KENTSEL MDAHALELER VE YOKSULLUK1

Murat Cemal Yalntan

m.c.yalcintan@gmail.com Son dnemde yoksulluk ve kentsel mdahaleler arasndaki iliki daha ok tartlmaya baland. Tabi bunda zellikle yoksul blgelere ynelik gelitirilen eitli projelerin etkisi byk. Bu projelerle yoksulluun arttnn ve derinletiinin alt iziliyor ve bu projelere paralel gelien soylulama srelerinin de yoksulluun yeni haller alarak baka alanlara transferine neden olduu iddia ediliyor. Bylece, kentsel mdahaleler zerinden yaanan yer deitirmelerle metropoliten kentlerimizde ok net okunur bir snf haritas oluuyor. Yoksulluk ve Yabanclama Marx, yoksulluu, sistem ii olup emeinin karln yeterince alamama halinin ya da emein smrsnn bir sonucu olarak tarif eder. Sistem d yoksulluk da tarihin her dneminde vard ama kitlesel olan yoksulluk biimi sistem ii oland. Dolaysyla, emein smrsn engellemeye ve giderek karln eitli haklarla birlikte daha ok almaya ynelik bir mcadele hatt olutu. zellikle 20. yzyln belirli dnemlerinde sendikalama bu anlamda ok ciddi kazanmlar salad. Zaman zaman kapitalizmin girdii krizlerin nedeni olacak kadar glendii iddia edildi sendikalarn. Yarm yzyla yakn bir sre, refah devletinin emsiyesi altnda ve sendikalarn mcadelesi erevesinde yoksullua ve nedenlerine kar bir sava srdrld. Ancak kapitalizmin 1970lerde yaad kriz, kitlesel retimi, dolaysyla kitlesel istihdam ve en nemlisi bunun kanlmaz sonucu olan sendikalar srdrlemez ilan etti. Yani artk retim ve bunun doal bir sonucu olarak istihdam esnekleecek, retim alanlar klecek ve talebe ynelik butik retim yaplacakt. Byle bir retim biimi, emei paralad ve uzmanlklarna gre ayrtrd iin gl sendikalarn da n kesilmi oluyordu. Dier yandan, kresel aklarn hzlandna ve eitli retim kollarnda vazgeilemeyen byk tesislerin de hammadde ile birbirinden ayrlamaz bir retim kurgular yoksa hzla dnyann grece az gelimi blgelerine kaydrldna ahit olduk. Bu blgelere gittiler nk yatrmcnn daha az cret ve hakla, sendika basks olmadan retim yapma frsat vard; kapitalizme isel olarak bu frsat kullanld. Yedek igcnn olduu, sendikalamann nnde engeller bulunan lkeler zellikle tercih edildi. yle ki, bazen Asya Kaplanlar rneinde olduu gibi totaliter rejimler bu amaca seferber edildi. Srekli iini kaybetme riski ile kar karya kalan emeki kesimlerin giderek yoksullat bir sre yaand. Bunu sistem ii yoksulluun artmas olarak tanmlayabiliriz. Esnek retim dneminde, sistem ii yoksulluu, yukarda aklanan kapitalizme zg halin iddetlenmesi ve yabanclamann artmas olarak deerlendirmek mmkn. zellikle kresellemenin yaand kentlerden ki stanbul da bunlardan biri- sanayinin desantralize edildii bir sre yayoruz. Bu sre sektrel bir dnme karlk geliyor. Sanayi giderek yerini hizmet sektrne brakyor. Hizmet sektr de, neredeyse btn alt kollar ile birlikte, yar zamanl, szlemeli vs. ekillerde tanmlanan yeni istihdam biimlerinin olumasn destekliyor. Bu sektrlerde alanlar her an iini kaybetme riskiyle yayor ve iini kaybetmemek iin daha az creti, daha ok mesaiyi, daha az hakk vs. kabul etmek durumunda kalyor. Sendikalarn gten dm olmas ve henz hizmet sektrn yeterince kapsayamayan halleri, aresizlii arttryor. e baml bir yaam biimi, atomize edilmi birey algsn pompalyor, sosyal ilikilerimiz ve geleneksel dayanma alarmz giderek zayflyor. Sistemin ierisinde, sisteme tutunabilmek adna, giderek yalnzlaan bireyler oluuyor. Bu durum sistem ii yoksulluk kavramnn yabanclama ile olan ilikisini glendirip derinletiriyor. Dier yandan, sistemin artk ihtiya duymad ya da sistemin ihtiyalarna yant veremeyen ya da vermek istemeyen ok sayda insan var bugn. midiyle metropollere gelip, bu kentleri azman sanayi blgelerine evirdikten ve bu kentlerin zenginlemesinde byk rol oynadktan sonra artk
1

