Prof. Dr.

Tark Zafer Tunaya'nn slamclk Cereyan-II adl kitabnda u gzlemleri toplanyor: Trkiye'de, iki belli evre arpyor: Devrimcilerle, devrim aleyhtar, devrimci hkmetlere muhalif gruplarla birleerek kabaran gelenekiler. Sava, bu iki kuvvet arasnda. Bu biim atmalar baka lkelerde de yok deil. Trkiye'deki zellik, geleneki evrenin daimi surette, devrimle kurulmu bir devletin temellerine hcum etmesinde. Bu zmre sustuu ya da susturulduu zaman iin iin yaayabiliyor, kendini inandracak bir ortam bulabiliyor. Trk devrimi bugn varsa ve yayorsa, bunun nedeni her eyden nce bize gelecei sevmeyi, karlamay alam olmasnda; XX. yzyln sosyal ve siyasal gereklerine uyan ilkelere dayanmasndadr. Trk devrimine kafalarmz ve kalplerimizle balanmamzn nedeni onun bu gcnde aranmaldr. Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya'nn yakn tarihimize k tutan bu bilimsel almasn, gelecek cuma gn bayinizden yine gazeteniz Cumhuriyetle birlikte alacaksnz.

SLAMCILIK -1

CEREYANI

Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. ubat 1998

 S L A M C I L I K C E R E Y A N I - 1 -

k i n c i M e r u t i y e t i n Siyasi H a y a t B o y u n c a Gelimesi ve B u g n e Brakt Meseleler

Prof. T A R I K

D r . T U N A Y A

Z A F E R

GAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR.

NDEKLER

NSZ GR BRNC BLM SLAMCILIK CEREYANININ ANA HATLARI I SLAM VE OSMANLI DNYASININ GERLEME TABLOSU 1 - slam dnyasndaki gerilemenin sebepleri 2- Osmanl Devleti'ndeki paralanma ve sebepleri Taklit Bilgisizlik ve tembellik ktisadi esaret II SLAMLAMANIN MANASI VE SLAMCI BR RNESANSIN DAYANDII ESASLAR 1-slamlamak nedir? 2- slamiyet "manii terakki" (ilerilie engel) deildir. 3- slamiyet devrimcidir 4- Osmanl mparatorluu'nun kurtulu yolu: slamlamak 5- slamc rasyonalizm slamclk forml ki rasyonalizmden biri

9 13

17 19 19 20 22

25 26 28 31 32 32 33 5

III SLAMCILIK CEREYANI MENSUPLARINA GRE SLAMIN SYASET PRENSPLER 1 - slam sosyal bir dindir ve hkmeti emreder slam sosyal bir dindir .. Laiklik meselesi slamiyet ve hkmet ktidarn dayana ve snr olarak adalet Huru Kaidesi (htill hakk) Meveret Devlet Reisi'nin sorumluluu slam hkmetinin ekli ne olmaldr? Devlet ilerinin ehline tevdii Hkmdara itaat 3- slam Devletinde halk unsuruna (idare edilenlere) ait esaslar Cemaat ve ttihat kaidesi slamiyette halk ve demokratik zihniyet slamiyet ve insan haklan slam Devletinin vazifeleri ,.. ,; . . > . . . . 38 ........38 39 41 45 46 .47 48 49 .50 51 ........ 52 52 .............54 56 59

2- slam siyaset prensiplerine gre hkimiyet ve snrlar . . . .43

IV SLAMCILIK CEREYANI TARAFINDAN BELRTLEN PRENSPLERN TEKABL ETTKLER DEVLET SSTEM VE TEORS, HKMET EKLLER ARASINDA SLAM HKMET EKLNN YER 1- Merutiyet ve Hilfeti Kmile teorisi ( > 61

Merutiyet ekli ve zellikleri Mutlakiyetin reddi Hilfet ngiliz Sistemi V OSMANLI MERUTYET SLAM ESASLARINI GEREKLETREBLM MDR? 1- Merutiyet taraftan fikirler 2- Merutiyet aleyhtar fikirler Ayrlk ve taklit Said Halim Paa'nn tenkitleri Sonu 3- Kanunu Esas (anayasa) meselesi Leyhte fikirler Aleyhtarlara gelince 4- Parlmantarizm ve siyasi partiler VI SLAMCILARIN DER CEREYANLAR KARISINDAK DAVRANILARI 1- Garplk Cereyan ve slamclk Bat maneviyat bakmndan gerileme halindedir slamiyet yalnz Bat tekniine muhtatr slamclarla Garplarn fikri atmas

61 63 64 65

2- slam halifeliinin ngiliz merutiyeti ile mukayesesi . . . .64

70 72 ."...................72 .73 .77 77 77 79 82

87 89 91 93 7

slamclara gre "Garpllamann" mahiyeti ve metodu . .88

Dr. Abdullah Cevdet'le atma slamc-Garplk 2- slamclar ve Trklk (Milliyetilik) slamiyet ve kavmiyet slamclarla Trklerin fikri atmas slamc-Trkler 3- Osmanlclk (ttihad Anasr) ve slamclk

94 95 .. .98 .98 .99 103 .107

NSZ Siyaset lmi Serisi'nin 3. kitab, hayli uzun saylabilecek bir gecikme sonunda, km oluyor. lk devimiz, bir trl tamamlanamayan formalara bakarak mitsizlie kaplan dostlarmzdan af dilemek olacak. Bu kitap slam dini zerine yazlm klasik bir deneme deildir. Zaten byle bir konunun incelenmesi ihtisasmz dnda kalr. Belli bir dini gr bir memleketin, kendi memleketimizin, sosyal ve siyasal hayat zerine nasl tesir eder? "Din adna" hareket ettiklerini ileri srenler siyasi iktidara (geni anlam ile hkmet edenlere) nasl bask yaparlar? Siyasi iktidara verdikleri nedir? Ondan ne alrlar? Trk Devriminin etii, temel prensipleri dna kan geleneki bir evre, Trk toplumu iinde nasl bir siyasi kuvvet olur, semenle seilenler arasnda nasl bir rol oynar ve oynayabilir? slam dnyasnn dier memleketlerinde ayn nedenler benzer sonulan douruyor mu? Bu sorulara cevaplar aradk. kinci Merutiyetin bandan bugne (1908-1962) yarm yzyl aan bir sre iindeki olaylar deerlendirmeye altk. Asl mesele, u mahedede toplanyor: Her yenilik hareketi karsna, geleneki bir zmre kmaktadr. Mesela Kabak Mustafa hareketinden bu yana, bu zmre, zamann deiimlerini hesaba katmakla beraber, hemen hemen ayn tezleri savunmaktadr. Bu zmre iinde skolastik alan savunan, hatta bir eit rasyonalizmle din unsurlarn birletirme abasnda olan samimi kimseler var. kinci mesele, bu evreden olduklarn syleyen, yazan, fakat, yksek seviyeli bir dini tamamen politika unsuru yapan, olaylara

ilim asndan bakamayan daha da ileri giderek dini, belli bir kar pahasna kalplatran ve znden uzaklatran kiilerin ounlukta olmas. Trkiye'de, iki belli evre arpyor: Devrimcilerle, devrim aleyhtar, devrimci hkmetlere muhalif gruplarla birleerek kabaran gelenekiler. Sava bu iki kuvvet arasnda. Bu biim atmalar baka memleketlerde de yok deil. Trkiye'deki zellik, geleneki evrenin daimi surette, devrimle kurulmu bir devletin temellerine hcum etmesinde. Bu zmre sustuu ya da susturulduu zaman iin iin yaayabiliyor, kendini inandracak bir ortam bulabiliyor. Semen kitlesine bask yapt iin de, iktidarlarn da, muhalefetlerin de ilgisini ekebiliyor. Bu sinsi gelime karsnda devrimci prensipler ve messeseler, verilen tavizlere, giriilen "rtulara" ramen canllklarn muhafaza edebiliyorlarsa bunu yalnz savunucularnn enerjisinde aramamak gerek. Trk Devrimi bugn varsa ve yayorsa, bunun sebebi hereyden nce bize gelecei sevmeyi, karlamay alam olmasnda, XX. yzyln sosyal ve siyasal gereklerine uyan prensiplere dayanmasndadr. Trk Devrimine kafalarmz ve kalplerimizle, balanmamzn nedeni onun bu kudretinde aranmaldr. Aratrmalarmz bizi bu sonuca vardrd. Siyaset lmi metodonu bu almalarmzda da uygulamaya altk. Gerei aramann ne kadar zor ne kadar tehlikeli olduunu yazdmz her satrda, bir kere daha anladk. Bu kitap sadece yazarna ait deildir. Eer samimi bir arkadalk evresinin heyecanl iklimi iinde yaamasaydk, deil bu kitab, tek satr bile yazamazdk. 10

lk olarak, bu kitabn basmnda hibir fedakrl esirgemiyen aziz dost Erol Simavi'ye teekkr etmek isteriz. Dr. etin zek'i ise unutabilmemize imkn var m? Gen meslektamz 1960 ylndan beri bu kitabimiz iin, alma planmza uygun olarak, malzeme ve zetler toplamtr. zellikle yeni yaynlardan bir ksmnn taranmasn kendisinden rica etmitik. Getirdii notlar, isteklerimize ve metodumuza o kadar uygundu ki, baz dzeltmelerle kitabmzda yer almalarn zevk saydk. Bu almalarn "Trkiye'de Laiklik" adl zl ve gzel eserinin tamamlanmasna da yardm olduu iin, kendimize bir iftihar pay karyoruz. ok sevgili arkadamz Prof. M e m d u h Yaa'nn byk yardmn da teekkrle anmalyz. Aziz Hocamz, rnek insan Prof. Ragp Sanca, nc Ksm' tamamen gzden geirdi ve kendisine has nazik ve deerli uyarmalarn bizden esirgemedi. ki aziz dost, Reit lker ve T a r h a n Erdem, her almamzda olduu gibi, ilerinin okluuna ramen, sonsuz bir samimiyet ve ballkla, yorulmak bilmeden tavsiyelerini esirgemediler, dizilen ksmlar okudular, eksikleri belirttiler, kitabn bir an nce kmas iin bizi daima tevik ettiler. Hikmet Nursal kardeimiz de, her zamanki ilgisi ile kitabn hazrlanmasna candan katld. Gen meslekdalarmz Doent Dr. Seluk zelik, asistan Erdoan Tezi, Halk Dedehayr ve Sait G r a n bize byk yardmlarda bulundular. Paris'teki grevimiz sresince Sencer Asena, kr Elekda, Adnan Erda, Kemal C a n t r k , Sermet Pasin arkadalarmzn byk yardmlarn burada anmalyz. Habil Yonat, Tl enol, Uur Nursal ve Tahir Tahirolu'nun, TBMM Kitaplk Mdr sayn Melih Ege'nin, Ulvi Okar'n, Ayhan 11

Erer'in yardmlarn da hatrlamak zevkli bir dev olacaktr. Sayn stat Nevzat Aya'a da ayrca kranlarmz bildirmek isteriz. Nihayet Baha Matbaas, bata sayn Baha Batr olmak zere, btn kadrosu ile, kitabn gecikmesinden doan g durumlar byk bir tahammlle karlad ve ricalarmz yerine getirdi. Yakndan uzaktan, bu kitabn hazrlanmasna katlan btn aziz dostlarmza burada iten minnet ve teekkrlerimizi sunuyoruz ve etdmz kendilerine ithaf ediyoruz. Okuyucularmzdan bir noktada zr dilemek isteriz. Kitabn basm ile ilgilenen Dr. etin zek'in ksa rahatszlklar ve ok megul bulunmas, bizim memleket d bir grevde olmamz, bask esnasnda, baz yanllarn gzmzden kamasna sebep oldu. Bunlar bir listede gstermeye altk. Okuyucularmzn hogrlne gveniyoruz. Son olarak u noktalan belirtmek istiyoruz: Bu kitab yazmakla, Trkiyemizin en nemli bir meselesi zerine eildiimiz kansndayz. Bu bir retici ve aratrcnn en tabii devidir. ncelemeler gsterdi ki, ortada bitmeyen bir sava var ve Trkiye'nin nemli meselelerinden biri de Yirminci yzyla uygun zmlerini beklemekte. Bu zmlerin, aydn evrelerce aranmaya balanmas zaman oktan gelmitir. Yalnz dikkat: "Yirminci Yzyl sabrszdr.'

Tark Zafer TUNAYA Mart 1962, 184, Bld. Malesherbes Paris 12

SLAMCILIK CEREYANI K N C M E R U T Y E T N SYAS HAYATI BOYUNCA GELMES VE BUGNE BIRAKTII MESELELER GR slamclk cereyan, kinci Merutiyet'in dncesine hkim siyasi ve ideolojik cereyanlarn muhakkak ki, en tesirli ve kuvvetlisi olmutur. Bu cereyan da, Garplk, Trklk, Adem-i merkeziyetilik ve fikir alannda ikinci planda kalm sosyalizm cereyanlar gibi ideolojik ve siyasi bir karaktere sahiptir. delojiktir nk, messeseler ihdas edecek bir fikir ve inan sistemi olduunu iddia, gereklemek iin de sosyal bir hareketi davet etmektedir. Siyasidir, nk topluluu, yani Osmanl Devleti'ni blok halinde muhafaza ve btnln idame iin de onu belli bir gayeye yneltmek istemektedir. slamclk cereyannn asl zellikleri dier cereyanlara nazaran daha fazla eitlilie sahip oluunda da siyasi messeseler zerinde daha fazla durmu olmasndadr. slamc cereyan savunduu fikirleri, eski bir maziden almaktadr. Bu mazi, "vahet ve bedeviyet halindeki bir kavmin dnyann en yce imparatorluklarndan biri haline ykselmesini salam olan slam medeniyetidir". Kur'an esaslar zerinde ykselmi olan bu medeniyet, maddi ve manevi nfuz ile ktalara hkmetmi, yzyllar boyunca bu uzun hakimiyet ve parlak bir medeniyet ayn zamanda eski Yunan ve Roma'nn fikri ve siyasi miraslarndan da faydalanarak gayet geni bir felsefe ve tefekkr vcuda getir13

mistir. Osmanl mparatorluu, hilfeti devir aldktan sonra son byk slam imparatorluu halinde hl yaamaktadr. Ve onu yaatmak, bakasn temin iin de slami bir rnesans istenmektedir. slamn asli prensiplerine dn, " s l a m c " ad verilen fikir cereyannn ana tezidir. Mazisi, medeniyeti ve dncesi bakmlarndan, slamn zengin tarihi istenilen ve aranlan delilleri ve emsalleri salamaktadr. Bu birinci derecede bir tesir kudretidir. slamc cereyan, taraftar bakmndan da fevkalade bir talihe maliktir. mparatorluun nfus itibariyle ekseriyeti slamdr. Osmanl padiah Arabistan, Suriye, Msr gibi btn Ortadou, Hindistan, hatta Uzakdou'yu kaplam olan slam aleminin halifesidir. slamc cereyan, bu byk kitleye hitap frsatn bulduu gibi, Osmanl Devleti snrlar iindeki btn mslmanlara dayanmaktadr. Hkmdar halifedir, kabinede ise bir eyh-l- slam vardr. slamc cereyan devletin m slen id bulunduu, onun etik temellerini vcude getiren kaidelere de dayanmaktadr. slamc grler devletin i ve d siyasetinde messirdirler. Bb- Meihat (eyhlslamclk) asayie mteallik beyannameler, Cihad- Ekber (Btn mslmanlar ayn bayrak altnda toplayan byk sava) ilan eden, padiahlar hal'eden fetvalar neretmitir. slamc cereyan mensuplar arasnda sadrazamlar, eyhlislamlar, nazrlar bulunmaktadr. Hkmet siyasetini yneltmek, iktidar zerinde messir olmak bakmndan bu cereyan Osmanl siyasi hayat iinde nemli kuvvettir. slamc cereyan mensuplar, fikirlerini yaymak iin devlet otoritesini emirlerinde bulmakla, yetinmemilerdir. Byk ve kalabalk halk kitleleri, imparatorluun bir parasn gasp etmekle, mslmanlar yenilgiye uratmakla biten harplerin ve sosyal karklklar iinde bunalp, kur14

tulu aresini Tanrdan aramak ve dilemek zere camilere sndklar zaman, ibadetlerini mteakip slamc cereyana mensup hocalarn vaazlaryla karlamakta ve derin bir i acs ve vecd iinde kendilerine bu cereyana hkim ana fikirlerin telkini imkn bulunmaktadr. Hkmetin arm, ordunun perian, iktisadi, "itimai ve ahlaki durumlarn bozuk ve sarsk" bulunduklar bir zamanda, bu vaazlarndan mminler ifa beklemektedir. Bylece, slamc cereyan psikolojik telkin imkn ve kudretine de sahip olmutur. slamc cereyann maddi ve manevi kudretiyle, kinci Merutiyetin birok siyasi olaylarna messir ve hkim olduu da bilhassa kayda deer. Bunlardan en nemlisi muhakkak ki, 31 Mart 1325 irticaidir. Merutiyetin ilk senesinde, hrriyet rejimine bir reaksiyon tekil eden bu hareket, mahede laboratuvarna getirildii takdirde, slamc grlerin soysuzlatrlm bir ekli olarak grlmektedir. Ne var ki, imparatorluu ve henz kurulmak istenen rejimi etin bir tehlike halinde sarsm ve dndrmtr. slamclarn bizzat doumlarna amil olduklar siyasi olaylar yannda eitli devrelerin siyasi hadiselerini, iltihak veya ret suretiyle, yorumlaylar da hatrlanmaldr. Memleketi derin surette ikiye blen partiler, minberlerde mdafaa edilmi, bir sentez halinde beliren Anadolu hareketi payitahtn camilerinde "kuvvei baiye' (ekyalar) olarak isimlendirilmi ve "elebalar" idama mahkm eden fetvalar verilmitir. Fakat Anadolu hareketinin de kar fetvalar vardr. slamc cereyann geni yayn faaliyeti teki cereyanlarnkine nazaran kyas kabul etmeyecek kadar fazladr. slamclar, barnda toplayan "Srat- M s t a k i m " ve "Sebil-r-read", " M e k t i p ve M e d r i s " , " B e y a n l h a k " , "Livay slam", " M a h f e l " dergileri doktrini ana-hatlar ba15

kmmdan muhtevidirler. " s l a m Mecmuas"na gelince, Trklerin yayn organ kalmtr. kinci Merutiyetin slamc cereyan incelenirken bu mecmualara bavurmak zaruridir. Bu dergilerden baka, yalnz imparatorluk snrlar iinde deil bu snrlar dndan gelen, memleketi ve bilhassa dini tehlikede grerek acil tedbir ve kurtulu areleri tavsiye eden saysz kitap ve risaleleri de unutmamak gerekir. slamclar bakmndan ilave edilecek baka bir nokta da, slamc cereyann, teki fikir cereyanlar karsndaki durumudur. nce, bizzat slamclar bilhassa slahat bahsinde, rasyonalist ve geleneki olarak grneceklerdir. Daha sonra, ana nehirden baz kollara ayrlarak, slamc grler Garplk ve Trklkle birleeceklerdir. Ksa aklamamzdan kolaylkla anlalacana gre, slamc cereyann ksmda incelenmesi mmkndr. Birinci Blmde, slamc doktrini tetkik icab eder. Genel olarak, slamn siyaset ve devlet esaslar ve bu bakmdan kin-' ci Merutiyetin deeri ne olabilir? kinci Merutiyet slami kaidelere dayanm mdr ve bu bakmdan tatminkr mdr? Dier cereyanlar karsnda, slamclarn davranlar ne olacaktr? slamclar, hangi artlarla teki siyasi fikir akmlarna katlm veya bunlardan tamamyla uzaklamlardr? kinci Blmde, slamc cereyan kinci Merutiyet'in siyasi hayatnda nasl bir rol oynamtr? Hangi olaylara katlm ne gibi sonular alnmtr? Trk devrim hareketleri karsndaki tutumu ne olmutur ve bugne hangi meseleleri brakmtr? Bu meseleler zerinde durmak gerek. nc Blmde de, slamclk cereyannn fikir ve aksiyon alanlarndan elde edilen mahedeler ve tezler incelenecektir.

16

BRNC BLM S L A M C I L I K C E R E Y A N I N I N ANA H A T L A R I I SLAM VE O S M A N L I DNYASININ G E R L E M E TABLOSU slamclar, fikirlerini serdetmeden evvel bir mahede zerinde srarla bir znt ile dururlar. slam lemi inhitat (gerileme) halindedir. Bu gerileyi, zamann tek byk ve son slam devleti, kinci Merutiyeti ilan etmi olan Osmanl mparatorluumda da grlmektedir. 1- slam dnyasndaki gerilemenin sebepleri slam leminin k hakkndaki gr mterektir. Vahi bir lke sakinlerini, yeryznn en byk medeniyet kurucusu bir imparatorluk haline getirmi olan slamiyet "bu derece saadete isal edici (iletici)" mahiyetine ramen, "yeryznde istikllini muhafaza etmi bir slam hkmeti, bir slam heyeti itimaiyesi" grlemiyor. (1) Hakkn kuvvetle kaim olduu bir devirde, "Ehl-i slam" dnyann her tarafnda byk bir zaaf, bir inhitat iindedir (2). slam dnyasndaki gerilemenin pek ok sebebi var. Konumuz dna kmamak iin ksaca bu sebeplerin iki ksmda tetkiki mmkn grlmektedir. sebep, slamiyete de(1) M. emseddin (Gnaltay): Zulmetten Nura, s. 52. (2) Azmzade Refik: slam ve Avrupa, s. 26. 17

il, Mslmanlarn atalet ve gafletlerine dayanmaktadr. Zamanla mslman kavimler ve hkmetler slamiyet prensiplerinden uzaklamlardr. Bu bir yenilik dmanl olmutur. (1) Ayn zamanda slami hakikatlardan inhiraf ve Mslmanlarn bir ruhanilik tesiri ile "bir taraftan kendi mazileri, dier taraftan da edyan- sairenin dalletleri iinde pyan" (2) olmalarn ifade eder. te zamanla, bu yenilik ve hakikat dmanl yznden, "lem-i slamda" bir gerileme grlmtr. yle bir gerileyi ki, Mslman memleketleri her trl nimet ve saadetten mahrum, hatta tabiatn feyizlerinden dahi istifadeye imkn brakmyacak derecede byk bir sefalet iinde yaatmaktadr (3). D sebep, Bat'nn ayn Avrupa'nn, nasraniyet (Hristiyanlk) eklinde slamn son kalesi Osmanl mparatorluu zerindeki ar basksdr. Avrupa kltr ile, teknii, rasyonel idaresi ile nihayet mstemlekeci kini ile, maddi ve manevi btn kuvveti ile Mslmanlk dnyasna saldrmaktadr (4). Adaletten, hakka ballktan geleneklere sayg hasletlerinden yoksun, ahlak dkn, mstemlekeci ve smrc Avrupa, slam dnyasnn zerine kyor (5). slam dnyasna yneltilmi olan bu hcumlan, her kavim ve devletten evvel en fazla Osmanl mparatorluu duymaktadr. Kaynan uzak maziden alan Hristiyan kini bu devleti durmadan hrpalamak, sarsmak, mahvetmek istein(1) eyh Muhsini Fni (Hseyin Kzm): Felaha doru, s. 32. (2) M. emseddin (Gnaltay): Zulmetten Nura, s. 62- Said Halim (Paa): slmlamak s. 16. (3) eyh Muhsini Fni: Ayn Eser, s. 28. (4) Ayn Eser, s. 28. (5) Mehmet Akif: Hanoto'nun hcumuna kar eyh Muhammed Abduh'un tslam Mdafaas, s. 50, 52, 76. 18

dedir. Avrupa'nn "vazife-i temeddn" (Medeniyet devi) maskesi artk kalkmtr. Menfaati icab Avrupa Osmanl Devleti'nin paralanmasn istemekle, "slamiyetin son midi binay hilfeti" mahvetmek azmindedir. Din kaygusu, asrlk intikam duygular ve nihayet menfaat bu yrtc itihann amilleridir (1). Demek ki, "lem-i tslamiyete" indirilen bu yumruklarn iddetini evvela Osmanl Devleti duyuyor. Byk gerileyi ve saldr nce onun lkeleri zerinde messir oluyor, onu nursuz, ruhsuz bir harabezra eviriyor (2). Filhakika, Avrupa'nn malm tecavz ve istismar siyasetinden bir an iin sarfnazar edilse bile, Osmanl mparatorluu'nu vcuda getiren toplumun byk dertleri onun kn olduu gibi gstermektedir. 2- Osmanl Devleti'ndeki p a r a l a n m a ve sebepleri Osmanl Devleti'nin ve dayand toplumun gerileyiini incelersek, slam dnyasndaki bozulma sebepleri zerinde durmu olacaz. Taklit Osmanl mparatorluu'nu kemiren byk sebeplerin banda taklit gelir. slamc cephe mensuplar, Osmanl Devleti'nin Batllara benzemek yolunda hereyi feda ettiini, aslndan, benliinden ve geleneklerinden uzaklatn, aslna benzemez, ekilsiz bir hale geldiini sylemektedirler: ".. .Dini tak(1) M. emseddin: Zulmetten Nura, s. 37. (2) Seyyid (zmir Mebusu): ttihad ve Taklid (slam Mecmuas, 1330 , no. 4) s. 104-107: 'Herkesin bildii bir hakikattir ki, bugn cihan- medeniyetle en geri kalm bir millet varsa o da biziz." 19

lit, dnyas taklit, dat (adetleri) taklit, kyafeti taklit, selam taklit, kelam taklit, hlsa hereyi taklit bir milletin fertleri de insan taklidi demektir ki, kabil deil, hakiki bir heyeti itimaiye vcuda getiremez; binaenaleyh yaayamaz." (1) Taklit sebebi ile, Osmanl toplumunun idamna karar verilmitir. eitli mellifler de fikri ve sosyal taklitlere iaret etmilerdir. "inlilerin ahlkiyetini, Hintlilerin itimaiyatn, Meksikallarn siyasiyatn kabul eden bir Fransz, yahut bir Alman acaba ne olabilir?". O, ne Alman, ne de Franszdr. te slam ahlakn, inan ve siyaset prensiplerini bilmeyen, bir Mslman gibi dnp hareket etmeyen, bir kimseye de slam denemez (2). Halbuki topluma baklnca, bu durumu gremiyoruz: Mslman vatanda yabanc felsefelerden kopya ettii siyasi ve sosyal bir sistem sayesinde slamiyeti kurtarmak istiyor. Bu taklit a iinde de hem fert hem toplum kvranmaktadr (3). Bilgisizlik ve tembellik Osmanl Devletini bu uuruma srkleyen amillerin banda cehalet ve atalet gelmektedir. Bir bakma, Mslmanlarn byk ounluu hurafelerin esiridirler. slam esaslarndan habersizdirler (4). Cehlin sebebi gayet uzak mazidedir. Btn ticaret, teknik ve tefekkr servetleri hep (1) Mehmet! Akif: Tefsiri erif, (Sebilrrcad), 1328, No. 27-209. (2) Said Halim: slamlamak, s. 5. (3) Taklidin mul ve zarar hakknda bk. Ahmel Naim: lslamda davay kavmiyet, s. 4- eyh Muhsini Fni: Felaha doru, s.33, 34-35- Hulusi (Nafa Nazr esbak): Itikadat ve tiyadat Islaniye, 1328, s. 28,29.-M. emseddin: Zulmetten Nura, s. 400-401- Said Halim: Buhranlarmz, s. 10, 13, 22, 23-25: Mukallidliklerimiz, s. 44-45; Buhran timaimiz, s. 4,6, 10, 14- Musa Carullah: eriat Islamiyeye benim nazarm (slam Mecmuas, 1130, No. I, s. 10-13)- Seyyid: ltihad ve Taklid (slam Mecmuas, 1330, No. 4,5,7, s. 104-107,133-138,194-197.) (4) Mehmed Sadk (Milasl Durmu Zade, Hafz): Alemi slam Cihad Ekber, s. 5- Halim Sabit: timai Usul Fkh (slam Mecmuas, 1330, No. 5 s. 150). 20

bilgisizlik yznden yok olmutur. Ortaya bedbaht bir yurt kmtr. Cehaletin dourduu marazlar "varlmz kemiriyor" bnyemizi saryor, bizi bugnk feci ukura srklyor (1). Fakat imparatorluu yalnz cehalet deil, byk bir hareketsizlik, yzyllarca sren bir uyku da sarmtr. Eski vilayet ve tebalarnn gayret ve alkanl onlan birer devlet haline getirmitir. Endstriden, ticaretten mahrum, tembel Osmanl mparatorluu ise "yaya kalmtr" (2). Devleti bu aalktan ve miskinlikten kurtarmak gerek. Zira "Kanunsuzluk , hissizlik, atalet mikroplarn" brakmak, aalk ve esirlik boyunduruklarndan kurtulmakla birdir (3). Zaten sosyal kmzn dkn seviyesini "Hazreti Akif'in iirlerinde tasvir ettii sefalethanelerden anlamak zor deildir (4). Taklidin deitirdii, cehil ve ataletin alaltt bu toplumda bir ahlak gerilemesinin de nne geilebilir mi? Her ferdin ahlak bizzat yaamas gerekirken, toplumun gayet ar ahlak slahat devlerini yklenmesi gerekirken (5), aksine slam kaidelerine riayetsizlik onlar kt ahlaka sahip klmaktadr (6). te bu gerei grmemezlik, slamiyeti anlamamazlk Mslmanlar zulm ve istibdadn, sosyal buhran ve felaketlerin av haline getirmi (7), neticede slamlktan uzaklalmtr (8). (1) M. emseddin: Zulmetten Nura, s. 2,3,4,7,16,40,52,61,91.92,394. (2) lbnl Fni Zeynelbidin: Mslmanlk, 1328, s 59. (3) Aksekili Ahmed Hamdi: Mev'ize (Filibcdc Muradiye Camii erifinde. Sebilrread, 1328, No. 23-205, s. 440-41). (4) M. emseddin Zulmetten Nura, s. 61. (5) Said Halim: Buhran tihamiz, s. 21. (6) Mehmed Sadk: lemi tslam Cihad Ekber, s. 5. (7) Scyh Muhsini Fani: stikbale Doru, 1331, s. 49. (8) Said Halim: Islamlamak, s. 18- Ahmed Agaycf: slam leminde grlen inhitatn sebepleri (slam Mecmuas, 1330, No. 2). s. 57-58. 21

Aslndan, geleneklerinden ve dininden bu derece uzaklamak. Osmanl Devletimin Mslman vatandalarn mitsizlik ve karamsarla drmtr. Bir eyhlislam, durumu beyannamesinde btn akl ile itiraf etmektedir. Merutiyet beklenilen midi gerekletirmemitir (1). ktisadi esaret mitsizlii ve karamsarl arttran sebeplerden birisi de ekonomik gerilik ve bilhassa kapitlasyonlardr. Muazzam bir ekonomik sefalet, memurluk hastal ile birleerek imparatorluu kasp kavuruyor (2). slam dininin emrettii ilim ve marifet, sanat ve ticaretten yoksun bir kitle, er'i erif ile badaamayan maddi bir yoksulluk iinde, zengin memleketlerinin tabii ve ticari imknlarn bakalarnn eline vermi bir halde, gezinmekte. Yalnz bu durum btn slamiyeti mahveden ve onu "her milletten geri brakan, Tunuslularn, Buharahlarm, ranllarn, daha baka hkmetlerin ykllarn sratlendirmi olan sebeplerin

(1) eyhlislam Musa Kazm: Beyanname. '"Merutiydin ilann mteakip umum tarafndan edilen izhar admaniden artk btn ehli ilamda devri intibaln hll etmi olduuna ve binaenaleyh beyelmslimin din namna ilkay nifak ve ikakn bir daha avdet etmemek zere zevale yz tutmu bulunduuna biraz hasl olmu idiyse de muahheren bu midin pek bo olduu grlm ve asrlardan beri alemi islam ahnedar eden ve diyanelli celilei islamiyc namna siyasi entrikalar evirmek istidadnda bulunan, bu seretle alemi Islamn duar olduu felaketleri kfi grmeyen pek ok ehasn hl iimizde ncvcd olduklar sureti katiyyede anlalmtr. Otuz Bir Mart hadisesi elimesi buna pek byk ahid-i adildir" (Srat Mstakim, 1327, No. 169), s. 197-198. . (2) Said Halim Paa'nn u iki eserine bk: Mukallidiklcrimiz. s. 39 ve Buhranlarmz, s. 16. 22

banda gelenlerden saylabilir" (1). Kapitlasyonlara gelince, bunlar bir milletin esaretini ifade ederler. Adli kapitlasyonlar halkn izzetinefsi, haysiyeti, vatan sevgisi ile asla badaamaz (2). Adli kapitlasyonlarn bu fecaatma mukabil, btn devleti bir ahtapot gibi saran umumi kapitlasyonlar Osmanllarn her bakmdan kalknmalarn engeller. En basit ihtiyalarn bile tatmin etmek istedikleri her an karlarna "bir eddi iskender" gibi dikilirler. O kadar ki, Osmanl mparatorluu'nun "Kapitlasyon karsnda idama mahkm, her eit tahkire maruz, haysiyetten, insan ve hatta hayvan haklarndan mahrum bir millet" olduu bile ileri srlmtr (3). ktisadi esaretin yan sra bir gerilik sebebi daha vardr ki, o da idaresizliktir.

(1) smail Stk: Hayyc alclintibah, 1329, s. 11 (2) Mardini Zade Ebul'la: Adl stikll. (Srat Mstakim, 1324, no. 11) s. 165-170. (3) Abdrreid brahim: Kapitlasyon, (Srat Mstakim, 1327, No. 157), s. 15-16. 23

I! SLAMLAMANIN MANASI VE SLAMCI B R R N E S A N S I N DAYANDII E S A S L A R 1- slamlamak nedir? slamlar, slam-Osmanl mparatorluumda grdkleri gerileme durumlarnn hepsini, slamlamamanm, Mslmanla aykr gidiin ve slamc zihniyeti anlayamamann eseri saymlardr. Bu anormal toplum, bu sebeplerin eseri ve esiri-olunca onu kurtaracak are kendiliinden ortaya kmaktadr. Osmanl Devleti, manen ve maddeten kalknmak, medenilemek, eski "azamet ve satvetine (yceliine)" sahip olmak arzusunda ise, gerek surette slamiyete dnmelidir. slamlamaldr. yleyse, slamlamak ne demektir? Prens Mehmed Said Halim, slamlamann en ak tariflerinden birini vermitir: slamn din ve dnyay, maddiyat ve maneviyat kapsayan sosyal bir din olduu kabul edildikte, slamlamak demek slamn itikad, ahlak, itimaiyat ve siyaset sistemini " d a i m a zaman ve muhitin ihtiyacna en muvafk bir suretle tefsir" ve bunlara uymaktr (1). Said Halim Paa'nn taklit bahsindeki fikirlerini, Osmanl toplumunun ecnebi yamalardan yaplm bir rtye benzeyen durumunu grdkten sonra demek icap eder ki, yabanc dncesiyle Mslmanlk iddias yersizdir. Le Play, Durkheim sosyolojilerine inanarak, slam olmayan gayeler peinde slamlalamyaca (1) Islam'amak, s. 5 25

gibi, bir Osmanl Devleti de bu ekilde payidar olamaz. Said Halim Paa, btn slamclara nc olarak bu telakkiyi savunmutur (1). slamlaan fert ve devlet, o kimse ve o teekkldr ki, siyasi olduu k a d a r sosyal b t n h a k ve vecibelerini, rejimini, hrriyet ve adaleti slami prensiplerden karacaktr, bu prensipler ise bizzat islam akidelerinden, inan sisteminden domaktadrlar (2). Bylelikle fert de millet de, devlet de uurlarn tezatlara kaptrmayacak netice itibariyle bocalamayacaklar. ark, Garp, Fransz, ngiliz hayranlklar iinde bu aalk duygusuna dmeyeceklerdir. te, slam dnyas ve bilhassa Osmanl mparatorluu iin ilerleme ve kurtulu yolu budur. 2- slamiyet "manii terakki" (ilerilie engel) deildir u halde, slamlamak mparatorluu terakki ettirecektir. Fakat, asl nemli mesele de burada ortaya kyor. " D e rin bir tevekkl, kadere iman nitcesinde slamiyet, ataletten (hareketsizlikten) baka ne salayabilir?" sorusu ile balayan bir tenkit, slamiyetin parlak medeniyet mazisinden ok uzakta olduunu belirtiyordu. Artk teknik ve milliyet anda bulunulduu iin, slamiyetle byk bir devleti kalkndrmann imknszln, bu bakmdan slamln (1) Ayn eser, s. 5: "BirKant'm, yahut bir Spencer'in ahlkiyatna inanan, bununla beraber itimaiyatta Fransz'n, siyasette ngiliz'in tarz telkkilerini kabul eden bir Mslman, ne kadar mtekahhir alim olursa olsun, ne yaptn bilmeyen bir kimseden baka birey deildir. Bir adamn zihninde mtenakz, mteanz, gayr kabili imtiza bunca eyler tesadm halinde bulunmakla beraber hepsi birden yan yana durup durursa artk o adam ne kafada, ne vicdanla olmak lazm gelir, tasavvur edilsin?" (2) Ayn Eser, s. 32, 26

ve slamlamann ilerilii engel olduunu ileri sryordu. Bu hrpalayc grn vard sonuca gre, Mslmanlk modern sosyal prensiplerle badaamazd. Avrupa manzumesine dahil devletlerin yaplarna hkim olmamalyd.Zira baklar daima geriye evirmekte, milletleri medeniyete gtrecek yerde eskimi kaidelere rcu ettirmekteydi. XX. yzylda ykselmek ve medenilemek isteyen devletler slam esaslarn devlet idaresinden ayrmaktaydlar. Osmanl mparatorluu da ancak bu suretle ykselebilirdi. Memleket iinde bu fikirlere taraftarlk eden genlerin ve aydnlarn bulunmas slamclar teessre sevkederken, bir Fransz tarihisi Hanotaux (Hanoto) Tunus meselesini ele alarak, Tunus'un slam dnyasndan ayrldm ve "yava yava" hem Mekke'den hem de Asya'daki mazisinden kurtulmak zere" bulunduunu u dileine ilave ediyordu: "te rnek alacamz, teki Mslman memleketleri de kendisine benzeteceimiz bu memleket Tunus'dur." ( ^ s lamc cereyan, kendini aklarken, en nce memleketin iinden de dndan da ykselen bu tenkitlere temelini tekil eden bir prensiple cevap vermitir. "slamiyet manii terakki deildir." Btn slamclar, en ufak brorlerinde bile, evvela bu fikrin ispat ve dorulanmas ile fikir sava meydanna atlmlardr. slamclar, "lem-i slamn inhitat halinde" olduunu zaten kabul etmilerdir. Osmanl mparatorluu'nu bocalamaya sevkeden sosyal felaket ann da bu gerilik sebepleriyle rldn anlatmlardr. Ne var ki, dnyann he(1) Mehmcd Akif: Hanoto'nun hcumuna kar eyh Muhnnmcd Abduh'n Islam mdafaas, s. 21. 27

men her tarafnda Mslmanlarn esarete mahkm, zillet ve sefalete gmlm, "ini Mainden Maribi Aksaya kadar" her yerde onulmaz bir ahlaki ve sosyal sefalet iinde, hayatn her trl nimetlerinden mahrum olarak yaadklarn grenler, btn bu soysuzlamann msebbibi olarak slam dinini gstermekle, hata ederler (1). Bu gr olaylara nfuz etmeyen, tamamen sathi bir grtr. O kadar ki, bugnn Mslman lemine, hele Osmanl mparatorluu'na hkim olan gerek slamiyet deildir. Mslmanlar slamiyetin ulvi ruhu, adalet ve medeniyet nuru iinde yaamyorlar. Mslman dnyas bugn lzumsuz alkanlklarn "esatiri hurafelerin, uydurulmu bid'atlerin" esiridir (2). Batllar, byle bir dnyann incelenmesine giritikleri ve urad sefaletin ve geriliin sebeplerini aradklar zaman pein bir hkmle slamiyeti itham etmektedirler. Bu hkm tamamen yanltr. slamiyet de hibir suretle manii terakki deildir. 3- slamiyet devrimcidir Mslmanlk ferdi, sosyal, siyasi hayat kaplayan ve bu hayat tanzim edici kaideler koymu bir dindir. Bu sosyal din, tamamen devrimcidir. Yenilikidir. Her zaman ve mekn iin vazedilmitir. Dnya iinden, devlet idaresinden ayrdamayan bu din, hibir zaman atalet tavsiye etmez. Bizzat Peygamber en faal ve alkan bir insan rnei olmam mdr? nklap ve faal bir din olan Mslmanlkt) M. emseddin (Gnaltay: Zulmcttcn.Nura, s. 75-76,91- 94, 112. 154cyh Muhsini Fni: stikbale Doru s. 1. 7, 52. 28

ta, btn yenilikleri ve zamana gre tdil imknlarn iine almasndan tr, slhat yapmak isteyenler yenilik hamlelerini daima bulabilirler. Mslmanlk asrlarca evvel bugn Bat'nm benimseyip pek yeni sayd devrimci toplum esaslarn koyduu iin, adeta inklaplardan tasarrufu temin etmitir. Avrupa'nn yeni esaslar addettii prensiplere dayanan toplum ve devleti asrlarca evvel kurmaya muvaffak olmutur. slamiyette, akl ve tabiat d hibir hurafe yoktur. Baka dinlerle mukayese edildii takdirde, Mslmanlk kadar idari, siyasi ve ahlaki esaslara mstenid bir din grlemeyecektir. Tam manasyla sosyal bir din olan Mslmanlk halkn reyine mracaat, hrriyet, adalet, msavat, uhuvvet (kardelik), dmana kuvvetle mukabele, ruhanilie (ruhban yani din adamlar snfna) ve tegallbe yer verilmemesi, istibdat ve zulme kar huru (isyan) gibi sosyal ve siyasi prensipleri kabul etmekle ada medeniyet seviyesinde bir devlet ve hayal vcuda getirmek kabiliyetine de, kudretine de sahiptir. Sadece fertler arasnda deil, zmreler, kavimler, millet ve devletleraras kardelii, beynelmilel sulh projelerinden hatta sosyalizmden daha iyi baarm ve gerekletirmitir. Zalimleri mahvetmitir. Bu bakmdan slamiyet "manii terakki" deil, bilkis, "amiri terakki" (ilerilii emreder)dir. Gerileyi sebeplerine gelince, evvela bu sebepler tam olarak incelenmi saylamaz. Nitekim Roma mparatorluu'nun ykl hakknda da saysz teoriler ileri srlmtr. Fakat slam mparatorluklar, Osmanl mparatorluunun hali hazr durumu hakknda byle bir fikri alma henz yoktur. u halde slamiyetin gerilik tohumlarn ihtiva ettii nasl iddia edilebilir? Hristiyan Avrupa, 29

byle bir delili ileri srmekte mazurdur. nk kendi devletleri din yznden inkiraz bulmulardr. Roma mparatorluu bu vaziyeti hakiki surette canlandrr. Batnn slamiyet hakkndaki iddialar kesin olarak btldr, esasszdr. slam dnyasnn alar boyunca penesine dt istibdat rejimleri onun bugnk felaketlerini dourmutur. Onu sanayisiz ve ilimsiz brakmtr. "lcm-i slama medar teselli ve istinadgh olacak" tek byk devlete, Osman'' mparatorluuma gelince, bu devletin de uzun bir istibdat boyunduruundan henz kurtulduu her halde inkar edilemez. slam devletlerindeki gerilik sebeplerini slamn fikir ve inan sistemlerinde deil de, Mslmanlarn hakiki Mslmanlktan uzaklama veya uzaklatrlmalarnda aramak lazmdr. "Kabahat Mslmanlktan ziyade Ms'manlarda"dr. Mslmanln tahrif edilmi, yanl anlar m ve anlatlm, yanl yorumlanm olmasndadr. Oysa Mslmanlk yalnz Arap lemini deil, vazettii dsturlarla btn insanla faydal olmutur. slamiyet, nerede Yerleti ise, oradaki halk kitlelerini vahilikten ve iptidailikten kurtarmtr. Ayn lkeleri "medeniyeti fazla"ya, "ileri r

bir medenilie" kavuturmutur. slamiyet kaideleri yp-

anm tecrbelerinden medeniyet iin fena sonular aln-

m bir doktrin deildir. Avrupa'nn bozuk ve saldrgan ah'akiyeti, soysuzlamaya eilimli, istismarc ayaklar zerinde duran medeniyeti slam dininden kurtulu areleri dahi bekleyebilir. Kald ki, Avrupa'nn slam dnyasna ektii kl Mslmanlar birletirecektir. ttihad slamn (slam birliinin) kuruluunu hzlandracaktr. Bu bakmdan, Ms30

lmanlk perian milletleri kalkndracak tam manasiyle birlik ve adalet idealine ulatracak bir "kprdr." (1) 4 - Osmanl m p a r a t o r l u u ' n u n kurtulu yolu: slamlamak slamln ilerilie engel olmad bu delillerle ispat edilmek istenildikten sonra, Osmanl Devletini kalkndracak yolu aramak gerekir. Bir tarafta, ahlaki ve sosyal yaps dejenere saldrgan, hl misyonerleri ile douyu fethetmek, paralamak gayesini gden, ark meselesini hibir zaman sndrmeyen, fakat ilim ve teknik lemi yksek bir Avrupa vardr. Bir tarafta ise, km bir ark. Asya'nn illetlerine maruz, geriliin ukuru iinde henz dertlerini dahi idrak edememi, slamlktan uzaklam, hakikattan uzaklam bir Mslman dnyas kurtulu saatini beklemektedir. 1908'den itibaren, Dvel-i Muazzama ihtiraslarnn mtemadiyen bilendiini, milletlerin dev admlarla Birinci Dnya Harbine srndklerini tespit zor bir tarih konusu olmaktan kmtr. Btn bu ihtiraslar girdab iin(1) Bu zet slamclarn muhtelif eserlerinden alnmtr, bk. Mehmed Ferid Vecdi: Mslmanlkta Medeniyet (Srat Mstakim, 1327, No: 158), s. 19-20 - eyh Abdlhak Badad Islamiyetin Avrupa'ya Son Sz, 1328. - eyh Muhsini Fni: Felaha Doru. s. 37 - eyh Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 92 - Mehmed (Said Halim): Taassub, 1333, s. 10-11, 13 - Said Halim: slamlamak, s. 1320 - Musa Kzm: Klliyat, 1336, s. 278,279,280,284 - eyh Abdlaziz avi: Anglikan Kilisesine Cevap, 1340, s. 198, 202-209, 218 - Hanoto'nun Hcumuna Kar eyh Muhammed Abduh'un Islanl Mdafaas, s. 50, 76 - M. emscddin (Gnaltay): Zulmetten Nura, 75-76, 112, 154 - Mustafa Sabri: Dini Mceddidler, 1340, s. 4-15,94-153,98-101 - eyh Muhsini Fni Elzhir: Yirminci Asrda islamiyet, 1339, s. 161-170 - eyh Mr Hseyin Kaydav: slama ekilen Kl, s. 35 - Veliyddin: Hukuku slam, (slam Mecmuas, 1330, No: 9.s. 258260) - Scyyid: Itihad ve Taklid, (slam Mecmuas, s. 105). 31

de, Mslman lemi, pasif, sadece efendilerine tbi, ataleti tevekkl ile izah edilen bir kleden farkszdr. Dnyann gidii hakknda hibir karar alamamaktadr. Hibir faaliyete itirak etmemektedir. Ancak verilen kararlarn neticelerine katlanmak mecburiyetini ve aaln duymaktadr. te byle bir slam dnyasnn kalknmas gerekiyor. Bu kalknma, daha dorusu dirilme aresi ne olabilir ve nerede bulunabilir? slam leminin tarih devirlerini kaplayan medeniyet ve ycelii sonunda elinde kalan tek ve byk devlet, Osmanl mparatorluu'dur. Tesirleri kabul edilmi, siyasi reeteler, ancak bu devlet elinde kalan teebbs kudreti sayesinde hazrlanabilir. Fakat, Osmanl mparatorluu, Bat medeniyetinin zaruri kld sratle nasl kalknabilecektir? Madem ki, slamiyet ilerilie mani deildir, madem ki Avrupa'nn ahlaki ve sosyal buhranlar slamiyette mevcut deildir, u halde Osmanl mparatorluu istinat edecei devlet eklini ve esaslarn slam siyasetinde bulabilecektir. Ve bulmaldr. O esaslara dn, maziye rcu, slam devletini ihya edecektir. Bylece, slamclar, siyasi ve sosyal alanlarda slami bir rnesans istemilerdir. Osmanl mparatorluu'nun kurtuluunu bu yolda aramlardr. 5- slamc Rasyonalizm slamclk forml Grld gibi slamclk, btn sosyal ve siyasi hayata uygulanmas istenen inan, fikir ve davran kaidelerini iine alan iki ynl bir ideolojik forml haline getiril32

mistir. Bir yn ferdi plandadr. slam dnyasnda yaayan fertlerin, bilhassa Mslmanlarn tek tek hayatlarn dzenlemek ister. zel hayatlarna karr. Onlara bir yaama yolu izer. teki yn ile de, kolektif plandadr.slam dnyasnda, henz milletlememi halk kitlelerine, bamszla kavumam milletlere, devletlere kurtulu, kurulu ve kalknma yolu izer, birbirleriyle mnasebetlerini salayan kaideler yapar. Ksaca slam dnyasnda yaayan insanlarn ve toplumlarn hayat prensibidir. kinci merutiyetin bunaltc yllarna kadar, slamc kurtulu teklifleri daima ne srlmt. slamclk cereyan kinci Merutiyetle balamamtr. Fakat, gerek ve hayli mtecanis (homogen) bir fikir akm haline bu devrede gelmitir Merutiyetin dinamik hayat iinde, siyasi olaylara arpa arpa ekillenmi ve bir siyasi kuvvet olmutur. ki rasyonalizmden biri... Merutiyet slamclar, slam dnyasndaki "modernizm" eilimlerinden faydalanmasn bilmilerdir. Gerekten, slam dnyasndaki adalama iki cereyana dayanmakta idi: Birinci cereyan, laik ve gerek rasyonalisttir (aklc). Din ve dnya ilerini birbirinden ayrmak, devletin din ilerine karmasn mmkn klarak devlet idaresini dinin vesayetinden kurtarmak amacn gden bu cereyan ada medeniyetin artlarna da uygundu. kinci cereyan, slamc adn alan cereyand. Modernizmi, ksmen rasyonalist oluundadr. Kur'an, snnet gibi slam esaslarna dayanmakla beraber, bunlarn yorumlanmasnda, ferdin ve toplumun yaaylarn dzenleyecek kaidelerin slam kay33

naklarndan karlp uygulanmasnda akl ve ilmi esas tutmak isteyiindedir. Daha dorusu rasyonel bir metotla, kitap ve snnetten sonular karacaktr. Gaye slamn ahlak ve siyaset prensiplerini btn "saflk ve sadeliiyle ortaya karmak" bunlar fertler, toplumlar ve devletler iin birer hayat prensibi haline getirmek, bunlara ideolojik bir deer vermek. Btn bu uygulamalar, slam rneklerine gre yaplacaktr. slamclar, Bat medeniyetine deil, slam medeniyet alanna ait esaslarn aratrlmas ve muhafazas ile uramlardr. Bylece, Bat medeniyeti karsnda bir Dou slam medeniyetinin varln ispat etmek istemilerdir. Bu medeniyetin maddi (teknik) ve manevi (etik) unsurlar, daha sonrada Bat-Dou medeniyetlerinin karlamas meseleleri zerinde durmulardr. slamclk formlnn bu suretle d a r (ferdi planda) ve geni (toplumsal planda) olmak zere iki anlam da ortaya kmtr. slamc rasyonalizmi, genel rasyonalizmden ayran, en byk zellik ns'lardan hareket ediidir. Metodu, tartlmaz, deeri ispat edilmi sayd fikir ve olaylardan akl yolu ile, sonular karmtr. (1) Klasik kyas ve icma yollan da bylece yeniden Bab tihat (tihat Kaps) ile beraber alm olacaktr. Demek oluyor ki, slamclarn modernizmi, XX. yzyla uymalar, slamc esaslar donmu kalplar olmaktan kurtararak ada ihtiyalara gre yorumlamak istediinde birlemektedir. slamclar, dini bir kadro iinde kalmak artyla, serbesttirler. Rasyonalizmleri slamn sosyal ve siyaset prensipleriyle smrl(1) Bu alandaki aklamalarmz iin u deerli ettten faydalandk: Nevzat Ayas: Mehmet Akif, zihniyeti ve dnce hayat, (Bu ett iin u esere bak. Eref Edib: Mehmed Akif, Hayat, eserleri ve 70 muharririn yazlar). 34

dr. Akl bu snlar iinde serbesttir. Bu snrl rasyonalizm slamc rasyonalizm adn alr. Bu bakmdan dnceleri, araylar ve bulgularn uygulaylar zerinde dinin vesayetini kabul etmilerdir ve laiklik prensibinin aleyhinde, onun tamamen karsnda cephe almlardr. slamclar olaylara antilaik, dini alardan bakmak yoluna gitmilerdir. ou zaman muayyen bir klerikalizmin, ilmiyenin tesiri altnda kalmlar, mensup olduklar cereyanla Merutiyetin teki cereyanlar arasnda bir sentez teebbsne de gemilerdir. Fakat her zaman iin muhafazakr bir evrenin temsilcileri olmulardr. (1).

(I) Bu meseleye slamclarn teki cereyanlarla olan mnasebeti incelenirken temas edilmitir. Bak.: s. 67 ve m. 35

III SLAMCILIK CEREYANI MENSUPLARINA G R E SLAMIN SYASET P R E N S P L E R slamc rnesans formlnde, slamclar arasnda ittifak vardr. Btn mtefekkir ve melliflerin bu koundaki fikirleri incelenirse, mesele zerinde srarla durduklar, soruyu cevaplandrmaya altklar grld. stanm siyaset prensipleri nelerdir ve bunlar nasd bir devlet ekline tekabl ederler? Bu prensiplere nispetle Osmanl Merutiyeti nasl deerlendirilebilir? Osmanl Merutiyeti, bu prensipler bakmndan, eksiklerini hangi yoldan tamamlayabilir? slamclar bu sorulara ortak cevaplar vermilerdir. Daha rasyonalist ve daha geleneki olanlarn ileri srm olduklar teklifler slahat konusunda belli olur. slamclarn her eyden nce slamn genel siyaset prensiplerini aratrdklar ve bu hususta ittifak ettikleri grlr. Osmanl, hatta Trkiye tarihinin hibir safhasnda, genel siyaset prensiplerinin, btn eksiklerine ramen, bu derece ilgiyle, ciddiyetle aratrld grlmemitir. u halde, bu fikir akmnn ana tezlerini anlayabilmek iin, bunlar, onlarn dilinden, hatta slubundan, derlemek ve gzden geirmek gerekir. Zira, daha sonra slamclar bu genel prensiplerle mukayese yoluna bavurarak, Merutiyetin siyasi olaylarn deerlendireceklerdir.

37

1- slam sosyal bir dindir ve hkmeti emreder slam sosyal bir dindir slam sosyal bir dindir. Bu bakmdan sadece teki dnyaya ait (uhrevi) deil, fakat bu dnyaya ait (dnyevi) esaslar da vazetmitir. Yeryznden, fertlerin, toplumlann, devletin iyi bir gelecee, refaha ve saadete kavumalar iin slamiyeti kabul etmeleri lazmdr. slam akidelerine mstenit ferdi ve sosyal hareket tarzlar ve ahlaklar, Allah'n hidayetine mazhar olurlar ve ancak bu yol ile necata (kurtulua) refaha kavuurlar. u halde slami kaideler bir devletin hayat iin lzumludur. Bu sebeplerdir ki, Tanr, Resul vastasiyle Kuran'm kullarna bildirmitir. Onlara devlet halinde hayatlarn tanzim edecek kaideler de vermitir. Yenilik sevgisi, nklap ve slahat esaslaryla mcehhez slamlk, siyasi prensipleri ile yalnz mabetler iinde kalmaz. Umumi hayata, gndelik davranlarmz alanna karr. Devletten aynlmaz. Devletin hayat ve idaresine itirak eder, hatta devlet hayatn kurar ve dzenler. Bu sebeple slam devletinin idarecilii bir amme velayetidir. slamclar, bu prensiplerden hareket ederler. Gerekten, slamlk bir eriat- itimaiyeye, bir sosyal ahlaka yer vermitir. Bu sosyal eriatn gayesi, "salh- lem (dnyevi bir iyilik ve huzurdur)" dir (1). Zaten eriat dnyevi meseleler iin konmutur. ncil'in bu alandaki yetersizliine karlk Kur'an tam bir siyaset, siyasi prensipler birliine sahiptir. Fakat, iyi

(1) eyh Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 4, 5, 6, 43 - Enver Rdvan (Sadk Vicdan): Hitabiyat, 1336 s. 10. 38

anlatmak ve anlamak artyla. O kadar ki, Kur'anda bir devleti, bir sosyal yapy ilerletecek btn esaslar mevcuttur. slamn esaslar siyaset ve medeniyetten ayrlmaz. (1). Laiklik meselesi Avrupa'nn dini devletten ve medeniyetten ayrmas kendine ait bir itir. Bu bakmdan slam dnyasn tenkit etmesi bounadr. Hristiyanlk, bugnk Avrupa'nn emellerini tatminde aciz gsteriyorsa, bu durumun Mslmanla temili yersizdir. Zira "Bu kadar hususi bir halden o derecelere umumi bir netice istihsal eylemek elbette bir hatay fahitir." nsanlk tarihi, insanlarn din ve idealleri arasndaki bir mnasebeti daima kaydedegelmitir. Kald ki slamlk, beer saadetini bir hayal olmaktan kurtarp mspet bir hakikat klar (2). Bu suretle, slam toplumunu saadet ve tekamle sevkeder (3). Mslmanl kabul etmi bir topluluk daimi surette ahlaki ve sosyal geliime mazhar olur. Zaten payidar olmas iin de sosyal ve ahlaki inkiaf arttr. Ferte ve cemiyete ahlakn gelitirmemi bir devletin slami olmasna, binaenaleyh mrl olmasna imkn yoktur. Zira bu inkiaftan yoksunluk ykl demektir (4). Bu itibarla eriat Mu(1) Musa Kzm: Klliyat, s. 5,6,9,26,28,32,33,35; slamda Usul Meveret ve Hrriyet, 1324, s. 3-4 - ibnlhatip Cemaleddin: Arabn Nazariyeleri, kr Ganem ve Tanin. - Velyiddin: Hukuku slam (slam Mecmuas, 1330, No: 9, S. 258-260). (2) Said Halim Paa'ya ait bu fikirler iin bk: Buhranlarmz, s. 250 - Taassup, s. 6, 7,9 - Buhran timaimiz, 15-16-ntihat islam hakknda birtecrbei Kalemiye, s, 20. (3) M. emseddin (Gnaltay): Zulmetten Nura, s. 73 - Kavmi Cedid Ubeydullah Efgan: Mucizei Peygamberi, 1332, s. 3, 4, 29. (4) Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 38-39 - Musa Carullah: eriat islamiyeye benim nazarm, zikredilmitir. 39

hammediye ayni zamanda sosyal ve siyasi bir ahlaktr. Ferde yekdierinin azas olduunu, insann insana manen ve maddeten bal bulunduunu (Ben dem zy yekdierend) telkin ve bu uurda almay emreden (1) bir etiktir. . Ayn zamanda da "Devletin siyasetine, memleketin imar ve terakkisine", memleket ahalisinin refah ve rahatna matuf (2) kaideler vaz'eden bir btndr, bir ideolojidir. Onda bugnn ve yzyllarca sonrasnn sosyal refah ve bekasna ait kaideleri buluruz. O bu kaideleri bir kere vaz'etmitir. Zamann icaplarna gre tadil art mahfuz kalmak zere, slam dini (ve koyduu kaideler) ebedidir. Devletten de toplumdan da ncedir (3). slam dini, Avrupallarn anladklar manada sadece ahlak kaidelerinden ibaret deildir. Medeni bir toplumu idare eden kesin bir mecburi kaideler demektir. u halde slam dini btn "saadeti dnyeviye ve uhreviyeyi mutazammn kavanini mahsusa olarak irsal buyrulmutur". slami devlette eriat hukuk demektir (4). Nihayet btn kaideleri kapsayan Kurankerim'deki dnyevi esaslar gzden geirilince (5), siyasi planda varlacak byk ve nemli sonu u olacaktr: slam Devleti dine messestir, eriata tabidir ve din-devlet ayrl byle bir dev(1) Ahmed Naim: Ahlaki Islamiye Esaslar, 1340, s. 66. (2) Aksekili Ahmed Hamdi: Ulemay slamiyeye Bir Sual ve Abdullah Gvilyam Efendinin Cevab, 1332, s. 28. (3) eyh Muhsini Fani: Felaha Doru, s. 37 - Mustafa eref: Fukahaya Gre Hukuku Amme (slam Mecmuas," 1330, No. 3), s. 83. (4) Mehmcd Fehmi (lgcner): Hikmeti Hukuku slamiye, 1329, s. 4, 14 Mehmet Atf (skilipli): Me dineyeti er'iye, Terakkiyat Diniye, 1329, s. 5,7 - Mardin! Zade Mehmed Arif: Hikmet-i Edyan (Srat- Mstakim, 1324, No. 2) s. 17. (5) Kur'andaki dnyevi esaslar muhtelif islamclar tarafndan sarahatle bahis mevzuu edilmitir, bk.: Musa Kazm: Klliyat, s. 243-244; Islamda Usul Meveret ve Hrriyet, s. 3 ve mt. - eyh Abdlhak Badadi: tslamiyetin Avrupaya son sz, s. 13 - Ahmet Rasim Avni: Kitabttenvir, 1334, s. 29-31 - Mehmed Halis: lemi slam Cihad Ekber, s. 13. 40

lette mevzubahis olamaz.Din, insaniyet ve medeniyet yekdierine bir zincir halkalar gibi merbutturlar, bat de olsa birinin kopmas, dierini temellerinden mahveder, birinin yerinden oynamas dierlerini sarsar (1). Din, hukukunu tekil ettii devletten ayrlamaz, zira tanzim ettii devleti, kendi vaz olan Tanrya balar. Burada bir tekrikten bahsetmek mmkndr. Acaba klliyatn Cenab- Hak tarafndan vaz'na mukabil, cziyat, cari nizam ve kanunlar, Tanrya bal mdr? Bu durum bir vaazda cemaata anlatlmaktadr: " ...cz'iyat iin ehli var, onlar tarafndan tanzim olunur. O nizama dair talimat yok mu? Hep onlar eriat icraya vesiledir, adalet rehberleridir" (2). slamclar bu noktaya bilhassa ehemmiyet atfetmilerdir. Siyasi hadiselere mtenazran, mtareke senelerinde, devletin mdafaai hukuku bahis mevzuu olurken, mer Rza u hkm vermektedir: "Dini devletten ayrmak haince bir teebsstr" (3). Tamamen mcerred, hatta srf doktrinal sanlan bu keyfiyet, grld gibi slamclar hayli megul etmitir. slamiyet ve H k m e t Kaynan, Ssnlerden, hatta ok daha uzak maziden alan, Osmanl mparatorluuna tamamen teokratik vasfn sunan Din-Devlet (slamiyet ve hkmet) kardelii Osmanl mparatorluunun can ekime annda dahi hatrla(1) Halim Sabit (Kazan Ulemasndan): slamiyet, fikri dini. medeniyet (srat- Mstakim, 1324, No. 2), s. 30 (2) Manastrl smail Hakk: Mcvaiz.(Srat- Mstakim, 1324, No. 5), s. 80. (3) mer Rza: slam Mefkuresine Doru, (Sebilrread, 1335, No. 1-400) s. 91. 41

tlmakta (1), ve devletin "teokratik" olduu sarahatle kaydedilmektedir (2) . Fakat bu teokrasinin slami cepheden tevlit ettii bir netice vardr ki, o da eriatn bizzat hkmeti emretmesidir. Filhakika, slamiyet siyaseti ve hkmeti amirdir. "Hkmetlerin teesss vecaibi akliyeden midir, vecaibi er'iyeden midir?" sualine Mustafa Zihni Paa u uzlatrc cevab bulmaktadr: "Hkmet esasen vecaibi akliyeden olmakla beraber vecaibi er'iyeden bulunduu da diyaneti mukaddesei Ahmediye tarafndan kemali ehemmiyetle kabul ve tasdik buyrulmutur", hilafetin bir "emri dini" addedilmesi bu sebebe mstenittir.(3) mam nasbi mmet zerine vaciptir, kaidesini bir eyhlislam, beyannamesinde hatrlatmtr. Ayn durum eyhlislam Musa Kzm tarafndan da bahis mevzuu edilmitir: "Medar medeniyet ve nizam adalet olacak" unsurlardan birisi de hkmettir. Medeniyetsiz hkmet olamayacana gre, din ve itikadn eseri, medeniyeti sahiha ancak meru bir hkmet ile beka bulabilir. (4) Ne var ki, imdiye kadar slam dnyasnda, slam dininin icaplarna uygun bir hkmet ekli kurulamamtr. slamclarn belirtmek istedikleri, ilk byk siyasi sonu udur (1) Hukuku Seltin (hadisi Erbain fi Hukuku Seltin), (mrettip ve mtercimi): mer Ziyaeddin, 1326, s. 10. (2) Ahmed Naim: Bizde din ve Devlet, (Sebilrread, 1334, No. )s. 294. "...Ahkm diniye denince biz yalnz tealim-i itikadiye ile ibadeti anlamayz. Muhasini ahlak da, muamelat hukukiye ile ikamet hududu Ilahiycyi de bu mefhuma idhal eyleriz. Bu muhtasar tarife gre, Islamda ekli hkmet teokratiktir denilebilir. Fakat ruhbaniyet olmad iin bir Avrupal'nn veya zihniyeti Avrupa efkrndan bakasn hazmedemeyen bir gencin anlad manaca teokratik deildir. Zira bizde muamelat ns yle dursun, ibadat bile idareye memur bir snf mahsus yoktur." Yine bk.: Musa Kzm: Klliyat, s. 21, 22. (3) Mustafa Zihni: Islamda Hilafet, 1327, s. 9 -Abdlaziz avi: Anglikan Kilisesine Cevap, s. 51, aksi kanaattedir. (4) Musa Kzm: Klliyat, s. 11-12. 42

ki: slami siyaset ve amme hukuku kaideleri her trl cemiyet ve devletten ncedir. slamda siyaset ahlaka dahildir. slami devlette din-devlet ayrl yoktur. Bu devlet iktidarm Tanr'dan (airi Azamdan) alan teokratik bir devlettir. Hkmet ve nihayet hkimiyet meseleleri eriatn emirleridir. eriatn ferdi ve itimai ahlak ve siyaset prensipleriyle btn amme hukukunu kaplamas, siyaseti ahlaka balamas ve devleti, hkimiyeti ahlaki- dini zemin zerine bina etmesinin byk faydas, slamiyetin bahsettii saadet ve nihayet adalettir. Gerekten ahlakn devlet hayatnda hazrlayc bir rol vardr. Ahlak adaleti temin eder. Fakat her devlette adalet mevcut olamaz, ancak ahlak yksek bir heyeti itimaiyede adalet temin edilebilir, en yksek ahlak "eriat Ahmediye" ihtiva ettiine gre en yksek adalet ve slamiyeti kabul eden ve ona tbi olan bir toplulukta mevcut olabilir. Bu takdirde, ahlak, adil bir cemiyeti medeniyeti fazlaya ulatrmak hususunda bir nevi kprdr. 2- slam siyaset prensiplerine gre hkimiyet ve snrlar. Tanr ile kul, Halik ile mahlk rabtasna dayanan hayat ekli siyasi plana intikal edince, hkimiyetin kayna Hainlemektedir. Zaten teokratik bnye bu durumu kafi derecede aklam bulunmaktadr. Hkimiyetin menei, kademeden szlerek gelmektedir: Tanr, Peygamber, HalifcHkmdar. Asl sri olan Tanr (1) sosyal dinin esaslarn, bu arada siyasiyatn Kuran'mda cem etmitir. Kur'an, b(1) Manastrl smail Hakk: Mevaiz (Srat-i Mstakim, 1324, No: 5), s. 80 - Manastrl smail Hakk: Usul Merutiyete Kar Husemayi Milletin tirazatna Mdafaai Muhikka, (Srat- Mstakim, 1324, No: 14), s. 220. 43

tn zamanlar iin konmu, deimez bir anayasadr. Kuran'n Resul vastasyla kullarna (Devletin halk veya nfus unsuruna) bildirmitir. Byk ve medeni bir toplum zaten Allah'n bir ltfudur.(l) Byle bir toplum iinde "ittihad ve cemaat" de onun emridir. Kur'ana gelince, Ebu erif Huzai'den rivayet olunan bir hadis bize bunu gayet ak ekilde anlatmaktadr: "phe yoktur ik bu Kur'an bir ucu yedullahta, dier ucu sizin elinizde olan selamet ve necat halatdr. O halde ona uyunuz ki, ondan sonra ebediyen ne yolu arasmz, ne de kimsenin yolunu artasnz".(2) "nsanlar kendi ihtiyar ve iradeleriyle umuru hayriye ve ef'ali haseneye sevkeden bir vaz' ilahi ve bir kanun-u subani olan ve insan hfz ve himaye hikmetine mebni taraf- lahiden vaz olunan bu kanunun insanlara neir ve teblii yine nev'i beere mensup" Peygamberlere tevdi edilmi bir vazifedir. Bu vazife Peygamberlerin sonuncusu Hazreti Muhammed ile tamamlanmtr. u halde tedrici inkiaf kanunu bu kanunun ikmaline de hkmn icra etmitir. Bu durumun sebebi nedir? Burada insanlarn bir nev'i tabii ve saf yaama halinden bahsedilmektedir. Bu devrede insanlar "henz hevesat nefsaniyelerini teksir ve ihtisasat hayvaniyelerini tevsi edememi" olmalar hasebile masum ve sakin bir hayat geirmekte idiler. Nitekim Bakara suresinde de durum ayn ekilde izah edilmitir "nsanlar mmeti vahide idi. Muahharen ihtilafa dmeleri zerine kendilerine Enbiya buus ve irsal olundu".(3) Peygamberin vazifesi bu suretle tebel(1) Ahmed Naim: Islamda Davay Kavmiyet, 1332, s. 29-30. (2) Musa Kzm: Klliyat, s. 21, (Mellif ayn zamanda Beni srail Devleti ve tarihi misalini hatrlatmaktadr). (3) Musa Kzm: Klliyat, s. 13-14; lslamda Usul Meveret ve Hrriyet, s. 3-4 - ahmed Naim: lslamda davay Kavmiyet, s. 28-29. 44

lr etmektedir. slamiyetin Peygamberi Hazreti Muhammed sosyal ahlak ve siyaset kaidelerini de muhtevi Tanr kanununu bu suretle insanlara bildirmitir. Bu kanun, kaydedildii gibi topluluklarn hayatna hkimdir ve hibir zaman "benim saltanatm bu dnya deildir" gibi bir prensiple badaamaz.( 1) Hkimiyetin menei bu suretle tebellr ettikten sonra, kullan ekli hakknda da muhalif esaslar mevcuttur ve bu ekil bizi slam amme hukukunun iki byk prensipine, "adalet" ve "meveref'e gtrr.(2) ktidarn dayana ve snr olarak adalet Siyasi iktidar kullanan ve Peygambere halef olan Halife (hkmet reisi) btn icraatnda bilhassa bu byk prensibe riayetle mkelleftir. Adalet prensibinin kkleri, slam tarihinin aan ok uzak mazidedir. Her eyden evvel, sosyal yapnn zemin ve temelini tekil eden ahlakn adaleti hazrlad sylenmiti, filhakika "ahlak- ilahi adaletle tahalluk edilir".(3) Adaletsiz bir hkmet mstebittir. Mstebit bir hkmet ise ahlakszdr ve slamiyete de mensup olamaz. slam dini istibdad reddeder. Bu suretle hkimiyeti ve hkmran, topluluun bizzat ahlak ve "tahalluk" tarz olan adalet hudutlamaktadr. Adalet hakiki medeniyetin, binaenaleyh beeri saadetin "sslesasf'dr. Adaletsiz hakiki bir hkmetin payidar olamamas lazmdr. Bizzat devlet bakan adil olmaldr: "Siti) Enver Rdvan: Hitabiyat, s. 30-31 - Mustafa eref: Fukahaya Gre Hukuku amme, zikredilmitir, s. 82-83. - Veliyddin: Hukuku slam, s. 258. (2) Abdlaziz avi: Anglikan Kilisesine Cevap, 1340, s. 166, 167 - Mardini Zade Mehmet Arif: Hikmeti cdyan, (Srat Mstakim, 1324, No: 2), s. 17 eyh Muhsisini Fani elzahiri: Yirminci asrda islamiyet, s. 149-152. (3) Enver Rdvan: Hitabiyat, s. 13. islam ve adalet, (Saday Hak, 1324, No: 9. s. I) - Mustafa eref: Fukahaya Gre Hukuku amme, s. 83. 45

tan adilin bir gn altm sene ibadetten efdaldr (daha faziletlidir)". Adaletle hareket sultana yardmc devlet personelinde de aranr. Zalim bir hkmete yardm eden, "zalime kalem aan, divitine lif koyan da avam zalimedendir." Tarih, adaletsiz bir devletin payidar olduunu gstermi olsa dahi, hibir saduyu bunu kabul edemez. Adalet, Kur'an Kerim'in siyaset (amme hukuku) prensipleri iinde ba yeri igal etmektedir: Osmanl mparatorluu'na da intikal eden bu kaide muhtelif eserlerde ve metinlerde daima zikr ve padiaha " itidal zere" hareket etmesi tavsiye edilir.(l) Adalet ilahi bir emirdir. En byk bir siyaset kaidesidir ve iktidar mutlak surette snrlar.^) Yalnz insanlar zerinde deil, devletlararas mnasabetlerde de adaletin rol nemlidir. Ancak adalet ve hukuka sayg gstermesi artiyle, mahkm bir millet, hkim bir milletin idaresine katlanabilir. Oysa zamanmzda Avrupa'nn smrgecilik siyasetinde riayet etmedii bir kaide de adalettir.(3) Adalet, slamr eitliini ekillendiren bir mefhumdur. slamn bu adalet duygusudur ki, Hazreti mer'e bir hutbesi esnasnda "sende bir erilik grrsek kllarmzla dorulturuz" dedirtmitir.(4) H u r u Kaidesi (htilal Hakk) Fakat adaletin, ilahi kanunlara riayetsizliin bir meyyidesi vardr: Huru, Mslmanlk adaletten ayrlan, er'i hu(1) Musa Kzm: Klliyat, s. 35,106,241,244,281 -282; Islamda Usul Meveret ve Hrriyet, s. 7 - Osmanl mparatorluu iin bk. Naima Tarihi, Cild I, s. 30. (2) Mahmud Hamza (Demk-l-am mfts): Bakay Saltanat Osmaniye, s. 8 - eyh Muhsini Fani: stikbale Doru, s. 32 - Mehmed Atf: Medeniyeti er'iye, Tcrakkiyat- Diniye, s. 13., (3) Mehmet Akif: Hanoto'nun hcumuna kar eyh Muhammcd Abduh'un Cevab, s. 50, 52: (4) Abdlaziz avi: Anglikan Kilisesine Cevap, S. 166. 46

dutlara, sayg gstermeyen Emirlere (devlet reislerine) kar Mslmanlarn hurucuna cevaz vermitir. Durumu Hilafet messesesine tatbik edelim. slam dini, yalnz ihtiva ettii esaslar dahilinde "icray adli emretmi" ve Mslmanlara kar mesuliyeti Tanr huzurundaki mesuliyet ile ayn addedilmitir. O kadar ki, Halife, Hak yolundan ayrld takdirde, eriatn tayin ettii hkmler dairesinde suiistimaline engel olmak, yahutta "kendisini hal yahut katletmek" (huru yahut ihtilal) btn Mslmanlar zerine vacip olur.(l) Adaletin meyyidesi, zulm ve istibdadn, anari halinin slamlkla badaamayaca hususunda bir delildir. Adaletin bir eitlik prensibi, ilahi bir emir halinde abideletirilmesi dolaysyla zulm ve istibdat yahutta tagallp bahis mevzuu olamaz. Zira byle bir durum slamn adaleti ve hrriyetsever zihniyeti ile taban tabana zttr. slami kaidelerden derin bir ayrlkalametidir.(2). Zalim bir hkmete "hkmet" demek bile abestir. O bu isme layk deildir. nk istibdat er'an da, aklen de merdut bir batl fikirdir. Fena ve gaddar bir Devlet Bakan da Tann'nn kullarna verdii bir cezadr.(3) Meveret Hkimiyeti hudutlayan, dier bir slami siyaset prensibi de meverettir: Meveret de, slam siyasetine hkim bir prensiptir. Kur'an Kerim'in sayd dnyevi esaslarn en (1) Ayn eser, s. 50 - evketi (Eref Efendi Zade): Say ve Sermaye Mcadelatmm Dinen Sureti Halli, s. 8-41. (2) Said Halim Paa'nn eserlerine bk.: slamlamak, s. 14-15 ve Buhranlarmz, s. 18,19-20. - Mustafa Sabri: (srat- Mstakim, 1324, No.: 3) s. 41 - Musa Kzm: Klliyat, s. 282 - eyh Muhsini Fani Elzahiri: Yirminci Asrda slamiyet, s. 151-153. (3) Dergzini Zade Hasan Rza tbni Ahmed: er'i siyasi crt-i Kanunu Esasi, s. 12-13 - Mustafa Zihni: Islamda Hilafet, s. 4 - Abdlaziz avi: Anglikan Kilisesine Cevsp, s. 167. 47

nemlilerinden biri olan ve bir eit halk murakabesine de yer veren ray mmet veya meveret iki ayet ile meruiyet kazanmtr: "Her ite mmetinle mavere et", "btn Mslmanlarn ii aralarnda radan ibarettir." Yani Mslmanlar btn ilerini mzakere usulyle danarak, konuarak, tartarak zmelidirler.( 1) er'an bu derece nemi haiz bir hkmet kaidesi olan meveret dolaysyla "hilafet-i Islamiye" meruti bir rejimin en parlak bir rnei, en baarl bir eklidir. Asr- Saadette, Hazreti Muhammed'in bizzat bavurduu bu usule halefleri de devam etmiler, baarl sonular elde etmilerdir. Yalnz, o devrin meveret usulyle bugnn parlamento mzakereleri arasnda fark vardr. Bununla beraber prensip ayndr. Bu usul, yani ray mmet yolu, slam dnyas zerine ken istibdat ve zulm kbuslar iinde sarslm, istifade edilmemi ve yok olmaya yz tutmutur. Devlet Reisinin Sorumluluu Meveret -adaletle birlikte- amme hukukunun dier ve mhim bir kaidesini vcuda getirirler: Hkmdarn mesuliyeti. Adalet ve Meveret Devletin ve hkmetin en yksek icra ve teri salahiyetlerini haiz olan Halife - hkmdarn raiyesine (halka) kar mkellef bulunduu vazifeleri ve iktidarnn snrlarn tayin ederler. Bir ahlaki snr (1) Mardini Zade Ebl'la: Surei ra, (Srat- Mstakim, 1324, No: 1. s. 6-7)-Ali Haydar Emin: Delaili Meveret, (Srat- Mstakim, 1324, No: 2) s. 2627 - Manastrl smail Hakk: Usul Merutiyete Kar Husemay Milletin tirazna Mdafaai Muhikka, (Devaml yaz, Srat- Mstakim, 1324, No: 14), s. 209 - Musa Kzm: Klliyat, 1. 279-280; Islamda Usul Meveret ve Hrriyet, -1. H. (KocaemirZade): mmeti slam Tekilat esasen Nasldr, Bugn Nasl Olmal? 1332, s. 9 - Mchmed zzet (Akaabad Mfts): Mir'at Merutiyet, 1326, s. 7-15. - Mehmed Hilmi: eriat steriz diyenlere Kavuz, 1326, s. 8-9. 48

olan adalet ve siyasi bir snr olan meveret, (her ikisinin de birer emr-i ilahi olduklarn unutmamak arttr), devletin kendi kendini frenlemesini mmkn klar. Bu meruiyet meselesidir.(l) Haksz yolundan dndrlemeyen Halifeye kar huru, veya onu yerinden atmak Mslmanlar zerine farz olmaktadr. Bu "inorganik" (tanzim edilmemi) bir ihtilal hakk karakterine sahiptir. Devlet Bakannn sorumluluu, bir hukuki problem olarak mspet ve demokratik bir gelime kaydetmemitir. Ehli Snnet ulemas zamanla mstebide kar ihtilal, zulme mukavemet prensibini terk etmiler ve mutlak itaat doktrininde karar klmlardr. Merutiyet islamclar arasnda da bu gelimeye uyanlar olmutur. Mutlak itaat doktrininin savunucular padiahlarn sorumluluunun ilahi olduunu belirtmilerdir. Byle olunca, halktan doma bir iktidar kullanmayan hkmdarlar ancak Tanr mesul edebilir ve yerlerinden edebilir. Tanrdan baka hibir kuvvet onlar mes'ul edemez. O kadar ki, Tanr'ya boyun emeyen, zulmeden Padiahlar bile, bunlar ne sorumludurlar ne de tab'alan tarafndan azledilebilirler. Hulefai Raidin durumun hukuki ve tarihi rnekleridir. Padiahlar ancak "Ahrette mes'ul olurlar."(2) slamclk cereyanndaki bu ayrlk dikkate eder mahiyettedir. slam Hkmetinin ekli ne olmaldr? ra ve adalet o kadar nemlidir ki, bu iki prensibe da(1) Mustafa eref: Fukataya gre Hukuku Amme, s. 82. (2) Mehmed Ziyaeddin: Mir'at Kanunu Esasi, 1324. s. 3,9, 10,24,37-40, 44,45, 54, 57, 58. 49

yanan devletin eklini aramaya lzum yoktur. slamiyet, hkmet eklinden ziyade ahlakiyatla megul olmutur. Kuran'a sayg, adalet (hakkaniyet) ve Meverete dayanmak artiyle slamiyet her trl devlet rejimini ve hkmet ekillerini kabul etmektedir. Hkmdarlk, Cumhuriyet, muhtelif velayet ekilleri arasnda bu itibarla hibir fark gzetm e z ^ ) Bu meseleye ileride tekrar temas edilecektir. Devlet lerinin ehline tevdii Hkimiyetle ilgili olarak Kur'an Kerim'in vazettii bir esas da, bir emanetullah olan devlet ilerini (tedbir-i umur-u memleketi ve tesviye-i mesalih-i mmeti) ehline tevdi etmektir. "e gre adam bulmak" prensipi bylelikle ortaya kar. Devlet umuru, din ii, nihayet bir eriat ve ahlak ii olunca, bu gibi faaliyetin, Tanr'nn bir emaneti olduu ve Tanr emanetlerini de en kabiliyetlilerine vermek icabettii aikrdr. Bu takdirde, mesalih-i ammenin tevdiinde akrabalk, "hasep ve nesep" aranmayacaktr; bu ehliyetin art Allah korkusu, yani takva'dr. Takva'nn zellii ise, Allah'n ve kullarn hukukuna tecavzden ekinmektir. Byle bir endieye ve duyguya sahip olan kimsenin her eyden evvel her iki hukukta da derin bir bilgi sahibi olmas gerekir. Netice itibariyle, Devlet (ve din) ilerini deruhte edecek kimseler vazife ve memuriyetlerine ait bilgi, "istikamet ve reviyetle" mcehhez, muktedir ahsiyetlerdir. Hkmet-i fazlaya giden yol bu suretle (doruluk), ehliyet ve adalet duraklarndan da gemelidir.(2) (1) Abdlaziz avi: Anglikan Kilisesine cevap, s. 167-190. (2) Musa Kzm: Klliyat, s. 243-245; tslamda Usul Meveret ve Hrriyet, s. 4, 6, 7. 50

