You are on page 1of 39

mTavarepiskoposi anania jafariZe

,,qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqcia

Tbilisi 1997

wmida mefe daviT aRmaSeneblis moZRvris, arsen beris, damokidebuleba qarTuli enis, qarTuli eTnosis, qarTvel mefeTa warmomavlobisa da saerTod, saqarTvelos mimarT, warmoadgens gagrZelebas im saeklesio-erovnuli ideologiisa, romelic Camoyalibda qarTul eklesiaSi wmida ilarion qarTvelis, gansakuTrebiT ki mTawmindelebis (wm. eqvTimesa da wm. giorgis) epoqaSi. am mxriv ,,qarTlis cxovrebis~ SesavalSi arsebuli damakninebeli damokidebuleba qarTuli enis, eTnosis, warmomavlobisa da, saerTod, Cveni qveynis mimarT, Zirfesvianad gansxvavdeba arseni berisa da misi drois (XI-XII ss.) qarTul saeklesio ideologiisagan. naSromSi ganxilulia amgvar gansxvavebaTa mizezebi, gamoTqmulia mosazreba, rom ,,qarTlis cxovrebis~ SesavalSi arsebuli nihilistur-damamcirebeli Sefasebani (enis, eTnosisa da sxvaTa mimarT) ar SeiZleba warmoadgendes XI s. qalkedoniti avtoris Semoqmedebas, aramed ganekuTvneba im epoqas (VI-IX ss.), roca jer sparsTa, Semdeg ki arabTa meoxebiT Cveni qveynis mezoblad mdebare mZlavri monofizituri centri cdilobda erovnuli sarwmunoebisa da erovnuli cnobierebis dasustebas saqarTveloSi marTlmadidebluri (probizantiuri) orientaciis aRmofxvris, Cvens xalxSi mwvaleblobis gavrcelebis gaadvilebis mizniT. wigni gaTvaliswinebulia eklesiis istoriiT dainteresebuli mkiTxveli sazogadoebisaTvis. redaqtori T. jafariZe gardasul ambavTa amsaxveli saistorio Txzulebani, anu matianeebi, vaxuSti batoniSvilis TqmiT, - ,,sasargebloni da Sesawynarebelni arian~, radganac ,,matiane ganamxnobs kacsa da erTgul hyofs qveyanisad. matiane acnobebs naTesavT Camomavlobasa da dasdebs Tavsa sarwmunoebisaTvis~1. 1. qarTlis cxovreba, tomi IV. batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT. s. yauxCiSvilis mier, 1973, gv. 4. Tanaxmad vaxuStisa, ,,matiane ganiyofis orad - saeklesiod da samoqalaqod~. saeklesio ars wmidaTa cxovreba da qmnuleba maTni, xolo samoqalaqo qmnuleba sofelsa Sina didTa da mcireTa~2. 2. iqve, gv. 4. ,,qarTlis cxovrebis~ krebuls vaxuSti uwodebs ,,qarTvelTa matianes~, romelic - ,,eklesiis matianes Seamoklebs da samoqalaqosa mogviTxrobs SesxmiT da vrclad~ 3. 3. iqve, gv.4. ivane javaxiSvili vaxuSti batoniSvilze saubrisas ambobs: ,,matiane rom SeiZleboda Sinaarsisda mixedviT an saeklesio yofiliyo an samoqalaqo es rasakvirvelia Cvens Zvels mwerlobaSi winaTac kargad icodnen~4. 4. iv. javaxiSvili, Txzulebani t.VII. ,,istoriis mizani, wyaroebi da meTodebi winaT da axla~, 1977, gv. 326./iv. javaxiSvili agreTve dasZenda, rom ,,ukve X s-Si qarTulad saucxood dawerili saeklesio-saistorio Txzulebebi 5 moipoveboda~ . 5. iqve, gv. 47. marTlac Cvenamde mravlad aris moRweuli saeklesio daniSnulebis saistorio Txzulebani (,,cxovrebani~ da sxva), maTze dayrdnobiT Cven SegviZlia vTqvaT, rom Zvel saqarTveloSi arsebobda rogorc samoqalaqo, ise saeklesio istoriografia. Zvel qarTuli saeklesio istoriografia sakmaod 2

mdidari iyo da misi Semoqmedni iyvnen cnobili moRvaweebi, kaTalikosebi, episkoposebi, berebi da sxva saeklesio pirebi. didi ivane javaxiSvili ,,qarTlis cxovrebis~ krebulze ufro win ayenebda da endoboda, viTarca saistorio wyaros iseTi saeklesio Sinaarsis Txzulebebs, rogorebic iyvnen martvilobani da wmidaTa cxovrebani. amitomac man Tavis cnobil wignSi ,,Zveli qarTuli saistorio mwerloba~ didi Sefaseba misca maT (,,evstaTi mcxeTelis martvilobas~, ,,wamebai cxraTa yrmaTa kolaelTa~, ,,abo Tbilelis martvilobas~, da sxva), aseve saeklesio istoriografebs iakob xucess, stefane mtbevar episkoposs, giorgi merCules, basili zarzmel winamZRvars, arseni kaTalikoss, giorgi mTawmindels, giorgi xucesmonazons, efrem mcires da sxvebs. samoqalaqo istoriografi iyo Cveni eklesiis mRvdelmTavari ruiseli mTavarepiskoposi leonti. saerTod unda iTqvas, rom XIX s-mde Cveni eris istoriis Seswavla qarTuli eklesiisa da misi ierarqiebis mier miiCneoda ara mxolod sazrunav sagnad, aramed movaleobadac RvTisa da eris winaSe. meistorieni ZiriTadad swored saeklesio pirebi iyvnen ara mxolod saqarTveloSi, aramed bizantiasa, ruseTsa da somxeTSic. qarTuli eklesia, rogorc cnobilia, sruli sarwmunoebrivi cxovrebiT moRvaweobda saukuneTa manZilze da, cxadia, masze cxovel zemoqmedebas axdenda msoflio eklesiaSi mimdinare movlenebi. pirvel aTaswleulSi msoflio marTlmadidebloba da masTan erTad misi ganuyofeli nawili qarTuli samociqulo eklesia ebZroda nestorianobas, monofizitobas, monoTelitobas da xatmebrZolobas, sxva mimarTulebebs. cxadia, am brZolas kvali unda daetovebina qarTul Tanadroul saeklesio Txzulebebzedac. bizantiaSi, V, VI saukuneebSi monofizitoba sakmaod gaZlierda, xolo Semdeg saukuneebSi igi gabatonebul sarwmunoebad iqca imperiis aRmosavleT provinciebSi eTiopia-egviptidan siria-somxeTis CaTvliT. VI s-Si qarTuli saxelmwifoebriobis gauqmebis Semdeg sparselebi Cvens qveyanaSi somxuri eklesiis mfarvelebad gadaiqcnen. ,,maT saeklesio mwerlobas daavales monofizituri ideebi da sparseTTan ganuyreli kavSiris aucilebloba eqadaga. monofizitebi Seubraleblad spobdnen diofizitebis, anu qalkedonitebis mwerlobas ... sparseTis mTavroba agreTve sxva saSualebebsac mimarTavda am ideologiuri kavSiris gansamtkiceblad. mas surda, magaliTad, somxeTis, qarTlisa da albaniis eklesiebis gaerTianeba, rom ufro advili yofiliyo maTi marTva sparseli moxeleebisaTvis~1. 1. s. janaSia, Sromebi V, 1987, gv.112. rac kargad aCvenebs im suraTs romelSic Cveni qveyana imyofeboda V saukunis Semdeg. qarTul eklesias monofizitoba Tavis oficialur ideologiad arasodes ucvnia, Tumca Tavis samwysoSi, rogorc zogierTi wyaro uCvenebs, hyavda monofiziti episkoposebi da mrevlic2, 2. z. aleqsiZe, masalebi dvinis 506 wels saeklesio krebis istoriisaTvis ,,macne~ istoriis, arqeologiis, eTnografiis da xelovnebis istoriis seria~. 1973, N3. misive, religiuri situaciis Sesaxeb VI s. kavkasiaSi, iqve 1974, N1. cxadia, SeuTavsebeli mimdinareobebis diofizitobisa da monofizitobis SeTavseba SeuZlebeli iyo, amitomac s. janaSiasa da k. kekeliZis azriT, maT Soris omi ar cxreboda, pirvelyovlisa nadgurdeboda mopirdapire saeklesio da saero literatura, rac aranakleb mniSvnelovania - mimdinareobda maTi gadakeTeba, ,,Sesworeba-Sevseba~ TavianTi ideologiis Sesabamisad. am mdgomareobas Tavisi kvali unda daeCnia qarTul saistorio mwerlobazec. rogorc Cans, Cveni saistorio mwerlobac asaxavda saqarTvelos sazogadoebaSi arsebul 3

viTarebas, kerZod sazogadoeba or nawilad iyo gayofili - proberZnul (probizantiur) orientacias ebrZoda prosparsuli da piriqiT. ,,moqceva qarTlisa~ gamomxatveli unda iyos amisa. ,,moqceva~ VII s-is Sua xanebis qarTlis samefos sagareo orientaciis, kerZod, probizantiuri orientaciis gamomxatvelia, rodesac bizantiis iranze gamarjvebis Sedegad qarTlSi iranis nacvlad bizantiis politikuri hegemonia damyarda~3. 3. e. abaSiZe, qarTlis istoria ,,moqcevai qarTlisaSi~, ,,macne, istoriis, arqeologiis, eTnografiisa da xelovnebis istoriis seria~ N3. 1988, gv. 133. ,,moqcevai qarTlisai~4, 4. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, il. abulaZis redaqciiT, wigni 1. 1963. Satberdis krebuli X saukunisa b. gigineiSvilisa da el. giunaSvilis gamocemiT, 1979. rogorc cnobilia warmoadgens Cvenamde moRweul pirvel qarTul istoriul Txzulebas. misi orive Satberduli da WeliSuri redaqcia naklulia, marTalia, WeliSuri redaqcia ufro vrceli da mravalsityviania, magram Satberduli bevrad ufro uxvia cnobebiT. ,,moqcevai qarTlisai~, erTi saTauris qveS gaerTianebuli ori Txzulebisgan Sedgeba. pirveli nawili warmoadgens istoriul qronikas, romelSic gadmocemulia qarTvel mefeTa cxovrebis qronika arian qarTlidan qarTvelTa gadmosaxlebidan IX s-mde. II nawili ki warmoadgens wminda ninos cxovrebas da gadmogvcems CvenSi qristianobis saxelmwifo sarwmunoebad gamocxadebis istorias. ,,qronika~ (I nawili) warmoadgens qarTvel mefeTa ,,ambavs, Zalze Semoklebul Txrobas qarTvel mefeTa moRvaweobisa~. mas pavle ingoroyva uwodebs ,,mTlian nusxas antikuri xanis iberiis mefeebisa~ - ,,mefeni qarTlsa Sina warmarTni~, es sia ZiriTadSi moicavs 6 saukunes aleqsandre makedonelis, epoqidan vidre IV s-mde Cveni welTaRricxvisa~1. 1. p. ingoroyva, tomi IV, ,,moqcevai qarTlisai da antikuri xanis iberiis mefeTa sia~, 1978, gv. 505. ivane javaxiSvili ,,moqcevais~ or nawils or sxvadasxva Txzulebad ganixilavs2, 2. iv. javaxiSvili, Zveli qarTuli saistorio mwerloba, Txzulebani Tormet tomad 1977, t. VIII, gv. 103, 112. aseTive azrisaa pavle ingoroyvac, romelic pirvel nawilSi warmodgenil mefeTa sias miiCnevs ara legendaruli xasiaTis wyarod, aramed istoriuli sinamdvilis Semcvel Zeglad, romelic udavod momdinareobs wina qristianuli epoqidan, ,,Zveli qarTuli saistorio wyaroebidan~3. 3. p. ingoroyva, tomi IV gv. 559. k. kekeliZe ,,moqcevais~ ganixilavs mTlianobaSi, romelic Sedgeba ori mTavari nawilisagan. pirvelSi mokledaa moTxrobili mrian mefis dros qarTlis moqceva, meoreSi ki mocemulia am ambis dawvrilebiTi cnobebi 4. 4. k. kekeliZe, ,,moqcevai qarTlisais Sedgeniloba, wyaroebi da erovnuli tendenciebi, wignSi etiudebi Zveli qarTuli literaturis istoriidan t. I, 1956 w. gv. 63-64. m. CxartiSvilic ,,moqcevais~ ganixilavs erT mTlian Txzulebad, ori nawilisagan Semdgarad, erTi avtoris xelidan Semosulad5. 5. m. CxartiSvili, qarTuli hagiografiis wyaroTmcodneobiTi Seswavlis problemebi, ,,cxovrebai wminda ninoisa~ 1987 w. 19-20. aseve Tvlis e. abaSiZec6. 6. e. abaSiZe qarTlis istoria ,,moqcevai qarTlisai~ macne istoriis seria N3, 1988, gv. 127. magram pirveli nawili, rogorc p. ingoroyvas da g. meliqiSvilis mier Catarebuli kvlevidan Cans, istoriuli qronikaa, maSasadame, igi dro da dro ivseboda saukuneTa manZilze, vidre VII s. 40-ian wlebamde, rogorc qvemoT ganvixilavT, arsen bers Tavisi wminda ninos cxovrebaze darTuli qarTvelTa istoriis gadmocemis dros xelT hqonia swored ,,moqcevai qarTlisais~ 4

pirveli nawili (an misi ukeTesi varianti). Tavis wyaros uwodebs ,,ambavni mefeTa~-s. g. meliqiSvili ,,moqcevais~ I nawils Tvlis erT-erT uZveles ,,qarTlis cxovrebad~ (e.i. saqarTvelos istoriad).1 1. giorgi meliqiSvili, saqarTvelos istoriis uZvelesi da Zveli istoriis wyaroebi. saqarTvelos istoriis narkvevebi I. 1970, gv. 47. ,,igi faqtiurad ,,qarTlis cxovrebis~ erT-erTi uZvelesi variantia~. m. lorTqifaniZe wers - ,,giorgi meliqiSvili, erT-erT ,,qarTlis cxovrebad~ (saqarTvelos istoriad) ,,qarTlis moqcevis qronikas~ Tvlis. albaT eWvs ar unda iwvevdes varaudi sxvadasxva epoqebis Tu pirovnebebis Sesaxeb calkeuli Zveli saistorio Txzulebebis arsebobisa. Semdeg, garkveul etapze, dadga qveynis erTiani istoriis daweris sakiTxi. Tavdapirvelad, SesaZlebelia, qveynis aseTi erTiani, erTi suliskveTebis gamomxatveli ,,istoria~ vaxtang gorgaslis mefobaSi Seqmniliyo ... rasakvirvelia, am ,,istoriam~ (Tu is Seiqmna) Cvenamde imdroindeli saxiT ar moaRwia. man mravali gadakeTeba, Sevseba - redaqtireba ganicada~2 2. mariam lorTqifaniZe, ,,ra aris qarTlis cxovreba~, 1989, gv. 42-43.. ,,moqcevis~ matianeSi ZiriTadi teqsti modis VII s. II naxevramde, romlis Semdegac vidre IX s. dasasrulamde mmarTvelTa da kaTalikosTa mxolod mSrali siaa warmodgenili, isic cal-calke. jer mxolod mmarTvelTa, Semdeg kaTalikosTa siiT~. amitom Txzulebis VII s-iT daTariReba, rac e. TayaiSvilidan momdinareobs metwilad gaziarebulia Cvens istoriografiebSi~3, 3. e. abaSiZe, dasax. naSromi gv. 131. e. abaSiZe gamoyofs matianis dasawyis da bolo nawilebs - aleqsandre makedonelisa da herakle keisris laSqrobaTa amsaxvel epizodebs, romelTac matianeSi sagrZnoblad didi adgili aqvT daTmobili~4. 4. iqve, gv. 132. aseTi Tvalsazrisi CvenTvis sainteresoa, imiT, rom arseni bers Tavis ,,wminda ninos cxovrebaze~ darTul matianeSi swored VII saukunemde moaqvs qarTvel mefeTa ambavi, kerZod ki qarTlSi herakle keisris laSqrobamde1, 1. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. 3, gv. 48. (am sakiTxs qvemoTac SevexebiT), amitomac arsenis mier dasaxelebuli wyaro ,,ambavni mefeTani~ unda iyos ara leonti mrovelis ,,mefeTa cxovreba~, aramed ,,moqcevais~ I nawili, istoriuli qronika, romlis ZiriTadi ,,ambavi~ anu ZiriTadi teqsti VII saukuniT, herakle keisris laSqrobiT mTavrdeba. ,,moqcevai qarTlisai~-s pirveli nawili (romelsac albaT, rogorc iTqva, ,,hambavni mefeTani~ ewodeboda da damoukidebeli Txzulebis saxiT arsebobda) SesaZlebelia Zvelad ufro vrceli iyo2. 2. g. meliqiSvili, saqarTvelos uZvelesi da Zveli istoriis wyaroebi narkvevebi, I gv. 59. amas TiTqosda unda miuTiTebdas mematianes gancxadeba - ,,ese aRwerili gamokrebilad aris~, amJamad miiCneva, rom es ,,kavkasiaSi sparsel - xazarTa Sejaxebis gamoa naTqvami~3. 3. z. aleqsiZe, ,,moqcevai qarTlisai~, qse 7. gv. 150. Cveni azriT, radganac zemoTaRniSnuli gamonaTqvami (,,ese aRwerili gamokrebilad ars~) CarTulia azrobrivad erTi vrceli mTliani winadadebis bolos, romelSic gadmocemulia qarTlis istoria VI s. Sua wlebidan saukunis bolomde, igi VI saukunes anda saerTod mTel ,,ambavs~ unda ganekuTvnebodes. ,,moqcevais~ WeliSuri redaqcia jvris aRmarTvis ambavTan dakavSirebiT Tavis wyarod grigol diakvnis mier ,,mokled aRweril qarTlis moqcevis wigns~ asaxelebs, romelic Cvenamde araa moRweuli. rogorc aRiniSna, ,,matianeSi aSkarad probizantiuri orientaciaa gatarebuli. misi gamoyofili nawilebi - dasawyisi, centraluri da bolo~ saberZneTidan movlenili pirebis da qarTlis istoriaSi maTi 5

gansakuTrebuli rolis Sesaxeb mogviTxroben: aleqsandre qarTlis gamwmendelia veluri tomebisagan da is qarTlis samefos mamamTavrad gvevlineba. nino qarTlis momaqcevelia. herekle keisari qarTlis ganmaTavisuflebelia da ,,rjulis gamwmendeli~4. 4. e. abaSiZe, dasax. naSr. gv. 132. CvenTvis swored es Tvalsazrisia mniSvnelovani, rom aRniSnuli qarTuli wyaro gamomxatvelia garkveuli orientaciisa, kerZod, ,,probizantiurisa~. probizantiuroba, rogorc wesi, aRiarebuli iyo WeSmariti marTlmadidebluri orientaciis niSnad, gamoxatavs Tu ara meore qarTuli wyaro ,,qarTlis cxovrebis~ krebuli romelime orientacias sarwmunoebrivs Tu politikurs? upirveles yovlisa unda iTqvas, rom, radganac ,,qarTlis cxovreba~ krebulia, cal-calke unda iqnas ganxiluli masSi Semavali Txzulebebis mimarTulebani. cnobilia, rom ,,qarTlis cxovrebis~ Sesavali nawili, romelic ,,mefeTa cxovrebis~ saxeliTaa cnobili, Semcvelia armenofiluri tendenciebisa. maSasadame, aq ara mxolod politikur-saxelmwifoebriv (prosomxur) orientaciaze, aramed sarwmunoebrivzec unda gavamaxviloT yuradReba. somxeTi sarwmunoebrivi TvalsazrisiT neitraluri da pasiuri qveyana rom yofiliyo, rogorc vTqvaT ,,ovseTi~, cxadia, maSin ara sarwmunoebriv, aramed politikur urTierTobaze SeiZleboda msjeloba, magram radganac somxeTi iyo msoflio mniSvnelobis centri iseTi mZlavri sarwmunoebrivi mimarTulebisa, rogoric iyo monofizitoba, da, amasTanave, somxuri eklesia jer sparsTa, Semdeg ki arabTa mier privilegirebuli gaxldaT aRmosavleT amierkavkasiaSi, amitomac ,,qarTlis cxovrebis~ armenofiluri tendenciebi ar SeiZleba ganxiluli iqnas sworxazovnad, martivi saxiT. rogorc cnobilia, armenofiluri tendenciebi aSkarad aris gamoxatuli ,,qarTlis cxovrebis~ ,,cxovreba qarTvelTa mefeTas~-s Sesaval nawilSi Tavis mxriv, ,,qarTlis cxovrebis~ Sesavlis ZiriTad wyarod miCneulia ,,moqcevais~ matiane1, 1. g. meliqiSvili, saqarTvelos uZvelesi da Zveli wyaroebi wignSi, saqarTvelos istoriis narkvevebi, I, 1970, gv.57-60. magram ,,moqcevais~ araviTari armenofiluri tendencia ar axasiaTebs. maSasadame, swored ,,qarTlis cxovrebis~ Sesavlis avtori, anda Semdgomi redaqtori, warmoadgenda armenofils, romelmac Tavisi TvalTaxedvis Sesabamisad gadaamuSava ,,moqcevais~ teqsti. ,,mefeTa cxovrebis~ avtori Tu redaqtori armenofili albaT Tavisi sarwmunoebrivi Sexedulebis gamo iyo, politikuri TvalsazrisiT ki igi sparsofili anda proarabulad ganwyobili iqneboda, Tumca, SesaZloa, somxeTis saxelmwifoebriobis aRdgenis Semdeg, gansakuTrebiT IX-X saukuneebSi, igi somxuri saxelmwifos interesebis gamomxatveli mematianec yofiliyo. VI-IX saukuneebSi rogorc proberZnulad, ise prosparsulad ganwyobili mravali gamoCenili saero Tu sasuliero piri unda yofiliyo qarTlSi. magaliTad herekle keisarma sparseTSi laSqrobis dros saqarTvelos eklesiebSi TavSeyrili qristianebic ki daxoca: ,,eklesiaTa Sina mdinareni sisxlisani diodes da ganwminda erakle mefeman sjuli qristesi da warvida~1, 1. ,,moqcevai qarTlisai~, Zveli qarTuli agiografiuli literaturuli Zeglebi, I, 1964, gv.96. juanSeris Tanaxmad, erisTavTa mTavari stefanozi, Ze guram kurapalatisa bagrationi iyo prosparsuli orientaciisa, ,,ara ineba gandgoma sparsTagan~, ris gamoc mas herakle keisarma CamoarTva taxti da qarTlis taxti misca adarnases ,,Zesa bakurisasa qarTvelTa mefisasa~ xosroians2. 2. qarTlis cxovreba teqsti dadgenili yvela ZiriTadi 6

xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier. 1955, t. I. gv. 224. samefo dinastia Seicvala. cxadia, erisTavTa mTavarTan stefanosTan erTad prosparsuli orientaciisa yofila mosaxleobis erTi mniSvnelovani nawili, ris gamoc herakles gauWirda Tbilisis cixis aReba, aRsaniSnavia, rom heraklem qarTuli eklesiac dasaja imiT, rom wahgvara mas udidesi siwmindeni qristianobisa, eklesiebi SeibRala qristianTa sisxliT, xolo stefanozi, sCans, kidec mouklavs ,,rameTu ara mindobiTa RmrTisaTa cxondeboda da morwmuneTa emtereboda da urwmunoTa moyvrobda~3. 3. iqve, gv. 226. aq cxadi suraTia ori: prosparsuli da proberZnuli orientaciisa, romelTac Tavisi asaxva unda hqonodaT saeklesio-sarwmunoebriv cxovrebaze da rac CvenTvis sainteresoa saistorio Txzulebebzedac. rogorc aRiniSna, msgavsi situacia iyo qarTlSi VIII-X saukuneebSi. SesaZloa, ,,moqcevai qarTlisai~ probizantiuri orientaciis mqone Txzuleba, aRniSnul saukuneebSi prosomxuri orientaciis mematianem gamoiyena Tavis wyarod da Tavis SexedulebaTa Sesabamisad misca mas amJamad ,,qarTlis cxovrebis~ SesavalSi arsebuli mimarTuleba. n. janaSia werda: ,,sakmaod damajereblad gamoiyureba debuleba ,,mefeTa cxovrebis~ pirvandeli teqstis (Tu ,,mefeTa cxovrebis~ ZiriTadi literaturuli wyaros) VII-VIII ss-iT daTariRebis Sesaxeb~4. 4. n. janaSia, ,,cxovreba qarTvelTa mefeTa~-s wyaroebisaTvis, istoriul - wyaroTamcodneobiTi narkvevebi. 1986, gv. 96. somxuri eklesiis gavlenis sferos gafarToebisaTvis amierkavkasiaSi ara mxolod irani iRwvoda. SemTxveviTi ar iyo, rom VII s-s II naxevarSi arabebma qarTli, albaneTi da somxeTi gaaerTianes, da mas ,,arminia~ uwodes. IX s. bolos somxeTma SesZlo arabTa uRlisagan gaTavisufleba da sakuTari saxelmwifos aRdgena. somxeTSi daiwyo ekonomikuri da politikuri cxovrebis aRmavloba. IX-X saukuneebi somxeTis Zlierebisa da ayvavebis xanaa. am dros somxeTi mTliani da erTiani saxelmwifoa, maSin roca saqarTvelo daqucmacebuli iyo calkeul samefo-samTavroebad, rac yvelaze niSnulia, kulturuli centri saqarTvelosi Sida da qvemo qarTli somxuri saxelmwifos gavlenis sferoSi Sedioda, Tu ufro mets ar vityviT, amitomac g. meliqiSvili armenofiluri tendenciebis gaCenas am saukuneebiT aTariRebs. ,,qarTlis cxovrebis~ dasawyisSi warmodgenili zogierTi koncefcia, zogi (kerZod, armenofiluri) tendencia, Cveni azriT, aseve kargad egueba VIII-IX ss. viTarebas~1. 1. g. meliqiSvili, saqarTvelos uZvelesi da Zveli istoriis wyaroebi, wignSi ,,saqarTvelos istoriis narkvevebi~, I, 1970, gv. 52. g. meliqiSvilis azriT, ,,qarTlis cxovrebis~ dasawyisSi Sesuli Txzulebebi, iseve rogorc maTi krebulis saxiT Sekvra, adreuli xaniT, VIIIIX saukuneebiT, unda daTariRdes... eWvis gareSea, rom ,,qarTlis cxovreba~ sargeblobs ,,moqcevai qarTlisai~ qronikiT, magram amasTanave irkveva, rom matianes (CvenTvis saintereso nawilis) avtorebs xelT hqondaT ,,moqcevais~ ufro ukeTesi varianti, vidre dRes Cvenamdea moRweuli~2. 2. g. meliqiSvili, saqarTvelos uZvelesi da Zveli istoriis wyaroebi, wignSi ,,saqarTvelos istoriis narkvevebi~, I, 1970, gv. 53, 57. vnaxoT Tu rogor gadaakeTa ,,qarTlis cxovrebis~3 3. teqstSi Semokleba ,,q.c.~ ganimarteba, rogorc ,,qarTlis cxovreba~. Sesavlis avtorma Tavisi wyaro ,,moqcevai qarTlisais~ qronika. ,,moqcevai qarTlisais~ da ,,qarTlis cxovrebis~ Sesaevals qarTveli xalxis Tavdapirveli istoriis Sesaxeb gansxvavebuli Tvalsazrisi aqvT. ,,moqcevai qarTlisais~ Tanaxmad, qarTvelebi gadmosaxldnen samxreTiT mdebare samSoblodan, romelsac ,,arian-qarTli~ erqva. ,,qarTlis cxovrebis~ 7

mixedviT ki qarTveli xalxi adgilze saqarTveloSi Camoyalibda qarTlosis gamravlebis Sedegad. ,,moqcevais~ Tanaxmad, qarTveli xalxi gadmosaxlebis dros dasaxlda vrcel teritoriaze, ara mxolod aRmosavleT saqarTveloSi, aramed dasavleT saqarTveloSic, saerTod, mTel qveyanaSi mdinare egriswylidan vidre hereTamde, amis Semdeg egriswylidan hereTamde mxolod qarTvelebi cxovrobdnen. e.i. am wyaros Tanaxmad, megrelebi qarTvelebi arian, iseve rogorc sxva kuTxeTa mcxovrebni aRniSnul sazRvrebSi - egriswylidan hereTamde. ,,qarTlis cxovrebis~ Sesavlis mixedviT ki qarTvelebi qarTlosis STamomavalni arian, megrelebs ki sxva eTnarqi hyavT - egrosi. ,,moqcevais~ Tanaxmad, samxreTidan gadmosaxlebul qarTvelebs saqarTveloSi daxvdaT ucxo tomebi, romelnic iyvnen velurebi da saZageli cxovrebiT mcxovrebni, ,,q.c.~-s Tanaxmad ki velurebi da saZageli cxovrebiT mcxovrebni TviT qarTvelebi iyvnen. ,,moqcevaidan~ TavisTavad igulisxmeba, rom samxreTidan gadmosaxlebuli qarTvelebis ena iyo qarTuli ena. amas adasturebs arseni beri, roca wers ,,Cven qarTvelni Svilni varT maT arian - qarTliT gadmosulTani da maTi ena uwyiT~1. 1. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, III, 1971, gv. 47. ,,q.c.~-is Tanaxmad ki Tavdapirvelad qarTveli xalxis mSobliuri ena iyo ara qarTuli ena, aramed somxuri, TiTqosda qarTuli ena mogvianebiT Camoyalibda sxvadasxva enaTa aRrevis Sedegad. rogorc iTqva, ,,moqcevai~-Si ar Cans raime tendencia sxva erebis an Tundac qarTvelTa mimarT, iq istoria bunebrivi mdinarebiT aRiwereba. ,,q.c.~-is Sesavali ki xasiaTdeba mkveTrad gamoxatuli tendenciurobiT, rogorc ucxo xalxis (somexTa), ise qarTvelTa mimarT. kerZod, ,,q.c.~-is Sesavali antiberZnuli da prosparsuli orientaciisaa, rom araferi vTqvaT armenofilobaze da qarTvelTa augze. antiberZnuloba imiT gamoxateba, rom pirveli ,,patriki~ (mamamTavari, erismTavari) azoni berZnuli warmoSobisaa, romelic sastikad epyroba qarTvelebs da sxva. moviyvanoT Sesabamisi adgilebi ,,moqcevai qarTlisadan~1 1. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I, 1964. da ,,qarTlis cxovrebis~ Sesavlidan 2. 2. qarTlis cxovreba teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT. s. yauxCiSvilis mier. t. I, 1955, t. II, 1959 w. ,,moqcevai qarTlisai~ qarTvelTa Tavdapirveli gansaxlebis sazRvrebi (egriswylidan hereTamde) ,,Tana-hyvanda aleqsandres mefesa azo, Ze arian qarTlisa mefisa da mas miuboZa mcxeTa sajdomad da sazRvari daudva mas hereTi da egriswyali da somxiTi da mTa crolisa da warvida, xolo ese azoi warvida arian qarTlad mamisa Tvisisa da warmoiyvana rvasaxli da aTni saxlni mama mZuZeTani da dajda Zvel mcxeTas~1 1. Zveli agiografiuli literaturis Zeglebi, III, gv. 81. eTnogenezisi arian qarTlidan gadmosaxlebuli qarTveloba dasaxlda micemul sazRvrebSi egriswylidan hereTamde, - arseni beris gancxadebiT, ,,Cven Svilni varT maT arian qarTliT gamosulTani da ena maTi uwyiT da yovelni mefeni qarTlisani amaT mefeTa Svilni arian~2. 2. ,,moqcevai~, Zegl. III, gv. 47. aqedan Cans, rom ,,moqcevai qarTlisa~-sa da misi XII s. komentatoris Tanaxmad, megrelebi qarTvelebi arian, radganac egriswylidan hereTamde mcxovrebi mosaxleoba qarTvelebia, megrelebi ki swored egriswyalTan mkvidroben. samefo dinastia 8

,,moqcevais~ mixedviT qarTveli mefeeebi uwyetad azo - farnavazis STamomavlebi arian, genetikuri xazi ar wydeba Zv.w. III s-dan vidre VI s-mde (ax.w.). moqcevais XII s. komentator arsen bers aseve esmis Tavisi wyaros monacemebi da wers ,,yovelni mefeni qarTlisani amaT mefeTa Svilis Svilni arian 1 1. ,,moqcevai~, Zegl. III, gv.47. qarTuli wyaros monacemebs eTanxmeba V s. somexi istorikosi favstos buzandis cnoba romlis mixedviTac misi drois qarTuli dinastia farnavazianebi - farnavazidan momdinared iTvleboda. qarTvelTa daxasiaTeba qarTvelebi zneobrivi xalxia magram, adre saqarTveloSi velurebi cxovrobdnen (ucxo tomelebi) qarTvelebis mosvlamde ,,aleqsandre mefeman... ixila naTesavni sastikni bun Turqni, msxdomareni mdinaresa zeda mtkvarsa yovelsa xorcielsa Wamdnen da samare maTi ara iyo, mkvdarsa SeSWamdes~1. 1. ,,moqcevai~, Zegl. III, gv. 47, 81. saqarTveloSi Semosvlis Semdeg aleqsandre makedoneli maT SeebrZola. ucxo tomeli velurebi ,,meot iqmnes~, saqarTvelodan gaiqcnen. qarTlis samefos sazRvrebSi e.i. ,,egriswyalidan hereTamde~ mxolod qarTvelebi cxovrobdnen amis Semdeg. qarTuli ena qarTuli ena arian qarTlidan mosuli xalxis ena iyo, am Tavis wyaroze dayrdnobiT arseni beri werda - ,,Cven qarTvelebi Svilni varT maT arian qarTliT gamosulTani da maTi ena uwyiT~2 2. iqve, gv. 47. esaa ena xalxis, romelic egriswylidan hereTamde damkevidrda. ,,qarTlis cxovreba~ qarTvelTa Tavdapirveli gansaxlebis sazRvrebi (lixis qedidan hereTamde) ,,misca qarTloss da uCina sazRvari: aRmosavleTiT hereTi da mdinare berdujisi, dasavleTiT zRva ponto ... da CrdiloT sazRvari dado, mTa mcire ... romelsa hqvian lixi 1 1. ,,qarTlis cxovreba~, t. I, gv.5. eTnogenezisi megrelebs TavianTi eTnarqi hyavT egrosi. ,,xolo egross misca qveyana zRvis yurisa da uCina sazRvari aRmosavliT mTa mcire, romelsa aw hqvian lixi~2 2. iqve, gv. 5. qarTlosi ki qarTvelTa eTnarqia am wyaros mixedviT. samefo dinastia ,,qarTlis cxovrebis~ Sesavlis mixedviT farnavazianebi oriode Taobis Semdeg Seicvalnen qarTlis axali samefo dinastiiT - arSakunianebiTa da xosroianebiT, romelnic somxur - sparsuli warmoSobisani iyvnen. qarTvelTa daxasiaTeba TviT qarTvelebi iyvnen velurebi. maTi xilviT gaocda aleqsandre makedoneli, romelic ,,...movida qarTlad da povna yovelni qarTvelni uborotes yovelTa naTesavTa sjuliTa, rameTu col-qmrobisa da siZvisaTvis ara uCnda naTesaoba, yovelsa suliersa Wamdes, mkvdarsa SesWamdes, viTarca mxecni da pirutyvni, romelTa qcevisa warmoTqma uxm ars ...~1. 1. ,,qarTlis cxovreba~, I, gv. 17. qarTuli ena ,,aqamomdis qarTlosianTa ena somxuri iyo, romelsa zraxvides, xolo odes Semokrbes ese uricxvni naTesavni qarTlsa Sina, maSin qarTvelTaca dauteves ena somxuri, da amaT yovelTa naTesavTagan Seiqmna ena qarTuli~2 2. iqve, gv. 6. e.i. qarTuli ena araa qarTveli xalxis Tavdapirveli (deda, fuZe) ena aramed qarTvelTa deda ena - somxuria. ,,...iyvnen qarTls esreT aRreul yovelni naTesavni da izraxeboda qarTlsa Sina eqvsi ena somxuri, qarTuli, xazaruli, asuruli, ebrauli da berZnuli, ese enani icodes yovelTa mefeTa qarTlisaTa, mamaTa da dedaTa~3. 3. iqve, gv. 16. 9

,,moqcevai qarTlisais~ cnoba imis Sesaxeb, rom kavkasiaSi gadmosaxlebisas qarTvelebs saqarTveloSi daxvdaT sxva ucxo xalxi, dasturdeba berZunli cnobebiT, romelTa mixedviTac, iberielebs samxreTidan gadmosaxlebis dros kavkasiaSi daxvdaT sxva eri, romelsac qarTvelebi SeebrZolnen da daamarcxes - ,,kaspiisa da evqsinis zRvas Soris mdebare yelze cxovrobs iberTa aRmosavluri tomi, romelic odesRac pirineidan movida aRmosavleTSi da hirkanielebTan sastiki brZola hqonda~1. 1. ,,berZeni mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb~, I, 1967, gv. 151. T. yauxCiSvilis azriT, ,,es literaturuli cnoba iberTa da hirkanielTa Soris realurad arsebuli urTierTobis gamoZaxili unda iyos~2. 2.iqve, gv. 120. am cnobas sxva berZeni avtorebic imeoreben. maSasadame, ,,moqcevai qarTlisais~ Sesabamis cnobas (gadmosaxlebul qarTvelTa da damxvdur ucxoelTa urTierTobis Sesaxeb) aqvs wyaro an raime realuri istoriuli safuZveli (gadmocema), maSin roca ,,qarTlis cxovrebis~ cnobebi qarTvelTa eTnogenezisis Sesaxeb aris zRapruli da tendenciuri. is, rogorc aRniSnaven, xorenacis istoriasa da somxur qalkedonur raRac wyaroze yofila dayrdnobili. maSasadame, ,,ambavi rvaTa ZmaTa~ (q.c.-Si) dawerilia xorenacis Semdeg. misi erT-erTi wyaro VII s. somxuri Txzulebac yofila ,,xalxTa warmomavlobis~ wignis somxur qalkedonuri versia, romelic VII s. TariRdeba3, 3. S. badriZe, ,,qarTlis cxovrebis~ arqauli nawilis interpretaciis sakiTxebi, macne, istoriis seria, N4, 1987, gv. 179. xolo ,,moqcevai qarTlisais~ berZnuli wyaroebi, romlebSic hirkanielebisa da iberebis saqarTveloSi urTierTbrZolazea saubari, antikur periods ganekuTvneba. ,,hirkanielebSi~ vgulisxmobT im ara qarTvel damxvdur tomebs (bun Turqebs), romelnic qarTvelebs daxvdnen mtkvris xeobaSi Semosvlisas. SeiZleba zemoT moyvanili erovnuli Tavmoyvareobis Semlaxveli cnobebi qarTvelTa TviTkritikadac migveCnia da raime gamamarTlebeli mizezi mogveZebna. aqve, am cnobebis gverdiT, rom ar iyos gasaocari qeba yovelive somxurisa. leonti mrovelis Txzulebis aRniSnuli nawili mTlianad gaJRenTilia ideiT, rom somxebi upiratesni arian qarTvelebze, radganac somexTa winapari ufrosobda ara marto qarTvelebze, aramed, saerTod, kavkasielTa winaprebzedac. Targamosis rva vaJiSvils (gmirebs) Soris haosi ufrosi iyo, ,,SvidTave gmirTa zeda ganmgebeli da ufali haos da eseni iyvnen morCil haosisa~1. 1. ,,qarTlis cxovreba~, gv. 6. somexTa winapari iseTi Zlieri devgmiria, rom igi amarcxebs yoveli qveynis mefes ,,nebroTs~. nebroTis damarcxebis Semdeg haosi gamefda qarTvelTa winaparze da sxva kavkasielebze: ,,maSin haos hyo Tavi Tvisi mefed ZmaTa TvisTa zeda da sxvaTaca naTesavTa zeda, maxlobelad sazRvarTa misTasa~2. 2. iqve, gv. 7. am TxzulebaSi, rogorc vTqviT, dakninebulia saqarTvelos istoria. kerZod, qarTvelebi jer somxebs emorCilebian, Semdeg xazarebs da sparselebs, Semdeg kvlav somxebs. xolo haosi iseTi gmiria, romlis msgavsi arc warRvnamde da arc warRvnis Semdeg ar arsebula: ,,xolo haos umetes gmiri igi yovelTasa, rameTu egeviTari araodes yofiliyo arca wylis rRvnis winaT da arca Semdgomad taniTa, ZaliTa da simxniTa~3. 3. iqve, gv. 4. farnavaz mefis Semdeg mirianis gamefebamde, am Txzulebis Tanaxmad, saqarTvelo somexi mefeebis xelTaa TiTqmis 600-700 wlis ganmavlobaSi 4. 4. anri bogveraZe, leonti mrovelis erTi istoriuli koncefciis Sesaxeb, macne ,,istoriis~ seria, 1987, N4, gv. 174. 10

cnobilia, rom I-II saukuneebSi saqarTvelo amierkavkasiaSi uZlieresi saxelmwifo iyo da masTan romis imperiac ki megobrobda, qarTvelTa jars eWira somxeTi da somxeTis samefo taxtzec arcTu iSviaTad qarTveli mefeebi isxdnen, miuxedavad amisa, ,,leonti mrovels~ am drosac ki saqarTvelo somxeTze damokidebul qveyanad hyavs gamoyvanili. I saukunis 30-50-iani wlebTan dakavSirebiT g. meliqiSvili wers: ,,aSkaraa, rom ,,qarTlis cxovrebis~ monaTxrobs am laSqrobis Sesaxeb somxuri tradicia udevs safuZvlad. amaze miuTiTebs aSkara armenofiluri tendencia, romelic monaTxrobs wiTel zolad gasdevs...~ ,,qarTlis cxovrebac~ I s. 70-80-ian wlebis ambebis gadmocemisas, rogorc vTqviT, agreTve somxur tradicias eyrdnoba1. 1. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t.I, 1970 w. gv. 518-519. g. meliqiSvili wers: I saukunis miwurulis ,,qarTlis mefeebis aRwerisas qarTuli wyaroebi kvlav Zveli somxuri tradiciidan amodian...~2. 2. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. I, 1970 w., gv. 521. rogorc zemoTmoyvanilidan Cans, qarTlis cxovrebis pirvel nawils axasiaTebs ori mTavari tendencia: 1. qarTvelTa erovnuli Tavmoyvareobis Selaxva da 2. mkveTrad gamoxatuli da gadaWarbebuli armenofiloba. am Txzulebis armenofiluri tendencia amJamadac ki uxerxulobas iwvevs. ,,saqmeSi Cauxedavad ucxoel mkiTxvels, SesaZloa mcdari warmodgena Seeqmnas Cvens uZveles istoriaze~3. 3. a. abdalaZe, ,,cxovreba qarTvelTa mefeTas~ armenofiluri tendenciisaTvis, macne, istoriis seria, 1987, N4, gv. 188. aRsaniSnavia, rom Cveni mkvlevarebi, marTalia, didi xania ikvleven aRniSnuli Txzulebis rogorc armenofilur, ise qarTvelTa erovnuli Tavmoyvareobis Semlaxvel tendenciebs, magram ikvleven ara orive tendencias erTad, mTlianobaSi, aramed cal-calke. magaliTad, roca armenofilur tendenciebs ikvleven, saerTod, gverds uqceven da ar exebian qarTvelTa damamcirebel cnobebs, xolo roca qarTvelTa damamcirebel tendenciebs ikvleven, armenofilur cnobebs ar ganixilaven. aseTi midgoma xels ar uwyobs WeSmaritebis dadgenas. im mizezis gamo, rom, radganac ,,qarTlis cxovrebis~ aRniSnuli Sesavali aris erTi mTliani naSromi. amitomac mTlianobaSi da urTierT kavSirSi unda iqnas ganxiluli masSi arsebuli yvela tendencia. es Txzuleba qronikebis ubralo krebuli rom iyos erTiani redaqciis gareSe, maSin, cxadia, cal-calke SeiZleboda yoveli tendenciis ganxilva, magram, radganac aRiarebulia, rom q.c.-is Sesavali aris erTi avtoris an, yovel SemTxvevaSi, erTi redaqtoris mier damuSavebuli, misi kvlevac erTiani unda iyos. am Txzulebis (igulisxmeba ,,q.c.~ Sesavali) avtori (Tu redaqtori) SemTxveviT srulebiT ar laxavs qarTul erovnul Tavmoyvareobas da yovelive somxurs ganadidebs. es aris avtor-redaqtoris winaswar dasaxuli gezi, romelic mtkiced miiswrafis erTi garkveuli miznisaken. ra aris mizani? amis garkveva Zneli, magram aucilebeli saqmea. Cveni fiqriT, qarTul istoriul wyaroSi msgavsi tendenciis SeqmniT avtor-redaqtors surda ideologiur-Teoriuli bazis Seqmna qarTvelTa SegnebaSi somxuri eklesiis avtoritetis gansamtkiceblad. Tavis mxriv, rogorc cnobilia, somxuri eklesia warmoadgenda ara mxolod sarwmunoebriv, aramed somxur erovnul organizacias, romelic iRwvoda somxuri saxelmwifoebriobis gansamtkiceblad, misi gavlenis sferoebis gasazrdelad, mezobeli erebis Tavis samwysoSi Sesayvanad. 11

