kairilamazdi; ve gene
de, esas olarak dikkati zerine eken retken g yiginindan ok, ite
bu bir avu birikimdir. Ama bu bir avu birikim, pek az kimse tarafindan
kapilmitir ve kendi hemcinslerinin byk ogunlugunun emeginin s-
rekli olarak yillik rnlerini kendi yararlarina dntrenin araci haline
getirilmitir; bylece bu pek az kimsenin dn-cesine gre byle bir
aracin nemi son derece byktr. ... Bu lkelerin emeklerinin yillik
rnlerinin, kamu ykmllkleri adi altinda, hemen hemen te-birlik
bir blm, reticilerin ellerinden alinmitir ve bunun edegerini, yani
reticiler iin hi de doyurucu olmayan bir edegeri vermeyen kimseler
tarafindan retken olmayan bir biimde tketilmektedir. ... Biriken ser-
vetlere, hele bunlar bir avu insanin elinde toplandiginda, siradan gz
bunun karisinda akinliga ugrar. Her yil, retilen ve tketilen servetler,
gl bir irmagin sonsuz ve sayisiz dalgalari gibi birbiri ardindan gelir ve
unutulmu tketim okyanusunda yitip giderler . Ve bu sonsuz tketim,
bundan tr, gene de btn zevkleri ve hatta tm insansoyunun
varoluunu egemenligi altinda bulundurmaktan geri kalmaz. Dnceyi,
her eyden nce, ite bu yillik rnn nicelik ve dagilimina uygulamak
gerekirdi. Fiili birikim, tmyle ikincil bir nem tair, ve o, bu nemi,
hemen tamamen yillik rnn dagilimi zerinde yaptigi etkiye borlu-
dur. ... Fiili birikim, ve dagilim burada [Thompson'in yapitlarinda|, hep
retken gce oranla ve ona bagimli olarak gznnde tutulmulardir.
[sayfa 848| Hemen tm br sistemlerde, retken g birikime ve varolan
dagilim biiminin srdrlmesine oranla ve bunlara bagimli olarak g-
288
Kurl Murks
Kupilul ll
znnde tutulmutur. Bu fiili dagilimin korunmasiyla kiyaslandiginda,
tm insan soyunun durmadan yenilenen sefaleti ya da mutlulugu ze-
rinde durulmaya bile degmez kabul edilmitir. Zorun, aldatma- canin,
raslantinin sonularini sonsuzlatirmak, ite gvenlik denilen ey bu;
insan soyunun tm retken gleri, ite bu aldatici gvenligin korun-
masi iin acimasizca kurban edilmilerdir." (Ibid., s. 44O-48.)
Yeniden-retim iin, sabit lekteki yeniden-retime bile zarar

veren kariikliklar diinda, ancak iki normal durum szkonusudur.
Ya, basit lekte bir yeniden-retim vardir.
Ya da, arti-degerin sermayeletirilmesi, birikim vardir.
I. BAST YENDEN-RETM
Basit yeniden-retim halinde, bir yilda retilen ve gerekletirilen
arti-deger, ya da yil boyunca birka devir szkonusu ise dnemsel ola-
rak retilen ve gerekletirilen arti-deger, bireysel olarak, yani sahibi
kapitalist tarafindan retken olmayan bir biimde tketilir.
"rnn degerinin, kismen arti-degerden, kismen de degerin,
rnde yeniden-retilen degien-sermaye ile rnde tketilen
degimeyen-sermayenin toplami tarafindan oluturulan kismindan iba-
ret olmasi, meta-sermaye olarak srekli dolaima giren ve, retken ya
da bireysel biimde tketilmek, yani retim ya da tketim araci olarak
hizmet etmek zere gene srekli dolaimdan ekilen toplam rnn,
ne miktarinda ve ne de degerinde herhangi bir degiiklik yapmaz. Degi-
meyen-sermaye bir yana birakilirsa, emekiler ile kapitalistler arasinda-
ki yillik rn blm bundan etkilenmi olur.
Basit yeniden-retim varsayilsa bile, bu nedenle, arti-degerin bir
kisminin, rn degil, daima para biiminde bulunmasi gerekir, nk,
aksi halde, tketim amalari iin paradan rnlere evrilemezdi. Arti-
degerin, kendi ilk meta-biiminden bu paraya evrilmesinin burada bi-
raz daha incelenmesi zorunludur. Konuyu yalinlatirmak iin, sorunu en
yalin biimiyle ele alacagiz, yani [sayfa 844| salt madeni paranin, gerek bir
edeger olan paranin dolaimini ngrecegiz.
Metalarin basit dolaim yasalari geregince (Buch I, Kap. III'te
gelitirilmiti), bir lkedeki madeni para kitlesi, yalniz metalari dolatir-
maya degil, ayni zamanda, kismen dolaimin hizindaki dalgalanmalar-
dan, kismen metalarin fiyatlarindaki bir degimeden ve kismen de para-
nin deme ve dolaim araci olarak ilevlerindeki eitli ve degien oran-
lardan ileri gelen dolaim dalgalanmalarini da karilamaya yeterli olmak
zorundadir. Mevcut para miktarinin, yigilan ve dolaimda bulunan para-
ya blnmesindeki oran srekli degimekle birlikte, toplam para mik-
28
Kurl Murks
Kupilul ll
tari, daima, yigilan para ile dolaan paranin toplamina eittir. Bu para
miktari (bu degerli maden miktari), toplumun giderek biriktirdigi yigili-
parasidir. Bu biriken paranin bir kismi, ainma ve yipranma ile tkendigi
iin, tipki diger rnler gibi her yil yerine konmasi gerekir. Bu, gerekte,
belli bir lkenin yillik rnnn bir kisminin, altin ve gm reten lke-
lerin rn ile, dogrudan. ya da dolayli degiimi ile olur. Bununla birlik-
te, bu ilemin uluslararasi niteligi, onun izledigi basit yolu gzlerden
saklar. Sorunu en yalin ve en aik ifadesine indirgemek iin, altin ve g-
m retiminin ayni lkede yapildigini, bu nedenle de, altin ve gm
retiminin her lkede toplam toplumsal rnn bir kismini oluturdugunu
varsaymak gerekir.
Lks mallar iin retilen altin ve gmten baka, bu lkelerin
yillik asgari retimlerinin, paranin dolaimindan ileri gelen yillik madeni
para ainmalarina eit olmasi gereklidir. stelik, yillik retilen ve dolaim-
da bulunan metalarin miktarlarinin deger toplaminda arti olursa, dola-
imdaki metalarin degerlerinin toplami ve bunlarin dolaimi iin gerekli
para miktarindaki arti (ve buna tekabl eden para-yigma oluumu),
daha byk bir hizdaki para dolaimiyla ve bir deme araci olarak para-
nin geni kapsamli bir biimde ilev yapmasi ile, yani fiili para ie kari-
tirilmaksizin, alim ve satimlarin karilikli daha byk lde dengelen-
mesiyle telafi edilmedigi srece, yillik altin ve gm retimi de ayni e-
kilde artirilmalidir.
Toplumsal emek-gc ile toplumsal retim aralarinin bir kis-
minin bu yzden her yil altin ve gm retiminde harcanmasi zorunlu-
dur. [sayfa 845|
Altin ve gm retimi ile ugraan ve bizim basit yeniden-retim
varsayimimiza gre, retimlerini ancak yillik ortalama ainma ve yipran-
ma ve bunun gerektirdigi yillik ortalama altin ve gm tketimi sinirlari
ierisinde yrten kapitalistler varsayimimiza gre, sermayeletirmek-
sizin, yillik olarak tkettikleri arti-degerlerini, para-biiminde, diger re-
tim kollarinda oldugu gibi, rnn evrilmi biimi olmayan dogal biimi
ierisinde, dogrudan dolaima sokarlar.
Ayrica degien-sermayenin yatirildigi para-biimi olan cretler
ynnden, bunlar da, gene rnn satii ile, paraya evrilmesi ile degil,
dogal biimi daha balangita para biiminde olan rnn kendisi ile
yerine konur.
Son olarak, ayni ey, degerli madenler rnnn, yil boyunca
tketilen, hem degimeyen dner ve hem de degimeyen sabit sermay-
eden oluan ve devresel olarak tketilen degimeyen-sermayenin dege-
rine eit kismi iin de geerlidir.
Degerli madenlerin retimine yatirilan sermayenin devresini ya
da devrini nce PM ... R ... P' biimi iersinde ele alalim. PM hareke-
tinde, M, yalniz emek-gc ile retim aralarini degil, ayni zamanda, de-
gerinin ancak bir kismi R'de tketilen sabit sermayeyi de ierdigi iin, P'
20
Kurl Murks
Kupilul ll
'nn, rnn, cretlere yatirilan degien-sermaye c||| retim aralarina
yatirilan dner sabit sermaye c||| degerin ainan sabit sermayeye edeger
kismi c||| arti degere eit bir miktar para oldugu aiktir. Eger bu miktar
daha kk olsaydi, altinin genel degeri, ayni kalmak zere, maden
verimsiz olabilirdi, ya da bu genellikle byle olsaydi altinin degeri, me-
talarin degimeden kalan degerlerine kiyasla sonradan ykselebilirdi;
yani metalarin fiyatlari debilir ve bylece de, PM hareketine yatirilmi
olan para miktari daha kk olabilirdi.
Eger biz, nce, P olarak yatirilan sermayenin yalniz dner kis-
mini, PM ... R ... P' dolaiminin iki noktasini ele alirsak, belli bir para
miktarinin yatirilmi oldugunu, emek-gcne yapilan deme ile retim
maddelerinin satin alinmasi iin dolaima srldgn grrz. Ama
bu miktar, |0 sermayenin devresi tarafindan yeniden srlmek zere
dolaimdan ekilmez. rn, maddi biimi ierisinde bile paradir; ite
bu nedenle de, degiim yoluyla, bir dolaim sreci ile paraya evrilmesi-
ne gerek yoktur. retim srecinden dolaim alanina, tekrar para-ser-
mayeye evrilmesini gerektiren meta-sermaye biiminde degil, tekrar
[sayfa 846| retken sermayeye evrilecek, yani yeni emek-gc ve retim
maddeleri satin alinacak para-sermaye olarak geer. Emek-gc ve re-
tim aralarinda tketilen dner sermayenin para-biimi, rnn satii
ile degil, rnn kendisinin maddi biimi tarafindan yerine konulmutur;
yani degeri tekrar dolaimdan para-biiminde ekilerek degil, yeni re-
tilen ek para ile yeri doldurulmutur.
Diyelim, bu dner sermaye 5OO sterlin, devir dnemi 5 hafta,
alima dnemi 4 hafta, dolaim dnemi yalniz 1 hafta olsun. Daha ba-
langita para 5 hafta iin, kismen retken ikmal olarak yatirilmak ve
kismen de, cret olarak yava yava denmek zere hazir olmalidir.
Altinci haftanin balangicinda, 4OO sterlin geri dnm, 1OO sterlin ser-
best kalmi olacaktir. Bu byle yinelenip gidecektir. Burada, daha nce-
ki durumlarda oldugu gibi, 1OO sterlin, daima, devrin belli bir zamani
boyunca, serbest kalmi biimde bulunacaktir. Ama bu da, gene diger
4OO sterlin gibi, ek, yeni retilmi paradan ibarettir. Bu durumda, yilda
1O devir yapilir, yillik rn, altin olarak 5.OOO sterlindir. (Ele alinan bu
durumda dolaim dnemi, metalarin paraya evrilmesi iin gerekli-za-
mandan degil, paranin, retim gelerine evrilmesi iin gerekli-zaman-
dan olur.)
Ayni koullar altinda devreden diger her 5OO sterlinlik sermaye
durumunda, durmadan yenilen para-biim, her 4 haftada retilen ve
dolaima srlen meta-sermayenin evrilmi biimidir ve bu meta-ser-
mayenin satii ile -yani srece ilk girdigi zaman temsil ettigi para mikta-
rinin devresel olarak ekilmesiyle bu para-biime tekrar tekrar girer.
Burada, tersine, her yeni devir dneminde, para olarak yeni bir ek 5OO
sterlin, dolaimdan srekli olarak, retim maddesi ve emek-gc ek-
mek zere, retim srecinden dolaim srecine srlr. Dolaima sr-
2T
Kurl Murks
Kupilul ll
len bu para, bu sermayenin izdigi devre tarafindan tekrar buradan e-
kilmeyip, daha ok, srekli yeniden-retilen altin miktari ile artirilir .
imdi de bu dner sermayenin degien kismina bakalim ve bu-
nun da nceki gibi 1OO sterlin oldugunu kabul edelim. Demek oluyor ki,
bu 1OO sterlin, 1O devir ile, emek-gcnn srekli denmesi iin, me-
talarin olagan retiminde yeterli olacaktir. Burada, altin retiminde, ayni
miktar yeterlidir. Ama geriye dnen ve kendisiyle emek-gcnn her 5
haftada bir kariliginin dendigi 1OO sterlin, kendi rnnn evrilmi
biimi degil, durmadan [sayfa 847| yenilenen bu rnn bir kismidir. Altin
reticisi, emekilerine, kendi rettikleri altinin bir kismiyla dogrudan
deme yapar. Yilda bu ekilde emek-gcne harcanan ve emekiler
tarafindan dolaima sokulan 1.OOO sterlin, bu nedenle, bu dolaim yo-
luyla kendi iki noktalarina dnmezler.
stelik, sabit sermayeyi ilgilendirdigi kadariyla, bu, iin ilk kurulu-
unda nispeten byk bir para-sermaye yatirimi gerektirir ve bu ser-
maye bylece dolaima srlm olur. Btn sabit sermayeler gibi bu,
da yillar boyunca ancak para para geri dner. Ne var ki, bu, rnn
satii ile ve bu sati sonucu paraya evrilmesi ile degil, dogrudan, r-
nn, altinin bir kismi olarak geri dner. Bir baka deyile, para-biimini,
yava yava paranin dolaimdan ekilmesiyle degil, rnn buna teka-
bl eden kisminin birikimi ile alir. Bylece yerine konan para-sermaye,
balangita sabit sermaye iin dolaima sokulan miktari karilamak iin
dolaimdan yava yava ekilen bir para miktari degildir. Bu ek bir para
miktaridir.
Son olarak, arli-deger bakimindan da, bu, gene, retken olmayan
biimde, yani varsayimimiza gre geim aralari ile lks mallara har-
canmak zere, her yeni devir dneminde dolaima srlen yeni altin
rnn belli bir kismina eittir.
Ama varsayimimiz geregince pazardan srekli olarak para degil
emek-gc ile retim maddeleri ektigi halde ona srekli yeni para
miktarlari ekleyen yillik tm altin retimi ancak yil boyunca ainan pa-
rayi yerine koyar, imdi degien oranlarda olmakla birlikte daima, iki
biimde, yigili-para ve dolaimdaki para biimlerinde bulunan toplum-
sal para miktarini yalnizca eksiksiz tutar.
Metalarin dalaimi yasasi geregince, para miktarinin, dolaim iin
gerekli para miktari ile, dolaimin daralmasi ya da genilemesi ile artan
ya da eksilen ve zellikle zorunlu deme araci yedek fonlarinin oluu-
muna hizmet eden, yigili-para biiminde tutulan bir para miktarinin top-
lamina eit olmasi gerekir. Hesap bakiyelerinin bulunmamasi halinde,
para olarak denmesi gereken ey metalarin degeridir. Bu degerin bir
kisminin arti-degerden ibaret olmasi olgusu, yani meta saticisina hi bir
kariliga malolmamasi, durumda hi bir degiiklik yapmaz. reticilerin
hepsinin, kendi retim aralarinin bagimsiz sahipleri oldugunu ve dola-
imin bu yzden reticilerin kendi aralarinda [sayfa 848| dogrudan yer aldi-
22
Kurl Murks
Kupilul ll
gini kabul edelim. Sermayelerinin degimeyen kismindan ayri olarak,
yillik deger rnleri, bu durumda, kapitalist koullara benzer biimde iki
kisma blnebilir: yalniz geim aralarini yerine koyan c kismi, ile, kis-
men lks mallar, kismen de retimin genilemesi iin tketilen | kismi.
Demek oluyor ki, c kismi degien-sermayeyi, | kismi arti-degeri temsil
ediyor. Ama byle bir blnme, kendi toplam rnlerinin dolaimi iin
gerekli olan para miktarinin byklg zerinde herhangi bir etki yap-
maz. Diger koullar ayni kalmak kaydiyla, dolaimdaki rneta kitlesinin
degeri ayni olacagi gibi, bu deger iin gerekli olan para miktari da ayni
olacaktir. Eger bunlarin devir dnemleri de eit olarak blnm ise,
ayni yedek paraya da sahip olmalari gerekir, yani sermayelerinin ayni
kismi daima para biiminde tutulmak zorundadir, nk retimlerinin,
bizim varsayimimiza gre, daha nceki gibi meta retimi olmasi gere-
kir. u halde, metalarin degerlerinin bir kisminin arti-degerden ibaret ol-
masi olgusu, iin yrtlmesi iin gerekli para miktarinda kesinlikle hi
bir eyi degitirmez.
PMP' formlne siki sikiya sarilan Tooke'nin bir muhalifi, ona,
kapitalisin nasil olup da dolaimdan, daima dolaima srdgnden daha
fazla para ekmeyi becerdigini soruyor. Bak dinle! Burada szkonusu
olan sorun, arti-degerin o|00m0 degildir. Bu tek sir, kapitalist aidan
gayet olagandir. Kullanilan degerler toplami, eger bir arti-degerle kendi-
sini zenginletirmiyorsa, bu, zaten sermaye degildir. Ama varsayim ola-
rak, bu, sermaye ise, arti-deger pek dogaldir.
Byle olunca, sorun, arti-degerin nereden geldigi degil, bu arti-
degerin dntg paranin nereden geldigidir.
Ama, burjuva iktisadinda, arti-degerin varligi kendiliginden anlailir
bir eydir. te bu nedenle, yalniz bu varsayimla yetinilmemi, dolaima
srlen meta kitlesinin bir kisminin arti-rn oldugu, bylece, kapitali-
stin sermayesinin bir kismi olarak dolaima srmedigi bir degeri temsil
ettigi, dolayisiyla da, rnyle birlikte kapitalistin, dolaima sermayesi-
nin zerinde bir arti da soktugu ve ite dolaimdan bu arti-degeri ektigi
gibi bir varsayimla da iliki kurulmutur.
Kapitalistin dolaima srdg meta-sermaye, dolaimdan emek-
gc c||| retim aralari biiminde ektigi retken sermayeden daha
byk bir degere sahiptir (bunun nereden geldigi [sayfa 84D| aiklanmadigi,
karanlikta kaldigi halde, sz edilen ekonomi politik, bunu bir olgu ola-
rak grmektedir). Yalnizca kapitalist A'nin degil, B, C, D'nin vb. de niin
daima metalarinin degiimi yoluyla dolaimdan, balangita ve sonra-
dan yatirdiklari sermayelerin degerinden daha fazla bir degeri ekebil-
dikleri bu varsayima dayanilarak aiga ikmi oluyor. A, B, C, D ve
digerleri, dolaima, srekli olarak, oradan retken sermaye biiminde
ektiklerinden daha byk meta-degeri, meta-sermaye biiminde sr-
yorlar bu ilem, eitli bagimsiz ilev yapan sermaye kadar ok yanli-
dir. u halde bunlar, herkesin kendisinin yatirmi bulundugu retken
23
Kurl Murks
Kupilul ll
sermayelerinin degerleri toplamina eit bir degerler toplamini, kendi
aralarinda srekli paylamak (yani her biri, kendi adina dolaimdan bir
retken sermaye ekmek) durumundadirlar; tipki, hepsinin drt bir yan-
dan kendi retim gelerinin degerlerinin zerindeki meta-deger fazlali-
klarini temsil eden metalar biiminde dolaima srdkleri degerler
toplamini, kendi aralarinda srekli paylamak durumunda olmalari gibi.
Ne var ki, meta-sermayenin, retken sermayeye yeniden evril-
meden nce ve ierdigi arti-deger harcanmadan nce, paraya evrilme-
si gerekir. Peki, bu ama iin kullanilan para nereden gelir Bu soru ilk
bakita g grnyor ve imdiye kadar ne Tooke ve ne de bir bakasi
bunu yanitlamitir.
Para-sermaye biiminde yatirilmi olan bu 5OO sterlinlik dner
sermaye, devir dnemi ne olursa olsun, imdi toplumun, yani kapitalist
sinifin toplam dner sermayesini temsil etsin. Arti-degerde 1OO sterlin
olsun. Peki ama, dolaima srekli olarak yalnizca 5OO sterlin soktugu
halde, nasil oluyor da, tm kapitalist sinif, dolaimdan srekli 6OO sterlin
ekebiliyor
5OO sterlinlik para-sermaye, retken sermayeye evrildikten son-
ra, bu sermaye, retim srecinde, kendisini 6OO sterlin degerinde me-
talara dntrmtr, ve dolaimda, imdi, yalniz ilk yatirilan para-ser-
mayeye eit 5OO sterlin degerinde meta degil, ayni zamanda yeni retilmi
1OO sterlinlik arti-deger de vardir.
Bu 1OO sterlinlik ek arti-deger, dolaima metalar biiminde
srlmtr. Bundan hi kuku yok. Ama byle bir ilem, hi bir ekilde,
bu ek meta-degerin dolaimi iin gerekli ek parayi saglatmi olmaz.
Bu glg szde akla-uygun kaamaklarla savuturmaya
kalkimak bir ie yaramaz. [sayfa 85O|
rnegin: Degimeyen dner sermayeyi ilgilendirdigi kadariyla,
herkesin bunu ayni anda yatirmadigi aiktir. Kapitalist A, metalarini satar
ve bylece yatirdigi sermaye para-biimini alirken, bir yandan da, B
alicisinin, retim aralarinin yani A'nin rettigi eyin biimini alan para-
sermayesi vardir. A'nin retilmi bulunan meta-sermayesine, para-bii-
mini kazandiran ayni hareketi ile, B sermayesini tekrar retken biimine
sokar, ve onu para-biiminden, retim aralari ve emek-gc biimine
dntrr; bu iki yanli srete, her basit satinalma M-P hareketinde
oldugu gibi, ayni para miktari ilev yapar. Buna karilik, A, parasini tekrar
retim aralarina evirdigi, C'den bunlari satin aldigi ve bu adam bunun-
la B'ye deme yaptigi zaman vb., ve bylece bu ticari ilemler aiklanmi
olur. Ama:
Metalarin dolaimindaki dolaan para miktari ile ilgili olarak ko-
nan yasalardan hibiri (Buch I, Kap: III) retim srecinin kapitalist nite-
ligi tarafindan herhangi bir ekilde degitirilmez.
u halde, toplumun para-biiminde yatirilmasi gereken dner ser-
mayesi 5OO sterlin miktarinda oldugu sylendiginde, bunun, bir yandan
24
Kurl Murks
Kupilul ll
ayni anda yatirilan bir miktar oldugu, te yandan da sirayla eitli ret-
ken sermayelerin para fonu olarak hizmet ettigi iin, 5OO sterlinden daha
fazla bir retken sermayeyi harekete geirdigi hesaba katilmi demek-
tir. Bu aiklama biimi, bu durumda, varligini aiklamasi, gereken pa-
rayi zaten mevcut diye kabul etmektedir.
Ayrica u da denebilirdi: kapitalist A, kapitalist B'nin retken ol-
mayan, bireysel biimde tkettigi mallari retir. B'nin parasi, bu neden-
le, A'nin meta-sermayesini paraya evirmekte ve bylece ayni miktar
para, B'nin arti-degerini, A'nin degimeyen dner sermayesini
gerekletirmeye hizmet etmektedir. Ne var ki, bu durumda, henz -
zm bekleyen sorun, daha da dogrudan bir biimde zmlenmi ka-
bul edilmektedir, yani: gelirini meydana getiren parayi B nereden al-
maktadir rnne ait arti-degerin bu kismini kendisi nasil gerekletir-
mitir
Degien dner sermayeden, A'nin dzenli olarak emekilerine
dedigi kismin, dolaimdan dzenli olarak kendisine dndg ve an-
cak bunun degien bir kisminin, cretlerin denmesi iin daima yakin-
da bulundugu da ayrica sylenebilir. Ama harcama ile [sayfa 851| geriye d-
n arasinda belli bir zaman sresi gemektedir ve bu arada cretlere
denen para, diger kullanimlar arasinda, arti-degerin gereklemesi iin
hizmet edebilir.
Ne var ki biz, birinci olarak, bu sre ne kadar uzun olursa, kapita-
list A'nin srekli /n e||o* bulundurmak zorunda oldugu para ikmalinin
de o kadar fazla olmasi gerektigini biliyoruz. kinci olarak, emeki bu
parayi harcar, bununla metalar satin alir ve bylece, bunlarin ierdigi
arti-degeri |o |cn|o** paraya evirir. Dolayisiyla degien-sermaye bii-
minde yatirilmi bulunan ayni para, arti-degeri paraya evirme amacina
da |o |cn|o hizmet eder. Bu noktada soruna daha fazla girmeden u
kadariyla yetinelim: tm kapitalist sinif ile bu sinifin hizmetlilerinin tke-
timi ii-sinifininki ile birlikte gider; bylece, emekilerin dolaima sr-
dkleri para ile, ayni zamanda, kapitalistlerin de gelir olarak arti-degerle-
rini harcamak iin, para srmeleri gerekir. u halde bunun iin de dola-
imdan para ekilmesi gerekir. Bu aiklama, gerekli para miktarini orta-
dan kaldirmaya degil, yalnizca azaltmaya hizmet edebilir.
Son olarak yle denebilir: ilk sabit sermaye ilk kez yatirildiginda,
dolaima, srekli byk miktarda para srlr ve bu para dolaimdan
ancak yava yava, yillar sonra, para para, bu parayi dolaima sokan
tarafindan ekilmi olur. Bu miktar, arti-degeri paraya evirmeye yet-
mez mi
Bu soruya yle yanit vermek gerekir: 5OO sterlinlik bu toplamin
(bu miktar, gerekli yedek fonlar iin para-yigmayi da ierir), onu dolaima
* Hazir, emre hazir. -.
** O lde, o kadar. -.
25
Kurl Murks
Kupilul ll
sokan tarafindan degilse bile, bir bakasi tarafindan sabit sermaye ola-
rak kullanilmasi olanagini saglar. stelik, sabit sermaye olarak hizmet
eden rnlerin satin alinmalari iin harcanan miktar bakimindan, bunla-
rin ierdikleri arti-degerin de dendigi zaten varsayilmiti; sorun bu pa-
ranin nereden geldigidir.
Bunun genel bir yaniti zaten verilmi bulunuyor: x kere 1.OOO
sterlin degerinde bir metalar kitlesi dolaimda bulunacaksa, bu metalar
kitlesinin degeri, herhangi bir arti-deger iersin ya da iermesin, bu me-
talar kitlesi kapitalist biimde retilmi olsun ya da olmasin, bu dolaim
iin gerekli para miktarinda hi bir degiiklik yapmaz. 80 neJen|e, so|0-
n0n /enJ/s/ :c|en me|c0| [sayfa 852| Je/|J/|. Paranin dolaim hizi vb. gibi
diger btn koullar belli olmak zere, x kere 1.OOO sterlin degerindeki
metalarin dolaimi iin, bu degerin u ya da bu miktarinin, bu metalarin
dogrudan reticisi olanin payina dmesinden tamamen bagimsiz ola-
rak, belirli bir para miktarina gereksinme vardir. Burada eger herhangi
bir sorun varsa, bu, u genel sorunla akimaktadir: Bir lkenin rettigi
metalarin dolaimi iin gerekli para nereden gelir
Bununla birlikte, kapitalist retim aisindan, zel bir sorun |0-
n00 gerekten vardir. Ele alinan durumda, hareket noktasi olarak orta-
ya ikan, parayi dolaima sren kapitalisttir. Emekinin, geim aralarini
demek iin harcadigi para, daha nce, degien-sermayenin para-bii-
mi olarak vardi ve bu nedenle, emek-gc satin alinma ya da denme
araci olarak kapitalist tarafindan balangita dolaima srlmt. Kapi-
talist, ayrica, dolaima, degimeyen sabit ve degimeyen dner sermay-
esinin balangitaki para-biimini oluturan parayi da srer; bu parayi,
emek aletleri ile retim maddeleri iin satinalma ya da deme araci
olarak harcar. Ama bunun tesinde kapitalist, artik dolaimdaki para
miktarinin iki noktasi olarak gzkmez. imdi, yalniz iki hareket nok-
tasi vardir: kapitalist ve emeki. nc kategoriye giren kimseler ya
hizmetleri kariliginda bu iki siniftan para alirlar, ya da herhangi bir hiz-
met kariligi olmadan bunu aldiklari lde, bunlar, rant, faiz vb. bii-
mindeki arti-degerin ortak sahipleridir. Arti-degerin, tmyle, sanayi
kapitalistinin cebinde kalmayip, bakalariyla bunun paylailmasi zorun-
lulugunun, ele alinan sorunla herhangi bir ilikisi yoktur. Sorun, arti-
degerini nasil paraya evirdigidir, gelirin sonradan nasil paylaildigi degil.
Amacimiz bakimindan, kapitalist, hl arti-degerin tek sahibi olarak ele
alinabilir. Emekiye gelince, kapitalist, emekinin dolaima srdg pa-
ranin birincil iki noktasi oldugu halde, bunun ikincil olmaktan baka
bir ey olmadigi zaten sylenmi bulunuyor. Emeki, geim aralarinin
denmesinde harcama yaparken, balangita degien-sermaye olarak
yatirilmi bulunan para, imdi ikinci dolaimindan gemektedir.
Demek oluyor ki, kapitalist sinif, para dolaiminin tek iki nokta-
si oluyor. retim aralarinin denmesi iin 4OO sterline, emek-gc iin
de eger 1OO sterline gereksinme duyuyorlarsa, [sayfa 858| dolaima 5OO
2
Kurl Murks
Kupilul ll
sterlin sokarlar. Ama %1OO'lk bir arti-deger oraniyla rne katilan arti-
deger, deger olarak 1OO sterline eittir. Dolaima srekli olarak ancak
5OO sterlin srdkleri halde bunlar nasil oluyor da dolaimdan srekli
6OO sterlin ekebiliyorlar Hiten ancak hi gelir. Kapitalist sinif, bir tm
olarak, daha nce srlmemi olan her eyi dolaimdan ekemez.
Biz, burada, 4.OOO sterlin degerinde retim araci ile 1.OOO sterlin
degerinde emek-gcn dolatirmak iin, on devir yapan 4OO sterlin
degerinde bir miktarin yetebilecegi olgusu ile, diger 1OO sterlinin de ayni
ekilde, 1.OOO sterlin degerinde arti-degerin dolaimi iin yeterli olabile-
cegi olgusunu bir yana birakiyoruz. Para miktarinin, bu paranin dolatigi
metalarin degerine olan orani burada nemli degildir. Sorun gene ayni
kalir. Ayni para miktari birka kez dolamadika, 5.OOO sterlinlik bir ser-
mayenin dolaima sokulmasi zorunlu oldugu gibi, arti-degerin paraya
evrilmesi iin de 1.OOO sterlin gereklidir. ster 1.OOO, isterse 1OO sterlin
olsun, sorun bu paranin nereden geldigidir. Her ne olursa olsun, bu,
dolaima sokulan para-sermayeye gre bir fazlaliktir .
Dolaima, metalara katilan arti-degerin gereklemesine hizmet
etmek zere para srenin kapitalist sinifin kendisi olmasi geri ilk bakita
aykiri gibi gzkebilir. Ama no|c |ene,* bu parayi, o, dolaima yatirilmi
para, yani sermaye olarak srmemektedir. Bunu o, kendi bireysel tke-
timi iin satinalma araci olarak harcamaktadir. Para, bu nedenle, do-
laiminin hareket noktasi olmakla birlikte kapitalist sinif tarafindan yati-
rilmamaktadir.
e yeni balayan bireysel bir kapitalisti, rnegin bir iftiyi ele
alalim. ilk yil boyunca, 4.OOO sterlini retim aracina, 1.OOO sterlini emek-
gcne olmak zere, diyelim 5.OOO sterlinlik para-sermaye yatirmi ol-
sun. Arti-deger orani %1OO, elde ettigi arti-deger miktari 1.OOO sterlin ol-
sun. Btn parasi, para-sermaye olarak yatirdigi bu 5.OOO sterlinden iba-
rettir. Ama kendisi de yaamak zorundadir ve yil sonuna kadar eline
herhangi bir para gememektedir. Tketimi 1.OOO sterlin tutmu olsun.
Bu paranin elinde bulunmasi gereklidir. Bu 1.OOO sterlini birinci yil boyun-
ca kendisine avans olarak vermek zorunda oldugunu syleyebilir. Bura-
da ancak znel bir anlam taiyan bu avans, kapitalistin, ilk [sayfa 854| yil
boyunca olan bireysel tketimini, emekilerin bedava retimlerinden
karilamak yerine kendi cebinden demek zorunda kaldigindan baka
bir eyi belirtmez. Bu parayi sermaye olarak yatirmamaktadir. Bunu har-
camakta, tkettigi geim aralari biiminde bir edeger iin bununla
deme yapmaktadir. Bu deger, onun tarafindan para olarak harcanmi,
dolaima srlm ve oradan meta-degerler biiminde ekilmitir. Ve
bu meta-degerleri o tketmitir. Bylece, bunlarin degerleri ile arasinda
herhangi bir iliki kalmamitir. Bu degerin kariligi olarak dedigi para,
imdi, dolaimdaki paranin bir gesi olarak bulunmaktadir. Ama o, bu
* Dikkat edilsin. -.
27
Kurl Murks
Kupilul ll
paranin degerini, rnler biiminde dolaimdan ekmitir ve bu deger,
imdi, iinde varoldugu rnlerle birlikte yokedilmitir. Hepsi yokolup
gitmitir. Ama yilin sonunda, o, 6.OOO sterlin degerinde metayi dolaima
srmekte ve bunlari satmaktadir. Bu yolla unlari karilamaktadir: 1)
5.OOO sterlinlik yatirilan para-sermayesini; 2) 1.OOO sterlinlik gerekleen
arti-degeri. Sermaye olarak 5.OOO sterlin yatirmi, bunu dolaima srm
ve dolaimdan 6.OOO sterlin ekmitir bunun 5.OOO sterlini sermayesini
ve 1.OOO sterlini arti-degeri kapsamaktadir. Bu son 1.OOO sterlin, kendisi-
nin dolaima soktugu, yatirmadigi, ama bir kapitalist olarak degil bir
tketici olarak harcadigi para ile, paraya evrilmitir. imdi bu para, ona,
rettigi arti-degerin para-biimi olarak dnmektedir. Ve artik bu ilem
her yil yinelenir. Ama ikinci yil ile balayarak, harcadigi bu 1.OOO sterlin,
daima, onun rettigi arti-degerin evrilmi biimi, para-biimdir. Bu pa-
rayi, o, yillik olarak harcar ve bu para gene ona yillik olarak dner.
Eger sermayesi bir yilda daha sik devretmi olsaydi, bu, durumu
degitirmeyecek, ancak zamaninin uzunlugunu ve dolayisiyla da yatirmi
oldugu para-sermayesinin zerinde bireysel tketimi iin dolaima sr-
mesi gerekli para miktarini etkileyecekti.
Bu parayi, kapitalist, dolaima sermaye olarak srmemitir. Ama
arti-deger dnmeye balayana kadar elindeki olanaklarla yaamlarini
srdrebilmek yalnizca kapitalistlere zg bir zelliktir.
Ele alinan durumda biz, kapitalistin, sermayesinin, ilk dnne
kadar, bireysel tketimini karilamak iin dolaima srdg para mik-
tarinin, rettigi ve bu yzden de paraya evirmek zorunda kaldigi arti-
degere tamamen eit oldugunu varsaymitik. [sayfa 855| Bireysel kapitalisti
ilgilendirdigi kadariyla kukusuz bu geliigzel bir varsayimdir. Ama ba-
sit yeniden-retim varsayildigi takdirde, btn kapitalist sinifa uygulandi-
gi zaman bunun dogru olmasi gerekir. Bu yalnizca u varsayimla ayni
eyi ifade eder: tm arti-deger ve yalniz o dolayisiyla ilk yatirilan ser-
mayenin herhangi bir kismi degil retken olmayan biimde tketilir.
Toplam degerli maden retiminin (5OO sterline eit oldugu kabul
edilmiti), ancak paranin yipranma ve ainmasini yerine koymaya yete-
cek kadar oldugu daha nce varsayilmitir.
Altin reten kapitalistler, btn rnlerine altin olarak sahip bu-
lunurlar degimeyen-sermayeyi yerine koyan kisma oldugu gibi, degi-
en-sermayeyi yerine koyan kisma ve ayni zamanda da arti-degeri ieren
kisma. Toplumsal arti-degerin bir kismi, bu nedenle, yalnizca dolaim
srecinde altina evrilen bir rnden degil, altindan olumutur. Daha
balangita bu arti-deger altindan olumutur ve dolaimdan rn ek-
mek iin buraya srlmtr. Ayni ey, burada, cretler, degien-serma-
ye, yatirilan degimeyen-sermayenin yerine konulmasi iin de geerlidir.
u halde, kapitalist sinifin bir kismi, dolaima, yatirmi bulunduklari para-
sermayeden daha byk degerde (arti-deger miktari kadar fazla deger-
de) meta srdg halde, diger bir kismi, dolaima, altin retimi iin s-
28
Kurl Murks
Kupilul ll
rekli olarak dolaimdan ektikleri metalarin degerinden daha byk de-
gerde (arti-deger miktari kadar fazla degerde) para srerler. Kapitalistle-
rin bir kismi, srekli olarak, dolaimdan, buraya srdklerinden daha
fazla parayi ekerken, altin reten diger kismi srekli olarak dolaima,
retim aralari olarak ektiklerinden daha fazla para srerler.
Altin olarak 5OO sterlinlik bu rnn bir kismi, altin reticisinin
arti-degeri olmakla birlikte, gene de, tamami, yalnizca metalarin dolaimi
iin gerekli parayi yerine koymak zere ayrilmitir. Bu altinin ne kada-
rinin, metalara katilmi bulunan arti-degeri paraya evirdigi ve ne kada-
rinin, metalari oluturan teki deger gelerini paraya evirdigi, bu ama
iin nemli degildir.
Altin retiminin bir lkeden bir baka lkeye tainmasi, konuda
herhangi bir degiiklik meydana getirmez. A lkesinin toplumsal emek-
gc ile toplumsal retim aralarinin bir kismi, 5OO sterlin degerinde bir
rne, diyelim keten bezine evrilmitir [sayfa 856| ve altin satin almak ze-
re B lkesine ihra edilmitir. A lkesinde bu ekilde kullanilan retken
sermaye, A lkesinin pazarina, bu sermayenin dogrudan altin retimi
iin kullanilmasi halinden daha fazla meta paradan farkli olan bir meta
srm olmaz. A'nin bu rn, altin olarak 5OO sterlini temsil eder ve bu
lkenin dolaimina ancak para olarak girer. Toplumsal arti-degerin, bu
rnn ierdigi kismi, A lkesi iin dogrudan para biiminde bulunur ve
hi bir zaman baka bir biimde bulunmaz. Altin reten kapitalistler iin
ancak rnn bir kismi arti-degeri ve diger kismi sermayenin yerine
konmasini temsil etmekle birlikte, bu altinin ne kadarinin dner de-
gimeyen-sermaye diinda, degien-sermayenin yerini doldurdugu ve
ne kadarinin arti-degeri temsil ettigi sorusu gene de tamamiyla, cretle-
rin ve arti-degerin, ayri ayri dolaimdaki metalarin degerine oranina bag-
lidir. Arti-degeri oluturan kisim, kapitalist sinifin eitli yeleri arasinda
dagilir. Bu kisim srekli olarak kapitalistlerce bireysel tketim iin har-
candigi ve yeni rnlerin satii ile tekrar ele geirildigi halde arti-dege-
rin paraya evrilmesi iin gerekli parayi aralarinda dolatiran ite bu
satinalma ve satiin ta kendisidir gene de, para biimindeki toplumsal
arti-degerin bir kismi, degien oranlarda olsa da, kapitalistlerin cebinde
bulunur; tipki cretlerin bir kisminin, hi degilse haftanin bir blmn-
de, emekilerin cebinde para biiminde kalmasi gibi. Ve bu kisim, balan-
gita, altin reticisi kapitalistlerin arti-degerini oluturan para-rn kismi
ile sinirli olmayip, daha nce de syledigimiz gibi, iinde, yukarda sz
edilen 5OO sterlinlik rnn kapitalistler ile emekiler arasinda genel
olarak dagildigi, ve iinde dolaimda bulunacak meta-ikmalin, arti-de-
ger ve degerin diger gelerinden olutugu oranla sinirlidir.
Bununla birlikte, arti-degerin, diger metalarda varolmayan, ama
onlarin yanisira para biiminde bulunan kismi, yillik olarak retilen alti-
nin bir kismini, yalnizca yillik altin retiminin bir parasi, arti-degerin
gereklemesi iin dolaimda bulundugu lde ierir. Paranin, kapita-
2
Kurl Murks
Kupilul ll
list sinifin elinde arti-degerin para-biimi olarak degien oranlarda sre-
kli olarak bulunan diger kismi ise, yillik retilen altinin degil, o lkede
daha nce birikmi olan para kitlesinin bir gesidir.
Varsayimimiza gre, 5OO sterlinlik yillik altin retimi, ancak para-
nin yillik ainmasini karilamaktadir. Eger biz, yalniz bu [sayfa 857| 5OO ster-
lini dikkate alir ve yillik retilen metalar kitlesinin daha nce birikmi
bulunan para araciligi ile dolaimda bulunan kismini grmezlikten gele-
cek olursak, meta-biiminde retilen arti-deger, dolaim srecinde, pa-
raya evrilmesi iin gerekli parayi, |e yanda, salt yillik altin biiminde
arti-deger retilmi olmalari nedeniyle bulmu olacaktir. Ayni ey, 5OO
sterlinlik altin rnn, yatirilan para-sermayenin yerini alan diger kisim-
lari iin de geerlidir.
imdi burada iki ey dikkate alinmalidir.
nce, kapitalistlerin para olarak harcadiklari arti-degerin oldugu
kadar, bunlarin para olarak yatirdiklari degien ve diger retken serma-
yelerin de, aslinda, emekilerin, yani altin retimi ile ugraan emekile-
rin rn oldugu sonucu ikmaktadir. Bunlar, yalniz altin rnn, ken-
dilerine cret olarak "avans verilen" kismini degil, altin rnn, kapita-
list altin reticilerine ait arti-degerin dogrudan temsil edildigi kismini da
yeniden-retirler. Son olarak, altin rnn, yalnizca retimi iin yatirilmi
bulunan degimeyen sermaye-degeri yerine koyan kismina gelince, bu,
ancak, emekilerin yillik alimasi yoluyla para biiminde (ya da genel-
likle rn biiminde) tekrar ortaya ikar. baladigi zaman, bu, kapita-
list tarafindan, yeni retilmi olmayan ve ama toplumsal paranin dner
kitlesinin bir kismini oluturan para biiminde harcanmitir. Ama yeni
bir rn, ek altin tarafindan yerine konuldugu lde, bu, emekinin
yillik rndr. Kapitalist ynnden avans, burada, gene varligini, emeki-
nin, ne kendi retim aralarina ve ne de retim sirasinda, diger emeki-
lerin rettikleri tketim aralari zerinde bir egemenlige sahip
bulunmamasi olgusuna borlu bulunan salt bir biim olarak ortaya ik-
maktadir.
Sonra, 5OO sterlinlik bu yillik yerine konulan miktardan bagimsiz
olarak varolan para kitlesi, ki kismen para-yigma ve kismende dolaim-
daki para biiminde bulunan para kitlesi bakimindan da durum tipki bu
5OO sterlin ynnden yillik olarak ne ise bunlar iin de ayni olmasi gere-
kir, ya da daha dogrusu balangita yle olmasi gerekir. Bu noktaya, bu
ara-kesimin sonunda dnecegiz.* Ama ondan nce birka dnceyi
eklemek, istiyoruz. [sayfa 858|
Devri inceledigimiz sirada, diger koullar ayni kalmak kaydiyla,

* Bkz: s. 862-868. -EJ.
300
Kurl Murks
Kupilul ll
devir dnemlerinin uzunlugundaki degimelerin, retimin ayni lekte
yrtlmesi iin, para-sermaye miktarlarinda da degimeleri gerektirdi-
gini grm bulunuyoruz. Para-dolaim esnekliginin, bu nedenle, birbiri
ardindan gelen bu genileme ve daralmaya kendisini uydurabilecek
ekilde olmasi zorunludur.
Eger biz, ayrica, emek-gcnn uzunlugu, yogunlugu ve ret-
kenligi de dahil diger koullarin eit kaldigini, ama cretler ile arti-de-
ger arasinda 0|0n0n Jee|/n/n /c|/|| |/| ||00me 0|cJ||n|, bylece
de, ya cretlerin ykseldigini ve arti-degerin dtgn, ya da tersi ol-
dugunu varsayarsak dolaimdaki para kitlesi bu nedenle etkilenmi ol-
maz. Bu degiiklik, para dolaiminda herhangi bir genileme ya da
daralma olmaksizin meydana gelebilir. cretlerde genel bir ykselme
oldugu ve bylece, varsayimlarimiz geregi, arti-deger oraninda genel bir
dmenin grlecegi, ama bunun yanisira, gene varsayimimiza gre,
dolaimdaki meta kitlesinin degerinde bir degiikligin meydana gelmeye-
cegi zel bir durumu ele alalim. Bu durumda, degien-sermaye olarak
yatirilmasi gerekli para-sermayede ve bylece, bu ilevi yerine getiren
para miktarinda dogaldir ki bir arti olacaktir. Ama arti-deger ve dolayi-
siyla da bu arti-degerin gereklemesi iin gerekli para miktari, degien-
sermaye ilevi iin gerekli para miktarindaki arti kadar bir azalma gs-
terir. Meta-degerin gereklemesi iin gerekli para miktari, bylece, bu
meta-degerin kendisinden fazla etkilenmi olmaz. Metain maliyet-fiyati
bireysel kapitalist iin ykselir, ama toplumsal retim-fiyati ayni kalir.
Degerin degimeyen kismi diinda, degien ey, metalarin retim-fiyati-
nin, cretler ile kra ayrilmasindaki orandir.
Ama daha byk bir degien para-sermaye yatiriminin (paranin
degeri kukusuz sabit kabul edilmektedir), emekilerin elinde daha faz-
la miktarda para bulunmasi anlamina gelecegi ne srlmektedir. Bu,
emekiler ynnden metalar zerinde daha byk bir talebe yolaar.
Bu da, gene meta fiyatlarinda bir ykselie neden olur. Ya da yle
deniliyor: cretler ykselirse, kapitalistler de, metalarinin fiyatlarini yk-
seltir. Her iki durumda da, cretlerdeki genel bir ykselme, meta fiyat-
larinda bir ykselmeye neden olur. u halde, fiyatlardaki ykselme nasil
aiklanirsa aiklansin, metalarin dolaimi iin daha byk [sayfa 85D| miktar-
da paraya gerek vardir.
Birinci formlasyona yanit: cretlerdeki bir ykselme sonucu,
emekilerin zellikle yaam gereksinmelerine olan talebi artacaktir. Lks
mallar iin talepleri daha az derecede artacak, ya da daha nce tketim
alanlarina girmeyen eyler iin bir talep geliecektir. Zorunlu geim arala-
rina kari olan talepteki ani ve geni lekteki arti, dogal olarak bunla-
rin fiyatini derhal ykseltecektir. Sonu: toplumsal sermayenin daha b-
yk bir kismi, yaam gereksinmelerinin retimi iin ve daha kk bir
kismi lks mallarin retimi iin kullanilacaktir, nk arti-degerdeki azal-
ma nedeniyle fiyatlardaki bu dme ve bunun sonucu olarak bu mallar
30T
Kurl Murks
Kupilul ll
iin kapitalistlerin taleplerinde de bir azalmayla sonulanacaktir. te
yandan, emekilerin kendilerinin lks mallar satin almalari halinde, cret-
lerindeki arti, yaam gereksinmelerinin fiyatinda bir artii krklemeye-
cek, yalnizca lks mallar alicilarinda bir degimeye yolaacaktir. Emek-
iler tarafindan eskisine gre daha fazla, kapitalistler tarafindan ise nis-
peten daha az lks mallar tketilecektir. \o/|J |o0|.* Bazi dalgalanma-
lardan sonra, dolaimdaki metalar kitlesinin degeri gene eskisinin aynidir.
Geici dalgalanmalara gelince, bunlarin etkisi, ancak, o zamana kadar
borsada ya da di lkelerde speklatif iler peinde koan, kullanilmay-
an para-sermayenin i dolaima sokulmasi eklinde olacaktir.
kinci formlasyona yanit: Eger metalarinin fiyatlarini diledikleri
gibi ykseltmek kapitalist reticilerin ellerinde olsaydi; bunu cretlerde
bir arti olmadan yapabilirlerdi ve yle yapacaklardi. Meta fiyatlari
dseydi cretler hi bir zaman ykselmeyecekti. Kapitalist sinif, kural-
dii, belirli, zel biimde ve szde yerel koullar altinda imdi yapmakta
oldugu eyi, her zaman ve btn koullar altinda yapabilseydi, sendika-
lara hibir zaman kari koymazdi; yani metalarin fiyatlarini ok daha
fazla ykselterek daha byk krlari cebe indirmek iin, cretlerdeki
her artia boyun egerdi.
Lks mallara olan talep (bu gibi mallar satinalma olanaklari aza-
lan kapitalistlerin taleplerindeki eksilme sonucu) azaldigi iin, kapitalist-
lerin bunlarin fiyatlarini ykseltebilecekleri savi, arz ve talep yasasinin
ok esiz bir uygulamasi olurdu. Bu, lks mallar alicilarinin salt bir yer
degitirmesi olmadigina, [sayfa 86O| kapitalistler ile emekilerin bir yer
degitirmesi olduguna gre, ve byle bir yer degitirme oldugu takdir-
de, emekilerin talepleri, zorunlu madde fiyatlarinda bir ykselmeyi tevik
etmez, nk emekiler cretlerinin artan kismini lks mallara harcadi-
klarina gre, ayni eyi zorunlu maddelere harcayamazlar lks mal fi-
yatlari azalan talep sonucu der. Sermaye, bu nedenle, lks mal arzi
toplumsal retim srecindeki degimi bulunan rolne uygun decek
boyutlara inene kadar, bu mallarin retiminden ekilecektir. Bylece
azalan retimleri ile degerleri degimedigi halde fiyatlari normal d-
zeye ykselecektir. Bu daralma ya da dengeleme ilemi devam ettigi ve
zorunlu maddelerin fiyatlari ykseldigi srece, talep karilanana dek
diger retim dallarindan ekildigi kadar bu retim alanina sermaye ik-
mali yapilir. Sonra denge yeniden kurulur ve btn bu srecin sonunda,
toplumsal sermaye ve dolayisiyla da para-sermaye, yaam gereksinme-
leri ile lks mallar retimi arasinda farkli bir oranda blnr .
Bu itiraz, batan sona, kapitalistler ile onlarin iktisat dalkavukla-
rinin uydurduklari bir umacidir.
Bu umaciyi hakli gstermede kullanilan olgular eittir:
1) Diger eyler ayni olmak kaydiyla, dolaimdaki para miktarinin,
* te hepsi bu. -.
302
Kurl Murks
Kupilul ll
dolaimdaki metalarin fiyatlarinin toplamindaki ykselme ile fiyatlarin
toplamindaki bu byme ister ayni miktardaki metalara, ister daha byk
miktardaki metalara uygulansin, bu ykselme ile birlikte arttigi, para
dolaiminin genel bir yasasidir. Buna gre, sonu, neden ile karitirilmak-
tadir. cretlerdeki ykselme (bu ykselme, nadiren, ancak istisnai hall-
erde ve orantili olmakla birlikte) yaam gereksinmelerinin fiyatlarindaki
ykselmeyle birlikte olur. cret ykselmeleri, metalarin fiyatlarindaki
artiin nedeni degil, sonucudur.
2) cretlerdeki, kismi ya da yerel bir ykselme yani yalniz bazi
retim dallarindaki ykselme durumunda, bu, bu dallarin rnlerinin
fiyatlarinda yerel bir ykselmeye yolaabilir. Ne, var ki, bu bile bir ok
koula baglidir. rnegin, cretler anormal derecede drlmemitir
ve, bu nedenle de kr orani anormal derecede yksek degildir; fiyatlar-
daki ykselme ile, bu mallarin pazari daraltilmamitir (bylece fiyatlari-
nin ykselmesinde daha nceki ikmallerinin daralmasi zorunlu degildir),
vb..
8) cretlerdeki genel bir ykselme durumunda, [sayfa 861| degien-
sermayenin agir bastigi sanayi dallarinda retilen metalarin fiyatlari yk-
selir, oysa degimeyen ya da sabit sermayenin agir bastigi dallarda re-
tilen metalarin fiyatlari der.
Metalarin basit dolaimi konusundaki incelememizde (Buch I,

Kap. III, 2) metalarin herhangi bir belirli miktarinin para-biiminin dolaim
alaninda ancak geici olmakla birlikte, belli bir metain bakalaimi si-
rasinda bir kimsenin elinde geici olarak bulunan paranin da gene zorunlu
olarak bir bakasinin eline getigi ve bylece ilk anda metalar yalniz ok
yanli olarak degiilmekle, ya da birbirinin yerini almakla kalmayip, bu
birbirinin yerini alma olayinin ok yanli bir para akii ile yrtldg ve
onunla birlikte cereyan ettigi grlmt. "Bir meta tekinin yerini alir-
ken, para-meta daima bir nc ahsin eline yapiir. Dolaim, parayi
su gibi terletir." (Buch I, s. D2.) Kapitalist meta retimi esasina gre, bir
kisim sermayenin srekli para-sermaye biiminde varolmasi ve arti-dege-
rin bir kisminin da gene sahibinin elinde para biiminde bulunmasi ile,
ayni zde olgu ifade edilmitir.
Bundan baka, c|cn|n Je||es/ yani paranin kalki noktasina
e|/ Jn00 sermaye devrinin bir evresi olarak, tekrar tekrar el degitire-
rek iki noktasindan srekli uzaklamasini ifade eden c|cn|n Jo|c|-
m|nJcn
88
tamamen farkli ve hatta ona karit bir olgudur. (Buch I, s. D4.)
88
Bu iki olguyu hl birbirine karitirmakla birlikte, sermaye dolaiminin temel biimi ve
yeniden-retimi saglayan dolaim biimi olarak paranin iki noktasina bu geri akii zerinde
ilk duranlar fizyokratlar olmutur, "7c||ec0 Econom/q0e'e bir gzatarsaniz, retken sinifin, diger
siniflarin kendisinden rn satin alacaklari parayi sagladigini ve ayni satin almayi yapmak ze-
303
Kurl Murks
Kupilul ll
Gene de hizlandirilmi bir devir, eo /so hizlandirilmi bir dolaim de-
mektir.
nce, degien-sermaye ile ilgili olarak: Eger belli bir [sayfa 862| mik-
tar para-sermaye, diyelim 5OO sterlin, bir yilda degien-sermaye biimin-
de on devir yapmi olsa, dolaimdaki para miktarinin bu kisminin,
degerinin on kati, yani 5.OOO sterlin kadar devredecegi aiktir. Bu para-
sermaye, kapitalist ile emeki arasinda bir yilda on kez dolamitir.
Emeki bu dner para miktarinin ayni kismi ile yilda on kez cret almi
ve deme yapmitir. Eger ayni degien-sermaye yilda yalniz bir devir
yapmi olsaydi, retimin legi ayni kalmak zere, yalniz 5.OOO sterlinlik
tek bir sermaye devri olurdu.
Ayrica: Dner sermayenin degimeyen kismi, 1.OOO sterline eit
olsun. Sermaye eger on kez devretmi ise, kapitalist metaini ve dolayi-
siyla da metainin degerinin degimeyen dner kismini, bir yilda on kez
satar. Dner para miktarinin (1.OOO sterline eit) ayni kismi, yilda on kez
sahibinin elinden, kapitalistin eline gemektedir. Bu para on kez el degi-
tirmektedir. Sonra, kapitalist, bir yilda on kez retim araci satinalmakta-
dir. Bu da, gene, paranin, bir elden digerine on dolaim yapmasidir.
1.OOO sterlin tutarinda bir para ile sanayi kapitalisti, 1O.OOO sterlin dege-
rinde meta satmakta ve tekrar 1O.OOO sterlin degerinde meta satin
almaktadir. Para olarak 1.OOO sterlinin 2O dolaimi yoluyla, 2O.OOO ster-
linlik bir meta-ikmal dolamaktadir.
Son olarak, devirdeki bir hizlanma ile birlikte, paranin arti-degeri
gerekletiren kismi da daha hizli dolaimda bulunur.
Ama, tersine, para dolaimindaki bir hizlanma, mutlaka, sermay-
enin ve dolayisiyla da paranin daha hizli devretmesini gerektirmez; yani
mutlaka, yeniden-retim srecinde bir kisalma ve daha hizli yenilenme
anlamina gelmez.
Ayni para miktariyla daha ok sayida ticari ilem yapilmasi halin-
de daha hizli bir para dolaimi olur. Para dolaimi iin teknik kolaylik-
lardaki degiiklikler sonucu, sermayenin ayni yeniden-retim dnemlerin-
de de ayni ey olabilir. Ayrica, paranin fiili meta degiimini temsil et-
meksizin dolatigi ticari ilem sayisinda da bir arti olabilir (borsalardaki
marjinal ilemler vb.). te yandan, bazi para dolaimlari bsbtn orta-
dan kaldirilabilir; rnegin, tarimcinin, topragin da sahibi olmasi halinde,
ifti ile toprak sahibi arasinda herhangi bir para dolaimi yoktur; sanayi
re bir sonraki yil geri geldikleri zaman bu siniflarin bu parayi ona geri verdiklerini greceksiniz.
... Burada yalnizca harcamayi izleyen bir yeniden-retimin ve yeniden-retimi izleyen bir
harcamanin oluturdugu bir daireyi, harcama ile yeniden-retimin ls olan paranin dolaimi
tarafindan izilen bir daireyi grrsnz." (Quesnay, 0/c|o0es s0| |e Comme||e e| s0| |es
7|c|c0x Jes 4||/scns. Daire edition, Physiocrats. I. s. 2O8-2OD.) "Paranin dolaimi denilmesi
gereken sermayenin bu devamli yatirilii ve geri dndr, toplumdaki btn emege yaam
veren, politik bnyenin faaliyetini ve hayatiyetini saglayan, ve hakli olarak hayvan vcudundaki
kan dolaimina benzetilen bu yararli ve verimli dolaimdir," (Turgot, Re/|ex/ons. e|e.. o0||es.
Daire edition, I, s. 45,)
304
Kurl Murks
Kupilul ll
kapitalistinin, sermayenin sahibi olmasi halinde, kendisi ile, kredi sahiple-
ri, arasinda gene bir para dolaimi yoktur. [sayfa 868|
Bir lkede, ilkel para-yigmanin oluumuna ve buna bir azinligin