H k m d a r a itaat Hilafetin muhtelif artlarna ek olarak, adaletli, memleket ilerini ehliyete gre tevzi eden ve meveret kaidesini tatbik ile devli olan Halife veya herhangi bir slam Hkmdar, hibir zaman halkn haklarn ineyen bir mstebit ve zalim olamayaca gibi, bir yar ilah da olamaz. Kendisini bu ekilde gsteremez. Tabii bulunduu siyasi ahlak (eriat- itimaiye) buna manidir. Zaten byle olsa bile, llemrin istibdat ve zulme sapmas halinde huru ve ademi itaat (itaat etmemek) kaidesi uygulanr. " n n e m e t t a te fil maruf" dsturu bu meyyideyi temsil etmektedir. slam tarihinde bu daima byle olmutur. Gaddar bir padiah zamannda, bu kaideye bavurmayan ve ona itaat eden halkn bu kusuru hibir zaman slamiyete atfedilemez. u halde, avrupallarn nsan ve Yurtta Haklar Beyannamelerinden uzun zaman nce, slam dini, "marufu emretmeyen, yani kanunsuz hareket eden zalim hkmdarlarn keyfi ve gayri kanuni emirlerini tanmamay" emretmitir. Bu Mslmanlar iin sadece bir hak deil, ayn zamanda bir vazifedir.(l). llemre itaat slamiyetin iktidar iin koyduu bir kaidedir. Fakat bu kaide ancak yukardaki izahlarla birlikte tetkik edilmelidir. Muhakkak olan, Halifeye, llemre itaat arttr ve kkl bir kanundur. Halife (Osmanl Padiahn gznnde bulundurarak sylemek icabederse), Tanrnn saye ve glgesidir. Gnein yakt insanlar nasl bir glgeye snmak isterlerse, btn zayflar ve mazlumlar, hakszlk ve adaletsizdi Mustafa Sabri: dini Mcedditler, s. 93-94 - Mchmcd Fehmi: Hikmeti Hukuki fslamiye, s. 52 - eyh Muhsini Fani Elzahiri: Yirminci Asrda slamiyet, s. 152-153, 180-181. 51

likten, hayatn ktlklerinden kaanlar, doru yolu ve refah onun idaresinde bulur. Dnya refahna bu yoldan nail olurlar. Bu itibarla padiaha itaat arttr. taatsizlik Allahm gazabn o millet zerine evirir ve Mslman topluluunda bir gedik alm olur (1). Bylece, hkmet emirlerine uymak, sadece siyasi deil, ayn zamanda dini bir devdir. Devletin devam, ycelii ve selameti dini hkmlere itaatle olur. 3 - slam Devletinde halk u n s u r u n a (idare edilenlere) ait esaslar slamc mtefekkir ve melliflerin hkimiyetle ilgili slami siyaset kaideleri hakkndaki aklamalardan sonra, slam Devlet mefhumuna varmak iin halk meselesine ait kaideleri gzden geirmek gerek. ktidar sahibinin haiz olaca artlara mukabil, idare edilenelrin de eitli devleri vardr. Bunlardan birisinin, llcmre itaat olduu kaydedilmiti. Cemaat ve ittihat kaidesi kinci Merutiyetin slamc mtefekkirleri bilhassa dier bir art bulmaktadrlar: Cemaat ve ittahat (birlik). Cemaat veya ittihattan maksat, btn slamlarn, ayrlk davas gtmeksizin birbiriyle kenetlenmeleri ve sadece din balarndan rl geni bir slam Birlii Birlii vcuda getirmeleridir. Mslmanlar arasnda sosyal balarn temelini atan bu "Kanunu Esasii slam" u kelm ilhidir: nnemel m'minne ihve" (Btn Mslmanlar kardeten baka bir ey deildir). u hal(1) Hukuka Seltin, zikredilmitir, s. 7, 15 - Mehmet tzzet. Mir'at Merutiyet, s. 27. 52

de btn mminler kardetir. Bu kardelik, yani uhuvvet Mslman milletler birliinin en manal fakat en salam temelidir. Bir Mslman, aile ve kardeinden fazla cemaatn dnmelidir (1). Bu husus Hadisi erifle de meyyettir (2). slamn dnyevi siyaset umdelerinden, lotrtulu yollarndan, "vesilei necat uhreviye"sinden maduttur (3). Zaten sylendii gibi, "dnyada slamn payidar olmas ittifak ve ittihada, ittihad da sevimeye, mhasini ahlaka mtevakkftr". Milli ve dini bir sevgi, ballk bu ittihatta sakldr. Onu gerekletirmek, slam dnyasnn ykselmesi demektir (4). Cemiyet ve cemaat, toplu olarak birbirinden ayrlmamak, zaten birbiriyle mcadele halindeki insanlara Rabbin ihsan ettii bir ltaftur (5). Bu nimeti tepmemek her Mslmann vazifesidir. Tanr nimeti olan bu cemaat Kur'an ve hadislerin din sevgisi ile terbiye ettii byk slam birliidir. u halde bu ittihad slam kuvvetlendirmemek, muhtelif ayrlklar tevlit ederek birlik ban sarsmak ve zayflatmak dalalettir. Allahm Kitab, Peygamberin Snneti ile mmin arasndaki rabtay koparmaya almaktadr. Byle bir teebbse kalkan ise, ancak "b"lik ile vasflandnlabilir. Netice itibariyle, kavmiyet ve milliyetilik ihtiras iinde ve "kr bayrak" altnda toplananlarn lhi bir cezaya arptrlacaklar phesizdir ve yerleri de cehennemdir. (6). slamlarn byk bir itithat halini muhafaza etmeleri ve bu blokun hibir yerinde atlak ve krk bu(1) Ahmed Naim: slamda Davay Kavmiyet, s. 19-20 - M. emscddin (Gnaltay): Zulmetten Nura, s. 22-76. (2) Ahmed Naim: Ayn eser, s. 20. (3) Ahmed Naim: Ayn eser, s. 21: "elhasl cemaat, hep cemaat! Din-i slamn umdei siyaseti dnyeviyesi, vesilei necat uhreviyesi hep cemaattr". (4) Enver Rdvan: Hitabiyat, s. 48. (5) Ahmed Naim: Ayn eser, 28-29. (6) Ahmed Naim: Ayn eser, s. 41. Bu fikirlerle Merutiyetin dier ve mhim fikir cereyanlarndan birisi olan "Trklk Cereyan" tenkit edilmektedir. 53

lunmamas slami bir mme hukuku kaidesidir. Aksi halde yklm ve ilhi ceza tehlikesi daima mevcuttur. slamc cereyan mensuplar Montesquieu'y hatrlatan baz fikirlerini hadislere dayamlardr. Bu hkmetin iyi olmas iin en esasl art, ahalinin yani halkn iyi olmasdr. slam dnyasndaki gerilemelerin sebebi hkmet eklinden domamtr. Hkmet eklinin dayanmas gereken halk meselesi olarak grnmektedir. slamiyet te halk ve demokratik zihniyet Dier bir kaide olarak da, slamdaki halk ve demokratik zihniyeti ve vcuda getirdii halk idareyi zikretmek lazmdr. Filhakika, idare edilenlere kar mesuliyet hissi, adalet ve meveret ile zaten tesis edilmitir. slam, VI. yzyl Avrupasna byk bir kurtarc olarak grnmtr. nk bu tarihte Avrupa harp ve mukatele (adam ldrme) iinde idi. slamiyetin getirdii tevhid esas insanlar birletirmekte, ayn seviyede tutmakta, adalet ve insaf hkim klmakta idi. Bu suretle, slamiyet fikri kitleleri ve kt'alan cezbeden bir mihrak halinde parlatmtr. slamiyet yalnz Mslmanlara deil, gayr mslimlere de Mslmanlarn haiz olduu haklar, ibadet ve vicdan hrriyetini tanmtr, haklarnn alnmasn kabul etmitir (1). Fakat, eriat Ahmediye istibdat ve zulm peneleri altnda kvranan, manen a insanlar kendine davet ettii zaman karsnda menfaatlerinde mterek iki hasm bulmutur: Ruhban ve Zadegan (Din adamlar ve Aristokratlar). Bunlara hkmdarlar, nfuz ve servetlerinin elden gidece(1) Abdlziz avi: Ayn eser, s. 199, 190, 200-205. 54

ini hissedenler de iltihak etmitir. Onlar iin tevhide iman menfaatlerine tamamen aykr idi. slam, her eyden nce imtiyazl snflara kar savamtr (1). slamiyet evvela, dini basks altna alan bir ruhani snf tanmaz ve byle bir snfn mevcudiyetini iddetle reddeder. Saniyen, zadegan ve imtiyazllar zmresi olarak da bir snf asla kabul etmez. Bu bakmdan aristokrasinin mevcudiyetini bilmemekte ve benimsememektedir. Eer onda aristokrasi duygusu varsa, bu yksek mevkilerde bulunanlarn umumi saadeti garanti etmelerinden doan bir gvenin neticesidir. Bu itibarla, slamiyet, umumi bir eitlik ve tevhid bakmlarndan demokrat ve halkdr (2). O derece ki, zadegnlk bir ykl almeti saylmaktadr. Bilhassa son ve byk bir slam Devletinde, Osmanl mparatorluunda, lmiye snfnda zuhur eden zadegnlk gerek bir ykl sebebi tekil etmitir. Zadegnlk "mutlak ve mstebit idarelerin eseridir" (3). Mstebit hkmdarlarn etraflarna topladklar su ortaklardr. Nihayet slam dnyasnn gerilemesinin sebebi; zaferlerini ve yceliini sahayan demokrat ruhun (ve eklin) kaybolmasnda aranmaldr (4). (1) Abdlaziz avis: Ayn eser, s. 204-205-38. (2) Said Halim: Buhranlarmz , s. 20; slamlamak, s. 6-7, s. 11: "...Kald ki, cemiyetin saadetini, refahn temin eden ey tefevvuku ahsiden ibaret olduu iin bilmukabele cemiyet de ona kar takdir, hrmet, muhabbet gstermekten geri durmayaca gibi, zman idaresini kemali itimad ile onun eline tevdi eder. te bunun iindir ki, Cemaat Islamiye arasnda yksek tabakalar demokrasiye, aadaki tabakalar ise aristokrasiye mtemayil bulunurlar. Yksek tabakalar demokrattr: Zira zayflarn hakkn mdafaa ve iinde yaadklar cismani, ruhani ahval ve eraiti slah ederek saadeti mtereke tahakkukunu temin ancak onlardr. Aadaki tabakalar aristokratik hissiyat besler, u itibarla ki; ihzarn arzu ettikleri ye saadetlerini ancak orada grdkleri tefevvuku ahsiyi hrmetlerle, takdirlerle telakki ederler.'' (3) M. emseddin (Gnaltay): Zulmetten Nura, s. 181. (4) Abdlaziz avi: slam ve Medeniyet, (sebilrread, 1334, No. 371,4 yaz), s. 128.

55

Mtegallibe ve imtiyazl snfa (Ruhban ve zadegan) malik bulunmayan bir slam toplumunda, siyasi iktidarn sahibi, halk ile kar karya kalmakta ve aralarnda baka bir kuvvet bulunmamaktadr. Fakat unutulmamaldr ki, iktidarn evvel beevvel "eriatn sadk bir hizmetkr "dr. Bu hkimiyet tebaalarn ahsi hrriyetine ve eitliine "gc yettii kadar hrmet etmek mecburiyeti kat' iyesidir". Aksi takdirde, iktidar mahiyetini, hukukunu ve meruiyetini kaybeder ve "Hkimiyeti slamiye" olmaktan kar (1). Bu bakmdan slamda bir nevi otolimitasyona iaret edilmi olmaktadr. Ve Kur'andan, psikolojik, ahlaki bir iktidar, ferdi haklar muvazenesi, karlkl snrlanma sistemi karlabilir. Her vazifenin hrriyete mstenit bulunmas keyfiyeti de, durumun dier bir aklandr(2). slamiyet ve t n s a n haklar slamclar bu aklamalaryla slamda ferdi haklar meselesine gelmi bulunmaktadrlar. Modern demokrasilerle yaplacak mukayeselerde, slamiyetin insan haklarn, nsan ve Yurtta Beyannamelerinden asrlarca evvel ilan etmi bulunmas, tezlerini destekleyecek en kuvvetli delildir. Genel olarak insan haklar problemi, slamiyeti zaten megul etmitir. yleki modern demokrasileri vcuda getiren bir program, modern ihtilallerin bir zihniyeti eseri olarak kabul edilen Haklar Beyannameleri ile, Kur'ann insanlara bahettii haklar arasnda aykrlk yoktur. Ayniyet vardr. Bu ayniyet," 1789 Hukuk-u Beer Beyannamesi" (3) ile (1) Said Halim: slamlamak, s. 13, 14. (2) eyh Muhsini Fani: stikbale Doru, s. 28 - eyhi Mir Hseyin Kaydavi'nin nutku (Mslman Protestosu, 1919 s. 23). (3) Bedi Nuri: Hakk ntihap, 1330, s. 64, 68 - Kolcal Abdlaziz: Kur'an- Kerim ve Kanunu Esasi, 1326. Bu hususta bilhassa u esere bk: "Hak mefhumunun ve kuveii meyyidesinin sureti telakkisi hakknda slam felsefi hukuku ile Avrupa felsefi hukuku arasnda bir mukayese". Mderris Seyid Beyin bu konferans 56

slami prensipler karlatrlmak suretile tesis dahi edilmi ve Beyannameye nazaran slamiyete on drt asrlk bir kadem ve nclk hakk tannmtr. Batnn "insan hr olarak doar" vecizesile slamiyetin "insan yaamak iin doar" kaidesi arasnda gaye bakmndan bir fark yoktur. slamiyet nazarnda hayatn zaruri artlar olan hak "hakk hrriyet, hakk ismet ve hakk temellk (mlkiyet)"tr (1). slamclarn ekseriyeti, Seyyid Bey'in tasnifini kabul etmekle beraber, slamiyetin "hrriyet ve uhuvvet" telakkisi zerinde durmaktadr (2). Kanunu Esasi'lerde yer alm olan hrriyet, Kur'ann dnya ile ilgili siyasi hkmlerinden saylr. Ve bu hrriyet, istibdadn gayr makl ve gayri meru ve btl kaytlarndan azade, mevzu kanunlar, dini kaideler ve milli detlerle snrl bir hareket serbestliidir (3). Bat medeniyetinin eitli gelimeler neticesi ulat ve drt elle sarld hrriyete, Mslmanlk kadar nem veren ve "ahsi hrriyet masuniyetini gzeten" hi bir din ve kanun yoktur (4). Eitlie gelince, slamiyetin sosyal temel sayd mefhumlardan birisidir. slam toplumu ve Devleti, Tevhid doktrini gereince, demokratik mahiyeti icab eitlii tesis art ile kurulmutur. slam toplumunun zemini msavatla rlmtr. Eitlik, dini hukukun en esasl bir hkmdr. "Daha dorusu Mslmanln hukuku nsa verdii ehemmiyet bizzat Hakli) Seyyid: Ayn Konferans, s. 37. (2) Said Halim: Buhran timaimiz, s. 21-22, 23-25- 26-33 - eyh Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 28-p9; Yirminci Asrda slamiyet, s. 205-215. (3) Musa Kzm: Klliyat, s. 250 - eyh Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 250. (4) eyh Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 28 - eyh Abblhak Badadi. Zikredilen eseri, s. 18 - Mehmet Fehmi: Zikredilen eseri, s. 26 - eyh Muhsini Fni Elzahiri: Yirminci Asrda slamiyet, s, 199-205. 57

kullaha kar gsterdii ihtimamdan ok ziyadedir" (1). Bununla beraber, eitliin de hrriyet gibi snrlandn (2), slamda msavat kmilenin mevcudiyetini (3) unutmamak lazmdr. slamiyetin sosyalizmle olan mukayese veya rabtas bu noktada tesis edilmek istenmitir. Filhakika slamiyet ne dereceye kadar sosyalizmle badar? Durum komnizmle izah edilemez, zira komnizm er'i erife mugayirdir. slamiyet Marksist bir ihtilli kabul etmemektedir. Ancak Kur'ann tesis ettii hayat ekli benimsendii takdirde, Batnn iinde bo-' calad sosyal mcadeleler kknden yok olabilecektir. slami esaslara nazaran, dnya servetine marur, fakirleri hakir gren sermayedarlar makbur deillerdir. Tanr Karun'dan daha fazla servet ve saman sahibi kimseleri de mahv etmitir (4). slam esaslarna riayet eden bir Devletin btesinde zekt yer almaldr ve "sosyalizm karmas dnlen" fkaray mslimine tahsis olunmaldr. Uhuvvet de slamn tabii ve ferdi haklarndan birisidir (5). Ayni zamanda, evvelce de grld gibi, dini uhuvvet, byk slam birliini vcuda getirecek en mhim itimai badr (6). Fakat, bilhassa kayda deer cihat, slamiyetin sbjektif ve mcerred hakdan ziyade, ferde vazife tanm olmasdr. Fert, vazifesini ifa edebilmek hakkn talep edebilir (7). (1) eyh Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 29. (2) Musa Kzm: Klliyat, s. 274-280,282-283. (3) Koca Emir Zade: mmeti slam Tekilat Esasen Nasldr, Bugn Nasl Olmaldr? s. 10-12 - Said Halim: islamlamak, s. 9,29; Buhran timaimiz, s. 21-22, 23-25, 26-33 - Mehmet izzet: Mir'at Merutiyet, s. 16-20. (4) evketi (Eref Efendi Zade): Sy ve Sermaye Mcadeltnn Dinen Sureti Halli, 1342, s. 11-33 - Abdlziz avi: Anglikan Kilisesine Cevap, s. 207-208. (5) Mehmet izzet: Mir'at Merutiyet, s. 23-26 - Ahmed Naim: Islamda Davai Kavmiyet, s. 21, 28. (6) slam mme hukuku prensiplerinden cemaat ve ittahd tedkik edilirken grlmt, bk.: s. 22. (7) Bu durum bilhassa kayda deer, Bk.: Mustafa eref: Fukahaya Gre Hukuku mme, s. 82. 58

slam Devletinin vazifeleri eriata mstenit, idare edenlerle edilenleri, Meveret. Adalet ve tabii haklarla birbirine balyan slam Devleti, slamc tetkiklere gre, baz mkellefiyet ve vazifelere sahiptir. Bu devlet, hereyden evvel yabanc boyunduruunu kabul etmemek, istikbalini tesis ve idame ile mkelleftir. slami Devlet emperyalizme yer vermiyecektir. Nihayet slam Devleti medeniyet bayraktarlm zerine almaldr. slamiyetin devrimci ve yeniliksever zihniyetini yayacak olan slam Devleti medeniyeti iki ekilde tesis edecektir: lkesini, yahut yerleecei lkeleri, iktisadi refah ve kalknmaya kavuturacaktr. Nihayet perian kavimlerin kurtarcs olarak, hrriyet ve adaleti saacak, btn siyasi messeseleri, belli mme hukuku prensipleri yani ariat zerine bina edecektir. slam Devleti, temeli olan dnyevi esaslarda bir medeniyet enerjisini bulacaktr. Yeryz Devletleri arasna bu sayede daha fazla ahlklik yaylacaktr. Bir Devletleraras ahlak kurulacaktr. Bir slamcnn szyle, dnya byle bir ahlaka muhtatr, nitekim "Silahlarn snrlanmas konferans" yerine "ihtiraslarn snrlanmas konferans" uygun olur (1). Ve dnyann bozulan Bat ruhunun buna iddetle ihtiyac vardr. Zira btn kltrne ve sanayiine mukabil Bat, temiz ve przsz bir ahlak ancak slam dnyasnda bulabilir. Kur'an nasl bir anari halini bundan on drt yzyl nce nlemi ve dzene kavuturduysa, XX. yzylda da ayn tesirle ayn byk vazifesini baarabilir. (1) eyh Muhsini Fni: stikbale Doru, s. 17,19-Musa Kzm: Klliyat, s. 279-285 - M. emseddin (Gnaltay): Zulmetten Nura, s. 73 - Abdlaziz avi: Anglikan Kilisesine Cevap, s. 172, 206, 208, 210 - evketi: Zikredilen eseri, s. 20 - Mustnfa abri: Zikredilen eseri, s. 78-88. 59

SLAMCILIK CEREYANI TARAFINDAN BELRTLEN PRENSPLERN TEKABL ETTKLER DEVLET SSTEM VE TEORS, HKMET EKLLER ARASINDA SLAM H K M E T EKLNN YER slamc doktrin evvela bir nokta zerinde duracaktr: Evvelce kaydedilidi gibi, Adalet ve Meverete, eriat Ahmediyeye dayanan bir Devletin eklini aramaya ve aklamaya lzum yoktur. Bu devletin dayand etik, ahlak sistemine baldr (1). Bununla beraber, eitli hkmet ekilleri arasnda, slam hkmet eklini tayin mmkn mdr? Mesele baz mellifler tarafndan gzden rak tutulmamtr ve baz aydnlklar verilmitir. 1 - Merutiyet ve Hilfet-i Kmile Teorisi Merutiyet ekli ve zellikleri slam hkmet ekli hereyden evvel Merutdir. Bu ekil Avrupaya nazaran eskidir. slam hkmet eklinin ilk kadrosu bu suretle ortaya kar. Zira, Mslmanlarn Hkmdarlarn semek yetkileri mevcuttur. bana seimle gelen Hkmdar ayn zamanda bir Halifedir (2). Meru(l)Bk. s. 33. (2) Mchmcd Fehmi: Hikmeti Hukuku Islamiye, s. 5:-52. 61

tiyet ayn zamanda er'dir. "Hkmeti Merutai er'iye" yeni deildir. Peygamberin zamanndan beri mevcut olan "Hkmeti Mukaddesei slamiye" (l)dir mutlak ve Cumhur ekillerden de ayrlmaktadr. Hkmdar nasbi mutlak ve Cumhur hatta Merut ekillere nazaran farklar arzeder, zellikleri de bu suretle belirir. Merut hkmette riyaset bir hanedana, Cumhuriyette halkn reyine, Mutlakiyette arzusu kanun olan bir hanedan mensubuna aittir. Fakat, slamn hkmet ekli olan "Hilafeti Kmile" (Tam Hilafet) de, bunlardan farkl vasflar vardr. Hilfeti Kmile ne demektir? Bu yle bir "Hkmeti slamiyedir ki, anda riyaseti hkmet tevars tariki ile bir hanedan efradna mnhasr olmayp aray mmetle efrad milletten" muayyen artlar haiz bir ahsa aittir, ve bu kimse "feragat veya vefat yahut da azil edilmedike makam hilafeti muhafaza eder ve her trl hareketinde eriata tbi kalr". Hilafetin dier ekillerden bir fark da, halkn yalnz dini ileri deil, ayn zamanda dnya ilerini de tanzim salhiyetine sahip bulunmasdr. u halde, bu rejimde din-devlet ayrl yoktur. Bu ekil srf iki cephesile mrekkep bir devlettir (2). Fakat yine iaret edildii gibi teokratik merutiyet (Hilafeti Kmile) esaslarnda meveret ve adalet yoluyla, hkmdarn mes'uliyetini ve eriata ballm tesis suretiyle, halkn oyuna ve kontroluna da ksmen yer verilmitir. slamclar bu durumu demokratik bir vehe saymaktadrlar, bahsettikleri demokrat ruh ve ekil bu noktada toplanmtr (3).

(1) Dergzin Zade Hasan Rza bni Muhammed: er'i Siyas ve erh-i Kanunu Esasi, s. 12-13. (2) Mehmed Atf Hoca (skilipli): Yalnz bir formas intiar etmi eserinde bu bapta mukayeselere girimitir: Medeniyeti er'iye, Terakkiyat Diniye, s. 10-13. (3) Bk.: s. 18 - Said Halim: Mukallidliklerimiz, s. 43. 62

Mutlakiyetin reddi Fakat burada akla bir soru gelebilir: Halifelik rejimi ile ifade olunan meruti sistemde hkmdarn kanunlarla bal olduu sylenmekle beraber, bu kanunlarn millet tarafndan sdar edilmemesi (meydana getirilmemesi) hkmet ekline tesir etmez mi ve bu takdirde mutlak bir hkmet ekli karsnda kalmyor muyuz? Sorunun cevabn veren ve slamc doktrini mdafaa eden eserinde Mustafa Sabri Hoca yle bir lye bavurmaktadr: Maksat kanunlarn halk veya mmessilleri tarafndan yaplmas deildir. Maksat hkmetin kanunu kendi kendine yapamamas ve yine kendi kendine deitirememesidir. Merutiyetin ekline deil de ruhuna nfuz edildii takdirde, eriata bal, ondan "muktebes" slam devletlerinin birer merutiyet olduklar grlr. Zira bu kanunlar, hkmet, "mesa er' olmakszn" (eriatn msaadesi olmadan) kendiliinden tanzim ve tdil edemez. "te merutiyetin ruhu manasn vcuda getiren takyid". Herhangi bir slam hkmeti de bylece, hakiki ve meru ekline yani teokratik merutiyet sistemine kavumu olmaktadr (1). Devletin kendini bizzat vcuda getirdii kaidelerle takyidi, (balamas), merutiyet meselesini meydana karmaktadr. slam bu prensibe, Batya nispetle yzyllarca evvel varmtr (2).

(1) Mustafa Sabri: Din Mccddidler, s. 80-81. (2) Muslafa eref: l-'ukahaya Gre Hukuku mme, s. 82. 63

2- slm Halifeliinin ngiliz Merutiyeti ile Mukayesesi Hilafet Genel olarak, Tam Hilafet teorisiyle kar karya bulunmaktayz. slam merutiyeti teorisi bir hilafet teorisidir. Hilafetin yapsn, hakiki veya sur (ekli) olup olmadn, eitli slam frkalarna gre mecburi veya ihtiyari bulunup bulunmadn, velhasl hilafet doktrininin cidden alaka verici bahislerini, konu dna kmak endiesiyle tetkik arzusunda deiliz. Yalnz, Hintli bir mtefekkir olan Seyyid Abdlmecid'in, ngiliz merutiyet teorisiyle mukayese ederek tahliline giritii slam merutiyet teorisini gzden geirelim (1). " m m e i Mslimin" (slam halk) zerinde velayeti mme yani hakimiyet icra edecek bir Halife seimi, cmal mmetle sabittir. Hilafet Mslmanlar zerinde Peygamberi temsilen dinin koruyuculuu ve dnya ilerini dzenleme yetkilerinin, muayyen artlar haiz bir kimseye tefvizidir. Yetki verilmesi (tefviz) halifeyi semek ve seilen halifeye bat etmekle olur. Bu bakmdan gerek seenler, gerekse seilen halife bu vazifeler iin gerekli artlara gre hareket etmek mecburiyetindedir. Mslman kitlesi de Halifenin sz geen usuller ve hkmler, dairesinde hkmet ettii mddete ona mutlak surette itaatla devlidir. Halife, bu artlara riayet etmedi takdirde, ona itaatsizlik far(1) Seyyid Abdlmecid: ngiltere ve lemi slam. Hilafet hakknda birok slamclarn eser ve yazlar mevcuttur, fakat Seyyid Abdiilmccid'in eserini muhtelif bakmlardan setik. Mellif evvela bir Hintlidir, Hindistan mtefekkirlerinin slamc ve mterake hadiselerinin tefsiri bakmndan oynadklar rol ise malumdur. Ayrca, Seyyid Abdlmecid bu fikirleri 8 Aralk 1910 tarihinde Londra'da mnakaal bir konferans halinde vermi ve derin alaka toplamtr. Nihayet ayni mellif slam ve ngiliz merutiyet nazariyelerini mukayese etmitir ki, bir yenilik tekil etmektedir. 64

zolur ve hal'i mmkndr. Netice itibariyle, taraflar mukavele artlarna uygun hareket etmezlerse cezaya mstahaktrlar. Burada grlen bir nokta da slam merutiyeti yahut Hilafet sisteminin halkn reyine verdii ehemmiyet, yani demokratik cephesidir (1). ngiliz Sistemi Halifelik teorisi bu derece ksa bir ekilde aklandktan sonra, Seyyid Abdlmecid slam merutiyeti teorisini ngiliz merutiyet teorisi ile mukayeseye giriecektir. Teorik alanda, slam merutiyeti bir akde veya mukaveleye dayand iin, itima mukavele nazariyecilerinin fikirleriyle karlatrlmaldr. Hobbes, Locke ve Rousseau'nun fikirleri gzden geirildikte, slam mertiyet teorisi ile Locke'un izahlar arasnda uygunluk olduu grlr. Filhakika, her iki teoride de hkimiyet bir mukavele neticesi ve mahsl addedilmektedir. Locke'un fikri ve slam merutiyeti teorisi arasndaki uygunluk artc saylamaz. Zira, slam merutiyeti tarihen ok daha eskidir ve VII. yzyl balarnda yaylmtr. Hatta Magna Carta'nn (1215) slam siyasi fikirlerinden mlhem olarak olduu iddia da edilebilir. Zaten Locke da slam teorilerine vakf bulunduunu sarahatle kaydetmitir. Yalnz slamn merutiyet teorisi, ngiliz merutiyet teorisine nazaran daha genitir. Evvela, seim meselesinde bir fark kaydedilmelidir. Emlak ve arazi sahiplii slamda bir seime ehliyet art tekil etmez. slamiyet ok daha halkdr. Saniyen, Lord Lamington'un doru mahadesi gereince, nem(l)Aym eser, s. 49-50, 58-59. 65

li bir fark da halife ve kral arasndadr. ngiltere Kral gayri mesuldr saltanat icra ederse de hkmet icra etmez. slam Halifesi ise mesuldr ve icray hkmet etmekle de er'an mkelleftir. VVitangemoot ad verilen meclislerin, ngiltere'nin meruti inkiafndaki rolleri azmsanmamakla beraber, bunlar umum kanaati deitirecek kudrete sahip deildir (1). Bununla beraber, ngiliz Devlet anlay ile slam merutiyet telkkisi arasnda bir menzerlik mevcuttur. slam devleti de teamllere sayg ve riayet besler. slam doktrininde teamllerin, rf ve detin byk deeri vardr. Bu bakmdan Tarihi Mektebe de yaklaan cihetleri bilhassa mahede olunmaktadr (2). Bir eit tabii yaama halinin fesatla ve nifakla bozuluu zerine gnderilen ve Hazreti Muhammed tarafndan insanlara bildirilen ve aklanan Kur'an din ve dnya ilerini dzenler. Her iki sahaya ait ahlak ve hukuk kaidelerini ihtiva etmektedir. Siyasi hukuk prensipleri itibariyle, adalet, meveret kaideleri mutlak idareye set ekmektedirler. Halkn reyi nemli olmakla beraber, Kur'ann tespit ettii ekil er'i bir merutiyettir. Bu hilafettir ve cumhuriyet ile mutlakiyetten farkldr. Bir sosyal yapnn devam ve bekas iin lzumlu btn kaideleri muhtevi olan Kur'an ve Hadisler, nihayet cma' ve Kyas'a mstenit esaslar, ifsat (fesat) edilmi bir hayata, adeta bir vahet hayatna son vererek, manevi bir sefalet iinde yaayanlar byk ve parlak bir medeniyetin ncleri yapmak kudretine sahiptir. slamc doktrin burada, bahsettiimiz, hkmn tekrarla(1) Ayn eser, s. 65-73. (2) Veliyddin: Hukuku slam, s. 260 - Abdlziz avi: Anglikan Kilisesine Cevap, s. 172. 66

maktadr: Bu kudret ve kuvvete sahip olan slam siyasi esaslar bugn de, ifsat edilmi bir dnyadan, perian olmu bir ahlaktan insanlar kurtarmak kabiliyetini gsterebilir (1). u halde, slam esaslarna dnmek gerek, slami bir rnesans arttr. Bu rnesans, mmkn mertebe Mslmanl inhitat ve inkraza sevkeden millerden syrlarak, asla rcu, kaynaa dn olacaktr. "Dinin", eriatn ve slam medeniyetinin esas olan Kitabullah'a dn, "Osmanl mparatorluunu ve slam dnyasn" Zulmetten Nur'a, karanlktan aydnla karacaktr (2). "Allann emirlerine, Peygamberin snnetine snarak kurban olduumuz btn ayrlklardan ve ekimelerden kurtulmak." Takip edilecek yol budur. Akl da nakil de bunu emretmektedir (3).

(1) Bakara Sresi, Cz II, yet 214: "Ns tek bir mmet idi. Onlar ihtilf etmekle Allah da mjde verici ve azap ile korkutucu olarak Peygamberleri gnderdi; ihtilaf ettikleri eyde ns arasnda hkmetmek zere Peygamberler ile beraber doru olarak Kitap da inzal etti. Halbuki kendilerine Kitap verilenler gelinceye kadar ihtilafa den olmad. Bu da ak deliller geldikten sonra hasetlerinden ni idi. Allah kendi izni ile, iman edenleri ihtilaf ettikleri hakka gtrmtr. Allah diledii yola gtrr." (Trke Kuran Kerim, zmirli smail Hakk tercmesi, 1932, s. 56) - Ayn mealde sreler iin bk. eyh Muhsini Fni Elzahir: Yirminci Asrda slamiyet, s. 49-51. (2) eyh Muhsini Fni Elzahir: Ayn eser, s. 49-50. - Mehmet emseddin: Mslmanlk leminde intibah emareleri (slam Mecmuas, 1330, No. l,s. 112). (3) Kavmi Cedid Ubcydullah Efgan: Mucizei Peygamberi, s. 26. 67

OSMANLI MERUTYET SLAM ESASLARINI GEREKLETREBLM MDR? Gerek ve er' kurtulu yolu olan bu rnesansn uygulanmasndan ve gereklemesinden evvel slamclar nemli bir meseleyi halletmek mecburiyetindedirler. Kalknmas bu derece iddetle arzu edilen slamc hal ekillerine balanan Osmanl mparatorluu kurduu merutiyetle, slami esaslar ne dereceye kadar gerekletirmitir? Daha dorusu, Osmanl Merutiyetinin slami esaslara uygunluk nisbeti nedir? slamc cephe kinci Merutiyeti bu ynden deerlendirmek devini zerine almtr. slamn siyasi hukuk ve ahlak prensiplerine dn tavsiyesinde mttefik slamclar, bu dn siyasi inklb tamamlayacak sosyal bir inklp saymlardr. Fakat Osmanl mparatorluu'nun, kinci Merutiyetin, Kanunu Esasisi'nin, parlmantarizm ile kaplanan messeselerin ve hrriyet telakkisinin slam teorilerine ve messeselerine uygunluu noktalarna ayrlrlar. u halde, slam kanun ve kaideleriyle tamamlanmasn istemekle beraber, btn slamclar kinci Osmanl Merutiyetinin slami temellere uygunluu bakmndan, leyh ve aleyhte fikirlere sahiptirler. Merutiyet leyhinde ileri srlen fikirlerin iki zellii vardr. Evvela bu fikirler Merutiyetin balangcndaki byk mit ve sevinle birlikte aklanmlardr. Zamanla mitsizlik ve hayal krkln takip etmiler ve Merutiyet

69

aleyhtar olmulardr. Saniyen, daha fazla siyasi olaylara bal kalmlar, onlarn yorumlanmas eklinde ileri srlmlerdir (1). Osmanl Merutiyeti hakknda, slam hukukuna uygunluu bakmndan, leyh ve aleyhteki fikirleri gzden geirmeden evvel bir mesele karsnda kalacaz. Merutiyetin arefesinde halkn muhtelif telgraf ve vesikalarda aa vurduklar hrriyeti metinler, andlar ve "Besalar"daki ifadeler daima Kur'anm merutiyeti mir yetlerine dayanmtr. Daha Merutiyetin eiinde slami rnesansn mutlak surette teesss bu suretle belirmitir (2). aret edildii gibi slamc istek, Osmanl vatandalarn sarm ve slamc zmler Merutiyetin arefesinde bizzat halk tarafndan teklif edilmitir. 10 Temmuz hareketiyle kurulan kinci Merutiyet rejimi hakknda, slamclar evvela mterek ve mttefik bir fikirden hareket etmektedirler ki bu da, merut idarenin slamiyetin emrettii bir hkmet ekli olmasndadr. Hareket noktas btn slamclar bakmndan kabul edilmitir. Fakat Merutiyet, eitli messeseleri, toplum telakkisi, hukuk alanndaki durumu ile, nihayet trl eserleri ve neticeleriyle slami esaslara yaknl ne dereceye kadar muhafaza etmitir? Ayrlk bu noktalarda bagstermitir. 1 - Merutiyet taraftar fikirler kinci Merutiyetin, slam hukuk kaidelerine uyduu(1) Sz geen fikirleri bilhassa slamclarn yorumladklar ve katldklar siyasi olaylar dolaysyla incelemek mmkndr. 31 Mart Vak'as bu bakmdan bir rnektir. (2) Ahmet Refik: nklb Azim, s. 90-98 - TarkZ. Tunaya: Hrriyetin ln, s. 53-65. 70

nu ileri srenlere gre: Merutiyet liderleri, gizli ve feragat dolu gayretler sonunda istibdad ykmlardr. Osmanl devletine slamm artlarna uygun bir ekil vermilerdir. Meveret, bugn elzemdir, zira "ekli merutiyetin en parlak misalidir". Osmanl mparatorluu'nun yolu da budur (1). u halde bir hayat prensibidir. eyhlislamlk btn slam lkelerine ve sekinlerine gnderdii Beyannamede, Osmanl merutiyetinin dini karakterini belirtmitir. " eirat Garray Ahmediye, Devleti Osmaniyenin sslkavanini olduu ve kuvay hkmet hikmeti er'iye ve akliyenin hsn- tevfik ve imtizacndan mrekkep bulunduu..."nu bildirmitir (2). Bir bakma Islamiyetin hem merutiyeti hem de hrriyeti ifade ettii sonucuna bylece varlmtr. Bylelikle, Osmanl Merutiyeti er' ve akli sentez saylmtr. Bu sentez fikri ayn zamanda devletin btn kanunlarnn baland bir sslkavanindir. Hukuk kaideleri hiyerarisinde, eriat Anayasas'nn da stnde yer almtr. Osmanl Merutiyeti, lkesinin hudutlar dnda da savunulmutur. slam esaslarna tamamen uygunluu ve mitli durumu sz konusu edilmitir (3).

(1) Mardin Zade Ebul'l: Surei ura, zikredilmitir, s. 7. - Ali Haydar Emin: Delili Meveret, zikredilmitir, s. 26-27. - manastrl smail Hakk: Usul Merutiyete kar husemay milletin itirazatna mdafaai muhikka, zikredilmitir, s. 209 - Mcvaiz (Srat Mstakim, 1324, No. 4, 5, 6), s. 63. 80, 90. - Mehmed Hilmi: eriat steriz diyenlere klavuz, s. 14; Kanunu Esasi ve eriat lslamiye (Mizan 1324, No. 18, s. 80); Din ve Devlet (Mizan 1324, No. 65, s. 275-276). (2) Bu beyannamenin metni iin bk. Srat Mstakim 1325, No. 51, s. 386. (3) Seyyid Abdlmecid: ngiltere ve lemi tslam, s. 67: "Memaliki osmaniyede veyahut ran'da mevcut bulunan ekli merutiyeti idare usul ve ahkm lslamiye ile tamamen teyit edilmitir." 71

2 - Merutiyet aleyhtar fikirler kinci Merutiyet siyasi dncesinin bu devrenin siyasi olaylar ve tarihi ile olan sk bahl malmdur (1). Grmz kuvvetlendiren bir duruma bu noktada ahit olmaktayz. 10 Temmuz'un uyandrd byk mit, devam etmemi, Osmanl mparatorluumun dertleri azalacana artm, Balkan Harbimin, adeta bir Hristiyan intikam halinde imparatorlua byk darbeyi indirdii iddia edilmitir. Bu elim buhrann sebeplerini arayan slamclar, kusuru merutiyetin gerek slamlama yoluna girmemesinde, siyasi inklb sosyal ve dini bir inklbn tamamlamamasnda bulmulardr. Merutiyeti hrpalayc tenkitlerde bu suretle ortaya kmtr. Ayrlk ve taklit Merutiyet cemaat kaidesini gerekletirmemitir. kinci Merutiyet evvela, slamn en byk dnyevi prensibi olan cemaat, ittihad (Mslmanlarn birlemesini) gerekletirmemitir. Yer yer filizlenen milliyet tohumlar onu bir slam sosyal yaps olmaktan karmtr. Garp ve takliti bir zihniyet ile, kurtuluun Avrupa messeselerinde bulunabilecei zann da durumu beter hale sokmutur. Fakat Cenab Hak emirlerine itaatsizlik gsteren Osmanl kavmini cezasz brakmaz. Balkan yenilgisi ite bu cezadr (2). Merutiyet toplumu uursuz bir ekilde dayanr: Merutiyet reji(1) TankZ. Tunaya: Hrriyetin ln, s. 53-56. (2) Atmed Naim: Islamda Davay Kavmiyet, s. 19 ve mt. - tslami esas a r faslnda bu duruma bilhassa temas edilmitir. slamclk ve Trklk cereyanlar arasndaki atmada mesele daha canl bir vehe kazanr. 72

minin, maddi ve manevi taklide mstenit bulunuu iddiasyla tenkidi, aleyhindeki fikirlerin en nemlileridir. Said Halim Paa'nn tenkitleri kinci Merutiyetin hukuki messeselerini en iddetli tenkitlere maruz brakan, bununla beraber bu devre tarihinin en hararetli olaylar iinde Sadrzaml uzun zaman zerine alm bulunan Prens Mehmet Said Halim Paa evvela niin hibir slahatta muvaffak olunamad sorusuna cevap aramtr: Bu cevap, Merutiyetin sosyal karklnda bulunabilir. Toplum Ltin zihniyetinin hkm altndadr ve Fransz hayranlndan doma bir tesir iindedir. Dine bir ykl sebebi, ilerilie engel bir khnelik nazarile baklmaktadr. Uzun zamandan beri, memleketin sekin snf da bu tesir iindedir. Merkeziyet usulnn artlar dolaysyla, Padiaha bal kalarak, istikll ve anane duygusunu kaybetmitir. Zihniyet ve dnce bamszlndan yoksun yetien bu snfn dk sosyal deeri, idareci kabiliyetlerine tesir etmitir. dare eden snf, milli messeseleri islah edemedii iin, "kendisince olduu kadar memlekete de mehul" yabanc messeselerin kurulmasnda karar klmtr. Bu hareket "milli varlktan vazgeii" ifade eder. Neticede, milletin desteini kazanmtr. Ancak padiahn mutlak iktidarn kullanmak mevkiini muhafaza edebilmitir. 1324 (1908) senesinde, gzler ald vakit, bu durum mahede olunmutur. Merutiyetin aydn bir snfa ihtiyac aikardr. u halde sz konusu olan bir geit devresidir. Fakat bu devrede de, bir cismaniyet, bir layiklik tesis edilmitir. Sosyal vazifelerinin dini vazifelerimizden kt unutulmutur. Eski hata tekrar-

73

lanm, ar su bir kere daha ilenmitir. Islahatn muvaffak olamamas toplumu ve ruhunu, gelenekleri ve tarihi ile anlayamam olan aydnlar snfnn byk ve lsz sorumluluu demektir. u halde, Merutiyet toplumunda bu elime (yahut ikilik) temelta mesabesindedir. Sosyal hayatmzla siyasi hayatmz birbirinden tamamyla ayrmaktadr. kinci Merutiyet toplumu. Dou ile Bat zihniyetlerinin farklar ve derin tezatlarnn dourduu bir bocalama iindedir. Bu toplum manasz bir garp hayranl iinde insan kafasnn mahsul ne kadar fikir, teori ve usul varsa hepsinin tecrbe tahtas haline gelmitir. Bunlarn uygulanmas topluma her gn deiik ruh haletleri vermektedir, ve tehlikeli anlar yaatmaktadr. Dardan aktarlm teoriler karkl yava yava topluluu kemirmektedir, ykt eylerin yerine bir gerilik ve kozmopolitlik ikame etmektedir. Toplum her eyin yklmasna ve her eyi ykmaya hazr bir ruh haletini her an biraz daha fazla benimsiyor. Halbuki bir milletin rflerini, geleneklerini deitirmek ksa gnn kn deildir. Kald ki toplumun zihniyeti ile mfrit bir Avrupa hayranl beraberce ileyen bir mekanizma halinde, Osmanl Devleti' ni Avrupa'nn medeniyetine ve merutiyetine gtremez. u halde, Sait Halim Paa'ya gre, Merutiyet toplumunun sosyal determinizm kanunlanna tabi olmas arttr. Bir milletin siyasi ekli ve faaliyeti ancak ve ancak tarihi ile, mazisi ile, tabi olduu sosyal ve siyasi usullerle ortaya kar. (1) Aslnda, slamc bir sosyal yapnn "kavanin ve messesat- ecnebiyenin kabul ve ithali" sayesinde yenileecei (1) Mellifin u brorlerine bk. Buhran timaimiz, s. 5, 9-13, 16- Buhranlarmz, s. 17, 21, 23- Mukallitliklerimiz, s. 20, 30-33, 41-43, 45-46- Merutiyet, s. 4-13, 17-29. 74

kaidesi btn fenalklarn asl ve tek kaynan tekil eder. Osmanl dareci snf, Bat medeniyetini anlamyarak tatbik gafletinden kendinikurtaramam ve ayn gaflet "kendi kendimizi slaha kabiliyetimiz olmad" fikrini bizzat kendimizde uyandrarak "nefsimize itimad" sarsm, yabanclar da bu gvensizlie itirak etmilerdir. u halde, kinci Merutiyet, mazisi ve haliyle "ifrattan tefrite dm" bir siyasi toplumdur. yle bir topluluk ki, kendini kurtaracak areleri ve elleri, kendi milli inkiafndan deil, yabanc fikir, kanun ve messese ithalinden beklemekte. Merutiyet byk bir tehlike karsmdadr. Zira ifrat-tefrit ekimesi sonunda, mazinin felaketli istibdad geri gelebilir. Bu da devletin ykm demektir. phesiz, bundan idareci snf, aydnlar sorumludur. Ne var ki kinci Merutiyet'in btn musibetlerinden bir tek siyasi partiyi ve ileri gelenlerini sorumlu tutmak kadar yersiz bir fikir de beslenemez. "Bu biare memleket imdiye kadar hsn- idareye nail olmu" mudur da, imdi bir parti bu kt idare ile itham ediliyor? Hayr. Unutulan bir hata var. Bu sosyal suu bu sefer de toplum ilemitir: "Bir idare yalnz bir adam veya bir partinin deil, belki btn bir neslin eseridir." O kadar ki: "Sultan Hamid kendi namna nispetle yadolunan rejimin yegane amili ve yapcs deildir, belki bu idarenin esasl millerinden biridir." Tek sebeple bir devir ina edilemez. Nihayet Said Halim Paa u sonuca varmaktadr: "Sultan Hamid dnyaya gelmemi olsayd, yine kendi adalar bir Sultan Hamid'in meydana gelmesine sebebiyet vereceklerdi." (1) u halde, bu byk sosyal sorumluluu kim yklenecekti) Buhranlarmz, s. 12-13, 23-24, 26. 75

tir? Bugnk nesil. Sultan Hamid idaresinde de, bu kadar debdebe ile kurulan Merutiyet daresinde de, "nesl-i hazrn" (bugnk kuan), "en iptida ve esasl vazifelerini" yapmad grlmektedir (1). Bir nc mesele zerinde duralm: Merutiyet, gerek hrriyeti vermi midir? Bu hususta da baz tereddtler ufku karartabilir. nk bir mstebidi "zor ba zor" haretmekle hrriyet kurulamaz. Hrriyetin ls, istibdadn geri gelmemesini salamaktr. Abdlhamid'in hrriyeti geri alna askeri kuvvet mani olmam bulunsayd, siyasi tecrbesizlikler hrriyetin kanl felaketler iinde boulduunu grebilirlerdi. Fakat Merutiyetin dncesi henz teekkl etmemitir. Daha dorusu Said Halim Paa'ya gre, Merutiyetiler hl kopyaclktan kurtulamamlardr. Avrupavar bir hrriyete varmamz iin muayyen safhalardan gemek zorunda olduumuzu daha anlyamamlardr. Tarih yoluna devam edecek ve hkmn verecektir. Bat hayranlna ve manasz taklite dayanan messeseler ham brakldklar takdirde, Osmanl Merutiyeti zemini zerinde yeeremiyeceklerdir. Dou-Bat tezad, yanllklar durmadan artacak ve tekrarlanacaktr. Zira, tabi artlar altnda, kendine has gelime kanunu bulamyan, devletin sosyal ve siyasi hayatna "serbeste itirak" etmeyen bir memleket, hukuk vazifesini ifa zaman gelince felaketlerini arttrmaktan baka bir harekette bulunamaz (2). (1) Ayn eser, s. 26'dan: "Her bu iki idarede en mesul olanlar iimizde en mnevver ve en tecrbedide geinenlerdir." (2) Mukallitliklerimiz, s. 29, 30, 44. 76

Sonu Merutiyet aleyhindeki deer hkmlerinden yle bir sona varmak mmkndr: Osmanl Merutiyeti, gerek ve tabii (yani slami) inkiaf kanunu bulamad, bu kanun ve inkiaf gereince messeselerini tamamlayamad iin elimsiz kalmtr. Yabanc messeselerin aland bu tarihi " n a r " kurumaya yz tutmutur. Bir aaca suni dal, yaprak ve meyva taklamaz. Leyh ve aleyhteki grler, Merutiyetin messeseleri hakknda da devam etmitir. 3- K a n u n u Esasi (Anayasa) Meselesi 1293 (1876) Kanunu Esas'si bu tenkitlere pek tabi bir surette hedef tekil etmitir. Merutiyet hakkndaki fikir atmalarndan karlan sonular bu ana kanuna mal edilmitir. Leyhte fikirler slamc grlerde mterek iki fikir vardr: Evvela 1293 Kanunu Esasisinden evvel, Osmanl Devletimin bir ana kanunu vard. Bu Kur'and. mparatorluk da teokratik mahiyetini ondan almakta idi. Tdili hususu hergn syleilen 1293 Kanunu Esasisi, slam siyaset ve dnya kaidelerinin teyidinden ksmen Avrupai bir kodifikasyonundan baka bir manaya ve mahiyete sahip deildir. Saniyen ve birincinin neticesi halinde, 1293 Kanunu, Osmanl Devle-

77

ti'nin en yksek kanunu da deildir (1). Osmanl kanun koyucusu, hatta Anayasa yapcs devletin sslkavanini olan "eriat Ahmediye"ye, slam devlet prensiplerine tabidirler ve onu ihll edemezler. u halde Kur'anbir kanunlar kanunu olmaktadr. Adi ya da normal kanunlar eriata tabidirler. Bylece Osmanl Esas Tekilat Hukukunda bir derecelenme, normlar hiyerarisi grlmektedir ki (2), byk ve kaplayc dinlerin ortak karakteri bu suretle bu devlette de belirmekte ve ona teokratik vehesini vermektedir (3). Kanun koyucu da, parlamentoda, Kanunu Esasi'ye dahi hkmeden eriata aykr hareket edemezler. Zira Sadrazam Sait Paa'ya hatrlatld gibi, mstebite itaatsizlik ve huru meyyidesiyle karlamalar muhakkaktr (4). Kanuni Dergzin zade: Zikredilen eseri, s. 9-10. (Bu hkmlerden vazgemee imkn bulunmad kaydedilmektedir).- Scyyid Abdlmecid: Zikredilen eseri, s. 187192. - Musa Kzm: Klliyat, s. 251. - Manastrl smail Hakk: Mevaiz, Srat- mstakim, 1325, No. 6, s: 94: "Kanunu Esasi ki, Kanunu lahi demektir..." No. 7, s. 109: "Kanunu Esasi cereyan vc tesss dnyay kaplayan gerilik ve hodgmlk devrinden sonra gelmitir... (yabanclar) hep bunlar eriat Islamiycdcn almlar..." - Kolcal Abdlaziz: Kur'an Kerim vc Kanunu Esasi. (2) Zikredilen bir eyhlislamlk Beyannamesi (Bk. s. 10 ve not, No. 1) bu vaziyeti aka delillendrir. (3) Bilfarz brani devlet telakkisinin On Emirler'e tand derece de ayn mahiyete sahiptir. Bk: Charles Crozat: Amme Hukuku Dersleri, 1946, cilt II. ksm II. s. 403-412 - Recai G. Okandan: Umumi Amme Hukuku: 1946, s. 80-85. Hatta slam hakimiyetinin Al-i Osman'a intikal edecei hakknda dahi Kur'an kayd ve istidlallerden bahsedilmektedir. Bk: Mahmud Hamza: Bakay Saltanat- Osmaniye. Bylelikle teokratik doktrinlerin bir kolu olan Tabiatsl lahi hukuk teorisine taraftarlk edenler olmaktadr. Bu doktrin iinbk. Hseyin Nail Kbal: Devlet Ana Hukuku, C. I, ksm, 1, 1950, s. 199. (4) Mutala Sabri: Zikredilen eseri, s. 93-94. Mesele Kanunu Esasi'nin 1911 tadilt srasnda ortaya atlm vc tadil teklifini getiren Said Paa'ya kar muhalefet partisi mebuslar tarafndan ileri srlmtr. Bu hususta u makalelere bk. brahim Edhem: Evamir Meselesi, (Tesisat, 1327, No. 120).- Bolu Mebusu Abdlvehap: Ademi taat Meselesi, (Tesisat, 1327, No. 121)- Tokad Mebusu Mustafa Sabri: Hilaf Kanunun Verilen Emirlere taati Lazm mdr?" (Tesisat 1327, No. 122)- Antalya Mebusu Hamdi: Ennema taate flmaruf, (Tesisat 1327, No. 124)- an Mebusu kr Elaseli: Evamiri Hkmete taat, (Tesisat 1327, No. 128>- M. inasi: Evaniri.hkmete itaat meselesi (Tesisat, 1327, No. 129)- Mustafa Sabri: Said Efendi'nin Said Paa Hazretlerine mdafaas (Tesisat 1327, No. 128). 78

nu Esasisine taraftar olanlar onda bu vasflar bulmaktadrlar. Hatta Avrupa'ya nazaran Osmanl Devleti 'nin byle bir Kanunu Esasi kabul etmesi bir gerilik saylamaz. Bu kanunun, hatta nsan ve Yurtta Haklan Beyannameleri'nin btn muhteviyat Kur'anda zaten mevcuttur (1). Aleyhtarlara gelince Daha dorusu 1293 Kanunu Esasi'sinin zimmet hanesine gelince, hayli dolgundur. Acaba 1876 Anayasas, slam meneli bir toplumun, bir slam imparatorluunun tabii gelimesine uygun mudur? Yoksa vcut verdii messeselerle merutiyet toplumu arasnda bir ayrlk var mdr? mparatorluk toplumunu, derin bir tahlile tabi tuttuuna ahit olduumuz Sait Halim Paa suale hayr cevabn vermekte hibir tereddde kaplmyacaktr. 1293 Kanunu Esasi'sinin mahiyeti ve hazrlan zerinde duralm. Hangi sebebe msteniden bu kanun ihya edilmitir? Kanunu Esasi mstebit hkmdarn kuvvetine kar bir mania vcuda getirmek gayesiyle, bizzat mutlak idare erkn tarafndan ittifakla alnm bir tedbirdir. stibdat memleketin terakkisine mani saylmt. Halkn devlete itiraki, ve bu itirak iinde baz hrriyetlere sahip klnmas bu engelin yok olacana delil saylmt. Birinci Merutiyetin akbeti ve iflas ise malmdur. Bu noktada akla nemli bir soru gelebilir: 1908 devrimi niin "hnsa hkmnde kalan" bu anayasay fesih ve ilga ederek yeni bir Kanunu Esasi yapmad? nk bu kanun, Abdlhamid istibdadndan kurtul-

(1) Bu noktaya ayrca temas edilmitir, bk: 39-42. 79

mak isteyenlerin hayali bir gayesi haline gelmiti. stibdata kansz ve isyansz nihayet vermek iin "meru ve messir yegne are" addedilmiti. Ayn zamanda d tesirlerin ve mdahalelerin nne geilmi olmakta idi. Fakat Kanunu Esasi bir istibdada, son vermedi, felaketler n gevetmedi. Bir padiah boyunduruu altndan kurtulan Kanunu Esasi bir Meclis boyunduruu altna girdi. Neticede, byk mitler saf hayale inklp etti, anari hali Abdlhamit zamanna parmak srtacak dereceye vard t (1) 1876 Kanunu Esasi'sinin yetersizliini 1909 tadilleri de giderememitir (2). Bu tadiller iktidar gururu ile yaplm, tecrbesiz ellerin ii olmutur. Kanunu Esasi kt alkanlklarmz kaldrmamt ki... Bilakis ihtiraslar arttran anarik bir durumun amili olmutur. Memleketin karakteri ile badamayan Kanunu Esasi hakknda varlan en ac deer hkm de bu suretle ortaya kmtr: Bu ana kanun Osmanlln milli varl iin "hakiki bir tehlikedir". O, dank fikirli bir ekibin, memleketin ihtiyalarn asla nazara almam, kafalarda kalabilmi olan "baz perian malmat ve nazariyatn" vcude getirdii deersiz bir eser olmutur (3). Byk mit Kanunu Esaside tecessm etmiti: Osmanl mparatorluu, Kanunu Esasiyi kabul ile hr insanlar diyar ve kalknm bir devlet olarak Avrupa manzumesine girecekti. Fakat Kanunu Esasi ile verilen hrriyet, istibdadn yerletirdii kt alkanlklar lsz surette kullanmaktan baka bir ey olmamtr. Nihayet, Bat hayran(1) Buhranlarmz, s. 3-7- Kanunu Esasi ve eriat Islamiye (Mizan, 13241908, No. 18, s. 80) (2) Bu tadiller iin bk. Recai G. Okandan: Amme Hukukumuzun Ana Hatlar, s. 292-446. (3) Merutiyet, s. 1-5. 80

lna, Fransz hayranlna kurban olarak ithal edilen di- er kanunlarn da bir faydas olmamtr. Memleket bir "meum bir hata'mm penesi altna dmtr. Bu olaylar karsnda acaba insanlarn m kanunlar iin, yoksa kanunlarn m insanlar iin yapldklarn sormak gerek. Sait Halim Paa, u hkme varmtr. Kanunu Esasi szde bir hrriyet eseri halinde, birucu Arabistan llerine varan Osmanl lkesinin btn kavimlerine, XX. yzyln en medeni devlet ve milletlerinin ounun bile sahip olamadklar siyasi hrriyet ve hukuku sunmaktadr. Bu derece garip bir siyasi esere, insanlk tarihinde ilk defa rastlanld sylense yeridir (1). Said Halim Paa memleketin sosyal durumu ve yeri ile, siyasi hukuku arasnda derin bir nisbetsizlik uurumu grmektedir. O kadar ki, 1293 kanunu, sosyal ihtiyalar gznnde bulundurmad iin, bu ihtiyalarn basks altnda daima eklini deitirmek zorundadr. Halbuki, realiteye istinat etmeyen kanunlar suiistimal, nihayet istibdat doururlar. Kanunu Esasi'nin istibdad ykp, hrriyeti vermek iin bir tedbir olduu kabul edilebilir. Yalnz, Dou ve Osmanllk alemindeki istibdatla Batmn istibdad arasnda ok farklar vardr. Yenilik sevenler, bir hastala baka bir hastaln ilacn vermektedirler. Bu itibarla Kanunu Esasi Osmanl toplumunun karakteriyle badaamaz. (1) Bir Kanunu Esasi'nin artlarndan ilki, ve en nemlisi kendisini kabul eden milletin, "siyasi birliini kuvvetlendirmek" ve tekamln salamaktr. Oysa Osmanl Devletimin krk kanatlar altnda barndrd milletler, kavimler, diller ve dinler o derece eitli-

( 1) Buhranlarm/, s. 8-11, 14. 81

dir ki byle bir siyasi topluluk Bat'da zorlukla havsalaya sabilir. Bu b a k m d a n K a n u n u Esasi, Osmanl Devleti'nin siyasi forml ve karakteriyle de badaamaz. (1) Bu derece yabanc bir Kanunu Esasi, deitirilmek suretiyle ihtiyalara uydurulabilir mi? Said Halim Paa, giriilen tadillerin tamamen lzumsuz ve verimsiz olduuna kanidir(2). Zira hepsi ayn ynde ve gereklerle aralarndaki uurumu daraltmyarak yaplmaktadr: stibdat enkaz zerine parlmantarizm k u r m a k . Hangi siyasi messese, mnbit topraa ekilmeyen tohum gibi bu enkaz temelleri zerinde salam olarak ykselebilir? Olaylarn basks altnda zorla yaplan tadiller kocaman bir kaya parasnda vuku bulan atlaklardan farkszdr (3). Tadil hususunda, bilhassa 35. maddenin padiaha Meclisi fesih yetkisini bahedip etmemesi babnda, padiahn ayn zamanda Halife olduu iin msbet ekilde kabul hayrl grlmtr. Bu bakmdan slam esaslarna yaknlk arzettii kabul edilmektedir. mamlmslimin'in, meveret tariki (Ayann reyi) ile Meclis'i datmas iin slam tarihinden misaller getirilmektedir. Bu tadil eklinden umulan bir fayda vardr (4). 4- Parlmantarizm (5) ve Siyasi Partiler (6) Kanunu Esasi ve tadili hakkndaki fikirler, parlmanta(1) Ayn eser, s. 15-18. (2) Ayn eser, s. 20-22. (3) Ayn eser, s. 3-4, 6, 7, 15- Mukallitliklerimiz, s. 33. (4) mer Ltfi: Nazar Islamda Hilafet, 1330. (Mellifin bu mesele hakkndaki kanaatlerini bilhassa Hatime ksmnda belirtmitir, bk. s. 84-88). (5) Paimanter rejim veya Parlmantarizm tarifi ve mahiyeti hakknda bk. Rccai G. Okandan: Amme Hukukunun Ana Hatlar, 1958. (6) Siyasi Parti tarif ve mahiyeti hakknda bk. Tark Z. Tunaya: Trkiye'de Siyasi Partiler, Giri ksm. 82

rizrh usulne, bilhassa parlamentoya da amildir. Leyhteki fikirler, 10 Temmuz inklbn mteakip meveret telgraflar ekenlere mevizelerle anlatlmtr. lsz faydalar devri resaletin tatbikat ile canlandrlmaktadr. (1) Bununla beraber, slamclara gre, tamamen taklide, uursuz bir messese ithali arzusuna dayanlarak kurulmu olan sosyal ve siyasi detlerimizle badamaz bir Kanunu Esasi ile temeli atlan meclisten fazla ve hayrl bir vazife beklemek abestir. Parlamento, siyasi birlii temsilden uzaktr. Bu tip bir messesede "enkaz- istibdat" zerine, eitli kavim ve dinlerden mteekkil bir zemin zerine ina edilemez (2). Osmanl Devletimin kemekeini arttran, siyasi teekkllerin banda muhakkak ki, mahiyetleri anlalmam, garip bir muhalefete istinaden birbirleriyle bouan siyasi partiler gelmektedir. Merutiyetin balangcnda ttihat ve Terakki Frkas'n slamc evreler bir kurtarc olarak karlamtr. Methiyeler cereyann ayn zamanda siyasi hadiselere karmasn ifade eder (3). Felaket seneleri iinde yol alndka, slamclarn ikiye ayrldklarn, iktidar ve muhalefeti savunduklarn grmek mmkndr.