moviyvanT ,,qarTlis cxovrebis~ SesavalSi arsebul erTmaneTis paralelur or tendencias. erTia yovelive somxuris gandideba, meorea yovelive qarTulis daknineba. ,,qarTlis cxovrebis~ SesavalSi arsebuli urTierTparaleluri tendenciebi. yovelive somxuris gandideba 1. somexTa winapari upirvelesi rCeulia Targamosisa, amitomac mas mieca Targamosis samkvidreblis saukeTeso naxevari, e.i. mieca Targamosis samkvidreblis 1/2 nawili (50%) ,,naxevari da umjobesi qveynisa misisa misca haoss~. 2. somexTa winapari iseTi gmiria, romlis msgavsi dedamiwaze arasodes dabadebula arc warRvnamde da arc mis Semdeg - ,,haos umetes gmiri iyo yovelTasa, rameTu egeviTari araodes yofiliyo arca wylisrRvnis winaT da arca Semdgomad taniTa, ZaliTa da simxniTa~. (gv.4) 3. somexTa winapari qarTvelTa winapris ganmgebeli da ufalia: ,,amaT SvidTave gmirTa zeda iyo ganmgebel da ufal ,,haos~ (gv. 6). 4. nabroTTan omis dros somexTa winapari xelmZRvanelobs (mxedarTmTavrobs) jars, romlis rigebSi qarTlosianebi (qarTvelebi) arian. omis dawyebisas nebroTis jars ,,miegebnes Svidni igi gmirni Zmani haosisani spiTa, uZlieresiTa daudga ukniT zurgiT~ gv. 6. ,,Zals cemda da nugeSiniscemda xmiTa sazareliTa, romeli msgavsi iyo mexis texisa~ gv. 7. 5. haosi amarcxebs nebroTs, mTeli msoflios mefes: ,,nebroT gmiri, mefe yovlisa qveynisa~ (gv. 6). 6. haosi iqca mefed kavkasielebisa: ,,haos hyo Tavi Tvisi mefed ZmaTa TvisTa zeda da sxvaTaca naTesavTa zeda, maxlobelTa misTasa~ gv. 7. 7. rogorc mematianis Txrobidan Cans, somxuri ena Seiqmna ,,Semdgomad ganyofisa enaTasa, odes aRaSenes babilonis godoli da ganiyves mun enani da ganibnes muniT yovelsa qveyanasa, da warmovida ese Targamaos naTesaviTurT misiT da daemkvidra - araratsa da misissa~ gv. 3. 8. haosi Targamosis pirmSoa misi memkvidre, mematianis Txrobidan Cans, rom mas somxuri ena miaCnia Targamosis enad, anu esaa ena, romelzec saubrobda Targamosi babilonis godolis dangrevis Semdeg. 9. somxeTSi mxolod erTi eniT, somxurad, laparakoben. somxebma mxolod Tavisi ena ician. aseTia midgoma mematianisa. 10. somxebi mxolod dadebiTi Tvisebebis matarebelni arian. ufro metic, viTarca haosis memkvidreni, somxebze ukeTesi dedamiwaze aravin dabadebula warRvnamde da arc mis mere, sanimuSoni arian, aseTia midgoma mematianisa. 11. somxebis qveyanaSi qarTvelebs arasodes araviTari ufleba ar hqondaT. aseTia matianis Tanmdevi Tvalsazrisi. da sxva. yovelive qarTulis daknineba 1. qarTvelTa winapari erT-erTi rigiTi wevria Targamosis ojaxis, amitomac mas da mis Zmebs gaunawilda Targamosis samkvidreblis meore naxevridan 1/7 nawili, anu daaxloebiT 7% mTeli samkvidreblisa. ,,xolo SvilTa amaT misca xvedri maTi arZangebisamebr maTisa~. 2. qarTvelTa winaparic gmiria, magram iseTive, rogorc misi sxva eqvsi Zma haosis gamoklebiT. 3. qarTvelTa winapari emorCileba somexTa winapars. sxva kavkasiel eTnarqTa msgavsad ,,ese yovelni iyvnes morCil haosisa~ (gv. 6). 4. qarTvelTa winapari iseve, rogorc misi eqvsi Zma, pirveli moxmobisTanave ikribebian haosis garSemo: ,,mouwoda haos SvidTa maT ZmaTa da rqua maT ... 12

ewamnes (daemowmnen, daeTanxmnen) Svidni igi gmirni, da daumtkicnes garCeva igi da ganudges nebroTs.~ qarTlosi sxva ZmebTan erTad ebrZvis nebroTs haosis winamZRolobiT. 5. qarTlosi mxolod damxmarea haosisa am omSi. 6. haosis mefed gamocxadebas morCilad Seegeba qarTlosi da wavida Tavis qveyanaSi nebroTTan omis Semdeg: ,,Svidive ese Zmani warvides Tvisad qveynad, da iyvnes morCil haosisa~. gv. 7. 7. qarTuli ena ara Seqmnila maSin, rodesac, saerTod, bibliis Tanaxmad, Seiqmna sxva enebi, kerZod, babilonis godolis dangrevis Semdeg. qarTuli ena mogvianebiT Seiqmna sxvadasxva enebis urTierTSerevis Sedegad: ,,amaT yovelTa naTesavTagan Seiqmna ena qarTuli~ gv. 16. 8. radgan qarTlosic Targamosis memkvidrea, isic Tavidan Targamosis eniT, e.i. somxuriT laparakobda. qarTlosis Tavdapirveli ena somxuri iyo, magram sxvadasxva enebis urTierTSereviT Seiqmna qarTuli enac: ,,aqamomdis qarTlosianTa ena somxuri iyo romelsa zraxvides. xolo odes Semokrbes ese uricxvni naTesavni qarTlsa Sina, maSin qarTvelTaca dauteves ena somxuri, da amaT yovelTa naTesavTagan Seiqmna ena qarTuli~ gv. 16. 9. saqarTveloSi mravali enaa gavrcelebuli, amitom qarTvelebi eqvs sxvadasxva enas floben - ,,izraxeboda qarTlsa Sina eqvsi ena: somxuri, qarTuli, xazaruli, asuruli, ebrauli da berZnuli. ese enani icodes yovelTa mefeTa qarTlisaTa, mamaTa da dedaTa~. gv. 16. 10. qarTvelebi msoflios erTa Soris yvelaze saZagelni arian ,,-uborotes yovelTa naTesavTa sjuliTa - mkvdarsa SesWamdes viTarca mxecni da pirutyvni~ (gv. 17). qarTvelebma ,,ipyres sjuli uborotesi yovelTa naTesavTaca, rameTu col-qmrobisaTvis ara uCndaT naTesaoba da yovelsa suliersa Wamdes, saflavi ara iyo, mkvdarsa SesWamdes~ (gv. 16). 11. farnavazis Semdeg mexuTe mefed (qarTvelTa qveyanaSi) dasves somexTa mefis Ze: ,,somexTa mefeman mosca Ze Tvisi arSak, dajda mefed arSak, da daipyra yoveli qarTli~. (gv.30). da sxva. yovelive zemoT Tqmuli, rom ,,qarTlis cxovrebis~ Sesavals armenofiluri saxe misces ganzrax, raTa somxuri eklesiisa da somxuri saxelmwifos gavlenis sferoSi qarTuli mosaxleoba CaerToT, moiTxovs Seswavlas. sakiTxis aseTi saxiT dayenebis Semdeg pasuxi unda gaeces mraval kiTxvas, magaliTad: 1. ramdenad SesaZlebelia ,,qarTlis cxovrebis~ armenofiluri tendenciebis mqone Sesavlis avtori yofiliyo qarTveli marTlmadidebeli episkoposi, saqarTvelos erT-erTi centraluri ruisis eparqiis mRvdelmTavari? 2. Tu ,,qarTlis cxovrebis~ Sesavali somxuri eklesiis interesebis gamomxatvelia, ratom iyo igi miRebuli qarTul eklesiaSi? marTlmadideblur saqarTveloSi saerTod? am bolo kiTxvaze axlave unda vupasuxoT, rom rogorc arseni beris (metafrasis) naSromidan Cans, ,,qarTlis cxovrebis~ armenofiluri tendencia ara Tu Sewynarebuli iyo XII s-Si qarTuli eklesiis mier, aramed, saerTod miuRebeli im droindel marTlmadideblur saqarTveloSi (am sakiTxs qvemoT SevexebiT). qarTuli enisa, kulturisa, zne-Cveulebebisa da erovnul niSan-TvisebaTa Sesaxeb Cvenamde moRweuli erTmaneTis sapirispiro Sefasebani miuTiTebs, rom CvenSi XII saukunemde arsebobda SefasebaTa ori nakadi: erTis mixedviT yovelive qarTuli kargia, meores mixedviT cudi. magaliTad, Tu ,,qebai da didebai qarTulisa enisai~, ,,ilarion qarTvelis cxovreba~ da ,,eqvTime mTawmindelis 13

cxovreba~ aqeben qarTul enas, uwodeben mas RvTismSoblis enas, anda saRmrTo enas, ,,qarTlis cxovrebis~ Sesavali am enas akninebs. Tu qarTul erovnul niSan-Tvisebebs aToneli mamebi, grigol bakurianisZe da sxvani dadebiTad axasiaTeben, ,,qarTlis cxovrebis~ Sesavali uaryofiTad axasiaTebs. aq Cven gamoZaxili unda gvqondes or saeklesio mimdinareobis urTierT brZolasTan: qalkedonitobisa, romelic icavda qarTul mxares (warmoadgenda mas), monofizitobasTan, romelic ara qarTul, ara erovnul mxares warmoadgenda. rogorc Cans, SemdgomSi, saukuneTa gasvlis Semdeg, rodesac TaTar-mongolTa Semosevebis gamo saistorio Tu sxva saxis Txzulebani moispo, yovelive arsebuli, gadarCenili masala Sekribes, daalages maTSi arsebuli orientacia SefasebaTa miuxedavad da Seunaxes momdevno Taobebs. rogorc cnobilia, ,,qarTlis cxovreba~ warmoadgens Zvel qarTul saistorio TxzulebaTa krebuls. iv. javaxiSvilis mier SemoTavazebuli pirobiTi sqemis mixedviT, ,,q.c.~-is Zvel nawilSi Sedis: leonti mrovelis ,,cxovreba qarTvelTa mefeTa da pirvelTaganTa mamaTa da naTesavTa~ (uZvelesi xanidan V s-mde). juanSeris ,,cxovreba da moqalaqeoba vaxtang gorgaslisa~ (V-VIII ss.). leonti mrovelis ,,wameba wmidisa da didebulisa arCilisi~, XI s. anonimi avtoris ,,matiane qarTlisa~ (VIII-XI ss.), XII ss. anonimi avtoris ,,cxovreba mefeT mefisa daviTisi~, sumbat daviTis Zis ,,cxovreba da uwyeba bagrationianTa~. e.w. laSa giorgis droindeli matiane (XII-XIII ss.). Tamaris ori usaxelo istorikosis Txzulebani. XIV s. anonimis JamTa aRmwerlis Txzuleba1. 1. revaz kiknaZe, ,,qarTlis cxovrebis~ Seswavlis istoriidan, wignSi ,,saqarTvelos istoriis wyaroTmcodneobis sakiTxebi~, 1982, gv.21. ,,sadReisod samecniero literaturaSi ,,qarTlis cxovrebis~ Sedgenis droisa da misi Sevsebis Sesaxeb ZiriTadad iv.javaxiSvilis Tvalsazrisia miRebuli, magram mas yvela mkvlevari ar iziarebs~2. 2. mariam lorTqifaniZe, ra aris qarTlis cxovreba? 1989, gv.22. XII saukunis Sua wlebisaTvis arseboba ,,qarTlis cxovrebisa~, romelic daviT aRmaSeneblis istoriiT mTavrdeboda, udavoa, amis utyuari sabuTia is, rom daviT aRmaSeneblis istoriiT mTavrdeba ,,qarTlis cxovrebis~ somxuri Targmani, romelic XII s. II naxevarSia Sesrulebuli 1. 1. iqve, gv. 21. maSasadame, CvenTvis cnobilia, Tu romeli TxzulebiT iyo dasrulebuli XII s-Si ,,qarTlis cxovreba~, magram romeli TxzulebiT iwyeboda igi? gaaCnda Tu ara mis Sesavals armenofiluri saxe, eTnarqTa genealogia da sxva? ganvixiloT qarTlis cxovrebis Sesavali. qarTlis cxovrebis Sesavali cnobilia mefeTa cxovrebis saxeliT, magram misi sruli saxelwodeba avtoriseuli gamoTqmiT aseTia: ,,viwyo moTxrobad cxovrebisa qarTvelTa mefeTasa da pirvelTaganTa mamaTa da naTesavTa~2, 2. ,,qarTlis cxovreba~, gv. 3. amis Semdeg avtori iwyebs Txrobas. maSasadame, dakvirvebidan SeiZleba gamovitanoT daskvna, rom avtori ori azris aRweras isaxavs miznad: pirveli, esaa - ,,cxovreba qarTvelTa mefeTa~, da meore, ,,cxovreba pirvelTaganTa mamaTa da naTesavTa~, da aerTianebs maT. rogorc Cans, zemoT aRniSnuli saTauris qveS gaerTianebulia ori ambavi, ori nakveTi. saboloo mizani avtorisa ,,mefeTa cxovrebis~ gadmocemaa, amitomac mas win urTavs qronologiurad winmswreb movlenas ,,cxovreba pirvelTaganTa mamaTa da naTesavTa~. unda vivaraudoT, rom am qveTavSi Tu paragrafSi ori sxvadasxva warmomavlobis Txzulebaa gaerTianebuli da erTmaneTze redaqtoris mier gadabmuli. rogorc cnobilia, ,,mefeTa cxovrebis~ erT-erT wyarod ,,moqcevai qarTlisai~ iTvleba, romelic Seicavs ,,wminda ninos cxovrebis~ garda 14

CvenTvis saintereso mefeTa cxovrebis qronikas azon - farnavazidan moyolebuli. aseve cnobilia, rom, ,,qarTlis cxovrebis~ ,,mefeTa cxovrebis~ erT-erT wyarod iTvleba VII s-is somxuri Txzuleba ,,xalxTa warmomavlobis Sesaxeb~. romelSic gadmocemulia swored is, rac asaxulia ,,mefeTa cxovrebis~ SesavalSi - amierkavkasiis xalxTa noesagan warmomavloba. swored es unda iyos wyaro ,,mefeTa cxovrebis~ im nawilisa, romelsac Cven vuwodebT ,,cxovreba pirvelTaganTa mamaTa da naTesavTa~. maSasadame, Cveni varaudiT, redaqtors erTmaneTze gadaubams ori Txzuleba: erTi yofila Zvel qarTuli qronika qarTvel mefeTa ,,cxovrebisa~ (azon farnavazis da mis Semdeg), misTvis ki win daurTavs somxur-qalkedonituri an somxur-monofizituri warmomavlobis moTxroba amierkavkasiis xalxTa eTnogenezisis Sesaxeb noedan haos - qarTlosamde, albaT masSive iyo aRwerili daxasiaTeba Targamosis Zeebisa. redaqtirebisas redaqtors ZvelqarTuli qronikidan amougdia ambavi arian - qarTlidan qarTvelTa gadmosaxlebis Sesaxeb. SesaZloa redaqtorma qarTlosisa da sxva ZmaTa Svilebisadmi wilxvedri qveynis sazRvrebi Tavad CaurTo Tavisi epoqis Sesabamisi viTarebis mixedviT. Seajera erTmaneTTan ori wyaros monacemebi da daurTo cnobebi aleqsandre makedonelis Sesaxeb, misca Txzulebas armenofiluri saxe. Tu Cven ,,qarTlis cxovrebis~ Sesavals gavyofT or nawilad (or Txzulebad, rogorc saTauric miuTiTebs) - 1. ,,cxovreba pirvelTaganTa mamaTa da naTesavTa~ da 2. ,,cxovreba qarTvelTa mefeTa~, maSin qarTlis cxovrebis cnobili CanarTidan, rom leonti avtoria mefeTa cxovrebisa, ninos mier qarTlis moqcevisa da arCilis wamebisa, aRmoCndeba, rom leonti mrovels ar aRuweria ,,cxovreba pirvelTaganTa mamaTa da naTesavTa~. SesaZloa ,,qarTlis cxovrebis~ Tavdapirveli varianti ar icnobda amierkavkasiis xalxTa im genealogias noedan - Targamosamde da haos - qarTlosamde, romelic amJamad mocemulia am krebulSi. am mosazrebas, rom ,,qarTlis cxovrebis~ Tavdapirveli krebuli ar icnobda e.w. ,,cxovreba pirvelTaganTa mamaTa da naTesavTa~, mxars uWers eklesiis iseTi didi avtoritetis Txzuleba, rogoric iyo XII s-Si arsen monazoni (arsen beri). ,,wminda ninos~ cxovrebis erT-erTi redaqciis avtori, rogorc cnobilia, XII s-is saeklesio moRvawe arsenia. misi vinaobis Sesaxeb arsebobs sxvadasxva mosazreba, magram udavoa, rom igi Tavisi drois did avtoritets warmoadgenda. ,,cxovreba da moqalaqeoba ninosi~ ... dawerilia XII s-is 10-20-ian wlebSi daviT aRmaSeneblis (Tu ioane kaTalikosis) brZanebiT arsen monazonis (beris) Tu arsen iyalToelis mier ... Txzuleba ZiriTadad mTavrdeba ninos gardacvalebisa da dakrZalvis aRweriT. amis Semdeg iwyeba axali Txroba, romelsac uZRvis zedwarwerili ,,eseca waurTe yoveli, rameTu Svenier ars, sayvarelno da satrfialo msmenelTaTvis~. es Txroba Seicavs saqarTvelosa da qarTuli eklesiis istoriisaTvis friad sayuradRebo masalebs, qarTvelebisa da maTi mefeebis Camomavlobis... da sxvaTa Sesaxeb~1. 1. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 632. cnobilia, Tu ra didi avtoriteti iyo arseni qarTuli eklesiisaTvis da daviT aRmaSeneblisaTvisac. SeiZleba iTqvas, rom arsenis mier organizebulma ruis-urbnisis saeklesio krebam daviT aRmaSeneblis dros erTgvarad Seafasa da Seajama wina saukuneebSi qarTuli eklesiis saqmianoba da gansazRvra momavalSi misi mimarTuleba. arsen beri istoriuli piri iyo. amitomac misi Txzuleba qarTvelTa eTnogenezisis da mefeTa Camomavlobis Sesaxeb 15