elkoymasina gelince, bunun u anda ayrintilari ile tartiilmasi gereksiz-
dir.
Kapitalist retim tarzi cretli-emege, emekiye demelerin para
olarak yapilmasina ve genellikle ayni demelerin para demelere dn-
mesine dayanan bu retim tarzi ancak dolaim ve bu dolaimin gelitir-
digi bir para-yigmanin (yedek fonun vb.) oluumu iin yeterli bir para
kitlesinin varoldugu bir lkede, daha geni boyutlara ve daha byk bir
yetkinlige ulaabilir. Bu, tarihsel bir nkoul olmakla birlikte, nce yeter-
li bir para-yigmanin olutugu, ardindan da kapitalist retimin baladigi
anlamina alinmamalidir. Bu retim tarzina, kendisi iin gerekli olan
koullarin gelimesiyle birlikte gelimektedir ve bu koullardan bir tane-
si de, yeterli degerli maden ikmalidir. Bylece, 16. yzyildan beri artan
degerli maden ikmali, kapitalist retimin gelimesi tarihinde temel bir
gedir. Ama kapitalist retim temeline dayanan gerekli daha, fazla para
maddesi imali bakimindan, bir yandan rnlere katilmi bulunan arti-
degerin, bunlarin paraya evrilmesi iin gerekli para olmaksizin dolaima
sokulduklarini, te yandan da rnler daha nce paraya dntrl-
meksizin, altin biiminde arti-deger bulundugunu gryoruz.
Paraya evrilecek ek metalar, gerekli para miktarini hazir
bulmaktadirlar, nk te yandan, metalara evrilecek olan ek altin (ve
gm) dolaima, degiim yolu ile degil, dogrudan retim yoluyla so-
kulmaktadir.
II. BRKM VE GENLEM LEKTE
YENDEN-RETM
Birikimin, genilemi yeniden-retim biiminde meydana geldigi
iin, para-dolaim ynnden yeni bir problem getirmeyecegi aiktir.
Her eyden nce, artan retken sermayenin ilevini yerine getir-
mesi iin gerekli ek para-sermayeyi ilgilendirdigi kadariyla bu sermaye,
kapitalist tarafindan, dolaima, gelirin para-biimi olarak degil, para-ser-
maye olarak srlen gereklemi arti-deger kismi ile saglanir. Para za-
ten kapitalistlerin elindedir. Yalniz kullanilii farklidir.
Ne var ki, imdi, ek retken sermaye sonucu, bu sermayenin
rn olan ek bir meta kitlesi dolaima srlmtr. Bu meta [sayfa 864|
kitlesinin degeri, retimlerinde tketilen retken sermayenin degerine
eit olduguna gre, bu ek meta kitlesi ile birlikte, gereklemesi iin
gerekli ek paranin bir kismi dolaima srlmtr. Bu ek para miktari,
305
Kurl Murks
Kupilul ll
salt ek para-sermaye olarak yatirilmitir, ve bu yzden, kapitaliste, ser-
mayesinin devri ile geri dner. Burada da yukardaki soru ortaya ikar.
imdi, metalar biiminde ierilen bu ek arti-degeri gerekletirecek para
nereden gelmektedir
Genel yanit gene aynidir. Dolaimdaki metalarin toplam fiyatlari,
belli miktardaki metalarin fiyatlari ykseldigi iin degil, imdi dolaimda
bulunan metalarin kitlesi, fiyatlardaki bir dme ile dengeye getirilmek-
sizin, daha nce dolaimda bulunan meta kitlesinden daha byk ol-
dugu iin artmitir. Bu daha byk miktardaki ve degerdeki meta kitle-
sinin dolaimi iin gerekli ek paranin, ya dolaimdaki paranin daha byk
bir ekonomi ile kullanilmasi ile demeler dengesiyle vb. ayni sikkenin
dolaimini hizlandiran nlemlerle, ya da paranin, yigili biiminden
dolaim aracina dntrlmesi ile saglanmasi gerekir. Bu ikinci are,
yalniz, atil haldeki para-sermayenin, satinalma ya da deme araci ola-
rak ilev yapmaya baladigini, ya da yedek fon olarak ilev yapmakta
olan para-sermayenin, sahibi iin bu ilevi yerine getirirken, toplum iin
de fiilen dolaimda bulundugunu (srekli olarak bor verilen banka mev-
duatinda oldugu gibi) ve bylece ifte bir ilevi yerine getirdigini gster-
mez. Ayni zamanda da, durgunluk yaratan yedek sikke fonlarinin
ekonomik olarak kullanildigini da gsterir.
"Paranin, sikkeler halinde durmadan akmasi iin, sikkelerin, para
biiminde durmadan donmasi gerekir. Sikkelerin, srekli bir ekilde
dolaip durmasi, dolaim alani ierisinde, her yanda meydana gelen
sikkelerin yedek fonlari iinde az ya da ok byk miktarlar halinde
durgunlamasiyla koullandirilirken, ayni zamanda, bileimleri, dagilma-
lari, tasfiyeleri ve yeniden olumalari durmadan degien, varolulari sre-
kli yokolu, yokolulari ise srekli varolu olan bu yedek fonlar da bu
durgunlamayi koullandirirlar. Adam Smith, her meta sahibinin, her
zaman, sattigi zel metain yaninda yedek olarak, kendisiyle satin aldigi
belli bir miktar genel metaya sahip olmasi gerektigini sylemekle, bu
sikkelerin paraya ve paranin da sikkelere dnmn gsterdi. Gr-
dk ki, MPM dolaiminda, ikinci [sayfa 865| PM ucu, bir defada gerekle-
meyen, ama P'nin bir kismi sikkeler halinde dolairken, diger kismi da
para olarak uykuya dalacak ekilde, zaman iinde birlerini izleyen bir
alimlar serisi halinde dagilir. Para, gerekten burada /:|enm/ s///e|e|-
den baka bir ey degildir; ve dolaimdaki paraya ait kitleyi meydana
getiren eitli kisimlar, durmadan, bazan bir biimde, bazan teki biimde
nbetlee ortaya ikarlar. Dolaim aracinin bu para haline birinci dn-
m, demek ki, para dolaiminin salt teknik olan bir dnemini temsil
eder." (Karl Marx, Z0| l|/|// Je| Po|/|/sc|en Oe/onom/e, 185D, s. 1O5,
1O6.) (Paradan farkli olarak "sikke", burada, parayi diger ilevlerine karit,
salt bir dolaim araci ilevi ierisinde gstermek iin kullanilmitir.)
Btn bu nlemlerin yeterli olmamasi halinde, ek altin retilmesi
gerekir, ya da ayni ey demek olan ek rnn bir kismi, degerli ma-
30
Kurl Murks
Kupilul ll
denlerin iletildigi lkelerin rn, olan altinla dogrudan ya da dolayli
degiilir.
Dolaim araci olarak kullanilmak zere, yillik altin ve gm re-
timinde harcanan toplam emek-gc ve toplumsal retim araci miktari,
kapitalist retim tarzina ve genellikle meta retimine ait /c0x /|c/s'nin
ykl bir maddesini oluturur. Bu, olabildigince ok ek retim ve tke-
tim aracinin, yani gerek servetin, toplumsal kullanimindan ayni lde
uzak kalmaktir. Bu pahali dolaim mekanizmasinin maliyetlerinin azal-
masi lsnde, retimin belirli legi ya da belirli genileme derecesi
ayni kalmak kouluyla, toplumsal emegin retken gc eo /so artar. u
halde, kredi sistemi ile birlikte gelien kolayliklarin bu sonucu vermeleri
lsnde, bunlar, ya toplumsal retimin ve emek-srecinin byk bir
kismini gerek parayi herhangi bir ekilde ie karitirmaksizin yrt-
mek, ya da fiilen ilev yapmakta olan para miktarinin ilevsel kapasitesi-
ni ykseltmek suretiyle, kapitalist serveti dogrudan artirmi olurlar.
Bu, ayni zamanda, kapitalist retimin bugnk hacmiyle kredi
sistemi olmaksizin da, (yalniz bu aidan bakilsa bile) yani yalnizca ma-
deni sikkelerin dolaimiyla mmkn olup olmayacagi sama sorusunu
da ortadan kaldirir. Durumun bu olmadigi ortadadir. yle olsaydi bile,
degerli madenlerin retim hacmi [sayfa 866| konusunda engellerle karila-
ilirdi. Buna karilik, para-sermaye saglamasi ya da bu sermayeyi hare-
kete geirmesi aisindan, kredi sisteminin retken gc konusunda da
byk hayallere kapilmamak gerekir. Bu. sorunun burada daha fazla
incelenmesi yersizdir.
imdi de, gerek bir birikimin yer almadigi, yani retim leginin
dogrudan bir genileme gstermedigi, gerekleen arti-degerin bir kis-
minin sonradan retken sermayeye dntrlmek zere, para-yedek
fon olarak uzun ya da kisa bir. sre iin biriktirildigi hali aratirmamiz
gerekiyor.
Bylece biriken para, ek para olduguna gre, aiklamaya gerek
yok. Bu, ancak, altin reten lkelerden getirilen arti-altinin bir kismi ola-
bilir. Burada una iaret etmek gerekir ki, kariliginda bu altinin ithal
edildigi yerli rn, artik szkonusu lkede degildir. Bu rn, altinla de-
giilmek zere yabanci lkelere ihra edilmitir.
Biz eger ayni para miktarinin hl eskisi gibi lkede bulundugunu
varsayarsak, biriken ve birikmekte olan para, dolaimdan geliyor de-
mektir. Yalniz bu paranin ilevi degimitir. Dolaim yapmakta olan para
halinden, yava yava oluan gizil para-sermayeye evrilmitir.
Bu durumda birikmi olan para, satilan metalarin para-biimi ve
ayrica, degerlerinin bu metalarin sahipleri iin arti-deger oluturan ki-
simlaridir. (Kredi sistemi burada yok sayilmitir.) Bu parayi biriktiren
307
Kurl Murks
Kupilul ll
kapitalist, satin almada bulunmaksizin bu metalari |o |cn|o satmitir.
Bu srece, eger biz, bireysel bir olgu diye bakarsak, ortada aik-
lanacak bir ey yoktur. Bir kisim kapitalist, rnlerinin satii ile gerek-
leen paranin bir kismini, kariliginda pazardan baka rn ekmeksizin
saklar, te yandan bir kismi, iini yrtmek iin gerekli srekli yinelenen
para-sermaye diinda, parasinin tamamini rnlere evirir.
Arti-deger araci olarak pazara srlen rnlerinin bir kismi, re-
tim aralarini, ya da degien-sermayenin gerek gelerini, gerekli geim
aralarini kapsar. Bu nedenle de, dolaysiz retimin genilemesine hiz-
met edebilir. nk kapitalistlerin bir kisminin para-sermaye biriktir-
dikleri halde, digerlerinin [sayfa 867| arti-degeri tmyle tkettikleri hi bir
zaman ne srlmemitir; yalnizca bir kisminin birikimi, para biiminde
yaptigi, gizil para-sermaye oluturdugu halde, digerlerinin gerek bir bi-
rikim yaptigi, yani retim legini byttkleri, retken sermayelerini
gerekten genilettikleri ne srlmtr. Sirasiyla, kapitalistlerin bir kis-
mi para biriktirirlerken, digerleri retim legini geniletseler ya da bu-
nun tersi olsa bile, mevcut para miktari, dolaim gereksinmeleri iin
yeterli kalir. stelik, para birikimi, bir yanda, nakit para olmaksizin, salt
bakiye alacaklarin birikimi ile de oluabilir.
Ne var ki, eger bireysel dzeyde degil de, kapitalist sinif tarafinda
genel bir para-sermaye birikimini varsayarsak, bazi glkler ortaya i-
kar. Bu sinif diinda, bizim varsayimimiza gre yani kapitalist retimin
genel ve mutlak egemenligi altinda ii-sinifindan baka hi bir sinif
yoktur. i-sinifinin satin aldigi eyler, cretlerinin toplamina, tm kapi-
talist sinifin yatirmi oldugu, degien sermayenin toplamina eittir. Bu
para, kapitalist sinifa, rnlerinin ii-sinifina satii ile gerisin geriye akar.
Bylece, kapitalist sinifin degien-sermayesi gene eski para-biimini almi
olur. Bu degien-sermayenin toplami x kez 1OO sterlin, yani yil boyunca
yatirilmi olan degil, kullanilan degien-sermayenin toplami olsun. imdi
incelemekte oldugumuz sorun, devri n hizina bagli olarak, yil boyunca
bu degien sermaye-degerin yatirilmasi iin ne kadar ok ya da az para-
nin gerekli olmasi ile etkilenmi olmaz. Kapitalist sinif, bu x kez 1OO
sterlinlik sermaye ile, belli miktarda emek-gc satin alir ya da, u ka-
dar sayida emekiye cretlerini der birinci ilem. Emekiler bu ayni
miktarda para ile kapitalistlerden belli bir miktarda meta satin alir ve
bylece, x kez 1OO sterlinlik toplam, kapitalistlerin eline geri dnm
olur ikinci ilem. Ve bu byle devam eder gider. Bu x kez 1OO sterlinlik
miktar, demek ki, ii-sinifina, hi bir zaman, kapitalist sinifin arti-degeri-
ni temsil eden kismi yle dursun, degimeyen-sermayeyi temsil eden
rnden de bir para satin almasina olanak vermez. Bu x kez 1OO sterlin
ile emekiler, toplumsal rnn degerinin, yatirilan degien-sermaye
degeri temsil eden deger kismina eit olan bir kismindan fazlasini hi
bir zaman satin alamazlar.
inde bu evrensel para birikiminin, ek olarak retilen degerli
308
Kurl Murks
Kupilul ll
madenlerin u ya da bu oranda eitli bireysel kapitalistler [sayfa 868| arasin-
da dagiliindan baka bir eyi ifade etmeyen durumdan ayri olarak,
nasil oluyor da btn kapitalist sinifin para biriktirdigi varsayiliyor
Bunlarin hepsi, rnlerinin bir kismini, kariliginda bir ey satin
almaksizin satmak zorundadirlar. Hepsinin de, tketimleri iin, dolaim
araci olarak dolaima srdkleri belli bir para fonuna sahip olmalarinda
ve bu paranin bir kisminin dolaimdan kendilerine dnmesinde her-
hangi gizemli bir yan yoktur. Ne var ki, bu durumda bu para-fon, arti-de-
gerin paraya dnmesinin sonucu olarak, salt dolaim iin bir fon olarak
bulunur ve hi bir zaman, gizil para-sermaye olarak varolmaz.
Eger biz konuya gerekte oldugu ekliyle bakarsak, gelecekte
kullanilmak zere biriken gizil para-sermayenin unlardan olutugunu
grrz:
1) Bankalardaki mevduattan. Ve bu, aslinda, bankalarin hizme-
tinde bulunan nispeten nemsiz bir miktardir. Para-sermaye burada,
ancak itibari olarak birikir. Fiilen biriken ey, salt ekilen para ile yatirilan
para arasinda belli bir denge dogdugu iin paraya evrilebilen (eger
evrilirse)bakiye alacaklardir. Bir banka para olarak elinde yalnizca ok
kk bir miktar tutar.
2) Devlet tahvillerinden. Bunlar hi bir ekilde sermaye olmayip,
yalnizca ulusun yillik rn zerinde bakiye alacaklardir.
8) Hisse senetleri. Bunlardan, sahte olmayanlar, gerek anonim
sermayeler zerinde tasarruf hakki ve yillik olarak bunlardan arti-deger
zerinden gelen polielerdir.
Bu durumlarin hi birinde para birikimi yoktur. Bir yanda para
birikimi olarak grnen ey, te yanda srekli fiili para harcamasi olarak
grnyor. Paranin, bu paraya sahip olan kimse tarafindan ya da ba-
kalari, onun borlulari olan kimseler tarafindan harcanmasinin bir ne-
mi yoktur.
Kapitalist retim esasina gre, para-yigmanin oluumu hi bir
zaman kendi baina bir ama olmayip ya dolaimdaki bir durgunla-
manin genellikle oldugundan daha fazla miktarda yaranin yigilma bii-
mini almasi ya da, devrin gerektirdigi birikimlerin bir sonucudur; ya da
ensonu, para-yigma, yalnizca retken sermaye ilevi grmek zere gei-
ci olarak gizil bir biimde bulunan para-sermayenin yaratilmasidir.
Demek oluyor ki, para olarak gerekletirilen arti-degerin bir kis-
mi bir yandan dolaimdan ekilir, yigili para biiminde [sayfa 86D| biriktirilir-
ken, arti-degerin diger bir kismi, ayni zamanda, srekli olarak retken
sermayeye evrilmektedir. Ek degerli madenlerin, kapitalist sinifin ye-
leri arasinda bllmesi diinda, para biiminde birikim hi bir zaman
btn noktalarda ayni zamanda yer almaz.
Yillik rnn, arti-degeri metalar biiminde temsil eden kismi
iin geerli olan ey, diger kismi iin de geerlidir. Bunun dolaimi iin
belli bir para miktari gereklidir. Bu para miktari, tipki, her yil retilen ve
30
Kurl Murks
Kupilul ll
arti-degeri temsil eden meta kitlesi gibi kapitalist sinifa aittir. Dolaima,
ilk olarak, bizzat kapitalist sinif tarafindan sokulmutur. Bu sinifin yeleri
arasinda, bizzat dolaim araciligiyla srekli yeniden bllr. Tipki ge-
nellikle sikke dolaiminda oldugu gibi, bu miktarin bir kismi, durmadan
degien noktalarda durgunlatigi halde, teki kismi srekli dolair. Bu
birikimin bir kisminin, para-sermaye oluturma amaci iin biriktirilmi
olup olmamasi durumu degitirmez.
Bir kapitalistin, bir bakasina ait arti-degerin ya da hatta sermaye-
nin bir kismina elkoydugu ve bylece tek yanli bir para-sermaye ve ret-
ken sermaye birikimi ve merkezilemesini meydana getirdigi dolaim
servenlerine burada yer verilmemitir. rnegin, A tarafindan para-ser-
maye olarak biriktirilen airma arti-degerin bir kismi, B'ye ait olan ve
kendisine geri dnmeyen arti-degerin bir kismi olabilir. [sayfa 87O|
3T0
Kurl Murks
Kupilul ll
NC KISIM
TOPlAM TOPlUMSAl SEkMAYENlN YENlDEN-kETlMl
VE DOlA$lMl
ONSEKZNC BLM
84
G R
I. NCELEME KONUSU
Sermaye retiminin dogrudan sreci, onun, emek ve kendini
geniletme srecidir, sonucu meta-rn, itici gc arti-deger retimi
olan bir sretir.
Sermayenin yeniden-retim sreci, bu dogrudan retim srecini
ierdigi gibi, asil retim srecinin iki evresini, yani devresel bir sre
belirli dnemlerle kendini srekli yineleyen bir sre olarak, sermaye-
nin devrini oluturan btn devreyi de ierir.
ster, P ... P' biimindeki, isterse, R ... R' biimindeki devreyi
inceleyelim, R'nin kendi dorudan retim sreci daima bu devrede an-
cak bir halkayi oluturur. Bir biimde, bu, dolaim srecinin yrtcs,
bir digerinde ise dolaim sreci onun yrtcs gibi grnr. Srekli
yenilenmesi, sermayenin, retken sermaye olarak durmadan yeniden
ortaya ikmasi, her iki durumda da, dolaim srecindeki dnmleri
ile belirlenir. te yandan, srekli yenilenen retim sreci, sermayenin
dolaim alaninda geirdigi srekli dnmlerin, ardarda para-sermaye
84
Elyazmasi II'den. -F.E.
3TT
Kurl Murks
Kupilul ll
ve [sayfa 871| meta-sermaye biimlerinde ortaya ikmasinin kouludur.
Bununla birlikte, her bireysel kapitalistin, yalnizca, kapitalist sini-
fin bireysel bir gesi olmasi gibi her bireysel sermaye de, yalnizca, top-
lam toplumsal sermayenin bireysel bir blm, bireysel yaamla ykl
bir blmdr. Toplumsal sermayenin hareketi, bireysellemi kk
paralarinin hareketlerinin toplamindan, bireysel sermayelerin devirle-
rinden ibarettir. Tipki tek bir metain bakalaiminin, metalar alemindeki
bakalaimlar dizisinde metalarin dolaiminda bir halka olmasi gibi,
bireysel sermayenin bakalaimi, devri de, toplumsal sermayenin iz-
digi devrede bir halkadir.
Bu toplam sre, kendisini meydana getiren biim degiiklikleri
(maddi aidan dnldgnde, degiimler) ile birlikte hem retken
tketimi (retimin dogrudan srecini) ve hem de kendileri araciligi ile
meydana geldigi biim degiiklikleri ya da degiimler ile birlikte bireysel
tketimi kapsar. Bir yandan, degien sermayenin emek-gcne evril-
mesini ve bu nedenle de, emek-gcnn kapitalist retim sreci ierisi-
ne katilmasini ierir. Burada emeki, kendine ait bir metain,
emek-gcnn saticisi ve kapitalist de bunun alicisi olarak hareket eder.
Ama, te yandan, metalarin satii, ayni zamanda, bunlarin ii sinifi ta-
rafindan satin alinmalarini, yani bunlarin bireysel tketimini de kucaklar.
Burada, ii sinifi alici ve kapitalistlerde emekilere meta satan kimseler
olarak ortaya ikarlar.
Meta-sermaye dolaimi, arti-deger dolaimini ve dolayisiyla da,
kapitalistlerin bireysel tketimleri iin yaptiklari satinalma ve satilari,
arti-degerin tketimini kapsar.
Bireysel sermayelerin toplumsal sermaye olarak toplu haldeki
devreleri, bu btnlkleri ierisinde dnlrse, yalniz sermaye dola-
imini degil, ayni zamanda metalarin genel dolaimini da ierir. Bu ge-
nel meta dolaimi, aslinda, ancak u iki geden, 1) gerek anlamda ser-
maye devresi ve 2) bireysel tketime giren metalarin ve dolayisiyla da,
emekinin cretlerini, kapitalistin de arti-degerini (ya da bir kismini)
harcadigi metalarin devresinden oluabilir. Her ne olursa olsun, sermaye
devresi, meta-sermayenin bir kismi oldugu iin arti-degerin dolaimini
ierdigi gibi, degien-sermayenin emek-gcne evrilmesini, cretlerin
denmesini de kapsar. Ama bu arti-deger ile cretlerin metalar iin
harcanmasi, hi degilse cretlerin harcanmasi bu dolaim iin esas [sayfa
872| olmakla birlikte, sermayenin dolaiminda bir halka oluturmaz.
Kitap I'de [Birinci Ciltte|, kapitalist retim sreci, hem bireysel bir
hareket ve hem de bir yeniden-retim sreci olarak incelenmiti: yani
arti-degerin retimi ve sermayenin kendisinin retimi olarak. Sermaye-
nin dolaim alaninda geirdigi biim ve z degiiklikleri, zerlerinde
durulmaksizin kabul edilmiti. Bir yandan kapitalistin, rn degeri ze-
rinden sattigi, te yandan da sreci yeniden balatmak ya da devam
ettirmek iin retimin nesnel aralarini dolaim alaninda buldugu
3T2
Kurl Murks
Kupilul ll
ngrlmt. Dolaim alaninda bizim zerinde durdugumuz tek hare-
ket, kapitalist retimin temel koulu olarak, emek-gc satin alinmasi
ve satii idi.
Bu Kitap II'nin [kinci Cildin| Birinci Kisminda, sermayenin daire-
sel hareketi ierisinde brndg eitli biimler ile, bu hareketin ken-
disinin eitli biimleri gzden geirilmiti. imdi, Kitap I'de irdelenen
alima-zamanina dolaim zamaninin eklenmesi gerekiyor.
kinci Kisimda, devre, devresel, yani bir devir olarak incelenmiti.
Bir yandan sermayeyi oluturan eitli gelerin (sabit ve dner sermaye-
lerin) devre biimlerini farkli zaman dnemlerinde ve farkli biimlerde
nasil tamamladiklari gsterilmi; te yandan da farkli alima dnemi
ve dolaim dnemi uzunluklarini belirleyen durumlar incelenmiti. Dev-
renin dnemi ile devre dnemini oluturan kisimlar arasindaki farkli
oranlarin, retim srecinin boyutlari ve yillik arti-deger orani zerindeki
etkileri gsterilmiti. Sermayenin kendi devresi ierisinde ardarda ve
srekli olarak brndg ve siyrildigi biimler Birinci Kisimda incelen-
digi halde kinci Kisimda, belli byklkteki bir sermayenin bu aki ve
biim degiiklikleri ierisinde, degien oranlarda olmakla birlikte, farkli
biimlere, retken sermaye, para-sermaye ve meta-sermaye biimleri-
ne nasil ayrildigi ve, bylece, yalniz birbirlerinin ardindan gelmekle kal-
mayip, toplam sermaye-degerin farkli paralarinin srekli olarak nasil
yanyana bulunduklari ve bu farkli durumlarda nasil ilev yaptiklari da
gsterilmiti. zellikle para-sermaye, Kitap I'de gsterilmeyen belirli ze-
lliklerle ortaya ikmiti. Belli byklkte bir retken sermayeyi srekli
ilev yapar halde tutabilmek iin, belli bir sermayenin devir koullarina
bagli olarak para-sermaye biiminde srekli yatirilmalari ve yenilenme-
leri gereken farkli byk kisimlari [sayfa 878| ile ilgili bazi yasalar bulunmutu.
Ama hem birinci ve hem de ikinci kisimlarda daima szkonusu
olan bireysel bir sermaye, toplumsal sermayenin bireyselletirilmi bir
kisminin hareketiydi.
Ne var ki, bireysel sermayelerin devreleri iie girer, birbirlerini
ngrr ve zorunlu kilar, ve salt rdkleri bu ag ierisinde toplam top-
lumsal sermayenin hareketini meydana getirirler. Tipki basit meta dolai-
minda, bir metain toplam bakalaimlari, metalar aleminin bakalaimlar
dizisinde bir halka olarak ortaya ikmasi gibi, imdi de, bireysel bir ser-
mayenin bakalaimi, toplumsal sermayenin bakalaimlar dizisinde bir
halka olarak ortaya ikmaktadir. Ama basit meta dolaimi, hi bir za-
man zorunlu olarak sermaye dolaimini iermedigi halde nk basit
meta dolaimi, kapitalist-olmayan retim temeli zerinde de olabilir,
toplam toplumsal sermaye devresi, grldg gibi, bireysel sermayenin
devresi diinda kalan meta dolaimini da, yani sermayeyi temsil etmey-
en metalarin dolaimini da ierir.
imdi, toplam toplumsal sermayenin geleri olarak, bireysel ser-
mayelerin dolaim srecini (btnyle alindiginda bu, yeniden-retim
3T3
Kurl Murks
Kupilul ll
srecinin bir biimidir), yani bu toplam toplumsal sermayenin dolaim
srecini incelememiz gerekiyor.
II. PARA-SERMAYENN ROL
[Aagidaki konu, bu kismin daha sonraki bir kesimine, yani to-
plam toplumsal sermayeyi oluturan kisimlardan birisi olarak ele alinan
para-sermayeye ait oldugu halde, burada imdi ele alinip incelenecek.|
Bireysel sermayenin devrinin incelenmesinde para-sermayenin
iki yn aiga ikmiti.
Birincisi, her bireysel sermayenin sahnede grndg ve sermaye
olarak kendi srecini atigi biimi oluturur. Demek ki, o, tm srece ilk
itii veren |/m0s mo|o|* olarak grnmektedir.
kincisi, yatirilan sermaye-degerin, para biiminde srekli yatiril-
mak ve yenilenmek zorunda bulunulan kisminin harekete geirdigi ret-
ken sermayeye, yani srekli retim legine orani, devir dneminin
zel uzunluguna ve bu dnemi oluturan iki kisim alima dnemi ile
dolaim dnemi arasindaki zel [sayfa 874| orana bagli olarak degiir. Ama
bu oran ne olursa olsun, sermaye-degerin srete retken sermaye ola-
rak srekli ilev yapabilecek kismi, her zaman, yatirilan sermayenin,
retken sermayenin yani sira daima para-biiminde bulunmak zorunda
olan kismi ile sinirlidir. Burada, salt normal bir devir, soyut bir ortalama
szkonusudur. Dolaimda olabilecek kesintileri karilamak iin gerekli
ek para-sermaye bunun diindadir.
8/|/nc/ no/|cyc e|/nce: meta retimi meta dolaimini, meta
dolaimi metalarin para olarak ifadesini ngrr; bir metain meta ve
para diye ikiye blnmesi, rnn meta olarak ifadesinin bir yasasidir.
Ayni ekilde, kapitalist meta retimi ister toplumsal, ister bireysel ai-
dan dnlsn, hem balangi halindeki her iin |/m0s mo|o|'u ve
hem de srekli motoru olarak para-biiminde sermayeyi, yani para-
sermayeyi ngrr. zellikle dner sermaye, para-sermayenin, bir mo-
tor olarak kisa araliklarla srekli tekrarlar halinde hareket ettigi anlamini
tair. Yatirilan sermaye-degerin tamami, yani metalari, emek-gcn,
emek aralarini, retim maddelerini ieren sermayenin btn geleri,
tekrar tekrar para ile satin alinmak zorundadir. Burada bireysel sermaye
iin geerli olan, ancak birok bireysel sermayeler eklinde ilev yapan
toplumsal sermaye iin de geerlidir. Ama, Kitap I'de gsterdigimiz gibi,
bundan, hi bir zaman, sermayenin ileme alani, retimin legi kapi-
talist temel zerinde olsa bile mutlak sinirlari bakimindan, ilemekte
olan para-sermayenin miktarina bagli oldugu sonucu ikmaz.
Belli sinirlar iinde genilemeleri, yatirilan para-sermayenin
byklgnden bagimsiz olan retim geleri de sermayeye katilmi du-
* lk motor, ilk devindirici. -.
3T4
Kurl Murks
Kupilul ll
rumdadir. Emek-gcne yapilan deme ayni kaldigi halde, u ya da bu
genilikte ya da yogunlukta smrlebilir. Bu daha fazla smrme ile
birlikte para-sermaye artmi bile olsa (yani cretler ykseltilmi olsa),
bu arti ayni oranda ve hele pro tanto hi degildir.
Sermaye-degerin gelerinden olmayan toprak, denizler, maden
cevherleri, ormanlar, vb. gibi retken biimde smrlen doganin sag-
ladigi maddeler, ayni miktar emek-gcnn daha byk abasi ile, para-
sermaye yatiriminda bir arti olmadan da, daha yogun ya da geni sm-
rlr. retken sermayenin gerek geleri, bylece, ek para-sermaye
gerektirmeksizin ogaltilmi olur. Ek yardimci maddeler iin byle bir
ekin gerekli hale [sayfa 875| gelmesi szkonusu oldugunda, sermaye-dege-
rin yatirildigi para-sermaye, retken sermayenin byyen etkinligi ile
orantili artmadigi gibi, bu, hi de |o |cn|o bir arti degildir.
Ayni emek aletleri, ve bylece ayni sabit sermaye, gnlk kulla-
nim sreleri uzatilarak ve daha yogun kullanilarak, sabit sermaye iin ek
para yatirimi yapilmaksizin, daha etkin biimde kullanilabilir. Bu durum-
da, sabit sermayenin devri daha hizlanmakla birlikte, yeniden-retime
ait gelerin daha abuk ikmali gerekir.
Dogal cevherlerden ayri olarak, retken sreci u ya da bu l-
de etkili kilabilecek geler olarak i grmek zere, hi bir maliyeti olma-
yan dogal glerin bu retken srece katilmasi olanagi vardir. Bunlarin
etkinlik derecesi, kapitalist iin herhangi bir maliyeti olmayan yntemle-
re ve bilimsel gelimelere baglidir.
Ayni ey, retim srecindeki emek-gcnn toplumsal bileimi
ve bireysel emekilerin birikmi becerileri iin de dogrudur. Carey, to-
praga o gnk retkenligini verebilmek, iin ok eski zamanlardan beri
katilan sermaye ya da emek iin herhangi bir karilik denmemesi ne-
deniyle, toprak sahibine denen paranin hibir zaman yeterli olmadigini
hesaplamaktadir. (Burada, kukusuz, topragin talan edilen verimliligin-
den hi szedilmemektedir.) Buna gre her bireysel emekiye, bir
vahinin modern bir makinist haline getirilmesinin tm insanliga neye
maloldugunun hesaplanarak deme yapilmasi gerekirdi. Tersine, eger
topraga katilan ve toprak sahibi ile kapitalist tarafindan paraya evrilen
kariligi denmemi emekler stste konulsa, topraga yatirilmi bulu-
nan btn sermayenin airi faiz ile birlikte tekrar ve tekrar dendigi ve
bylece toplumun toprak mlkiyetinin bedelini uzun zaman nce tekrar
tekrar dedigini dnmek daha dogru olur.
Geri, emegin retkenlik gcndeki arti, ek bir sermaye-deger
yatirimini gerektirmedigi srece ayni emekle daha fazla degimeyen-
sermayenin yeniden-retimini ve bylece degerini korumasini saglamasi
diinda ilk anda ancak rnn degerini degil, miktarini artirir. Ama ayni
zamanda, sermaye iin yeni malzeme ve dolayisiyla artan sermaye biri-
kiminin temelini oluturur.
Toplumsal emegin rgtlenmesi ve bylece emegin toplumsal
3T5
Kurl Murks
Kupilul ll
retkenlik gcnn artirilmasinin, geni-lekli retimi ve bylece, bi-
reysel kapitalistler tarafindan byk miktarlarda para-sermaye yatirimini
gerektirmesi ynnden, bunun, kismen, [sayfa 876| ilemekte olan sermaye-
degerlerin byklgnde ve dolayisiyla da bunlarin yatirilmi olduklari
para-sermayenin byklgnde mutlak bir artii gerektirmeksizin, ser-
mayelerin birka elde toplanmasi ile gerekletirildigini Kitap I'de* gs-
termitik. Bireysel sermayelerin byklg, bunlarin toplumsal toplam-
larinda bir byme olmaksizin, birka kiinin elinde toplanmasiyla arta-
bilir. Bu, yalnizca bireysel sermayelerin degien bir dagilimidir.
Son olarak, bundan nceki kisimda, devir dnemindeki bir kisal-
ma ile, ya ayni retken sermayenin daha az para-sermaye ile, ya da da-
ha fazla retken sermayenin ayni para-sermaye ile harekete geirilebile-
cegini gstermitik.
Ama btn bunlarin bizzat para-sermaye sorunu ile herhangi bir
ilikisi olmadigi bes bellidir. Yalnizca yatirilmi bulunan sermayenin
kendi serbest biimi, kendi deger-biimi ierisinde belli bir para mik-
tarindan oluan belli bir degerler toplaminin retken sermayeye
evrildikten sonra, sinirlari bu sermayenin sinirlari ile belirlenmeyip, ter-
sine, belli sinirlari ierisinde farkli genilik ya da yogunluk dereceleri ile
ileyebilen retken gleri ierdigini gsterir. Eger retim gelerinin
retim aralari ile emek-gcnn fiyatlari belli ise, metalar eklinde
varolan bu retim gelerinin belli bir miktarinin satin alinmasi iin gere-
kli para-sermayenin byklg belirlenmitir. Ya da yatirilacak sermaye-
nin degerinin byk-lg belirlenmitir. Ama bu sermayenin deger ve
rn yaraticisi olarak hareket edecegi boyutlar esnek ve degikendir.
l//nc/ no/|cyc e|/nce. ainmi sikkeleri yerine koymak zere
para retimi ya da satin alinmasi iin her yil harcanmasi zorunlu toplum-
sal emek ve retim araci, toplumsal retim hacminde |o |cn|o bir
azalmadir. Ama kismen dolaim araci, kismen yigma ilevini yapan para-
degere gelince, bu, emek-gcnn, retilmi retim aralarinin ve dog-
al zenginlik kaynaklarinin yanisira orada vardir, ele geirilmi ve hazir
durumdadir. Ona bu eylere izilmi bir sinir gz ile bakilamaz. retim
gelerine dntrlmek, diger uluslar ile degiilmek suretiyle retimin
legi geniletilebilir. Ne var ki, bu, paranin, her zaman oldugu gibi d-
nya-parasi roln oynamasini ngrr.
retken sermayeyi harekete geirmek iin, devir dneminin uzun-
luguna bagli olarak u ya da bu miktarda para-sermayeye [sayfa 877| gerek-
sinme vardir. Devir dneminin, alima zamani ve dolaim zamani diye
blnmesinin, para biiminde, gizil ya da atil sermayede bir artii gerek-
tirdigini de grm bulunuyoruz.
Devir dnemi, alima dneminin uzunlugu ile belirlendigine gre,
diger koullar eit olmak zere, bu dnem, retim srecinin belirli top-
* lc/|c|, Birinci Cilt, s. 641-646, 78O-788. -EJ.
3T
Kurl Murks
Kupilul ll
lumsal niteligi ile degil, bu srecin maddi niteligi ile belirleniyor demek-
tir. Bununla birlikte, kapitalist retim esasina gre, nispeten uzun sreli
daha geni boyutlu ilemler, olduka uzun sreli byk para-sermaye
yatirimlarini gerektirir. Bu gibi alanlarda retim bu yzden bireysel kapi-
talistin emrinde bulunan para-sermayenin byklgne baglidir. Bu en-
gel, kredi sistemi ve bu sistem ile ilgili irketler, szgelimi, anonim irketler
ile yikilmitir. Para-piyasasindaki bozukluklar bu nedenle bu gibi kuru-
lulari ilemez duruma getirmekle birlikte, bu ayni kurulular da para-
piyasasinda bozukluklar yaratmaktadir.
Toplumsallatirilmi retim temeli zerinde, arada, yararli bir
etki biiminde herhangi bir rn ikmalinde bulunmaksizin uzun bir sre
iin emek-gc ve retim araci eken ilemlerin retim hacminin, yal-
niz emek-gc ve retim aralarini srekli ya da yilda birka kez ek-
mekle kalmayan, ama ayni zamanda, geim ve retim aralari ikmalinde
de bulunan retim dallarina zarar vermeksizin yrtlebilecek ekilde
nceden saptanmasi gerekir. Hem toplumsallatirilmi ve hem de kapi-
talist retimde, daha kisa alima dnemli idallarindaki emekiler,
kariliginda herhangi bir rn vermeksizin daha nce oldugu gibi, ancak
kisa sreler iin rn ekerler; oysa daha uzun alima dnemli idalla-
rinda, bunlar, herhangi bir ey vermeden daha uzun bir sre iin rn
ekerler. Bu durum, demek ki, belli bir emek-srecinin, toplumsal bii-
minden degil, maddi niteliginden ileri gelmektedir. Toplumsallatirilmi
retim durumunda, para-sermaye ortadan kalkmitir. Emek-gc ile re-
tim aralarini farkli retim dallarina toplum dagitmaktadir. reticiler,
olsa olsa, tketim mallarinin toplumsal ikmalinden, emek-zamanlarina
tekabl eden bir miktari ekme hakkini kendilerine taniyan bir vesika
alabilirler. Bu vesikalar para degildir. Bunlar dolaima girmezler.
Para-sermayeye olan gereksinmenin, alima dneminin uzun-
lugundan ileri geldigine gre, u iki eyle koullandigini gryoruz: 8/|/n-
c/s/, para, genellikle, her bireysel sermayenin (krediden ayri) kendisini
retken sermayeye evirmek iin grnmek [sayfa 878| zorunda oldugu
biimdir; bu, kapitalist retimin ve genellikle meta retiminin niteligin-
den gelmektedir. l//nc/s/, gerekli para yatiriminin byklg, emek-gc
ile retim aralarinin, olduka uzun bir sre paraya evrilebilir rnleri
bu dnem boyunca topluma geri vermeksizin, toplumdan srekli ekil-
meleri durumundan ileri gelir. Birinci koul, yatirilacak sermayenin para
biiminde yatirilmasi zorunlulugu, bu para ister madeni para, kredi pa-
rasi ya da itibari para vb. olsun, paranin biimi ile ortadan kalkmi ol-
maz. kinci koul, para-aracinin biimi ya da dolaima herhangi bir
edeger geri vermeksizin ekilen retim emeginin, geim aralarinin ve
retim aralarinin biimi ile hi bir ekilde etkilenmez. [sayfa 87D|
3T7
Kurl Murks
Kupilul ll
ONDOKUZUNCU BLM
85
KONUNUN DAHA NCEK SERMLER
I. FZYOKRATLAR
Quesnay'in 7c||ec0 Econom/q0e'i belirli bir degeri temsil eden
ulusal retimin yillik mahsulnn, dolaim araciligi ile, diger eyler ayni
olmak kouluyla, basit yeniden-retimi, yani ayni lekle yeniden-reti-
mi gerekletirecek ekilde nasil dagitildigini birka kalin izgiyle gs-
termektedir. retim dneminin balangi noktasi gerekte nceki yilin
hasadidir. Sayisiz bireysel dolaim hareketleri, kendilerine zg toplum-
sal kitle hareketi toplumun ilevsel olarak belirlenmi byk iktisadi
siniflari arasindaki dolaim hareketi ierisinde bir irpida bir araya geti-
rilmitir. Biz, burada, ununla ilgileniyoruz: Toplam rnn bir kismi bu
rnn diger kisimlari gibi, bir kullanim-nesnesi olarak, geen yilin eme-
ginin yeni bir sonucudur ayni zamanda, yalnizca ayni maddi biim ie-
risinde tekrar ortaya ikan eski sermaye-degerin bir taiyicisidir. Bu ki-
sim dolaima girmeyip, sermaye olarak hizmete yeniden devam etmek
zere reticisinin, iftiler sinifinin elinde kalir. Yillik rnn bu kismina,
degimeyen-sermayeye, [sayfa 88O| Quesnay, hi ilgisiz geleri sokmakta,
85
Elyazmasi VIII'in balangici. -F.E.
3T8
Kurl Murks
Kupilul ll
ama gr ufkunun sinirliligi yznden, asil ey zerinde nemle dura-
rak, tarimi, insan emeginin arti-deger reten biricik yatirim alani ve do-
layisiyla, kapitalist gr aisindan biricik retken alan olarak grmektedir.
Yeniden-retimin iktisadi sreci, kendine zg toplumsal niteligi ne olursa
olsun, dogal bir yeniden-retim sreci ile, bu alanla (tarimla) daima
iie geer. Bu sonuncunun aik koullari birincinin koullarina iik tut-
makta, ve dolaimin aldatici grntsyle ortaya ikan bir dnce
kariikligini nlemektedir.
Bir sistemin etiketi, baka eyalarin etiketinden, diger eyler ya-
ninda, sisteminkinin yalniz aliciyi degil ogu zaman saticiyi da kandir-
masi olgusuyla ayrilir. Hem Quesnay'in kendisi ve hem de onun dogrudan
izleyicileri, kendi feodal dkkan tabelalarina inandilar. Bizim bilgiler de
bugn ve bu saatte bile ayni eyi yapiyorlar. Ne var ki, gerekte fizyokrat-
larin sistemi, kapitalist sistemin ilk sistematik anlayiidir. Sanayi sermaye-
sinin temsilcileri mlk sahipleri sinifi btn iktisadi hareketi ynetmek-
tedir. Tarim kapitaliste yrtlmekte, yani kapitalist iftinin geni-lek-
te bir giriimi olmaktadir; topragin dogrudan ileyicisi cretli emekidir.
retim, yalniz kullanim mallari degil, bunlarin degerlerini de yaratmakta-
dir; retimin itici gc, dogum yeri dolaim alani degil, retim alani olan
arti-degerin elde edilmesidir. Dolaimin meydana getirdigi toplumsal
yeniden-retim srecinin aralari olarak boy gsteren sinif arasinda,
"retken" emegin dogrudan smrcs, arti-deger reticisi,* kapitalist
ifti, arti-degere yalnizca elkoyanlardan ayirdedilmektedir.
Fizyokratik sistemin kapitalist niteligi, en parlak oldugu siralarda
bile bazi itirazlara yolamitir: bir yandan Linguet ile Mably, te yandan
kk mlk sahipleri savunuculari tarafindan kari ikilmitir.
Adam Smith'in yeniden-retim srecinin tahlilinde gsterdigi ge-

rileme,
86
rnegin "c|cnces |/m/|/|es" ve "c|cnces/ cnn0e||es"i [sayfa 881|
genelleyerek ve bunlari "sabit" ve "dner" sermaye
87
diye adlandirarak,
yalniz Quesnay'in dogru tahlillerini ayrintilariyla incelemekle kalmayip,
tamamen fizyokratlarin yanilgilarinin ortasinda yolunu da airdigi iin
86
Karl Marx, lc/|c|, Band I,. 2. Ausgabe, s. 612, Note 82 [Sol Yayinlari, Ankara 1D75. Birinci
Cilt, Yirmidrdnc Blm, nc Kisim. s. 6O7. dipnot 87|.
87
Bazi fizyokratlar, zellikle Turgot ona burada bile yolu amilardir. Turgot, c|cnces iin
sermaye deyimini Quesnay'den ve diger fizyokratlardan daha sik kullanmi ve manfaktrclerin
c|cnces'ini ya da cc/|c0x'sunu, iftilerinki ile daha fazla zdeletirmitir. rnegin: "Bunlar
gibi (/|//mc/|e|-mcn0/c/|0|c0|e|), onlar da (|es /e|m/e|s, yani kapitalist iftiler de), geri dnen
sermayelerinden fazlasini elde etmelidirler, vb.." (Turgot, 00||es, Daire edition, Paris 1844, Vol.
I, s. 4O.)
* Marx, Quesnay'in 7c||ec0 Econom/q0e'ini, 7|eo|/es of S0||0s-\c|0e adli yapitinda daha
ayrintili inceliyor (bkz: ngilizce baski: Karl Marx, 7|eo|/es o/ S0||0s \c|0e [Volume IV of
Cc/|c||, Kisim I, Moscow 1D68, s. 2DD.888 ve 867-68). -EJ.
3T
Kurl Murks
Kupilul ll
son derece dikkate degerdir. rnegin, iftinin, teki tr kapitalistlerden
daha fazla deger rettigini gstermek iin yle diyor: "Ayni byklkte-
ki hi bir sermaye, iftininkinden daha byk miktarda retken emegi
harekete geiremez, Yalniz alian hizmetkrlari degil, i hayvanlari da
retken emekidirler." (alian hizmetkarlar iin ne gzel vg!) "Ta-
rimda da doga insanla birlikte c||||, ve Jocn|n eme/ |/ |/| /Je|e
mc|o|mc:, ama rn, en c|c|| //n/n 0|0n0 /cJc| Jee| |c||. Tarim-
da en nemli ilemler bile, rn artirmakla birlikte, doganin verimli-
ligini, insan iin en krli bitkilerin retimine yneltmek kadar artiramaz.
Fundalik ve aliliklarla kapli bir tarla, ogu kez, en iyi ilenmi bal ya da
misir tarlasi kadar ok miktarda sebze retebilir. Topragi ekmek ve
srmek, doganin etken verimliligini canlandirmaktan ok bunu dzen-
ler; ve yapilan btn bu emeklerden sonra, iin byk bir kismi daima
gene doga tarafindan yapilmak zere kalmitir. Tarimda alitirilan
emekiler ve i hayvanlari (s/c/*) bu nedenle, manfaktrlerde alian
ii gibi, kendi tketimlerine, onlari kullanan sermayeye ve o sermaye-
nin sahibinin krlarina eit bir degeri yeniden retmekle kalmazlar, ok
daha byk bir deger retirler. iftinin sermayesinin ve btn krla-
rinin zerinde olarak, toprak sahibinin rantini da dzenli olarak yeniden-
retirler. Bu rant, toprak sahibinin kullanimini iftiye kiraladigi doga
glerinin bir rn gibi dnlebilir, Bu rn, varligi kabul edilen bu
glerin geniligine, ya da bir baka deyile, topragin varsayilan dogal ya
da iyiletirilmi verimliligine bagli olarak daha byk ya da daha kk-
tr. nsanin ii diye kabul edilebilecek her ey dldkten ya da
karilandiktan sonra, geriye kalan, doganin iidir. Bu pek az zaman tm
rnn drtte-birinden az, ogu zaman te-birinden fazladir. Manfak-
trlerde kullanilan [sayfa 882| ayni miktar retken emek, hi bir zaman bu
kadar byk bir yeniden-retimde bulunamaz. Bunlarda doga hi bir
ey yapmaz, her eyi insan yapar; ve yeniden-retim, daima, ii yapan
unsurlarin gc ile orantili olmak zorundadir. Tarimda kullanilan ser-
maye, demek ki, yalniz manfaktrlerde kullanilan ayni miktar sermay-
eden daha fazla miktarda retken emegi harekete geirmekle kalmaz,
ayni zamanda, kullandigi retken emek miktari ile orantili olarak, lke-
nin toprak ve emeginin yillik rnne, o lkenin halkinin gerek serveti-
ne ve gelirine daha byk bir deger katar." (Kitap II, Bl. 5, s.242,)
Adam Smith, Kitap II, Blm l'de yle diyor; "Tohumun btn
degeri de tam anlamiyla bir sabit sermayedir." Burada da gene, serma-
ye, sermaye-degere eittir; "sabit' bir biimde bulunmaktadir. "O [to-
hum|, toprak ile ambar arasinda gidip gelmekle birlikte, hi bir zaman
sahip degitirmez ve bu nedenle de tam anlamiyla dolamaz. ifti onu
satmakla degil, ogaltmakla kr yapar." (s. 186.) Burada konunun an-
lamsizligi u olguda yatmaktadir ki, Smith, kendisinden nce Quesnay'de
* Aynen byle. -.
320
Kurl Murks
Kupilul ll
oldugu gibi, sabit sermayenin degerinin yenilenmi biimde yeniden
ortaya ikiini grmemekte ve bu yzden, yeniden-retim srecinin
nemli bir gesini gzden kairmakta, yalnizca dner ve sabit sermaye
arasinda kendi yaptigi ayrim konusunda, hem de yanli olmak zere, bir
rnek daha vermektedir. Smith'in "c|cnces |/m/|/|es" ve "c|cnces
cnn0e||es"i "sabit sermaye" ve "dner sermaye" olarak evirmesindeki
ilerleme, "sermaye" szcgn kullanmasindadir, ki bu kavram genel-
letirilmekte ve fizyokratlarin, bunu yalnizca "tarimsal" alana uygulama-
lari konusundaki zel grlerinden bagimsiz hale gelmektedir; gerileme
ise, "sabit" ve "dner" szcklerinin temel ayrim olarak grlmesi ve bu
ekilde tutulmasi olgusundadir.
II. ADAM SMTH
I. Sm/||'/n Gene| G|0 4|s|
Adam Smith, Kitap I, Blm 6, sayfa 42'de diyor ki: "Her toplum-
da, her metain fiyati, kendisini, sonuta, u kisimdan birine ya da
digerine veya hepsine ayritirir (cret, kr, rant); ve her gelimi toplum-
da, bunlarin her de, metalarin daha byk bir kisminin fiyatina, az
ya da ok, tamamlayici kisim [sayfa 888| olarak girer."
88
Ya da, 68. sayfada
devam ettigi gibi: "cret, kr ve rant, hem btn gelirlerin ve hem de
|0|0n Je//|e|/|/| Jee||e|/n 0 escs /cync|J||. Adam Smith'in "meta-
larin fiyatlari"nin ya da "btn degiilebilir degerlerin tamamlayici kisim-
lari"na ilikin bu gretisini, aagida daha ayrintili olarak ele alacagiz.
Ayrica yle diyor: "Ayri ayri ele alinan her zel metaya ilikin ola-
rak durum bu olduguna gre, birarada alindiklarinda, her lkedeki to-
pragin ve emegin |0m y||||/ 0|0n0n0 oluturan btn metalara ilikin
olarak da durum bu olmalidir. Bu yillik rnn |0m //yc|| yc Jc Je//|e|/|/|
Jee|/, kendisini ayni kisma cy|||||mc||J|| ve, o lkede oturan degiik
kiiler arasinda, ya emeklerinin 0c|e|/, sermayelerinin /||c|| olarak, ya
da topraklarinin |cn|| olarak cy eJ/|me|/J/|. (Kitap II, Blm 2, s. 1DO.)
Adam Smith, tek tek btn metalarin fiyatini oldugu gibi, "her l-
kedeki topragin ve emegin tm yillik rnnn ... tm fiyati ya da de-
giilebilir degeri"ni, bylece, crete, kra ve ranta, cretli iilerin, kapi-
talistlerin ve toprak. sahiplerinin gelirinin kaynagina ayritirdiktan sonra,
drdnc bir geyi, yani sermaye gesini, dolambali bir yoldan ieriye
sokuturmak zorunda kaliyor. Bu da, brt ile net gelir arasinda bir ayrim
88
Okurun, "metalarin daha byk bir kisminin fiyatlarinin" tmcecigini yanli anlamamasi
iin aagidaki tmceler Adam Smith'in bu deyimi nasil aikladigini gstermektedir. rnegin,
baligin fiyatina hi bir rant girmeyip, yalniz cret ve kr girmektedir; sko akil talarinin
fiyatina ise yalnizca cret girmektedir. yle diyor: "skoya'nin bazi kisimlarinda bazi yoksul
kimseler, deniz kiyisindan halk arasinda sko akili adi verilen kk alacali talari toplamayi
ticaret haline getirmilerdir. Ta yontucularin bunlara dedigi fiyat, tmyle toplayicilarin eme-
ginin cretidir; ne rant ne de kr bu fiyatin herhangi bir kismini oluturur."
32T
Kurl Murks
Kupilul ll
yaparak baariliyor: "Byk bir lkede oturanlarin tamaminin ||0| geliri,
topraklarinin ve emeklerinin |0m y||||/ 0|0n0n0 kapsar; ne| gelirleri ise,
|c/|m /Je||e|/ J00|J0/|en sonra kendilerine kalan kisimdir; birincisi,
bunlarin sc|/|, ve ikincisi, bunlarin Jne| se|mcyes/J/|, ya da, sermaye-
lerine el atmaksizin, hemen tketilmek ya da geimleri, rahatlari ve eg-
lenceleri iin harcanmak zere yedekte bulundurabilecekleri eydir. Bun-
larin gerek servetleri de brt gelirleri ile degil, net gelirleri ile orantili-
dir." (||/J., s. 1DO.)
Bu konuda u yorumda bulunuyoruz:
1) Adam Smith, burada, geniletilmi lekte yeniden-retimi ya
da birikimi degil, aika, yalniz basit yeniden-retimi ele [sayfa 884| aliyor.
Yalnizca iler durumdaki sermayenin "bakim" masraflarindan szedi-
yor. Toplumun ya da bireysel kapitalistin "net" geliri, yillik rnn "tke-
tim fonuna" geebilen kismina eittir, ama bu fonun byklg, iler
durumdaki "sermayeye el atmamalidir". Hem bireysel ve hem de top-
lumsal rnn degerinin bir kismi, demek ki, ne crete, ne kra, ne de
ranta ayrimiyor, ama sermayeye ayriiyor.
2) Adam Smith, szckler zerinde oynayarak, "brt ve net gelir"
arasindaki ayrim ile kendi teorisinden kamaktadir. Hem bireysel kapi-
talist ve hem de tm kapitalist sinif, ya da ulus denen ey, retimde
tketilen sermaye yerine, degeri bu rnn birbirlerine orantili kisimla-
riyla temsil edilebilir, bir yandan harcanan sermaye-degeri yerine koy-
an ve bylece bir kazan, ya da harfi harfine sylemek gerekirse, bir
gelir (|e|en0e geri dnmek |e|en/| fiilinin gemi hali) oluturan, ama
no|c |ene, sermaye zerinden bir gelir ya da sermaye zerinden bir
kazan oluturan; te yandan da, "lkede oturan degiik kiiler arasin-
da, ya emeklerinin creti, sermayelerinin kri olarak, ya da topraklarinin
ranti olarak pay edilen" ve genellikle kazan adi verilen deger kisimla-
rini yerine koyan bir meta rn almaktadirlar. u halde, bu tm rnn
degeri, herhangi bir kimsenin bireysel kapitalistin ya da btn lkenin
kazancini oluturuyor, ama bu, bir yandan sermaye zerinden bir ka-
zan, te yandan da bu kazantan farkli bir "gelir" oluyor. Dolayisiyla,
meta degerinin, bu degeri oluturan kisimlara zmlenmesi sirasinda
diari atilan ey, yan kapidan ieriye sokulmu oluyor: "gelir" szcgn-
deki belirsizlik. Ama ancak rnn bu trden deger paralaridir ki, onda
daha nceden mevcut olan ey olarak "ieriye alinabilir". Eger se|mcye
ieriye gelir olarak girecekse, nce geniletilmi olmasi gerekir.
Adam Smith ayrica diyor ki: "En dk olagan kr orani, daima,
her sermaye kullanilmasinda arasira grlen kayiplari karilamaya yete-
bilecek miktardan daha fazla olmalidir. te net ya da iplak kr, yalniz
bu fazlaliktir." (Kapitalist krdan, gerekli sermaye harcamasindan ne
anliyor) "Brt kr adi verilen ey, ogu kez, yalniz bu fazlaligi degil, bu
gibi olaganst kayiplari karilamak zere alikonulan miktari da kap-
sar." (Kitap I, Bl. D, s. 72.) Bunun tek anlami, arti-degerin, brt krin bir
322
Kurl Murks
Kupilul ll
kismi diye kabul edilen bir parasinin, retimin gvence fonunu olutur-
masi [sayfa 885| gerektigidir. Bu gvence fonu, arti-emegin bir kismi tarafin-
dan yaratilmaktadir ve bu bakimdan dogrudan sermaye, yani yeniden-
retim amaci taiyan bir fon retmektedir. Sabit sermayenin vb. "devam
ettirilmesi" iin gerekli harcamalar bakimindan (yukardaki alintilara ba-
kiniz) tketilmi olan sabit sermayenin yerine bir yenisinin konmasi,
yeni bir sermaye yatirimi deg-il, yalnizca eski sermaye-degerin yeni bir
biimde yenilenmesidir. Adam Smith'in, gene bakim giderleri arasinda
saydigi sabit sermayenin onarimini ilgilendirdigi kadariyla, bu gider, yati-
rilan sermayenin fiyatina girmektedir. Kapitalistin, bunun hepsini bir de-
fada yatirmayip, sermayenin ilev yaptigi sirada, geregine gre, azar azar
yatirmasi ve zaten cebine girmi bulunan krlardan yatirabilmesi, bu
krin kaynagini degitirmez. Kendisini oluturan deger geleri, ancak,
emekilerin gvence fonu iin oldugu kadar, onarim fonu iin de arti-
emek sagladiklarini tanitlar.
Adam Smith, bunun ardindan, bize, tm sabit sermayenin ve ay-
ni zamanda dner sermayenin, sabit sermayenin bakimi, onarimi ve ye-
nilenmesi, iin gerekli btn kisminin, ve aslinda, maddi biimi ierisin-
de tketim fonuna ayrilmayan sermayenin tamaminin, net gelirin, yani
zgl anlaminda gelirin diinda tutulmasi gerektigini syler.
"Sabit sermayenin tm bakim giderlerinin, toplumun net gelirinin
diinda tutulmasi gerektigi aiktir. Ne onlarin yararli makineleri ile i
aletlerinin bakimi iin gerekli malzemeler ... ne de bu malzemelerin
istenilen biimi almasi iin gerekli-emegin rn, bu gelirin hi bir za-
man herhangi bir kismini oluturamaz. Bu ekilde alitirilan ii, cret-
lerinin degerinin tamamini, dogrudan tketim iin ayrilmi stoklara kata-
bildigine gre, bu emegin //yc|| gerekten de bunun bir kismini olu-
turabilir. Ama diger tr emeklerde, hem //yc| [yani, bu emek iin de-
nen cret| ve hem de 0|0n [bu emegin katilmi oldugu rn| bu stoka
gider; fiyat, iinin stokuna, rn ise, geimleri, konforlari ve eglenceleri,
bu iilerin emegi ile ogaltilan diger kimselerin stoklarina gider." (Kitap
II, Blm 2, s. 1DO, 1D1.)
Adam Smith, burada, 0|e|/m c|c|c||n|n retiminde alian
emekiler ile, dogrudan |0/e|/m mc||c||n|n retiminde alian emeki-
ler arasindaki ok nemli bir ayrima geliyor. lk sz edilenler tarafin-
dan retilen metalarin degeri, cretlerin toplamina, yani sermayenin,
emek-gcnn satin alinmasina yatirilan kisminin [sayfa 886| degerine eit
bir parayi ierir. Degerin bu kismi, maddeten, bu emekiler tarafindan
retilmi bulunan retim aralarinin belirli bir niceligi biiminde varolur.
cret eklinde aldiklari para, bunlarin gelirleridir, ama emekleri, ne ken-
dileri ve ne de bakalari tarafindan tketilebilecek herhangi bir eya
retmemitir. u halde bu rnler, yillik rnn "net gelirin" ancak ken-
disinde gerekleebilecegi bir toplumsal tketim fonu oluturmak ze-
re ayrilan kisminin bir gesi degildir. Adam Smith, burada, cretler iin
323
Kurl Murks
Kupilul ll
geerli olan ayni eyin, retim aralarinin degerinin arti-deger olarak kr
ve rant kategorileri altinda, sanayi kapitalistinin (en bata gelen) gelirini
oluturan parasi iin de geerli oldugunu eklemeyi unutuyor. Bu deger
paralari, ayni ekilde, retim aralarinda, tketilmesi olanaksiz mallar-
da da vardir. Bunlar, kendileri paraya evrilene kadar, bu ikinci tr
emekiler tarafindan retilen kendi fiyatlarina tekabl eden miktarda
tketim nesnelerini meydana getiremezler; ite ancak o zaman, bu nes-
neleri, sahiplerinin bireysel tketim fonuna aktarabilirler. Ne var ki, Adam
Smith'in, yillik olarak meydana getirilen retim aralarinin degerinin, bu
retim alaninda ilev yapan retim aralarinin retim araci yapan re-
tim aralarinin degerine eit olan kisminin, yani burada kullanilan sabit
sermayenin degerine eit bir deger parasinin, yalniz, varoldugu maddi
biimi nedeniyle degil, sermaye olarak ilev yapmasi nedeniyle de, geli-
ri oluturan bir deger gesi olamayacagini grm olmasi gerekirdi.
kinci tr emekilere dogrudan tketim nesneleri retenlere
gelince. Adam Smith'in tanimlari tam bir kesinlik taimiyor. nk, eme-
gin, bu trlerinde, hem emegin fiyatinin ve hem de rnn, dogrudan
tketim iin ayrilmi stoklara, "//yc|"in (yani, cret olarak alinan para-
nin) "//n/n stokuna, 0|0n0n ise, geimleri, konforlari ve eglenceleri, bu
iilerin emegi ile ogaltilan J/e| //mse|e|/n stoklarina" "gittigini" syle-
mektedir. Ne var ki, ii, emeginin "fiyati" ile, cretlerinin dendigi bu
para ile yaamini srdremez; bu parayi, tketim nesneleri satin alarak
gerekletirir. Bu. nesneler, kismen, kendi rettigi metalar sinifindan
olabilir. te yandan, kendi rn, yalnizca, emek smrclerinin tke-
timine giden nesnelerden olabilir.
Bylece Adam Smith, sabit sermayeyi, bir lkenin "net gelirinin"
tamamen diinda biraktiktan sonra devam ediyor:
"Ama, sabit sermayenin srekliligini saglayan btn giderler, [sayfa
887| bylece, zorunlu olarak, toplumun net gelirinin diinda birakildigi
halde, dner sermayenin srekligini saglayan giderler iin durum ayni
degildir. Bu ikinci sermayeyi oluturan drt kisimdan, para, yaam arala-
ri, malzemeler ve tamamlanmi iten, son tanesi, daha nce de g-
rldg gibi, dzenli olarak bu sermayeden ekilerek ya toplumun sabit
sermayesine, ya da dogrudan tketim iin ayrilan stokuna konulur. Bu
tketilebilir eyalarin, ilkinin" [sabit sermayenin| "devami iin kullanil-
mayan kisminin hepsi de ikinciye" [dogrudan tketim fonuna| "gider
ve, toplumun net gelirinin bir kismim oluturur. Dner sermayenin bu
kisminin srekliligi, demek ki, sabit sermayenin srekliligi iin gerek-
li olanin diinda, toplumun net gelirinden yillik rnn hi bir kismini
ekmez." (Kitap II, Blm 2, s. 1D2.)
Dner sermayenin, retim aralarinin retiminde hizmet grme-
yen kisminin, tketim mallarina, bir baka deyile, yillik rnn, toplu-
mun tketim fonunu oluturmak zere ayrilan kismina gittigini sylemek,
bo bir yinelemeden baka bir ey degildir. Bununla birlikte, bunun he-
324
Kurl Murks
Kupilul ll
men ardindan gelen pasaj nemlidir:
"Bir toplumun dner sermayesi, bu ynden, bireyinkinden farkli-
dir. Bireyin dner sermayesi, tmyle krlarindan olumasi gereken net
gelirin herhangi bir kismini meydana getirmenin tamamen diinda
birakilmitir. Ama her bireyin dner sermayesi, ait oldugu toplumun
dner sermayesinin bir kismini oluturdugu halde, bunun, ayni ekilde,
onlarin net gelirlerinin bir kismini oluturmanin tmyle diinda kal-
masinin nedeni bu degildir. Bir tccarin deposundaki eyalarin tm,
hi bir ekilde dogrudan tketim amaci ile kendi stokuna konulmadigi
halde, bunlar, diger fonlardan elde edilen bir gelirle, ne tccarin ve ne
de teki kimselerin sermayesinde herhangi bir azalmaya yolamaksizin,
dzenli bir biimde, bu eyalarin degerlerini krlariyla birlikte yerine
koyabilen diger kiilerin stoklarina konabilirler." (Ibid.)
Ve bylece buradan greniyoruz ki:
1) Tipki sabit sermayenin ve bu sermayenin yeniden-retimi
(ilevini unutuyor) ve devami iin gerekli dner sermayenin, her birey-
sel kapitalistin, ancak krindan ibaret olabilecek, ne| gelirinin tmyle
diinda tutulmasi gibi, tketim mallarinin retiminde kullanilan dner
sermaye de bunun diinda tutulmaktadir. u halde, kendi meta-rn-
nn sermayesini yerine koyan kisminin, kendisi iin herhangi bir gelir
oluturan degerin paraciklarina [sayfa 888| kendisini ayritiramaz.
2) Her bireysel kapitalistin dner sermayesi, her bireysel sabit
sermaye gibi, toplumun dner sermayesinin bir kismini oluturur.
8) Toplumun dner sermayesi, yalnizca bireysel dner sermaye-
lerin bir toplamini oluturdugu halde, her bireysel kapitalistin dner ser-
mayesinden farkli bir nitelige sahiptir. Bu ikinci dner sermaye hi bir
zaman /c/|c|/s|/n /enJ/ e|/|/n/n bir kismini oluturmaz; bununla birlik-
te, ilk sz edilen dner sermayenin bir kismi (yani tketilebilir eyalardan
ibaret olani) ayni zamanda |o|0m0n e|/|/n/n bir kismini oluturabilir,
ya da kendisinin yukarida ifade ettigi gibi, toplumun net gelirini, mutlaka
yillik rnn bir kismi kadar azaltmasi gerekmez. Gerekten de, Adam
Smith'in burada dner sermaye dedigi ey, tketim mallari reten kapi-
talistler tarafindan her yil dolaima srlen ve yillik olarak retilen meta-
sermayeden ibarettir. Kapitalistlerin bu yillik meta rnnn tm,
tketilebilir eyalardan oluur ve bu nedenle, ierisinde toplumun net
gelirlerinin (cretler dahil) gerekletigi ya da harcandigi fonu oluturur.
Verdigi rnek iin, tccarin magazasindaki eyalar yerine, Adam Smith'in,
sanayi kapitalistlerinin ardiyelerinde depolanan eya yiginini semesi
gerekirdi.
Eger Adam Smith, nce kendisinin sabit sermaye dedigi, imdi
de dner sermaye diye adlandirdigi eyin yeniden-retimini incelerken,
kendilerini ona zorla kabul ettiren dnce kirintilarini biraraya getirmi
olsaydi, u sonulara ulairdi:
I. Toplumun yillik rn iki kesimden oluur; bunlardan birisi
325
Kurl Murks
Kupilul ll
retim aralarini, digeri tketim nesnelerini kapsar. Bunlarin herbirinin
ayri ayri ele alinmasi gerekir.
II. Yillik rnn, 0|e|/m c|c|c||n| oluturan kesiminin toplam de-
geri yle blnr: Bu degerin bir kismi, yalniz, bu retim aralarinin
yapiminda tketilen retim aralarinin degerini temsil eder; bu, yenilen-
mi bir biim ierisinde tekrar ortaya ikan sermaye-degerden baka bir
ey degildir; teki kisim, emek-gcne yatirilan sermayenin degerine ya
da, kapitalistlerin bu retim alaninda dedikleri cretlerin toplamina
eittir. Son olarak, degerin bir nc kismi, bu kategoriye giren sanayi
kapitalistlerinin, toprak ranti da dahil, krlarinin kaynagidir.
Bu kisimlardan birincisi, Adam Smith'e gre bu ilk kesimde [sayfa
88D| kullanilan btn bireysel sermayelerin sabit sermayesinin yeniden
retilmi kismi, bireysel kapitalistin de, toplumun da "net gelirinin bir
kismini oluturmanin tmyle diindadir". Bu, daima sermaye olarak
ilev yapar, hi bir zaman gelir ilevi yapmaz. Bu bakimdan, her bireysel
kapitalistin "sabit sermayesi", hi bir biimde toplumun sabit sermaye-
sinden farkli degildir. Ama toplumun retim aralarindan oluan yillik
rnnn degerinin teki kisimlari retim aralarinin bu toplam mik-
tarinin kesri paralari olarak varolan deger kisimlari, gerekte, ayni
zamanda, |0 0|e|/m /cc|/ye|/ne /c|||cn |0|0n 0ns0||c| //n e|/| oluturur;
emekiler iin cret, kapitalistler iin kr ve toprak ranti. Toplumun
yillik rn, ancak, bu topluma ait olan bireysel kapitalistlerin rnleri-
nin toplamlarindan olutugu halde, bunlar, |o|0m //n gelir degil, se|-
mcye olutururlar. Nitelikleri geregi bunlar, genellikle, retim araci olarak
ilev yapmaya uygundurlar, hatta gerektiginde, tketim mallari olarak
ilev yapabilecek olanlar bile, yeni retimin ham ve yardimci maddeleri
biiminde hizmet grme amaci tairlar. Ne var ki, bunlar, bu hizmeti
yani sermaye hizmetini kendi reticilerinin ellerinde degil, onlari kul-
lananlarin ellerinde grrler, yani:
III. kinci kesimdeki kapitalistler, dogrudan |0/e|/m mc||c|| reti-
cileri. Bunlar, bu kapitalistler iin, tketim mallarinin retiminde tketi-
len sermayeyi (bu sermaye, emek-gcne evrilmedigi, yani bu ikinci
kesimdeki emekilerin toplam cretleri olmadigi lde) yerine koyar-
lar, oysa imdi bunlari reten kapitalistlerin elinde tketim nesneleri
biiminde bulunan bu tketilmi sermaye toplumsal aidan alindigin-
da |/|/nc/ /es/mJe// /c/|c|/s||e| /|e eme//|e|/n, e|/||e|/n/ /e|/s/nJe
e|e/|e|/|J//|e|/ |0/e|/m /on0n0 o|0|0|0|.
Eger Adam Smith, tahlillerini bu noktaya kadar srdrm olsay-
di, btn problemin zm iin pek az ey eksik kalirdi. Toplumun
toplam yillik rnn oluturan meta-sermayelerin |/| trnn (retim
aralarinin) belli deger-kisimlarinin, gerekten, bunlarin retimi ile ug-
raan bireysel emekiler ile kapitalistlerin gelirini oluturdugu, ama top-
lumun gelirini oluturan bir kismini oluturmadigi; oysa, J/e| trn (t-
ketim mallarinin) deger kismi kendi bireysel sahipleri iin sermaye-degeri
32
Kurl Murks
Kupilul ll
temsil ettigi halde, bu yatirim alaninda i yapan kapitalistler iin yalnizca
toplumsal gelirin bir kismi oldugunu zaten farketmi bulunmakla [sayfa
8DO| hedefe iyice yaklami oluyordu.
Yukarda anlatilanlardan gene de u kadari aiktir:
8/|/nc/s/. Toplumsal sermaye yalnizca bireysel sermayelerin top-
lamina ve bu nedenle de, toplumun yillik meta-rn (ya da meta-
sermayesi) bu bireysel sermayelerin meta-rnlerinin toplamina eit
oldugu halde; ve bu yzden de, her bireysel meta-sermaye iin geerli
olacak ekilde metalarin degerinin, bu degeri oluturan kisimlara z-
mesinin btn toplumun meta-sermayesi iinde geerli olmasi gerek-
tigi ve aslinda da, sonunda geerli oldugu halde, bu kisimlarin, toplam
toplumsal yeniden-retim srecinde brndkleri grn biimi /c|/||-
J||.
l//nc/s/. Basit yeniden-retim biiminde bile, yalniz cretlerin
(degien-sermayenin) ve arti-degerin retimi yer almaz, ign yalniz iki
kisimdan olutugu, birisinde emekinin degien-sermayeyi yerine koy-
dugu, yani gerekte, emek-gcnn satin alinmasi iin gerekli edegeri,
digerinde ise arti-degeri (kri, ranti, vb.) rettigi kisimlardan olutugu
halde, yeni degimeyen sermaye-degerin dogrudan retimi de yer alir.
retim aralarinin yeniden-retiminde harcanan ve degeri cret-
ler ile arti-degerden oluan gnlk emek, sermayenin tketim malla-
rinin retilmesinde harcanan degimeyen kismini yerine koyan yeni
retim aralarinda kendisini gerekletirir.
Byk bir kismi bundan nceki metinde zlen ana glkler
ile, birikimi degil, basit yeniden-retimi incelerken karilailmiti. Bu
nedenle, Adam Smith (Kitap II) ve ondan nce Quesnay (7c||ec0 Eco-
nom/q0e), ne zaman toplumun yillik rnnn hareketi ve dolaim yo-
luyla yeniden-retimi szkonusu olsa, basit yeniden-retimi iki noktalari
yapmilardir.
2. 4Jcm Sm/||, 0e//m-0ee|/n/ J + c'yc
4y||||||yo|
Adam Smith'in fiyatin ya da herhangi bir metain degiilebilir deger-
inin (exc|cnec||e |c|0e) ve bu nedenle, toplumun yillik rnn
oluturan toplu haldeki btn metalarin bu degerinin (o, hakli olarak,
her yerde kapitalist retimi varsayiyor) tane birbirini tamamlayan
kisimdan (comonen| c||s) meydana geldigi, ya da cretlere, kra ve
ranta ayritigi (|eso||es /|se|/ /n|o) konusundaki dogmasi u ifadeye in-
dirgenebilir: meta-deger, J+c'ya eittir; yani yatirilan degien-sermaye-
nin degeri ile [sayfa 8D1| arti-degerin toplamina eittir. Ve biz, bu kr ve ran/
ti, Adam Smith'in msaadeleriyle, btn ufak tefek noktalari, yani zel-
likle, J+c dedigimiz gelerden oluan meta-deger dogmasindaki her-
hangi bir grnr ya da gerek sapmayi balangita bir yana ittigimiz u
327
Kurl Murks
Kupilul ll
alintida da gsterildigi gibi, c denilen ortak bir birime indirgeyebiliriz.
Manfaktrde: "ilerin malzemelere kattigi deger ... kendisini
iki kisma ... ayirir; bunlardan birisi onlarin cretlerini, digeri ise, iverenin
malzemelere ve cretlere yatirmi oldugu sermaye zerinden elde ettigi
kri karilar." (Kitap I, Blm 6, s. 41.) "malatinin cretlerinin patronu
tarafindan yatirilmi olmasina karin, gerekte onun patrona herhangi
bir maliyeti yoktur, bu cretlerin degeri, genellikle, zerinde emegini
harcadigi konunun, daha gelimi degeri ierisinde, bir kr ile birlikte,
karilanmitir." (Kitap II, Blm 8, s. 221.) Sermayenin "retken emegin
devami iin" yatirilan kismi "... kendisine (iverene) bir sermaye ilevi
grdkten sonra ... bunlar (emekiler) iin bir gelir oluturur." (Kitap II,
Blm 8, s. 228.)
Adam Smith yukariya aktarilan blmde aika yle diyor: "Her
lkenin toprak ve emeginin tm yillik rn ... dogal olarak kendisini iki
kisma ayirir. Bunlardan birisi ve ogu zaman en byk olani, her eyden
nce, bir sermayenin yerine konmasi, ya da bir sermayeden ekilmi
olan geim aralarinin, malzemelerin ve tamamlanmi iin yenilenmesi
iin ayrilmitir; digeri ise, ya bu sermayenin sahibine, se|mcyes/n/n /||
ya da bir baka kimseye |o|c|n|n ranti olarak bir gelir oluturur." (s.
222.) Adam Smith'in biraz nce bize syledigine gre, sermayenin an-
cak bir kismi, yani retken emegin satin alinmasina yatirilan kismi, ayni
zamanda, herhangi bir kimse iin gelir oluturur. Bu kisim degien-
sermaye, nce onu kullananin elinde ve onun iin, "bir sermaye ilevi
yapar" ve sonra da, retken emekinin kendisi iin "bir gelir oluturur".
Kapitalist, sermaye-degerinin bir kismini, emek-gcne, ve salt bylece
degien-sermayeye dntrmektedir; ve ite yalnizca bu dnm y-
znden, yalniz sermayenin bu kismi degil, btn sermayesi, sanayi ser-
mayesi olarak ilev yapar. Emeki emek-gc saticisi bunun degerini,
cretler biiminde almaktadir. Onun elinde emek-gc, yalnizca satila-
bilir bir meta, onu satarak yaadigi ve bu nedenle de gelirinin tek kayna-
gi olan bir metadir; emek-gc, ancak onu [sayfa 8D2| satin alanin, kapitalistin
elinde, degien-sermaye olarak ilev yapar ve kapitalist bu emek-gc-
nn alim fiyatini ancak grnte nceden demitir, nk bunun de-
geri, emeki tarafindan kapitaliste daha nceden verilmitir.
Adam Smith, manfaktrdeki bir rnn degerinin J + c'ya eit
(c, kapitalistin krini ifade ediyor) oldugunu bylece gsterdikten sonra,
tarimda emekilerin, "kendi tketimlerine, ya da kendilerini istihdam
eden [degien| sermayeye eit bir degeri, sermaye sahibinin krlari ile
birlikte eit olan bir degerin yeniden-retilmesine..." ek olarak ayrica
"iftinin sermayesinin ve bu sermayenin /||c||n|n tesinde dzenli
olarak, toprak sahibinin |cn||n|n yeniden-retimi sagladiklarini" syly-
or. (Kitap II, Blm 5, s. 248.) Rantin toprak sahibinin eline gemesi
olgusu- nun, incelenmekte olan sorun iin hi bir nemi yoktur. Rantin,
onun eline gemeden nce, iftinin, yani sanayi kapitalistinin elinde
328
Kurl Murks
Kupilul ll
olmasi gerekir. Herhangi bir kimse iin gelir haline gelmeden nce,
rnn degerini oluturan paralardan birisini oluturmasi gerekir. Hem
rant ve hem de kr, demek ki, Adam Smith'e gre, arti-degerin kisimla-
rindan baka bir ey degildir ve bunlari, retken emeki, kendi cretleri,
yani degien-sermayenin" degeri ile birlikte durmadan, retmektedir.
u halde, rant ve kr, arti-deger c'nin kisimlaridir ve bylece Adam
Smith'e gre btn metalarin fiyati kendilerini J+c'ya ayritirmaktadir.
Btn metalarin (bylece, yillik meta-rnn de) fiyatinin, kendi-
sini cret c||| kr c||| toprak rantina ayritirmasi dogmasi, Smith'in yapi-
tindaki arada bir kendisini gsteren anlailmasi zor kisimlarda, her metain
degerinin, u halde, toplumun yillik meta-rnnn degerinin, J+c'ya
ya da emek-gcne yatirilan ve emekiler tarafindan srekli yeniden-
retilen sermaye-deger ile, emekilerin alimalariyla kattiklari arti-dege-
rin toplamina eit oldugu biimini almaktadir.
Adam Smith'in ulatigi bu sonal sonu, bize, ayni zamanda
daha aagidaki sayfalara bakiniz bir metain degerinin kendisini
ayritirdigi kisimlar konusundaki tek yanli tahlilinin kaynagini da gster-
mektedir. Bunlarin, ayni zamanda, retime katilan farkli siniflar iin,
farkli gelir kaynaklari olmasinin, bu kisimlarin herbirinin byklg ve
degerlerinin toplaminin belirlenmesi ile hi bir ilikisi yoktur.
Adam Smith, "cret, kr ve rant, hem, btn gelirin ve hem [sayfa
8D8| de btn degiilebilir degerin, asil kaynagidir. Diger btn gelirler,
eninde sonunda bunlardan birisinden elde edilir." (Kitap I, Blm 6, s.
48) dedigi zaman, her trden q0/J |o q0o karmakariik biraraya getiril-
mi olmaktadir.
1) Yeniden-retim srecine, emekle ya da emeksiz dogrudan ka-
tilmayan toplumun btn yeleri, yillik meta-rn paylarini baka bir
deyile, kendi tketim mallarina, aslinda ancak rne ilk kez sahip
olan siniflarin retken emekiler, sanayi kapitalistleri ve toprak sahiple-
rinin ellerinden alabilmektedirler. Bu bakimdan bunlarin gelirleri mad-
di olarak (retken emekilerin) cretlerinden, krdan ve ranttan
gelmekte ve bu yzden, asil gelirlerin trevi olarak grnmektedir. Oysa,
bu anlamda elde edilen bu gibi gelirleri alanlar, kendi toplumsal ilevleri
kral, papaz, profesr, fahie, asker, vb. geregi bu gelirleri aldiklari iin,
bu ilere, gelirlerinin asil kaynagi gzyle bakabilmektedirler.
2) ve burada Adam Smith'in kirdigi gln pot doruguna
ulamaktadir. Metalarin degerlerini oluturan kisimlar ile, bunlara ka-
tilan deger-rnn miktarini dogru bir ekilde belirleyerek ie baladiktan
ve ardindan bu kisimlarin nasil bunca eitli gelir kaynaklarini olutur-
duklarini gsterdikten sonra,
8D
ve bylece, gelirleri degerden trettikten
8D
Bu ierigi ile hem daha ncekiler ve hem de daha sonra gelenler ile eliir grndg
halde bu tmceyi elyazmasindan szcg szcgne aliyorum. Bu grnrdeki eliki, aagida
n 4'te zlmtr: Adam Smith'te Sermaye ve Gelir.- F.E.
32
Kurl Murks
Kupilul ll
sonra, bunun tam tersi bir ynde ilerlemekte ve bu, onda, her eye
egemen bir kavram olarak kalmaktadir ve gelirleri "degeri oluturan
kisimlar" olmaktan ikarip, "btn degiilebilir degerlerin asil kaynakla-
ri" haline getirmekte ve bylece,kapilari ardina kadar vlger iktisada
amaktadir. (Bizim Roscher'e bakiniz.*)
3. Se|mcyen/n 0e/meyen l|sm|
Smith'in, sermaye-degerin degimeyen kismini, meta-degerden
ka-gz arasinda nasil yoketmek istedigini grelim.
"Tahilin fiyatinda, rnegin, bir kisim toprak sahibinin rantini der."
Tipki, degeri oluturan teki kisimlarin kkeninin bu [sayfa 8D4| kisimlarin
kr ve cretler biiminde gelir kaynaklari oluturmasi ile bir ilikisi olm-
amasi gibi, bu kisminin kkeninin de, bu kismin toprak sahibine den-
mesi ve onun iin rant biiminde bir gelir oluturmasi ile bir ilikisi
yoktur.
"Diger [kisim|, onun retiminde alitirilan emekilerin" ["ve i
hayvanlarinin", diye ekliyor| "cretlerini ya da bakimlarini, ve ncs
de iftinin krini karilar. Bu kisim, ya hemen ya da sonuta, tahilin
tm fiyatini oluturur gibi grnyor."
4O
Gerekten de yle grnyor.
Bu tm fiyatin, yani bunun byklgnn belirlenmesi, tr insan
arasindaki dagilimindan tamamen bagimsizdir. "Belki de drdnc bir
kismin, iftinin sermayesini yerine koymak ya da i hayvanlari ile diger
tarim aletlerinin ainip yipranmalarini karilamak iin gerekli oldugu
dnlebilir. Ama urasini da dnmek gerekir ki, bir i ati gibi her-
hangi bir tarim aletinin fiyati da gene ayni kisimdan olumutur: ze-
rinde yetitirildigi topragin ranti, bakimi ve yetitirilmesi iin harcanan
emek, ve bir de, hem bu topragin rantini ve hem de bu emegin cretini
deyen iftinin krlari. Tahilin fiyati, demek ki, atin fiyatini da bakimini
da deyebildigi halde, fiyatin tamami, gene de, ya hemen ya da eninde
sonunda kendisini ayni paraya, ranta, emege" (cretlere demek
istiyor) "ve kra ayritiriyor." (Kitap I, Blm 6, s. 42.)
te Adam Smith'in, akinlik verici gretisini desteklemek iin
syleyebildigi eylerin tamami szcg szcgne bunlar. Kaniti yalniz-
ca ayni savi yinelemekten ibaret. rnegin, tahilin fiyatinin yalniz J+c'yi
degil, ayni zamanda tahilin retiminde tketilen retim aralarinin fiyati-
ni da, u halde, iftinin emek-gcne yatirmadigi sermaye-degeri de
4O
Adam Smith'in, burada, bu rnegin seiminde zellikle talihsiz oldugu, geregini
grmezlikten geliyoruz. Tahilin degerinin kendisini, cret, kr ve rant olarak ayritirmasinin tek
nedeni, i hayvaninin tkettigi besinin, bu i hayvaninin creti, i hayvaninin, cretli-emeki ve
bylece, cretli-emekinin kendisinin de, i hayvani olarak tanimlanmasidir. (Elyazmasi II'den
eklenmitir. -F.E.)
* Marx, W. Roscher'in, Sys|em Je| \o|/s0/||sc|c/|. 8cnJ l: 0/e G|0nJ|cen Je| Nc|/onc|-
/onom/e. Dritte, vermehrte und verbesserte Auflage. Stuttgart und Augsburg 1858, adli yapitina
deginiyor. -EJ.
330
Kurl Murks
Kupilul ll
ierdigini kabul ediyor. Ne var ki, gene de, btn bu retim aralarinin
fiyatlarinin, tipki tahilin fiyati gibi kendilerini J+c'ya ayritirdiklarini syly-
or. Bununla birlikte, unu eklemeyi unutuyor: ve bir de bunlarin yaratil-
masinda tketilen retim aralarinin fiyatlarina ayriir. Bizi, bir retim
dalindan tekine ve ondan da bir ncsne havale ediyor. Eger, fiya-
tin, kendisini derhal s (tketilen retim aralarinin fiyati) + J + c'ya
ayritirdigi metalarin, sonuta, bu [sayfa 8D5| "tketilen retim aralarini"
tamamen yerine koyan ve kendileri salt degien-sermaye yatirimi, yani
salt emek-gcne yapilan bir sermaye yatirimi ile retilmi bulunan me-
talar tarafindan karilandigini gsterebilmi olsaydi, metalarin tm fiyati-
nin, kendilerini, "derhal" ya da "sonuta" J+c'ya ayritirdiklari yolundaki
savi bo bir safsata olmazdi. Bu son meta-rnlerin fiyati o zaman der-
hal J+c olabilirdi. Bunun sonucu olarak, s'nin sermayenin degimeyen
kismini temsil ettigi, ilkinin fiyati da, s + J + c, sonuta, J+c'ya
ayriabilirdi. Verdigi sko akillari toplayicisi rnegi ile, byle bir kanit
saglami olduguna Adam Smith kendisi de inanmiyordu; ona gre bu
toplayicilar, 1) herhangi bir arti-deger retmiyorlar, yalnizca kendi cret-
lerini retiyorlardi, ve 2) herhangi bir retim araci kullanmiyorlardi
(bununla birlikte bunlar, sepet, uval ve akillari taimak iin baka
kaplar gibi retim aralari kullaniyorlardi).
Adam Smith'in kendi teorisini, daha sonralari, taidigi elikilerin
farkina varmamakla birlikte gene de yiktigi yukarida grm bulunuyor-
uz. Ama bu elikilerin kaynagi gerekte onun bilimsel ncllerinde bu-
lunabilir. Emege evrilen sermaye, kendi degerinden daha byk bir
deger retiyor. Ama nasil Adam Smith yle diyor: retim sreci sira-
sinda emekiler tarafindan, zerinde alitiklari eylere, yalniz kendi sa-
tin alinma fiyatlarinin edegerini degil, bir arti-degeri de (kr ve rant)
oluturan ve ama onlara degil, onlari alitiranlara giden bir deger katilir.
Onlarin baardiklari ve baarabileceklerinin tm ite budur. Ve, bir gn-
lk sanayi emegi iin dogru olay ey, tm kapitalist sinif tarafindan bir yil
boyunca harekete geirilen emek iin de dogrudur. u halde, toplum
tarafindan retilen yillik toplam deger kitlesi, kendisini, yalnizca J +
c'ya, yani emekiler tarafindan, kendi emek-glerinin satin alinmasi
iin harcanan sermaye-degeri yerine koyan bir edeger ile iverenlerine
teslim etmek zorunda olduklari, bu edegerin tesinde ek bir degere
ayritirabilir. Ne var ki, meta-degerin bu iki gesi, ayni zamanda, retim-
le ugraan eitli siniflar iin gelir kaynagi oluyor: birincisi, cretin, emeki-
lerin gelirinin kaynagidir; ikincisi ise, bir kismi kr biiminde sanayi kapi-
talisti tarafindan alikonulan ve teki kismi toprak sahibinin geliri olarak,
rant olarak elden ikartilan arti-degerin kaynagidir. Yillik deger-rn,
J+c'dan baka bir ge iermedigine gre, yleyse, degerin teki kismi
nereden geliyor Biz,[sayfa 8D6| burada, basit yeniden-retimden hareket
ediyoruz. Yillik toplam emek miktari, kendisini, emek-gcne yatirilan
sermaye-degerin yeniden-retimi ve bir de arti-degerin yaratilmasi iin
33T
Kurl Murks
Kupilul ll
gerekli-emege ayritirdigina gre, emek-gcne yatirilmami olan ser-
maye-degerin retimi iin gerekli-emek acaba nereden geliyor
Durum yle:
1) Adam Smith, bir metain degerini, cretli-emekinin emegin
konusuna kattigi emek miktari ile belirliyor. Kendisi emek rnlerini i-
leyen manfaktr ele aldigi iin, o, buna, harfi harfine "malzemeler"
diyor. Ama bu, sorunu degitirmi olmuyor. Emekinin bireye kattigi
(ve bu "kattigi" szcg, Adam Smith'in kendisinindir) deger, degerin
katildigi bu nesnenin, bu katilmadan nce bir degere sahip bulunup
bulunmamasindan tamamen bagimsizdir. Emeki, demek ki, meta bii-
minde bir deger retiyor. Bu, Adam Smith'e gre, kismen, cretleri iin
bir edegerdir, ve bu kisim, yleyse, emekinin cretlerinin deger
byklg ile belirlenir; cretlerine eit bir deger retmek ya da yeni-
den-retmek iin, bu byklge bagli olarak bir emek katmak zorunda-
dir. te yandan, emeki, bylece izilen bu sinirin tesinde de bir emek
katiyor ve bu, onu alitiran kapitalist iin arti-deger yaratiyor. Bu arti-de-
gerin tmyle kapitalistin elinde kalmasi ya da bir kisminin, onun tara-
findan nc bir kiiye verilmesi, cretli-emeki tarafindan katilan arti-
degerin nitel (yani arti-deger olup olmamasi) ya da nicel (byklk)
belirlenmesini hi bir ekilde degitirmez. rnn herhangi diger bir
kisminin degeri gibi bu da bir degerdir, ama u bakimdan farklidir ki,
emeki bunun kariliginda herhangi bir edeger almadigi gibi, ilerde de
almayacaktir, tam tersine, bu degere herhangi bir edeger denmeksi-
zin kapitalist tarafindan elkonulur. Bir metain toplam degeri, retimi
sirasinda emeki tarafindan harcanan emek miktari ile belirlenir; bu
toplam degerin bir kismi, cretlerin degerine eit olmasi, yani bunlar
iin bir edeger olmasi olgusuyla belirlenir. kinci kisim, bu nedenle
zorunlu olarak gene ayni ekilde, arti-deger, e/||/|, rnn toplam deg-
eri, e/s/, degerinin cretlere edeger olan kismi, biiminde belirlenir; u
halde, arti-deger, metain yapimi sirasinda, emekinin cretlerine edeger
olan deger kismindan fazla olarak retilen degere eittir.
2) Herhangi bir bireysel sanayi kuruluunda, herhangi bit bireysel
emeki tarafindan retilen bir meta iin dogru olan ey, [sayfa 8D7| btn i
dallarindaki yillik rnn tm iin de dogrudur. Herhangi bir bireysel
retken emekinin gnlk ii iin dogru olan ey, tm retken emeki-
ler sinifi tarafindan harekete geirilen yillik i iin de dogrudur. Bu, yillik
rn ierisinde, bir yilda harcanan emek miktarinca belirlenen toplam
bir deger "saptar" (bu, Adam Smith'in deyimidir) ve bu toplam deger
kendisini, yillik emegin, ii-sinifinin, yillik cretlerine bir edeger, aslin-
da bizzat bu cretleri yarattigi kisim tarafindan belirlenen bir blme; ve
emekinin, kapitalist sinif iin arti-deger yarattigi ek yillik emek tarafin-
dan belirlenen bir baka blme ayritirir. Yillik rnn ierdigi yillik
deger-rn bu nedenle yalniz iki geden oluur: yani ii-sinifi tarafin-
dan alinan yillik cretlerin bir edegeri ile kapitalist sinif iin her yil sag-
332
Kurl Murks
Kupilul ll
lanan bir arti-degerden. imdi, yillik cretler, ii-sinifinin geliri, yillik arti-
deger miktari ise kapitalist sinifin geliri oluyor: u halde, her ikisi de, yil-
lik tketim fonundaki nispi paylari temsil ediyor (bu gr, basit yeni-
den-retimin aiklanmasinda dogrudur) ve bu fonda gereklemi
oluyorlar. Bu durumda, degimeyen-sermaye-deger iin retim aralari
biiminde ilev yapan sermayenin yeniden-retimi iin hi bir yer kal-
mami oluyor. Ve Adam Smith, yapitinin nsznde, metalarin gelir bi-
iminde hizmet eden btn deger kisimlarinin, toplumsal tketim fonu
iin ayrilan emegin yillik rn ile akitigini aika belirtiyor: "Halkin
byk bir blmnn gelirlerini neyin oluturdugunu, ya da degiik ag-
larda ve uluslarda yillik tketimlerini karilayan bu fonlarin niteliginin ne
oldugunu aiklamak bu ilk Drt Kitabin amacidir." (s. 12.) Ve giriin
hemen ilk tmcesinde unu okuyoruz: "Her ulusun yillik emegi, bu eme-
gin yillik olarak tkettigi zorunlu ve yaami kolaylatirici tm eyleri ilk
elden saglayan ve daima bu emegin dogrudan rnn ya da bu rnle
teki uluslardan alinan eyleri ieren fondur." (s. 11.)
Adam Smith'in ilk yanilgisi, yillik 0|0n0n Jee|/n/ yen/ 0|e|/|en
y||||/ Jee|e eitlemesindedir. Bunlarin ikincisi, cncc/, bir nceki yilin
emeginin rndr; ilki, yillik rnn yapiminda tketilen btn deger
gelerinden baka, |/| nce// |e |c||c /|sm|n Jc|c Jc nce// y|||c|Jc
0|e|/|en|e|/ de ierir: degeri yalnizca yen/Jen o||cyc |/cn retim arala-
ri ki, degerleri szkonusu oldugu kadariyla, bunlar, bir nceki yilda
harcanan emek tarafindan ne retilmiler ye ne de yeniden-retilmiler-
dir. Bu kariiklik arasinda Adam Smith, yillik rnn degerinin degi-
meyen [sayfa 8D8| kismini kala gz arasinda yokediyor. Bu kariiklik, temel
anlayiindaki bir baka yanilgiya dayaniyor: O, bizzat emegin iki ynl
niteligini birbirinden ayirdetmiyor: emek-gc harcayarak deger yaratan
emek ile, kullanim nesneleri (kullanim-degerleri) yaratan somut emegi,
yararli ii birbirinden ayirtetmiyor. Her yil, imal edilen toplam meta mik-
tari, bir baka deyile, |o|cm y||||/ 0|0n, bir nceki yil boyunca faal olan
yc|c||| emegin rndr; ite, toplumsal olarak kullanilan emegin,
eitlendirilmi yararli trden bir emek sistemi ierisinde harcanmi ol-
masi olgusuyladir ki, btn bu metalar vardirlar; yalnizca bu olgu yzn-
dendir ki, metalarin retiminde tketilen ve yeni bir maddi biim ieri-
sinde yeniden ortaya ikan retim aralarinin degeri, kendi toplam deg-
erleri ierisinde korunmaktadir. Toplam y||||/ 0|0n, yleyse, yil boyunca
harcanan yc|c||| emegin sonucudur; ama yil boyunca yillik rnn Jee|-
/n/n ancak bir kismi yaratilmitir; bu kisim, yillik deger-rndr ve yil bo-
yunca harekete geirilen emek miktari bu rnde temsil edilmektedir.
Demek oluyor ki, Adam Smith hemen yukariya alinan, pasajda,
"Her ulusun yillik emegi, bu emegin yillik olarak tkettigi zorunlu ve
yaami kolaylatirici tm eyleri ilk elden saglayan ... vb. fondur" dedigi
zaman, btn bu geim aralarina gerekten de, tketilebilir biimlerini
veren, tamamiyla yararli emek konusundaki tek yanli gr noktasini
333
Kurl Murks
Kupilul ll
aliyor. Ama, bunun, daha nceki yillarin sagladigi emek aletlerinin ve
emek nesnelerinin yardimi olmaksizin olanaksiz oldugunu; bu yzden,
"yillik emegin", deger retmekle birlikte, imal ettigi rnlerin degerinin
tmn yaratmadigini; yeni retilen degerin, rnn degerinden kk
oldugunu unutuyor.
Adam Smith'i, bu tahlillerinde, kendisinden nce gelenlerden
daha ileri gitmedigi iin (fizyokratlara gre dogru ynde atilmi bir adim
bulundugu grlmekle birlikte), her ne kadar kinayamazsak da, daha
sonralari bir karmakariiklik ierisinde yolunu kaybetmektedir, ve bu
da, metalarin degeri konusunda tm olarak kendisine egemen olan
"irek" ("eso|e|/c") anlayiinin genellikle anlayilardan srekli olarak gr-
dg muhalefet yznden olmaktadir; irek anlayiinin kendisine ege-
men olmasina karin, bilimsel igds, dirak (exo|e|/c) baki aisinin
zaman zaman ortaya ikmasina izin vermektedir. [sayfa 8DD|
1. 4Jcm Sm/||'|e Se|mcye |e Ge|/|
Her metain (ve dolayisiyla yillik rnn de) degerinin, yalniz cret-
lerin edegerinden baka bir ey olmayan kismi, kapitalist tarafindan
emek-gcne yatirilan sermayeye, yani yatirilan toplam sermayenin degi-
en kismina eittir. Kapitalist, sermaye-degerin bu kismini, cretli-emeki-
lerin sagladiklari, metalarin yeni retilen degerinin bir kismi ile tekrar
elde etmi olur. ster bu degien-sermaye, kapitalistin emekiye, henz
sati iin hazir olmayan, ya da hazir oldugu halde henz kapitalist ta-
rafindan satilmami bulunan bir rndeki payina karilik para olarak
denmesi anlaminda yatirilmi olsun, ister emeki tarafindan daha nce-
den retmi oldugu metalarin satii ile zaten elde edilmi bulunan pa-
rayla demede bulunsun, ya da isterse bu parayi, kredi yoluyla nceden
ekmi olsun btn bu durumlarda kapitalist, emekilerin eline para
biiminde geen degien-sermaye harcamaktadir ve te yandan da, bu
sermaye-degerin edegerine, kendi metalarinin degerinin, ierisinde,
emekinin, toplam degerdeki kendi payini yeni olarak retmi bulun-
dugu, bir baka deyile, iinde emekinin kendi cretinin degerini ret-
mi bulundugu kismi ierisinde sahip olmaktadir. Emekiye, degerin bu
kismini, kendi rnnn maddi biimi ierisinde vermek yerine kapita-
list bunu ona para olarak demektedir. Kapitalist iin, yatirdigi sermaye-
degerin degien kismi, imdi, metalar biiminde vardir, oysa emeki,
satmi bulundugu emek-gcnn edegerini, para biiminde almitir.
imdi, kapitalist tarafindan yatirilmi bulunan sermayenin, emek-
gcnn satin alinmasi ile, degien-sermayeye evrilmi olan kismi, re-
tim srecinin kendisinde, faal emek-gc olarak ilev yapmaktadir ve
gcn harcanmasi ile, metalar biiminde, yeni bir deger olarak retil-
mekte, yani yeniden-retilmektedir demek ki, bir yeniden-retim ya
da yatirilan sermaye-degerin yeni retimi yapilmakla-; emeki, satilan
334
Kurl Murks
Kupilul ll
emek-gcnn degerini ya da fiyatini, geim aralarina, emek-gcnn
yeniden-retimi iin gerekli aralara harcamaktadir. Degien-sermay-
eye eit bir miktar para, onun kazancini, dolayisiyla gelirini oluturmakta
ve bu gelir, ancak, emek-gcn kapitaliste satabildigi srece devam
etmektedir.
cretli-emekinin metai emek-gc ancak, kapitalistin [sayfa 4OO|
sermayesiyle birletigi, sermaye olarak hareket ettigi lde, bir meta
hizmeti grr; te yandan, kapitalist tarafindan, emek-gc satin alin-
masinda, para-sermaye olarak harcanan sermaye, emek-gc saticisin-
in, cretli-emekinin elinde gelir ilevi grr.
Burada, Adam Smith'in birbirlerinden ayirdetmedigi eitli dolaim
ve retim sreleri iie gemitir.
8/|/nc/s/. 0o|c|m srecine ilikin hareketler. Emeki kendi me-
taini emek-gcn kapitaliste satar; kapitalistin bu emek-gcn sa-
tin aldigi para, kendi aisindan, arti-deger retimi iin yatirilmi para, u
halde para-sermayedir; bu para harcanmami, yatirilmitir. (Kapitalist
bu parayi nereden elde etmi olursa olsun, "yatirimin" fizyokratlarin
c|cnce'inin gerek anlami budur. retken sre amaciyla kapitalistin
demede bulundugu her deger, bu, ister nce ya da os| /es|0m yer
almi olsun, onun aisindan yatirilmi bulunmaktadir; bu, retim sreci-
nin kendisine yatirilmitir.) Diger btn meta satilarinda oldugu gibi
burada da ayni ey olur: Satici bir kullanim-degeri (bu durumda kendi
emek-gcn) verir, ve degerini para olarak alir (fiyatini gerekletirir);
alici, para verir ve kariliginda bir meta bu durumda emek-gc alir.
l//nc/s/. t|e|/m srecinde, satin alinmi olan emek-gc, imdi,
ilev yapmakta olan sermayenin bir kismini oluturur ve emekinin ken-
disi burada, bu sermayenin, retim aralarinin maddi biimi ierisinde
varolan gelerinden farkli olarak, yalnizca sermayenin zel maddi bir
biimi olarak hizmet eder. Sre boyunca, emek-gcn harcayarak,
emeki, bu retim aralarina bir deger ekler ve bunlari, kendi emek-
gcnn degerine eit (arti-deger hari) rnlere evirir; emeki, byle-
ce kapitalist iin, sermayesinin cretlere yatirilmi olan ya da yatirilmi
olmasi gereken kismini, metalar biiminde yeniden-retir, kapitaliste bu
cretlerin bir edegerini retir; u halde, emeki, kapitalist iin, bir kez
daha, emek-gc satin almasi iin "yatirabilecegi" sermayeyi yeniden-
retir .
t0nc0s0. Bir metain satiinda, sati fiyatinin bir kismi, kapitalist
tarafindan yatirilan degien-sermayeyi yerine kor, bylece de, bir yan-
dan kapitalist yeni emek-gc satin alabilecek hale geldigi gibi, te yan-
dan da emeki bu emek-gcn yeniden satabilecek duruma gelir.
Btn meta alim ve satimlarinda incelenmekte olan ey [sayfa 4O1|
yalnizca bu ilemler oldugu srece saticinin metalari kariliginda elde
ettigi hasilatin ne oldugu ve satin alinan bu kullanim nesnelerinin satin
alanin elinde ne hale geldiginin, hi bir nemi yoktur. u halde, salt
335
Kurl Murks
Kupilul ll
dolaim srecini ilgilendirdigi kadariyla, kapitalist tarafindan satin alinan
emek-gcnn, onun iin yeniden sermaye-deger retmesinin, te yan-
dan da, emekinin, emek-gcnn alim fiyati olarak elde ettigi paranin,
onun gelirini oluturmasinin hi bir nemi yoktur. Emekiye ait ticaret
malinin, emek-gcnn, degerinin byklg, ne emeki iin gelir olu-
turmasi ile, ve ne de, bu ticaret malinin, satin alan tarafindan kullanil-
masinin, bu alici iin yeniden sermaye-deger retmesi ile etkilenmez.
Emek-gcnn degeri yani bu metain yeterli sati-fiyati yeni-
den-retimi iin gerekli-emek miktari ile belirlendigine gre ve bu emek
miktarinin kendisi, burada, emekinin gerekli geim aralarinin retimi,
yani varligini srdrlmesi iin gerekli-emek miktarinca belirlendigi iin,
cretler, emekinin, onunla geinmek zorunda oldugu gelir halini aliyor.
Adam Smith, yle derken, tamamiyla yanilmaktadir (s. 228):
"Se|mcyen/n, retken emegin devami iin yatirilan /|sm| ... kendisine"
[kapitaliste| "bir sermaye ilevi grdkten sonra, ... bunlar iin" [emeki-
ler iin| "bir gelir oluturur." Satin aldigi emek-gc iin kapitalistin de-
mede bulundugu c|c, "kendisine bir sermaye ilevi grr", nk kapi-
talist, bylece, emek-gcn, sermayesinin maddi paralari ile birletirir
ve bylelikle de sermayesinin, tmyle retken sermaye ilevi grmesi-
ni saglar. u ayrimi yapmak zorundayiz: Emek-gc, emekinin elinde,
sermaye degil bir me|cJ||, ve emeki, onun satiini srekli olarak yine-
leyebilecegi srece, bu, kendisi iin, bir gelir oluturur; satiindan son|c,
kapitalistin elinde, retim sreci sirasinda sermaye olarak ilev yapar.
Burada iki kez hizmette bulunan ey emek-gcdr: emekinin elinde,
degeri zerinden satilan bir meta olarak; kendisini satin alan kapitalistin
elinde, deger ve kullanim-degeri reten bir g olarak. Ne var ki, emeki,
emek-gcnn kullanimini kapitaliste vermeden nce ve bu emek-gc,
emegin rnnn degerinde gereklemeden nce kapitalistten para
almaz. Kapitalist, bu degere, onun iin deme yapmazdan nce, sahip
olur. Demek oluyor ki, iki kez hizmet gren ey, para degildir: nce, de-
gien-sermayenin para-biimi ve sonra cret olarak. [sayfa 4O2| Tersine, iki
kez ilev yapan emek-gcdr: birincide, emek-gcnn satiinda bir
me|c olarak (denecek cret miktarinin kararlatirilmasinda para, yalni-
zca dncel bir deger ls olarak hareket eder ve, kapitalistin elinde
bulunmasina bile gerek yoktur); ikincide, se|mcye olarak ilev yaptigi
retim srecinde, yani kapitalistin elinde, kullanim-degeri ve deger ya-
ratan bir ge olarak. Emek-gc, emekiye denecek olan edegeri,
daha kariligi emekiye para biiminde kapitalist tarafindan denme-
den nce metalar biiminde saglami bulunur. Bylece, kapitalistin de-
mede bulundugu fonu emekinin kendisi yaratir. Ama hepsi bu degil.
Emekinin, almi oldugu para, gene kendisi tarafindan kendi
emek-gcn korumak zere, ya da kapitalist sinif ile ii-sinifi btny-
le alindiginda ancak onun araciligi ile kapitalistin bir kapitalist olarak
kalabilecegi bir araci kapitalist iin korumak zere harcar.
33
Kurl Murks
Kupilul ll
Demek oluyor ki, emek-gcnn srekli alim-satimi, bir yandan,
emek-gcn, sermayenin bir gesi olarak devam ettirir ve bu emek-
gc sayesinde sermaye, metain, degere sahip kullanim nesneleri yara-
ticisi olarak grndg gibi, stelik gene bu emek-gc sayesinde, ser-
mayenin emek-gc satin alan kismi, emek-gcnn kendi rn ta-
rafindan srekli yerine konur ve dolayisiyla emeki, cretlerinin den-
digi sermaye fonunu devamli kendisi yaratmi olur. te yandan,
emek-gcnn srekli satii, emekinin yaamini srdrmesinin dur-
madan kendisini yenileyen kaynagi haline gelir ve, bylece kendi emek-
gc yaamini srdrdg geliri saglayan bir yetenek olarak ortaya ikar.
Bu durumda, gelir, bir metain (emek-gcnn) durmadan yinelenen
satii ile meydana gelen degerlerin elde edilmesinden ve bu degerlerin
ancak satilacak bu metain srekli yeniden-retimine hizmet etmesin-
den baka bir anlama gelmez. Ve bu bakimdan, rnn degerinin,
emekinin kendisi tarafindan yaratilan ve kariliginda kapitalistin emeki-
ye cretler biiminde bir edeger dedigi kisminin, emeki iin gelir
kaynagi halini aldigini sylediginde Smith haklidir. Ama bu, metain deger-
inin bu kisminin niteligini ya da byklgn, retim aralarinin degeri-
nin, sermaye-degerler biiminde ilev yapmalari ile, ya da, bir dogru
izginin nitelik ve byklgnn, bir genin tabani ya da bir elipsin
api olarak i grmesi ile degimesinden daha fazla degitirmez. Emek-
gcnn [sayfa 4O8| degeri, tipki bu retim aralarinin degerleri gibi, diger
eylerden tamamen bagimsiz olarak belirli kalir. Bir metain degerinin
bu kismi, bu deger-kismini oluturan bagimsiz bir etmen eklinde, gelir-
den o|0mcJ|| gibi, /enJ/s/n/ gelir haline de cy|||||mc:. Emeki ta-
rafindan srekli yeniden-retilen bu yeni deger, onun iin bir gelir kaynagi
oluturmakla birlikte,bu gelir, tersine, kendisinin rettigi yeni degerin bir
parasi degildir. Emekinin yaratmi oldugu yeni degerden kendisine
denen payin byklg, gelirinin deger-byklgn belirler, yoksa
bunun tersi olmaz. Yeni yaratilan degerin bu kisminin, onun iin bir gelir
oluturmasi olgusu, yalnizca bu kismin ne oldugunu belirtir, uygulanma
niteligini gsterir ve kendi oluumu ile diger herhangi bir degerin oluumu
kadar ilikisi vardir. Eger benim aldigim para haftada on ilin ise, bu, ne
on ilinin degerinin n/|e|//nJe, ne de degerinin |0y0/|00nJe bir eyi
degitirmez. Diger btn, metalarinki gibi, emek-gcnn degeri de,
yeniden-retimi iin gerekli emek miktari ile belirlenir; bu emegin mik-
tari ise, emekinin gerekli geim aralarinin degeriyle belirlenir ve u
halde, yaaminin koullarinin yeniden-retimi iin gerekli-emege eittir
bu, bu metaya (emek-gcne) zg olmakla birlikte, i hayvaninin
degerinin, bakimi iin gerekli yaam aralarinin degeriyle, yani bu yaam
aralarinin retimi iin gerekli insan emeginin miktariyla belirlenmesi,
olgusundan daha zg degildir.
Ne var ki, Adam Smith'teki btn zararli kariikliklara yolaan da
ite bu "gelir" kategorisidir. Ona gre, eitli trde gelirler, her yil reti-
337
Kurl Murks
Kupilul ll
len, yeni yaratilan meta-degeri "oluturan kisimlari" meydana getirirler;
oysa bunun tersine, bu meta-degerin /c/|c|/s| //n kendisini ayritirdigi
iki kisim emegin satin alinmasinda, para biiminde yatirilan degien-
sermayesinin edegeri ile, degerin teki kismi, gene ona ait olmakla
birlikte kendisine, hi bir eye mal olmayan arti-deger, gelirin kaynak-
larini olutururlar. Degien-sermayenin edegeri, tekrar emek-gcne
yatirilir ve bu bakimdan emeki iin cretler biiminde bir gelir oluturur;
teki kisim, arti-deger, kapitalist iin herhangi bir sermaye yatirimini
yerine koymaya hizmet etmedigine gre, kapitalist tarafindan tketim
mallarina (hem gerekli ve hem lks) harcanabilecegi gibi, herhangi,
trden bir sermaye-deger oluturmak yerine, gelir olarak tketilebilir.
Meta-sermayenin kendisi, bu gelirin bir nkouludur ve bunu oluturan
kisimlar, kapitalistin [sayfa 4O4| gr aisindan, yalnizca yatirilmi bulun-
dugu degien-sermaye-deger //n bir edeger ya da /c:|c||/ oluturmasi
bakimindan farklidirlar. Bunlarin her ikisi de, metalarin-retimi sirasinda
harcanan ve emekte akici hale gelen emek-gcnden baka bir ey
degildir. Bunlar, kazan ya da gelir degil, harcamadan emek harca-
masindan ibarettirler.
Meta-degerin, gelirin kaynagi olacagi yerde, gelirin,meta-degerin
kaynagi haline geldigi q0/J |o q0o uyarinca, metalarin degeri imdi,
eitli trde gelirlerden "olumu" bir gnme sahiptirler; bu gelirler bir-
birlerinden bagimsiz olarak belirlenmilerdir ve metalarin toplam deg-
eri, bu gelirlerin birbirlerine eklenmesiyle belirlenir. Ne var ki, imdi
meta-degeri oluturacaklari varsayilan bu gelirlerin, her birinin degerinin
nasil belirlenecegidir. cretler szkonusu oldugunda bu yapilabilir, n-
k cretler, kendi metalarinin, emek-gcnn degerini temsil ederler
ve bu deger (diger btn metalarin degerleri gibi), bu metain yeniden-
retimi iin gerekli-emek tarafindan belirlenebilir. Ama arti-deger ya da
Adam Smith'in deyiiyle bunun iki biimi, kr ve rant, ya bunlar nasil
belirleneceklerdir Burada Adam Smith'in bo szlerden baka syleye-
bilecegi hibir ey yok. Bir seferinde, cretler ile arti-degeri (ya da cret-
ler ile kri) metalarin degerini ya da fiyatini oluturan kisimlar olarak; bir
baka yerde ve neredeyse ayni anda, metalarin fiyatinin "kendilerini
ayritirdiklari" kisimlar olarak sunmaktadir; ama bu, tersine, meta-dege-
rin ilk verilen ey oldugu ve verilen bu degerin farkli kisimlarinin, farkli
gelirler biiminde, retken srece katilan farkli kimselerin payina dtg
anlamina gelir. Bu hi bir zaman, degerin, bu "birbirini tamamlayan
kisimdan olutugu" dncesi ile zde degildir. Eger ben farkli dogru
izginin uzunluklarini birbirlerinden bagimsiz olarak saptar ve sonra "bir-
birlerini tamamlayan kisimlar" olarak bu izgiden, bunlarin toplamla-
rina eit bir drdnc izgi meydana getirirsem, bu, hi bir ekilde
nmde verilmi olan dogru bir izgiyi, herhangi bir amala farkli
paraya bldgm ya da "ayritirdigim" zaman yapmi oldugum ilemle
ayni ey degildir. Birinci durumda, dogrunun uzunlugu, toplami oldugu
338
Kurl Murks
Kupilul ll
dogrunun uzunluklarina bagli olarak tamamiyla degimektedir; ikinci
durumda ise, dogrunun kisminin uzunluklari belli uzunluktaki bir
dogrunun paralari olmalari olgusuyla daha batan sinirlandirilmitir. [sayfa
4O5|
Gerekte, eger biz, Smith'in aiklamalarinin dogru olan kismina,
yani yillik emek tarafindan yeni yaratilmi bulunan ve yillik toplumsal
meta-rnde ierilen degerin (tipki her bireysel metada ya da her gn-
lk, haftalik, vb, rnde oldugu gibi), yatirilan degien-sermayenin deg-
eri (yani yeni emek-gc satin almak iin ayrilan deger kismi) ile,
kapitalistin kendi bireysel tketim aralarinda gerekletirebilecegi arti-
degerin toplamina eittir yolundaki aiklamasina bagli kalacak olursak
basit yeniden-retim varsayildiginda ve diger koullar ayni kaldiginda;
ve ayrica Adam Smith'in, deger yaratan ve bir emek-gc, ve emek
harcamasi olan emek ile kullanim-degeri yaratan, yani yararli ve uygun
bir biimde harcanan emegi bir araya koydugunu akilda tutacak olursak
o zaman, btn anlayii una varmaktadir: Her metain degeri, emegin
rndr; u halde bu, yillik emegin rnnn degeri ya da toplumun
yillik meta-rnnn degeri iin de geerlidir. Ama btn emek, kendi-
sini, 1) emekinin, ierisinde yalnizca kendi emek-gcnn satin alin-
masinda yatiril-mi bulunan sermaye iin bir edegeri yeniden-rettigi
gerekli-emek-zamanina ve 2) emekinin, onunla, kapitalistin kariliginda
herhangi bir edeger vermedigi bir degeri kapitaliste sagladigi, arti-eme-
ge, yani arti-degere ayritirdigina gre, bundan, btn meta-degerlerin
kendilerini ancak bu iki kisma ayritirabilecekleri ve bylece de, sonun-
da, ii-sinifi iin cretler biiminde, kapitalist sinif iin arti-deger bii-
minde bir gelir oluturacaklari sonucu ikar. Degimeyen
sermaye-degere, yani yillik rnn yaratilmasinda tketilen retim ara-
larinin degerine gelince, bu degerin, yeni rnn degerine nasil girdigi
(kapitalistin, mallarinin satii sirasinda bunu aliciya ykledigi yolundaki
tmce bir yana birakilirsa) aiklanamaz, ama sonuta, retim aralari-
nin kendileri de emek rnleri olduklarina gre, degerin bu kismi da,
yalniz, degien-sermaye ile arti-degerin, gerekli-emek ile arti-emegin
rnnn bir edegerinden ibaret olabilir. Bu retim aralarinin deger-
lerinin, bunlari kullananlarin elinde sermaye-degerler eklinde ilev yap-
masi olgusu, eger sorunun temeline inersek, bakalarinin elinde bir
sre nce olsa bile "kken olarak" kendilerini degerin ayni iki kismina,
u halde gelirin iki farkli kaynaga ayirmi olmalarina engel olmaz.
Burada bir nokta dogrudur: toplumsal sermayenin, yani bireysel
sermayelerin toplaminin hareketinde durum, kendisini, her [sayfa 4O6| bi-
reysel sermaye ayri olarak dnldgnde, yani her bireysel kapitalist
aisindan ele alindiginda grndgnden farkli bir ekilde ortaya koy-
maktadir. Bireysel kapitalist iin metalarin degeri, kendisini, 1) degime-
yen bir geye (Adam Smith'in deyiiyle bir drdncsne) ve, 2) cret-
ler ile arti-degerin toplamina, ya da cret, kr ve ranta ayritirmaktadir.
33
Kurl Murks
Kupilul ll
Ama, toplum aisindan, Adam Smith'in drdnc gesi, degimeyen
sermaye-deger, yokolmaktadir.
5. O : e |
gelirin, cret, kr ve rantin, metalarin degerini "oluturan
kismi" meydana getirdikleri yolundaki anlamsiz forml, Adam Smith'te,
metalarin degerinin "kendilerini" bu geye "ayritirdiklari" yolundaki
daha akla yatkin dnceden dogmaktadir. Metalarin degerinin, yalniz-
ca tketilen emek-gcnn edegeri ile bu emek-gcnn yarattigi arti-
degere blnebildigi kabul edilse bile bu dnce gene ayni ekilde
yanlitir. Ama yanilgi burada da daha derin, gerek bir temele dayan-
maktadir. Kapitalist retim, retken emekinin kendi emek-gcn, ken-
disine ait bir meta olarak, kapitaliste satmasi ve bu gcn kapitalistin
elinde, retken sermayesinin yalnizca bir gesi olarak ilev yapmasi
olgusuna dayanir. Dolaim emek-gcnn alim ve satimi ile ilgili bu
ilem, retim srecini balatmakla kalmiyor, bu srece zg niteligi de
zimnen belirlemi oluyor. Bir kullanim-degerinin ve hatta bir metain
retimi (nk bu, bagimsiz retken emekiler tarafindan da yapilabi-
lir) burada bir kapitalist iin yalnizca mutlak ve nispi arti-deger retme
aracidir. Bu nedenle, retim srecinin tahlilinde, mutlak ve nispi arti-de-
ger retiminin, 1) gnlk emek-srecinin sresini ve, 2) kapitalist re-
tim srecinin btn toplumsal ve teknik biimleniini belirledigini grm
bulunuyoruz. Bu sre ierisinde, degerin (degimeyen sermaye-dege-
rin) salt korunmasi, yatirilan degerin (emek-gcnn edegerinin) fiilen
yeniden-retilmesi ile, arti-degerin, yani kapitalistin kariliginda ne daha
nce bir edeger yatirdigi ve ne de os| /es|0m bir edeger yatiracagi
degerin retimi arasindaki ayrim gereklemektedir.
Arti-degerin kapitalist tarafindan yatirilan degerin edegerinden
fazla degerin ele geirilmesi, emek-gcnn alim ve satimi ile bala-
makla birlikte, retim srecinin kendisinin ierisinde [sayfa 4O7| yapilan bir
harekettir ve onun temel bir gesini oluturur.
Bir dolaim hareketini emek-gcnn alim ve satimini oluturan
bu balangi hareketinin kendisi, toplumsal 0|0n|e|/n dagilimindan nce
gelen ve bu dagilimi ngren retim e|e|/n/n dagilimina, yani emeki-
nin bir metai olan emek-gcnn, emeki olmayanlarin mlkiyetindeki
retim aralarindan ayrilmasina dayanir.
Bununla birlikte, arti-degerin bu ele geirilii, ya da deger reti-
minin, yatirilan degerin bir yeniden-retimi ile herhangi bir edegeri ye-
rine koymayan yeni bir degerin (arti-degerin) retimi biiminde bu
ayrilmasi, degerin bizzat zn ya da deger retiminin niteligini herhan-
gi bir ekilde degitirmez. Degerin z, harcanan emek-gcnden bu
emegin zgl ve yararli niteliginden bagimsiz olan emegin baka bir
ey degildir ve olmaz da, ve degerin retimi de bu harcama srecinden
340
Kurl Murks
Kupilul ll
baka bir ey degildir. rnegin bir serf, kendi emek-gcn alti gn
harcamakta, alti gn alimaktadir; bu, serfin, gn kendisi iin kendi
tarlasi zerinde, gn de efendisi iin onun tarlasi zerinde alimi
olmasi, bu harcamanin niteligini degitirmez. Hem kendisi iin harcadi-
gi gnll emek ve hem de efendisi iin harcadigi zoraki emek, ayni
ekilde emektir; bu emek, yarattigi degerler ya da yararli mallar ynn-
den dnldg srece, serfin alti gnlk emeginde hi bir fark yok-
tur. Fark, yalnizca, alti gnlk emek-zamaninin her iki yarisi sirasinda;
emek-gcnn harcandigi farkli koullarla ilgilidir. Ayni ey, cretli-
emekinin, gerekli-emegi ve arti-emegi iin de geerlidir.
retim sreci, metada sona erer. Metain yapiminda emek-gc
harcanmi olmasi, imdi, bu metain maddi bir zelligi, degere sahip ol-
ma zelligi olarak grnr. Bu degerin byklg, harcanan emek mik-
tari ile llmektedir; bir metain degeri kendisini bundan baka bir eye
ayritirmadigi gibi, bir baka eyden de olumamitir. Eger ben, belirli
uzunlukta dogru bir izgi izmisem, her eyden nce benden bagimsiz
bazi kurallar (yasalar) geregi yapilmakta olan izim sanati araciligi ile,
dogru bir izgi "retmi" olurum (geri daha nce de bildigim gibi an-
cak simgesel olarak). Eger bu izgiyi kisma blecek olursam (bu
belirli bir problemi karilamak iin yapilmi olabilir) bu paralarin herbiri
gene dogru bir izgi olarak kalir ve paradan oluan bu izginin
tamami, bu blnme ile kendisini, dogru bir izgiden baka [sayfa 4O8|
bireye, rnegin bir tr egriye ayritirmi olamaz. Belli, uzunluktaki bir
izgiyi, paralarinin toplami, blnmemi izginin kendisinden daha
byk olabilecek bir ekilde de blemem; u halde, blnmemi bir
izginin uzunlugu, paralarinin geliigzel saptanmi uzunluklari ile be-
lirlenemez. Bunun tersine, bu, paralarin nispi uzunluklari, daha
balangita, paralari oldugu izginin boyu ile sinirlandirilmitir.
Bu ynden, bir kapitalist tarafindan retilmi olan bir meta, bagim-
siz bir emeki ya da alian-halkin toplulugu ya da kleler tarafindan
retilen metadan hi bir bakimdan farkli degildir. Ama, ele alinan du-
rumda, emegin tm rn ve bu rnn tm degeri kapitaliste ait bu-
lunmaktadir. Diger btn reticiler gibi, o da, metaini, ondan daha fazla
yararlanmazdan nce sati yoluyla paraya evirmek zorundadir; bu me-
tai evrensel edeger biimine evirmek zorundadir.
Meta-rn, paraya evrilmeden nceki haliyle inceleyelim. Bu,
btnyle kapitaliste aittir. te yandan, yararli bir emek rn, bir kulla-
nim-degeri olarak, tmyle gemi bir emek srecinin rndr. Ama
degeri yle degildir. Bu degerin bir kismi, metain retiminde harcanan
ve yeni bir biim ierisinde tekrar ortaya ikan retim aralarinin dege-
rinden baka bir ey degildir. Bu deger, bu metain retim sreci esna-
sinda retilmemitir, nk retim aralari, bu degere, retim srecinden
nce ve ondan bagimsiz olarak sahiptir; bu srece, bu degerin taiyicilari
olarak girmilerdir; yenilenmi ve degitirilmi olan, yalnizca, onun
34T
Kurl Murks
Kupilul ll
grn biimidir. Metain degerinin bu kismi kapitalist iin, yatirilmi
bulunan ve bu metain retiminde tketilen, degimeyen sermaye-deg-
er kisminin bir edegeridir. Daha nce retim aralari biiminde bulu-
nuyordu; imdi ise, yeni retilen metain degerinin bir parasi olarak
bulunmaktadir. Bu meta-paraya evrilir evrilmez, imdi para biiminde
bulunan deger, tekrar retim aralarina, retim sreci ve bu sre ie-
risindeki ilevi tarafindan belirlenen zgn biimine evrilmek zorunda-
dir. Bu degerin sermaye olarak ilev yapmasi, metain degerinin niteliginde
hi bir degiiklik yapmi olmaz.
Bir metain degerinin ikinci bir kismi, cretli-iinin kapitaliste sat-
tigi emek-gcnn degeridir. Bu deger de, tipki retim aralarinin deg-
eri gibi, emek-gcnn katilacagi retim srecinden bagimsiz olarak
belirlenir ve bu emek-gc, retim srecine [sayfa 4OD| girmeden nce, bir
dolaim hareketine, emek-gcnn alim-satimina baglanir (/s //xeJ).
cretli-emeki, kendi ilevi araciligi emek-gcnn harcanmasi ile,
emek-gcnn kullanimi iin kapitalistin kendisine demek zorunda
oldugu degere eit bir meta-deger retir. Bu degeri kapitaliste meta
biiminde verir ve kariligini ondan para biiminde alir. Meta-degerin bu
kisminin kapitalist iin cretlere yatirmak zorunda oldugu degien-ser-
mayenin edegerinden baka bir ey olmamasi, bunun retim sreci
sirasinda yeni yaratilan ve arti-degeri oluturandan, yani gemite har-
canan emek-gcnden baka bir eyden olumayan bir meta-deger ol-
masi olgusunu hi bir ekilde degitirmez. Ne de bu gerek, kapitalist
tarafindan emekiye cretler biiminde denen emek-gc degerinin,
emeki iin bir gelir biimine brnmesi ve bylece yalniz emek-gc-
nn degil cretli-emekiler sinifinin da, u halde tm kapitalist retimin
temelinin de srekli olarak yeniden-retildigi olgusundan etkilenmez.
Bununla birlikte, degerin bu iki kisminin toplami, meta-degerin
hepsini kapsamaz. Geriye, bunlarin her ikisini de aan bir fazlalik kalmitir
arti-deger. Bu, cretlere yatirilmi olan degien-sermayenin yerini dol-
duran, deger kismi gibi, retim sreci sirasinda emeki tarafindan yeni
yaratilmi bulunan bir degerdir donmu emektir. Ama bu, tm rnn
sahibine, kapitaliste herhangi bir eye mal olmamaktadir. Bu durum,
aslinda, kapitaliste, bu degerin bir kismini, bir bakasina, toprak sahibi-
ne verilen toprak ranti gibi, ki, bu durumda, bu kisim, bu nc ahislarin
gelirini oluturur vermek zorunda kalmadika, arti-degerin tamamini
gelir olarak tketme olanagini saglar. Zaten kapitalistimizi meta yapimi
ile ugramaya zorlayan itici g de ite bu durumun ta kendisidir. Ama
ne balangita, arti-deger kopartma konusundaki hayirsever niyeti ve ne
de bu degerin sonradan kendisi ya da bakalari tarafindan gelir olarak
harcanmasi, bu arti-degerin kendisini etkilemez. Btn bunlar, ne arti-
degerin kariligi denmeyen donmu emek oldugu olgusunu ve ne de,
bu arti-degerin bsbtn baka koullarca belirlenen byklgn bo-
zar.
342
Kurl Murks
Kupilul ll
Ne var ki, eger Adam Smith, metalarin degerini aratirirken bile,
yapmi oldugu gibi, bu degerin eitli kisimlarinin toplam yeniden-re-
tim srecindeki rol ile ugramak istiyorduysa, bazi belirli kisimlarin ge-
lir olarak ilev yapmasina karilik, digerlerinin [sayfa 41O| tipki sermaye gibi
srekli ekilde ilev yaptiklarini aika grm olmasi, ve dolayisiyla,
kendi mantigi uyarinca, bunlarin, o meta-degeri oluturan ya da bu dege-
rin kendisini ayritirdigi kisimlar eklinde belirtilmi olmasi gerekirdi.
Adam Smith, meta retimini genellikle kapitalist meta retimi ile
zdeletiriyor; retim aralari onun iin daha balangita "sermaye",
emek daha balangita cretli-emek ve bu nedenle de "yararli ve ret-
ken emekilerin sayisi ... her yerde, bunlari alitirmak iin kullanilan
sermaye stokunun miktarina orantilidir". (Giri, s. 12.) Kisacasi, emek-
srecinin hem nesnel ve hem de kiisel eitli etmenleri, daha balan-
gita, kapitalist retim dnemine zg maskeler ile ortaya ikiyorlar.
Demek oluyor ki, metalarin degerinin tahlili, bu degerin, bir yandan ne
lde yalnizca yatirilan sermayenin edegeri ve te yandan ne lde
"serbest" deger, herhangi bir sermaye yatirimini yerine koymayan bir
deger, ya da arti-deger oldugunu incelemekle dogrudan akiiyor. Bu
gr aisiyla kiyaslandiginda, meta-degerin kisimlari bylece kendiler-
ini, hi fark ettirmeden, bu degerin bagimsiz "kisimlari"na ve sonuta
"btn degerlerin kaynagi"na dntrm oluyorlar. Bir baka sonu
da, meta-degerin, eitli trde gelirlerden olutugu, ya da "kendisini" bu
gelirlere "ayritirdigi"; bu nedenle, gelirlerin, meta-degerlerden degil,
meta-degerin "gelirler"den ibaret bulundugudur. Ne var ki, meta-dege-
rin meta-deger, ya da paranin 'para olarak niteligi, sermaye-deger ola-
rak ilev yapmalariyla ne kadar az degiiyorsa, meta-degerin niteligi de,
daha sonra zel bir kimse iin gelir ilevi yapmasi nedeniyle o kadar az
degiir. Adam Smith'in ele almak durumunda oldugu meta, daha
balangita (bu metain retiminde tketilen sermaye-degere ek olarak
bir arti-deger ieren) meta-sermayedir; bu yzdende o, kapitaliste re-
tilen bir meta, kapitalist retim srecinin bir sonucudur. yleyse nce
bu srecin ve ayni zamanda, kendini geniletme sreci ile, bu srecin
ierdigi deger oluumu srecinin tahlili zorunluydu. Bu sre de metala-
rin dolaimi ile baladigina gre, bunun betimlenmesi de, metain bir n
ve bagimsiz tahlilini gerektirir. Ne var ki, Adam Smith'in zaman zaman
"irek olarak" dogru eylere dokundugu yerlerde bile, degerin
oluumunun, metalarin tahlilinde, yani meta-sermayenin tahlilinde her
zaman ancak arizi oldugunu dnmektedir. [sayfa 411|
III. DAHA SONRAK KTSATILAR
41
Ricardo, Adam Smith'in teorisini neredeyse szcg szcgne
41
Buradan balayarak blmn sonuna kadar Elyazmasi II'den bir ek. -F.E.
343
Kurl Murks
Kupilul ll
yineliyor: "Bir lkenin btn retiminin tketildigini kabul etmek gere-
kir; ama dnlebilecek en byk farki yaratan ey, bunlarin, bunlari
retenler tarafindan mi, yoksa, baka deger retmeyenler tarafindan mi
tketildikleridir. Gelirin tasarruf edildigini ve sermayeye eklendigini sy-
ledigimizde, kastettigimiz ey, gelirin sermayeye eklendigini syledigimiz
kisminin, retken olmayan emekiler yerine retken olanlar tarafindan
tketildigidir." (P|/nc/|es, s. 168.)
Aslinda Ricardo, Adam Smith'in, metalarin fiyatinin, cretler ile
arti-degere (ya da degien-sermaye ile arti-degere) ayritigi yolundaki
teorisini tmyle kabul ediyor. Onunla anlaamadigi noktalar unlardir:
1) arti-degeri oluturan kisimlar: Ricardo, toprak rantini, onun temel
gelerinden birisi diye kabul etmiyor; 2) Ricardo, metain fiyatini, onu
oluturan bu kisimlara ||0yo|. Degerin byklg yleyse |/0s* oluyor.
Degeri oluturan kisimlarin toplami belli bir byklk olarak kabul edili-
yor, iki noktasi oluyor; oysa Adam Smith metain degerinin byklg-
n, degeri oluturan kisimlarin toplamindan ikarsamakla, ogu kez
bunun tersine kendi sagduyusuna kari hareket ediyor.
Ramsay, Ricardo'ya kari u dnceyi ne sryor: "... O, sabit
sermayeyi yerine koymak iin gerekli olan kismi unutarak, daima, tm
rn, cretler ve krlara blnm olarak ele alir grnyor." (4n Es-
scy on ||e 0/s||/|0|/on o/ Wec|||, Edinburg 1886, s. 174.) Sabit sermaye
ile Ramsay, benim degimeyen-sermaye ile demek istedigim eyi ka-
stediyor: "Sabit sermaye, gelecegin metainin yaratilmasinda yardimci
olmakla birlikte, emekilerin bakimini saglayacak bir biim iinde bu-
lunmaz." (l|/J., s. 5D.)
Adam Smith, onun yaptigi, metalarin degerinin ve dolayisiyla da
toplumsal yillik rnn degerinin,cretler ile arti-degere ve bu nedenle
de salt gelire ayrimasinin yarattigi zorunlu sonuca, bu durumda, tm
yillik rnn tketilebilecegi sonucuna kari durmutur. Zaten sama
sonular ikartanlar, hi bir zaman, orijinal dnrler degildirler. Bu ii,
Say'lara, [sayfa 412| MacCulloch'lara birakirlar.
Say, gerekten de, sorunu kolayca zmlyor. Birisi iin ser-
maye yatirimi olan ey, bir bakasi iin, bir gelir ve net rndr ya da
yle idi. Brt ve net rn arasindaki fark tamamen zneldir ve, "byle-
ce, btn rnlerin toplam degeri, toplumda gelir olarak dagitilmitir".
(Say, 7|c/|e J'Econom/e Po|/|/q0e, 1817, II s. 64.) "Her rnn toplam
degeri, bunun retimine katkida bulunmu olan toprak sahiplerinin, ka-
pitalistlerin ve sanayi ileriyle ugraanlarin krlarindan oluur." [cret,
burada, |o//|s Jes /nJ0s||/e0x** olarak grlyor!| "Bu, toplumun geli-
rini, iktisatilar tarikatinin" [fizyokratlarin| "inandiklari gibi, topragin net
rnlerine degil, 0|e|/|en ||0| Jee|e eit kilmaktadir." (s. 68.)
* Daha nce, nceden. -.
** Sanayicilerin krlari. -.
344
Kurl Murks
Kupilul ll
Digerleri arasinda Proudhon, Say'in bu kefine sahip ikiyor.
Adam Smith'in gretisini ilke olarak ayni ekilde kabullenen
Storch, Say'in onun pratikteki uygulamasini geerli bulmuyor. "Bir ulu-
sun gelirinin onun brt rnne eit oldugu, yani bundan hi bir serma-
ye" [hi bir degimeyen-sermaye demesi gerekirdi| "elde edilemeyecegi
kabul edilecek olursa, bu ulusun, gelecekteki gelirine hi bir zarar ver-
meksizin, yillik rnnn degerinin, tamamini, retken olmayan biim-
de tketebileceginin de kabul edilmesi gerekir. ... Bir ulusun" [degi-
meyen| "sermayesini temsil eden rnler tketilebilir degildirler."
(Storch, Cons/Je|c|/ons s0| |c nc|0|e J0 |e|en0 nc|/onc|, Paris 1824, s.
147, 15O.)
Ne var ki, Storch, bize, sermayenin bu degimeyen kisminin var-
liginin, kendisinin kabul ettigi metalarin degerlerinin, yalnizca creti ile
arti-degeri ierip, herhangi bir degimeyen-sermayenin hi bir kismini
iermedigini syleyen Smith'i fiyat tahlili ile nasil bagdatigini anlat-
mayi unutuyor. Bu fiyat tahlilinin, sama sonulara ulatigini ancak Say
sayesinde farkediyor ve bu konudaki son szleri u oluyor: "zorunlu
fiyati, onun en yalin gelerine ayritirmak olanaksizdir". (Co0|s
J'Econom/e Po|/|/q0e, Petersburg 1815, II, s. 141.)
Sermayenin gelirle olan ilikisiyle zellikle ilgilenen ve gerekte,
bu ilikinin, kendine zg formlasyonunu, No0|ec0x P|/nc/es'inin J//-
/e|en|/c sec///cc'si yapan Sismondi, bir |e/ bilimsel szck sylememi,
sorunun aydinlatilmasina zerrece katkida bulunmamitir.
Barton, Ramsay ve Cherbuliez, Adam Smith'in [sayfa 418| formlas-
yonlarini amaya aliiyorlar. Degimeyen sermaye-deger ile degien
sermaye-deger arasindaki, sabit sermaye ile dner sermaye arasindaki
ayrimi aiklayamadiklari iin sorunu daha balangita tek yanli olarak
ortaya koymalari nedeniyle tkezliyorlar.
1ohn Stuart Mill de, ayni ekilde, Adam Smith'in izleyicilerine de-
vrettigi gretiyi her zamanki tantanasiyla yineliyor. Bunun bir sonucu
olarak, Smith'i dnce kariikligi bu ana kadar srp gidiyor ve ortaya
attigi dogma da Ekonomi Politigin bagnaz iman mallarindan biri oluyor.
[sayfa 414|
345
Kurl Murks
Kupilul ll
YRMNC BLM
BAST YENDEN-RETM
I. SORUNUN KONUMU
42
Eger biz, toplumsal sermayenin yillik ilevini yani hareketleri
bireysel oldugu halde, ayni zamanda da, toplam sermayenin hareketin-
de tamamlayici bir halka olan bireysel sermayelerin ancak birer par-
asini oluturduklari toplam sermayenin yillik ilevini ve bunun so-
nularini incelersek; ve eger biz, toplum tarafindan yil boyunca saglanan
meta-rn incelersek, o zaman, toplumsal sermayenin yeniden-retim
srecinin nasil yer aldigi, bu yeniden-retim srecini, bireysel sermaye-
nin yeniden-retim srecinden ayirdeden zellikler ile, her ikisinde de
ortak bulunan zelliklerin neler olduklari gzle grlr hale gelmi olur.
Yillik rn, toplumsal rnn sermayeyi yerine koyan kisimlarini, yani
toplumsal yeniden-retim ile tketim fonuna giden kisimlari, emekiler
ile kapitalistler tarafindan tketilen kisimlari, u halde, hem retken ve
hem de bireysel tketimi ierir. Bu rn, ayni zamanda, kapitalist sinif
ile ii-sinifinin yeniden-retimini [sayfa 415| (yani devamini) ve bylece de,
42
Elyazmalari II'den. -F.E.
34
Kurl Murks
Kupilul ll
tm retim srecinin kapitalist niteligini kapsar.
Tahlil etmek zorunda oldugumuz dolaim forml
ile tketimin, bunda zorunlu bir rol oynadigi aiktir; iki noktasi
iin, M' = M + m, meta-sermaye, degimeyen ve degien sermaye
degerin her ikisini ve arti-degeri kapsamaktadir. Hareketi, bu yzden,
hem bireysel ve hem de retken tketimi ierir. PM ... R ... M'P' ve R
... M'P'-M ... R dolaimlarinda, se|mcyen/n hareketi, iki ve biti nokta-
sidir. Ve kukusuz bu, tketimi iermektedir, nk bu meta, bu rn
satilmak zorundadir. Bunun yapilmi oldugu varsayildiginda, metalarin
daha sonra ne olduklari, bireysel sermayenin hareketi iin nemli degil-
dir. te yandan, M' ... M' hareketinde, bu toplam rnn degerinin, M'
'nn her kisminin ne oldugunun bilinmesi geregi karisinda, toplumsal
yeniden-retim koullari apaik grlr haldedir. Bu durumda, toplam
yeniden-retim sreci, dolaimin meydana getirdigi tketim srecini
oldugu kadar, sermayenin kendisinin yeniden-retim srecini de ierir.
Bizim u andaki amacimiz iin, bu yeniden-retim srecinin, hem
bu degerin yerine konulmasi aisindan ve hem de, M' 'n oluturan
bireysel paralarin z bakimindan incelenmesi gerekiyor. Bundan by-
le, artik, bireysel sermayenin rnnn degerinin tahlilinde yapmi ol-
dugumuz gibi, bireysel kapitalistin, nce, sermayesini oluturan kisimlari,
metalarinin satii ile paraya evirebilecegi ve ardindan da bunlari, re-
tim gelerinin meta-pazarinda yenilenen satilari ile tekrar retken ser-
mayeye evirecegi |c|scy|m| ile yetinmemiz olanaksizdir. Bu retim
geleri, nitelikleri geregi, madde olduklarina gre, bunlar da, kendileri
ile degiilen ve bunlarin yerini alan son biimini almi rn kadar top-
lumsal sermayenin bir gesini temsil ederler. Tersine, toplumsal meta-
rnn, cretlerinin harcanmasi ile emeki, arti-degerinin harcanmasi
ile kapitalist tarafindan tketilen kisminin hareketi yalniz, toplam r-
nn hareketinin ayrilmaz bir kismini oluturmakla kalmaz, bireysel ser-
mayelerin hareketleri ile de iie geer, ve ite bunun iin bu sre
yalniz varsayilarak aiklanamaz. [sayfa 416|
Karimiza dogrudan ikan, soru udur: retimde tketilen se|-
mcye, nasil oluyor da deger olarak yillik rnden yerine konuluyor ve
bu yerine konma hareketi nasil oluyor da, arti-degerin kapitalistler, cret-
lerin emekiler tarafindan tketilmesi ile iie geiyor yleyse bu, ilkin,
basit lekli bir yeniden-retim sorunudur. Ayrica, rnlerin, degerleri
zerinden degiildikleri ve bir de, retken sermayeyi oluturan kisimla-
rin degerlerinde kkl bir degime olmadigi varsayilmiti. Fiyatlarin de-
gerlerden farkli olmasi olgusu, ne var ki, bu, toplumsal sermayenin hare-
ketleri zerinde herhangi bir ekilde etkili olamaz. Bireysel kapitalistler,
artik, kendi yatirimlari ve herbirinin teker teker rettikleri arti-deger mik-
M'
{
PM ... R ... M'
-m
347
Kurl Murks
Kupilul ll
tarlari ile orantili deger ilikileri ierisinde bulunmadiklari halde, bir tm
olarak ele alindiginda, ayni miktar rnlerin degiimi aynidir. Degerdeki
kkl delimelere gelince, bunlar, genel ve dzgn ekilde dagilmi
olmak kouluyla, toplam yillik rn oluturan deger geleri arasindaki
ilikilerde herhangi bir eyi degitirmi olmazlar. Bununla birlikte, bunla-
rin kismi ve dzgn olmayan biimde dagilmalari lsnde, nce, an-
cak, degimeyen deger bagintilarindan scmc|c| olarak grldkleri
srece bazi kariikliklari temsil ettikleri eklinde anlailabilirler; ama ///nc/
olarak, yillik rnn degerinin bir kisminin degimeyen-sermayeyi, di-
ger bir kisminin ise degien-sermayeyi yerine koydugunu ifade eden
yasanin tanitlanmasi halinde, artik, degimeyen ya da degien sermaye-
nin degerindeki kkl bir degime, bu yasada herhangi bir degiiklik
yapmayacaktir. Bu, ancak, u ya da bu lde ilev yapan deger kisim-
larinin nispi byklklerinde bir degiiklik yapacaktir, nk ilk degerle-
rin yerini baka degerler alacaktir. Deger retimi ile, sermayenin rn-
nn degerine ayri ayri baktigimiz srece, retilen metalarin maddi bii-
mi, ister makine olsun, rnegin ister hububat ya da ayna olsun, tahlil
aisindan hi bir nem taimazlar. Bu, her zaman, konuyu rneklemek
sorunundan baka bir ey degildi ve retimin herhangi bir kolu, bu ama-
ca ayni lde hizmet edebilirdi. Bizim ele aldigimiz, her noktada ken-
dini, herhangi bir bireysel sermaye sreci eklinde ortaya koyan, dog-
rudan retim sreciydi. Sermayenin yeniden-retimini ilgilendirdigi ka-
dariyla, metalarda, rnn, sermaye-degeri temsil eden kisminin, dolaim
alaninda, kendisini tekrar retim gelerine ve bylece de retken ser-
maye biimine evirme olanagini buldugunu [sayfa 417| varsaymak yeterli
idi; tipki, emekinin de, kapitalistin de, pazarda, cretlerini ve arti-degeri
harcayabilecekleri metalari bulduklarini varsaymanin yeterli olmasi gibi.
Bu salt biimsel sunu tarzi, toplam toplumsal sermaye ile bunun rn-
lerinin degerinin incelenmesinde artik yeterli degildir. rnn degerinin
bir kisminin tekrar sermayeye evrilmesi ve bir baka kisminin kapitalist
ve ii-sinifinin bireysel tketimine gemesi, toplam sermayenin sonu-
cunun iinde ifadesini buldugu rnn kendi degeri ierisinde bir hare-
ket oluturur; ve bu hareket, yalnizca degerin yerine konulmasi degil,
ayni zamanda, maddi olarak da yerine konulmasi hareketi oldugu iin,
bunlarin kullanim-degerleri maddi biimleri ile oldugu kadar, toplam
toplumsal rn oluturan deger-gelerinin nispi oranlari ile de sinirli-
dir.
48
Basit yeniden-retim, ayni lekte yeniden-retim, bir yandan,
birikim ya da genilemi lekte yeniden-retimin bulunmamasi, kapi-
talist koullar altinda garip bir varsayim oldugu, ve te yandan, retim
koullari, farkli yillarda tamamen ayni kalmadigi (byle oldugu varsa-
yilmiti) iin, bu soyutlama gibi grnebilir. Bu varsayim udur ki, belli
48
Elyazmalari VIll'den. -F.E.
348
Kurl Murks
Kupilul ll
byklkte bir toplumsal sermayenin, geen yil oldugu gibi bu yil da,
ayni miktar meta-deger rettigi ve metalarin biimlerinin yeniden-re-
tim srecinde degime olanagi bulundugu halde, ayni miktar gereksin-
melere karilik verir. Bununla birlikte, birikim olduguna gre, basit yeni-
den-retim daima bunun bir parasidir; bu yzden kendi baina incele-
nebilir ve birikimin gerek bir etmenidir. Kullanim-degerlerinin miktari
ayni kalabildigi halde yillik rnn degeri azalabilir; ya da kullanim-
degerlerinin miktari azaldigi halde deger ayni kalabilir; ya da deger ile
yeniden-retilen kullanim-degerlerinin miktari ayni anda azalabilir. Btn
bunlar, ncekinden daha uygun ya da daha g koullar altinda yer alan
yeniden-retime yolaabilir ve yetersiz kusurlu yeniden-retim sonu-
cunu verebilir. Btn bunlar, yeniden-retimin eitli gelerinin ancak
nicel ynne iaret etmektedir, bunlarin srecin btn ierisinde, yeni-
den retici sermaye ya da yeniden-retilmi gelir olarak oynadigi role
degil. [sayfa 418|
II. TOPLUMSAL YENDEN-RETMN K KESM
44
Toplumun toplam rn ve dolayisiyla toplam retimi, iki byk
kesime ayrilabilir:
I. t|e|/m 4|c|c||, retken tketime gemek zorunda olan, ya da
hi degilse geebilecek biimlere sahip bulunan metalari
II. 70/e|/m Vc||c||,* kapitalist sinif ve ii-sinifinin bireysel tketi-
mine getikleri biime sahip bulunan metalar.
Bu iki kesimin herbirisi ile ilikili btn eitli retim kollarin,
birisinde retim aralari ve digerinde tketim mallari olmak zere tek
bir byk retim kolu olutururlar. Bu iki retim kolunun herbirinde kul-
lanilan toplam sermaye, toplumsal sermayenin ayri byk bir kesimini
oluturur.
Her iki kesimde de sermaye iki kisimdan oluur:
1) 0e/en-Se|mcye. Bu sermaye, Jee|/ bakimindan, bu retim
kolunda kullanilan toplumsal emek-gcnn degerine eittir; bir baka
deyile, bu emek-gc iin denen cretlerin toplamina eittir. Bu, ser-
maye, z bakimindan ise, eylem halindeki emek-gcnden, yani bu
sermaye-degerin harekete geirdigi canli emekten ibarettir. .
?) 0e/meyen-Se|mcye. Bu, retken amalar iin bu kolda kul-
lanilan btn retim aralarinin degeridir. Bu da gene, makineler, emek
aletleri, binalar, i hayvanlari vb.. gibi sc|/| sermaye ile, ham ve yardimci
malzemeler, yari-mamul rnler vb. gibi retim malzemeleri olarak J-
ne| degimeyen-sermayeye ayrilir.
Bu sermayenin yardimi ile bu iki kesimin herbirinde yaratilan
44
Esas olarak Elyazmasi II'den, ema olarak Elyazmasi VIII'den. -F.E.
* Almanca metinde m/||e| ("ara"), Fransizca metinde mo|yen ("ara"), ngilizce metinde
c||/c|e ("mal, nesne"). -.
34
Kurl Murks
Kupilul ll
toplam yillik rnn degeri, retim sreci sirasinda tketilen ve ancak
taidigi degere uygunluk ierisinde rne aktarilan degimeyen-sermay-
eyi, s'yi temsil eden bir kisim ile, yil boyunca harcanan tm emek ta-
rafindan eklenen diger bir kisimdan oluur. Bu ikinci kisim da, gene,
yatirilan degien-sermaye J'nin yerine konmasi ile, bunun zerinde bir
arti-degeri, c'yi oluturan fazlaliga ayrilir. Ve tipki, her bireysel metain
degerinde oldugu gibi, her kesimin tm yillik rn s+J+c'dan oluur.
Degerin retimde |0/e|/|en degimeyen-sermayeyi temsil eden s
kismi, retimde /0||cn||cn degimeyen-sermayenin degeriyle [sayfa 41D|
tipatip ayni degildir. Dogru, retim malzemeleri tamamiyla tketilmi ve
degerleri btnyle rne aktarilmitir. Ama kullanilan sc|/| sermaye-
nin ancak bir kismi tmyle tketilmi ve degeri bylece rne aktaril-
mitir. Sabit sermayenin, makineler, binalar, vb. gibi diger bir kismi ise,
yillik ainma ve yipranma lsnde bir deger kaybetmekle birlikte,
gene eskisi gibi varolmaya ve ilevlerini yapmaya devam ederler. Sabit
sermayenin bu srekli kismi, rnn degerini dndgmz zaman,
bizim iin mevcut degildir. Bu, sermaye-degerin, bu yeni retilen meta-
degerden bagimsiz ve onun yanisira var olan kismidir. Bu, bireysel ser-
mayenin rnnn degerinin tahlili sirasinda daha nce gsterilmi idi.
(Buch I, Kap. VI, s. 1D2.) Ne var ki, imdilik, orada kullanilan tahlil yn-
temini bir yana birakmamiz gerekiyor. Bireysel sermayenin rnnn
degerinin incelenmesinde, sabit sermayenin ainma ve yipranma ile yi-
tirdigi degerin, bu sabit sermayenin bir kisminin, deger aktarilmasi sira-
sinda ayni olarak yerine konulsun ya da konulmasin, ainma sirasinda
yaratilan rne aktarildigini grmtk. Bu noktada, toplam toplumsal
rnn ve bu rnn degerinin incelenmesinde, hi degilse imdilik,
ainma ve yipranma ile sabit sermayeden yillik rne aktarilan bu deger
kismini, sabit sermaye o yilda ayni olarak yerine konulmami ise, hes-
ap-dii birakmak zorundayiz. Bu blmn ilerideki kesimlerinden birin-
de, bu noktayi zellikle irdeleyecegiz.
Biz, basit yeniden-retim konusundaki incelememizi aagidaki