(1) Bereket Zade smail Hakk: slam ve Usul Meveret, (Srat- mstakim, 1324, No. 5) s. 72-73- Bereket Zade smail Hakk: Sre-i Al-i mran, ayet 104, tefsiri (Srat- mstakim, 1324, No. 12) s. 178- Manastrl ismail Hakk: Ahkm slamiyeye ve tihad, (Srat- mstakim, 1324), No. 29), s. 33- Seyyid Abdlmecid: Zikredilen eseri, s. 187-192- Ali Haydar Emin: Delili Meveret, zikredilmitir, s. 26- Mehmed Hilmi: eriat steriz diyenlere Klavuz, s. 19- Musa Kazm: slamda Usul Meveret ve Hrriyet, s. 11; Klliyat, s. 279. (2) Said Halim: Mukallitliklerimiz, s. 33-39- Buhranlarmz, s. 7 (3) Manastrl ismail Hakk: Mevaiz (Srat Mstakim 1324- 1908, No. 7) s. 110. 83

Siyasi parti, Trkiye'nin yakn tarihinde ilk defa organize bir teekkl olarak kinci Merutiyet'in siyasi hayat iinde grlmtr. Her fikir evresi gibi, slamclar da nce bu teekkln tarifi sonra da fonksiyonlar, yani frka ve frkaclk hakknda kanaatlerini belirtmilerdir. Frka, umumi bir kanaate gre, tefrika, ayrlk ve paralanma olarak grlmtr. Bu bakmdan bir nifak unsurudur. Kanmak gerek. Fakat, 1911 senesinden, muhalefetin Hrriyet ve tilf ad altnda birleip lamasndan sonra, slamc evre iinde de muhalefet cephesinin, savunucular belirmitir. O zaman Mderris M e h m e t Fevzi Efendi gibi durumu Kur'andan istihra eden slamclar grlmtr: Mslmanlar din ilerinde ayrlabilirler. Bir memleketteki siyasi frkalar o memleketin dnya ilerindeki noksanlarn tamamlayan ve tamir eden bir "amele kumpanyas gibidir, programlar da bir mnakaa ve iltizam artnamesi gibidir" bylece, parti teriminin daha anlamn tayinde, slamclk cereyannn siyasi hayatn ini klarnn tesiri altnda kald grlr (1). slamclar zamanla, frkaclk aleyhinde bulunacaklardr. Be ra'dan mrekkep bir slam tekilat programnda, tekilatn frkaclkla ilgisi bulunmad birinci maddede sarahatle bildirilmektedir (2). Mehmet Akif'e gre frkaclk Bat anlam ile kabul edilmitir. slam dinindeki mezheplere benzememeleri gerektii halde tefrika yarat-

(1) Mustafa Fevzi: dini, ahlaki, siyasi, edebi tebeyyn hakikat - (Nairi, Hmyetve tilaf Frkai muhtcremesi Merkezi Umumisidir, stanbul 1328-1912), s. 4, 6, 27. (2) Koca Emir Zade: Zikredilen eseri, s. 9. 84

malardr (1). Bu ise slamiyet iin ciddi bir tehlikedir (2). Nihayet hkm vermek iin 1919 senesini beklemek icabetmitir: Sleyman Nazif'e gre "Mslmanlarn yalnz bir frkas vardr: slamiyet" (2). Zaten frka, bizde tabii ihtiyalarn mahsul olarak deil, "Avrupa'da var, bizde niye olmasn" dncesinin, bir taklit fikrinin eseri olarak iktibas edilmitir. Bylece bu yapma teekkller, Devlet aacnn gvdesine yapan yabanc ve parazit mantarlardan farkszdr. Grlyor ki, siyasi parti Merutiyet'in, manas ve rol anlalmam, siyasetin rzgrlarna gre manalandrlm bir messese olarak kalmtr. Bu mtalaalara ilaveten, yine devletle alkal olmak zere muhtelif fikirler de ileri srlmtr. Bilfarz askerlik hizmetinin er'i bir kaide olduu merkeziyete mukabil ademi merkeziyetin de er'e aykrl (3) iddias bu arada zikredilebilir. Fakat siyasi hislerin tesiri sezilen bu fikirler zerinde, mnferit olmalarndan tr nemle durmaya imkn yoktur.

(1) Mehmet Akif: Bayezid Krssnde Mcv'ize (Sebitiirread 1328 - 1812, No. 48-230), s. 273. (2) Tefrikann sonu memattr (Sebilrread 1328-1912, No. 37-219), s. 201. (3) Sleyman Nazif in Hdisat gazetesindeki bir makalesinden: "Mslmanlarn yalnz bir frkas vardr: slamiyet, istemediimiz, muzr grdmz bu srada aleltlak frkalardr. 1300 seneden beri bir frkamz vardr: slamiyet. Bu frkann messisi Hazrcti Muhammcd, imdi Halifesi yani frkann Reisi de Sultan Vahidddin'dir" (Sebilrread 1335-1919. No. 397), s. 383. (4) Dergzin Zade: Zikredilen Eseri, s. 20, 22. < S 5

SLAMCILARIN DER CEREYANLAR KARISINDAK DAVRANILARI

slam devlet hukuku prensiplerini tesbit ve bu prensiplerin altnda Osmanl Merutiyetini deerlendirdikten sonra, slamc cephe mensuplar, Osmanl mparatorluunun kalknmasn, slamc rnesans ve bu gayeye erime yollarn aklarlar. Fakat, nazariyelerinin daha aka belirebilmesi iin, slamclarn dier fikir cereyanlar, bilhassa Garplar ve Trkler karsnda alacaklar cepheyi tayin etmek gerekir. Zira, iaret edildii gibi, kinci Merutiyette bu fikir akm arasnda gayet canl bir polemik vuku bulmu ve bu fikir mcadelesinde taraflar birbirlerinin noksanlarn bulmaya savarken kendi eksiklerini de tamamlamaya, dnce ve gayelerine, usullerine daha fazla aklk vermeye almlardr. Bu itibarla, slamclarn, Garp ve Trklere kar aldklar cepheyi belirlemek gerekir. Bilhassa Garplk ve Trklk cereyanlar karsnda, imparatorluun yapsnda var olan eitlilik iinde devlet snrlarn aan btn Mslmanlar gibi byk bir mminler kitlesine dayanan slamclar nazariyelerini nasl mdafaa etmilerdir? 1- G a r p d k Cereyan ve slamclk Garplarla slamclar arasndaki mnasebet zerinde 87

bilhassa siyasi olaylarn tesiri kaydedilmektedir. 10 Temmuz 1908'den itibaren, Avrupa Dveli Muazzamasnn (Byk Devletlerinin) bizzat veya peykleri yahut da imparatorluk dahilinde ekalliyetler ve kapitlasyonlar vastasyla Osmanl mparatorluu'na ve bu mnasebetle slam dnyasna kar giritikleri mcadele bu atmann hemen her Merutiyet senesinde sanki arlk intikamlar, Hristiyanslam kavgas eklinde ortaya k, devleti teokrasiden uzaklatrmamt. slamc cephe de manevi iltihaklara daimi surette kuvvetlenmitir. slamc cephe, bilhassa Balkan Harbi'nin ve Rumeli'nin kayb zerine, Hristiyan Avrupa'ya kar daha kesin olarak vaziyet alnmas lzumuna inanmtr. Bat'ya kar intikam ve kin duygusunun telkini ile uramtr. Hristiyan dmanl burada slamclar Trklere, daha dorusu milliyetilere, muayyen bir nisbette yaklatrmtr. slamclara gre " G a r p l l a m a n n " mahiyeti ve metodu slamclar, kolayca tahmin edilecei gibi, mcadelelerin fikr temelini ark-Garp mukayesesinden almaktadrlar. Filhakika, ark, "lem-i slam" gerileme halindedir. Belli sebepler bu lemi zayflatmtr. slam dnyas kalknaca zaman karsnda byk bir teknik ve medeniyet devini, Avrupa'y bulmaktadr. slam muhakkak ki, ykselmek iin Bat'ya muhtatr. Fakat Bat'nn nesine muhtatr? Bat'dan ne almaldr? Bat'dan ne almamaldr? sla-

88

mm, mazisinden kuvvet alan ahlak, sosyolojisi ve siyaset prensipleri, onun ykselmesi iin XX. asrda lzumlu artlar muhtevidir. O kadar ki Garp bu bakmdan geridir bile... Nitekim slamm halk reyine deer veren hkmet sistemi asrlarca evvel teesss etmiti. Bat ona nazaran bu yolda ok ge kalmtr. Batmn asl zayf taraf maneviyat ve ahlakiyatdr. te slam maneviyat alannda Bat'dan bir yenilik iktibasna muhta deildir. Bat'nn stnl teknikte, makinede, ticarettedir. ktisadi kalknma iin lzumlu malzeme ve usulleri Bat'dan almak mmkndr. Ve alnmaldr. Bu tezi ispat iin ve slamc-Garpha varabilecek bir usuln telkini ve tesisi gayesiyle slamclar eitli mahede ve verilere dayanmlardr. Bat maneviyat bakmndan gerileme halindedir Dou ile Bat arasnda yaplacak bir mukayese. Dou'nun umumi gerilemesini gsermekle beraber, slam ahlakiyatmn, hrriyet ve adalete mstenid demokrat zihniyetinin dipdiri olduunu tebarz ettirecektir. Ayn mukayese Bat'da, Dou'ya nazaran, maneviyat ve ahlak sahasnda byk bir gerileme olduunu meydana karacaktr. Batnn ahlaki dkl noktada belirir: 1- Bat ahlak b a k m n d a n dkndr, maneviyat ykm halindedir: Dou-slam leminin tbi olduu tamamyla ayr art ve kaideler gereince inkiaf eden Bat, 89

tekniinin ilerlemesiyle mtenasip olarak ahlakn kaybetmektedir. Bat'nn siyaset prensipleri, reaksiyon tekil ettikleri istibdatlar sonunda gerilemelerinin sebeplerini dinlerinde, Hristiyanlkta grmlerdir. slamda ise, ayn tarihi seyir mevcud olmadndan dinin devletten, eriatn siyasetten ayrlmasna lzum da imkn da yoktur (1). Din ve ahlaktan kurtulan siyaset babo kalmtr (2). Bu byk bir felakettir. 2- Bat zalimdir: Bat'da adalet ve hakkaniyet duygular bir hayal haline gelmitir. Bat kendi insanlarn sefahat iinde rtmektedir. Bat yalnz kendi insanlarn deil, Dou'yu ve birok devletleri medeniyet vazifesi ve taycl maskesi altnda istil ve istismar etmektedir, smrmektedir (3). Bilhassa mtareke devresinde gsterdii taassup kayda ayandr (4). Ve nihayet, yine devletleraras mnasebetlerde Bat egoistitr, kindardr (5). 3- Bat karsnda slamiyetin stnlkleri vardr: Adalet ve uhuvvet (kardelik) duygular, Dou'nun btn cehalet ve ataletine ramen, henz kaybolmamtr, slamiyet yaama iin elde etmeye mecbur olduu teebbs kudretini, sahip olduu byk haslet ve vasflar sayesinde muhakkak surette elde edecektir. Bat'dan stn olacaktr. Nihayet unutulmasn ki, Bat da Dou'ya muhtatr (6). (l)Bk. 25-27. (2) eyh Abdlhak Badad: slamiyetin Avrupa'ya son sz, s. 13-16. (3) Hanoto'nun hcumuna kar eyh Muhammed Abduh'un cevab, s. 5276 - M. emseddin: Zulmetten Nura, s. 28. - Abdlziz avi: Anglikan Kilisesine Cevap, s. 147(4) eyh Mir Hseyin Kaytvayi: slama ekilen Kln 1919. s. 70. (5) Hanoto'nun hcumuna kar eyh Muhammed Abduh'un Islam mdafaas, s. 73. - eyh Abdlhak Badad: Zikredilen Eseri, s. 1. (6) Azmzadc Rclk: Zikredilen Eseri. s. 89. 90

slamiyet yalnz Bat tekniine muhtatr slamiyet geri kalmtr. Adeta tannmaz bir hale gelmitir. Ne var ki, ycelmesi iin, ahlakndan bu derece nefret ettii "Garbn terakkiyatna iddetle muhtatr". Bat byk bir medeniyet yolunda sr'atle ilerlerken Osmanl mparatorluu "Lle devrini kad" etmiti. Artk bu durgunluk ve ataletten kurtulmak lazmdr. En ufak bir tereddt ve yavalama "ebediyen sahne-i unattan" (olaylar sahnesinden) silinmemizi inta edecektir (1). slam dnyas, Osmanl mparatorluu Bat karsnda bu durumdadr. Bylece slamclarn Bat'yakar aldklar cephe de taayyn etmitir: Bir taraftan Bat'nn ahlk ve maneviyatndan, itimaiyatndan sarfnazar etmek (2), hatta Garbn ahlak buhranndan kendimizi korumak, bir taraftan da fen ve teknik ilerlemesini iktibas etmek. Bu msbet ve menfi durumlar byk itina ile ayrdetmek, aklamak ve gayet dikkatli hareket etmek lazmdr. " G a r p l l a m a n n " iki ana kaidesi slamclar, teknii alma iinde msbet menfi olmak zere iki kurala uymay zorunlu saymlardr: Taklitten kanmak ve iktibaslar devletin geliim kanunlarna ve ihtiyalarna gre uygulamak. (1) M. emsettin: Zulmetten Nura, s. 199, 201. (2) A.N.: stikbali Nasl Kurtaracaz? (Srat Mstakim 1327-1911, No. 209) - Selhattin sim: timaiyat ve eriat slamiye (Srat Mstakim 13241908, No. 28), s. 26. 91

Taklit, imparatorluun gzidelerini Bat tutkunu yapm ve btn baarszlklarn sebebi bu olmutur. Taklit sadece dini deil, dnyay da paralamtr. Tarih bunu daima gsterecektir. Mehmet kif atalardan kalm, yani eski ve anane olmakla beraber, memleket iin "iyi olan eyleri" muhafaza taraftardr. "Hrriyeti milliyenin tepeden trnaa kadar deitirilmesine lzum tasavvur edilebilir m i ? " (1). Takliti olmak mmkn. Ama bu takdirde niin yceliine btn dnyann ahitlik ettii Mslman Peygamberi taklit edilmesin? (2). mparatorluun Bat mm ilerlemesini taklit bakmndan riayet edecei dier kaide, bu allarn kendi (slami) inkiaf kanunlarna ve hakiki ihtiyalarna gre yaplmasdr. Avrupa'da her grlenin kendinden geercesine bizde de yaylmasna almak kadar byk bir ykl sebebi olamaz. "lemi slamn" kesin ve kkl bir fikir slahatna da phesiz ihtiyac vardr. Lakin btn iktibaslarn kendi fzl ahlakmz, sosyal hayatmz ve dinimizi muhafaza artyla uygulanmasna ve gereklemesine almak lazmdr. Bunun iin de ciddi bahislere ve geni dncelere (esast muhakemelere) mutlaka lzum vardr (3). Milleti bugnk atalet ve sefaletinden kurtaracak elik eller, "Asr hazra layk darlmuall imlerle meslek ve sanat evleri, ticaret ve zi-

(1) Mehmet kif: tefsiri erif (Sebilrread 1328-1912, No. 27-209), s. 4. (2) Ahmed Naim: Tefsiri erif (Sebilrread 1328-1912, No. 23-205), s. 434. (3) M. emseddin: Sebilrread Ceridci Islamiycsine (Sebilrread 13271911, No. 5-187), s. 86-87 - Zulmetten Nura, s. 196. 92

raat mektepleridir" (1). Bat'dan sadece teknik almak gerek (2). Bat iktibaslarnda kaide yle konulabilir: "Yeniyi iyiliinden, hususiyle lzumundan dolay almak, eskiyi de fenal sabit olduu iin a t m a k " . slamclara gre bu kaidenin tatbiki "kimsenin aklna, daha dorusu iine gelmemektedir" (3). Yalnz, b u r a d a bir mahedeye v a r m a k m m k n . slamclar da belli bir sentez fikrine varmlardr: Bat medeniyetinden teknik mahiyette de olsa bir eyler alnmasna" karlk, iinde bulunan Dou- slam medeniyetinden de bir eyler atlacaktr. slamclarla Garplarn fikri atmas slamclarn Garplk hakkndaki fikirleri bu suretle izah edildikten sonra, Garplarla aralarndaki ihtilaf sebebi aranmaldr. Filhakika, Garplarla slamclar arasndaki fark, muhtelif bakmlardan ortaya kmaktadr. Evvela Garplar, Batmn kltrnden ahlakiyat ve itimaiyatndan da, milli inkiaf ve ihtiya kanunlar gz nnde tutularak, iktibaslar yaplmasna umumiyetle taraftardrlar. Fakat slamclar, Garbn yalnz fen ve liyatndan istifadeyi art komaktadrlar. Maksat Garbn sefahat hayatn ve ah-

(1)M. emscddin: Bir milleti sefalete sait kuvvetler ve kurtaracak eller (Sebilrrcad 1328-1912, No. 16-198), s. 300. (2) Hulusi: tikat ve itiyadt Islamiye, s. 29-30). (3) Melmcd kif: Tefsiri erif (Zikredilmitir), s. 4 - Ahmcd Naim: Ikmda davay kavmiyet, s. 4. 93

laksz romanclarn zihnimize naketmek deildir. Bu kt bir Garplktr (1). Saniyen, Garplarla slamclar arasndaki mhim anlamazlk noktalarndan dieri de dervilik, tekkeler ve taassup meselesinden domaktadr. slamclarn resmi dayana olan Bb- Meihat gibi messeseleri ve batl itikatlar mdafaa misill tedbir ve neriyata tevessl etmesi Garplar bir iln harbe sevketmiti. slamc cephe Garplar basit mukallitler olarak tavsif etmitir. Ve onlara taklitiliin byk sorumluluunu yklemitir. Kald ki taassup, btl itikat yuvalar ve tayclar halinde gsterilen derviler ve tekkeler, Batmn tekniini tavsiye eden baz slamclara faydal grnmektedir (2). Dr. Abdullah Cevdet'le atma tihat dergisinden halk efkrna hitap eden Garplarn lideri Dr. Abdullah Cevdet'le olan atma siyasi hayat bir hayli igal etmitir. Garplar taassuba ve softala sava atktan sonra, slamclarn bal bulunduklar tesettr (rtnme), taaddd zevcat (ok kadnla evlilik) meselelerini de iddetle tenkit etmilerdir. Cell N u r i ve arkadalarnn ayrlmasyla yalnz kalan Dr. Abdullah Cevdet slamclara kar hcumlarn daha da arttrmtr. Dok(1) M. emseddin: Zulmetten Nura, s. 218-219. Mehmet Ferid Vecd: Mslmanlkta Medeniyet (Srat- Mstakim 1327, No. 163) s. 97: "Bizim iin ayn ile rezalet deil midir ki kymetli vakitlerimizi Emil Zola'larn, Paul Bourget'lerin masallar ile heder ediyoruz da o vaktin en ufak bir ksmn olsun, btn esrar kinat sinei sahaifine tercme etmi u kitab mbinin mtalas iin feda etmiyoruz?" (2) Huls: Zikredilen Eseri, s. 29-30 94

tora gre irtica hrriyeti olamazd. Avrupa ahlak slamiyete nazaran hi de geri deildi. slamda reform, dinde rasyonalizm gerekiyordu. Daha sonra, Dr. Abdullah Cevdet slam dinindeki "katlama"y belirtmi ve Bahaliin methiyesini yapmtr. Bunun zerine slamc, hatta Trk cereyan mensuplar harekete gemilerdir. tihat kapatlm, Dr. Abdullah Cevdet hakknda "erkn mukaddesei slamiyeye hrmetsizlik" sebebiyle dava almtr. Fakat beraatle neticelenmitir. Olaylar canl ve iddetli kalem savalarnn ortaya kmasna mil olmulardr. slamc - Garplk i Bununla beraber, Garplarla slamclar arasnda birlemeden de bahsetmek lazmdr. 1- Siyasi ihtiras yuvas Dervilik, btl itikad ve hurafe dman slamclar, iki fikir arasnda birletirici olmulardr. Bu suretle ortaya, mutedil bir slamclk, slamc-Garplk km, ana cereyanlardan byle bir kol ayrlmtr. Bu kola mensup olanlar slamclk cereyannn rasyonalistleridir. Bu suretle dier ksm daha nakilci ve muhafazakr kalmtr. slamc-Garplar, gerileyi sebebi olarak, hurafeleri, btl itikatlar ve dervilii kabul etmektedirler (1). M. emseddin ile Doktor Abdullah Cevdet'in Kl Zade

(1) M. emseddin: Zulmetten Nura, s. 91-92, 190, 196, 199,217,307,309 - eyh Muhsini Fn: stikbale Doru, s. 43-44. 95

Hakk'mn tamamyla mterek fikirleri vardr (1). Nihayet bu mterek fikirden hareketle, Garp slamc program yle hlsa edilebilir: Asabiyeti milliyeyi (milli enerjiyi) uyandralm. Sanayii dahiliyeyi ihya edelim. Ticaret evleri aalm. Avrupay ancak ilim ve fende takib edelim. Sanat ve ticaret, usul ticarette taklit edelim (2). 2 - slamc Garp bir tezde tanzimat hareketi de yorumlanmtr. Filhakika, Tanzimat erkan, milletin tabii inkiaf kanunlarn gzetmeksizin, arkly ve arkn ruhi durumunu, zihniyetini tetkike yanamayan "Garpperesflerdir. Avrupa'nn bu tutkunlar, Avrupay kr krne taklit ve oradaki messeseleri idhal edince, derhal Avrupa kadar ykseleceimizi zannetmek - gafletine dmlerdir (3). Bu iddia, islamclarn graplardan umumiyetle ayrldklarn gstermektedir. Garplar, St Bey'in lisanndan bu hareketi pek kmsememekte ve mlayim neticelerinden bahsetmekte idiler. Bununla beraber. Cell Nuri'nin fikirleri burada slamc - Garp,Prens Said Halim ve M. emscddin ile badamaktadr. Bu konuda Garplar arasnda zaten bir ih-

(1) M. emscddin: Zulmetten Nura, s. 63; Maddeten hibir teebbste bulunmayarak gece gnd/ Sofya'nn yere gemesi, A verofun denize batmas iin dua etsek byle mnasebetsiz bir dua hibir zaman hedefi icabete vasl olmaz. nk Allah elbirlii ile hayat cemiyetlerini slaha alan bir kavmi meerred irkleri sebebiyle mahvetmez" Dr. Abdullah Cevdet'de 4444 kere okunmas tamim edilen dua iin ayn mealde yazmt, bk. s. 71. (2) M. emscddin: Ayn Eser, s. 219- eyh AbdlhakBadad: Zikredilen Eseri, s. 21, dc ayn program vermektedir: "Dnyann btn, terakkiyat fenniyesini samimiyetle telkki etmek, efik olan ve biarelere merhamet eden Allah vahidimize rabt-cn veiliyak- tan iinde olmak nevt-i mes'udu ile lmek." (3) M. emseddin: Zulmetten Nura, s. 204-208. %

tilaf mevcuttu. slamc - Garp, Tanzimat devrine artk nihayet verilmesini isteyen kimsedir (1). Mesele daha da mullendirilmitir. Yine olaylarn tepkisi altnda, Tanzimat btn dertlerimizin sebebi addedilmitir (2). Burada bir nevi Tanzimatclk iflasnn ilanna ahit olmaktayz. 3 - Yalnz burada, bir nokta Garplar arasndaki ihtilafa temas etmekte ve slamc - Garplar "imei husumet" taraftarlar arasna katmaktadr. Filhakika "asabiyeti milliyenin uyandrlmasndan" maksat nedir? Bu sualin cevab dier bir meseleye bulunacak hal suretidir. "Esir milletten cahil kavimler, inkiraza srklenen rklar nasl kurtulmular, nasl kurtarlmlardr?" Vaziyeti derin alka ile dnmek gnn vatanperver fikir adamna den vazifedir. Eer fikir adam slamc cepheye de mensup ise, Avrupa onun nazarnda Hristiyanlktr. O ahlaka dk, adaleti hayal haline koyan ve devletini, dinini medeniyet maskesi altnda ezmeye alan bu leme kar her halde byk bir dostluk beslemiyecektir. Fakat neticede hangi kola ayrlsalar, slamclar, tezlerini u gayeye dayandrrlar: Btn musibetlerin slam terbiyei fazlasndan mahrumiyetle balad gznnde tutularak, stikbale doru ilerlemek iin, maziye, "sadr- slama" ric'at, akas slamc bir Rnesans gerekir (3).

(1) M. emseddin: Ayn Eser, s. 208. (2) mer Rza: islam Mefkuresine Doru (Sebilrread 1335-1919, No. 1-400), s. 108. (3) A. N.: stikbali Nasl Kurtaracaz? (Zikrcdrilmitir), s. 210 - M. emseddin: Mslmanlk leminde intibah Emareleri, s. 113. 97

2 - slamclar ve T r k l k (Milliyetilik). slamiyet ve kavmiyet Osmanl mparatorluunun Trk unsurlar byk bir ok karsnda milli uurlarn daha fazla idrak etmiler ve Trklk cereyan bu akslmelin tam bir ifadesi olarak gelimitir. slamclar bakmndan, bu cereyandaki tehlike kavmiyet ve slam lemine tefrika ve nifak (ayrlk ve anari) sokmak eklinde ilan edilmitir. Mslmanln emrettii milliyet stn din kardeliine dayanan camia fikri ile badamaz saylmtr. u halde slamclar, iki bakmdan, dini ve siyasi bakmlardan, durumu nazara alacaklardr. Dinin reddettii kavmiyet ve milliyet iddias tatbik edilmek istenildii iindir ki, ortaya, ilahi cezalar ve meyyideler halinde siyasi felaketler kmtr: mparatorluk paralanmtr. slam lemi gerilik halindedir. Yenilgiden yenilgiye uramaktadr. Oysa, slamiyet, kavmiyet ve milliyet davasn iddetle reddeder. Mslmanlarn hepsi kardetir. Aksi takdirde, gdlen "davai kavmiyet" mparatorlua nifak sokar, "Darlislam msibetzede edebilir." Halbuki, slam beynelmilel uhuvvet iinde, refah ve medeniyetle yaamtr. Eer tekrar yaamak istiyorsa, milletler stnde, milliyet hissinin stnde, dine dayanan bir beynelmileliyet ve kardelii yeniden kurmaldr.

98

slamclarla Trklerin fikri atmas slamclar, Trkleri gayelerine sarahat vermemi olduklarn kaydettikten sonra, Ahmet Naim'in tasnifi ile ikiye ayrmaktadrlar. Kendilerine cevap verilmesi mmkn olanlar halis Trkler deildir. Zira bu Trk "ulular" yeni bir iman, yeni bir milliyet "ihdas" gayesindedirler. Bunlarla konuulmaz. Asl cevap verilecek olanlar, slamcTrklerdir. Ancak bunlarla anlalabilir (1). Trklk cemaat kaidesine muhaliftir: Bu Trklere verilecek cevap, slm siyasi prensiplerinden, Kur'andan karlacaktr. Ayetler, hadisler ve tefsirlerle ispat edilen bu tez, ittihad ve cemaat kaidesidir. Ksaca temas edilmi olan bu tezi Mehmed Akif'in fikirleriyle daha fazla belirtmek mmkndr. Mslmanlk, mminleri arasnda kavmiyetler ve cinsiyetler st bir ittihad vcuda getirmitir. "Irk, renk, lisan, muhit, iklim itibaryla bsbtn yabanc unsurlar ayn milliyet iinde cem'eden yegne rabt a " olmutur. Osmanl mparatorluu da bu rabtaya msteniden yaam ve idamesinde uzun yaaynn menfaatlerini bulmutur. Bu rabta eitli milletleri, kaplayc bir messese olan imparatorluk iinde ve Osmanllk nam altnda karde gibi yaatmtr. "Trk, Trklnn ne olduunu bilmiyordu; Arnavut kavmiyetinden dem vuruyordu" . Zaten Mslmanlkta kavmiyet davas yoktur. Kavmi(1) AhmedNaim: slamda Davay Kavmiyet,s. 7,19- M. emscddin: Mslmanlk leminde ntibah Emareleri, s. 113. 99

yet davas demek Mslmanlk balarnn, ittihad slamn ortadan kalkmas demektir. Peygamber "Kavmiyet gayreti gdenler bizden deildir" buyurmutu. eitli unsurlar Arapla, Arnavutlua, Krtle sarlacak olurlarsa, en metin sosyal ve siyasi balant olan din bertaraf edilecek, imparatorluk hsrana urayacaktr. Zira Mslmanlar baka camialarla kyas etmemek gerek. Bu paralanma istei, milliyetilik (Trklk, Krtlk, Araplk, Arnavutluk, vs.) siyasetinin ilahi cezasn ahirette deil, dnyada ekmek mmkndr. Nitekim, Osmanl mparatorluumun urad i sarsntlar ve feci Balkan yenilgisi bu siyasetin ilahi cezasdr, olaylar "eriat sahibinin szn teyid etmektedir". Balkan Harbi iinde ve Babli Basknndan on gn sonra Beyazd Krssnde syledii bu szleriyle nakilci ve muhafazakr Mehmet kif slamc cephenin kanaatini en karakteristik bir tarzda hlsa etmektedir (1). slamclar, milliyet duygusunun tamamen bir tarafa braklmasn m istemilerdir? Onlarn bilhassa istedikleri milletleraras ve st kardelie dayanan bir topluluktur. yle bir kitle ki, fertler birbirlerine tek sosyal ba olan slamiyefle ba(I) Mchmcd kif: Bayazd Krssnde Mev'ize (Scbilrrcad 1328, No. 48-230) s. 274. - Mchmed kif: Tefsiri erif (Sebilrread 1328, No. 30-212) s. 63. Ayn eser, s. 63. - Mchmed kif: Tefsiri erif (Sebilrread 1328, No. 32214), s. 102: "Ey cemaat nslimin; siz ne Arapsnz, ne Trksnz, ne Arnavudsunuz, ne Kurtsunuz, ne Lzsmz, ne erkezsiniz! Siz ancak bir milletin efradsnz ki o da milleti muazzama-i Islamiycdir. Mslmanla veda etmedike kavmiyet davasnda bulunamazsnz, kavmiyet gayretine dtke de Mslman olamazsnz." - Mehmed kif: erif (Sebilrread 1328, No. 16-198), s. 293294. - Mehmed kif: Bayazd Krssnde Mev'ize. s. 374. - Ahmed Nim: Islamda Davai Kavmiyet, s. 42. - Ahmed Nim: Tefsiri erif (Sebilrread 13281912. No. 30-212). 100

lanm olsunlar. "Devr-i Resalette" deil miydi? Ve nihayet, bu kitleleme Kur'ann, itimai eriatn bir emri deil midir. u halde, milliyet iddiasnda bulunanlar, dine kar gelmektedirler. Acaba, bilhassa Trkler cephesinde grlen bu kar gelmenin, bu dini ihlal suunun cezas var mdr? Babanzade Ahmet Naim bu durumu da incelemitir: Kavmiyet davas (asabiyeti kavmiye) din bakmndan reddedildiine gre, kavmiyet tahrikinde bulunanlar bag 'dirler (sapk ve azgndrlar). slam dnyas felaketler iinde iken Trk dnyasna alanamaz. Btn slam Trklk namna matem tutamaz (1). Ahmed Nim,halkn ifte ideale sahip klnmamasn ve baklarn Kabe'den Turana evrilmemesini Trklerden "niyaz" etmektedir (2). Ayn tavsiye Arap milliyetilerine de yaplmtr (3). Bununla beraber, eer slam kavimleri arasnda sevgiye layk olmak bakmndan bir ayrm yaplacaksa, Ahmed Naim (1) Ahmed Naim: Islamda Dvai Kavmiyet, s. 41-42-47: "...yalnz Trklere taraftarlk namna dier akvam tslamiyeye zulm etmesinler. Mesela bu son felaketlerimizde Hindistan'dan Fas'a kadar btn Mslmanlar mterek olduklar halde yalnz Trklk namna matem tutarlarsa dierlerine zulmetmi olurlar. Musibefzede olan Darlislam iken bunlarn "Trk yurdu mahvoldu." demeleri muvafk mdr?" (2) Ahmed Naim: Ayn Eser, s .15-18: "...Trkler!" hitabna bedel daima ' Mslmanlar!'' hitabn istimal ediniz. Hlsa Trkle dei I, zaten Mslman olan Trklere hizmet ediniz... Ccngizin Yasasn bilmek, lhann yurdunu tanmak. Altn Ordu'yu anmak bize lazm deil. Mazideki irak ve tefahr edilmez. Bize cr'i Muhammediyi, slam yurdunu, mcahidini Islam bilmek, tanmak lazm. erefi Islama kar erefi cinsiyet kale bile alnmaz." - s. 15: "slamiyet namna , insaniyet namna, tisinden pek ziyade korktuum Trklk namna sizden niyaz ederim, istirham ederim, halk "ifte mefkure" sahibi etmeyiniz. inizde vatan sahibi olmak isteyenler varm. Halbuki Trk meselidir, "atal kazk yere girmez" derler. Siz bu atal mefkureyi, bal vatan kaygsunu kimin kalbine sokabilirsiniz? Siz yine halis slam gayesinden amaynz.' (3) Ayn Eser, s. 18. 101

"velinimet olan Araplar" Trklerden daha fazla sevgiye layk grmektedir (1). Bu fikrinde de yalnz deildir (2). Trkln dayana olan mefhum mahzurlud u r : slamclar nazarnda, Trklerin bir de sosyal yanl vardr. "Trklemek, slamlamak, Muasrlamak" gibi l bir amaca " bal vatan kaygusu"na psikolojik bir katlma ve benimseme vak olamaz. zl bir gayenin gereklemesine imkn yoktur. Zira, gayenin gereklemesi, byk bir ak gerektirir. Oysa ak, e blnemez. Kald ki din sevgisi btn sevgilerden stndr. Bu gayeyi ikilemeye de imkn yoktur. Bir kere bu ikilemeden de bir fayda kmaz. Sonra da, iki gayeden en yksek olan sevilecektir. Trkler baklarn ya Kabe'ye yahut da Turan'a evirdikleri vakit, gayelerden birine yz evirmi olmayacaklar mdr? ki tarafa bakmak, ikiz gaye tamak ise bulank bir idealdir. Bundan da hayr gelmez. slamclar milliyet hissinin slamla nazaran ikinci plana atlmas ve tehlikeli saylmas teziyle, Trklere kar cephe almlardr. Fakat haddi zatnda, Trklk kurtarlmak isteniyorsa, Islamiyete sarlmak en pratik faydalar salar (3). Eer "Panturanizm"in gereklemesi isteniyorsa, bu da yalnz Trklk (1) Ayn Eser. s. 51-52. - s. 51: "Akvam islamiycnin kffcsini severiz. Fakat Arap kavmini sabkai Islamiyelci, Hazreti Peygamber Sallllah Aleyhi ve Selleme karabetleri, lisanlar lisan Kuran olmas, nimeti siam nerederek btn mslimine veli nimetlik etmeleri dolaysyla hepsinden hatta kendi kavmimizden ziyade severiz." - Arap ve Trk (Mizan 1324, No. 69, s. 292). (2) Sleyman Nazif: Ahmed Aayef Beye ak mektup, Zikredilmitir: " ...yalnz dinen deil, ilmen, ahlakan, medeniyeten de mrid ve mrebbibimiz olan Araplardan, aramza ilkay brudet etmeyecek bir lisan hrmet ve insafla bahsediniz:.." (3) Ahmed Naim: Ayn Eser, s. 15-16. 102

duygusu ile vcut bulamaz. Ksaca, "ttihad slam" fikriyle bir "ttihad Etrak" (Trk Birlii) doabilir, ama Trklk fikri tek bana "hibir ey dourmaz". Baarsz kalmaya mahkmdur (1). slamclk cereyan, kavimci ve milliyeti (Trk) cereyana kar ald bu menfi davrana daima sahip olmutur (2). Bu tutumu, iaret ettiimiz gibi, bir hesap sorma devresi olan mtareke yllarnda devam ettirilmitir. Mesela m e r Rza (Dorul) milli birliin salanmas amac ile, bir ahlak ve fikir tasfiyesi tavsiye ederken bu davrann devamcs olmutur. erif Hseyin meselesini ve Arap ayrln sz konusu ederken de, bu eit olay ve gsterilerin "ancak Kahtanchkla (airet gayretkelii) Turancln" ve bunlar ynelten yabancln fesata bulular olduunu da belirtmitir (3). slamc-Trkler slamclk cereyan iinde, Trklk cereyanna kar alm olduu bu cephenin aksi istikamette ayrlm bir kolu vardr. Byk nehirden ayrlan bu kol slamc-Trklktr. Bu kol, milliyetin slamiyete aykr olmadn sa-

(1) A. Sleyman: slamiyet ve Trklk (Sebilrread 1328-1912, No. 9 191), s. 167. (2) Mustafa Sabri: Din Mcedditler, s. 249 ve mt. (3) mer Rza'nn (Dorul) bu yazsna bk. Alemi Islamda Mevkiimiz (Sebilrread 1335-1919, No. 286. s. 394) - Yine O lleti Mhlike (Sebilrread 1335 - 1919, No. 390. s. 454) - Felaketlere kar (Sebilrread 1335 - 1919. No. 18-417, s. 3-4.) 103

vunmakla zelliini kazanr. yle ki: Milliyet duygularnn uyanmasna engel olunamaz. Yaanlan a "Milliyet asrdr." XX. Yzyl medeniyetinin insanlar din duygularndan ziyade milli duygulara "malp olmaktadrlar." Milliyet sevdas her yerde baar kazanmaktadr. Her kavim kendi dili ve kltr etrafnda toplanmaktadr (1). Bu bakmdan slam Birlii Kur'ann emri olan "uhuvvete" (kardelie) dayanan "cemaat" (toplu halde bulunma) nasl gerekleecektir? Btn Mslmanlar bir araya getirmek bugn iin mmkn mdr? Milliyet a olan XX. Yzyln artlar iinde Mslman milletleri bir arada toplamaya imkn yoktur (2). yleyse yaplacak i, milliyetlerden mrekkep bir eit federasyon, bir "Ailei slamiye" (slam Ailesi), bir ttihad slam (slam Birlii) kurmaktr (3). eitli aklamalardan alnacak sonulara gre, btn Mslman milletlerin Trklerle, Trk milletiyle birlemelerinde menfaatleri vardr. ttihad slam, eriatn emrettii cemaat halinde yaamak art ancak bu suretle gerekleir (4). Ne var ki, bu idare sistemi bir istibdat haline gelmemelidir (5). slam Birliinin, imdiye kadar neden kurulamadna gelince, bunlar eitlidir ve imdiye kadarki aklamalar(1) eyh Muhsini Fn: istikbale Doru s. 53 - Halim Sabit, Mehmed kif in milliyetle islam birliini badatrc fikrinden bahsetmitir (bk. Mehmed Akif, milliyetilik ve milliyetilii s. 587). (2) eyh Muhsini Fn: stikbale Doru, s. 53. (3) eyh Muhsini Fn: Ayn Eser, s. 51-58 - Said Halim: slamlamak, s. 25. (4) Azmzade Refik: Zikredilen eseri, s. 8-8. Kavmi Cedid Ubeydullah Efgan: Mucizei Peygamberi, s. 124. (5) Azmzade Refik: Ayn eser, s. 31. 104

dan karlabilir (1). slamc ve Trkler, milliyet prensibinin kabulnde fayda grmlerdir. Bu fayda, hem Mslmanlk, hem Trklk, ksacas Osmanl mparatorluu bakmndan byktr. Ve siyasi bir faydadr. nemli bir mesele daha var: slamclk Trklkle badaabilir mi? Siyasi bakmdan, XX. Yzyl dnyas iinde milliyetilik prensibinin faydas aktr. Milliyei ayn zamanda, eriatn icaplarna da uygundur. Zira, eriat ni milli gerekler ve inanlar zerinde kurulur. badet ksm bir tarafa, saduyuya uygun den gelenekleri, milli kamnla r ve kaideleri eriat ta benimsemitir. Bunlarn OP kalkmasn istemez. Peygamberlerin devi din ve clty ' alanlarnda insanlar yollarn kaybetmekten korumaktr Tarih mahedeleri gsteriyor ki, din milliyeti bozma/, ak sine kuvvetlendirir. Dinin koyduu kanunlar, birmilleli re fann ve saadetini salayacak deerdedir (2). slamc-Trk cephe iinde, Ubeyduah Efgan, ba z zelliklere sahip bir teklifte bulunmutur. Yazara g re Mslmanl "Kavmi Atik" (Eski Kavim) ktr mtr. Durumu tarafsz slam felsefesi asndan grmci ve incelemek gerekir. Bu felsefenin siyasi umdeleri k s a yle zetlenebilir: Din olarak bilfiil slam Birlii, mezhep olarak da Trk-Osmanh Halifelii. Arap kavmine kar duyulan hayranlk yerini Trklere brakmaldr. Trkler, anlar ve ycelikleri ile, Araplar da Hristiyan istilasnn errin(1) Said Halim: islamlamak, s. 31. (2) Mehmed Nusret: Nazariyat Fkliyc ve Adt Milliye, 1340-1923, s. 14, 15, 19. 105

den ve fesadndan kurtarmlardr. mparatorluun btn musibetlerine kar duran btn unsurlar koruyanlar Trklerdir. Efgan, Osmanl Imparatorluu'nu ineli bir tarifle anlatmtr: Arap, Krt, Ermeni, Rum, Yahudi, Bulgar, Arnavut vesaireden mrekkep bir "kekl mes'elet" (meseleler torbas). O kadar ki, bunlar arasnda Trk hkimiyeti adeta erimitir. Trk, Trkln kaybedecek dereceye dmtr. Netice itibariyle, bu unsurlar birer kavmiyet ve milliyet halinde ortaya ktklarna, unsurlar birlii (ttihad Anasr) politikasnn da zararlar belli olduuna gre, Trkler kendi milliyetlerini anlayp kursaydlar bu felaketler balarna kmemi olacakt. Zira, milli uurun oluu sayesinde, baka milletler tarafndan evrilen entrikalar neticesiz kalabilirdi (1) Trkler birleerek milliyetlerinin esaslarn renmezlerse ve retmezlerse, "hep birden ittihad kavmiye tesisine uramazlarsa", baka milletlerin gayeleri ve kt niyetleri kendileri iin byk tehlike tekil edecektir. Kavimcilik meselesi, Kur'an siyasetine aykr deil midir? eriata cezay gerektirdii syleniyordu, bu doru mudur? Sorulara msbet cevap verilse bile, cezaya Trklerden nce milliyetlerini vcuda getiren Arnavudlarn arplmalar gerekmez miydi? Cemaat kaidesinden sadece slam birliini anlayanlara gelince, Efgan nazarnda, ttihad slam manevi olmak artyla mevcuttur. Zira btn Mslmanlar Hilafetin merkezine tam manasyla bal bulunsaydlar, ittihad slam ngiltere kadar muazzam bir donanmaya, Almanya gibi mthi ordular) Kavmi Cedid Ubeydullah Efgan: Zikredilen Eseri, s. 8, 74, 114, 115, 119,121 - 125. 106

ra malik olurdu. Senede er'an tediyesi gereken zekt Beytlmal (Devlet) hazinesine gnderilse, muazzam bir bte vcuda gelirdi. Fakat bu byle olmamtr. Trkn Trkten baka yardmcs yoktur. Her eyin maddi kuvvete bal olduu bir devirde, ittihad slam manevi kuvvetle kurulamaz. Realist bir sonuca varalm: Trkler bir millet halindt rlemelidir. Trklk "farzayndr". (Her Mslman- .aytsz artsz yerine getirecei devdir). 3- Osmanlclk (ttihad anasr) ve slamc.u , slamclar, Merutiyetin ilk yllarnda, ittihad I . M . (mparatorluk iindeki etnik unsurlar birlii) meselemttefiktirler. Devri Resalette, Peygamber birok ab' melerle gayri mslimlere trl haklar tanmt. Dun.. gayr mslim tarafndan da teyid edilmitir (1). Sosyal bakmdan, devletin dini, resmen slam olunu la beraber, gayr mslimlerin de saadetini garanti eder. eriat hkmleri "Onlarn da saadetini gerekletirecei iin hibir ikyete haklar olamaz (2)". Ayrca Manastrl' smail Hakk Efendimin kaydettii gibi, uhuvveti sla yannda, bir de uhuvveti vataniye, vatan kardelii van Ve bu uhuvvetler birbirine aykr deildir. Vatan kardei

(1) Mihran K.. Boyacyan: Ahidnamei Mbarckc, s. 3-4. - Muhammed 1 la midullal. Corpus des Traits et Lettres Diplomatiques de l'Islam l'poque du Prophte et des Khalifes Orthodoyes. (2) Salhaddin Asm: ttimaiyat ve eriat Islmiye (Srat Mstakim 13241908, No. 28), s. 26 - Musa Kczm: Islamda Usul Meveret ve Hrriyet, s. 9. 10

i, bir toprakta yaayanlar balayan rabtadr. Bir devlet idaresinde bulunanlar, mslim, gayr mslim cmlesi vatan kardeidir. Ermeni, Bulgar, Rum, Musev... hepsi bir hkmete tbidir. Ve "btn Osmanllar kardetir., hepsinin hukuku birdir". slam hkmetine Tanrnn emanetleridir. Bu bakmdan "Allah bize siyasi ders" vermitir. Kald ki akllca bir Batllamann neticesi de, onlarla temastr. badetlerine itirak etmemek artyla, Bat tekniini iktibas etmemiz bakmndan faydal olabilir (1). ttihad slam da ittihad anasra muhalif deildir. Balkan yenilgisinden itibaren, slamclar iki cephe karsnda kalmlardr. slamiyeti yeni bir malubiyete uratan Hristiyan Avrupa (Bat) ve bu yenilgi karsnda beliren milliyetilik... Bir bakma, Hristiyanln dardan tahrik ettii paralanmay, milliyetilerin i siyasette krkledikleri iddia edilebilirse de, btn felaketlerin sebebi, grld gibi, kavmiyet ve milliyet ceryan mensuplarna yklenmektedir (2). Trklk (milliyetilik) slamclara ykc ve Devlet hayatn tehlikeye sokan bir cereyan olarak grnmtr.

(1) Manastrl smail Hakk: Mevaiz (Srat Mstakim 1324-1908, No. 5 ve 18). s. 79, 287. (2) Said Halim: Buhranlarmz, s. 9, 18,21-22 - Said Halim: Taassup, s. 6 - Mehmed zzet: Mir'at Meruiyet, s. 24 - Kavmi Cedid Ubeydullah Efgan: Zikredilen Eser, s. 119. 108

Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya, slamclk Cereyan adl bilimsel almasn yazmaktaki amacn yle aklyor: 'Bu kitab yazmakla, Trkiye'mizin en nemli bir sorunu zerine eildiimiz kansndayz. Bu bir retici ve aratrcnn en doal devidir. ncelemeler gsteriyor ki ortada bitmeyen bir sava var ve Trkiye'nin nemli sorunlarndan biri de amza uygun zmlerini beklemekte... Bu zmlerin, aydn evrelerce aranmaya balanmas zaman oktan gelmitir. Yalnz dikkat: 'amz sabrszdr.' Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya'nm geni kapsaml bu ilgi ekici bilimsel almasn, gelecek cuma gn yine gazeteniz Cumhuriyetle birlikte alacaksnz.

SLAMCILIK -2-

CEREYANI

Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. ubat 1998

 S L A M C I L I K C E R E Y A N I -2-

k i n c i M e r u t i y e t i n Siyasi H a y a t B o y u n c a Gelimesi ve Bugne Brakt Meseleler

Prof. T A R I K

D r . T U N A Y A

Z A F E R

Cumhuriyet

GAZETESININ

OKURLARINA ARMAANIDIR.

NDEKLER VII S L A M C I L I K CEREYANINA G R E OSMANLI MPARATORLUU'NUN KURTULU YOLLARI 1- Sosyal slahat: lim ve eitim alannda yenilikler .. .9 lim alannda Medreseler 2- Siyaset alannda slahat: ttihad slam ttihad-lslam nasl kurulabilir? 10 11 12 14

KNC BLM M E R U T Y E T N SYAS HAYATI NDE S L A M C I L I K CEREYANI VE BUGNE BIRAKTII MESELELER BRNC AYIRIM M E R U T Y E T N SYAS HAYAT N D E I SOSYAL VE H U K U K HAYATA T E S R L E R VE KARIMALAR 1 - Merutiyet rej iminin vgleri ve yorumlar 16 2- eitli savalarla ilgili vesikalar ve fetvalar 17 3- Devletin gvenlii ile ilgili karmalar 19 \ 5

!ukuki hayat zerindeki tesir rnekleri munlann eriata uygunluu meselesi larn rtnmesi . v Kadnla evlenme (taaddd zevcat) meselesi.. s .< <> lUii uay ata karma rnekleri . ello hakknda fetva ., <:cl sanatlar alanna karma akknda dnceler Bayramnda kurban paralar saat meselesi

20 20 22 .23 .25 26 26 27 27 27

II RLER VE KARIMALAR 1- slamclarn iktidar ve muhalefetle ilgileri 29

ttihat ve crakki ile ilgi 29 Muhalefetle iigi 31 slamc demekler 36 2- Dinin siyasete aleS edilmesi v< bir irtica olay rnei olarak "31 Mart 1325' (13 Nisan 1909) Vak'as .. .39 31 Mart Hareketimin fikir yn: Volkanc grlerin ana hatlar ve dier grler 41 ttihad Muhammedi Frka: 44 Siyasi gelimeler 47 31 Mart Olaylar 52 nc olaylar 31 Mart-11 Nisan 1325 (13-24 Nisan) Olaylar . . .53 31 Mart Vak'asnn yorumlan 59 Volkanc yorumlar 59

Basndaki dier yorumlar Prens Sabahattin'in yorumlar lmiye'nin yorumu . 31 Mart Vak'asnn sonular Abdlhamid'in hali ok partili rejime indirilen darbe 31 Mart Vak'asnn slamc cephe tarafndan mahkm edilii 31 Mart Vak'asn irtica olay olarak kabul etmeyen yorumlar KNC AYIRIM S L A M C I L I K CEREYANININ BUGNE BIRAKTII MESELELER

60 .60 61 62 62 64 64 65

I M L L H K M Y E T YOLU L E L A K D E V L E T E G E H A R E K E T N N UYANDIRDII TEPKLER 1-Devrimci hareketlerin emas 70 2- Gayede ikilik 71 3- lk devrimci kprba: Mill hkimiyet prensibi . .71 4- "Ta giyen millet": Saltanatn kaldrlmas 73 Muhafazakar evrelerin tepkileri ve yorumlan 5- "Gen Cumhuriyet ve eski muhalefet" 81 Aa Han'n Mektubu 6- "Tarihin Ylan Hikyesi": Hilafetin kaldrlmas . .85 T.B.M.M.'de tartmalar 7

Terakkiperverler eyh Sait isyan

91 92

II DEVRM HAREKETLER VE SLAMCILAR i - Trk Devrimi ve kadn 1925 slamclarna gre Trk kadn (Atf Hoca'nn fikirleri) 2- apka meselesi ve tepkileri Rize Olaylar ve tesi 3- Bilmeyen sava: Laiklik 4- Laik ve Devrimci Cumhuriyete hcumlar Menemen Olay (1930) Bursa'da Arapa Kzan Olay (1933) Siirt'te eyh Halit olu Abdlkudds'n skilip Olay 95 96 101 103 105 110 111 113 114 114

VII S L A M C I L I K CEREYANINA G R E OSMANLI MPARATORLUU'NUN K U R T U L U YOLLARI slamc grlerle ileri srlecek areler, slamm son kalesi Osmanl mparatorluu'nu ve bu yoldan btn slam dnyasn kurtarma formlleridir. Bilhassa imparatorluun kalknmasn n planda tutarak ileri srlen teklifler iki noktada zetlenebilir. Her iki teklif kategorisi de, slamc ideolojisinin aksiyon tarafn tekil ederler. 1- Sosyal slahat: lim ve eitim alanlarnda yenilikler slam lemini gerilie dren sebepler hatrlanrsa,, belki de ayn kaynaktan doan iki durum mahede edilebilir. Uhrev ve dnyev saadet (din ve dnya) kaidelerini kapsayan slamiyet, anlalmamtr. Cehalet ve atalet onu tannmayacak bir hale getirmitir. slam dnyas tefrika iindedir. slamiyet hakkndaki cehalet ve slamlarn kavimler halinde, kavmiyet ve milliyet davasyla paralanm olmalar... te hastalk buradadr. Bunu tedavi etmek gerek. slamiyetin bihakkn anlalmas ve islamlarn dinleri hakknda bilgisizlikten kurtulmalar iin slamclar gayet nemli esaslar zerinde durmulardr. islamm nurunu neredebilmesi, XX. asr medeniyetine uygun sosyal yaplar iin, her eyden evvel Taklit kapsnn kapanmas, tihad kapsnn da almas lazm-

nk "Bab tihad mehut" deildir. Yeni itihadlar ma mmkndr. mparatorluun ykselii iin de tek kar yol buudr. u halde, bu kaide neticesi halinde kanlacak teklifleri de iki ksmda toplamak mecburiyetindeyiz: tihad devrimini gerektiren ilim slahat, 2- Maarif devrimini gaye edinen retim slahat.
:

iim alannda Bu alanda slahat itihat kapsnn tekrar almas esasndan balatlmaldr. Osmanl mparatorluu, hakiki bir slamiyet anlayna dayanlarak yeniden kurulabilir. Ancak bu suretle aydnlndan ve inklaplndan bahsedilen slam dini, eski ve medeniyet kurucu enerjisine tekrar kavuabilir. slamiyet ilmin dman deil, en samimi koruyucusudur (1). Modern ilim anlay ile Kur'an arasnda bir ayrlk tasavvur olunamaz (2). Islamiyetin gerilii ancak cehalete, yani lmiye snfnn bozulmasna hamledilebilir. Bu insanlar ve messeselerdir ki Kur'an yanl tefsir etmilerdir. Din gereini siyasete feda ederek, Cinci Hocalar kalbnda imparatorluu karanlk iinde brakmlardr. "Bab tihad" bu yzden kapanmtr. Bab tihad alabilir ve almaldr da... Zira, itihad devrimi ikilii ortadan kaldracaktr. slamn insan aklna deer veren cmai mmet ve Kyas F u k a h a kaynaklarndan tekrar faydalanma yoluna gidilebilecektir. Fakat bu kap cahiller iin deil, bir ilim heyetine almaldr. slam dinini anlaytaki ip(1) M. emseddin: Zulmetten Nura, s. 65 - M. emseddin: Mslmanlk leminde intibah Emareleri, s. 113. (2) Musa Kzm: Klliyat, s. 32,34,35. 10

tidilik ve bilgisizlik bu suretle ve kknden temizlenir. Bu usul her zaman iin deerlidir (1). Bu bakmdan "Medresei Aliyei slamiye" (Yksek slam Medresesi) gibi bir tekilatn kurulmas da dnlebilir (2). Hukuk bilhassa Mecelle slahat da byle bir dini eitim organizasyonunun eseri olmaldr. Yalnz derhal belirtmek lazmdr ki, Mecelleyi deitirmek diye bir slahat slamc cereyann mterek istekleri arasnda saylamaz. K k H a m d i Hoca bu bakmdan kararldr: Mecellenin sonsuz kayna olan Fkhn geniliini grmeyip de bizi Fransz Kanunu Medenisinin dorudan doruya kabulne gtren kimselerin basiretlerini ve insaflarn uyandrmak gerekir (3). Medreseler Medreselerin, imparatorluun ykselme devresindeki rol asla inkar edilemez. Ne var ki Merutiyet medreseleri artk bu durumda bulunmaktan uzaktrlar. Bu bakmdan maarif sahasndaki slahata nce medreselerden balamak gerekir. Merutiyette medreselerin slah (slah Medaris) 1910 ylndan itibaren balamtr. Bu tarihte imparatorluk iindeki btn medreselerin says 2490'dr (3). 1910 ylnda kabul edilen slahat programnn dikkate deer taraflar vardr. 27 Eyll 1330 (1914) tarihli Nizamnameye gre, medreseler drt ksma ayrlmtr: (1- Tli Ksm Evvel, 2(1) M. emseddin: Zulmetten Nura, s. 406. (2) eyh Muhsini Fn: Ayn Eser, s. 6-7,17,27 - 25, 51 - M. emseddin: Ayn Eser, s. 160, 168 - M. emseddin: Bir milleti sefalete saik kuvvetler ve kurtaracak eller, s. 300 - Said Halim: slamlamak, s. 30-31. (3) Beyanlhak (1 Mart 1327, No. 104) s. 1731 - 1732. 11

Tli Ksm Sn, 3- l, 4- Medresetl Mtehassisin). Talebe saysnn 2960 olaca tespit edilmitir. Mfredat programnda deimeler olmutur. Corafya ve Tarih gibi "fnunu cedide" (modern bilgiler) retiminin ahkm er'iyeye uygun olduuna dair eyhlislam fetva vermitir (13 Eyll 1326-1910). Ayrca felsefe ve Trke derslerinin de okutulmas kararlatrlmtr. Bu slahat yaplrken slamc cereyan mensuplar daim surette hareketi desteklemiler ve aklamlardr. Medreselerin nasl yksek bir gaye ile kurulduklarn, bugn ise fonksiyonlarn yapamaz bir duruma dtkleri, seviyesiz duruma bir are aranmasn daima belirtmilerdir. Hatta, retimin Arapa yaplmasn ve Arapa'nn Osmanllar Arap olmayan unsurlar iinde yaylmasnn salanmasn ileri sren tekliflere de rastlanmtr (1). Medreselerin yannda Ticaret ve San'at muallim mektepleri almas da istenmitir. Daha sonra, 1918 ylnda, yksek bir slam ilm tekiltnn merkez organ olarak Darlhikmeti Islmiye kurulmutur. Gerek medreselerin slahatnda gerekse Darlhikme'nin kuruluunda, iktidar partisi olan ttihad ve Terakki'nin byk hissesi vardr. 1911 ylndan itibaren Trkslamc bir programa sahip olan iktidar partisi, icraatnda her iki cereyan az ok birletirmek yoluna gitmitir. 2- Siyaset alannda slahat: ttihad slam Cemaat kaidesinin siyasi ad ttihad slamdr (slam

(l)AydnMebusuAbidullah: Islh Medarisi Kadm, stanbul 1328-1912, s. 21. 12

Birlii). Filhakika Mslmanlarn birleik, din kardelerinin daima birlik halinde bulunmalar, geni bir mmet devletine vcut verecektir. slamc grler ttihad slam konusunda birleiktirler. Yalnz burada baz noktalan belirtmek gerekir. ttihad slam, eriat itamiyeye cevap verdii nispette, Birinci Cihan harbinden nce slam ve Osmanl dnyasnda grlen yabanc ve Avrupa basksna kar yekpare bir arlk olacaktr. Aynca, unu da ilave etmek lazmdr ki, slam ittihad erge kurulacaktr, ittihad slamm kurulmas medeniyet iin bir zarardr. u halde, slam ittihad, geni bir slam devleti muhakkak surette lazmdr. islamclar, islam unsurun evvela, Osmanl mparatorluu dahilinde ittihadn istemektedirler. Bununla beraber, btn slam kavimlerinin, byk bir devlet halinde birlemeleri kadar ulv bir ideal de tasavvur etmemektedirler ttihad birliine dayanan geni islam ittihad kadar Islamiyetin zaferini yeryzne perinleyecek hangi siyaset ekli mevcut olabilir? Fakat bugn tek mstakil devlete bile sahip olmayan bu birliin gereklemesi kolay olmayacaktr. Bu zorluu anlamak iin, birliin kurulmadn ksaca aratrmak faydadan hli deildir. Evvela, milliyet rk gibi sebeplerden tr Islamn cihanmul yksek mahiyetine, islam kardeliine dayanan bir kitle kurulamamtr. Hakik Mslmanlar, hikmet ve adaletle bal olarak birleebilirlerdi (1). Asl byk engel Bat'nm, Dou-slam zerine ullanmas, medeniyet koruyucusu maskesinin dmesidir. Bat menfaat hrs ile Islam ve son kalesi Osmanl mparatorluumu ykmak emelindedir. ttihad slam bu emele kar bir reaksiyon da saylabilir: " a r k arkllarndr" (2). (1) Said Halim: slamlamak, s. 31. (2) Azmzame Refik: ttihad slam ve Avrupa, s. 15,74. 13

ttihad slam nasl kurulabilir? islamclara gre, bu ittihadn, ksa zamanda gereklemesi, fiilen baarlmas imknszdr, Ittihad evvela manev olacaktr. Din ba Mslmanlar toplayacak, birletirecektir. Itihad slahat, maarif ve terbiye alanlarnn slah edilmi ve canlandrlm messeseleri bu birlemede nemli rol oynayacaklardr (1). Ancak bu devirden sonra, siyasi bir ittihad slamdan bahsetmek mmkn olabilir. Fakat bu geni lke ve kitlelerin idaresi, bu byk devletin ekli ne olacaktr? Bu konuda fazla bilgiye rastlanmamakla beraber, birlemenin uzak da olsa bir ideal halinde beslenmesi istenmektedir. Zira Mslmanlar idealsiz kalmlardr. Yalnz, mesele tamamen aydnlanm olmasa bile, eitli noktalara aklk vermek gerekir, ittihad islam, Mslman fertlerin birlii mi, yoksa M s l m a n milletlerin birlii mi olmaldr? Sosyal ve siyasi bakmdan, Mslman milletler birlii olmas, XX. Yzyln, milliyet ann zaruretlerindendir. Ne var ki, birok slamc dnr ve yazarlar bu alanda aklk vermemilerdir. zerinde daimi surette durduklar (Ailei slamiye = islam Ailesi) teorisine gre (2), slam Birliime milliyeti gelimelere tbi klma eilimi sezilmektedir. Bu teoriye gre, Mslman milletlerden vcut bulacak birlik iki safhada gerekleecektir. Birinci safhada, her slam kavmi (ya da milleti), kendi milliyet alannda gelimeli, yani nce kendi milliyetini idrak ederek, millet haline gelmeli, mmkn olduu takdirde bamsz bir devlet olarak kurulmaldr. kinci safhada, btn Akvam Muhammediye (Mslman kavimler) birlemeli ve bir slam Birlii vcuda getirilmelidir. (1) Ayn Eser, s. 19,76. (2) eyh Muhsini Fn: Felaha Doru, s. 51 - eyh Muhsirti Fn: stikbale Doru, S. 53-58. 14

KNC BLM M E R U T Y E T N SYAS HAYATI N D E SLAMCILIK CEREYANI VE BUGNE BIRAKTII MESELELER Olaylarn yldrm hzyla birbirini takip ettikleri Merutiyetin siyasi hayat iinde, fikir cereyanlarnn bu olaylar karsndaki davranlar siyasi hayata girdiklerini gsterir. Siyaset olaylarm yorumlaylan, anlatlar ve halk efkrna takdim edileri, fikir cereyan mensuplann aktif bir siyasi kuvvet haline getirmitir. Bu bakmdan Merutiyetin olaylar ve fikirleri arasndaki ballk hemen ortaya kar. Bu balant slamclk cereyannda daha ak olarak grlr. Sebepleri de bellidir. Byk kararlarn alnmasnda Bab Meihat'n tasvibi gerekir. mparatorluun teokratik bir yapya sahip oluu byle bir hukuki ve siyasi tasarrufu, dindevlet birliinin ifadesi olarak gerektirmitir, islamclk Cereyan, btn dier cereyanlardan daha fazla ve daha tesirli bir ekilde, yalnz siyasi hayata deil, tm ile umumi hayata, sosyal hayata karmak ve tesir etmek imknn aram, bu imkan bol bol elde etmitir. slam dininin yaps icab, ferdin i hayatm, Tanrs ile mnasebetlerini dzenlemekle yetinmemitir. Ayn zamanda, ferdin fertlerle ve devletle (iktidarla) olan mnasebetlerine de daimi surette karmak, ksacas hukuki hayat da din ilkelerine uygun olarak, dzenlemek yollarna bavurmutur. Her eidiyle, sosyal ve siyasi meseleler hakknda Osmanl vatandalarn aydnlatmak istemi, onlara bu meseleler karsnda birer davran kaidesi ve yolu izmitir. Sosyal hayata bir ahlakilik 15

getirmek istemitir. slamc cephenin bu zellii, dini adan yaplm bir Merutiyet tablosu verecek deerdedir. Ayn zamanda, dinin siyasete veya siyasetin dine alet edilmesi, din adamlarnn siyasi hayatn aktif birer unsuru haline gelmeleri gibi, gerekten ilgi ekici rnekler de verir. I M E R U T Y E T N SYAS HAYATI N D E SOSYAL VE H U K U K HAYATA T E S R L E R VE KARIMALAR 1- Merutiyet Rejiminin vgleri ve Yorumlar Doktrinal almalarn yan sra, slamc cephe mensuplar fikirlerini geni halk kitlelerine indirmilerdir. Bu yazlaryla ve vaazlaryla olmutur. Siyasi bakmdan, slamclar, bilhassa 10 Temmuz hareketinin baladnda, bu hareketi halka slam leminde vuku bulan inklblann son halkas olarak tantmaktadrlar. Eski olmayan bu fikir istibdad idaresi altnda da mdafaa edilmiti (1). Fakat 10 Temmuz hareketi slamn yeni bir zaferi olarak gsterilmektedir. Halk byk midin heyecan ve vaazlarn huuu iinde minberlerden, slamiyetle Merutiyetin ayn ey olduklarm dinlemektedir: stibdad otuz iki senelik, hainler almasyla vcuda getirilmi bir "hufrei evhad' (korkular uurumu) idi. Mslmanlar bu uurum iinde inlemekte idiler. Fakat "Padiahmz (yani Abdlhamid)," deta icraat Peygamberiye, eseri resaletpenahiye iktifa etti. O mesleki tuttu.. Zaman gelin(!) Zhd: Yadigr Muhtasar Tarihi Merutiyeti Osmaniye, s. 3. 16

ce arzuyu mmeti yapt. Ve bunu teyid etti, yeminle, kasemle. . bizzat kendisi Kur'ana el basarak (1). Millet kendisi kll er'den kurtarmtr ve nihayet otuz iki senelik zinciri esaret krlm ve sahiplerinin yzne frlatlmtr. Merutiyet, slamc dilinde bir hidayeti ilhi, bir intikamdr. Tanrnn azamet ve cellini gstermesidir (2). Fakat istibdadn faili ve hrriyeti iln eden padiah ayn olduuna gre, bu intikam nasl izah edilebilir? slamclar bu hususta mesktturlar. Merutiyet ve hrriyet medhiyeleri yalnz mevzilerde deil, mehur slamc airlerin manzum eserleri ile de halka duyurulmutur (3). Bununla beraber, byk midin hareketi gevedike, nifak, cehalet, milliyet ve taklid sebepleri, iktisad esaretin felaketleri, mitsizlik ve hayal skutile ba baa, eyhlislam Beyannamelerinde dahi byk vuzufla belirtilmitir (4). 2- eitli savalarla ilgili vesikalar ve fetvalar mparatorluun ard ardna eitli savalara katlm olmas, islamc cephenin tasvipleriyle, bazen de tenkitleriyle, karlanmtr. Her savan, her cihadn resm ve slamc) Manastrl smail Hakk: Mevaiz (Muharriri Serezli Eref Edip - Srat Mstakim 1324 - 1908, No. 4) s. 63. (2) Ayn Eser, s. 63 ve devam, s. 90 - Manastrl ismail Hakk'nn seri makalelerine bk. Usul Merutiyete kar husemay milletin ittirazatna mdafaai muhikka (Srat"Mstakim 1324 - 1908, No. 14, 15, 18, 20, 22) - Manastrl ismail Hakk: Islamiyetin bahettii hrriyei mme (Srat Mstakim 1324 -1908, No. 23,24, 25,26, 27) - Manastrl smail Hakk: Kuvvei Teriiye tbirine dair Srat Mstakim 1324 - 1908, No. 25). (3) Midhat Cemal: Meclisi Mebusan - ran Sefirinin manzumesi (Srat Mstakim 1324 - 1908, No. 18, s. 276,277) - Mehmed kif: ki Gn Sonra (Srat Mstakim, No. 22, s. 341) - Tahirlmevlev: Teranei Mill (Srat Mstakim, No. 23, s. 398) - Osman Fahri: 31 Mart (Srat Mstakim No. 46, s. 311). (4) eyhlislam Musa Kzm: Beyanname. 17

c yorumuna eyhlislam fetvalarnda rastlanr. slamc gr, srasyla, Trablus Sava'nda grn bildirmitir. Balkan Harbi'ne gelince, nce Hristiyanlk - Mslmanlk mcadelesi eklinde, milliyet davas gdenlere Allah'n verdii bir ceza olarak umumi efkra tantlmtr. Bu yenilgiden kurtulmak iin eyhlislamlk Kaps bir tedbir dnmtr: Okullarda 4444 kere bir duann okutulmas. Bu husus bir tamimle mekteplere bildirilmitir. slamc cephenin eitim alanna nfuz edebilecei de bu suretle, bir kere daha, grlmtr. Birinci Dnya Sava, gene eyhlislamln Cihad Ekber Fetvasyla, iln edilmi ve yorumlanmtr. Fetvann savunduu ana fikirler yle zetlenebilir: "slamlk bir tecavz karsmdadr. slam lkeleri istila ediliyor. Mslmanlarn esir edilmesi muhakkaktr. Bu sebeple btn Mslmanlarn Padiah Cihad Ekber'i emrediyor." yeti celilesi hkmnce btn Mslmanlar zerine cihad farzolmutur. Bu arada, ngiltere, Fransa, Rusya, Srbistan ve Karada hkmetleri, Osmanl mparatorluu'nun yardmclar (muinleri) bulunan Almanya ve Avusturya ile savatklar iin, byk azaba mstahaktlrlar ve yaptklar Mslmanlarn zararmadr. Bunlarla savalacaktr (1). Sadece resm vesikalarla yetinilmemitir. Alan harpleri desteklemek ve dinen meruiyetlerini ispat ve izah etti) Cihad Ekber ilnn bildiren Hatt Hmayun ve Fetva iin bk. slam Mecmuas 1330-1914, Cilt I, s. 440-44J -Ayrca 4 Muharrem 1333 tarihli eyhlislamlkta toplanm olan "Meclisi li'i lm" (Yksek lm Kurul) tarafndan yaymlanm olan Beyanname iin bk. slam Mecmuas 1330 - 1914, Cilt I, s. 455 - 459. 18

mek gayesiyle, btn cir Cihad slam doktrini her vasta ile, camilerde vaazlarla, beyanname ve "iradiye" brorleriyle halka duyurulmutur (1). 3- Devletin gvenlii ile ilgili karmalar Osmanl mparatorluumun, teokratik yapsn ekillendiren nemli bir rnek de, Bab Meihat'm bizzat bir iktidar partisi azyla ve slubuyla yaymlad tamimlerde ve Beyannamelerde grlr. leride teferruat ile aklanacak olan 31 Mart hareketi ordu tarafndan bastrlm ve Meclisler ve hkmet tarafndan takbih edilmiti. Fakat nc bir kuvvet olan lmiye'nin bu hareket hakkndaki deer hkm eyhlislamlk Beyannamesiyle duyurulmutur. Beyannamede ileri srlm olan anafikirler Merutiyetin siyasi hayatn aklamak bakmndan ilgi ekicidirler. eyhlislam diyor ki: Merutiyet ilan edildikten sonra gsterilen sevin Mslmanlar arasnda bir uyankln husul bulduu sanlmt. Din namna ayrlk ve anari karlmayaca midi az da olsa belirmiti. Fakat bu midin "pek bo olduu" grlmtr. Asrlardanberi slam dnyasn yaralayan ve din adna "siyasi entrikalar evirmek istidadnda bulunan ve slam leminin duar olduu felketleri kfi grmeyen pek ok kimseler hl iimizde yaamaktadr. Otuzbir Mart hdisei elmesi" bunun en byk ahididir (2). (1) Bursal Mehmed Tahir: Fezaili Cihad hakknda mellifat Osmaniye (Sebilrread, No. 46 - 228, s. 347-348) - Hac Abdlhamid, Hmid Elberzenc: Fezaili Cihad ve llemre itaatin vcudu ve gazzat mslmnc inat hvi din, vatan, asker Risalei radiye - Mehmed Hlis: Cihad Ekber - Hasan Fehmi: Cihad hakknda Krs tslamdan bir hitap. (2) Beyanname iin bk. s. 142. 19