Bu yaz ller Bankas Dergisi 2011 Ocak saysnda yaynlanmtr.

bu kentlerde sanayinin yer almamas gerektiini renen ve hzla tasfiye edilen sanayi tesislerinin boaltt alanlarda isiz kalan, yaad yeri terk etmek istemeyen, i gvencesi olan bir hizmet iinde almak iin yeterince kalifiye olmayan, i gvencesi olmayan ilerde almay kendisine yediremeyen, yedirse de ya vs. gerekelerle genellikle tercih edilmeyen ve giderek kalabalklaan bir kitleden bahsedebiliriz. Klasik anlamda sistem d kalmay tercih eden, almayan, baml vs. kitleden ok farkl olarak, kentin dna itilen, gitmeyi kabul etmezse de sistemin dna itilen, kaderiyle ba baa braklp yok saylan bir kitleden bahsediyoruz. Bu kitlesellik, sistem d yoksulluu, belki de ilk kez, sistem ii yoksulluk kadar nemli bir gndem haline getiriyor. Dzenleme kuramnda, birikim rejimi ile toplumsal yapnn uyumazl zerinden aklanan bu yapsal sorun, gnmzde iktisadn toplumsal olandan ok daha hzl bir deime becerisine sahip olmasndan, yani toplumsal olann iktisadn zerindeki hkimiyetini kaybetmi olmasndan kaynaklanyor. Toplumsal yaplar iktisadn hzl dngsne yetiemiyor. Alkanlklar, adetler, renilmi olanlar ve bilinenlerin iktisat kadar hareketli olabilmesi mmkn deil. Eitim, rnein, bugnden yarna deitirilebilir bir durum deil bilgisi, yllarn deneyimi ile elde edilmi bir beceri... Oysa, rnein, stanbulun ekonomisi deimeli deniyor ve bu erevede saysz kentsel mdahale gerekletiriliyor; sanayi dar gnderilirken yeni ofis binalar dikiliyor, bu binalarda alacak kalifiye personel iin tketime odaklanm yaam alanlar oluturuluyor; alveri merkezleri, rezidanslar, lks villa siteleri kentin merkezini ve evresini igal etmeye balyor. Dahas bu yaam alanlar sistem tarafndan dlanm yeni yoksullarn yaama alanlar zerine ina ediliyor! Nihayet, iini kaybetmemek zere srekli kendisinden vermeyi gze alm atomize birey, iinde yaad toplumdan koptuka yabanclayor. Kendine dair olmayan hibir eyi yaam dnyasna kat(a)myor. Sistem ii yoksullukla karlama riski yksek giderek yoksullaan orta snflar da sistem ii yoksullarla birlikte anlattn dndm bu hal, kendi benzerleri ile ya da sistem dna itilen kitlelerle birlikte geirilen zaman yok ediyor. Birbirine zaman ayramayan topluluklarn dayanma pratikleri gelitirmesi mmkn deil. Yeni kresel kent tahayyl ierisinde istenmeyen, sistem ii yoksullarla ya da yoksullamakta olan orta snflarla dayanma pratikleri de gelitiremeyen, sistem dna itilen yoksulluk iin kanlmaz sonu ise tekilemek oluyor. zellikle 2000li yllarda metropoliten kentlerde yaadmz dnm sreleri burada dnm yukarda da akland zere yalnzca fiziki anlamnda kullanlmyor- yoksulluk hallerinin tamamna karlk geliyor. Yalnzlaan, tekileen ve artk kentte istenmeyen yoksullarn birlikte hareket etme ve dayanma pratikleri de yok olunca iyice gten dyorlar ve neoliberalizmin etkin aktrleri olan yerel ynetimler ve sermaye gruplarnn yaadklar alanlar zerindeki itah kabaryor. Bu alanlar zerine gelitirilen fiziki projeler yoksulluu daha da iddetlendiriyor. Sistem D Yoksullua Bir rnek Olarak Sulukule Topluluu Tm bu tespitler son dnemde tartmas artan yeni yoksulluk hallerine karlk geliyor ancak bu hal ile ok nceden karlam olan, sistemin hibir zaman iine almak istemedii ve srekli tekiletirdii, etnik farkllk ve yoksulluk nedeniyle direnme pratiklerinin doal olarak zayflad Sulukule, Tarlaba, Sargl, Ayazma gibi mahalleleri yoksulluk asndan daha farkl deerlendirmeliyiz. Bu mahalleler ayakta kalma mcadelelerini kendi ilerinde ve sistem ramen rettikleri ekonomik faaliyet alanlar ve dayanma pratikleri zerinden srdrrler. Sistem ayaa kalk grdke kendiliinden olumu pratikleri yok eder ve yoksulluu yeniler. Yenilenen yoksulluk karsnda dalan insanlar sistemin atomize bireyleri haline gelemediklerinden yeniden bir araya gelip yeni ayakta kalma pratikleri gelitirmek durumundadrlar. Bu duruma bir rnek vermek gerekirse; 1994 ylnda Sulukulede 37 adet elence evi varken ve mahalle ekonomik adan ykm ncesinin yoksulluunu yaamyor ancak sistemin iine de dhil olmuyorken, Emniyet Mdrlnn Hortum Sleyman zerinden faist basklarla elence evlerini yok ettii biliniyor. Sulukulenin mzisyenlerinden Kemanc Arif Abinin aktard bilgilere 37 elence evinin birka dnda tamam d dnya tarafndan dlanm Sulukule