emaya dayandiracagiz; burada s degimeyen-sermayeyi, J degien-
sermayeyi, c arti-degeri temsil etmekte ve arti-deger orani c : J yzde
1OO olarak kabul edilmektedir. Sayilar, milyon olarak mark, frank ya da
sterlini belirtebilirler.
I. retim aralari retimi:
Sermaye. . . . . . . 4.OOO
s
+ 1.OOO
d
= 5.OOO
Meta-rn. . . . . 4.OOO
s
+ 1.OOO
d
+ 1.OOO
a
= 6.OOO
degerinde retim araci olarak bulunmaktadir.
350
Kurl Murks
Kupilul ll
II. retim mallari retimi:
Sermaye. . . . . . . 2.OOO
s
+ 5OO
d
= 2.5OO
Meta-rn . . . . . . 2.OOO
s
+ 5OO
d
+ 5OO
a
= 8.OOO
[sayfa 42O| degerinde tketim mallari olarak bulunmaktadir.
zetleyerek tekrar edersek: Toplam yillik meta-rn:
I. 4.OOO
s
+ 1.OOO
d
+ 1.OOO
a
= 6.OOO retim aralari
ll. 2.OOO
s
+ 5OO
d
+ 5OO
a
= 8.OOO tketim mallari.
Varsayimimiza gre, sabit sermayenin kendi dogal biiminde
kalmakta devam eden kismi diinda, D.OOO toplam deger.
Eger biz, imdi, tm arti-degerin retken olmayan biimde tke-
tildigi basit yeniden-retim esasina gre gerekli dnmleri incelersek
ve bunu meydana getiren para dolaimini imdilik bir yana birakacak
olursak, daha balangita dayanak noktasi elde etmi oluruz.
1) Emekilerin cretlerini temsil eden 5OO
d
ile, kapitalistlerin arti-
degerini temsil eden 5OO
a
'nin, kesim II'de, tketim mallari iin harcan-
masi gerekir. Ama bunlarin degeri, kesim II'deki kapitalistlerin elinde
bulunan ve yatirilan 5OO
d
'yi yerine koyan ve 5OO
a
'yi temsil eden, 1.OOO
degerinde tketim mallari biiminde mevcuttur. Dolayisiyla, kesim II'deki
cretler ile arti-deger, bu kesim ierisinde, bu ayni kesimin rnleri
kariliginda degiilmitir. (5OO
d
+ 5OO
s
) II = 1.OOO miktarinda tketim
mallari, bylece toplam rnden dlm olmaktadir.
2) Kesim I'deki 1.OOO
d
c||| 1.OOO
a
'da, gene, tketim mallari iin
harcanmak zorundadir; bir baka deyile, kesim II'nin rnleri iin har-
canmalari gerekir. Bylece bunlarin bu rnn degimeyen-sermaye
kismina, 2.OOO
s
'ye eit geriye kalan kismiyla degiilmeleri gerekir. Kesim
II, buna karilik, I'in rnleri olan eit miktarda retim araci almaktadir
ve buna, I'in 1.OOO
d
+ 1.OOO
a
degeri katilmi durumdadir. Bylece, 2.OOO
II
s
ve (1.OOO
d
+ 1.OOO
a
) I, dolaimdan ikmaktadir.
8) Geride hala 4.OOO Is kalmi durumdadir. Bu miktar, ancak
kesim I'de tketilmi olan degimeyen-sermayeyi yerine koymak zere
kullanilabilecek retim aralarindan olumaktadir ve bu nedenle de,
kesim I'deki bireysel kapitalistler arasindaki karilikli degiim ile elden
ikartilmi durumdadir; tipki, (5OO
d
+ 5OO
a
) II'nin emekiler ile kapita-
listler ya da II'deki bireysel kapitalistler arasindaki bir degiim ile elden
ikartilmasi gibi.
Bu, aagidaki konularin anlailmasini kolaylatirmak bakimindan
imdilik yeterli olsun. [sayfa 421|
35T
Kurl Murks
Kupilul ll
III. K KESM ARASINDA, DEGM
I
(d+a)
KARISINDA II
s
45
ki sinif arasindaki, byk degiim ile ie baliyoruz. (1.OOO
d
+
1.OOO
a
) I reticilerinin elinde, dogal biimi ierisinde retim aralarin-
dan ibaret bulunan bu degerler; 2.OOO II. maddi biimleri ierisinde t-
ketim mallarindan oluan degerler kariliginda degiilmitir. Kisim II'deki
kapitalist sinif, bylece, 2.OOO degerindeki degimeyen-sermayesini, t-
ketim mallari biiminden, tketim mallarinin retim aralari biimine,
emek-srecinin bir etmeni olarak ve degimeyen sermaye-deger olarak
degerin kendini geniletme amaci iin, bir defa daha ilev yapabilecegi
bir biime tekrar evirmitir. te yandan, emek-gcnn I (1.OOO
d
) e-
degeri ile, kapitalistlerin I (1.OOO
a
) arti-degeri, bylece tketim mallarin-
da gereklemitir; her ikisi de, maddi retim aralari biimlerinden,
gelir olarak tketilebilecekleri maddi bir biime evrilmilerdir.
imdi, bu karilikli degiim, bu degiimi saglamasi lsnde
anlailmasini da gletiren ve ama sermayenin degien kismi, para-
sermayenin kendisini para biiminden emek-gcne evirebilmesi iin,
srekli para biimini almak zorunda bulunmasi nedeniyle kesin bir nem
taiyan, para dolaimi araciligi ile gerekletirilmitir. Degien-sermaye-
nin, tm toplum alanina yayilmi bulunan ve yanyana yrtlen btn
retim kollarinda, bunlarin kategori I ya da II'ye dahil olmalarina ba-
kilmaksizin, para biiminde yatirilmasi gerekir. Kapitalist, emek-gcn,
daha retim srecine girmeden nce satin alir, ama kariligini, ancak
belirlenen zamanlarda, bu emek-gc, kullanim-degerlerinin retilme-
sinde harcandiktan sonra der. Kapitalist, rnn degerinin geri kalan
kismiyla birlikte, bir de bu degerin, emek-gcnn denmesinde har-
canan paranin edegeri olan, yani rnn degerinin, degien-sermayeyi
temsil eden kismina da sahip olur. Degerin bu kisminda emeki, zaten
kapitaliste, cretlerinin bir edegerini saglami durumdadir. Ama me-
talarin paraya tekrar evrilmesi, yani satilmalari, kapitaliste, degien-ser-
mayesini para-sermaye biiminde tekrar saglar ve o, bunu, bir kez daha
emek-gc satin alinmasi iin yatirabilir.
Demek oluyor ki, kesim I'de, toplam kapitalist, emekilere, [sayfa
422| J-kismi olarak, yani onlar tarafindan yaratilan retim aralari olarak
mevcut bulunan rn I'in degeri iin, 1.OOO
s
'ye eit, 1.OOO sterlin (salt bu
degerin c|c |//m/nJe oldugunu belirtmek iin sterlin diyorum)
demitir. Bu 1.OOO sterlin ile emekiler, II. kesim kapitalistlerden ayni
degerde tketim mallari satin alirlar ve bylece, degimeyen-sermaye
II'nin yarisini paraya evirirler; II. kesim kapitalistler de bu 1.OOO sterlin
ile, I. kapitalistlerden 1.OOO degerinde retim araci satin alirlar; bylece,
bu I. kapitalistleri ilgilendirdigi kadariyla, kendi rnlerinin bir kismi ol-
45
Elyazmasi VIII'e yeniden dnlmektedir. -F.E.
352
Kurl Murks
Kupilul ll
dugu iin, retim aralarinin maddi biimi ierisinde mevcut olan,
1.OOO
d
'ye eit degien sermaye-deger tekrar paraya evrilmitir ve I. ka-
pitalistlerin elinde, emek-gcne, yani retken sermayenin en temel
gesine evrilmi bulunan para-sermaye olarak yeniden ilev yapabilir.
Bu ekilde, kendi degien-sermayeleri, meta-sermayelerinin bir kisminin
gereklemesi sonucu, para biiminde kendilerine geri akar.
Meta-sermaye I'in c-kismini degimeyen-sermaye II'nin ikinci ya-
risi ile degimek iin gerekli paraya gelince, bu, eitli ekillerde yatirila-
bilir. Gerekte bu dolaim, her iki kategorideki bireysel kapitalistler tara-
findan ayri ayri yapilan sayisiz alim-satimlari kapsar ve her zaman para,
bu kapitalistlerden gelir, nk biz, emekiler tarafindan dolaima soku-
lan paranin ne oldugunu aiklami bulunuyoruz. II. kategorideki bir ka-
pitalist, retken sermayesinden ayri olarak sahip bulundugu para-sermaye
ile, I. kategorideki kapitalistlerden retim araci satin alabilecegi gibi, ter-
sine, I. kategoriden bir kapitalist de, sermaye harcamalari iin degil, kii-
sel harcamalar iin ayrilan para fonlari ile, II. kategorideki kapitalistler-
den tketim mallari satin alabilir. Sermaye yatirimi ya da gelir harcamasi
iin kullanilmak zere, belli bir para ikmalinin her trl koullar altinda,
yukarda I. ve II. kesimlerde gsterdigimiz gibi, retken sermayeden ayri
olarak kapitalistlerin elinde bulundugu kabul edilir. Paranin yarisinin
bu oranin, amacimiz iin bir nemi yoktur II. kategorideki kapitalistler
tarafindan, degimeyen-sermayelerin yerine konmasi iin retim arala-
rinin satin alinmasina yatirildigi halde, diger yarisinin I. kategorideki ka-
pitalistlerce tketim mallari iin harcandigini varsayalim. Bu durumda,
kesim II, kesim I'den retim aralari satin almak iin 5OO sterlin yatirir
ve bylece, sabit sermayesinin eyregini ayni olarak yerine koyar [sayfa
428| (kesim I'deki emekilerden gelen yukardaki 1.OOO sterlin dahil); elde
ettigi bu 5OO sterlin ile kesim I, II'den tketim mallari satin alir ve meta-
sermayesinin c kisminin yarisi, m--m dolaimini tamamlayarak r-
nn tketim fonunda gerekletirir. Bu ikinci sre araciligi ile, 5OO
sterlin, II'nin eline, retken sermayesinin yaninda varolan para-sermaye
olarak dner. te yandan, I, rn biiminde hl depoda bekleyen meta-
sermayesinin c-kisminin yarisinin satilacagi dncesiyle, II'nin tketim
mallarinin satin alinmasi iin 5OO sterlin tutarinda para harcar. Ayni 5OO
sterlin ile, II, I'den retim aralari satin alarak, tm degimeyen-serma-
yesini (1.OOO + 5OO + 5OO =2.OOO) ayni olarak yerine koyar, oysa I, tm
arti-degerini tketim mallarinda gerekletirir. Btnyle bakildiginda,
4.OOO sterlin tutarindaki metalarin btn degiimi, 2.OOO sterlinlik bir
para-dolaim ile gerekletirilebilmektedir ve bu 2.OOO sterlin, ancak,
yillik rnn tamami, toptan, birka byk parti halinde degiildigi iin
saglanmitir. Burada nemli olan nokta, II, yalniz, tketim mallari bii-
minde yeniden-retilen degimeyen-sermayesini tekrar retim aralari
biimine evirmekle kalmami, ayrica retim aralarinin satin alinmasi
iin dolaima soktugu 5OO sterlini de tekrar elde etmitir; ayni ekilde, I,
353
Kurl Murks
Kupilul ll
retim aralari biiminde, para-biiminde, bir kez daha dogrudan emek-
gcne evrilebilir para-sermaye olarak yeniden rettigi degien-serma-
yesine tekrar sahip olmakla kalmaz, ayrica, sermayesinin c-kisminin
satii umuduyla tketim mallarinin satin alinmasinda harcadigi 5OO ster-
line de sahip olur. Bu 5OO sterlin, ona, yapilan harcama nedeniyle degil,
arti-degerinin yarisini ieren meta-rnn bir kisminin daha sonraki satii
nedeniyle gerisin geriye akmitir.
Her iki durumda da, rn biiminden, sermaye olarak ilev yapa-
bilecegi biricik biim olan, retim aralarinin maddi biimine tekrar
evrilmi olan, yalniz II'nin degimeyen-sermayesi degildir; ve gene ayni
ekilde, para-biimine ve I'in retim aralarinin arti-deger kisminin t-
ketilebilecegi bir biime, gelir olarak kullanilabilecegi bir biime evrilmi
olan yalniz I'in sermayesinin degien kismi degildir. Bir de, ayrica II
tarafindan, degimeyen-sermayesinin tketim mallari biiminde varo-
lan buna uygun den dengeleyici deger kisminin satiindan nce,
retim aralarinin satin alinmasi iin yatirilan 5OO sterlinlik para-sermaye
de, II'ye geri dner; ve ayrica, cn|/c/cnJo* tketim [sayfa 424| mallarinin
satin alinmasi iin onun tarafindan cn|/c/cnJo harcanmi olan 5OO sterlin
de, I'e geri dnmtr. Eger, II tarafindan, meta-rnn degimeyen
kismi pahasina, ve I tarafindan da meta-rnn arti-deger kismi pahasi-
na yatirilan para kendilerine geri akmi ise, bunun tek nedeni, bir kapi-
talist sinifin, II'de metalar biiminde bulunan degimeyen-sermayeden
5OO sterlin bir fazlaligi, ve diger bir sinifin da, I'de metalar biiminde bu-
lunan arti-degerden gene ayni miktarda bir fazlaligi dolaima srmeleri-
dir. Son tahlilde, bu iki kesim, kendi metalari biimindeki edegerlerin
degiimi ile, karilikli olarak tamamen demi durumdadirlar. Bunlar
tarafindan kendi metalarinin degerlerinden fazla olarak, bu metalarin
degiimini, gerekletirme araci olarak dolaima srlen para, herbiri-
nin dolaima srdg miktar ile orantili ekilde bu dolaimdan kendile-
rine geri dnmektedir. Bunlarin her ikisi de, bu yoldan, tek kuru bile
zenginlememitir. II, tketim mallari olarak 2.OOO degimeyen-sermaye
c||| para olarak 5OO'e sahip idi; imdi, daha nceki gibi, retim aralari
olarak 2.OOO c||| para olarak 5OO'e sahiptir; ayni ekilde, I, gene nceki
gibi, 1.OOO arti-deger (imdi, tketim fonuna evrilen metalardan ve re-
tim aralarindan oluan) ile, para olarak 5OO'e sahiptir. Genel sonu
udur: Sanayi kapitalistlerinin, kendi meta dolaimlarini gerekletirmek
iin, ister meta-degerin degimeyen kismi pahasina olsun, ister metalar-
da bulunan arti-degerin gelir olarak harcanmalari lsnde bu arti-de-
ger pahasina olsun, dolaima srdkleri para, gene bu kapitalistlerin
ellerine, para-dolaimi iin yatirdiklari miktarda dnm olur.
Kesim I'deki degien-sermayenin tekrar para biimine evrilme-
sine gelince, bu sermaye, I'deki kapitalistler, bunu cretlere yatirdiktan
* nceden. -.
354
Kurl Murks
Kupilul ll
sonra, nce bunlar iin, emekilerin bunlara teslim ettikleri metalar bii-
minde bulunurlar. Kapitalistler, bu sermayeyi, bu emekilere, emek-
glerinin fiyati olarak para biiminde demilerdir. Bu bakimdan, kapi-
talistler, meta-rnlerinin degerinin, para biiminde harcadiklari degien-
sermayeye eit kisminin kariligini demilerdir. Bu nedenle, bunlar,
meta-rnn bu kisminin da sahibidirler. Ama ii-sinifinin bu kapitalist-
ler tarafindan alitirilan kismi, bununla yaratilan retim aralarini satin
almazlar; bu emekiler, II tarafindan retilen tketim mallarini satin alir-
lar. u halde, I'deki kapitalistlerin [sayfa 425| emek-gcnn denmesi iin
yatirdiklari degien-sermaye, bunlara, dogrudan dnmez. Bu degien-
sermaye, alian kimseler iin zorunlu olan ve satin alabilecekleri me-
talarin kapitalist reticilerinin eline, emekilerin yaptiklari satin almalar
araciligi ile geer; bir baka deyile, bu sermaye, kesim II'deki kapitalist-
lerin eline geer. Ancak bu harcamadan sonradir ki, retim aralarinin
satin alinmasindaki para, bu dolambali yoldan, kesim I'deki kapitalist-
lerin eline dnm olur.
Bundan u sonu ikiyor ki, basit yeniden-retim esasina gre,
meta-sermaye I'in, J+c degerler toplami (ve bu nedenle, I'in toplam
meta-rnnn buna tekabl eden orantili kismi), gene ayni ekilde
kesim II'nin toplam meta-rnnn orantili kismi olarak alinan, II
s
degi-
meyen-sermayeye eit olmak zorundadir; ya da I
(d+a)
= II
s
'dir.
IV. KESM II ERSNDE DEGM.
YAAM GEREKSNMELER VE LKS MALLAR
Kesim Il'deki meta-rnlerin degeri konusunda bir de, J c||| c'yi
oluturan gelerin incelenmesi gerekiyor. Bu tahlilin, bizim burada ilgi-
lenmekte oldugumuz ok nemli sorun ile, yani her bireysel kapitalist
meta-rnn s+J+c'ya blnmesinin, farkli grn biimleri tarafin-
dan meydana getirilmi olsa bile toplam yillik rn iin de ne lde
geerli oldugu sorunu ile hi bir ilikisi yoktur. Bu soru, kendi yanitlarini
bir yandan, II
s
kariligindan, II
(d+a)
degiiminde; te yandan, I'in yillik
rnnde I'nin yeniden-retimi konusunda daha ileride yapilacak olan
incelemede bulur, II
(d+a)
, tketim mallarinin maddi biimi ierisinde va-
rolduguna gre; emekilere kendi emek-glerinin denmesi iin yati-
rilan degien-sermaye, genel bir deyile, bunlar tarafindan tketim malla-
rina harcanmak zorunda bulunduguna gre; ve metalarin degerinin c-
kismi, basit yeniden-retim varsayimina dayanilarak, tketim mallari kar-
iliginda gelir olarak harcandigina gre, II. kategori iilerin, II. kategori
kapitalistlerden aldiklari cretler ile, kendi rnlerinin, cret olarak al-
diklari para-deger miktarina tekabl eden kismini, gerisin geriye satin
aldiklari |/mc /cc/c* apaiktir. Bylece, kapitalist sinif II, emek-gcne
* lk bakita. -.
355
Kurl Murks
Kupilul ll
dedikleri para-sermaye yatirimini tekrar para-biimine evirmektedir.
Emekilere, bu parayi, eger, deger [sayfa 426| simgeleri ile demi olsaydi
durum gene tamamen byle olurdu. Emekiler, kendilerinin rettigi ve
ama kapitalistlere ait bulunan metalarin bir kismini satin almakla, bu
deger simgelerini gerekletirir gerekletirmez, tekrar kapitalistlerin eline
dnm olacaklardir. Ancak, bu simgeler, yalnizca degeri temsil etmek-
le kalmayip, altin ya da gm olarak maddilemi bu degeri tairlar da.
Para biiminde yatirilan degien-sermayenin, ii-sinifinin alici ve kapi-
talist sinifin satici olarak ortaya iktiklari bir sre yoluyla meydana ge-
len bu tr geriye akii, ilerde daha ayrintilariyla tahlil edecegiz. Burada,
gene de degien-sermayenin kendi iki noktasina yaptigi bu dn ile
ilgili olarak irdelenmesi gerekli degiik bir nokta szkonusudur.
Yillik meta retiminin II. kategorisi, ok eitli retim kollarini
iermekle birlikte, rnlerine gre iki byk alt-blme ayrilabilir:
[a|* i sinifinin tketimine giren tketim mallari yaam gerek-
sinmeleri olmalari lsnde bunlar nitelik ve deger ynnden ogu
kez emekilerinkinden farkli olsalar bile, ayni zamanda, kapitalist sini-
fin tketiminin bir kismini da oluturur. Buradaki amacimiz ynnden,
ttn gibi bir rnn psikolojik ynden gerekten tketicinin gereksin-
mesi olup olmadigina bakilmaksizin, tm bu alt-blm, tketici e|e/-
s/nme|e|/ olarak adlandirabiliriz. Bunun alikanlik olarak bir gereksinme
olmasi yeterlidir.
[b| Yalnizca kapitalist sinifin tketimine giren ve bu yzden an-
cak, hi bir zaman emekinin payina dmeyen, harcanmak zere ay-
rilan arti-deger ile degiilebilen |0/s mallar.
Birinci kategoriyi ilgilendirdigi kadariyla, buna ait metalarin reti-
mi iin yatirilan degien-sermayenin dogrudan dogruya, bu yaam gere-
ksinmelerini reten kapitalist sinif II'ye (yani, II[a|'daki kapitalistlere)
para biiminde geri akmasi gerektigi aiktir. Kapitalistler, bunlari, kendi
emekilerine, cret olarak denen degien-sermaye miktarinda satar-
lar. eitli ilgili sanayi kollarinda i gren kapitalistler arasinda, bu geri
dnen degien-sermayenin |o |c|c** dagildigi bu aliveri ilemleri ne
kadar fazla [sayfa 427| olursa olsun, bu geriye aki, kapitalist sinif II'nin bu
tm [a| alt-blmn ilgilendirdigi kadariyla Jo|0JcnJ||. Bunlar, dolaim
aralari emekiler tarafindan harcanan parayla dogrudan saglanan
dolaim sreleridir. Ama bu, II[b| alt-blm iin farklidir. Bu alt-blm-
de, II[b|
(d+a)
, retilen tm deger kismi, lks mallarin maddi biimi ieris-
inde, yani emeki-sinifin retim aralari biiminde varolan I
d
meta-degeri
* zgn metinde, I ve II. kesimlerin alt-blmleri, "a" ve "b", "a)" ve "b)" ya da "(a)" ve
"(b)"biiminde verilmitir. Biz, kesim I ve II'nin alt-blmleri (alt-siniflari) olarak gsterilen "a"
ve "b"yi, arti-degerin simgesi olarak kullandigimiz "c dan ayirmak ve dolayisiyla kariikligi
nlemek amaciyla keli parantez ierisinde, yani "[a|" ve "[b|" biiminde sunuyoruz. -So|
Icy|n|c||.
** Herkese den pay oraninda, orantili olarak. -.
35
Kurl Murks
Kupilul ll
satin alabileceginden daha fazlasini satin alamayacagi mallar biiminde
bulunurlar; oysa hem bu lks nesneler ve hem de retim aralari, bu
emekilerin rnleridir. u halde, bu alt-blme yatirilan degien-ser-
mayeyi, kapitalist reticilere, para-biimi ierisinde iade eden bu geriye
aki, dolaysiz olamaz I
d
durumunda oldugu gibi, bir araciya gereksinme
vardir.
rnegin, tm sinif II'de oldugu gibi, J = 5OO ve c= 5OO olarak
kabul edelim; ama degien-sermaye ile buna tekabl eden arti-deger
u ekilde dagilmi olsun:
Alt-blm [a|, yaam gereksinmeleri: J = 4OO; c = 4OO; 4OO
d
+4OO
a
= 8OO, ya da II[a| (4OO
d
+4OO
a
) degerinde tketici gereksinmeleri eklinde
bir miktar meta.
Alt-blm [b| lks mallar: 1OO
d
+1OO
a
= 2OO, ya da II[b|
(1OOd+1OO
a
) degerinde.
II[b|'deki emekiler, emek-glerinin kariligi iin para olarak
1OO, diyelim 1OO sterlin almilardir. Bu para ile, II[a|'daki kapitalistler-
den, ayni miktar iin tketim mallari satin alirlar. Bu sinif kapitalistler,
ayni para ile 1OO sterlin degerinde II[b| metalari satin alirlar ve bu ekilde,
II[b| kapitalistlerin degien-sermayeleri, para biiminde kendilerine geri
akar.
II[a|'da, bir kez daha, kapitalistlerin elinde, kendi emekileri ile
yaptiklari degiim sonucu elde edilen, para eklinde 4OO
d
mevcuttur.
Ayrica, rnn arti-degeri temsil eden bir drdnc kismi, II[b|'nin
emekilerine aktarilmi ve kariliginda, lks mallar biiminde II[b| (lOO
d
)
elde edilmitir.
imdi, II[a| ve II[b| kapitalistlerinin, gelir harcamalarini, yaam
gereksinmeleri ile lks mallar arasinda ayni oranda bldklerini bete-
n yaam gereksinmelerine ve bete-ikisini lks mallara harcadikla-
rini varsayalim; II[a| alt-sinif kapitalistleri, 4OO
a
tutarindaki arti-degerden,
gelirlerinin bete-n, yani 24O'ini, kendi rnleri olan, yaam gerek-
sinmelerine ve [sayfa 428| bete-ikisini, yani 16O'ini lks mallara harcaya-
caklardir. II[b| alt-sinif kapitalistleri, 1OO
a
arti-degerlerini ayni ekilde
bleceklerdir: bete-n, yani 6O'ini gereksinmelere, bete-ikisini, yani
4O'ini lks mallara; bu son kalem, kendi alt-siniflari ierisinde retilmek-
te ve degiilmektedir.
Lks mallar olarak (II[a|)
a
tarafindan alinan 6O, II[a| kapitalistleri-
nin eline u tarzda geer: Grm oldugumuz gibi, (II[a|) 4OO
a
'nin 1OO',
yaam gereksinmeleri biiminde, (II[b|)
d
'nin lks mallar biiminde bu-
lunan eit miktari ile, ve yaam gereksinmelerini ieren diger bir 6O'i,
lks mallari ieren (II[b|) 6O
a
ile degiilmitir. Demek ki, toplam hesap
yle olmaktadir:
II[a|: 4OO
d
+4OO
a
; II[b|: 1OO
d
+lOO
a
1)4OO
d
[a|, bir kismi kendi rnlerinden (yaam gereksinmeleri)
oluan, II[a| emekileri tarafindan tketilmitir. Emekiler bunlari, ken-
357
Kurl Murks
Kupilul ll
di alt-blmlerindeki kapitalist reticilerden satin alirlar. Bu kapitalistler,
bylece, bu ayni emekilere cret olarak dedikleri 4OO degien-ser-
mayelerinin degerini, 4OO sterlin eklinde para olarak geri almi olurlar.
imdi artik bununla bir kez daha emek-gc satin alabilirler.
2) 4OO
a
[a|'nin, arti-deger [a|'nin drtte-biri 1OO
d
[b|'ye eit kismi,
aagidaki ekilde, lks mallarda gerekleir. [b|'deki emekiler, kendi
alt-blmleri [b|'nin kapitalistlerinden, cret olarak 1OO sterlin almilardir.
Bu miktar parayla, arti-deger [a|'nin drtte-birini, yani yaam gereksin-
melerinden oluan metalari satin alirlar. Bu para ile [a|'daki kapitalistler,
1OO
d
[b|'ye ya da, lks mallar retiminin tamaminin yarisina eit ayni
miktarda lks mallar satin alirlar. Bu ekilde, [b|'deki kapitalistler, degi-
en-sermayelerini, para biiminde geri almi olurlar ve tekrar emek-
gc satin alarak yeniden-retime devam edebilirler, nk tm kategori
II'deki degimeyen-sermayenin tamami, zaten I
(d+a)
'nin II
s
kariliginda
degiilmesi ile yerine konulmu bulunmaktadir. Lks mallarin retimin-
de alian emekilerin emek-gcnn bylece yeniden satilabilir halde
oluunun tek nedeni, kendi cretlerine edeger olarak yaratilan kendi
rnlerinin bir kisminin, II[a| kapitalistleri tarafindan kendi tketim fon-
larina ekilmi ve paraya evrilmi olmasidir. (Ayni ey, I'deki emek-
gcnn satii iin de geerlidir, nk kariliginda I
(d+a)
'nin degiildigi
II
s
, hem lks mallari ve hem de yaam gereksinmelerini ierir ve, I
(d+a)
araciligi ile yenilenen kisim, hem lks mallar ve [sayfa 42D| hem de gerek-
sinmelerin retim aracini oluturur.
8) imdi de yalnizca iki alt-blm kapitalist arasinda bir degiim
olan, [a| ve [b| arasindaki degiime gelmi bulunuyoruz. Buraya kadar,
degien-sermaye (4OO
d
) ile [a|'daki, arti-deger (1OO
a
) kismini ve [b|'deki
degien-sermaye (1OO
d
)'yi elden ikarmi bulunuyoruz. Ayrica biz, her
iki sinifta, ortalama kapitalist gelir harcamasi oraninin, lks mallar iin
bete-iki, gereksinmeler iin bete- oldugunu varsaymitik. Lks mal-
lar iin harcanmi bulunan 1OO'den ayri olarak, tm alt-blm, orantili
olarak, [a|, hl lks mallar iin 6O, ve [b|, 4O ayirmak zorundadir.
Demek oluyor ki, (II[a|)
a
, gereksinmeler iin 24O ve lks mallar
iin 16O, ya da 24O+ 16O = 4OO
a
(lI[a|) olarak blnmtr.
(II[b|)
a
, gereksinmeler iin 6O ve lks mallar iin 4O eklinde
ayrilmitir; 6O+4O = 1OO
a
, (II[b|). Bu son 4O, bu sinif tarafindan kendi
rnnden (kendi arti-degerinin bete-ikisi) tketilmitir; 6O gereksin-
meler olarak, bu sinif tarafindan, kendi arti-degeri 6O'in 6O
a
[a| kariliginda
degiilmesi yoluyla elde edilmitir.
Demek ki, tm kapitalist sinif II iin u durumu gryoruz (J+c,
alt-blm [a|'da gereksinmelerden, [b|'de lks mallardan oluarak):
II[a| (4OO
d
+4OO
a
) + II[b| (lOO
d
+lOO
a
= 1.OOO; bu hareketle yle
gereklemitir: 5OO
d
([a| + [b|) ve [4OO
d
[a| ve 1OO
a
[a|'da gerekleen|
+ 5OO
a
([a| + [b|)[8OO
a
[a| + 1OO
d
[b| +1OO
a
[b|'de gerekleen| = 1.OOO.
[a| ye [b| iin, herbiri kendi baina alindiginda, u gereklemeyi
358
Kurl Murks
Kupilul ll
elde ediyoruz:
Eger, sadeletirmek amaciyla, degien ve degimeyen sermaye
arasinda ayni oranin bulundugunu (ki, bu hi de zorunlu degildir) varsa-
yarsak, 4OO
d
[a| iin, 1.6OO degimeyen-sermaye, ve 1OO
d
[b| iin 4OO
degimeyen-sermaye elde ederiz. Demek ki, II'de u iki, [a| ve [b| alt-
blmlerini grrz: [sayfa 48O|
Buna gre, 2.OOO II
s
'nin tketim mallari eklinde 2.OOO I
(d+a)
ile
degiilen 1.6OO', yaam gereksinmelerinin retim aralari, 4OO' ise lks
mallarin retim aralari iin degiilmitir.
Demek oluyor ki, 2.OOO I
(d+a)
[a| iin, 1.6OO yaam gereksinmeler-
inin retim aralarina eit (8OO
d
+8OO
a
) I ile, [b| iin, 4OO lks mallarin
retim aralarina eit (2OO
d
+ 2OO
a
) I'e paralanir.
Emek aletleri ile ham ve yardimci maddelerin vb. olduka nem-
li bir blm, her iki kesim iin de aynidir. Ama I
(d+a)
toplam rnn
degerinin eitli paralarinin degiimini ilgilendirdigi kadariyla, byle bir
blnme hi bir ekilde szkonusu degildir. Yukarida I'deki 8OO
d
ve
2OO
d
'nin her ikisi de cretler, 1.OOO II
s
, tketim mallarina harcandiklari
iin gereklemilerdir; u halde, bu ama iin yatirilan para-sermaye
de, gene, I'deki kapitalist reticiler arasinda dzgn bir biimde dagilmi,
yatirdiklari degien-sermaye, para olarak |o |c|c yerine konmutur.
te yandan, 1.OOO I
a
'nin gereklemesini ilgilendirdigi kadariyla, kapita-
listler, gene burada da (c'larinin byklg ile orantili olarak) II
s
'nin
1.OOO'e eit tm ikinci yarisindan tketim mallari biiminde 6OO II[a| ve
4OO II[b|'yi dzgn bir biimde ekeceklerdir; dolayisiyla bunu, II[a|'nin
degimeyen-sermayesini yerine koyanlar ekeceklerdir.
6OO
s
'nin (II[a|) 48O'ini (bete-) ve 4OO
s
'nin (II [b|) 82O'sini (bete-
iki), toplam 8OO' II[b|'nin degimeyen-sermayesini yerine koyanlar e-
keceklerdir.
6OO
s
'nin (II[a|) 12O'si (bete-) ve 4OO
s
'nin (II[b|) 8O'i (bete-iki),
toplam 2OO'. Genel toplam 1.OOO.
Burada keyfi olan, hem l ve hem de II'deki degien-sermayenin
degimeyen-sermayeye oranidir; l, II ve bunlarin alt-blmleri iin bu
oranin zdeligi de gene yledir. Bu zdelige gelince, burada, o, yalniz-
ca basitletirme amaciyla varsayilmiti ve, farkli oranlari varsaymi olsak
J c 2OO
[b|
1OO
a
[a|
+
6O
a
[a| + 4O
a
[b| . . . .
=
1.OOO
J c
[a|
4OO
d
[a|
+
24O
a
[a|+1OO
d
[b|+6O
a
[b|
= 8OO
II [a| 1.6OO
s
+4OO
d
+4OO
a
= 2.4OO
II [b| 4OO
s
+ 1OO
d
+ 1OO
a
= 6OO
toplarsak: 2.OOO
s
+ 5OO
d
+ 5OO
a
= 8.OOO.
35
Kurl Murks
Kupilul ll
bile bu ne sorunun koullarini ve ne de zmn herhangi bir ekilde
degitirmi olmazdi. Bununla birlikte, basit yeniden-retim varsayimina
gre, btn bunlarin zorunlu sonucu udur:
1) Bir yillik emek tarafindan, retim aralarinin maddi biiminde
yaratilan yeni deger (J+c'ya blnebilir), yillik emegin diger kismi ta-
rafindan yaratilan ve tketim mallari biiminde yeniden-retilen rnn
degerinin ierdigi degimeyen-sermayenin,
s
'nin degerine eittir. Eger
bu, II'den daha kk olsaydi, II'nin [sayfa 481| kendi degimeyen-sermaye-
sini btnyle yerine koymasi olanaksiz olurdu; daha byk olsaydi, bir
fazlalik kullanilmadan kalirdi. Her iki halde de, basit yeniden-retim var-
sayimi ignenmi olurdu.
2) Tketim mallari biiminde yeniden retilen yillik rn szko-
nusu oldugunda, para biiminde yatirilan degien-sermaye J, bu mad-
delerin alicilari tarafindan, bu kimseler lks mallar reten emekiler ol-
duguna gre, ancak, yaam gereksinmelerinin kendi kapitalist reticile-
ri iin |/mc /cc/c kendi arti-degerlerini ieren kisminda gerekletiri-
lebilir; u halde, lks mallarin retimine yatirilan J, deger olarak, yaam
gereksinmeleri biiminde retilen c'nin buna tekabl eden kismina eittir
ve bu c'nin tamamindan yani (II[a|)
a
'dan kk olmalidir; lks mallar
reticisi kapitalistler tarafindan yatirilan degiene-sermaye, kendilerine,
para biiminde, ancak bu J'nin, c'nin bu kisminda gereklemesi yoluy-
la dner. Bu olay, I
(d+a)
'nin, II
s
'de gereklemesine tamamen benze-
mekle birlikte, ikinci durumda (II[b|)
d
; ayni degerde (II[a|
a
'nin bir
/|sm|nJc kendisini gerekletirir. Bu oranlar, toplam yillik rnn her
dagiliminda nitelike belirleyici kalir, nk, dolaimin meydana getir-
digi yillik yeniden-retim srecine fiilen girer. I
(d+a)
ancak II
s
'de
gerekleebilir, tipki II
a
'nin retken sermayenin bir kismi olarak, ancak
bu gerekleme araciligi ile ilevini yenileyebilmesi gibi; ayni ekilde,
(II[b|)
d
ancak, (II[a|)
a
'nin bir kisminda gerekleebilir ve (II[b|
d
bylece
tekrar para-sermaye biimine evrilebilir. Sylemeye gerek yoktur ki,
bu, ancak, bunun, yeniden-retim srecinin gerek bir sonucu olmasi
lsnde, yani II[b|'deki kapitalistlerin, rnegin, J iin para-sermayeyi
kredi ile bakalarindan saglamamalari lsnde geerlidir, Bununla
birlikte, nicel olarak, yillik rnn eitli kisimlarinin degiimleri yukarda
iaret edilen orantilarda ancak, retim legi ve bundaki deger ilikileri
duragan kaldigi ve bu kesin ilikiler, di ticaretle degiiklige ugratilmadi-
gi srece yer alabilir.
imdi biz, eger, Adam Smith'vari, I
(d+a)
'nin kendini, II
s
'ye ve II
s
'nin
de kendini I
(d+a)
'ya ztrdgn, ya da, daha sik ve daha anlamsiz
ekilde dedigi gibi, I
(d+a)
'nin, II
s
'nin fiyatinin (ya da onun ifadesiyle |c|0e
/n exc|cne'in*) kisimlarini oluturdugunu ve II
s
'nin de, I
(d+a)
'nin degeri-
nin kisimlarinin tamamini [sayfa 482| oluturdugunu syleyecek olursak,
* Degiim-degeri. -.
30
Kurl Murks
Kupilul ll
ayni ekilde, (II[b|)
d
'nin kendisini (II[a|)
a
'ya, ya da (II[a|)
a
'nin kendisini,
(II[b|)
d
'ye bldgn, ya da (II[b|
d
'nin, II[a|'nin arti-degerinin bir par-
asini oluturdugunu, ve tersine, arti-degerin bylece kendisini cretle-
re, ya da degien-sermayeye ayirdigini ve degien-sermayenin,
arti-degerin "bir kismini" oluturdugunu rahata syleyebiliriz ve syle-
memiz de gerekir. Bu anlamsizlik Adam Smith'te gerekten grlr,
nk ona gre, cretler yaam gereksinmelerinin degeri tarafindan ve
bu meta-degerler de, cretlerin (degien-sermayenin) degeri, ve bunla-
rin ierdigi arti-deger tarafindan belirlenir. Adam Smith, bir ignnn
deger rnnn, kapitalizm esasina gre blndg yani, J c||| c'ya
blndg paralarla o derece meguldr ki, basit meta retiminde,
eitli maddi biimlerde bulunan edegerlerin, kariligi denmi ya da
denmemi emekten olumalarinin hi bir nemi olmadigini tamamen
unutuyor; nk her iki halde de, bunlarin retimleri, ayni miktarda
emege malolmaktadir; ve ayrica, A metainin retim araci, B'nin bir t-
ketim mali olup olmamasinin, bir metain, satitan sonra sermayenin bir
kismi olarak hizmet ettigi halde digerinin tketim fonuna gemesinin
ve, Adam sec0nJ0m,* gelir olarak tketilmesinin de bir nemi yoktur.
Bireysel alicinin kendine ait bir metai kullanmasi, meta degiimi kapsa-
mina, dolaim alanina girmez ve bu, metain degerini etkilemez. Toplam
toplumsal yillik rnn dolaiminin tahlilinde, bu metain belirli kullanim
amaci ile, bu rn oluturan eitli kisimlarinin tketimi ile ilgili etmen-
lerin dikkate alinmasi gerektigi olgusu, bunu hi bir ekilde degitirmez.
Yukarda sz edilen (II[b|
d
'nin, (II[a|
a
'nin ayni degerdeki bir kis-
mi kariliginda degiimi ile, (II[a|)
a
ve (II[b|)
a
arasindaki daha sonraki
degiimlerde hi bir zaman, ne II[a| ve II[b| bireysel kapitalistlerin ve ne
de bunlarin oluturduklari topluluklarin, kendilerine ait arti-degeri, gere-
kli tketim mallari ile lks mallar arasinda ayni oranda bldkleri
varsayilmamitir. Birisi bu tketime, bir bakasi digerine daha fazla har-
camada bulunabilir. Basit yeniden-retim esasina gre, yalnizca tm
arti-degere eit bir degerler toplaminin, tketim fonunda gerekletirildigi
varsayilmiti. Sinirlar byle verilmiti. Her kesim ierisinde birisi [a|'da
tekisi [b|'de daha fazla harcamada bulunabilir. [sayfa 488|
Ne var ki, bunlar, birbirlerini karilikli telafi edebilirler ve kapitalist
[a| ve [b| gruplari btnyle alindiginda her ikisine de ayni oranda
katilmi olabilirler. Deger bagintilari iki tr reticinin, [a| ve [b|'nin, II.
rnn toplam degerindeki orantili paylari ve dolayisiyla da, bu rnle-
ri saglayan retim kollari arasindaki kesin nicel iliki, gene de, her iki so-
mut durumda zorunlu olarak belirlidir; ancak rnek olarak seilen oran
varsayimsal bir orandir. Baka bir rnek seilmi olsaydi, bu nitel ynler-
ini degitirmezdi, yalnizca nicel belirlemeler degiirdi. Ama, herhangi bir
durum nedeniyle [a| ve [b|'nin nispi byklklerinde fiili bir degiiklik
* Aisindan. -.
3T
Kurl Murks
Kupilul ll
ortaya ikarsa, basit yeniden-retim koullari da buna bagli olarak degiir.
(II[b|
d
, (II[a|
a
'nin bir edeger kisminda gerekletigi iin, yillik
rnn lks kismindaki bymeyle ve bu nedenle, lks mallarin reti-
mine ekilen emek-gc miktarindaki artila orantili olarak, (II[b|
d
'ye
yatirilan degien-sermayenin, bu degien-sermayenin para biimi ola-
rak yeniden ilev yapan para-sermayeye tekrar evrilmesi ve bylece,
ii-sinifinin II[b|'de alitirilan kisminin varligi ve yeniden-retimi bun-
lara tketici gereksinmelerinin saglanmasi kapitalist sinifin israfina ve
bunlarin arti-degerlerinin nemli bir kisminin lks mallar kariliginda
degiilmesine baglidir.
Her bunalim, lks mallarin tketimini derhal azaltir. (II[b|
d
'nin
para-sermayeye tekrar evrilmesini, buna ancak kismen izin vererek ve
bylece lks mallarin retiminde alitirilan emekilerin bir kismini isiz
birakarak; te yandan da tketici gereksinmelerinin satiini tikayarak ve
azaltarak, tavsatir, geciktirir. Ayni zamanda iten ikarilan retken olma-
yan emekilerinden, hizmetleri kariliginda kapitalistlerin lks gider fon-
undan bir kismini alan (ve kendileri de |o|cn|o lks olan) ve yaam
gereksinmelerinin tketimine nemli lde katilan emekilerin sz-
n etmenin bile geregi yok. Gnen dnemlerinde ve zellikle sahte
gnen zamanlarinda bunun tersi olur; metalar ile ifade edilen paranin
nispi degeri (degerlerde gerek kkl bir degime olmadigi halde) baka
nedenlerle de azalir, bylece meta fiyatlari kendi degerlerinden bagim-
siz olarak ykselir. Artan yalniz, yaam gereksinmelerinin tketimi degil-
dir. i-sinifi da, imdi, (kendi tm yedek ordusu ile fiilen takviye edilmi
durumda) geici olarak olagan zamanlarda olanaklari diinda kalan lks
mallar ile,[sayfa 484| baka zamanlar byk kismi, ancak kapitalist sinifin
tketici "gereksinmelerine" giren mallari da kullanacak hale gelir. Bu
da, kendi payina fiyatlarda bir ykselmeye yolaar.
Bunalimlara, fiili tketim ya da fiili tketici azliginin neden ol-
dugunu sylemek, bo bir yinelemeden baka bir ey degildir. Kapitalist
sistem, fiili tketim biiminden baka bir tketim biimi, s0| /o|mc
c0e|/s* ya da dolandiricilik diinda bir tketim biimi tanimaz. Me-
talarin satilamamasi, ancak, bunlar iin fiili satin alici, yani tketici bu-
lunmamasi anlamina gelir (nk, son tahlilde, metalar retken ya da
bireysel tketim iin satin alinirlar). Bir kimse, eger, ii-sinifinin kendi
rnnden ok kk bir kisim aldigini, bundan daha byk bir pay
aldigi zaman ve dolayisiyla cretleri ykselir ykselmez bu ktlge bir
are bulunacagini syleyerek bu bo yinelemeye derin bir gereke grn-
ts vermeye kalkiirsa, bunalimlarin, daima cretlerin genellikle yk-
seldigi ve ii-sinifinin, yillik rnn tketime ayrilan kismindan daha
byk bir pay aldigi bir dnemde hazirlandigina iaret etmek yeterli
olacaktir. Bu saglam ve "basit" (!) sagduyu savunuculari aisindan, by-
* Dilencilik kiligi altinda. -.
32
Kurl Murks
Kupilul ll
le bir dnem, daha ok bu bunalimi giderir. yle anlailiyor ki, kapitalist
retim, iyi ya da kt niyetin tamamen diinda kalan koullari, ii-
sinifina ancak geici olarak nispi bir gnen saglayan ve bu yzden de
daima ancak yaklaan bir bunalimin mjdecisi olan koullari iermek-
tedir.
46
Biraz nce, tketici gereksinmeleri ile lks mallar retimi arasin-
daki oranin, II
(d+a)
'nin II[a| ile II[b| ve dolayisiyla II
s
'nin, (II[a|
s
ile (II[b|
s
arasinda blnmesini gerektirdigini grm bulunuyoruz. u halde, bu
blnme, retimin niteligi ile nicel bagintilarini ta kklerine kadar etkile-
digi gibi, bu retimin genel yapisini belirleyen temel bir etmendir.
Arti-deger koparmak, bireysel kapitalistlerin itici gc olarak grn-
mekle birlikte, basit yeniden-retim, aslinda, ama olarak tketime
ynelmitir; ama nispi byklg ne olursa olsun, arti-deger, burada,
yalniz kapitalistin bireysel tketimine hizmet etmek zere varsayilmitir.
Basit yeniden-retim, genilemi bir hacimde btn yillik yeni-
den-retimin bir kismi ve hem de en nemli kismi oldugu iin, [sayfa 485|
bu itici g, kendini zenginletirme gdsne hem elik eder ve hem
de ona karit den bir nitelik gsterir. Gerekte, sorun daha da karma-
iktir, nk yagmadaki kapitalistlerin arti-degerindeki ortaklik (c||-
ne|s), kapitalistten bagimsiz tketiciler olarak ortaya ikar.
V. PARA DOLAIMI YOLUYLA
DEGMN GEREKLETRLMES
Buraya kadar yaptigimiz dolaim tahlillerinde, dolaim, eitli re-
tici siniflar arasinda, aagidaki emada gsterildigi gibi cereyan ediyor-
du:
1) Sinif I ve sinif II arasinda:
Bu, I (1.OOO
d
+ 1.OOO
a
) kariliginda degiilen, 2.OOO'e eit, II
s
'nin
dolaimini elden ikartir.
4.OOO I
s
'yi imdilik bir yana birakirsak, sinif II'de hala (J+c)'nin
dolaimi vardir. imdi, II
(d+a)
II[a| ve II [b| alt-siniflari arasinda u ekilde
blnmtr:
2) II. 5OO
d
+ 5OO
a
= [a| (4OO
d
+ 4OO
a
) + [b| (1OO
d
+ 1OO
a
)
4OO
d
[a| kendi alt-sinifi ierisinde dolair; cretlerini bununla alan
emekiler, kendilerini alitiran II[a| kapitalistlerden, kendilerinin ret-
tikleri gerekli geim aralarini satin alirlar.
Her iki alt-siniftaki kapitalistler, arti-degerlerinin bete-n
II[a|daki (gerekli) rnlere ve bete-ikisini II[b|'deki (lks) rnlere har-
46
Rodbertusu bunalim teorisinin izleyicileri olabilecekler iin cJ no|cm.* -F.E.
* Bilgisine. -.
I. 4.OOO
s
+ 1.OOO
d
+ 1.OOO
a
II. . . . . . . . . . . . 2.OOO
s
. . . . . . . . . . + 5OO
d
+ 5OO
a
33
Kurl Murks
Kupilul ll
cadiklarina gre, [a|'nin arti-degerinin bete-,yani 24O'i II[a| alt-sini-
finin kendi ierisinde tketilir; ayni ekilde, [b|'nin arti-degerinin bete-
ikisi (lks mallar biiminde retilen ve bulunan) II[b| alt-sinifi ierisinde
tketilir. .
II[a| ile II[b| arasinda degiilmek zere geriye kalan bir
yandan II[a|: 16O
a
;
II[b| tarafindan: 1OO
d
+ 6O
a
. Bunlar birbirlerini gtrrler. cret
olarak para biiminde aldiklari 1OO ile II[b|'deki emekiler, II[a|'dan bu
miktarda yaam gereksinmeleri satin alirlar. II[b| kapitalistleri, gene ayni
ekilde, II[a|'dan, arti-degerlerinin bete- miktarinda, yani 6O dege-
rinde gereksinmeler satin alirlar. II[a| kapitalistleri, bylece, yukarda
varsayildigi gibi, arti-degerlerinin bete-ikisini, yani 16O
a
'yi, II[b| tarafin-
dan retilen lks mallara yatirmak iin gerekli parayi elde etmi olurlar
[sayfa 486| (dedikleri cretleri yerine koyan bir rn olarak II[b| kapitalist-
leri tarafindan elde tutulan 1OOd ve 6Oa). Demek ki, bunun ema yledir:
8)
keli parantez ierisindeki kalemler, ancak kendi alt-sinifi ierisinde
dolaan ve tketilenlerdir.
Ancak yaam gereksinmeleri reten II[a| kesimindeki kapitalist-
lerin durumunda szkonusu olan, degien-sermayeye yatirilan para-ser-
mayenin dolaysiz geriye akii, yalnizca, meta reticileri tarafindan dola-
ima sokulan paranin, kendilerine, normal meta dolaimi yoluyla dn-
dg eklinde olan ve daha nce sz edilen genel yasanin, zel koullar
tarafindan degiiklige ugratilan bir ifadesidir. Bundan, ayrica u ikincil
sonu ikiyor ki, meta reticisinin ardinda bir para-kapitalistinin bulun-
masi ve sanayi kapitalistine para-sermaye (szcgn tam anlamiyla, yani
para biimindeki sermaye-deger) vermesi halinde bu paranin gerek
geriye aki noktasi, bu para-kapitalistinin cebidir. Demek oluyor ki, dola-
imdaki para kitlesi, para u ya da bu lde btn ellerde dolatigi hal-
de, bankalar vb. eklinde rgtlenen ve merkeziletirilen bu para-ser-
maye kesimine ait bulunuyor. Bu kesimin kendi sermayesini yatirma
ekli, bu bir kez daha, sanayi sermayesinin para-sermaye biimine geri-
ye evrilmesi ile meydana getirildigi halde, onun para biiminde srekli
sonal geri dnn zorunlu kilar.
Metalarin dolaimi daima iki eyi gerektirir: Dolaima srlen me-
talar ile gene ayni ekilde dolaima sokulan parayi. "Dolaim sreci ...
rnlerin dogrudan trampasi gibi, kullanim-degerlerinin yer ve el degi-
tirmeleri ile sona ermi olmaz. Para, belli bir metain bakalaim devresi-
nin diina dmekle kaybolmaz. Dolaim alaninda teki metalarin bo
biraktigi yeni yerleri srekli olarak doldurur." (Buch I, Kap. III, s. D8.)
rnegin, II
s
ile I
(d+a)
arasindaki dolaimda, biz, buraya, II'nin para
olarak 5OO sterlin yatirdigini varsaymitik. Byk toplumsal reticiler toplu-
II[a|. [4OO
d
| + [24O
a
| + 16O
[b| . . . . . . . . . . . . . . . 1OO
d
+ 6O
a
+ [4O
a
|
34
Kurl Murks
Kupilul ll
luklari arasindaki dolaimlardan oluan sayisiz dolaim srelerinde,
eitli topluluklarin temsilcileri, eitli zamanlarda ilk kez alici olarak
ortaya ikarlar ve dolaima para srerler. Pek zel koullar diinda, bunu,
baka bir ey [sayfa 487| gerektirmese bile, eitli meta-sermayelerin re-
tim dnemlerindeki ve dolayisiyla da devirlerindeki farkliliklar zorunlu
kilar. Ayni ekilde, bu 5OO sterlin ile II, I'den ayni degerde retim araci
satin alir ve I de, II'den, 5OO sterlin degerinde tketim mallari satin alir.
u halde, bu para II'ye geri akmaktadir, ama bu kesim bu geriye aki ile
hi bir ekilde zenginlememektedir. Dolaima ilk olarak para biimin-
de 5OO sterlin srm ve oradan ayni degerde meta ekmitir; sonra,
5OO sterlin degerinde meta satmakta ve dolaimdan ayni miktarda para
ekmektedir; bylece, bu 5OO sterlin kendisine geri gelmektedir. Ger-
ekte, II, dolaima 1.OOO sterline eit olan para olarak 5OO sterlin, meta
olarak 5OO sterlin srmtr. Dolaimdan meta olarak 5OO sterlin, para
olarak 5OO sterlin ekmektedir. Dolaim, I metalarinda 5OO sterlinin ve II
metalarinda 5OO sterlinin kullanilmasi iin para olarak yalniz 5OO sterlin
gerektirmektedir; u halde, diger reticilerden meta alimi iin para yati-
ran kimse, bunu ancak kendi metaini sattigi zaman tekrar elde etmi
oluyor. Dolayisiyla, eger I, balangita II'den 5OO sterlinlik meta satin
almi ve daha sonra II'ye 5OO sterlin degerinde meta satmi olsaydi, bu
5OO sterlinin II yerine I'e dnmesi gerekirdi.
Sinif I'de, cretlere yatirilan para, yani para biiminde yatirilan
degien-sermaye, bu biim iinde, dogrudan degil, dolambali bir yol-
dan dolayli olarak dnmektedir. Ama II'de 5OO sterlin degerindeki cret-
ler, dogrudan, emekilerden kapitalistlere dnmektedir ve bu dn,
bu alim ve satimin, tekrar tekrar ayni kimseler arasinda sirayla meta ali-
cisi ve saticisi eklinde hareket ettikleri durumlarda daima dolaysizdir.
Kapitalist II, emek-gcne para olarak demede bulunmaktadir; ve by-
lece o, bu emek-gcn, kendi sermayesine katarak, cretliler olarak
emekileriyle ilikisinde bir sanayi kapitalisti rolne brnmekte, ama
bunu, ancak, kendisi iin yalnizca para-sermayenin, retken sermayeye
evrilmesi olan bu dolaim hareketi araciligi ile yapmaktadir. Bunun
zerine, ilk anda bir satici, kendi emek-gcnn saticisi durumunda
bulunan emeki, ikinci durumda, imdi meta saticisi olarak hareket
eden kapitalist karisinda bir alici, para sahibi bir kimse olarak ortaya
ikmaktadir. Bu ekilde kapitalist, cretlere yatirdigi parayi tekrar elde
etmektedir. Bu metalarin satii bir hile ve dolandiricilik anlamina gel-
meyip, meta ve para olarak edegerlerin degiilmesi olduguna gre, bu,
kapitalistin [sayfa 488| kendisini zengin edebilecegi bir sre degildir. Emeki-
ye, nce para, sonra meta olarak iki kez deme yapmamaktadir. Parasi,
kendisine, emeki bunu ona ait metalar ile degiir degimez geri dn-
mektedir.
Bununla birlikte, degien-sermayeye evrilen para-sermaye, yani
cretlere yatirilan para, paranin kendi dolaiminda sekin bir rol oyna-
35
Kurl Murks
Kupilul ll
maktadir, nk, emekiler gn gnne yaamak zorunda olduklari
iin, sanayi kapitalistlerine herhangi bir sre iin kredi aacak durumlari
yoktur. Bu yzden, degien-sermayenin ayni anda para biiminde, to-
plumun sayisiz farkli noktalarinda, farkli sanayi kollarindaki sermayele-
rin eitli devir dnemleri ne olursa olsun, bir hafta, vb. gibi belli kisa
araliklarla kendilerini olduka hizli yineleyen zaman dnemleri iin (ve
bu dnemler ne kadar kisa olursa, bir seferde bu kanalla dolaima
sokulan toplam para miktari o kadar az olmaktadir) yatirilmasi gerekli-
dir. Kapitalist retim yapan her lkede bylece yatirilan para-sermaye,
toplam dolaimda nispeten kesin bir pay oluturur; ayni para, kendi
iki noktasina geri akmadan nce, ne kadar ok eitli kanallardan
geer, ve sayisiz baka iler iin dolaim araci olarak ilev yaparsa, bu
pay, n derece byk olur.
imdi de, I
(d+a)
ile II
s
arasindaki dolaimi farkli bir aidan gzden
geirelim.
I'deki kapitalistler, cretlerin denmesi iin 1.OOO sterlin yatir-
maktadir. Bu para ile iiler, II'deki kapitalistlerden 1.OOO sterlin dege-
rinde geim aralari aliyorlar. Bunlar da, gene, bu ayni para ile I'deki ka-
pitalistlerden retim aralari satin aliyorlar. Bylece I'deki kapitalistler,
degien-sermayelerini para biiminde geri aldiklari halde, II'deki kapita-
listler, degimeyen-sermayelerinin yansini, meta sermayeden retken
sermayeye tekrar evirmilerdir. II'deki kapitalistler, I'den retim arala-
ri almak iin para olarak bir 5OO sterlin daha yatirmaktadirlar. I'deki
kapitalistler bu parayi II'den tketim mallari almak iin harcamaktadir-
lar. Bu 5OO sterlin, bylece II'deki kapitalistlere dnmektedir. Bunlar, bu
miktari, metalara evrilmi olan degimeyen-sermayelerinin son drtte-
birini, kendi retken maddi biimine tekrar evirmek iin yatirmaktadir-
lar. Bu para tekrar I'e akmakta ve o da II'den bir kez daha ayni miktarda
tketim mallari ekmektedir. [sayfa 48D| Bylece 5OO sterlin II'ye dnmek-
tedir. II'deki kapitalistler, imdi, nceki gibi, para olarak 5OO sterline,
degimeyen sermaye olarak 2.OOO sterline sahiptir ve bu 2.OOO sterlin
meta-sermaye biiminden retken sermaye biimine daha yeni evril-
mitir. 1.5OO sterlin araciligi ile, 5.OOO sterlin degerinde bir meta miktari
dolaima sokulmu bulunmaktadir. yle ki: 1) I, alitirdigi emekile-
re, ayni degerdeki emek-gleri kariliginda 1.OOO sterlin demektedir;
2) bu ayni 1.OOO sterlin ile iiler II'den geim aralari almaktadirlar; 8)
ayni para ile II, I'den retim aralari almakta ve bylece onun 1.OOO
sterlin, tutarindaki degien-sermayesini para biiminde yerine koymakta-
dir; 4) II, I'den 5OO sterlin degerinde retim araci satin almaktadir; 5)
ayni 5OO sterlin ile I, II'den tketim mallari almaktadir; 6) ayni 5OO sterlin
ile II, I'den retim aralari almaktadir; 7) ayni 5OO sterlin ile I, II'den
3
Kurl Murks
Kupilul ll
geim aralari almaktadir. Bylece, meta olarak dolaima srdg ve
kariliginda dolaimdan meta olarak herhangi bir edeger ekmedigi
2.OOO sterlinden ayri olarak, 5OO sterlin II'ye dnm olmaktadir.
47
Degiim, demek ki, u yolu izlemektedir:
1) I, emek-gc iin, yani 1.OOO sterline eit metalar iin para
olarak 1.OOO sterlin demektedir.
2) Emekiler, para olarak, 1.OOO sterlin tutarindaki cretleri ile,
II'den tketim mallari, yani 1.OOO sterline eit metalar satin almaktadir .
8) Emekilerden aldigi 1.OOO sterlin ile II, I'den ayni degerde re-
tim araci, yani 1.OOO sterline eit metalar satin almaktadir.
Bu ekilde 1.OOO sterlin, degien-sermayesinin para-biimi olarak
I'e dnm olmaktadir.
4) II, I'den 5OO sterlin degerinde retim araci, yani 5OO sterline
eit metalar satin almaktadir.
5) Ayni 5OO sterlin ile I, II'den tketim mallari, yani 5OO sterline
6) Ayni 5OO sterlin ile II, I'den retim aralari, yani 5OO sterline
7) Ayni 5OO sterlin, ile I, II'den tketim mallari, yani 5OO sterline
eit metalar satin almaktadir. [sayfa 44O|
Degiilen meta-degerlerin toplam miktari: 5.OOO sterlin.
II tarafindan alim iin yatirilan 5OO sterlin kendisine dnm bu-
lunmaktadir.
Sonu yledir:
1) I, balangita dolaima yatirdigi 1.OOO sterlin miktarinda degien-
sermayeye para biiminde sahip bulunmaktadir. Ayrica, kendi bireysel
tketimi iin, kendi rnlerinden 1.OOO sterlin harcamitir; yani 1.OOO
sterlin tutarindaki retim aralarinin satiindan aldigi parayi harcami
bulunmaktadir.
te yandan, para biiminde bulunan degien-sermayenin kendi-
sini dntrmek zorunda bulundugu maddi biimin, yani emek-gc-
nn, sahibinin yaamak iin satmasi gereken biricik ticaret mali olmasi
nedeniyle, tketim yoluyla korunmu, yeniden-retilmi ve tekrar kulla-
nima hazir hale getirilmitir. cretli-emekiler ile kapitalistlerin ilikisi
de ayni ekilde yeniden-retilmitir.
2) II'nin degimeyen-sermayesi ayni olarak yerine konmu ve bu
ayni II tarafindan dolaima sokulan 5OO sterlin kendisine dnmtr.
I'deki iilere gelince bu MPM eklinde basit bir dolaimdir:
(emek-gc) (1.OOO sterlin, degien sermaye I'in para-bii-
mi) (1.OOO sterlin tutarinda yaam gereksinmeleri) bu 1.OOO sterlin,
47
Bu sunum. s. 8D4.te [bu cildin 424-425. sayfalari| verilmi olanlardan biraz farklidir. Orada
I, ayni ekilde, dolaima bagimsiz bir 5OO sterlinlik miktar sokmaktadir. Burada II, dolaim iin
gerekli ek parayi tek baina saglamaktadir. Ama bu sonal sonucu degitirmez. -F.E.
1
M
2
P
8
M
37
Kurl Murks
Kupilul ll
metalar biiminde, geim aralari biiminde varolan degimeyen-ser-
maye II'nin ayni deger miktarini paraya evirir.
II'deki kapitalistler iin bu sre, MP'dir, bunlarin meta-rnleri-
nin bir kisminin para-biime dntrlmesidir, ve bu biimden de ret-
ken sermayeyi oluturan gelere, yani bunlarin gereksindikleri retim
aralarinin bir kismina tekrar evrilmesidir.
retim aralarinin diger kisimlarinin satin alinmasi iin, II'deki
kapitalistler tarafindan yapilan para yatiriminda (5OO sterlin), II'nin henz
metalar (tketim mallari) biiminde bulunan kisminin para-biimini ala-
cagi beklenmektedir; II'nin P ile I'in sattigi M'yi satin aldigi PM hareke-
tinde para (II), retken sermayenin bir kismina evrilmitir, oysa M (I),
M-P hareketinden geerek, paraya dntg halde, bu para, I iin ser-
maye-degerin herhangi bir kismini degil, paraya evrilmi olan ve yalniz-
ca tketim mallarina harcanan arti-degeri temsil eder.
PM ... R ... M'P' devresinde, ilk PM hareketi, bir [sayfa 441| kapita-
listin, son, M'P' hareketi (ya da bir kismi) bir baka kapitalistin hareketi-
dir; P'yi retken sermayeye eviren M'nin, (bu M'yi para ile degien)
M'nin saticisi iin, degimeyen-sermayenin, degien-sermayenin, ya da
arti-degerin bir kismini temsil edip etmemesi meta dolaiminin kendisi
bakimindan hi bir nem taimaz.
Sinif I, meta-rnnn J + c kismini ilgilendirdigi kadariyla, do-
laimdan, bu dolaima srdgnden daha fazla para eker. lknce,
1.OOO sterlin degien-sermaye, ona geri dner; sonra 5OO sterlin degerin-
de retim aralari satar (yukarda, degiim n 4'e bakiniz); arti-degerin
yarisi, bylece, paraya dnmtr; ardindan (degiim n 6) bir kez daha
5OO sterlin degerinde retim araci satar ve bylece arti-degerin ikinci
kismi, yani tamami, para biiminde dolaimdan ekilmi olur. u halde
ardarda: 1) 1.OOO sterline eit degien-sermaye, tekrar paraya evrilmitir;
2) arti-degerin 5OO sterline eit yarisi paraya evrilmitir; 8) arti-degerin
5OO sterline eit teki yarisi, hep birlikte 1.OOO
d
+ 1.OOO
a
, 2.OOO sterline
eit paraya evrilmitir. I, dolaima yalniz 1.OOO sterlin srdg halde
(I
s
'nin yeniden-retimini saglayan ve daha sonra tahlil edecegimiz degi-
imler diinda), bu dolaimdan iki katini ekmitir. Kukusuz, c, paraya
evrilir evrilmez tketim mallarina harcanarak baka ellere (II) geer.
I'deki kapitalistler dolaimdan ancak me|c|c| biiminde bu dolaima
srdkleri deger kadar c|c ekerler; bu degerin arti-deger olmasi, yani
kapitalistlere hi bir eye mal olmamalari olgusu, bu metalarin degerini
hi bir ekilde degitirmez; meta dolaimindaki degerlerin degiimini
ilgilendirdigi kadariyla, bu olgunun herhangi bir nemi yoktur. Arti-dege-
rin para biimindeki varligi, tipki yatirilan sermayenin kendi bakalaimlari
sirasinda brndg diger btn biimler gibi, hi kukusuz, geicidir.
Bu, I'deki metalarin paraya evrilmesi ile, daha sonra I'deki paranin
II'deki metalara evrilmesi arasinda geen zamandan daha uzun mr-
l degildir.
38
Kurl Murks
Kupilul ll
Eger devirlerin daha kisa oldugu varsayilacak olsaydi ya da, ba-
sit meta dolaimi aisindan, para dolaiminin daha hizli oldugu var-
sayilsaydi degiilen meta-degerleri dolatirmak iin daha az para bile
yeterli olabilirdi; bu miktar, daima eger birbirini izleyen degiim sayisi
belli ise dolaimdaki metalarin fiyatlarinin, ya da degerlerinin toplami
ile belirlenir. Bu degerler toplaminin bir yandan ne oranda arti-deger,
te yandan ne oranda [sayfa 442| sermaye-degerden olutugunun bir ne-
mi yoktur.
Eger I'deki cretler, rnegimizde, yilda drt kez denecek olsay-
di, bu, drt kez 25O, yani 1.OOO ederdi. u halde, I
d
-II
s
dolaimi, ve
degien-sermaye I
d
ile I'deki emek-gc arasindaki dolaim iin, para
olarak 25O sterlin yeterli olurdu. Ayni ekilde, eger I
a
ile II
s
arasindaki
dolaimda drt devir bulunsaydi, yalnizca 25O sterlin gerekecek, ya da
5.OOO sterlin tutarindaki metalarin dolaimi iin, toplam olarak 5OO ster-
lin miktarinda bir para ya da para-sermaye gerekli olacakti. Bu durum-
da, her seferinde yarimar olmak zere ardarda iki kez yerine, her
seferinde drtte-bir olmak zere, arti-deger, drt kez paraya evrilebile-
cekti.
Eger 4 nolu degiimde, II yerine I alici olarak hareket etseydi ve
ayni degerde tketim mallari iin 5OO sterlin harcasaydi, II, bu ayni 5OO
sterlin ile, 5 nolu degiimde retim aralari satin alirdi; 6) I, bu ayni 5OO
sterlin ile tketim mallari satin alir; 7) II, bu ayni 5OO sterlin ile retim
aralari satin alir ve, bylece, 5OO sterlin, daha nce II'de oldugu gibi,
sonunda I'e dner. Arti-deger, burada, kapitalist reticilerin kendileri
tarafindan harcanan para araciligi ile, bireysel tketimleri iin paraya
evrilmitir. Bu para, beklenmekte olan geliri, henz satilmami metala-
rin ierdigi arti-degerden beklenen hasilati temsil eder. 5OO sterlinin bu
geriye akii ile arti-deger paraya evrilmemitir; nk, I
d
metalari bii-
mindeki 1.OOO sterlin diinda, I, 4 nolu degiimin sonunda, dolaima,
para olarak, 5OO sterlin srmtr ve bu, bizim bildigimiz kadariyla, me-
talarin satiindan elde edilen hasilat degil, ek paradir. Eger bu para I'e
geri dnerse, I, yalnizca kendi ek parasini geri almi olur, arti-degerini
paraya evirmi olmaz. I'in arti-degerinin paraya evrilmesi, ancak, bu
arti-degerin bulundugu I
a
metalarinin satii ile olur ve her seferinde,
ancak, metalarin satii ile elde edilen paranin, tketim mallarinin satin
alinmasinda yeniden harcanmasina kadar devam eder.
Ek para ile (5OO sterlin) I, II'den tketim mallari satin alir; bu para,
I tarafindan harcanmitir, ve bunun edegerini II'nin metalari olarak elinde
bulundurmaktadir; bu para ilk kez 5OO sterlin tutarinda metain, II tarafin-
dan I'den satin alinmasi ile geri dnm olur; bir baka deyile, para, I'in
sattigi metalarin edegeri olarak geri dner ama bu metalar I'e hi bir
eye mal olmazlar, bunlar I iin arti-deger olutururlar, ve |y|ece, |0
/es/m/n /enJ/s/ |c|c/|nJcn Jo|c|mc so/0|cn c|c, /enJ/ c|||-Jee|/n/
[sayfa 448| c|cyc e|/|/|. kinci kez satin almakla (n 6) I de, ayni ekilde,
3
Kurl Murks
Kupilul ll
kendi edegerini II'nin metalari olarak elde etmitir. imdi, diyelim ki, II,
I'den retim aralari satin almiyor (n 7). Bu durumda, I, tketim arala-
ri iin fiilen 1.OOO sterlin demi olur ve arti-degerinin tamamini gelir
olarak tketir; yani, bunun 5OO'n kendi I metalari olarak (retim aralari
olarak) ve 5OO'n de para olarak harcamitir; te yandan; elinde stok,
olarak, hl, kendi metalari (retim aralari) biiminde 5OO sterlin var-
dir, ve buna karilik 5OO sterlini para olarak elden ikartmi olur.
Tersine, II, kendi degimeyen-sermayesinin drtte-n, meta-
sermaye biiminden retken sermaye biimine evirmi olur; ama drtte-
biri (5OO sterlin) para-sermaye biiminde, fiilen atil para biiminde, ya
da ilevinden alikonmu para biiminde elde tutulur. Bu durum belli bir
sre devam edecek olursa, II, yeniden-retim legini drtte-bir azalt-
mak zorunda kalir.
Bununla birlikte, I'in retim aralari olarak elinde bulunan 5OO,
metalar biiminde mevcut olan arti-deger degildir; bunlar, para olarak
yatirilan 5OO sterlinin yerini tutar ve I, bu paraya, meta-biimindeki 1.OOO
sterlinlik arti-degerden ayri olarak sahip bulunmaktadir. Para biiminde,
bunlar, daima evrilebilir haldedirler; metalar olarak, bunlar, o an iin
satilamaz haldedirler. u kadari aiktir ki, basit yeniden-retim retken
sermayenin her gesinin hem I'de ve hem de II'de yerine konmasi ge-
reken bu yeniden-retim ancak, I'in ilk kez saliverdigi 5OO sari kiz ken-
disine dndg takdirde mmkndr.
Eger bir kapitalist (burada, hl, btn tekilerini temsil eden sa-
nayi kapitalistlerini ele almak durumundayiz) tketim, mallari iin para
harcarsa, bu para ile bir iliigi kalmaz, bu para her lmlnn izledigi
yolu izler. Bu para kendisine, onu ancak metalarla, yani kendi meta-ser-
mayesi ile degierek dolaimdan ekip ikardigi takdirde geri dner.
Tm yillik meta-rnn (meta-sermayesinin) degeri, bylelikle de bu
sermayenin gelerinin herbiri, yani her bireysel metain degeri, kapitalisti
ilgilendirdigi kadariyla, degimeyen sermaye-degere, degien sermaye-
degere ve arti-degere blnebilir. Her bireysel metain (meta-rn
oluturan geler olarak) paraya evrilmesi, bu yzden, ayni zamanda,
tm meta-rnde bulunan arti-degerin belli bir kisminin paraya evril-
mesidir. Bu durumda, yleyse, arti-degerini paraya eviren, ya da ger-
ekletiren parayi onu tketim mallarina harcadiginda [sayfa 444| dolaima
srenin kapitalistin kendisi oldugu szcg szcgne dogrudur.
Kukusuz bu, bir zde sikkeler sorunu degil, kendi kiisel gereksinme-
lerini karilamak iin daha nce dolaima soktugu nakit paraya (ya da
bu paranin bir kismina) eit belli miktarda bir nakit para sorunudur.
Uygulamada bu, iki ekilde olur: Eger giriim, iinde bulunulan
yilda henz ailmi ise, kapitalistin bu iten elde edecegi hasilattan bir
kismini kendi kiisel tketimi iin kullanabilmesi iin epeyce bir sre-
nin, en azindan birka ayin gemesi gerekir. Ama bu yzden o, bir an
bile tketimine ara vermez. Kendisine hl bir arti-deger koparabilecegi
370
Kurl Murks
Kupilul ll
umuduyla bir para yatirimi (ya kendi cebinden ya da kredi araciligi ile
bir bakasinin cebinden olmasinin bir nemi yoktur) yapar; ama byle
yapmakla, daha sonra gerekleecek olan arti-degerin gereklemesi
iin bir dolaim aracini da yatirmi olur. Eger tersine, giriim, uzunca bir
sredir dzenle iliyorsa, demeler ve hasilat, btn yil boyunca farkli
vadelere dagilmi durumdadir. Ama tek bir ey, yani kapitalistin bekle-
digi tketim, kesintisiz devam eder, ve bu tketimin hacmi, aliilagelen
ya da tahmin edilen gelirin belli bir orani zerinden hesap edilir. Satilan
metain bir kismi ile birlikte, yilda retilecek arti-degerin bir kismi da
gerekleir. Ne var ki, eger btn yil boyunca, retilen metalardan, an-
cak, ierdikleri degimeyen ve degien sermayeyi yerine koymaya yete-
cek kadari satilirsa ya da eger fiyatlar, tm yillik meta-rnn satii ile,
yalnizca bu rnn ierdigi yatirilan sermaye-degeri ancak gerekletire-
bilecek lde dm olsaydi, o zaman, gelecekteki arti-degere bel
baglayarak yapilan para harcamasinin tahmini niteligi aika ortaya
ikmi olurdu. Eger bizim kapitalistimiz, baarisizliga ugrarsa, alacaklila-
ri ile mahkeme, kendisinin tahmini zel harcamalarinin, i hacmi ve
aliilagelen ya da normal olarak buna tekabl eden arti-deger hasilati ile
orantili olup olmadigini aratirir.
Tm kapitalist sinifi ilgilendirmesi bakimindan, dolaima, kendi
arti-degerinin gerekletirilmesi iin (ve ayni ekilde, degimeyen ve
degien sermayesinin dolaimi iin de) gerekli parayi, gene kendisinin
srmesi gerektigi konusundaki nerme, aykiri (c|cJox/ccl) grnmek
yle dursun, btn mekanizmanin zorunlu bir koulu olarak ortaya
ikar. nk burada yalnizca iki sinif vardir: yalniz kendi emek-gcne
sahip olan ii-sinifi ile toplumsal [sayfa 445| retim aralari ve para zerin-
de tekeli olan kapitalist sinif. Eger metalarin ierdigi arti-degerin gerekle-
mesi iin gerekli parayi ilk anda kendi kaynaklarindan yatiracak olan
ii-sinifi olsaydi, asil bu durum bir aykirilik (c|cJox) olurdu. Ama, bu
yatirimi, bireysel kapitalist, ancak, alici olarak hareket etmekle, tketim
mallarinin satin alinmasi iin para |c|ccmc/|c ya da, emek-gc ya da
retim araci olsun, retken sermayesinin gelerinin satin alinmasina
para yc|||mc/|c yapmaktadir. Kapitalist, kariliginda bir edeger almak-
sizin asla parasindan ayrilmaz. Dolaima, parayi, ancak, tipki bu dolaima
metalari srdg gibi sokar. Her iki durumda da, o, bunlarin dolaiminin
balangi noktasi gibi hareket eder.
Asil sreci iki durum gzlerden gizler:
1) Sanayi sermayesinin, |0ccc| se|mcyes/nin (bu sermayenin ilk
biimi daima paradir, nk tccar, tccar olarak, herhangi bir "rn"
ya da "meta" yaratmaz) |e c|c-se|mcyenin dolaim sreci ierisinde,
zel trde kapitalistler tarafindan kullanilan bir nesne olarak grnmesi.
2) Arti-degerin daima nce sanayi kapitalistinin elinde bulun-
masi zorunlu olan arti-degerin ortaya iki aralari olarak eitli katego-
rilere blnmesi ve bu kategoriler ile, sanayi kapitalisti diinda, toprak
37T
Kurl Murks
Kupilul ll
sahibinin (toprak ranti iin), tefecinin (faiz iin) vb., ayrica, hkmet ile
devlet memurlarinin, irat sahiplerinin vb. ortaya ikmalari. Bu takim,
sanayi kapitalistleri karisinda alicilar ve bu bakimdan, onun metalarini
paraya evirenler eklinde ortaya ikarlar; bunlar da, dolaima, |o c|-
|e* "para" srerler ve kapitalist bunu onlardan alir. Ne var ki, bunlarin bu
parayi aslinda hangi kaynaktan aldiklari ve durmadan almaya devam
ettikleri daima unutulur.
VI. KESM I'N DEGMEYEN-SERMAYES
48
imdi geriye, kesim I'deki 4.OOO. tutarinda degimeyen-sermaye-
nin tahlili kaliyor. Bu deger, bu miktar metain retilmesinde tketilen
retim aralarinin kesim I'deki meta-rnde yeniden ortaya ikan
degerine eittir. I'in retim srecinde retilmeyip bu srece bir nceki
yil boyunca sabit bir deger, kendi retim [sayfa 446| aralarinin bilinen deg-
eri olarak giren tekrar ortaya ikan bu deger, imdi, I'in meta kitlesinin
II. kategori tarafindan emilmeyen btn kisminda vardir. Ve bylece
I'deki kapitalistlerin eline kalan bu meta kitlesinin degeri, bunlarin tm
yillik meta-rnlerinin degerinin te-ikisine eittir. Belirli bir retim ara-
ci reten bireysel kapitalist szkonusu oldugunda unu syleyebiliriz: O,
kendi meta-rnn satmaktadir; bunu paraya evirmektedir. Bunu pa-
raya evirmekle o, ayni zamanda, rnn degerinin degimeyen kis-
mini da tekrar paraya evirmitir. Degerin paraya evrilen bu kismi ile,
bir kez daha diger meta saticilarindan retim aralari satin alir ya da,
rnnn degerinin degimeyen kismini, retken degimeyen-sermaye
ilevine yeniden devam edebilecegi maddi bir biime dntrr. Ama
imdi bu varsayim olanaksiz hale gelmektedir. I'in kapitalist sinifi, re-
tim araci reten kapitalistlerin toplamini iermektedir. stelik, bunlarin
eline birakilan 4.OOO degerindeki meta-rn, toplumsal rnn, bir
bakasi ile degiilmesi olanaksiz bir kismidir, nk yillik rnden
byle diger bir kisim geriye kalmamaktadir. Bu 4.OOO'in diinda geriye
kalan hepsi, elden ikartilmi durumdadir. Bir kisim, toplumsal tketim
fonu tarafindan emilmitir, bir diger kisim, kesim I ile degiebilecegi her
eyi zaten degiim yolu ile elden ikartmi bulunan kesim II'nin
degimeyen-sermayesini yerine koymak zorundadir.
Meta-rn I'in tamaminin, maddi biimi ierisinde, retim arala-
rindan, yani degimeyen-sermayenin maddi gelerinden ibaret oldugu-
nu animsayacak olursak, bu glk kolayca zlm olur. Daha nce
II'de tanik oldugumuz ayni olaya, burada da, ancak farkli bir grn
ierisinde gene rasliyoruz. II'nin durumunda btn meta-rn, tketim
mallarindan oluuyordu. u halde, bunun, cretler ve bu rnde bulu-
48
Buradan itibaren Elyazmasi II. -F.E.
* Kendi hesabina. -.
372
Kurl Murks
Kupilul ll
nan arti-degerin toplami ile llen bir kismi kendi reticileri tarafindan
tketilebilir. Burada, I durumunda ise, btn rn, retim aralarindan,
binalardan, makinelerden, gemilerden, ham ve yardimci maddelerden
vb. olumaktadir. Bunlarin bir kismi, yani bu alanda kullanilan degi-
meyen-sermayeyi yerine koyan kismi, bu nedenle, kendi maddi biimi
ierisinde, retken sermayenin bir gesi olarak hemen yeniden ilev
yapabilir. Dolaima girdigi zaman da, sinif I ierisinde dolaimda bu-
lunur. II'de, rnn bir kismi, kendi reticileri tarafindan ayni olarak
bireysel bir biimde tketildigi halde, [sayfa 447| I'de, rnn bir kismi,
kendi kapitalist retici1eri tarafindan ayni olarak retken bir biimde
tketilir.
I'in meta-rnnn 4.OOO
s
'ye eit kisminda, bu kategoride tketi-
len degimeyen sermaye-deger tekrar ortaya ikar ve bunu, derhal ret-
ken degimeyen-sermaye ilevini yeniden. balayabilecegi maddi bir
biim ierisinde yapar, II'de, 8.OOO degerindeki meta-rnn, degeri,
cretler c||| arti-degere eit (1.OOO'e eit) olan kismi, dogrudan dogruya
II'nin kapitalistleri ile emekilerinin bireysel tketimine geer, oysa te
yandan, bu meta-rnn (2.OOO'e eit) degimeyen-sermaye degeri,
II'deki kapitalistlerin retken tketimine tekrar giremez, ama bunun I ile
degiilerek yerine konmasi gereklidir.
I'de, tersine 6.OOO degerindeki meta-rnn, degeri, cretler ile
arti-degerin toplamina, eit (2.OOO'e eit) kismi, reticilerinin bireysel
tketimine gemez ve bunu, maddi biimi nedeniyle yapamaz. nce II
ile degiilmesi gereklidir. Bu rnn degerinin 4.OOO'e eit degimeyen
kismi, tersine, kapitalist sinif I, bir btn olarak alindiginda bu sinifin
degimeyen-sermayesinin ilevini hemen devam ettirebilecek maddi
bir biim ierisindedir. Bir baka deyile, kesim I'in tm rn, maddi
biimleri nedeniyle, kapitalist retim biimi altinda, ancak degimeyen-
sermayenin geleri olarak hizmet edebilecek kullanim-degerlerinden
olumaktadir. u halde, 6.OOO degerindeki bu rnn te-biri (2.OOO)
kesim II'nin degimeyen-sermayesini ve teki te-ikisi kesim I'in
degimeyen-sermayesini yerine koyar.
Degimeyen-sermaye I, u kadari demir ilerinde, u kadari k-
mr madenlerinde vb. olmak zere, retim aralarinin eitli retim
kollarina yatirilmi bulunan ok sayida farkli sermaye gruplarindan oluur.
Bu sermaye gruplarindan herbiri ya da bu toplumsal grup sermayeler-
den herbiri de, gene, u ya da bu sayidaki bagimsiz ilev yapan bireysel
sermayelerden oluur. nce, toplumun, rnegin 7.5OO degerindeki (bu,
milyonlar vb. anlamina da gelebilir) sermayesi, herbiri eitli sermaye
gruplarinin bileimidir; 7.5OO degerindeki toplumsal sermaye, herbiri zel
bir retim koluna yatirilmi bulunan ayri kisimlara blnmtr; toplumsal
sermaye-degerin, belirli retim kollarina yatirilan her kismi, maddi bii-
mi ynnden, kismen bu belirli retim alaninda gerekli retim arala-
rindan, kismen de bu giriim iin gerekli grlen ve buna gre egitilmi
373
Kurl Murks
Kupilul ll
bulunan, ve her bireysel retim alaninda [sayfa 448| yapilacak zgl i tr-
ne uygun den iblm ile eitli ekiller almi emek-gcnden oluur.
Toplumsal sermayenin her hangi bir belirli retim koluna yatirilmi bu-
lunan her kismi da, gene, bu alana yatirilmi bulunan ve bagimsiz olarak
ilev yapan bireysel sermayelerin toplamindan olumutur. Bu, her iki
kesime de, hem I'e ve hem de II'ye aynen uygulanir.
I'de kendi meta-rn biiminde tekrar ortaya ikan degimeyen
sermaye-degere gelince, bu, kismen, rn olarak iktigi belirli retim
alanina (ya da hatta bireysel giriime) retim araci olarak tekrar girer;
rnegin, tahil, tahil retimine, kmr, kmr retimine, demir, makine-
ler biiminde, demir retimine vb. tekrar girer.
Bununla birlikte, I'deki degimeyen sermaye-degeri oluturan kis-
mi rnler, kendi zel ya da bireysel retim alanina dogrudan dnme-
diklerine gre, bunlar, yalnizca yerlerini degitirirler. Bunlar, maddi biim-
leriyle, kesim I'in teki retim alanlarina geerler, oysa kesim I'in geri
kalan alanlarinin rn, bunlari ayni olarak yerine kor. Bu, rnlerin salt
bir yer degitirmesidir. Bunlarin tm, I'deki degimeyen-sermayeyi ye-
rine koyan etmenler olarak tekrar girerler, ancak I'in ayni grubu yerine
baka bir grubuna girerler. Burada, I'in bireysel kapitalistleri arasinda bir
degiim szkonusu olduguna gre, bu, degimeyen-sermayenin bir mad-
di biiminin, bu sermayenin baka bir maddi biimi ile, bir tr retim
aracinin, baka trdeki retim araciyla degiimidir. I'deki degimeyen-
sermayenin farkli bireysel kisimlarinin kendi aralarindaki bir degiimdir.
Kendi alanlarinda dogrudan retim araci eklinde hizmet etmeyen rn-
ler, kendi retim yerlerinden bir bakasina aktarilirlar ve bylece karilikli
olarak birbirlerinin yerlerini alirlar. Bir baka deyile (II'deki arti-deger
durumunda grdgmze benzer ekilde), I'deki her kapitalist, bu mik-
tar metadan, 4.OOO degerindeki degimeyen-sermayesindeki payi ile
orantili olarak, kendisi iin gerekli retim aralarini eker. retim, eger,
kapitalist olacagina, toplumsallatirilmi olsaydi, kesim I'in bu rnleri,
dzenli olarak, bu kesimin degiik kollarina yeniden-retim amalari
iin retim aralari olarak tekrar dagitilir, bir kisim, rn biiminde ikti-
gi retim alaninda dogrudan kaldigi halde, bir bakasi, teki retim
yerlerine geer ve bylece, bu kesimdeki eitli retim yerleri arasinda
srekli bir gidi-geli hareketine yol aardi. [sayfa 44D|
VII. HER K KESMDEK DEGEN-SERMAYE
VE ARTI-DEGER
Demek oluyor ki, yillik tketim maddeleri retiminin toplam deg-
eri, yil boyunca yeniden retilen degien sermaye-deger II, yeni retilen
arti-deger Il'nin (yani yil boyunca II tarafindan retilen degere eit olan)
ve yil boyunca yeniden retilen degien sermaye-deger I ve yeni reti-
len arti-deger I'in (yani yil boyunca I tarafindan yaratilan deger) top-
374
Kurl Murks
Kupilul ll
lamina eittir.
Basit yeniden-retim varsayimina gre, yillik tketim mallari re-
timinin toplam degeri, demek ki, yillik deger rne, yani yil boyunca
toplumsal emek tarafindan retilen toplam degere eittir; bunun zaten
byle olmasi gerekir, nk basit yeniden-retimde btn bu deger
tketilmektedir.
Toplam toplumsal ign iki kisma ayrilmitir: 1) Yil boyunca,
1.5OO
d
deger yaratan gerekli-emek; 2) 1.5OO
a
ek deger ya da arti-deger
yaratan arti-emek. Bu degerlerin toplami olan 8.OOO, yillik tketim mal-
lari retiminin degerine eittir 8.OOO. Yil boyunca retilen tketim mal-
larinin toplam degeri, bu nedenle, toplam toplumsal ign tarafindan o
yil boyunca retilen degere eittir, toplumsal degien-sermayenin deg-
eri ile toplumsal arti-degerin toplamina eittir, o yilin toplam yeni rn-
ne eittir.
Ama biz, bu iki deger byklgnn Il'deki metalarin toplam
degerine eit olduklari halde, bu tketim mallarinin, toplumsal retimin
bu kesiminde retilmediklerini biliyoruz. Bunlar, birbirlerine eittir, n-
k II'de tekrar ortaya ikan degimeyen sermaye-deger, I tarafindan
yeni retilen degere (degien-sermayenin degeri ile arti-degerin topla-
mina) eittir; bu nedenle, I
(d+a)
, II'nin rnnn, (kesim II'deki) reticile-
ri iin degimeyen sermaye-degeri temsil eden kismini satin alabilirler.
yleyse bu, II'deki kapitalistlerin rnlerinin degerinin bu kapitalistler
iin s+J+c'ya ayrildigi halde, toplum aisindan niin J+c'ya blnebi-
lecegini gstermektedir. Bunun tek nedeni, II
s
'nin burada, I
(d+a)
'ya eit
olmasi ve toplumsal rn oluturan bu iki kismin, degiim yoluyla maddi
biimlerini aralarinda degimeleri ve bylece de, bu dnmden son-
ra II
s
'nin bir kez daha retim aralari ve I
(d+a)
'nin tketim mallari bii-
minde var olmasidir.
Adam Smith'i, yillik rnn degerinin kendini, J+c'ya ayirdigini
dnmeye sevkeden ite bu durumdur. Bu, 1) ancak, yillik rnn
tketim mallarini ieren kismi iin dogrudur ve, [sayfa 45O| 2) bu toplam
degerin lI'de retildigi ve bu rnn degerinin, II'ye yatirilan degien-
sermayenin degeri ile, II'de retilen arti-degerin toplamina eit oldugu
anlaminda ise dogru degildir. Ancak, II
(s+d+a)
'nin II
(d+a)
+ I
(d+a)
'ya eit
oldugu anlaminda, ya da, Il
s
, I
(d+a)
'ya eit oldugu iin dogrudur.
Ayrica u sonular da ikar:
Toplumsal ign (yani ii-sinifinin tamaminin btn yil boyun-
ca harcadigi emek), her bireysel ign gibi, ancak iki kisma blnr,
gerekli-emek ile arti-emege; ve bu ign tarafindan retilen deger, do-
layisiyla ayni ekilde, kendisini, ancak iki kisma, yani degien-sermaye-
nin degerine, ya da emekinin kendini yeniden-retme aralarini satin
aldigi deger kismi ile, kapitalistin kendi bireysel tketimi iin harcayabi-
lecegi arti-degere ayirir. Ne var ki, toplum aisindan, toplumsal ignnn
bir kismi, salt, yen/ Je/meyen-se|mcyen/n 0|e|/m/ne, yani emek-sre-
375
Kurl Murks
Kupilul ll
cinde salt retim araci olarak ve bu nedenle de emek-srecinin yani
sira, degerin kendisini geniletme srecinde degimeyen-sermaye bii-
minde ilev yapmaya ayrilan rnlerin retimine harcanir. Varsayimimi-
za gre, toplam toplumsal ign, kendisini, 8.OOO degerinde bir
para-deger eklinde gstermekte ve bunun ancak te-biri ya da 1.OOO'i,
tketim mallari, yani kendisinde degien-sermayenin tm degeri ile to-
plumun tm arti-degerinin sonal olarak gerekletigi metalari imal eden
kesim Il'de retilmitir. Demek oluyor ki, bu varsayim geregince, top-
lumsal ignnn te-ikisi, yeni degimeyen-sermayenin retiminde
kullanilmaktadir. Kesim I'deki, bireysel kapitalistler ile emekiler aisin-
dan, toplumsal ignnn bu te-ikisi, tipki kesim lI'deki toplumsal
ignnn son te-biri gibi, yalnizca, degien-sermaye ile arti-degerin
toplaminin retimine hizmet ediyor; toplum ve ayni ekilde rnn kul-
lanim-degeri aisindan da, toplumsal ignnn bu te-ikisi, ancak,
retken tketim srecinde bulunan ya da bu srete tketilmi olan,
degimeyen-sermayenin kariligini retir. Bireysel aidan da bakildigin-
da, ignnn bu te-ikisi, ancak degien-sermayenin degeri ile, reti-
ci iin arti-degerin toplamina eit bir toplam deger retmekle birlikte,
cretlerin ya da arti-degerin harcanabilecegi herhangi bir kullanim-deg-
eri retmemektedir; nk bunlarin rnleri, retim aralaridir.
nce unu dikkate almak gerekir ki, ister I'de, ister II'de olsun,
toplumsal ignnn hi bir kismi, bu iki byk retim [sayfa 451| alaninda
kullanilan ya da ilev yapmakta olan, degimeyen-sermayenin degerinin
retimine hizmet etmez. Bu, ancak, 4.OOO I
s
+ 2.OOO II
s
'ye eit degimeyen
sermaye-degere ek olarak, 2.OOO I
(d+a)
+ 1.OOO II
(d+a)
'ya eit ek deger
retir. retim aralari biiminde retilmi olan yeni deger, henz degi-
meyen-sermaye degildir. Bunun, bu ilevi, ancak ilerde yapmasi d-
nlmtr.
II'nin tm rn tketim mallari kullanim-degeri olarak maddi
biimi ierisinde somut ekilde ele alinirsa, II tarafindan harcanan top-
lumsal ignnn te-birinin bir rndr. Bu, emegin kendi somut
biimi ierisindeki bu kesimde yapilan dokumacilik, firincilik. vb. gibi
ilerde harcanan emegin rndr; emek-srecinin znel bir gesi ola-
rak ilev yapmasi lsnde bu emegin bir rndr. II'deki bu rnn
degerinin degimeyen kismina gelince, bu, ancak yeni bir kullanim-de-
geri, yeni bir maddi biim ierisinde, tketim mallari biiminde tekrar
ortaya ikmaktadir; oysa daha nce, retim aralari biiminde mevcut-
tu. Bunun degeri, emek-sreci araciligi ile, eski maddi biiminden yeni
maddi biimine aktarilmitir. Ama rn-degerin 2.OOO'e eit bu te-
ikisinin Jee|/, II'nin bu yilki kendini geniletme srecinde retilmemitir.
Nasil ki, emek-sreci aisindan Il'nin rn, yeni ilev yapan can-
li emegin, ve bu srete kullanildigi varsayilan ve bu emegin, kendi nes-
nel koullari ierisinde oldugu ekilde kendini maddiletirdigi retim
aralarinin bir sonucu ise, kendini geniletme sreci aisindan da, II'nin
37
Kurl Murks
Kupilul ll
8.OOO'e eit bulunan rnnn degeri, toplumsal ignnn yeni ekle-
nen te-biri tarafindan retilen yeni bir deger (5OO
d
+ 5OO
a
= 1.OOO) ile,
burada incelenmekte olan II'nin imdiki retim srecinden nceki
gemi bir toplumsal ignnn te-ikisini ieren degimeyen bir deg-
erden olumaktadir. Il'nin rnnn degerinin bu kismi, bu rnn ken-
disinin bir kisminda ifadesini bulmaktadir. Bu kisim, 2.OOO degerinde bir
tketim mallari kitlesinde, ya da toplumsal ignnn te-ikisinde bu-
lunmaktadir. Bu, bu deger kisminin tekrar ortaya iktigi yeni kullanim-
biimidir. Tketim mallarinin 2.OOO II
s
'ye eit kisminin, I'in, I(1.OOO
d
+
1.OOO
a
)'sina eit retim aralari ile degiilmesi, demek ki, gerekte bu
yilin emeginin herhangi bir kismini oluturmayan ve bu yildan nce
geen toplam ignnn te-ikisinin, bu yil yeni eklenen ignnn
te-ikisi ile degiimini temsil ediyor. Bu yilin toplumsal ignnn te-
ikisi, ierisinde, bu yildan nce [sayfa 452| harcanan ve gereklemi olan
ignnn te-ikisinin nesneletigi bir yilda tketilen tketim madde-
lerinin degerinin bir kismi kariliginda degiilmeksizin, degimeyen-ser-
mayenin retiminde kullanilamaz ve, ayni zamanda, kendi reticileri
iin, degien sermaye-deger ile arti-degerin toplamini oluturamaz. Bu,
bu yilin ignnn te-ikisinin, bu yildan nce harcanan ignnn
te-ikisi kariliginda degiimi, bu yilin emek-zamaninin, geen yilin
emek-zamani ile bir degiimidir. Bu durum, toplumsal ignnn tama-
mina ait deger-rnn, bu ignnn te-ikisi, ierisinde, degien ser-
maye ya da arti-degerin gerekletirilebilecegi mallarin retiminden ok,
yil boyunca tketilen sermayenin yerine konmasi iin retim aralarinin
retiminde harcandigi halde kendisini nasil olup da, degien sermaye-
deger ile arti-degerin toplamina ayirabildigi konusundaki gizemi aik-
lamaktadir. Bunun en basit aiklamasi, I'deki kapitalistler ile emekilerin,
kendi rettikleri (ve tm yillik rnn degerinin dokuzda-ikisini olu-
turan), degien sermaye-deger ile arti-degerin toplamini gerekletirdik-
leri, II'nin rnnn degerinin te-ikisinin, salt degerleri ynnden, iin-
de bulunulan yildan nceki yilin toplumsal ignnn te-ikisinin rn
olmasidir.
I ve II'nin toplumsal rnnn toplami retim aralari ile tke-
tim mallari gerekte, bunlarin kullanim-degeri aisindan bakildiginda,
somut, maddi biimleri ierisinde, bu yila ait emegin rndr; ancak,
bu emegin kendisine, bir emek-gc harcamasi, deger yaratan bir emek
degil de, yararli ve somut bir emek gzyle bakildigi lde bu byledir.
Ve hatta, retim aralarinin kendilerini yeni rnlere, bu yilin rnlerine,
bunlarin zerinde ilem yaparak, salt kendilerine eklenen canli emek
araciligi ile evirmi bulunmalari anlaminda bile, bu ilk nerme dogru-
dur. Tersine, bu yilin emegi, kendisinden bagimsiz retim aralari ol-
maksizin, emek aletleri ile retim malzemeleri olmaksizin, kendisini
rnlere eviremezdi.
377
Kurl Murks
Kupilul ll
VIII. HER iK KESMDEK DEGMEYEN
SERMAYE
rnn D.OOO toplam degeri ile, bunun blndg kategorilerin
tahlili, bireysel bir sermaye tarafindan retilen degerin tahlilinden daha
byk bir glk gstermez. Tersine, bunlar zdetirler. [sayfa 458|
Burada yillik toplumsal rnn tamami, herbirisi bir yil olmak
zere toplumsal ignn kapsar. Bu ignlerinin herbirinin ifade
ettigi deger 8.OOO ve bylece toplam rnn ifade ettigi deger, 8 x 8.OOO'e,
yani D.OOO'e eittir.
Ayrica, imdi tahlil etmekte oldugumuz rnn bir yillik retim
srecinden nce, bu i zamaninin aagidaki kisimlari gemitir: Kesim
I'de (4.OOO degerinde bir rn ile) bir ignnn te-drd, kesim II'de
(2.OOO degerinde bir rn ile) bir ignnn te-ikisi olmak zere 6.OOO
degerinde bir rn ile, toplam iki toplumsal ign. te bu nedenle,
4.OOO I
s
+ 2.OOO II
s
= 6.OOO
s
, retim aralarinin degeri ya da toplumsal
rnn toplam degerinde tekrar ortaya ikan, degimeyen sermaye-
deger olarak boy gsterir.
stelik, kesim I'de yeni eklenen bir yillik toplumsal ignnn
te-biri, gerekli-emek, ya da, 1.OOO I
d
degien-sermayenin degerini ye-
rine koyan ve I tarafindan kullanilan emegin fiyatini deyen emektir.
Ayni ekilde, Il'deki bir toplumsal ignnn altida-biri, 5OO degerinde
gerekli-emektir. u halde, toplumsal ignnn yarisinin degerini ifade
eden, 1.OOO I
d
+ 5OO II
d
=1.5OO
d
, bu yil eklenen ve gerekli-emekten
oluan toplam ignnn ilk yarisinin deger ifadesidir.
Ensonu, kesim I'de, 1.OOO degerinde bir rn ile toplam ignnn
te-biri, arti-emektir; kesim II'de, 5OO degerinde bir rn ile ignnn
altida-biri arti-emektir. Bunlarin ikisi birlikte ek toplam ignnn teki
yarisini oluturur. Demek ki, retilen toplam arti-deger, 1.OOO I
a
+ 5OO II
a
,
yani 1.5OO
a
'ya eittir.
u halde:
Toplumsal rnn degerinin degimeyen sermaye kismi (s):
retim srecinden nce harcanan iki ign; deger ifadesi =
6.OOO.
Yil boyunca harcanan gerekli-emek (J):
Yillik retimde harcanan bir ignnn yarisi; deger ifadesi =
1.5OO.
Yil boyunca harcanan arti-emek (c):
Yillik retimde harcanan bir ignnn yarisi; deger ifadesi =
1.5OO.
Yillik emek tarafindan retilen degeri (J+c)= 8.OOO.
rnn toplam degeri (s+J+c) = D.OOO.
Demek ki, glk, bizzat toplumsal rnn degerinin tahlilinde
[sayfa 454| degil. Asil zorluk, toplumsal rnn Jee|/n/ oluturan kisimlar
378
Kurl Murks
Kupilul ll
ile bu degerin mcJJ/ gelerinin karilatirilmasinda ortaya ikiyor.
Degimeyen degerin salt yeniden ortaya ikan kismi, bu rnn,
0|e|/m aralarindan oluan kismina eittir ve bu kisim ierisine katilmi
durumdadir.
J+c'ya eit yillik yeni deger-rn, bu rnn, |0/e|/m mallarin-
dan oluan kisminin degerine eittir ve bu kisim ierisine katilmi du-
rumdadir.
Ama burada nemi olmayan istisnalar diinda, retim aralari ile
tketim mallari, tamamen farkli trden metalar, bsbtn farkli maddi
ya da kullanim-biiminde rnlerdir ve bu yzden de, birbirinden tama-
men farkli somut emek siniflarinin rnleridir. Geim aralarinin reti-
minde makine kullanan emek, makine imal eden emekten geni lde
farklidir. Deger ifadesi 8.OOO olan toplam yillik ignnn tamami, 8.OOO'e
eit tketim mallarinin retiminde harcanmi gibidir; 1.5OO
d
+ 1.5OO
a
'ya
eit olan bu 8.OOO, kendini, yalniz degien sermaye-deger ile arti-degere
bldg iin, degerin degimeyen kismi burada tekrar grnmemekte-
dir. te yandan, 6.OOO degerindeki degimeyen sermaye-deger, tketim
mallarindan tamamen farkli bir rnler sinifinda, yani retim aralarin-
da tekrar ortaya ikmaktadir, oysa gerekte, toplumsal ignnn hi
bir kismi bu yeni rnlerin retiminde harcanmami gibidir. Daha ok,
tm ign, yalniz, retim aralari degil tketim mallari biiminde so-
nu veren emek siniflarini ieriyor gibidir. Bu gizem, zaten aikliga
kavuturulmu bulunuyor. O yilin emeginin deger-rn, kesim II'nin
rnlerinin degerine, yeni retilen tketim mallarinin toplam degerine
eittir. Ama bu rnlerin degeri, yillik emegin tketim mallari retimi
alaninda (kesim II'de) harcanmi olan kismindan te-iki miktarinda
daha byktr. Yillik emegin ancak te-biri, bunlarin retiminde har-
canmitir. Bu yillik emegin te-ikisi, retim aralarinin retiminde, yani
kesim I'de harcanmitir. Bu sre ierisinde, I'de degien sermaye-deger
ile I'de retilen arti-degerin toplamina eit olmak zere yaratilan deger-
rn, II'de tketim mallari biiminde tekrar grnen II'nin degimeyen
sermaye-degerine eittir. Demek ki, bunlar, karilikli olarak degiilebilir
ve ayni olarak yerine konulabilir. II'nin tketim mallarinin toplam degeri,
bu nedenle, I ve II'nin yeni deger-rnlerinin [sayfa 455| toplamina, ya da
II
(s+d+a)
= I(
d+a)
+ II
(d+a)
'ya, u halde, o yila ait emegin J c||| c biiminde
rettigi yeni degerlerin toplamina eittir.
te yandan, retim aralarinin (I) toplam degeri, retim aralari
biiminde (I) ve tketim mallari biiminde (II) tekrar ortaya ikan
degimeyen sermaye-degerin toplamina eittir; bir baka deyile, toplu-
mun toplam rnnde tekrar ortaya ikan degimeyen sermaye-dege-
rin toplamina eittir. Bu toplam deger, deger olarak ifade edildiginde,
I'in retim srecinden nceki bir ignnn te-drd ile, II'nin retim
srecinden nceki bir ignnn te-ikisine, toplam, iki toplam ignne
eittir.
37
Kurl Murks
Kupilul ll
Yillik toplumsal rn ile ilgili glk, bu yzden, degerin degi-
meyen kisminin, bu degimeyen kisminin degerine eklenen ve tketim
mallariyla temsil edilen J+c yeni degerinden tamamen farkli bir rn-
ler sinifi retim aralari tarafindan temsil edilmesi olgusundan ileri
gelir. Bylece, deger aisindan, tketilen rn kitlesinin te-ikisinin,
toplum tarafindan retimleri iin herhangi bir emek harcanmaksizin,
yeni bir biim ierisinde ve yeni bir rn olarak tekrar bulundugu eklinde
bir grnt yaratilmaktadir. Oysa bireysel sermayede durum byle degi-
ldir. Her bireysel kapitalist, kendine zg retim aralarini bir rne
dntren, belirli somut trden bir emek kul1anmaktadir. rnegin bu
kapitalist bir makine yapimcisi olsun; yil boyunca harcanan degimeyen-
sermaye 6.OOO
s
, degien-sermaye 1.5OO
d
, arti-deger 1,5OO
a
rn D.OOO,
diyelim herbiri 5OO degerinde 18 makine olsun. Burada rnn hepsi,
ayni biimde, makineler biiminde bulunmaktadir. (Eger eitli trde
makineler retirse, her tr ayri hesaplanir.) Meta-rnn tamami, yil
boyunca makine yapiminda harcanan emegin sonucudur; bu, ayni tr
somut emekle, ayni retim aralarinin bir bileimidir. rnn degerinin
eitli kisimlari, bu nedenle, kendilerini ayni maddi biimde ortaya koy-
arlar: 12 makine 6.OOO
s
'yi ierir, 8 makine 1.5OO
d
'yi, 8 makine 1.5OO
a
'yi.
Ele alinan durumda, 12 makinenin degerinin 6.OOOs'ye eit olmasi, bu
12 makinede, yapimlari sirasinda harcanan emegin degil, yalnizca bu
makinelerin yapimlarindan nce harcanan emegin ona katilmi olmasin-
dan tr olmadigi aiktir. 18 makineye ait retim aralarinin degeri
kendiliginden bu 12 makineye dnm olmayip, bu 12 makinenin
degeri (4.OOO
s
+ 1.OOO
d
+ 1.OOO
a
'dan oluan degeri), 18 makinede bulu-
nan degimeyen-sermayenin toplam degerine eittir. Makine yapimcisi,
bu nedenle, 18 yeni [sayfa 456| makinenin yeniden-retimi iin gereksinme
duydugu bu harcanmi degimeyen-sermayesini yerine koymak iin 18
makineden 12'sini satmak zorundadir. Harcanan emek salt makinelerin
yapiminda kullanildigi halde, bunun tersi dnlseydi, durumun ai-
klanmasi olanaksizlairdi ve sonu yle olurdu: Bir yanda, 1.5OO
d
+
1.5OO
a
'ya eit 6 makine, te yanda, 6.OOO
s
tutan bir degerde, demir, ba-
kir, vidalar, kayilar vb. yani maddi biimleri ierisinde makinelerin re-
tim aralari; bildigimiz gibi, bireysel makine yapimcisi kapitalist, bunlari
kendisi retmez, dolaim sreci araciligi ile yerine koymak zorundadir.
Ve gene de ilk bakita, toplumun yillik rnnn yeniden-retimi bu
sama sapan biimde oluyormu gibi grnr.
Bireysel bir sermayenin, yani toplumsal sermayenin kendine ait
hayati olan ve bagimsiz ilev yapabilen her parasina ait rn, u ya da
bu trde maddi bir biime sahiptir. Burada tek koul, bu rnn, kendi-
sine, metalar dnyasinin dolaima muktedir bir yesi damgasini vuran
bir kullanim-biimine, bir kullanim-degerine gerekten sahip olmasidir.
rn olarak iktigi ayni retim srecine, retim araci olarak tekrar gire-
bilip girememesi nemsizdir ve raslantiya baglidir; bir baka deyile, bu
380
Kurl Murks
Kupilul ll
rnn degerinin, sermayenin degimeyen kismini temsil eden parasin-
in, degimeyen-sermaye olarak fiilen tekrar ilev yapabilecek maddi bir
biime sahip olup olmamasi nemsizdir ve raslantiya baglidir. Eger bu
maddi biime sahip degilse, rnn degerinin bu kismi, sati ve satinal-
ma yoluyla, kendi maddi retim gelerinin biimine tekrar evrilir ve
bylece degimeyen-sermaye, ilev yapabilecek maddi biim ierisinde
yeniden retilir.
Toplam toplumsal sermayenin rn iin ise durum byle degil-
dir. Yeniden-retimin btn maddi geleri, kendi maddi biimleri ie-
risinde, bu rnn kisimlarini oluturmak zorundadir. Sermayenin t-
ketilen degimeyen kismi, ancak, sermayenin rnde tekrar ortaya i-
kan tm degimeyen kisminin, gerekten degimeyen-sermaye ilevini
grebilecek yeni retim aralarinin maddi biimi ierisinde tekrar orta-
ya ikmasi lsnde toplam retim tarafindan yerine konulabilir. u
halde, basit yeniden-retim varsayildiginda, rnn, retim aralarin-
dan oluan kisminin degeri, toplumsal sermayenin degerinin degimeyen
kismina eit olmalidir.
Ayrica: Bireysel olarak dnldgnde kapitalist, rnn [sayfa 457|
degerinde, yeni eklenen emek araciligi ile yalnizca degien-sermayesi
ile arti-degerin toplamini retir, oysa, degerin degimeyen kismi rne,
bu yeni eklenen emegin somut niteligi nedeniyle aktarilir.
Toplumsal aidan dnldgnde, toplumsal ignnn, re-
tim aralarini reten, dolayisiyla bunlara yeni bir deger kattigi gibi, ya-
pimlari sirasinda tketilen retim aralarinin degerini de bunlara aktaran
kismi, kesim I ve II'nin her ikisinde eski retim aralari biiminde tke-
tilenin yerine konulmasi iin ayrilan yeni Je/meyen-se|mcyeJen baka
bir ey yaratmaz. Ancak, o, retken tketim iin ayrilan rn yaratir. Bu
rnn tm degeri, demek ki, degimeyen-sermaye olarak yeniden ilev
yapabilecek, degimeyen-sermayeyi kendi maddi biimi ierisinde an-
cak geri satin alabilecek ve bu nedenle, toplumsal aidan dnldgn-
de, kendisini ne degien-sermayeye ve ne de arti-degere ayritirabilecek
tek degerdir.
te yandan, toplumsal ignnn, tketim mallari reten kismi,
toplumsal yerine koyma sermayesinin herhangi bir kismini retmez.
Yalnizca o, maddi biimleri ierisinde, I ve II'deki, degien-sermayenin
degeri ile arti-degeri, gerekletirmeye ayrilan rnleri yaratir.
Toplum aisindan ele alindiginda ve bu nedenle, hem toplumsal
sermayenin ve hem de bireysel tketimin yeniden retilmesini kapsay-
an toplumun toplam rn dnldgnde, Proudhon'un burjuva ikti-
satilarindan kopya ettigi tavri benimseyerek, bu konuya, kapitalist retim
biimine sahip bir topluma, en ||oc, bir btn olarak bakildiginda, bu
kendisine zg tarihsel ve ekonomik niteligini sanki yitiriyormu gibi
bakmamaliyiz. Hayir, tam tersine. Bu durumda, biz, toplu haldeki kapi-
talistleri ele almak zorundayiz. Biraraya gelmi sermaye, btn bireysel
38T
Kurl Murks
Kupilul ll
kapitalistlerin ortaklaa sermaye stoklari gibi grnr. Bu anonim irketin,
teki pek ok anonim irketlerle ortaklaa, yani herkesin buraya ne
koydugunu bildigi halde, ondan ne alacagini |/|memes/J/|.
IX. ADAM SMTH, STORCH VE
RAMSAY'A TOPLU BAKI
Toplumsal rnn toplam degeri 6.OOO
s
+ 1.5OO
d
+ 1.5OO
a
olmak
zere, D.OOO'dir; yani 6.OOO'i retim aralarinin degerini yeniden ret-
mekte, 8.OOO'i de tketim mallarini. Toplumsal gelirin degeri [sayfa 458|
(J+c), demek ki, toplam rnn degerinin ancak te-birine ulamakta
ve tketicilerin tamami, emekilerde kapitalistlerde, toplam toplumsal
rnden, metalari, rnleri ancak bu te-bire ulaan miktar kadar e-
kebilirler ve kendi tketim fonlarina katabilirler. te yandan, 6.OOO, ya
da rnn degerinin te-ikisi; ayni yerine konulmasi gereken degi-
meyen-sermayenin degeridir. yleyse, bu miktarda retim aracinin te-
krar retim fonuna katilmasi gerekir. Storch, bunu, tanitlayamadigi halde,
esas olarak kabul etmektedir: "urasi aiktir ki, yillik rnn degeri, kis-
men sermayeye ve kismen de krlara blnmekte, ve yillik rnn de-
gerinin bu kisimlarinin herbiri, hem sermayesinin devami ve hem de t-
ketim fonunun yerinin doldurulmasi iin ulusun gereksinme duydugu
rnlerin satin alinmasinda dzenli olarak kullanilmaktadir. ... Bir ulus-
un se|mcyes/n/ oluturan rnler |0/e|/|eme:. (Storch, Cons/Je|c|/ons
s0| |c nc|0|e J0 |e|en0 nc|/onc|, Paris 1824, s. 184-185, 15O.)
Ne var ki, Adam Smith, bugne kadar inanilan bu akinlik verici
dogmayi, yalniz daha nce sz edilen biimiyle, yani toplumsal rnn
tm degerinin kendisini gelire, cretler c||| arti-degere, ya da, onun de-
yiiyle cretler c||| kr (faiz) c||| toprak rantina ayirdigini yaymakla kal-
madi, daha da popler biimiyle, |0/e|/c/|e|/n "eninde sonunda" ("0||/-
mc|e|y") reticilere 0|0n0n |0m Jee|/n/ demek zorunda olduklarini
da yayginlatirdi. Bu, bugne kadar, szde ekonomi politik bilimin, iyice
yerlemi beylik szlerinden, ya da, daha ok lmsz gereklerinden
birisidir. Bu, u akla yakin biimde bir rnekle anlatilmitir: Herhangi bir
mali, diyelim bir keten gmlegi alalim. nce, keten ipligi egiricisi, keten
yetitiricisine, ketenin tm degerini demek zorundadir; yani keten tohu-
munun, gbrenin, kullandigi hayvanlarin yemlerinin vb. degerini ve bir
de, bu keten yetitiricisine ait binalar, tarim aralari vb. gibi sabit serma-
yeden rne aktarilan deger kismini; ketenin retiminde denen cret-
leri; ketende nesneleen arti-degeri (kri, toprak rantini); ensonu, ketenin
retildigi yerden egrilecegi yere kadar olan taima giderlerini demeli-
dir. Ardindan, dokumaci, keten ipligi egiricisine, yalniz bu ketenin fiyati-
ni degil, makinelerin, binalarin vb. kisacasi sabit sermayenin ketene
aktarilan kisminin degerini de demelidir; ayrica, egirme srecinde tke-
tilen btn yardimci maddeler, iplikilerin cretleri, arti-deger vb. ve b-
382
Kurl Murks
Kupilul ll
tn bunlar, agarticiya, keten bezinin taima giderlerine [sayfa 45D| ve enso-
nu, kendisine yalnizca hammadde saglayan daha nceki btn retici-
lerin tm fiyatini demek zorunda olan gmlekiye kadar srer gider.
Gmlekinin elinde, kismen gmleklerin yapiminda, emek aletleri, yar-
dimci maddeler vb. biiminde tketilen degimeyen-sermayenin degeri
ve kismen de, gmlekilerin cretlerinin degeri ile gmlek imalatisinin
arti-degerinin toplamini buna ekleyen emek harcamasi araciligi ile, bir
deger eklemesi daha olur. imdi, diyelim: gmlekler biimindeki, bu
rnn tamami 1OO sterlin olsun ve bu miktar, toplum tarafindan gm-
leklere harcanan toplam yillik rnn degerinin bir kesiri olsun. Gmlek
tketicileri bu 1OO sterlini derler, yani gmleklerde, ierilmi bulunan
btn retim aralarinin degerini, cretlerin degerini ve keten yetitirici-
sinin, iplikinin, dokumacinin, agarticinin, gmlek imalatisinin ve btn
taiyicilarin arti-degerini derler. Bu, tamamiyla dogrudur. Bunu, aslinda
bir ocuk bile grebilir. Ne var ki, ardindan yle diyor: durum, teki b-
tn metalarin degerleri bakimindan da byledir. yle demesi gerekir-
di: durum, |0|0n |0/e|/m mc||c||n|n degeri ynnden, toplumsal rnn
tketim fonuna geen kisminin degeri ynnden, yani toplumsal r-
nn degerinin, gelir olarak harcanabilecek kismi bakimindan ite byle-
dir. Gerekten de btn bu metalarin degerlerinin toplami, bunlarda
tketilen btn retim aralarinin degeri (sermayenin degimeyen kis-
mi) ile, son eklenen emek tarafindan yaratilan degerin (cretler ile arti-
degerin toplaminin) toplamina eittir. u halde, bir btn olarak tketi-
ciler, bu tm degerler toplami iin deme yapabilirler, nk her birey-
sel metain degeri s+J+c'dan olutugu halde, tketim fonuna geen
btn metalarin degerlerinin toplami, en st dzeyinde alindiginda, an-
cak, toplumsal rnn, kendisini J+c'ya ayritiran kismina, bir baka
deyile, yil boyunca harcanan emegin, mevcut retim aralarina ekle-
digi degere, yani degimeyen-sermayenin degerine eit olabilir. Degime-
yen-sermayenin degerine gelince, bunun, toplumsal rnler kitlesinden
iki ynl biimde yerine kondugunu grm bulunuyoruz. nce, tke-
tim mallari reten II'deki kapitalistler ile bunlar iin retim araci reten
I'deki kapitalistler arasinda bir degiimle. Birisi iin sermaye olan, bir
bakasi iin gelirdir sznn kaynagi ite budur. Ne var ki, gerek du-
rum byle degildir. 2.OOO degerinde tketim mallari biiminde bulunan
2.OOO
s
, II'nin kapitalist sinifi iin, degimeyen bir sermaye-deger oluturur.
Bunlar, ite bu yzden, bu [sayfa 46O| degeri, rn, maddi biimi ierisinde
tketime ayrildigi halde, tketemezler. te yandan, 2.OOO I
(d+a)
I'e ait
kapitalist sinif ile ii-sinifinin rettigi cretler ve arti-degerdir. Bunlar
,retim aralarinin maddi biimi ierisinde, degerlerinin tketilmesi
olanaksiz eyler halinde bulunurlar. yleyse nmzde, 4.OOO tutarinda
bir degerler toplami var; bunun yarisi, szkonusu degiimden nce ve
sonra yalnizca, degimeyen-sermayenin yerini alir, teki yarisi ise ancak
geliri oluturur.
383
Kurl Murks
Kupilul ll
Sonra, kesim I'in degimeyen-sermayesi, kismen I'deki kapita-
listler arasinda degiim, kismen de her bireysel giriimdeki ayni yerine
koymalar ile, ayni olarak yerine konur.
Tm yillik rnn degerinin, en sonunda tketici tarafindan den-
mesi gerektigi eklindeki tmce, ancak, eger tketicinin birbirinden ok
farkli iki tr kapsadigi kabul edilseydi, dogru olurdu: bireysel tketiciler
ile retken tketiciler. Bununla birlikte, rnn bir kisminin, 0|e|/en
|//mJe tketilmesi gerektigi, rnn se|mcye o|c|c/ /|e| ycmcs|, ve
e|/| o|c|c/ |0/e|/|memes/ gerektigi anlamindan baka bir anlam taimaz.
Biz, eger, D.OOO'e eit toplam rnn degerini, 6.OOO
s
+ 1.5OO
d
+
1.5OO
a
eklinde bler ve 8.OOO
(d+a)
'ya yalniz gelir niteligi aisindan bakar-
sak, o zaman, tersine, degimeyen-sermaye ortadan kalkiyormu ve
sermaye, toplumsal bir ifadeyle, yalniz degimeyen-sermayeden
oluuyormu gibi gzkr. Bu yzden, aslinda 1.5OO
d
olarak grnen
sermaye, kendisini, toplumsal gelirin bir kismina, cretlere, ii-sinifinin
gelirine ayritirmi olur ve bylece de, sermaye niteligi yok olup gider.
Gerekten bu sonu Ramsay tarafindan ikartilmitir. Ona gre, ser-
maye, toplumsal aidan alindiginda, yalniz sabit sermayeden olumutur;
ama sabit sermaye ile, o, degimeyen-sermayeyi, bu retim aralari,
ister emek aletleri, ister hammadde, yari-mamul rn, yardimci mad-
deler vb. gibi emek malzemeleri olsun, retim aralarindan oluan bir
degerler toplamini kastediyor. Degien-sermayeye, o, dner sermaye
diyor: "Dner sermaye, yalnizca, emeklerinin rn tamamlanmadan
nce iilere verilmi olani geim aralarini ve teki gerekli nesneleri
ierir. ... Yalnizca sabit sermaye, dner [sermaye -.| degil, gerek an-
lamda bir ulusal gelir kaynagidir. ... Dner sermaye retimde dolaysiz
bir ge olmadigi gibi, onun iin esas bir ge de degildir, ama yalnizca,
halk yiginlarinin acinacak yoksulluguyla zorunlu hale gelmi bir servet
aracidir. ... Ulusal gr aisindan yalniz [sayfa 461| sabit sermaye, retim
maliyetinin bir gesini oluturur." (Ramsay, |.c., s. 28-26, css/m.) Ram-
say, sabit sermayeyi, ki bununla degimeyen-sermayeyi kastetmektedir,
u szckler ile daha aik olarak tanimlamaktadir: "Emegin" (yani her-
hangi bir meta zerinde harcanan emegin) "rnnn herhangi bir kis-
minin, sabit sermaye olarak varoldugu zaman sresi; yani bu kismin,
gelecekteki metalarin yaratilmasina yardim etmekle birlikte, eme//|e-
|/n |c/|m|c||n| sc|cmcJ|| biim ierisinde bulundugu zaman sresi."
(l|/J., s. 5D.)
Adam Smith'in degimeyen ve degien sermaye arasindaki ay-
rimla, sabit ve dner sermaye arasindaki ayrimi birbirine karitirmakla
yolatigi felaketi burada bir kez daha gryoruz. Ramsay'in degimeyen-
sermayesi emek aletlerini, dner sermayesi geim aralarini ieriyor.
Bunlarin her ikisi de, belli degerde metalardir. Bunlardan birisi, tekin-
den daha ok arti-deger yaratamaz.
384
Kurl Murks
Kupilul ll
X. SERMAYE VE GELR: DEGEN-SERMAYE
VE CRETLER
4D
Tm yillik yeniden-retimi, bir yilin tm rn, o yilin yararli eme-
ginin nndr. Ama bu toplam rnn degeri, bu degerin, yillik eme-
gin, o yil boyunca harcanan emek-gcnn katilmi oldugu kisminin
degerinden byktr. Bu yilin Jee|-0|0n0, bu dnem boyunca metalar
biiminde yeni yaratilan deger, 0|0n0n Jee|/nJen, btn yil boyunca
imal edilen metalar kitlesinin toplu degerinden kktr. Yillik rnn
toplam degerinden, bu rne o yil harcanan emek tarafindan eklenen
degerin ikartilmasi ile elde edilen fark, gerekte yeniden retilen bir
deger olmayip, yalnizca, yeni bir varlik biimi ierisinde tekrar meydana
ikan bir degerdir. Bu, daha nce varolan bir degerden yillik rne
aktarilan bir deger olup, o gemiteki yilin toplumsal emek-srecine
katilan degimeyen-sermayeyi oluturan gelerin sregenligine bagli ola-
rak, daha nceki ya da daha sonraki bir tarihe ait olabilir; dnyaya bir ya
da birka yil nce gelen retim aralarinin degerinden dogabilen bir
degerdir. Her ne olursa olsun bu, daha nceki yillardan, bu yilin rn-
ne aktarilan bir degerdir.
emamizi alalim. Buraya kadar incelenen gelerin I ile II arasin-
da ve II ierisinde degiiminden sonra durum: [sayfa 462|
I. 4.OOO
s
+ 1.OOO
d
+ 1.OOO
a
(son 2.OOO, II
s
'nin tketim mallarinda
gerekletirilmitir) = 6.OOO.
II. 2.OOO
s
. (I
(d+a)
ile degiim yoluyla yeniden-retilmitir)
+5OO
d
+5OO
a
= 8.OOO.
Degerler toplami =D.OOO.
Yil boyunca yeni retilen deger, yalniz J ve c'da ierilmektedir.
Bu yilin deger-rnnn toplami, bu nedenle, J+c'nin toplamina ya da,
2.OOO I
(d+a)
+ 1.OOO II
(d+a)
= 8.OOO'e eittir. Bu yilin rnnn geri kalan
btn deger kisimlari, yalnizca, yillik retimde tketilen daha nceki
retim aralarinin degerlerinden aktarilmi olan degerlerdir. imdiki yil-
lik emek, bu 8.OOO diinda herhangi bir deger retmemitir. Bu, onun
tm yillik deger-rnn temsil eder.
imdi, daha nce grdgmz gibi, 2.OOO
(d+a)
sinif II iin kendisi-
ne ait 2.OOO II
s
'yi, retim aralarinin maddi biimi ierisinde yerine koy-
ar. Demek ki, kategori I'de harcanan yillik emegin te-ikisi, II'nin
degimeyen-sermayesini, hem tm degeri ve hem de maddi biimi ile
yeni retmi oluyor. Toplum aisindan, yil boyunca harcanmi olan eme-
gin te-ikisi, kesim II'ye uygun den maddi, biim ierisinde gerek-
leen yeni degimeyen sermaye-degeri yaratmi oluyor. u halde, toplu-
mun yillik emeginin byk bir kismi, tketim mallarinin retiminde,
harcanan degimeyen-sermayenin degerini yerine koymak iin, yeni
4D
Bu blm, Elyazmasi VIII'den. -F.E.
385
Kurl Murks
Kupilul ll
degimeyen-sermayenin (retim aralari biiminde bulunan sermaye-
degerin) retiminde harcaniyor. Bu durumda, kapitalist toplumu, vahi
bir topluluktan ayiran ey, Senior'un
5O
dndg gibi, vahi insanin eme-
gini, zaman zaman, kendisine, gelire, yani tketim mallarina ayritirabilir
(degiilebilir) herhangi bir rn saglamayacak ekilde harcama ayricali-
gi ve zelligi degildir. Hayir, bu ayrim uradadir:
a) Kapitalist toplum, mevcut yillik emeginin ogunu, cretler ya
da arti-deger biiminde, gelire ayrimayacak, ama ancak sermaye ola-
rak ilev yapabilecek retim aralarinin (dolayisiyla, degimeyen-ser-
mayenin) retiminde kullanir.
b) Vahi insan, yay, ok, ta eki, balta, sepet vb. yaptigi [sayfa 468|
zaman, byle kullandigi zamanini, tketim mallarinin retiminde harca-
madigini ok iyi bilir, ama bylece, gereksinme duydugu retim arala-
rini biriktirmi olur, baka bir ey degil. stelik, bir vahi, zaman kaybina
hi kulak asmamakla, korkun bir ekonomik gnah ilemi oluyor, ve
Tylor'un
51
bize anlattigina bakilirsa, bir tek yay yapmak bazan btn bir
ay sryor.
Bazi ekonomi politikilerin, teorik glklerden, yani gerek i
bagintilarin birisi iin sermaye olanin bir bakasi iin gelir olmasi, ya da
bunun tersi gibi kavranilmasinda karilailan glklerden kendilerini
kurtarmak iin bavurduklari halihazir dnce ekli, ancak kismen dogru
olup, buna evrensellik niteligi verilir verilmez bsbtn yaniltici olmakta-
dir (ve bu nedenle, yillik yeniden-retim srecinde yer alan degiim s-
recinin tamaminin yanli anlailmasina ve dolayisiyla, kismen dogru olan
gerek temelin de yanli kavranmasina yolamaktadir).
imdi biz, bu anlayiin kismi dogruluguna dayanan gerek bagin-
tilari zetleyecegiz ve byle yapmakla bu bagintilar, konusundaki yanli
dnceler su yzne ikmi olacaktir.
1) Degien-sermaye, kapitalistin elinde sermaye olarak ve cretli-
iinin elinde gelir olarak ilev yapar.
Degien-sermaye, nce kapitalistin elinde, c|c-se|mcye biimin-
de bulunur; ve onunla, emek-gc satin alarak, c|c-se|mcye ilevini
yerine getirir. Kapitalistin elinde para biiminde kaldigi srece, para bii-
minde varolan belli bir degerden baka bir ey degildir; u halde, degien
degil, degimeyen bir byklktr. Emek-gcne evrilebilir olmasi ne-
deniyle ancak potansiyel bir degien-sermayedir. Ancak para-biimin-
den soyunduktan sonra, kapitalist srete, retken sermayenin bir kismi
olarak ilev yapan emek-gcne evrildikten sonradir ki, gerekten de-
gien sermaye halini alir.
5O
"Vahi insan, ok yaptigi zaman, bir i yapmi olur, ama tutumlu hareket etmi olmaz."
(Senior, P|/nc/es /onJcmen|c0x Je |'Econom/e Po|/|/q0e, trad. Arrivabene, Paris 1886, s. 842-
48.) "Toplum ne kadar ilerlerse, o kadar ok perhiz yapmayi gerektirir." (l|/J., s, 812.) (C/, 0cs
lc/|c|. Buch I, Kap. XXII. s. 1D.) [lc/|c|, Birinci Cilt, Yirmidrdnc Blm, nc Kesim, s.
685.|
51
E. B. Tylor, Resec|c|es /n|o |||e Ec||y l/s|o|y of Vcn//nJ. e|c.. London 1865, s. 1D8-DD.
38
Kurl Murks
Kupilul ll
lk kez, kapitalist iin, degien-sermayenin para-biimi olarak ilev
yapan c|c, imdi emekinin elinde, cretlerinin para-biimi olarak ilev
yapar, emeki bunu geim aralari kariliginda degiir; yani, kendisine
ait emek-gcnn srekli yinelenen satiindan elde edilen e|/|/n para-
biimi olarak ilem yapar.
Burada, alicinin, bu durumda, kapitalistin c|cs|n|n, saticinin, bu
durumda emek-gc saticisinin, emekinin eline getigi [sayfa 464| eklin-
deki basit olgudan baka bir ey grmyoruz. Bu, degien-se|mcyen/n,
kapitalist iin sermaye ve emeki iin gelir eklinde ifte bir olanak ie-
risinde ilev yaptigi bir durum degildir. nce kapitalistin elinde kendisi-
ne ait degien-sermayenin para biimi, yani potansiyel degien-sermaye
olarak bulunan ve sonra, kapitalist bunu emek-gcne evirir evirmez
emekinin elinde, sattigi emek-gcnn edegeri olarak hizmet eden
hep ayni c|cJ||. Ama, ayni paranin saticinin elinde, alicinin elindekin-
den baka bir yararli amaca hizmet etmesi olgusu, btn metalarin alim
ve satimina zg bir grntr.
PE (bu, PM'ye eittir) dolaim hareketi, kapitalist alici ynn-
den EP hareketi olan (bu, MP'ye eittir) paranin emek-gcne evril-
mesi, satici emeki ynnden emek-gc metainin paraya evrilmesi
sirasinda olup bitenlere dikkat etmeden, gzlerimizi yalnizca bunlar ze-
rine dikip kaldigimizda, en aik bir biimde grlecegi gibi, mazur g-
sterici iktisatilar, sorunu yanli bir tarzda sunmaktadirlar. yle diyorlar:
Ayni para burada iki sermayeyi gerekletiriyor; alici kapitalist para-
sermayesini, retken sermayesi ile birletirdigi canli emek-gcne e-
virmektedir; buna karilik satici, emeki kendisine ait metayi, emek-
gcn, gelir olarak harcadigi paraya evirmekte ve bu ona kendi emek-
gcn tekrar satma ve bylece onu devam ettirme olanagini sagla-
maktadir. Demek ki, emekiye ait emek-gc onun iin, kendisine srekli
gelir saglayan, meta-biimindeki sermayesini temsil etmektedir. Emek-
gc, gerekten onun (durmadan kendisini yenileyen, yeniden-reti-
len) malidir, ama onun sermayesi degildir. Bu, onun, satabilecegi ve
yaamak iin srekli satmak zorunda oldugu tek metadir ve ancak ali-
cinin, kapitalistin elinde sermaye (degien) olarak i grebilecek bir
metadir. Bir insanin, kendi emek-gcn, yani kendisini bir baka ada-
ma srekli satmak zorunda bulunmasi olgusu, bu iktisatilara gre, onun
bir kapitalist oldugunu tanitlar; nk bu adamin elinde sati iin srekli
olarak (bizzat) "metalar" bulunmaktadir. Bu anlamda, bir kle de, bir
bakasi tarafindan meta olarak bir defada ve temelli satildigi halde bir
kapitalisttir; nk, bu metain, i gren bir klenin sahip bulundugu
nitelik nedeniyledir ki, onu satinalan kendisini yalniz her gn yeniden
alitirmakla kalmaz, ona, srekli alimasini saglayan geim aralarini
da verir. (Bu noktada, Sismondi ve Say'i, Malthus'a yazilan mektuplarda
karilatiriniz.*) [sayfa 465|
2) Ve bylece, 1.OOO I
d
+1.OOO I
a
'nin 2.OOO II
s
kariliginda
387
Kurl Murks
Kupilul ll
degiiminde, bir taraf iin (2.OOO II
s
) degimeyen-sermaye olan, teki
tarafi iin, degien-sermaye ile arti-deger, yani genellikle gelir oluyor; ve
bir taraf iin degien-sermaye ile arti-deger, yani genellikle gelir olan ey
(2.OOO I
(d+a)
, digerleri iin degimeyen-sermaye halini aliyor.
nce, emeki aisindan balayarak, I
d
'nin II
s
kariliginda
degiimine bir gzatalim.
I'deki kolektif emeki, I'in kolektif kapitalistine kendi emek-gc-
n 1.OOO kariliginda satmitir; bu degeri, cretler biiminde denen
para olarak alir. Bu para ile II'den, ayni deger tutarinda tketim mallari
satin alir. Emeki, rnegin yukarda 4OO.** sayfada grdgmz gibi, 5OO
II
d
'nin degiiminde yaptigi ekilde kendi kapitalistinden satin almada
bulunsa bile, II'deki kapitalist, onun karisina, yalniz ve yalniz bir meta
saticisi olarak ikar. Bu metain, emek-gcnn iinden getigi dolaim
biimi, salt gereksinmelerin karilanmasi, tketim amaci iin yapilan
basit meta dolaiminin biimidir: M (emek-gc)PM (tketim mallari,
II'nin metalari). Bu dolaim hareketinin sonucudur ki, emeki, I'deki
kapitalist iin emek-gc olarak kendisini devam ettirir ve bu kendi
kendisini devam ettirmesinin srekli olmasi iin de, E (M)PM srecini
srekli yenilemek zorundadir. cretleri, tketim mallarinda
gerekletirilir, gelir olarak harcanir, ve ii sinifi bir btn olarak alinir-
sa, tekrar tekrar gelir eklinde harcanir.
imdi de, I
d
'nin II
s
kariliginda bu ayni degiime, bir de kapitalist
aisindan bakalim. II'nin tm meta-rn, tketim mallarindan, yani
yillik tketime girmek zere ayrilan eylerden, u halde, birisine ait, bu
durumda I'deki kolektif emekiye ait, gelirin gereklemesinde hizmet
etmek zere ayrilan rnlerden olumaktadir. Ama, II'deki kolektif ka-
pitalist iin, kendisine ait meta-rnn 2.OOO'e eit bir kismi, imdi, ret-
ken sermayesinin degimeyen sermaye-degerinin metalara evrilmi
biimidir. Bu retken sermayenin, bu meta-biiminden tekrar bir ret-
ken sermayenin degimeyen kismi olarak hareket edebilecegi maddi
biimine yeniden evrilmesi gerekir. Buraya kadar II'deki [sayfa 466| kapita-
listin yaptigi ey, metalar (tketim mallari) biiminde yeniden-retilmi
bulunan kendi degimeyen sermaye-degerinin (1.OOO'e eit) yarisini I'deki
emekilere satmak suretiyle tekrar para biimine evirmekten ibarettir.
u halde, degimeyen sermaye-deger II
s
'nin birinci yarisina evrilmi
bulunan degien-sermaye I
d
degil, I iin emek-gc degiiminde para-
sermaye olarak ilev yapan ve bylece emek-gc saticisinin eline geen
paradir, ve bu, emek-gc saticisi iin sermayeyi degil para biiminde
geliri temsil eder, yani tketim mallarinin satin alinmasinda bir ara
olarak harcanir. Bu arada, I'deki emekilerden II'deki kapitalistlerin eli-
* Marx, 1. B. Say'in le||e|s V. Vc|||0s s0| J///e|en|s s0/e|s J'econom/e o|/|/q0e, no|cmmen|
s0| |es cc0ses Je |c s|cnc|/on ene|c|e J0 comme|ce, Paris 182O, adli yapitini sylemek istiyor.
-EJ.
** Bu yapitin 428. sayfasi. -EJ.
388
Kurl Murks
Kupilul ll
ne geen 1.OOO tutarindaki para, II'nin retken sermayesinin degimeyen
gesi olarak ilev yapamaz. O, imdilik, yalnizca, degimeyen-sermaye-
nin sabit ya da dner kismina dnecek olan meta-sermayesinin para-
biimidir. Bylece, II, metalarinin alicisi olan I'deki emekilerden almi
oldugu para ile, I'den, 1.OOO tutarinda retim araci satin alir. Degimeyen
sermaye-deger II, bu ekilde, kendi toplam tutarinin yarisi lsnde,
maddi biimi ierisinde yenilenmi, bir kez daha retken sermaye II'nin
bir gesi olarak ilev yapabilecek hale gelmitir. Bu rnekte, dolaim,
MPM yolunu izlemitir: 1.OOO degerinde tketim mallari 1.OOO tuta-
rinda para 1.OOO degerinde retim araci.
Ama, MPM, burada, sermayenin hareketini temsil eder. M,
emekilere satildiginda, P'ye evrilmi ve bu P, retim aralarina
evrilmitir. Bu, metalarin, bu metain yapildigi maddi gelere yeniden
evrilmesidir. te yandan, kapitalist II'nin, I karisinda yalniz bir meta
alicisi olarak hareket etmesi gibi, kapitalist I de, II karisinda yalniz bir
meta saticisi gibi hareket eder. Balangita I, degien-sermaye olarak
ilev yapmak zere ayrilan para eklinde bulunan 1.OOO ile, 1.OOO dege-
rinde emek-gc satin almitir. Demek ki, para biiminde harcanan
1.OOO
d
kariliginda bir edeger almitir. Bu para, imdi, II'den yaptigi
satin almalarla bunu harcayan emekiye aittir. Bylece, II'nin kasasinin
yolunu tutan bu parayi, I, artik, ayni degerde meta satmak suretiyle
tekrar buradan alip ikartmaksizin ele geiremez.
nce I'in elinde, degien-sermaye olarak ilev yapacak olan 1.OOO
tutarinda belli bir miktar para vardi. Para, bu ilevleri, ancak, ayni deger-
de emek-gcne evrilmekle yapar. Ama emeki, ona, retim sreci-
nin bir sonucu olarak, 6.OOO degerinde bir meta, kitlesi (retim aralari)
saglamitir ve bunun altida-biri, [sayfa 467| yani 1.OOO'i para olarak yatirilan
sermayenin degien kisminin edegeridir. Bu degien sermaye-deger,
imdi, bu meta-biimi ierisinde, degien-sermaye olarak daha nce
para biimi ierisinde oldugundan fazla ilev yapamaz. Bu ilevi, ancak,
canli emek-gcne evirdikten sonra, ve ancak bu emek-gc retim
srecinde ilev yaptigi srece yerine getirir. Degien sermaye-deger para
biimindeyken, ancak potansiyel degien-sermayeydi. Ne var ki, dogru-
dan emek-gcne evrilebilir bir biim ierisindeydi. Ayni degien ser-
maye-deger, meta biimindeyken henz potansiyel para-degerdir ve
ancak bu metalarin satii, ve bu nedenle, II'nin 1.OOO kariliginda I'den
metalar satin almasi sonucudur ki, ilk para-biime dnm olur. Dolaim
hareketi burada yledir: 1.OOO
d
(para)1.OOO degerinde emek-gc
metalar eklinde 1.OOO (degien-sermayenin edegeri)1.OOO
d
(para);
u halde, PM ... MP (PE ... MP dolaimina eit.) M ... M arasinda,
araya giren retim srecinin kendisi, bu dolaim alanina dahil degildir.
Yillik yeniden-retime ait eitli gelerin karilikli degiiminde, bu
degiim, retken sermayenin btn gelerinin, hem degimeyen ve hem
de degien gelerinin (emek-gcnn) yeniden-retimini ierdigi hal-
38
Kurl Murks
Kupilul ll
de, bu sre ortaya ikmaz. Bu degiime katilan herkes, ya alici, ya da
satici, ya da her ikisi olarak grnr. Emekiler yalniz meta alicilari,
kapitalistler, bir alici, bir satici olarak, ve belli sinirlar ierisinde, ya yalniz
meta alicilari ya da yalniz meta saticilari olarak ortaya ikarlar.
Sonu: I, bir kez daha, sermayesinin degien deger-gesine, dogru-
dan emek-gcne evrilebilir para-biiminde sahip olmaktadir; yani bu
degien sermaye-degere, retken, sermayesinin degien bir gesi ola-
rak gerekten yatirabilecegi biricik biim ierisinde sahip olmaktadir.
Buna karilik, emeki, tekrar meta alicisi olarak hareket etme olanagina
kavumadan nce, yeniden, bir meta saticisi, yani kendisine ait emek-
gcnn saticisi olarak hareket etmek zorundadir.
Kategori II'deki degien-sermayeyi (5OO II
d
) ilgilendirdigi kada-
riyla,ayni sinifa ait kapitalistler ile emekiler arasindaki dolaim sreci
dolaysiz olarak yer alir, nk biz, buna, kolektif kapitalist II ile kolektif
ii II arasinda yer aliyormu gzyle bakiyoruz.
Kolektif kapitalist II, ayni degerde emek-gc satin almak iin
5OO
d
yatiriyor. Bu durumda, kolektif kapitalist bir alici, kolektif [sayfa 468|
emeki bir saticidir. Bunun zerine, emeki, emek-gcnn satii ile-
miyle, kendi rettigi metalarin bir kisminin alicisi olarak ortaya ikar.
Burada, kapitalist, bu nedenle bir saticidir. Emeki, kapitaliste, kendi
emek-gcnn satin alinmasinda denen parayi, II'de retilen meta-
sermayenin bir kismi, yani metalar eklinde 5OO
d
araciligi ile yerine koy-
mu oluyor. Kapitalist, emek-gcne evrilmeden nce para biiminde
sahip oldugu ayni J'ye, imdi metalar biiminde sahip bulunmaktadir,
oysa buna karilik, emeki, kendi emek-gcnn degerini para olarak
gerekletirmitir ve imdi, o da, bu parayi, kendisi tarafindan retilen
tketim mallarinin satin aldigi kisminda, kendi geliri olarak kendi tketi-
minde demek zere harcayarak gerekletirir. Bu, emekinin, para
biimindeki gelirinin, kendi rettigi metalarin bir kismi kariliginda, yani
kapitaliste ait 5OO
d
kariliginda degiilmesidir. Bu yoldan, bu para, kapi-
talist II'ye, degien-sermayesinin para-biimi olarak dnmektedir. Gel-
irin degerinin para biiminde, bir edegeri, burada, degien sermaye-
degeri, metalar, biiminde yerine koymaktadir.
Kapitalist, emekiye emek-gcnn satin alinmasinda dedigi
parayi, edeger miktarda metalari ona sattigi zaman ondan geri almak-
la, servetini artirmi olmaz. Eger emekiye nce emek-gcn satin
aldigi iin 5OO demi olsa, sonra da ek olarak, emekilerin onun iin
retmi olduklari, 5OO degerinde bir metalar kitlesini bunlara bedava
vermi olsa, emekiye iki kez 5OO degerinde deme yapmi olurdu.
Tersine, eger emeki, kapitalist iin 5OO degerinde emek-gcnn fiyati
kariliginda 5OO degerinde metalar biiminde bir edeger retmi olsa,
kapitalist, bu aliveriten ncekinden daha iyi durumda olmazdi. Ama
emeki, 8.OOO degerinde bir rn yeniden-retmitir. Emeki, rnn
degerinin degimeyen kismini, yani rnde tketilen 2.OOO degerindeki
30
Kurl Murks
Kupilul ll
retim aracinin degerini yeni bir rne evirerek aynen korumutur. Bu
degere, bir de, 1.OOO
(d+a)
degerinde belli bir deger eklemitir. (Kapitalis-
tin, para olarak 5OO'n geri akii ile arti-deger kazanarak zenginletigi
konusundaki dnce, bu blmn XIII. kesiminde ayrintilari ile gste-
rildigi gibi, Destutt de Tracy tarafindan gelitirilmitir.)
Emeki II tarafindan, .5OO degerinde tketim nesnesi satin alin-
masiyla kapitalist II nce metalar biiminde sahip bulundugu 5OO II'nin
degerini, balangita yatirdigi biimde, para [sayfa 46D| olarak tekrar elde
etmi olur. Bu aliveriin dogrudan sonucu, baka herhangi bir meta
satiinda oldugu gibi, belli bir degerin, metalar biiminden para biimi-
ne evrilmesidir. Paranin bylece kendi iki noktasina dogru yaptigi
geriye akita da, yle zel bir yan yoktur. Kapitalist II de, eger, para bii-
minde 5OO ile, kapitalist I'den metalar satin almi olsaydi, ve sonra da
kapitalist I'e 5OO tutarinda metalar satsaydi, bu 5OO, ayni ekilde, kendi-
sine para biiminde dnerdi. Para biimindeki bu 5OO'lk miktar, an-
cak, bir metalar kitlesinin (1.OOO) dolaimina hizmet etmi olur ve daha
nce aiklanan yasa geregince, bu para, bu miktar metai degiim amaci
ile dolaima sokan kimseye dnm olurdu.
Ne var ki, kapitalist II'ye para olarak geri akan 5OO, bir ve ayni
zamanda, para-biimde yenilenmi. potansiyel degien-sermayedir. Bu,
niin byledir Para ve bu nedenle para-sermaye, salt emek-gcne
evrilebilir oldugu iin byledir ve o lde potansiyel degien-sermay-
edir. 5OO sterlinin para olarak kapitalist II'ye dnmesine, emek-gc
II'nin pazara dnmesi elik eder. Bunlarin her ikisinin karit kutuplara
dnmesi yani ayni zamanda para biimindeki 5OO'n yalniz para olarak
degil, para-biimde degien-sermaye olarak da tekrar ortaya ikii bir
ve ayni srece baglidir. 5OO'e eit paranin kapitalist II'ye dnmesinin
nedeni, II'deki emekilere, 5OO miktarinda tketim mallari satmi ol-
masidir, yani bu emekinin cretlerini, kendisinin ve ailesinin ve byle-
ce de kendi emek-gcnn devami iin harcamasidir. Yaamini sr-
drebilmesi ve tekrar meta alicisi olarak hareket edebilmesi iin, emek-
gcn tekrar satmak zorundadir. Para olarak 5OO'n kapitalist II'ye
dn, bu yzden, ayni zamanda, para olarak 5OO ile satin alinabilir bir
meta niteligi ierisinde, emek-gcnn bir geri dn ya da ayni yerde
kalmasi ve bylece, para biimindeki 5OO'n, potansiyel degien-ser-
maye olarak bir geriye dndr.
Lks mallar reten, II[b| kategorisine gelince, J (II[b|)
d
halinde
durum ayni I
d
'de oldugu gibidir. II[b|'deki kapitalistler iin, degien-
sermayelerini para biiminde yenileyen para, bunlara II[a|'daki kapita-
listler araciligi ile dolambali bir yoldan geri akmaktadir. Bununla birlikte,
emekilerin kendi geim aralarini dogrudan emek-glerini sattiklari
kapitalist reticilerden satinalmalari, ya da ancak aracilik yoluyla, bu
parayi, dolambali bir yoldan bu birincilere geri dndren bir baka ka-
tegorideki [sayfa 47O| kapitalistlerden satin almalari arasinda bir fark vardir.
3T
Kurl Murks
Kupilul ll
i-sinifi kiti kitina yaayan insanlar olduklari iin, ellerinde para bulun-
dugu srece satin alabilirler. Ama durum, rnegin, 1.OOO II
s
'nin 1.OOO I
d
ile degiiminde oldugu gibi, kapitalistler iin farklidir. Kapitalistler kiti
kitina yaayan insanlar degildir. Onun iin itici g, sermayesinin en
byk lde kendi kendini geniletmesidir. Eger akla gelebilecek her-
hangi bir durum, kapitalist II'ye, degimeyen-sermayesini derhal yenile-
mek yerine, parasini ya da bu paranin hi degilse bir kismini bir sre
iin elinde tutmasinin daha byk bir yarar saglayacagi izlenimini veri-
yorsa, 1.OOO II
s
'nin (para olarak) I'e dn, ve bylece 1.OOO
d
'nin tekrar
para biimine gelmesi de gecikir; ve kapitalist I, ancak yedek akesin-
den bir kismini elden ikartarak iini ayni lekte srdrebilir; ve, genel
bir deyile, degien sermaye-degerin para biiminde geriye akiindaki
abukluk ya da yavalik dikkate alinmaksizin, iin kesintisiz srp gide-
bilmesi iin, para biiminde yedek bir sermayeye gereklilik vardir.
O yilin yillik yeniden-retiminin eitli gelerinin degiimi ara-
tirilmasi gerektiginde, bir nceki yilin, zaten sonuna eriilmi bulunan
yilin emeginin sonularinin da aratirilmasi gerekir. Bu yillik rnde so-
nulanmi bulunan retim sreci geride kalmitir; rnne katilmi ge-
miin bir eyidir bu, ve, retim srecinden nce gelen ya da ona paralel
olan dolaim srecinde, potansiyel degien-sermayenin gerek degien-
sermayeye evrilmesinde, yani emek-gcnn alim ve satiminda, bu
daha da ok byledir. Emek-pazari, imdi nmzdeki durumda ol-
dugu gibi, artik meta-pazarinin bir kismi degildir. Emeki, burada, yal-
niz, emek-gcn satmi olmakla kalmiyor, arti-degerin diinda, bir de,
emek-gcnn fiyatinin bir edegerini, metalar biiminde ikmal etmi
de oluyor. stelik o, cretini cebine koymutur, bir meta (tketim mal-
lari) alicisi olarak yalnizca degiim sirasinda boy gsterir. te yandan,
yillik rnn yeniden-retimin btn gelerini iermesi, retken ser-
mayenin btn gelerini, her eyden ok da en nemli gesi olan degi-
en-sermayesini yerine koymasidir. Ve grdgmz gibi, aslinda, degien-
sermaye bakimindan degiimin sonucu udur: cretlerini harcamak,
satin alinan metalari tketmek suretiyle, meta alicisi olarak emeki ken-
di emek-gcn satmak zorunda bulundugu bu biricik metaini devam
ettirir ve yeniden-retir. Tipki, kapitalist tarafindan, emekinin [sayfa 471|
emek-gcnn satin alinmasina yatirilan paranin kendisine geri dnme-
si gibi, emek-gc de, para kariliginda degiilebilir bir meta niteligi ie-
risinde emek-pazarina geri dner. zel olarak ele alinan 1.OOO I
d
rne-
ginde sonu udur ki, I'deki kapitalistler, para olarak, 1.OOO
d
'yi ellerinde
bulundururlar ve I'deki emekiler bunlara emek-gc olarak 1.OOO arze-
derler ve bylece I'deki tm yeniden-retim sreci yenilenebilir. Bu,
degiim srecinin bir sonucudur.
te yandan, I'deki emekilerin cretlerinin harcanmasi, ll'de 1.OOO
s
tutarinda tketim mallarim serbest birakmi, bunlari meta-biimden para-
biime dntrmtr. Kesim II, bunlari, I'den 1.OOO
d
'ye eit rnetalar
32
Kurl Murks
Kupilul ll
satin almak suretiyle, kendi degimeyen-sermayesinin maddi biimine
tekrar evirmi ve bylece I'e, degien-sermayesinin degerini para-biim-
de tekrar geri vermitir.
I'e ait degien-sermaye, yillik rnn degiiminde ya hi kendisi-
ni gstermeyen ya da yle byle grnebilen bakalaimdan geer.
1) lk biim, ayni degerde emek-gcne evrilmi olan para ola-
rak 1.OOO I
d
'dir. Bu evrilme, kendisini, I ile II arasindaki meta degiiminde
ortaya koymaz, ama, sonucu, ii-sinifi I, para olarak 1.OOO ile, meta sati-
cisi II'nin karisina ikmasi olgusunda grlr; tipki ii-sinifi II'nin para
olarak 5OO ile, meta biiminde 5OO II
d
'nin sahibi meta saticinin karisina
ikmasi gibi.
2) kinci biim, degien-sermayenin gerekten degitigi, degien-
sermaye biiminde ilev yaptigi, deger yaratici kuvvetin, kendisiyle degi-
ilen belli bir degerin yerinde grndg biricik biimdir, ve tamamiyla
arkamizda kalmi bulunan retim srecine aittir.
8) Degien-sermayenin, retim srecinin sonucunda, degien-ser-
maye olarak kendisini ortaya koydugu nc biim, yillik deger-rn-
dr ve I. halde 1.OOO
d
c||| 1.OOO
a
'ya, yani 2.OOO I
(d+s)
'ya eittir. Para olarak
kendi ilk 1.OOO degeri yerine imdi bu miktarin iki kati bir deger, yani
metalar biiminde 2.OOO vardir. Metalar biiminde 1.OOO tutarinda degien
sermaye-deger, bu nedenle, retken sermayenin bir gesi olarak degien-
sermayenin rettigi degerin ancak yarisidir. Metalar biiminde 1.OOO I
d
, I
tarafindan balangita yatirilan ve toplam sermayenin degien kismi ol-
masi dnlen 1.OOO
d
'nin para olarak tam bir edegeridir. Ama, [sayfa 472|
metalar biiminde bunlar, ancak potansiyel paradirlar (satilana kadar
fiilen para halini alamazlar) ve dogrudan degien para-sermaye olmalari
daha da az szkonusudur. Bunlar, en sonunda, 1.OOO I
d
metainin II
s
'ye
satilmasiyla ve emek-gcnn, satin alinabilir bir meta, para olarak
1.OOO'in degiilebilecegi bir madde olarak erken yeniden ortaya ikii
ile, degien para-sermaye halini alirlar.
Btn bu dnmler sirasinda kapitalist I, bu degien-sermaye-
yi srekli elinde tutar: 1) nce para-sermaye olarak; 2) sonra, retken
sermayesinin bir gesi olarak; 8) daha sonra, meta-sermayesinin deger-
inin bir kismi olarak, dolayisiyla meta-deger biiminde; 4) ensonu bir
kez daha, degiilebilecegi emek-gc ile tekrar kari kariya gelmi olan
para olarak. Emek-sreci boyunca kapitalist, degien-sermayeye, belli
byklkte bir deger olarak degil, aktif deger yaratici emek-gc olarak
sahiptir. Ne var ki, kapitalist, emekiye, onun emek-gc belirli bir sre
iin ilemedike asla demede bulunmadigindan kapitalistin elinde, ona
deme yapmadan nce, zaten bu emek-gcnn kendisinin yerine ge-
mek zere yarattigi deger c||| arti-deger bulunmaktadir.
0e/en-se|mcye Jc/mc 0 yc Jc |0 |//mJe /c/|c|/s|/n e|/nJe
/c|J|| //n, |0n0n |e||cn/ |/| //mse //n /enJ/s/n/ 0 yc Jc |0 yo|Jcn
e|/|e e|/|J// /JJ/c eJ/|eme:. Tersine, metalar biiminde 1.OOO I
d
,
33
Kurl Murks
Kupilul ll
degimeyen-sermayesinin yarisini aynen yerine koydugu II'ye satii ile
kendisini paraya evirir.
Kendisini gelire ayritiran ey, degien-sermaye I ya da para ola-
rak 1.OOO
d
degildir. Bu para, emek-gcne evrilir evrilmez, degien-
sermaye I'in para biimi olarak ilev yapmaktan ikar; tipki herhangi bir
meta alicisina ait paranin, bunu, baka herhangi bir saticinin metai karili-
ginda degimesi zerine artik kendisine ait bir eyi temsil etmekten ik-
masi gibi. cret olarak alinan paranin, ii-sinifinin elinde ugradigi de-
giiklik, degien-sermayenin evrilmesi degil, paraya evrilmi emek-
glerinin degerinin evrilmesidir; tipki, emekinin yarattigi degerin (2.OOO
I
(d+s)
evrilmesinin yalnizca kapitaliste ait bulunan ve emekiyi ilgilendir-
meyen bir metain evrilmi olmasi gibi. Bununla birlikte, kapitalist, ve
ondan da fazla teorik yorumcusu ekonomi politiki, emekiye denen
paranin, hl onun, yani kapitalistin parasi oldugu dncesinden ken-
dilerini ancak byk bir glkle [sayfa 478| kurtarabilmektedirler. Bu kapi-
talist, eger bir altin reticisi ise, degerin degien kismi yani emegin sa-
tin alinma fiyatini yerine koyan metalar biimindeki edeger kendisini
dogrudan para biiminde ortaya koyar ve dolambali bir geriye aki yo-
lu izlemeksizin degien para-sermaye olarak yeniden ilev yapabilir. Ama,
II'deki emekiyi ilgilendirdigi kadariyla lks mallar reten emeki diin-
da 5OO
d
, emekinin tketimi iin ayrilan metalar eklinde bulunur ve
kolektif emeki olarak kabul edilen emeki bunlari, kendi emek-gc-
n sattigi ayni kolektif kapitalistten dogrudan tekrar satin alir. Sermaye-
deger II'nin degien kismi, maddi biimini ilgilendirdigi kadariyla,
ogunlugu ii-sinifinin tketimine ayrilan tketim mallarindan oluur.
Ama, emeki tarafindan bu biim ierisinde harcanan degien-sermaye
degildir, bu tketim mallari ierisinde onun gereklemesiyle, kapitali-
stin para-biimi ierisindeki degien-sermaye 5OO II
d
'yi yerine koyan salt
cretlerdir, emekinin parasidir. Degien-sermaye II
d
, tipki degimeyen-
sermaye 2.OOO II
s
gibi tketim mallari olarak yeniden-retilmitir. Bun-
lardan birisi kendisini ne derece gelire evirirse, digeri de ancak o kadar
evirir. Her iki halde de kendilerini gelire eviren cretlerdir.
Bununla birlikte, yillik rnn degiiminde urasi da nemli bir
olgudur ki, cretlerin gelir olarak harcanmasi ile, para-sermaye biimi-
ne, bir durumda 1.OOO II
s
, ve gene ayni ekilde, bu dolambali yoldan
1.OOO I
d
ile yukarida sz edilen 5OO II
d
, yani hem degimeyen ve hem
de degien sermaye tekrar sokulmutur. (Degien-sermayede, bu kis-
men dogrudan ve kismen de dolayli geriye aki yoluyla olmutur.)
XI. SABT SERMAYENN
YERNE KONMASI
Yillik yeniden-retimin degiiminin tahlilinde aagidaki nokta
byk bir glk gsterir. Konunun ortaya konulabilecegi en basit bii-
34
Kurl Murks
Kupilul ll
mi alirsak, unu elde ederiz:
I) 4.OOO
s
+ 1.OOO
d
+ 1.OOO
a
+
II) 2.OOO
s
+ 5OO
d
+ 5OO
a
= D.OOO.
Bu sonunda kendini una ayritirir:
4.OOO I
s
+ 2.OOO II
s
+ 1.OOO I
d
+ 5OO II
d
+ 1.OOO I
a
+ 5OO II
a
= 6.OOO
s
+ 1.5OO
d
+ 1.5OO
a
= D.OOO. [sayfa 474|
Degimeyen-sermayenin degerinin, szcgn kesin anlamiyla
emek aletlerini (retim aralarinin ayri bir kesimi olarak) ieren bir kis-
mi, emek aletlerinden emegin rnne (metaya) aktarilmitir; bu emek
aletleri, retken sermayenin geleri olarak ilev yapmaya devam eder-
ler ve bunu eski maddi biimleri ierisinde yaparlar. Bu, onlarin, belli bir
dnem iin srekli ilev yapmalari sirasinda ugradiklari eskiyip yipran-
ma, tedrici ainma payi olup, bunlar tarafindan retilen metalara, emek
aletlerinden emek rnne aktarilan bir deger gesi olarak tekrar orta-
ya ikarlar. Bu nedenle, yillik yeniden-retim bakimindan, yalnizca sabit
sermayenin bir yildan fazla mrl olan kisimlari, balangita dikkate
alinacaktir. Eger bunlar bir yil ierisinde tamamen eskimilerse bunlarin
yillik yeniden-retimi ile btnyle yerine konulmalari ve yenilenmeleri
gerekir ve incelenmekte olan konu ile herhangi bir ilikileri yoktur. Ma-
kine ve sabit sermayenin diger daha dayanikli teki biimlerinde bina
ve makine bir tm olarak ok daha uzun sre dayandigi halde, bazi
kisimlarinin bir yil ierisinde batan baa degitirilmeleri gerekli oldugu
durumlar olabilir ogu kez o|mc/|cJ||. Bu kisimlar, sabit sermayenin
bir yil ierisinde yerine konulmasi gerekli geleri ile bir kategoriye aittir.
Metalarin bu deger gesinin, onarim maliyetiyle karitirilmamasi
gerekir. Meta satildiginda bu deger gesi, btn tekiler gibi paraya
evrilir. Ama paraya evrildikten sonra, diger deger gelerinden farki
grnr hale gelir. Metalarin yeniden-retimlerinin balayabilmesi (ya
da genellikle, meta retim srecinin srekli olabilmesi) iin, bunlarin
retimlerinde tketilen ham ve yardimci maddelerin ayni olarak yerine
konulmalari gereklidir. Bunlar zerinde harcanan emek-gcnn de,
gene, taze emek-gc ile yenilenmesi gerekir. Bu nedenle, metalarda
gerekleen paranin, srekli olarak retken sermayenin bu gelerine,
para-biiminden meta-biimine tekrar evrilmesi zorunludur. Ham ve
yardimci maddeler rnegin belli araliklarla byk miktarlar halinde sa-
tin alinsa bylece retken bir ikmal olutursa ve belirli dnemler boyun-
ca yeniden satin alinmalarina gerek kalmasa, gene de durum degimi
olmaz; ve bu yzden bu ham ve yardimci maddeler bulundugu sre-
ce, metalarin satiindan gelen para, bu amaca ayrildigi iin birikebilir
ve degimeyen-sermayenin bu kismi, geici olarak, fiili ilevine bir sre
iin ara vermi [sayfa 475| para-sermaye olarak grnebilir. Bu, bir gelir-ser-
maye degildir; para-biimde askiya alinmi retken sermayedir. retim
aralarinin yenilenmeleri, bu yenilenmenin dolaim ynnden biimi
degiiklik gstermekle birlikte, her zaman srp gitmek zorundadir. Yeni
35
Kurl Murks
Kupilul ll
satin almalar, bunlarin yenilendigi ya da yerine kondugu dolaim ilemi,
daha uzun ya da kisa araliklarla olabilir ve bir defada byk bir miktar
yatirilarak buna tekabl eden retken bir ikmal ile telafi edilebilir, ya da,
satin almalar arasindaki araliklar kisa olabilir; kk miktarlarda para
harcamalari, kk miktarlarda retken ikmaller hizla birbirini izleyebi-
lir. Bu, durumun kendisini degitirmi olmaz. Emek-gc iin de ayni
ey geerlidir. retimin, yil boyunca ayni lekte srdrlmesi halinde
tketilen emek-gcnn yerine, srekli olarak yenisinin konmasi gere-
kir. in mevsimlik olabildigi ya da, ilerin farkli kisimlarinin, tarimda
oldugu gibi, farkli dnemlerde uygulandigi durumlarda, emek-gc sa-
tin alinmasi da buna uygun olarak bazan kk bazan byk miktarlar-
da yapilir. Ama metalarin satii ile gereklemi olan gelirler, meta-dege-
rin sabit sermayenin ainma ve yipranmasina eit kismini paraya evir-
meleri lsnde, retken sermayenin deger kaybini kariladiklari kis-
mina tekrar evrilmi olmazlar. retken sermayenin yani baina yerleirler
ve para biiminde kalmaya devam ederler.
Paranin bu durgunlugu, degimeyen-sermayenin sabit gesinin,
retim srecinde kendi eski maddi biimi ierisinde ilev yapmaya de-
vam ettigi az ya da ok sayida yillari ieren yeniden-retim dnemi
geene kadar yinelenir. Binalar, makineler vb. gibi sabit geler iyice
eskiyip de retim srecinde artik ilev yapamaz hale gelir gelmez, deg-
erleri, kelmi bulunan paralarin toplami tarafindan tamamiyla yerine
konmu halde bu genin yani sira mevcuttur; bu degerler, sabit sermay-
eden, retimlerine katildigi metalara yava yava aktarilmi ve bu me-
talarin satii sonucu para biimini almitir. imdi bu para, sabit sermayeyi
(ya da eitli geleri farkli sregenliklere sahip oldugu iin bunun g-
elerini) ayni olarak yerine koymaya ve bylece, retken sermayenin bu
kisminin gerekten yenilenmesine hizmet ederler. Bu para, demek ki,
degimeyen sermaye-degerin bir kisminin, yani onun sabit kisminin para-
biimidir. Bu para-yigma oluumu, kendi baina, kapitalist yeniden-re-
tim srecinin bir gesidir; sabit sermaye, yaamini sona erdirene ve do-
layisiyla btn degerini [sayfa 476| rettigi metalara aktararak imdi ayni
olarak yerine konma zorunlulugu ortaya ikana kadar, sabit sermayenin
ya da bu sermayenin birka gesinin degerinin para biiminde yeni-
den retilmesi ve bir yana yigilmasidir. Ne var ki, bu para, sabit serma-
yenin yaami sona eren gelerini yerine koymak zere yeni gelere
tekrar evrilir evrilmez, bu yigili biimini kaybeder ve dolaimin mey-
dana getirdigi sermayenin yeniden-retim srecindeki faaliyetine yeni-
den balar.
Tipki basit meta dolaiminin hi bir ekilde, rnler arasindaki
basit degiimle zde olmamasi gibi, yillik meta-rnn evrilmesi de
hi bir zaman kendisini eitli gelerinin salt bir aracisiz karilikli degi-
imine ztremez. Para, bunda, zellikle sabit sermayenin degerinin
yeniden-retimi biiminde ifadesini bulan zgl bir rol oynar. (retimin
3
Kurl Murks
Kupilul ll
kolektif olmasi ve meta retimi biimini taimamasi halinde, konunun
kendisini ne kadar farkli bir ekilde ortaya koyacagi daha ilerideki bir
tahlile birakilmitir. )
Temel emamiza dnecek olursak, sinif* II iin unu elde ederiz:
2.OOO
s
+ 5OO
d
+ 5OO
a
. Bir yil boyunca retilen btn tketim nesneleri,
bu durumda, deger olarak 8.OOO'e eittir; toplam metalar kitlesindeki
farkli meta gelerinin herbiri, degeri bakimindan, 2/8
s
+ 1/5
d
+ 1/6
a
ya
da yzde olarak, 66
2
/
8s
+ 16
2
/
8d
+ 16
2
/
8a
bileimindedir. Sinif II'nin eitli
trdeki metalari, farkli oranlarda degimeyen-sermaye ierebilir. Ayni
ekilde, degimeyen-sermayenin sabit kismi da farkli olabilir. Sabit ser-
mayenin kisimlarinin sregenligi ve dolayisiyla yillik ainip yipranma ya
da, bunlarin retimlerine katildiklari metalara |o |c|c aktardiklari dege-
rin orani da farkli olabilir. Ama bunun burada nemi yoktur. Toplumsal
yeniden-retim srecine gelince, bu, yalnizca sinif II ve I arasinda bir
degiim sorunudur. Bu iki sinif burada birbirlerinin karisina yalniz kendi
toplumsal, kitle ilikileri ierisinde ikarlar. Bu nedenle, meta-rn II'nin
degerinin s kisminin orantili byklg (imdi irdelenmekte olan soru-
nun sonularindan ancak bir tanesi) eger sinif II'ye giren btn retim
kollari kapsanmi ise ortalama orani verir.
Toplam degeri, 2.OOO
s
+ 5OO
d
+ 5OO
a
ifadesi altinda siniflanan [sayfa
477| her tr meta (ve bunlar ogunlukla ayni trdendir), bu nedenle deg-
er olarak 66
2
/
8s
+ 16
2
/
8d
+ 16
2
/
8a
ifadesine eittir. Bu, ister s, J ya da c
altinda siniflansin, metalarin her 1OO' iin uygulanir.
2.OOO
s
'nin katilmi bulundugu metalar, deger olarak ayrica u
ekilde de blnebilir:
1) 1.888
1
/
8s
+ 888
1
/
8d
+ 888
1
/
8a
=2.OOO
s
;
benzer ekilde 5OO
d
de yle blnebilir:
2) 888
1
/
8s
+ 88
1
/
8d
+ 88
1
/
8d
= 5OO
d
;
ve ensonu 5OO
a
da u ekilde blnebilir:
8) 888
1
/
8s
+ 88
1
/
8d
+ 88
1
/
8a
= 5OO
a
.
imdi, eger biz, 1), 2) ve 8)'teki s'leri toplarsak, 1.888
1
/
8s
. + 888
1
/
8s
+ 888
1
/
8s
. = 2.OOO elde ederiz. Ayrica 888
1
/
8d
+ 88
1
/
8d
+ 88
1
/
8d
= 5OO. Ve c
iin de ayni ey. Toplam, yukardaki gibi ayni toplam 8.OOO degerini verir.
8.OOO'lik bir degeri temsil eden, metalar kitlesi II'nin ierdigi tm
degimeyen sermaye-deger, demek ki, 2.OOO
s
'de bulunmakta ve, ne
5OO
d
ve ne de 5OO
a
bundan bir zerre bile taimamaktadir. Ayni ey,
sirasiyla J ve c iin de dogudur.
Bir baka deyile, meta kitlesi II'nin, degimeyen sermaye-degeri
temsil eden ve bu nedenle de, ya kendi maddi biimine ya da para-
biimine tekrar evrilebilir kisminin tamami, 2.OOO
s
'de bulunur. II'deki
metalarin degimeyen degerinin degiimi ile ilgili her ey, bu yzden,
* Burada "sinif I" ve "sinif II" ile gene "kesim I" ve "kesim II" kastedilmektedir. ngilizce
metinde "c|css" (s. 467), Almanca metinde "/|csse" (s. 45D), Fransizca metinde "sec|/on" (V. s.
111). -.
37
Kurl Murks
Kupilul ll
2.OOO II
s
'nin hareketi ile sinirlidir. Ve bu degiim, ancak, I (1.OOO
d
+
1.OOO
a
) ile yapilabilir.
Ayni ekilde, sinif I bakimindan da, bu sinifin degimeyen serma-
ye-degerinin degiimi ile ilgili her ey, 4.OOO I
s
'nin dikkate alinmasi ile
sinirli olacaktir.
1. Pc|c 8//m/nJe 0ee|/n 4|ncn |e I||cncn
l|sm|n|n Ie|/ne lonmcs|
e balamak iin eger,
[formln -.| alirsak, 2.OOO II
s
metalar kitlesinin, ayni degerde I
(1.OOO
d
+ 1.OOO
a
) metalari ile degiimi, 2.OOO II
s
'nin tamaminin, I tarafin-
dan retilen II'nin degimeyen-sermayesinin dogal gelerine ayni ola-
rak tekrar evrilmesini ngrr. Ama bu [sayfa 478| sonuncunun bulundugu
meta-deger 2.OOO, sabit sermayenin deger kaybini telafi eden bir geyi
de ierir; deger kaybini karilayan bu genin derhal ve ayni olarak yeri-
ne konulmasi gerekmemekte, paraya evrilerek, sabit sermayenin maddi
biimi ierisinde yenilenmesi zamani gelene kadar bir toplam ierisin-
de yava yava birikmektedir. Her yil, u ya da bu bireysel ite veya u ya
da bu sanayi kolunda sabit sermaye kaybi grlr. Bir ve ayni bireysel
sermayede bile, eitli kisimlarinin farkli sregenlige sahip olmalari ne-
deniyle, sabit sermayenin u ya da bu kisminin yerine konmasi zorunlu-
lugu vardir. Yillik yeniden-retimi, basit boyutlari iersinde, yani her trl
birikimi dikkate almaksizin inceledigimiz zaman ie c| o|o* balamayiz.
ncelenmekte olan yil, birok yillardan bir tanesidir; kapitalist retimin
dogumundan sonraki ilk yil degildir. Sinif II'ye ait ok yanli retim kolla-
rina yatirilmi bulunan eitli sermayeler, bu yzden, yaa farklidirlar.
Tipki bu retim kolunda grev yapan kimselerden bir kisminin her yil
lmesi gibi, sabit sermayenin bir kisminin da her yil mr tkenir ve
bunlarin, birikmi para fonundan ayni olarak yenilenmeleri gerekir. te
bu nedenle, 2.OOO II
s
'nin 2.OOO I
(d+a)
kariliginda degiimi, 2.OOO II
s
'nin
kendi meta-biiminden (tketim mallarindan), yalniz ham ve yardimci
maddeleri degil, ayni zamanda, sabit sermayenin, makineler, aletler,
binalar vb. gibi dogal gelerini de ieren asil gelere evrilmesini kap-
sar. 2.OOO II
s
'nin degerinde c|c o|c|c/ yerine konulmasi gereken ainma
ve yipranma, bu yzden hi bir zaman ilemekte olan sabit sermayenin
tutarina tekabl etmez, nk bunun bir kisminin her yil ayni olarak
yerine konulmasi zorunlulugu vardir. Ama bu durum, bu yerine koyma
I. 4.OOO
s
+ 1.OOO
d
+ 1.OOO
a
II. . . . . . . . . . . . 2.OOO
s
+ 5OO
d
+ 5OO
a
}
* Balangitan itibaren. -.
38
Kurl Murks
Kupilul ll
ii iin gerekli paranin, sinif II kapitalistleri tarafindan nceki yillarda
biriktirildigini varsayar. Ne var ki, ite bu koul, nceki yillar iin oldugu
kadar, iinde bulunulan yil iin de ayni lde geerlidir.
I (1.OOO
d
+ 1.OOO
a
) ile 2.OOO II
s
arasindaki degiimde, nce urasini
dikkate almak gerekir ki, I
(d+a)
degerler toplami, herhangi bir degimeyen
deger gesini, dolayisiyla da ainma ve yipranmayi yerine koyacak bir
deger gesini, yani degimeyen-sermayenin sabit kismindan, maddi bii-
mi ierisinde J+c'nin varoldugu metalara aktarilmi bulunan bir degeri
iermez. Buna karilik, bu ge, II
s
'de vardir ve, varligini sabit sermayeye
[sayfa 47D| borlu bulunan para-biiminden maddi biimine hemen evril-
memesi gereken ve nce para biimini korumak zorunda olan, deger
gesinin ite bu kismidir. te bu nedenle I (1.OOO
d
+ 1.OOO
a
) ile 2.OOO II
s
arasindaki degiim derhal u glg gsterir: 2.OOO(
d+a)
'nin maddi bii-
mi ierisinde varoldugu I'e ait retim aralari, II'ye ait tketim mallari
biiminde bir edeger kariliginda 2.OOO'in tam degeri ile degiilmek
zorunda oldugu halde, te yandan 2.OOO II
s
tketim mallari, I (1.OOO
d
+
1.OOO
a
) retim aralari kariliginda, kendi tam degerleri zerinden
degiilemez, nk bunlarin degerlerinin ainma ve yipranmaya ya da
sabit sermayenin yerine konulmasi gerekli deger kaybina eit kismi,
ilkin, incelemekte bulundugumuz mevcut yillik yeniden-retim dnemi
boyunca dolaim araci olarak artik ilev yapmayacak olan para biimin-
de birikmek zorundadir. Ama meta-deger 2.OOO II
s
ierisine katilmi bu
ainma ve yipranma gesini deyecek para, ancak I. kesimden gelebi-
lir, nk II, bu parayi kendisi deyemez, ama kendi mallarinin satii
yoluyla bu demeyi saglar ve nk, varsayimli olarak, I
(d+a)
meta 2.OOO
II
s
'nin tamamini satin alir. u halde, sinif I, bu satinalma araciligi ile, bu
ainma ve yipranmayi II iin paraya evirir. Ama daha nce aiklanan
yasaya gre, dolaima srlen para, daha sonra, eit miktarda metalari
dolaima sren kapitalist reticiye dner. Aiktir ki, II
s
satin almakla I,
Il'ye, 2.OOO degerinde metalar ile birlikte bir de fazladan bir parayi
kariliksiz. olarak (degiim yoluyla ayni miktari almaksizin) veremez.
Aksi halde I, meta kitlesi II
s
'yi degerinin zerinde satin almi olur. Eger
II, kendisine ait 2.OOO
s
'yi I (1.OOO
d
+ 1.OOO
a
) kariliginda fiilen degiiyorsa,
I'den baka bir talepte bulunamaz ve bu degiim ile dolaan para, ken-
disini dolaima sokana bagli olarak, yani ilk kez alici olarak hareket
eden kimseye bagli olarak ya I'e ya da lI'ye dner. Ayni zamanda II,
kendi meta-sermayesinin tm degerini, retim aralarinin maddi bii-
mine tekrar evirmi olacakti, oysa varsayimimiza gre, satitan sonra
bunun bir kismini, imdiki yillik yeniden-retim dnemi boyunca para
biiminden, degimeyen-sermayesinin sabit kisminin maddi biimine
tekrar eviremezdi. Eger II, I'e 2.OOO degerinde sati yapsa ve ondan,
2.OOO'den az, diyelim 1.8OO degerinde satin almada bulunsa ancak o
zaman kendi lehine bir para fazlaligi olurdu. Bu durumda I'in kendisine
dnmeyecek olan para olarak 2OO degerindeki bor fazlasini telafi et-
3
Kurl Murks
Kupilul ll
mesi gerekirdi, nk 2OO'e [sayfa 48O| eit bir meta kitlesini dolaima s-
rerek, yatirmi oldugu parayi dolaimdan ekmemi olurdu. Byle bir
durumda, II iin, sabit sermayesinin ainma ve yipranmasi, hesabina
konulmu bir para fonu bulunurdu. O zaman da, diger yanda, I'in ta-
rafinda 2OO miktarinda bir retim araci, retim fazlasi olurdu ve, reti-
min eitli kisimlari arasinda tam bir oranin varsayildigi emamizin esasi,
yani ayni lekte yeniden-retim bozulmu olurdu. Bir bakasini ve daha
da beterini yaratmak iin glklerin ancak bir tanesinden kurtulmu
olurduk.
Bu problem zel glkler gsterdigi ve ekonomi politikiler ta-
rafindan imdiye degin hi ele alinmadigi iin, olasi (hi degilse olasi
grnen) btn zmleri ya da daha ok, bu problemin formle ediliini
se|/c|/m* inceleyecegiz.
lkin, biraz nce, II'nin I'e, 2.OOO degerinde metalar sattigini, ama
ondan ancak 1.8OO degerinde satin almada bulundugunu varsaymitik.
Meta-deger 2.OOO II
s
, ainip yipranmayi yerine koymak iin, para olarak
biriktirilmesi gerekli 2OO iermektedir. Demek oluyor ki, 2.OOO II
s
'nin
degeri, retim aralari ile degiilecek 1.8OO ile ainma ve yipranmanin
yerini alacak ve (2.OOO
s
'nin I'e satiindan sonra) para biiminde saklana-
cak 2OO'e ayrilabilir. Deger olarak ifade edildiginde 2.OOO II
s
, 1.8OO
s
+
2OO
s
(d)'ye eittir; burada J. Jec|e|'i** belirtmektedir.
Bu durumda bizim aagidaki ifadeyi incelememiz gerekiyor:
Degiim
I. l.OOO
d
+ 1.OOO
a
ll. 1.8OO
s
+ 2OO
s
(d).
Emekilere, emek-glerinin kariligi cret olarak verilen 1.OOO
sterlin ile I, tketim mallari 1.OOO II
s
satin almaktadir. II, bu ayni 1.OOO
sterlin ile retim araci 1.OOO I
d
satin almaktadir. Bylece I'deki kapitalist-
ler, degien-sermayelerini para biiminde geri almakta ve gelecek yil,
ayni miktar emek-gc satin almada kullanabilmektedirler, yani ret-
ken sermayelerinin degien kismini ayni olarak yerine koyabilmektedir-
ler.
Ayrica, yatirilan 4OO sterlin ile II, retim aralari I
a
satin almakta ve
I
a
, bu ayni 4OO sterlin ile tketim mallari II
s
satin almaktadir. II'deki
kapitalistler tarafindan dolaima sokulan [sayfa 481| 4OO sterlin, bylece
kendilerine dnmekte, ama yalniz, satilan metalarin edegeri olarak.
imdi I, yatirilan 4OO sterlin ile tketim mallari satin almakta; II, I'den
4OO sterlin degerinde retim araci satin almakta ve bu 4OO sterlin bunun
zerine I'e geri akmaktadir. yleyse buraya kadar hesap yledir:
* Sirasiyla. -.
** Yipranma ve ainma. Almanca metinde (s. 452), Engels, bu szcgn yanina "\e|sc||e/ss"
("Ainma") yazmitir. -.
}
400
Kurl Murks
Kupilul ll
I, dolaima, metalar biiminde 1.OOO
d
+ 8OO
a
sokmaktadir; dola-
ima ayrica cretler iin para olarak 1.OOO sterlin ve II ile degiim iin
4OO sterlin srmektedir. Degiim yapildiktan sonra I, para olarak 1.OOO
d
,
8OO II
s
(tketim mallari) kariliginda degiilen 8OO
a
ve para biiminde
4OO sterline sahiptir.
II, dolaima, metalar biiminde (tketim mallari) 1.8OO
s
ve para
olarak 4OO sterlin sryor. Degiimin tamamlanmasi zerine, I'in me-
talari (retim aralari) olarak 1.8OO ve para olarak 4OO sterline sahiptir.
Geride, hala, I'in tarafinda 2OO
a
(retim aralari olarak) ve II'nin
tarafinda 2OO
s
(d) (tketim mallari olarak) vardir.
Varsayimimiza gre 1.2OO sterlin ile, 2OO degerinde s (d) tketim
mallari satin aliyor. Ama II, bu 2OO sterlini elde tutmaktadir, nk, 2OO
s
(d)
ainma ve yipranmayi temsil etmekte olup, hemen retim aralarina
tekrar evrilmeyecektir. Bu nedenle 2OO I
a
satilamaz. Yerine konulmasi
gerekli arti-deger I'in bete-biri gerekletirilemez, yani retim arala-
rinin maddi biiminden tketim mallarinin maddi biimine evrilemez.
Bu, yalniz, bizim, basit lekli yeniden-retim varsayimimizla
elimiyor; bu, kendi baina, 2OO
s
(d)'nin paraya dnmn aiklaya-
bilecek bir varsayim da degildir. Bu, daha ok, bunun aiklanamayacagi
anlamina gelir. nk, 2OO
s
(d)'nin ne ekilde paraya evrilebilecegi g-
sterilemeyecegine gre, yalnizca kendi 2OO
a
'sindan geriye kalanini para-
ya eviremedigi iin, I'in, zorlandigi varsayilmitir. Bunu, degiim
mekanizmasinin normal bir ileyii diye kabul etmek, 2OO
s
(d)'yi dzenli
olarak paraya evirmek iin her yil 2OO sterlinin gkten dtgn
dnmekle ayni eydir.
Ama byle bir varsayimin samaligi, eger I
a
, bu durumda oldugu
gibi kendi ilkel varlik biimi ierisinde yani retim aralarinin degerinin
bir kismi, dolayisiyla kapitalist reticilerinin, sati yoluyla paraya evir-
mek zorunda olduklari metalarin degerinin bir kismi olarak grnmek
yerine, bu kapitalistlerin ortaklarinin elinde, rnegin toprak sahiplerinin
elinde toprak ranti, [sayfa 482| tefecilerin elinde faiz olarak grndg za-
man hemen gze arpmiyor. Ama eger sanayi kapitalistinin, bu arti-de-
gerin teki ortaklarina, toprak ranti ya da faiz olarak vermek zorunda
bulundugu metalarin arti-degerinin bu kismi, uzun bir sre bu metalarin
satii yoluyla gerekletirilemez ise, rant ve faiz demesi de sona erer
ve toprak sahipleri ile faizciler, rant ile faizi harcamak suretiyle, yillik ye-
niden-retimin belli bir kismini diledikleri gibi paraya evirmek iin Je/
ex mcc|/nc* olarak hizmet edemez hale gelirler. Ayni ey, hkmet
memurlari, doktorlar, avukatlar vb. ve "kamunun" yeleri olarak, eko-
nomi-politikilerin aiklamadan biraktiklarini aiklamak suretiyle bunla-
ra "hizmet eden" digerleri gibi, retken olmayan emekiler denilen kim-
* Makine ile gelen tanri. Eski Yunan tiyatrosunda, hi bir kurtulu olasiligi kalmadigi bir
anda, sahneye, yukardan kurtarici olarak indirilen tanri. -.
40T
Kurl Murks
Kupilul ll
selerin harcamalari iin de dogrudur.
I ile II arasinda, kapitalist reticilerin bu iki ana kesimi arasinda
dogrudan degiim yerine bu ie araci olarak tccar da girse ve "parasi"
ile btn bu glklerin stesinden gelmeye yardim etse; durumda gene
de bir iyileme olmaz. rnegin, ele alinan durumda 2OO I
a
'nin kesenkes
II'deki sanayi kapitalistlerine verilmesi gerekir. Bu, bir dizi tccarin elin-
den geebilir, ama bunlardan sonuncusu, bizim varsayimimiza gre ken-
disini II'nin karisinda, tipki balangita I'deki kapitalist reticilerin ayni
kt durumunda bulur; yani bunlarin 2OO I
a
'yi II'ye satmalari olanaksiz-
dir. Ve satin alinan bu saplanip kalmi miktar, I ile ayin sreci yenileye-
mez.
Buradan da gryoruz ki, gerek amacimizdan ayri olarak, top-
lumsal yeniden-retim sreci, karmaik somut biimi ierisinde bir tah-
lil konusu yapilir yapilmaz, "bilimsel" bir tahlil grnts veren yapma-
cik-lardan kurtulmak iin, yeniden-retim srecini ufak tefek belirsiz
durumlardan arinmi kendi asil biimi ierisinde gzden geirmek
zorunlulugu kainilmazdir.
Yeniden-retim srecinin (ister basit, ister genilemi lekte ol-
sun) normal olarak yrmesi halinde, kapitalist retici tarafindan
dolaima sokulan paranin (ister kendi parasi, ister bor aldigi para ol-
sun), iki noktasina dnmesi gerektigi konusundaki yasa; 2OO II
s
(d)'nin,
I tarafindan srlen para araciligi ile paraya evrildigi varsayimini btny-
le ditalar. [sayfa 488|
2. Sc|/| Se|mcyen/n 4yn| O|c|c/ Ie|/ne lonmcs|
Yukarida ele alinan varsayimi bir yana itince, geriye, yalnizca,
ainma ve yipranma payinin para alarak yerine konmasi diinda, ayni
zamanda tmyle l hale gelmi sabit sermayenin ayni olarak yerine
konmasini da ierdigi eklindeki olasiliklar kalmaktadir .
Buraya kadar varsaymitik ki,
a) I tarafindan cretler biiminde denen 1.OOO sterlin, emeki-
ler tarafindan, ayni miktarda II
s
iin harcanir; yani emekiler bu para ile
tketim mallari satin alirlar.
Bu 1.OOO sterlinin I tarafindan para olarak yatirilmi olmasi, yalni-
zca bir olguyu ifade etmektedir. cretlerin, ilgili kapitalist reticiler tara-
findan para olarak yatirilmasi gerekir. Sonra bu para, emekiler tarafindan
tketim mallari iin harcanir ve tketim mallari saticilarina, kendi degi-
meyen-sermayelerini meta-sermayeden retken sermayeye evirmede,
dolaim araci olarak hizmet eder. Gerekte, bu para bir ok yollardan
(bizzat emekinin gereksinmesi olan, bakkallar, ev sahipleri, vergi tahsil-
darlari ve doktorlar vb. gibi retken-olmayan emekilerden) geer ve
dolayisiyla, I'deki emekilerin elinden kismen dogrudan sinif II'deki ka-
pitalistin eline akar. Paranin akii, azok gecikebilir ve kapitalistin bu
402
Kurl Murks
Kupilul ll
yzden yeni yedek paraya gereksinmesi olabilir. Btn bunlar, bu temel
biim ierisindeki incelemeye girmez.
b) Bir seferde I'in, II'den satinalma iin para olarak diger bir 4OO
sterlin yatirdigi ve bu paranin kendisine dndg, oysa bir baka sefer
II'nin I'den satinalma iin 4OO sterlin yatirdigi ve ayni ekilde bu parayi
geri aldigi varsayilmiti. Bu varsayimi yapmak gerekir, nk kapitalist
sinif I ya da II'nin, kendi metalarinin degiimi iin gerekli parayi tek ta-
rafli olarak yatirmalari gerektigi yolundaki ters bir varsayimi kabul et-
mek keyfi olurdu. nk, 1. arabalik altinda gsterdigimiz gibi, 2OO
II
s
'(d)'yi paraya evirmek iin I'in dolaima ek para srmesi varsayi-
minin sama diye reddedilmesi zerine geriye, yalnizca II'nin metala-
rinin degerinin, sabit sermayesinin ainma ve yipranmasini telafi edecek
kismini paraya evirecek bir miktar parayi dolaima gene kendisinin
srmesi gibi, grnte daha da sama bir varsayim kalir. rnegin, Bay
X'e ait iplik makinesinin, retim srecinde kaybettigi deger kismi, ipligin
degerinin bir kismi olarak tekrar [sayfa 484| ortaya ikar. plik makinesinin
ugradigi deger kaybinin, yani ainip yipranmasinin, te yanda, iplikinin
elinde para olarak toplanmasi gerekir. X'in, Y'den 2OO sterlinlik pamuk
satin aldigi ve bylece dolaima para olarak 2OO sterlin srdg kabul
edilirse, Y de bu durumda ondan 2OO sterlinlik iplik satin alacak ve bu
2OO sterlin imdi X'e, makinesinin ainma ve yipranmasini karilayacak
fon olarak hizmet edecektir. Durum basite una indirgenebilir: X, yapti-
gi retimden, kendisine ait rnden ve bu rnn satiindan baka,
iplik makinesinin deger kaybini kendisi adina karilamak zere 2OO ster-
lini /n e||o alikor; yani makinesinin deger kaybi yoluyla kaybettigi 2OO
sterline ek olarak, en sonunda yeni bir iplik makinesi satin alabilmek
iin, kendi cebinden her yil para olarak bir baka 2OO sterlin daha ayir-
mak zorundadir.
Ne var ki, bu samalik ancak grntedir. Sinif II, sabit sermaye-
leri ok farkli yeniden-retim aamalarinda bulunan kapitalistlerden
olumutur. Bunlardan bazilarinda sabit sermaye, ayni olarak tmyle
yerine konulmasi gerekli aamaya ulami durumdadir. Digerlerinde
ise, bu aamadan u ya da bu kadar uzaktir. Bu grubun btn yeleri
iin ortak nokta, sabit sermayelerinin fiilen yeniden-retilmi olmamasi,
yani ayni trn yeni bir eidi tarafindan /n nc|0|c* yenilenmemitir,
ama degeri, para olarak ardarda birikmitir. Birinci grup, ie baladiginda,
para-sermayesinin bir kismini degimeyen (sabit ve dner) sermayeye,
bir kismini da emek-gcne, degien-sermayeye evirmek zere paza-
ra geldigi zaman, tamamen ayni (ya da neredeyse ayni durumda ol-
masinin burada nemi yoktur) durumdadir. Bunlar, bir kez daha, bu
para-sermayeyi, yani hem degimeyen sabit ve dner sermayeyi ve hem
de degien-sermayenin degerini dolaima yatirmak durumundadirlar.
* Dogal olarak. -.
403
Kurl Murks
Kupilul ll
u halde, eger biz, kapitalist sinif II tarafindan I ile degiim iin
dolaima sokulan 4OO sterlinin yarisinin, yalniz kendi metalarinin ara-
ciligi ile, dner sermayeye ilikin retim aralarini degil, ayni zamanda,
paralari araciligi ile de, sabit sermayelerini ayni olarak yenilemek zorun-
da bulunan sinif II'deki kapitalistlerden geldigini, oysa bu siniftaki kapi-
talistlerin teki yarisinin, paralari ile ancak degimeyen-sermayelerinin
dner kismini ayni olarak yerine koyduklarini, ama sabit sermayelerini
ayni olarak [sayfa 485| yenilemediklerini varsayarsak, bu geriye dnen 4OO
sterlinin (I'in bunun kariliginda tketim mallari satin almasi zerine,
geriye dnen bu 4OO sterlinin), II'nin bu iki grubu arasinda eitli ekilde
dagildigini sylemekte herhangi bir eliki yoktur. Bu para, sinif II'ye
dner, ama ayni ellere geri gelmez, bir kesimden digerine geerek bu
sinif ierisinde eitli biimde dagilir.
II'nin bir grubu, uzun srede, retim aralarinin bir kisminin ken-
di metalari tarafindan karilanmasi yaninda, para olarak 2OO sterlini,
sabit sermayenin yeni gelerine ayni olarak evirmitir. in balangicinda,
bylece harcanan para, bu gruba, bu sabit sermaye tarafindan retile-
cek olan metalarin degerinin ainma ve yipranma kismi olarak, birka
yil sonra ancak yava yava dolaimdan geri dner.
Ne var ki, II'nin teki grubu, 2OO sterlin kariliginda I'den herhan-
gi bir meta almamitir. Ama I, bunu, II'nin birinci grubunun, sabit ser-
mayesinin geleri iin harcadigi para ile der. II'nin birinci grubu, kendi
sabit sermaye-degerine bir kez daha yenilenmi maddi biimi ierisin-
de sahip oldugu halde, ikinci grup, sabit sermayesinin daha sonraki ayni
olarak yerine konmasi iin para olarak biriktirilmesi ile meguldr.
Daha nceki degiimlerden sonra, imdi bizim zerinde ilerleye-
cegimiz esas, metalarin henz her iki tarafa degiilmemi bulunan kis-
midir: I tarafindan 4OO
a
ve II tarafindan 4OO
s
52
II'nin, 8OO tutarinda olan
bu metalarin degiimi iin para olarak 4OO yatirdigini varsayiyoruz. 4OO'n
yarisi (2OO'), her ne olursa olsun, ainma ve yipranma degeri olarak
para olarak 2OO biriktiren ve bu parayi sabit sermayesinin maddi biimi-
ne evirecek olan, II. grubu tarafindan yatirilmak zorundadir.
Tipki, degimeyen sermaye-deger, degien sermaye-deger ve arti-
degerin meta-sermaye II ve meta-sermaye I'in degerinin blnebile-
cegi bu kisimlar sirasiyla, II ve I'e ait metalarin zel orantili paylari tara-
findan gsterilebilecegi gibi, degimeyen-sermayenin kendi degeri ie-
risinde, sabit sermayenin maddi biimine henz evrilmeyen, ama
imdilik para biiminde biriktirilmi bulunan deger kismi da ayni ekilde
gsterilebilir. Belirli bir miktar meta II (ele alinan rnekte geriye kalan
metalarin yarisi, ya da 2OO), burada, yalnizca, degiim yoluyla para ola-
rak birikmek [sayfa 486| zorunda bulunan bu ainma ve yipranma degerinin
52
Bu rakamlar, gene daha nce varsayilmi olanlarla akimamaktadir. Ama salt bir orantilar
sorunu olduguna gre, bunun bir nemi yoktur. -F.E.
404
Kurl Murks
Kupilul ll
bir aracidir. (Sabit sermayeyi ayni olarak yenileyen II'deki kapitalistlerin
birinci grubu, bu ekilde burada yalnizca geri kalaniyla hl boy gster-
digi, metalar kitlesinin ainan ve yipranan kismi ile kendi ainma ve
yipranma degerlerinin bir kismini bu yolla zaten gerekletirmi olabilir-
ler, ama para olarak hl 2OO' gerekletirmeleri gerekir.)
Bu son ilemde II tarafindan dolaima sokulan 4OO sterlinin (2OO'e
eit) ikinci yarisina gelince, bu, I'den, degimeyen-sermayenin dner
kisimlarini satin alir. Bu 2OO sterlinin bir kismi, II'nin her iki kesimi ya da
yalniz, sabit sermaye degerini ayni olarak yenilemeyen kesimi tarafin-
dan dolaima sokulmu olabilir.
Bu 4OO sterlin ile, demek ki, I'den unlar alinmitir: 1) yalnizca
sabit sermayenin gelerini ieren, 2OO sterlin tutarinda metalar; 2) II'ye
ait degimeyen-sermayenin dner kisminin yalniz dogal gelerini yerine
koyan 2OO sterlin tutarinda metalar. Bylece I, tm yillik rnn, II'ye
satilabilecek kadariyla satmitir, ama bunun bete-birinin degeri, 4OO
sterlini, imdi I'in elinde para olarak bulunmaktadir. Ne var ki, bu para,
tketim mallan iin gelir olarak harcanmasi gereken paraya evrilen
arti-degerdir. Demek oluyor ki, I, bu 4OO sterlini ile II'ye ait 4OO'e eit
tm meta-degeri satin almaktadir; yani bu para, II'ye, kendisine ait me-
talari harekete geirmek suretiyle geri akmaktadir. .
imdi biz ayri durumu varsayacagiz ve, sabit sermayelerini
ayni olarak yerine koyan kapitalist II grubuna "grup 1", ve sabit sermaye-
deki deger yipranmasini para olarak biriktirene "grup 2" diyecegiz. Bu
durum yledir: a) metalar biiminde bir bakiye olarak II'de hl
bulunan 4OO'n bir kismi, 1 ve 2 gruplari iin, degimeyen-sermayenin
dner kisimlarinin bazi blmlerini yerine koymak zorundadir (diyelim
herbiri iin yarisini); b) grup 1 btn metalarini sattigi halde, grup 2
henz 4OO' satmak durumundadir; c) grup 2, yipranma degerini taiyan
2OO diinda hepsini satmitir.
Demek ki, u dagilimi elde ediyoruz:
a) 4OO
s
meta-degerin, 1OO'n grup 1, 8OO'n grup 2 olmak ze-
re, II, hl elinde tutmaktadir; bu 8OO'den 2OO', ainma payini temsil et-
mektedir. Bu durumda, grup 1'in para halindeki 4OO sterlininin ilk olarak
yatirdigi 8OO' imdi II'den metalar almak zere 1 tarafindan geri evril-
mitir, I'den, yani ayni olarak sabit [sayfa 487| sermayenin gelerini sagla-
mak iin para halinde 2OO ve I ile meta degiimini gerekletirmek iin
para halinde 1OO' geri evirmitir; te yandan grup 2, 4OO'n ancak
'n, yani 1OO', ayni ekilde I ile meta degiimini saglamak zere
yatirmitir.
Grup 1, yleyse, para olarak 4OO'n 8OO'n, grup 2, 1OO'n
yatirmitir.
Bu 4OO'n dn, ne var ki, yle olmaktadir:
Grup 1'e 1OO, yani yatirdigi paranin ancak te-biri. Ama teki
2
/
8
yerine, yenilenmi 2OO degerinde bir sabit sermayeye sahip olmaktadir.
405
Kurl Murks
Kupilul ll
Grup 1, 2OO degerinde sabit sermaye geleri iin I'e para vermi, ama
daha sonraki metalari vermemitir. Para olarak 2OO' ilgilendirdigi ka-
dariyla, grup 1, kesim I'in karisina, yalniz alici olarak ikmakta, daha
sonra satici olarak ikmamaktadir. te bu yzden, bu para, grup 1'e
dnemez; aksi halde, sabit sermayesinin gelerini I'den, bir hediye ola-
rak almi olmasi gerekirdi.
Yatirdigi paranin son te-biri bakimindan grup 1, nce degi-
meyen-sermayesinin dner kisimlarinin alicisi olarak hareket etmitir.
Ayni para ile I, ondan, metalarinin 1OO degerindeki geri kalan kismini
satin almaktadir. Bu para, o zaman, kendisine (II. kesimin 1. grubuna)
geri akmaktadir, nk satin alici olarak hareketinden hemen sonra
satici olarak hareket etmektedir. Eger bu para geri dnmeseydi, II (grup
1) 1OO'e ulaan metalar iin 1'e nce para olarak 1OO, sonra da metalar
olarak tekrar cabadan 1OO vermi olurdu, yani II, metalarini, I'e hediye
olarak vermi olurdu.
te yandan, para olarak 1OO yatiran grup 2, para olarak 8OO geri
almaktadir: nce bir alici olarak dolaima para halinde 1OO sokup bun-
lari satici olarak geri aldigindan tr 1OO; ancak bu miktar kadar me-
tain bir saticisi olarak ilev yapip bir alici olarak ilev yapmadigindan
tr 2OO. Demek ki, paranin I'e geri akmasi olanaksizdir. Sabit sermay-
enin yipranma payi bylece II (grup 1) tarafindan, sabit sermayenin
gelerinin satin alinmasinda dolaima srlen para ile dengelenmekte-
dir. Ama bu, grup 2'nin eline, grup 1'in parasi olarak degil, sinif I'e ait
para olarak gelmektedir .
b) Bu varsayima gre, II
s
'nin geri kalan kismi, grup 1 para olarak
2OO ve grup 2 meta olarak 4OO sahibi olacak biimde dagilmitir. [sayfa 488|
Grup 1, btn metaini satmitir, ama para olarak 2OO, ayni olarak
yenilemek zorunda oldugu degimeyen-sermayesinin sabit kisminin
dnm bir eklidir. u halde o, burada, yalniz alici olarak hareket
etmekte ve kendi parasi yerine, sabit sermayesinin dogal geleri bii-
minde ayni degerde meta I almaktadir. Grup 2 (eger I, I ile II arasindaki
meta degiimi iin herhangi bir para srmemi ise) dolaima en fazla
yalnizca 2OO sterlin srmek zorundadir, nk kendi meta-degerinin
yarisi iin, I'den alici degil, yalnizca I'e kari saticidir.
Grup 2'ye dolaimdan 4OO sterlin dnmektedir: alici olarak sr-
dg ve metalar olarak 2OO'n satici olarak bunlari geri aldigi iin 2OO;
I'den herhangi bir edeger almaksizin, I'e 2OO degerinde metalar sattigi
iin de 2OO.
c) Grup 1, para olarak 2OO'e, meta olarak 2OO
s
'ye sahiptir. Grup 2,
meta olarak 2OO
s
(d)'ye sahiptir.
Bu varsayima gre, grup 2, para olarak herhangi bir yatirimda
bulunmak durumunda degildir, nk I'in karisinda artik alici degil,
yalnizca satici olarak hareket etmekte, dolayisiyla kendisinden birisi sa-
tin almada bulunana kadar beklemek zorundadir.
40
Kurl Murks
Kupilul ll
Grup 1, para olarak 4OO sterlin yatirmaktadir: I ile karilikli meta
degiimi iin 2OO, I'den salt alici olarak 2OO. Para olarak son 2OO sterlin
ile, sabit sermaye gelerini satin alir.
Para olarak 2OO sterlin ile I, grup 1'den 2OO miktarinda metalar
satin almakta ve grup 1, bylece, bu meta degiimi iin yatirdigi 2OO
sterlini para olarak tekrar ele geirmektedir. Ve I, ayni ekilde, grup
1'den aldigi teki 2OO sterlin ile, grup 2'den 2OO degerinde metalar satin
almakta, bylece, grup 2'nin sabit sermayesinin yipranma ve ainmasi,
para biiminde birikmektedir.
Eger c) halinde, sinif II (grup 1) yerine, sinif I'in mevcut metalarin
degiimini saglamak iin para olarak 2OO srm oldugu varsayilsaydi,
durumda hi bir degiiklik olmazdi. Bu durumda I'in, sinif II grup 2'den,
bu grubun, geriye, satmak iin ancak bu metaya sahip bulundugu var-
sayimina dayanarak, metalar olarak nce 2OO satin alsaydi, bu 2OO ster-
lin, I'e dnmezdi, nk II grup 2, tekrar alici olarak hareket etmemek-
tedir. Ama sinif II grup 1, bu durumda, satin almada harcamak zere
para olarak 2OO sterline ve degiim amaci iin metalar biiminde 2OO'e,
yani I ile aliveri iin toplam 4OO tutan bir degere sahiptir. Para [sayfa 48D|
olarak 2OO sterlin, bunun ardindan II grup 1'den, I'e dner. Eger I, tekrar,
sinif II grup 1'den metalar biiminde 2OO satin almada bu parayi harcar-
sa, sinif II grup 1, metalar biimindeki 4OO'n ikinci yarisini I'in elinden
alir almaz, bunlar I'e geri dnerler. Grup 1 (II), salt sabit sermaye geler-
inin alicisi olarak para biiminde 2OO sterlin harcamitir; bu nedenle bu
para ona dnmeyip, 2OO
s
'yi, sinif II grup 2'nin geriye kalan metaini para-
ya dntrme hizmeti grr; oysa, I tarafindan metalarin degiimi iin
srlen para, 2OO sterlin, sinif II grup 2 yoluyla degil, sinif II grup 1
yoluyla I'e dner. 4OO'lk metalari yerine, kendisine, imdi, 4OO tutarin-
da bir meta edeger dnmtr; onun, metalar biiminde 8OO'n degiimi
iin para olarak srdg 2OO sterlin de ayni ekilde ona dnmtr. Bu
nedenle her ey yolundadir.
Degiimde,
I. 1.OOO
d
+ 1.OOO
a
II. 2.OOO
s
[formlnde -.| karilailan glk, bakiyelerin degiimindeki
glge indirgenmiti:
I. . . . . 4OO
a
.
II. (1) Para olarak 2OO + metalar olarak 2OO
s
+ (2) metalar olarak
2OO
s
. Ya da, sorunu daha aik hale getirmek iin:
I. 2OO
a
+ 2OO
a
.
II. (1) Para olarak 2OO + metalar olarak 2OO
s
+ (2) metalar olarak
}
407
Kurl Murks
Kupilul ll
2OO
s
.
Sinif II grup 1'de, metalar olarak 2OOs, (metalar olarak) 2OO I
a
kariliginda degiildigine ve I ile II arasinda meta olarak 4OO'n bu
degiiminde dolaan btn para, onu yatirmi olana, I ya da II'ye dn-
dgne gre, I ile II arasindaki degiimin bir gesi olan bu para, aslinda,
bizi, burada rahatsiz eden sorunun bir gesi degildir. Ya da, farkli bir
biimde gstermek gerekirse: 2OO I
a
(metalar) ile 2OO II
s
(sinif II grup
1'in metalari) arasindaki degiimde, paranin, satinalma ve dolayisiyla
szcgn dar anlamiyla "dolaim araci" olarak degil, ama bir deme
araci olarak ilev yaptigini varsayarsak, 2OO I
a
metalari ile 2OO II
s
(grup 1)
'in, deger byklkleri olarak eit olmalari nedeniyle, 2OO'lk retim
aracinin, 2OO'lk tketim mallari ile degiildigi ve paranin burada yalniz-
ca ideal olarak ilev yaptigi ve taraflardan hi birisinin, [sayfa 4DO| herhangi
bir hesap bakiyesini demek iin dolaima gerekten bir para srme-
digi aiktir. u halde, biz, her iki yandan da, I ve II'den, 2OO I
a
metalari ile
bunlarin edegerini, yani 2OO II
s
(grup 1) metalarini ancak dtgmz
zamandir ki, sorun kendisini saf biimi ierisinde ortaya kor.
Birbirini dengeleyen eit degerde bu iki miktar metain (I ve II)
hesap-dii edilmesinden sonra, geriye, degiim iin, problemin kendisi-
ni berrak bir biimde ortaya koydugu bir bakiye kalir, yle ki,
I. Metalar olarak 2OO
a
.
II. (1) para olarak 2OO
s
, c||| (2) metalar olarak 2OO
s
.
Burada, aiktir ki, sinif II grup 1, para olarak 2OO ile sabit serma-
yesinin paralarini, 2OO I
a
'yi satin alir. Bylece, sinif II grup 1'in sabit ser-
mayesi ayni olarak yenilenmi oluyor ve I'in 2OO'lk arti-degeri, meta-
biimden (retim aralari ya da daha dogrusu sabit sermayenin gele-
rinden) para-biime evriliyor. Bu para ile I, II grup 2'den tketim mallari
satin aliyor ve II iin sonu, grup 1'in degimeyen-sermayesinin sabit
kisminin ayni olarak yenilenmi olmasi ve grup 2 iin de (sabit sermaye-
nin ainmasini telafi eden) diger bir kismin para-biim ierisinde birikmi
olmasi oluyor. Ve bu, her yil, bu son kisim da ayni olarak yenilenmesi
gerekene kadar srp gidiyor.
Burada grlen durum aika udur: degimeyen-sermaye II'nin,
degeri tamamiyla tekrar paraya evrilmi olan ve bu nedenle her yil ayni
olarak yenilenmesi gereken (grup 1) bu sabit kismi, eski maddi biimi
ierisinde ilev yapmaya devam eden ve ainma ve yipranmasi, retimi-
ne katildigi metalara aktarilan deger kaybinin nce para olarak telafi
edilmesi gereken degimeyen-sermaye II'nin teki sabit kisminin yillik
deger kaybina eit olmalidir. Byle bir denge, ayni lekte yeniden-re-
timin bir yasasi gibi grnmektedir. Bu, retim aralari reten sinif I'de,
emegin orantili olarak blnmesinin degimeden kalmasi gerektigini
sylemekle ayni eydir, nk bu sinif, kesim II'nin bir yandan degime-
yen-sermayesinin dner kismini, te yandan da sabit kismini retmek-
tedir.
408
Kurl Murks
Kupilul ll
Bunu daha yakindan tahlil etmeden nce, II
s
(1)'in bakiyesinin,
II
s
(2)'nin bakiyesine eit olmamasi, daha byk ya da daha kk
olmasi durumlarinda, problemin alacagi ekli grmemiz gerekir. imdi
bu iki durumu sirasiyla inceleyelim. [sayfa 4D1|
8 / | / n c / 0 0 | 0 m
I. 2OO
a
.
II. (1) 22O
s
(para olarak) c||| (2) 2OO
s
(metalar olarak).
Bu durumda, II
s
(1), para olarak 2OO sterlin ile, 2OO I
a
metalari
satin almakta ve I, bu ayni para ile, 2OO II
s
(2) metalari, yani sabit ser-
mayenin para olarak birikecek kismini satin almaktadir. Bu kisim byle-
ce paraya evrilmi olmaktadir. Ama para olarak 2O II
s
(1), ayni olarak
sabit sermayeye tekrar evrilemez.
yle grnyor ki, bu talihsizlik I
a
'nin bakiyesinin 2OO yerine 22O
olarak saptanmasiyla giderilebilir, bylece, daha nceki degiim ile 2.OOO
I'in 1.8OO' yerine, yalnizca 1.78O elden ikartilmi olur. Buna gre du-
rum udur:
I. 22O
a
.
II. (1) 22O
s
s
(metalar olarak).
II
s
grup 1, para olarak 22O sterlin ile 22O I
a
satin almakta ve ardin-
dan I, 2OO sterlin ile, metalar olarak 2OO II
s
(2) satin almaktadir.
Ne var ki, imdi, I'in elinde para olarak 2O sterlin, yani tketim
mallari iin harcayamadigi ve ancak para biiminde tutabilecegi, arti-
degerin bir kismi kalmaktadir. Glk, bylece, yalnizca II
s
grup 1'den,
I
a
'ya aktarilmi olmaktadir.
imdi de, II
s
grup 1'in, II
s
grup 2'den, kk oldugunu varsayalim;
o zaman durum udur:
l / / n c / 0 0 | 0 m
I. 2OO
a
(metalar olarak).
II. (1) 18O
s
s
(metalar olarak).
Para olarak 18O sterlin ile II (grup 1), 18O I
a
metalari satin alir. Bu
para ile I, II'den (grup 2) ayni degerde metalar, yani 18O II
s
(2) satin alir.
Geriye bir yanda satilmasi olanaksiz 2O I
a
, te yanda da 2O II
s
(2) -4O
degerinde paraya evrilmesi olanaksiz metalar kalir.
I'in bakiyesini, 18O'e eitlemenin bize bir yarari olmaz. Geri o
zaman I'de bir fazlalik kalmayabilir, ama gene eskisi gibi II
s
(grup 2)'de,
satilmasi ve paraya evrilmesi olanaksiz 2O'lik bir fazlalik kalir.
II(1)'in, II(2)'den byk oldugu birinci durumda, II
s
(1) [sayfa 4D2|
tarafindan para-biimde ve sabit sermayeye evrilemeyen bir fazlalik
kalir; ya da, I
a
'nin bakiyesi, II
s
(1)'e eit varsayilirsa, I
a
'nin tarafinda, para-
biimde ve tketim mallarina evrilemeyen ayni fazlalik kalir.
II
s
(1)'in, II
s
(2)'den kk oldugu ikinci durumda, 2OO I
a
ve II
s
(2)
tarafinda bir para aigi kalir ve her iki tarafta da buna eit bir metalar
40
Kurl Murks
Kupilul ll
fazlaligi bulunur, ya da, I
a
'nin bakiyesi II
s
(1)'e eit kabul edilirse, bir para
aigi ile II
s
(2) tarafindan bir metalar fazlaligi kalir.
Biz, eger I
a
'nin bakiyelerinin daima II
s
(1)'e eit oldugunu varsay-
arsak retim siparilerle belirlendigine ve II ve I'e ait delimeyen-ser-
mayelerin, bir yil sabit kisimlarinda ve onu izleyen yil dner kisimlarinda
daha fazla bir retim yapilmasiyla yeniden-retimde herhangi bir de-
giiklik olmadigina gre birinci durumda I
a
, tketim mallarina, ancak,
eger I, bununla, II'nin arti-degerinin bir kismini satin alirsa ve II, bunu
tketmek yerine para olarak biriktirirse, tekrar evrilebilir; ikinci durum-
da ise, duruma ancak I'in parayi harcamasi halinde are bulunabilir ki,
biz, bu varsayimi yukarida reddetmitik.
Eger II
s
(1), II
s
(2)'den bykse, I
a
'daki para-fazlaligini gerek-
letirmek iin yabanci metalarin ithal edilmesi gerekir. Yok tersine, II
s
(1), II
s
(2)'den kkse, II
s
'nin retim aralarinin ainma payini ger-
ekletirmek iin, II'deki metalarin (tketim mallarinin) ithali gereke-
cektir. Sonu olarak, her iki durumda da, di ticaret gereklidir.
Degimeyen lekte yeniden-retimin incelenmesi iin, btn
sanayi kollarindaki retkenligin, dolayisiyla da bunlara ait metalarin oran-
tili deger ilikilerinin sabit kaldigi varsayimina kesin gzyle bakilsa bile,
II
s
(1)'in, II
s
(2)'den byk ya da kk oldugunun sz edildigi son iki
durum, bu durumlarla kari kariya gelinilmesinin kainilmaz oldugu
genilemi lekli retim iin, gene de, daima ilgin olacaktir.
8. Son0|c|
Sabit sermayenin yerine konulmasi ile ilgili olarak u noktalar
dikkate alinmalidir:
Eger diger btn eyler ve yalniz retimin hacmi degil, btn
bunlardan nce emegin retkenligi ayni kalmak kaydiyla II
s
'nin sabit
gesinin bir yil ncesine gre daha byk bir kisminin [sayfa 4D8| mrn
tamamlamasi ve dolayisiyla, daha byk bir kisminin ayni olarak yeni-
lenmesinin gerekmesi halinde, sabit sermayenin henz mrn tamam-
lamak zere bulunan ve bu arada son gn gelene kadar para olarak
yerine konacak kisminin ayni oranda azalmasi gerekir; nk, II'de ilev
yapan sermayenin sabit kisminin toplaminin (ve degerlerinin toplaminin)
ayni kaldigi varsayilmiti. Ne var ki, bu, kendisi ile birlikte u koullari da
getirmektedir: 8/|/nc/s/. Eger meta-sermaye I'in daha byk bir kismi,
II
s
'ye ait sabit sermayenin gelerinden oluuyor ise, buna tekabl eden
daha kk kismi, II
s
'nin dner kisimlarindan oluur, nk I'in, II
s
iin
toplam retimi degimeden kalir. Bu kisimlardan birisi artiyorsa digeri
azalir, ve bunun tersi. te yandan, sinif II'nin toplam retimi de ayni
hacmi korur. Ama eger hammaddeleri, yari-mamul rnleri, yardimci
maddeleri (yani II'ye ait degimeyen-sermayenin dner geleri) aza-
liyorsa bu nasil mmkn olur l//nc/s/. Sabit sermaye II
s
'nin, para-biimi
4T0
Kurl Murks
Kupilul ll
almi daha byk bir kismi, tekrar para-biimden kendi maddi biimine
evrilmek zere I'e akar. Bylece, I ile II arasinda salt kendi metalarinin
degiimi iin dolaan paradan baka, I'e dogru daha byk bir aki
vardir; karilikli meta degiimini gerekletirmekte aracilik etmeyen, ama
satinalma araci olma ilevinde yalnizca tek tarafli hareket eden daha
fazla para bulunur. Ama o zaman, ainma ve yipranma edegerinin ta-
iyicilari olan II
s
metalar kitlesi ve bylece, I'e ait metalar ile degil, an-
cak bu sinifa ait para kariliginda degiilmesi zorunlu II metalar kitlesi
de orantili olarak daralacaktir. Salt satinalma araci olarak II'den I'e daha
fazla para akabilecek ve I'in yalnizca bir alici olarak ilev yapmasi duru-
muna bagli olarak, metalar kitlesi II'de bir azalma grlecektir. I
a
'nin
daha byk bir kismi, I
d
zaten, II'nin metalarina evrildigi iin bu ne-
denle, II'nin metalarina evrilebilir durumda olmayacak, ama para bii-
minde kalacaktir.
Sabit sermaye II'nin belli bir yilda mrn tamamlayan kisimla-
rinin yeniden-retimlerinin daha az, ve buna karilik ainan kismin daha
fazla oldugu, bu karit durumun daha fazla tartiilmasina gerek yoktur.
Degimeyen lekte yeniden-retim oldugu durumda, bir buna-
lim bir airi-retim bunalimi olur.
Kisacasi, basit yeniden-retim ve diger degimeyen koullar al-
tinda zellikle emegin retken gc, toplam hacmi ve yogunlugu [sayfa
4D4| degimemek zere eger, mr dolan (yenilenmesi gerekli) sabit
sermaye ile, eski maddi biimi ierisinde ilevini henz srdren (rn-
lere yalnizca ainma payini karilayan bir deger ekleyen) sabit sermaye
arasinda degimeyen bir oran varsayilmami ise, bir durumda, yeniden-
retilmesi gerekli dner kisimlarin kitlesi ayni kaldigi halde, retilmesi
gerekli sabit kisimlarin kitlesi artacaktir. Bu nedenle, I'in toplam retimi
artmak zorunda kalacak ya da hatta, para ilikileri diinda, yeniden-
retimde bir aik olacaktir.
teki durumda, eger ayni olarak yeniden-retilecek sabit serma-
ye II'nin hacminin orantili olarak azalmasi gerekiyorsa ve dolayisiyla sa-
bit sermaye II'nin imdi yalniz para olarak yerine konulmasi gerekli kis-
mi ayni oranda artmak durumunda ise, I tarafindan yeniden-retilen de-
gimeyen-sermaye II'nin dner kisimlari degimeden kaldigi halde, sabit
sermayenin yeniden-retilecek kisimlari azalir. u halde, I'in toplam re-
timinde bir azalma ya da fazlalik (ki bu daha nceki durumda bir aik-
ti), ve paraya evrilemeyecek bir fazlalik olacaktir.
Geri, birinci durumda, ayni emek, artan retkenlik, genileme
ve yogunlama yoluyla, daha fazla rn retebilir ve aik bylece kapa-
tilabilir. Ama I'e ait retimin bir kolundan tekisine sermaye ve emek
nakledilmeksizin byle bir degiiklik yapilamayacagi gibi, bu gibi aktar-
malar geici aksakliklara yolaabilir. stelik, (emegin yayginlamasinin
ve yogunlamasinin artmasi lsnde) I, II'nin daha az degerine karilik
daha ok deger degimi olacaktir. Bylece, I'in rnnde bir deger
4TT
Kurl Murks
Kupilul ll
kaybi olacaktir.
kinci durumda bunun tersi olacak, I, retiminde, kendi emeki-
leri ile kapitalistleri iin bunalim yaratabilecek bir kisinti yapmak zorun-
da kalacak, ya da gene bunalimi davet edecek bir fazlalik retecektir.
Byle bir fazlalik kendi baina bir felaket degil avantajdir, ama kapitalist
retimde bu bir felaket o|mc/|cJ||.
Her iki durumda da di ticaret yardimci olabilir: birinci durumda
I'in para biiminde tuttugu metalari tketim mallarina evirmek iin;
ikinci durumda, meta fazlaligini elden ikarmak iin. Ne var ki, di tica-
ret salt bazi geleri (deger bakimindan da) yerine koymadigi iin, bu,
elikileri yalnizca daha geni bir alana aktarir ve bunlarin boyutlarini
artirir.
Kapitalist yeniden-retim biimi bir kez ortadan kaldirilinca, sorun,
yalnizca, birbirini izleyen eitli yillarda degiiklik gsteren [sayfa 4D5| sabit
sermayenin (rnegimizde, tketim mallarinin retiminde ilev yapan
sermayenin) mr dolan mr dolan ve bu nedenle ayni olarak yeni-
den-retilmesi gereken kisminin hacmi sorunu olur. Herhangi bir yilda
bu ok byk olunca (insanlarin durumunda ortalama lm oraninin
ailmasi gibi), bunu izleyen yil, bu, kukusuz, o oranda kk olacaktir.
Tketim mallarinin yillik retimi iin gerekli hammadde, yari-mamul
rn ve yardimci madde miktari diger eyler eit kalmak kaydiyla bu-
nun sonucu azalmaz. u halde, toplam, retim aralari retimi, bir du-
rumda artacak, digerinde azalacaktir. Bu, ancak, srekli bir greli airi-
retim ile karilanabilir. Bir yandan, dogrudan gerekli olandan fazla retil-
mi belli bir miktar sabit sermaye bulunmasi gereklidir; te yandan ve
zellikle, dogrudan yillik gereksinmelerden fazla bir hammadde vb. ik-
mali bulunmalidir (bu, zellikle geim aralari iin geerlidir). Bu tr bir
airi-retim, toplumun kendisine ait maddi yeniden-retim aralari ze-
rinde denetim sahibi olmasi demektir. Ama, kapitalist toplumda bu, bir
anari gesidir.
Degimeyen lekte yeniden-retim esasina dayanan bu sabit
sermaye rnegi arpicidir. Sabit ve dner sermayenin retimleri arasin-
daki oransizlik, bunalimlari aiklamada iktisatilarin gzde dayanakla-
rindan birisidir. Byle bir oransizligin, sabit sermayenin Yalnizca. o|J00
/|/ /o|0nJ00 zaman bile ortaya ikabilecegi ve ikmak zorunda oldu-
gu, zaten ilev grmekte olan toplumsal sermayenin basit yeniden-re-
tim esasina gre ideal normal retim varsayilsa bile, bunun byle olabi-
lecegi ve olmak zorunda bulundugu, bunlar iin yeni bir eydir.
XII. PARA MALZEMESINN
YENDEN-RETM
Buraya kadar, etmenlerden birisi tamamen konu-dii birakilmitir:
altin ve gmn yillik yeniden-retimi. Salt lks mallar, kaplama vb.
4T2
Kurl Murks
Kupilul ll
malzemesi olarak, bunlarin burada zel olarak sznn edilmesinin,
herhangi baka bir rnn sznn edilmesi ne kadar az gerekliyse, bu
da o kadar az gereklidir. Ne var ki, bunlar, para malzemesi ve dolayisiyla
potansiyel para olarak nemli bir rol oynarlar. Yalin olmasi amaciyla
burada, para malzemesi olarak yalniz altini aliyoruz.
Eski verilere gre, yillik tm altin retimi, 8OO.OOO-DOO.OOO [sayfa 4D6|
libreye ulamakta ve yuvarlak hesap 1.1OO ya da 1.25O milyon mark
tutmaktadir. Ama Soetbeer'e
58
gre bu retim, 1871 ile 1875 ortalamasi
esas alinarak ancak 17O.675 kilo tutmaktadir ve yuvarlak hesap 476
milyon mark degerindedir. Bu miktarin, yuvarlak hesap 167'sini Avust-
ralya, 166'sini Birleik-Devletler ve D8 milyon markini Rusya saglamakta-
dir. Geriye kalani, her biri 1O milyon marktan az olmak zere, eitli
lkeler arasinda dagilmaktadir. Ayni dnem boyunca, yillik gm reti-
mi, 2 milyon kilodan daha az bir miktara ulamakta ve degeri 854
milyon mark etmektedir. Bu miktarin yuvarlak hesap 1O8'ini Meksika,
1O2'sini Birleik-Devletler, 67'sini Gney Amerika, 26 milyonunu Alman-
ya vb. saglamaktadir.
Kapitalist retimin agir bastigi lkeler arasinda yalnizca Birleik-
Devletler altin ve gm retmektedir. Avrupa'nin kapitalist lkeleri, al-
tinlarinin hemen tmn ve gmlerinin de bundan da byk bir kismini
Avustralya'dan, Birleik-Devletler'den, Meksika'dan, Gney Amerika'dan
ve Rusya'dan saglamaktadir.
Ama biz, altin madenlerinin, yillik yeniden-retimini burada incele-
mekte oldugumuz kapitalist retim biimine sahip bir lkede bulun-
dugunu kabul ediyoruz, ve bunu da u nedenle yapiyoruz:
Di ticaret olmaksizin kapitalist retim varolamaz. Ama normal
yillik yeniden-retimin belirli bir lekte oldugu varsayilinca, ayni za-
manda, di ticaretin deger bagintilarini etkilemeksizin, dolayisiyla, "re-
tim aralari" ile "tketim mallari"nin karilikli degiimlerinde iki kategori
arasindaki deger bagintilarini, ya da, bu kategorilerin her birinin rnleri-
nin degerinin blnebilecegi degimeyen-sermaye, degien-sermaye ve
arti-deger arasindaki bagintilari etkilemeksizin, yalnizca yerli rnlerin
yerine baka kullanim mallari ya da maddi biimlerin konulmasini sag-
ladigi da varsayilmi olur. rnlerin yillik yeniden-retilen degerlerinin
tahlilinde, di ticaretin ie karitirilmasi, bu nedenle, probleme ya da bu
problemin zlmesine yeni bir katkida bulunmaz, olsa olsa problemi
karitirir. Bu nedenle, bunun btnyle, konu-dii tutulmasi gerekir. Ve
dolayisiyla da, altin da, burada, degiim yoluyla diardan ithal edilen bir
meta gesi olarak degil, yillik yeniden-retimin dogrudan bir gesi ola-
rak ele alinacaktir.
Altin retimi, genellikle madenlerin retimi gibi, sinif I'e, [sayfa 4D7|
retim aralarinin retimini kapsayan kategoriye dahildir. Yillik altin re-
58
Ad. Soetbeer. EJe|me|c||-P|oJ0/|/on, Gotha 187D.
4T3
Kurl Murks
Kupilul ll
timinin 8O'a eit oldugu varsayilsin (kolaylik olsun diye byle alinmitir.
yoksa bu sayi, emamizdaki teki sayilara gre ok yksektir). Bu deg-
er, 2O
s
+5
d
+5
a
eklinde blnebilir olsun; 2O
s
, I
s
'nin teki geleri ile
degiilecek ve bu daha sonra incelenecektir;* 5
d
+5
a
(I), II
s
'nin geleri,
yani tketim mallari ile degiilecektir.
5
d
'ye gelince, her altin-retici kurulu, emek-gc satin almakla
ie balar, Bu, bu belirli giriim tarafindan retilen altin ile degil, lkenin
para-ikmalinin bir kismi ile yapilir. Emekiler bu 5
d
ile II'den tketim
mallari ve II de bu para ile I'den retim aralari satin alir. II, meta malze-
mesi, vb. (degimeyen-sermayesinin kismi) olarak I'den, 2
d
miktarinda
altin satin aliyor olsun, bu durumda 2
d
zaten dolaima dahil olmu para
biiminde altin reticileri I'e geri akar. Eger II, I'den daha baka malze-
me satin almazsa, I, II'den, kendi altinini, dolaima para olarak srerek
satin alir, nk altin her metai satin alabilir. Aradaki tek fark udur ki, I,
burada satici olarak degil, yalnizca alici olarak hareket eder. Altin ma-
dencileri I, daima metalarini elden ikartabilirler; bu meta, daima, dogru-
dan degiilebilecek bir biim ierisindedir.
Bir iplik reticisinin, kendisi iin arti-degerden ayri olarak 5'e
eit bir iplik rn yaratan emekilerine karilik olarak 5
d
dedigini ka-
bul edelim. Bu 5 ile emekiler II
s
'den alimda bulunurlar ve o da I'den
para olarak 5 kariliginda iplik alir, ve bylece 5
d
iplikiye para olarak
geri akar. Varsayilan bu durumda Ig (altin reticileri iin diyoruz)
emekilerine, daha nce dolaima dahil olan 5d'yi para olarak verir.
Emekiler, bunu tketim mallari iin harcar, ama 5'ten ancak 2'si II'den
Ig'ye dner. Gene de Ig yeniden-retim srecine, tipki iplik reticisi gibi
yeniden balayabilir. nk, emekileri ona altin olarak 5 saglamilardir;
bunun 2'sini satmi ve 8' hl elindedir; yapacagi tek ey bunlari sikke
haline getirmek
54
ya da, II'yi daha fazla ie karitirmaksizin, tm degien-
sermayesini tekrar dogrudan elinde para-biimde bulundurmak iin ka-
git paraya evirmektir.
Yillik yeniden-retimin bu ilk sreci bile, fiilen ya da znde [sayfa
4D8| dolaima dahil bulunan para miktarinda bir degiiklik yapmitir. Biz,
II
s
'nin, malzeme olarak 2
d
(Ig) satin aldigini ve Ig'nin tekrar degien-ser-
mayesinin para-biimi olarak II ierisinde 8 yatirdigini varsaymitik. u
halde, yeni altin retiminin sagladigi para kitlesinden 8', II ierisinde
kalmi ve I'e dnmemitir. Varsayimimiza gre, II, gereksinmelerini al-
tin malzemesi olarak karilamitir. 8, onun elinde, bir yigili altin olarak
durmaktadir. Bunlar onun degimeyen-sermayesinin herhangi bir gesi-
ni oluturamayacaklarina ve II, daha nce, emek-gc alimi iin yeter
para-sermayeye sahip olduguna gre; ayrica, bu ek 8g, ainma payi
54
"nemli miktarda bir altin klesi ... sahipleri tarafindan San Francisco'daki darphaneye
dogrudan gtrlmtr," (Reo||0s o/ l.V. Sec|e|c|/es o/ Em|cssy cnJ lec|/on. 187D, Part III,
s. 887.)
* Bkz: Engels'in s. 5OO'deki 55 nolu dipnotu. -EJ.
4T4
Kurl Murks
Kupilul ll
gesi diinda, bir kismi ile degiildigi II
s
ierisinde yerine getirecegi bir
ilev yoktur (bunlar olsa olsa, II
s
(1)'in raslansal olarak II
a
(2)'den kk
olmasi halinde |o |cn|o, ainma payi gesini karilama hizmeti grebi-
lirler); ancak te yandan, yani ainma payi gesi diinda, tm meta-
rn II
s
'nin, retim aralari I
(d+a)
kariliginda degiilmesi gerekir bu
para, tmyle II
s
'den II
a
'ya aktarilmali, ister yaam gereksinmeleri, ister
lks mallar halinde bulunsun, ya da tersi olsun, buna tekabl eden meta-
deger, II
a
'dan II
s
'ye aktarilmalidir. Sonu: Arti-degerin bir kismi, yigili-
para olarak biriktirilir.
Yeniden-retimin ikinci yilinda, ayni oranda yillik altin retiminin
malzeme olarak kullanilmasi kouluyla, 2, tekrar Ig'ye geri akacak ve 8
ayni olarak yerine konacak, yani II ierisinde tekrar yigilmi olarak ser-
best kalacaktir, vb..
Genel olarak degien-sermaye ile ilgili olarak: Kapitalist Ig, teki
btn kapitalistler gibi, emek-gc alimi iin bu sermayeyi srekli para
olarak yatirmak zorundadir. Ama bu, J szkonusu oldugu lde, bunu
II'den satin almak zorunda olan kapitalist degil, onun emekileridir. te
bu nedenle kapitalistin hi bir zaman, II'nin giriimi olmaksizin II'ye altin
sren bir alici olarak hareket ettigi grlemez. Ama, II'nin ondan malze-
me almasi ve degimeyen-sermaye II
s
'yi altin malzemesine evirmek
zorunda olmasi lsnde, (Ig)
d
'nin bir kismi, I'deki teki kapitalistlere
oldugu gibi II'den kendisine geri akacaktir. Ve, durum byle olmadigi
srece, altin olarak J'yi, dogrudan kendi rnnden yerine koyar. Ne
var ki, para olarak yatirilan J'nin, II'den kendisine geri akmamasi l-
snde, zaten mevcut bulunan dolaim aralarinin bir kismi (I'den alinan
ve I'e geri verilmeyen kismi), II'de yigili paraya evrilir ve bu nedenle,
arti-degerin bir kismi [sayfa 4DD| tketim mallarina harcanmaz. Srekli ola-
rak yeni altin madenleri aildigi ya da eskileri tekrar aildigi iin, Ig tara-
findan J'ye yatirilacak paranin belli bir kismi, daima yeni altin retiminden
nce varolan paranin bir kismidir; bu para, Ig tarafindan kendi emeki-
leri araciligi ile II'ye srlmtr ve II'den Ig'ye dnmedike orada para-
yigina oluumunun bir gesini oluturur.
Ama, (Ig)
a
'ya gelince, Ig, burada, daima alici olarak hareket ede-
bilir. Kendisine ait c'yi, altin biiminde dolaima srer ve karilik olarak
oradan tketim mallari II
s
eker. Altin, II'de, kismen malzeme olarak
kullanilir ve bylece, retken sermayenin degimeyen kismi, s'nin ger-
ek bir gesi olarak ilev yapar. Durum byle olmadiginda, para bii-
minde kalmaya devam eden II
a
'nin bir kismi olarak, bir kez daha para-
yigma oluumunun bir gesi halini alir. yleyse gryoruz ki, daha son-
raki bir tahlile biraktigimiz
55
I
s
diinda, asil birikimi, yani geniletilmi
yeniden-retimi ditalayan, basit yeniden-retim bile zorunlu olarak, pa-
55
Kesim I'in degimeyen sermayesi ierisinde yeni olarak retilen altinin degiiminin
incelenmesi, elyazmalarinda yer almamaktadir. -F.E.
4T5
Kurl Murks
Kupilul ll
ranin biriktirilmesini ya da yigilmasini iermektedir. Ve bu, her yil yi-
nelendigi iin, bu durum, kapitalist retimin tahlilinde hareket noktamiz
olan varsayimi, yani yeniden-retimin balangicinda, metalarin degiimine
tekabl eden bir para ikmalinin, kapitalist sinif I ve II'nin ellerinde bulun-
dugunu aiklami olur. Byle bir birikim, dolaimdaki paranin ainmasi
ile yiten altin miktari dldkten sonra bile yer alir.
Sylemeye gerek yok ki, kapitalist retim ne kadar ilerlemise,
btn ellerde o kadar fazla para birikir ve bu nedenle, bu yigilmaya by-
lece eklenen mutlak miktar olduka nemli olmakla birlikte, yeni altin
retimi ile eklenen yillik miktar o kadar daha az olur. Tooke'ye kari
ne srlen itiraza,* genel anlamda bir kez daha dnyoruz; uzun vade-
de, kapitalist sinifin kendisine, dolaima srlen btn paranin kaynagi
olarak bakmak gerektigine gre, nasil oluyor da, her kapitalist, yillik
rnden, para olarak bir arti-deger ekiyor, yani srdgnden daha faz-
la parayi dolaimdan ekebiliyor
Daha nce (Onyedinci Blmde) gelitirilmi bulunan dnceleri
zetleyerek yanitliyoruz:
1) Burada esas olan varsayim, yani yillik yeniden-retim [sayfa 5OO|
kitlesinin eitli gelerinin degiimi iin genellikle yeter para bulundugu,
meta-degerin bir kisminin arti-degerinden olumasi olgusu ile hi bir
ekilde degimez. retimin tamaminin emekilerin kendilerine ait bu-
lundugu ve bunlarin arti-emeginin bu yzden, kapitalistler iin degil yal-
nizca kendileri iin arti-emek oldugu varsayilsaydi, dolaimdaki
meta-deger miktari ayni olurdu ve diger eyler eit olmak kaydiyla, bu,
bunlarin dolaimi iin ayni miktar parayi gerektirirdi. Bu nedenle sorun,
her iki durumda da, yalnizca udur: Bu toplam meta-degerlerin dolaimini
saglayan para nereden gelmektedir Sorun hi bir zaman u degildir:
arti-degeri paraya eviren para nereden gelmektedir
Bir kez daha dnecek olursak, her bireysel metain s + J + c'dan
olutugu, ve tm metalar kitlesinin dolaiminin, bu yzden bir yandan
sermaye s+J'nin dolaimi iin belli bir miktar parayi, ve te yandan
kapitalistlerin gelirinin, arti-deger c'nin dolaimi iin baka bir miktar
parayi gerektirdigi dogrudur. Bireysel kapitalist iin oldugu kadar, tm
kapitalist sinif iin de, sermaye olarak yatirdiklari para, gelir olarak har-
cadiklari paradan farklidir. Bu sonuncu para, nereden gelmektedir, Yal-
nizca kapitalist sinifin elindeki para kitlesinden, u halde, byk apta,
toplumda bulunan ve bir kismi, kapitalistlerin gelirini dolatiran toplam
para kitlesinden gelir. Yukarda grdgmz gibi, yeni bir i kuran her
kapitalist, arti-degerini paraya evirmeye hizmet eden para olarak kendi
yaami iin tketim mallarina harcadigi parayi, ileri olduka rayina otur-
duktan sonra geri almi olur. Ama genel olarak sylemek gerekirse,
btn glk iki yerden kaynaklanir:
* Bkz: s. 84D. -EJ.
4T
Kurl Murks
Kupilul ll
Birincisi, eger biz, yalniz sermayenin dolaimini ve devrini tahlil
eder, bylece, kapitaliste, bir kapitalist tketici, zevkine dkn bir insan
gzyle degil, yalnizca bir sermaye kiilemesi olarak bakarsak, gerek-
ten de kendisinin, arti-degeri, kendi meta-sermayesinin bir kismi olarak
durmadan dolaima srmekte oldugunu grrz, ama parayi onun elin-
de bir gelir biimi olarak hi bir zaman grmeyiz. Onu, hi bir zaman,
dolaima, arti-degerinin tketimi iin para srerken grmeyiz.
kincisi, kapitalist sinif, dolaima, gelir eklinde bir miktar para
srecek olursa, sanki toplam toplumsal rnn her kismi iin bir edeger
dyormu ve bu kisim bylece arti-degeri temsil etmekten ikiyormu
gibi grnr. Ne var ki, arti-degerin [sayfa 5O1| temsil edildigi arti-rn, kapi-
talist sinifa hi bir eye mal olmamitir. Sinif olarak kapitalistler, buna
bedavadan sahip olurlar ve bundan bedava yararlanirlar; paranin dolaimi,
bu geregi degitiremez. Bu dolaimin meydana getirdigi degiiklik an-
cak u olguda yatar ki, her kapitalist, arti-rnn ayni olarak tketecegi
yerde ki bu genellikle olanaksiz bir eydir elde etmi bulundugu arti-
deger miktarinda her trden metai toplumun yillik genel arti-rn sto-
kundan eker ve kendisine mal eder. Ama dolaim mekanizmasinin
gsterdigi gibi, kapitalist sinif, dolaima, bir yandan gelirini harcamak
amaciyla para srerken ayni zamanda da bu parayi dolaimdan eker
ve ayni sreci, tekrar tekrar srdrebilir; yle ki, bir sinif olarak ele alin-
diginda kapitalistler, daha nce oldugu gibi, arti-degerin paraya evril-
mesi iin gerekli miktarda paraya sahip olarak kalirlar. u halde, kapitalist,
eger arti-degerini meta pazarindan, kendi tketim fonu iin metalar bii-
minde ekmekle kalmayip, ayni zamanda, bu metalar iin dedigi pa-
rayi da geri aliyor ise, bu metalari, dolaimdan herhangi bir edeger
demeksizin ektigi apaiktir. Bunlar iin para dedigi halde, bunlar,
gene de ona hi bir eye mal olmamaktadir. Eger ben, bir sterlin tutarin-
da metalar satin alir ve meta saticisi, bana hi bir eye mal olmayan arti-
rn iin bu bir sterlini geri verirse, bu metalari bedavadan aldigim bes-
bellidir. Bu ilemin srekli yinelenmesi, benim srekli metalar ektigim
ve bu metalari almak iin geici olarak ayrilsam bile bu sterline srekli
sahip oldugum geregini degitirmez. Kapitalist, kendisine hi bir eye
mal olmayan arti-degerin para edegeri olarak bu parayi srekli geri alir.
Adam Smith'te, toplumsal rnn tm degerinin kendisini gelire,
J+c'ya ayritirdigini ve bylece, degimeyen sermaye-degerin sifira in-
dirildigini grm bulunuyoruz. Bundan, zorunlu olarak u sonu ikar
ki, yillik gelirin dolaimi iin gerekli para, ayni zamanda, tm yillik r-
nn dolaimi iin de yeterli olmak zorundadir ve bu yzden, rnegimiz-
de, 8.OOO'lik tketim mallarinin dolaimi iin gerekli para, D.OOO'lik tm
yillik rnn dolaimi iin de yeterlidir. Bu, gerekten de Adam Smith'in
dncesidir ve Th. Tooke tarafindan da yinelenmitir. Gelirin gerekle-
mesi iin gerekli para miktarinin, tm toplumsal rnn dolaimi iin
gerekli para miktarina olan orani konusundaki bu yanli kavram, toplam
4T7
Kurl Murks
Kupilul ll
yillik rnn eitli maddi geleri ile degerinin [sayfa 5O2| yeniden-retil-
mesi ve yillik olarak yerine konmasi konusunda gsterilen anlailmaz ve
dncesiz anlayi biiminin kainilmaz bir sonucudur. te bu, bu ne-
denle daha nce rtlmt.
Smith ile Tooke'nin kendilerini dinleyelim.
Smith, Kitap II, bl. 2'de diyor ki: "Her lkenin dolaiminin farkli
iki kola ayrildigi dnlebilir: tccarlarin birbirleri arasindaki dolaim
ve tccarlar ile tketiciler arasindaki dolaim. ster kagit olsun, ister
madeni, bir ve ayni para, bazan birinde, bazan da teki dolaimda kulla-
nilabilir; ama bunlarin her ikisi de, ayni zamanda srp gittigi iin, bun-
larin herbiri, bu ii devam ettirmek iin u ya da bu trden belli bir mik-
tar paraya gereksinme gsterir. Farkli tccarlar arasinda dolaan eyanin
degeri, hi bir zaman, tccarlar ile tketiciler arasinda dolaan eyanin
degerinden fazla olamaz; tccarlarin aldigi her ey, eninde sonunda
tketicilere satilmaya mahkumdur. Tccarlar arasindaki dolaim toptan
yapildigi iin, her belirli ilem, genellikle olduka byk miktari gerektir-
ir. Tccarlar ile tketiciler arasindaki dolaim ise, tersine genellikle pera-
kende yapildigi iin bir ilin ya da hatta yarim peninin ogu kez yeterli
olmasi gibi ok kk miktarlari gerektirir. Ama, kk miktarlar, bykl-
erden ok daha hizli dolair. ... Btn tketicilerin yillik satin almalari bu
nedenle hi degilse" [bu "hi degilse" pek gze!!| "deger olarak btn
tccarlarinkine eit oldugu halde, bunlar, genellikle, ok daha kk.
miktarda para ile yapilabilir." vb..
Th. Tooke, Adam Smith'in bu pasajina deginiyor (4n lnq0/|y /n|o
||e C0||eney P|/nc/|e, London 1844, s. 84-86, css/m): "Hi kukusuz
burada yapilan ayrim esas olarak dogrudur ... tketicilerin balica olanak-
larini (||e |/nc/c| mecns) oluturan, cretlerin denmesini de ierisi-
ne alan tccarlar ile tketiciler arasindaki degiim. ... Tccarlar ile tc-
carlar arasinda yapilan btn ilemler ki, bununla, reticinin ya da itha-
latinin yaptigi, ara yapim srelerinin btn aamalari araciligi ile yr-
tlen ya da perakendeci tccara veya ihracati tccara yapilan btn
satilar anlailmalidir, sermaye hareketlerine ya da transferlerine ayritiri-
labilir. Bu sermaye transferleri, ticari ilemlerin, byk ogunlugunda
transfer aninda para, yani kagit para ya da sikke kullanilmasini hayali
degil maddi olarak demek istiyorum zorunlu olarak varsaymadigi gibi,
aslinda fiilen de gerektirmez. ... Tccarlar ile tccarlar arasindaki toplam
ilem miktari, son are [sayfa 5O8| olarak, tccarlar ile tketiciler arasinda
yapilan [ilem -.| miktari ile belirlenmek ve sinirlandirilmak zorunda-
dir."
Bu son tmce kendi baina alindiginda Tooke'nin, tccarlar arasin-
daki degiimler ile tccarlar ve tketiciler arasindaki degiimler, bir baka
deyile, toplam yillik gelirin degeri ile, bu rnn retildigi sermayenin
degeri arasinda bir oran bulundugunu belirtmekle kaldigi sanilabilir. Ama
durum byle degildir. Adam Smith'in grn btnyle onaylamakta-
4T8
Kurl Murks
Kupilul ll
dir. Bu nedenle, onun dolaim teorisinin zel bir eletirisi gereksizdir.
2) Her sanayi sermayesi, iin balangicinda, sermayesinin tm
sabit kismi iin dolaima tek bir defada para srer ve bunu, yillik rn-
lerinin satiiyla ancak yillar getike yava yava geri alir. Demek ki, ba-
langita dolaima, ondan ektiginden daha fazla para srer. Bu, tm
sermayesinin ayni olarak her yenilenmesinde yinelenir. Bu, sabit serma-
yesini ayni olarak yenileyecek olan birka giriim iin her yil yinelenir.
Her onarimda, sabit sermayenin her kismi yenilenmesinde, bu,
para para yinelenir. Demek oluyor ki, bir yandan dolaimdan ona
srlenden fazla para ekiliyor, te yandan da bunun tersi oluyor.
retim dnemi alima dneminden ayri olarak, uzun bir s-
reyi kapsayan btn sanayi kollarinda, kapitalist reticiler tarafindan btn
bu dnem boyunca, kismen kullanilan emek-gcnn denmesi, kis-
men de tketilecek retim aralarinin satin alinmasi iin dolaima sre-
kli para srlr. retim aralari bylece meta-pazarindan dogrudan ve
tketim mallari ie, cretlerini harcayan emekiler tarafindan kismen
dolayli olarak ve kismen de, pazara ayni anda edeger metalar srme-
dikleri halde, hi bir ekilde tketimlerini ertelemeyen kapitalistler ta-
rafindan dogrudan ekilir. Bu dnem boyunca, bunlarin dolaima
srdkleri para, taidigi arti-deger de dahil, meta-degeri paraya evir-
meye hizmet eder. Bu etmen, kapitalist retimin ileri aamasinda, ano-
nim irketler vb. tarafindan giriilen, rnegin, demiryollari, kanallar, doklar,
byk belediye yapilari, demir gemi yapimi, byk-lekte toprak akala-
masi gibi uzun sreli giriimlerde ok nemli hale gelir.
8) teki kapitalistler, sabit sermaye yatirimi diinda, emek-gc
ve dner sermaye geleri satin almak iin dolaima srdklerinden
daha fazlasini ektikleri halde, altin ve gm reten [sayfa 5O4| kapitalist-
ler, dolaimdan yalnizca meta ekiyor olmalarina karin, hammadde
olarak hizmet eden degerli madenlerin diinda dolaima yalnizca para
srerler. Ainan kismi diinda degimeyen-sermaye, degien-sermaye-
nin byk bir kismi ve arti-degerin tm, kendi ellerinde birikebilecek
yigilma bir yana birakilirsa, hepsi de, dolaima para olarak srlr.
4) Bir yandan, toprak paralari, evler vb. gibi o yil ierisinde retil-
meyen her trden eyler meta olarak dolaimda bulunurlar; ayrica, hay-
van srleri, kereste, arap gibi retim dnemleri bir yili aan mallar da.
Bu ve diger olgu nedeniyle, o andaki dolaim iin gerekli para miktarin-
dan ayri olarak, daima, belli bir miktarin, bir drtyle harekete geebile-
cek, ilev yapmayan gizil durumda bulundugunu saptamak nemlidir.
stelik, bu gibi rnlerin degeri, evlerin birka yillik kiralar ierisindeki
degeri gibi ogu kez para para ve yava yava dolairlar.
te yandan, paranin dolaimiyla, yeniden-retim srecinin btn
hareketleri etkilenmez. Tm retim sreci, geleri bir kez saglandi mi,
dolaimin diinda kalir. reticinin kendisinin, ister bireysel, ister retken
bir biimde olsun dogrudan tkettigi btn rnler de gene dolaim-
4T
Kurl Murks
Kupilul ll
dii kalir. Tarim emekilerinin ayni olarak beslenmeleri de bu balik
altina girer.
Bu nedenle, yillik rn dolatiran para miktari, toplumda, yava
yava birikmi ekilde bulunur. Belki de, sikkelerin ainmasindan ileri
gelen kaybin telafisinde kullanilan altin diinda, belirli bir yil boyunca
retilen degere bu dahil degildir.
Sorunun bu biimde serimi, yalniz degerli madenlerin para ola-
rak dolatigini ve bu dolaimda, nakit alim ve satimlarin en yalin biimi-
ni ngrr para da bir deme araci olarak ilev yapabildigi ve basit
madeni sikke dolaimi esasina gre bile tarih boyunca fiilen byle yapti-
gi halde ve bir kredi sistemi ile bu sistemin mekanizmasinin bazi yanlari
bu temele dayandigi halde.
Tooke ile ona bagli okulun oldugu kadar, bunlara kari olanlarin
da, kagit paranin dolaimi ile ilgili tartimalarinda, daima, yalniz madeni
sikke dolaimi varsayimina dnmek zorunda kalmalari gereginin de
gsterdigi gibi, bu, varsayim, yntem dnceleri nemli olmakla birlik-
te salt bunlara dayanilarak yapilmamitir. Bunu os| /es|0m yapmak
zorunda kalmilar, ve kainilmaz olarak ok stn kr yapmilardir,
nk onlarin tahlillerindeki iki noktasi bylece salt arizi bir nokta
roln oynamitir. [sayfa 5O5|
Ama, para dolaiminin, en /|/e| biimi ierisinde sunulan en basit
incelenmesi bu ilkel biim, burada, yillik yeniden-retim srecinin
dogasinda bulunan bir gedir unlari ortaya koyar:
a) lerlemi kapitalist retim, ve dolayisiyla cret sisteminin ege-
men oluu varsayildiginda, para-sermaye, aika bata gelen bir rol oy-
nar, nk bu, degien-sermayenin yatirildigi biimdir. cret sisteminin
gelimesiyle birlikte btn rnler metalara dnmlerdir ve bu yz-
den birka nemli istisna diinda hareketlerinin bir aamasi olarak
dnm yoluyla btnyle paraya evrilmek zorundadirlar. Dolaimdaki
para miktarinin, metalarin bylece paraya evrilmesi iin yeterli olmasi
gerekir ve bu kitlenin byk bir kismi, sanayi kapitalistleri tarafindan,
emek-gcnn denmesinde degien-sermayenin para-biimi olarak
yatirilan ve emekilerin elinde, genel bir deyile yalnizca dolaim araci
(satinalma araci) eklinde igren cretler biiminde saglanir. Btn
bagimlilik sistemleri (serflik dahil) altinda, egemen olan dogal ekono-
mide ve bagimlilik ya da klelik koullari olsun ya da olmasin, azok
ilkel olan topluluklarda daha da ok olmak zere, durum bunun tam
tersidir.
Klelik sisteminde, emek-gcnn satin alinmasina yatirilan para-
sermaye, klenin yaaminin faal dnemi boyunca, ancak yava yava
yerine konan sabit sermayenin para-biimi roln oynar. Bu nedenle
Atinalilar arasinda, kle sahibinin, klesini sinai ilerde alitirmak sure-
tiyle dogrudan ya da onu, teki sanayi iverenlerine (rnegin madenci-
likte oldugu gibi) kiralamak yoluyla dolayli olarak elde ettigi kazan,
420
Kurl Murks
Kupilul ll
yatirilan para-sermaye zerinden (ainma payi ile birlikte) faizden ibaret
olarak grnrd; tipki kapitalist retimde sanayi kapitalistinin, arti-deger-
inin ve sabit sermayesinin ainma payinin bir kismini, faiz ve sabit ser-
mayesinin yerine konmasi hesabina dahil etmesi gibi.
Sabit sermayesini (evler, makineler vb.) kiraya veren kapitalistler-
de de kural budur. ster gerekli hizmetleri yerine getirsinler, ister gsteri
iin lks olarak bulundurulsunlar, salt ev ii yapan kleler burada dikka-
te alinmamitir. Bunlar, modern hizmetliler sinifina tekabl ederler. Ama
bu kle sistemi de Yunan ve Roma'nin ileri devletlerinde oldugu gibi,
tarimda, manfaktrde, denizcilikte vb. retken emegin egemen bir
ekli oldugu srece dogal ekonominin bir gesini muhafaza eder. Kle
pazari, emek-gc metai ikmalini, sava, korsanlik vb. ile srdrr ve
[sayfa 5O6| bu yagmayi tevik eden ey, dolaim sreci degil, bakalarina ait
emek-gcn, dogrudan zor kullanarak fiilen ele geirmektir. Birleik-
Devletler'de bile, Kuzeydeki cretli-emek eyaletleri ile, Gneydeki kle
eyaletleri arasindaki tampon blgenin, Gney iin kle reten bir kesim
haline getirilerek, pazara srlen klenin, bizzat, yillik retimin bir gesi
haline gelmesinden sonra, bu uzun sre iin yeterli olmami ve Afrika
kle ticareti, pazari doyurmak iin elden geldigince devam etmitir.
b) Kapitalist retim temeli zerinde, yillik rnlerin degiiminde
paranin akii ve geriye akiinin ayni zamanda yer almasi; sabit sermaye-
lerin degerlerinin tamaminin bir seferde yatirilmasi ve bu degerin yillar
boyunca dolaimdan ardarda ekilmesi; bir baka deyile, bunlarin, yil-
lik para-yigilmalarin buna paralel olan ve yillik yeni altin retimi temeli-
ne dayanan para-yigilmalardan znde farkli olan para-yigmalarin
oluumu ile bunlarin yava yava tekrar para-biime getirilmesi; metala-
rin retim dneminin uzunluguna bagli olarak, paranin farkli srelerde
yatirilma zorunlulugu ve dolayisiyla, metalarin satii ile dolaimdan te-
krar ekilmeden nce durmadan yeniden yigili-para halini almasi; yalni-
zca retim yerlerinin, pazarlardan farkli uzakliklarda bulunmasindan ileri
gelse bile, paranin yatirilmasi gerekli srelerin farkli uzunlukta olmalari;
ayrica, eitli ikollarinda ve ayni ikolunun bireysel giriimlerinde, ret-
ken ikmallerin durumuna ve nispi byklgne bagli olarak, byklk-
teki ve geriye aki dnemindeki farklilik ve dolayisiyla, degimeyen-ser-
maye gelerinin satin alindiklari dnemlerin uzunluklarinin farkli oluu
btn bunlarin yeniden-retim yili boyunca olmasi: ite, kendiliginden
hareketin btn bu farkli yanlarinin, kredi sisteminin mekanik uygula-
malarinin yntemli olarak kullanilmasina ve mevcut dn verilebilir
sermayelerin aranip bulunmasina olanak saglamak iin belirtilmesi ve
deneyimlerden ikartilarak belirtilmesi ve ortaya konmasi gerekirdi.
Buna, bir de, retimleri tersi durumda, normal koullar altinda
ayni lekte srp giden ikollari ile, tarim gibi yilin farkli dnemlerinde
eitli miktarlarda emek-gc kullanan ikollari arasindaki farki ekle-
mek gerekir. [sayfa 5O7|
42T
Kurl Murks
Kupilul ll
XIII. DESTUTT DE TRACY'NN
YENDEN-RETM TEORS
56
Toplumsal yeniden-retim srecini tahlil eden ekonomi politiki-
lerin karmakariik ve ayni zamanda vngen dncesizliklerini,
Ricardo'nun bile ciddiye aldigi ve ok sekin bir yazar dedigi (P|/nc/|es,
s. 888.) byk mantiki Destutt de Tracy (C/. Buch I, s. 146, Not 8O)*
rnegi ile ortaya koyalim.
Bu "sekin yazar", tm toplumsal yeniden-retim ve dolaim sre-
ci konusunda aagidaki aiklamalari veriyor:
"Bu sanayi giriimcilerinin byle byk krlari nasil yapabildikleri
ve bunu kimlerden saglayabildikleri sorulabilir. Verecegimiz yanit, ret-
tikleri her eyi, bunlari retmek iin mal olduklarindan daha fazlasina
satarak sagladiklari ve rettiklerini unlara sattiklari eklinde olacaktir:
"1) bunlar, krlarinin bir kismi ile dedikleri kendi gereksinme-
lerini karilamak iin ayrilan tketimlerinin btn kismi iin birbirlerine
sati yaparlar;
"2) bunlar, hem kendilerinin ve hem de atil kapitalistlerin de-
mede bulunduklari cretli-emekilere sati yaparlar; bylece bu cretli-
emekilerden, bazan kk tasarruflari diinda btn cretlerini ekip
alirlar;
"8) bunlar, kendilerine, gelirlerinin, dogrudan alitirdiklari cret-
li-emekilere henz demedikleri kismi ile demede bulunan atil kapi-
talistlere sati yaparlar; bylece, yillik olarak bunlara dedikleri rantin,
tamami, bu ya da baka ekilde kendilerine geri akmi olur," (Destutt
de Tracy, 7|c/|e Je |c |o|on|e e| Je ses e//e|s, Paris 1826, s. 28D.)
Bir baka deyile, kapitalistler, arti-degerlerinin, kendi bireysel t-
ketimleri ya da gelir olarak tketimleri iin ayirdiklari kisminin
degiiminde birbirlerini karilikli olarak aldatmak suretiyle kendilerini
zenginletirirler. rnegin, eger arti-degerlerinin ya da krlarinin bu kismi
4OO sterline eitse, bu 4OO sterlinlik miktar, her 4OO sterlinlik hissedarin
bu hissesini bir bakasina diyelim yzde 25 fazlasina satmak suretiyle,
5OO sterline ikarttigi varsayilmaktadir. Ne var ki, hepsi de ayni eyi yap-
tiklari iin, sonu, birbirlerine gerek degerleri zerinden sattiklarinda
elde [sayfa 5O8| ettikleri sonu ile ayni olacaktir. Bunlarin, 4OO sterlin dege-
rindeki metalarin dolaimi iin para olarak 5OO sterline gereksinmeleri
vardir ve toplam servetlerinin byk bir kismini yararsiz dolaim araci
eklinde tutmaya zorladigi iin, bu, kendilerini zenginletirmekten ok
yoksullatirma yntemi gibi grnmektedir. Her ey una indirgenmi
oluyor ki, metalarinin fiyatindaki ok yanli nominal ykselmeye karin,
kapitalist sinifin elinde, kendi bireysel tketimleri iin aralarinda payla-
56
Elyazmasi II'den, -F.E.
* Karl Marx, lc/|c|, Birinci Cilt, s. 187, not 81. -EJ. 21*[22*| Alman mizahisi Fritz Reuter'in
(181O-74) yapitlarindan bir karakter. -.
422
Kurl Murks
Kupilul ll
acaklari ancak 4OO sterlin degerinde meta vardir, ama bunlar, birbirleri-
ne, 5OO sterlin degerinde metalari dolatirmak iin gerekli bir miktar
para araciligi ile 4OO sterlin degerindeki metalari dolatirma iyiligini gs-
teriyorlar.
Ve bu, "krlarinin bir kismi" ve dolayisiyla, genel olarak, ierisin-
de krlarin bulundugu bir meta-ikmali olgusundan tamamen ayri olarak
burada varsayilmaktadir. Ama Destutt, bu krlarin nereden geldigini bize
anlatmaya kalkiiyor. Kri dolatirmak iin gerekli para miktari, ok ikin-
cil bir sorundur. ersinde krin temsil edildigi metalar kitlesinin kayna-
ginin, kapitalistlerin, bu metalari, yalnizca birbirlerine satmakla kalmayip,
bu kadari bile gzel ve yeterli olsa bile ok yksek fiyatla satmalarin-
dan da ileri geldigi anlailiyor. Bylece, imdi biz, kapitalistlerin servet
kaynaklarindan bir tanesini grenmi oluyoruz. Bu bulu, "Entspektor
Brasig"in,* byk yoksullugun, byk "c0||e|e"den** ileri geldigi ko-
nusundaki gizemi ile ayni degerdedir.
2) Ayni kapitalistler, ayrica, "hem kendilerinin ve hem de atil
kapitalistlerin demede bulunduklari cretli-emekilere sati yaparlar;
bylece bu cretli-emekilerden, bazan ufak tasarruflari diinda btn
cretlerini geri alirlar."
Msy Destutt'a gre, yleyse, kapitalistlerin, emekilere cret-
lerini dedikleri biim olan para-sermayenin geriye akii, bu kapitalistle-
rin zenginlemelerinin ikinci kaynagi oluyor.
Demek ki, kapitalistler, emekilerine, cret olarak szgelii 1OO
sterlin der ve bu ayni emekiler gene bu ayni kapitalistlerden, ayni 1OO
sterlin degerinde metalar satin alir ve bylece, kapitalistlerin emek-gc
alicilari sifatiyla yatirdiklari 1OO sterlin, emekilere 1OO sterlin degerinde
meta sattiklari zaman geri dner, bylelikle kapitalistler Jc|c
:en/n|em/ o|0||c|. Olagan sagduyuya sahip herkese, bu durum, bu
kapitalistlerin, bu ilemden [sayfa 5OD| nce sahip bulunduklari 1OO sterline
tekrar kavutuklari gibi grnecektir. lemin bainda bunlar para olarak
1OO sterline sahiptiler. Bu 1OO sterlin ile emek-gc satin alirlar. Satin
alinan emek, para olarak bu 1OO sterlin kariliginda, degeri bildigimiz
kadariyla 1OO sterlin tutan metalar retir. 1OO sterlin degerindeki bu
metalari kendi emekilerine satarak kapitalistler para olarak 1OO sterlini
tekrar elde ederler. yleyse kapitalistlerin elinde bir kez daha para ola-
rak 1OO sterlin ve emekilerinde de 1OO sterlin degerinde kendi ret-
tikleri metalar vardir. Bunun, kapitalistleri nasil olup da daha zengin etti-
gini anlamak zordur. Eger para olarak 1OO sterlin kendilerine geri akma-
mi olsaydi, nce emekilere, emeklerinin kariligi para olarak 1OO ster-
lin vermek zorunda kalacaklar ve sonra, bu emegin rnn, 1OO sterlin
degerindeki tketim mallarini onlara bedavadan vermek zorunda kala-
* Alman mizahisi Fritz Reuter'in (181O-74) yapitlarindan bir karakter. -.
** Yoksulluk. -.
423
Kurl Murks
Kupilul ll
caklardi. Paranin bu geriye akii, bu yzden, olsa olsa, kapitalistlerin bu
ilem ile niin daha yoksullamadiklarini aiklar, niin zenginletiklerini
asla degil.
Kapitalistlerin, nasil olup da bu 1OO sterline sahip olduklari ve
emekilerin kendi hesaplarina metalar yapmak yerine niin emek-gler-
ini bu 1OO sterlin kariliginda degimek zorunda kaldiklari, kukusuz
baka bir sorundur. Ne var ki, bu, Destutt apinda bir dnr iin apa-
ik bir eydir.
Destutt'un kendisi de, bu zm ile tam tatmin olmu degildir.
Ne de olsa, o, bize, bir kimsenin, bir miktar parayi, yz sterlini harcamak
ve sonra da 1OO miktarinda bir parayi tekrar geri almakla, dolayisiyla,
yalnizca para olarak bu 1OO sterlinin niin kaybolmadigini gsteren 1OO
sterlinlik bir geriye ati ile zengin oldugunu sylemiyor. O, bize, kapita-
listlerin, "rettikleri her eyi, bunlari retmek iin mal olduklarindan
daha fazlasina satarak" zenginletiklerini sylyor.
Dolayisiyla, kapitalistler, ayni zamanda, emekileriyle olan
aliverilerinde, onlara da pahaliya satarak zenginleiyor olmalari gere-
kir. ok gzel! "Bunlar cret derler ... ve btn bunlar, bunlara [rnle-
re| kendilerine [kapitalistlere| cretler eklinde maloldugundan daha
fazlasini deyen btn bu kimselerin harcamalari yoluyla onlara geri
dner." (l|/J., s. 24O.) Bir baka deyile, kapitalistler, emekilere cret-
ler eklinde 1OO sterlin dyor ve ardindan bu emekilere kendi rn-
lerini 12O sterline satiyorlar, bylece yalniz kendi 1OO sterlinlerini geri
almakla kalmiyor, [sayfa 51O| bir de 2O sterlin kazaniyorlar Bu olanaksizdir.
Emekiler, ancak, cretler biiminde aldiklari para ile deme yapabilir-
ler. Kapitalistlerden eger cret olarak 1OO sterlin aliyorlar ise, bunlar, 12O
sterlin degerinde degil ancak 1OO sterlin degerinde satin almada bulu-
nabilirler. Demek ki bu skmyor. Ama gene de bir yol daha var. Emeki-
ler kapitalistlerden 1OO sterlin kariliginda metalar satin aliyorlar, ama
aslinda yalniz 8O sterlin degerinde metalar almi oluyorlar. Demek ki,
mutlak olarak, 2O sterlinlik aldatilmi oluyorlar. Ve kapitalist de, kesen-
kes, 2O sterlin kazanli ikiyor, nk emek-gc iin o, aslinda, onun
degerinden yzde 2O eksik dyor ya da nominal cretleri, dolambali
yoldan yzde 2O kesiyor.
Kapitalist sinif, balangita eger emekilere cret olarak yalniz 8O
sterlin dese ve daha sonra, para olarak bu 8O sterlin kariliginda, fiilen
8O sterlin degerinde metalar vermi olsa, gene ayni sonuca ulami
olurdu. Kapitalistler sinifi bir btn olarak alindiginda, bu, normal yol
olarak grnr, nk, Msy Destutt'un kendisine gre, ii sinifinin
"yeterli cret" almasi gerekir (s. 21D), nk bunlarin cretleri hi degil-
se "kit kanaat geimlerini saglamak zere" (s. 18O) varliklarini ve alima
kapasitelerini srdrmeye yeterli olmalidir. Eger emekiler, byle yeterli
cretler almazlarsa, gene ayni Destutt'a gre, bu "sanayiin lm" (s.
2O8) demektir. Ve bu nedenle, kapitalistlerin zenginleebilecekleri bir
424
Kurl Murks
Kupilul ll
yol olarak gzkmemektedir. Ama, kapitalistlerin, ii-sinifina dedikle-
ri cretlerin yksekligi ne olursa olsun, bunun belli bir degeri, rnegin 8O
sterlinlik bir degeri vardir. Eger, kapitalist sinif, emekilere 8O sterlin
deyecek olursa, o zaman, bu 8O sterlin kariliginda, onlara, 8O sterlin
degerinde metalar vermek zorunda kalacak ve 8O sterlinin geri akii, bu
sinifi zengin etmeyecektir. Eger bunlara, para olarak, 1OO sterlin der ve
bu 1OO sterlin kariliginda, onlara, 8O sterlin degerinde metalar satarsa,
normal cretlerinden yzde 25 fazlasini para eklinde demi, kariliginda
yzde 25 eksik meta vermi olur.
Bir baka deyile, kapitalist sinifin genel olarak krlarini elde et-
tigi fonun, emek-gcne sahip oldugu degerden daha azini, yani cretli-
emekiler olarak normal yeniden-retimleri iin gerekli geim aralarinin
degerinden daha azini demek suretiyle normal cretlerinden yapilan
indirimlerden olutugu varsayiliyor. Demek ki, normal cretler denmi
olsa ki, Destutt'a gre [sayfa 511| durum byle oluyor ne sanayi ve ne de
atil kapitalistler iin kr fonu diye bir ey olamaz.
Bu duruma gre, Destutt, kapitalist sinifin nasil zenginletigi ko-
nusundaki btn gizemini, una indirgemeliydi: cretlerden yapilan bir
indirim ile. Bu durumda, 1) ve 8) altinda degindigi teki arti-deger fonla-
ri varolmazlardi.
Demek oluyor ki, emekilerin para olarak cretinin bir sinif ola-
rak geimleri iin gerekli tketim mallarinin degerine indirgenmesinin
gerektigi btn lkelerde, kapitalistler iin, ne tketim fonu, ne birikim
fonu ve dolayisiyla, kapitalist sinif iin ne varolma fonu ve ne de kapita-
list sinif olurdu. Ve, Destutt'a gre, eski bir uygarliga sahip btn zengin
ve gelimi lkelerde durumun byle olmasi gerekirdi, nk bunlarda,
"bizim eski toplumlarimizda, cretli-emekilerin bakim fonu ... nere-
deyse degimeyen bir byklktr." (l|/J., s. 2O2.)
cretlerden bir indirim yapmakla, nce emekiye para olarak
1OO sterlin deyip, sonra da kendisine bu 1OO sterlin kariliginda 8O
sterlin degerinde metalar saglamakla, ve bylece, 8O sterlin degerindeki
metalari, yzde 25 fazlasi, 1OO sterlin araciligi ile fiilen dolatirmakla ka-
pitalist zenginlemi olmaz. Kapitalist, arti-degerden rnn, arti-deg-
eri temsil eden kismindan baka, bu rnn, emekinin cretler
biiminde almasi gereken yzde 25'lik kismina da elkoymak suretiyle
zengin olur. Kapitalist sinif, Destutt'un dndg aptalca yntemle hi
bir ey kazanamaz. Emekiye cret olarak 1OO sterlin der ve sonra da
bu 1OO sterlin kariliginda, ona 8O sterlin degerinde kendi rnn geri
verir. Ama bir sonraki ilemde, ayni i iin tekrar 1OO sterlin yatirmasi
gerekir. Bylece, para olarak 8O sterlin yatirip, bunun kariliginda meta
olarak 8O sterlin saglayacak yerde, para olarak 1OO sterlin yatirip,
kariliginda meta olarak 8O sterlin vermek gibi hibir yarar saglamayan
bir ile ugraip durur. Yani degien-sermayesinin dolaimi iin gerekli
olandan yzde 25 fazla bir para-sermayeyi srekli olarak bou bouna
425
Kurl Murks
Kupilul ll
yatirip durur; ki bu, pek acayip bir zenginleme yntemidir.
8) Ensonu, kapitalist sinif, "dogrudan alitirdiklari cretli-emeki-
lere henz demedikleri kismi ile demede bulunan atil kapitalistlere
sati yaparlar; bylece, yillik olarak bunlara (atil olanlara) dedikleri ran-
tin tamami, bu ya da baka ekilde kendilerine geri akmi olur". [sayfa 512|
Yukarda grdgmz gibi, sanayi kapitalistleri, "krlarinin bir kis-
mi ile dedikleri kendi gereksinmelerini karilamak iin ayrilan tketim-
lerinin tamamini derler". Bu durumda, krlarinin 2OO sterline eit oldu-
gunu kabul edelim. Ve bunun, diyelim 1OO sterlinini, bireysel tketimle-
rinde kullanmi olsunlar. Ama teki yarisi, 1OO sterlini kendilerine ait
degildir; bu, atil kapitalistlere, yani toprak ranti alanlara ve faizle para ve-
ren kapitalistlere aittir. Bylece,bu 1OO sterlini, bunlara demek zorunda-
dirlar. Bu kimselerin, bu paranin 8O sterlinine kendi bireysel tketimleri
iin, 2O sterlinine de hizmetkarlar, vb. tutmak iin gereksinmeleri olsun.
Bu 8O sterlin ile, bunlar, sanayi kapitalistlerinden tketim mallari satin
alirlar. Demek ki, bu kapitalistler, 8O sterlin degerinde metalari elden
ikartirken, para olarak 8O sterlini, yani atil kapitalistlere, rant, faiz vb. adi
altinda demi olduklari 1OO sterlinin bete-drdn geri alirlar. Ayrica,
hizmetkarlar sinifi, atil kapitalistlerin dogrudan cretli-emekileri, efen-
dilerinden 2O sterlin almilardir. Bu hizmetkarlar da, ayni ekilde, sanayi
kapitalistlerinden 2O sterlin tutarinda tketim mallari satin alacaklardir.
Bu ekilde, 2O sterlin degerinde metalari elden ikaran bu kapitalistlere,
atil kapitalistlere, rant, faiz vb. iin dedikleri 1OO sterlinin son bete-biri,
2O sterlin para olarak geri dnm olacaktir.
Bu "ilemin sonunda, sanayi kapitalistleri, atil kapitalistlere, rant,
faiz vb. olarak dedikleri 1OO sterlini para olarak geri almilardir. Ne var
ki, arti-rnlerinin, 1OO sterline eit yarisi, bu arada onlarin elinden, atil
kapitalistlerin tketim fonuna gemitir.
imdi tartiilmakta olan sorun iin, 1OO sterlinin, atil kapitalistler
ile bunlarin dogrudan cretli-emekileri arasinda bllmesini u ya
da bu ekilde ele almak tamamen gereksizdir. Sorun basittir: bunlarin
ranti, faizi, kisacasi, bunlarin 2OO sterline eit arti-degerdeki paylari, bun-
lara, 1OO sterlin tutarinda para olarak sanayi kapitalistleri tarafindan
denmitir. Bu 1OO sterlin ile, dogrudan ya dolayli olarak sanayi kapita-
listlerinden tketim mallari satin almaktadirlar. Bylece, para olarak 1OO
sterlini bunlara geri vermekte ve onlardan 1OO sterlin degerinde tketim
mallari almaktadirlar.
Bu, sanayi kapitalistlerinin atil kapitalistlere dedigi 1OO sterlinin
geri akiini tamamlamaktadir. Paranin bu geriye akii, [sayfa 518| Destutt'un
hayal ettigi gibi, sanayi kapitalistlerini zenginletirmenin bir yolu mudur
Bu ilemden nce, bunlarin elinde, 1OO' para ve 1OO' tketim mallari
olmak zere, 2OO sterline ulaan bir degerler toplami vardi. lemden
sonra ise, bu ilk degerler toplaminin ancak yarisi var. Para, olarak gene
1OO sterline sahipler, ama imdi atil kapitalistlerin eline gemi bulunan,
42
Kurl Murks
Kupilul ll
tketim mallari olarak 1OO sterlini kaybetmilerdir. Bu duruma gre 1OO
sterlin zenginlemek yerine, 1OO sterlin yoksullamilardir. Eger nce
para olarak 1OO sterlin deyip, sonra para olarak bu 1OO sterlini, 1OO
sterlin degerinde tketim mallari kariliginda geri almak gibi dolambali
bir yol izleyeceklerine, ranti, faizi vb. dogrudan kendi rnlerinin maddi
biimi ierisinde deselerdi, dolaimdan kendilerine para biiminde geri
akan 1OO sterlin olmazdi, nk bu miktar parayi dolaima srm ol-
mayacaklardi. deme ayni olarak yapilmi olsaydi, sorun, u yolu izlemi
olurdu: bunlar, 2OO sterlin degerindeki arti-rnn yarisini kendilerine
alikoyarlar ve teki yarisini, kariliginda herhangi bir edeger olmaksizin
atil kapitalistlere verirlerdi. Destutt bile bunu bir zenginleme yolu olarak
ilan etmeye kalkiamazdi.
Kukusuz, sanayi kapitalistleri tarafindan atil kapitalistlerden dn
alinan ve kariliginda, kendilerine ait arti-degerin bir kismini, toprak-
ranti, faiz vb. olarak demek zorunda bulunduklari toprak ve sermaye,
kendileri iin krlidir, nk bu, genel olarak meta retiminin ve, r-
nn, arti-rn oluturan ya da iersinde arti-degerin temsil edildigi kis-
minin retiminin koullarindan bir tanesini oluturur. Bu kr, dn alinan
topragin ve sermayenin kullanimindan gelir, bunlara denen fiyattan
degil. Bu fiyat, daha ok, bu krdan bir indirim oluturur. Aksi takdirde,
kii, sanayi kapitalistleri, eger, arti-degerlerinin teki yarisini, bakasina
vermek yerine kendilerine alikoyabilselerdi, bunlarin zenginlemek de-
gil, yoksullatiklarini ileri srmek zorunda kalirdi. Bu, paranin geriye akii
eklindeki dolaim olayini, salt bu dolaim olayinin meydana getirdigi
rnlerin, dagilimi ile karitirmaktan ileri gelen bir kariikliktir.
Ve ayni Destutt, unu syleyecek kadar kurnazdir: "Bu atil kesi-
min gelirleri nereden gelmektedir Bu gelirler, bunlara ait sermayeleri
alitiran, yani bunlarin fonlari ile, maliyetlerinden daha fazla reten
emege demede bulunanlarin, tek szckte, sanayi kapitalistlerinin kr-
larindan kendilerine denen ranttan ileri [sayfa 514| gelmiyor mu Btn
servetin kaynagini bulmak iin daima bunlara geri dnmek zorunludur.
Gerekte, bu birincilerin alitirdigi cretli-emekileri besleyen onlar-
dir." (s. 246.)
Bylece imdi bu rant vb. demesi, sanayi kapitalistlerinin krin-
dan bir indirimdir. Oysa daha nce, bunlarin kendilerini zenginletirdikleri
bir ara idi.
Bizim Destutt'umuza hi degilse bir teselli kaliyor. Bu iyi yrekli
kapitalistler, birbirlerine ve emekilerine nasil davraniyorlarsa, atil kapi-
talistlere de yle davraniyorlar. Btn metalari, bunlara, diyelim yzde
2O daha pahali satiyorlar. imdi, iki olasilik var. Ya, atil kapitalistlerin,
sanayi kapitalistlerinden her yil aldiklari 1OO sterlin diinda baka para
kaynaklari vardir ya da yoktur. Birinci durumda, sanayi kapitalistleri, 1OO
sterlin degerindeki metalari, bunlara, diyelim 12O sterlin fiyatla satiyor-
lar. Dolayisiyla, metalarini satmakla yalniz atil olanlara dedikleri 1OO
427
Kurl Murks
Kupilul ll
sterlini geri almakla kalmiyorlar, bir de, kendileri iin gerekten yeni bir
deger oluturan 2O sterlin almi oluyorlar. imdi durum nasildir Meta
olarak 1OO sterlini bedavadan vermilerdir, nk metalari iin kendile-
rine kismen denen para biimindeki 1OO sterlin zaten kendi paralari
idi. Demek ki, kendi metalari, kendi paralari ile denmi oluyor. u hal-
de, 1OO sterlin kaybetmi bulunuyorlar. Ama bunlar, ayrica, metalarinin
fiyati ierisinde, bu metalarin, degerinin zerinde bir de 2O sterlinlik bir
fazlalik almilardir. Bylece2O sterlinlik kazanmilardir. Bunu, 1OO ster-
linlik kayiptan dersek, gene de 8O sterlinlik bir kayip vardir. Hi bir za-
man artmiyor, daima, eksiliyor. Atil kapitalistlere kari uygulanan dalavere,
sanayi kapitalistlerinin kaybini azaltmitir, ama hi bir zaman bunlarin
servetlerindeki klmeyi bir zenginleme aracina dntrmemitir.
Ne var ki, bu yntem, sonsuza kadar byle srp gidemez, nk atil
kapitalistler, yillar yili para olarak yalnizca 1OO sterlin aldiklari halde, para
olarak 12O sterlin demeye devam edip gidemezler.
Geriye teki yaklaim kaliyor: Sanayi kapitalistleri, atil kapitalistle-
re para olarak dedikleri 1OO sterlin kariliginda 8O sterlin degerinde
meta satiyorlar. Bu durumda da gene nceki gibi, 8O sterlini, rant, faiz
vb. olarak bedavadan vermi oluyorlar. Bu dalavereli yoldan sanayi kapi-
talistleri atil olanlara verdikleri haraci azaltmi oluyor, ama gene de bu
hara varligini srdrdg gibi bu atil olanlar fiyatlarin, saticilarin iyi ni-
yetlerine [sayfa 515| dayandigini ne sren ayni teori geregince gelecekte,
topraklari ve sermayeleri zerindeki rant, faiz vb. iin daha nce oldugu
gibi, 1OO sterlin yerine gelecekte 12O sterlin talep edecek durumda bu-
lunuyor.
Bu parlak tahlil, bir yandan Adam Smith'ten, "emegin, her trl
zenginligin kaynagi oldugu"nu (s. 242), sanayi kapitalistlerinin, "sermay-
elerini, bir kr ile birlikte yeniden reten emegin kariligini demek iin
kullandiklari"ni (s. 246), kopya eden, ve te yandan da, "btn teki
insanlari besleyen" bu sanayi kapitalistlerinin, "genel serveti artiran ve
btn zevk aralarimizi yaratan biricik kimseler oldugu" (s. 242), emeki-
ler tarafindan beslenenlerin kapitalistler olmayip, emekilere denen
paranin, kendi ellerinde kalmaksizin, srekli olarak, emekiler tarafin-
dan retilen metalarin denmesinde kapitalistlere dndg yolundaki
parlak bir nedene dayanarak, kapitalistler tarafindan beslenenlerin ol-
dugu sonucuna varan bu derin dnre tamamen layiktir. "Bunlarin
yaptiklari tek ey, bir elle aldiklarini, teki elleriyle geri vermektir. Bunla-
rin tketimlerine, bu nedenle, bulari kiralayanlar tarafindan yaratildigi
eklinde bakmak gerekir." (s. 285.)
Toplumsal yeniden-retimin ve tketimin, paranin dolaimi ta-
rafindan meydana getirildigi eklindeki bu ok ayrintili tahlilden sonra,
Destutt, devam ediyor: "Servetin bu e|e|00m mo|/|e'ini* kt
* Herhangi bir enerjiyi gerektirmeksizin hareket eden topik bir makine. -.
428
Kurl Murks
Kupilul ll
anlailmi olmakla birlikte [mc| conn0* desem yeridir!| hakli olarak
dolaim denilen bu hareketi yetkinletiren ey ite budur. Bu gerek-
ten de bir dairedir ve daima iki noktasina dnmektedir. Bu, retimin
tamamlandigi noktadir." (s. 28D ve 24O.)
Destutt, ||c| |e|y J/s|/n0/s|eJ 0|/|e|,** mem||e de l'lns|/|0| Je
F|cnce e| Je la Soc/e|e P|/|oso|/q0e Je P|/|cJe||/e,*** ve aslinda,
vlger iktisatilar arasinda bir lde bilgili olan bu kimse, sonunda,
toplumsal srecin yolunu gzler nne serdigi olaganst aikliga, ko-
nuya getirdigi iik seline okurunu hayran kalmaya agiriyor ve btn bu
aydinligin nereden geldigi konusunda okurlarina bilgi vermek alak
gnlllgn bile gsteriyor. Bunu aslindan okumak gerekir:
"On |emc|q0e|c, /'ese|e, com|/en ce||e mcn/e|e Je [sayfa 516| cons/-
Je|e| |c consommc|/on Je nos |/c|esses es| conco|Jcn|e c|ec |o0| ce
q0e no0s c|ons J/| |oos Je |e0| |oJ0c|/on e| Je |e0| J/s||/|0|/on e|
en mme |ems quelle clarte elle repand sur toute la marche de la
societe. 0'o0 |/ennen| ce| ccco|J e| ce||e lucidite 0e ce q0e no0s c|ons
|encon||e |c |e|/|e. Ce|c |ce||e |'e//e| Je ces m/|o/|s o0 |es o|/e|s se
e/nen| ne||emen| e| Jcns |e0|s /0s|es |oo||/ons, q0cnJ on es| |cce
Jcns |e0| ||c/ o/n|-Je-|0e, e| o0 |o0| c|c|| con/0s e| Jes0n/, q0cnJ on
en es| ||o |es o0 ||o |o/n."**** (s. 242 ve 248.)
\o/| |e c|e|/n/sme |o0|eo/s Jcns |o0|e sc |ec|/|0Je/****** [sayfa
517|
* Kt anlailmi. -.
** Bu sekin yazar. -.
*** Fransiz Enstits ve Philadelphie Felsefe Dernegi yesi. -.
**** "Servetimizin tamamlanmasinin bu tarzda incelenmesinin, onun retimi ve dagilimi
ile ilgili olarak sylediklerimizle ne kadar uyumlu oldugunun ve ayni zamanda toplumun |0m
/J/ yo|0nc ne Jen|/ ||/ sc|||n|n farkedilecegini mit ederim. Bu uyum ve berraklik nereden
geliyor Hakikat ile kari kariya gelmi olmamizdan. Bu, insana, dogru ve yerinde bakildigi
zaman, ierisinde her eyin tam ve gerek oranlari ile yansidigi ve ama ok yakin ya da ok
uzak duruldugu zaman her eyin karmakariik ve kopuk grndg aynalarin etkisini
hatirlatiyor."
***** te size btn gzelligi ierisinde burjuva budalaligi!
42
Kurl Murks
Kupilul ll
YRMBRNC BLM
57
BRKM VE GENLETLM
YENDEN-RETM
KTAP I'de, bireysel kapitalist iin birikimin nasil oldugu gsteril-
miti. Meta-sermayenin paraya evrilmesi ile, ierisinde arti-degerin temsil
eJ/|J// arti-rn de paraya evrilmektedir. Kapitalist, bylece bakalami
arti-degeri, retken sermayesinin ek dogal gelerine tekrar evirir. Bunu
izleyen retim evriminde, artmi olan sermaye, artan bir rn saglar.
Ama bireysel sermaye durumunda olan eyin, btnyle yillik yeniden-
retimde de kendisini gstermesi gerekir; tipki, basit yeniden-retimi
tahlil ederken meydana geldigini grdgmz gibi, yani bireysel ser-
maye durumunda sabit sermayenin kullanilan kisimlarinin, yigili-para
biimindeki ardarda meydana gelen birikiminin, ayni zamanda toplu-
mun yillik yeniden-retiminin iinde de ifadesini bulmasi gibi.
Eger belli bir bireysel sermaye 4OO
s
+4OO
d
'ye ve yillik arti-degeri
1OO'e eitse, o zaman, meta-rn, 4OO
s
+1OO
d
+lOO
a
olur. Bu 6OO, paraya
evrilir. Bu paradan gene 4OO
s
degimeyen-sermayenin [sayfa 518| dogal
biimine evrilir, 1OO
d
emek-gcne, ve arti-degerin tamaminin birikti-
rilmesi kouluyla 1OO
a
da retken sermayenin dogal gelerine dn-
57
Buradan balayarak sonuna kadar, Elyazmasi VIII. -F.E.
430
Kurl Murks
Kupilul ll
mek suretiyle, ek degimeyen-sermayeye evrilir. Bu durumda varsayil-
mitir ki: 1) bu miktar, belli teknik koullar altinda ya ilev yapmakta
olan degimeyen-sermayenin genilemesine, ya da yeni bir sanayi girii-
minin kurulmasina yeterlidir. Ama arti-degerin paraya evrilmesi, ve bu
paranin bu sreten nce, yani gerek birikimden, retimin genile-
mesinden nce, ok daha uzun bir sre yigilmasi gerekebilir; 2) geniletil-
mi retim, zaten fiilen yrrlktedir. nk, paranin (para-biim olarak
yigilan arti-degerin), retken sermayenin gelerine evrilebilmesi iin,
bu gelerin pazardan metalar biiminde satin alinabilmesi gerekir. Bun-
larin, tamamlanmi rnler olarak satin alinmayip, sipari zerine yapilmi
olmalari hi bir eyi degitirmez. Bunlarin bedelleri, bunlar varolana ka-
dar ve her durumda, bunlari ilgilendirdigi kadariyla, geniletilmi yeni-
den-retim, o gne kadarki normal retimde bir genileme fiilen yer
alana kadar denmez. Bunlarin retimlerinin gerekten yer almasi iin
bir sipari drts, yani metalarin fiilen varolmazdan nce satin alinma-
lari ve sati beklentisi yeterli olduguna gre, bunlar, potansiyel olarak,
yani kendi geleri ierisinde varolmak zorundaydilar. Bir yandaki para,
u halde, br yanda geniletilmi yeniden-retimi davet eder, nk
bu retimin olasiligi, para olmaksizin mevcuttur. nk, paranin kendi-
si, gerek yeniden-retimin bir gesi degildir.
rnegin, ardarda rettigi metalarin belli bir miktarini bir ya da
birka yilda satan ve bylece, bu metalarin arti-degerin arti-rnn
taiyicilari olan kismini ya da baka bir deyile, meta-biimde rettigi
arti-degerin kendisini de paraya eviren kapitalist A, bunu, yava yava
biriktirir ve bylece kendisi iin yeni potansiyel kapasitesi ve grevi
geregi, retken sermayenin gelerine evrilecegi iin potansiyel para-
sermaye oluturur. Ne var ki, aslinda o, yalnizca, fiili yeniden-retimin
bir gesi olmayan basit para-yigma iine girmektedir. Balangita faali-
yeti, yalnizca, dolaimdaki parayi ardarda bu dolaimdan ekmekten
ibarettir. Kendisi tarafindan byle, kilit altinda tutulan dolaan paranin,
dolaima girmezden nce, bir baka para-yigmanin bir kismi olmasi
pekala mmkndr. Yeni bir potansiyel para-sermaye olan A'nin bu
para-yigmasi, tketim mallarina harcandiginda [sayfa 51D| nasil toplumsal
servete bir ek olmayacak idiyse, imdi de degildir. Dolaimdan ekilen
ve bu yzden de daha nce dolaimda mevcut bulunan para, daha
nceleri, bir para-yigma parasi olarak saklanmi olabilir; cretlerin para-
biimi olmu olabilir; retim aralarini ya da baka metalari paraya e-
virmi olabilir ya da degimeyen-sermayenin dner kisimlari ya da bir
kapitalistin geliri olmu olabilir. Bu, paradan daha fazla yeni bir deger
degildir, ve metalarin basit dolaimi aisindan dnlrse yalnizca kendi
fiili degerinin degil, ayni zamanda, bunun on kati bir deger taiyicisidir,
nk gnde on kez devir yapmitir ve on degiik meta-degeri gerek-
letirmitir. Metalar onsuz da vardir ve ister bir, ister on devir yapsin,
gene kendisi olarak kalir (ya da ainma yznden daha da azalir). Yalni-
43T
Kurl Murks
Kupilul ll
zca altin retiminde mademki altin rn, bir arti-rn, bir arti-deger ta-
iyicidir yeni bir servet (potansiyel para) yaratilir ve bu yeni potansiyel
para-sermayelerin para malzemesini, ancak, tm para-rn dolaima
girdigi lde artirir.
Para biiminde yigilmi bu arti-deger, ek yeni toplumsal servet
olmasa bile, yigilmi bulundugu ilev nedeniyle, yeni, potansiyel para-
sermayeyi temsil eder. (Yeni para-sermayenin, arti-degerin yava yava
paraya evrilmesinden baka bir yolla da ortaya ikabilecegini daha
ilerde grecegiz.)
Daha sonra satin almada bulunmaksizin, metalarin satii yoluyla
para, dolaimdan ekilmi ve yigilarak bir yana konulmutur. Bu ilem,
genel bir sre diye kabul edilecek olursa ve genel olarak kabul edilm-
elidir, nk her bireysel sermaye, birikim sreci ierisinde bulunabilir,
alicilarin nereden gelecekleri aiklanamaz hale gelir, nk bu sre
ierisinde, herkes para-yigmak iin satmak isteyecek, ama kimse satin
almak istemeyecektir.
Yillik yeniden-retimin eitli kisimlari arasindaki dolaim sreci-
nin dz bir izgi boyunca yer aldigini kabul edersek ki, bu yanli olur,
nk, birka istisna diinda o, daima, karilikli olarak karit hareketler-
den oluur, ie, satmaksizin, satin almada bulunan altin (ya da gm)
reticisinden balamamiz ve diger herkesin ona sati yaptigini varsayma-
miz gerekir. Bu durumda, tm yillik toplumsal arti-rnn (tm arti-
deger taiyicisinin) onun eline gemesi ve teki btn kapitalistlerin,
dogal olarak para biiminde bulunan ve arti-degerinin altin ierisindeki
dogal cisimlemesi olan bu arti-rn aralarinda pro rata [sayfa 52O|
blmeleri gerekirdi. nk, altin reticisinin rnnn, faal sermay-
esini karilayacak kismi zaten baglanmi ve elden ikartilmi bulun-
maktadir. Altin reticisinin, altin eklinde yaratilmi olan arti-rn, bu
duruma gre, teki btn kapitalistlerin, kendi yillik arti-rnlerini para-
ya evirmek iin malzeme saglayacaklari biricik fon olacaktir. Bunun
degerinin byklg, yleyse, nce bir yigma kiligina brnmesi gere-
ken, toplumun yillik arti-degerinin tmne eit olmasi gerekir. Bu var-
sayimlar sama oldugu gibi, ayni zamanda, genel bir yigma oluumu
olanagini aiklamaktan te bir ie yaramayacaklar, ve yeniden-retimi
de, altin reticisi diinda, bir adim ileri gtrm olmayacaklardir.
Bu szde glg zmeden nce, kesim I'deki (retim arala-
rinin retimi) birikim ile kesim II'deki (tketim mallarinin retimi) biriki-
mi birbirinden ayirdetmemiz gerekir. e kesim I ile balayacagiz.
I. KESM I'DE BRKM
1. I|mcn|n O|00m0
Aiktir ki, hem sinif [yani kesim, -.| I'i oluturan sayisiz sanayi
432
Kurl Murks
Kupilul ll
dallarindaki sermaye yatirimlari ve hem de bu sanayi dallarinin herbirin-
deki farkli bireysel sermaye yatirimlari, hacimlerinden, teknik koulla-
rindan, piyasa koullarindan vb. tamamen ayri olarak, yalarina, yani,
ilev yapmi olduklari zaman sresine gre, para-sermaye, ister faal
sermayenin genilemesine hizmet etsin, ister yeni sanayi giriimlerinin
kurulmasi iin kullanilsin bunlar, retimin genilemesinin iki biimidir
arti-degerin ardarda potansiyel para-sermayeye dnm srecinin far-
kli aamasindadirlar. Kapitalistlerin bir kismi, uygun bir byklge ulami
bulunan potansiyel para-sermayelerini, durmadan retken sermayeye
evirmekte, yani arti-degerin paraya evrilmesiyle yigilan para ile, re-
tim aralari, ek degimeyen-sermaye geleri satin almaktadirlar. Kapita-
listlerin bir baka kismi ise, bu arada hl potansiyel para-sermaye yig-
makla ugramaktadir. Bu iki kategoriye giren kapitalistler kari kariya
geliyorlar: bazilari alici, tekiler satici olarak, ve bu ikisinden herbiri yal-
niz bu rollerden birisi ierisinde.
rnegin, A, B'ye (B, birden fazla aliciyi temsil ediyor olabilir) 6OO
(=4OOs+1OOd+1OOa) satmi olsun. A, metalar olarak 6OO' [sayfa 521| para
olarak 6OO'e satmitir, bu paranin dolaimdan ekmi oldugu ve para
biiminde yigdigi 1OO' arti-degerdir. Ama para olarak bu 1OO, 1OO'lk
bir degeri taiyan arti-rnn para-biiminden baka bir ey degildir.
Para-yigmanin oluumu, hi bir zaman retim olmadigi gibi, retimde
bir arti da degildir. Kapitalistin buradaki hareketi, yalnizca, kendisine ait
arti-rnn satii ile elde ettigi para olarak 1OO' dolaimdan ekmek ve
ona siki sikiya sarilarak kilit altinda tutmaktir. Bu ilemi yerine getiren
yalniz A degildir; dolaim alaninin eitli noktalarinda hepsi de eit bir
gayretle bu tr bir para-yigma oluumunun peinde olan baka kapita-
listler de, A, A', A'' vardir. Paranin dolaimdan ekildigi ve sayisiz birey-
sel para-yigmalar ya da potansiyel para-sermayeler olarak biriktigi bu
sayisiz noktalar, dolaim iin bir yigin engeller olarak grnr, nk
bunlar parayi hareketsiz hale getirmekte ve bir sre iin onu dolaim
yeteneginden yoksun birakmaktadir. Ama unu da unutmamak gerekir
ki, para-yigina, metalarin basit dolaiminin kapitalist meta retimine da-
yanmazdan ok nce de yer almaktadir. Toplumdaki mevcut para mik-
tari, koullara bagli olarak ogalip azalmakla birlikte, fiilen dolaimda
bulunan miktardan daima daha fazladir. Biz, burada, gene ayni para-
yigmalari ve ayni para-yigma oluumlarini gryoruz, ama artik bunlar
kapitalist retim srecinin ikin bir gesidirler.
Kredi sistemi ierisindeki btn bu potansiyel sermayelerin, ban-
kalarin vb. ellerinde yogunlaarak, artik gerekten de pasif ve gelecegin
trks olmaktan ikip, durmadan byyen faal sermayenin ie yarar,
"bor verilebilir sermaye", para-sermaye, haline gelmesinden duyulan
zevki anlailabilir bir eydir.
Bununla birlikte, A, bir para-yigina oluumunu, ancak, yalnizca
satici olarak hareket ettigi, daha sonra alici eklinde hareket etmedigi
433
Kurl Murks
Kupilul ll
lde ve kendisine ait arti-rn ilgilendirdigi kadariyla baarmaktadir.
Kapitalistin, ardi ardina arti-rnler retmesi kendisine ait arti-degeri
paraya evirecek taiyicilari retmesi bir para-yigmayi oluturmasinin
nkouludur. Bizim yalnizca kategori I'deki dolaimi inceledigimiz imdiki
durumda, arti-rnn maddi biimi, bir parasini oluturdugu toplam
rnnki gibi degimeyen-sermayenin bir gesinin maddi biimidir, yani
retim aralari reten retim aralari kategorisine dahildir. Bunun, B, B',
B'' vb. alicilari elinde hangi duruma girdigini ve [sayfa 522| hangi ilevi yeri-
ne getirdigini birazdan grecegiz.
Bu noktada her eyden nce u nokta vurgulanmalidir ki, dola-
imdan, kendi arti-degeri miktarinda para ekmekle ve onu yigmakla
birlikte, A, te yandan dolaima, kariliginda baka metalar ekmeksi-
zin metalar srer. B,B', B'' vb. kapitalistleri, bylelikle, dolaima para
srme ve dolaimdan yalnizca metalar ekme olanagini elde ederler.
Ele alinan durumda bu metalar, maddi biimlerine ve gidecekleri yere
bagli olarak, B, B', B'' vb. kapitalistlerinin degimeyen-sermayesine sabit
ya da dner ge olarak girerler. Arti-rn alicisini, B, B', B'' vb. kapitalist-
leri ele aldigimizda, biraz sonra, bu konu zerinde tekrar duracagiz.
Bu arada unu da belirtelim: Basit yeniden-retimde oldugu gibi