daTariRebulia. am mxriv ra SeiZleba iTqvas ,,cxovreba mefeTasais~, avtoris Sesaxeb? marTalia, zogierTma didma mecnierma miiCnia, rom is dawerilia XI sSi leonti mrovelis mier, magram es gancxadeba efuZneboda mxolod logikur msjelobas da ara istoriul faqts. amitomac, SeiZleba iTqvas, rom arc ,,mefeTa cxovrebis~ avtoria cnobili da arc misi daweris (miT umetes, redaqtirebis) TariRi, wmida ninos CvenTvis saintereso redaqciis avtori ki cnobilia. esaa arseni beri. miuxedavad imisa, Tu romel pirovnebad miiCneven arsen bers, cnobilia, rom igi iyo XI s-is II naxevris da XII s-is I naxevris moRvawe. daviT aRmaSeneblis sulieri moZRvari moRvaweobda Sio mRvimis lavraSi. s. kakabaZisa da k. kekeliZis azriT arsen beri unda iyos daviT aRmaSeneblis mematiane istorikosi 2. 2. saqarTvelos istoria, leqsikoni I, Semdgeneli r. metreveli, 1979 w. gv.78. i. lolaSvili zogierT sxva mkvlevarTan erTad (T. Jordania, z. WiWinaZe, a. xaxanaSvili) arsen bers arsen iyalToelad miiCnevs. k. kekeliZe arsen bers akuTvnebs wminda ninos metafrasul cxovrebas. es Txzuleba dawerilia dimitris mefobaSi (1125-1156). mwerali wers: ,,vikadre arsen berman aRwerad amisa mefobasa dimitrisasa~. mwerali asaxelebs Tavis mier Seqmnili Txzulebis wyaroebs: ,,ese netarisa ninos cxovrebai Seuwyoblad da ganbanulad qarTlis moqcevasa Tana da hambavsa mefeTasa Tana aRreulad sweria~. arseni wers, rom ,,arca Semimatebia, arca damiklia aramed ... mokled da martivad warmomiTqvams~. arsenis mier mocemul ,,cxovrebaSi~ gadmocemulia saqarTvelos samefo karis saxelmwifoebrivi ideologia da midgoma. es CvenTvis sainteresoa imiT, rom swored am cxovrebaSi arseni faqtiurad uaryofs im armenofilur midgomas qarTvelTa warmoSobis da pirvelwinaparTa cxovrebisadmi, romelic ase mkveTri ferebiTaa daxatuli Cvenamde moRweuli ,,qarTlis cxovrebis~ SesavalSi, romlis avtoroba miewereba leonti mrovel episkoposs. xSirad weren, rom leonti mrovelis Txzuleba (cxadia, Tavis armenofiluri SesavliT) TiTqosda samefo karis dakveTiTa da uSualo miTiTebiT daiwera, rasac ver daveTanxmebiT, rameTu ar arsebobs amis damamtkicebeli raime sabuTi. piriqiT, Tuki samefo karis raime miTiTebaze anda saxelmwifo ideologiazea saubari, amis nimuSad swored arsen beris Txzulebebi unda miviCnioT. amas amtkicebs Cvenamde moRweuli sabuTebi (daviT aRmaSeneblis anderZi, ruis-urbnisis Zegliswera da sxva, romelTa avtoroba arsen bers miewereba). magaliTad: daviT aRmaSenebeli arsen bers uwodebs Tavis ,,sasosa da ganmanaTlebels~ da ambobs - ,,berman arseni mibrZana amis anderZis dawera~1 1. 1123/1124 qarTuli istoriuli wyaroebis korpusi, gv. 53. anderZic mefem ,,warmouTxra moRvarsa Tvissa arsenis Jamsa gardacvalebasa Tvisisa~2. 2. iqve, gv. 61. arseni mefes ,,ubrZanebs~, mas abaria mefis Tanxa, romelic unda gamoiyenos SiomRvimis RvTismSoblis eklesiis asaSeneblad, es beri ,,awesebs~ sagangebo wesrigs3 3. iqve, gv. 57. da sxva. arseni metad daaxloebuli piria daviTTan, is ar scildeba mas arasodes, arc gzaSi, arc laSqrobisas, is Tavisuflad Sedis mis sasaxleSi da sinjavs mis wignebs romelTac SeniSvnebs ukeTebs, man icis aramcTu yvelasaTvis cxadi didni saqmeni mefisani, aramed misi suliskveTeba, gulisnadebi da intimuri mxareebi misi cxovrebisa4. 4. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, 1980, gv. 310. cxadia, swored is gadmocems saxelmwifoebriv midgomasa da ideologias, vinc icis ,,mefis suliskveTeba, gulisnadebi~ (k. kekeliZe), swored aseTi aris arseni beri. amitomac Tuki ,,samefo dakveTazea~ saubari, es unda mieweros 16

(wyaroebze dayrdnobiT) arsen bers da ara leonti mrovels. arsen beris Tvalsazrisi ki qarTvelTa eTnogenezis Sesaxeb srulebiT gansxvavdeba leonti mrovelisad miCneuli Txzulebis Tvalsazrisisagan. is faqti, rom arsen beris ,,cxovrebaSi~ gamoTqmuli Tvalsazrisi srulebiT ewinaaRmdegeba ,,cxovreba mefeTanSi~ gamoTqmul Tvalsazriss qarTvelTa eTnogenezisis, qarTvelTa qveynis sazRvrebis, mefeTa warmomavlobis, qarTuli enisa da sxvaTa Sesaxeb, gvaZlevs uflebas iTqvas, rom ,,qarTlis cxovrebis~ Sesavlis dRes arsebuli armenofiluri nawili XI-XII saukuneebSi ara Tu samefo karis SekveTiT iwereboda, aramed akrZaluli iyo samefo karis mier, radganac swored mefis karis moZRvari, mefis maswavlebeli da sulieri mama arseni ar iziarebda da, ufro metic, uaryofda ,,cxovreba mefeTanis~ mraval Tvalsazriss. dabejiTebiT SeiZleba iTqvas isic, rom (XII saukunis dasawyisSi) qarTuli eklesiisaTvis srulebiT mouTmeneli iyo ,,cxovreba mefeTanSi~ arsebuli armenofiluri Tvalsazrisi. cnobilia, rom msoflio saeklesio kreba kanonmdebeli organoa. aseve adgilobrivi saeklesio kreba kanonmdebelia adgilobrivi eklesiis mimarT. amitomac ruis-urbnisis saeklesio krebis gadawyvetilebani savaldebulo iyo eklesiisaTvis. mas efuZneboda saeklesio samarTali, ruis-urbnisis kreba saqarTvelos saxelmwifosa da qarTuli eklesiis urTierTTanamSromlobis kargi gamoxatulebaa. am krebas ara marto saeklesio, aramed saxelmwifo samoqalaqo kanonmdeblobis Zalac hqonda. krebam moixsenia kidec saqarTvelos saxelmwifos meTaurebi da agreTve qarTuli eklesiis xelmZRvanelebi. kerZod, krebis ,,Zegliswera~ moixseniebs saqarTvelos patriarqs (mamamTavars) ,,kaTolikos~ ioanes, evstaTi monazons, giorgi mwignobarTuxucess (Wyondidels) da arseni monazons1. 1. es unda iyos avtori aRniSnuli ,,wminda ninos cxovrebisa~. aqve ZeglisweraSi sagangebodaa CarTuli arseni iyalToelis mimarTva mefisadmi - daviT aRmaSeneblisadmi1. 1. didi sjuliskanoni. 1976 w. gv. 557. zemoTmoyvanilis gamo, arseni monazonis (beris) mier mefis anda kaTalikosis brZanebiT dawerili ,,wminda ninos cxovrebasa~ da masze darTul qarTuli eklesiis mokle istorias hqonda dogmis mniSvneloba. is Seucvlelad unda yofiliyo aRiarebuli eklesiis mier, xolo yovelive sawinaaRmdego Tvalsazrisi iqneboda oficialurad uaryofili saxelmwifos da eklesiis mier. radganac arseni beri Tavis eklesiis istoriaSi gamoTqvams ,,qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqciisagan kardinalurad gansxvavebul Tvalsazriss, amitomac SeiZleba iTqvas, rom es armenofiluri redaqcia da masSi gamoTqmuli mravali Tvalsazrisi uaryofili da miuRebeli iyo rogorc qarTuli eklesiis, aseve samefo karis mier (igulisxmeba arsenis epoqa). arseni saerTod ibrZoda monofizituri gavlenis winaaRmdeg, ,,aman SeTxza erTbunebianTa wvalebis pirisdasayofeli werili, romel veraraisme RoniTa Zaldves somexTa pasuxisgebad~, wers i. bagrationi 2. 2. ,,mcire uwyebani~, 1982, gv. 170. arsen beri wminda ninos ,,cxovrebaSi~ wers, saWiroa vicodeT: ,,Cven qarTvelni romelTa naTesavTa Svilni varT~ da ,,mefeni qarTvelTani~ vin iyvneno. Semdeg wers: Cveni qveyana sadac amJamad ,,Cveni naTesavni~, anu qarTveli eri cxovrobs, Tavdapirvelad ar gvekuTvnoda qarTvelebs, aramed Cvens mefes ,,azoves~ aleqsandre makedonelma ,,misca qveyana ese~. aleqsandre makedonelma qarTvelebs misca qveyana Semdegi sazRvrebiT: ,,hereTi da egriswyali da somxeTi da mTa crolisa~3. 3. qarTuli agiografiuli 17

literaturis Zeglebi, III, gv. 47. qarTvelebi gadamosaxldnen da daemkvidrnen swored am sazRvrebSi. am gadmosaxlebamde, arseni beris azriT, qarTvelebi cxovrobdnen sxva qveyanaSi, romelsac ,,arian qarTli~ erqva, aq maT hqondaT erovnuli saxelmwifo da mefeebic hyavdaT. am qarTvel mefeTa Svili iyo azo, romelmac qarTvelTa erTi nawili gadmoasaxla arian - qarTlidan da daasaxla axal qveyanaSi. qarTvelebi dasaxlebulad mdinare egris wylidan hereTis CaTvliT (an hereTamde), somxeTidan - crolis mTamde. arseni beris Txzuleba uflebas iZleva iTqvas, rom qarTuli samociqulo eklesia ar iziarebda ,,qarTlis cxovrebis~ armenofilur redaqcias: 1 sazRvrebis Sesaxeb; - arsenis Tanaxmad, qarTvelTa qveynis dasavleTi sazRvari Tavdapirvelad gadioda mdinare egriswyalze. egriswylis aRmosavleTiT mdebare qveyana dasaxlebuli iyo qarTvelebiT, qarTvelTa naTesaviT, romelTa ,,Svilni varT~ Cven dRevandeli qarTvelebi - wers is: ,,Cven qarTvelni Svilni varT maT arian qarTliT gadmosulTani da ena maTi uwyiT da yovelni mefeni qarTlisani amaT mefeTa Svilis Svilni arian~1. 1. daviT aRmaSeneblis istorikosis Txzulebis bolos ana dedofliseuli nusxis gadamweri q.c.-is krebuls ,,patiosan wignebs~ uwodebs. arseni beri daviT aRmaSeneblis aRniSnuli cxovrebis avtoradac miiCneva zogierTi mkvlevaris mier (ix. q.c. I. gv. 364), swored misi da sxva msgavsi avtorebis Txzulebebi igulisxmebian ,,patiosan wignebSi~. es Tvalsazrisi gansxvavdeba leontis Tvalsazrisisagan. 2. megrelebi arenis, e.i. qarTuli samociqulo eklesiis, Tanaxmad aris ara qarTveluri tomi (e.i. qarTlosis ,,Tvisi~, Zma), aramed megrelebi TviTve arian qarTvelebi, maTi deda ena qarTuli enaa. es azri gamomdinareobs iqidan, rom qarTvelebi Tavidanve dasaxlebuli iyvnen mdinare egriswylis aRmosavleTiT, magram cnobilia CvenTvisac da arseni berisTvisac, rom am mdinaris aRmosavleTiT mdebare teritoria istoriulad megrelebiT iyo dasaxlebuli, rogorc TviT am mdinaris saxelwodebac amJRavnebs. maSasadame, swored megrelebi, iseve rogorc saqarTvelos nebismieri kuTxis mkvidri mcxovrebni ,,egriswylidan hereTamde~, arian qarTvelebi. es Tvalsazrisic gansxvavdeba leontis Tvalsazrisisagan. 3. enis Sesaxeb, qarTvelTa Tavdapirveli ena eklesiis am Teoretikosis Tanaxmad, qarTuli iyo da ara somxuri, rogorc miaCnda ,,leonti mrovels~. arsenis Tanaxmad, dasavleT saqarTveloSi mcxovrebi mosaxleobis deda ena qarTuli enaa iseve, rogorc aRmosavleT saqarTvelos mosaxleobisa. im qveynis mosaxleobis deda ena, romelsac aqvs sazRvrebi ,,hereTi da egriswyali somxiTi da mTa crolisa~ dasabamidanve qarTulenovania, radganac ,,Cven qarTuelni Svilni varT arian qarTliT gadmosulTani da maTi ena uwyiT~. aqedan Cans, rom arsen bers megruli ena miaCnia ara damoukidebel enad, aramed kilod an dialeqtad qarTuli enisa. marTlac TiTqmis 800 wlis win, albaT, megruli dialeqti naklebad gansxvavdeboda literaturuli qarTulisagan, vidre dRes. samegreloSi qarTuli ena deda enad miiCneoda. 4. saqarTveloSi qarTvelTa dasaxlebamde cxovrobda sxva veluri xalxi, romelic qarTvelTa gadmosaxlebis win aleqsandre makedonelma daamarcxa, nawili daxoca, xolo danarCenebi gadaasaxla CrdiloeT oseTs iqiT, sadac yivCaRni mkvidrobeno, wers arseni. aleqsandre makedonelma~ ... qalaqni da simagreni yovelni ucxoTeslTa maT gamouxvna, ... miiyvana garegan oseTisa da ars qveyana igi maRal da vrcel da simravle walTai, sada igi mieriTgan 18

mkvidroben didni igi naTesavni yivCaRTani~1. 1. qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, III, gv. 46. maSasadame saqarTveloSi mcxovrebi mosaxleoba, romelnic aleqsandre makedonelma ixila, ar iyo qarTvelebi aramed ,,...naTesavni igi sastiki warmarTni, romelTa Cven aw bunTurqad da yivCaRad uwodT~2. 2. iqve, gv. 46. eseni aleqsandrem CrdiloeTSi gadareka, xolo aq qarTvelebi daasaxla. arsenis es azri sruliad gansxvavdeba ,,leonti mrovelis~ Tvalsazrisisagan, romlis Tanaxmadac, TviT qarTvelebi iyvnen velurebi, romelnic ixila aleqsandrem. ucxoTeslTa gaJletisa da gadarekis Semdeg aleqsandrem daiwyo qveynis Seneba: ,,- da TviT iwyo aSenebad qveynisa Cvenisa, xolo hyva Tana azove, Ze arian qarTlis mefisai, da ganuCina sazRvari hereTi da egriswyali da somxiTi da mTa crolisa, da TviT warvida~. xolo ,,es azove warvida qarTlad mamisa Tvisisa da warmoiyvana muniT aTasi saxli mdabio da moqalaqe dedebiT yrmebiTurT maTiT da kualad aTi saxli mTavarTagan palatisaTa dedebiT da yrmebiTurT maTiT. da maT Tana hyves kerpni RmerTad. da ese azove ars pirveli mefe qarTvelTai, da amisa SvilisSvilTagan ocdamerve iyo mirian, romeli igi mxolod iqmna qristiane da mieriTgan yovelni mefeni qarTvelni arian morwmune keTilad da Cven qarTvelni Svilni varT maT arian qarTliT gadmosulTani da maTi ena uwyiT. da yovelni mefeni qarTlisani amaT mefeTa SvilisSvilni arian~1. 1. qarTuli agiorgrafiuli literaturis Zeglebi, III, gv. 46-47. rogorc zemoT moyvanilidan Cans, arseni monazoni, anu qarTuli qalkedonuri eklesia, srulebiT uaryofda ,,qarTlis cxovrebaSi~ Semaval armenofilur redaqcias, anu im redaqcias, romelic amJamad aRiarebulia. arseni asaxelebs kidec Tavis wyaroebs. mas gamouyenebia ,,moqcevai qarTlisai~ da ,,ambavi mefeTa~. is wers, ,,wmindano mamano da Zmano, ese netarisa ninos ,,cxovreba~ Seuwyobelad da ganbneulad ,,qarTlis moqcevasa~ Tana da ,,hambavsa mefeTasa~ TanaaRreulad sweria ... arca Semimatebia da arca damiklia ... yoveli WeSmaritebiT aRwerili da wamebuli maT mier aha winaSe Tqvensa ars ... ikiTxvideT da ersa warmouTxrobdiT sadidebelad RmrTisa da pativisa misisa, romlisa ars didebai~2. 2. iqve, gv. 51. arseni, wminda ninos cxovrebaze darTul qarTuli eklesiis mokle istoriis gadmocemisas, wyarod uSualo Txrobisas asaxelebs ,,qarTlis cxovrebis wigns~. teqstidan srulebiT aSkarad Cans, rom ,,qarTlis cxovrebis wigns~ is iyenebs erekle keisrisa da arabTa Semosevamde (VII s.). amis Semdeg, Cans, is iyenebs efrem mciris Txzulebas ,,uwyeba mizezisa qarTvelTa moqcevisasa~-s, Semdeg akritikebs berZen saeklesio moRvaweebs da iyenebs mTawmindelTa gamonaTqvamebs qarTvelTa ubiwo sarwmunoebis Sesaxeb. rogorc aRniSnulia, wmida ninos ,,cxovrebis~ teqstisaTvis arsens gamouyenebia ,,qarTlis moqcevai~ da ,,hambavni mefeTani~, xolo teqstze darTuli qarTvelTa da qarTuli eklesiis mokle istoriis gadmocemisas ,,qarTlis cxovrebis wigni~. kerZod, igi aRwers (vaxtang gorgaslis CaTvliT), istorias da agrZelebs ,,- amis Semdgomad friadni Wirni moiwines sparsTagan qarTvelTa zeda da friadni iwamnes saxelisaTvis qristesisa romelTaime aRweril ars Cven Soris da romelTaime aRuwerel daSTa, xolo yovelni aRweril arian wignisa mas cxovelTasa da winaSe RmrTisa ixareben. amas yovelsa ,,qarTlis cxovrebis wigni vrclad mogviTxrobs~1. 1. qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, III, gv. 48. e.i. sparselTa Semosevis Semdego, wers igi, qristianeTa mowameobrivi Rvawli mxolod nawilobriv 19

aRiwera, magram amis miuxedavad maTi mowameoba sruliad aris aRwerili zecaTa sicocxlis wignSio~ - (,,wignsa mas cxovelTas~). amitomac, roca arseni wers, ,,amas yovelsa ,,qarTlis cxovrebis~ wigni vrclad mogviTxrobso~, gulisxmobs ara sparselTa Semosevis periods, aramed qarTveli xalxis istorias sparselTa Semosevamde mexuTe saukunis miwurulamde. maSasadame, is wyaro, romelsac arseni iyenebda Tavis istoriaSi azovedan vaxtang gorgaslis CaTvliT, yofila ,,qarTlis cxovrebis wigni~. Cans, redaqcia ,,qarTlis cxovrebisa~, romelsac iyenebda arsen beri, srulebiT gansxvavdeboda CvenTvis cnobili ,,qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqciisagan. arsens agreTve gamouyenebia wyarod ,,hambavi mefeTani~. ,,hambavni mefeTani~, romelsac iyenebda arseni Tavis wyarod, srulebiT gansxvavdeba im armenofiluri redaqciisagan, romelsac Cven dRes vicnobT (Cans ,,hambavni mefeTani~ ,,qarTlis cxovrebis~ Semadgeneli nawili iyo) gansxvaveba armenofilur da Cveulebriv redaqciebs Soris Zalze didi yofila. kerZod, rogorc aRiniSna, gansxvavdebian erTmaneTisagan qarTvelTa eTnogenezisis, qarTvelTa Cvevebis, qarTvelTa qveynis sazRvrebis, qarTvelTa enis da sxvaTa Sesaxeb. SexedulebaTa gansxvaveba arsebiTia. Cans, ,,moqcevai qarTlisais~ Tvalsazrisi aRniSnul sakiTxze msgavsi iyo ,,hambavni mefeTa cxovrebis~ araarmenofiluri redaqciis Tvalsazrisisa. unda vigulisxmoT, rom XII saukuneSi, arsen beris dros arsebobda ,,qarTlis cxovrebis~ (ambavi mefeTas) iseTi redaqcia, romelic ar iyo armenofiluri da iyo sayovelTaod misaRebi. Cans, araarmenofiluri ,,qarTlis cxovrebis wigni~ (ase uwodebs mas arsen beri) Seicavda qarTvelTa istorias uZvelesi droidan VII s-mde. es wyaro gamouyenebia kidec arsen bers, rasac aRniSnavs kidec: ,,amas yovelsa qarTlis cxovrebis wigni vrclad mogviTxrobs~ (mas Cven vuwodebT ,,Cveulebriv~ an qalkedonur redaqcias). Tuki arsebobda ,,qarTlis cxovrebis wignis~ araarmenofiluri redaqcia, ratom ar moaRwia Cvenamde? Cvenamde ar moaRwia saerTo saxalxo sakiTxavi wignis ,,vefxistyaosani~-s XII-XIV - saukuneebis xelnawerebma: isini daikargnan mongolTa Semosevisas. Cans, aseve daikarga ,,qarTlis cxovrebis~ araarmenofiluri redaqcia, xolo am wignis armenofiluri redaqcia, romelic albaT, adreve arsebobda monofiziti qarTvelebis saWiroebisaTvis, Semoinaxes monofizitebma. cnobilia, rom saqarTvelos monofizituri nawili (igulisxmeba mxargrZelebisadmi daqvemdebarebuli qveynebi) ubrZolvelad danebda monRolebs, SemdgomSic am qveynebSi SedarebiT simSvide sufevda. mxargrZelebis ojaxi qarTvelobda da amave dros somxobda kidec. Cans, aseve iyvnen qarTveli monofizitebi. isini arc qarTvelobas Tmobdnen da arc somxobas. ,,qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqcia maT midrekilebaganwyobilebas srulebiT Seefereboda. ara marto saqarTvelos zogierTi kuTxe iyo armenizebuli, aramed Cveni mezobeli albaneTis zogierTi nawilic. armenizebul albanalebsac hyavdaT TavianTi erovnuli istorikosi, romelic erTdroulad albaneli patriotic iyo da somexi patriotic. es iyo movses kalankatuaci. miuxedavad imisa, rom is albaneli iyo, yovelive somxurs albanurze maRla ayenebda. akad. s. eremianis Tanaxmad, movses kalankatuacis Txzuleba imitom daiwera somxur enaze, rom mose warmoSobiT albaneTis armenizebuli olqidan iyo 1. 1. ixileT v. giolaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan, 1991. albanelTa msgavsad, saqarTvelos armenizebuli olqebis (ara bolomde armenizebulis, igulisxmeba tao, qvemo qarTli, hereTi) qarTvelTa ufro metad gasomxebis mizniT, albaT, adreve moxda ,,qarTlis cxovrebis wignis~, 20