tarafndan belirlenmi ahlaki deerler zerinden alyor ve yaklak 1000 kiiye i imkn salyor. Dahas mzisyenlik eitimi usta rak ilikisi zerinden bu elence evlerinde kuruluyor. Garsonluk, alk, temizlikilik vs ok sayda i alan elence evleri zerinden alyor. Mahalle ierisindeki dayanma pratikleri de bu sisteme dhil olmam ve sosyal gvencesi olmayan ilerin kapatamad gedikleri rtyor ve mahalle sistemin yan banda ve sisteme ramen kendi sistemini kuruyor. Ancak elence evlerinin bir ekilde sisteme balanmak yerine Emniyet tarafndan yok edilmesi, sistemin iine kabul edilmeyen mahallelinin bir ksmn esrar satcl ve kk hrszlklara ynlendiriyor, mahallede uyuturucu kullanm bota kalan insanlar iin kafay datmak zere yaygnlayor. Ayakta kalma pratikleri elence evleri dzeninden sistemin su olarak tanmlad pratiklere geince zaten meruluu tartmal olan Roman topluluk iin tekiletirme sreleri daha da hzl alyor ve kendi i dayanma pratikleri de olanaklar erevesinde zayflamaya balyor. Birlikte ve sokakta olmay seven topluluk, yenileme projesi devreye girip mahalle yklmadan hemen nce hala ortak tencere kaynatmay srdryor ancak yoksulluk komudan alnan 50 kuru borla ocuklarn karnn doyurmaya kadar dramatik bir hale brnm durumda. Fatih Belediyesinin Romantik Projesi ise zm olarak bu yoksulluu Taoluka transfer etmek niyetinde! nsanlarn konutlarn deitirmenin yoksulluu ortadan kaldracana ynelik inanc kamuoyunda yaygnlatrmaya alan sylemin ngrd transfer kt zerinde gerekleirken, tanan 327 ansl ailenin bugn yalnzca 7 tanesinin Taolukta yaad biliniyor. Taolukta barnmas ve sisteme eklemlenmesi mmkn olmayan bu aileler hak sahibi yaplmayan dier Roman aileler ile Sulukule civarnda yeniden bulutular ve sistem d yoksullua kar sre giden direnileri iin yeni bir aamaya geiyorlar. zme Ynelik Sivil Giriimler Sulukule srecinin madurlar iin sahici ve uzun soluklu zmleri retmek sivil topluma kalm grnyor. Belediyenin ve Valiliin geici destekleri bittikten sonra evsiz, isiz ve en kts komusuz kalm Sulukulelilerin dertleriyle sivil toplum ilgileniyor. Sulukule Gnllleri Dernei2 araclyla srdrlen ve zellikle kadn ve ocuklarn maduriyetlerini gidermek zere verilen kesintisiz aba Trkiyedeki sivil toplum ve dayanma pratikleri asndan mit verici nitelikte. Sulukule Platformunun abalar sonucunda AHMne tanan dava ve tazminat srelerinin neler getireceini nmzdeki dnemde greceiz. Srecin tm veheleriyle; yerel topluluun kendini var etme hali, sivil toplumun abalar ve direni pratikleri, kamunun acmazl asndan, Sulukulenin enkazndan geriye birok ders kalmtr ve Sulukuleden renmek gerekir. Bu anlamda stanbulun hemen hemen btn yoksul mahallelerinde kurulan ve giderek kurumsallamaya doru yol alan mahalle derneklerinin renme ve glenme srelerine destek olmak gerekiyor. Bu dernekler genellikle kentsel dnm ya da yenileme srelerine kar kurulmakla birlikte zaman ierisinde mahalle ii dayanmay yeniden canlandracak faaliyetler ierisine de girebiliyor. zellikle muhtar ve mahallenin yallaryla birlikte hareket etmeyi tercih eden derneklerin mahallede a, i, eya vs. dayanmalarna giritikleri, denin elinden kkenine, siyasi tercihine vs. bakmakszn nce onlarn tuttuklar grlyor. Baz mahallelerde byk bahelerde ortak tarmsal retim, park-bahe uygulamalar vs gndeme gelebiliyor. Bu erevede sosyal belediyecilik iddiasndaki belediyelerin mahalle derneklerinin renme ve glenme srelerine destek vermesi beklenir. Planlama srelerinin bu mahalli rgtllkler ile birlikte gelitirilmesi, mahallelere yaplan yardmlarn bu rgtllkler zerinden gerekletirilmesi, periyodik toplantlar dzenlenmesi, belediye meclisleri ile organik bir ilikinin kurulmas, hatta zaman ierisinde temsili ve kapsayc hale gelmeleri kouluyla ilgili mahallelere ynelik bte harcamalarnn bile, Porto Allegre rneinde olduu gibi, mahalli rgtllklerin tercihleri dorultusunda yaplmas dnlebilir. Mahalli rgtllklerin glenmesi mahallelerin karar srelerinde daha ok var olmalarn salayacak, mahalleler ierisinde yarataca kamusal alanlar zerinden renme srelerini
2