burada da bir kez daha gryoruz ki, yillik rnn eitli kisimlarinin
degiimi, yani bunlarin dolaimlari (ayni zamanda sermayenin yeniden-
retimini ve aslinda onun, degimeyen, degien, sabit, dner, para-ser-
maye ve meta-sermaye gibi eitli belirleyicileri olarak tekrar yerine ko-
nulmasini da kapsamasi gerekir), ekonomi politigin, zellikle de fizyok-
ratlardan ve Adam Smith'ten beri serbest ticaret okulunun varsaydigi
gibi, hi bir zaman, metalarin birbirleriyle fiilen katiksiz bir degiimi ol-
sun diye daha sonraki bir satila tamamlanan salt bir meta alimini, ya da
daha sonraki bir alimla tamamlanan bir satii ngrmez. Biliyoruz ki,
kendisi iin bir kez harcama yapilan sabit sermaye, ilev yaptigi btn
sre boyunca yerine konmayip, degeri yava yava para biiminde biri-
kirken, o, eski biimi ierisinde hareketine devam eder. imdi grdk
ki, sabit sermaye II
s
'nin (I
(d+a)
degerinde gelere evrilen, tm sermaye-
deger II
s
'nin) dnemsel yenilenmesi bir yandan, kendisine salt I
a
'nin
satiinin tekabl ettigi, para biiminden kendi maddi biimine tekrar
evrilmi olan II
s
'nin sabit kisminin sc|| c||m|n| ngrr; ve te yandan
da, kendisine salt I
a
'nin aliminin, tekabl ettigi, salt II
s
'nin, degerinin,
para olarak biriken sabit (deger kaybeden) kisminin sc|||n| ngrr. Bu
durumda, degiimin normal olarak yer alabilmesi iin, II
s
'nin salt ali-
minin, deger byklg olarak, II
s
'nin salt satimina eit oldugunun, ve
ayni ekilde grup 1'deki I
a
'nin II
s
'ye, salt satiminin, grup 2'deki II
s
'den
yaptigi salt alima eit oldugu (s. 516-517) [sayfa 528| varsayilmalidir. Aksi
434
Kurl Murks
Kupilul ll
takdirde, basit yeniden-retim aksar. Buradaki salt alimin, oradaki salt
bir satila dengelenmesi gerekir. Ayni ekilde, bu durumda gene, I
a
'nin
A, A', ve A'' 'nn para-yigmalarini oluturan kisminin salt satiminin, I
a
'nin,
B, B' ve B'' 'nn para-yigmalarini, ek retken sermaye gelerine eviren
kisminin salt alimi ile dengelendigi varsayilmalidir.
Dengenin, alicinin, daha sonra ayni miktarda degerin saticisi ola-
rak hareket etmesi ile ve bunun tersinin olmasi ile yeniden saglanmasi
lsnde, para, alim iin yatiran tarafa ve tekrar alimda bulunmazdan
nce sati yapan tarafa geri dner. Ama fiili denge, metalarin degiimini,
yillik rnn eitli kisimlarinin degiimini ilgilendirdigi kadariyla, birbir-
leriyle degiilen metalarin degerlerinin eit olmasini gerektirir.
Ama, mademki, bir yanda bir dizi salt alim, ve te yanda da bir
dizi salt satim olmak zere yalniz tek tarafli degiimler yapiliyor ve
grdk ki, kapitalist temel zerinde, yillik rnn normal degiimi byle
tek tarafli bakalaimlari zorunlu kilmaktadir, o zaman denge, ancak,
tek tarafli alimlarin deger tutarinin, tek tarafli satilarin deger tutarina
eit oldugu varsayimi ile saglanabilir. Meta retiminin, kapitalist retimin
genel biimi olmasi geregi, burada paranin yalniz dolaim araci roln
degil, para-sermaye roln de oynadigi, ve bu retim biimine zg
bazi normal degiim koullarini ve dolayisiyla, ister basit ister geniletilmi
olsun yeniden-retimin normal akiinin koullarini salladigi anlamina
gelir; bu koullar, bu dengenin kendisinin, bu retimin kendiliginden ni-
teligi yznden bir raslanti oldugu iin, bu kadar ok anormal hareket
koullari, bu kadar ok bunalim olasiliklari haline gelir.
Ayrica grdk ki, I
d
'nin, buna tekabl eden bir deger tutarindaki
II
s
ile olan degiiminin sonunda, tam II
s
iin, buna edeger olan meta-
deger I tarafindan, II'ye ait metalar yerine konmutur ve bu nedenle,
kesim II'deki kapitalistlerin tmnn kendi metalarinin satii, I'den ayni
deger tutarindaki metalarin alimi ile tamamlanmitir. Bu, kapitalist I ile
II arasinda degiim degil, karilikli metalarinin degiiminde yerine koy-
ma ilemidir. II
s
, metalarini, I'deki ii-sinifina satar. Bu sinif, onun
karisina tek tarafli, meta alicisi olarak ikar ve II
s
de ii-sinifinin karisina
gene tek tarafli, meta saticisi olarak ikar. Bylece elde edilen para ile
II
s
, I'deki kapitalistlerinin tmnn karisina tek tarafli, [sayfa 524| bir meta
alicisi olarak ve I'deki kapitalistlerin tm de onun karisina tek tarafli,
ve I
d
tutarinda bir meta saticisi olarak ikar. te ancak bu meta satii
yoluyla, I, en sonunda degien-sermayesini para-sermaye biiminde yeni-
den retir. Mademki sermaye I, sermaye II'nin karisina, tek tarafli ola-
rak I
s
tutarinda meta saticisi eklinde ikiyor, I'deki ii-sinifinin karisina
da, bunlarin emek-gcn satin alan meta alicisi olarak ikar. Ve ma-
demki, I'deki ii-sinifi, II'deki kapitalistin karisina tek tarafli, bir meta
alicisi olarak (yani geim aralari alicisi olarak) ikiyor, I'deki kapitalistin
karisina da tek tarafli bir meta saticisi, yani kendi emek-gcnn sati-
cisi olarak ikar.
435
Kurl Murks
Kupilul ll
I'deki ii-sinifi tarafindan yapilan srekli emek-gc arzi, meta-
sermaye I'in bir kisminin, degien-sermayenin para-biime tekrar evril-
mesi, meta-sermaye II'nin bir kisminin, degimeyen-sermaye II
s
'nin dogal
geleri tarafindan yerine konmasi btn bu zorunlu ncller birbirler-
ini gerektirirler, ama bunlar, birbirinden bagimsiz olduklari halde iie
geen dolaim sreci de dahil olmak zere, ok karmaik bir sre
meydana getirir. Bu sre ylesine karmaiktir ki, anormal bir ileyi
iin sayisiz neden yaratir.
2. E/ 0e/meyen-Se|mcye
Arti-deger taiyicisi arti-rn, bunu ele geirenlere, X'deki kapita-
listlere hi bir eye malolmaz. Bunlar, asla, bunu elde etmek iin her-
hangi bir para ya da meta yatirmak zorunda degillerdir. Fizyokratlar iin
bile, bir yatirim, retken sermayenin gelerinde bulunan genel bir deger
biimiydi. u halde, I'deki kapitalistlerin yatirdigi ey, kendi degimeyen
ve degien-sermayelerinden baka birey degildir. Emeki, emegi ile
yalniz bunlarin degimeyen-sermayelerini korumakla kalmaz; yalniz bun-
larin degien-sermayelerinin degerini, buna tekabl eden metalar bii-
mindeki yeni yaratilan bir kisim deger ile yerine koymakla kalmaz; kendi
arti-emegi ile bunlara, bir de, arti-rn biiminde varolan bir arti-deger
saglar. Bu arti-rnn ardarda satii ile bunlar bir yigili-para, ek potansi-
yel para-sermaye olutururlar. ncelemekte oldugumuz durumda, bu
arti-rn, daha batan, retim aralarinin retim aralarindan oluur.
Ancak, B, B', B''vb. (I)'in eline ulamasiyladir ki, bu arti-rn, ek
degimeyen-sermaye olarak ilev yapar. Ama o satilmadan nce bile,
yigili-para [sayfa 525| biriktiricilerinin, A, A', A'' vb. (I)'in elindeyken bile, ite
bu |/||0c|/|e|'dir.* Eger yalnizca, I'in yeniden-retiminin deger tutarini
gznnde bulunduracak olursak, hl basit yeniden-retimin sinirlari
ierisinde bulunuyoruz demektir, nk bu |/||0c|/|e| ek degimeyen-
sermayeyi (arti-rn) yaratmak iin hi bir ek sermaye harekete gei-
rilmedigi gibi, basit yeniden-retimde oldugundan daha byk miktarda
bir arti-emek de harcanmi degildir. Buradaki fark, yalnizca harcanan
arti-emegin biiminde, kendine zg yararli niteliginin somut dogasin-
dadir. Bu emek II
s
yerine I
s
iin retim aralarina, tketim mallarinin
retim aralari yerine, retim aralarinin retim aralarina harcanmitir.
Basit yeniden-retim durumunda, tm arti-deger I'in, gelir, yani II'nin
metalarina harcandigi varsayilmiti. Demek ki, arti-deger, yalniz degi-
meyen-sermaye II'yi, maddi biimi ierisinde yerine koyacak retim
aralarindan oluuyordu. Basit yeniden-retimden geniletilmi yeniden-
retime geiin olabilmesi iin, kesim I'deki retimin II iin daha az, I
iin ise bir o kadar daha fazla degimeyen-sermaye gesi retecek du-
* Gcl olarak, bilkuvve. -.
43
Kurl Murks
Kupilul ll
rumda olmasi gerekir. Her zaman kolay olmayan bu gei, I'e ait bazi
rnlerin, her iki kisimda da retim araci biiminde hizmet edebilmesi
ile kolaylatirilmi olur.
Bundan u sonu, ikar ki, konu yalniz degerlerin hacmi aisin-
dan dnlrse, geniletilmi yeniden-retimin maddi temeli, basit yeni-
den-retim ierisinde yaratilmitir. Bu yalnizca ii-sinifi I'in, retim ara-
larinin retiminde, znde ek sermaye I olan sermayenin yaratilmasin-
da dogrudan harcadigi arti-emektir. A, , A' ve A'' (I) tarafindan herhangi
bir kapitalist para harcamasi olmaksizin, kendi arti-rnlerinin ardarda
satilmasiyla oluan znde ek para-sermayenin oluturulmasi, bu ne-
denle yalnizca ek olarak retilen retim aralari I'in para-biimidir.
Dolayisiyla, ele aldigimiz durumda, znde ek sermayenin reti-
mi (bunun bsbtn baka bir biimde de oluabilecegini daha sonra
grecegiz); bizzat retim srecinin bir olgusundan, retken sermayenin
gelerinin, zel bir biim ierisinde retilmesinden baka bir eyi ifade
etmez.
znde ek para-sermayenin byk bir lekte ve dolaim ala-
ninin birok noktasinda retilmesi, meydana gelmesi sanayi kapitalisti
tarafindan ek bir harcamayi gerektirmeyen znde ek [sayfa 526| retken
sermayenin ok eitli retimlerinin bir sonucundan ve ifadesinden baka
bir ey degildir.
A, A', A'' vb. (I) tarafindan, kendi arti-rnlerinin birbirini izleyen
satilari ile dolayisiyla, bunu tamamlayan bir satinalma olmaksizin, ar-
darda tek tarafli meta satilari ile meydana gelen bu znde ek ret-
ken sermayenin, znde para-sermayeye (yigili paraya) ardarda dn-
mesi, dolaimdan tekrar tekrar para ekilmesi ve buna tekabl eden bir
para-yigma oluumu ile tamamlanir. Alicinin, bir altin reticisi olmasi
durumu diinda, bu para-yigma hi bir zaman degerli madenler bii-
minde ek servet anlamina gelmeyip, yalnizca, daha nce dolaimda
bulunan paranin ilevinde bir degiiklik demektir. Az nce, bir dolaim
araci olarak ilev yapmaktaydi, imdi ise bir para-yigina, oluum sreci
ierisinde, znde yeni para-sermaye olarak ilev yapmaktadir. Demek
oluyor ki, bir lkedeki ek para-sermaye oluumu ile, mevcut degerli
madenlerin miktari, birbiriyle herhangi nedensel bir baginti ierisinde
degildirler.
yleyse bir de u sonu ikmaktadir: Bir lkede zaten ilev yap-
makta olan retken sermaye (bunun iinde yer alan emek-gc, arti-
rnn reticisi de dahil olmak zere) ne denli byk olursa, emegin
retken gc ve bylelikle de, retim aralarinin retiminin hizli genile-
mesi iin teknik olanaklar ne denli fazla gelimise ve dolayisiyla, hem
degeri ve hem de bu degerin temsil edildigi kullanim-degeri miktari
bakimindan, arti-rn miktari ne denli bykse,
1) A, A', A'' vb. elinde bulunan arti-rn biimindeki znde ek
retken sermaye ile,
437
Kurl Murks
Kupilul ll
2) paraya evrilmi bulunan bu arti-rnn miktari ve dolayisiyla,
A, A', A'' 'nn elindeki znde ek para-sermayenin miktari da o denli
byk olur. rnegin Fullarton'un, olagan anlamda airi-retimin szn
etmeyip, yalnizca sermayenin, yani para-sermayenin airi-retiminden
szetmesi, en iyi burjuva iktisatilarinin bile, kendi sistemlerinin meka-
nizmasini ne kadar az anladiklarini bir kez daha ortaya koymaktadir.
A, A', A'' (I) tarafindan dogrudan retilen ve elkonulan arti-rn,
B, B' , B'' vb. (I)'in eline ulaana kadar, bu kimlik ierisinde fiilen ilev
yapmamakla birlikte, sermaye birikiminin, yani geniletilmi yeniden-
retimin gerek temeli oldugu halde, paranin krizalit aamasinda bir
para-yigma ve tedrici oluum [sayfa 527| sreci ierisindeki znde para-
sermaye olarak, tersine, hi bir ekilde retken degildir, ve bu biim
ierisinde, retim sreci ile paralel gider, ama bunun diinda kalir. Bu,
kapitalist retimin darasidir (JecJ 0e/||). znde para-sermaye ola-
rak birikmekte olan bu arti-degerden, kr ya da gelir saglama amaciyla
yararlanma istegine, kredi sistemi ve "kagitlar" (Pc/e|c|en) ile kavuur.
Para-sermaye, bylece, baka bir biim ierisinde, kapitalist retim sis-
teminin gidii ve heybetti gelimesi zerinde pek byk bir etki kazanir.
znde para-sermayeye evrilen arti-rn, kendisini meydana
getiren ve zaten ilev yapmakta bulunan sermayenin toplam tutari ne
kadar byk olursa, o kadar byk bir hacime ulair. Her yil yeniden
retilen znde para-sermayenin hacmindeki mutlak arti ile blnme-
si de kolaylair ve, ya ayni kapitalistin, ya da bakalarinin (miras kalan
bir mlkn bllmesinde oldugu gibi aile yelerinin) elinde, herhangi
bir ie yatirilmalari hizlanir. Para-sermayenin blnmesi ile, yeni bir para-
sermaye olarak, yeni ve bagimsiz bir ie yatirilmak zere, ana sermaye-
den tamamen ayrilma anlatilmak istenmitir.
Arti-rn saticilari, A, A', A'' vb. (I), bunu, basit yeniden retim iin
gerekli olan degimeyen ve degien sermaye yatirimi diinda herhangi
bir dolaim hareketini ngrmeyen bir retim srecinin dolaysiz bir r-
n olarak elde ettikleri halde; ve bunlar, bylece, geniletilmi bir yeni-
den-retimin gerek temelini oluturduklari ve aslinda, znde ek
sermayeyi rettikleri halde, B, B', B'' vb; (I)'in tutumlari farklidir. 1) B, B,'
B'' vb. (I)'in eline ulaana kadar, A, A', A'' vb.'nin arti-rn, ek degime-
yen-sermaye olarak fiilen ilev yapmayacaktir (retken sermayenin te-
ki gesini, ek emek-gcn, baka bir deyile, ek degien-sermayeyi
imdilik inceleme-dii birakiyoruz). 2) Bu arti-rnn, bunlarin eline ula-
abilmesi iin, bir dolaim hareketine gerek vardir onlarin bunu satin
almasi gereklidir.
Nokta 1 ile ilgili olarak urasini dikkate almak gerekir ki, arti-
rnn byk bir kismi (znde ek degimeyen-sermaye), A, A', A'' (I)
tarafindan belli bir yil ierisinde retilmi olmakla birlikte, B', B'' (I)'in
elinde, bir sonraki yila hatta daha sonrasina kadar, sanayi sermayesi
olarak ilev yapmayabilir. Nokta 2 ile ilgili olarak u soru ortaya ikar:
438
Kurl Murks
Kupilul ll
Dolaim sreci iin gerekli para nereden gelmektedir [sayfa 528|
B, B', B'' vb. (I) tarafindan yaratilan rnler, ayni olarak kendi s-
relerine tekrar girdiklerine gre, sylemeye gerek yok ki, kendi arti-
rnlerinin |o |cn|o bir kismi, dogrudan (dolaima herhangi bir md-
ahale olmaksizin) kendi retken sermayesine aktarilir ve degimeyen-ser-
mayenin ek bir gesi halini alir. Ve |o |cn|o bunlar, A, A' vb. (I)'in arti-
rnnn paraya evrilmesini etkilemezler. Bunun diinda, para nere-
den gelmektedir Bildigimiz gibi, B, B', B'' vb. (I) kendi para-yigmasini,
A, A' vb. gibi ayni ekilde, kendilerine ait arti-rnlerini satarak olutur-
mulardir. imdi bunlar, kendi yigilmi, yalnizca znde para-sermaye
olan sermayelerinin, ek para-sermaye olarak etkin bir biimde ilev ya-
pacagi noktaya ulamilardir. Ama bu, yalnizca bir daire ierisinde dola-
mak demektir. Soru hl yerinde duruyor: B (I)'in daha nce dolaimdan
ektigi ve biriktirdigi para nereden geliyor
Basit yeniden-retimin tahlilinden bildigimiz gibi, kapitalist I ve
II'nin, kendi arti-rnlerini degiebilmek iin elde belli bir miktar para
bulundurmalari gereklidir. Bu durumda, tketim mallarina harcanmak
zere yalnizca gelir biiminde hizmet eden para, kendi metalarinin
degiimi iin yatirmi bulunduklari lde bu kapitalistlere dnmtr.
Burada ayni para tekrar ortaya ikiyor, ama farkli bir ilevi yerine geti-
rerek A'lar v,e B'ler (I), arti-rn znde ek para-sermayeye evirmek
iin birbirlerine sirayla para saglamakta ve yeni olumu para-sermayeyi
sirayla satinalma araci olarak tekrar dolaima sokmaktadirlar.
Bu durumda yapilan tek varsayim, szkonusu lkedeki para mik-
tarinin (dolaim hizi vb. sabit olmak zere) hem faal dolaima ve hem
yedek yigili-paraya yetecek kadar oldugudur. Grdgmz gibi, bu, me-
talarin basit dolaimi durumunda yapilmasi gerekmi olan varsayimin
aynisidir. Ancak imdiki durumda yigili-paranin ilevi farklidir. stelik,
mevcut para miktarinin daha byk olmasi gerekir, nk, birincisi,
kapitalist retim altinda btn rnler (yeni retilen degerli madenler
ve reticinin kendisinin tkettigi birka rn diinda) metalar biiminde
yaratilir ve bu nedenle paranin krizalit aamasindan gemek zorunda-
dirlar; ikincisi, kapitalist bir temel zerinde, meta-sermaye miktari ile
bunun deger byklg, yalniz mutlak olarak daha byk olmakla kal-
mayip, ayrica nispeten daha yksek bir hizla [sayfa 52D| da byr; nc-
s, durmadan genileyen bir degien-sermayenin daima para-sermayeye
evrilmesi gerekir; drdncs, yeni para-sermayelerin oluumu, reti-
min genilemesi ile ayni hizda gittiginden, buna tekabl eden para-
yigma oluumu iin malzeme hazir bulunmak zorundadir.
Bu, kredi sisteminin bile ogu zaman madeni para dolaimi ile
birlikte yrdg kapitalist retimin ilk aamasi iin genellikle geerli ol-
dugu gibi, madeni dolaimin bunun temeli olarak kalmasi lsnde,
kredi sisteminin en ok gelikin evresi iin de geerlidir. Bir yandan ek
degerli maden retiminin, sirasiyla bol ya da kit oluu, burada, meta fi-
43
Kurl Murks
Kupilul ll
yatlari zerinde, yalnizca uzun degil, ama ayni zamanda ok kisa d-
nemler iin de bozucu bir etki yapabilir. te yandan, tm kredi meka-
nizmasi, fiili madeni dolaimi, bir takim ilemler, yntemler ve teknik
aralarla nispi olarak gitgide den bir asgariye indirmek iin srekli
aba gsterir. Mekanizmanin tamamindaki yapaylik ve normal gidiinde
bir bozulma olasiligi ayni lde artar.
znde yeni para-sermayeleri, faal sermaye olarak ilev yapma-
ya balayan farkli B'ler, B' 'ler, B'' 'ler vb. (I) kendi rnlerini (arti-rn-
lerinin kisimlarini) birbirlerinden almak ya da birbirlerine satmak zorunda
kalabilirler. Bunlarin kendi arti-rnlerinin dolaimi iin srdkleri |o
|cn|o para, normal koullar altinda, farkli B'lere, kendi metalarinin dola-
imi iin yatirmi olduklari ayni oranlarda geri akar. Ancak paranin bir
deme araci olarak dolaim yapmasi halindedir ki, karilikli alimlar ve
satimlarin birbirlerini karilamamalari lsnde hesap bakiyelerinin
kapatilmasi gerekir. Ama, her yerde oldugu gibi, burada da her eyden
nce, madeni dolaimin en yalin ve en ilkel biimi ierisinde varsayil-
masi nemlidir, nk o zaman, aki ve geriye aki, hesap bakiyelerinin
kapatilmasi, kisacasi, kredi sistemi altinda bilinle dzenlenen sreler
olarak grnen btn geler, kendilerini, varliklari bu kredi sisteminden
bagimsizmi gibi ortaya koyarlar ve durum, daha sonraki yansimi biim
yerine ilkel biim ierisinde grnr.
8. E/ 0e/en-Se|mcye
Buraya kadar biz, yalniz, ek degimeyen-sermaye ile ilgilendik.
imdi de dikkatimizi, ek degien-sermayenin gzden geirilmesine y-
neltmemiz gerekiyor. [sayfa 58O|
Kitap I'de, emek-gcnn, kapitalist retim sisteminde daima
varoldugunu ve kullanilan emeki sayisi ya da kullanilan emek-gc
miktari artirilmaksizin, gerektiginde daha fazla emegin akici hale getiri-
lebilecegini, uzun uzadiya aiklami bulunuyoruz. Bu nedenle, bu ko-
nuya daha fazla girmek gereksinmesini duymaksizin, yeni yaratilan
para-sermayenin, degien-sermayeye evrilebilir kisminin, her zaman,
dnebilecegi emek-gcn hazir bulacagini varsayiyoruz. Belli bir ser-
mayenin, herhangi bir birikim olmaksizin kendi retim hacmini belli
sinirlar ierisinde geniletebilecegi gene Kitap I'de aiklanmiti. Ama
biz, burada, zgl anlaminda sermaye birikimi ile ilgileniyoruz ve bu
bakimdan, retimin genilemesi, arti-degerin ek sermayeye evrilmesi
ve dolayisiyla da, retimin temelini oluturan sermayede bir genileme
anlamina gelmektedir.
Altin reticisi, kendi altin halindeki arti-degerinin bir kismini, zn-
de para-sermaye olarak biriktirebilir. Bu, yeterli miktara ulair ulamaz,
nce arti-rnn satmak zorunda kalmaksizin dogrudan yeni degien-
sermayeye evrilebilir. Ayni ekilde, bu, degimeyen-sermayenin gele-
440
Kurl Murks
Kupilul ll
rine de evrilebilir. Ama bu son durumda, altin reticisi, degimeyen-
sermayesinin maddi gelerini hazir bulmak zorundadir. Buraya kadarki
serimimizde varsaydigimiz gibi, her reticinin, stok yapmak iin alimasi
ve rnlerini pazara bundan sonra getirmesi ya da siparileri karilamasi
nemli degildir. retimin fiilen genilemesi, yani arti-rn, her iki du-
rumda da varsayilitir; bir durumda fiilen mevcut olarak, digerinde ise
znde mevcut teslim edilebilir durumda.
II. KESM II'DE BRKM
Biz, buraya kadar, A, A', A'' (I)'in arti-rnlerini ayni kesim l'e
dahil olan B, B', B'' vb'ye sattigini varsaydik. Ama A (I)'in kendi arti-
rnn, kesim II'deki bir B'ye satmak suretiyle paraya evirdigi var-
sayilabilir. Bu, ancak, A(I)'in, daha sonra tketim mallari satin almaksizin,
B(II)'ye retim aralari satmasi yoluyla, yani A tarafindan yalniz tek ta-
rafli bir sati ile yapilabilir. Oysa imdi, II
s
meta-sermaye biiminden,
retken degimeyen-sermayenin maddi biimine, yalniz I
d
degil, hi
degilse I
a
'nin bir kismi, tketim mallari biiminde bulunan II
s
'nin bir
kismi kariliginda degiilmedike evrilemez; ama imdi A, kendi I
a
'sini
paraya, bu degiimi yaparak degil, daha ok, I
a
'sini [sayfa 581| tketim mal-
lari II
s
ile degimek yerine, onu satarak, II'den elde ettigi parayi dolaim-
dan ekmek suretiyle evirir bu durumda bizim A(I)'de grdgmz
ey, gerektende, znde bir ek para-sermaye oluumudur, ama te
yandan,B(II)'nin degimeyen-sermayesinin eit deger byklgndeki
bir kismi, meta-sermaye biiminde baglanmi olup, kendisini, retken
degimeyen-sermayenin maddi biimine dntremez durumdadir.
Bir baka deyile, B(II)'nin metalarinin bir kismi, gerekten de |/mc
/cc/c bunlarin satii olmaksizin degimeyen-sermayesini tmyle ret-
ken biime tekrar eviremeyecegi bir kismi, satilamaz hale gelmitir. Bu
kismi ilgilendirdigi kadariyla, demek ki, airi-retim vardir ve gene ayni
kismi ilgilendirdigi kadariyla, bu airi-retim ayni lekte olsa bile, yeni-
den-retimi tikamaktadir.
Bu durumda, A(I)'in znde ek para-sermayesi, gerekten de,
arti-rnn (arti-degerin) paralatirilmi bir biimidir, ama arti-rn (arti-
deger) bu haliyle dikkate alindiginda, burada, henz geniletilmi yeni-
den-retimin degil, basit yeniden-retimin bir grngsdr. Bunun her
durumda c'nin bir kismi iin geerli oldugu I
(d+a)
'da, sonuta II
s
'nin yeni-
den-retiminin ayni lekte yeralabilmesi iin, II
s
kariliginda degiilmesi
gerekir. B(II)'ye kendi arti-rnn satmakla A(I), ona, degimeyen-
sermayenin degerinin buna tekabl eden kismim kendi maddi biimi
ierisinde saglamitir. Ama ayni zamanda da, dolaimdan para ekmek
kendi satiini daha sonraki bir satinalma ile tamamlayamamak sureti-
yle, B(II)'ye ait metalarin edeger bir kismini satilamaz hale getirmitir.
u halde, hem I ve hem de II'deki kapitalistleri kapsayan tm toplumsal
44T
Kurl Murks
Kupilul ll
yeniden-retimi inceleyecek olursak, A(I)'in arti-rnnn, znde para-
sermayeye evrilmesi, B (II)'nin eit miktarda bir degeri temsil eden
meta-sermayesinin retken (degimeyen) sermayeye tekrar evrilmesi-
nin olanaksizligini ifade eder; dolayisiyla, geniletilmi bir znde reti-
mi degil, basit yeniden-retimin engellenmesini ve bylece de basit
yeniden-retimdeki bir yetersizligi ifade eder. A(I)'in arti-rnnn
oluumu ve satii, basit yeniden-retimin olagan grngleri olduklari-
na gre, burada basit yeniden-retim temeli zerinde bile birbirleriyle
bagintili u grngleri buluyoruz: Sinif I'de znde ek para-sermayenin
olumasi (u halde, II aisindan dk tketim); sinif II'de, retken ser-
mayeye evrilemeyen meta-ikmallerin yigilmasi (u halde, II'de nispi
airi-retim); I'de [sayfa 582| para-sermaye fazlaligi ve II'de yeniden-retim
yetersizligi.
Bu nokta zerinde daha fazla durmaksizin, yalnizca, basit yeni-
den-retimin tahlilinde, I ve II'nin tm arti-degerinin, gelir olarak har-
candigini varsaydigimiza iaret edelim. Ne var ki, aslinda, arti-degerin
bir kismi gelir olarak harcanmakta, digeri sermayeye evrilmektedir.
Fiili birikim ancak bu varsayima dayanarak yeralabilir. Genel deyimlerle
ifade edilen, birikimin tketim pahasina yer almasi gerektigi yolundaki
szler, kapitalist retimin dogasina ters den bir yanilsamadir. nk
bu, kapitalist retimin ama ve itici gcnn, arti-degerin elde edilmesi
ve bunun sermayeletirilmesi, yani biriktirilmesi degil, tketim olduguna
kesin gzyle bakmaktadir.
imdi, kesim II'deki birikime daha yakindan bir gzatalim.