,,cxovreba mefeTas~ armenizacia, radganac es wigni mxolod VII s-is Sua wlebamde Seicavda qarTvelTa istorias (heraklemde ,,qarTlis cxovrebis wigni~ vrclad mogviTxrobs, ,,amisa Semdgomad gamovida mefe herakle~1, 1. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, III, gv. 48. - wers arseni beri). amitom unda vifiqroT, rom ,,qarTlis cxovrebis wignis~ armenofiluri redaqtireba, albaT, moxda VI s-Si an VII dasawyisSi. Tumca isic SesaZlebelia, rom es moxda Sida qarTlze somex mefeTa eqspansiis dros VIIIX saukuneebSi. Sida qarTlze Tu ra Zlieri gavlena hqonda somxeTs VIII-X saukuneebSi, amis Sesaxeb mogviTxrobs a. abdalaZe Tavis wignSi ,,amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-X saukuneebSi~2. 2. a. abdalaZe, ,,amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-X s-ebSi, 1988 w. unda vifiqroT, rom qarTlis cxovrebis ,,cxovreba mefeTas~ dReisaTvis cnobili Sesavali dawerilia mose kalankatuacis msgavsad armenizebuli qarTvelis mier somxuri eklesiis mrevlad qceul qarTvelTaTvis (somxuri eklesiis mrevlad iqcnen armenizebuli albanelebic). es redaqcia miuRebeli iyo saqarTvelos samociqulo eklesiisaTvis da is ar gamoiyena qarTuli eklesiis erT-erTma meTaurma arsen berma (iyalToelma) qarTuli eklesiis istoriis mokled aRweris dros. arsebobdnen Tu ara armenizebuli qarTvelebi da hyavda Tu ara somxur eklesias qarTuli mrevli? Cans, es sakiTxi ukve Seswavlili aqvT somex istorikosebs. magaliTad, g. ter mkirtiCiani fiqrobs, rom koriuni (an agaTangelosi) qarTveli iyo. ,,rogorc iv. javaxiSvili wers - g. ter mkirtiCians agaTangelozi da koriuni identur pirebad miaCnda da fiqrobda, rom koriuni - qarTvelTa, anu qarTvel-somexTa episkoposi iyo ... iqneb qarTvelic ki ...~3 3. v. goilaZe, dasax. naSr. gv. 45, SeniSvna 9. Cans, somxur eklesias ukve IV-V saukuneebSi hyolia qarTuli mrevli. VI saukuneSi ki rodesac sparselebma somxuri eklesiis uflebebi uzomod gaafarToves, somxurma eklesiam Tavis gavlenis sferoSi moaqcia qarTuli miwa-wylis erTi nawili, kerZod, qvemo qarTli, romelsac isini ,,gugarqs~ uwodebdnen. albaT, amiT aixsneba is, rom erovnebiT qarTveli episkoposi petre, rogorc epistoleTa wignidan Cans, somxuri eklesiis interesebis damcvels warmoadgens da sarwmunoebiTac monofizitia1. 1. episkoposi anania, jafariZe, ,,saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria~ 1988, t. I. gv. 621-624. ix. epistoleTa wigni z. aleqsiZis redaqciiT. gansakuTrebiT xazgasasmeli faqtia is, rom TviTon episkoposi kirionic, erovnebiT qarTveli, romelic Semdgom qarTuli eklesiis kaTalikosi gaxda, Tavisi episkoposobis dros, somxuri eklesiis ierarqs warmoadgenda da marTavda somxuri eklesiis erTerT yvelaze ufro mniSvnelovan, centralur, airaratis eparqias. SeiZleba aseve sxva magaliTebis moyvanac. yovelive es miuTiTebs imis Sesaxeb, rom somxur eklesias Tavis samwysoSi qarTveli mrevlic hyavda, maT Soris qarTveli ierarqebic, rasac Tavisi asaxva unda hqonoda qarTvel saistorio wyaroebze. Cven amiT vxsniT CvenTvis saintereso wyaros armenofilur tendenciebs. a. abdalaZis TvalsazrisiT, armenofiluri tendenciebi Tavidanve iyo ,,qarTlis cxovrebaSi~ da isini leontiseulni arian. a. abdalaZis Tanaxmad, ,,qarTlis cxovreba~ Sedgenili yofila saqarTvelos samefo karis Tvalyuris devnebiT2. 2. a. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-X s-Si 1988, gv. 105. TiTqos, leonti mroveli saqarTvelos samefo karis mxardaWeriT daupirispirda saqarTvelos sasuliero da saero wreebSi damkvidrebul somxebisadmi uaryofiT damokidebulebas3. 3. iqve, gv. 21

127. ,,leontis unda emtkicebina imis sruliad sawinaaRmdego ram, rac Sesisxlxorcebuli hqonda imdroindel qarTul sazogadoebas~ 4. 4. a. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-X s-Si, 1988, gv. 127. armenofiluri tendenciebis SetaniT leonti fiqrobda xeli Seewyo ,,somxeTis saqarTvelosadmi SemoerTebis uaRresad didmniSvnelovani saqmisaTvis~5. 5. iqve, gv. 127. a. abdalaZis azriT, leonti mroveli Zveli somxeTis Zlierebaze, mis did warsulze, somxuri enis gansakuTrebul rolze saubriT cdilobs qarTvelebs Caagonos, rom ,,SesaZlebelia somxebis naTesavebad, Zmebad miReba~6. 6. das. naSr. gv. 128. aseTi Tvalszrisi Cveni azriT ver xsnis sakiTxs ,,qarTlis cxovrebis~ armenofiluri tendenciebis Sesaxeb. a. abdalaZe ganagrZobs: ,,rogorc etyoba, saqarTvelos samefo karma (kerZod, saqarTvelosTan somxeTis SeerTebis mosurne, erovnebiT somexma, saqarTvelos saxelovanma dedofalma mariamma) leonti mrovels daavala iseTi matianis Sedgena, romelSic warmoCenili iqneboda warsulSi qarTvel - somexTa TanamSromloba, maTi erToblivi moqmedeba saerTo mtris winaaRmdeg~1. 1. a. abdalaZe, das. naS. gv. 130. aseTi matianis Sesadgenad leontis ,,qarTuli masalebi ver moupovebia~2 2. iqve, gv. 130. da ,,uxvad gamouyenebia tendenciuri somxuri masalebi, gansakuTrebiT somxuri Tqmulebebi, legendebi~3. 3. iqve, gv. 129. am somxuri masalebis mosaZieblad leontis Sors wasvla ar dasWirvebia isini, iqve, Tavissave provinciaSi mouZebnia, radganac ,,saqarTvelo - somxeTis urTierTobis Sesaxeb arsebuli Tqmulebebi ase Tu ise, ama Tu im zomiT qarTlSic, kerZod, Sida qarTlSic unda gavrcelebuliyo~4. 4. iqve, gv. 131. ,,etyoba saqarTveloSi, garkveul wreebSi mainc leonti mrovelis ,,armenofiluri~ koncefcia ar moswonebiaT da gaulaSqriaT kidec mis winaaRmdeg, am mxriv sayuradReboa XII s-is pirveli naxevris moRvawis, arsen beris gamoxmaureba leontis ,,armenofilur~ Tvalsazrisze, rac arseniseul, ,,cxovrebai ninoisi~-Si naTlad, aSkarad SeimCneva. s. janaSias Tanaxmad, arsen beri, friad saintereso mweralia. mas sapatio adgili unda miekuTvnos Sua saukuneTa qarTuli sazogadoebrivi azrovnebis istoriaSi. qarTvelTa, maTi enis da mefeebis warmomavlobis sakiTxebis arseniseuli gaazrebis Sedegad ,,Zireulad uaryofili iqna leontiseuli konstruqcia dinastiaTa cvlis Sesaxeb qarTlSi, ... ramdenadac kategoriulad, amdenadve samarTlianad ukuagdo fsevdo-arsenim (s. janaSia am saxelwodebiT ixsenebs arsen bers) leontis ususuri debulebac qarTuli enis warmoSobis Sesaxeb~5. 5. s. janaSia, ,,fsevdo-arseni~ ssrk mecn. akademiis saq. filialis moambe, t. I, N6. 1940, gv. 480481. miuxedavad imisa, rom qarTuli sazogadoebriobisaTvis leonti mrovelis ,,armenofiluri~ koncefcia miuRebeli yofila, saqarTvelos samefo karma mainc Seitana igi qarTvelTa ,,wminda wignSi~ qarTlis cxovrebaSi~6 6. a. abdalaZe, dasax. naSr. gv. 133. - wers a. abdalaZe. Cven am sakiTxTan dakavSirebiT, rogorc aRiniSna, gvaqvs mosazreba, rom SesaZlebelia arc XI da arc XII saukuneSi qarTlis cxovrebis SesavalSi (igulisxmeba qalkedonuri varianti) ar arsebobda armenofiluri tendenciebi, isini iq Semdgom iqna Setanilqi. am mosazrebis gamoTqmis uflebas iZleva zemoT xsenebuli arseni beris Tvalsazrisis ganxilva. manamde ki unda iTqvas Semdegi, rogorc cnobilia, ,,qarTlis cxovrebis~ uZvelesi teqsti, romelic Cvenamdea moRweuli, ar miekuTvneba leonti mrovelis xanas (XI s.) da sakmaod gvian periods ganekuTvneba. uZvelesi maTgan e.w. ,,anaseuli nusza~ XV saukunisaa. ,,WalaSviliseuli~ XVI saukunisa, ,,mariamiseuli nusxa~ 1633-1646 wlebs ganekuTvneba1. 1. ,,qarTlis cxovreba~ s. yauxCiSvilis gamocema, 1955, gv. 56. sxvebi XVIII-XIX ss. ganekuTvnebian. gamonaklisia ,,qarTlis cxovrebis~ 22

Zveli somxuri Targmani 1279-1311 wlebis. rogorc cnobilia, armenofiluri tendenciebiT ara mTeli qarTlis cxovrebaa gaJRenTili, aramed misi mxolod Sesavali nawili, kerZod, ,,cxovreba qarTvelTa mefeTa~. uZvelesi xelnaweri anaseuli XV saukunisa naklulia, aklia wina furclebi da teqsti iwyeba mecxre mefe arSak II-is cxovrebis bolo nawilidan 2. 2. ix. iqve gv. 35. SeniSvna 1. aRsaniSnavia, rom s. kakabaZe, n. SoSiaSvili, r. patariZe e.w. anaseul q.c.-s XVI s. miwuruliTa da XVII s. damdegiT aTariReben paleografiulad da WvirniSnebis mixedviT. s. yauxCiSvili wers: ,,aqedan iwyeba teqsti ana dedofliseul () nusxaSi~. ase rom, Cven XV saukunis nusxiT ar SegviZlia vTqvaT, iyo Tu ara am da wina saukuneebSi mZafri armenofiluri tendenciebi qarTlis cxovrebis SesavalSi. kidev ufro naklulia XVI s. WalaSviliseuli nusxa. aq teqsti iwyeba mefe mirianis cxovrebidan3, 3. ,,qarTlis cxovreba~ s. yauxCiSvilis gamocema, 1955, gv. 61. kerZod ,,Semosvla sparsTa qarTls~. aqedan iwyeba WalaSviliseuli nusxis Zveli nawili. WalaSviliseuli nusxiT SeuZlebelia gansazRvra imisa, Seicavda Tu ara qarTlis cxovrebis Sesavali mZafri armenofilur tendenciebs. iv. javaxiSvili roca ganixilavs leontis mtkicebas - ,,somexTa da qarTvelTa, ranTa da movanakelTa, herTa da lekTa, kavkasianTa da megrelTa erTi iyo mama~ wers: ,,am SemTxvevaSi, mgonia, zemo CamoTvlil erTa erT Teslovani STamomavlobisa da Zmobis azri ufro politikuri megobrobisa da erTobis ganmtkicebis surviliTa da mosazrebiT unda iyos Setanili~1. 1. iv. javaxiSvili, t. VIII, gv. 179. a. abdalaZesac aRniSnuli mosazreba politikur niadagze aRmocenebulad, saxelmwifos mTlianobis gansamtkicebel RonisZiebad miaCnia. saqarTvelos saxelmwifo XI saukuneSi Seiqmna ,,afxazTa~ da ,,qarTvelTa~ samefoebis gaerTianebiT. Semdgom mas Seemata sxva ,,samefoebic~. XI saukuneSi saqarTvelos xelmwifes ZiriTadad ,,afxazTa da qarTvelTa mefe~ ewodeboda. ,,afxazTa~ qveS igulisxmeboda mTeli dasavleT saqarTvelos mosaxleoba. amitom, cxadia, vinc saqarTvelos saxelmwifos simtkiceze da mTlianobaze fiqrobda, gverds ver auvlida mTeli saxelmwifos naxevar nawilSi ,,afxazTa samefoSi~ mcxovreb mosaxleobas, anu aseTi mwerali ,,afxazebs~ CamoTvlil xalxTa rigSi Tu pirvelad ar daasaxelebda, ar unda gamoetovebina mainc, Cven imis Tqma gvsurs, rom roca ,,leonti~ kavkasiis erebis erT STamomavlobas aRwers, ar axsenebs afxazebs, afxazebi ki, rogorc aRiniSna, ewodeboda dasavleT saqarTvelos mosaxleobas, anu ,,afxazTa samefoSi~ mcxovreb xalxs, kerZod, qarTvelTa sxvadasxva dasavlur qarTul tomebs margveTelebs, egriselebs, gurulebs, svanebs, sakuTriv afxazebs da sxvebs, maTi ar moxseneba ,,samefo karis dakveTiT~ eris erTianobis ganmtkicebisaTvis Seqmnil TxzulebaSi gamoiwvevda sapirispiro Sedegs, xels ar Seuwyobda qveynis gaerTianebas. iv. javaxiSvili wers leontis Sesaxeb, rom mas ,,araferi aqvs naTqvami afxazebsa da svanebzec~2. 2. iv. javaxiSvili, t. VIII, gv. 181. maSin roca qarTlosis Zmebad asaxelebs lekebis, somxebis, movakanelebis da ranelebis eTnarqebs. saqarTvelos gaerTianebis wlebSi nuTu lekebis eTnarqis xsenebas ufro meti mniSvneloba hqonda, vidre dasavleT saqarTvelos mosaxleobaSi iseT madominirebeli tomebisas, rogorebic iyvnen svanebi da imdroindeli afxazebi? vfiqrob aRniSnuli faqti, rom leonti tomTa eTnarqebs Soris XI s-Si ar axsenebs sityva ,,afxazs~, maSin roca ucxoelebi mTel saqarTvelos zogjer 23

,,afxazeTs~ uwodebdnen, gvafiqrebinebs, rom aRniSnuli Sesavali arc ,,samefo karis SekveTiT dauweriaT~, da, albaT, arc XI saukuneSi Sesula igi qarTlis cxovrebaSi (ar ekuTvnoda XI s. avtors). cnobilia, rom qarTlis cxovrebaSi aris CanarTi - ,,arCilis wameba da mefeTa cxovreba da ninos mier qarTlis moqceva leonti mrovelman aRwera~. amis gamo igi miiCneva ara redaqtorad, aramed avtorad. ivane javaxiSvilis gamokvleuli aqvs, rom ,,leontim~ ninos mier qarTlis moqceva ki ar dawera, aramed ,,Satberdiseuli wmida ninos cxovrebisagan isesxa~1. 1. iv. javaxiSvili, Txzulebani VIII, ,,istoriis mizani wyaroebi da meTodebi winaT da axla~, 1977, gv. 178. ,,saqarTvelos gaqristianebis istoria leonti mrovels amoRebuli aqvs TiTqmis sityva sityviT moqcevai qarTlisaiTgan da Satberdiseul wmida ninos cxovrebiTgan~2. iqve, gv. 187. ,,leonti mrovelis mier dawerili qarTlis moqceva da wmida ninos cxovreba TiTqmis sityva-sityviT gameorebaa Satberdiseuli wmida ninos cxovrebisa, arc erTi im naklTagani, romelic imasa aqvs, leonti mrovels TaviTgan ar aucilebelia. Tavisi Sromis am nawilSi leontim veraviTari Tavisebureba da unari ver gamoiCina3. 3. iqve, gv. 188. ratom? imitom, rom leonti aris ara avtori, aramed redaqtori am nawilisa, amitom igi ,,Tavidan ver icilebs vercerT nakls, romelic aqvs mis dedans~, ver iCens ,,veraviTar Taviseburebasa da unars~, anu, ase vTqvaT leonti ubralod pativiscemiT epyroboda dedans. mis mizans ar Seadgenda misi Secvla an gadakeTeba. igi redaqtoria (rac kargad Cans ivane javaxiSvilis zemoT moyvanili dakvirvebiT). Cven amJamad saSualeba gvaqvs SevafasoT leontis Sroma, rac warmoadgens gamonaklis SemTxvevas, radganac xelTa gvaqvs qarTvelTa gaqristianebis Sesaxeb sxva wyaro, romelsac vadarebT leontis Sromas. am SedarebiT vrwmundebiT, rom leonti aris am nawilis ara avtori, rogorc aRiniSna, aramed redaqtori (gamomcemeli). ,,qarTlis cxovrebis~ sul sami nakveTi: 1. arCilis wameba, 2. mefeTa cxovreba da 3. ninos mier qarTlis moqceva miaCnda ivane javaxiSvils leontis Sromad, aqedan, rogorc aRiniSna, leonti erT-erTis (ninos mier qarTlis moqcevis) redaqtoria da ara avtori. es SemTxveva gvaZlevs uflebas daisvas kiTxva: iqneb sxva nakveTebis avtoric ar iyo leonti, aramed redaqtori? arsebobda Tu ara leontimde ,,mefeTa cxovreba~? ivane javaxiSvili wers: ,,yuradRebis Rirsia, rom wminda ninos cxovrebis gadamkeTebeli arseni kaTalikozi am Txzulebas ,,cxovrebas~ ki ar eZaxis, aramed ,,hambavi mefeTas~1. 1. iv. javaxiSvilis das. naSr. gv. 177. es iZleva marTalia sust, magram mainc sababs eWvisa, rom leontimde da mis Semdegac XII s-mde mainc (e.i. arsenamde) jer kidev arsebobda damoukidebeli saistorio wyaro romelsac ,,hambavi mefeTa~ ewodeboda, romelic leontim Seitana Tavis krebulSi 2. 2. iqve, gv. 307. leonti arc ,,wameba arCilisa~ avtori unda iyos, rogorc amas, TiTqosda miuTiTebs kidec ,,qarTlis cxovreba~. marTalia, ,,ese arCilis wameba da mefeTa cxovreba da ninos mier qarTlis moqceva leonti mrovelman aRwera~3. 3. ,,qarTlis cxovreba~, I, gv. 244. magram man (e.i. Cans leonti mrovelma) - ,,wigni ese wamebisa misisa ipova esred sul mcired aRwerili, romeli JamTa SlilobiTa jerisaebr veravis aRewera~4. 4. ,,qarTlis cxovreba~, I, gv. 248. qarTlis cxovrebaSi Txzulebas ,,wameba wmidisa da didebulisa mowamisa arCilisi, romelic iyo mefe qarTlisa~, win (dasawyisSi) da ukan (dasasrulSi) miwerili aqvs zemoT moyvanili ori winadadeba: 1. ,,ese arCilis wameba ... leonti mrovelman aRwera~ da 2. ,,wigni ese wamebisa misisa ipova esred sul mcired aRwerili...~. 24