Bu eit vesikalarn hepsinde din-devlet aynlmazh tekrarlanmtr. eyhlislamln Mslmanlar zerindeki otoritesi teyid edilmitir. Merutiyetin sosyal ve siyasi hayatn Islami kaidelere intibak ettirilmesi lzumu bilhassa belirtilmitir. 4- Hukuki hayat zerindeki tesir rnekleri slamclar Osmanl toplumu iinde ferdi ve kolektif hayata messir olmay, birbirine girift her iki yaama iplnna bir ahlakilik salamay fonksiyonlarnn icab, kendilerine verilmi bir "mission" (hususi vazife) saymlardr (1). K a n u n l a r n eriata uygunluu meselesi Genel olarak fikirleri aklanrken grld gibi, slamn hukuk kaynaklarndan elde edilen kaidelerin, eriatn bir Anayasa mahiyetine sahip olduu iddia edilmitir. Bylece, eriat yalnz normal kanun koyucusu deil, Anayasa koyucusunu da balamaktadr ve hukuki normlar hiyerarisinde zirveyi igal eder. eriat, anayasadan da, Anayasaya uygun olmas gereken btn hukuk kaidelerinden de stndr. eriat devlet hukuk nizamna tamamyla hkim klnmaldr. Btn hukuk normlar ona uygun olmaldr. Nitekim, 1876 Kanunu Esas'si, 1909'da tdil edilirken, 118. maddeye eklenen fkra bunu gsterir: "Kavanin ve nizamatn tanziminde muamelt nsa erfak ve ihtiyacat zati) evketi: Medarisi lslamiye Islhat Program. (stanbul 1329), s. 6. 20

mana evfak ahkm fkhiye ve hukukiye ile db ve muamelt esas ittihaz klnacaktr.." Bu noktada, slamclar iki olay zerinde durmulardr: Kanunlar eriata aykr olamaz. Teri Meclisler ancak eriata uygun olmayan kanunlar yapabilirler. Aksi takdirde, slami esaslara uygun olmayan kanunlar ise, bir Mslman toplumu iinde hukuki bir deere sahip olmamaldrlar. Kanunlarn eriata uygunluunu lmiye -bata eyhlislam olmak zere- kontrol edecektir. Ve, umumi hayatta slami kaidelere, Islamca yaaya, aykr kaide ve davranlar da ortadan kaldrlmaldr. slamclar nce "Teri" terimi zerinde durmulardr. Teri, geri kanun koymak (vaz') anlamndadr. Teri, "tesisi eriattr", eriat vazetmektir. Parlamentonun fonksiyonunu ifade etmek iin bu terimin kullanlmas ise "bir cr'ettir". Bu tbir deitirilmelidir (1). Kanunlarn, daha dorusu, eriata uygun olmas gereken parlamento tasarruflarnn, yaplmasna gelince, bunlar ancak bir mtehassslar heyeti yapmaldr. Bu heyet ise tlmiye'dir: ".. Ne hacet, mtehasss ulemamza bir salhiyet verilsin. Her idari ube hakknda ahkm er'iyeden istinbat ile birer kanun yazlsn. Olvakit mnkirleri de (inkarclar da), gayr mnkirleri de, mslimi de gayr mslimi de grsn ki kanun nasl olur, kanuna itaat, temini adalet nasl olur?" (2) Olaylar 31 Mart 1325'e doru hzla ilerledike, Ilmi(l)MustafaSabri: Cevabm (Beyanlhak 1324-1908, No. 17, s. 382-384). (2) Mustafa Naki (Sivas Selim Efendizde): Bir Mtala (Beyanlhak 9 Mart 1325 - 1909, No. 25, s. 586). 21

ye mensuplarnn Mebusan Meclisi zerine, bu bakmdan, manev bir bask yapmak istedikleri grlr. Meclis teri yetkisinin snrlarn eriatta bulmaldr. Mesel "Cesri Mustafa Paa ahalii Islamiyesi tarafndan Meclisi Meb'usan Riyasetine" sunulan takrir bu mahiyettedir. Ktahya Ulemai Kirammn dilei ayn konudadr. Volkan stunlar ise bu dileklere daima ak tutulmutur. Kadnlarn rtnmesi eyhlislam Musa Kzm Efendi'ye gre, hrriyetler sadece kanunla deil, dini kaidelerle de snrlanr. Bylece, slamc cereyana gre, hrriyetlerin tanziminde pozitif, mer'i hukuk kaideleri stnde bir hudut daha bulunmasdr ki, bu da eriattr. te, kadnlarn rtnmesi (tesettr nisvan) de bu dini snrlardan birisidir. er' oluu ona meruiyetini salar. Bu kaideye riayet edilmemesi toplum iinde byk karklklar yaratt gibi, slam dinine hakaret de saylabilir. Hatta, tesettre riayetsizlik anayasaya da aykrdr. Zira Kanunu Esasimin 4. ve 13. maddeleri gereince Osmanl Devletinin resmi dini Islamdr. cra organ (Padiah ve Hkmet heyeti) dinin koruyucusu ve emirlerini yerine getiricisidirler. eriatn emrettii eylerden biri de muhadderat Islamiyenin (Mslman kadnlarnn) kendilerine mahrem olmayan kimseler karsnda rtnmeleridir: Yani salar da dahil, btn vcutlarn ssl olmayan bir eyle, ehvet ekmeyecek bir elbise ile rtmekten ibarettir (1). cra organ bu hkme riayeti salamaya mecburdur. (1) Musa Kzm: Klliyat, s. 253-254. 22

Nitekim, hem eyhlislamlk (1) hem de icrai ve sivil bir otorite olan istanbul Muhafzl (2) mtereken harekete gemilerdir: Kadnlar rtl gezinmeye, alveri bahanesiyle her yere girip kmamaya niyet etmelidirler. Aile reisleri bu hususta dikkatli bulunmaldrlar. Eer, kadnlar, islam adabna ve milli terbiyeye aykr hareket ederlerse, haklarnda gayet iddetli kanun meyyideleri tatbik edilecektir. Bu arada, kadnlar hakknda daba aykr yaym yapm olan aka gazetesi de kapatlmtr (3). Kadnlarn rtnmesi, hrriyetleri snrlayan bir kaide saylmtr, islamc cephenin sosyal hayata mdahale vastalarndan en nemlisi olmutur. ok kadnla evlenme (Taaddd zevcat) meselesi Birden fazla kadnla evlenme de, Merutiyetin sosyal hayatn fazlasyla megul etmi meselelerden birisidir, islamclara gre, ok kadnla evlilik, ki er'an drtten fazla olamaz, ne insanla, ne medeniyete, ne de anayasaya aykrdr. Zira, taaddd zevcat birok bakmlardan lzumludur. Evlilik, maksada dayanr: Tenasl (cins ihtiya) ve iffeti muhafaza. Taaddd zevcat her ikisini de gerekletirir. Sonra, nfusun artmasna mil olur. Kocalarn, baka kadnlarla gayr meru mnasebetlerini nler. Nihayet, insanlar eitlilii severler. Bu onlarn tabiatnda vardr. Mu(1) Tesettr nisvan hakknda, Beyannamei Mesihatpenhi (Sebilrread 1328- 1911, No. s. 69-76). (2) stanbul Muhafzlnn Beyannamesi iin bk. kdam (1 Ocak 1328 1913, No. 5713) (3) Bu havadisi Tanzimat gazetesi vermitir (1327 - 1911, No. 7 - 30, s. 2). 23

sa Kzm Efendi u enteresan hkme varmtr: Keke ok kadn idare edecek kudrette erkekler olsa da " m z a r i i ens a l " olan birok kadn, evlerde hareketsiz kalp da kocamasalar (1).

slamc cereyann bu srar karsnda, Trkler telifi bir hal eklinde karar klmlardr: Cevaz messesesinin geniletilmesi ve uygulanmas. "tima Usul Fkh" aratrmalarna girimi olan Trklk cereyan mensuplar, "cevaz'n a h k m er'iyeden olmadn" ispata alyorlard. Devlet Bakan, er'i bakmdan yaplmas veya yaplmamas emredilmemi fakat caiz olan eylerin hepsini tanzim edebilmek, emretmek veya yasak klmak hususunda ok geni yetkilere sahiptir. Taaddd zevcat da eriatn "Emr nehyetmedii" (yapnz yapmaynz demedii) olaylardandr. Devlet Bakan olan Halife (llemr) isterse ok kadnla evlilik messesesini toptan kaldrabilir veya muayyen ekillere ve artlara balayabilir. Trklk iktidar partisi programnda yer ettii iin, savunulan fikirlerin kanunlamas mmkn olmu ve "hukuku Aile Kararnamesi" vcuda getirilmitir (2). slamclar olaylarn bu ynden gelimesi karsnda, tabii olarak, harekete gemilerdir. Nisbeten yumuak karlaylara bilhassa 1919 ylnda, Mtarekenin intikamc hafi) Musa Kzm: Klliyat, s. 263. . (2) H. V. Velidedeoglu, Aile Hukuku (istanbul 1960). 24

vasi iinde, yerlerini ok iddetli ve ithamc cevaplara brakmlardr (1). "Hukuku Aile Kararnamesi"nin eriat ahkmna ve " m a s l a h a t r a m e f e (halkn menfaatine) tamamen aykr olduu da ileri srlmtr (2). slamclarla Trkler arasndaki bu atma, Osmanl Imparatorluu'nun kllenmi bir derdini gnn meselesi yapmt. mparatorluk hukuk nizamnn er'i-Urf iki kaynaa dayand belirtilmi ve urfi alann geniletilmesi, yeniliklerin bu laik kapdan girmesi salanmak istenmitir. Trklerin tezi bylece, klasik slahat forml olan "er'i erifin yeniliklere uydurulmas" metodunun yenilenmesi oluyordu (3). slamclar ise, er' alann daralmamasm temine almlardr. mparatorluk iinde, her ey yeniden alnabilmitir. 5- Umumi Hayata K a r m a rnekleri slamc cephe mensuplar sadece genel prensipleri savunmakla yetinmemilerdir. Bunlarn hayata hkim olmalarn istemilerdir ve tesettr meselesinde grnd gibi, teokratik devlet otoritesinin bunlarn gerekletirmesini, riayeti mecburi kaideler haline getirmesini istemilerdir. Dini vecibeler slamclara gre hukuki ve siyasi birer mkellefiyet olmalyd. Merutiyetin anarik hali iinde (1) Ermenakl M. Saffet: lslamiyette zdiva (Beyanlhak, 13 Aralk 1326 - 1910, s. 1694- 1696). (2) Sadrettin: Hukuku Aile ve Usul Muhakemat Seriye Kararnameleri Hakknda (Sebilrread, cilt 18, No. 445,23 Ekim 1335 - 1919, s. 29 - 31). (3) Bu ayrm iin bk. Tank Z. Tunaya: Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, s. 9-10. 25

fert, mnasebetlerini bu kaidelere uygun olarak ayarlamalyd. Bu bakmdan slamclar gnlk hayam btn olaylar hakknda genel prensipleri uygulamlar ve netice karmak yoluna gitmilerdir. Bu olaylardan bazlar zerinde durulabilir. Dello h a k k n d a Fetva: stanbul Mebusu Hseyin Cahit Bey ile Pritine Mebusu Hasan Bey, bir Parlamento ekimesi dolaysyla, dello etmeyi dnmlerdi. eyhlislamlk derhal harekete gemi veya geirilmitir. Zira bu iki tarafn birbirinin kann aktmasna dayanan bir adam ldrme fiiliydi ve "eriat Garray Ahmediye"ce (Islami kaidelere gre) yasakt (1). Bu suretle, kanunlarn tanzim etmedii bir hususu, dini otorite tanzim etmitir. Gzel Sanatlar Alanna karma: Merutiyet sanat hayatnda da bir serbestlik yaratmaya balamt. Bu gelime karsnda slamc cephe derhal harekete gemitir. Mesela tiyatrolar elenceden baka bir ey deildir. Ermenakl M. Saffet Hoca'ya gre, gece sabahlara kadar tiyatrodan alnacak bir ibret dersi tedris krssnde be dakikada elde edilebilir. Ne yazk ki, tiyatrolar sadece "elencelik" halinde kalmamlardr. En aalk sefalet derecesine dmlerdir. yleyse tiyatrolar "bu memleket iin, ahlaki fzl Islamiye iin" bir ykl ve bir gerileme alametidir (2). Heykel iin de ayn ekilde cephe alnmtr. eriat esaslarna gre, heykel yapmak yasaktr (3). Hele Gzel Sa(1) Srat Mstakim (19 Mays 1327 - 1911, Cilt 6, No. 143, s. 208). (2) M. Saffet: Tiyatrolar (Beyanlhak, No. 78,6 Eyll 1326, s. 1504 -1505). (3) Heykelin Men'i sebepleri hakknda Darlhikmeti Islamiye'nin cevab (Ceridei lmiye, 1341 - 1922, No. 78,79, s. 2567 - 2570). 26

natlar (Sanayii Nefise) Resim snf talebelerinin, "bir ingene karsnn tabii ekilde" model olarak resmini yapmaya teebbs etmeleri, slamc cephe tarafndan hrriyetin ktye kullanlmas olarak yorumlanmtr (1). Mektep mdr Hamdi Bey talebelerin bu isteklerine mani olmu, genlerde Maarif Nazrna ve Sadnzama ikyete gitmilerdir. 1909 yl Mart aynda cereyan etmi olan bu olay, hayli grltl olmutur. Sigorta h a k k n d a dnceler: Mtareke devresinin Ittihad dman ve eyhlislam Mustafa Sabri Efendi nce slamiyetin "byle bir eye" (Sigortaya) ihtiyac yoktur. Eer memleketin ihtiyac varsa, bu kendi kusurudur. slamln kusuru deil. slam dini sigortay kabul etmez. Tpk kumar gibi (2)... K u r b a n Bayram'nda, k u r b a n paralar D o n a n m a Cemiyeti'ne verilebilir m i ? : slamclar bu soruya gayet iddetli bir "hayri'la cevap vermilerdir (3). ktidar partisinin giritii bir eit laik hareket de bu suretle nlenmek istenmitir. Alafranga saat meselesi: 1910 ylnda, Corafya ve Tarih gibi modern ilimlerin medreselerde retilmesine da(1) Beyanlhak, (No. 26, 16 Mart 1325, s. 617 - 618). Mesele, Sanayii Nefise (Gzel Sanatlar) snf talebesinin bir ingene karsnn ekli tabiide model makamnda plak olarak resmini almaya teebbs zerine, mektep mdr Hamdi Beyin mani olmas zerine talebenin grlt ederek sadarete bavurmalar zerine kmtr. (2) Mustafa Sabri: Dini islamda hedefi mnakaa olan mesailden: Sigorta ve kumar (Beyanlhak, No. 100 ve 102,21 ubat 1327-1911,7 Mart 1327-1911, s. 1858- 1861, 1890- 1894). (3) Mustafa Sabri: Kurban paralan ve donanma ianesi (Beyanlhak, No. 90,91, s. 1710-1717). 27

ir eyhlislam Fetvas verilmiti. Bu byk slah hareketi yannda, slamc cereyan mensuplar bir olay zerinde durmulardr. irketi Hayriye Boazii'ne ilettii vapurlarn gidi geli saatlerini alafranga saatle ilan etmitir. Buna glmek mi, yoksa alamak m lazmd? Aka grld gibi, Merutiyet'in hibir fikir akmnda ahit olunamayacak ekilde, slamclar sosyal hayatn btn zerine tesir etmek yetkisine sahip olduklarna kanidirler. Teokratik bir devlet iinde,bu devin kendilerine ait olduunu savunmulardr. slamclk cereyannn ideolojik karakteri de bu suretle belirir.

28

II SYAS HAYATA T E S R L E R VE KARIMALAR 1 - slamclarn k t i d a r ve Muhalefetle lgileri Muhafazakr bir toplumun eilimlerini temsil edebilmek iddias ile, Merutiyet'in iki byk partisi, birbirinin amansz hasm ttihat ve Terakki ile Hrriyet ve tilf, program ve aksiyonlarnda slamc grlere yer verdikleri gibi, slamc cereyan mensuplar iinde taraftar ve aleyhtarlarn bulmular ve makalelerden vaazlara kadar lm ve yerilmilerdir. ttihad ve Terakki ile ilgi Ittihad ve Terakki, Merutiyet'in banda, bizzat liderlerinin isimleri anlarak dini dergilerde ve camilerde, bilhassa Srat Mstakim say falarnda( 1) savunulmu ve lmtr. Sdk ile (dorulukla) alanlardan, yllarca ikencelere gs gerenlerden kurulu " m u h t e r e m ve mukaddes bir cemiyet" olarak halk efkrna tantlmtr (2). O k a d a r ki, o varken baka partilere ihtiya yoktur (3). beydullah Efgani, Hrriyet ve tilafn slamc cephede rastlayaca bir hasmdr. Buna karlk, ttihat ve Terakki'nin kongre kararlarn(1) Srat- Mstakim 1327 No. 162 (s. 91-92), No. 163 (s. 110-114), No. 164 (s. 129-133), No. 165 (s. 141-146), No. 166 (s. 161-162), No. 167 (s. 176178) ttihat ve Terakki'nin beyanname ve 1327 Kongre mukarrerat bu say ve sayfalarda aynen neredilmitir). (2) Manastrl ismail Hakk: Mevaiz (Srat- Mstakim 1324, No. 7 s. 110). (3) Manastrl smail Hakk: Mevaiz (Srat- Mstakim 1324, No. 36 s. 160). 29

da ve programlarnda, islamc tezler ve dini davranlar gittike artan bir nem kazanmlardr. 1324 (1908) tarihli ilk siyasi programnda yalnz 1293 (1876) Kanunu Esasi'sine olan ballk teyit edilmitir (madde 1). 1325 (1909) tarihli deitirilmi programnda bu ynde hibir aklanmaya rastlanmamaktadr 1329 (1913) programnda ise, slamclk maarif alannda sz konuu edilmitir. Siyasi hayatta uygulanmas istenen dini davranlar asl 1332 (1917) kongresinde kararlatrlmtr. 1911 'den itibaren, gittike artan bir tempo ile ttihat ve Terakki Trk ve slamcdr. Yalnz bu terkip kendisini bir eit din-devlet ayrlna gtrmtr^). eyhlislamlkla (Meihat Celile) Adliye Nezareti arasnda bir vazife blm yaplmtr. eyhlislamlk dinin yaylmas, itikatlarn dzeltilmesi, din ileriyle grevli memurlarn arttrlmas, camilerin ve mescitlerin dzenlenmesi, Mslmanlarn Hilafet makam ibe ballklarnn kuvvetlendirilmesi gibi yalnz dini ilerle uraacaktr. Bunun yannda yarg alanna giren yetkileri alnacak, er'iye Mahkemeleri de btn ile Adliye Nezareti'ne balanacaktr. Parti programnn bu ynde tadili de kararlatrlmtr. Nitekim bu durum, 1918 ylnda, Meclisi Mebusan'da mzakere edilmi ve Darlhikmeti slamiye (ksaca Darlhikme) messesesi kanunu karlmtr. Bu yksek dini messese eyhlislamla bal ve ona, grevinde yardmc olacaktr(2). Ksmi bir laiklik esas bu suretle gerekletirilmi, fakat Darlhikme'nin kongresini topla-

(1) ittihad ve Terakki'nin programndaki gelimeler iin bk. Tank Z. Tunaya: Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 201-206 - Tark Z. Tunaya: Hrriyetin lan, s. 50-52, 73,74. (2) ittihat ve Terakki 1332 Kongresi, s. 25 - Messese 12 Austos 1334 (1918) tarihinde almtr. Al tefsilat iin bk. Sebilrread 1334, No. 565, s. 18-19 - ti 1334, No. 21,22, 36, 59. 30

d 1918 ylnda, ttihat ve Terakki de son kongresiyle kendisini feshederek tarihe gmtr(l). ttihatlarn Trk - slamc - Batc bir gen zerine kurulu tavizci ve telifi politikalar slamclk cereyan iinde, evvelce de grld gibi tam bir tasvibe mazhar olmamtr. Ve ar tenkitlere hedef olmutur (3). Ittihad ve Terakki'nin Trk elemanlan slamcln geleneki gidiini zamann gereklerine gre slah ve uygulamak yoluna da gitmiler ve slam Mecmuas bu evrenin yaygn organ olmutur. Bu yenilik eskileri daha da fazla kzdrm, slamclk cereyan mensuplarnn tenkitlerini ve ittihatlara kar muhalefetlerini iddetlendirmitir. Muhalefetle ilgi kinci Merutiyetin hemen btn siyasi partileri gibi, 1327 (1911) ylnn muhalefet deltasn kendinde birletiren Hrriyet ve tilaf Frkas da, "ittihad anasr" ve mezhep hrriyeti kavramlar yannda, slamc bir eilime yer vermek zorunda kalmtr. ttihat ve Terakki'den daha fazla bir aklkla Hrriyet ve tilaf Frkas programnn 14. maddesinde durumu belirtmitir: "Devlet-i Osmaniye'nin dini Islamdr". ttihad anasr ve hrriyeti mezhebiye bu fkray takiben sz konusu edilmektedir. Partinin 1328 (1912) Umumi Kongresi'ne hkim simalardan birisi ise bizzat slamc ve lmiye'den Konya Mebusu Zeynelbidin Efendi olmutur (2). Frkann tertipledii gece dersleri arasnda Kur'an Kerim kurslar ve din dersleri n plan igal etmitir (3). (1) Minber 1334, No. 2 - Zaman, 6 Ekim 1918 (1334). (2) fnam 1328 (1912), No. 79-263, 80-264. (3) tfham 1328, No. 88-272. 31

ttihat ve Terakki 'nin iktidar terketmesinden sonra, mtareke devresinde, eski durumuna binaen en nfuzlu grnen Hrriyet ve tilaf 1335(1919) beyannamesinde slami hi bir esastan bahsetmemektedir( 1).1336(1920) senesinde kurulan "Mutedil Hrriyet ve tilf Frkas" bizzat sabk bir eyhlislamn nayak olduu bir ayrln eseridir. Bu hizbin, Hrriyet ve tilaf programna getirdii zellikler arasnda, bilhassa retimde talebeye Islami ve milli bir terbiye verilmesiyle ilgili madde kayda deer (madde 3)(2). Zeynelbidin ve Mustafa Sabri hocalarn tesiri bu tadilatta grlmektedir(3). Hrriyet ve tilaf dmanl Anadolu'da balam olan Trk Devrim hareketine de kart bir cephe olmas sonucunu dourmutur. nk, itil aflara gre, Anadolu hareketi bir eit ittihatlkt. Hrriyet ve itilaf, kendisini memleket siyasi hayatnn tek byk kuvveti sayarak, iki rakiple savamak taktiinde karar klmtr: ittihat ve Terakki zihniyeti ve Anadolu'da stanbul'a kar ynelen hareket. Cephe mterektir. tilaflar en nce, ittihat ve Terakki islamclarnn dtkleri byk bir hatay belirtmilerdir: Birinci Dnya Sava'm ilan etmi olan Cihad E k b e r Fetvas eitli ynlerden slam esaslarna uygun deildir. Zira, eyhlislam Mustafa Sabri Efendi'ye gre, Cihad Fetvas, "Fetvahanei lide mukayyed ve mseccel olmad gibi" gerekli vasflara da sahip deildir (4). (1) Sz 1335 (1919), No. 74. (2) Bu hareket iin bk. Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 449. (3) Alemdar 1336 (1920), No. 566-2866. (4) Mustafa Sabri: Cihad Ekber Fetvas Hakknda: "... Cihad Fetvas Fetvay er'iye usul kavaidine gre esasen yanl tanzim edilmitir... Hlasa fetva, galip kmayacak devlette ittifak kabul etmez ve hibir zaman da kendisim skt ettirecek bir yanlla demez. Fakat mehakimi er'iyeyi adliyeye nak 32

Fetva ttihat Hkmeti kadar dine uygunluu da, ayaa drmtr. stanbul hkmetinin ve Hrriyet ve itilafn slamclar vaazlarnda hem ttihatlar hem de Anadolu hareketini hazrlayanlar yermilerdir. Ayasofya krssnde Hafz smail Hakk Efendi, iki dmana ate pskrmektedir. mparatorluun bana gelen btn musibetlerin sebebi "umuru ehline tevdi' etmei bilmemekten, bunu temin edecek tekilat vcuda getirememekten ne'et etmitir". Osmanllar Allah cezalandrmtr. Bir zamanlarn Balkan harbi hakkndaki gr, 1920 senesinde, Birinci Dnya Sava dolaysyla ortaya atlmaktadr: "Reid, Ali, Fuat Paalarn makamlarndan Kmil Paa'y kovan, Said Halim'i, Talat' getiren, emanetullah zayi eden kavmin baka ne grmesi beklenebilirdi"(l). Loyd Corc'un szleri dorudur. Dnyaya yksek sesle anlatmak ve barmak lazmdr ki," ngilizlerle harp eden ve el'an da etmek isteyenler ttihatlardr, Yenierilerdir". Osmanllar yerden yere vuran da hl Alman entrikasdr(2). Hafz smail Hakk Efendi'ye gre taraflar ve cepheler artk belli olmutur, bir tarafta "bu vatana, bu dine, bu millete candan bal olmayan be on kiiye uyan harp mes'ulleri, taktil ve tehcir failleri, srikler, karda, vatanda, ana baba oca sndrenler" var; bir tarafta da "eriat, Halife, hkmet, millet" bulunmakta. lederek fetva ile kazann yekdierinden tefriki iddiasnda bulunan ttihat hkmeti, "menfaat Almanya ile ittifak emektedir" tarzndaki hkm cihat fetvasna dercederek, yani kazay fetvaya haltederek hkmetleri ile beraber fetvay er'iyeyi de tezlil etti'' (Alemdar 1334 (1918), No. 7-1317- 21 Kanunuevvel, bamakale. (1) zmirli Hafz lsmali Efendi'nin Altnc Mev'izesi (Alemdar 1335-1919, No. 458-2758). (2) Yedinci Mev'ize (Alemdar 1335, No. 265, s. 2). 33

ttihatlar ellerine Osmanl mparatorluu gibi ka imparatorluk gese "tahrip ve imhasna hazr kimselerd i r " ( l ) Ocaklk, ittihatlk ile yenierilik arasnda ne fark var? Osmanl tarihinin ana hatt udur: Millet her zaman masum, hkmdarlar "ekseriyetle mazlum "dur. Fakat fesat hep yenieriliktedir(2). ttihatlar hakkndaki szler Anadolu hareketini de iine alr. Bylece bir halk hareketi karsnda smail Hakk Efendi derhal direnmektedir: "islam hkmdarsz olamaz, Cumhuriyet olamaz"(3) ttihatlarn fenalklar ayn minberlerden tasdik edilirken^), eyhlislam D r r i Z a d e , fetvas ile, Anadolu hareketi liderlerini "Kuvay Milliye ad altnda", Anayasay ineyerek fitne ve fesat karan haydutlar olarak eriata gre idam edilebileceklerini ilan etmitir(5). Bu dini otoriteden kuvvet alan rfi dare Divan Harbi de Anadolu liderleri hakkndaki hkmn vermitir. Zamann baz gaze(1) Alemdar 1325 (1919), No. 486-2786, s. 3 (2) Alemdar (1335, No. 496-2794, s. 3. (3) Alemdar 1335, No. 496-2796, S. 3. (4) Hafz smail Efcndi'nin vaazndan: "... Lakin nafile... Cihana azmilc ilan edilen fetvalar, Hatthmayunlar, beyannamelerle siler taayyn etmitir" (Alemdar 1335, No. 486-2786, s. 3). (5) idam karar 11 Mays 1336 (1920) tarihinde verilmitir. 12 Mays tarihli Takvimi Vekayide yaynlanan karar metninden idama mahkum olanlar arasnda u isimler grlmektedir: Mustafa Kemal Efendi (Atatrk), Ali Fuat Paa (Cebesoy), Kara Vasf, Dr. Adnan (Advar), Halide Edip (Advar). 15 Haziran 1336 (1920) tarihli dier bir kararla idama mahkm edilenler arasnda da u isimler okunur: Miralay zmirli smet (nn), Bekir Sami, smail Fazl Paa, Celalettin Arif Bey, Hamdullah Suphi, Rza Nur, Yusuf Kemal, Cami, Ankara Mfts Mehmet Rfat (Breki), (Takvimi Vckayi, No. 3882, 21 Haziran 1336 1920), No.3-bk.5. 34

telerine gre bu "Mustafa Kemal ve hempalarnn idam karan" idi(6). Fakat, "balik" thmeti altnda gelien Anadolu inklb da, kendi slamclarn bulmutur.

(6) Mustafa Kemal Paa ve arkadalar hakknda eyhlislam Drr zade Abdullah Efendi'nin fetvas: FETVA Sebebi nizam lem olan halife-i islam idamallahu tal hilafetihi il yevmlkyam Hazretlerinin taht velayetinde bulunan bildi islamiyede baz ehas erire ittifak ve ittihad ve kendlerine resa intihap ederek tebai sadkai ahaneyi hiyl tezvirat ile ifal ve idlle ve bil emr-i li ahaliden asker cem'inc kyam edip zahirde askeri iae ve tehiz bahanesiyle ve hakikatta cem'i mal sevdas ile hilaf er'i erif ve mugayiri emri mnif birtakm garamat ve vergiler tarh ve tevzi ve envai tazyik ve ikenceler ile nasr emval ve eyasn gasb garet ve bu vehile ibadullaha zulm itiyat ve teorime cesaret ve Memaliki Mahrusenin baz kurra ve bildna hcum ile tahrip ve hk ilyeksan ve tab'ai sadkadan nice nfusu masumeyi katl itlaf ve dmai mahkumeyi sefk ve iraka ettikleri ve canibi Emirlmminindcn mansup baz memurini ilmiye ve askeriye ve mlkiye hotbehot azil ve kendi hempalarn nasp ve merkezi Hilfet ile Memaliki Mahrusanm muvasalt ve mnakalt ve muhaberatn kat' ve taraf devletten sdr olan cvamirin icrasn men' ve merkezi dier memalikten tecrit ile evketi Hilfeti kesr tevhin kastederek makam mually mamete ihanet etmekle taati mamdan huru ve Devleti Aliyyenin nizam ve intizamn ve bildn asayiini ihll iin neri eracif ve iaai ekzip ile ns fitneye saik ve sii bilfesat olduklar zahir ve mtehakkak olan resay mezburun ile van ve etba bailer olup dalmalar hakknda sadr olan emri liden sonra hl inat ve fesatlarnda srar ederler ise mezburlann habasetlerinden tahriri bild ve er ve mazarratlardan tahlili ibat vacip olup ". .?????? nass kerimi mucibince katl ktalleri meru ve farz olur mu. Beyan buyurula. Elcevap: Allahtal a'lem olur. Ketebehlfakir Drrzde Esseyid Abdullah Ufye anhma Bu surette Haliefi Marleyha Hazretleri tarafndan bgat kudretleri bulunan Mslmanlar mam dil Halifemiz Sultan Vahidettin Han (Hazretlerinin) etrafnda toplanp mukatele iin vki olan davet emrine icabet ve bggat mezburun ile mukatele etmeleri vacip olur mu. Beyan buyurula. 35

slamc Dernekler Osmanl devletinin kurtuluunu slamc ilkelere, eriatn tam uygulanmasna balam olan evreler, iktidar ve muhalefet saflarna katlmakla yetinmemilerdir. Merutiyet yllar boyunca slamc fikirleri programlatrarak kurulmu olan derneklere ve partilere rastlanacaktr. Bunlardan bir ksm, programlarndaki hkmlere gre tamamen din ve hayr messeseleridir. Bir ksm da siyasi parti olarak kurulmulardr. Ne var ki "siyasetle uramadklarn" iddia etmi olan kurumlar, slamc cereyann fert ve top-

Elccvap: Allahtal a'lcm olur. Ketebehlfakir Drrizade Esseyid Abdullah Ufyc anhma. Bu surette Haliefi msaleyha Hazretleri tarafndan bgat mezburun ile mukatele iin tayin olunan askerler mukateleden imtina ve firar eyleseler mrtekibi kebire ve sim olup dnyada taziri edide ve ukbada azab elime mstahak olurlar m. Beyan buyurulu. Elcevap: Allahtal a'lcm olur. Ketebehlfakir Drrizade Esseyid Abdullah Ufiye anhma. Bu surette bgat ile muharebe hakknda sdr olan emri Sultaniye itaat etmeyen Mslmanlar sim ve taziri er'iye mstahak olurlar m. Beyan buyurula. Elcevap: Allahtal a'lem olurlar. Ketebehlfakir Drrizade Esseyid Abdullah Ufiye anhma. Bk. Takvimi Vekayi, 11 Nisan 1336 (1920) Pazartesi, No: 3824 36

lum hayatlarm dzenlemesi gerektii tezi hatrlanrsa, siyasi olaylara kar kaytsz kalmamlardr. Bunlardan bir ksm siyasi'istekleri perdelemeye ve gerekletirmeye yaramlardr. Dernekler arasnda bazlar bilhassa kayda deer. Mesela Cemiyeti lmiyei slamiyc 31 Mart Vakas dolays ile siyasi hayata kararak, bir irtica olayn yorumlayarak nemli bir rol oynamtr(l). slam dinini yaymak, gereklerini anlatmak ve siyasi garez ve dmanlklardan korumak zere daha 1908 ylnda kurulduu ilan edilen "El slam Cemiyeti" bu arada saylabilir(2). 1911 'de btn tarikatlarn mensuplarn bir arada toplamak amac ile kurulmu olan Cemiyeti Sfiye, eyhleri, dervileri ve tarikat ehlini ayn bayrak altnda toplamak isteinin mahsul olmutur(3). Mtareke devresinde, ittihatlarn din-devlet adl iki kardei ayrmalarndan derin bir znt ve hiddete kaplm olan ilmiye mensuplar, siyasi hayatta kendilerini kuvvetle hissettirmi olan dernekler kurmulardr. 1919 ylnda kurulmu olan Tealii slam Cemiyeti, fert ve toplum hayatna btn ile karmak amacn "Nizamnamei Esasi "sinde belirtmitir. "Frkaclk" emellerine hizmet etmeyeceini, daha dorusu siyasetle uramayacan belirtmesine ramen, yalnz siyasetle uramtr. Gelien Ana1- leride temas edilmitir. Bk. s. 119 ve mt. 2- El slam Cemiyetine Mahsus Nizamnamedir. (Sene 1324). Bu vesika bize Sayn Ltf Erolu tarafndan verilmitir. 3- Cemiyeti Sfiye Nizamnamesi, 1329, Ahkm Umumiye ksmna baklmaldr. Bu vesika da Ltf Erolu tarafndan salanmtr. 37

dolu hareketini baltalamak iin Hrriyet ve tilaf Frkasn desteklemitir.(l) 1921 ylnda gizli bir misyoner tekilat rneinde kurulmu olan Tarik-i Salh Cemiyeti de ayn yolu takip etmitir.(2) Cemiyeti Mderrisin (1919) ve Cemaati slamiye hzar Cemiyeti (1921) de bilhassa hatrlanmaldr.^) simleri saylm olan dernekler bu alanda kurulmu olanlarn yalnz bir ksmdr. Dernekler yannda slamc karaktere sahip bir siyasi parti de vardr: 31 Mart Vak'asmdan birka gn nce kurulmu olan ittihad Muhammedi Frkas (Frkai Muhammediye). Bir irtica olaynn mihrak olan bu teekkln rol 31 Mart Vak'as ile ilgili olarak grlecektir.(4) Bu parti dnda, dier btn siyasi partiler, nceki mahedelerimizin erevesi iinde kalmlardr. u halde slamc cereyan mensuplar, siyasi ya da gayri siyasi mahiyetlerde gruplamlardr. Merutiyetin genel hayat iinde sadece birer yazar, birer t ve vaiz olarak grnmezler. Ayn zamanda yaz ailesi, dernek ve parti kurucular olarak, bir siyasi kuvvet olarak ortaya kmasn bilmilerdir. Tamamen aktif bir rol oynamlardr. Siyasi hayatn btn unsurlarndan faydalanarak, iktidar veya muhalefet saflarnda yahutta bamsz saydklar bir kalp iinde ideolojik davranlarn devam ettirmilerdir. Trk (1) TankZ. Tunaya: Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 462-463. - Teali-i slam Cemiyeti Nizamnamesi Esasi ve Dahilisi (1335) (2) Tank Z. Tunaya: Ayn Eser, s. 453,468-469. (3) Cemiyeti Mderrisin Nizamnamei Esasisi - Beyanname (1337) - Cemaati slamiye hzar Cemiyeti (Vahdet 17 Mart 1921). (4) leride temas edilmitir. Bk. s, 122. 38

Devrimi, balang yllarnda, bu tekilat hesaba katmak mecburiyetinde kalmtr. Laik devlete gidi bu tekilatn engelleri ile karlamtr. 2 - Dinin siyasete alet edilmesi ve bir irtica olay rnei olarak " 3 1 M a r t 1325 (13 Nisan 1909) Vak'as" kinci Merutiyet'in en ilgi ekici olaylarndan biri olan 31 Mart irtica hareketinin kaynaklar ve sebepleri hakknda, eitli iddialar vardr. Zamann, hatta gnmzn siyasi ve ahsiyete dayanan grleri arasndan syrlp geree varmak hayli zordur. Olayn, daha sonraki bir devrede, bir "irtica hadisesi" olmad, ttihat ve Terakki tahrikinin eseri olduu da ileri srlmtr.(l) Objektif bir grle baklnca mesele yle belirir: 31 Mart Vak'as bir hizbin eseri midir, yoksa memleketin iinde bulunduu artlarn tabii bir sonucu, o artlarn neticesi midir? Taraf tutan sz ve kalem atmalarnn bunaltc havasndan kurtulduumuz takdirde, sorunun ikinci ksmnda gerek pay vardr. Zira bir tahrikin varl kabul edilse bile, Merutiyet toplumunu kaplayan sosyal ve siyasi artlar her zaman iin 31 Mart gibi korkun olaylar dourabilirdi.^) 31 Mart olaylar mahiyet itibariyle, slamclk cereyanm soysuzlatrmaya gtrm olan bir irtica (gericilik) haeketidir. Bir kere bu hareket fikri bakmdan (1) Bu grlere ileride temas edilmitir. Bk. s. 143. (2) Merutiyeti kaplayan dertler hakknda Bk. Tank Z. Tunaya: Hrriyetin lan, s. 56-66. - Salnamei Servefflinun 1325 (1909), s. 105-111. 39

beslenmitir. O kadar ki, hareketin ttihat ve Terakki tarafndan veya ikinci Abdlhamit'in tahriki ile vcuda getirildii kabul edilse bile, bunlardan ayr bir teekkl ve ev^ re tarafndan desteklenmi, hatta benimsenmitir. "31 Mart Vak'as"n z mal, Osmanl Devletini kurtaracak bir devrim saym olan evrenin mensuplar fikirlerini evvela Volkan gazetesinde toplamlardr. Vak'adan ok ksa bir sre, sekiz gn nce Beyanname'sini yaymlam olan bir siyasi parti, ttihad Muhammedi Frkas, iin aksiyon cephesini zerine almtr. (23 Mart 1325-16 Mart 1909). Vak'adan alt gn nce, Ayasofya Camij'nde okunan Mevltdan sonra, Volkan bayazar ve partinin kurucularndan Dervi Vahdeti bir nutuk vermi ve Frka'nn kuruluunu resmen ilan etmitir (26 Mart 1325-8 Nisan 1909). Muhalefet evreleri bu hareketi desteklemiler, olay ttihat ve Terakki diktatoryasnn sonu olarak yorumlamlardr. Prens Sabahattin ve birleik muhalefet grubunun davranlarnda bu zellik grlr. Yine, Vak'adan nce ve sonra, stanbul'da ve dier ehirlerde, 31 Mart olaylarna nclk eden ve devam ettiren olaylar bu harekete basit bir tahrik eseri damgasn vurmamza engel olmaktadr. Varmak istediimiz sonu odur ki, 31 Mart Vak'as belli ahslarn ve evrelerin tahriki ile balam olsa bile -ki bugn hl olayn sebepleri hakknda zaten fazla bilgiye sahip de deiliz- balatclanmn hesaplarn altst etmi ve toplumun iinde din ve mukaddesat istismar-

40

clnn ne kadar vahim ykntlar yapabileceini aka delillendirmi olan Osmanl tarihinin "mehur" ve koyu bir irtica hareketidir.(l) 1 - 3 1 M a r t Hareketinin Fikir Yn: Volkanc grlerin a n a h a t l a r ve dier grler 31 Mart Vak'asn hazrlayan ve destekleyen fikir alanndaki almalar incelemeden bu hareketi anlamak zor olacaktr. Belli bir hareket yapldktan sonra, onu yorumlayan fikirlerin deeri inkr edilemez. Fakat insanlar kolektif bir harekete gemeden nce ferdi uurlarda tek tek harekete geme hamlesini douran, birlikte savamak enerjisini salayan fikirlerin rol de azmsanmamaldr. Aksine bu fikri ve manevi haznede aksiyonun kalk noktalann buluruz. te, 31 Mart Vak'asndan ksa bir mddet nce Der-

(1) Bu konuda son yularda ve gnlerde yaymlanm baz eserlerin ou, bu hkmde mttefiktirler. Bilhassa bk. Mustafa Baydar: 31 Mart Vak'as (stanbul 1955); Haluk Y. ahsuvarolu: 31 Mart Vak'as (Cumhuriyet, 11 Mays 1951); Tark Z.Tunaya: 31 Mark Vak'as (Vatan, 10 Mart 1949); L. Erolu: 31 Mart syan - istanbul'da Drdnc Avc Taburunun syan (Aylk Ansiklopedi, No: 60, Nisan 1949, s. 1716-1719); Mustafa E. Elve: 31 Mark Vak'as (Vatan, 13 Nisan 1955); Halis zelik: 31 Mart Vak'as (Tercman, 5 Ekim 1955); Mustafa E. Elve: 31 Mart Vak'as (Vatan, 13 Nisan 1956); Tark Z. Tuna'ya: Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 75, 243,245,262,265-266, 267,269-270,273; Cevat R. Atlhan: Tarih nnde ve ilim Inda 31 Mart Facias (stanbul 1956); Ali Cevat Beyin Fezlekesi ikinci Merutiyetin ilan ve otuzbir Mart Hadisesi (Yayna Hazrlayan: Faik Reit Unat, Ankara (1960); ismail Hami Danimend: 31 Mart Vak'as (stanbul 1961). Grld gibi, Vak'a aktalitesini kaybetmi deildir. Yazarlarmz zaman zaman zerine eilmek ve tahliline girimek ihtiyacn duymaktadrlar. 41

vi Vahdeti'nin(l) idaresindeki Volkan gazetesi ve bu gazetede toplanm olan kiilerin tekil ettikleri yaz ailesi tarihimizin bir irtica hareketine manevi gdasn vermitir.(2) Volkanc fikirler, slamc bir adan nce Merutiyeti sonra da iktidar partisini, ittihatlar iddetle tenkit etmilerdir, ykc fikirlerini u noktalar zerinde toplamlardr: Osmanl Toplumunun Gerileme Tablosu:Volkanclara gre, Merutiyet rejimini ilan etmesine ramen Osmanl devleti acnacak bir haldedir. Bir kere, her tarafta alk ve iktisadi sefalet vardr, "Vatan a ve plaktr."(3) Ahlak bile henz istikrar peyda etmemi bir toplumda, ahlak zayflndan baka ne grlebilir ki... Herkeste yalanclk ve vefaszlk... Yzyllardan beri bozulmu olan "ahlak umumiye", gerekli ilerlemeleri birdenbire elde edemez.(4) mparatorluk kmekte... Bu kn esaslar Bat'nn ahlakndadr. Geri imparatorluk bir Merutiyet ilan etmitir, fakat Merutiyet istibdada parmak srtacak dereceye gelmitir. Merutiyet idaresi zulm getirmitir, bir (eytanlar Devri) olmutur. Hriryetler gasbedilmitir. Ar(1) Dervi Vahdeti'nin ksa biyografisi iin bk. Mustafa Baydan Zikredilen Eseri, s. 11-18). (2) Volkan isimli gazete Dervi Vahdeti'nin bayazarl altnda kmtr. Vahdeti bu gazeteyi karmak iin Abdlhamitten para yardm istemitir. (Ali Cevat Beyin Fezlekesi, zikredilmitir, s. 45). Volkan 5 ubat 1324 (1908) tarihli 49. saysndan itibaren ttihad Muhammedi Frkasnn yayn organ (mrevvici efkn) olduunu bal altnda ilan etmitir. (3) Faruki mer: Bugn Nasl Mesaiye Muhtacz? (Volkan 1324, No: 28, s. 3-4); Voletrinli Hafz evket Fevzi: Meclisi Meb'usan ve Dahiliye Nazrnn Enzan dikkatine (Volkan 1324, No: 81, s. 3-4). (4) Vahdeti: Buhrani Vkela (Volkan 1324, No: 46, s. 2-3). 42

tk bu durum byle devam edemez. Rvet, lzumsuz iler, hrsz memurlar devleti doldurmaktadr. Herkes mitsizlik iinde... "Alt aylk Merutiyetimiz byle mi olacakt?" Volkanclann yapc tekliflerine gelince... Osmanl Devleti ne gibi esaslara dayanmaldr? Volkanclar her eyden evvel, Jn Trklerin ve ttihatlarn dmandrlar. Merutiyet eriat'm muhafz olmaldr. Ne var ki "Avrupa ahlak ile tahalluk eden d r t be ahs "bu vazifeyi yerine getiremez. Devleti kurtaran, Merutiyeti kuran ordu, ttihat ve Terakki'nin slahna da himmet etmelidir. Fakat asker askerliini bilmelidir. Asker kalmaldr. Siyaset alanndan ekilmelidir. Ordu ile lmiye snf mttefiktirler. Parlamentoda, kanunlarn kayna "eriat Ahmediye" olmaldr. eriata uygun olmayan kanunlar kanun saylmaz. Maarif alannda, Medreseler slah edilmelidir. Medreseler Milleti Osmaniye'nin saadet temelidir. Vahdeti ve arkadalarna gre, her eit slahat slam siyasetine dayanmaldr. Bu devlette, fertleri birbirine balayan dindir. Yoksa Lehistan gibi paralanmak mukadderdir. Osmanllar din birlii kurtaracaktr. Bedizzaman Krdi Said (Saidi Nursi), program ile Volkanlclara katlmtr ve bu evreye ait grlerin uygulanmasna nclk etmitir.(l) Volkan ai(1) Bedizzaman kendisinin 31 Mart hadiselerindeki roln inkr etmekte ve fakat "Divan Harb-i rf-i" nndeki mdafasnda gene de 31 Mart olayna kaynak tekil eden fikirleri ve bu olayn dayand esas inanlar savunmaktadr. Bedizzaman o zamanki fikirlerinin 1957 ylnda daha ok hayatiyet kazandn da, o ylda bastrd mdafann nsznde de belirtmekten ekinmemitir. Bk. Bedizzaman Said Nursi: ki mekteb-i musibetin ahadetnamesi veyahut Divan- Harb-i rfi (Samsun 1957). 43

lesi tezlerini noktada toplamlardr: 1-ttihat ve Terakki dmanl, 2-Jn Trk dmanl, 3-lmiye snf ile ayn deve sahip orduya dayanan, Bat'dan sadece tekniini alacak bir idarenin eytanlar Merutiyeti yerine gemesi. Fikirler bylece ekillenmi, siyasi bir parti kuracak kadar taraftar bulmulardr. Volkan muhalefet cephesinde yer almtr. Yaynlan her tarafa ulamaktadr. Artk "Frkay" kurmak zaman gelmitir. ttihad M u h a m m e d i Frkas(l) Beyannamenin a n a hatlar (2): Partinin dayand zihniyet beyannamesinde aka belirir. Nasl ki Amerika'da Cizvitler ve Misyonerler, Avrupa'da Kari Marx'n Cemiyeti Beynelmilel'i (herhalde kinci Enternasyonal olacaktr.) Anarist partileri, Jn Avrupa teekklleri varsa, Osmanl mparatorluu 'nda da zaten var olan Mslman kardeliine dayanarak stanbul'da (Darlhilafe'de) ttihad M u h a m medi ismiyle bir frka (siyasi parti) kurulmutur. Bu mslmanlar mterek bir at altnda toplamak ve birletirme teebbsdr. Kald ki Merutiyet rejimi de ok partili bir sistemi gerektirir. Partisiz Merutiyet verimsizdir. u kadar ki ittihad Muhammediye'ye ye olmak baka partilere girmeye engel olmaz. ttihad Muhammedi kapal bir teekkl (1) Bu parti hakknda u makale ve kitaplarmza bk. Amme Hukukumuz Bakmndan kinci Merutiyetin Fikir Cereyanlar (Teksir makinesiyle baslmtr), s. 127-128; Trkiye'de lk rtica Partisi, ttihad Muhammedi Frkas (Vatan, 16 Mart 1949); Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 261-275; Mustafa Baydan Zikredilen Eseri, s. 11-18. (2) Beyannamenin tam metni iin bk. Trkiye'de Siyasi Partiler, 270-271. 44

deildir. Kaplayc bir partidir. yelerinin, yani M u h a m m e di'lerin devi er'ierife uygun hareket etmektir. ttihad Muhammedi'nin amac "Milleti muazzamai Islamiyeyi" esaretten kurtarmaktr. ttihad Muhammedi'nin muhalefeti srf siyasi planda kalmayacaktr. Frka, eriat ahkmna ve umum hukuka aykr her trl hareket ve faaliyete kar koyacaktr. ktidar partisini - ttihat ve Terakki'yi- bu bakmdan kontrol edecektir. Bu iddialarn, 3 Mart 1325-16 Mart 1909'da kaleme alnd unutulmamaldr. P r o g r a m n a n a hatlar (1): ttihad Muhammedi, teokratik devlet yapsn kuvvetlendireceini ilan etmitir. Partinin asl bakam Hazreti Muhammet'tir (madde 1). Partinin gayesine gelince, ahlak ve siyaset kayna olan Kur'an Kerim'in eriat Mutahhara'nm devamna gayret etmek ana prensiptir. Parti btn dikkatini parlamentoya evirmitir. Teri organ muhafaza edilecektir. karaca kanunlar eriata uygun olmak zorundadr. lgi ekici noktalardan birisi, Nizamiye Mahkemelerinin de er'i kanunlara gre hkm vermeleridir. Ayrca btn slam dnyasnn taarruzdan korunmas iin allacaktr (Madde 3). Tz bakmndan, ttihad Muhammedi disiplinli bir partidir. Zaten tzk ve program kaynam durumdadrlar. Programn byk bir ksm tekilata, dahili nizamname ile ilgili hkmlere tahsis edilmitir. Frka btn Osmanl lkesine ubeleriyle kk salacaktr. Bir yenilik olarak imparatorluk dndaki Mslman memleketlerine va(1) Programn tam metni iin bk. Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 271. 45

zlar (bir eit misyonerler) gnderecektir (madde 5, h fkras). Dier partilerle mnasebete gelince, Cemiyeti Muhammediye adalet, msavat ve hrriyet esaslarna en fazla sayg gsteren siyasi teekkllere iyi gzle bakacaktr. Fakat hibir siyasi partiyle birlemeyecektir. Bugnn terimleriyle ifade edilmek istenirse, ttihad Muhammedi Frkas klerikal, dinci (anti laik), ihtillcidir, slamc bakmdan da beynelmilelci, yani slam milletleri aras bir karaktere sahiptir. Frkann uyandrd tepkiler (1): ttihad Muhammediye Cemiyeti ksa zamanda lmiye mensuplar arasnda byk rabet grmtr. Partiye ye olmak iin Volk a n ' a ricalar dolu mektuplar gnderilmitir (2). Meclisi Mebusan'n eriat kaynak edinmesi yolundaki teklifler nemle yaymlanmaktadr. Parti programnn 3. maddesi taral hocalarn takrirlerinde yer almaktadr. Hatta Cemiyet'in kurulup genilemesiyle Mslmanln yaylmas arasnda balant grlmektedir. "slamiyet onsekiz sene zarfnda bir taraftan Maverannehre, Kafkasya hudutlarna, bir taraftan da Msr lkesine, Kbrs Adasna, stanbul civarlarna kadar saye sald gibi, cemiyetimiz de onsekiz ay zarfnda btn lemi slamiyeti ihtiva edecektir (3).

(1) Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 262 ve mt. - Mustafa Baydan Zikredilen Eseri, s. 15 (2) Bir hocann yelik ricasn bildiren mektubundan'',. .mmeti Muhammedi irada memur bulunduumuz iin dainizi dahi defteri ttihad Muhammedi'nin en edna mevkiine kayd kabul buyurmanz..." (Volkan 1324-1908, No. 52). (3) 18 Mart 1325 tarihli beyannameden (Volkan, No. 9) 46

Siyasi Gelimeler ktidarn M u h a f a z a k r evreleri t a h r i k eden tedbirleri: Siyasi hava, mart aymm sonuna doru kararmaya, frtna almetleri belirmeye balamtr. ttihat ve Terakki, bir iktidar partisi olarak, i ve d meseleler arasnda skm ve otoriter bir yola sapmt. Otuz ksur yllk bir istibdat rejiminden henz kurtulduklarn sananlarn aknl yerini sert bir muhalefete brakmt (1). ttihat ve Terakki, kurtarc bir organ olarak nce orduda ve idare cihaznda geni tasfiye hareketine girimitir. Ordudan nemli sayda alayl zabitler atlm, birok memur akta kalmtr (2). Orduda ortaya kan baz hareketler durumun nezaketini arttrmtr (3). Daha sonra lmiye mensuplarnn askerlii hakknda Mebusan Meclisi'ne verilmi olan kanun tasars bu evreyi kzdrmtr. Ve nihayet subaylarn erlerine laik tler vererek, askerlikte din meselesi aranmadn, namaz klmak bahanesiyle talimden ve terbiyedene geri kalnamayacan bildiren szler ve emirler lmiye'nin fkesini arttrmtr (4). Durum padiaha bir ikyet olarak bildirilmi. Abdlhamit Harbiye Nzn'nm dikkatini ekmitir. yle bir iklim iinde yaanmaktayd ki, ordudaki niforma deiiklii olay ile kadnlann ak sak gezmeleri arasnda derhal bir balant kurabiliyorlard. (1) ttihat ve Terakki'nin tutumu ve gelimeleri hakknda u kitabmza bk. Hrriyetin lan, s. 31-52. (2) Mustafa Baydar: Zikredilen Eseri, s. 6-10; smail Hami Danimendi: Zikredilen Eseri, s. 18-23. (3) Ali Cevat Beyin Fezlekesi, Zikredilmitir, s. 19,47. (4) 1 ve 2 nolu notlarda yazl kitaplara bk. 47

nemli bir mesele, umumi efkr altst ettii kadar, ttihatlarn dikta yoluna gidilerini aka gstermitir. Bu da ttihat fedailerin muhalefet saflanndaki gazetecileri ldrmeleri olmutur. 24 Mart 1324- 6 Nisan 1909 Sal gnn arambaya balayan gece, Kpr stnde Serbesti gazetesi bayazar Hasan Fehmi Bey ldrlmtr (1). Bulank hava ertesi gn muhalefet gazetelerini ve byk bir kitleyi harekete getirmitir. Volkan'n lavlar: Siyasi olaylarn bu tarz bir geli iinde, Volkan, muhalefet cephesinin lideri olarak ortaya kmaktadr. Volkan ailesinin fikirleri geni akisler uyandrmaktadr. Merutiyetin Besa merkezi Firzovik'te ilk reaksiyon belirmitir. ttihad Muhammedi, Cemiyeti M u h a m medi olarak anlmakta, btn slam dnyasnn kurtulu midi olarak grlmektedir. Teokratik yapnn kuvvetlendirilmesi ube tamimlerine gemitir: Din devlete hkim olmaldr. Avrupa delisi drt adama devletin idaresi emanet edilirse, kanunlar da kt bir "garpln" eseri olur. Bunlar, " gnlk tahsillerine marur olan" Jn Trklerdir. Daha dorusu ittihatlardr. Bunlarla savamak gerek(2). (1) Bu olay hakknda bk. Serbesti, (26 Mart 1325 says); Kprl Cinayeti ve Efkr Umumiye (Siperi Saika 1325, No. 45, s. 3-4.) Osmanl (26 Mart 1325 says). (2) Mehmed Emin Hayreti: Feveran (Volkan 1325, No. 82), Vahdeti: Alayl - Mektepli zabitanla askerler: "...bir milletin malnn, rznn, cannn muhafazas ancak merutiyeti idaremizin bakasyla kaim olduundan, bu nimetin muhafazas uhdenize muhavvel bir keyfiyettir, daima kalbinizde besleyeceiniz bir ey varsa da merutiyetle hrriyetimizdir, bu mentiyet ki: eriatmz, annla kaimdir, hep birden muhafazasna alalm, yalnz dikkat edelim ki: Avrupa'dan gelmi, drt tane herifi nerif, bizi Avrupullar'n baz mnasebetsiz ahlakyla mtehallik edemesnler, mesela: kadnlanmz tedricen araflarn atmak yahud bir Mslman hrdr diye meyhaneler, krhaneler amak gibi Mslmanla yakmayan eylerin memleketimizde husulne meydan vermeyelim." Volkan 1325, No. 82). Erbilli Fakih Veli Zade M. Bcdreddin: Millet-Asker-lttihad ve Terakki Cemiyeti (Volkan 1325, No. 81. Vahdeti: Asker kardalanmzdan selameti vatan namna rica (Volkan: 1325, No. 108). 48

Volkan, zamann nispeten laik eitimine tabi tutulmu herkese atabilecek durumdadr. Fakat Muhammedi'lerin zel bir tezi vardr, ittihatlar karsnda, devletin iki temel unsuru yer alr: ilmiye ve ordu. Bu iki kuvvetin devleri de birdir. Asker nasl merutiyeti ilan etmise, bu sefer de memleketi ittihatlarn penesinden kurtarmaldr. Onun vazifesi burada biter. Fakat ilmiye 'ninki devam eder. Vatan kurtaran ordu siyaset alanndan ekilince, devletin idaresi de hocalara kalm olacaktr. Bu Osmanl tarihinde, muhafazakr evrenin daima imdadna ard bir hkmdr(l). Bu esastan karlacak sonu da u olacaktr: lmiye snfnn idaresi altna giren devlet iinde eriat sosyal, hukuk ve siyasi hayata hkim olacaktr. Volkanclarn zerinde durduklar bu fikir, ilmiye snfnn idarecilii ksmnda baz ufak deimelerle, islamc cereyannn btnne temil edilebilir(2). Volkanclarn hrriyet anlay da ilgi ekicidir. Hrriyet Avrupallarn baz mnasebetsiz ahlak ilkelerini kabul etmek deildir. eriat dnda hrriyet yoktur. Ve bu hrriyet anlay cinsi davranlarla meyhane edebiyatnn tesine gememitir: "... Mesela kadnlarmz tedricen araflarn atmak yahut da bir Mslman hrdr, diye meyhaneler krhaneler amak gibi Mslmanla yakmayan eylerin memleketimizde husulne meydan vermeyel i m . ^ ) " Bu derece basit ve bilgisizcesine aklanm hr(1) Bu konuda bk. Tank Z. Tunaya: Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri (istanbul 1960), s. 14-15. (2) Daha nce bu noktaya temas edilmitir, bk. s. 100. (3) Vahdeti: Alayl-Mektepli zabitanla askerler (Volkan 1325-1909, No. 82). 49

riyet anlay herhalde demokratik bir rejimin kuruluu iin yeter saylamazd. 31 Mart'a yaklaan gnlerde, Volkan ttihad Muhammedi'nin yayn organ olmutur. Frka ile ilgili haberleri arasnda bir tanesi ilgi toplaycdr. ttihad Muhammedi bir denizcilik irketi kuracaktr. Ad "ttihad Muhammedi Cemiyeti irketi Bahriyesi" olacaktr, islam dnyasna pek byk hizmetler edecei bildirilen bu irketin vapurlarnda camii erif bulunacak ve iki kullanlmayacakt^ 1). Gene 31 Mart'a (13 Nisan 1909) yaklaan gnlerde Volkan, iktidar partisinin ald tedbirlere lavlarn samtr. Alayl subay ve askerleri, tensikata urayan memurlar teskin edici yazlar yannda orduyu kyama sevketmektedir. Asker, hibir zaman Avrupa'dan frenkleerek dnm drt tane sarho iin askerlik etmemelidir. Zira bu kiiler vatanperver deildir, ite parola: "Asker, millet sizden bu dakikada hizmet bekliyor. Dnnz, inannz yapmz"(2). Hasan Fehmi'nin ldrl olaynda isyan hakk belirtilmitir: "Ya ehidi hrriyet Hasan Fehmi Bey'in katilini bulmal, yahut -malum olan- be kiiyi vatan haricine karmal. Bu ikiden maadas milletin galeyann teskin edemez... ite mezalim, ite Merutiyet. aresi ise umumi bir isma mmet!..."(3). Vak'adan on gn nce (3 Nisan 1909) ittihad Mu-

(1) Volkan 4 Mart 1325 (1909), No. 76. (2) ttihat ve Terakki Cemiyeti (Volkan 1325, No. 81). (3) Vahdeti: Teskini Heyecan Muhal (Volkan 1325, No. 102, Babakale); Vahdeti: Halifei slam Abdlhamid Hazretlerine Ak Mektup (Volkan 1325, No. 104, s. 1). 50

hammedi Frkas 'nn dini bir trenle alacan Volkan ilan etmitir. O gn "bilcmle mmeti Muhammed" Ayasofya Camii'ne davet edilmitir. Halk akn akn cami avlusuna gelmitir. Frka, okunan mevltten sonra alacaktr. Krsde halka tler verilmitir. Mevltten sonra Vahdeti muhafzlaryla evrili olarak Yerebatan'a doru, tekbirler getiren softalar korteji ile ilerlemeye balamtr. Merutiyet basn kalabal 100 bin kiiye yaklatrmtr. Halbuki bir gn nce ttihat ve Terakki'nin ayn yerde, hrriyet ehitleri iin okuttuu mevlt gayet snk gemitir. Kortej, Volkan idarehanesi nnde durmu, ttihad Muhammedi Frkas da resmen almtr(l). Siyasi kuvvetini idrak eden Volkan ailesi iktidar karsndadr ve giriecei harekete dier muhalefet gazetelerini de davet etmektedir. "Acele et Mizan. Ar ileri Serbesti mdat Osmanl! Sebat et k d a m ! Hakperest matbuat, hep hcum edelim! te kal'ai istibdat! te ehidi hrriyet, zincirlere balanyor. Bize imdat diye kollarn uzatyor. Kale ise zayftr, sihri iledir ki kuvvetli grnyor. Kale muhafzlar da sihirle bal! te Volkan... Sancaktarlk vazifesiyle ilerliyor. Ar ileri! ehit olursam da siz dnmeyiniz! Zira zafer bizdedir. Emin olunuz ki Hak bizimledir. Mfteriler. Kmilin namusu ikmal edilecektir, ikmal!"(2). Volkan yalnz kalmamtr. Vahdetimin "hutbe usul ve nidal feryatlarla" harekete ard btn gazeteler Vak'ay alklayacaklardr. Volkan nasl muhalefet saflarm-

(1) Mustafa Baydan Zikredilen Eseri, s. 15-16. (2) Vahdeti: Hacamat Ahrarane (Volkan 1324-1908, No. 49, s. 1). 51

da yalnz kalmamsa, ttihad Muhammedi de dier muhalefet partileri tarafndan desteklenmitir. Ahrar Frkas bunlardan birisidir. Yalnz daha nce de belirtildii gibi bu alanda liderlik Muhammedi'lere aittir (1)... 31 M a r t olaylar Elverili ortam bulan fikirler ve kiiler eitli hareketlere gemilerdir. nc olaylar(2): 31 Marttan birka ay nce muvaffak olamam iki hareketten bahsedilir. Bunlardan birincisi Kr Ali Vakas'dr. Kr Ali isimli bir hoca, 7 Ekim 1908 gn, Fatih Camii'nde, le namazndan sonra cemaate ezeli irtica parolasn vermitir: "Din ve eriat elden gidiyor! Oru tutulmuyor! Kadnlar yzleri ak geziyor!" Merutiyetin byk mitlerle ilanndan ay sonra, Volkan'n lavlarn samaya balamasndan drt be ay nce, Kr Ali olaylar birbirine balayan bir irtica olaynn banda, bir eit Kabak Mustafa davranlar ile gittike kabaran bir kalabaln banda Yldz Saray'na gitmi, Abdlhamid'e ve yaknlarna eriatn nasl elden gittiini tekrarlamt: Meyhaneler kapanmalyd. Fotoraf ektirmek yasaklanmalyd. slam kadnlar sokaa karlmamalyd. Kr Ali'nin su orta bir hoca, bamabeyinciye aka: "Kanunu Esasi'yi istemiyoruz" demitir. Kr Ali bizzat Abdlhamid'e: (1) Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 245. (2) Her iki olay hakknda bk. Sabah 1324-1908 (No: 6841, 6848, 6858, 6869, 6876, 6877, 6935); Boboaz (6 Ekim 1324-1908, No. 21, s.2); Mustafa Baydar: Zikredilen Eseri, s. 8; Ali Ccvat Bey'in Fezlekesi, zikredilmitir, s. 15. 52

"Padiahm oban isteriz. obansz sr olmaz. eriat emrediyor, meyhaneler kapanmal. Tiyatrolar kapanmal. Korkma, tecelliyat var. Evliya perde altnda tecelli ediyor" demitir. Vaka g bastrlm, elebalar aslmtr. Bu hareketi birka gn sonra bir ikincisi takip etmitir. Beikta'ta bir Mslman kadnn Hristiyan bir gence kamas zerine, galeyana gelen bir kitle, Rum gencinin bulunduu karakola hcum ederek, polisin gz nnde ldrmlerdir. ldrme sebebi ayndr: "eriat mahvoluyor! Zira rz ve namus gvurlarn ayaklar altna atlmtr!" Bu olaylarn ynnde yryerek, bu zihniyetin tezahrlerine tutuna tutuna daha koyu irtica hareketine varmak mmkndr. 31 M a r t - 11 Nisan 1325 (13-24 Nisan 1909) olaylar: Rumeli'den stanbul'a getirilmi en sekin birlikler, ikinci, nc ve drdnc avc taburlaryd. 4. Avc taburu Takla'ya yerletirilmiti. "Vak'a", Takla'ya yerletirilmi olan 4. Avc Taburu eratnn subaylarn klaya hapsettikten, hatta bir ksmn aalara baladktan sonra sabaha kar Sultanahmet meydannda toplanmalaryla balamtr. Meydanda toplanm olan be alt bin asker sabahn ilk saatlerinden itibaren silah sesleriyle stanbul halkn dehet iinde uyandrmlar ve hareketi, Muhammedi'lerin devlet prensibini bararak ilan etmilerdir: "eriat isteriz!" Askerlerin banda Hamdi avu, Blkemini Meh53

met, kamac ustas Arif vardr. Meydanda toplananlar siyaT si isteklerini be noktada toplamlardr. Bunlar, "meydan isteklcridir"(l): . 1- Kabinenin toptan ekilmesi; 2- Volkan'm ilan ettii drt be "herifi naerif "in snr d edilmesi (Bunlar Mebusan Meclisi Bakan Ahmet Rza, Hsyein Cahit, Talat, Rahmi ve Bahattin akir Beyler olarak belirtilmitir); 3Harbiye Nazn Ali Rza Paa ile Birinci Ordu Kumandan Mahmut Muhtar Paamn azledilmesi; 4- Alayl subaylardan aa kanlarak madur edilenlerin yerlerine geri alnmas; 5- Ahkm er'iyenin (dini kaidelerin) tamamen uygulanmas; 6- Bu harekete katlanlann affedilmesi. Askerler arasnda ilmiye mensuplar bilhassa gze arpmaktadr. Hamdi avu'un karl olarak lmiye'nin lideri Ahmet Rasim Avni Hoca'dr. rat heyetleri halinde klalar ziyaret edilmekte, btn eratn bu olaya kathnala-

(1) Sz edilen olaylar hakknda s. 117,1. nolu notta zikredilen makale ve kitaplar dnda bk. Mahmut Muhtar Paa: Maziye bir Nazar, s. 101 - Mehmet Memduh: Esvat Sudur (1328), s. 52 - Ahmet Saip: Tarihi Merutiyet (13288), s. 86 -111 - Mehmet Murat: Tatl Emeller Ac Hakikatlar (1330): erif Paa: Mcahedei Vataniye (1330), s. 22-28. Olaylarn takibi iin zamann gazeteleri: Osmanl 1325 No: 22,29,33, 34,35,37,38,39,42,44,46-48,70); Hrriyet 1325 (No: 15, 16); Kadky 1325 (No: 2); ikyet 1325 (No: 2); Siperi Saika (No: 7); Salnamei Servetifnun 1326 (No: 2); Siperi Saika (No: 7); Salnamei Servetifnun 1326 (1910), s. 110 ve mt. makaleler: Ltfi Fikri: Ne elim mazhariyet (Ifham 1912, No. 111/295); Celal Nuri: 31 Mart (Edebiyat Umumiye Mecmuas, Cilt 3, No: 62-63, s. 593 - 596); Utarit ve Servetifiinun'un zel saylan (1325); Tarihi vakalardan 31 Mart Vakas'mn i yz (Byk Gazete No: 20,21-10,17 Mart 1927); Sleyman Kni rtem: Saray ve Babalinin i yz (Akam 12 Haziran 1936); yine bk. Ahmet Bedevi Kuran: nklap Tarihimiz ve Jn Trkler (1949), s. 278, Ahmet Bedevi Kuran: Osmanl mparatorluu'ndan nklp Hareketler ve Milli Mcadele, s. 460-471. 54

n telkin edilmektedir. Ksa bir sre iinde stanbul'un eitli semtleri asker kontrol altna alnmtr. Askerler subaylar zerine ate etmekte, lm vakalan artmaktadr. stanbul'un zerine bir dehet ve anari havas kmtr. Mebuslardan bir ksm meclise girmeye muvaffak olmulardr. Bu arada Adliye Nazn Nazm Paa, Ahmet Rza Bey'e benzedii iin, Lazkyye mebusu Aslan Bey de Hseyin Cahit Bey sanlarak ldrlmlerdir. Bahriye Nazr Rza Paa yaralanmtr. Bu "cehennemi gn" anlatan bir mebusa gre Mecliste krk kadar mebus toplanmtr. Meclis askerin kordonu ve kontrol altna girmitir. Askerlerin himayesinde Meclise heyetler gelmekte, bu heyetlerin banda hocalar bulunmaktadr. stekleri kanktr, esasszdr ve ithamlarla doludur. Bir manga kadar askerle Meclise giren Ahmet Rasim Hoca ve temyiz azalanndan Haydar Efendi, krsden itham, tehdit ve taleplerini bildirmitir. Bunlar da "Meclisteki isteklerdir." Bir kere mebuslar iinde dinsizler vardr, bunlar temizlenmelidir. Sonra aznlklar istese de istemese de slam ilkeleri kanunlarn temeli olacaktr. eriat btn fert ve devlet hayatna nfuz etmeli ve dzen vermelidir. Mebuslar dindar olmaldr. Avrupa bize karamaz, ondan pervamz yok. Kz-erkek talebeleri bir arada okutacak "nas mektepleri" eriata aykr olduu iin lzumsuzdurlar: "Hseyin Cahit eriat hakkndaki makalelerini kimseye yutturamaz." Neferler, bu szleri dinledikten sonra "ite bizim isteimiz budur" demekte ve aksakalh bir alayl yzba sralar zerine karak eriat urunda hayatn feda edeceini sylerken, askerler alamakta ve nutuk yle bitmektedir:

55

Alayl yzba aa karlmtr, oluk ocuk sahibidir, maduriyeti eriata aykndr(l). Balarnda, Berat Mebusu smail Kemal Bey bulunan mebuslar, kabineye itimatszlk beyan edilmesi ve ekilmesini istemilerdir. Meclis saray ve isyanclar arasndaki temaslar mabeyn baktibi Cevat Bey salamakta, eriat isteklerini cevaplandrmaktadr. Bata Mebusan Meclisi Bakan Ahmet Rza Bey olmak zere, Sadrazam Hseyin Hilmi Paa ve btn nazrlar ekilmilerdir. Tevf ik Paa sadarete getirilmi, Padiah Hatt Hmayunumda eriat esaslarna "bir kat daha dikkat olunmas'm bildirmitir. Yeni kabine, vilayetlere gnderdii bir telgrafta Vak'ay yumuak bir grle tahlil etmi ve isyanclarn topyekn padiahn affna mazhar olduklann resmen bildimitir(2). 31 Mart Vakas on bir gn srmtr. Bu sre iinde Osmanl bakentine neferler ve alayllar hkimdir. Silah depolan emirleri altndadr(3). lmiye snfna mensup bir(l)Babanzade smail Hakk: Cehennemi bir gn (Yeni Gazete, 17,18Nisan 1325-1909) (2) Vakadan nce ve sonraki resmi tebli, tamim ve dier vesikalar iin bk. Ali Cevat Bey'in Fezlekesi; Zikredilmitir, s. 88-100. (3) Cemiyete yazlan askerler vard, cemiyet ile askerlerin ballna bir misal olmak zere u havadis ve yazlar zikredilebilir:' 'Yaasn ittihad Muhammedi. (Alay (5) Tabur (4) namna Tabur kalem odasnda mstahdem M e h m e d Hulusi, Nuri, M e h m e d Nuri, Mustafa bin mer Remzi, Ali Rza, Hasan bin Ali, brahim bin Mehmed, Hafz Yakup, M e h m e d Cemal" (Volkan, 18 Mart 1325)-Dier bir ilan da udur: "Asker arkadalarmdan rica. Muazzez kardeler. eriati Garrai Ahmediyenin kabul iin etmi olduumuz nmayite perakende hizmetlerde bulunan rfekann noksan eslihalar Tophane fabrikasnca yerilmi idi. Eslihann bir ksm hl fabrikaya teslim edilmedii cihetle herkes bulunduu mevkide usul vehile teslim edilmesi ve bir de vatandalarmzn yedlerinde miri esliha grld takdirde alnp gnderilmesini eriat M u h a m mediye n a m m a rica eylerim, zira millet maldr, ziyanna alan indelnas menfur olaca gibi indullahta mesuldr. Tophane Sanayi Alay'nda Erzurumlu Halis Abdullah" (Volkan, 4 nisan 1325)-' U ' m u m Asker kanndalanmza birnasihat'' balkl yazda yle denilmektedir:" 1 nisan sene 1325 tarihli Meclisi Mebusan dairesinin nnde itima eden asakir-i ahanenin efkr herkese malum olmutur. Cenab Allah'n yardmyla arzumuza nail olduk ve bu harektmz Dveli ecnebiyeye vanncaya kadar takdir ettirdik. krler olsun askerlik namna u kazanm olduumuz nam celil ile iftihar etmeliyiz... Nizamiye Alay 1 T. 3 K. 2 avu erke Ahmed, Birinci Nianc T. 2 Emini Blk erke Sait Bey" (Volkan, 5 Nisan 1325). 56

ok hoca da manevi destek olmulardr(l). "Mektepliler", bilhassa Harbiye talebesi bu harekete hibir suretle itirak etmemilerdir. ktidar partisi olan ttihat ve Terakki'nin idarecileri bilhassa Selanik'e snmlardr. stanbul'da frka kulpleri baslm, Tanin ve uray mmet matbaalar yama ve tahrip edilmitir. Hareket ttihatlar aleyhinde bir seyir takip etmitir. Bununla beraber yeni olan her ey eriata aykrdr diye tahrip edilme yoluna gidilmitir. Rivayetlere gre kravatlar koparlm, kahvelerdeki resimler indirilmitir. Hrriyet sarklan yasak edilmi, plaklar krlm. Ak saklk iddiasyla kadnlar tehdit edilmitir. Kadn dernekleri baslmtr. Bu hareketin ad da "ok kr eriat kurtardk" olmutur. Mektepli insanlar birer dman grlmtr. Birou yaralanm, bir ksm ldrlmtr. stanbul hrriyetle eriatn arptrlmak istendii kanl bir meydan haline getirilmitir. Bozuk dzen fikirlere slamc bir ekil giydirerek, ahsi menfaatler tatmin edilmek istenmitir. (1) Askerlerle Volkanl Ulemann birliini gsteren u yaz ve ilanlar ilgi ekicidir: Vahdeti: Asker kardalarmzdan selameti vatan namna rica "... Mesela drdnc Avc Taburu Altnc Alay namna kadnlarmzn Beyolu'nda vs. mnasebetsiz mahallerde, yle ak sak gitmemelerini talep ediyor. Evet: biz de sizinle beraberiz. Lakin, bize matbuata biraz msaade ediniz ki, imdiki halde pek byk ilerle megulz, onlar yoluna koymak iin alalm, badehu, o sizin dediklerinizin kaffesi olmazsa o vakit snglerle en evvel beni ldrnz." (Volkan 1325, No. 108) - Ayn say, s. 4'te u ilan okunmaktadr: "slam kadnlarmz Bedestan aruyu Kebirinde ve Beyolu cihetlerinde ve baz bed mahallerde dolamalar ve dkknlar iinde ahz ita eylemekte olduklar er' i erif hilafnda olduundan hamiyetmendan slam kadnlar bu halden feragat eylemeleri umum asker kardelerimiz tarafndan ihtar olunur. Umum askerler" -Osmanl (6 nisan 1325), s.3: "... Dn ulemay kiramdan mntahap bir heyet taraf taraf kla ve taburlar dolaarak efrad asakiri Osmaniyeye vaiz ve nasihatta bulunduktan soma devam ve bekay merutiyet hakknda gayet messir dualar okumulardr." 57

Nihayet Rumeli'nin eitli merkezlerinde reaksiyonlar balam, Selanik'te bir miting tertip edilmitir. ttihat ve Terakki Tekilat Saray' bir telgraf ve tehdit yamuruna tutmulardr. Alelacele kurulan "Hareket Ordusu" stanbul zerine yrm, 24 Nisan 1909 tarihinde ehre girmitir. Trk Devriminin mstakbel liderleri bu hareketin bastrlmas olaynda birbirlerini tanmlardr. Peyki evket gemisi kumandan Hseyin Rauf Bey (Orbay) Ayastafanos (Yeilky) telgrafhanesinde Mahmud evket Paa'nn yanma girdii vakit, Paa istanbul'a yryen kta kumandanlarndan Ali Fethi Beyin (Okyar) telgrafn okuyor ve karsnda duran Hareket Ordusu Erknharbiye Reisi Mustafa Kemal Bey'e (Atatrk) bu telgrafn karln yazdryordu. Ayn gn smet Bey'in (nn) birlii de Yldz Saray'n kuatm bulunuyordu (1). Vak'anm sonu da sarsntl olmutur. Divan Harpler geni lde idam karan vermiler, stanbul'un belli bal meydanlarnda kurulan sehpalar, bata Vahdeti olmak zere Vak'a faillerinden birounun cesetlerini tehir etmilerdir. Vak'ann serpintileri: 31 Mart'n ncs olaylan hatrlatan ekillerle, Osmanl lkesinde yer yer bagsteren gerici hareketlere de rastlanmtr. Bunlar 31 Mart' devam ettirmilerdir. Fakat yanmalaryla snmeleri arasnda uzun bir sre yoktur. Zamann salnameleri ve basn baz serpinti hareketlerden bahsetmilerdir. Tanin'e gre Bergama, Karahisar, Adana, Erzurum, Diyarbekir, Van, Medine ve am'da cereyan eden olaylara askerler de katlmlardr (1) Haluk Y. ehsuvarolu: Zikredilen Makale. 58

(1). Salmamei Servetifnn, 1909 (1325) ylnn olaylarn tahlil ederken zellikle Adana Vak'as zerinde durmutur. Adana'da yama ve yangnlar arasnda silahl arpmalar olmutur. Mersin bu olayn tesiri altnda kalmtr. Erzurum Vak'as da, sarsntl gemitir. Her iki harekette, ksa zamanda bastrlmtr (2). 31 M a r t Vak' asnn Yorumlar Volkanc Yorumlar: En geni yorumlara, ttihad Muhammedi tarafndan tamamyla benimsenmi fikirler halinde, Volkan stunlarnda rastlanaca tabiidir. eriat kaidelerinin gnlk hayata uygulanmas rneklerini de ayn gazetede bulmak kabildir (3). Volkanclar, vak'ay, ttihad Muhammedi Frkas'nm gayesini gerekletirici bir olay olarak karlam ve selamlamlardr. Volkan'n 31 Mart' ven satrlar arasnda, hareketin sevk- idaresiyle, byk ilerle megul olunduu okunmaktadr. ttihad Muhammedi bu zaferi kendine maletmi ve dier siyasi partilere nazaran bir stnlk kazandn aklamtr. 31 Mart Vak'as, frkann Gebze ubesine gre, Merutiyet nklbn tamamlayan, sosyal ve dini bir harekettir. Zira Merutiyetin bandan beri slam milleti zerine km olan zulm ve istibdat bu dini inklp ve Tanr kudretiyle kahredilmitir (4).