II
s
ile ilgili ilk glk, yani bunun, meta-sermaye II'nin bir par-
asindan, tekrar degimeyen-sermaye II'nin maddi biimine evrilmesi,
basit yeniden-retimi ilgilendirir. Daha nceki emayi alalim:
(1.OOO
d
+ 1.OOO
a
) I,
2.OOO II
s
kariliginda degiilmektedir.
imdi eger, rnegin, I'in arti-rnnn yarisi, dolayisiyla 1.OOO
a
: 2,
yani 5OO I
a
, degimeyen-sermaye olarak tekrar kesim I'e katilirsa, I'de
alikonan arti-rnn bu kismi, II
s
'nin herhangi bir kismini yerine koya-
maz. Tketim mallarina evrilmi olmak yerine (ve burada, I ile II arasin-
daki dolaimin bu kesiminde degiim aslinda kariliklidir, yani I'deki
emekiler tarafindan 1.OOO II
s
yerine 1.OOO I
d
'nin konmasinin tersine me-
talarin konumlarinda ikili bir degiiklik vardir), I'in kendisinde, ek re-
tim araci olarak hizmet ettirilmitir. O, bu ilevi, I ve II'de ayni zamanda
yerine getiremez. Kapitalist, kendisine ait arti-rnn degerini, hem t-
ketim mallari kariliginda harcayip, hem de bu arti-rn retken bir
ekilde tketemez, yani retken sermayesine katamaz. Bu yzden, 2.OOO
I
(d+a)
yerine yalnizca 1.5OO, yani (1.OOO
d
+5OO
a
) I, 2.OOO II
s
kariliginda de-
442
Kurl Murks
Kupilul ll
giilebilirdir: 5OO II
s
, meta-biimden, tekrar retken (degimeyen) ser-
maye II haline evrilemez. u halde, II'de, I'deki retim genilemesi
hacmine eit bir airi-retim olacaktir. II'deki bu airi-retim, I zerinde
ylesine bir tepki yaratabilir ki, I'deki emekilerin, II'nin tketim mallari-
na [sayfa 588| harcadiklari 1.OOO'in geri akii ancak kismen yer alabilir, yle
ki bu 1.OOO, I'deki kapitalistlerin eline degien para-sermaye biiminde
dnmez. Bu kapitalistler, bylece kendilerini, degimeyen lekte bir
yeniden-retim bile yapamayacak durumda bulabilirler ve bu salt onu
geniletme abasinin bir sonucu olarak meydana gelmitir. Ve, bu ko-
nuyla ilgili olarak urasini dikkate almak gerekir ki, I'de yalnizca basit
yeniden-retim fiilen yer almi ve bunun geleri, emamizda gsteril-
digi gibi, gelecekte, diyelim nmzdeki yil genileme gznne alina-
rak yalnizca farkli bir biimde gruplandirilmilardir.
Bu glk u ekilde atlatilmaya aliilabilir: Airi-retim olmak
yle dursun, kapitalistler tarafindan stokta tutulan ve hemen retken
sermayeye evrilemeyen 5OO II
s
, tersine, yeniden-retimin bizim imdiye
kadar ihmal ettigimiz zorunlu bir gesidir. Grdk ki, bir para-ikmalin
birok noktalarda toplanmasi ve bu nedenle paranin, kismen I'de yeni
para-sermaye oluturma olanagini saglamak amaciyla ve kismen de
yava yava deger yitiren sabit sermayenin degerini geici olarak para
biiminde tutmak iin dolaimdan ekilmesi gerekir. Ama emamizi
izerken, btn paralari ve metalari daha batan btnyle kapitalist I
ve II'nin eline teslim ettigimize gre ve burada ne tccar, ne sarraf, ne
banker ve ne de salt tketen ve dogrudan retmeyen siniflar bulun-
duguna gre, yeniden-retim mekanizmasini iler durumda tutmak iin,
burada, kendi reticilerinin elinde srekli bir meta birikiminin olmasi
kainilmazdir. II'deki kapitalistler tarafindan stok halinde bulundurulan
5OO II
s
, bu nedenle, yeniden-retimde ngrlen ve burada bir yildan
teki yila gei anlamim taiyan tketim srecinin srekliligini saglayan,
tketim mallarinin meta-ikmalini temsil eder. Henz, ayni zamanda onun
reticileri de olan saticilarinin elinde bulunan tketim fonu, bir sonraki
yil sifirdan balamak iin bu yil sifir noktasina demez, tipki byle bir
eyin bugnden yarina geite olamamasi gibi. Bu gibi meta-ikmaller,
degien hacimlerde olmakla birlikte, srekli yeni batan takviye edil-
mek zorunda oldugu iin, II'deki kapitalist reticilerimizin elinde, dai-
ma, meta-sermayelerinin bir kismi geici olarak metalar eklinde
baglandigi halde, retim srelerini srdrebilmeleri iin yedek bir para-
sermaye bulunmalidir. Bizim varsayimimiza gre, bunlar, tm ticaret
iini retim iiyle birletirmilerdir. u halde, bunlarin emrinde, bir [sayfa
584| de, yeniden-retim srecindeki bireysel ilevlerin ayrildigi ve eitli
trden kapitalistler arasinda blndgnde tccarlarin eline geecek
olan ek bir para-sermaye bulunmasi gerekiyor.
Buna: u itiraz ne srlebilir: 1) Bu gibi ikmallerin oluturulmasi
ve bunu yapma zorunlulugu, hem I'deki ve hem de II'deki btn kapita-
443
Kurl Murks
Kupilul ll
listler iin geerlidir. Salt meta saticilari olarak dnlrse, bunlar, yal-
niz farkli trde metalari satmalari bakimindan ayrilirlar. II'ye ait bir meta-
ikmali, daha nce I'e ait bir meta-ikmalini ngrr. Eger biz, bir yandaki
bu ikmali dikkate almazsak, te yandakini de dikkate almamamiz gere-
kir. Yok eger, her iki yandakini de hesaba katiyorsak, sorunda herhangi
bir degiiklik olmaz.
2) Bir yil, nasil ki, II ynnden, gelecek yil iin bir metalar ikmali
ile kapanmi ise; ayni yanda, bir nceki yildan devralinan bir metalar-
ikmaliyle ailmitir. En soyut biime indirgenmi yillik yeniden-retimin
tahlilinde, bu nedenle, bunun her iki durumda da zerini izmemiz ge-
reklidir. Eger, belli bir yila, gelecek yila teslim edilecek meta-ikmal de
dahil olmak zere, btn retimi birakir ve ayni zamanda, ona bir nce-
ki yildan aktarilan meta-ikmali bundan dersek, tahlilimizin konusu
olarak ortalama bir yilin fiili toplam rnn elde ederiz.
8) Basit yeniden-retimin tahlilinde, zmek durumunda oldugu-
muz glkle karilamami olmamiz basit geregi salt, I'e ait gelerin
(yeniden-retim ile ilgili alarak)'farkli gruplanmasindan, o olmaksizin
geniletilmi yeniden-retimin hi bir zaman yer alamayacagi degiik
bir gruplamadan ileri gelen zgl bir olgu ile kari kariya bulundugu-
mum tanitliyor.
III. BRKMN EMATK SUNUMU
imdi, yeniden-retimi, aagidaki emaya gre inceleyecegiz.
Her eyden nce, yillik toplumsal rnn toplam miktarini, yani
8.252'nin, birinci emadaki D.OOO'den daha kk oldugunu gryoruz.
Bunu, ok daha byk, diyelim on kez daha byk bir miktar da pekala
varsayabiliriz. Geniletilmi yeniden-retimin (burada yalnizca daha
byk bir sermaye yatirimi ile yrtlen bir retim olarak grlmekte-
dir), rnn mutlak hacmi ile [sayfa 585| hibir ilikisi bulunmadigini, belli
bir miktar meta iin bunun yalnizca belli bir rnn eitli gelerinin
farkli bir dzenlenmesi ya da ilevlerinin farkli tanimlanmasi anlamina
geldigini, bu yzden de, rnn degeri szkonusu oldugu kadariyla bu-
nun basit yeniden-retimden baka bir ey olmadigini apaik ortaya
koymak iin, birinci emamizdakinden daha kk bir miktari aldik.
Burada degien ey, basit yeniden-retimin belli gelerinin nicel degil
nitel belirlenmesi olup, bu degiiklik, daha sonraki geniletilmi yeni-
den-retimin maddi ncldr.
58
I. 4.OOO
s
+ 1.OOO
d
+ 1.OOO
a
= 6.OOO
ema a)
II. 1.5OO
s
+ 876
d
+ 876
a
= 2.252 }
Toplam 8.252
58
Bu Kitap I'de baka bir aidan tartimasini yaptigimiz (Kap. XXII, 5, not 64) [lc/|c|,
Birinci Cilt, Yirmidrdnc Blm, Beinci Kesim. s. 627. dipnot 7O| 1ames Mill ile S. Bailey
444
Kurl Murks
Kupilul ll
Degien ve degimeyen sermaye arasindaki orani degitirerek
bu emayi degitirebiliriz. rnegin yle:
Bu ema, arti-deger biriktirilmeyip gelir olarak btnyle tketil-
digine gre, basit lekli bir yeniden-retim iin dzenlenmi gibi grn-
mektedir. Her iki durumda da, hem a)'da ve hem b)'de, ayni deger
byklgnde bir yillik rn buluyoruz, ancak b)'de bunun geleri,
ilevsel olarak yle gruplandirilmilardir ki, yeniden-retim ayni lekte
balar, oysa a)'da, ilevsel gruplandirma, geniletilmi yeniden-retimin
maddi temelini, oluturur. b)'de (875
d
+ 875
a
) I, yani 1.75O I
(d+a)
herhan-
gi bir fazlalik olmaksizin, 1.75O II
s
kariliginda degiildigi halde, a)'da,
2.OOO I
(d+a)
'ya eit olan (1.OOO
d
+ 1.OOO
a
) I'in 1.5OO II
s
kariliginda
degiilmesi, sinif I'de birikim iin 5OO I
a
'lik bir fazlalik birakir.
imdi a) emasini daha yakindan tahlil edelim. I ve II'nin her
ikisinin de, arti-degerinin yarisini biriktirdiklerini, yani bunu gelir olarak
harcamak yerine ek sermayelerinin bir gesine evirdiklerini varsaya-
lim. 1.OOO I
a
'nin yarisi, yani 5OO, u ya da bu biimde biriktirilecegi, ek
para-sermaye biiminde yatirilacagi, yani ek retken sermayeye evrile-
cegi iin, ancak (1.OOO
d
+ 5OO
a
) I gelir olarak harcanir. u halde, burada,
yalniz 1.5OO, II
s
'nin normal byklg olarak ortaya ikmaktadir. Daha
nce basit yeniden-retim baligi altinda incelenmi oldugu iin, 1.5OO
I
(d+a)
ile 1.5OO II
s
arasindaki degiimi daha fazla incelemeye gerek yok-
tur. [sayfa 586| 4.OOO II
s
'nin zerinde durulmasina da gerek yoktur, nk
bunun, yeni balayan yeniden-retim (ki bu kez geniletilmi lekte
meydana gelecektir) iin tekrar dzenlenmesi gene, basit bir yeniden-
retim sreci olarak irdelenmiti.
Mademki incelememiz iin geriye kalan tek ey 5OO I
a
ile (876
d
+
876
a
) II'dir, bu, bir yandan hem I ve II'nin i bagintilari ve te yandan
bunlar arasindaki hareket sorunudur. nk biz, II'de de ayni ekilde,
arti-degerin yarisinin biriktirilecegini, burada 188'in sermayeye evrile-
cegini ve bunun drtte-birinin,* yani 47'sinin, yuvarlak hesap alirsak
48'inin degien-sermaye olacagini ve degimeyen-sermayeye evrilmek
zere geriye 14O kalacagini varsaymitik.
Burada, gene, varligi, bir tr metalarin baka trden metalar
kariliginda, ya da metalarin para, ve ayni paranin baka trden metalar
ile degiilecegi grne sahip kimselere pek acayip gelecek yeni bir
sorun ile karilaiyoruz. 14O II
a
, retken sermayeye, ancak, bunlarin yeri-
I. 4.OOO
s
+ 875
d
+ 875
a
= 5.75O
ema b)
II. 1.75O
s
+ 876
d
+ 876
a
= 2.5O2 }
Toplam 8.252
arasinda sermaye birikimi konusundaki kavgaya, yani byklgn degitirmeksizin, sanayi
sermayesinin ilemesini geniletme olasiligi ile ilgili kavgaya kknden bir son vermitir. Buna
ilerde tekrar deginecegiz.
* Bu, besbelli ki bir kalem srmesidir; bete-bir olmasi gerekirdi; ne var ki bu, sonal
sonulari etkilememektedir. -EJ.
445
Kurl Murks
Kupilul ll
ne ayni degerdeki I
a
metalari konularak evrilebilir. I
a
'nin, II
a
kariliginda
degiilmesi gereken kisminin, ya hem I ve II'nin ya da yalnizca II'nin
retimine girebilecek retim aralarini iermesi gerektigi pek dogaldir.
Bizim henz incelemedigimiz 5OO I
a
'lik tm arti-rn, I ierisinde biri-
kim amalarina hizmet edecegi ve dolayisiyla II'deki metalar kariliginda
degiilemeyecegi iin, bu yerine koyma, ancak, II tarafindan yapilacak
tek yanli bir alimla gerekletirilebilir; bir baka deyile, bunun, I tarafin-
dan ayni zamanda hem biriktirilmesi ve hem de tketilmesi olanaksiz-
dir. Bu yzden II, bu parayi daha sonra I'e yaptigi meta satii ile tekrar
geri almaksizin nakit kariligi 14O I
a
satin almalidir. Ve bu, geniletilmi
yeniden-retim oldugu srece, kendisini her yeni yillik retimde srekli
yineleyen bir sretir. Bunun para kaynagi II'de nerededir
II, daha ok, fiili birikime elik eden ve kapitalist retim altinda
bunu zorunlu kilan ve balangita kendisini aslinda basit para-yigma
olarak ortaya koyan yeni para-sermayenin oluumu iin ok verimsiz bir
alanmi gibi gzkmektedir.
Balangita 876 II
d
vardi. Emek-gcne yatirilmi bulunan para-
sermaye 876, II'deki metalarin satin alinmasi yoluyla, para-biimde
degien-sermaye olarak durmadan kapitalist II'ye dner. [sayfa 587|
Balangi noktasindan, kapitalistin cebinden ayrili ve gene ayni yere
dn eklindeki srekli yinelenen bu hareket, bu daire zerinde dnp
duran paraya herhangi bir ey eklemez. yleyse bu, para birikiminin bir
kaynagi degildir. Ne de bu para, yigilmi, znde yeni, para-sermaye
oluturmak zere dolaimdan ekilebilir.
Ama bir dakika! Burada az da olsa bir kr yapma ansi yok mu-
dur
Unutmamaliyiz ki, sinif II sinif I zerinde bir stnlge sahiptir, ve
bu da kendi emekilerinin, kendi rettikleri metalari ondan geri satin
almak zorunda olmalaridir. Sinif II, bir emek-gc alicisi ve ayni zaman-
da da, alitirdigi emek-gcnn sahiplerine meta saticisidir. Bu neden-
le sinif II:
1) cretleri dpedz normal ortalama dzeylerinin altina drr
ve bu, onlarin sinif I kapitalistleriyle olan ortak yanidir. Bu yoldan,
degien-sermayenin para-biimi olarak ilev yapan paranin bir kismi
serbest kalir ve eger bu sre durmadan yinelenecek olursa, normal bir
para-yigma ve dolayisiyla sinif II'de ek znde para-sermaye kaynagi
halini alabilir. Sermayenin normal oluumunu ele aldigimiz. iin, bura-
da, kukusuz siradan bir kr dolandiriciligina iaret etmiyoruz. Ama un-
utmamak gerekir ki, fiilen denen normal cretler (ki, ce|e|/s c|/|0s*,
degien-sermayenin byklgn belirler), kapitalistler tarafindan iyi y-
reklilikleri nedeniyle denmeyip, belli ilikiler altinda denmek zorunda-
dir. Bu, yukardaki aiklama yntemini konu-dii birakir. Eger 876
d
'nin
* teki koullar ayni kalmak zere. -.
44
Kurl Murks
Kupilul ll
sinif II tarafindan yatirilacak degien-sermaye oldugunu varsayacak olur-
sak, salt yeni ortaya ikan bir sorunu aydinlatmak iin, 876
d
yerine 85O
d
deyebilecegi varsayimina siginmaya hakkimiz yoktur.
2) te yandan, btnyle ele alindiginda sinif II, I karisinda,
yukarida sz edilen stnlge sahiptir, yani bir emek-gc alicisi ol-
dugu gibi, ayni zamanda, kendi emekilerine kendi metalarinin saticisi-
dir da. Her sanayi lkesi (rnegin ngiltere ve ABD) bu stnlkten
yararlanma yollarinin en elle tutulur tanitlarini vermilerdir: normal cret-
leri nominal olarak demek, ama metalar biiminde herhangi bir edeger
vermeksizin bunun bir kismini geri almak, yani almak; ayni eyi, ya
takas sistemi ya da dolaim aracinda (yasa iin belki de ok kaamakli
olan bir [sayfa 588| yoldan) hileye bavurarak becermek. (Bu dnce ze-
rinde bazi uygun rnekler ile ayrintili olarak durmak iin bu firsattan
yararlan.) Bu l)'deki ilemin aynidir, ancak gizlenmi ve dolambali
ekilde yrtlmtr. Bu nedenle tipki tekisi gibi bunun da kabul
edilmemesi gerekir. Biz, burada, nominal olarak degil, fiilen denen
cretlerle ilgilenmekteyiz.
Grdgmz gibi, kapitalizmin mekanizmasinin nesnel bir tahli-
linde, kendisine olaganst bir inatla yapimi bulunan bazi lekeler, bazi
teorik glklerin stesinden gelmek iin bahane olarak kullanilamaz.
Ama ne gariptir ki, beni eletiren burjuva eletirmenlerin byk ogun-
lugu, rnegin lc/|c| Kitap I'de, kapitalistin emek-gcne gerek degeri
zerinden deme yaptigini ogu kez yapmadigi bir ey varsaymakla,
kapitalistlere haksizlik etmiim gibi beni azarliyor! (Burada, bana yaki-
tirilan yce gnlllgn bir miktarini ortaya koyup, Schliffie'den aktar-
ma yapmak uygun olacaktir.)
Bylece, 876 II
d
ile, szn ettigimiz amaca bir adim bile yaklaa-
mayiz.
Ama, 876 II
a
daha da kukulu durumda gzkmektedir. Burada
yalnizca, rettikleri tketim mallarini karilikli alip satan ayni siniftan
kapitalistler kari kariya bulunmaktadir. Bu ilemler iin gerekli olan
para, yalniz dolaim araci olarak ilev yapmakta ve ayni yolu tekrar tek-
rar katetmek iin, normal koullar altinda dolaima sokulduklari ayni
oranlarda ilgili taraflara geri akmak zorundadir.
Bu paranin, znde ek sermaye oluturmak zere dolaimdan
ekilebilmesinin yalniz iki yolu var gibi grnyor. Ya, II'deki kapitalistle-
rin bir kismi tekileri aldatir ve paralarini hirsizlar. Yeni para-sermaye
oluumu iin, dolaim aracinin n genilemesine gerek olmadigini bili-
yoruz, Gerekli olan tek ey, taraflarin bazilarinca paranin dolaimdan
ekilerek yigilmasidir. Bu para alinmi olsaydi, ve bu yzden de, II'deki
kapitalistlerin bir kismi tarafindan ek para-sermaye oluturulmasi, teki
kisim kapitalistler iin mutlak bir para kaybina neden olsaydi, durum
degimezdi. Dolandirilan II'deki kapitalistler daha az tatli bir yaam sr-
mek zorunda kalirlardi, hepsi bu.
447
Kurl Murks
Kupilul ll
Ya da, yaam gereksinmeleri tarafindan temsil olunan II
a
'nin bir
kismi, kesim II ierisinde dogrudan yeni degien-sermayeye evrilmitir.
Bunun nasil yapildigini, bu blmn sonunda (n IV altinda) inceleye-
cegiz. [sayfa 58D|
1. 8/|/nc/ O|ne/
A. Basit Yeniden-retim emasi
B. Geniletilmi Yeniden-retim in Balangi emasi
B emasinda, arti-deger I'in yarisi, yani 5OO biriktirildigi varsayilir-
sa, nce, 1.5OO II
s
tarafindan yerine konulacak (1.OOO
d
+ 5OO
a
) I, yani
1.5OO I
(d+a)
elde ederiz. Bu durumda I'de geriye unlar kalir: 4.OOO
s
ile
biriktirilmek zere 5OO
a
, (1.OOO
d
+ 5OO
a
) I'in 1.5OO II
s
tarafindan yerine
konmasi, daha nce incelenmi bulunan bir basit yeniden-retim sre-
cidir.
imdi, 5OO I
a
'nin 4OO'nn degimeyen-sermayeye, 1OO'nn
degien-sermayeye evrilecegini kabul edelim. Sermayeletirilecek olan
4OO
a
'nin I ierisindeki degiimini daha nce incelemi bulunuyoruz. Bu
nedenle, bunlar, daha fazla hadise ikarmaksizin I
s
'ye eklenebilirler ve
bu durumda I iin unu elde ederiz:
4.4OO
s
+ 1.OOO
d
+ 1OO
a
(bu sonuncu 1OO
d
'ye evrilecektir).
II de, birikim amaci ile I'den (retim aralari biiminde bulunan)
1OO I
a
satin alir ve imdi, bu, ek degimeyen-sermaye II'yi oluturur,
oysa bunlar iin dedigi para olarak 1OO, I'in ek degien-sermayesinin
para-biimine evrilir. Bu durumda I iin 5.5OO tutarinda, 4.4OO
s
+ 1.1OO
d
(sonuncusu para olarak) bir sermaye elde ederiz.
imdi II, degimeyen-sermayesi iin 1.6OO
s
sahibidir. Bu sermay-
eyi alitirmak iin, yeni emek-gc satin almak zere para olarak bir
5O
d
daha yatirmak zorundadir, yle ki degien-sermayesi 75O'den 8OO'e
ikar. II'nin degimeyen ve degien sermayesindeki bu toplam 15O'lik
genileme, kendi arti-degerinden saglanir. u halde, II'deki kapitalistler
iin tketim fonu olarak 75O II
a
'dan geriye yalnizca 6OO
a
kalir, ki bunlarin
yillik rnleri imdi yle dagilmaktadir:
II. 1.6OO
s
+ 8OO
d
+ 6OO
a
(tketim fonu), e/||/| 8.OOO.
Tketim mallari olarak retilen ve burada (1OO
s
+ 5O
d
) II'ye
evrilmi bulunan 15O
a
, btnyle, maddi biimleri ierisinde emekile-
rin tketimine gider; yukarida aiklandigi gibi, 1OO', [sayfa 54O| I (1OO I
d
)'nin
iileri ve 5O'si de II (5O
d
)'nin iileri tarafindan tketilir. Aslinda, toplam
I. 4.OOO
s
+ 1.OOO
d
+ 1.OOO
a
= 6.OOO
II. 2.OOO
s
+ 5OO
d
+ 5OO
a
= 8.OOO }
Toplam D.OOO
I. 4.OOO
s
+ 1.OOO
d
+ 1.OOO
a
= 6.OOO
II. 1.5OO
s
+ 75O
d
+ 75O
a
= 8.OOO }
Toplam D.OOO
448
Kurl Murks
Kupilul ll
rn birikime uygun biimde hazirlanan II'de arti-degerin, e|e/|/ tke-
tim mallari biiminde, 1OO kadar daha byk bir kismi yeniden retil-
mek zorundadir. Yeniden-retim gerekten geniletilmi lekte
balayacak olursa, degien para-sermaye I'in 1OO' kendi ii-sinifinin
araciligiyla II'ye geri akar, oysa II, 1OO
a
'yi meta-ikmal biiminde I'e aktar-
digi gibi, ayni zamanda 5O'yi de gene meta-ikmal biiminde kendi ii-
sinifina aktarir.
Birikim amaciyla degitirilmi bulunan dzenleme imdi yledir:
Bu miktardan u aagidakiler sermayedir:
oysa retim yle balamiti:
imdi eger, fiili birikim bu temel zerinde yer alacak olursa, yani
eger retim gerekten bu geniletilmi sermaye ile devam edecek olur-
sa, gelecek yilin sonunda unu elde ederiz:
I'deki birikimin ayni oranda devam ettigini, ve bylece 55Oa'nin
gelir olarak harcandigini ve 55O
a
'nin da biriktiriciligini varsayalim. Bu
durumda, 1.1OO
d
nce 1.1OO II
s
tarafindan yerine konur ve 55O I
a
da,
II'nin eit miktarda metalari biiminde gerekletirilmelidir, bylece to-
plam 1.65O I
(d+a)
eder. Ne var ki, yerine konmasi gereken degimeyen-
sermaye II, yalnizca 1.6OO'e eittir; u halde geriye kalan 5O, 8OO II
a
'dan
tamamlanmak zorundadir. imdilik para yanini bir yana birakirsak, bu
ilemin sonucu yledir:
I. 4.4OO
s
+ 55O
a
(sermayeletirilecek); ayrica, II
s
metalari olarak
gerekletirilen, kapitalistlerin ve emekilerin tketim fonu 1.65O
(d+a)
.
II. 1.65O
s
(5O, yukarda iaret edildigi gibi II
a
'dan eklenmitir) +
8OO
d
+ 75O
a
(kapitalistlerin tketim fonu). [sayfa 541|
Ama eger, eski J : c orani II'de devam ettirilirse, 5O
s
iin ek
olarak 25
d
yatinlmasi gerekir ve bu 75O
a
'dan alinacaktir. Bu duruma
gre:
II. 1.65O
s
+ 825
d
+ 725
a
.
I'de, 55O
a
sermayeletirilmelidir. Eger daha nceki oran devam
ettirilirse, bu miktarin 44O'i degimeyen-sermayeyi ve 11O'u degien-
I. 4.4OO
s
+ 1.1OO
d
+ 5OO tketim fonu = 6.OOO
II. 1.6OO
s
+ 8OO
d
+ 6OO tketim fonu = 8.OOO
Toplam, nceki gibi, D.OOO
I. 4.4OO
s
+ 1.1OO
d
(para) = 5.5OO
II. 1.6OO
s
+ 8OO
d
(para) = 2.4OO }
= 7.DOO
I. 4.OOO
s
+ 1.OOO
d
= 5.OOO
II. 1.5OO
s
+ 75O
d
= 2.25O }
= 7.25O
I. 4.4OO
s
+ 1.1OO
d
+ 1.OOO
a
= 6.6OO
II. 1.6OO
s
+ 8OO
d
+ 8OO
a
= 8.2OO }
= D.8OO
44
Kurl Murks
Kupilul ll
sermayeyi oluturur. Bu 11O, 725 II
a
'dan alinabilir, yani 11O degerinde
tketim mali, II'deki kapitalistler yerine, I'deki emekiler tarafindan
tketilmi ve bylece kapitalistler, tketemedikleri bu 11O
a
'yi
sermayeletirmek zorunda kalmilardir. 725 II
a
'dan geriye 625 II
a
kalmaktadir. Ama, eger II bylece bu 11O'u ek degimeyen-sermayeye
evirirse bu da 55 tutarinda ek bir degien-sermaye gerektirir. Bunu da,
gene, kendi arti-degerinden karilamak zorundadir. Bu miktar da 615
II
a
'dan dlrse, II'deki kapitalistlerin tketimi iin 56O kalir ve bu du-
rumda btn fiili ve potansiyel aktarmalari tamamladiktan sonra
aagidaki sermaye-degeri elde ederiz:
ler normal gittigi takdirde, II'deki birikimin I'den daha hizli yer
almasi gerekir, nk tersi durumda, II
s
metalarina evrilmesi gereken
I
(d+a)
kismi, yalniz kendisi ile degiilebilecegi II'den daha hizli byye-
cektir.
Eger yeniden-retim bu temel zerinde devam eder ve teki
koullar degimeden kalirsa, bunu izleyen yil sonunda unu elde ederiz:
Eger arti-degerin blnme orani degimeden kalacak olursa, nce
I tarafindan gelir olarak harcanacak olan ilk ey: 1.21O
d
ve c'nin yarisi,
yani 6O5, toplam 1.815. Bu tketim fonu gene II
s
'den 55 kadar fazladir.
Bu 55'in 88oa'dan dlmesi gerekir ve geriye 825 kalir. Ayrica 55 II
a
'nin
II
s
'ye evrilmesi,buna tekabl eden 27 tutarinda bir degien-sermaye-
nin gene II
a
'dan dlmesini gerektirir ve geriye tketim iin 7D7 II
a
kalir.
I'in imdi, sermayeletirecek 6O5
a
'si vardir. Bunun 484' [sayfa 542|
degimeyen ve 121'i degiendir. Bu sonuncunun, hl 7D7'ye eit bu-
lunan II
a
'dan dlmesi gerekir ve geriye 676 II
a
kalir. Bunun ardindan
II, baka bir 121'i degimeyen-sermayeye evirir ve bunun iin diger bir
6O'lik degien-sermaye gerekir; ve bu da ayni ekilde 676'den gelir,
geriye tketim iin 616 kalir.
Bu durumda u aagidaki sermayeler bulunur:
I. (4.4OO
s
+44O
s
) + (1.1OO
d
+ 11O
d
) = 4.84O
s
+ 1.21O
d
= 6.6OO
II. (1.6OO
s
+ 5O
s
+ 11O
s
) + (8OO
d
+ 25
d
+ 55
d
) = 1.76O
s
+ 88O
d
= 8.2OO
8.690
I. 4.84O
s
+ 1.21O
d
+ 1.21O
a
= 7.26O
II. 1.76O
s
+ 88O
d
+ 88O
a
= 8.52O }
= 1O.78O
I. Degimeyen: 4.84O + 484 = 5.824
Degien: 1.21O + 121 = 1.881
II. Degimeyen: 1.76O + 55 + 121 = 1.D86
Degien: 88O + 27 + 6O = D68
Toplam: I. 5.824
s
+ l.881
d
= 6.655
II. 1.D86
s
+ D68
d
= 2.DO4 }
= D.55D
450
Kurl Murks
Kupilul ll
Ve yil sonunda rn udur:
Ayni hesabi yineleyip, kesirleri atarsak, bunu izleyen yilin sonun-
da aagidaki rn elde ederiz:
Ve bunu da izleyen yilin sonunda:
Geniletilmi lekte be yillik bir yeniden-retim sonunda I ve
Il'nin toplam sermayeleri 5.5OO
s
+ 1.75O
d
= 7.25O'den 8.784
s
+ 2.782
d
=
1l.566'ya ykselmitir; bir baka deyile, 1OO : 16O oraninda. Toplam arti-
deger balangita 1.75O idi, imdi 2.782'dir. Tketilen arti-deger
balangita I iin 5OO, II iin 6OO, toplam 1.1OO idi. Geen yil, I iin 782 ve
II iin 745, toplam 1.477 idi. Demek ki 1OO : 184 oraninda bym
oluyor.
2. l//nc/ O|ne/
imdi, sanayi kapitalistleri sinifinin elinde tmyle bir meta-ser-
maye olan ve degien-sermayenin degimeyen-sermayeye genel ortala-
ma oraninin l : 5 biiminde oldugu, D.OOO'lik yillik rn alalim. Bu
durum, kapitalist retimde ve dolayisiyla toplumsal emegin retken-
liginde nemli bir gelimeyi, retim [sayfa 548| leginde daha nce yeralmi
olan nemli bir artii ve ensonu, ii-sinifi arasinda nispi bir fazla-nfus
yaratan btn koullardaki bir gelimeyi ngrr. Yillik rn, eitli ke-
sirlerin atilmasindan sonra yle blnecektir:
imdi de, kapitalist sinif I'in, arti-degerinin yarisini, yani 5OO' t-
kettigini, teki yarisini biriktirdigini kabul edelim. Bu durumda, (1.OOO
d
+ 5OO
a
) I, yani 1.5OO, 1.5OO II
s
'ye evrilmek zorunda kalacaktir. Burada
II
s
ancak l.48O'a ulatigi iin, arti-degerden 7O eklemek gerekecektir. Bu
miktar 285 II
a
'dan dlrse geriye 215 II
a
kalir.
Demek ki, kapitalistler ile emekilerin tketim fonlarinda:
I. 5.OOO
s
+ 5OO
a
(sermayeletirilecek) + 1.5OO
(d+a)
bulunacaktir.
II. 1.48O
s
+7O
s
(sermayeletirilecek) + 285
d
+ 215
a
.
Burada, 7O II
a
dogrudan II
s
'ye katildigi iin, bu ek degimeyen-
I. 5.824
s
+ 1.881
d
+ 1.881
a
= 7.D86
II. 1.D86
s
+ D68
d
+ D68
a
= 8.872 }
= 11.858
I. 5.856
s
+ 1.464
d
+ 1.464
a
= 8.784
II. 2.12D
s
+ 1.O65
d
+ 1.O65
a
= 4.25D }
= 18.O48
I. 6.442
s
+ 1.61O
d
+ 1.61O
a
= D.662
II. 2.842
s
+ 1.172
d
+ 1.172
a
= 4.686 }
= 14.848
I. 5.OOO
s
+ 1.OOO
d
+ 1.OOO
a
= 7.OOO
II. 1.48O
s
+ 285
d
+ 285
a
= 2.OOO }
= D.OOO
45T
Kurl Murks
Kupilul ll
sermayeyi harekete geirmek iin, 7O/5, yani 14 tutarinda bir degien-
sermaye gereklidir. Bu 14 de, gene 215 II
s
'den gelecek ve geriye 2O1 II
a
kalacaktir, bu durumda:
II. (1.48O
s
+ 7O
s
) + (285
d
+ 14
d
) + 2O1
a
.
1.5OO I
(d+ a)
'nin 1.5OO IIs kariliginda degiimi basit bir yeniden-
retim srecidir ve bu konuda daha fazla bir ey sylemeye gerek yok-
tur. Bununla birlikte, birikmekte olan yeniden-retimde I
(d+a)
'nin yalnizca
II
s
ile degil, II
s
ve bir de II
a
'nin bir kismi tarafindan yerine konmasi ol-
gusundan ileri gelen bazi zelliklere burada deginmek gerekiyor.
Sylemeye gerek yok ki, bir birikimi varsaydigimiz anda, I
(d+a)
basit yeniden-retimde oldugu gibi II
s
'ye eit degil ondan byktr. nk
her eyden nce I, arti-rnnn bir kismini kendi retken sermayesine
katar ve bunun altida-beini degimeyen-sermayeye evirir, bu yzden
de, bu altida-bei ayni anda II'nin tketim mallari ile yerine koyamaz.
kinci, olarak, I, kendi arti-rnnden, II'deki birikimin gerektirdigi
degimeyen-sermaye iin malzeme saglamak durumundadir, tipki Il'nin
I'e, I'in arti-rnnn kendisi tarafindan ek degimeyen-sermaye olarak
kullanilan bir kismini harekete geirecek degien-sermaye iin [sayfa 544|
malzeme saglamasi gibi. Fiili ve bu nedenle ayni zamanda ek degien-
sermayenin emek-gcnden olutugunu biliyoruz. II'den, yaam gerek-
sinmeleri ikmali satin alan ya da, kle sahibinin yapmak zorunda oldugu
gibi, kendisi tarafindan kullanilmak. zere, ek emek-gc iin bunlari
biriktiren kapitalist I degildir. II ile ali-veri yapan emekilerin kendileri-
dir. Ama bu, ek emek-gcne ait bu tketim mallarina, kapitalistin, yal-
nizca eninde sonunda bu kendisine ait ek emek-gcnn retim ve
bakim aralari, dolayisiyla, degien-sermayesinin maddi biimi gzyle
bakmasina engel olmaz. Onun, elimizdeki rnekte I'in, ilk yapacagi ey,
yalnizca, bu ek emek-gcnn satin alinmasi iin, gerekli yeni para-
sermayeyi bir yana biriktirmekten ibarettir. Bunu kendi sermayesine ka-
tar katmaz bu para, bu tketim mallarini hazir bulmak durumunda olan
bu emek-gc iin, II'deki metalarin satinalma araci halini alir.
Yeri gelmiken. Kapitalist ile ona ait basin, ogu kez, emek-gc-
nn kendi parasini harcama eklinden, bu parayi gerekletirdigi II'deki
metalardan honut degildir. Byle zamanlarda, felsefe yapmaya balar,
uygarlik taslar ve rnegin Washington'daki ngiliz Eliligi Sekreteri Bay
Drummond gibi insancil nutuklar atar. Ona gre, 7|e Nc|/on (bir dergi)
getigimiz 187D Ekiminde, baka eyler yaninda u pasajlari da ieren
ilgin bir makale yayimlamitir: "alian-halk, uygarlikta, bululardaki
bymeye kltr bakimindan ayak uyduramamitir; kullanmayi bile bil-
medikleri bir yigin ey, zerlerine yigilip kalmi ve bylece bunlar iin
pazar bulunamamitir." [Her kapitalist, dogal olarak iilerin kendi me-
talarini satin almalarini ister.| "alian bir insanin, ayni miktarda para
kazanan bir rahip, avukat ve doktor gibi ayni konfor ierisinde yaamak
istememesi iin herhangi bir neden yoktur." [Bu tr avukat, rahip ve
452
Kurl Murks
Kupilul ll
doktorlar, gerekten de, salt konfor arzusuyla yetinmelidirler!| "Ne var
ki, o bunu yapmiyor. Btn istegi, alima saatlerinin azaltilmasinin te-
sine gemedigi iin, hi de kolay olmayan bir iin yapilmasi, yani rasyo-
nel ve saglikli bir yoldan daha st dzeyde bir tketici haline getirilmesi
sorunu oldugu yerde durmaktadir; demagoglar da onu, emek saatleri-
nin kisaltilmasi yolunda tevik edeceklerine, akli ve ahlaki yetenekleri-
nin gelitirilmesi yoluyla durumlarini ykseltmeye tevik etmelidirler."
(Reo||s o/ l. V.'s Sec|e|c|/es o/ Em|cssy cnJ lec|/on on ||e Vcn0-
/cc|0|es, Comme|ce, e|c., o/ ||e Co0n||/es /n 0|/c| ||ey |es/Je, London
187D, s. 4O4.)
Uzun emek saatleri, akli ve ahlaki yeteneklerinin gelitirilmesi ile
emekilerin durumlarini ykseltecek ve onu akilli bir tketici yapacak
olan akillica ve saglikli ilemin sirri olarak grlyor. Kapitalistlere ait
metalarin akilli bir tketicisi haline gelebilmek iin, her eyden nce ka-
pitalistlerin, onun kendi emek-gcn, akilsizca ve sagliksizca tketme-
lerine izin vermesi gerekiyor ama bunu yapmasina demagoglar engel
oluyorlar! Kapitalistin rasyonel tketim ile ne demek istedigi, baka eyler
yaninda, kendi emekilerine ev saglamayi ve bylece ayni zamanda
kendi emekilerinin ev sahibi olmasini da ieren, trampa sistemi yoluy-
la, emekileri ile dogrudan ticaret yapacak kadar alakgnlllk gs-
terdigi yerde aiga ikmaktadir.
O gzelim ruhu, kapitalistlerin, ii-sinifinin dzeyini ykseltme
abalarina meftun olan ayni Drummond, gene ayni raporda baka eyler
yaninda Lowell ve Lawrence Fabrikalarinda, pamuklu eya yapimindan
szediyor. Fabrikada alian kizlarin barindiklari evler, fabrikanin sahibi
olan irketlere ya da firmalara ait bulunuyor. Bu evleri yneten kadinlar,
buralarda uygulanacak kurallari saptayan ayni irkette aliiyorlar. Gece
saat ondan sonra hi bir kiz diarda kalamiyor. Dahasi da var: bu ku-
rallara uyulmasini saglamak amaciyla zel bir polis devriye geziyor. Gece
saat ondan sonra hi bir kiz eve giremez ve ikamaz. Btn kizlar irketin
binalarinda oturmak zorunda olduklari gibi, her ev de irkete haftada
yaklaik 1O dolar kira getiriyor. Ve imdi, rasyonel tketiciyi btn gr-
kemiyle seyrediyoruz: "yi donatilmi alian kizlar pansiyonlarinda bir
piyano daima emre hazir durumdadir ve mzik, arki ve dans, dokuma
tezgahlarinda 1O saatlik dzenli bir alimadan sonra, dinlenmeden ok,
tekdzelikten kurtulma gereksinmesinde olan kimseler iin, alian kiz-
larin iltifat ettikleri eyler arasinda nemli bir yer tutuyor." (s. 412.) Ne
varki, emekiyi akilli bir tketici haline getirmenin asil sirri henz daha
aiklanmadi. Bay Drummond, Turner's Falls'in (Conneeticut River) a-
tal biak yapim yerlerini ziyaret ediyor ve buranin saymani Bay Oakman,
Amerikan atal biak takimlarinin kalite bakimindan ngilizleri geride
biraktigini anlattiktan sonra devam ediyor: "Fiyatlar ynnden de ngil-
tere'yi geride birakacagimiz gnler yaklaiyor; imdi kalite olarak iler-
deyiz, bunu herkes kabul ediyor, ama fiyatlari daha [sayfa 546| da dr-
453
Kurl Murks
Kupilul ll
memiz gerek, ve bunu, eligimizi daha ucuz ve emegimizi daha dk
fiyatlar ile aldigimiz an yapmi olacagiz." (s. 427.) cretlerde bir indirim
ve uzun emek saatleri kltr ve bululardaki byme bakimindan
"zerlerine yigilan eyler iin bir pazar olutursunlar" diye emekiyi rasyo-
nel tketici payesine ykseltecek rasyonel ve saglikli srecin z budur
ite.
Dolayisiyla, tipki I'in kendi arti-rnnden, II'nin ek degimeyen-