orive es winadadeba ekuTvnis ,,wmida arCilis wamebas~ da uSualod exeban am Txzulebas. swored maTSi ipoveba saxeli leonti mrovelisa. amitomac es saxeli (leonti mroveli), albaT, SeiZleba mxolod arCilis wamebas davukavSiroT. am ,,wamebis~ CarTvamde, rogorc Cans, ,,qarTlis cxovrebis~ mTeli didi monakveTi (,,mefeTa cxovreba~) bolovdeboda cnobili winadadebiT - ,,xolo wigni ese qarTvelTa cxovrebisa vidre vaxtangisamde aRiwereboda JamiTi Jamad, xolo vaxtang mefisiTgan vidre aqamomde aRwera juanSer juanSerianman, Zmiswulis qmarman wmidisa arCilisaman, naTesavman revisman, mirianis Zisman. mieriTgan SemdgomTa momavalTa naTesavTa aRweron viTarca ixilon da winamdebare man Jamman uwyebad mosces gonebas maTsa RvTiv gabrZnobilsa~1. 1. ,,qarTlis cxovreba~, I, gv. 248. am winadadebiT rom mTavrdeboda ,,qarTlis cxovrebis~ ,,mefeTa cxovreba~, Cans, misi somxuri Targmanidanac, romelic icnobs ,,juanbers~, magram ar icnobs leontis, safiqrebelia rom aRniSnul, ukve arsebul TxzulebaSi ar iyo moTxrobili ambavi arCil mefisa. es ambavi damoukidebeli Txzulebis saxiT ,,ipova sul mcired aRwerili~ leonti mrovelma da CarTo ,,mefeTa cxovrebaSi~, rac aRniSnulia kidec am CanarTis Tavsa da boloSi. T. Jordanias azriT, leonti iyo gadamweri im saeklesio matianisa, ,,romlisaganac arCilis wameba qarTlis cxovrebaSi SeutaniaT Semdeg droSi~2. 2. T. Jordania, ,,qronikebi~ I, gv. 36. ivane javaxiSvili ar eTanxmeba aseT Tvalsazriss, magram eTanxmeboda T. JorJanias, rom ,,Tavdapirvelad qarTlis cxovreba ueWvelia marto leonti mrovelis da juanSeris nawarmoebebs Seicavda da iq wydeboda, sadac axla ana da mariam dedofalTa cnobili anderZia~ 3. 3. iv. javaxiSvili, das. naSr. gv. 306. Zvelad, rogorc es c. kaxabriSvilis gamokvlevidan Cans, avtors uwodebdnen ,,mTqmels~ da ara ,,aRmwers~ an ,,mwerals~. ,,aRwera~, ,,aRmwereli~ ar niSnavda avtoris SemoqmedebiT Sromas, aramed gadaweras. Semoqmedebas - ,,Tqmas~, ,,Semoqmeds~ ki ,,mTqmels~ uwodebdnen. e.i. rogorc Cans, ,,aRmweri~ gadamwers ewodeba, xolo avtors ki ,,mTqmeli~4. 4. ix. c. kaxabriSvili, ,,mesx meleqseze Tqmuli~ mravalTavi, 1983 w. N10, gv. 186-187. ivane javaxiSvilis azriT, qarTlis cxovrebis ,,krebuli mainc XI s. meore naxevris karga xnis Semdeg unda iyos Sedgenili~5, 5. iv. javaxiSvili, das. naSr. gv. 308. magram ,,danamdvilebiT viciT, rom am krebuls XIII s-Si marTlac ukve ,,qarTlis cxovreba~ erqva. stefanos orbelians Tavis TxzulebaSi moxsenebuli aqvs qarTvelTa matianeTa wigni, romelsac qarTlis cxovrebas uwodebeno~6. 6. iqve, gv. 311. saukuneTa manZilze qarTlis cxovrebis SevsebaSesworeba SesaZlebeli iyo da SeiZleboda masSi am gziT gaCeniliyo tendenciebi, vTqvaT, e.w. ,,armenofiluri~. iv. javaxiSvilic aRniSnavs, rom qarTlis cxovrebis zogierT mniSvnelovan xelnawerSi swored ,,armenofiluri~ tendenciebis mqone Sesavali ara dedniseul, aramed Camatebul furclebzea naweri. magaliTad, erT xelnawerTan dakavSirebiT igi aRniSnavs: ,,gansakuTrebuli yuradRebis Rirsi is garemoeba aris, rom qarTlis cxovrebis Sesavali, winasityvaoba da dasawyisi, romelnic sxvanair qaRaldze aris naweri, amgvarisve wvrili da uSno xeliT aris dawerili, rogoriTac Camatebuli adgilebia 1. 1. iv. javaxiSvili, das. naSr. gv. 312. asevea zog sxva xelnawerSic. unda vifiqroT, rom saukuneebis manZilze qarTlis cxovrebaSi ara marto raimes Semateba, aramed misTvis Sesavlisa da winasityvaobis dawera, Secvla Tu redaqtirebac iyo SesaZlebeli. 25

msgavsi movlena yvelaze ukeT axsna giorgi mcirem. igi qarTuli werilobiTi Txzulebebis Semryvnelad miiCnevda ara qarTvel, aramed somex saeklesio moRvaweebs. giorgi mcires ganmarteba Zalze yuradsaRebia da misi daxmarebiT (am ganmartebis moSveliebiT) Cven SegviZlia avxsnaT mravali iseTi movlena, romelic dResac kvleva-Ziebis sagania da ganumartavia. Rirsi mama giorgi werda XI saukuneSi: - ,,daRacaTu pirveliTganve gvqondes werilnica da sarwmunoebai WeSmariti da marTali, garna qveyanai Cveni Sors iyo qveyanisagan saberZneTisa da viTarca Teslni arawmindani Soris Cvensa daTesil iyvnes borotni igi Teslni somexTani, gularZnilni da manqanani da amis mier friad gvevneboda, rameTu naTesavi Cveni wrfeli iyo da umanko, xolo igini reca mizeziTa wesierebisaiTa, reca cdunebad gvazmnobdes, da romelnime wignnica gvqondes maTgan Targmnili~2. 2. giorgi mcire, cxovrebai da moqalaqeobai wmidisa da netarisa mamisa, Cvenisa giorgi mTawmindelisa, Zveli qarTuli geografiuli literaturis Zeglebi, II, 1967, gv. 123. cxadi suraTia. XI s-mde qarTulad ara mxolod iTargmneboda (somxuri enidan) wignebi, aramed qarTuli Txzulebani redaqtirdeboda kidec somexTa mier TavianTi interesebis Sesabamisad. maT gauryvniaT qarTuli Txzulebebi, swored amiTaa gamowveuli giorgi mcires aRSfoTeba, da ara mxolod giorgisa. ise totalurad damaxinjebula da garyvnila qarTuli Txzulebani, rom saWiro gamxdara TviT uflis Careva (es Tvalsazrisi gansakuTrebiT mniSvnelovani da yuradsaRebia). am mizezis (e.i. somexTa mier qarTuli Txzulebebis garyvnis) gamo ufalma RmerTma ,,aRgvidgina axali oqropiri~ wmidai mamai Cveni efTvime, romelmac am somxuri RvarZlisagan (e.i. wignebis ukuRmarTi redaqtirebisagan) ganwminda aramxolod Cveni wmida werili, aramed saeklesio wesebi da kanonebic. ai sruli teqsti, romelic Tan ebmis zemoTmoyvanil giorgi mcires winadadebas: ,,amiT ese viTarTa mizezTaTvis moxedna mowyaleman RmerTman naTesavsa Cvensa da aRgvidgina axali oqropiri wmidai mamai Cveni efTvime da viTarca meaTcameteman mociqulma qveyanai Cveni zemoTxsenebulTa RvarZlTagan sruliad ganwminda mravlad TargmanebiTa wmidaTa werilTaiTa, viTarca dasabamsave sityvisa Cvenisa vTqviT, da wesni da kanonni eklesiisani damamtkicebelni sarwmunoebisa Cvenisani, ese yovelni aRwerilad dagvitevna ... da naTesavsa Cvensa miefinnes~1. 1. giorgi mcire, cxovrebai da moqalaqeobai wmidisa da netarisa mamisa, Cvenisa giorgi mTawmindelisa, Zveli qarTuli agiorgrafiuli literaturis Zeglebi, II, 1967, gv. 124. zemoT ki naxsenebi hqonda somxuri ,,RvarZli~. TviT ufali RmerTis Careva rom gaxda saWiro somexTagan garyvnili qarTuli Txzulebebis gasawmendad, rogorc aRvniSneT, amis Sesaxeb miuTiTebs giorgi mcire, magram mkiTxvelma es umniSvnelovanesi movlena avtoris pirad Tvalsazrisad rom ar CaTvalos, igi iqve uTiTebs Tavis wyaros. amis Sesaxeb ganucxadebia giorgi mTawmindelis moZRvars, qarTuli eklesiis wmidans, giorgi Seyenebuls. kerZod, eqvTime mTawmindelis Semdeg, giorgi mTawmindels Tavisi Tavi ar miaCnda Rirsad zemoaRniSnuli saqmis sakeTeblad (rogorc iTqva eqvTime mTawmindelma ,,qveyanai Cveni amaT zemoxsenebulTa RvarZlTagan sruliad ganwminda~, igulisxmeba somxuri ,,RvarZli~). giorgi mTawmindeli fiqrobda, rom aseT did saqmes ver moereoda, magram igi gaamxeva giorgi Seyenebulma da mas ganucxada am wmida saqmeSi RvTis Sewevnis Sesaxeb: ,,Svilo, romelman wmidai igi sikvdilisagan ixsna da qarTuli enai ganumarta, igive SemZlebel ars Sendaca Sewevnad rameTu mas didad ewyalis da uyvars naTesavi Cveni~1. 1. giorgi mcire, 26

dasax. naSr. gv. 123. moxda udidesi saswauli, gamocxadeba RvTismSoblisa. maSasadame, swored am didi saqmis aRsasruleblad ,,moxeda mowyale RmerTma naTesavsa Cvensa~ imiT, rom momakvdav eqvTimes, misi siymawvilis dros, gamoucxada dedaRvTismSobeli, romelmac ,,wmidai igi sikvdilisagan ixsna~, da agreTve, rac mTavaria, misca unari patara eqvTimes qarTul enaze metyvelebisa, misca Zala da iaraRi im didi saqmis Sesasruleblad, romelsac uZRvna sicocxle. patara eqvTimem qarTuli ena ar icoda da berZnulad laparakobda. RvTismSoblis ,,moxedvis~ Semdeg eqvTime mTawmindeli iqca qarTvelTa Soris yvelaze saukeTeso moqarTuled, romlis bagedanac amis Semdeg qarTuli sityva viTarca wyarod amodioda ,,umetes yovelTa qarTvelTasa~ da gaamdidra qarTlis qveyana ganwmendili sulieri saunjiT2. 2. giorgi mTawmindeli, cxovreba netaris mamisa Cvenisa iovanesi da eqvTimesi Zv. qarT. lit. Zegl. II, gv. 61. giorgi mTawmindelsac, misi moZRvris sityviT, Seeweoda mowyale RmerTi da deda RvTismSobeli am didi saqmis aRsrulebis Jams, e.i. somxuri RvarZlisagan qarTuli wignebis ganwmendisas. mainc ra xarisxiT iyo zemoxsenebuli RvarZlisagan qarTulenovani Txzulebani danagvianebuli, rom ,,amaT eseviTarTa mizezTaTvis~ mowyale RmerTis moxedva da qarTvelTa Soris ,,axali oqropiris~ aRdgena iyo saWiro? qarTvelebs Tavidan (,,pirveliTganve~) gvqonda ,,werilnica da sarwmunoebai WeSmariti da marTali~, magram qarTvelTa Soris saqarTveloSi yofilan somxuri sarwmunoebis (monofizitobis) matarebelni anda erovnebiT somxebi, romelTac ,,reca mizeziTa wesierebisaTa, reca cdunebad gvazmnobdes~. e.i. ukve arsebuli wmida Txzulebanis (werilni) redaqtireba arasworad, TavianTi nebis Sesabamisad, somxuri TvalsazrisiT gaakeTes. maTi neba da Tvalsazrisi ki yofila maTive msgavsi - ,,arawmida~, ,,boroti~, ,,gularZnili~, ,,manqana~, ,,viTarca Teslni arawmindani Soris Cvensa daTesul iyvnes borotni igi Teslni somexTani, gularZnilni da manqanani~. am somxuri (albaT armenofiluri an monofizituri) redaqtirebisagan garyvnili wignebis garda ,,romelime wignnica gvqondes maTgan Targmnili~. somexTagan redaqtirebuli qarTuli Txzulebebi ise didi raodenobisa yofila, rom ,,amis mier friad gvevneboda~. ratom ver SeamCnies qarTvelebma somexTa aseTi moqmedeba? imitom, rom mimdobni iyvnen, wrfelni da umankoni TavianTi Sinagani bunebiT. ,,rameTu naTesavi Cveni wrfeli iyo da umankoi~, amitom ijerebdnen somexTa sityvas. ,,xolo igini reca mizeziTa wasierebisaiTa, reca cdunebad guazmnobdes~. SevadaroT erTmaneTs qarTvelTa erovnuli niSan-Tvisebebi (wes-Cveulebebi), romelTac aRweren ,,eklesiisa Cvenisa moZRvarni~ (e.i. qarTveli sasulieri pirebi) da ,,qarTlis cxovrebis~ armenofili redaqtorebi. ai, rogorebi iyvnen qarTvelebi Zvelad giorgi mcires daxasiaTebiT ,,qarTvelTa eri wrfeli iyo da umanko (naTesavi Cveni wrfeli iyo da umanko). ,,q.c.~-is armenofili redaqtorebis SefasebiT ki Zvelad Tu rogorni iyvnen qarTvelebi - cnobilia. giorgi mTawmindelic swored aseve axasiaTebs qarTvelebs antioqiis patriarqis winaSe, romelsac cudi warmodgena Seuqmnes Cvens xalxze: ,,rad esred ugunurad Segiracxies naTesavi qarTvelTa wrfeli da umanko?~1, 1. giorgi mTawmindeli, cxovreba netaris mamisa Cvenisa iovanesi da eqvTimesi Zv. qarT. lit. Zegl. II, gv. 61. maSasadame, orive wmida mama, anu, rogorc Teimuraz batoniSvili uwodebda, ,,eklesiisa Cvenisa moZRvarni~ giorgi mTawmindeli da giorgi mcire qarTvel ers uwodebs - ,,wrfelsa da umanko naTesavs~. aseve 27

didi siyvaruliT moixseneben marTlmadidebeli moZRvrebi da mamebi qarTvelebs saukuneTa manZilze. amitomac Teimuraz bagrationis mosaxreba, rom Cveni eklesiis moZRvrebi axasiaTebdnen Zvel qarTvelebs cudad, ar unda Seesabamebodes simarTles. aseve iTqmis qarTul enasTan damokidebulebis Sesaxeb. qarTveli marTlmadidebeli moZRvrebi qarTul enas gansakuTrebuli mowiwebiT moixseniebdnen. qarTuli ena, qarTveli xalxi TviTon deda RvTismSoblis mfarvelobis da siyvarulis qveyanaa. ,,ilarion qarTvelis cxovrebaSi~ deda RvTisa ase icavs qarTvelebs: ,,... mravalni damkvidrebad arian mTasa amas maTisa enisa metyuelni ... romelni maT ara Seiwynareben mter Cemda arian, rameTu Cemda moniWebul ars Zisa Cemisa mier naTesavi igi...~ 1. 1. ,,cxovrebai da moqalaqeobai wmidisa da netarisa mamisa Cvenisa ilarion qarTvelisai~ Zveli qarTuli agiorgrafiuli literaturis Zeglebi, II, 1967, gv. 20. erTi saukunis Semdeg deda - RvTisa kvlav gamoecxada qarTvelebs. eqvTime hyveboda - ,,warmomidga vinme didebuli dedofali da mrqua qarTuliTa eniTa ... nu geSinin qarTulad xsnilad ubnobdi~2. 2. giorgi mTawmindeli, cxovreba ioanesi da eqvTimesi, iqve, gv. 61. Cvens eklesiaSi uZveles drosve arsebobda traqtati sadideblad qarTuli enisa ,,qebai da didebai qarTulisa enisai~. romelSic qarTul enas meored mosvlis Jams uflis mier xalxTa gansakiTxvelad dRemde dafarul enas uwodeben. esaa ena, romelsac wmida saxarebaSi ,,lazare hqvian~, yoveli saRmTo ,,saidumlo amas enasa Sina damarxul ars~, rogoria es ena? isaa Semkuli da kurTxeuli saxeliTa uflisaTa~. SevadaroT es Sefaseba qarTlis cxovrebis SesavalSi arsebul qarTuli enis Sefasebas, gansxvaveba aSkaraa. erTia marTlmadidebluri midgoma Cveni eklesiis moZRvrebisa, meore ki aris midgoma, rogorc Cans, monofizit ,,RvarZlis mTesvelTa~. ganvagrZoT qarTul enis mimarT Cveni eklesiis moZRvarTa damokidebulebis Sesaxeb msjeloba. asureli mamebi pativs miageben am enas, romelic maT, rogorc araqarTvelebma, matianis mixedviT ar icodnen, magram rogorc Cans, Seiswavles RvTiuri SemweobiT. amitomac Semogebebul mcxeTel kaTalikoss qarTuli eniT miesalmnen, riTac gaaoces yvelani. bizantielma imperatorma Tavisi ori vaJi aRsazrdelad misca qarTvel moZRvarT TxovniT - ,,wmidano mamano aswavleT wigni da enai Tqveni~3. 3. ilarion qarTvelis cxovreba, iqve, gv. 33. grigol bakurianis Zem savaldebulo wesad daawesa Tavis monasterSi qarTuli enis gamoyeneba4. 4. petriwonis monastris tipikoni, Tavi 36, muxli 3, a. SaniZe, t. IX, 1985, gv. 120. ,,qarTlis cxovrebis~ SesavalSi ki es ena damdablebulia, rogorc ,,qebaiSia~ naTqvami: ,,ese enai ... mdabali da dawunebuli moelis dResa mas meored mosvlisasa~5. 5. ,,qebai da didebai qarTulisa enisai~, Zveli qarTuli literaturis qrestomaTia, I, 1946 w., gv. 416. qarTul enas amdablebdnen da swunobdnen eklesiis moZRvrebi, magram ara Cveni eklesiisa, aramed im eklesiisa, romelsac pretenziebi hqonda, qarTuli eklesia Tavisi gavlenis qveS moeqcia. VI-X saukuneebSi somxur eklesias surda ierarqiulad daeqvemdebarebina qarTuli eklesia. ,,rogorc Cans, somxuri eklesia qarTuli eklesiis daqvemdebarebaze pretenzias acxadebda da aqeTken mimarTul garkveul nabijebsac dgamda ara marto VIII, aramed IX sSic. im xanebSi qarTul eklesias ar SeiZleboda bizantiis mxardaWeris imedi hqonoda da amitom martodmarto unda gamklaveboda somuxri eklesiisa da mis mfarvel arabTa saxelmwifos Semotevebs ...~1. 1. a. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-XI saukuneebSi, 1988, gv. 76. 28

ar unda daviviwyoT isic, rom somxeTis saxelmwifos uzenaesoba gaaCnda aRmosavleT amierkavkasiis zogierT nawilSi. IX-X saukuneebSi arabebma somexTa mefes ,,qarTvelTa mefis~ titulic uboZes. SeiZleba gadaWarbebulic iyos, magram SesaZloa, aqvs safuZveli zogierTi mecnieris Sesabamis gancxadebas. magaliTad, cnobil istorikos a. alpoiaWianis mixedviT, IX-XI saukuneebSi saqarTvelo somxeTis Semadgenel nawils, mis provincias warmoadgenda. TiTqos saqme iqamdec misula, rom Turme ,,selCukebis asparezze gamosvlis droisaTvis saqarTvelo ukve sanaxevrod gasomxurebuli qveyana iyo~2. 2. a. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-XI saukuneebSi, 1988, gv.242. a. alpoiaWians albaT mxedvelobaSi hqonda ara gaerTianebuli saqarTvelo, aramed misi sakmaod didi nawili - kerZod, qvemo qarTli, sadac (am qarTul kuTxeSi), rogorc cnobilia, Seiqmna taSirZoraketis somxuri samefo, Tbilisis saamiros didi nawili, hereTi, romelic X s-mde monofizituri ~gasomxebisaken~ midrekili qveyana iyo; tao-klarjeTi, romelic VI-VII saukuneebSi somxeTis eklesiur da politikur sferoSi Sedioda; Sida qarTli, romelic aseve IX-X saukuneebSi nawilobriv somxeTis politikuri gavlenis interess warmoadgenda. aRsaniSnavia, rom bizantiis eklesiac ki TiTqosda aRiarebda kidec somxuri eklesiis gavlenis gazrdas qarTul miwa-wyalze. konstantinepolis patriarqi nikoloz mistikosi safiqrebelia, rom cnobda somxuri eklesiis uzenaesobas amierkavkasiis xalxebze. misma winamorbedma patriarqma fotiosma es werilobiT daudastura somxuri eklesiis meTaurebs. kerZod ,,igi cnobs somxuri eklesiis samociqulo uflebebs, mis uzenaesobas CrdiloeTis yvela xalxze~1. 1. a. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-XI saukuneebSi, 1988, gv. 82. e.i. qarTvelebzec. aseve nikoloz mistikosmac werilobiT daudastura somxuri eklesiis meTaurs bizantiis amgvari damokidebuleba, rom somxur eklesias ufleba aqvs qarTulze, qarTvel xalxze. es epistole ,,mTlianad nayalbevi ar unda iyos~2. 2. iqve, gv. 82. VIII-X saukuneebSi aRmosavleT saqarTveloSi arabTa batonobis dros, arabebic cnobdnen somxuri eklesiis uzenaesobas albanur eklesiaze (rogorc amas m. kalankatuaci gvauwyebs) da somxeTis mosazRvre qarTvel samefo samTavroebze. arabTa da somxur eklesias Soris iseTi guliTadi urTierToba iyo, rom Seqmnilia Sesabamisi Tqmulebac, ,,viTomc TviT islamis fuZemdebels winaswarmetyvel muhameds daudvia xelSekruleba somxebTan, romliTac rwmenis Tavisufleba miuniWebia maTTvis, amasTanave mRvdlebi, aznaurebi da mxedrebic gauTavisuflebia gadasaxadebisagan. arabebTan zavis dasamyareblad wasul somexTa zemoxsenebul kaTalikoss sahak III-s, TiTqos xelT hqonia aRniSnuli xelSekruleba~3. 3. a. abdalaZe, dasax. naSr. gv. 100. arabTa mfarvelobiT somxuri eklesia gaZlierda da amierkavkasiis sxvadasxva tomi da xalxi Tavisi gavlenis sferoSi moaqcia. swored amitom, Cans, bizantiuri eklesia aRiarebda am ukve momxdar faqts Tu miswrafebas somxuri eklesiisa. yovelive amis Sedegi iyo swrafva somxuri eklesiisa, qarTveli xalxi gadaeqcia Tavis mrevlad. somxuri eklesiis am swrafvas win aRudgnen qarTveli saeklesio moRvaweebi, romelTac Sesabamisi Sefasebac misces am eklesiur mtaceblobas. rogorc cnobilia, asureTi iyo sxva mezobeli erebis sastikad mCagvreli saxelmwifo, misi dedaqalaqi ninevia ucxo erTa damonebis simbolod miiCneoda. zamoaRniSnulis gamo qarTvelma saeklesio moRvaweebma somxuri eklesiis centri dvini Seadares ninevias4. 4. wamebai wmidisa mowamisa gobronisi, Zveli qarTuli literaturis qrestomaTia, I, 1946, gv. 80. romlis survili iyo 29