(1) Tanin (10,11,15 Mays ve 4,11 Haziran 1325 tarihli saylar). (2) Salnamei Servetifnn 1326 (1910), s. 114-15. (3) Bk. s. 138, not. 2. (4) Gebze ubesi'nin bir mektubundan (Volkan 1325-1909, No. 108,, s. 4) Mehmet Emin Hayreti: Beyan Hakikat (Volkan, 1325, No. 109, s.1-2.) 59

Basndaki dier y o r u m l a r : Volkanc grleri devam ettiren dier gazeteler de ayn tezleri savunmulardr. Merutiyet tehlikede deildir. Bilakis tehlikede olan Merutiyeti "anl askerler" kurtarmtr. ttihat zulm son bulmutur. Serbesti'de vanzade M. Sleyman "hakikat gizlenemez" demekte ve yeni hareketi selamlamaktadr. Yaasn Merutiyetin tek koruyucusu olan eriatmz (1). Zaten btn gazeteler, halk nazarnda ne oduu belli olmayan eriat "yaasn" nidalaryla selamlamlardr. Mizan'da M u r a t Bey Osmanl askerlerinin dnya tarihinde grlmemi bir kahramanlk gsterdiini belirtmitir (2). Prens Sabahattin'in Yorumlar: 31 Mart 1325 hadisesi, Osmanl mparatorluu'nun tarihinde kara bir leke addedilmeden evvel, Hareket Ordusu'nun 11 Nisanda stanbul'a girmesinden ve hadiseyi irtica olarak tavsif etmesiyle patlak verdii tarih arasndaki ksa mddet zarfnda, ortalama yoruma tabi tutulmutur. Bu ortalama yorum, Ahrar frkasnn neir organ olan "Osmanl" gazetesi ve "Sultan zade Sabahaddin Beyin beyannamelerinde" grlmtr. "Sultan zade Sabahaddin Bey" hareketi takbih etmemektedir. tihad Muhammedi'nin bilhassa istinad ettii, hadise kahraman iki unsura hitaben nerettii ak mektuplarda, ulema ve askere muvaffakiyet temennisinde bulunmaktadr. Ulemann "bugn her zamandan ziyade" almas gerektiini iaret eden Prens, merutiyeti yad illerde uzun

(1) Hakikat Gizlenemez (Serbesti, 2 Nisan 1325); eriat Esas Merutiyet (Serbesti), 4 Nisan 1325). (2) nklb Sahih ve Teekkrat (Mizan 1 Nisan 1325). 60

seneler mdafaa edenler adna kendilerine kranlarn sunmakta ve tebbs ahsinin (ademi merkeziyet ibaresi ile birlikte deildir) bir ayetle temhirini hatrlatarak vatandalar arasnda uzayp giden garazlara derhal ve kati bir son vermee almalarn Osmanl menfaatleri namna rica ve kendilerine muvaffakiyet temenni etmektedir. "Asker kardelere" hitaben kaleme ald mektubunuda ise, Prens Sabahaddin askerlere eriat istemelerine mukabil eriat emrine muti, bulunmalar icap ettiini hatrlatmaktadr. Prensin endieleri bilhassa askerlerin eriat tatbiki maksadyla tevessl ettikleri kati ve sarkntlklar zerinde toplanmaktadr. Prens Sabahaddin'in bu tavsiyelerinden u neticeye varmak mmkn olabilir: Gerek ulema, gerek asker vazifelerini yaptklar takdirde bu hareketle vuku bulan tahavvlerin yani Ittihad ve Terakki hkimiyetinden kurtulan merutiyetin muvaffakiyeti muhakkaktr. Prensin ve Osmanl gazetesinin varmak istedikleri netice budur (1). lmiye'nin Yorum: Ortalama yorum bahsinde "Cemiyeti lmiyei slamiyenin" 3 Nisan tarihli beyannamesini de hatrlamak icap eder. Bu beyannamede, "Meb'usan kiramn" hayatlarndan endie ile istifa etmek arzular reddedilmekte, istifa edeceklerin hain-i vatan addedilecekleri bildirilmektedir. Ortalama yorumdan kasdmz, 31 Mart Vak'asnn irticaine deil, hkmet ve tihad ve Terakki hkimiyetinin deimesine istikbal iin mid balanmasdr. (1) Prensin Osmanl gazetesinde kan, ak mektuplar: Sultanzade Sabahattin Beyfendinin Ulemai Kirama Hitaben Ak Mektuplar (5 Nisan 1325)Asker Kardalanmza (1 Nisan 1325). 61

Ayrca baz gazeteler de mide balanmlar. 31 Mart-11 Nisan sresince mevcut anari havasn toz pembe gstermek yoluna gitmilerdir. Ittihad ve Terakki'nin sapt dikta sisteminin btn muhalifleri 31 Mart hareketinde, ttihadlann iktidardan uzaklatrlmas midini ve bir kurtulu n grmlerdir. Siyasi partilerin "Heyeti Mttefikai O s m a n i y e " halinde birletirilmesi teebbs bu midin bilhassa Osmanl gazetesi tarafndan aklanan bir sonucudur (1). 31 M a r t Vak'asmn Sonular: Abdlhamid'in hali: slamc grlerin soysuzlatrlarak bir irticai harekete balanmas zerine, Osmanl tarihinin byk olaylarndan birisi ortaya kmtr. kinci Abdlhamit, eriat ilkelerine dayanlarak, ttihad ve Terakki Kabinesi'nin eyhlislam Mehmet Ziyaeddin Efendi'nin Fetvas, "Ehli hal vel akd" olan Meclisi Umumii Milli'nin (Ayan ve Mebusan Meclisleri) tasdiki ile hal edilmitir. Osmanl tahtn "Millet padiah bulur, padiah millet bulamaz" slogannn sahibi Beinci Mehmed Reat igal etmitir. Hal' fetvas ve Meclisi Mebusan karar klasik sluplar iinde ilgi ekici noktalar kapsamlardr.

(1) Heyeti Mttefikai Osmaniye'ye katlan siyasi demekler ve partiler unlardr: "Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti. 62

Fetva u anahatta dayanyordu: Zulm itiyad edinmi . olan, mslmanlarm mam Abdlhamit iyilie dnmeye yemin etmiken, sznde durmam, byk fitne karmakta ve mukatelede srar etmitir. lkenin her tarafndan " m a h l u " tanndna dair haberler gelmektedir. Kendisinin yerinde braklmas tehlikeli, uzaklatrlmas faydaldr. Bu bakmdan iki yol vardr: Kendisine tahtndan feragat teklif edilebilecei gibi hal'i de mmkndr. Karar meclise aittir (1).

- Osmanl Ahrar Frkas- Ermeni Danakstyun ve Rum Cemiyeti Siyasiyesi- Frkai bad (Demokrat)- Arnavut Bakim Merkez Kulb- Krt Teavn Kulb- erkes Teavn Kulb- Bulgar Kulb- Mlkiye Mezunin Kulb- Cemiyeti Tbbiyei Osmaniye ve sair kulp ve heyetler ile, bilumum ceraidi Osmaniye" bk. Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 275-276. (1) Abdlhamid H'nin, eyhlislam Mehmed Ziyaeddin imzal hal fetvas, Osmanl teokrasisine ait bir vesika olmak bakmndan nemlidir. Fetvann tam metni udur: "mam-l Mslimin olan zeyd baz mesail-i mhimme-i er'iyeyi ktb-i er'iyeden tay ve ihra ve ktb-i mez kreyi men ve hark ve ihrak ve beytlmalde tebzir ve israfla masu- eri hilafnda tasarruf ve bil sebeb-i er'i kati habs ve tagrib-i raiyye ve sair gne mezalimi itiyad eyledikten sonra salha rcu etmek zere ahd u kasem etmiken yemininde hanis olarak emval ve umur- mslimini bilklliye muhtel klacak ftne-i azime ihdasnda srar ve mukatele ika etmekle menea-i mslimin zeyd-i mezburun tegallbn izale ettiklerinde bilad- lslamiyenin cevanib-i kesiresinden mezburu mahl tandklarna dair ahbar- mtevaliye vrud edip mezburun bekasnda zarar muhakkak ve zevalinde salh melhuz almain zeyd-i mezbura imamet ve saltanattan feragat teklif etmek veya hal eylemek suretlerinden hangisi erbeb-i hail akd ve evliyay- umur tarafndan ercah grlrse icras vacip olur mu?" El-cavab: Olur Ketebehu el-fakir Es-Seyid Mehmed Ziyaettin ufye anhu" (Ali Cevat Bey'in Fezlekesi, zikredilmitir s. 148).

63

Halifelik akdini zen ve balayan unsur (Ehli hal vel akd) olarak toplanan Osmanl Parlamentosu da, Fetvada gsterilmi olan yollardan ikincisini semi ve kinci Abdlhamit slam halifeliinden ve Osmanl Sultanlndan skat edilerek meru Veliahd Mehmed Reat' "isls etmitir." (1) ok partili rejime indirilen d a r b e : 31 Mart Hareketi'nin dier sonulan bilhassa zerinde durulmaya deer, tttihad ve Terakki iktidarda kalm, memleketi byk bir terr havas sarmtr. rfi idare ilan edilmi. Divan Harpler kurulmutur. Muhalefet susturulmu, umumi efkr rejimi byk bir darbe yemitir. Zaten elimsiz olan siyasi partilerin byk bir ksm ortadan kaybolmu, bir ksm -bu arada tihad Muhammedi ve Ahrar Frkalan- kapatlmtr. Muhalefetin birleik kitle haline gelmesi iin 1911 yln beklemek gerekir (2). 31 M a r t Vak'asnn slamc cephe tarafndan m a h k m edilii: 31 Mart hadisesi, Osmanl tarihinde, umumi olarak, bir irtica felaketi halinde tavsif edilmitir. (1) Abdlhamil H'in Osmanl Parlamentosu (Meclisi Umumi-i Milli) tarafndan kabul edilmi olan hal kararnn metni udur: "Bin yz yedi senesi Rebilahirinin yedinci ve bin yz yirmi be senesi Nisannn ondrdnc Sal gn saat alt buukta Ayan ve Mebusandan mrekkeden Meclis-i Umumi-i Milli halinde itima eden heyette okunan ve ziri eyhlislam Mehmet Ziyaettin Efendi imzasyla mmzi bulunan fetvay- er'ide mnderic kkaynden hal'ciheti rchan- mdellel ile bil-ittifak tercih ve kabul olunarak Sultan Abdlhamid-i Sani Hilafet-i Islamiye ve Saltanat- Osmaniye'den iskat ve Veliahd- meru Mehmed Read Efendi Hazretleri Sultan Mehmed Han- Hami unvanyla makam- hilafet ve saltanata is'ad ve iclas edilmitir. (Takvimi Vekayi, No. 194, 15 Nisan 1325 (Ali Cevat Beyin Fezlekesi, zikredilmitir, s. 153-154. (2) Bu hususta daha fazla bilgi iin u kitabmza baklabilir: Hrriyetin ilan, s. 17. 64

"Cemiyeti lmiyei slamiye Merkezi Umumisi" 8 Nisan Beyannamesiyle, mukaddes slam namn siper ederek teekkl eden ttihad Muhammedi Partisi'ni tel'in etmekte ve halk ile ulema arasndaki iyi mnasebetleri yaraladn bildirmektedir. "Volkan" ceridesine gelince, byle bir "varakparenin" okunmas dahi insanda tereddt ve phe uyandrr mahiyettedir. Manastrl smail Hakk Efendi ise, vaazlarnda tehlikeyi evvelce kef ve iaret etmi bulunmaktayd. Srat- Mstakim, Ha'l Fetvas ve Meclisi Umumu Milli Kararnamesine ekledii yazsnda, "Cemiyeti lmiyei slamiye"nin fikrine tamamyla itirak etmitir. Adana vakas hakknda Camilezher eyhlmeayihi (rektr) eyh Selimlbeeri ilmi tte bulunmutur. Hindistan mslmanlan Abdlhamid'in meru hal'ini, ve mes'ud Osmanl devrimini alklamlardr (1). 31 Mart hadisesi bu suretle slamc cephede byk bir ifrat ve irticai bir ayaklanma olarak kaydedilmitir. Bununla beraber, 31 Mart-11 Nisan sresi iinde, lmiye evresinin topyekn ayn kanaatte olduunu sylemek gtr. 31 M a r t Vak'asn irtica olay olarak kabul etmeyen y o r u m l a r : Bu yorum bilhassa ttihatlar iktidardan dtkten sonra ileri srlmtr. Yahutta memleket dnda ttihatlara kar bir muhalefetin gr olarak belirmitir. Bir bakma, Ayasofya Meydan'ndaki toplant Firzovik Besasn andrr. eriat istemek zulm istemek deil(1) Beyannamenin tam metni iin bk. Ali Cevat Bey'in Fezlekesi, zikredilmitir, s. 134. 65

dir. Ve nihayet 31 Mart bir irtica hadisesi deildir (1). erif Paamn bu fikrini Mizanc M u r a t Bey dzeltecektir. Bu yanm kalm bir harekettir. Makyavelci bir takm kimseler ve basz kalm Avc taburlarnn yersiz hareketleri sonunda "matlp hasl olamamtr" (2). Asl hkm, isyanclarn meydan isteklerini Meclis krssnde dile getiren Ahmet Rasim Avni Hoca mtarekenin bulank iklimi iinde vermitir. "31 Mart hadisesi bir hareketi irticaiye deildi" (3). Bu tezlere gre bir tahrik eseriydi. Tahriki ise ttihat ve Terakki idi. Bugn de 31 Mart Vak'asnn gerek sebeplerini bilmiyoruz. Hareketle ilgili yapmlar serbeste setikleri vesikalar konuturmaktadrlar (4). Bir ksm da bu "facia'mm tahrikilerini baka alanlarda aramaktadrlar. (5) Gerek odur ki, 31 Mart Vak'as, nereden ve kimden tahrik grm olursa olsun, geriliin tesiri altnda kalabilen bir toplumun tabii mahsuldr, bir din istismarcl rneidir, z bakmndan da koyu bir irtica olaydr. * Grld gibi, slamclk cereyan srf teorik bir hareket halinde kalmamtr. deolojik bir role sahip olarak, (1) erif Paa: Mcahedcl Vataniye (1330), s. 22-28. (2) Mehmcd Murad: Tatl Emeller Ac Hakikatlar (1336), s. 79. (3) Ahmet Rasim (Avni, hoca): 31 Mart Hadisesi Bir Hareketi rticaiye Deildi (Aemdar, 1335, No. 167/1477) - A.R.: Akamn tirazna Cevap Alemdar 1325-1919, No. 169/1479). (1,2) smail Hami Danimend ve Cevat R. Atlhan'n zikredilen eserleri bu durumun rnekleridir. 66

siyasi hayata kanm, olaylar yaratm, yorumlamtr. Bir umumi efkr yapcs olmutur. Siyasi partiler islamc grlere eitli alardan bakmlardr. Hristiyan unsurlarn da yer ald geni bir lke iinde, baz partiler slamcl bir eitim meselesi, medrese slahat olarak kabul etmilerdir. Baz partiler ise, din devlet ayrlmazln, merutiyet messeselerinin kayna saymlardr. Bir ksm partiler bu alanda sessiz kalmlardr. slamc fikir ve davranlarn siyasi partiler tarafndan benimsenmesi hereyden nce bir taktik meselesi saylmaldr. Osmanl mparatorluu demokratik anlamda bir siyasi hayata ve ok partili rejime ilk olarak 1908'de kavumutu. Geleneklere ve "Asiyai itikatlara" bal bir toplum iinde partiler kitlenin, semenlerin isteklerine uygun hareket tarzlar bulmakla devliydiler. slami teokratik bir saltanat kadrosu iinde, slamc cephe mensuplarnn ileri srdkleri fikir ve teklifleri karlamakla zorunlu idiler. Bu ok zor olmutur. Bununla beraber, asl mesele, dini inan ve davranlar, ahsi ve siyasi karlar perdelemek, dini siyasete alet etmek amac ile yaplm hareketlerdir. Bunlar koca bir imparatorluu kklerinden sarsm kanl olaylardr. 31 Mart Vak'as bu olaylar btn iinde gerek yerini bulmutur.

67

KNC BLM SLAMCILIK CEREYANININ BUGNE BIRAKTII MESELELER I Milli Hkimiyet Yolu ile Laik Devlete Gei Hareketinin Uyandrd Tepkiler Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti (TBMMH) her eidi ile saltanat ve teokrasiyi reddeden bir devlet ve hkmet sistemi olarak vcut bulmutur. mparatorluun yerine geen bu yeni siyasi kadro iinde de,teokratik bir yapnn doktrincisi ve en kuvvetli fikir akm olan slamclk cerayan, bilhassa merutiyet yllan boyunca elde ettii hkim mevkii ve kazanlan devam ettirmek iddiasndan vazgememitir. Trk Devrimi, bilhassa merutiyet devresi iinde gelien Trk (milliyeti) ideallerin izlenimini ektikleri milli devlet formlnn gerekletiricisi olmu aksiyon ynn tekil etmitir. 1920'de hazrlanan bu hareket gerekleme safhalannda muhafazakrlarn ve bilhassa ilmiye snfna mensup bir evrenin reaksiyonlar ile karlamtr. Bu reaksiyonlar teokratik saltanattan, laik ve demokratik Cumhuriyet'e geilirken derece derece, ak veya gizli, zayf veya kuvvetli bir ekilde devrim hamlelerini slamc adan yorumlamaya, deerlendirmeye, ou zaman da durdurmaya, halk hareketleri uyandrmaya tefi) nklabn Mbrem Mant (Hakimiyeti Milliye, 27 ubat 1924). 69

ebbs etmilerdir. nklaplar bu reaksiyonlar karsnda "devrim mant"ndan hareket etmiler, fakat slamc tezlerden faydalanmay, balangta, ihmal etmemilerdir. 1 - Devrimci hareketlerin emas Devrimi gerekletirme hareketleri u safhalardan geerek uygulanmtr: 1 - Milli hkimiyet prensibine dayanan 1921 Tekilat Esasiye Kanunu'nun kabul, 2 - Saltanatn lgas (1-2 Kasm 1922); 3 - Cumhuriyetin lan (29 Ekim 1923); 4 - Hilafetin ilgas ve maarif sisteminde yeniliklerin kabul (3 Mart 1924); 5 - Devrimci hareketlerin yapl (Tekke ve zaviyelerin kapatlmas, apka ve kyafet yenilii gibi hareketler); 6 - Laikliin Trk hukuk dzenine ve Anayasa sistemine ithali (1928, 1937). Ksa bir deyimle, teokratik (slami) bir monariden, laik - demokratik sisteme, milli hkimiyet kanalndan ulalmtr. emas izilen hareketlere evvela terkibi bakmndan lmiye'ci yeleri bol, muhafazakr temayl de barndran bir organ (TBMM) tarafndan balanmtr (1920-1923). Meclisin sonraki dnemine devrimci yeler hkim olduklar iin, balangta kendisini muhafazakr sayan bir muhalefete ramen, bu gibi hareketleri daha sratle kararlatrmlardr (1927 ve tesi). Tek parti rejiminden ok parti rejimine geildii tarihten itibaren de, muhafazakr fikirler serbest aklanma imknn bulmular, Trk Devriminin dayand prensipler ve gerekletirmeler, iddetli tenkitlere tbi tutulmular ve oy istismarclnn konusu olmulardr. Pek tabii olarak, umumi efkra 70

mal edilmi olan bu meseleler, TBMM'ni tesirleri altnda bulundurmu, mebuslar ve hkmetler bu ini klara tabi olmulardr. Devrim olaylar ve karlatklar tepkiler bu anahat boyunca incelenmelidir. 2 - Gayede ikilik Her devrim organ gibi, TBMM de, ilk dneminde, aralarndaki doktrin farklar ne olursa olsun yalnz ve yalnz, "memleketin kurtuluu" fikri gibi genel, zel fikirleri unutturucu bir ideal etrafnda birlemi kimselerden mrekkepti. stelik bu yeler Merutiyetin ac tecrbelerine sahiptiler. eitli vesikalara dayanlarak TBMMH'nin gayesi yle aklanabilir: Hilfet ve Saltanat, vatan ve milleti, milli hkimiyet prensibinin gerektirdii esaslar dahilinde kurtarm a ^ 1). Bu gaye bir tezad barndryordu. Milli hkimiyet, saltanatn reddi demekti. Reddedilen bir eyin kurtarlmas ise tezadn ta kendisiydi. Fakat ihtilal geici bir sre iin eitli fikir ayrlklarn ayn potada eritmeye almt. Gerekten, Meclis'te hem devrimcileri hem de muhafazakrlar yanyana, ayn aksiyonda birletirmek gerekmiti. 3 - tik Devrimci Kprba: Milli Hkimiyet Prensibi nklaplar, TBMM'nin, Osmanl mparatorluu'na ait bir organ olmadna inanmlardr. Asl gaye milli ve

(1) Tank Zafer Tunaya: Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti'nin Kuruluu ve Siyasi Karakterleri. 71

demokratik yeni bir devlet kurmakt. nklaplar, TBMM'ni bir "Messisan Meclisi" (Kurucu Meclis) olarak kabul etmilerdir. nklap gr ilk olarak kuvvetini yeni bir Anayasa'nn, 1921 Tekilat Esasiye Kanunu'nun mzakeresi srasnda gstermitir. Encmen szcs TBMM'ni yle tarif etmitir: Meclis, belki bir devrim mahsul deildir, fakat bir devrim "milidir" (yapcsdr)(l). Bu kanunun 1. maddesi, Trk Devrimi iin fevkalade nemli olan milli hkimiyet prensibini kabul etmitir: "Hkimiyet bilkaydart milletindir. dare usul halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etmesi esasna mstenittir." Muhafazakr mebuslar, bu yeni esas er'an aklam, eriata uygunluunu belirtmilerdir (2) Oysa ki, bu madde btn bir devrim mantnn hareket noktas olmu ve devrimle badamayan messeseler bu prensipten karlan sonulara dayanlarak yklmtr. Milli hkimiyete uygunluk, eski devrin eriata uygunluk tezi yerine gemitir^). Bylelikle, milli hkimiyet yapc bakmdan demokratik bir sistemin temeli, ykc bakmdan da teokratik bir saltanatn tasfiye prensibi olmutur. 1924 Tekilat Esasiye Kanunu Trk siyasi tarihi ve hayat iindeki nemli yerini bu suretle almtr. (1) Sz, Yunus Nadi Bey'e aittir. (TBMM Zabt Ceridesi, c. 6, s. 129, yeni bask). (2) Mesela Siirt Mebusu Mustafa Sabri Efendi, Erzincan Mebusu Osman Fevzi Bey bu fikirdedirler (ayn eser, s. 330). (3) Mesela, 1923 genel seimine Dokuz Umde'lik Beyannamesiyle giren Halk Frkas (CHP), u esas ilan ediyordu: (... bilcmle havann tanziminde, her nevi tekilatta, idarenin alelumum tasarrufatnda, terbiyei umumiye ve iktisat hususunda hkimiyeti milliye esasat dahilinde hareket olunacaktr.'' (Tark Z. Tunaya: Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 580). 72

4 - " T a giyen millet": Saltanatn Kaldrlmas Milli hkimiyet prensibinden karlan ilk sonu, dorudan doruya altyz yllk Osmanl saltanatnn ilgas olmutur (1 Kasm 1922). stiklal Sava'nm zaferle bitmesi, Batl devletleri mzakereye girimek zorunda brakmtr. Bu istek Bab li'ye bildirilmitir. mparatorluun son Sadrazam Tevfik Paa durumu bir telgrafla Ankara'ya bildirmitir. Telgraf Meclis 'te beklenen frtnal havay yaratmtr. Meclis'te beliren fikirler heyecanl mahfazalar iinde, Trk devrimcilerinin ilerini dkmelerine en byk imkn vermitir. Bu safhada, Meclis'te hl slamc adan olaylar aklayanlar vardr ve bunlar saltanatn ilgasn er'an ispat yoluna gitmilerdir. Genel olarak, olaylar laik adan yorumlayanlar, saltanatn reddiyesini demokrasiye dayamlardr. Onlara gre, "Saltanata alm imparatorlar, milli hkimiyetten canavar gibi korkarlar." Var olan Osmanl saltanat deil, milletin saltanat "dr. stanbul'da bulunan padiah bir haindir, o ve adamlar "Lloyd George'un polisleridir." Nihayet stanbul'da meru bir hkmet yoktur. 23 Nisan'da TBMMH'nin kuruluu basit "bir isyan deildi. Milli hkimiyet ve istiklalin, Sevres muahedesine ramen btn dnyaya ispat" olmutur. islamc grlere sahip olan mebuslar da bizzat Kanunu Esasi'nin er'i erife aykr olduunu, slam dnyas73

n bamsz ve koruyucu devletinin Trkiye olduunu ileri srmlerdir(l). Fakat asl mesele uydu: slamiyet hkmeti emrettiine, Padiah ayn zamanda Halife olduuna gre, saltanat kaldrlnca, Halife maddi iktidardan yoksun kalmayacak mdr? Meclis bu soruya kesin olarak "hayr" demitir ve meseleyi yle zmtr. 1 - Bir kararla Osmanl Imparatorluu'nun ykldn, Trkiye Hkmetinin mparatorluk yerine getiini, milli snrlar iinde imparatorluun varisi olduu ilan edilmitir(2). 2 - ikinci bir kararla Osmanl Saltanat kaldrlmtr. Niin bir Umumi Heyet karar ile de, zel bir kanunla deil? Cevab tarihi metinde aka yazldr: nki, 1921 Anayasasnn 1. maddesiyle ilan edilmi olan milli hkimiyet esas zaten her trl ahsi hkmet ve saltanat ekillerini kaldrmtr(3). 3 - Hilaf) TBMM Zabt Ceridesi, cilt 24 (1960), s. 173,276,190,294, 306,311, 312. Bu konumalar ayn bir kitap halinde toplanmtr, bk. Byk nkilabmz (Ankara 1338). (2) Kararn metni: "Osmanl mparatorluunun inkiraz bulup, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti teekkl ettiine dair heyeti umumiye karan. Karar no. 307 30/10/1338 (1922) Osmanl mparatorluu'nun mnkariz olduuna ve Byk Millet Meclisi Hkmeti teekkl ettiine ve yeni Trkiye Hkmetinin Osmanl mparatorluu yerine kaim olup onun hududu milli dahilinde y eni varisi olduuna ve Tekilat Esasiye Kanunu ile hukuku hkmrani milletin nefsine verildiinden istanbul'daki padiahln madum ve tarihe mntakil bulunduuna ve stanbul'da meru bir hkmet mevcut olmayp istanbul ve civarna Byk Millet Meclisi'ne ait ve binaenaleyh oralarn umuru idaresinin de Byk Millet Meclisi memurlarna tevdi edilmesine ve Trk hkmetinin hakk meruu olan makam hilafeti esir bulunduu ecnebilerin elinden kurtaracana karar verildi." (TBMM Zabt Ceridesi, cilt 24, s. 311) (3) Kararn metni yledir: "Trkiye Byk Millet meclisinin Hukuku Hkimiyet ve Hkmraninin Mmessili Hakikisi Olduuna Dair Heyeti Umumiye Karan: Karar no. 308 1-2/11/1338 (1922) Bir ka asrdr saray ve Babli'nin cehalet ve sefahati yznden devlet azim felaketler iinde mthi bir surette alkalandktan sonra nihayet tarihe 74

fete gelince yerinde braklmtr, monarinin teokratik vasfna dokunulmamtr. Halifeliin dayand Trkiye Devleti'dir. Halifelik Osmanl hanedanna aittir ve TBMM intikal etmi bulunduu bir anda Osmanl mparatorluu'nun messis ve sahibi hakikisi olan Trk Milleti Anadolu'da hem harici dmanlanna kar kyam etmi, hem de o dmanlarla birleip millet aleyhine harekete gelmi olan saray ve Babali aleyhine mcahedeye atlarak Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun hkmeti ve ordularn bitekil harici dmanlar saray ve Babli ile fiilen ve msellehan ve malum mkilat edide ve mahrumiyeti elime iinde cidale girimi, bugnk halas gnne vasl olmutur. Trk Milleti saray ve Babli'nin hyanetini grd zaman Tekilat Esasiye Kanunu'nu isdar ederek onun birinci maddesi ile hkimiyeti Padiahtan alp bizzat millete ve ikinci maddesi ile crai ve Terii kuvvetleri onun yedi kudretine vermitir. Yedinci madde ile de harp ilan, sulh akdi gibi btn hukuku hkmraniyi milletin nefsinde cem eylemitir. Binaenaleyh; o zamandan beri eski Osmanl mparatorluu tarihe intikal edip yerine yeni ve milli bir Trkiye Devleti (yine o zamandan beri padiahlk merfu olup yerine Trkiye Byk Millet Meclisi kaim olmutur. Yani bugn stanbul'da bulunan heyet mevcudiyetini usulen himaye edecek hi bir meru ve gayri ecnebi kuvvete ve muzahereti Milliyeye malik olmayp bir zilli zail halindedir. Millet ahsi hkmranlk ve saray halk ve etrafnn sefahati esas zerine messese bir saltanat yerine asl halk ktlesinin ve kylnn hukukunu himaye ve saadetini tekeffl eden bir halk hkmeti idaresi tesis ve vaz etmitir. Hal byle iken stanbul'da dmanlarla teriki mesai etmi olanlarn elan hukuku hilafet ve saltanat ve hukuku hanedandan bahscylemelerini grmekle mstarak hayret bulunuyoruz. Tevfk Paa'nn telgraf kadar garip ve acip ve hilaf mavakka bir vesika tarihte nadir grlmtr. Binaenaleyh Trkiye Byk Millet Meclisi bervehi ati mevadd ner ilana karar vermitir: 1- Tekilt esasiye kanunu ile Trkiye halk, hukuku hkimiyet ve hkmranisini mmessili hakikisi olan Trkiye Byk Millet Meclisinin ahsiyeti maneviyesinde gayri kabili terk ve tecezzi ve fera olmak zere temsile ve bilfiil istimale ve Iradei Milliyeye istinat etmeyen hibir kuvvet ve heyeti tanmamaa karar verdii cihetle misak Milli hudutlar dahilinde Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetinden baka ekli hkmeti tanmaz. Binaenaleyh Trkiye halk Hkimiyeti ahsiyeye mstenit olan Istanbuldaki ekli hkmeti 16 Mart 1336 (1920)dan itibaren ve ebediyen tarihe mntakil addeylemitir. 2- Hilafet; hanedan li Osmana ait olup Halifelie Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan bu hanedann ilmen ve ahlaken eret ve eslah olan intihap olunur. Trkiye Devleti makam hilafetin istinatgahdr." Bu karar iin bk. TBMM Zabt Ceridesi, cilt 24, s. 328. 75

ilmi ve ahlaki bakmdan en liyakatli olan bu hanedan mensuplarndan birisini Halife seer. Nitekim Vahidettin'in ka zerine, Meclis kendisini er'iye Vekilinin fetvasiyle hal' etmitir (18 Aralk 1922), ehzade Abdlmecit Efendi'yi Halife semitir(l). Ne var ki, saltanatn kaldrlmasna karlk, teokrasi, bir Meclis Hkmeti sistemiyle devam ediyordu. Demokratik bir dzenle badaamayan bu messesenin de kaldrl milli hkimiyet yolu ile laik devlete geme oluunun baka bir safhas olmutur. Fakat, devrimci bir organn giritii bu hareket baz muhafazakr evrelerin reaksiyonlar ile karlamtr. Bu reaksiyonlarn ifadesini Afyonkarahisar (O zamanki ad ile Karahisar sahip) mebusu Mehmed k r Hoca'nn brornde bulmak mmkndr. Muhafazakr I- Fetva Meclisin 18 Aralk 1922 (18.11.1338) birleiminin 5. oturumunda okunmutur. Okunan Fetva metni: Minel Tevfik lmaml mslimin olan zeyid dmann umumi mslimin aleyhinde mucibi mahvoan teklifi edidesini bilzaruretin kabul ile hukuku islmiyeyi mdafaadan aczini izhara msliminin mdafaatcn mcahedelerinde dmana muvafakatle msliminin ihtill ve istikasn mucip harekta fiilen teebbs ve harekt ihtillkraneye devam ve srar ve badehu ecnebi himayesine iltica ederek Makam Hilfeti terk ve firar ile hilfetten bilfiil feragat etmekle er'an mnhali olur mu? Elcevap - Allhu a'lem bissevp olur. Ketebehl fakir afa anhlani Mehmed Vehbi Bu suretle hukuk ve menafii slmiyeyi syaneten Makam Hilfete lyk bir zata erbab hal ve akt tarafndan biyat olunmak vacibolur mu? Elcevab - Allhu lem olur. Ketebehl fakir afa anhlani Mehmet Vehbi Ayn oturumda yeni Halife seimine geilmi ve 163 itirakin, 148 oyu ile Abdlmecit Efendi Halife seilmitir. (Selim Efendiye 3 oy, Abdlhalim Efendiye 3 oy verilmi, 9 kii ekimser kalmtr). (T.B.M.M. Zabt Ceridesi, e. 24, S. 564-565). 76

bir cereyann temsilcisi olarak umumi efkarda hayli merak uyandran bu fikirleri yle zetlemek mmkndr: slam hkmeti, saltanatn ilgasyla, kaldrlm deildir. Meclisle Halife arasnda hibir ayrlk yoktur. "Halife Meclisin, Meclis Halifenindir." Halifelik messesesinin maddi (siyasi) iktidara ihtiyac vardr. nk Halifelik hkmet demektir. Halife siyasi iktidan kaybederse, slam dnyasnda buhranlar kar. "Hkmetsiz, istiklalsiz, hrriyetsiz bir hilafet" olamaz. u halde: TBMM'nin tabii bakan halife olmaldr. Devletin kanunlan ve hkmetin kararlan halife tarafndan tasdik edilmelidir. slam milletleri zerinde halifenin yetkilerine geline, bu hkmetler mracaat ederse kendilerine birer menur verilmelidir. k r Hoca'nn fikirleri muhafazakr evrenin tezi olarak karlanmtr. Osmanl saltanatnn kesin ve enerjik bir devrim hamlesiyle tarihe intikal ettirilmesi, merutiyetin klasik parlamento adam Lutfi Fikri Bey'i de harekete geirmitir. Lutfi Fikri Bey zel slubu ve tenkitilii ile TBMM hkmetinin dayand Meclis hkmeti sistemini, "Hukuku Esasiye" (Anayasa Hukuku) bakmndan ve Refet Paa'nn stanbul'da verdii nutuklara dayanarak ele almt. Ankara'da kurulmu olan devrim hkmetinin felsefesi, Osmanl Merutiyeti geleneklerine fazlasyla bal Lutfi Fikri Bey'e gre, yanlt. Bir kere padiahlar milliyet duygularnn gelimesine engel olmazlard. Reissiz bir hkmet sistemi farz etmek ise anayasa asndan yanlt. cra organnn (ksaca hkmetin) ortadan kaldrlp, btn saltanat yetkilerinin bir mecliste toplanmas isabetli bir

77

gr olamazd. Refet Paa'nn deyimi ile "mstemirren hkmet eden ve saltanat sren" TBMM'nin "hata etmeyecei ne ile malumdur?" Bu meclisi kim kontrol edecekti? Merutiyetin felaketli olaylarnn sebebi asla hkmdarlk makam deildir, fakat ihtilal hkmetleriydi. Merutiyet Meclislerini "evet efendimci" hale getiren Talat Paa gibi komitaclarn ilerde ortaya kp da TBMM'ni ayn ekle sokmayacaklarn kim temin edebilirdi. Yaplacak tek ey yeni seime giderek semenlerden oy isterken "Padiahln ilga edilip edilmeyecei" meselesini onlarla tartmakt. Lutfi Fikri Bey'e gre, fevkalade hal iinde seilmi TBMM birinci dnemi saltanat kaldramazd. Yeni bir seim yaplmalyd. Bu seimde oylar saltanatn kaldrlp kaldnlmayaca semenlerle tartlarak alnmalyd. (1) Olaylar, eski parlamento adamnn istedii ekilde gelimemi, Meclis saltanat ilga etmitir. O zaman Lutfi Fikri Bey, hi badaamayaca kr Hoca'nm tezine katlmtr: Halifelik "hkmeti cismaniyesiz" (siyasi iktidardan yoksun) olamazd. Ve Halifeye yazd bir ak mektupta kendisine yerinden ayrlmamasn, istifa etmemesini, "lm tehlikesi bulunsa bile", tavsiye etmitir. (2). stanbul basn ile Ankara basn arasnda iddetli bir dellonun balamak zere olduu da bylece anlalmtr. (1) Lutfi Fikri: Hkmdarlk Karsnda Milliyet ve Mesuliyet ve Tefriki Kuva Mesaili (istanbul 1338) s. 9, 12, 14, 15, 19, 20, 23. (2) Tevhidi Efkr 15 ve 20 Kanunuevvel 1923 tarihli saylarnda bu konuda bilgi vermitir. Ayrca Akam (15 Terinisani 1339) ve Tanin (10 Terinisani 1339) gazetelerine de baklmaldr. 78

Saltanatn ilgasn ve kardei Halifelii yalnz brakmasn doru bulmayan grler genel olarak tenkit edilmitir. nce kr Hoca'ya bizzat Meclis iinden cevap verilmitir. Verilen cevaplarda milli hkimiyet esas savunuluyordu. (1) Ayn cevaplarda zerinde durulan bir nokta da, halifeliin saltanattan ayrlabilecei teziydi. Halifenin siyasi iktidara sahip olmasnn art olmad ilmi ve Islami bakmlardan ispata allyordu. (2) Trkiye padiaha, krala, imparatora ihtiyac olmayan bir devletti. Bu devletin bir reise ihtiyac yoktu: Siirt Mebusu Halil Hulki, Mu Mebusu Ilyas Sami ve Antalya Mebusu Rasih Hocalarn, kr Hoca'nn risalesine yazdklar bir "reddiye" de u satrlar aynen okunur: "Trk Devletinin Reisi yoktur. Binaenaleyh evleviyetle Padiah da kabul edemez. Ne kadar rpmsanz, milletimiz ne bir Reisicumhur, ne de bir kral nasbma tevesss etmez." (3) Bu fikir ilk safhann fikriydi ve stanbul'da Ankara'nn temsilcisi Refet Paa tarafndan daha da kuvvetli ifade edilmiti: "...Burada sylediim gibi meruti bir hkmdarlk ile Cumhuriyet riyaseti arasndaki fark filann

(1) Hakmiyeti Milliye'nin (1922) u bayazlarna bk. Hl da Usanmadlar m? (31 Terinievvel), Tarihi Bir Celse (1- 3 Terinisani). (2) Sleyman Nazif in fikri: "slamn dmanlar ile ittifak ederek, onlarn harimi Islam tututuran alaylarna Hilafet Ordusu nam ile gnll askerler terfik eden bir halifeyi, slamn en necip kavmi olan Trk, hilafeti Islamiyedcn skat ederken, Hilafeti de hlefaya aleti istibdat olan saltanattan tecrit etmek istedi. Buna kimsenin bir ey demeye ne hakk var, ne haddi (Tarihin Ylan Hikyesi, stanbul 1922), s. 70. (3) Hoca Halil Hulki, Hoca llyas Sami, Hoca Rasih: Hkimiyeti Milliye ve Hilafeti slamiye (Ankara 1341), s. 34. (4) Tank Z. Tunaya: Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 541, not 5. 79

sulbnden gelip gelmemekten ibarettir... Bu milletin bana bu kadar beladan sonra bir de Cumhur Reisi intihab beliyesini sarmaya ne lzum var." (4) Lutfi Fikri Bey bu fikirleri tenkit etmi, fakat kendisi de ar tenkitlere maruz kalmtr. (1) Saltanatn ilgas genel olarak i ve d basnda, ihtiyatl bir slubun snrlar iinde, mspet karlanmtr. (2) Fakat, meseleler ve olaylar hzla gelimekteydi. Devlet Bakanl tesis edilecek, Halifelik de kaldrlacakt. Saltanatn ilgas, grld gibi bilhassa muhafazakr evreleri sinirlendirmitir. Kaldrlmas lehinde ve aleyhinde slamc deliller ve aklamalar bulmak zor olmamtr. u kadar ki, saltanatn ilga edilii slamc cepheyi, Merutiyetin sosyal hayat iinde kazand kuvvetinden drm, vesayet iddiasn hie indirmitir. Saltanatn kaldrl, milli hkimiyet esasnn normal bir sonucu olarak kabul edilmitir. Bilhassa Ankara basn bu olay "milletin saltanat" olarak alklamtr. (3) Padiahn bandan alnan ta, Trk milletinin bana ge-

(1) eitli yazlara ilave olarak bk. Fuad kr: Halk Saltanat (stanbul 1338) - Mehmet Ekrem: Nazariyat hukukiye muvacehesinde Trkiye nklab ahiri ve Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti (Dersaadet 1338). (2) Matbuat ve stihbarat Mdiriyeti Umumiyesi neriyatndan (Zamann Basn-Yayn Genel Mdrl) 1923'te, saltanatn ilgas ile ilgili, i ve d basnda, km yaz ve demeleri bir kitap halinde toplamtr: Hilafet ve Milli Hkimiyet (Ankara 1339). (3) Hatta bugnn "Saltanat Milliye Bayram" olarak kutlanmas, Meclis'te teklif edilmitir. Teklifi yapan smail Suphi (Soysallolu)dur. (TBMM Zabt Ceridesi c. 24, s. 314). 80

irilmiti: "Ta giyen millet" merutiyeti bir yazarn, cumhuriyeti bir ilhamla bulduu terim olmutur. (5) Bu olaydan sonra "Bab li", "Bab Hli" (Bo Kap) olmutu. (2) 5- " G e n C u m h u r i y e t ve Eski Muhalefet" Cumhuriyet rejimine gei, Trk Devriminin gerekletirici safhalarndan ikincisidir. Aslnda, bu gei beklenen bir olayd. stanbul basnnn heyecanl simas Hseyin Cahit (Yaln) bunda hibir fevkaladelik bulmuyordu: "...Anadolu'da BMM mukadderat vatana bilfiil hkim olmaya balad dakikadan beri Trkiye'de Cumhuriyet teesss etmiti. Atlan toplar bize yeni bir ey retmiyor, yeni bir deiiklik yapmyor. Yalnz bilfiil vaki olan bir hali tespit ederek mekukiyeti izale eyliyor." (3). Olay, slamclk erevesine, baz vastal hareketlerden tr girmitir. Halifelik henz ilga edilmemitir. Halk Frkas (sonra CHP) iinde liderler seviyesinde bir kaynama vardr. Yeni bir parti domas beklenebilir. Bu partinin daha muhafazakr olmas da tahminler iindedir. Gazi Mustafa Kemal-lsmet Paa ekibine muhalif liderleri stanbul'da Halifeyi ziyaret edebilmektedirler, kendilerini tutan stanbul gazetelerinde vlrnekte, beyanatlar yaynlanmaktadr. Bu ara stanbul ve Ankara basn iddetli bir polemik d(1) Celal Nuri: Ta Giyen Millet (stanbul 1339). (2) Bulu Hkimiyeti Milliye'ye aittir. (9 Terinisani 1922). (3) Hseyin Cahit Yaln: Yaasn Cumhuriyet (Tanin, 31 Terinievvel 1339), Tank Z. Tunaya: Trkiye'de Siyasi Partiler s. 540 ve mt. 81

ellosuna girimilerdir. TBMM'nde cra vekilleri sk sk istifa etmekte, seimleri zor olmakta ve mtecanis bir heyet tekil etmemektedirler. 1920'de kurulmu olan Meclis hkmeti sistemi iyi bir anayasa mekanizmasna dayanmamaktadr. nklabn ilk yllarndaki birleik cephe yer yer ayrlm, fikir ayrlklar ortaya kmtr. Trkiye'nin hkmet ekil tarif edilememektedir. 1924 ylnn "Almanac Hachette"i Trkiye'yi yle tarif etmitir: "rsi Halifelie dayanan dini demokrasi hkmeti." (1) Cumhuriyet byle bir siyasi iklim iinde, TBMM'nde 158 yenin ittifak ile (tam say 286'dr) kabul ve ilan edilmitir. (2) Ankara, yeni hkmet eklini hayati bir artn yerine getirilmesi olarak aklamtr: Cumhuriyet, devletin i slahatn ve d gvenliini gerekletirecek bir sistemdir. "Milletin refah, saadeti ve hatta en basit manasnda hayat ve teneffs bunu amirdir." (3) stanbul gazetelerinden birou, bu olay kmseyerek, souk bir ekilde karlamlardr. Mesela Tevhidi Efkr, Trk tarihinin bu dnm noktasn umumi efkra yle sunmutur: "Buhran Vkel pek ani bir surette tebdili mahiyet ederek bir ekli hkmet ve cumhuriyet meselesine inklap ediverdi (4) , , (1-3) Cumhuriyetin ismi, ekli ve kuvveti balkl imzasz bayaz (Hkimiyeti Milliye, 15 Knunuevvel 1923). (2) Tekilat Esasiye Kanunu'nun Baz Mevaddmn Tavzihan Tadiline Dair kanun (No. 364,29.10.1923) - Tevhidi Efkr, oy saysn az bulmutur (31 Terinievvel 1923). (4) Tevhidi Efkr (30 Terinievvel 1339-1923). - Ebuzziyazede'nin u bayazlarna bk. Efendiler stical Ediyorsunuz! - Efendiler Devletin adn taktnz, ilerini dzeltebilecek misiniz? - Hilafet Meselesi - Ankara Kendini Dzeltmelidir (30- 31 Terinievvel, 1, 9, 13 Terinisani saylan). 82

Ayn gazeteler liderler arasndaki anlamazlklar arttrc yaymlara yer vermilerdir. Bu arada Rauf Bey (Orbay) Vakit ve Tevhidi Efkr gazetelerine verdii beyanatta Cumhuriyetin zamansz ve abuk ilan edildiini ileri srmtr. (1) Cellettin Arif ve Muslihititn dil gibi profesrler mtereddittirler. (2) Polemik ok iddetli bir ekle girmitir. stanbul basnnda kan iddetli bayazlarndan birisinin, Ebuzziyazade imzas ile bal u idi: "Bizi K o r k u t a n Krmz C u m h u r i y e t Paavras m d r ? " (3) Ankara basn "gen Cumhuriyet"in karsna "eski muhalefef'in ktn belirtmitir. (4) er'iye Vekili Mustafa Fevzi Efendi Cumhuriyetin acele olarak ilan edilmediini bu rejimin slam dnyasnn ilk ekli idaresi olduunu ve ona dnldn aklamtr. (5) Hseyin Cahit "Dervi Vahdetti Sn" ilan edilmitir. Bu (1) Ali Fuat (Cebesoy) Paa ve Rauf (Orbay) Bey'in demeleri iin bk. Tevhidi Efkr (31 Terinievvel ve 1 Terinisani saylan). . (2) Tevhidi Efkr'n anketine verdikleri cevaplardan bu anlalmaktadr (31 Terinievvel says, s. 2). (3) Ebuzziyazade: Bizi korkutan Krmz Cumhuriyet Paavras mdr? (Tevhidi Efkr, 1 Terinisani 1923). (4) Edime Mebusu erefin seri makaleleri: Hkimiyeti Milliye, nklaptan stikrara (Hkimiyeti Milliye, 29-30 Mart, 5 Nisan 1923) - Hkimiyeti Milliye (1923) de kan u yazlara bk. Yakup Kadri (Karaosmanolu): Hrriyet ve Cumhuriyet (3 Knunusani); Milli Cumhuriyetin Milli Hrriyeti (3 Knunusani); nklbmzn Tekml (7 Knunusani): Hamdullah Suphi: Hseyin Cahit Bey'e ve Dierlerine Cevabm (4 Knunuevvel); Ktahya Mebusu Recep (Peker): Tanin'e Cevabm (2 Knunuevvel); Aaolu Ahmet: Hseyin Cahit Bey'e Cevabm (6 Knunuevvel); Tanin ve Dervi Vahdetii Sni (11 Terinisani) - Akl Selimin Galebesi (30 Terinievvel); Mfsitler Hadlerini Bilmelidirler (4 Terinisani): Yakup Kadri Gen Cumhuriyetimiz ve Eski Muhalefet (1 Knunusani). (5) Hkimiyeti Milliye (3 Knunuevvel 1923): (6) Hkimiyeti Milliye (4 Knunuevvel 1923). 83

delloyu nihayet Gazi (Atatrk) sonulandrmak istemitir: "Cumhuriyetimiz zayf deildir. Bedava da kazanlm deildir. Savunmak iin lazm olan her eyi yapmaya hazrz." (6) Karlkl arpmann seyrini bir olay deitirmitir. Ismailiye mezhebinin dini lideri Aa H a n ve arkada Emir Ali, Bavekil ismet Paa'ya (inn) bir mektup gndererek saltanatn ilgas ve cumhuriyetin ilanndan tr Halife-mamn islam dnyasndaki yerinin tereddtler uyandracak derecede sarsldn, tesirinin gevemekte olduunu, devletler st bir mahiyete sahip olan Halifelik messesesinin zayflamasyla duyulan iztirabm byk olduunu, bu durumun nifak hsl edebileceini bildirmilerdir. Aa Han ve arkadana gre Halifenin nfuz ve erefi hibir zaman Papa'nn nfuz ve erefinden az olmamalyd. Sonu: te bu ve bunlara benzer dier sebeplerden dolay Trkiye'nin gerek dostlar olarak biz, Hilafet ve mametin Mslman milletlerin gven ve saygsna laik bir mevkie getirilmesini ve bylece Trkiye'de kuvvet ve eref bahedebilmesini sayg ile TBMM'den ve onun byk ve ileriyi grr reislerinden istirham eyleriz." (1) Bavekile gnderilmi olan mektup kdam, Tevhidiefkr, Tanin ve Trabzon'da kan stikbl gazeteleri tarafndan yaynlannca, istiklal Mahkemesi kurularak stanbul'a gnderilmitir. Gazetecilerin bir ksm tevkif edilmi, eski "ariza"sndan tr Lutfi Fikri Bey de bunlara katlmtr. (1) Mektubun tam metnini Tevhidi Efkr, kdam ve Tanin yaynlamlardr. Tevhidi Efkr 6 Knunuevvel saysnda (s. 29 metin yaynlamtr. Biz ayn mektubu zetlemeye altk. Mektup ayn zamanda, Trabzon'da Faik Ahmet (Barutu) Beyin bayazar olduu stikbal gazetesiyle de yaynlanmtr. 84

(1) Mevkuflar 1 Terinisani (Kasm) kararna (saltanatn lgas) ve Hiyaneti Vataniye Kanunu'nun 1. maddesine muhalif harekette bulunmakla itham edilmilerdir. 1923 ylnn son aynda cereyan eden muhakeme sonunda eitli beraat ve mahkmiyet kararlar verilmitir. 6 - " T a r i h i n Ylan Hikyesi": Hilfetin Kaldrlmas Milli hkimiyet kanal ile laik devlete gidi yolu zerinde saltanat engelleri iki safhada yklmt. Halifelie dokunulmam olmasndan tr, muhafazakr evreler mensuplar da bu olular mspet karlamlard. Halifelik, saltanatn daimi bir kprbas gibi kalmt. Cumhuriyetin ilan sralarnda, Halife Abdlmecid'in isitfa edecei havadisi yaynlanmt. Fakat bizzat halife bu sylentiyi yalanlamt. Abdlmecid demecinde slam dnyasnn ileriyle megul olduunu, siyasetle ilgili olmadn yaplan yaynlarn zerinde hibir tesiri olmayacan bildirdikten sonra yle devam ediyordu: "slam aleminde ahsma itiraz vaki olursa ekilirim. Ben asla bir yere yapp orasn brakmayacak bir taba malik deilim... Hakkmda mminlerin tevecch baki kaldka hilafet makamndan ekilmekliime sebep grmyorum." (2) (1) stikll Mahkemesi tevkif mzekkeresinden: "...Hilafetin hkimiyetini iade ve temin ve bunun etrafndan beslenen ml ve ihtirasat hariciyeye mutabk bir vaziyet ihdas etmek maksad ile gnderilen bu mektubun derci suretiyle efkr umumiyeyi ifsat ve tevi eylemek..." (Hkimiyeti Milliye, 9 Knunuevvel 1923) - TBMM stikll Mahkemesi'nin vazife ve salhiyetlerini 14 Knunuevvel 1923'de mzakere etmitir. (2) Bu deme iin bk. Tevhidi Efkr (9 Terinisani 1923). Deme Cumhuriyetin ilanndan sonra verilmiti. 85

Baz memleket d evreler, bilhassa Hindistan Mslmanlarnn sesini duyulduunu iddia eden organlar halifelik makamnn zayflayp sarsldn ve taze bir kuvvet salanmas, messesenin slah iin yeni gayretlere, bu arada bir kongreye ihtiya duyulduunu belirtmilerdi. (1) Memleket, hatta Meclis iinde de Halifelik tartlyor ve konuuluyordu. (2) Mesela Men'i Mskirat (iki yasa) Kanununun kaldrlmas iin Meclis'teounluk salanamayacan demecinde belirten, Erzurum Mebusu Hoca Raif Efendi Hilafetin l-i Osman'dan alnmasnn doru olmadn da bilhassa aklamt. (3) Her ey bu teokratik messesenin kaldrlmasna doru gidiyordu. TBMM.I. Dnemini bitirmi, 1923 seiminden sonra II. Dnemine girmiti. Dnemi a nutkunda, Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa, ilk iareti vermitir: "...intisab ile mutmain ve mesut bulunduumuz islam dininin ilerini, yzyllardan beri det edinildii gibi bir siyaset mevkii vastas olmaktan kurtanp ykseltmek bir gerein mahedesi oluyor. Kutsal ve "lhut" olan itikat ve vicdanmzla ilgili eyleri kark ve "mtelevvin" her trl menfaatlere ve ihtiraslara sahne olan siyasetten ve siyasetin btn unsurlarndan kesin olarak ve bir an evvel kurtarmak

(1) Bombay Chroniele gazetesinden naklen havadis, Tevhidi Efkr da yaynlanmtr (4 Knunuevvel 1923). (2) Hilafetin ilgas leyhinde Urfa Mebusu eyh Saffet Efendi'nin makaleleri zikre deer. Saffet Efendiye gre icrai ve terii kuvvetler TBMM'nde toplanmakla aydnlar itihat kaplarndan ieri girmilerdir (itihat Kaplan - Hkimiyeti, 3 Mart 1924). Aynca u iki yaz: Trkler ve Kur'an Kerim - Ehli Bedr ve Kuvay Milliye (Ayn gazete, 18 ubat ve 6 Mart 1924). (3) Tevhidi Efkr (14 Terinisani 1923). 86

milletin din ve dnya saadetinin emrettii bir husustur. slam dininin istekleri ancak bu suretle salanabilir (1). Gazi Mustafa Kemal Paa'ya gre hukuk dzeninde "idarei maslahat" ve hurafelere ballk, Trk milletini uyanmaktan alkoyan en ar bir kbustu. Oysa, Trk milleti zerinde kbus bulunduramaz"d (2). Mesele Halk Frkas Grubu'nda mzakere edilmi Hilfetle birlikte er'iye ve Evkaf Vekletlerinin de ilgas ve Tevhidi Tedrisat Kanunu tasars ile kabul edilmitir. Bu tasan, 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilerek 430 sayl kanun olmutur. TBMM'nde halifeliin leyh ve aleyhindeki fikirler muhtelif vesilelerle zaten belirmiti. Bu tartmalar er'iye Vekletini de ele almt. Mesela, 1924 ubatnn son gnlerinde zmir Mebusu Saraolu k r ile sparta Mebusu Hafz b r a h i m arasndaki tartma konusu er'iye Vekleti olmutur. Saraolu'nun er'iye Vekilinin de hkmetle beraber decek, siyasi sandalyeye oturtulmu olmasn belirtmesine karlk, Hafz b r a h i m ; "Hkmet kyamete kadar bakidir. Hkmetin dini Islamdr. O veklet te bakidir. Onu ahsi kanaatler ykamaz" (3) demitir. Saraolu'nun Adliye Vekleti btesi dolaysyla "Hibir kanunumuz yoktur ki milli olsun. Btn kanunlar Arap ve ecnebi kanunlannn bir halitasdr" szleri, Hafz efendinin u cevab ile karlanmtr: "Sen bunun hakknda sz syleyemezsin, o ahkm dini mbnin kuvvei kudsiyesidir"(4). (1) Hkimiyeti Milliye (2 Mart 1924). Atatrk'n Sylev ve Demeleri, C. I, s. 318. (^ Ayn eser, s. 317. (3) Hkimiyeti Milliye (26 ubat 1924). (4) Hkimiyeti Milliye, Ayn say. 87

1924 ylnda hl Merutiyetin gz kapal slamclar vard. Bunlar Meclis iinde, sanki baka bir dnyada yaar gibi, eski szleri tekrar etmekle terii vazifelerini yaptklarna kani idiler. Halifeliin kaldrlmas ile ilgili birleimler, 3 Mart 1924'te yaplmtr. Mzakereler gayet uzun olmutur. Urfa Mebusu eyh Saffet (1), Adliye Vekili Seyyid (2) halifelik messesesinin tarihi oluunu ve devrini yaadn, bozulduunu, siyasi iktidarn mstebidane bir kullanlma eklinden baka bir ey olmadn "Usul Fkh" bakmndan aklamlardr. Bu konuda muhalefet Gmhane Mebusu Zeki (Kadirbeyolu) Bey tarafndan yaplmtr. Zeki Bey'e gre, TBMM 1923 seimi sonunda, baz umdeler kabul edilerek, toplanmtr. Soru udur: Bu ana umdeler iinde, byle milli geleneklerimizi birdenbire sarsmak ve ykmak usulleri de var mdr? Memleketin iktisat ve i meselelerini hallettikte bu mu kald? Bendeniz yle gryorum ki, henz bunun zaman gelmemitir." Zeki Bey, ilave ediyordu: "...Bendeniz mutedil liberal ve ayn zamanda mthi bir ttihad slam taraftarym. Memleketin siyaseti namna Hilafetin ilgasn kabul ederek dmanlarmn eline vermek istemem." (3) (1) Hkimiyeti Milliye (4 Mart 1924). -Aynca bk. s. 163, not 2. (2) Seyyit Bey, Hukuk Fakltesi Usul Fkh mderrisi idi, Hilafet hakkndaki grleri klasiklemitir. 3 Mart 1924 birleimindeki uzun ve ilmi konumas ayr bir bror halinde yaymlanmtr. Bk. Hilafetin Mahiyeti er'iyesi (Ankara 1340-1924). Bu nutuk Cumhuriyet gazetesinde 24 Mays 1924 tarihinden itibaren tefrika edilmitir. Aynca ayn mellifin u eserlerine bk. Usul Fkh Dersleri (stanbul 1330-1914)- Hilafet ve Hkimiyeti Milliye (1924). (3) Hkimiyeti Milliye (4 Mart 1924). 88

eyh Saffet Efendi ve Seyyit Bey'in slamc bakmdan yaptklar aklamalardan sonra, Bavekil smet Paa, Trkiye Cmhuriyeti'nin grn gayet ak ve mantkl bir ekilde belirtmitir. Hilafetin ilgas ile "Ahkm lslamiye"nin icrasna halel gelmiyecektir. stiklal Sava esnasnda, gayenin hilafeti kurtarmak olduu vaad ve iddiasna gelince "milletler mukaddes mefkureler iin toplanrlar ve mukaddes gayelere yrrler." stikll Sava'nda Halifelik makam bu davay desteklememitir. Aksine, halife btn nfuzunu kullanarak milletin varl aleyhine hareket etmitir. Baarmz, halifeliin Trk milletinin istiklli zerinde hibir rol oynamadn apak gstermitir. "...stanbul, Trklerin elinde kald, niin kald? Makam Hilafetin fetvasna kar isyan edip muzafferiyet temin edenlerin muzafferiyetinden dolay kald. Ve ilanihaye de Trklerin elinde kalacaktr..." D politika alannda, halifelik makamnn durumu da, Bavekilin aklamalarnda yer almtr: Halifelik milletler ve hkmetler st bir makam sayldna gre, evveliemirde Trk milletinden kendi tutumuna tabi olmasn isteyecektir. Sonra dier slam hkmetlerinden kendi politikasna tabi olmalarn isteyecektir. Bylece bamsz devletler halifenin politikasn takibe zorunlu tutulacaktr. Bu olamaz. Olamamtr. Bu yzden Mslmanlar birbirlerini yemilerdir. "...Biz btn milletler gibi, Mslman milletlerin de istikllini istiyoruz. Yoksa byle mstakil hkmetler, mstakil olduktan sonra istiklllerini tamamlamak iin bir noktaya merbut olsunlar esasnn mdafii deiliz. Bunu dnmyoruz. Dnemeyiz..."

89

Trkiye seviliyor ve saylyorsa bu Hilafet makam var diye deildir. Trk milletinin varlndan, onun Islamiyete olan hizmetlerindendir. imdiye kadar var olan saygnn, Halifelik kalkt diye devam etmemesine engel yoktur. Trkiye "Hilafet bizdedir" sebebini ileri srerek dier mslmanlara siyasi devler yklemek fikrinde deildir. Sonu: Trkiye'nin bamszl, Trkiye'nin varl iin her idealden nce gerekli bir esastr. Bu esasa uygun olarak Yksek Meclis'in verecei karar Trk milleti iin saadet kayna olacaktr. (1) Halifeliin kaldrl ve li Osman Hanedan yelerinin milli snrlar d edilii, daha sonra retimin birletirilmesi (Tevhidi Tedrisat), Tekke ve Zaviyelerin kapatlmas gibi hareketler yer yer tepkiler uyandrmtr. Bu tepkiler baz eyh ve Hocalar tarafndan yaplan hareketler dolays ile ortaya kmtr. Askeri Hoca isminde biri Silifke'de bir mmayi dzenlemi, stikll Mahkemesi tarafndan idama mahkm edilmitir. Bursada, Readiye ve Adapazar'da benzer olaylar cereyan etmi ve bastrlmtr (2). Halifeliin ilgas bir kanunla olmutur. Kanunun 1. maddesinde, slami bir esas grlr: "Halife haPedilmitir. Hilafet, hkmet ve cumhuriyet mana ve mefhumunda esasen mndemi olduundan hilafet makam mlgadr" (3). Halifelik de, milli hkimiyet prensibinden karlan bir sonuca gre kaldrlm oluyordu. Fakat hereyden nce, Halifeliin kaldrl, Trkiye (1) Hkimiyeti Milliye (4 Mart 1924). (2) Cumhuriyet, kdam ve Hkimiyeti Milliye gazetelerinin 1924 Mays ve haziran saylarndan, bu olaylar takip etmek mmkndr. (3) Ltf Duran: Trk dare Mevzuat (stanbul 1954), s. 281-310. 90

Cumhuriyeti'nin "din demokrasilik" gibi garip bir zelliine son vermitir. Islamiyetin kuruluunu takip eden yllardan beri sregelen tartmalar Trk sosyal evresinden karp atmtr. Zaten slam dnyas da meseleyi zememitir. 1926'da Kahire ve Mekke'de, 1931'de Kuds'te, 1932 Madras'ta, 1945'te Cenevre'de bu amala yaplm olan toplantlar hibir sonu vermemitir (1). Zamanmz iin gerekli saylmyacak, fonksiyonunu yapamam olan, fakat dokunulmaz saylan, aslnda z boalm bir messesenin kaldrl, bir gerei ortaya koyan kesin ve devrimci bir hareket olmutur. Teokratik bir yapnn sonu olmutur. Bununla beraber laik bir demokrasiye gtren yolun btn engelleri ortadan kaldrlm deildi. Halifeliin ilgas ile, mesela apka Kanununun kabul gibi olaylar arasnda, muhafazakr evrelere kuvvet vererek, laik devlet yapsna yeni hcumlarn yaplmasna, dorudan doruya veya vastal bir ekilde, frsat veren iki olaydan bahsetmek gerekir. TerakkiperverTer 1924 yl sonlarnda, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas TBMM'nin elektrikli havas iinde kurulmutur (2). Kurucular arasnda cumhuriyetin ilann zamansz bulan Rauf Bey, Ali Fuat Paa (Cebesoy) gibi, stanbul Darlfnununda batllama hareketlerini tenkit eden Kzm Karabekir Paa gibi ahsiyetler bulunmaktadr. stanbul basn kendilerini desteklemitir. s. 89. (1) Louis Milliot: Introduction l'tude du droit Musulman (Paris 1953),

(2) Bu partinin kuruluu ve almalar hakknda bk. Tank Z. Tunaya: Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 606 ve mt. 91

Basndaki baz yorumlar hilfna Terakkiperver'ler, halklardan daha muhafazakrdrlar. Nitekim programnn 6. maddesi "Frka efkr ve itikadat diniyeye hrmetkardr" prensibini koymutur. ki partinin aras, daha dorusu iki partideki ahsiyetlerin aras bu sebeple almtr ve iddetli bir mcadele balamtr. Bu srada eyh Sait isyan kmtr. stikll Mahkemeleri kurulmu, Takriri Skn Kanunu kabul edilmitir. Bavekil Fethi Bey (Okyar) Frka mensuplarndan bazlarnn birok yerlerde irticai istismar edici faaliyette bulunduklarn Meclis'e bildirmitir. Yahya Kemal (Beyatl) Hkimiyeti Milliye'deki bayazsnda Terakkiperverler'e ate pskrmektedir (1). Frka, cra Vekilleri Heyeti karan ile kapatlmtr (2). eyh Sait isyan Nakibendi tarikatndan eyh Said'in isyan hareketine geii 13/14 ubat 1925 gecesine rastlar. Silahl kuvvetleri Gen vilyet merkezini basmlardr. Yaylmaya balayarak mart aynn ilk gnlerinde Osmaniye ve Ergani'ye girmilerdir. syan bym ve askeri kuvvetler tarafndan bastrlmtr. Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa'ya gre bu ideolojik bir savat. Askerler bu sefer din adna deil vatan adna savamlard. "...Bu seferki cidal bir mefkure harbi olarak tannacaktr. Trk tarihinde, askerlerimiz ilk defa olarak mefkureleri urunda asil bir maksatla harp etmilerdir." (3) Bu szler, laiklik prensibinin yeni bir aklamas idi. (1) Ayn Eser, s. 612, Not 36. (2) Ayn Eser, s. 612, Not 39 (3) Ayn Eser, s. 614, Not 3. 92

DEVRM HAREKETLER VE SLAMCILAR 1- T r k Devrimi ve Kadn Devrimci hareketlerin gayesi, yaratc bir ilim zihniyetine dayanarak modern bir toplum, demokratik bir devletin kuruluu olmutur. Trk Devrimi bu amacna erimek iin, cehaletle, hurafelerle ve bu yoldan da reaksiyoner (gerici-mrteci) evrelerle ve bilhassa ilmiye snf ile arpmak zorunda kalmtr. Trk Devrimi'nin karsnda grlen bu engeller garip bir Bat ve Batllama dmanlna veya anlayna sahiptiler. Tezlerini iki nemli noktaya dayamakta idiler: 1- Bat medeniyeti Hristiyanln eseridir. Mterek medeniyet saylamaz. Bu medeniyet kabul edildii takdirde "din elden gider." 2- Batllama birtakm ktlklerin Trk toplumuna ithali olmutur. Aslnda Bat'dan sadece teknik alnmaldr. Gayet ksa olarak dokunduumuz bu tezi islamclk cerayan ve muhafazakr evreler her frsatta belirtmi ve uzun uzun ilemilerdir. Erzurum Mebuslan'ndan Ziya ve Raif Hocalar(l) TBMM'de, kkl devrim hareketleri yaplrken, istanbul gazetelerinden bazdan ile hemfikir olarak, bu tezin savunucular olmulardr. Raif Hoca'ya gre, Batllk "Barlara ve fuhuhanelere Mslman kadnlarnn (1) Ziya Hoca'nn Hamdullah Suphi (Tannver) ile tartmas iin bk. Tank Z. Tunaya: Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, s. 107-108. 93

gitmesi" eklinde tecelli ediyordu. Hoca, 1925 bte mzakerelerinde mehur szlerini sylyordu: "...Baz trediler medeniyet denildi mi kelimenin btn manas ile garpllamak istiyorlar... Ingilterede erbab namustan hibirisi bar denilen fuhuhanelere ayak atmazken, bizde birtakm edn islam kadnlarn barlara ve tiyatro sahnelerine kadar kardlar... Malmu liniz her tarafta salgn bir halde devam eden fuhuun tevessne meydan vermemek ve belki menetmek elzem iken, slam kadnlarm temett mukabilinde vesikalarla fuhua sevkediyorlar..."(l) 1925 slamclarna Gre r n e k T r k Kadn (Atf Hoca'nn fikirleri) Beenilmeyen devrim kadnna karlk, Trk kadn nasl olmalyd? Merutiyet slamclarnn byk bir dikkatle inceledikleri kadnn sosyal hayattaki yeri, 1925'te skilipli tf Hocamn kalemiyle yeniden ele alnmtr. tf Hoca, yalnz deien dnya artlarna gre deil, ayn zamanda deien Trkiye iinde, deimez fikirlerin savunuculuu devini yerine getiriyordu. Trk Devrimi, "safha safha" gerekleiyordu. Deimeye mecbur bir toplum iinde, Trk kadnna verilen sosyal yeri anlayabilmek iin "Tesettr er'i" (eriata uygun rtnme) brornde ileri srlm olan fikirlere ksaca gz atmak yeter(2). Ad geen brorde, Trk kadnn "rtnme" konusu iinde nazara alyordu. yle ki: (1) TBMM Zabt Ceridesi, II. D, II. tima senesi, C 13, s. 490. (2) iskilipli Mehmet Atf: Tesettr er'i (stanbul 1339-1923) Btn kitap zetlenmitir.