sermayesini saglamak zorunda bulunmasi gibi, II de ayni ekilde I iin
ek degien-sermaye saglar. II, I ve kendisi iin, degien-sermaye szko-
nusu oldugu kadariyla, toplam rnnn ve dolayisiyla zellikle arti-
rnnn daha byk bir kismini, gerekli tketim mallari eklinde
yeniden-retmek suretiyle birikim yapar.
Artan sermaye temeli zerinde yapilan retimde, I
(d+a)
, II
s
c||| arti-
rnn sermaye olarak tekrar katilan kismi c||| degimeyen-sermaye-
nin II'deki retimin genilemesi iin gerekli ek kismina eit olmalidir; ve
bu genilemenin asgarisi, o olmaksizin, gerek birikimin, yani I'deki ye-
niden-retimde gerek bir genilemenin olanaksiz oldugu sinirdir.
imdi son inceledigimiz duruma dnersek, orada, II
s
'nin I
(d+a)
'dan,
rn I'in gelir olarak tketim mallari iin harcanan kisimdan daha kk
oldugu ve bylece, 1.5OO I
(d+a)
'nin degiiminde, II'nin arti-rnnn 7O'e
eit kisminin derhal gerekletigi gibi bir zellikle karilairiz. 1.48O'a
eit II
s
'ye gelince II'de basit yeniden-retimin olabilmesi iin bunun,
teki btn koullar ayni kalmak zere, eit bir deger byklg tarafin-
dan I
(d+a)
'dan yerine konmasi gerekir ve bu bakimdan bunun zerinde
burada daha fazla durmamiza gerek yoktur. Ek 7O II
a
iin durum farkli-
dir. I iin yalnizca gelir yerine tketim mallarinin konulmasi, yalnizca
tketim amaciyla yapilan meta degiimi olan ey, II iin, basit yeniden-
retimde oldugu gibi, yalnizca degimeyen-sermayesinin, meta-sermaye
biiminden, kendi maddi biimine tekrar evrilmesi olmayip dogrudan
bir birikim sreci, arti-rnnn bir kisminin tketim mallari biiminden
degimeyen-sermaye biimine evrilmesidir. Para biimindeki 7O ster-
lin ile (arti-degerin evrilmesi iin yedek ake) I, eger 7O II
a
'yi satin alirsa
ve eger II, bunun kariliginda 7O I
a
'yi satin almaz, ama bu 7O [sayfa 547|
sterlini para-sermaye olarak biriktirirse, bu para, tekrar retime giren bir
rn olmadigi halde, gerekten de herzaman bir ek rn (bir kesrini
oluturdugu II'nin arti-rn) demektir; ama bu durumda, II tarafindan
yapilan bu para birikimi, ayni zamanda, retim aralari biimindeki 7O
I
a
'nin satilamaz oldugunu gsterir. II'deki e zamanli yeniden-retimde
genileme olmamasina karilik olarak I'de de nispi bir airi-retim olur.
Ama bundan ayri olarak: I'den para olarak gelen 7O II
a
tarafindan
7O I
a
satin alinmasi yoluyla btnyle ya da kismen I'e dnene kadar bu
454
Kurl Murks
Kupilul ll
para olarak 7O, II'nin elinde btnyle ya da kismen ek znde para-
sermaye olarak grnr. I ve II'nin metalarinin karilikli olarak birbirleri-
nin yerini almasi paranin kendi iki noktasina dnn saglayana dek,
bu, I ile II arasindaki her degiim iin dogrudur. Ama ilerin normal
gidii ierisinde para, bu rol, burada yalnizca geici olarak oynar. Bu-
nunla birlikte, geici olarak serbest birakilan btn ek paralarin derhal
etkin bir biimde. bir ek para-sermaye olarak ilev yaptiginin varsayildigi
kredi sisteminde, bylesine geici olarak serbest birakilmi olan para-
sermaye, baka giriimlerde orada bulunan arti-rnleri gerekletirmesi
gerekirken, rnegin I'in yeni giriimlerinde hizmet etme zorunda biraki-
labilir. urasi da dikkate alinmalidir ki, 7O I
a
'nin degimeyen-sermaye
II'ye katilmasi, ayni zamanda, degien-sermaye II'de 14'lk bir geni-
lemeyi gerektirir. Bu I'de arti-rn I
a
'nin sermaye I
s
'ye dogrudan katil-
masinda oldugu gibi II'deki yeniden-retimin, daha fazla bir sermayele-
tirmeye dogru bir egilim ile zaten devam etmekte oldugu anlamina
gelir; bir baka deyile, bu, arti-rnn, gerekli geim aralarindan oluan
kisminda genileme oldugu anlamina gelir.
Eger 5OO I
a
sermayeletirilecekse, ikinci rnekteki D.OOO'lik r-
nn, yeniden-retim amaci iin, daha nce grdgmz gibi u ekilde
dagilmi olmasi gerekir. Byle yapmakla, para dolaimi bir yana biraka-
rak yalniz metalari dikkate almi oluruz.
I. 5.OOO
s
+ 5OO
a
(sermayeletirilecek) + 1.5OO
(d+a)
tketim fonu
e/||/| metalar olarak 7.OOO.
II. 1.5OO
s
+2DD
d
+ 2O1
a
e/||/| metalar olarak 2.OOO. Genel toplam,
metalar olarak D.OOO.
Sermayeletirme u ekilde yer aliyor: [sayfa 548|
I'de, sermayeletirilen 5OO
a
, altida-be, yani 417s c||| altida-bir,
yani 88
d
olarak blnyor, 88
d
, degimeyen-sermaye gelerini satin alan
II
a
'dan kendisine eit bir miktar ekiyor ve bunu II
s
'ye ekliyor. II
s
'deki
88'lk bir arti, II
d
'de 88'n bete-biri, yani 17'lik bir arti demektir. Bu
durumda, bu degiimden sonra:
I'deki sermaye, 6.OOO'den 6.5OO'e ikmi, yani
1
/
12
kadar artmitir.
II'deki sermaye 1.715'ten 1.8DD'a ikmi, yani
l
/
D
'luk bir arti bile
gsterememitir.
Bu temel zerindeki yeniden-retim, ikinci yilda sermayeyi yil
sonunda una ulatirir:
I. (5.OOO
s
+417
a
)
s
+ (1.OOO
d
+ 88
a
)
d
= 5.417
s
+ 1.O88
d
= 6.5OO
II. (1.5OO
s
+ 88
a
)
s
+ (2DD
d
+ 17
a
)
d
= 1.588
s
+ 816
d
= 1.8DD
7o|cm . . . . . . . . . . . . 8.399
455
Kurl Murks
Kupilul ll
Ve nc yilin sonunda u rn elde ederiz:
Eger I, nceki gibi arti-degerinin yansini biriktiriyorsa, I
(d+a)
'nin
1.76O'a eit 1.178
d
+ 587
(a)
sagladigini ve bunun da tm 1.715 II
s
'nin
tamamindan 45 fazla oldugunu grrz. Bu da gene, bylece 45'lik bir
byme gsteren II
s
'ye eit miktarda retim araci aktarilarak dengelen-
melidir ve bu da II
d
'ye bete-bir ya da D tutarinda bir ekleme yapilmasini
zorunlu kilar. Ayrica, sermayeletirilen 587 I
a
, altida-be ve altida-bir ola-
rak, yani 48D
s
ve D8
d
olarak blnr. D8 ise II'de D8 tutarinda yeni bir ek
degimeyen-sermaye demektir, ve bu da gene degien-sermaye II'de
bete-bir, yani 2O tutarinda bir arti anlamina gelir. Buna gre:
yilda byyen yeniden-retim ile, I'in toplam sermayesi
6.OOO'den 7.62D'a, II'nin toplam sermayesi 1.715'ten 2.22D'a ve toplam
toplumsal sermaye 7.715'ten D.858'e ykselmitir. [sayfa 54D|
8. 8/|///mJe ll
s
'n/n Ie|/ne lonmcs|
I
(d+a)
'nin II
s
kariliginda degiiminde bylece eitli durumlarla
karilaiyoruz.
Basit yeniden-retimde, bunlarin her ikisi de eit olmak ve birbi-
rinin yerini almak zorundadirlar, nk tersi durumda, yukarda da gr-
dgmz gibi basit yeniden-retim aksamadan ilerleyemez.
Birikimde her eyden nce dikkate alinmasi gereken, birikim
haddidir. Daha nceki durumlarda, I'deki birikim haddinin cI'e eit
oldugu ve ayrica yildan yila da degimeden kaldigi varsayilmiti. Biz,
yalnizca, bu birikmi sermayenin, degien ve degimeyen sermayelere
blnme oranini degitirdik. Bylece u durum ortaya ikmiti:
1) I
(d+a)
, II
s
'ye eit ve bu nedenle I
(d+a)
'dan daha kktr. Bu
daima byle olmak zorundadir, yoksa I birikmez.
2) I
(d+a)
, II
s
'den byktr. Bu durumda yerine koyma, II
a
'nin buna
tekabl eden bir kismini II
s
'ye eklemek yoluyla saglanir ve bylece bu
miktar I
(d+a)'
ya eit hale gelir. Burada II iin yapilan yerine koyma, kendi
degimeyen-sermayesinin basit bir yeniden-retimi degil, bir birikimdir,
kendisine ait arti-rnn, I'in retim aralariyla degiilen kismi ile,
degimeyen-sermayesindeki bir bymedir, Bu byme, ayni zaman-
I. (5.417
s
+ 452
a
)
s
+ (1.O88
d
+ DO
a
)
d
= 5.86D
s
+ 1.178
d
= 7.O42
II. (1.588
s
+ 42
a
+ DO
a
)
s
+ (816
d
+ 8
a
+ 18
a
)
d
= 1.715
s
+ 842
d
= 2.O57
I. 5.86D
s
+ 1.178
d
+ 1.178
a
II. 1.715
s
+ 842
d
+ 842
a
I. (5.86D
s
+ 48D
a
)
s
+ (1.178
d
+ D8
a
)
d
= 6.858
s
+ 1.271
d
= 7.62D
II. (1.715
s
+ 45
a
+ D8
a
)
s
+ (842
d
+ D
a
+ 2O
a
)
d
= 1.858
s
+ 871
d
= 2.22D
7o|cm se|mcye = 9.858
45
Kurl Murks
Kupilul ll
da, kendi arti-rnnden II'nin degien-sermayesine buna tekabl eden
bir ek yapilmasi anlamini tair.
8) I
(d+a)
, II
s
'den kktr. Bu durumda II, degiim yoluyla kendi
degimeyen-sermayesini btnyle yeniden retmemekte ve bu aigi
I'den yaptigi satinalma ile kapatmak zorundadir. Ama bu, degien-ser-
maye II'de, herhangi bir daha fazla birikim getirmez, nk ona ait de-
gimeyen-sermayenin btnyle yeniden retilmesi ancak bu ilem ile
olur. te yandan, I'deki kapitalistlerin yalniz ek para-sermaye biriktiren
kismi, bu birikimin bir blmn bu ilemle zaten tamamlami bulun-
maktadirlar.
Basit yeniden-retimin, I
(d+a)
II
s
'ye eit oldugu yolundaki ncl,
1O-11 yillik bir sinai evrimde bazi yillarin, bir nceki yila gre daha
kk bir toplam rn gsterebilecegi ve bylece, bir nceki yila gre
basit yeniden-retimin bile yer alamayacagi olasiligini ditalamamakla
birlikte, yalnizca kapitalist retim ile bagdamamakla kalmaz. Ayni za-
manda, nfustaki yillik dogal arti [sayfa 55O| dikkate alindiginda, basit yeni-
den-retim, ancak, bu artia tekabl eden daha ok sayida retken
olmayan hizmetlilerin, toplam arti-degeri temsil eden 1.5OO'den pay al-
masi lsnde gerekleebilir. Ne var ki, sermaye birikimi, gerek ka-
pitalist retim, bu gibi koullar altinda olanaksizdir. Bu nedenle, kapitalist
birikim olgusu, II
s
'nin I
(d+a)
'ya eit olma olasiligini ditalar. Bununla birlik-
te, kapitalist birikimde bile, daha nceki bir dizi retim dnemleri boyun-
ca birikim srelerinin izledigi yol sonucu, II
s
yalnizca I
(d+a)
'ya eit degil
ondan byk hale de gelebilir. Bu, II'de bir airi-retim demektir ve bu,
II'nin sermayesinin bir kisminin I'e aktarilmasi sonucunu yaratacak olan
byk bir yikim diinda herhangi baka bir yoldan giderilemez.
Bu, rnegin tarimda kiinin kendi yetitirdigi tohumlari gene ken-
disinin kullanmasinda oldugu gibi, degimeyen-sermaye II kendisini yeni-
den retse bile I
(d+a)
ile II
s
'nin bagintisini da degitirmez. II
s
'nin bu kismi I
ile II arasindaki, degiimde I
s
'nin alindigindan daha fazla dikkate alina-
cak degildir. II'nin rnlerinin bir kismi, retim aralari olarak I'e 'girebi-
lecek durumda olsalar bile, bu, durumu gene de degitirmez. Bu, I tara-
findan saglanan retim aralarinin bir kismi ile karilanir ve toplumsal
retimin iki byk sinifi, retim aralari reticileri ile tketim mallari
reticileri arasindaki degiimi katiksiz ve berrak biimi ierisinde incele-
mek istiyorsak, bu kismin daha batan her iki taraftan da dlmesi ge-
reklidir.
Demek oluyor ki, kapitalist retim altinda I
(d+a)
, II
s
'ye eit olamaz,
bir baka deyile, karilikli degiimde bu ikisi birbirini dengeleyemez.
te yandan, I
a
'nin I'deki kapitalistler tarafindan gelir olarak harcanan
kismi I
a
/
x
diye alinacak olursa, I
(d+a/x)
, II
s
'ye eit, ondan byk ya da on-
dan kk olabilir. Ama I
(d+a/x)
daima, II
(s+a)
'dan, II
a
'nin kapitalist sinif II
tarafindan her trl koulda tketilmesi gereken kismi kadar kk
olmak zorundadir.
457
Kurl Murks
Kupilul ll
urasi da dikkate alinmalidir ki, birikimin bu seriminde, degime-
yen-sermayenin degeri, bu sermaye, retimine yardim ettigi meta-ser-
mayenin degerinin bir kismi oldugu kadariyla tamitamina ortaya kon-
mamitir. Yeni birikmi olan degimeyen-sermayenin sabit kismi, bu
sabit gelerin farkli niteliklerine gre, meta-sermayeye ancak yava yava
ve dnemsel olarak girer. Bu nedenle, hammaddelerin, yari-mamul mal-
larin vb. metalarin retimine byk miktarlarda girdikleri durumda, meta-
sermayenin [sayfa 551| byk bir kismi, dner degimeyen paralar ile degi-
en-sermayenin yerine konulmasindan oluur. (Dner kisimlarin kendi-
lerine zg devirleri nedeniyle, konunun bu ekilde sunuluu gene de
benimsenebilir. Bu durumda, dner kisim ile birlikte, sabit sermayenin
degerinin buna aktarilan kisminin, yil boyunca, arzedilen metalarin top-
lam miktarinin, deger olarak, yillik retime giren tm sermayeye eit ol-
masini saglayacak kadar sik devrettigi varsayilmitir.) Ama makine sanayii
iin, hammadde kullanilmayip yalnizca yardimci maddelerin kullanildi-
gi yerlerde, J'ye eit emek gesi, meta-sermaye iinde onun en byk
parasi olarak ortaya ikmak zorundadir. Kr oraninin hesaplanmasin-
da, sabit kisimlarin dnemsel olarak rne ok ya da az deger aktarma-
sina bakilmaksizin, arti-degerin toplam sermaye zerinden hesaplanmi
olmasina karin, degimeyen-sermayenin sabit kismi dnemsel olarak
yaratilan herhangi bir meta-sermayenin degerinin hesaplanmasina, an-
cak bunun ainma ve yipranma nedeniyle rne kattigi ortalama deger
lsnde, dahil edilir.
IV. TAMAMLAYICI DNCELER
II iin ilk para kaynagi, II
s
'nin bir kismi ile degiilen altin sanayii
I'in J+c'sidir. Altin reticisinin J+c'si, II'ye, yalnizca arti-degeri biriktir-
mesi ya da onu retim aralarina I'e evirmesi, yani retimini
geniletmesi lsnde girmez. te yandan, altin reticisinin yaptigi para
birikimi, sonuta, genilemi bir yeniden-retime yolatigi iin, altin re-
timinin arti-degerinin gelir olarak harcanmayan bir kismi, altin reticisi-
nin ek degien-sermayesi olarak II'ye geer ve burada yeni para-yigma-
larin oluumunu tevik eder, ya da dogrudan I'e sati yapmaksizin, I'den
satin almayi olanakli kilacak yeni aralari saglar. Altin retiminin bu
I
(d+a)
'sindan elde edilen paradan, altinin, II'deki bazi retim kollarinin
hammadde vb. olarak, kisacasi, degimeyen-sermayesinin yerine ko-
nulmasi iin gerekli geler olarak, gereksindigi kisminin dlmesi ge-
rekir. I ile II arasindaki degiimde gelecekteki geniletilmi yeniden-re-
tim amaciyla para-yigmalarin n oluumuna ait bir ge vardir: I iin,
eger I
a
'nin yalniz bir kismi, bunu dengeleyen bir alim yapilmaksizin tek
tarafli olarak II'ye satilmi ise ve burada ek degimeyen-sermaye II ola-
rak hizmet ediyorsa; II iin, ek degien-sermaye konusunda I aisindan
durum ayni oldugunda; ayrica, I tarafindan gelir olarak [sayfa 552| harcanan
458
Kurl Murks
Kupilul ll
arti-degerin bir kisminin II
s
tarafindan kapsanmamasi, yani bununla II
a
'nin
bir kisminin satin alinmasi ve bylece paraya evrilmesi halinde. Eger
I
(d+a/x)
, II
s
'den byk ise, II
s
'nin kendi basit yeniden-retimi iin I'den, I'in
II
a
'dan tkettigi metalari yerine koymasina gerek yoktur. II'deki kapita-
listlerin kendi aralarindaki degiim ki bu degiim ancak, II
a
'nin karilikli
bir degiimini ierebilir alaninda ne lde bir para-yigmanin yer alabi-
lecegi sorunu ortaya ikmaktadir. II'deki dolaysiz birikimin, II
a
'nin bir
kisminin dogrudan degien-sermayeye evrilmesiyle yer aldigini biliyor-
uz (tipki I'de I
a
'nin bir kisminin dogrudan degimeyen-sermayeye evril-
mesi gibi). II'nin eitli ikollarindaki eitli yalardaki birikim kategorileri
ve her ikolundaki bireysel kapitalistler iin durum m0|c|/s m0|cnJ/s,*
ayni I'den gibi aiklanmitir. Bazilari hl para-yigma aamasindadir ve
satin almaksizin satmaktadir; digerleri, yeniden-retimin fiili genileme
noktasindadir ve satmaksizin satin almaktadirlar. Ek degien para-ser-
maye, geri, balangita ek emek-gcne yatirilmitir, ama bu, emeki-
lerin tketimine giren ek tketim mallarinin yigili-para sahiplerinden
geim aralari satin almaktadir. Bu sahiplerden para, kendi yigma olu-
umlarina |o |c|c iki noktasina dnmez. Bunlar parayi yigmaktadir-
lar. [sayfa 558|
* Gerekli degiiklikler yapildiktan sonra. -.
DZNLER
4T
Kurl Murks
Kupilul ll
ADLAR DZN
A
4Jcms, W/||/cm (17D7-1872). - 181-184.
4|em|e|| J', 1ecn le RonJ (1717-1788).
- 88.
4||/|c|ene, G/o|cnn/ (1787-1881). -468.
B
8c/|ey, Scm0e| (17D1-187O). - 117.
8c/e0e||, Ro|e|| (1725-17D5). - 254.
8c||on, 1o|n (18. yzyilin sonu ve 1D.
yzyilin bai). - 242, 248.
8esseme|, len|y, S/| (1818-18D8). - 257.
C
Cc|ey, len|y C|c||es (17D8-187D). - 876.
C|c|me|s, 7|omcs (178O-1847). - 166.
C|e||0|/e:, 4n|o/ne E|/see. (!797-!869).
- 418.
Co||e|, 7|omcs. - 14D.
Co0|ce||e-Sene0/|, 1ecn G0s|c|e (1818-
18D2). - 257.
0|o|, A. I. (1842-1DO8). - 62.