mezobeli xalxebis damorCileba da damoneba. maSasadame, qarTveli moRvaweni qarTul enasa da qarTvel xalxs didad afasebdnen da aqebdnan 1. 1. frangi mecnieris n-n bernadet marten pisaris kvlevis Tanaxmad ukve X saukunisaTvis qarTul eklesiaSi damkvidrebuli SexedulebiT ,,qarTveli eri imTaviTve arCeulia RmrTis mier, Tavis enaSi WeSmariti rwmenis saunjeebs inaxavs. ix. m. dolaqiZe, axali naSromi ilarion qarTvelis Sesaxeb, mravalTavi X. 1983 w., gv. 256. amitomac ,,qarTlis cxovrebis~ SesavalSi arsebuli qarTvelTa damakninebeli Tvisebebi ar SeiZleba iyos qarTul qalkedonur eklesiis wiaRSi SeTxzuli. igi unda warmoadgendes anarekls sarwmuneobrivi brZolisa or eklesias Soris. ,,qarTlis cxovrebis~ Tavdapirveli Sesavali unda iyos ara ,,cxovreba pirvelTaganTa mamaTa da naTesavTa~, romelic win uZRvis ,,cxovreba qarTvelTa mefisaTas~, aramed ,,moqcevai qarTlisais~ pirveli nawili, romelic cnobilia qronikis saxeliT da romelsac albaT Zvelad ,,ambavi mefeTani~ ewodeboda. am varauds ganamtkicebs is faqti, rom ,,cxovreba qarTvelTa mefeTa da pirvelTaganTa mamaTa da naTesavTa~ Cvenamde moRweulia XVI-XVII saukunis xelnawerebiT, xolo ,,moqcevai qarTlisais~ pirveli nawili (wmida ninos cxovrebasTan erTad) Cvenamde moRweulia X saukunis xelnawerebiT. axlaxanac aRmoCnda, sinas mTaze axali uZvelesi xelnaweri. sworia giorgi meliqiSvili, roca ,,moqceva qarTlisais~ qarTlis cxovrebis Tavdapirvel variants uwodebs. rodis iqna redaqtirebuli armenofilebis mier ,,moqcevai qarTlisais~ ,,ambavi mefeTani~ (romelsac redaqtirebis Semdeg ,,mefeTa cxovreba~ ewodeba)? cnobilia, rom am redaqciaSi moipoveba cnoba, romlis Tanaxmad, qarTuli mwignobroba Seqmna mefe farnavazma da ara mesrop maStocma. es cnoba imiT aris mniSvnelovani, rom miuxedavad am Txzulebis armenizaciisa, redaqtorebs ar SeucvliaT cnoba farnavazis mier qarTuli mwignobrobis Seqmnis Sesaxeb. qarTuli anbanis mesrop - maStocis mier Seqmnis legenda Camoyalibda mogvianebiT, X-XII saukuneebSi2. 2. ix. epistoleTa wigni z. aleqsiZis Sesavali, gv. 46. amitomac unda vivaraudoT, rom ambavi mefeTani armenofilebis mier redaqtirebuli iqna mesrop - maStocis mier qarTuli anbanis Seqmnis Teoriis Camoyalibebamde, radganac imdenad armenofiluria ,,qarTlis cxovreba~, rom SeuZlebelia aRniSnuli Teoria arsebuliyo da mis redaqtors ar amoegdo iqidan farnavazis mier qarTuli mwignobrobis Seqmnis cnoba. maSasadame, unda vivaraudoT, rom ,,ambavi mefeTani~ armenofilebis mier redaqtirebul iqna X saukunemde. saqarTvelos gaerTianebisa da Zlieri qarTuli saxelmwifos arsebobis dros, XI-XIII saukuneebSi, armenofilur wreebs qarTvelTa augad xseneba ukve aRar SeeZloT. am saukuneebSi, roca qarTveli eri Tavs iwonebda erovnuli kulturis aRorZinebiT, aarsebda ,,sxva aTinasa~ da ,,axal ierusalims~, mecnierebisa da sulieri kulturis msoflio mniSvnelobis kerebs, aRaravis SeeZlo qarTvelTa winaprebisaTvis veluroba da kaciWamioba (gvamis mWameloba) daewamebina. amitomac am dros warmoudgenelia, SeTxzuliyo ,,qarTlis cxovrebis~ qarTvelT damamcirebeli pasaJebi. ufro metic, cnobilia, dawyebuli XI saukunidan TiTqmis xelaxla ,,iTargmna~ yvela is qarTuli saeklesio wigni, romelic odesRac somxuridan Targmnili anda redaqtirebuli iyo. somxuri eklesia da somxeTic ki ukve TviTve gaxda augad saxsenebeli qarTvelTa mier. magaliTad, giorgi mTawmindeli somxur sarwmunoebas dascinoda bizantiis imperatoris winaSe1, 1. ,,borotsa sarwmunoebasa saxelica nu edebin~ ambobda igi, Zegl. II, 1967, gv. 180. xolo 30

ruis-urbnisis Zeglisweram somexTa saxelmwifos dangrevis mizezad somexTa sodomuri codvebi miiCnia2. 2. didi sjulis kanoni, 1975, gv. 555. XI-XIII saukuneebSi saqarTveloSi miuRebeli iyo yovelgvari armenofiluri Tvalsazrisi3. 3. arsen beri iyo eqvTime da giorgi mTawmindelebis Rvawlis gamgrZelebeli, es imiTac Cans, rom arsenma Targmna andria kritelis ,,didi kanoni~, romelic jer eqvTimes, xolo Semdeg giorgis uTargmnia. l. kvirikaSvili, bizantieli himnografebi ZvelqarTuli TTvenebSi, 1987, gv.9. am dros ,,qarTlis cxovrebis CvenTvis cnobili armenofiluri Txzulebis dawera albaT SeuZlebelia. episkoposi leonti mroveli SeuZlebelia iyos avtori ,,cxovreba mefeTasi~, romlis armenofiluri ganwyobileba miuRebeli iyo qarTuli eklesiisaTvis. ,,qarTlis cxovrebis~ ukve arsebulma armenofilurma redaqciam, Cans, Tavi Seafara somxeTs. is Targmnes kidec somxurad. am dros (XII-XII ss.) somxeTSi TavSefarebuli es redaqcia saqarTveloSi aravis sWirdeboda (Tumca unda iTqvas isic, rom ,,somxeTis~ qveS Cven SeiZleba vigulisxmoT qarTvelTa qveynebis is nawilic, romelic somxuri eklesiisa an somxuri saxelmwifos gavlenis sferoebSi Sedionen VI-X saukuneebSi da Semdeg). qalkedonturi redaqcia ,,qarTlis cxovrebisa~, SesaZlia, daikarga monRolTaTarTa (da Semdgom sxva dampyroblebis) SemosevaTa dros, samagierod ki gadarCa am wignis armenofiluri redaqcia. ,,saqarTvelos saxelmwifos daSladasustebisa (XV s.) da saqarTvelos grigorianuli eklesiis gavlenas aRorZinebis Semdeg, rogorc aRniSnuli iyo sparseTi da osmaleTi XVI-XVIII saukuneebSi ebrZodnen qarTul marTlmadideblur eklesias. qarTuli mrevli mesxeTSi osmalebma daumorCiles konstantinopolis berZnul da somxur sapatriarqoebs~1. 1. S. lomsaZe, gviani Sua saukuneebis saqarTvelos istoriidan, 1979, gv. 21. osmalebis mier qarTlis dapyrobis dros aq somxuri eklesiis gavlena Zlier gaizarda. sparseTic XVI saukunis Semdeg aseve didi TavaziT ekideboda somxeTis grigorianul eklesias. somxebs uSenebdnen eklesiebs da qalaqebs (mag. julfaSi), misces yovelgvari SeRavaTebi da daxmareba. somxebi moqalaqeobrivad sparselebs gauTanabres, amave dros ki qarTul eklesiis mrevls atyvevebdnen, sparseTis siRrmeebSi asaxlebdnen 2. 2. ep. a. jafariZe, qarTuli eklesia XVII saukuneebSi, saq. eklesiis kalendari, 1994, gv. 148. sparseTis politika saqarTveloSi iTvaliswinebda somexTa yovelgvar SeRavaTs. aseT situaciaSi saqarTveloSi XVI-XVIII ss-Si kvlav gaCnda somxuri eklesiis qarTveli mrevli. gansakuTrebiT bevri qarTveli grigoriani cxovrobda Sida da qvemo qarTlSi, kaxeTsa da mesxeTSi 3, 3. g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxebis urTierToba 1982, gv. 315. saqarTveloSi somxuri sarwmunoebis qarTvelTa mravalricxovani koleqtivebic arsebobda. ,,faqtebi aSkarad metyvelebn somxebis did xvedriT wonaze im droindel saqarTvelos saxelmwifoebriv da sazogadoebriv cxovrebaSi. isini axerxeben xeli SeuSalon saqarTvelos mesveurebs TavianTi politikuri miznebisadmi swrafvaSi da rig SemTxvevaSi qarTvel mefe mTavrebsa Tu mosaxleobas Tavze axveven TavianT nebas~.1. 1. r. baramiZe, ,,literaturuli etiudebi, 1988, gv. 46. albaT, am periodSi, saqarTveloSi qarTuli grigorianuli mrevlis gaCenis dros, maTi armenizaciis daCqarebis mizniT moZebnili iqna da xelaxla gamoCnda ,,qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqcia. rostom mefe, romelic sparseTis warmomadgeneli iyo saqarTveloSi, yovel Rones xmarobda sparsuli politikis gatarebisaTvis. sparsuli politika ki yovelmxriv xels uwyobda somxur eklesias, somex vaWar-xelosan amqarTa 31

gaZlierebas mTel sparseTSi da, maT Soris, saqarTveloSic. rostomi prosomxuri orientaciisa iyo, sparseTis interesebidan gamomdinare2. 2. ep. anania jafariZe ,,qarTveli eklesia XVII saukuneSi~, ,,saqarTvelos eklesiis kalendari~, 1994, gv. 180-182. Cans, amitomac rostomis samefo karze yuradReba miaqcies ,,qarTlis cxovrebis~ armenofilur redaqcias. am droisaTvis, Cans, ukve dakarguli yofila ,,qarTlis cxovrebis~ ,,Cveulebrivi~ redaqcia, armenofiluri redaqcia ukve misaRebi iyo qarTveli marTlmadideblebisaTvis (radganac maTi samSoblos istoriis amsaxveli ukeTesi Txzuleba albaT ukve aRar arsebobda), maT Soris SesaZloa mariam dedoflisTvisac, romelmac misi gadaweris SekveTa misca3. 3. mariamiseul nusxaSi gadamweri sumbar daviTis Zisa da JamTaaRmwerlis TxzulebaSi q.c. krebuls, Cans zemoaRniSnuli mizezis gamo ,,wmida wignebad~ ixseniebs (ix. q.c. I, gv. 372, II, gv. 222). iv. javaxiSvili farsadan gorgijaniZis ,,istoriis~ ganxilvisas wers, rom TviT ganaTlebul qarTvelebsac ki im dros erovnuli istoriis Sesaxeb Zalze mciredi warmodgena hqondaT da ,,qarTlis cxovreba~ arc ki enaxaT. farsadan gorgijaniZe rostom mefis karze iyo aRzrdili ,,rostom mefem viTac Svili gamzarda da didi wyaloba dammarTa~4. 4. iv. javaxiSvili, t. VIII, 1977, gv. 284. ,,swored ganmacvifrebeli da daujerebeli ramaa, rom saistorio cnobebi imdroindel saqarTvelos ganaTlebul wreebs, romelTa jgufs ueWvelia ekuTvnoda rostom mefis maxlobeli kaci, istorikosi farsadan gorgijaniZe, saqarTvelos istoria ase maxinjaT hqoniaT dazepirebuli ... vaxtang gorgasali mirian mefis Svili iyoo. es SemTxveviTi Secdoma ar aris, avtori srulebiT darwmunebuli yofila, rom mirian mefe vaxtang gorgasalis mama iyo, Tu aseTs maRalxarisxovans da mefis maxlobel moxeles da istorikoss, rogoric iyo farsadan gorgijaniZe, ase domxaliviTa hqonda areuli samSoblo qveynis warsuli da Tavgadasavali, ase zRaprulad hqonda warmodgenili da qarTuli saukeTeso wyaroebi, aramc Tu wakiTxuli, TvaliTac ki nanaxi ar hqonia, maS danarCens xalxs, Cveulebrivs, SuaTana SeZlebisa da codnis patrons, raRa warmodgena unda hqonoda? rasakvirvelia araferi...~1. 1. iv. javaxiSvili, t. VIII, 1977, gv. 289-290. swored zemo aRniSnulis gamo ,,qarTlis cxovrebis~ armenofiluri nusxis aRmoCena namdvili zeimi unda yofiliyo im drois qarTvelTaTvis, sayovelTao ucodinarobas erovnuli istoriisas ,,qarTlis cxovreba~ srulebiT avsebda. qarTvel grigorianelebs ki gaaxarebda ,,qarTlis cxovrebis~ armenofiluri tendencia. Cans, armenofilebma kidev erTxel gaakeTes misi redaqtireba is da masSi kidev ufro gaumZlavrebiaT armenofiluri tendenciebi. qarTvel grigorianelebs XVI-XVIII saukuneebSi, Tumca samSoblosa da eris didi siyvaruli hqondaT da TavianT Tavs ,,qarTvelad~ anda ,,saqarTvelos Svilebad~ Tvlidnen, magram isini uyoymanod aRiarebdnen somxuri kulturisa da istoriis upiratesobas. magaliTad, ,,farsadan gorgijaniZe q. goriTgan yofila. Tavis Tavs igi musulmanaT samarTlis wignis ,,jami abasis~ qarTuls TargmanSi qarTvels uwodebs. broses ki hgonia, rom igi somexi unda yofiliyo. SesaZlebelia, miT ufro umetes, rom misi nawarmoebis pirvel nawilSi somxeTis istoriis ambebs sapatio adgili aqvs daTmobili~2. 2. iv. javaxiSvili, das. naSr. gv. 283. marTalia, is gaqarTvelebul somexad miiCneva, magram piriqiT, is grigoriani qarTvelia, anu gasomxebuli qarTveli. mas musulmanobac miuRia3. 3. iv. javaxiSvili, das. naSr. iqve, gv. 284. magram Tavisi suliskveTebiT Cans, rom 32

gasomxebuli qarTvelia. im dros, rogorc n. irbaxi da mravali TviTmxilveli werda, saqarTveloSi yoveldRiurad mravali qarTveli somxdeboda1. 1. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris 1902, gv. 127. ,,yoveldRe Cvenis TvaliT vxedavT, rom mravalni qarTvelni somxdebian~. rogorc maRali, ise dabali wodebis2, 2. m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904. patri ambrobio 1660 wels werda - ,,mravali qarTveli gadadis somxis weszed~, gv. 238. gansakuTrebiT ki somxdebodnen qarTveli yma glexebi (somexi mebatonisa) da tyveobisagan gamoxsnili (somexTa mier) qarTvelebi 3. 3. z. WiWinaZe (SavSeli), qarTveli grigorianebi, 1906, gv. 68. gasomxeba gamoixateboda somxuri eklesiis mrevlad gadaqcevis Sedegad TvalTaxedvis, erovnuli TviTSemecnebis SecvliT4. 4. ev. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, 1918, quTaisi, gv. 145. saqarTveloSi grigorianobas ebrZodnen kaTalikosebi nikoloz amilaxvari, domenti, besarioni, anton I, gv. 145. somxuri eklesiis mrevlad gadaqceuli qarTvelebi kvlavindeburad qarTul enaze laparakobdnen. omagram, rogorc iTqva, somxur sulier kulturas aniWebdnen did upiratesobas. magaliTad, farsadan gorgijaniZe wers saqarTvelos, Tavisi samSoblos istorias, magram armenofiluri tendenciiT. saqarTvelos istoriis pirvel nawitlSi somxeTis istoriis ambebs sapatio adgilqi dauTmo, mTel mis istorias gasdevs somxuri TvalTaxedva. magaliTad, ,,daviT gabatonda somexTa qoronikons ...~, ,,... aqamdisin rom somxobas batonoba uqniaT qarTvelSigan...~, ,,... somexT qordass...~, ,,somexT qoronikoniT~, ,... somexTa cxovreba...~ da sxva msgavsi winadadebebi xSirad gvxvdeba mis istoriaSi5. 5. iv. javaxiSvili, VIII, gv. 287. farsadan gorgijaniZis istoriaSi wina planzea somxeTi da somexTa Tavgadasavali. xazgasma maTi uflebisa. am mxriv Txzuleba Zalze hgavs ,,mefeTa cxovrebis~ armenofilur redaqcias. r. kiknaZe wers f. gorgijaniZis istoriis wyaroebTan dakavSirebiT, rom mas xelT hqonia ,,qarTlis cxovrebis~ mariam dedofliseulis msgavsi nusxa~. es savsebiT bunebrivc aris, Tu gaviTvaliswinebiT, rom Cveni istorikosi rostom mefis gazrdili iyo da samefo karze imyofeboda im dros, roca mariam dedoflis gankargulebiT, ,,qarTlis cxovrebis gadanusxva xdeboda~6. 6. r. kiknaZe, farsadan gorgijaniZis erTi qarTuli wyaros Sesaxeb, saqarTvelos istoriis wyarodmcodneobis sakiTxebi, 1982, gv. 37. aseTi armenofiluri atmosfero yofila rostomis karze ,,qarTlis cxovrebis~ gadanusxvis dros. r. kiknaZis azriT, f. gorgijaniZis Sromis pirveli nawili (mZlavri armenofiluri tendenciebis mqone) dafuZnebulia ara mxolod legendebsa da gadmocemebze, rogorc fiqrobdnen iv. javaxiSvili da sxvebi, aramed mraval literaturul wyaroze, ara mxolod somxursa da sparsulze, aramed qarTulzedac1. 1. . ., . ., . ., , , 1980. macne? istoriis seria #4. 1983. gv.181. Tu qarTul wyaroebze iyo dafuZnebuli f. gorgijaniZis Sromis pirveli nawili, es miuTiTebs am qarTuli wyaroebis armenofilobis Sesaxeb; gviCvenebs, Tu ra Rrmad iyo SeWrili armenofiluri tendenciebi Zvel qarTul wyaroebSi, romelTa mizezebzedac zemoT vwerdiT. swored f. gorgijaniZis msgavsma istorikosebma moiZies ,,q.c.~-is is armenofiluri varianti da kidev ufro gaamZafres igi. ,,qarTlis cxovrebis~ Sesavlis armenofiluri TvalTaxedviT redaqtireba-Sesworeba xdeboda, rogorc VIII-X, ise XVI-XVII saukuneebSi. 33

n. janaSia erTi nakveTis redaqtirebasTan dakavSirebiT werda: ,,amrigad, Tu Tavdapirvelad uwmindurebad qarTvelebi iyvnen miCneulni, bolos gamoirkva, rom aseTebi sxvani yofilan. riT aixsneba es garemoeba? vfiqrobT, rom am SemTxvevaSic gvaqvs ori fena. uZvelesSi, rogorc Cans, uwmindurebad dasaxelebulni iyvnen bunTurqebi, Semdgom ki cdilan, es cnoba qarTvelebze gadaetanaT, magram Zveli viTarebis kvali mainc darCenila. amrigad, rogorc irkveva, is adgilebi, sadac laparakia qarTvelTa uwmindurobaze, pirvandel taqstSi ar yofila da isini gviandel Canawerebs warmoadgenen~2. 2. n. janaSia, ,,cxovreba qarTvelTa mefeTa~-s wyaroebisaTvis, istoriuli wyaroTmcodneobiTi narkvevebi, 1986, gv. 110. n. janaSia iseT redaqciul Seusabamobas amCnevs teqstSi, rom kiTxulobs: ,,Cvens mier zemoaRniSnuli Sinaarsobrivi Seusabamobani da winaaRmdegobani enaTa Sesaxeb arsebuli cnobisa ,,mefeTa cxovrebis~ danarCen teqstTan, vfiqrobT, safuZvels iZleva, daisvas kiTxva, ekuTvnis es cnoba ,,mefeTa cxovrebis~ avtors?3. 3. iqve, gv. 110. n. janaSias es kiTxva Seexeba armenofilur redaqtors, romelmac ZiriTad teqstSi CarTo Tavisi winadadeba. n. janaSia daaskvnis: ,,Zneli warmosadgenia, rom aseTi lafsusebi damarTodes teqstis avtors~, romelsac kargad unda scodnoda Tavisive naweri~1. 1. n. janaSia, ,,cxovreba qarTvelTa mefeTa~-s wyaroebisaTvis, istoriuli wyaroTmcodneobiTi narkvevebi. 1986, gv. 111. gansaxilveli wyaros ZiriTadi teqstis armenofilTa mier redaqtirebisas, marTalia, CanarTebi ,,gakeTebulia TviT ,,mefeTa cxovrebis~ monacemebis safuZvelze~, magram ,,teqstis uyuradRebo da zerele wakiTxvis Sedegad~. g. araxamia eTanxmeba n. janaSias enaTa Sesaxeb cnobebis analizisas. ,,aSkaraa aRniSnuli varianti ar eTanxmeba Txzulebis avtoris koncefcias. amis gamo sakiTxi ase daismis: gansaxilveli fraza ,,mefeTa cxovrebis~ avtors ar ekuTvnis da gviandeli CanarTia, an es fraza damaxinjebulia gadamwerTa mier~2. 2. g. araxamia, ,,mefeTa cxovrebis~ teqstis dadgenis zogierTi sakiTxi, akademiis macne, istoriis seria, 1989, N1, gv. 149. redaqciuli Seusabamobebia genealogiis sakiTxSic. genealogiuri cxrilis Sesabamisad ,,egrisi~ unda emorCilebodes ,,haoss~, viTarca Targamosis saxlis memkvidres Zvelad savaldebulo pirmSoobiTi uflebis ZaliT, magram emorCileba qarTloss3. 3. ep. anania jafariZe, qarTvelTa winaprebis bibliuri istoria, 1994, gv. 80. qarTlosis STamomaval farnavazisa da egrosis STamomaval qujis Soris urTierTdamokidebuleba amis magaliTia. matianis mixedviT, quji egrisis vrceli qveynis mflobelia, xolo farnavazi, marTalia, naTesavia mcxeTeli mamasaxlisebisa, magram pativisa da Tanamdebobis uqoneli piria. miuxedavad amisa, SemTxveviT gamdidrebul farnavazs egrisis mmarTveli quji ase mimarTavs: ,,Sen xar ufali Cveni da me var mona Seni~4. 4. qarTlis cxovreba, I, gv. 22. ratom? igi iqve xsnis amis mizezs. imitom rom - ,,Sen xar Svili TavTa maT qarTlisaTa da Sen gamarTlebs ufloba Cemi~5. 5. qarTlis cxovreba, I, gv. 22./ magram es winadadeba matianis TxrobaSi auxsnelia, gaugebaria, ratom marTebs ,,qarTlis TavTa Svils~ (e.i. qarTloss), ufloba ,,egrisis TavTa Svilisa~ (e.i. egrisisa). mematianis koncefciiT xom Targamosis saxlis ufrosi Svili, anu pirmSo iyo ara qarTlosi, aramed haosi. Zvelad savaldebulo pirmSoobiTi uflebis ZaliT swored haoss unda damorCilebodnen misi Zmebi: qarTlosi, bardosi, movakan, lek, heros, kavkas da egros. e.i. somxebs (haoss) unda damorCilebodnen qarTvelebi, ranelebi, movaknelebi, herebi, lekebi, megrelebi da kavkasielebi. 34