Mslman-Trk kadn iki eit rtnme kaidesiyle balyd. Birinci kaide: Bulua erdikten itibaren, ba dahil olmak zere, btn vcudunu bryecek bir arafla rtnmesidir. Bu kyafetteki bir kadn, eriatn izin verdii l dnda/mahremi olan erkekler dnda hi kimseye vcudunun hibir uzvunu gsteremez. kinci kaideye gre de meru bir sebep olmadka evlerinden kp yabanc (namahrem) erkeklerle temas edemez. Bu kaidelere bal olan Trk kadnnn sosyal hayattaki durumu ve davranlar gayet ilgi ekicidir. Bu kadnn btn zellii her eyden nce, gzndeki srme, parmaklarndaki yzk, ayandaki gm halka gibi "ak sslerini" (ziyneti zahire), gerdandaki kolye, kulaktaki kpe, koldaki bilezik gibi "grnmez sslerini" (ziyneti btna) ve bunlarn takld vcut ksmlarn mahremi olmayan erkeklere gstermemesidir. Sadece yz ile elleri grnebilir. Erkekler bu yerlere ehvetsiz olarak bakabilirler. Kadn sadece vcudunun baz ksmlarn gstermek eriata yasak saylmaz. Mutad konumas dnda herhangi bir ekilde konuamaz, tabii ark da syleyemez. Zira namesi de haram saylacaktr. Aslnda bu kadnn btn vcudu rtnmek gerekir, fakat yolda yryebilmesi iin bir gz akta kalabilir. Elbisesi, vcudunun azalan belli olacak derecede dar olmayacaktr. Kuma ince olmayacaktr. Yoksa, Mslman-Trk kadn dier milletlerin kadnlan mevkiine der. Bunlar eriata gre mel'undurlar. Gnahkrdrlar. Bu ekilde giyinmeyen bir kadn Mslman saylamaz. Bu kadn, hangi erkeklerle konuabilir, temas edebilir ve karlarnda arafsz bulunabilir? Mslman-Trk kadn ancak "13 snf" erkek karsnda rtnme kaidesinin sertliklerine tbi deildir: Kocalar, babalar, 95

kaymbabalar, oullar, vey oullar, kardeler, erkek kardelerin oullan, kzkardelerin oullan, kleler, ehvetten kesilmi ihtiyar veann kiiler, henz murahik ve bali olmayan ocuklar, daylar, amcalar. eriat, bir kadnn bu 13 eit erkekle mnasebetine, tenha veya kalabalk yerlerde de olsa, cevaz verir. Bundan u byk ve nemli sonu kar: MslamanTrk kadn, bu 13 kategori erkek dndaki erkekle han, otel, apartman, okul, dershane, hkmet dairesi, ba, bahe ziyafet sofras veya meclisi; ar, pazar gibi yerlerde, zaruret olmadka, temas ederse, haramdr, evinin d vazifelerini grmek kadna ait deildir. arya, pazara kamaz. ini takip edemez. Ancak zirai hayatta kocasna yardm edebilir. Kadnlar herhangi bir bilgiyi ya kadnlardan, mahremleri olan erkeklerden ya da ehvetten kesilmi erkeklerden renebilir. Bunun dnda, mesela, kz talebelerin erkek retmeni, erkek talebelerin de kadn retmeni olamaz. Bu ekilde rtnmeye niin lzum duyulmaktadr? Daha dorusu rtnmenin "hikmeti teriiyesi" nedir? Niin insanlan bu ekilde giyinmeye ve davranmaya zorlanz? nce tesettrn faydalan gzden geirilebilir: rtnme, kadmlan evlerinde kalmaya, ev ilerini grmeye, ocuklanmn yetitirilmesiyle megul olmaya sevkeder. Kan-koca arasnda iblm ve iktisadi yaamay salar. Ahlakszl ve fuhuu nler. Kocann kansmdan phe etmemesini mmkn klar. Sosyal hayatta bu derece faydas grlen rtnme messesesinin, kanunlamas, riayeti mecburi kaide haline gelebilmesinin sebepleri, cevap verdii ihtiyalardan doar. rtnme sosyal huzuru salar. Zira erkeklerle kadnlann mnasebeti ak, sevgiyi tahrik eder. Gayri meru isteklere yol aar. Fuhuun domasna amil olur. Tesettr ise, fuhuu nler. Fuhu, sadece ceza ile nlenmez. Fakat medeniyet (bir anlamda Batllamak) yksek bir ahlak getirmiyor.

96

Sonu: rtnme kurallarna riayet etmeyen, ak sak gezen kadn gnahkrdr. Dinin dna km olur. Dini inkr etmi olur. tf Hoca, siyasi hayati ilgilendiren nemli bir sonucu da yle tespit etmitir: Bunca faydas grlen rtnme kuralna uymayanlar, bunlar szle, yaz ile ve fiilleriyle rtnme kuralna uymamaya sevkedenler devleti idare edenler tarafndan cezalandrlmal ve bu ekilde hareket etmelerine mani olunmaldr. Devleti idare edenlerin (evliyay umurun) devi budur. Dini bir devdir bu. Daha dorusu, "tesettr" salamak bir amme hizmeti olmaldr. Hkmet edenler bu er'i vazifelerini yerine getirmezlerse, Allah nazarnda mes'uldrler ve cezalandrlacaklardr. Devlet idaresini zerine alm olanlar, Mslman kadnlarna fuhu vesikas verilmesine, meyhane, krhane, umumhane, bar ve dansl yerlere gitmelerine engel olmayanlar veya bu hareketlere kaytsz duranlar Allah tarafndan byk cezalara arptrlacaklardr. Grlyor ki, 1925 ylnn deien yurt ve dnya artlan, Birinci Dnya Sava sonrasnn yeni bir sosyal kadrosu iinde, Trkiye'de kadn eve kapatlacak, eit haklara sahip klnmayacak, ehvet uyandracak bir nesne olarak kabul ediliyordu. Peesinin bir tarafn aarak tek gz ile insanlar iine girecek kapkara kadnla erkek bir arada yaayamayacak iki yabanc mahluk haline getiriliyordu. tf Hoca'nn aklamalar, Trkiye'nin siyasi hayatn tamamen deitirecek esaslan iine almtr. stenen Teokratik bir devlettir. Sosyal hayata tamamen dini esaslar hkim olacaktr. Devlet idarecileri ya hocalaacaklar ya da hocalar devletin idaresini ele alacaklardr. nk din kurallanm en iyi onlar bilecektir. Devlet ii ile din ii ayn olacaktr. Laiklik tam manasyla yok olacaktr.

97

Btn slamclar, deyletin ahlaki esaslarn bu fikirlerle aklamlardr. Samimi olanlarnn, grlerini ilmiletirmeye cehdedenlerin yannda, slamc grnler ardnda ahsi ve siyasi karlarn savunanlar da vardr. Sonuncular slamcl dejenere etmilerdir. rticai isyan hareketlerinin yapclar bunlardr. Bu evrelerin alamalarndan varlacak sonu aka grnmektedir: Trk Devrimi, Batllama perdesi altnda her eit ahlakszlklar getirmiti. nk Batdan, yalnz ve yalnz teknik alacamza, maneviyat da almaya kalkmtk. Bu garip iddialar karsnda sarholuun, fuhuun, meyhanelerin tarihini incelemek gerekmitir. Hamdullah Suphi Bey'in Ziya Hoca'ya verdii cevabn benzerini, Sleyman Nazif, tf Hoca'ya vermitir: "...Kumarhaneler, umumhaneler, barlar vs... gibi sefahat lemlerini Avrupa icat etmedi... Fakat Beyolu'ndaki barlardan, kulplerden ve Kmrc Soka'nn temellerinden daha eski olan Anadolu'daik kar ve kek oyunlar da Garp medeniyetinin masum diyarmza saldrtt, bid'atlerden olduunu Hoca Efendi iddia edebilir m i ? " ( l ) . Her devrim hareketi karsna kan zihniyet belli zihniyetti ve "eski muhalefef'ti. ok "eski" idi. Osmanl mparatorluu'nda yaplan her slahat hareketinin karsna kan zihniyetin, yirminci yzyl artlan iinde deimi ekli idi. Fakat z ayn kalmt, hatta ou zaman ayn szler tekrarlanyordu. Statik, durgun ve zamanlarca taassup ve hurafelerin tesiri altnda kalm kitlelere hkmetmek isteyen, kendisini bu kitlelerin vasisi sayan zihniyet bu idi. (1) Sleyman Nasif: mana tasallut (apka meselesi) (stanbul, 1342), s.8 98

2- apka Meselesi ve Tepkileri Trk Devriminin gereklemesinde, kanun yolundan azami derecede faydalanma yoluna gidilmitir. Neticede, saltanat ve teokrasi messeseleri bir bir tarihe gmlrken, slamc evre mensuplar tepkilerini ihmal etmemilerdir. apka Kanunu (28 Kasm 1925) yeni bir alevlenme dourmutur. Yenilik hareketlerinin kyafete de temil edilii, muhafazakr evrelerce bir ekil meselesi olarak grlmemitir. Bu esas ilgilendiren bir deime, islm kurallarn ineyen bir bid'at bir dinsizlik saylmtr (1). Baz Belediyeler (mesela Gerede) mft ve imamlar mstesna olmak zere, ahalinin sark ve yazma sarmasn, yeni olmayan serpu ve allarn kullanlmasn yasak etmitir. Daha sonra, Vekiller Heyeti 2 Eyll 1341 (1925) tarihli ve 2413 numaral bir kararname ile memurlarn apka giymesini istemitir. Mesele, Meclis'te tartma konusu olmutur. Davay umumi efkra duyurmak ve anlatmak kampanyasn bizzat Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal am ve 1925 Austosu sonlarnda nebolu, Kastamonu ve ankr'da ilk konumalarna hkim fikirler unlard: Trkiye medeni olmaya mecmurdu. Zira medeniyet atei karsnda durulamazd. O, karsnda duranlar ateiyle yakar, geerdi. Trkiye halk aile hayat ile, yaay tarz ile medeni olduunu gstermek zorundadr. Medenilik i ve d grnler, ekil ve esas bakmndan zorunludur. Bi(1) Bu konuda Atf Hoca'nn Frenk mukallitlii ve apka risalesini ne yazk ki bulamadk. Sleyman Nazif in mana tasallut kitabndan ve tf Hoca'nn b kitap iindeki cevaplarndan faydalanabildik. 99

zim aleacaip kyafetlerimiz milli midir? Hayr. Beynelmilel midir? Hayr. u halde kyafetsiz bir millet olamaz. Turan kyafetini aratrp ihya etmeye lzum yok. Medeni ve milletleraras kyafet, cevherli milletimiz iin laik bir giyimdir. Bu giyimi alacaz, "Ayakta iskarpin ve fotin, bacakta pantolon, yelek, gmlek, kravat, yakalk, ceket ve bittabi bunlarn tamamlaycs olmak zere bata siperi emsli serpu. Bunu ak sylemek isterim. Bu serpuun ismine apka denir. Redingot gibi, bonjur gibi, smokin gibi, frak gibi, ite apkamz." (1) Devrimci lidere gre, fes Yunan serpuudur. Bunu giymek caizdir de, apka niin giyilemez? Bizans papazlarnn zel elbisesi olan cppe niin giyilir? (2) apka kanunu, bu kampanya sonunda kabul edilmitir. Meclis'te bu kanunun anayasaya aykrl ileri srlmtr. Bursa mebusu Nureddin Paa'nm bu iddiasn Adliye Vekili M a h m u t Esat Bey cevaplandrmtr: "...Hrriyetin nasibi irtican elinde oyuncak olmak deildir... Memleketin menfaatini iltizam eden eyler, hibir vakit Tekilt Esasiye Kanununa muhalif olamaz, olmamakla mukayyettir..." (3) 1924 ylnda cereyan etmi olan irtica gsterileri, 1925 Kasmnn sonlarna doru artm ve genilemitir (4). (1) apka meselesi ve gelimeleri iin Hkimiyeti Milliye, Cumhuriyet ve kdam gazetelerinin Agustos-Ocak 1925,1926 saylarna baklmaldr. - Ayrca bk. Mustafa Selim mece: Atatrk'n apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Seyahatleri (Ankara 1959). (2) Mustafa Selim mece: Ayn Eser, s. 45-47. (3) TBMM Zabt Ceridesi, DII, t. 3. C. 19, s. 249-250- Tank Z. Tunaya: Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, s. 128-130. (4) Hkimiyeti Milliye, Cumhuriyeti, kdam gazeteleri Austos-Ocak 1925-1926 saylanndan bu olaylar takip edilebilir. 100

Rize Olaylar ve tesi Rize olay bunlarn en geniidir. Hkmetin, zorla apka giydirecei, kadnlarn araflarm aaca, Kur'an kaldraca yolundaki propaganda 25 Kasm 1925 gn meyvaesini vermitir. Hareket Of ilesine de yaylm, ifal edilmi kyller silahl bir isyan teebbsne gemilerdir. Nakibendi tarikat mensuplarnn bu olayda da tesiri grlmtr. Hareketin Giresun'da da tepkileri olmutur. Erzurum olay daha sonradr. 1925 Ocak ay iinde bir pazar gn okunan mevlttan sonra, hocalar bir yry yapmlar, halk kendilerine katlmtr. Muhakeme esnasnda bu harekette "Muhafazai Mukaddesat Cemiyeti" ile "slm Teali Cemiyeti" kurucularmm rolleri tesbit edilmitir. M a r a olay da camiden balatlmtr. Camii Kebirden kan bir ksm tahrikiler, Sleyman olu Mahmut nde ve elinde bayrak "apka giymeyeceiz" barlanyla yry yapmlardr. erke'te cami kapsna apka aleyhtar beyannameler yaptrlmtr. Olaylarn bymesi zerine h k m e t kuvvetleri harekete gemi, hareketler bastrlmtr. A n k a r a ' d a stiklal Mahkemesi kurulmutur. rtica olaylar ile ilgili olarak, stanbul'da da tevkifler yaplmtr. "Frenk Mukallitlii ve apka", "Tesettr er'i" kitaplarnn yazar skilipli tf Hoca, Tahirlmevlevi, yazarlardan mer Rza (Dorul) ve baz kitaplar bunlar arasndadr. Mahkeme birok idam cezalan vermitir. Bu arada tf Hoca da idam edilmitir (1). (1) Ayn gazetelere baklmaldr: Ayrca bk. skilipli tf Hoca Nasl dam Edildi? (stanbul, 1952). 101

Ankara stikll Mahkemesi'nin faaliyeti, beklenilen irticai direnmeleri cezalandrmak bakmndan tabii saylyordu. Aaolu Ahmet Bey'e gre, bu "tabii" idi. Trk Devrimi byk iler baarmt. "arkta ilk kere, demokratik bir cumhuriyet kuran O'dur. arkta ilk kere kyly efendi diye ilan eden O'dur. arkta ilk kere dini dnyadan ayran odur. arkta ilk kere medeni beeriyetin mterek bir aile olduunu ilan ve bu aile efrad arasndaki hilleri kaldrmaya azmeden O'dur... te bugn bu muazzam esaslar ilk kere olmak zere kabul ve ilan eden herhangi bir muhitte, akslmellere, irticai mukavemetlere intizar etmek pek tabii idi" (1). Son idam hkmlerinin infazndan bir iki gn sonra Ankara Hukuk Mektebi 'nde, Adliye Vekili Mahmut Esat htilaller Tarihi dersine balyor ve ihtilli gen kuaklara tarif ediyordu: "htilller mazlum beeriyeti efendilie, hakkna, benliine ulatran fikir aknlardr." (2) Bu satrlarn yazld tarihte, bu szleri dinlemi olan gen talebeler bugn 50 yan amlardr (2). Bu olaylarla, kesif-irtica olaylar devresi kapanm saylabilirdi. Devrim iktidarlar bir kontrol hakk kazanmt. Bununla beraber Trkiye yeni bir savaa hazrlanyordu. 3- Bitmeyen sava: Laiklik Trk Devriminin temel ideolojik prensibi olan laiklik, (1) stikll Mahkemelerinin Faaliyeti (Hkimeyiti Milliye, 4 Ocak 1926). (2) Hkimiyeti Milliye (31 Ocak 1926) Trk inklap Tarihi derslerine 30 Ocak 1926'da balanmtr.) 102

daha balangta irtican ve temsilcilerinin reddi olayna dayanmtr. Milli hkmetin resmi yaym organ olan Hkimiyeti Milliye, ilk saysnda ve ilk bayazsnda durumu aka belirtmitir: "...lan Merutiyeti takip eden ilk birka sene iinde bu hedefe (milli hkimiyete) ok yaklald halde, bir taraftan irtica kokusunun tazyike balad hrriyetler, bir taraftan mukadderat memlekete bilrekabet vaz'iyed eden, ihtirasn bulandrd mevve dimalarla birleerek, ric'i hareketlere sebep olmu ve millet hissetmeyerek, bir lahza elinde tuttuunu zannettii hkimiyeti bandan beri velveledar eden frtnalara kaptrm bulundu" (1). 1920'den 1924'e kadar yaplan hareketler ve yklan saltanat messeseleri, laik devlet yapsnn, yeni temelleri zerinde biraz daha ykselmesini salamt. Bu safhada, laik -demokratik devletin kuruluu hanedan ve lmiye'ilerle savaa dayanmtr. Trk Devrimi belli bir "mantk"a dayanyordu. Esas prensipten kan sonular Devrimin fikr temelini vcuda getirecekti. Hkimiyeti Milliye "inklabn Mbrem Mant" balkl bayazsnda bu mahedeyi tespit etmitir: "...Bir milletin mukadderatnda cz' iradeler, yalnz o milletin, maer ruhunda mevcut temayllere tercman olmakla messir olabilirler!.. Fakat inklab millet yapyorsa, hibir zaman unutmamaldr ki, onu yaptrtan balca mil de hanedan ile Bab Meihat'tr... (2). Hanedan (Saltanat), Hilfet, er'iye ve Evkaf Vekletlerinin ilgasndan Tevhidi Tedrisat Kanununun kabuln(1) Hkimiyeti Millye, No. 1-10 Ocak -1920 (2) nklabn Mbrem Mant (Zikredilmitir.) 103

den sonra laiklik, Cumhuriyet Halk Frkas programlarndaki gelime olayna tbi kalmtr. 1923 genel seimine Frka, teokratik bir messese olan Halifeliin slm milletleri arasnda en yksek bir makam olduunu, beyannamesinde belirterek girmitir. (1) Durum 9 Umde'nin, milli hkimiyet prensibinin zaferini ilan eden 2.ncisinde sz konusu edilmitir (2). 1923 genel seiminden sonra, TBMM kinci Dneminde nemli kararlar almtr. Cumhuriyetin ilan, Hilfetin ilgasn devrimci hamleler takip etmitir. Laiklik prensipi, milli hkimiyet prensipinin normal bir gerei, devrimci gelimelerin bir art saylmtr. 1918 ylnda ise laiklik esas devrimci karakteri ile, Anayasaya (1924 Tekilt Esasiye Kanunu'na) girmitir. "Laiklik Tadilt" olarak anlan bu deimelere gre, "laiklik esas" kanuniletirilmitir (3). Mesele hl baz dini esaslar muhafaza eden 1924 Tekilt Esasiye Kanunu'ndan, devlet tekiltna hkim olan "dini"liin karlmas idi. 2. maddedeki "Trkiye Devleti'nin dini, slm dinidir" ibaresi karlmtr. TBMM'nin yetkilerini belirten 26. maddedeki "Ahkm er'iyenin Tenfizi" ksm da kanlmtr. 16 ve 38. maddelerde Reisicumhur ve mebuslarn yeminlerindeki "Val(1) Tank Z. Tunaya: Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 580-582. (2) Ayn Eser, s. 580 (3) Prof. Ali Fuat Bagil: Trkiye Siyasi Rejimi ve Anayasa Prensipleri (stanbul 1957, s. 120- Prof. Yavuz Abadan ve Prof. Bahri Savc: Trkiye'de Anayasa Gelimelerine Bir Bak (Ankara 1959), s. 72- Tank Z. Tunaya: 1924 Anayasas'nn deolojik Karakteri (stanbul 1959), s. 15 ve mt. Teksir makinesiyle Kilyos Semineri iin hazrlanmtr. 104

lahi" terimi de karlarak "namusun zerine sz veririm" ibaresi konmutur. 10 Nisan 1928'de kanunlaan bu deiimlerin dayand sebebi, Malatya Mebusu smet Paa (inn) ve 121 arkadann tadil teklifinde bulmak mmkndr: Milli hkimiyetin gereklemesini salayan en ileri devlet ekli laik ve demokratik cumhuriyet olduuna gre, laik devlet esasna aykr fkralarn Anayasadan karlmas gerekir. Dindevlet ayrl, devlete ve hkmete dinsizliin desteklenmesi anlamna gelmez. Dinin idare edenler elinde alet olmasn nler. ada hukuk ilminden ve tarihten edindii tecrbeleri gznnde tutan Trk inklab, din ile devlet ilerini kartran ve trl zorlua sebep olacak tohumlar saklayan maddeleri kaldrarak Anayasaya ak ve resmi bir metin vermekle Trkiye Cumhuriyeti'ne przsz bir ekilde gerek durumunu vermi olacaktr (1). Tasan derhal kabul edilmi ve kanunlamtr. Laiklik, C H P ' n i n en nemli kongrelerinden birisi olan 1931 K u r u l t a y n d a , partinin Alt Ok'u arasna girmitir. Bu seretle 9 Umde tadil edilmi ve CHP'nin ideolojik prensipleri gzden geirilmi oluyordu. Daha sonra, 1935 Kurultay CHP'nin hukuki ve fiili karakterine son fray vurmutur. Btn milletle intibak halinde, btn milleti yesi sayan, kendinden baka, kendine rakip bir teekkln varln kabul etmeyen, devletle ayn seviyede, hkmet ve idare mekanizmas ile kaynam, kaplayc bir tek parti. Bu durumun son ifadelerinden birisi Alt Ok'un Ana(1) TBMM Zabt Ceridesi, DIII, lt. l,C.3,s. 125 105

yasaya konmu olmasdr. CHP Umdelerinin 1924 Tekilt Esasiye K a n u n u m u n 2. maddesinde yer almas Malatya Mebusu smet nn ve 153 arkadann teklifi ile gereklemitir. Teklife gre, devletin ekli yannda siyaset ve idare alannda takip edecei "ana vasflarn" (bugnk deyimle, ideolojik prensiplerin) anayasann esas hkmleri halinde gsterilmi olmas gerekiyordu (1). Bunlar arasnda, laiklik de vard. Zira, "Bu memleket khinlerinin ve gayr mesullerin vicdanlara amil olmasndan devlet ve millet ilerini grmesinden ok zarar grmtr." (2) Meseleyi bu suretle aklamaya balayan kr Kaya ilave ediyordu: "...Bizim istediimiz hrriyet, laiklikten maksadmz dinin memleket ilerinde messir ve amil olmamasn temin etmektir. Bizde laikliin hududu ve erevesi budur... Hibir din kendisini mdafaa iin Trkler kadar azimkar, Trkler kadar fedakr bir millet bulamamtr." (3). CHP Umdelerinin Anayasaya girmesi, sonralar ar tenkitlerin konusu olmu, "milletin barna saplanm alt ok"tan bahsedenler bulunmutur. Fakat, bu umdeler ve bunlar arasnda laiklik bir Anayasa prensibi, kanun koyucularn hareketlerine bir snr olmutu. TBMM, Trkiye'nin siyasi iktidarlar laiklie aykr kanun karamayacaklar, herhangi bir tasarrufta bulunamayacaklar, anti-laik bir politika takip edemeyeceklerdi. CHP programlarndan Anayasa maddelerine geen la(1) TBMM Zabt Ceridesi, D V, t. C. 16, s. 89. 121 Ayn Eser, s. 559,560. (3) Ayn Eser, s. 561 106

iklik prensibi devrimci evrelerin benimsemesine karlk geni tenkitlere ve hatta silahl hcumlara maruz kalmtr. Aslnda laiklik prensibi, Trkiye'de hibir zaman din ile devletin mutlak ayrl olmamtr. Din, devletin amme hizmeti olarak benimsedii bir konudur. Siyasi iktidar, tarihi tecrbelerin altnda, dini suiistimalden korumak ve dini evrelerin siyasal ve sosyal vesayetini nlemek gayesiyle, din ilerini kontrol altnda tutmutur. Fakat bilhassa 1945'ten sonra, Semen ounluunun oylarn toplamak ve muhafazakr temayle sahip kitleleri kazanmak amac ile, din ilerine kar ald kesin ve devrimci tutum braklmtr. CHP'nin kapsn at taviz politikas 1945'ten, ok partili rejime geildii tarihten itibaren balamtr. DP iktidar zamanda ise taviz, hzl bir gelime sonunda, yerini din istismarcl politikasna brakmtr. 4- Laik ve Devrimci Cumhuriyette Hcumlar 1945 tarihine dein, gerici evreler, tarikatlar ve muhafazakr aydnlar, Cumhuriyet ekline ve laiklik, devrimcilik prensiplerine kar devaml ve ak bir kampanya aamamlardr. Bununla beraber, yeni devlet ekline kar beslenen eski kinin, birka yl ara ile, silahl hareketler halinde ortaya kt grlmtr. Bu olaylarn hepsi de "din adna" slm dinini, teokratik devlet eklini savunma amac ile yapldklarn iddia etmilerdir. Fakat esasnda Kabak Mustafa'dan Dervi Vahdeti'ye giden bir hat, Trk Devrim hareketleri karsnda belirmi olan reaksiyoner zihniyetle birlemi, eskiyi devam ettirmek istemitir. 107

Menemen Olay (1930)(1) Olay 1930 ylnn 22 Aralnda patlak vermitir (1). Nakibendi tarikat mensubu Dervi Mehmet ve be arkada, Menemen yolunda Kese kyne uramlardr. Burada halka stanbul'un sarldn, 770 bin kii olduklarn sylemilerdir. Menemen'e gidilince, camide sabah namaz klndktan sonra, Dervi Mehmet Ankara Hkmeti'ni skat edip, Abdlhamid H'nin olu Selim'i Halife ilan edeceini cemaate bildirmitir. Camiden, zerinde (Innafetahnake..." yazl bayrak alnm, hkmet kona nne gelinmitir. Burada Dervi Mehmet kendisini Mehdii Resul ilan etmi, halka apkalarn kartp, kendisiyle beraber zikre balamalarn emretmitir. Bu srada duruma bir askeri mfreze mdahale etmitir. Dervi Mehmet elden giden dine hizmet ettiini bildirmitir. Mfreze Kumandan gen bir yedek subay olan Kubilay, Dervi Mehmet'e teslim olmasn ihtar etmitir. Dervi, arkada amdan Mehmet'e verdii bir emirle Kubily'n ldrlmesini istemitir. Binden fazla insann tekbir sesleri arasnda ldrlen gen subayn ba testere ile gvdesinden ayrlm ve bayran ucuna taklarak halka gsterilmitir. Kan, Dervi Mehmet tarafndan iilmitir. Asilerin reisi tekrar halka hitap ederek: "Ya eheyyl Mslimin, Halife Abdlmecit hudutta bekliyor, kalknz Mslmanl kurtaralm" diye barmtr. Yirmi dakika sren feci lm olayndan sonra jandarma ktas asiler zerine ate amtr. Yobazlar kendili) Olay iin bk. TBMM Zabt Ceridesi, DIII, C. 24, s. 4- Baydar: tCubily, s. 12- Cumhuriyet (27,31 Aralk 1930 ve 10 Ocak, 1931 saylan) 108

lerine atein tesir etmeyeceini iddia etmiler, hkmet kuvvetleri zerine ate amlardr. Dervi Mehmet ve baz arkadalar arpma esnasnda lmlerdir. Yaplan incelemeler sonunda olayn Nakibendi Hareketlerinin bir zinciri olduu, tarikat eyhlerinden Esat Efendi, eyh Halit ve Hoca Saffet'in idaresi altnda cereyan ettii tespit edilmitir. Ayrca bu grubun memleket d temaslar da olduu ortaya kmtr. Menemen Olay, Cumhuriyetin yedinci kurulu ylnda, Trk sosyal hayatnda byk tepkiler yaratmtr. 30 Aralkta fevkalde toplantya arlan Vekiller Heyeti, Menemen hareketinin irticai karakterini memlekete duyurmutur. 31 Aralkta, CHF Grubu'nda yapt aklamalarda Bavekil smet Paa olayn zelliklerini belirtmitir: Hilafeti geri getirmek, eriat (teokrasiyi) tesis etmek, Trk devriminin getirdii siyasi ve sosyal dzeni ykmak. Ayn gn Menemen, Manisa, Balkesir ve Antalya'da yaplan tevkiflerin says 2200' bulmutur. Menemen ve dolaylannda sk ynetim ilan edilmitir. Bu srada yurdun her tarafnda irticai tel'in eden toplantlar yaplmtr. 3 Aralk'ta Mulal Mustafa Paa Bakanlindaki Divan H a r p kurulmutur. TBMM'nin 1 Ocak 1931 birleimleri fevkalde heyecanl olmutur. Bavekil smet Paa olayla ilgili demecinde, Menemen hareketini tarihi irtica gelimelerine balamtr. Bu, "Yzlerce seneden beri dini siyasete alet ittihaz eden btn hareketlerin bir tekerrr" idi. "Bu zavalllar laiklie kar gelerek eriat istemektedirler. Gerekte ise menfaatlerini kaybetmilerdir, onu istiyorlar..." Zira, dnya ilerinden din ileri aynlal yllar gemiti. 109

Divan Harp durumalar 15 Aralk 1931'de balamtr. Durumalar halk efkr byk ilgi ile takip etmi, eyh Esad'n Nakibendi Halifesi saylmas olay, ilgiyi bsbtn artrmtr. 28 -kii idam edilmi ve birok ar hapis cezalan verilmitir. Menemen olay, slamc cereyann soysuzlatrmasna dayanan bir irtica hareketedir. Nakibendi hareketlerinin zelliklerini tar (1). nceki hareketlere baland gibi, dier hareketleri de kendisine balar. Bununla beraber Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluundan beri cereyan etmi olan en nemli ve geni irtica olaydr. Bursa'da Arapa Ezan Olay (1933) 1933 ubatnn ilk gnnde cereyan eden olay, Nakibendi tarikatna mensup Kozanl brahim ve arkadalannn tertibidir. O gn le namazndan sonra Ulucami'den kan cemaate, brahim ve arkadalar "Dinini seven bizimle gelsin" ihtarnda bulunmulardr. Etraflarnda biriken kalabalkla, ayetler okuyarak, grltl bir yryle Evkaf mdrlne gitmilerdir. brahim ve arkadalar Vakflar Mdrne irtican zamann artlanna brnen sorusunu sormulardr: Baka yerlerde Arapa ezan okunduu halde niin Bursa'da Trke ezan okunuyor? Vakflar Mdr Vilayet emri cevabn verince, kalabalk vilayet Kona nne gitmitir. Zabta kuvvetleri bu srada olay yerine gelmiler, kari) Basile Nikitine: Les Kurdes, s. 198. 110

labahk datlm, elebalar yakalanmtr. Adalete teslim edilen sulularn byk bir ksm cezalandrlmtr. Siirt'te eyh Halit ve olu A b d l k u d d s ' n maceralar (1935) Beiri ilesinin Kayntar kynde oturan Halit kendisini Nak eyhi ilan etmi ve kk bir grup ta toplamtr. 1935 yl Aralk aynda, mritlerini Eruh ilesinin baz kylerine propaganda yapmaya memur etmitir. Mritler, gittikleri yerlerin halkn eyh Halid'e boyun emee, Mehd olarak tanmaya zorlamlardr. Halk kendilerine inanmaynca, bu sefer adam ldrmeye ve yaralamaya balamlardr. Hkmet kuvvetleri bu garip hareketi bastrm, elebalar yakalayarak cezalandrmtr. Macerann ikinci ksmn Halit'in olu eyh Kudds zerine almtr. Hkmete kzarak daa km, eyhlik ve tarikatilik hareketlerine balamtr. Fakat devrim hkmetinin devaml takipleri sonunda Suriye'ye kamtr. skilip Olay (1936) Menemen Olay'ndan sonra, irtica hareketlerinin en nemlisi saylan bu olay 1936 yl Ocak aynda skilip'te cereyan etmitir. Kahraman Nakibendi tarikatndan Kayserili Ahmet Kalayc'dr. Amac, destekleyicileriyle beraber Naki tarikatn yaymak olmutur. Elebalara gre, namaz ve oru farz deildi. Kendileri 40,70 ve 90 gnlk yeni oru usulleri icrat etmilerdi. Naki eyhi ulhiyete (ilh bir karaktere) sahipti. Ona tapmak gerekirdi. 111

Hareket ksa zamanda bastrlmtr. 1923'ten 1945'e dein, laik ve demokratik bir cumhuriyete yaplm olan bu saldrganlklar hep din namna harekete geme iddiasna dayanmtr. Merkezi otoritesini kaybetmi, lke zerinde tam bir disiplin salayamam olan Osmanl mparatorluu'nda, blge blge hkmranlklarn ilan etmi olan bu dini derebeyler Trkiye Cumhuriyet'nin bamsz, milli ve mtecanis yaps iinde, "milli" bir devlet rgs iinde, imtiyazlarnn ve karlarnn sarslmasna rza gsterememilerdir. Giritikleri hareketlerin mterek zellikleri anarik, ayrc ve fevkalade iptidai fikirlere dayandklar iin gerici (irticai) dirler. Ayrca bu hareketlerin memleket d balantlarn da hesaba katmak gerekir. Trk Devriminin yobazla, irticaa, hatta muhafazakrla kar kesin davranlara sahip olduu bir devirde oylarna ihtiya duymad evrelere kar ald tedbirler bu tarz olaylarn sratle bastrlmasn, ak ve geni propaganda faaliyetine meydan vermemelerini siyasi hayata karmamalarn salamtr. ok partili rejime geildii tarihten itibaren durum deiecektir.

112

Atatrk'n kurduu Trk Dil Kurumu'nun Derleme Kolu Yardmcs (1933) ve uzman olarak alan M, akir lktar, yazd "Atatrk ve Harf D e v r i m i " adl ok ilgi ekici kitab iin unlar sylyor: "Cumhuriyet Trkiyesi, dil devrimine Alfabe devrimi, yani Latin aslndan gelen yeni Trk harflerini kabul ve uygulamakla ie balam oldu. Yzyllardan beri kullamlagelefi Arap alfabesi, ancak bu dilin kendi zelliklerine gre kurulmu olup, Trk fonetiine h i ^ uymayan bir yaz sistemiydi. Bu alfabe, kuruluu bambaka ulan Trke'nin ses varlklarn doru ve tam gsterecek zengin bir ara olamamt. Yazmnn en nemli yn, szckle nllerin (sesli) gsterilmesi idi; Arap alfabesiyle byle bir yazm salanamyordu. Bu nedenle bize nl harfleri gsteren, okunmas, yazlmas dilimizin yapsna uygun bir alfabe gerekti, ite Cumhuriyet, bu sorunu byk ve baarl bir devrimle gerekletirdi." Sorunu, tarihsel kkeniyle birlikte anlatan bu kaynak kitab, gelecek cuma gn yine gazeteniz Cumhuriyetle birlikte alacaksnz.

-3-

Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. ubat 1998

SLAMCILIK CEREYANI
- 3 -

kinci Merutiyetin Siyasi Hayat Boyunca Gelimesi ve Bugne Brakt Meseleler

Prof. Dr. TARIK ZAFER TUNAYA

Cumhuriyet G A Z E T E S I N I N
OKURLARNA ARMAANDR.

IINDEKILER 1945-1950 D E V R E S I : O K PARTILI R E J I M IINDE MUHAFAZAKR VE KARMALAR DINCI C E R E Y A N L A R N S I Y A S I HAYATA

1 - Din ve Siyaset Ypranan Tek Parti Rejimi Parti Programlarnda Din Meselesi 2- C.H.P'nin Deien Tutumu 1945'in Getirdikleri 1947 Kurultay 3-D.P.'ye Gelince 4- 1945-1950 Devresinde Geleneki Fikirlerin Yasama Alanna Karmas 5- 1945-1950 Devresinde Geleneki evrelerin Belirttikleri Belli Bal Meseleler: C.H.P'nin Liklik Anlayn Tenkit Kur'an Diliyle badet - Kur'an Yazs Dil Devrimi Din Eitimi Komnizm Meseleleri slamiyet ve Reform Mezhep ekimeleri slmiyette Sosyal ve Demokratik Dzen Batllama Meselesi 6- slamclk Cereyannn Bu Devre indeki zellikleri 7- ktidar Partisi Olarak CHP'nin Geleneki

11 11 13 16 18 21 22 24 25 .'.29 30 31 33 35 37 38 39 40

Bask Karsndaki craat (Trbelerin Almas) 8- Laik Devlete Yeni Bir Hcum: Ticniler IV 1950-1960 DEVRES: LAK KTDARIN GELENEK EVRELERE DAYANMASI, KARILIKLI STSMAR

.42 .44

1- Din vc Siyasi ktidar 47 Devrimlerin Paralanmas 2- Yasama Alannda 49 Arapa Ezan 50 "Sa Cereyan Tehlikesi Yoktur!" 51 Bteye slme Baklar 52 Dini ve Peygamberleri Kanun Yolu ile Korumak . .53 Devlete Resmi Din Teklifi 55 V LAK CUMHURYETN KARILATII YEN GLKLER 1- Ticaniler 2-ki Olay Malatya Suikast "Byk Cihad" 3- Yeni Bir Nakibendi Hareketi: Ulueami Olay (1957) 4- Nurcular 5- "Tutan-Tutmayan" Devrimler "Devrim Yobazlar" 6 57 57 57 58 58 59 66 66

Ayrma Var "rtica Yoktur Efendiler" 6- Milli man Cephesi'nden Vatan Cephesi'ne Londra Uak Kazasnn Yorumlan
V 27 MAYS VE SONRAS

68 69 70 71

1- MillO Birlik Komitesi'nin Tutumu 2- Anayasa Hazrlklar inde stanbul n Tasars Prof. Bagil'in Tezi Siyasal Bilgiler Tasars 3- Kurucu Meclis Devresi 1961 Anayasas Temsilciler Meclisi 'nde Laiklik Meseleleri NC BLM
SONU MAHEDELER VE TEZLER ISLAM DNYASNDAKI R E F O R M C U GELIMELER VE TRKIYE BRNC AYIRIM ISLAM DNYASNDAKI R E F O R M C U GELIMELER

73 74 74 77 78 79 80

83

84

1- slmiyetin karlat g mesele 2- Reformcu Fikir Cereyanlar Arap Kolu (Vahabilik ve Selefiye) Hint ve Pakistan Kolu zellikler 3- Reform Hareketleri ve D Engeller Cezayir Ulemas Dernei ve Mslman Kardeler KNC AYIRIM
... V E T R K I Y E

84 86 88 91 92 93 93 95

1- Merutiyet slamclar 2- Cumhuriyet Rejimi inde Geleneki evre II

97 99

ISLAMN SIYASET PRENSIPLERI ALANNDAKI GELIMELER

(slm Dnyasnda ve Trkiye'de Varlan Sonular) 105 1- Milliyetilik (Milli Devlet) Meselesi 105 slm Dnyasnda Merutiyet slamclar 107 Cumhuriyet Gelenekileri .. . 108 Trk Devriminin Davran 109 2- Demokrasi Meseleleri 110 slm Dnyasnda 110 Merutiyet slamclar 112 Cumhuriyet Gelenekileri 112 Trk Devriminin Davran 113 8

3-Laiklik Davas slm Dnyasnda Merutiyet slamclar Cumhuriyet Gelenekileri Trk Devriminin Davran 4- Hilfet Meselesi slm Dnyasnda Merutiyet slamclar Cumhuriyet Gelenekileri Trk Devriminin Davran 5-Ekonomik Mesele slm Dnyasnda Merutiyet slamclar Cumhuriyet Gelenekileri Trk Devriminin Davran 6- Komnizm Meselesi slm Dnyasnda Merutiyet slamclar . Cumhuriyet Gelenekileri Trk Devriminin Davran 7- Feminizm Hareketleri (Kadnn Toplum indeki Yeri) slm Dnyasnda Merutiyet slamclar Cumhuriyet Gelenekileri Trk Devriminin Davran 8- Son Grnler
BIBLIYOGRAFYA ALFABETIK FIHRIST

116 116 116 119 .121 121 122 122 122 123 123 125 125 126 126 126 127 127 127 128 128 130 130 .131 131

137

III 1945-1950 DEVRES: OK PARTL REJM NDE MUHAFAZAKR VE DNC CEREYANLARIN SYAS HAYATA KARIMALARI
1- Din ve Siyaset Ypranan tek parti rejimi Cumhuriyet rejimi iinde 1945 ylma kadar, CHP'nin hkimiyeti, fiili bir tek parti rejimi olarak devam edegelmitir. Ne zaman partiler oalmsa, muhafazakr ve dinci fikirler ve temayller saklandklar yerden siyasi hayatn yzne kmlardr. 1924 (Terakkiperverler) ve 1930 (Serbest Cumhuriyet Halk Frkas) denemeleri bunu gstermitir. Bu yoldan ortaya kan cereyanlar Devletin varl iin tehlike saylm ve ok partili rejim denemelerini akamete uratm, partilerin hayatna mal olmutur. 1945 ylndan itibaren Milli Kalknma Partisinin kuruluu ile (i 8 Temmuz 1945) alan ok partili rejim cumhuriyet rejiminin en uzun devresidir ve 27 Mays hareketi ile alan bir parantez mstesna, onaltnc yln doldurmutur. Ve Trkiye'nin siyasi hayatna kkl deiimler getirmitir. Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti, I laik Frkas, Cumhuriyet Frkas (ve daha sonra Partisi) adlaryla 1919'da memleketin kaderine hkim olan CHP devrimci, geni (gayri mtecanis yapl) bir siyasi teekkld. 1945'te Genel Bakan ve Devlet Bakan nn, Meclisi 11

a nutkunda, muhalefet partilerinin oalmasnn iyi karlanacan syledii zaman, CHP'nin ardnda eyrek yzyl aan bir mazi vard. 1945 ylndaki siyasi bilanosunda grlen maddeler kabark saylabilirdi: hmale uram bir kitleyi kalkndrmak iin muhafazakr evrelerle savaarak yaplm olan devrimci hamleler, kinci Dnya Sava dolaysyla ve bilhassa kyde hissedilen yklemeler, liberal ve devleti ini klarla artan ekonomik kmazlar, Varlk Vergisi olay, devletilik politikasnn uyandrd honutsuzluklar. Bu hareketler tek parti rejiminin artlan iinde alan bir Meclisin koyduu kanunlar yolu ile yukandan aa bir ynde gerekletirilmeye allmt. 1945'ten nce, muhalefet kitlesi hazrd. 1945'te dnya artlarnn da yardm ile CHP'ye kar muhalefet balamt. DP geni honutsuzluu bir iptidai madde olarak kullanmasn bilmi ve geni bir kitle kendisini benimsemitir. Tek parti iklimi deiince de, eitli fikir akmlar, bu arada merutiyet slamclarn, deiik artlar altnda, devam ettirmek isteyen bir cereyan da ortaya kmtr. Bu cereyan Trk Devrim hareketlerinin karsnda yer alm, muhafazakr evreleri dile getirmi ve muhalefetin destekleyicisi olmutur. Bu fikirler, iktidarlarn tereddtl ve maksatl tutumlar ile siyasi hayattaki tesirlerini gitgide arttrmlardr. Bu artma bilhassa DP iktidarnn ekonomik buhran iinde, oy toplama politikasnn gelimesi ile oranl olmutur. ok partili rejim, sosyal hayat iinde bastrlm, fakat iin iin yaamaya devam etmi olan dinci cereyanlar canlandrmtr. Bunlar kendilerini merutiyetin slamc cereyanna balamlardr.

1945 'ten gnmze kadar geen onalt yllk ok partili siyasi hayat iinde dini meseleler ve olaylarn u bakmdan zellikleri vardr: DP'nin iktidara gei tarihine dein (22 Mays 1950), CHP'nin tutumu ve siyasi olaylar henz devrim kanunlarnn tesiri altndadrlar. DP iktidarnn balayndan itibaren ise devrimlerin zayflad ve muhafazakr kitlenin i politika zerindeki kuvvetinin artt grlmtr. Oy pusulas bu deiik tutumlarn temelinde yatmaktadr. Parti programlarnda din meselesi 1945 Temmuz'undan itibaren DP'nin ibana gemesi safhasna kadar, Trkiye'de 24 siyasi parti ve teekkl kurulmutur. Be yllk ksa bir dnem iinde kurulmu olan bu teekkllerin byk bir ksm din ve gelenek konular, laiklik konular hakkndaki tutumlarn programlarnda belirtmilerdir. Bu devrenin siyasi hayatnda ve muhafazakr cereyann ortaya kma en nemli rnek M illet Partisi 'nin programndan alnabilir. 1948 senesinde dini reform isteyen bir grup Demokrat Parti'den ayrlm ve Millet Partisi'ni kurmutur. Parti sosyal hayatta geleneklere ve rf ve deea geni nem verilmesine taraftardr. Partinin ana programnn 7. maddesine gre, parti "itimai nizamn teekklnde itikatlarn, ahlakn, geleneklerin, rf ve detin byk hisselerini tanr. Bunlar sk sk deimezler ve devletin nfuzu dnda kalr." Ana programn 8. maddesine gre de, "Parti din messeselerine ve milli ananelere hrmetkardr." Ge13

ne partinin ana programnn 12. maddesine gre, parti laiklii esas itibariyle kabul etmekle beraber din ilerinin ayr bir tekilat elinden idaresini, bu tekilatn muhtar bir tekilat olmasn istemektedir. Parti aynca ilk ve orta tedrisata din dersleri konulmasn da uygun grmektedir. (1) Bu ekilde, Millet Partisi ana program kinci Merutiyet'in slamc cereyann temsil etmemekle beraber, siyasi platforma girdii zamanki havaya oranla daha slami ve muhafazakr bir grn rneini vermektedir. Din ilerinin mstakil ve muhtar bir idarenin eline verilmesini istemek Trkiye'de o gne dek hkim olan laik dzene ay kndr. kinci Dnya Sava'ndan sonra siyasi hayatta ortaya kan baz partiler de, etkili olmamakla beraber, muhafazakr grn temsilcileri olmulardr. Bunlardan 1945 senesinde kurulmu olan Milli Kalknma Partisi, d politika sahasnda "slam Birlii - ark Federasyonu projesinin gereklemesini istemitir. (2) Parti tznn 19. maddesine gre maarifte her ey ahlak ve milli anane esasna gre ayarlanacaktr. (3) Parti idarecilerine gre Cumhuriyet Halk Partisi komnizme yakn esaslar benimsemi bulunmaktadr. 1946'da kurulmu bulunan Sosyal Adalet Partisi 'nin gayesi "Dnya Mslmanlar Birlii'ni desteklem e k " olacakt. (4) Ayn yl iinde kurulmu bulunan ifti ve Kyl Partisi de ananelere balln belirtmitir. (5)

(1) (2) (3) (4) (5)

Tank Z. Tunaya: Nuri Demira, . T a n k Z. Tunaya: T a n k Z. Tunaya: Tark /.. Tunaya:

Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 719 nn'ye ak mektup (stanbul 1949) Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 644 Ayn eser, s. 693 Ayn eser, s. 695

14

1946'da kurulmu dier bir parti olan "Artma Koruma Partisi - ARK' 'da, dinci siyasi bir parti olduunu tznn birinci maddesinde aklamtr. (1) 1946 ylnda kurulmu dier bir siyasi parti de "slam Koruma Partisi "dir. Bu partinin ad parti olmakla beraber, kurulu dilekesinde her trl siyasi faaliyetten uzak olunduu belirtilmi ve gayenin sadece Islamm ykselmesi, kuvvet kazanmas, dayanmas olduu aka yazlmtr. (2) 1947 senesinde kurulmu olan Trk Muhafazakr Partisi de bu devrenin slamc siyasi davranlarna rnek olarak gsterilebilir. Partinin programnda ve gayelerinde slami esaslar hkimdir. (3) 1949 ylnda kurulan Toprak, Emlak ve Serbest Teebbs Partisi 'de mnevver dindarl destekleyeceini, dini cemiyetlerin serbestliini ve tekilatlanmasn arzuladn ak bir muhfazakrlkla programnda gstermitir. (4) Bu devre iinde kurulmu dinci partilerin okluu, ok partili hayata geiin din istismarna ve yeni bir slamc cereyann ortaya knda rol oynadn gstermektedir. Bu devrenin aka dinci ve muhafazakrlklarn belirtmi olan partileri yannda CHP'nin laik davasnda tutumu gzden geirilmitir. DP'ye gelince, kuvvetli bir muhalefet kitlesine dayanan bu parti, dayand kitlenin basks altnda 1950'den itibaren uygulayaca bir din politikasnn ilk tohumlarn serpmitir.
(1) Tark Z. Tunaya: Ayn eser, s. 708 (2) Tark Z. Tunaya: Ayn eser, s. 708 (3) Tark Z. Tunaya: Ayn eser, s. 711. ayrea bk. Kuds Mftsnn C. R. Atilhan 'a gnderdii mesaj (Tasvir, 13 ubat 1948) (4) T a n k Z. Tunaya: Ayn eser, s. 736

15

2- CHP'nin deien tutumu 1945'in getirdikleri politikann deien artlan iinde, iktidarda bulunan CHP, tm olarak programn ve bu arada 6 Ok'un anlamlarn gzden geirmek lzumunu duymutur. 1925 ylnn Ziya Hocasn devrimci cephe adna tenkit eden Hamdullah Suphi, imdi kendisi Ziya Hoca gibi konumaktadr. Parti iinde byle bir deiimi haber veren olay 1945 ylnda grlr. Daha sonra 1947 Kurultay meseleyi esasl ekilde ele almtr. 1945 senesinde daha ok partili rejime geilmeden, toplumda ilk defa bir dinde reform fikri ortaya atlmtr. Bu fikir iktidar partisinin iinden gelmektedir. Parti iindeki bir grubun reform konusundaki teklifleri ylece zetlenebilir: 1- Dnya ilerini din ilerinden tamamiyle ayrm olan bir rejimde Diyanet leri Reislii gibi bir tekilatn yer almamas, 2- Kur'an ve din tatbikatnn ztrke olarak tanzim ve tertibi. 3- badet yerleri Trkn geleneine uygun bir tarza konularak Halkevlerinin ibadet yeri, ibadet yerlerinin de Halkevine benzer bir ekle ifra. 4- Ruhbanln icab olan her eyin silinmesi ve ezcmle, sark, cbbe gibi din tatbikatnda kullanlan her nevi kyafetin ilgas. 5- badet usul ve zamanlarnn tanzimi. 6- Diyanet leri Reislii yerine, Dil Kurumu'na ben-

16

zer bir tekilat ikame edilerek, din tekilatnn devlet bnyesinden karlarak millete mal edilmesi. Reformcularn bu teklifleri parti iinde kart dnceleri davet etmi ve bu gre kar cephe almlardr. Buna gre, devletin din ilerini yeni batan ele almas doru deildir. tikat ve amel'e taallk eden mesailin devle tarafndan tanzimi de mdahale tekil eder. Bu bakmdan dinde reform gerekli olmakla beraber bu bir din slahat olarak deil, bir kltr ii olarak yaplmas doru olacaktr. Parti iindeki bu iki kart gr tartan CHP mstakil grubu, ikinci fikre yanamaktadr. Grubun din hakkndaki raporunda (1) itikat ve ibadata taallk eden hususlarn devlete tanziminin, bir baka deyimle dini reform icrasnn, laiklik esasna uygun dmedii belirtilmektedir. Reforma din ulemas kendi bilgi ve vicdanlarna dayanarak nayak olabilirler. Ku'ranm ztrke olarak tanzim ve tertibi bir dil ve kltr ii olarak tetkik edilmelidir. badet yerlerinin tanzimi, ruhbanlarn kyafeti, ibadet usul ve zamannn tesbiti gibi hususlar devlet ii olarak kabul edilemez. Bu iki kart gr, reformun gereklilii zerinde birlemektedir. Ayrldklar nokta birinci fikrin reformu iktidar kudretiyle yaplabilecek bir i olarak kabul etmesine karlk, ikinci gr tabii geliime inanmaktadr. ktidarda bulunan bir parti iindeki bu iki gr onun laiklik politikas zerinde phesiz tesir edeceklerdi. Nitekim 1947 Kurultay bu durumu btn akl ile ortaya karmtr.

(1) Bu rapor vc raporun tefsiri hakknda Reit lker'in yazs iin bk. Vazife, 1957, say 4 0 - s . 172.

17

1947 Kurultay Laiklik meselesi, CHP tzk tadilat sebebiyle 7. Kurultay'da zerinde en ok tartlan bir konu olmutur. Bu Kurultay'da geleneki gr devrimci bir parti iinde tekliflerini ortaya atmlardr. Devrimci cephe ise, yeni tzn laiklii tarif ve izah eden ifadesini korumulardr. Geleneki cephe, ak olarak laikliin reddiyesini yapmamtr. Gayesi, uygulanmasn sert ve gerek laiklie aykr bulduu laiklii yumuatmak ve gerek olarak kabul ettii anlama getirmektir. Din sosyal bir kuvvettir, bu kuvvete itibar eden milletler daima kuvvetli ve payidar olmulardr. Halbuki toplumumuz dinin geliimine lakayd kalmaktadr. nsanlar arasndaki itimai tesant ancak din ile mmkndr. (1) yleyse, ne yapmak gerektir? Geleneki cephe bu tekliflerini iki nokta altnda toplamaktadr: 1- Din manevi bir gdadr. (2) Bunun iin toplum hayatnda dine nem vermek gerekir. Bizde memleketin ounluu tarafndan benimsenmi olan slam dini, dier dinlere nazaran aa durumdadr. slamn dndaki dinler lehine bir msavatszlk yaratlmtr. (3) 2- Laiklik memleketimizde yanl anlalm ve uygulanmtr. Gerekte, laiklik eski ve ark'ta da mevut olan

(1) Abdlkadir Gncy'in konumas, CHP Yedinci Kurultay Tutana, Ankara 1948, s. 449 (2) kr Nayman konumas, ayn Tutanak s. 451 (3) Sinan Tekeliolu'nun konumas, ayn Tutanak s. 450-451

18

bir mefhumdur( 1). Laiklik bizde, genliin dinden habersiz, maneviyatsz gelimesini yaratmtr. Devlet mdahalesini dourmutur(2). Dine nem vermemek eklinde grlmtr. Bat'da ise din ba keyi igal etmekte, laik memleketlerde dahi din nem kazanmaktadr. Bu ekildeki fikirlerin beyan hibir zaman irtica deildir. Memlekette irtica yoktur(3). Laiklii gerek anlamna getirmek iin, genlie manevi gda vermeli, ark'a ilgi gstermelidir(4). ark'a dini ilgi "hayatmz iktizasdr"(5). Bu ekilde, hem bir slam bloku kurulabilecek ve hem de bir din olarak ortaya kan komnizm nlenecektir. 3- Devletimizin resmi tekilat iinde iki messese vard: Diyanet leri Reislii ve Evkaf daresi. Bunlarn devlet tekilat iinde oluu dertlerin badr. Dnyann her yerinde dini inanlar mstakil tekilatlarn kurmulardr. Trkiye'de ise bu imkn slam dinine tannmamtr. Memleketin ihtiyac olan gerek din adamlar mektepler ancak mstakil bir diyanet ileri tekilatyla mmkn olabilecektir. Bu bakmdan, Diyanet leri ya mstakil bir tekilat olmah(6), ya da kendisine maddi ve manevi imknlar tannmaldr(7). 4- Din manevi bir gda, kuvvet olarak kabul edilince, yeni neslin bu bakmdan kuvvetli yetitirilmesi gereklidir.

(1) Hamdullah Suphi Tanrver'in konumas, ayn Tutanak, s. 454-455; Yusuf Ziya Kscmen'in konumas, ayn Tutanak, s. 4626 (2) Abdlkadir Gncy'in konumas, ayn Tutanak, s. 449 (3) Emin Karpuzolu'nun konumas, ayn Tatanak s. 454 . (4-5) Hamdullah Suphi Tanrver'in konumas, ayn Tutanak, (6) Sinan Tekeliolu'nun teklifi, ayn Tutanak s. 450, s. 458 (7) kr Nayman'n teklifi, ayn Tutanak, s. 4 5 1 ; Abdlkadir Gney de ayn fikirdedir, ayn Tutanak, s. 449

1()

Bunun iin de, hususi din derslerine imkn tanmak, mekteplere din dersi koymak, niversitede ilmi bakmdan dini tedrisat yaplmak arttr(l). Maddeye tapan toplumu uyarmak, manevi ihtiyalar tatmin etmek, ancak slam dininin kabul ettii ahlak kanunlarn renmek, onlar tedris etmekle mmkndr. Din derslerini retmek, vatann ve milletin geleceinin garanti edilmesi demektir. Toplum, ahlak terbiyesi olan din tedrisatn istemektedir(2). Geleneki cephenin fikirleri bu ekilde ortaya knca devrimciler cevaplarn bulmakta glk ekmemilerdir. Devrimci cephe, dinin kt politikaclar elinde siyasete alet edildii gereini ortaya atmtr(3). Trk ulusunun bekas ne dindedir, ne de imandadr. Trkn son kuvveti, kendi damarlarndaki asil kandadr. Din Trkn kendi vicdanyla Allah arasndadr(4). Dnyann hibir yerinde de, laiklik geleneki cephenin anlad manay almamt r ^ ) . Din ile komnistlii nlemek birhayaldir. Komnizm bir din deildir. Komnizm, iktisadi bir doktrindir. Ona cevap vermenin, onu nlemenin yolu iktisadidir(6). Btn memleketlerde laiklik din dmanl eklinde balad halde bizde ayn durum grlmemitir. Laiklik hareketinin bandan beri memleketimizde din dmanl ile
(1) Bu fikir Kurultay'da btn geleneki cephe tarafndan tekrarlanmtr. Tutanan u sayfalarna baklabilir: Vehbi Dayba (s. 448), Abdlkadir Gney (s. 449), Sinan Tckcliolu (s. 451-452), Hamdullah Suphi Tanrvcr(s. 456-457), Yusuf Ziya Ksemen (s. 462) (2) kr Nayman, ayn Tutanak, s. 451 (3) Ali Kza F.sen'in beyanndan, ayn Tutanak, s. 461 (4) Cemil Sait Barlas'n konumasndan, ayn Tutanak, s. 460 (5-6) Cemil Sait Barlas'n konumas, ayn Tutanak, s. 459 Tahsin Banguolu'nun konumas, ayn Tutanak, s. 465

20

laiklik ayn anlama gelmemitir. Laiklikten inaksal Alkili ile kulun karlkl mnasebetlerin ferdi oluudur( 1). ark'a dnten slam birliinden bahsedilmektedir, Cihan Harbi'nde bizi baltalayanlar Mslman Araplar deil midir? Hristiyan devletler birbirleriyle harp etmemekte midirler? yleyse dinin tesand unsuru olduu dncesi nerededir. Akide, Trkn kendi benliine ait bir meseledir. Onun iin benliimize, dilimize sahip olmak gereklidir(2). Mcadele hurafeye, rmcek kafaya, Kubilay'm kafasn mzraa geirenlere kardr. Laiklii umde aln sebebi, "kara taassubun bir kene gibi milletin dimana ve tefekkrne yapmasna son vermektir(3). "Ruhu alabildiine Trk, dncesi alabildiine Garpli bir millet olmaynca ayakta kalmamzn, yaamamzn imkn yoktur"(4). Geleneki grn fikirleri laiklik snrn amakta, btn sosyal hayatmz dinle izah etmektedir(5). 7. Kurultay, geleneki cephenin tekliflerini reddetmek suretiyle devrimciliini belirtmitir. 3- DP'ye gelince... Demokrat Parti de daha muhalefet saflarnda iken 1949 senesinde toplad ikinci byk kurultaynda slamc fikirler kendisini gstermitkir. Nitekim, partinin genel bakan Celal Bayar sylevinde, laiklik ve dine hrmet esas(1) Behet Kemal alar'n konumas, ayn Tutanak, s. 463 (2) Cemil Sait Barlas'u konumas, ayn Tutanak, s. 460 (3-4) Behet Kemal alar'n konumas, ayn Tutanak, s. 462-463 (5) Tahsin Banguolu'nun konumas, ayn Tutanak, s. 465

21

larn birletirmi, Trk milletinin Mslman olduunu, Mslman olarak Allah'na kavuacan belirtmitir. Bununla beraber dinin siyasete alet edilmesine muhalif olduunu da ileri srmtr(l). Bu kurultayn enteresan bir olay da, kurultayn yelerinden birinin CHP'yi "irticay krkleyen kuvvet" olarak gstermesi olmutur(2). Demokrat Parti'n in din ve slamiyet konusundaki daha slamc davranlar 1950 ylndan, iktidar elde ettikten sonra grlecektir. 4- 1945-1950 devresinde geleneki fikirlerin yasama alanna karmas Trkiye'nin yasama alan dndaki siyasi hayata paralel olarak, devrin karakterlerine uygun olan slamc fikirler yasama alannda, TBMM'de kendilerini gstermilerdir. Yasama organnda slamc grler zellikle Trk Ceza Kanunu'nun 163. maddesi iin yaplan bir tadil teklifinde ve Halife-Sultanlarn mallaryla ilgili bir sual sebebiyle Osman Nuri Kni'nin beyanlaryla ortaya kmtr. Osman Nuri Koni, Sultanlarn mlklerinin ne durumda bulunduunu sormu ve bu mlklerin hususi ahslara satldn belirtmi, bunlarn padiahlara ve onlarn ailelerine ait olduunu belirtmi, bu teokratik ve monarik ailenin haklarn korumutur(3).
(1) Nazmie Sevgcn: Celal Bayar Diyor ki (stanbul 1951) s. 352. Ayn konuda bk. skenderun konumas (Vatan, 9 Ocak 1949) ve Ankara konuams (Vatan, 25 Nisan 1949) (2) Tark Z. Tunaya: Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 653 Not. 31 (3) Byk Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Devre VIII, t. 3 Cilt 18, s. 443

22

Gene Byk Millet Meclisi 'nde Kuran'n Trke okunup okunmamas konusunda ortaya kan bir mnakaada, brahim Arvas ve Necati Erdem gibi milletvekilleri Kuran'n elli milyon Mslman tarafndan Arapa okunduunu, tercmesi halinde deerinden kaybedeceini, belirtmilerdi^ 1). Trk Ceza Kanunu'nun 163. maddesini tadil hususundaki tartmalar, bu devre iinde Byk Millet Meclisi'nde din ve laiklik konusunun en ok tartld devreler olmutur. Gerekten, 1949 senesinde hkmet tarafndan yaplan bir kanun teklifi, gerici hareketlerin oalmas karsnda bunlar nleyecek kudretten yoksun Ceza Kanunu'nun 163. maddesinin tadilini ve maddeye daha sert ekil verilmesini istiyordu. Bu teklif Byk Millet Meclisi'nde uzun boylu tartlm ve deiik grlerin ortaya kmasna sebeplerini toplayan maddenin hukuki yn bakmndan yaplan tenkitler bir yana, fikir cephesi de tenkit olunmutur. Bu tenkitler, slamc grlerin rnekleridir. Osman Nuri Koni'ye gre, bu ekildeki kanun teklifleri "dini slama tecavz, laiklie klliyen muhaliftir", bu ekilde dinsizlik korunmaktadr, din propagandasna dinin diline, ifadesine karlamaz(2). Sinan Tekeliolu'na gre, laiklii korumak bahanesiyle giriilen bu ekildeki kanunlar tamamen komnist kokusu vermektedir(3). Necati Erdem'e gre bu ekilde dinsizlie imtiyaz tannm, laiklik perdesi altnda dinsizlik korunmu olmaktadr(4). Bu eci) Tutanak Dergisi, Devre VIII, C. (2) Tutanak Dergisi, Devre VIII, C. (3) Tutanak Dergisi, Devre VIII, C. (4) Tutanak Dergisi, Devre VIII, C. 16, s. 20, s. 20, s. 20, s. 450-451 575 579 588, aynca bk. s. 668

23

kilde laiklik gerekte tatbik edilmi olmamakta ve bu perde altnda dinsizlik yaylmaktadr. Bylece Trkiye'deki gidi laiklie tamamiyle aykrdr. Oysa demokratik rejimlerde devlet dine karamaz. u halde din hrriyetini bu ekilde snrlandran kanunlar demokrasiye de aykrdr, vicdan hrriyetine de. slamc grlerin yasama alanna girmesi bu devrede mmkn olmutur. Daha ilerde grlecei gibi slami (teokratik) devlet esaslarnn mdafaa edildiine, laikliin tamamen reddedildiine bu devre iinde rastlanmayacaktr. 5- 1945-1950.devresinde Geleneki evrelerin belirttikleri belli bal meseleler 1945-1950 seneleri arasnda, 1923-1945 seneleri arasnda devrimleri koruyucu davran btn sapmalara ramen gene de kuvvetini korumutur. Bu sebepledir ki laiklie aykrgidii destekleyen, daha dorusu byle bir gidii canlandrmaya alan fikirler azdr(l). slamclk cereyannn savunmas belli bir ka noktaya has kalm, genileyememitir. Ayrca, kinci Merutiyet devresinin slamc fikirlerine yeni bir gr eklenmi deildir. Aksine kinci Merutiyetin slamc fikirleri ok daha az bir kuvvetle ve bilgi ile tekrarlanmtr. Yaplan fikir almas devrimin yaratt baz yeni durumlarn gzden geirilmesi ve deerlendirilmesinden ibaret kalmtr. Bunlarn banda, okullarda din dersi okutulmamas ve Arapa ezan yasa gelir.

(1) Ayn fikir iin bk. Rusto: Politics and slam in Turkcy.

24

CHP'in laiklik anlayn tenkit Bu devrede rastlanan tek tk slamc fikirlere gre, Halk Partisi uygulamakta olduu laiklik gr ile Trk halknn duygularn hie saymakta, kendi siyasi isteklerini topluma kabul ettirmek endiesiyle hareket etmektedir. Davranlar vicdan hrriyetine aykrdr. Trk halk yzde yz Mslmandr. Laiklik bu hisse aykr den, "tenakuzlar" iinde yzen bir kuraldr. Laiklik kural Trk'n Mslmanl tanmamaya kadar gtrlmtr. Trk slaml o derece benimsemitir ki Trk'e yaklamann tek yolu, onun vicdanna girebilmekle mmkndr. Demokrat Parti ite bunu benimsemi ve yapmtr. Halk Partisi'nin seecei en iyi yol dine hi karmamaktr. Bunun aksine hareket etmek iin Halk Partisi'nin hibir yetkisi yoktur. Parti iinde din ileri ile ilgilenenler dine nem vermeyen, "frenkmereplerdir." Bu yola girmedii takdirde Halk Partisi yklacaktaki). Bu gr, dinin siyasi hayat iindeki roln ve oy zerindeki tesirini slamc bir kalemle ortaya koymaktadr. Ayn gre dayanan aklamalar daha da derinletirmek mmkndr: Dine hcum edebilmek iin, bugnn ilmi esaslarn bilmek gereklidir. Bugnn ilmi ise, dinsizlii deil, dinin gerekliini ispat eder. Dinsizlik ilim nnde "izmihlal" etmitir(2). Trkler iin din ve millet sevgisi birbirine karm, teklemi vaziyettidr. Din sevgisi Trkn dier sevgilerine de hz vermekte, kaynak olmaktadr(3).
(1) Halk Partisi'nin din siyaseti (Selamet, 21 Kasm 1947 No: 27), S. 15 (2) Lecomtc Du Nouy: Dinsizliin ilim huzurunda izmihlali (Selamet, 28 Kasm 1947, No: 28) s. 12 (3) Vatan sevgisi ve din sevgisi (Selamet, 5 Aralk 1947, No: 29), s. 3

25

Hac da dini bir vazifedir ve vatani vazifesinden kanmayan Trk bu dini vazifesinden de kammayacaktr(l). Trkiye'de, dini unutturmak eklindeki laiklik, devrim yobazldr ve artk lmek zeredir. Bugnk haliyle Trkiye dini bakmdan periandr. Din adam ktl vardr. Laiklik bu deildir. Laiklik dini inkr deildir. Laik memleketlerde de niversitelerde din faklteleri vardr(2). En byk ilim messeselerinin temeli dine dayanr. Genliin ahlakn namusunu korumak iin, bu nesli din ile ilgili bir hale getirmek arttr(3). Cumhuriyet Halk Partisi, dinin toplum zerindeki etkisini anlamam, din derslerine nem vermemek suretiyle yirmi sene mddetle milli vicdan ezmitir(4). Laiklik yanl ve lzumsuz kstlamalar eklinde anlalmtr. Laiklik gerek anlamnda bir vicdan, din hrriyetidir, bu esaslar ise slamiyetin temelinde vardr(5). Bu esaslara aykr olarak, Cumhuriyet Halk Partisi laiklii dinden tamamen elini ekmek, dini konularla megul olmamak ve megul olanlara mani olmak eklinde anlamtr. Bu tutumu toplumda bir maneviyat ve ahlak buhran dourmutur(6).