D
0es|0|| Je 7|ccy, 4n|o/ne lo0/s C|c0-
Je, Com|e (1754-1886). - 46D, 5O8,
5OD, 511, 512, 515, 518.
0|0mmonJ, \. 4. W. (1888-1OO7). - 545,
546.
00on| Je Nemo0|s, P/e||e Scm0e|
(178D-1817). -2O8.
E
EJmonJs, 7|omcs (18O8-188D). - 25.
l
F/|:mc0|/ce. - 1D1.
F0||c||on, 1o|n (178O-184D). - 527.
C
Gooc|, 7. - 1D1.
GooJ, W. Wc||e|. - 252.
H
lcJs//n, 7|omcs (1787-186D). - 25,
26O.
lo|Js0o|||. W. 4. - 185, 18D.
42
Kurl Murks
Kupilul ll
K
l/|c|o/, F|/eJ|/c|. - 1D1, 258, 261, 262,
265, 278.
lo:c/, 7|eo|/|. - 17.
l
lc|o|, 1o|n (1814-18511). - 151, 158,
154.
lc|Jne|, 0/onys/0s (17D8-185D). - 182,
188, 1DO, 1D2, 1D8.
lcssc||e, Fe|J/ncnJ (1825-1864). - 18.
lc|e|eye, Em/|e lo0/s \/c|o| Je (1822-
18D2). - 26O.
lc|e|ne, leonce Je (18OD-188O). - 254.
lc|o/s/e|, 4n|o/ne lc0|en| (1748-17D4).
- 21, 211.
le 7|osne G0/||c0me F|ono/s (1728-
178O). - 2O8.
l/n0e|, S/mon N/co|cs len|y (1786-
17D4). - 881.
l/s|, F|/eJ|/c| (178-1846). - 18.
M
Vc||y, Gc||/e| 8onno| Je (17OD-1785).
- 4O7.
VccC0||oc|, 1o|n Rcmscy (178D-1864).
- 28, 264.
Vcc|eoJ, len|y 00nn/n (1821-1DO2). -
248.
Vc|||0s, 7|omcs Ro|e|| (1768-1884). -
4O8.
Vc|x-4|e|/n, E|ecno| (Tussy) (1855-
18D8). - 15, 17.
Vc|x, 1enny (1814-1881).- 81.
Vc|x, lc|| (1818-1888). - 11, 12, 18, 14,
15, 16, 17, 18, lD,2O, 21, 22, 28, 24,
25, 26, 21, 28, 2D, 8O, 81, 88, 165,
216, 8O2, 821, 868, 881, 487.
Veye|, R0Jo|/ le|mcnn (188D-18DD). -
16, 17.
V/||, 1cmes (1778-1886). - 264, 586.
V/||, 1o|n S|0c|| (16O6-1878). -248.
V0||e|, 4Jcm le/n|/c| (177D-182D). -
1D8.
N
Ne0mcn, Scm0e| P|/||/s (17D7-1842).
-166.
O
O0en, Ro|e|| (1771-1858). - 25.
P
Pc||e|son, Ro|e|| (1821-1886). - 248.
Po||e|, 4. - 1DD.
P|/es||e0, 1ose| (1788-18O4). - 27, 2D.
P|o0J|on, P/e||e 1ose| (18OD-1865). -
16, 25, 418.
Q
Q0esncy, F|cno/s (16D4-1774). - 1OD,
142, 148, 2O2, 2O8, 212, 862, 88O,
881, 882,888, 8Dl.
k
Rcmscy, Geo|e (18OO-1871). - 17O,
248, 412, 418, 458, 461, 462.
Rc0, lc|| le/n|/c| (17D2-187O). - 18.
Rc|ens|one, P/e|cy. (d. 188O). - 25.
R/cc|Jo, 0c|/J (1712-1828). - 22, 24, 25,
26, 28, 8O, 161, 28O, 282, 288, 285,
28D, 242, 248, 816, 418, 5O8.
RoJ|e||0s, 1o|cnn lc|l (18O5-1875). -
17, 18, 1D, 21, 22, 24, 26, 2D, 415.
Rosc|e|, W/||e|m (1817-18D4). - D4.
Roscoe, len|y En//e|J, S/| (1888-1D15).
-16.
R0sse||, 1o|n, lo|J (17D2-1878). - 28.
S
Scy, 1ecn 8c|/s|e (1767-1882). - 161,
418, 465.
Se|//|e, 4||e|| E||e||c|J F|/eJ|/c|
(1881-1DO8). - 17, 58D.
Sc|ee|e, lc|| W/||e|m (1742-1786). - 26,
27.
Sc|o||emme|, lc|| (1884-18D2). - 27.
Sc|ce, Geo|e 10|/0s Po0|e|| (17D7-
1876). -1DD, 2OO, 2O1.
Sen/o|, Ncssc0 W/||/cm (17DO-1864). -
468.
S/smonJ/, 1ecn C|c||es leonc|J S/mon
Je Je (1778-1842). - 2D, 122, 151,
418.
Sm/||, 4Jcm (1728-17DO). - 18, 21, 22,
24, 26, 151, 17D, 2O2-281, 282, 284,
225, 248, 881, 4O1, 41O, 411, 412,
488, 45O, 458, 45D, 462, 5O8, 516,
528.
Soe||ee| Geo| 4Jo|| (1814-18D2). -
4D7.
S|e/n, lo|en: |on (1815:18DO). - 178.
S|e0c||, 1cmes (1712-178O). - 2O.
43
Kurl Murks
Kupilul ll
S|o|c|, le/n|/c| F|/eJ|/c| (1766-1885).
- 16O, 418, 418, 45D.
S|0||oc/, 4|c|/|c|J. - 1D1.
T
7|omson, W/||/cm (1785--888). - 25,
841, 848.
7oo/e, 7|omcs (1774-1856). - 128, 841,
5OO, 5O2, 5O8.
70|o|, 4nne Ro|e|| (1727-1781). - 2O8,
862, 882.
7y|o|, EJ0c|J 80|ne|| (1882-1D17). -
464.
W
Wcy|cnJ, F|cnc/s (17D6-1865). - 241.
W/||/cms, R. P. - 181, 1D2.
Z
Ze|/e|, 1. - 17.
44
Kurl Murks
Kupilul ll
A
Adams, W[illiam| Bridges, RocJs cnJ
Rc/|s cnJ 7|e/| Seq0ences, P|y-
s/cc| cnJ Vo|c|, London 1882. -
182, 184.
B
[BAILEY, Samuel|, 4 C|/|/cc| 0/sse||c|/-
on on ||e Nc|0|e, Vecs0|es cnJ
Cc0ses o/ \c|0e, C|/e||y, /n Re/e-
|e||ce |o ||e 0|/|/ns o/ V|. R/cc|-
Jo cnJ l/s Fo||o0e|s. 8y ||e
40||o| o/ Esscy, on ||e Fo|mc|/-
on, cnJ P0||/cc|/on o/ O|/ons,
etc.,London 1825. - 117.
BARTON, 1ohn, O|se||c|/ons on ||e
C/|c0ms|cnces W|/c| ln/|0ence
||e ConJ/|/on c/ ||e lc|o0|/n
C|csses o/ Soc/e|y, London 1817.
- 242.
C
CHALMERS, Thomas, On Po|/|/cc| Eco-
nomy /n Connec|/on 0/|| ||e Vo-
|c| S|c|e cnJ Vo|c| P|osec|s o/
KAYNAKLAR DZN
Soc/e|y. 2
nd
ed., Glasgow 1882. -
166.
CORBET, Thomas. 4n lnq0/|y /n|o ||e
Cc0se cnJ VoJe o/ ||e Wec|||
o/ lnJ/|/J0c|s, o| ||e P||||c/|es o/
7|cJe cnJ Sec0|c|/on Ex|c/neJ.
London 1841.- 14D.
COURCELLE-SENEUIL. 1. G., 7|c/|e
||eo|/q0e e| |c|/q0e Jes en||e-
|/ses /nJ0s||/e||es, comme|c/c|-
|es e| c|/co|es o0 Vcn0e| Jes
c//c/|es, 2. ed., Paris 1857. - 257..
CUPROV, A. 1e|e:noJc|o//noe lc:c/s|-
|o, Kisim I, Moskova 1875. - 68. .
D
DESTUTT DE TRACY, Antoine. E|emen|s
J'/Jeo|o/e, IV. et V. Parties, 7|c/-
|e Je |c |o|on|e e| Je ses e//e|s,
Paris 1826. - 5O8-517.
DUPONT DE NEMQURS, Pierre Samu-
el, Vcx/mes J0 Joc|e0| Q0esncy,
o0 Res0me Je ses |/nc/es
J'econom/e soc/c|e, ln. Co||ec|/on
Je |/nc/c0x Econom/s|es, t. II.
I. YAZARLAR
45
Kurl Murks
Kupilul ll
P|ys/oc|c|es, Partie I, Ed. Daire,
Paris 1846. -2O8.
C
GOOD, W[illiam| Walter, Po|/|/cc|, 4-
|/c0||0|c| cnJ Comme|c/c| Fc||c-
c/es, London (1866) - 252, 258.
H
HODGSKIN, Thomas, Po0|c| Po|/|/cc|
Economy, London 1827. - 26O.
HOLDSWORTH, W. A., 7|e lc0 o/
lcnJ|o|J cnJ 7encn|, London
1857, -185, 18D.
K
K1RCHHOF, Friedrich, lcnJ|0c| Je|
|cnJ0/||sc|c/||/c|en 8e||/e|s|e|-
|e, E/n le/|/cJen /0| |c/|/sc|e
lcnJ0/|||e :0| :0ec/ms/en
E/n|/c||0n 0nJ \e|0c||0n Je|
lcnJ0|e|, Dresden 1852. - 1D1,
258. 261-265.
l
LARDNER, Dionysius, Rc/|0cy Econo-
my. 4 7|ec|/se on ||e Ne0 4|| o/
7|cnso||, ||s Vcncemen|, P|o-
sec|s cnJ Re|c|/ons, Comme|c/-
c|, F/ncnc/c| cnJ Soc/c|, London
185O. - 182, 1DO-1D8.
LAVELEYE, Emne de, Esscy s0|
|'Econom/e R0|c|e Je |c 8e|/q0e,
2 ed., Paris, Bruxelles, Leipzig
1868. - 26O.
LA VERGNE, Leonce de, 7|e R0|c| Eco-
nomy o/ En|cnJ, Sco||cnJ cnJ
||e|cnJ, London 1855. - 254.
LE TROSNE, Guillaume Franois, 0e
|'ln|e|e| soc/c|. In: Co||ec|/on Jes
|/nc/c0x Econom/s|es VII, P|y-
s/oc|c|es, Partie II. Ed. Daire. Pa-
ris 1846. - 2O8.
M
MARX, Karl. 0cs lc/|c|, l|/|// Je| o-
|/|/sc|en Oe/onom/e, Bd. I. - 18,
28. 8D, 75, 88, 128, 184, 187, 152,
165, 168, 175, 186, 1D4, 2OO,
216,217, 28O, 241, 825, 827, 84O,
845, 851, 862, 878, 881, 42O, 487,
468, 581, 586.
- 0cs lc/|c|, l|/|// Je| o|/|/sc|en
Oe/onom/e, Bd. III. - 18, 27, 8O.
- lo|nc||e/| 0nJ lc/|c| In: Ne0e R|e/-
n/sc|e Ze/|0n,' n 264, 26D. Kln
184D. - 18.
V/se|e Je |c P|/|oso|/e. Reonse
|c P|/|oso|/e Je |c V/se|e c|
V. P|o0J|on. Paris-Bruxelles
.1847. -15, 25, 2D.
- 7|eo|/en 0|e| Jen Ve||0e||. - 18,
24, 8O, 81.
Z0| l|/|// Je| o|/|/sc|en Oe/oncm/e,
Berlin 185D. - 12, 16, 1D, 28, 8O,
866..
MEYER, Rudolf, 0e| Emcnc/o|/ons-
/cm/ Jes |/e||en S|cnJes, I. Bd.,
Berlin 1874. - 17.
MLLER, Adam Heinrich, 0/e E|emen-
|e Je| S|cc|s/0ns|, 2.Theil, Berlin
18OD. - 1D8.
N
NEWMAN, Samuel Phillips, E|emen|s
o/ Po|/|/cc| Economy, Andover and
NewYork 1885. - 166.
P
POTTER, A.. Po|/|/cc| Economy. /|s O|-
/ec|s, tses, cnJ P|/nc/|es. cons/-
Je|eJ 0/|| Re/e|ence |o ||e
ConJ/|/on o/ ||e 4me|/ccn Peo-
|e. W/|| c S0mmc|y, /o| ||e tse
o/ S|0Jen|s, New York 184O. - 1DD.
Q
QUESNAY, Franois, 4nc|yse du 7c-
||ec0 Econom/q0e. In: Co||ec|/on
Jes |/nc/c0x Econom/s|es V. II.
P|ys/oc|c|es, Partie I, Ed. Daire,
Paris 1846. - 1OD, 142, 2O8, 28D,
862, 881, 8D1.
- 0/c|o0es s0| |e Comme|ce e| |es 7|c-
|co0x Jes 4||/scns, In: Co||ec|/on
Jes |/nc/c0x Econcm/s|es, t. n..
P|ys/oc|c|es, Partie I, Ed. Daire.
Paris 1846. - 148, 862.
k
RAMSAY, George, 4n Esscy on ||e 0/s-
||/|0|/on o/ Wec|||, Edinburgh
1886. - 412,414, 461, 462.
4
Kurl Murks
Kupilul ll
RtCARDO, David, On ||e P|/nc/|es o/
o|/|/cc| Economy cnJ 7cxc|/on,
8
rd
ed, London 1821. - 162, 28O,
288, 242, 412.
RODBERTUS-1AGETZOW, Karl, 8|/e/e
0nJ so:/c|o|/|/sc|e 40/s|:e,
Hrsg. von Dr. .R. Meyer, Berlin
1881. - 16.
0cs lc/|c|, Hrsg. v. Theopbil Koz-
ak, Berlin 1884. -17.
E/n/e 8|/e/e |on 0|. RoJ|e||0s cn
1. Z. In: Ze/|sc||//| /0| J/e escm-
|e S|cc|s0/ssensc|c/|, Hrsg. von
Fricker-Leipzig, Schaffle-Stuttgart,
A. Wagner-Berlin, Bd. 85, Tbin-
gen 187D. - 17.
- So:/c|e 8|/e/e cn |on l/|c|mcnn.
Dritter Brief, W/Je||e0n Je| R/-
cc|Josc|en le||e |on Je| G|0n-
||en|e 0nJ 8e||0nJ0n e/ne|
ne0en Ren|en||eo|/e. Berlin
1851. - 1D.
- Z0| E|/en|n/ss 0ns|e| staatswirt-
sc|c/||ec|en Z0s|nJe. Heft I,
Neu brandenburg uiid Friedland
1842. - 17, 28, 8O.
ROSCOE, H. F. und C. SCHORLEM-
MER, 40s/0|||/c|es le|||0c| Je|
C|em/e, Bd, I, Braunschweig
1887. -26.
S
SAY, 1ean Baptiste, 7|c/|e J'Econom/e
Po|/|/q0e, o0 s/m|e Exos/|/on
Je |c Vcn/e|e Jon| se /o|men|,
se J/s||/|0en| e| se consemmen|
|es R/c|sses, 8 ed., t. 2. Paris
1817. - 181.418.
SENIOR, Nassau William, P|/nc/es
FonJcmen|c0x Je |'Econom/e
Po|/|/q0e, Trad. 1. Arrivabene, Pa-
ris 1886. - 468.
SISMONDI, 1. C. L. Simonde de, No0-
|ec0x P|/nc/es J'Econom/e Po-
|/|/q0e o0 Je |c R/ec|esse Jcns
ses Rco||s c|ec |c Po0|c|/-
on, t. I. Paris 181D. - 2D,122.
SMITH, Adam, 4n lnq0/|y /n|o ||e Nc-
|0|e cnJ Cc0ses o/ ||e Wec|||
o/ Nc|/ons, Ed. Aberdeen 1848. -
2O, 151, 2O4-228, 8D7-8DD, 4O2, 411,
5O8.
SOETBEER, Adolf, EJe|me|c||-P|oJ0/-
|/on 0nJ We||||e||||n/ss - :0/-
sc|en Go|J 0nJ S/||e| se/| Je|
En|Jec/0n 4me|//c, |/s :0| Ge-
en0c||. Ergingzungschaft n 75
zu ,Petermann's Mitteilungen",
Gotha 187D. - 4D7.
STORCH, Henri, Co0|s J'Econom/e o-
|/|/q0e, o0 Exos/|/on Jes |/nc/-
es q0/ Je|e|m/nen| |c |ose|/|e
Jes nc|/ons, Tome 2, St. Peters-
burg 1815. - 418.
- Cons/Je|c|/ons s0| |c nc|0|e J0 |e-
|en0e nc|/onc|, Paris 1824. - 418,
45D.
T
THOMPSON, William, 4n lnq0/|y /n|o
||e P|/nc/|es o/ ||e 0/s||/|0|/on
o/ Wec|||, Vos| ConJ0c/|e |o l0-
mcn lc/ness, London 185O. -
25, 841, 848.
TOOKE, Tb., 4n lnq0/|y /n|o ||e C0|-
|ency P|/nc/|e, ||eConnec|/on o/
||e C0||eny, 0/|| P|/ces, cnJ ||e
ExeJ/ency o/ c Sec|c|/on o/ ls-
s0e /|om 8cn//n, London 1844.
- 8O8.
TURGOT, A. R. 1. Re/|ex/ons s0| |c /o|-
mc|/on e| |c J/s||/|0|/on Jes |/-
c|esse. (1766), In: Oe0||es, ed.
Daire. t. I, Paris 1844. - 2O8, 862,
882.
TYLOR. E. B., Resec|c|es /n|o ||e Ec|-
|y l/s|o|y o/ Vcn//nJ cnJ ||e 0e-
|e|omen| o/ C/|/|/sc|/on, London,
1ohn Murray, 1865. - 414.
W
WAYLAND, Francis, 7|e E|emen|s o/
Po|/|/cc| Economy, Boston 1848. -
242.
WILLIAMS, R. P., On ||e Vc/n|encnce
cnJ Rene0c| o/ Pe|mcnen| Wcy,
Minutes of proceedings of the In-
stittution of civil engineers; with
abstracts of the Discussions, v.
XXV, London 1866. - 181, 1D2.
47
Kurl Murks
Kupilul ll
Vcnc|c 0|c|mc Scs||c, o| ||e lns|/|0-
|es o/ Vcn0 ccco|J/n |o ||e |oss
o/ l0||0/c, com|/s/n ||e lnJ/cn
sys|em o/ J0|/es, |e|//o0s cnJ c/-
|/|, Verbally translated from the
original, with a preface by Sir Wil-
liam 1ones, and collated with the
Sanskrit text, by Graves Chamney
Haughton, esq. MAFRS, etc., etc.;
II. ANONM YAPITLAR
Prof. of Hindu literature in the East
India College, 8. ed., Madras 1868.
- 258.
7|e So0|ce cnJ RemeJy o/ ||e Nc|/o-
nc| 0////c0||/es. 0eJ0ceJ /|om
P|/nc/|es o/ Po|/|/cc| Economy, In:
4 |e||e| |o lo|J 1o|n R0sse||. Lon-
don 1821. - 28.
III. GAZETE VE DERGLER
Ze/|sc||//| /0| J/e escm|e S|cc|s0/s-
sensc|c/|. Hrsg. von Fricker,
Schaftleund A. Wagner, Bd. 85,
Tbingen 187D. - 17.
Econom/s|. London, May 8, 1847. - 147.
1une 16, 1866. - 27O.
1une 8O. 1866. -271.
1uly 7, 1866. - 271.
Voney Vc|/e| Re|/e0. 1867. - 1D1.
Ne0e R|e/n/sc|e Ze/|0n, O|cn Je|
0emo/|c|/e. Kln 1848/4D. - 18.
IV. PARLAMENTO RAPORLARI VE
TEK RESM YAYINLAR
Ecs| lnJ/c (VcJ|cs cnJ O|/ssc Fcm/-
ne). Return to an Address of the
Honourable The House of Com-
mons, 1uly 4. 1867. - 258.
Ecs| lnJ/c (8enc| cnJ O|/ssc Fcm/-
ne), Papers and Correspondence
relative to the Famine in Bengal
and Orissa, including the Report
of the Famine Commission and
the Minutes of the Lieutenant Go-
vernor of Bengal and the Go-
vernor General of India, May 81.
1861. - 152.
Ecs| lnJ/c (8enc| cnJ O|/ssc Fcm/-
ne). Papers relating to the Fami-
ne in Behar, including Mr. F. R.
Cookerell's Report. Part III, May
81, 1867. - 152.
Reo||s |y l. V. Sec|e|c|/es o/ Em|cs-
sy cnJ lec|/on on ||e Vcn0/cc-
|0|es, Comme|ce. e|c., o/' ||e
co0n||/es /n 0|/c| ||ey |es/Je. n
8, London (1865). -258.
n 14. (187D). - 4DD, 545.
Reo|| /|om ||e Se|ec| Comm/||ee on
8cn/ 4c|, |oe||e| 0/|| ||e P|o-
ceeJ/ns o/ ||e Comm/||ee V/n-
0|es o/ E|/Jence. 4enJ/x cnJ
lnJex. Part I, Report and Evi-
dence, 1uly 8O, 1857. - 251.
Royc| Comm/ss/on on Rc/|0cys. Min-
utes of Evidence taken before the
Commissioners, London 1867. -
14D, 181, 186. 1D1, 26D.
48
Kurl Murks
Kupilul ll
TEK DLLERDEK SZCK,
TERM VE DEYMLER
no|c |ene - dikkat edilsin, nemli not
o0||e|e yoksulluk
e|e|00m mo|/|e herhangi bir ener-
jiyi gerektirmeksizin hareket eden
topik bir makine
||o/s|/c simyailarin yanma olay-
inin esasini kabul ettikleri uucu
madde inani
os| /es|0m bayramdan sonra, i iten
getikten sonra
|/mc /cc/c ilk bakita
|/m0s mo|o| ilk devindirici
|/0s - daha nce, nceden
|o//|s Je /nJ0s||/e0x sanayicilerin
krlari
|o c||e kendi hesabina
|o |c|c herkes den pay oraninda,
orantili olarak
|o |cn|o o lde, o kadar
q0c||o - drt sayfalik ya da ift-yaprak
kagit anlaminda
q0/J |o q0o yanli anlama
|e|/ses geri almalar
sec0nJ0m aisindan
se|/c|/m sirasiyla
s/c! aynen byle!
s/ne q0c non zorunlu neden
s0| /o|mc c0e|/s dilencilik kiligi
altinda
7cn| /s o0| |o0s/ Vah zavalli vah!
|o|o coe|o taban tabana karit
|c|0e /n exc|cne degiim-degeri
|o/| |c0| ite hepsi bu
|/||0c|/|e| gcl olarak, bilkuvve
y/e|J |e|0n0e bir gelir getirmek
c| o|o balangitan itibaren
cJ no|cm bilgisine
cn|/c/ cnJo nceden
c|en| Jes c0||es bakalannin parasi
c|cnces yatirimlar
c|cnces cnn0e||es yillik yatirimlar
c|cnces |/m/|/|es ilk yatirimlar
ceteris c|/|0s teki koullar ayni kal-
mak zere
c|cne o/ mcs|e|s sahip degitirme
c0||0|es Je|o|ees bir eit mnave-
beli ekim (bkz: s. 28O.)
c0||/c0/0m |/|c|e zgemi
Jec|e| - yipranma ve ainma
Je/ ex mcc|/nc makine ile gelen tan-
ri (antik tiyatroda, karilailan zor
durumu zmek zere, sahneye
diardan indirilen tanriyi taiyan
makine)
J///e|en|/c sec///cc ayirdedici zellik
ec0 eski bir Fransiz sikkesi
en ||oc btn olarak, blok halinde
eo /so ayni gerekten
/c0x /|c/s retken olmadigi halde
zorunlu olan ikinci maliyetler; be-
klenmedik masraf.
/m|/c/|e dahil, iine alinmi
/n cc|0 fillen
/n e||o emre hazir, hazir
/n se geIecekte olan, gelen
/n nc|0|c dogal olarak
/n e|sonc ahsen
mc/e c |o//| bir kr yapmak
mc| conn0 kt anlailmi
m0|c|/s m0|cnJ/s gerekli degiiklikler
yapildiktan sonra
4
Kurl Murks
Kupilul ll
AGIRLIK, UZUNLUK, ALAN, SIGA VE PARA
LLER
* Mark ve fenik zerinden hesaplama, 1871 yilina aittir (1 Mark l/27DO kg. saf altin)
AGIRLIK LLER
Tonne (ton) = 1O16,O5 kg.
Hundredweight (cwt.) = 5O,8O2 kg.
Quarter (qrtr., qrs.) = 2,7OO kg.
Stone = 6.85O kg.
Pfund (pound) = 458,5D2 gr.
Unze (ounce) = 28,84D gr.
Pfund (troy pound) = 872,242 gr.
Unze (troy ounce) = 81,1O8 gr.
Gran (grain) = O,O65 gr.
UZUNLUK LLER
ngiliz mili = 16OD,82D m.
Yarda = D1,48D cm.
Foot, ayak = 8O,48O cm.
nch, parmak = 2,54O cm.
Elle (Prusya) = 66,6DO cm.
ALAN LLER
acre, akr = 4O46,7 m
2
ree = 1O11,7 m
2
Rute = 14.21 m
2
Ar = 1OO m
2
1ugerum (Mz. jugera) = 2528 m
2
SIGA LLER
Bushel = 86,84D 1.
Gallon = 4,544 1.
Pint = O.5D 1.
PARALAR*
Pound sterlin (S) = 2O ilin 2O,48 Mark
ilin = 12 peni 1,O2 Mark
Peni = 4 farthing 8,51 Fenik
Farthing = 1/4 peni 2,12 Fenik
Dolar ($) = 1OO sent 4,2O Mark
Frank (fr.) = 1OO santim 8O Fenik
Centim (c. santim) (Fransiz ufaklik para) = O,8 Fenik
Livre (Fransiz gm sikkesi) = 1 frank 8O Fenik
Taler (1878'e kadar Prusya parasi) = 8O gm kuru 8,OO Mark
Guinee (guinca) = 21 ilin 21,45 Mark
Soverign (ngiliz altin sikkesi) = 1 sterlin 2O,48 Mark
Cent (Sent. Amerikan sikkesi) = ca. 4,2 Fenik
Drahmi (eski Yunan gm sikkesi) =
Duka (Avrupa'da altin sikke, talyan kkenli) = ca. D Mark
Maravedi (spanyol sikkesi) = 6 Fenik
Rei, reis (Portekiz sikkesi) = O,45 Fenik
[sayfa 887|
470
Kurl Murks
Kupilul ll
KISALTMALAR
art. (c||//e|) makale