http://sulukulegonulluleri.blogspot.com/

tetikleyecek ve kendilerine dair bir gelecek inas srecine bilinli katlm salayabilecektir. Tabi, iinde dayanma pratiklerinin var olduu byle bir rgtlln yoksulluk ve yabanclama zerinde ok olumlu katklarnn olacan da vurgulayalm. Bu erevede admlarn atlabilmesi iin mahallelerin snrl yetki ve grevlere sahip muhtarln tesinde bir politik birim olarak yeniden tanmlanmas gerekir. Son Sz Bugn karar alclar ve meslek insanlar olarak, kentlere yenileme, dnm, klasik planlama, byk projeler vesilesiyle yaptmz mdahaleler fiziki yap zerinde yarataca etkiler ile gayrimenkul deerinde yaanacak artn tesinde analize ihtiya duymuyor. Oysa her hangi bir planda izilen her hangi bir izgi bir kiinin yoksulluunu, bir dierinin ise zenginliini arttryor olabilir. Her hangi bir byk proje ile ierisinde yoksullarn ayakta kalabilme pratiklerinin gerekletii bir alan yok ediliyor olabilir. Her hangi bir yenileme ya da dnm projesi ile yoksul bir topluluk iin yoksulluk bir girdaba dnyor olabilir Kentsel mdahalelere karar verenler ve bu kararlar planlayanlar, tasarlayanlar ve uygulamaya geirenler; verdiimiz kararlarla, ektiimiz izgilerle nelere neden olduumuzun farknda myz? Farknda olmak hedeflememiz gereken ilk aamadr Bir an nce farkna varmazsak, mahallelerin tam da bu farkndal salamak zere politik bir g olarak karar srelerine etki etmeye baladklarn hatrlataym. Farkna vardktan sonra; verilen kararlar ve ekilen izgilerin, kamusallklar arttracak, yoksulluklar giderecek halleri zerine tartmaya balayabiliriz