(1) Ayn yaz, s. 3 (2) Hamdullah Suphi Tanrvcr: Trkiye'de Din Meselesi (Selamet, 5 Aralk 1947, No: 29) s. 3 (3) ayn yaz, s. 4, 5, 16. (4) Eref edip: Onlar iin hidayet kaplar kapaldr (Sebilrreat, Haziran 1948, No: 3) s. 34 (5) Yusuf Ziya Ksemen: Millet Hkimiyeti - Ahlak hkimiyeti (Sebilrreat, No: 5 1948), s. 73 (6) Yusuf Ziya Ksemen: Laikliin yanl tatbikinden doan manevi ve ahlaki buhran cemiyette ahlakszlk dourmutur (Sebilrreat, No: 6. 1948) s. 88; Yirmi sene sren Komnizm umdeleri (Sebilrreat, No: 17, 1948), s. 264

26

Cumhuriyet rejimi boyunca, Merutiyetten kalma fikirleri zaman zaman belirten Sebilrreat ailesi, Cumhuriyet Halk Partisi'nin din siyasetinden baz sonular karmtr: Bu Partinin tuttuu yol komnizme giden bir yoldur. Cumhuriyet Halk Partisi yirmi sene mddetle, bilerek veya bilmiyerek komnizm umdelerine hizmet etmitir. Cumhuriyet Halk Partisi ecdadn dnya ve din ileri arasnda kurduu dzeni bozmu, laiklik perdesi altnda maneviyat yok etmitir. Cumhuriyet Halk Partisinin bu hareketi siyas bir irticadr(l). Sebilrreat, devrin Cumhurbakan nn'den, partisinin din konusundaki tutumunu deitirmesini istemektedir. Cumhuriyet Halk Partisi halkn sempatisini kazanmak, iktidarn korumak istiyorsa dinsizlik anlamna gelen liklik tatbikatndan vazgemelidir. Ancak Cumhuriyet Halk Partisi dine nem verip ona dnd anda kvet kazanabilecektir. Hkmetler mill seviyeyi korumak bakmndan halkn manev ihtiyalarndan elini ekemez(2). Bu ifadeler, siyas gruplar zerinde din yoluyla yaplan basknn rneidir.
(1) Yirmi sene sren Komnizm umdeleri (Sebilrreat, No. 17, 1948) s. 264. Hseyin Saruhan: Komnizme kar duracak ancak slamiyet kalesidir. (Sebilrreat, no: 9, 1948), s. 142 (2) Cevat Rfat Atilhan: Din davamz (Sebilrreat, No. 10, 1948), s. 155; Hseyin Saruhan; Lik misiniz, yoksa din dman m? (Sebilrreat, No. 18, 1948), s. 286 Siyas rtica (Sebilrreat, No. 19, 1948), s. 304 Cumhurbakanmzdan bir istirhammz var: (Sebilrreat, No. 6, 1948), s. 86. Yusuf Ziya Ksemen: Hkmet halkn manevi ihtiyalarndan elini ekemez (Sebilrreat, No. 8, 1948), s. 120.

27

Cumhuriyet rejiminin slamclar, 1949 senesinde emsettin Gnaltay'n bavekillie getiriliinden mitlenmilerdir. Gnaltay, "medreseden yetimi bir slam bilgini" olarak takdim edilmitir. Fakat, ilk hkmet program Trkiyenin din hayatnda bir deiiklik bekleyenler tarafndan hayal krkl ile karlanmtr. Cemil Sait Barlas, Tahsin Banolugibi "din dmanlar" yine Kabinededir. Gnaltay hkmet programnda, devrimlerin o gne kadar olduu gibi btn iddetiyle korunacan belirtmitir. Bu ifade, Cumhuriyet Halk Partisi'nin dinsizlik eklindeki laiklik ve devrimcilik anlaynn Gnaltay zamannda da devam edeceinin delilidir(l). slamclar, 1950 seimlerine yakn bir tarihte, Cumhuriyet Halk Partisi hakkndaki fikirlerini kesin olarak aklamlardr. Bu parti, din derslerine msaade etmesine, trbeleri amasna ramen dini tutumu ile Mslman Trk halkn zm,barma haner saplamtr. Mslman toplumla badamasna imkn yoktur(2). Bu cereyan o tarihte mevcut dier partileri de eletirmi ve dini tutumlar bakmndan deerlendirmitir. Demokrat Parti, Halk Partisi'ne nispetle dini konularda daha serbest bir tutum takip edecek yolda grlmektedir. Bununla beraber, bu partinin de din siyaseti kesin olarak belli deildir. Parti Bakan Celal Bayar, bu konuda kesin konumamaktadr(3). Halbuki Demokrat Parti dini tutumunu ak ve seik biimde ortaya koymak, toplumun inancn kazanmak zorunluunda-

(1-2) Eref Edip: Gnaltay'n Babakanl ve Akisleri (Sebilrreat, Ne. 29, 1949), s. 57. (3) Demokrat Parti'nin Din Siyaseti (Sebilrreat, No. 27, 1949), s. 27.

28

dr (1). Millet Partisi'ne gelince Mslman toplumun benimseyecei bir din tutumunun savunuculuunu yapmaktadr. Millet Partisi, Trkiye'yi gerek laiklie kavuturacak, dinsiz gidii nleyecek bir partidir(2). Grld zere, slamc cereyan, 1945 ylndan sonra Halk Partisi'nin devrimci sayd davranlarn dinsizlik olarak isimlendirmi, dinin toplum zerindeki basksndan faydalanarak siyasi bir sonuca varmak istemitir. Bu davran, ceza hkmlerinin sertlii karsnda kesin olarak belirememekle beraber gene de, ilk filizlerini vermitir. 1950'den sonra Halk Partisi'nin ypratlmas iin yaplan hareketler daha ak olarak ortaya kacaktr. Demokrat Parti'nin Arapa ezan yasan kaldrmasndan sonra da bu partiye kar beslenen emniyetsizlik silinecektir. Kr'an diliyle ibadet - Kur'an yazs slamc cereyan btn bu devre iinde Kur'an diliyle ibadet meselesi zerinde de nemle durmutur. Kur'an diliyle ibadetin engellenmesi, laiklie aykr gidiin en byk rnei olarak gsterilmitir(3). Gerek laiklik, devletin din konularndaki tarafszl olduuna gre herkes istedii dilde ibadet etmekle serbest olabilmelidir(4). Bunun aksi, ibadetlere kanunun mdahalesi eklinde anlalmak gerekir. Islamn izzet ve erefini korumak isteyenler, serbest ibadete

(1-2) Ayn yazy. (3-4) badetlere kanun mdahale edebilir mi? (Sebilrreat No. 4, 1948),

s. 60.

29

... v. m . [i,bununfl<Jbflgstermelidirlerl).Kur'andih i. . 1 . 1 , 1 , - . halkn ner i toplumun kalbine haner sokuklan lmk,s/,d(2). Hi bir kuvvetin millet vicdan ile bu k, 11,11 > y n amaya hakk yoktur(3). I lalkm Kur'an diliyle ibadet etmesinin yannda, Arap harflerinin kaldrlmas da tenkit konusu olmutur. Prof. Bagil, bu hareketi "memleketin tefekkr hayatna indirilen" ar bir darbe olarak isimlendirmitir. Arap harflerinin kaldrlmas ile, Trk ilim ve din hayat ruhsuz, kksz bir hal almtr. Bunun iin eski harflerin de retilmesinin kabul gereklidir(4).
Dil Devrimi

slamc cereyan, "uydurma dil" olarak isimlendirdii ztrkeyi, ztrkecilik hareketini de ar bir tenkide tbi tutmutur. O kadar ki, ztrkecilik hareketi bir soysuzlama hareketidir. Gayesi, Trk milletinin tarihi kaynaklarn sndrmektir. Bu ekilde bir dil devrimi olamaz, bu hareketin de gayesi dilimiz zerindeki Arap etkisini silmek, dine kar bir davranta bulunmaktr. Uydurma dili yaratanlar, "dilimize dman olanlar, kimi politika hacyatmaz, kimi mektep kakn, diplomasz kiralk limdir"(5).
(1) Eref Edip: Davamz zslamn zzet ve erefi Davasdr (Sebilrreat, No. 5, 1948), s. 66. (2) Artk yeter efendiler (Sebilrreat, No. 17, 1948), s. 262. (3) Ali Fuat Bagil: Memleket tefekkr hayatna indirilen ar darbe (Sebilrreat, No. 15, 1948), 238 - 230. (4) Ali Fuat Bagil: Uydurma dil facias (Sebilrreat, No. 12, 1948), s. 171, 183. (5) Ayn yaz, s. 221.

30

Bunlar "milli vahdetin temelini sarsp, Trkeye ihanet etmilerdir"(l). Din Eitimi islamc cereyann bu devre iinde en ok zerinde durduu konu din eitimi konusudur. Trk Devriminin en byk hatas bu noktada olmutur. Devrim, lmiye snfna inanmam, onun deerini kmsemitir. Gerekte ise lmiye snf, stiklal Harbi'nde byk yararlklar gstermitir. Bu snf, mtevazi bir snftr(2). Medreseler yllar yl en stn birer ilim merkezi devini grmlerdir. Medrese zihniyetini nlemek gayesiyle din dersi veren mektepler amamak dncesi btl bir dncedir. Medrese zihniyetinin din mekteplerinde yer edii, toplumumuzun dini dncesinin geliimi bakmndan nemli bir rol oynayacaktr(3). slamc gr, din okullarnn, fakltelerinin almas meselesini de laiklik prensibi asndan belirtmitir. Trk halknn Mslman olduu kabul edildikten sonra, ona dilini retmek, din messeselerini yaatmak, mam Hatip Okullar amak, lahiyat Fakltesi kurmak tabii birer gerektir. Bunlar laiklie aykr deildir. Laiklik bunlar yapmaya mani deildir. Laiklik diye memleketin din hayatn krleten ifratlar esas laiklie aykrdr. Halkn nienmesi-

(1) Ayn yaz, s. 221. (2) Eref Edip: din mektepleri Diyanet ileri Riyascli'ne balanmaldr (Scbilrrcat. No. 2, 1948), s. 25. (3) Eref Edip: Onlar iin hidayet kaplar kapaldr (Scbilrreat, No. 3, 1948)- s. 37.

31

ni istedii de bu ifrat hareketlerdir(l). Din tedrisat yaplmasna, din messeselerine balmaya, din adamlarnn "terfih" edilmesine memleketin ihtiyac vardr(2). Bunlar da birer ihtisas iidir. Hkmet ihtisasa hrmet gstererek, ii bu mtehassslarn ellerine vermelidir(3). slamc cereyan 1947 ylndan sonra, slamclk cereyannn baar kazanmaa baladn iddiaya girimitir. Akif in onikinci lm yldnmnde, onun idealleri gereklemek zeredir. Btn slam lemi ilerlemek, birlemek istiklalini kazanmak yolundadr. Memleket iinde slam unutturmak siyaseti yere serilmitir. Artk memlekette bir slam inklab yaplmaktadr. Btn Trk milleti Akif'in yolundan yrmektedir(4). slamc cereyan, din hrriyeti alannda bir gelimenin ortaya ktn kabul etmekle beraber, gene de uzun yllar din dersleri okutturulmamasnn, din mektepleri almamasnn sonularn tartrken Halk Partisi'nin bu konudaki davrann "samimiyetsizlikle" isimlendirmektedir(5). Halk Partisi din derslerini okullara koymakla beraber gerek takip ettii metod ve gerekse okutulanlar bakmndan, din dersi okutuyorum diye gene de dinsizlik yolunu semit i r ^ ) . kinci bir hatas da, din derslerinin okutulmasn ve din mekteplerinin idaresini Diyanet leri Riyaseti'ne ver(1) mer Rza Dorul: Kurultayda Din Davas (Selamet, 19 Aralk 1947, say 31), s. 2. (2-3) Ayn yaz, s. 16. (4) mer Rza Dorul: k i f in Davas (Selamet, 26 Aralk 1947, say 32), s. 2. (5) Din ve ahlak dersleri (Sebilrreat, No. 5, 1948), s. 75. (6) Ayn yaz.

32

meyiidir. Bu hareket tarz bu iktidarn hl dini teekkllere ve din adamlarna inanmadn gsterir( 1). Bu hizmetin Milli Eitim Bakanl'na balan, toplumda bir gvensizlik yaratacaktr. nk, Milli Eitim Bakanl Tevhid-i Tedrisat Kanununun kabulnden sonraki davranlar ile toplumun infialini kazanmtr(2). Bakanln gerek din adam yetitirilebilen tek eitim messesesi olan medreseleri kapat bunun delili ve sebebidir(3) Diyanet leri Reislii'ne din eitimi konusunda yetki vermemek iin ileri srlen, bu teekkln skolastik zihniyette olduu iddias ise tamamiyle yanltr(4). Cumhuriyet Halk Partisi bu davran ile devletin laikliini bir kere daha inemitir. Din eitimini devlete vermekle laik olmadn bir kere daha gstermitir(5). Halk Partisi srf rey kazanmak amac ile din eitimi konusunda "taviz vermi" olmaktadr(6). Komnizm meseleleri slamc cereyana gre, Komnizm bir lkeye yerlee(1) Eref Kdip: Din mektepleri Diyanet leri Riyaseti'nc balanmaldr (Sebilrreat, No. 2, 1948), s. 25; Din retimi ve din messeseleri hakknda (Selamet, 27 ubat 1948, No. 41), s. 4. (2) Din relimi ve din messeseleri hakknda (Selamet, 27 ubat 1948, No. 41), s. 5. (3) Ayn yaz. (4) Gkmcn'le mlakat (Selamet, 12 Mart 1948, No. 43), s. 5; mer Rza Dorul: Skolastik devri ebediyyen kapanmtr (Selamet, 12 Mart 1948 No. 43), s. 2) (5) Eref Edip: Onlar iin hidayet kaplar kapaldr (Sebilrreat, No. 3, 1948), s. 34; Din ve ahlak dersleri (Sebilrreat, No. 5, 1948), s. 75. (6) Din mektepleri diyanet ileri riyasetine balanmaldr Sebilrreat, No. 2, mays 1948), s. 39

33

bilmek, oray hkimiyeti altna alabilmek iin milliyet ve din duygularn yok etmek yolunu tutmaktadr. Bu ekilde manevi deerlerini kaybeden kitleleri komnist yapmak kolaylaacaktr(l). Nitekim Trkiye'deki din dmanlar, yllar yl komnizm prensiplerinin yurtta gereklemesine sebep olmulardr(2). Masonlar ve dinsizler yurdumuzda komnizmi gerekletirmek iin eitli abalar gstermiler, eitim messeselerine bile komnizm esaslarn sokmulardr(3). u bir gerektir ki din dmanl komnizm yoludur(4). Dinde reform yapacaz iddialariyle, Kur'ann hkmlerini bertaraf etmek modas komnizme gtren bir akmdr(5). Bugn dnyada hatr saylr bir kuvvet kazanm bulunan komnizme kar duracak tek engel slamiyet kalesidir. nk dinsizler komnizmle mcadele edemezler, mcadele kuvvetini ancak slamiyete inanm olanlar kendilerinde bulabilmektedirler(6). Komnizmle mcadele ederken, sadece iktisadi tedbirlere bavurmakla yetinmek, komnizmi srf iktisadi doktrin olarak kabul etmek ok byk yanl olur. Halbuki komnistliin bir saldrgan, milli ve dini uuru ykc taraf vardr. Bunun iindir ki, din ko-

(1) Komnistlikle mcadele (Selamet, 9 ocak 1948, say 14), s. 2 (2) 20 sene sren komnizm umdeleri (Sebilrreat, No. 17, s. 264 (3) Din dman komnizm ile mcadele iin manevi enerji lazm (Scbilrreat, No: 2, 1948), s. 29 (4) Kzl tehlike Hz. Muhammed'in bayra altnda deil Saraolu'nun bayra altndadr (Scbilrreat, No. 3, 1948), s. 40; Din aleyhtarl komnizm yoludur (Sebilrreat, No. 6, 1948, s. 89 (5) Eref Edip: nklap ve din (Sebilrreat, No. 15, 1948), s. 227 (6) Hseyin Saruhan: Komnizme kar duracak ancak islamiyet kalesidir (Sebilrreat, No. 9, 1948), s. 142

34

mnizmle mcadele, ona kar mukavemet iin gerekli en byk kaynaktr. Din sayesinde komnizm yere serilecek ve yenilecektir(l). slamiyet, hrriyet, hak, aile ve cemiyet hayat gibi deerleri inkr eden komnizme dmandr. Bir Mslman komnist olamaz (2). slamiyet ve reform kinci merutiyet devresi iinde grdmz bir slamc fikri bu devrede de aynen bulmak mmkndr. slamiyet asla ilerilii nleyici bir yapda deildir. slamiyet, "tam manas ile bir teceddt ve terakki dinidir"(3). slam dini, esaslar baki kalmak artyla, "er'i hkmler" de bile yenilikidir. Bu gerein aksini Avrupal slam dmanlar ve smrgeciler ortaya atmlardr. Zaten "terakki" denilen ey "izafi" bir mefhumdur ve dnyada hibir ey mutlak olarak terakki etmez. Byle olunca da slamn terakkiye engel olduu sylenemez(4). Bir toplumun gerek geliimi madde ve zevk geliimi deildir. Ancak iman ve tapnma ile birlikte maddeten gelien bir toplum gerekten gelimi demektir. nemli olan, ahlak ve karakter geliimidir. Hodbinliin, ihtiraten gelien bir toplum gerekten gelimi demektir. Ahlak ve karakter geliimi nemlidir. Hodbinliin, ihtirasn, faziletsizliin yer ettii bir toplumda gelime ola(1) Komnistlikle mcadele (Selamet, 9 Ocak 1948), say 34), s.2 (2) mer Rza Dorul: Komnizm, insanlk iin en byk felakettir, Selamet, 26 Mart 1948, say 45), s. 2 (3) Ahmet Haindi Akseki: slamiyet ve terakki (Selamet, 6 ubat 1948, say 38), s. 7 (4) Ayn yaz, s. 6

35

maz. Hak ve vazifenin, dierkmlk ve sorumluluk duygularnn yer ettii bir toplumda gerekleebilir. Bunlar da Mslmanln savunduu deerlerdir. yleyse slamiyet geliime mani olmak yle dursun, aksine geliimi salayan bir dindir(l). Bu sebepledir ki slamiyette itihada byk bir nem verilmi ve itihad dinin kaynaklarndan biri olarak kabul edilmitir(2). Bunun iindir ki dinde reform yaplamaz. slamiyette bugn de tihad Kaps kapanmamtr. Ama bu itihad yapmak iin de gereklemesi gereken birtakm artlar vardr. Dinde devrim yapmak iddias dinin kendisine olduu kadar ilme de aykrdr. Kur'ann hkmlerini bertaraf ederek yaplacak bir devrim, itihad deil komnizmdir(3). slamiyet devaml olarak ilme insani ve toplumsal gereklere nem vermi, bu ekilde en yksek medeniyetin temellerini atmtr(4). slamiyet, "ilim, sanat, ticaret, ziraat, ahlak, fazilet, aile ve cemiyet hakkndaki telakkileriyle en byk inklab baarmtr" (5). Btn ilmi hareketler hep slam memleketlerinde gelimilerdir. Medreseler ilim ve irfan merkezi haline gelmitir. Btn bu gerekler, slamiyetin terakkiye (geliime) engel olmadn gstermek-

(1) Ayn yaz, s. 6 (2) Ayn yaz, s. 7 (3) Eref Edip: nklap ve din (Sebilrreat, No. 15, 1948), s. 227 (4) Ahmet Hamdi Akseki: slamiyet ve terakki (Selamet, 6 ubat 1943, No. 38), s. 38, s. 7; Dnya emniyetini slam kanunlarna inand gn bulmu olacaktr (Sebilrreat, say 17, 1948), s. 286 (5) Zeki Ali: slam Medeniyeti (Selamet, 6 ubat 1948, No. 38) s. 10-11, Ahmet Hamdi Akseki: Ayn yaz (Selamet, 13 ubat 1948, No. 39), s. 4

36

tedir. Aksi bir iddia, "btl itikattr"(l). Avrupa birok ilmi ve teknik eyleri slamdan renmitir. slamiyet felsefeye ve ilme bu derece nem verirken Hristiyanlik ilim ve felsefeyi engellemi cezalandrmtr. Mslmanln geliim devresi Bat'nn "tereddi", soysuzlama devresidir. Tarih olaylar bu gerein delilleridir. slam memleketleri medeniyetin en yksek derecesine ktktan sonra neden bir gerilemeye uramtr? Bunun sebebi Bat'dr. "Mslmanlarn son yzyllarda uradklar gerileme ve zaaf ancak slamn bu asil ve hayat verici ruhundan, bu ilim ve k ruhundan yine Avrupallarn muhtelif ekil ve surette yaptklar tazyik ve tesir ile uzaklam olmasndan ileri gelmitir"(2).

Mezhep ekimeleri Trk milleti yzde yz Mslman bir millettir, bunun iindir ki Alevilik, iilik gibi slamla sonradan sokulan ve slam birliini bozan cereyanlar kabul etmez. Aksine hareket baz siyasi gayelerle bu birlii bozmak amacn tar. AIi-Muaviye kavgas dini deil, siyasi bir kavgadr. Dine uygun deildir. Bu siyasi kavgay yenilemek milli men-

(1) Ahmet Hamdi Akseki: Ayn yaz Selamet, 20 ubat 1948, No. 48), s. 6-7; Hakk cnkan: Mslmanlk faziletli bir medeniyettir (Sebilrrcat, say 20, 19489, s. 315 (2) Ahmet Hamdi Akseki: Ayn yaz (Selamet, 20 ubat 1948, No. 40), s. 6-7

37

faatlere de aykrdr(l). Bugn islam lemi, "yeni bir asr saadet yaamak zeredir". slam birlii lks, btn islam memleketlerinde hkim bir dnce haline gelmitir!^). Bu lky, eitli mezhep kavgalaryla zedelememek gereklidir. slamiyetin karlat tehlikeler mterektir. Bu tehlikelere kar slam dnyasnn da mterek hareket etmesi gereklidir. Bu tehlikelerin banda da Filistin'deki Siyonist tehlikesi gelmektedir(3). Bunun karsnda slam kardeliinin ifadesi olan slam birliini gerekletirmek gereklidir. Bunun gereklemesine kimse mani olamayacaktr. Islamiyette Sosyal ve Demokratik Dzen slamiyet, kardelik, rk, renk, snf fark tanmamak esaslarna dayanan bir dindir ve ahlaki demokrasinin esaslarn ortaya koymutur. Kur'an Mslmanln anayasasdr. Bu kitapta akla aykr hibir ey yoktur. nsan daima daha ileriye gtrme kuvvetine sahiptir. Akla nem verir,
(1) mer Rza Dorul: slam birliini ve Trk birliini bozmaya uraan neriyata kar (Selamet, 9 Ocak 1943, No. 34, s. 6-7 (2) mer Rza Dorul: tslam Birlii cereyan btn slam Birliini kaplad (Selamet, 16 Ocak 1948, No. 35), s. 4-5 (3) Sebilrrcad mecmuasnn 1946 senesinin koleksiyonu Filistin meselesinin tefsirleriyle doludur. Muhtelif yazlarda ileri srlen, Filistin meselesinin tslamn mterek meselesi olduu, Siyonizm ve Masonluk tehlikesinin slaml yeryznden kaldrmak gayesini gtt, mukaddes topraklardan Yahudileri srp karmann btn slamlar iin dini bir vazife olduu likridir. Raif Oan ve Cevat Rifat Atlhan'n muhtelif yazlan bu noktalara dokunmaktadr.

38

btn insanlk leminin birliini tamr( 1). Din ile maddi hayat en gzel uygunluunu slamiyette bulur. Ruhani ihtiyalar kadar maddi ihtiyalar da Islamca dzenlenmitir. Dier dinlerden farkl olarak gereklemesi imkn olmayan bir dzen Mslmanla da yabancdr(2). Kardelik, insanlar arasnda birlik, adalet, vicdan hrriyeti hep slamm kabul ve emrettii prensiplerdir(3). slam dini bu prensipleri ile dnyevi ve uhrevi btn saadetleri tekeffl etmektedir(4). Bu dnyevi nizam ondrt yzyl nce demokratik bir cumhuriyet olarak dzenlenmit i ^ ) . Din ile dnya ileri birdir, aksini iddia " s o n " yirmi senenin modasdr!... Cahilane ve garazkrane" bir iddiadr. Islamda bu iki dzen birbirine sk skya baldr(6). Batllama Meselesi Bu devre iinde, memleketimizde tazminattan beri ge(1) Hakk cnkan: Mslmanlk faziletli bir medeniyettir Scbilrreal, say 20, 1948), s. 315; Yusuf Ziya Ksemen: Millet hakikati ahlak hakikati (Sebirreat say 5, 1948), s. 73; mer Rza Doru: slam Peygamberi Hazrcti Muhammed Mustafa'nn kurduu itimai nizam (Selamet, 23 Ocak 1948, No. 36), s. 6-7 (2) mer Rza Dorul: Ayn yaz s. 7; Hseyin Saruhan: Laik misiniz, yoksa din dman m? (Scbilrreat, say 18, 1948), s. 286, " e c d a t din ile dnya ilerini en uygun ve gzel ekilde dzenlemiti. Cumhuriyet Halk Partisi Laiklik perdesi altnda bu dzeni bozmu ve memleketin manevi hayatnda dzensizlik yaratmtr." (3) Yusuf Ziya Ksemenolu: Laikliin yanl tatbikinden doan manevi ve ahlaki buhran cemiyette ahlakszlk dourur (Sebilrreat, say 6, 1948), s. 88 (4) mer Rza Dorul: Ayn yaz, s. 7 (5) mer Rza Dorul: Ayn yaz, s. 7; Szn z (Scbilrreat, say 5, 1948), s. 68 (6) Hseyin Saruhan: Laik misiniz, yoksa din dman m? (Sebilrreat, say 18, 1948), s. 286; Eref Edip: Din mektepleri Diyanet ileri Riyasetine balanmaldr (Sebilrreat say 2, Mays 1948), s. 25

39

len batllama hareketlerinin bir yorumu da, bilhassa 1948 senesinden sonra yeniden kmaya balayan Sebilrreat mecmuasnda yaplmtr. kinci Merutiyetin slamc fikirlerini aynen tekrarlayan bu mecmua, batllama konusunda da eski grleri yeniden ileriye srmtr. "Garpllama" sadece teknik alanda yaplmaldr. Dounun kltr, maneviyat ve ahlakiyat alanlarnda batllamaya ihtiyalar yoktur. Aksine Dou, bu manevi deerler bakmndan Batya stndr(l). Halbuki Tazminat'tan beri olagelen batllama hareketlerinde yanl yol tutulmu ve batllamak iin Hristiyanlamann art olduu zannedilmitir^). Bu Dounun Bat medeniyeti iinde erimesi felaketine sebep olmutur. Tanzimatn gayesi tamamyla Hristiyanlamaktr. slamiyetin eski parlakln kaybetmesi de gerek ruhunu kaybedip Hristiyanlarn basks altnda kalmalar sebebiyledir(3). Avrupa Osmanl devletini ve slam medeniyetini kertmitir(4). 6- slamclk cereyannn bu devre iindeki zellikleri Bu devre gerek slamc fikirler ve gerekse olaylar bakmndan verimsiz bir devredir. 1923-1945 seneleri arasndaki, devrimci davranlar koruyan ceza hkmlerinin ve
(1) Eref Edip: nklap ve din (Sebilrreat, say 15, 1948), s. 227 (2) Eref Edip: Garpllama hareketinde Hristiyanlama da var mdr? Sebilrreat, say 10, 1948), s. 146 (3) Ahmet Hamdi Aksckili: slamiyet ve terakki (Selamet, 20 ubat 1948, No. 40), s. 7 (4) Eref Edip: Tanzimat hareketi (Sebilrreat, 1948, s. 106,124,140,203

4!)

canl devrimci tutumun etkisi ksmen bu devre iinde de grlr. Bu bakmdan, toplumda var olan gerici cereyanlar kendilerini cesaretle ortaya atamamtr. Buna karlk demokratik ok partili hayata gei, oy endiesini dourmu, yukardan aa doru bir dini duygulan okama taktiine balanan dine dn fikri yaylmaya balamtr. 1948 ylndan sonra, gerek iktidar, gerek muhalefet partileri iinde ortaya slamc gruplar kmtr. slamc cereyan, zellikle Cumhuriyet Halk Partisi'nin yirmi yllk laiklik anlayn ak ve kfi grmeyerek knamaktadr. yle ki memlekete yer eden laiklik gerek laiklik olmayp dinsizliktir. Tatbikat daima dinsizlii hazrlamak gayesini gtmtr. Laiklie aykr olarak, dini konulara el atmtr. Din tedrisatn esas Kur'an diliyle ibadeti, dini topluluklarn kurulmasn engellemitir. slamc cereyann bu devre iinde zerinde durduu meseleler bunlardr Bunun dnda slamiyetin geliime engel olmad, slamm ycelii, fazileti gibi meseleler de zerinde durulmu konulardr. kinci Merutiyet devresinden farkl olarak Trk milletini kurtarmak meselesi Osmanll kurtarmak problemi gibi ortaya kmamtr. Belki de ceza hkmlerinin tehdidi ile devletin slami esaslara gre dzenlenmesi fikri ileri srlmemitir. Sadece slamiyetten uzaklamann toplumda maneviyat buhran dourduu ileri srlen dnceler arasndadr. slamiyetin etik kurallarndan uzaklald, bunun ahlakszlk, komnistlik, dinsizlik dourduu kabul edilmitir. slamn siyasi prensipleri ise sz konusu edilmemitir. 41

Yukarda belirtilen tezler dnda, bu devre, fikri geliim bakmndan kinci Merutiyet devresine nispetle hibir yenilik getirmemitir. slamiyet, batllama, manevi ykselme konularndaki fikirler hep ayn kalmlardr ve Merutiyetteki samimilik, ciddilik ve bilgiyle savunulmamlardr. Yalnz Arapa ibadetin, Arap harfleri ile eitimin, laik rejimin getirdii yenilikler ayn slamc gr tarafndan yorumlanmaktadr. 1945-1950 arasnda beliren bu grler ve fikirler daha sonrasn hazrlam, slamc fikirlerin ve buna dayanan olaylarn btn gcyle kmalar bakmndan uygun ortam yaratmlardr.^zellikle iktidar eline geiren siyasi grup zerinde tesirlerini gstermilerdir, bu grup iktidar korumak bakmndan dinin ve slamclarn nemli kudretini hissetmitir. Din duygularn istismar etmenin oy toplamak bakmndan etkili olabilecei, bir siyaset gerei saylmtr. 7- ktidar Partisi olarak CHP'nin geleneki bask karsndaki icraat CHP'yi 1946'da harekete getiren ve laiklik prensibini gzden geirmeye zorlayan muhafazakr bask, samimi aydnlardan gerek yobazlara kadar, eitli unsurlar ve bu unsurlarn iddialarn kapsamtr. Devrimlerin eyrek yzyllk mrne ramen, memlekette muhafazakr bir kitlenin varl ortaya kmtr. Semenlik ehliyeti, eitlik ve genellik prensiplerine dayannca, kadn erkek, kyl kentli, bilgili bilgisiz, fakir zengin ayrmlar oy vermede rol oynamadna gre bu geni kitlenin oylar iktidar tayin edece-

42

inden, bask karsnda direnme iktidarda kalmann art saylamazd. CHP'yi program deimelerine zorlayan artlar, yeni kurulan partiler hazr bulmular ve programlarna koymak zorunda kalmlardr. Bu suretle her yeni program muhafazakr baskdan, derece fark ile birer para tamtr. zerinde bilhassa durulan noktalar, okullarda din dersleri verilmesi ve imam hatip okullar almas olmutur. Mterek bask karsnda CHP iinde yeni bir taktiin tespiti kabule mazhar olmutur. 1948 ylnda taktik ilk meyvelerini vermeye balamtr. Hacca gideceklere ilk defa dviz msaadesi verilmesi ve vizelerinin yapl hareket noktas olmutur. 1946'da parti grubunda kurulmu olan komisyonun hazrlad esaslara uygun olarak, 1 ubat 1949'da ilkokul programlarna ihtiyari din dersleri konmutur. Gene 1949 yl banda, imam-hatip kurslar almtr. Kurslarn amac ehliyetli din adamlar yetitirmekti. Ortaokul seviyesinde idiler. lk olarak 8 ilde alan kurslar sonralar imam-hatip okullar haline getirilmitir. CHP iktidarnn son aylarnda, 1950'nin birinci yars iinde baz nemli olaylara ahit olunur: 1 - Din adamlarnn idaresi tekrar Diyanet leri Reisliine verilmitir (Mart) 2- Merutiyet slamclarnn tannm simas Bavekil emsettin Gnaltay, buhranl bir safhada okuduu hkmet programnda lahiyat Fakltesi alacan bildirmitir. Ankara niversitesi Senatosu 7 Ocak 1949 toplantsnda fakltenin al kararn vermitir. 3- CHP iktidarnn zerinde hayli tartlan bir hareketi de 1925 tarihli tekke, zaviye ve trbelerin kapatlmasna dair kanunun birinci maddesinin deitirilmesi ol-

43

mutur. Deitirilen kanun, alacak trbelerin listesini hazrlamay Milli Eitim Bakanl'na listenin tasvibini de Bakanlar Kurulu'na vermitir. Mart aynda karlan kararname ile de 19 trbe almtr! 1). Trkiye'nin siyasi hayat, oy ile kitle inanlarn okamak olaylar arasndaki nispete byk bir yer vermiti. Bundan byle radikal ve devrimci hamlelere girimek zorlamtr. CHP de yeni artlar karsnda muhafazakr evresinin basksna cevap vermek durumunda idi. 8- Laik devlete yeni bir hcum: Ticaniler Ticanilik bir tarikat olarak 1930 ylnda Trkiye'ye intikal etmitir(2). Tarikatn genel bakan Pir'i Kemal Pilavolu'dur. Kendisine Efendi, Hazret sfatlar verilir. Ticanilii Trkiye artlarna adapte ettii sylenen Ta(1) Bu konuyla ilgili vekiller heyeti karar 30 Mart 1950 tarihlidir (No. 3/10990). (Resmi Gazetede No. 7487). Hazrlklar bittike iliik listede yazl 19 trbenin umuma almasn bildirmektedir: 1- Ankara'da Hac Bayram trbesi: 2- Bilecik - Stte Erturul Trbesi; 3- Bolu - Gynk'te Akemsettin Trbesi; 4- Bursa'da Osman Gazi Trbesi, 5Bursa'da Orhan Gazi Trbesi, 6- Bursa'da elebi Mehmet (Yeil Trbe)Trbesi, 7- anakkale - Gelibolu - Bolayr'da Gazi Sleyman Paa Trbesi, 8- stanbul'da Fatih Mehmet Trbesi, 9- istanbul'da Yavuz Selim Trbesi 10- stanbul'da Kanuni Sleyman Trbesi, 11- stanbul'da ikinci Sultan Mahmut Trbesi, 12stanbul 'da Mustafa Reit Paa Trbesi, 13- istanbul'da Barbaros Hayrettin Trbesi, 14- stanbul'da Mimar Sinan Trbesi, 15- istanbul'da Gazi Osman Paa Trbesi, 16- Krehir'de k Paa Trbesi, 17- Konya'da Seluk Sultanlar Trbesi, 18- Konya Akehir'de Nasrettin Hoca Trbesi, 19- Urfa - Caber Kalesi'nde Sleyman ah Trbesi. (2) Bu tarikat 1155 tarihinde Fas'n Tcycan kasabasnda domu olan Ahmet Teycani tarafndan 1216 ylnda kurulmutur. Kurucusunun adna izafeten tarikatn ad Ticani olmutur. Naki, Kadiri tarikatlaryla kark faaliyette bulunmutur. Merkezi Fas'tr. Senegal, Hicaz, Medine, Msr, Trablusgarp'ta yaylmtr. Trkiye'ye intikali 1930 ylndadr. Ayrca bk. G. H. Bousquet: LTslam Maghrbin, s. 156, 157. - Jean-Paul Roux: L'Islam en Occident, S. 241,242, 276, 277.

44

rikat eyhi Kemal Pilavolu'nu(l), Halifeler, Mritlerve Muhip 'ler takip eder. Ayrca tarikatn aksiyon adamlar olarak fedai ve kahramanlar vardr. eyhe mutlak itaat arttr. Sr ifa edenler, eyh veya Halifesi tarafndan dil orucu cezasna arptrlr ve tayin edilen sre boyunca dilsiz gibi hareket ederler. Cumhuriyet rejiminin karsna, silahl Nakibendi'lerden sonra, 1949 ylnda da Ticani'ler km ve Ankara (ubuk ilesi) ve orum'da (abanz lesi) yaylmaya balamtr. Ticani'ler de laik Cumhuriyetin temellerine saldrmlardr. Tarikatn gayesi "Tanr emirlerini yerine getirip, peygamberin ahlakn temsil etmek" eklinde zetlenmekle beraber asl gayenin teokratik ve tarikat bir devlet sistemi olduu anlalmaktadr: Atatrk devrimlerini benimsememek, laiklii iddetle reddetmek, eriat esas almak, hareketleri destekleyen fikri temeller olmutur. Tarikat olarak, slam amel ve akideleri iinde Ticaniliin doktrinal yerini tayin etmek belli bir konudan uzaklatrc bir inceleme olur. Ne var ki, Ticani'ler, slam camias iindeki yerleri ne olursa olsun, Trkiye Cumhuriyeti karsndaki iddialar ve davranlar bakmndan, geri evrelere kolaylkla balanabilirler. Ticani inancna gre, heykel puttur. Dinde heykelleri krmak gerek. Trk kadnlar Holivut artistleri gibi, "ak, sak" gezinmemelidir. Trk Devrimi ve eserleri dinsizlikten baka bir ey deildir. Osmanl Halifeliini inkr eden devrimin lideri
(1) 1323 ylnda Ankara'da domu olan Kemal ''ilavolu, 1930 ylnda Abdlkadir Medeni isimli birTieani'den, tarikatn Trkiye'de kurulmas iin ruhsat almtr. Kendisine irat msaadesi verilmitir. Belli bal kitaplar unlardr: Komnizme Hcum, Din Rehberi, SaadKelimei Hazrcti Ali (1949), Muhammed Aleyhisselam'm ahlak ve detleri (1945), bretler ve Hikmetler (1949), laclara Armaan, Arafat Duas, Krk 1 Irkai erif erhi, Hadisi erif, Hazreti Muhammed'in Hayat, Hak ve Btl Dinler, (henz bastnlmamtr).

45

(Atatrk) "mel'undur" ve dinsizdir. Devrim "bizi putperest" yapmtr. "Hkmet dinimizi tanmazsa, isyan haktr." Bu tertip bir zihniyetin geliebilmesi iin elverili havay, 1945'ten beri balam olan ok parti sistemi hazrlamtr. Ky ky, abone kayd iin dolaan Ticani'ler artlar istismar etmilerdir. Hrriyet, Trk Devrimi dmanlnn da serbeste aa vurulmas ynnde yorumlanmtr. Nitekim, Uzunkpr'de, Atatrk heykeline kar bir imam "... Asmad hoca kalmad. Orospu oald. Trk kzlar tiyatroda oynayamaz" diye barmtr. Ticani'ler 1941 'de kabul edilen Trke Ezan Kanunu'nu 1946'da tenkide balamlardr. eitli yerlerde, ana yollarda, adliye koridorlarnda tekbir getirmeye balamlardr. Nihayet 1949 ubatnda TBMM dinleyiciler ksmnda, birTicani yksek sesle Arapa ezan okumutur. Ticaniler, CHP iktidar zamanndaki gsterilerine, DP iktidarnn ilk yllarnda da devam etmilerdir. Grlyor ki, doktrinal karakteri ne olursa olsun, laik devlete hcum edenler hemen daima ayn iddialar sng olarak kullanmlardr. 1945-1950 devresi kendisini Merutiyet slamclarnn mirass sayan sistemsiz fikirlerin muhafazakr bir kitleyi temsil ettikleri iddiasna ahit olmutur. Bu cereyan laik ve devrimci Cumhuriyet hkmetlerinden, uyuuk ve bask altnda kald zamanlarn intikamn alma yoluna gitmitir. Bu cereyan iinde samimi muhafazakrlarn sesleri duyulamaz olmutur. CHP, bu bask karsnda devrimci tutumunu tadil etmitir. Yeni kurulan partiler muhafazakr evrelerin desteini aramlardr. DP bu destee bilhassa sahip olmutur, vaatleri ve mstakbel iktidar politikasnn dinamiklerini bu muhafazakr karklk iinde bulmutur.

46

IV 1950-1960 DEVRES: LAK KTDARIN GELENEK EVRELERE DAYANMASI, KARILIKLI STSMAR

1 - Din ve Siyasi ktidar 14 Mays 1950 seimi, yalnz DP iin deil, laiklik ve devrimcilik prensiplerinden honut olmayan kiiler ve evreler iin yeni bir devrin balangc saylmtr. 1908 Merutiyetinde halkn Kanunu Esasi'den bekledii mucize gibi, muhafazakr evreler 1950 seimini Islamn bir zaferi olarak karlamlardr. Devrimlerin paralanmas Fikir, zlem ve istek eitlilii bakmndan karmakark bir kitleye dayanarak, onun dile getiricisi olduunu, isteklerini gerekletireceini vaadederek ibana geen DP, slamc fikirlerin bol bol akland bir siyasi hayat iinde iktidar programn izmek zorunda idi. Muhafazakr evreler birer siyasi kuvvet olduklarn, 1946'dan 14 Mays 1950 seimine kadar, ispat etmilerdi. A merasimini Adnan Menderes, ilk hkmetinin programnda yapmt. 29 Mays 1950'de TBMM'de okuduu programnda Trk Devrimi ele alnyordu. Zamann bavekiline gre, inklaplar, millete malolmu ve olmam

47

eklinde aynlabilirdi( 1). Yeni yorum, Trk inklabm bir btn olmaktan karyordu. deolojik prensipler ve uygulanmalar bakmndan, 29 Mays'tan itibaren, devrim yok devrimler vard. Bunlar arasndan, TBMM ne hkim olan parti ounluklar (ki seim sistemi Meclis zerinde byle bir hkimiyet kurulmasna msaitti), tutmu tutmam diyerek devrimi paralayabilecekler, devrimlerin bir ksm ilga edilebilecekti(l). DP, Atatrk tannan lidere sahip olduundan, gerilik istismarclar taralndan tutulmamtr. Fakat gelimeler, gericilerin haksz olduklarn gstermitir. Ezan tekrar Arapaya eviren kanun DP'ye "slamiyetin kurtarcs" unvann vermitir. Alan trbelere, bir yenisinin, stanbul'da Eyp Sultan Trbesi'nin eklenmesi de bu yolda atlm admlardan birisidir. Kendisini iktidara getirenlere DP ok eyler borlanmt. Siyasi hayatta grlen yenilikler arasnda slamcln glgesi altnda fevkalade bol bir yayn zikreder. Bu konuda kmaya balayan gazete, dergi, kitap ve brorn say itibariyle tespiti ok ilgi ekici bir inceleme olacaktr. Yaym alannda, "27 senelik zulm" idaresinden bahseden yazlarn, Atatrk'e kadar uzanan hatralarn bilhassa mahedecilerin gzlerinden kamasna imkn yoktur. Laiklie,

(1) lk Menderes hkmetinin program bk. Mustafa Doan: Adnan Menderes'in konumalar, (stanbul,1957), s. 15; TBMM Tutanak Dergisi, Devre IX, C . 1 S.

48

demokrasinin art ve eski messeselerin ykl sebebi olduu iin, hcumlarn en iddetlisi yaplmtr. Saltanat ve Hilafet messeselerini laiklik ve milli hkimiyet prensipleri adna ykm olan CHP, 1950'ye kadar urad hcumlarn en arna maruz kalmtr: Dinsiz parti. Bylelikle Trkiye'nin siyasi hayatnda partileri ve kiileri dinli ve dinsiz olmak zere ayrma temayl belirmitir. DP'nin gericilie yz verme politikas ekonomik baarszlklarnn bir sonucudur. Devrim aleyhtar tutumu, hrriyetleri, ortadan kaldnrcasna demokrasiyi zedelemesi, aydn kitlenin desteini kaybettirmitir. Fakat ba hesab ile "aritmetik" bir demokrasi anlay DP iktidarn muhafazas art saylmtr. Bunun iin de toplumun din duygusunu kullanmak yoluna gitmitir. CHP'nin laik devrimci tutumundan yaknan evreler DP'yi kolaylkla tutmulardr. DP'nin muhafazakr kitleye gsterdii sempati karlksz kalmamtr. Kendisine Dini Kurtaran Parti ad verilmitir. Dier partiler bu arada MP, ikinci planda kalmtr. Srf muhafazakr kitleyi temsil etmek zere kurulmu olan bir parti, slam Demokrat Partisi, bir mddet sonra kapatlmtr. Byk Dou Cemiyeti de ayn akbete uratlmtr. Bu partilerin slamc grnleri yannda Mason ve Siyonizm dmanlklarn da hatrlamak gerekir. 2- Yasama Alannda On senelik DP iktidar iinde, TBMM siyasi hayatta beliren ekilleriyle, slamc fikirlerin savunulduklar bir yer olmutur.

49

Arapa Ezan Bu alanda en belirli taktik, laiklii kabul etmekle beraber, Trkiye'deki uygulann tenkittir. Bu teze gre Trkiye'de gerek laiklik yoktur. Trkiye'de "Devlete bal din sistemi" vardr. Bu sistem demokrasiye, laiklie ve Islamiyete aykrdr. Mahede, Prof. Bagil'e aittir ve laiklie hcum eden evrenin parolas olmutur.(l)Bu tez ilk defa, Arapa ezan yasann kaldrlmas sebebiyle ortaya atlmtr. Tarih 14 Haziran 1950'dir. Teklif: Arapa ezan yasak eden Trk Ceza Kanunu'nun 526. maddesindeki son cmlenin kaldrlmasdr. Hkmet, teklif sahibi iki milletvekili ile (smail Berkok ve Ahmet Grkan) ayn kanaattedir: Arapa ezann yasak edilmesi Mslmanlarn istedikleri gibi ibadet etmelerine engel olduundan, vicdan hrriyetine, aykrdr. u halde laiklie de aykrdr ve huzursuzluk dourmaktadr. Mslman ounluunun isteine uygun olarak ezan Arapa okunabilmelidir. Eskinin etkilerinden kurtulmak iin bu yola gidildii gerekesi yerinde deildir(2). Sabk iktidar (CHP), laiklii din dmanl eklinde getirdiinden Arapa ezan da yasak etmitir(3). DP Arapa ezan mmkn klmak zorundadr. nk semen DP'yi semekle bu isteini belirtmitir. Milli irade DP'ye Arapa ezan serbest brakmak borcunu yklemitir.

(1) Ali FuatBagil; Din vc Laiklik, s. 14:15-150. (2) T B M M Tutanak Dergisi, Devre IX: C. 1. Olaanst toplant, S. says 3, s. 2 (3) Ahmet Grkan'n tasar gerekesi. Ayn Tutanak Dergisi, S. says 3, s. 2

50

Ezan konusu DP'nin ilk tavizi olmu ve kanun teklifisi smail Berkok ve mzakereler srasnda Talat Vasfi z'n de belirttikleri gibi halkn dini hisleri daha o zamandan milli menfaatlere stn grlmtr(l). Dini hissiyatn siyasi alandaki tesiri ile CHP de grup olarak bu konuda muhalefet etmemi ve kanunu kabul etmitir(2). "Sa cereyan tehlikesi yoktur!" slamc cereyan, yasama organndaki direncini Trk Ceza Kanunu'nun 163. maddesini tadil ile ilgili gstermitir. Laiklie aykr cemiyetleri ve propaganday cezalandran 163. maddeyi bulank kavramlardan kurtarmak iin 1950 ylnda hkmet tarafndan bir kanun teklifi yaplmt r ^ ) . Meclisteki tartmalar srasnda eitli milletvekilleri cezalan arttran ve maddenin tatbik alann genileten kanun teklifini tenkit etmilerdir. Bu bask karsnda hkmet projenin bu maddeye ait ksmn geri almtr. leri srlen tenkitler, bilhassa u noktalar zerindedir: Ayn kanun teklifi ile komnizmi de tecrim eden 141. madde cezas da sertlemekte ve geniletilmektedir. Osman Blkba'ya gre bu kanun komnizm ile irticay ayn seviyede

(1) Ayn Tutanak Dergisi, s. 182-183 (2) Ayn Tutanak Dergisi, s. 182 (3) Ceza Kanunu'nun 163. maddesi devletin laik, temel dzenini korumaktadr. Devletin sosyal, iktisadi, hukuki ve siyasi temel nizamlarn dini esas ve inanlara uydurmak maksadyla dini propaganda yapanlar veya cemiyet kuranlar cezalandrlmaktadr. Madde ceza kanununda 1949 ylnda yaplan tadille bugnk eklini alm bulunmaktadr. - Ayrca bk. T a n k Z. Tunaya: Trkiye'de Siyasi Partiler, s: 550-552

51

tutmaktadr. Gerekte ise komnizm daha tehlikelidir(l). rticay cezalandrmak iin yapld ileri srlen kanunlar komnizmi destekler, krkler mahiyettedir(2). Komnizmi ve irticay cezalandrr mahiyette kanunlar birlikte yapmak eski iktidarn taktiidir. Bu ekilde komnizme taviz verilmek istenmitir(3). Devrin Babakan da bu inanlar desteklemi ve kanun teklifini geri almtr(4). slamc cereyan laiklii ve devrimleri koruyan Ceza Kanunu'nun 163. maddesinin 1949 ylnda ald sert biimine de kar gelmilerdir. Bu maddenin deitirilmesini isteyen, yumuatlmasn ileri sren Ahmet Grkan'm teklifinde, gereke, bu maddenin vicdan hrriyetine aykrl, eski iktidarn dine ve dindarlara kar bir gidi tutturduu eklindedir(5). Bteye slamc baklar 1951 yl bte grmelerinde evket Ustaolu btede Diyanet leri Riyaseti'ne daha ok para verilmesini isterken, Bat hukukunun rkln ileri srmtr. Oysa ki Mslmanlk bir btndr. Sadece ahkam ve ibadetten ibaret deildir. "Alemmul" bir medeniyettir. Onun byk bir hukuk ilmi, usul- fkh vardr. Hkmet bu meseleyi ele almaldr(6).

(1) (2) (3) (4) (5) (6)

T B M M Tutanak Dergisi, Devre IX, 1952, cilt. 10, s. 136 Sreyya Endik'in konumasndan, bk. Ayn Tutanak Dergisi, s. 1 49 brahim Kirazolu'nun konumasndan, Ayn Tutanak Dergisi, s. 177 Ayn Tutanak Dergisi, s. 181 T B M M tutanak Dergisi, Devre IX, 1952, cilt, 22, s. says 163, s. 10 T B M M Tutanak Dergisi, Devre IX, topl, 1, cilt 5, 1951, s. 449-450

52

Yasama organnda slamc cereyann en geni savunucuunu, 1956 bte tartmalar srasnda Abdullah Aytemiz ve mer Bilen yapmlardr. Abdullah Aytemiz'e gre laiklik ile slam din ve hukukunda kabul olunan esaslar ayndr. slam ocuklarnn slam kaideleri ilmini renmeleri gereklidir. Taaddd Zevcatm kaldrlmas metres messesesini yaratmtr. Masonluun almas devrimlere ihanettir. Batda dine daha ok nem verilmektedir. Din ihtisas ilim iidir, dini bilmeyenlerin bu konuda konumalar sutur. DP, tznn 14. maddesine gre okullara din dersi koymaya mecburdur. er'i cezalarn korkutucu etkisi yeni ceza sisteminde yoktur. Bu yolda ilerledii iin DP tebrik edilmelidir. zellikle Menderes'in Konya nutku tam bir Mslman szdr(l). mer Bilen'e gre de Atatrk sadece devletin siyasi yapsn deitirmitir. "Hayatta en hakiki mrit ilimdir" vecizesinden maksut ise Mslman genlerin kendi dinlerinin esaslarn bilmeleridir. Bunun iin de slamiyetin memlekette btn kudretiyle hkim olmas artt r(2). Dini ve peygamberleri kanun yolu ile korumak Son yllar iinde yaplan bir kanun teklifi de slamc cereyann meclis krssnden resmi geit yapmasna sebep olmutur. Mnip Hayri rgpl tarafndan yaplan teklif, CezaKanunu'nun 175. maddesinin deitirilmesine ait(1) T B M M Tutanak Dergisi, Devre X, cilt. 10, 1956, s. 480-483 (2) T B M M Tutanak Dergisi, Devre X. 1956, Cilt 10, s. 484-486 - T a n k Z. Tunaya: Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, s. 190, not 114

53

ti. Bu teklif ile Ceza Kanunu'nun din hrriyetini koruyan ana hkmlerinin ruhuna aykr olarak dinin kendisi ve peygamber, cezann koruyucu hkmleri altna alnmak isteniyordu. Bu kanun teklifini savunanlar ve kanun teki ilcisi, uzun mddet din derslerinden uzak kalan genlerin moralini sarst, en yksek maarifin din olduu iddiasnda bulunmulard^ 1). 11. devre mebuslar "peygamberi tebcifetmektedirler"(2). Trkler btn harpleri din sayesinde kazanmlardr. Allah'n ve Kur'ann iradesini btn olarak kabul etmek gereklidir(3). Din hibir zaman geliimi nleyici deildir, devrimciliin tek yolu dini inkr olmutur(4). Trkiye'nin yzde doksan dokuzu Mslmandr ve onlar bu kanunu destekleyeceklerdir. Laiklik bir zppelikten baka bir ey deildir(5). Bu kanunun kabul ile btn slam alemi peimizden gelecektir(6). Trkiye dini korumakla komnizme ve d tehlikeye kar da kendini korumu olacaktr^). Menderes'in de belirttii gibi Trkiye dinden ayrlamaz. Yeni eitim sistemimiz sadece maddeye nem vermitir, din yardmyla sosyal temellerin kuvvetlendirilmesi gereklidir(8). Btn bu inanlara ramen, devrimci ounluk kanunun komisyona iadesine karar vermi ve teklif bir daha ele alnmamtr.

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

TBMM Zabt Ceridesi, Devre XI, 1957, Cilt 11, s. 113 Ayni Ceride, s. U4 3e32 Gazi Yiitba'nn konumas, ayn ceride, s. 116 Ayni konuma, s. 117 Mustafa Runyun'un konumas. Ayni ceride, s. I 19 Ayni konuma, s. 120 Mehmet Gbilmez'in konumas. Ayni ceride, s. 121 Ayni Ceride, S. says 68, s. 8

54

Devlete resmi din teklifi Nihayet Fahri Aaolu en byk creti gstermi ve slam dininin resmi devlet dini olarak kabul edilmesi iin bir kanun teklifi yapmtr(l). Teklif sahibine gre Trkiye laik bir slam devleti olmaldr. Belirli bir devrede yaplm her eyi devrim olarak kabul ederek muhafaza etmek anlamnda devrimcilik olamaz. Trkiye'nin slamiyeti kabul edii, laiklie ve devrimlere aykr deildir. Teklif, Mecliste grlmemitir.

(1) Bk. etin zek, Neden geriye? (Vatan, 4 Ekim 1959) - T a n k Z. Tunaya: Ayn Eser, s. 189-190.

55

V LAK CUMHURYETN KARILATII YEN GLKLER

Laiklii tehlikeye dren hareketler bazen tek bazen de koleklif olarak 1950-1960 devresinde de devam edegelmi, prensip srekli tartmalarn konusu olmutur. 1- Ticani'ler 1946'da faaliyete geen ve TBMM iinde Arapa ezan olayn karan Ticani'ler(l), bu devrenin ilk irtica gsterisini yapmlardr. Ana caddelerde, mahkeme salonlarnda tekbir getirme, tarikat beyannamesi datma, ayinler tertip etme faaliyetine bir yenisi eklenmitir: Atatrk'n heykellerini krmak. Bu eit faaliyet 1951 ylnda sklamtr(2). Bu mnasebetle karlan Atatrk Kanunu gereince (25 Temmuz 1951) Kemal Pilavolu mahkemeye verilmi ve onbe yl ar hapse mahkm edilmitir. Tarikat, bu tarihten sonra ak faaliyetlerini durdurmutur. 2- ki olay Malatya Suikast Olay 1952 Kasmnda cereyan etmitir. Bu tarihte Va(1,2) bk.s.220 - TicaniTerin kardklar vakalar hakknda u bilgiyi edinebildik: 1946'da 20 olay, 1947'de 7 olay, 1948'de 8 olay, 1949'da 9 olay, 1950'de 5 olay, 1951'de 2 olay kaydedilmitir.

57

tan gazetesi bayazar Ahmet Emin Yalman Malatya'da bir lise talebesi tarafndan tabanca ile yaralanmtr. Suikastn sebebi Yahudi dmanl ve bizzat Yalman'n fikirlerine kar duyulan kzgnlk olarak aklanmtr. Suikast failinin bu davran, ayn zamanda slam Demokrat Partisi programnn, Yahudi aleyhtarlna yer vermi olan 19. maddesine de uygun dmekteydi. Baz yabanc yazarlar, bu harekette srail'deki Yahudi hkimiyetini protesto mahiyeti grmlerdir( 1). "Byk Cihad" Malatya suikast gnlerinde, bir DP mebusu, Hasan Fehmi Ustaolu "Byk Cihad" dergisinde laik devlet dzenine kar hncn belirtmi ve u hkme varmtr: Trk milleti, Atatrk devrimlerine borlu saylamazd(2). Umumi efkrda hayli tepki uyandran bu yaz, devrimci evreler tarafndan iddetle protesto edilmitir. 3 - Yeni bir Nakibendi hareketi: Ulucami Olay Gericilie msamahal bir iklim 1957 ylnda Bursa'da meyvesini vermitir. 1956-1957 y lan iinde, bilhassa Tavanh'dan Bursa'ya yerlemi olan birok kimse, 1957 Temmuz aynda Ulu Cami'de bir cuma namaz gsterileri iin frsat bilmilerdir. lerinden birisi beline kl takarak, hut(1) DankwartA. Rustow: Politics and islam in Turkcy 1920-1955, (N. Frye: islam and the :cst, 1957, Mouton), s. 99 (2) Bu makole iin bk. Byk Cihad 3 Ekim 1952.

58

beye kan imama saldrmtr. Klc ile imam ve bir polisi yaralam, minbere karak kendisini Mehdi ilan etmitir. Olay ehirde byk panik yaratm ve bastrlmtr. Olay Nakibendi hareketlerinin zelliklerini tamaktadr. 4 -Nurcular Laik Cumhuriyet'e Nakibendi ve Ticani hcumlarnn yan sra, Nurcularn hareketleri de ayn safta yer almlardr. Hareketin banda 31 Mart Vak'asnn kahramanlarndan, Volkan yazar ve ttihad Muhammedi Frkas kurucularndan Bedizzeman Saidi Krdi bulunmaktadr(l). Nurcularn lideri Cumhuriyet rejimi boyunca, doduu kye izafeten Saidi Nursi adn almtr(2). TBMM devresinde kendini unutturmam ve o devrenin artlar iinde kendisinden bahsettirmi olan Saidi Nursi, 1923'ten itibaren din ve itikat meseleleriyle megul olmu, fakat hibir zaman laik Cumhuriyet rejimini tesvip etmemitir. 1945 'ten itibaren Nurculuk hareketinin "stad" saylmtr. DP'nin dini hisleri oy toplama bahasna istismar politikas Nurculuk hareketlerinin ve gsterilerinin geni bir msamaha iklimi iinde serbeste cereyann ve gelimesini salamtr. Hkmet erkn, Emirda ilesinde "stad" ile bulumular, devrin Babakan Menderes 19 ekim

(1) T a n k Z. Tunaya: Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 261 ve mt. (2) Saidi Nursi'nin 1293 (1875)'te Siirt'in Nuris kynde doduu eitli biyografilerinde belirtilmitir. Ayrca Bk. Eref Edib; Risalei Nur (1952-1371), s. 17 - Sait zdemir ve Tahsin Tola: Bedizzeman Saidi Nursi, Nurculuun toplu bir ekilde zetlenmesi hususunda Dr. etin zek'in u ok deerli eserinden faydalandk: Trk Hukukunda Laiklik (istanbul, 1962), s. 126-140 ,

59

I M I I ilciyi ziyaret ettii zaman, Nurcular kendisijnde I lilaiet ve Saltanat temsil eden iki tural l baytal aarak karlamlardr. Daha sonra, Saidi N m si memleket iinde seyahatlere karlmtr. Kendi deyimince kltrn KrdistanTn yksek dalarna borlu olan ve kusurlarnn "mmilik ve acemiliin e " balanmasn isteyen(l) SaidiNursi'nin hayatn tahlil eden geleneki yazarlara gre, Nurculuk bir "ekoF'dr. Okuma yazma bilmeyen Saidi Nursi'nin ktiplerine yazdrd ilhamlara dayanan eserleri "Risalei N u r " bal altnda toplanmtr. Rivayetlere gre "otuzbe sene bir gazeteyi eline almam" ve "en sevmedii ey siyaset" olan Nurcularn lideri, siyasi hayat iinde gayet hareketli bir rol oynamtr. Nurculuk doktrini hakknda henz bir ett yaplm deildir. lk bakta komnizm ve masonluk dman olduu iddiasna dayanr. Risalei Nur'un ise bir niversite olduu, Nur talebelerinin altyz bini at, gayesinin de "man kurtarmak, kalplere ilahi irfan yerletirmek" ve "katiyen siyasetle uramamaktan ibaret" olduu sylenir(2). u kadar var ki, Nurcular btn bu terimleri deiik anlamlarda kabul etmi ve yorumlamlardr. Bylece doktrinlerinin anahatlann ortaya karmak mmkndr. nce stiklal Sava'n ele almak gerekir. stiklal Sava, zellikle Saidi Nursi ve taraftarlarna gre, yeni, milni H U M . m

|y

(1) Bedizzeman Saidi Krdinin lhristci maksad ve efkrnn programdr (Volkan, 11 Mart 1225). (2) Eref Edib: Risalei Nur Mellifi Bedizzeman Said Nur (st., 19521371), s. 13,33.

60

li, Bat medeniyetine dayanan bir Trkiye'nin kurulmas iin giriilmi bir hareket deildi. stiklal Sava'nn gayesi Saltanat ve Hilafeti, baka bir deyimle Mslmanl kurtarmak, "gvurlar atmak"t(l). Oysa, Mustafa Kemal ve arkadalar bunu yapmamlardr. Saltanat ve hilafeti, daha dorusu teokrasiyi reddeden bir yap vcude getirmilerdir. Bu Trkiye Cumhuriyeti'dir(2). Bylece Nurcular Trkiye Cumhuriyeti'ni deerlendireceklerdir. Nurculara gre Trkiye Cumhuriyeti bir "askeri istibdat ve sapklk "tr (istibdat askeriye ve dalalet)(3). Nasl vcut bulmutur, sorusuna verilen Nurcu cevap da udur: Kur'anla mrtedane (Mslmanl hie sayar) bir ekilde savaarak, "bize hcum etmek iin" giriilmi bir zndk hilesidir. Mutlak istibdada Cumhuriyet ,mutlak din sapklna rejim, mutlak sefahata medeniyet, keyfi cebre kanun ad verilerek kurulmutur(4). u halde, Nurculara gre, Trkiye Devleti, deil yalnz slam dinine, ayn zamanda ahlaka da aykr bir yapdr. yle bir yap ki "camileri mihrapsz, kyleri imamsz, eyhleri hrkasz, mritleri basz" brakmtr(5). Oysa bu devlet bir teokrasi olmalyd ve olmaldr. Nurcularn vazifesi byle bir teokratik rejimi gerekletirmek olacaktr. Bu rejimin baz artlar, hi olmazsa, bugn salanmaldr. Mesela: Devletin resmi dini olmal, hkmet
(1) Saidi Nursi: Hutuvat- Sittc ve tuluat (stanbul, ta basmas tarihsiz), s. 10 ve mt. (2) Saidi Nursi: Mnazarat (tarihsiz), s. 17. (3) Saidi Nursi Risalci Nur Snmez, (stanbul 1961), s. 2 1 . (4) Saidi Nursi, Risale-i Nur Snmez (stanbul 1956), s. 2 1 . (5) Mehmet Kayalar: Nurdan Kvlcmlar (stanbul 1958), s. 13.

61
i

eriatn koruyuculuunu yapmaldr. Anayasas Kur'an olmaldr. Nurculara gre, milli hkimiyet prensibinin anayasaya temel olmas bir artla deer kazanabilir; dinin resmen korunmasn teminat altna alrsa... Milli hkimiyet prensibi dini bir anlama sahip klnd takdirdedir ki Trk milletinin haysiyetini rencide etmez. Devletin idaresi ise, bir Ulema Heyeti'ne tevdi edilmelidir. Saidi Nursi, istiklal Sava yllarndaki teklifini tazeleyecektir(l). Bu heyetin ad Meclisi Mebusan Mukaddes'tir ve eriat temel edinmi bir devletin idaresini zerine alacaktr(2). Nurcular, 1924 Anayasas'nda yaplm olan laiklik tadilatn gayet ar tenkitlere maruz brakmlardr. Ve bunu "birka kiinin topland bir Meclis"in eseri saymlardr. Trkiye Cumhuriyeti anayasas, bu suretle, eriat esaslarna aykrdr(3). Islamda reform, bir bakma eriat aleyhtarldr. Bu adan baklnca, sosyal alanda (hukuk dzeni dahil) yaplm olan yenilikler, eriata tamamen aykrdr. Ceza Kanunu ile getirilen yenilikler bu arada saylabilir. Bu alanda, Nurcular, ilk islam esaslarna dnmek arzusundadrlar. Hrszn eli kesilmeli, mahkemeler er'ilemeli, hkmler din adna verilme] idir(4). Bu noktada, Vahabi'leri hatrlatan bir gr vardr. Nurcular milliyet meselesine de temas etmilerdir. Milliyet tamamen dini bir badr, "gerek milliyet slamiyet(1) (2) (3) (4) Saidi Nursi: Saidi Nursi: Saidi Nursi: Saidi Nursi: Hutbe-i amiyc (Antalya 1957), s. 80. Mesnevi-i Nuriye (stanbul 1958), s. 80. Miinazarat, s. 18. Hutbe-i amiye, s. 7 1 .

62

tir"(l). slam Birlii de, geni bir mmet halinde, bu yoldan gerekleebilir ve gereklemelidir. Saidi Nursi, Merutiyet ylarndaki fikirlerine dnerek, Cumhuriyet Trkiye'si iinde gerekletirilmelerini istemektedir. Byk bir aklk ve kolaylkla Osmanllk'tan bahsedilebilmektedir. Osmanllk, Nurcu ttihad slam snrlar iinde Trkiye'nin ve Trklerin siyasi ekli olarak gsterilmitir. Bu grler "siyasetten nefret ettikleri" sylenen Nurcularn grleridir ve tamamen siyasidirler. Pek tabii olarak, dini bir fikir ve yorum halitas iinden karlmlardr. Aslnda laik bir devlet yapsnn batan aa deitirilmesi sonucuna varrlar. Nurcularn sosyal ve siyasal tekliflerini gerekletirecek en yksek organ bir retim messesesidir ve ad "Medresetzzehra "dr(2). Kahire'deki Camilezher 'in kardei olacaktr. retim dili u formle dayanr: "Lisan Arap vacip, Krt caiz, Trk lazm"(3). stanbul niversitesi'nde bir Nur Medresesi almaldr. Grlyor ki, Nurcular sadece devletin ekliyle yetinmeyerek, toplum iinde fertlerin yaama tarzlarna da karmak, ferdi ve sosyal hayat kendi idiaiarna (slamc esaslara) gre dzenlemek isteindedirler. Nurcu grlere aykr hareket edenler "Allah, mazi, ahlak, vatan, millet dmanlar "drlar. Bu ruhsuz, dnek ve sapk insanlarla savamak, Nurcularn "mission"udur. Batllama meselesi de
(1) Saidi Nursi: Mnazarat, s. 90-100. (2) Saidi Nursi: Mnazarat, s. 109. (3) Saidi Nursi: Hanmlar Rehberi (stanbul 1958), s. 5-6.

63

b acdan grlmtr. Bat messeseleri klliyen Mslmanla aykndr( 1). Trk Devrimi'nin gerekletirdii hareketler, mesela apka giyimi, arafn terkedilmesi bu arada saylabilir. apka giyimi, bir z meselesidir ve "yz vehile" slam geleneklerine aykrdr. araf, kadn iin bir "kale ve siper"dir(2). Ksa etekli kadnlar, iman ehline saldran "kebair tayclaradr. plak bacaklar, cehennemde odun haline geleceklerdir(3). Bu tarz giyinenler Mslmanl reddeden kimselerdir. ok kadnla evlenmeye de msaade edilmelidir. Zira bir erkek inhisar altna alnamayacana gre, birka kadnla evlenebilir. Bu bir hrriyet meselesidir. Aile, er'i esaslara gre kurulmaldr. Zira, metres messesinin, fuhun alp yry, boanmalarn oalmas aileyi hep sefih Bat dzenine uydurmamzdan domaktadr(4). Nurculuk, dini fikir ve yorumlar iinde, siyasi ve sosyal planda uygulanmasn istedii fikirlere de yer vermitir. Ksaca, Nurcular toplumun btn hayatna karmak ve dzenlemek iddiasndadrlar. zetlediimiz fikirleri insicaml bir ekilde takdim etmemilerdir. Fakat, Risalei Nur klliyat iine serpitirilmi olan ve baz mensuplar tarafndan ele alnm olan grlerin gereklemesini istemektedirler. Nakibendiler gibi silahl, Ticaniler gibi saldrgan faaliyetlerde bulunmamlardr. Baz Nurcularn tehdit yollarna bavurmalarna ramen cereyan daha ziyade
(1) (2) (3) (4) Saidi Saidi Saidi Saidi Nursi: Nursi: Nursi: Nursi: Mektuba! (Ankara 1958), s. 403. 24 lem'a (Hanmlar Rehberi), s. 24, 27 Genlik Rehberi (stanbul 1951), s. 14-15. Hanmlar Rehberi, s. 24.

64

pasif mukavemet metotlarn, "ekoP'n mensuplann arttrma, bunlar bir lider etrafnda toplama ve bol yayn yollarn tercih etmilerdir. DP'nin siyasi tutumu, Trk "Gandi"si olarak tantlan Saidi Nursi'nin tesir alann geniletmitir. TBMM'de Nurcu zmre arasndan mebuslar girmitir. "Ezan Muhammedi'yi geri getiren" DP'yi, Nurcular ideallerinin gerekletiricisi olarak sayp vmlerdir. Nurcu liderin bir gezi esnasnda lmnden sonra cereyann faaliyeti bir duralama safhasna girmitir. Bugn iin Saidi Nursi'nin yerine geen liderin kim olduunu tespite imkn yoktur. Yalnz cereyann bir heyet tarafndan idare edildii sylenebilir(l). Fakat her eyden nce, Nurcular Trkiye Cumhuriyeti'nin ve Trk Devrimi'nin temel prensipi olan laikliin karsnda cephe almlardr. Bu bakmdan Trk Ceza Kanunu'nun 163. maddesi gereince takip edilmektedirler. Kald ki, grleri Trk Devrimi'nin btn halinde reddine kadar varmaktadr ve slamclk cereyann gerek eklinde, inhiraflardan kurtararak, temsil ettikleri iddiasndadrlar. Siyasi hayatn gayet canl olduu bir devrede Trk Devrimi 'ni toptan inkr edici faaliyet ve grler, tabii olarak halk efkrn megul etmi ve devrime bal evreler tarafndan protesto edilmitir. Nitekim Saidi Nursi'nin 1960 yl knda kt yurt gezisinin bir merhalesini de stanbul tekil etmiti. Bu kuvvet gsterisine kar, stanbul niversitesi bahesinde genlik bir protesto mitingi tertiplemi(1) Bu heyetin Zbeyir Gndzalp, Tahir Mutlu, Sait zdcmir ve Mehmet Kayalar'dan mteekkil olduu rivayet edilmektedir. Grlecei gibi, sz geen yeler, bu alandaki yazlan ile tannm kimselerdir.

65

tir. 9 Ocak 1960 tarihinde yaplm olan bu toplanty, DP iktidar polis kuvvetinin zoru ile datmtr.

5 - "Tutan - Tutmayan" Devrimler Din meseleleri siyasi bir aktalite olarak umumi efkr igal ederken, genlere verdii konferanslar gelitirerek yaymlayan Prof. Bagil, laiklik esaslarn toplu bir tahlile tabii tutmu ve geleneki grlerin ilmi bir sentezini hazrlamak gayesini gtmtr. Profesr Bagil, fikir hayatnn deiik bir safhasnda, Trkiye'de din-devlet ayrlnn savunucusu olmutur. Teklif ettii slahat safhada gereklemeliydi: 1- Diyanet tekilatna hi olmazsa niversite kadar muhtariyet verilmelidir; 2- Bu muhtariyet tanzim edilmelidir; 3- "Yksek slam limleri Klliyesi" kurulmaldr. Prof. Bagil, tekliflerini "Diyanet leri Tekilat Kanun Tasars" ile daha pratik bir ekle sokmutur(l). "Devrim Yobazlar" Nurcular laik hukuk dzenini iin iin ykmak faaliyetinde yalnz kalmamlardr. 1960 ylnn Mays sonlarna kadar, Trk Devrimi'nin eseri Cumhuriyet'in dinsizlii ve din dmanl iki bakmdan ele alnmtr. Evvela, 1923'ten 1950'ye kadar, CHP'nin din politikas daha iddetli bi ekilde tenkit edilmi, ikinci olarak da laiklik prensibinin yetersizlii ileri srlerek "zamann icaplarna uydurulmas"
(1) Ali Fuat Bagil: Din ve Laiklik (stanbul 1955).