Bd. (8cnJ) cilt
b. (|oo/) kitap
80c| kitap
cf. karilatir
ch., chap., cap. (c|c|e|, c|c/||e, cc0|) blm
d.d. (Je Jc|o) dzenlendigi gnden beri
ed., ed. (edition) baski
edit. yayimlayan
le/| fasikl
H. o. C. (lo0se o/ Commons) ngiliz Avam Kamarasi
ib., ibid. (/|/Jem) yani yerde
id. (/Jem) ayni
Kap. (lc/|e|) blm
|.c. (|oco c/|c|o) adi geen yapit, yazi, yer
|., |/|. (|/|e|) kitap
M. P. (Vem|e| o/ Pc||cmen|) parlamento yesi
n, no numara
NB (no|c |ene) dikkat ediniz, nemli not
p., pag. (ce, c/nc) sayfa
partie kisim
pass. (css/m) urda burda, daginik olarak
sc. (sc/|/ce|) nk
sect. (sec|/on) kesim
sq. (seq0ens) izleyen sayfa
sqq., seqq. (seq0en|es) izleyenler, izleyen sayfalar
S. (Se/|e) sayfa
t. (|om, |ome) cilt
trad. (||cJ0c|e0|, ||cJ0c|/on) eviren, eviri
v., vol. (|o|0me) cilt
bkz: bakiniz
c. cilt
-. eviren
-Ed. yayimci, editr
kar: karilatiriniz
s. sayfa
47T
Kurl Murks
Kupilul ll
SMGELER
c arti-deger
c' arti-deger orani
A' yillik arti-deger orani
J degien-sermaye
(d) Jec|e|, ainma ve yipranma
E emek-gc
g Go|J |o:0Jen|en, altin reticileri
M meta
m meta
n devir sayisi
P Para
para
R rn
S Sermaye (toplam sermaye, yatirilan sermaye)
s degimeyen-sermaye
Z yil
: devir zamani

Kapital Cilt 2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kapital Cilt 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T

Aagida, kolaylik saglamak zere, pasajlarin alindiklari elyazmalari-

Sanayi sermayesi devrelerindeki hareketin ve dolayisiyla da kapi-

Kapitalist, dolaima, para biiminde, ektiginden daha az deger-

Yukarda inceledigimiz devir evrimi, retim srecine yatirilan sa-

Bylece, biz, gene emek-srecine haftada 1OO sterlin yatirildigini

Yeniden-retim iin, sabit lekteki yeniden-retime bile zarar

Devri inceledigimiz sirada, diger koullar ayni kalmak kaydiyla,

Metalarin basit dolaimi konusundaki incelememizde (Buch I,

Bir lkede, ilkel para-yigmanin oluumuna ve buna bir azinligin

Adam Smith'in yeniden-retim srecinin tahlilinde gsterdigi ge-

Biz, basit yeniden-retim konusundaki incelememizi aagidaki

Bu arada unu da belirtelim: Basit yeniden-retimde oldugu gibi

imdi, kesim II'deki birikime daha yakindan bir gzatalim.

Dolayisiyla, tipki I'in kendi arti-rnnden, II'nin ek degimeyen-

0|o|, A. I. (1842-1DO8). - 62.

art. (c||//e|) makale

You might also like