farnavazis cxovrebaSi daculi zemoT moyvanili qujis winadadebiT, Tu ki egrosi valdebuli iyo damorCileboda qarTloss, maSin miT umetes qarTloss unda damorCilebodnen sxva Zmebic, radgan genealogiur siaSi egrosi am ZmaTa ukan dgas. maSasadame, qarTvelebs unda damorCilebodnen ranelebi, movaknelebi, herebi, lekebi, megrelebi da kavkasielebi. es Tvalsazrisi, cxadia, ar eTanxmeba ,,qarTlis cxovrebis~ armenofilur xazs. cxadi Seusabamobaa genealogiis sakiTxSi. es Sausabamobani da armenofiluri mravali Seusabamo Sreebis arseboba Cven gvafiqrebinebs, rom arsebobda ,,qarTlis cxovrebis~ sxva iseTi variantic, romelSic, marTalia, gadmocemuli iyo Targamosis saxlis genealogia, magram ara armenofiluri, aramed qarTvelTmoyvaruli (rac bunebrivia, swored ase unda yofiliyo saqarTveloSi) TvalsazrisiT. m. lorTqifaniZe wers - ,,vaxtangis Semdeg droindel xelnawerebSi, saxeldobr e.w. TeimuraziseulSi, saeklesio muzeumebis da urbnuli xelnaweris fragmentSi, xelnawerebSi, romelnic XVIII saukunis meore naxevars ganekuTvnebian TargamosianTa Soris ufrosoba qarTlossa aqvs mikuTvnebuli da qarTlosianTa enad Tavidanve qarTulia gamocxadebuli~1. 1. mariam lorTqifaniZe, ra aris qarTlis cxovreba, 1989, gv. 73. Tu es asea da aseTi xelnawerebi marTlac XVIII s. ganekuTvnebian, maSin ar unda iyos swori e. TayaiSvili, romelmac cvlilebebi haosian-qarTlosianTa da somxuri da qarTuli enis urTierTdamokidebulebis Sesaxeb, XIX s. dasawyisSi Teimuraz bagrationis mier Setanilad miiCnia2. 2. iqve, gv. 75. rogorc cnobilia, Teimuraz bagrationi kritikulad Sexvda vaxtangis komisiis muSaobas, Teimurazs umetesad ar mowonda komisiis midgoma qarTlis cxovrebis armenofiluri tendenciebis mimarT. mas xelT hqonda e.w. ,,Zveli qarTlis cxovreba~ da, agreTve, saqarTvelos kaTalikos-patriarqis antonis mier moZiebuli da Sekrebili ZvelqarTuli saistorio Txzulebebi. SesaZloa, swored es masala aZlevda uflebas Teimurazs, saeWvod mieCnia ,,qarTlis cxovrebis~ armenofilia. erT mis mier moTxrobil saistorio ambavTan dakavSirebiT werda, rom igi ,,... Zveli qarTlis cxovrebidam gadmowerili, me TviT gadavwere kaTalikosis antonis Sekrebulis moTxrobidam, romelic mravalTa werilTagan gamoekriba da nebavda Turme istoriisa srulisa aRwera da aRar dascilda~1 1. Teimuraz bagrationi, istoria dawyebiTgan iveriisa, ese igi georgiisa, spb. 1848, gv. 178 (SeniSvna) wignidan v. goilaZe, farnavazianTa saxlis qristian mefeTa qronologia, 1990, gv. 19, SeniSvna 4. anton kaTalikosis mier moZiebuli saistorio wyaroebi, ,,Zveli qarTlis cxovreba~ gamouyenebia Teimuraz bagrations Tavisi ,,iveriis istoriis~ wyarod, romelic peterburgSi gamosca 1848 wels. masSi haos-qarTlosis urTierTobis Sesaxeb iseTive Tvalsazrisia gatarebuli, rogorc misi dakveTiT gadaweril ,,qarTlis cxovrebis~ sawyis nawilSi. Teimurazi wers: ,,warmovida maSin Targamos mama qarTlosisa, haosisa da sxvaTa ZmaTa misTa ... magram maT yovelTa zeda ufali da mTavar iyo qarTlos~. Teimurazis naSromSi sagangebod aris xazgasmuli qarTlosis upiratesoba yvela Targamosainebze. rac Seexeba enis sakiTxs, Teimurazi qarTlosianTa Tavdapirvel enad qarTuls Tvlis da am debulebis sabuTad uTiTebs vaxtangiseul ,,qarTlis cxovrebas~. ,,... Teimurazi qarTul enas miiCnevs Tavdapirvel enad kavkasiis mTielTa - afxazebis, osebis, qistebis, inguSebis, lekebis da sxvaTaTvis da aRniSnavs, rom mas Semdeg, rac isini CamoSordnen qarTvelebs, aerivnen sxva xalxebs da miiRebs islami, yovel maTgans Seeqmna Tavisi ena, Tumca, uTiTebs 35

Teimurazi, maTgan bevri qarTulad laparakobs~2. 2. m. lorTqifaniZe, dasax. naSr. gv. 76. Teimurazis wyaros mosazreba ,,qarTlosis~ upiratesobis Sesaxeb Targamosianebze msgavsia ,,farnavazis cxovrebaSi~ arsebul koncefciisa, romelic zemoT aRiniSna. es miuTiTebs, rom, SesaZlia marTlac, arsebobda ,,qarTlis cxovrebis~ araarmenofiluri varianti. anri bogveraZis dakvirvebiT, leonti mroveli cdila armenofiluri tendenciebi Seemcirebina Tavis TxzulebaSi, rac sayuradReboa da miuTiTebs imis Sesaxeb, rom, SesaZloa arseni beramde sxva qarTveli mematianenic fiqrobdnen aRniSnuli armenofiluri tendenciebis aRmofxvraze. a. bogveraZe wers: ,,zedmetia imis mtkiceba, rom mirian mefis da misi memkvidreebis nebroTianoba - xosroianobas safuZveli ar gaaCnia. is leontim SeTxza somexTa morCilebidan qarTvelebis gamosayvanad da maTi mefe-mTavrebis gansadideblad. Tu haosianebis adrindeli upiratesoba kavkasiaSi leontisaTvis SedarebiT uwyinari warsuli iyo, qarTlis qristiani mefeebi da xalxi ruiselma mRvdelmTavarma veRar gaswira saamisod. igive Tvalsazrisia gatarebuli juanSerTanac~1. 1. anri bogveraZe, leonti mrovelis, erTi istoriuli politikuri koncefciis Sesaxeb, macne, istoriis seria, 1987, N4, gv. 175. aseTi Tvalsazrisi miuTiTebs, rom Teimurazamdec SesaZloa yofiliyo ,,qarTlis cxovrebis~ araarmenofiluri varianti. Teimuraz batoniSvilis, m. janaSvilisa da sxvaTa Tvalsazrisi, rom ,,qarTlis cxovreba~ ganzrax damaxinjebulia da Seryvnilia, swored armenofiluri tendenciebiT unda miuTiTebdes imis Sesaxeb, rom qarTul sazogadoebas eguleboda araarmenofiluri redaqciisa Tu variantis arseboba. ivane javaxiSvilma e. TayaiSvilze dayrdnobiT gamoikvlia, rom armenofilia (enaTa Sesaxeb) arsebobda ,,vaxtangis winadroindel qarTlis cxovrebaSic~ da uTiTebda mariam dedofliseul xelnawers2, 2. iv. javaxiSvili, dasax. naSr. gv. 182. magram Cven aRniSnuli gvqonda, rom XVI-XVII saukuneebSi, ise rogorc XVIII s. pirvel naxevarSi, aRmosavleT saqarTvelos Sesabamisi wreebi somex monofizitTa mZlavri zegavlenis qveS imyofebodnen sparsTa wyalobiT. qarTvel qristian mefeTa taxtis aRdgenis Semdeg, roca samefo taxtze daamtkices Teimuraz II qristianobis SenarCunebiT, gansakuTrebiT ki erekle II-is mmarTvelobis dros, somexTa gavlena odnav Semcirda, magram maT mainc didi wona hqondaT saxelmwifoSi, imdenad didi, rom somexTa kaTalikoss surda TviT saqarTvelos kaTalikos-patriarqis anton I-is monofizitur sarwmunoebaze gadayvanac ki 1. 1. episkoposi anania jafariZe, didi kaTalikosis epoqa, saqarTvelos eklesiis kalendari, 1994, gv. 339. somxebi avrcelebdnen TavianT Txzulebebs da uamrav qarTvels ,,asomxebdnen~, e.i. gadahyavdaT somxuri eklesiis samrevloSi gagrigorianebis meoxebiT2. 2. iqve, gv. 333-335. isini saamisod qarTul enaze adgendnen da qarTvelebSi avrcelebdnen sagangebo Txzulebebs3. 3. iqve, gv. 338. miT umetes, rogori mZime unda yofiliyo qarTuli eklesiisa da qarTveli samwysos mdgomareoba Sah-abasis gamanadgurebeli laSqrobis Semdeg, rostom xanis, feiqar xanis Tu sxva mahmadiani mmarTvelebis dros. amitomac SeiZleba vifiqroT, rom Teimurazis eWvi ,,qarTlis cxovrebis~ Zveli xelnawerebis Seryvnis Sesaxeb ar aris mTlad moklebuli safuZvels~4. 4. m. lorTqifaniZe, dasax. naSr. gv. 77. TviT vaxtangis komisias - ,,swavlul kacebs~ ar uaryvia is faqti, rom ,,JamTa viTarebisagan ,,qarTlis cxovreba~ garyvnil iyo romelime mweralTa mier da romelime JamTa viTarebisagan arRara werebul iyo~. 36

m. lorTqifaniZis azriT, ,,qarTlis cxovrebis~, erisa da qveynis erTiani istoriis, Seqmnis idea, swored erTiani saxelmwifos, eTnikur-erovnuli erTianobis TviTSegnebis arsebobis xanaSi SeiZleboda Seqmniliyo. aseT etapad ki ar aris gamoricxuli V saukunis meore naxevari vaxtang gorgasalis moRvaweobis xana miviCnioT~5. 5. m. lorTqifaniZe, ra aris qarTlis cxdovreba, gv. 101. V s. meore naxevarSi mxolod iwereboda xorenacis istoria, romlis, da agreTve, somxuri saistorio tradiciis gavleniTac, rogorc aRiniSna, Sedgenilia qarTlis cxovrebis Sesavali - TargamosianTa geneologia6. 6. g. meliqiSvili, saqarTvelos uZvelesi da Zveli istoriis wyaroebi narkv. I, gv. 59. amis gamo vfiqrobT, rom Tavidan qarTlis cxovreba ar iyo armenofiluri tendenciebis mqone da igi Semdgom gaxda aseTi. TviT XVIII saukuneSic ki vaxtangis Semdegac redatorTa mier qarTlis cxovrebis damaxinjeba grZeldeboda7. 7. q. cxadaZe, ,,axali qarTlis cxovrebis~ erTi CanarTis wyaro, macne, enisa da literaturis seria, 1986, N1, gv. 85. Cvens Tvalsazriss, rom ,,qarTlis cxovrebis~ Sesavlis armenofiluri redaqcia kvlav warmoCnda XVI-XVII saukuneebSi da man daiWira ,,qarTlis cxovrebis~ krebulSi is adgili, romelic adre masSi mis identur (qalkedonur) Txzulebas eWira, garkveulad amtkicebs m. lorTqifaniZis dakvirveba: ,,yuradRebas imsaxurebs is garemoeba, rom ,,qarTlis cxovrebis~ krebulSi Sesuli arc erTi sxva Txzuleba ar avlens armenofilur tendencias. XI saukunis avtorebi, romlebic leontis Tanamedroveni arian (juanSeri, ,,matiane qarTlisa~-s avtori, sumbaTi) sruliad Tavisufalni arian aseTi tendenciisagan. gasaTvaliswinebelia is garemoebac, rom juanSeri, enaTa da xalxTa urTierTobis sakiTxebSi leontisagan kardinalurad gansxvavebul poziciaze dgas~1. 1. m. lorTqifaniZe, ra aris qarTlis cxovreba, 1989, gv. 79. rogorc ukve aRiniSna, ,,qarTlis cxovrebis~ krebulSi armenofiluria mxolod erTi Txzuleba - ,,mefeTa cxovreba~. dReisaTvis aRmoCenilia am Txzulebis wyaro. esaa ,,moqcevai qarTlisaiSi~ arsebuli wmida ninos cxovreba, romelic araa armenofiluri. esaa Cveulebrivi, Cveni azriT, qalkedonuri TvalTaxedviT Sesrulebuli Txzuleba. am Txzulebis arseboba (romelic, rogorc ukve aRiniSna, TiTqmis sityva-sityviTaa gadatanili ,,mefeTa cxovrebaSi~, oRond ukve armenofiluri redaqciiT). Cven gvafiqrebinebs, rom arsebobda ,,mefeTa cxovrebis~ uZvelesi, araarmenofiluri varianti, romelic ar iqna gamoyenebuli XVI-XVII saukuneebSi. igi an ver moiZia, anda ar gamoiyena vaxtangis komisiam, rasac arsebiTi mniSvneloba eqneboda. albaT, swored amitom sayvedurobdnen vaxtangis komisias ara mxolod Teimuraz batoniSvili, aramed sxva qarTveli moRvawenic XIX saukuneSi. ,,vaxtangis winadroindeli nusxebis aRmoCenis Semdeg ukve SesaZlebeli gaxda garkveva imisa, Tu ras warmoadgenda ,,qarTlis cxovreba~ manamde da ra samuSao Caatara komisiam. aRniSnulTan dakavSirebiT, albaT, unda iTqvas, rom Tu manamde es erovnuli istoria. mainc calkeul matianeTa krebuli iyo istoriis gamTlianebis garkveuli tendenciiT vaxtangis komisiis mier Catarebuli samuSaos Semdeg man mTlianad dakarga aseTi xasiaTi da is eris erTian istoriad iqca~2. iqve, gv. 78. swored amitom marTebda komisias moeZebna ,,qarTlis cxovrebis~ SesavlisaTvis Zalze mniSvnelovani qarTvelTa moqcevis araarmenofiluri (Cveulebrivi) redaqcia, romelic dReisaTvis ukve aRmoCenilia, e.w. ,,moqcevai qarlisais~ meore nawili. m. lorTqifaniZe ar gamoricxavs imis SesaZleblobas, rom SesaZloa, Teimuraz batoniSvils xelT hqonda araarmenofiluri ,,qarTlis cxovrebis~ 37

Cvenamde mouRweveli romeliRac Zveli xelnaweri, romelSic aRniSnuli sakiTxebi swored ise iyo warmodgenili, rogorc tarasi beris mier e.w. ,,rumianceviseuli xelnawerisaTvis gadaweril sawyis nawilSia~1. 1. m. lorTqifaniZe, dasax. naSr. gv. 63. Teimuraz batoniSvili da zogierTi qarTveli sxva mecnieri kategoriulad uaryofdnen ,,qarTlis cxovrebis~ armenofilur redaqciaSi arsebuli qarTvelTa saZrax wes-Cveulebebs. Teimurazi kategoriulad acxadebs - ,,ara WeSmarit arss~ da mravali uaryofiTi argumentis moyvanis Semdeg mtkiced askvnis, rom amisi msgavsi Cveuleba aramc Tu qarTlosianTa Soris, aramed, saerTod, aziis erTa Sorisac arasodes yofilao2. 2. q. cxadaZe, dasax. naSr. gv. 88. Teimuraz batoniSvili da zogierTi mecnieri Tvlidnen, rom aseTi saZageli Cveulebebis mqoned qarTvelebi saeklesio pirebma miiCnies garkveuli mizniT. Teimurazi werda: ,,eklesiisa Cvenisa moZRvarni uZagebdes maT gardacvlilTa winaparTa maTTa da maTsa ityodis mravalTa uwesoTa qcevaTa da arawmindaTa da mkvdarTa Wamasa xorcsa kacisasa ... raTa qristes sarwmunoebasa zeda moqceulTa erTa SeiZulon Cveulebani da zneni kerpTmomsaxurobisani~.3 3. iqve, gv. 88. magram qarTvelTa augis gverdiT, rogorc aRiniSna, gansaxilveli Txzulebis SesavalSi yovelive somxuris didi qebaa da es ori tendencia (qarTvelTa augi da somexTa qeba) urTierTparalelurad arsebobs. somxebic, qristianobis miRebamde, cxadia, kerpTmsaxurebi iyvnen da Tuki ,,kerpTmsaxurebis CveulebaTa~ SeZuleba iyo saWiro, somexTa kerpTmsaxuri winaprebic unda moexsenebinaT augiT, magram Txzuleba aSkarad armenofiluria da masSi mxolod qarTvelTa mizanmimarTuli augia. sworia Teimurazi (da sxvebi), romelTac aRniSnuli tendenciebis avtorebad miiCnies saeklesio moRvaweni, (rameTu am tendenciebs sarwmunoebriv niadagze warmoSobil tendenciebad vTvliT), magram arasworia batoniSvili, rodesac aRniSnulis mizezad miiCnevs qarTuli eklesiis moZRvrebs (,,eklesiisa Cvenisa moZRvarni~). rogorc ukve aRvniSneT, ,,eklesiisa Cvenisa moZRvarni~ ara Tu aZagebdnen qarTvel ers, qarTul enasa da saqarTvelos, aramed mas ,,sazepuro~ saRmTo ers, RvTismSoblis wilxvedrsa da meored mosvlis Jams sauflo enad miiCnevdnen. zemoT Tqmulidan gamomdinare, rogorc arseni beris Sromidan Cans, qarTlis cxovrebis krebulis Tavdapirveli varianti iwyeboda ara Targamosisa da misi Zeebis cxovrebis aRweriT, aramed aleqsandre makedonelis dros arian-qarTlidan mefis Zis azos Tanamedrove saqarTvelos teritoriaze gadmosaxlebiT, romelsac Tan erToda Semdgom mefeTa da, agreTve mirianisa da wmida ninos cxovrebis aRwera, anu is Txzuleba, romelsac Cven vicnobT ,,moqcevai qarTlisais~ saxeliT. is warmoadgenda qarTlis cxovrebis Tavdapirvel variants. Semdgom saukuneebSi, ,,JamiTi Jamad~, mas daerTo sxva mefeTa cxovrebis aRwerac. VI-IX saukuneebSi ukve arsebuli aseTi saxis qarTlis cxovreba redaqtirebul iqna armenofilebis mier da qarTlis cxovrebaSi gaCnda armenofiluri tendenciebi. kerZod, armenofilebs mTlianad SeucvliaT Sesavali, amougdiaT teqstidan Txzuleba arian-qarTlidan qarTvelTa gadmosaxlebis Sesaxeb da mis nacvlad teqstSi CausvamT egreTwodebuli ,,cxovreba pirvelTa mamaTa da naTesavTa~ da qarTlis cxovrebis im nawilisaTvis, romelsac amJamad Cven vicnobT mefeTa cxovrebis saxeliT, miuciaT armenofiluri xasiaTi. 38

Cven mas pirobiTad monofizitur variants vuwodebT. magram xazgasmiT unda aRiniSnos, rom jer kidev XII saukuneSi arsebobda, rogorc arsen beris Sromidan Cans, qarTlis cxovrebis Tavdapirveli varianti. Cven mas vuwodebT pirobiTad qalkedoniturs. rogorc Cans, TaTar-mongolTa dros qarTlis cxovrebis egreTwodebuli qalkedonituri varianti daikarga. daaxloebiT XV -XVI saukuneebisaTvis kvlav gamoCnda qarTlis cxovrebis monofizituri varianti. am variantis aRmoCenisas qarTlSi kvlav gaZlierebuli iyo sparselTa meoxebiT somxur eklesiis gavlena, ris gamoc monofizitebma kvlav gaakeTes am Txzulebis redaqtireba, aRsaniSnavia, rom ,,qarTlis cxovrebis~ es varianti srulebiT akmayofilebda qarTvel marTlmadideblebsac, radganac Cveni samSoblos istoriis ukeTesi varianti aRar arsebobda. magram, rogorc Cans, moWarbebuli armenofilia garkveul uxerxulobas qmnida maTSi da rogorc Teimuraziseuli qarTlis cxovrebidan Cans, is dadebiTi Tvisebebi, romelic miewereboda haoss, qarTlosis damaxasiaTebel niSnebad uqceviaT. ,,qarTlis cxovrebis~, qarTveli eris umTavresi saistorio wignis kvleva momavalSic unda gagrZeldes.

39

You might also like