66

istenmi ve teklifler yaplmtr. Bu tarz hcumlar ve tenkitleri sadece slamc bir cephenin yapt sylenemez. Devrime kar ne kadar kllenmi, iin iin gelimi, kabarm husumet ve hn varsa, hepsi bu "cihad" ta yer alm ve geni bir edebiyatla aklanmtr. Kitap, bror, dergi ve gazete, olarak ok bol ve eitli yaynlarn hepsini gzden geirmeye imkn yoktur (1). Bununla beraber iledikleri temalar hemen hemen ayndr ve gnn olaylarna gre ifade edili ekilleri hari, yenilikten yoksundurlar. 1923'ten itibaren yaplm olan devrimci hareketler, CHP'nin iktidar kadrosu iinde, bir kere daha ele alnm ve yapclarna yeni bir ad taklmtr: Devrim yobazlar (2). Devrimciler kt ve acemi taklitiler ve Bat hayranlardr. Siyonistlerin, komnistlerin ve Masonlarn tesiri altnda kalmlardr. Laiklik ve devrimcilik nedir bilmezler (3). slamc diyebileceimiz grler, ayn zamanda milliyeti-rk-Turanc bilinen bir evrenin de katl ile, baz meseleleri, devrimci hareketlerin tenkidi gayesi ile ele almtr: Ylban kutlama Msmanla aykr bir Bat adetidir. Latin harflerinin benimsenii (harf devrimi) "ncil dilinin kabuldr." (4)

(1) Bu evrenin yaym organ olan dergilerin belli ballar unlardr: Scbilrread. Hr Adam, Feh, Serdengeti, islamiyet. (2) Devrim yobazlar, (Hr Adam, No. 30,30 Mays 1958) s. 15. Eref Edip: Din ve Laiklik (Scbilrreat, No. 78, 1950). (3) Atilhan: Smrgeci garp (Hr Adam No. 290-31 Ocak 1958)- Sabri Aytemiz: Bat dnyas ve Trkiye (Hr Adam No. 313) (4) zzet Mhiirdarolu: ncil dilini milete maledilen nklap m? (Scbilrread. No. 83-1950). s. 124. RaifOgan: Latin alfabesi ve uydurma dil (Sebilrr e a d N o . 85- 1950), s. 47

67

Ayrma var

. '

lk DP hkmet programnda yer etmi bir ayrm evreyi derinliine ilgilendirmitir: Tutmu ve tutmam inklaplar meselesi. Mesela Bey, Paa gibi unvanlarn kaldrl tutmayan devrimlerdendir (1). apka ya da bere giyilmesinin "inklapla alakas yoktur' (2). Bunlar milli vicdana muhaliftir, benimsenmemitir, jandarma zoru ile baarlamaz. Bazmeseleler ise, devrimle deil, dinle ilgilidir. Kadnlarn rtnmesi slami bir meseledir (3). arafla sava, Trk kadnn haysiyetine yneltilmi bir tecavzdr (4). Kur'an Trke'ye evrilemez ve Trke yazlamaz. Bu hem imknsz hem de dine aykrdr (5). retim alanna gelince, hmanizma bu alana giremez. Aksine okullarda Arapa okutulmal ve din dersleri verilmelidir (6).

(1) Eref Edip: Millete mal olmu inklaplar (Sebilrread, N o . 80-1950) (2) Demokrasinin feyizleri (Sebilrread, No. 87 - 1950 s. 189 - No. 90 1950, s. 240). ' (3) Sait zdemir: lslamda kadnn mevkii (Hr Adam No. 290 - 31 Ocak 1958), s. 2 - 4 - Galip Girgin, Pcyami Safaya mektup (Hr Adam, No. 322 -1958) s. 8 (4) Necip Kunt: araf Meselesi (Hr Adam, No. 322 - 26 Eyll 1958) s.2 (5) Bu konu zerinde saysz yazlar yazlmtr. Balcalan: Trke Kur'an okunamaz (stanbul, 1958) Bu kitapta, Eyp Sabri Hayrlolu - merNasuli Bilmen - Hasan Basri antay - Ali Fuat Bagil - smail Hami Danimend - eref Gzelyazc - Fikri Aksay - Ahmet Aydnl - Fikri Yavuz'un yazlar vardr. Ayrcabk. Fetih say, 40 (10 Ekim 1958) - 4 7 (24 Ekim 1958) - mer zbana gre Kur'ann latin alfabesi ile Trke yazlmasn isteyenler Atatrk inklaplarna kar gelmektedirler. (Hr Adam, No. 326 s. 3) (6) Raif Oan: Latin alfabesi ve uydurma dil (Sebilrread, No. 85 - 1950) s. 47 - mekteplerde din dersi (Sebilrread No. 51 -1950) - Serengeti: Hezeyanlar (Hr Adam, No. 321-1958. s.3)

68

Bu evre umumi hayata da karr: Camilerin k . i N i da kulplerin almas, dansl aylar Batllamann, dev rimciliin kt tezahrleridir. "rtica Yoktur efendiler" Bu fikirleri savunanlara mrteci denmesini, "irtica yaygaras" karlmasn da bu evre mensuplar sinirli bir slpla reddetmektedirler, irtica diye baranlar asker kaaklardr, "tabanlarna memleket topra bulamam fitne fesatlardr." Bunlar mukaddesata tekme vururlar (1). Bu fikirler, 1950-60 devresinde srf islamc bir adan ziyade geleneki grlerin ifadeleri olmutur. Bu evre mensuplar, Bat Medeniyeti karsnda, islam medeniyetinin zelliklerini ve faziletlerini belirtmek isteindedirler. Ne var ki, gerein unutulmas iin, "eyrek asr (CHP devresi) yetmitir (2). Her taraf bir maneviyat ve medeniyet dmanl kaplamtr. Komnizm de bu yoldan girer. Ama onu nasl nleyeceiz? Bu dnlmemitir. Komnizmle savata, zafere ulatracak olan iktisadi kalknma deil, manevi deerlerdir (3). Islamc-geleneki evre siyasi hayatta baz deiikler istemi, bunlarn kanun yolu ile, terii hayata kararak yaplmasn ileri srmtr.
(1) Ali Fuat Bagil: rtica yoktur efendiler (Sebilrread, Nisan 1952, No. 124), s. 3 7 1 . (2) 27 seneden beri milletimizin imanna hcum edenler artk hortlamyacaklardr (Fetih, Haziran 1958, no. 37). (3) Ali Fuat Bagil: Maneviyata muhtacz (Sebilrread, Nisan 1952, No. 124), z. 379.

69

Siyasi hayata karmann eitli ekilleri arasnda en fazla bavurulan, gnn siyasi olaylarn iktidar leyhine fakat dini bir meruluk tanyarak, yorumlamak olmutur. DP iktidar bu suretle bir vme edebiyatnn mihveri olmutur. Slogan eklindeki vasflandnlardan bazdan dikkate deer. DP iman ve itikat cephesinin partisidir. (1) Memleket semalarn Arapa ezanla donatan iktidardr (2). Elli yldr bask altnda olan Mslmanlk DP sayesinde kurtulmutur. Asl inklap ite budur ve demokrasi inklabdr (3). 6- "Milli man C e p h e s P ' n d e n "Vatan C e p h e s F ' n e Bu vecizelerden ise siyasi bir sonu karmak gerekir. DP'nin iktidardan deceini sylemek gaflet olur. Mslman Trk milleti DP'yi iktidardan drmeyecektir. u halde maneviyat dmanlarn da (CHP'yi) iktidara getirmeyecektir. (4) CHP'yi bir daha hortlamamak zere, dren semenler kitlesi "milli iman cephesi" onu tekrar yere serecektir. Milli man Cephesi "bir avu solcuya" iktidar vermeyecektir (5). Gelenekilerin Milli man Cephesi, siyasi artlara uyarak Vatan Cephesi olabilir (6). yle ki, CHP her zaman "kar taraftr. Her zaman tetiktedir, pusudadr. yleyse, CHP'yi bir daha iktidara getirmemek iin ne yapmal? (7)
(1) Asil Trk milletinin evladlanna halisane tavsiyemiz (Sebilrreat, Nisan 1952 No. 124) s. 375. (2) Sinan Omur: Milli iman cephesi 1961 'de Halk Partisi'ni bir daha hortla^ mamak zere yere serecektir (Hr Adam, 25 Austos 1959, No. 395). s. 1 (3) Asil Trk Milletinin evladlanna halisane tavsiyemiz (Sebilrreat, Nisan 1952, No. 124) s. 375 (4) 27 seneden beri milletimizin imanna hcum edenler hortlamyacaklardr (Fetih No. 37, Haziran 1958) s. 1 (5) Z. Nur: Vatan Cephesi Kurulabilir mi (Hr Adam, No. 326, 7 Kasm 1958), s. 1 (7) Cevat Rfat Atlhan: Kar taraf (Hr Adam 7 Nisan 1959, No. 357) s. 1.

70

Bu tehlikeyi, bir Hr Adam yazarna gre, Menderes' in at bayrak altndaki, imanl bir Vatan Cephesi nleyebilir (1). Ayn yazar, Ziya Gkalp'in l formln tekletirecek vastay kefettiine kanidir: Bavekilin ahsnda Trklk, slamclk, Garplk tevhide (birlie) gitmektedir. Bu tevhidi de "Vatan Cephesi" salayacaktr(2). Londra uak kazasnn yorumlar Din duygularn istismar eden bir iktidar partisinin geleneki kitle oylarn nasl kazanabileceini ve siyasetin din alanna girmesine karlk, dinin de nasl siyasete alet olabilecei 1960 ylnda elle tutulacak kadar ekillenmitir, esasnda aklanmtr(3). Din adna hareket edenler, slamc iddialarda bulunanlar daha fazla taviz istemilerdir. 1960 ylnda vuku bulan Londra uak kazas derhal slamc yorumlarla donatlmtr. Menderes, "Allah'n an ulhiyeti sayesinde" kurtulmutur. Bunu yasama alannda tespit etmek gerekir. "lahi kurtuluun ltfuna hrmeten" anayasaya "Trk milletinin dini, slamdr" kaydn koymak gerekir(4). Bunun yannda, mukaddesata kfredenler iin cezai meyyideler konmaldr. Karlkl taviz yolu 27 Mays ihtilaline kadar srp gelmitir.

(1-2) Z. Nur: Vatan Cephesi Kurulabilir mi? (Hr Adam, 7 Kasm 1958, No. 326), s. 1 (3-4) lahi kurtuluun ltfuna hrmeten: (Hr Adam, Mart 1959, No. 348) - Bu konuda bk. Tark Z. Tunaya: Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, s. 188.

71

VI 27 MAYIS VE SONRASI
1- Milli Birlik Komitesi rh tutumu 27 Mays 1960 Hareketi, Milli Birlik Komitesi'nin "Direktifleri"re hkim "ana fikir"e gre "Atatrk inklaplarna mstenit tarafsz ve faziletli bir idare kurmak" esasnda aklanmtr(l). Trk Devrimine dn onun salim tohumlarn gelitirmek, durdurulmu olan gelimeyi yeniden devam ettirmek anlamndadr. Milli Birlik hkmetleri de bu direktifler kadrosu iinde almalarn programlatrmlar ve din meselelerini gereki bir adan grmlerdir. Atatrk devrimine dn, her eyden nce din istismarna dayanan oy toplama politikasna veda etmek demektir.(2) 1961 genel seimine katlmadan nce partilerin istismar edilemeyecek belli prensipler zerinde anlamalar iin dzenlenmi olan "Yuvarlak Masa Toplants" bu amac salamak isteinden domutur. 27 Mays'tan bu yana (1961 Hazirannn son gnlerine kadar) Milli Birlik Komitesi din istismarcl politikasna kar, devrimci tutumunu btn kesinlii ile muhafaza etmitir. Bu davran, 27 Mays hareketini basit bir hkmet

(1) TC MBK Direktifi ve Temel Grleri (Ankara 1960). "1 Ana f ; ikir: Trkiye'yi ve Trk milletini bir btn olarak ele almak, Atatrk inklaplarna mstenit tarafsz faziletli bir idare kurmak. (2) Dr. Salahattin Tansel: 27 Mays nklabn Hazrlayan Sebepler (stanbul 1960) Ord. Prof. Enver Ziya Karal: 27 Mays nklabnn Sebepleri ve Oluu (stanbul 1960).

73

darbesi olmaktan karacak kadar nemlidir(l). Milli Birlik Komitesi daima yobazla kar cephe almtr. Nurculuk hareketleri ciddiyetle takip edilmitir. Devlet ve hkmet bakan, mezhep ayrlklarnn dourabilecei tehlikelere eitli beyanlarnda iaret etmitir. 2- Anayasa hazrlklar iinde... stanbul n tasars 27 Mays 1960 sabah, Trk Silahl Kuvvetleri tarafndan tekil ve Ankara'ya davet edilen Anayasa Komisyonu yelerine, Devlet Bakan Cemal Grsel yeni bir anayasaya ihtiya olduunu belirttikten sonra, bu anayasann her eyden nce din istismarn nleyecek hkmleri ihtiva etmesi gerektiini ilave etmitir. 1 Haziranda balayan almalarda bu esas daima gz nnde bulundurulmutur. stanbul n tasars, din meselesini devlete hayli devler ykleyerek ele alnmtr. Evvela n tasan, 1. maddesi ile Trk devletinin "demokratik, sosyal ve laik bir cumhuriyet" olduunu kabul etmitir. Geni bir "Temel Haklar ve Vazifeler" ksmna sahip olan stanbul n tasars (Madde 4 - 48. Ayrca Siyasi hak ve mnasebetler blm de buna ilave edilmelidir. Madde 49 - 57) laiklik davasn, din ve vicdan hrriyetleri ve teminat kadrosu iinde ele almtr. nce, eitlik maddesinde "vicdani, dini inan, kanaat
(1) Anayasa hazrlamak zere kurulan Komisyonun 28 Mays Beyannamesi - ismet Giritli: 27 Mays'tan kinci Cumhuriyete (stanbul 1961), s. 16 - Server Feridun: Anayasalar ve Siyasal Belgeler (stanbul 1962), s. 66-67.

74

ve dnce" eitlii tannmtr (Madde 8). Eitlik, V K d a ni, dini inan, kanaat ve dnce hrriyeti ile tamamlan mtr (madde 11). Herhangi bir temel hrriyet gibi, hangi sebeple olursa olsun bu hak ve hrriyetin, kanun koyucu tarafndan "zne dokunulamyaca" bir Anayasa kural yaplmtr. (Madde 7). Din hrriyeti, stanbul n Tasarsnda hayli tafsilatl bir ekilde dzenleme yoluna gidilmitir. Sekiz fkralk bu uzun maddenin (1) kapsad balca esaslar yle zetle-

(1) Maddenin metni: MADDE 12 - Genel ahlaka ve kamu dzenine aykr olmamak artiyle, ibadet ve dini ayinler serbesttir. Hibir kii, zmre, grup, siyasi parti ve kamu tekilatnn herhangi bir paras veya mensubu, dini ibadet ve ayin serbestliini bozamaz, nleyemez veya kiileri ibadet veya ayinlere katlmaya zorlayamaz. Devlet, Anayasa esaslarna uygun olmak artiyle, halkn ounluunun veya gerekli grrse, aznlkta olan din veya mezhep mensuplarnn din ihtiyalarn veya din eitim retimini salayacak kamu hizmetleri koyar ve gereken tekilat kurar. Ergin kiiler ve kklerin kanuni temsilcileri kendiliinden istemedike, kimse din eitim ve renimine tabi tutulamaz. Hi kimse dini inanlarn dorudan veya dolaysiyle aklamaya davet edilemez veya zorlanamaz. Resmi belgelerde kiilerin din ve mezhebini gsteren herhangi bir kayt veya iaret kullanlamaz. Herhangi bir dinin tekilat veya mensuplar, toplum veya Devlet ve dier kamu tzel kiileri zerinde kendi inanc ynnde maddi veya manevi bir tesirde bulunmaya kalkamaz; kiiler veya toplum zerinde bask yapamaz; bakalarnn yaay ve inan tarzn denetici davranlarda bulunamaz ve byle bir denetlemeyi isteyemez. Siyasi veya ahsi nfuz veya menfaat salama maksadyla dini ve dini duygulan veya her ne maksatla olursa olsun dince kutsal tannan eyleri istismar etmek veya ktye kullanmak yasaktr. Bu yasaa aykn hareket eden veya byle bir tutumu tevik eden kiiler zel kanuna gre cezalandn lir ve siyasi partiler ve teekkller Anayasa Mahkemesince, dernekler yetkili mahkemece temelli kapatlr. (2) Prof. Bahri Savc'nn Anayasa ntasars hakkndaki muhalefet raporu, s. 4-5.

75

nebilir: 1 - Genel ahlak ve kamu dzenine aykr olmamak artiyle ibadet ve dini ayin serbestlii, 2 - Devletin halk ounluk ve aznlnn mensup olduu din ve mezhep tekilat kurabilecei, 3 - Dini inanlann aklanmaya zorlanamamas ve resmi belgelere din ve mezhep kayd konulmamas; 4 - Din evreleri ve tekilat yolu ile Devlet ve dier kamu tzel kiileri zerinde tesir ve bask yaplamamas; 5 - Siyasi veya ahsi kar iin din ve dini duygularn istismar edilemiyecei. Bizzat Komisyon yeleri arasnda bu madde tenkit edilmitir. Prof. Bahri Savc'ya gre, maddenin 1. fkras, 1. Maddedeki laiklik esasna aykrdr. (Prof. Savc 'nn deyimi ile mtezaddr). Yalnz metinle deil, Tanzimattan beri devam eden sosyal yapdaki tarihi geliimle de tezada dmektedir. Devlet eliyle din eitimi, profesre gre, gericilikle savata mspet bilim eitimini gelitirmektir. Devletin din ve mezhep ihtiyalarna cevap vermesi ise dini, dorudan doruya siyasetin iine atmak demektir. Prof. Ltfi Duran, 3. fkray sert bir tenkide tabi tutmutur. Devletin dini mahiyette kamu hizmetleri kurup iletmesi, laiklikle asla badaamaz. Prof. Duran'a gre laik Devlet, "vatandalarn yalnz dnya ileriyle megul olabilir ve onlardan ald vergileri mnhasran bu ilere tahsis ve sarf edebilir. Ahret ileri kamu hizmetlerine konu olam a z " (1).

(1) stanbul niversitesi dare Hukuku Profesr, Dr. Ltfi Duran'n Anayasa n Tasars hakkndaki muhalefet raporu s. 13.

76

Anayasa n Tasansnda 12. maddenin bu muhtevay kazanmas, hi phesiz, 1945'ten beri gitgide genileyen ve geleneki evrelere, oy toplama taktii ile, tavizci bir davranla yaklama, onlarn tesiri altnda kalma olaynn dourmu olduu bir tepki olmutu. 12. Madde, din ilerinin Devlet kontrol altna alnmas, "eriat" evrelerin kendi gelimelerinde serbest braklmamas ve toplumu bask altna almamas cereyannn bir ifadesi saylabilir. Bu maddenin laiklie uygun dmediini ileri srenler, belli ve denenmi artlar iinde, siyasi iktidarlarn yeniden "eski ve geri gelmesi istenmeyen" duruma debilecekleri endiesinden hareket etmi olabilirler. Bununla beraber, maddenin mucip sebepleri mevcut olmadndan metnin ruhuna nfuz edilmesi zorlamaktadr. Prof. Bagil'in tezi Anayasa n Tasarsn hazrlamakla devli Komisyon geni bir anket dzenlemitir. Ankete cevap vermeyen Prof. Bagil fikirlerini basnda yaynlamay uygun bulmutur. Bu fikirler geleneki evrenin grlerini ve isteklerini temsil etmektedir. Profesr Bagil, 1952 ylndan itibaren ileri srm olduu din ve laiklikle ilgili tezlerini 1960 ylnda ayn ana hatlara dayamtr. yle ki: "Devlet ve din, her biri kendi sahasnda muhtar ve mstakildir." Toplum iindeki din gruplarnn tekilatlanmalar Devletin laikliinden doma bir zarurettir. Tarikatlar ve mezhepler bu suretle dondurulmu olmaktadr. (1)
(1) Ali Fuat Bagil: Din vc Laiklik (stanbul 1955),- Prof. Bagil tekliflerini, Yeni Sabah gazetesinde yazd " D i n hrriyeti ve laiklik prensibi yeni Anayasada nasl ifade edilmeli?" (28.7.1960) ve " D i n hrriyeti ve laiklik prensibi zerinden Anayasaya girmesini uygun grdmz hkmler'' (31.7.1960) isimli iki makalede madde madde aklamtr. Ayrca bk. ilmin nda gnn meseleleri (stanbul, 1960), s. 130 vc mt.

77

M M H Ullgller Tasars stanbul Anayasa Komisyonu'na nazaran, ok daha ksa bir sre iinde hazrlanan, Siyasal Bilgiler Fakltesi'nin Gerekeli Anayasa Tasars 11. maddesiyle meseleye daha sade bir ekil vermi ve din eitlii prensibi de ayn madde iinde yer almtr. Maddenin son fkras dini eitlik iddiasna dayanlarak ortadan kaldrlabilecek bir devrim kuralna tahsis edilmitir: "Tarikat, tekke ve zaviyeler yasaktr." (1) Her iki tasarnn din meseleleriyle ilgili maddeleri ksa bir mukayeseye tabi tutulacak olursa, grlecektir ki, ihtillin ilk saatlerinde kurulmu olan Anayasa Komisyonu tepkiye dayanan bir Anayasa vcude getirmek istemitir. Yasama organlarna hkim olan ounluklarn, insann temel hak ve hrriyetlerini, kanun koyucu sfat ile ne hale getirebilecei henz pek yeni bir olay olarak stanbul tasars zerinde tesir etmitir. Komisyon "Her eyi kanun koyucunun iradesine" brakmamak esasndan hareket ettii iin tafsiltl bir metin meydana gelmitir. Siyasal Bilgiler tasarsnda politik tecrbenin varl her ne kadar aka grlyorsa da, 1945'ten beri politika hayatn kmazlara sokmu olan din istismarcl meselesinin zmn normal kanunlara brakmas. Trk Siyas hayatnn bir boluunu doldurmak saylamazd.

( I ) Siyasal Bilgiler Fakltesi dari limler Enstits'nn Gerekeli Anayasa Tasars ve Seim Sistemi hakkndaki Gr. (Ankara 1960), s. 21.- Maddenin metni: " M a d d e 11- Hi kimse din ve mezhebinden ve felsefi inancndan tr knamamaz ve farkl muameleye tabi tutulamaz. Kamu gvenlii ve adabna aykr olmamak artyla her trl ibadet ve dini tren serbesttir. Tarikat, tekke ve zaviyeler yasaktr."

78

3- Kurucu Meclis Devresi 1961 Anayasas 6 Ocak 1961'de toplanan Kumcu Meclis'in bir kolu olan Temsilciler Meclisi kanun vecibesini yerine getirerek bir Anayasa Komisyonu kurmutur. Komisyon birinci mzakereye sunmak zere hazrlad metnin gerekesinde Sosyal, demokratik ve laik cumhuriyetin prensibini Anayasann genel esas olarak kabul etmitir. Bylece, laiklik Trk Devriminin temel ilkelerinden biridir, demokratik bir zaruretin ifadesidir, bir devrim prensibi olarakta devam etmelidir. 2. maddesiyle laiklii devletin etik ve ideolojik prensiplerinden birisi olarak ilan etmi olan 1961 Anayasas din ve vicdan hrriyetini, ferdi hak ve hrriyetler btnne mil teminata baladktan sonra, laiklik esasn iki bakmdan koruma yoluna gitmitir. Evvela, 19. maddesi ile Anayasa din ve ibadet hrriyetini ilan etmi, din eitim ve renimini fertlerin isteklerine brakmay vicdan hrriyetinin tabii bir art saymtr. Maddenin 4. fkras, din istismarn nlemek gayesine dayandrlmtr. Bu yasak dna kan (din istismarna sapan) kiiler cezalandrlacak, partiler de temelli kapatlacaktr (1).
(1) Trkiye Cumhuriyeti Anayasas (kabul tarihi 27.5.1961). 19. maddenin metni: Herkes vicdan ve dini inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. Kamu dzenine veya genel ahlk veya bu amalarla karlan kanunlara aykr olmayan ibadetler dini ayin ve trenler serbesttir. Kimse ibadete dini ayin ve trenlere katlmaya dini inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz. Kimse, dini inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz. Din eitim ve renimi ancak kiilerin kendi isteine ve kklerin de kanuni temsilcilerinin isteine baldr. Kimse, devletin sosyal, iktisadi, siyasi veya hukuki temel dzenini ksmen de olsa din kurallarna dayandrmak veya siyasi veya ahsi kar veya nfuz salama amacyla, her ne suretle olursa olsun, din veya din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz. Bu yasak dna kan veya bakalarn bu yolda kkrtanlar, kanuna gre cezalandrlr, dernekler, yetkili mahkemece ve siyasi partiler, Anayasa Mahkemesi'nce temelli kapatlr."

79

Saniyen, Trkiye Devleti'nin laiklik niteliini koruma amacn gden 8 kanun 119. maddede saylm ve hkmlerinin Anayasaya aykr olduu eklinde anlalamyaca ve yorumlanamayaca bir Anayasa kural haline getirilmitir. Ayrca Diyanet leri Bakanl da muhafaza edilmitir (1). Temsilciler Meclisi' nde Laiklik meseleleri Temsilciler Meclisi, kurucu karaktere sahip olmakla beraber bte ve zellikle Anayasa mzakereleri srasnda, din meseleleriyle ilgili konumalar, 1950-1960 Meclis mzakerelerini hatrlatmamtr. Bu konumalar srasmda, Anayasa Komisyonu metni

(1) Anayasann 153. maddesi ad geen kanunlar u ekilde sralamtr. " M a d d e 153.(1.3) Mart 1340 tarihli ve 430 sayl Tevhidi Tedrisat kanunu; 2 . 2 5 terinisani 1341 tarihli v c 6 7 1 sayl, apka lktisas hakknda kanun; 3. 30 terinisani 1341 tarihli ve 677 sayl, Tekke ve zaviyelerle trbelerin eddine ve Trbedarlkar ile bir takm unvanlarn men ve ilgasna dair kanun; 4. 17 ubat 1926 tarihli ve 743 sayl Trk M.K. ile kabul edilen evlenme akdinin evlendirme memuru tarafndan yaplacana dair medeni nikah esas ile ayn kanunun 110. maddesi hkm; 5. 20 Mays 1928 tarihli ve 1288 sayl beynelmilel erkamn kabul hakknda kanun, 6. 1 terinisani 1928 tarihli ve 1353 sayl Trk harflerini kabul ve tatbiki hakknda kanun; 7.26 terinisani 1934 tarihli ve 2590 sayl, efendi, bey, paa gibi lkap ve unvanlarn kaldrldna dair kanun; 8. 3 knunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayl, baz kisvelerin giyilemiyeceine dair kanun " 1 9 6 1 Anayasasnn bu bakmdan, tahlili iin gen meslekdamz Dr. etin zek'in zl makalesine bavurulmaldr: Trk Anayasa Hukukunda Laiklik Kural ve Geliimi (ayr bas) s. 82 ve mt.

80

ile getirilen laiklik prensibinin yeteri kadar atk ve ilmi olmad, tasrih edilmesi gerektii bilhassa tenkitler faslnda belirtilmitir. Fakat grler slamclk cereyannn ifadesi olmamlardr. Laiklik kanunlarn koruyucu madde hakknda tenkitten fazla vg yaplmtr (1). Anayasa Komisyonu Szcs, tasarnn tmn savunurken, laiklik hakknda u szleri sylemitir: "Laiklik meselesine gelince; biz laiklik prensibini Trk Devriminin koruyucu prensiplerinden en nemlisi ve demokratik bir zaruret saymzdr. kinci maddemizde bu prensibe yer verdik. Ve bunda kesin bir davrana sahip olmay da uygun bulduk. Laiklik bizim milli geleneklerimize gre incelenmitir. Laiklik her eyden evvel devlet idaresini, din messesesini taassubun sultasndan kurtarmaktr. Bu sebeple biz laiklii, biraz nce arzettiim gibi, devletin hurafeler karsnda cephe almasn salamak ve hurafelere dayanan evrelerin sosyal ve siyasi hayatmz vesayet altna almalarn nlemek anlamnda kabul ettik. Bu devrimci bir yoldur. Ve Trk devriminin izdii bu yolu takip etmenin hayati bir deeri, nemi ve tarihi sebepleri vardr. Bu bakmdan sosyal haytmz beeri esaslara gre dzenlemekle grevli olan devlete bir grev ykledik ve kontrol hakk tandk." (2)

(1) Hikmet Kmbetliolu'ya gre "inklaplar bir tarih hatras olarak deil, bu devletin temelleri olarak muhafaza etmek mecburiyetindeyiz." TC Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi, C. 2. Otuzbeinci Birleim (31.3.1961), s. 421.) (2) Szc, bu satrlarn yazan idi bk. TC Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi C. 2 Otuzyedinci Birleim (4.4.1961), s. 503.- Ayrca, Szclerden Dr. Muammer Aksoy'un aklamalanna da baklmaldr (Ayn Eser).

81

Ay. /.akereleri ve basndaki akisler gstermil k, din meseleleri, ister laiklik ister islamc grlerin ifa(k-s eklinde olsun, Trkiye'de geni bir kitleyi ilgilendirmekte ve harekete getirmektedir. Trkiye'de, nasl laiklie kuvvetle inanm ve savunacak bir kitle varsa, onu yanl yorumlayacak ve semenler kitlesine yanl anlatacak evreler de vardr. Gelecek yllar laiklik ve din meseleleri Trkiye'nin sosyal hayatnda nemli olaylara konu olacaklardr.

82

NC BLM SONU

MAHEDELER VE TEZLER I

SLAM DNYASINDAK REFORMCU GELMELER VE TRKYE

slam dini, XX. yzylda byk dinlerin tabi olduu gelime seyrini takip etmitir. Dnyann byk dinleri arasndaki mterek noktalar, slamiyetle Hinduizm, Budizm ve Hristiyanlk arasnda bir balant kurmutur. Aralarndaki farklar da, slamiyetin zel durumunu ortaya karmtr (1). Bunun yannda, Trkiye'de dinin sosyal ve siyasal hayat iindeki yeri, tepkileri ve yorumlar (fikir cereyanlar) meseleye ayr bir nem vermitir. u halde, genel planda varlacak mahedelerin ve tezlerin, slam dnyas ve memleketimiz bakmlarndan, iki blme ayrlarak incelenmesinde zaruret vardr. Metodumuz da bu olacaktr.

( 1 ) Byk dinler arasndaki benzerlikler ve farklar iin bk. H.de Glasenapp: Les Cinq Grandes Religions du Monde, s. 502 vc mt.

83

BRNC AYIRIM SLAM DNYASINDAK REFORMCU GELMELER

1- Islamiyetin karlat g mesele 1- slam dini, yksek seviyeli, evrensel dinlerin en yenisi saydr. Dnyadaki Mslmanlarn says 400 milyondan fazla tahmin edilmektedir (1). Mslmanlar, be ktaya da geni bir kuak halinde yaylmlardr. Yalnz scak iklimde deil, her eit iklim ve corafya artlar iinde yaamaktadrlar. En fazla Asya ve Afrika'da yaygndrlar. Bir tetkikinin deyimi ile, "slam dini hibir suretle sosyal evrenin esiri deildir. Sadece corafi bakmdan deil, ayn zamanda insann btnlne intibak bakmndan cihanmul (evrensel) olduu iddiasndadr (2). 2- Islamm, dnya tarihinde fevkalde nemli ve ilerletici bir rol oynad kesin olarak kabul edilmitir. Bu gerei tanmamak tarihi inkr etmek olur. Fakat, Pakistanl din bilgini Mahmud Hseyin'in belirttii gibi, asl mese-

(1) Bu 400 milyonun u kollara ayrld kabul edilmektedir: 1- Arap ve Araplatrlm grup (50 milyon); 2- ran ve Iranllatnlm grup (50 milyon); 3- Trkler grubu (60 milyon); 4- Hint grubu (Pakistan dahil 100 milyon); 5- in grubu (20 milyon); 6- Malezya ve in Hindi grubu (70 milyon); 7- Siyahiler grubu (Somali, Svahili ve Habeiler) (40 milyon); S- Balkanllar grubu (5 milyon). 400 milyon Islamm 150 milyona yakn bir ksm (Trklerin 2/3 .S, btn in grubu, ranllarn 1/10'i (Sovyetler lkesindedir). bk. ESNA Cahiers-Nord-Africains No. 62, 1958: La Socit musulmane devant le monde moderne) (ayr bas). (2) Pierre Rondot: LTslm et les Musulmans d'aujourd'hui, C. 1, s. 24.

84

le bugn de slamln insan hayat zerinde messir bir mil olup olmad, gelecekte de byle bir rol oynayp oynamayacadr. Bunun iin de, slamm modern dnya meseleleri ve basklar karsndaki durumunu, amzn ihtiyalarn nasl karladn tayin etmek zorundayz (1). Zira, modern an getirdii deiimler, ok sarsntl, insanlarn hayat tarzlarn deitirecek kadar derin ve hareketli olaylardr. Bugnn ihtillci dnyas iinde islamm aktel durumunu ve davranlarn izlemek gerekir. Acaba, XX. yzyln siyasal, ekonomik meselelerine ve olaylarna slam dini nasl cevap aram ve vermitir? 3- slamm, dier byk dinler gibi, yeni zamanlarda karlat glkler nelerdir? Bunlar ksaca Hmanizma, rasyonalizm, tarihi maddecilik ve milliyetilik olarak grnrler. Hepsi de, hem doktrin hem de aksiyon halinde, insann Tanr ile arasndaki balla, iman messesine hcum etmilerdir. "Rnesans'n ocuu" Hmanizma, insan dncesinin ynn deitirerek materyalizmin kapsn amtr. Daha sonra rasyonalizm, yeni ilimlerin temeli olmu, dini gayr akli saymtr. "man asndan bakmak, akla gzlerini kapamaktr" forml bir materyalizmin eiindeki neslin buluudur. Tarihi maddecilie gelince, dine en iddetli bir dille hcum etmitir: " D i n halkn afyonudur". Tarihi maddecilere gre din, gelecek dnyadaki iyilikleri vaadederek, fani dnyann eziyetlerine, sosyal adaletsizlie ve insann insan tarafndan, milletlerin milletler tarafndan istismarna katlanmaya insan altrmakta ve uyutur-

(1) Mahmoud Hussein: L s l a m dans la Socit moderne, s. 89.

85

faiktadr. Dinlerin, bu arada slamn temellerini sarsan, dinin kurduu messeselerin ounu ykan bu ideolojik hareketler olmutur. 4- slam dininin bu ideolojik basklar karsndaki durumu, dier dinlere nispetle farkl olmutur. Dier dinlerin sadece uhrevi olmalarna karlk, slam fert ve toplum hayatlarn, en ince mnasebetlerine kadar, dzenlemek gayesini gder. slam dini ayn zamanda dnyevdir, siyasal ve toplumsaldr. Din ve dnya ilerini badatrmak, ruhan-cisman alanlar arasnda bir sentez yapmak ister. 5- slam, din olarak ve toplum dzencisi olarak, g durumda brakan asl nemli olay Bat ile temas olmutur. slam dnyas, Bat ile temasa getii safhada, bir duralama devrine girmi, btn yaratcl kaybolmutu. Bedevi kitleleri medeni toplumlar haline getiren, byk imparatorluklar kurucusu slam dini ve lemi, Bat ile arasndaki seviye farkn, yaratc mesafeyi ac bir gerek olarak, Badat'n alnnda (1258) grmtr. Yeni bir dnya karsnda, o artk eski 'yi temsil ettiini aka anlamtr. 2- Reformcu Fikir Cereyanlar (1) 6- Bat, slam dnyasn, zellikle teknik stnlnden doan basks altnda brakmtr. Milliyeti cereyan-

(1) Reform cereyanlar, memleketimizdeki gelimelerin yerini tyin edebilmek iin, zet halinde aklanmtr. Bu konu memleketimiz iin yeni saylabilirse de, slamclk hareketlerini inceleyen eserlerin hemen hepsinde vardr. Kitabn bibliyografya ksmnda, okuyucularmz genel mahiyetteki eserlerin isimlerini bulacaklardr.

86

lar mmetilii, laiklik teokratik monari ekillerini deitirmitir. Patriyarkal ve zira bir toplumdan, geni ve sna (endstriyel) bir sosyal organizasyona, kabileden devlete gemek zorunda kalnmtr. slam dnyasndaki buhranlar da bylece balamtr. u halde bugn varlm olan mahede udur: slam toplumu reformun zaruretine inanm, deimesi, zamana uymas gereini bir gerek olarak kabul etmi bir toplumdur. Bat seviyesine eriebilmek, medeni bir toplum olmak ve devlet kurmak, ksacas modern an btn nimetlerinden faydalanarak yaamak iin iki yoldan birini semek gerekiyordu: Birincisi, bu seviyeye ulamak imknlarm, bizatihi slam dininin ve medeniyetinin unsurlaryla salamak; ikincisi, tamamen Bat'ya iltihak ederek, sosyal deime kanunlarnn artlar iinde ve dini mlhazalar dnda, Bat medeniyeti alanna geerek gerekli seviyeyi bulmak. 7- Bunun iin slam dininin ilkeleri zerinde yeniden dnmek, bunlar gzden geirmek gerekmitir. slamn "ahkm zamana gre ayarlamak" imknn vermi olan yaratc tihat Kaps 'nn XIII. yzylda kapand sylenir. Mslman toplumlarn kalknmas ile ilgili fikir hareketleri ise, modernizm veya reform cereyanlar olarak, XIX. yzyln ikinci yarsnda, kol halinde, ortaya kmtr. Daha dorusu, cereyanlar merkebden domutur. Birinci kol, Arap koludur, ikincisi, Hint koludur, ncs, Trk koludur. Bylelikle, Bat'da biraz da yanl olarak Panislamisme, bizim siyaset edebiyatmzda da slamclk ad verilmi olan fikir cereyan, ideolojik karakteriyle, tihat Kaps'nn kapanmasndan hemen hemen alt yz-

87

yl sonra, hayli ge olarak ortaya kmtr. Bu kollar arasnda mterek noktalar, farklara nazaran ok fazladr. Gerek zellikleri, slamc modernizm cereyanlarnn, fikir planndan kolaylkla siyaset planna geebilmeleri ve siyasi hareketlere vcut vermi olmalardr. Arap Kolu 8- Daha doru olarak Dou kolu ismini de alm olan bu koldaki reformcular iki grupta toplanr. Birinci grup Vahabilik adn tar. kincisi, eyh Cemalddin Efgan 'nin ncl ile balam ve Selefiye ekoln kurmutur. 9- Vahabilik, kaynan XIV yzyln byk islam bilgini bni Taymiyya 'nm doktrininde bulur. XVIII. yzylda Muhammed bni Abdl Vahab bu doktrini gelitirmitir. 1748 ylnda, Abdl Vahab 'n doktrini Necd Emri bni Suud tarafndan uygulanm ve bir eit devlet dini yaplmtr. Vahab'ler islam pritenleridir. Kur'an ve Hadis'ten baka kaynaklan tanmazlar. Kanunun kesin olarak uygulanmasn isterler: Zina yapan kadn recmedilmeli, hrszn eli kesilmelidir. Ttn yasak edilmeli, evliyalan tazizden vazgemelidir. Sakal tra edilmemeli, camiler ssl olmamaldr. Vahabler Hindistan'da ksm bir tesire sahip olmularsa da, asl yenilii Necd Emirlii'nde vcude getirmilerdir. 1919'da askeri tipte zira birlikler kurulmu, daha sonra bunlar hvan adn alarak kabilelerin yerine gemi ve gebelii nlemitir. cma ve Kyas ' bertaraf eden Vahabliin reformculuu, Islamn asl kaynaklarna, uzak maziye dnten ibaret kalmtr. 88

10- Selefye Cereyan: Arap kolunun, dier ve hl devam edegelen cereyan bir Efganl ile balar. eyh Cemalddin Efgani (1839-1897) slam dnyasnn byk reformcusu saylr. Kendisini Msrl eyh Mhammcd Abduh (1849-1905) takip etmi ve Selefiye hareketini kurmutur. Onu da Suriyeli El Kavkibi (1854-1902), Kasm Amin ve Rid Rida (lm 1935) takip etmilerdir. Daha sonra, bu kolda reformcu olarak eyh Abdrrazk ile Taha Hussein grlr. Bu kol, Arap dnyasnda - Kuzey Afrika dahil- byk tesir icra etmi ve sratle siyasi plana intikal ederek smrgecilikle savan ve Arap milliyetiliinin (milli kurtulu hareketinin) fikri desteini tekil etmitir. Smrge idareleriyle sava hareketleri bu doktrinden kuvvet almlardr. 11- eyh Cemalddin Efgani "Maddecilerin Reddiyesi" adl eseri ile Batl emperyalistlere hcum etmi ve slam dnyasndaki gerilemeden, dini deil hkmetleri sorumlu tutmutur. El Kavakib, Hilfet messesesinin modern esaslara gre dzenlenmesi zerinde durmutur, statlarnn yolunda asl doktrini kuranlar eyh Muhammed Abduh ile Raid Rida olmutur. 12- eyh Abduh, slam dnyasnn kalknmas ile ilgili yapc tekliflerini drt noktada toplamtr: 1- slam dinini doru yoldan saptrc tesirlerden ve hurafelerden temizlemek, 2- Batl metotlardan faydalanarak yksek retim sisteminde deiiklikler yapmak; 3- Mtehitlerin tesirine kaplmadan, modern dncenin altnda slam doktrinini yeniden ele almak; 4- slam Bat ve Hristiyan

89

tesirlerine kar savunmak. eyh Muhammedi Abduh, slami bir rnesans taraftaryd (1). 13- Raid Rida, "Al Manar" (Meale) adl dergisiyle, Selefiye doktrinini, slam dnyasnn dini ve siyasi birliini salamakla devli Hilafet messesesi zerinde yenilikler yapma yolunda gelitirmitir. 1924'te bu ii boalm messesenin Trkiye Cumhuriyeti tarafndan ilga edilii, btn fikirlerini altst etmitir. Rid Rida, reformculuunu ayrca u noktalar zerinde de, teksif etmitir: Mtehit'ler tarafndan dondurulmu itihat messesesini ve bu yzden kapanm olan itihat Kaps'n yeniden dzenleyerek amak; slam temsil ettikleri iddiasna dayanan, ilim daarcklar bo hkmetlerinin kt tutumlarn merulatrmaktan baka bir i grmeyen lmiye snf mensuplarn (Ulema) kontrol altna almak; Bat hayranl yerine milliyeti ve islamc bir dayanma koymak. Rid Rida, slam devlet ve hkmet sisteminin, gerek slam esaslarna uygun bir ekilde slahn n plana almtr. 14- Selefiye'nin reformculuu iki Msrl bilgin tarafndan, son zamanlarda, daha da gelitirilmitir. eyh Ali Abdurrazk da modernizmini bir slam rnesansna dayamtr, "islamiyet ve Hkmet" bal ile Trkeye evrilen eserinde eyh Abdurrazk, Trk laiklik cereyannn tesiri altnda kalarak, Kur'andan kard sonulara gre, slam esaslarnn laiklii menetmediini ispata almtr. Reformculuk cereyannn Arap kolundaki son temsilcile(1) Bu zetelme iin bk. H.A.R. Gibb: Les Tendances modernse de I 'lslam, s. 55 ve mut- Pierre Rondot: Zikredilen Eseri, s. 239-240.- J.P. Roux: L'islam ven Occident, s. 208-209.

90

rinden birisi de Taha Hussein olmutur. Birok yeni fikirleri yannda, oru messesesinin mecburi olmad tezinde srar ettii iin, Camilezher niversitesi eyh Abdrrazk gibi kendisini de takbih etmi ve niversiteden uzaklatrmtr. Muhafazakr niversite, iki bilgini de, olaylarn zoru altnda, grevlerine iade etmitir. Hint ve Pakistan Kolu 15 - slam reformculuunun Hint ve bilhassa Pakistan kolu da, geni mesafeler kazanmtr. lk adm Seyyid Ahmet Bahadr Han (1817-1898) atmtr. Agrann kuzeyinde Aligarh niversitesini kuran odur. Seyyid Ahmed Han, slamm modern ilimlerle ve modern toplum artlar ile badaabileceini kuvvetle savunmutur. Seyyid Emir Ali de ayn yolda yrmtr. Daha yeni olarak, Hint Mslmanlarnn reformcu liderliini nl air Muhammed kbal (1876-1938) yapmtr. "Pers ve Urdu dillerinde yazan bir air, ngilizce yazan bir filozof, siyasal roln mdrik bir denemeci" olduu sylenen byk fikir adamnn asl rol Hindistan'n Mslman cemaatine kuvvetini ispat ve geleceini tayin uurunu vermi olmasdr. Pakistan, kendisine bir kuruluk vasf tanmaktadr. 16- Gnmzde, bu devi eyh Muhammed Araf yklenmitir. Hint kolu reformcular da, dierleri gibi slami bir rnesansn savunuculardr. Bu gerekletirildii takdirde de, hurafe ve batl itikat przlerinden temizlenmi bir Mslmanln, modern medeniyet artlan ile tamamen badaa91

bilecei kansna varmlardr. Hint milliyetilii, bir eit rasyonalizmle birlikte, milli kurtulu hareketlerine vcut veren bir cereyan halinde, reformculuun meyvesi olmutur. zellikler 17 - Gayet ksa olarak zetlemeye altmz slam reformculuu, Arap ve Hint Kollar ile, Batya kar direnme yolunu semitir. Batllk tam bir kabule mazhar olmamtr. Islami kaideler ve esaslar zerinde yeniden dnmek, modern islam fikir cereyanlarnn deimez zellii olarak kalmtr, icabnda Icma ve Kyas messeselerini bir tarafa brakarak, XX. yzyl Mslmanmn sadece Kuran ve Hadis'ten yeni sosyal ve siyasal prensipler, yeni bir hayat felsefesi karmalarn mmkn klmak modernizmin, veya reformculuun, hislerin ve hurafelerin esiri olarak deil de, akln hkimiyeti altnda ulalmak istenilen gayesi saylmtr. Varlacak yeni sonular Islamn eski messeselerini bugnn icaplarna gre yorumlamak, deitirebilmek, ilga edebilmek, ayn zamanda hurafeleri reddeden bir kafa ile yeni messeseler bulmak eklinde ortaya kacaktr. Ve kmtr. 18 - Bu fikri davran karsnda, islamc bir rnesans, dnme tarzlarnda en ufak bir yenilii kabul etmeden, isteyen ve zleyen muhafazakr, geleneki bir evre vardr. Bu evre sadece romantik ve tarihi bir tablo iinde yaar, islamc rasyonalizm metodu bu evrenin makbul sayd bir ilerleme yolu deildir, islamclk, olduu gibi (brakld hali ile) btn ilerdik unsurlarna sahiptir. Bu haliyle bede92

vilikten medenilie geii salamtr. Kt olan slam kaidelerinin uygulan, yanl anlal ve onu doru yoldan saptran uygulayclardr. Bu evreye gre, Batllama "dinin elden gitmesi", fert ve toplum ahlaknn bozulmasdr. Mesela ok kadnla evlenmenin kaldrl, metreslii, fuhu, boanmalar arttrmtr. Dier Bat messese ve detlerinin kabulnde de benzer sonular ileri srlmtr. 19- Modern slam fikir cereyanlarnn iki kutbu bu suretle belirir: Reformcularla, reform istemeyenler. Her ikisi de bir noktada birleebilir: slamc rnesans, slam dnyasnda reform hareketlerinin reaksiyon yolu ile yaplmas, cari bir metot olmutur. Msr, Suriye, Hindistan, Pakistan, Tunus gibi devletlerde bu metodun bellibal gerekletirilme hareketleri cereyan etmitir. 20- Fakat slam dnyas iinde, Batllama, "ada olma" alannda bir metot daha vardr: Laik metot. Bu, Batllamay katlma (iltihak) sureti ile gerekletirme yoludur. Laik metot, dine kar saygldr. Ne var ki, ferdi ve toplumsal devrimlerin gerekletirilmesinde dini grlere gre, dini evrelere taviz vererek, din adna hareket ettiklerini iddia edenlerin patronluu altna girerek hareket etmez. slam dnyasnda bu tutum istisnaidir ve sadece Trk Devrimi tarafndan btn halinde uygulanmtr. 3- Reform hareketleri ve d engeller 21- Reaksiyon veya katlma yollarndan hangisi seilirse seilsin, fikir akmlar hayli hareketli bir siyasi haya93

t ou zaman kanl mcadeleleri desteklemilerdir. slam dnyasnda, devrimci hareketler karsna biri i, teki d olmak zere iki engel kmtr. engel, din adna hareket iddiasna sahip, slam esaslarn gayet dar olarak yorumlayan ve her yeniliki hareket karsnda "din elden gitti" nakaratn syleyen, geleneki (muhafazakr) evredir. Geri kalm memleketler halknn dini duygularn istismar hususunda ok tesirli bir vasta saylr. Dounun doulu kalmasn, Bat medeniyetinin sadece tekniini almak gerektiini ana tez olarak savunur. Bat medeniyetini canl bir btn olarak kabul etmez. Bilkis Hristiyanln mal ve eseri sayar. Bu fikirleri savunan evreler ve teekkller bir bakma ihtilalci de olabilirler. 2 2 - D engel, yabanc basksdr. Yabanc ise Bat'dr. Bat da smrgecidir. Medeniyet taycl iddiasnn devletler hukuku alannda vcut verdii ekillere gre metbu, hmi ve mandater devlet olmutur. Bugn ise vasidir. Bat, medeniyetini yayaca alanlar zerinde smrgeci olunca, medenilik savana giriecek kitleler bu savan ilk safhasn istiklallerini elde etme gayesiyle yaparlar. Batllamak iin, Bat ile savarlar. Bat karsnda Dou'nun (Sovyet Bloku) tutumu tamamen farkldr. (1) 2 3 - Bu olaylar emas bizi, slam dnyasndaki milliyet hareketleriyle karlatrr. Bamsz olmak isteyen milletler, bu durumlarn Bat ile Dou arasnda tespit etmek, iki ideoloji arasnda kendi yollarn izmek zorunda kalrlar. slam dnyasndaki milliyetilik hareketlerinde, Bat sade menfi bir
(1) Bu konuda bk. Tariz Z. Tunaya: Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, s. 230 ve mt.

94

rol oynamamtr. Osmanl lkesinden bamsz devletler karmak iin, baz kavimleri desteklemitir. Arap milliyetiliinin temelinde bir Bat (yabanc) destei vardr. 24- slam dnyasnda, milli kurtulu hareketleri, smrgecilie kar giriilmi ihtilallerdir. Fakat, belirtildii gibi daima Batc ve laik bir ynde gelimemilerdir. Reaksiyon yolundan hareket ettikleri iin dini (slami) bir renk tarlar. Yalnz, varmak istedikleri gayede anlam saylamazlar. Tamamen geleneki ve muhafazakr kuvvetler tarafndan desteklenen hareketler de vardr. Cezayir Ulemas Dernei ve Mslman Kardeler 25- Milli Kurtulu hareketlerini destekleyen siyasi kuvvetler arasnda Cezayir Ulemas Dernei, Mslman Kardeler ve bugn Cezayir kurtulu hareketini idare etmi olan Milli Kurtulu Cephesi (FLN) saylabilir. 26- Cezayir Ulemas Dernei XIX. yzyln sonlarnda Abdlhamid bin Badis tarafndan kurulmutur. Tamamen bar yollarla gerekletirmek istedii gayesi yle zetlenebilir: slam dinine yakmayan yenilikleri (bid'atleri) kaldrma yolu ile slahat, ilk alarn sadeliine dn (slamc rnesans), hayr iin alma ve Mslmanlar kltrel metotlarla kalkndrma ve kurtarma. Dernein 1955 'te 200'den fazla okulda ders verdii, tahminen 40.000 kiiyi de retim alanna soktuu belirtilmitir. 27- Mslman Kardeler'in (hvan l Mslmn) kuruluu 1927 ylna rastlar. Selef iye cereyannn mahsul saylr. Kurucusu Msrl bir retmendir: Hasan al Banna. 95

iddet taraftan bir teekkl olduundan suikastlerle grme yollanm semi ve Suriye'ye de yaylmtr. Lider lnce, yerini eyh Hasan el Hodeybi almtr (ubat 1949). 1952 Msr ithilali dernekten faydalanm sonra rakip ve zararl grerek feshetmitir (Ocak 1954). Buna karlk dernek Abdlnasr'a suikast tertip etmi, muhakeme sonunda 7 idareci lm cezasna arptnlm, faaliyeti Camilezher niversitesi tarafndan takbih edilmitir. Suriye ubesi, Mustafa Sebai'nin bakanlnda bir siyasi parti eklinde tekilatlanm seimlere katlm, M e c l i s ' e yelerini setirmitir. 2 8 - Cezayir Ulemas Dernei ve Mslman Kardeler, iki geleneki organizma rneidir. Fakat her ikisi de, n c e istiklalcidir: Smrgecilie sava ilan etmiler, Batnn bu sakm politik tutumunu reddeden milli kurtulu hareketleri iindeki yerlerini almlardr. Milliyetilikleri, kendilerini laik ve radikal reformculara balamamtr. Ulema, slam rnesans ile yetinmitir. Mslman Kardelere gelince, islam dnyasndaki Batllama cereyanlanna ve hareketlerine taban tabana zt bir cephe almtr. Teekkln gayesini ifade eden forml u olmutur: "idealimiz Allah'tr, efimiz peygamberdir, anayasamz Kur'andr". Siyasi ve sosyal isteklerinden b a z d a n ise unlardr: slam devlet dini olmaldr. Kadnlararas malar, dans ve ark gsterileri yasak edilmelidir. Kur'an yaanlan an ruhuna uygun bir ekilde yorumlanmal ve gerekten Kur'an milletleri vcut bulmaldr. Bu satrlar ittihad Muhammedi Frkasn hatrlatr. 2 9 - slam dnyasnda, ihtilalci (iddet taraftan anla-

96

mnda) muhafazakrlar yannda, XX. yzyln gereklerine gre gelitirilmi sosyal hareketler de vardr. Hukuk slahat, feminizm hareketleri bu alanda belirtilmelidir. Sosyal ve siyasal plandaki incelemeler arasnda grlecek bu hareketler (bk. II) kadnlarn, bata Camilezher niversitesi olmak zere btn bir muhafazakr evre ile savaarak, medeni ve siyasi haklarn nasl elde ettiklerini gsterecektir. Yalnz Msr'da kadnlarn haklarn savunan iki siyasi parti kurulmutur. KNCt AYIRIM VE TRKYE 30 - islam dnyasndaki reformcu olularn genel grnleri iinde Trk islamclarn, reform hareketinin Trk kolu olarak incelemek tarihi geree uygundur. Batl yazarlar, herhalde kaynak toplama zorluundan olacak, Trk slamclarn reform hareketleri iinde ciddi bir inceleme konusu yapm saylamazlar. Dnya tarihinde, byk tepkileri olan Trk Devrimi'nin, geleneki ve muhafazakr davranlar ve messeseleri ykmas da bu ksmi inceleme iinde ciddi bir eksiklik olarak gzkr. 1- Merutiyet slamclar 31- slamclk cereyan, sistemli, daha ok derli toplu bir fikir hareketi olarak, kendini kinci Merutiyet'te bulmutur. Merutiyetin ahsiyat, sert ve intikamc siyasi 97

hayat iinde gelimi olan bu fikir akm, olaylarn eriata uygun olup olmadn aratrmay bir dev sayarak, yorumlam ve isteklerini gazetelerden minberlere kadar uzunan geni bildirme vastalaryle halk efkrna duyurmutur. Bu devrenin slamclar genel olarak lmiye mensuplar olmulardr. Bu snfa mensup olmayanlarn da cereyan iinde faal rol oynadklar hatrlanmaldr (Sait Halim Paa bu arada saylabilir). 32- kinci Merutiyet, eitli fikir cereyanlarn barndrd iin, slamclarn Trklk (Milliyetilik), Garplk, Ademi Merkeziyetilik ve Sosyalizm cereyanlar ile karlkl tesir mnasebetleri kurmalar tabii olmutur. slamc-Graplar, slamc-Trkler gibi kollarn ortaya k bu durumun sonucudur. Buna karlk Garp-slamclar, Trk-slamclar gibi kollarn da varl hesaba katlmaldr. 33- Trk slamclar, slamc bir rnesans gayesinde mttefiktirler. yle ki, slamn mazisi, tarihi baarlan, gelecek iin nasl bir garanti ise, gerek Mslmanla dn de, XX. yzyln en karmak meselelerini zecek imknlara ve unsurlara sahiptir. Bu kez kendilerini Bat karsnda reaksiyon yolunu tercih etmeye gtrmtr. Batl veya Bat medeniyeti derecesinde yksek seviyeli bir toplum olmak iin kendini tamamen Batya terketmeye lzum yoktur, slamn esaslar gerek bir yorum ve uygulamaya kavuturulursa bu mesafa alnabilir. Romantik bir mazi zlemi ve her eyi ana kaynaklara, geriye dnerek balatmak fikri slamclk cereyannn srekli fakat mcerret (soyut) ana tezi, kalknma metodu olmu98

tur. slamclar arasnda, hibir eye dokunmadan asli kaynaklara dn taraftan muhafazakrlar bulunduu gibi, slam dnyasndaki reform hareketlerinin temsilcisi olarak slamc rasyonalist olanlan da vardr. Osmanl veya Merutiyet slamclan u halde ya geleneki ya da rasyonalisttirler. 34- slamclk cereyan Merutiyetle balayan ve son bulan bir fikir akm deildir. Merutiyet slamclar teokratik bir saltanat forml etrafnda evrelenmilerdi. Btn abalar Osmanl mparatorluu'nun ihyas, yeniden kurulurcasna kalknmas gayesinde toplamt. Fakat, cereyan saltanatn yklndan sonra da devam etmitir. Trk Devrim hareketinin iinde de, karsnda da bu cereyan mensuplar grlr. Aralarnda, Merutiyetten devredilenler olduu gibi, yeni yetienleri de vardr. Balangta Trk inklabnn da hocalar, fetvaclar, er'iye vekilleri, laik olmayan siyasi messeseleri ve anayasa maddeleri vard. Bu bakmdan, slamclk cereyan, hayli deiik artlar iinde, Cumuhriyet rejimi iinde de devam edecek bir ortam bulmutur ve bugn de ayn kprbalara sahip olduu kansndadr. Cumhuriyet tarihi iinde, slamc cereyann en byk zellii, Trk Devrimi'nin kuvvetli yllarnda ve hkmetlerin devrim prensiplerine enerjik bir ekilde bal kaldklar devrelerde, ak yorumlarn ve almalarn azaltm ve zayflam oluudur. 2- Cumhuriyet rejimi iinde geleneki evre 35- Cumhuriyet rejimi iindeki slamc fikirlerin, Merutiyetteki lere kyasla en byk fark u noktalarda topla99

nabilir: a) Bu fikirler, laik bir devlet kadrosu iinde, teokratik bir zlemin ifadesi olarak aa vurulmulardr. Bu ifade genel olarak zayf olmakla beraber, mesela Ticanilik, Nurculuk hareketlerinde Menemen isyan gibi Nakibendilik olaylannda gayet kuvvetlidir ve aktr; b) Cumhuriyet slamclar Merutiyettekilere nazaran ilmi bakmdan ok daha fakirdiler; c) Gnlk politika olaylanna (umumi hayata) ok daha fazla kanma iddiasndadrlar. 36- Cumhuriyet rejimi boyunca, slamc bir fikir akmnn domam olmasn mensuplarnn kltr ktlnda aramak gerekir. Yaplan ey, Merutiyetteki tezlerin ve belli bal fikirlerin tekrarndan ibaret kalmtr. Merutiyettekiler gibi din felsefesi ile uramamlar, bir tekrarlama edebiyat iinde skk kalmlardr. Cumhuriyet slamclar herhangi bir eitim veya retim messesesi kuramadklar gibi, byle bir kuruma balanm da deillerdir. Almasn istedikleri lahiyat Fakltesi kendilerini tatmin etmemi ve fikri bir s vazifesi grememitir. Bu evre mensuplar fikirlerini dini dergilerde, gazete ve brorlerde aklamlardr. Minberlerden halka duyurma yolu, kylerde ve yasama alannda (TBMM'de) tezlerini aklamak imknlarn bulmulardr. Minberlerden halka duyurma yolu devrimin tartld devrelerde mmkn olabilmitir. 37- slamc fikirlerin siyasi hayata karmas, bilhassa 1945 ylndan itibaren balamtr. Bu evre mensuplarnn politik tutumlar bilhassa devrim aleyhtarl, "27 senelik istibdat" (1923-1950:, "dinsiz parti (CHP)-dinli parti ( D P ) " ayrm gibi temalar zerinde toplanmtr. Esas itibariyle, cumhuriyet rejimi boyunca slamc cereyan sa100

yunduklarn ileri srenler siyasi yorumlar st, bu yorumlar besleyebilecek deerde bir fikir almas yapamamlardr. 38- slamc fikirler, 1945'ten itibaren zlerini aklama alannda yalnz kalmamlardr. Bu fikirleri geni bir muhafazakr, geleneki evre ve bu evrenin yaym organlar iinde aramak gerekir. Bilhassa, son yllarda, memleketimizde geni ve elastiki terimler altnda toplanan evreler dini fikirlerle kark bir ifade eklini tercih etmektedirler. 1962'de, slamc fikirleri "milliyeti", "sac" olduklarn iddia eden geni bir siyasi halita iinde incelemek gerekir. 39 - Cumhuriyet rejimi iinde de, Merutiyette olduu gibi, islam dini adna dorudan doruya laik devletin temellerine hcum eden fikir ve hareketlere rastlanr. 31 Mart Vakas zihniyet itibariyle "avrupa terbiyesi alm", "dini mahveden", "laik grl", kimselere kar giriilmi bir hareket olarak ilan edilmitir. Trkiye Cumhuriyeti tarihinin devrimci olular boyunca, her geni hamleye bir kar isyan hareketi tekabl eder. Zincirleme medenileme hareketleri karsnda geriye gtrc (irticai), szde slamc, aslnda tamamen siyasi hareketler zinciri vardr. Bu hareketleri, 31 Mart Vakas'na, bu kanaldan da Kabak Mustafa hareketi gibi, Osmanlh mparatorluu'nu kemiren gerici hareketlere balamak mmkndr. Medenilik hamleleri karsnda beliren hareketlerin hepsi yzlerce yldr ayn zihniyetin, ayn isteklerin tayclardr. Patrona Halil 'in, Dervi Vahdeti 'nin, Menemen isyancs Dervi Mehmet 'in iddialan arasnda balant vardr. Bu iddiala-

101

rn hibirisiyle hibir zamanda medeni bir toplumu veya devleti, hatta bir kabileyi idare etmeye imkn yoktur. Bu sebeple hepsi gerici'dir. 40 - Cumhuriyet tarihi iinde bu tarz hareketlerin baz zellikleri vardr: Nakibendi hareketleri, say bakmndan en fazladr, silahl ve kanl olmulardr (eyh Sait syan, Menemen syan belli bal rneklerdir). Ticani hareketleri silahszdr, fakat umumi hayat kartrcdr. Nurculuk hareketleri pasif mukavemet ve propaganda metotlarna bavurmutur. 40 - slamclk cereyannn. Merutiyetten bugne Bat, Batllamak, Bat Medeniyeti ile ilgili tezlerinde iki mterek nokta vardr: a - Bat medeniyeti canl bir btn olarak kabul edilemez. Mslman toplumlara uymaz. Hristiyanln eseridir. Bu iddiada, slamclar yalnz kalmamlardr. Bat 'da sosyal olaylar Hristiyanlk asndan gren ve Trklere sevgi beslemeyen tarihiler ve tetkikiler ve bunlarn tesiri altnda kalanlar da ayn fikirdedirler. Bu bakmdan slamclar bu iddiada, kendilerine tamamen dman bir evre ile ayn fikirdedirler. Trk Devrimi ve btn davranlaryla Atatrk ve devrimci ekibi bu iddiay kknden reddetmiler ve Bat medeniyetini "mterek" bir medeniyet ve mamelek saymlardr, b - Batllama dinin elden gitmesi, ahlakszln (fuhun, boanmann, zinann) artmas anlamna gelir. Trk Devrimi de bu olaylar getirmitir. Oysa, tarih gsterir ki, tenkit edilen olaylarn varl, artmas veya eksilmesi bu cereyandan nce de, sonra da vard. lim gsterir ki, medeniyetler karlanca, birisi ortadan kalkmaz, aralarnda bir sentez v102

cut bulur. u halde, ahlak buhranlarnn btn nedrenlerini Batl bir seviyeye kmakta aramak yanl bir yoldur. 42 - Btn islam dnyasnda, devrimci evreler bu kanaatteki evrelerle savamak zorundadrlar. Trk Devrimi bu arpmann semboldr. Bu evreler, sosyal seviyesi yksek olmayan geni bir kitlenin duygularn okadklan iin, devrimci evreler karsnda bir kuvvet olarak grlrler. Bu evre kendisini tatmin yoluna giden siyasi rejimleri, mstebit de olsalar desteklemi, onlara oy salamtr. Bu evre fikirleri ve istekleri bakmndan hibir toplumu medeni bir seviyeye ulatrmamtr. Bunun iin gericidir. Karlat devrimci kuvvetler karsnda erge yenilmitir.

103

II SLAMIN SYASET PRENSPLER ALANINDAK GELMELER (slam dnyasnda ve Trkiye'de vardan sonular)
43 - islam dnyasndaki reform hareketlerinin, genel grnleri yannda, Bat'nn demokratik gelimelerini nasl karlad, siyasi messeselerini nasl yorumladn da incelemek gerekir. Bu bakmdan zel meseleler ve messeselerle karlalacak ve deer hkmlerine varlacaktr. Metodumuz drtl bir aklamaya dayanacaktr: a - Muayyen bir siyasi meselenin islam dnyasndaki gelimesini tespit etmek; b - Merutiyet devresi; c - Cumhuriyet rejimi iinde ayn meselenin islamc evreler tarafndan yorumlanmasn izlemek; d - Trk Devriminin bu olular karsndaki davrann tayin etmek. 1 - Milliyetilik (Milli Devlet) Meselesi slam dnyasnda 44 - islam dnyas iindeki milliyetilik cereyan ve hareketleri iki ksmda incelenebilir: Arap milliyetilii ve Arap olmayan kitlelerin milli kurtulu hareketleri, iki cereyann da ortak zellikleri vardr. Bir kere hepsi Bat basklan ve tesirleri altnda gelimilerdir. Bat ile savamak iin, Bat romantizmine uygun bir kolektif zihniyeti, milliyetilik prensibini benimsemilerdir. Aralanndaki farklara gelince, Arap milliyetilii varln ve medeniyetini dorudan doruya islam dinine borlu saymtr.

V
105

Bu teze gre, slamsz bir Arap milliyeti ve milleti dnlemez. Medeniyet tarihi, bedevi bir kavmi ycelten islamlkla balar(l). Asya Hint, Iran ve Trk milliyetilik doktrini, Islam bir balang olarak kabul etmezler. Bunlar tarihleri slamla balamayan, slamiyeti bir k noktas kabul etmeyen, slamdan nce "bedevilik halinde" olmayan kavimlerdir. 45 - islam dnyasnda iki eit milliyetilik cereyanna rastlanr. Geni milliyetilik: Arap Birlii gibi etnik ve tarihi bir kkten gelme prensibine dayanan, corafyann, rf ve adetlerin farkllklarn rten, geni bir toplum, (mmet) milletler st bir mrekkep devletin (Konfederasyon ya da federasyon) kurulmasn gaye edinmitir. Bu tarz milliyetiliin bir ad da mmetilik 'tir. Snrl milliyetilik, zel ve bamsz bir vatan idealine dayanr. Mslman kavimlerin kaplayc bir devlet halinde deil, ayr ayr devletler kurabilmeleri esasna balanr. 46 - Milliyetilik cereyanlarnn ifadesi olan milli kurtulu hareketleri ve stiklal savalar bu iki tip milliyetiliin artlarna gre ekillenirler, islam dnyasnda ttihad slam, daha yakn zamanlarda Arap Birlii gibi geni milliyetilik cereyanlar bu birliklerin ikisini de vcuda getirememitir. nce de belirtildii gibi Arap milliyetilii Osmanl Imparatorluu'nda ayrlma hareketi olarak balam, bu imparatorluun ykl olaylarna bal kalmtr. Yabanc destek ve teviklerinin bu hareketlerde byk yeri vardr.
(1) Arap milliyetiliinin bu ana tezine kar ileri srlm iddialar da vardr. Mesela Mslman Kardeler, Firavunlar devri medeniyetine dn fikrini ortaya atmlardr.

106
/

Arap milliyetilii zamanla smrgecilik aleyhtar bir hareket olmutur. Bugn bu durumunu muhafaza etmektedir. Merutiyet slamclar 47 - Merutiyetin slamclk cereyan, slam dnyasndaki milliyeti olular, smrgeci aleyhtar karakterinden tr mspet karlamtr. ttihad slam bu bakmdan ideal ekil saylmtr. Merutiyet slamclar da slam dnyasndaki geni milliyetilik doktrininin savunucusu olmulardr. slam Birliini, millet deil, mmet (Umma) esasna dayanan kaplayc bir konfederasyon ya da federasyon olarak nazara almlardr. 48 - Merutiyet devresinde, geni bir milliyetilik cereyan daha vardr ve Trklk adn almtr. Ziya Gkalp 'in manevi liderlii altnda gelien bu cereyan zamann iktidar partisi ttihat ve Terakki Frkas tarafndan da desteklenmitir. Trklerle slamclar arasnda en byk fark Trk Birliinin dine deil de milliyete, islamlktan nce var olan Trkle, eski ve parlak bir maziye dayanmasndadr. Bu cereyana gre, Trk Birlii geni bir lke idi ad da Turan olacakt. Turanclk, geni bir milliyetilik cereyannn ad olmutur. Gkalp arlk Rusyasnn ykl srasnda bu idealin gerekleeceini ilan etmitir. 49 - slamclar da geni milliyetilik doktrinine taraftar olmakla beraber, Trklere ate pskrmlerdir. Zaten, Trkler, teokratik bir imparatorluk hayat iinde btn yldrmlar zerlerine ekmilerdi. Sleyman Nazif bir "ngz hastal"ndan bahsederken, slamclar Trk 107

Birlii'nin (ttihad Etrak) zararlarn, slam Birliinin de faziletlerini aklamlardr. slamclara gre, bir kere milliyetilik hareketi (davay kavmiyet) eriata aykr idi. Sonra da Araplar yksek milletti (zmrei-naciye), Trklerden ok daha stn ve saygya laiktiler. slamdan nceki bir Trk medeniyeti fikri slamclar sinirlendirmitir. 50 - slamck Trklk cereyanlar arasndaki arpma yannda, iki cereyan arasndaki karlkl tesirlerin sonular da kayda deer. slamc - Trkler ve Trk slamclar iki kol halinde ana rmaktan ayrlmlardr. slamc - Trkler, milliyetin slamiyete aykr olmadn, milliyeti bir ada yaanldn, ttihad slam'n Trk ekirdei etrafnda kurulmas gerektiini, hatta Trkln bir "farz ayn" olduunu savunmulardr. Her iki fikir akm arasndaki atma btn Merutiyet devresini kaplam ve bitmemitir. Cumhuriyet gelenekileri 51 - Cumhuriyet slamclar milliyet problemini zlm bulduklar iin dikkatlerini bu noktada toplamamlardr. stiklal mcadelesinin din sayesinde kazanldn ileri srmler, fakat sonra atlatldklarn iddia etmilerdir. Hayli gayr mtecanis bir edebiyat bu durumun aklanmasn konu edinmitir. Trk tarih tezi ve aratrmalar karsnda, Merutiyet slamclarnn fikirlerini tekrarlamlardr. Mdafaai Hukuk ve TBMMH devresinde, slamc evre, Meclis ii ve d, davranlaryla milli hkimiyet pren108

sibini deiik bir anlamda benimsemi ve savunmutur: Milli kurtulu, cumhuriyeti bir sistem deildi. Saltanat ve hilafetin kurtuluu olmalyd. Padiah Meclis Reisi olmalyd. Fakat, Cumhuriyetin kuruluu ve laik bir ynde geliimi, slamclar sinirlendirmitir. Kk bir grup, Cumhuriyetin "Islamn ilk esaslarna dn" olduunu iddia ederken, islamc grubun geni bir ksm tarafndan ar tenkitlere maruz braklmtr. Trk Devriminin davran 52 - Trk Devriminin tezi, slamc bir rnesansa karlk milli bir rnesans olmutur. slamdan ve Araplardan nceki Trk medeniyeti ve tarihi aratrlmtr, islam, Trkleri medeni bulmutu. "Ruhlarn deitirmiti, Trklklerini deil..". Trk devrimi, bir geni milliyet macerasna girimemitir. Turanclk teorisine, merutiyetten kalma, bizzat nl sosyolog Ziya Gkalp 'in dahi realist olmadn tasdik ettii bir fikir hareketi gzyle bakmtr. Trkiye Cumhuriyeti, snrl bir milli kurtulu hareketinin mahsul, bamsz bir devlet olmutur. TBMM hkmetinin Bat ile Dou arasndaki mahirane davranlar, mtecanis bir devletin kuruluunu gerekletirmitir. Bu bakmdan, milli kurtulu hareketlerine geen slam dnyas milletlerine rnek olmutur. Tunus, Msr ve Irak istiklal beyannamelerinde, Trk doktrininin tesirleri okunur. Trk milliyetilii dini bir karakter tamamtr. Trk milliyetini ve milletini vcuda getiren unsurlar, sadece din ba deildir. Trk milletinin bam109

sz ve milli bir devlet, kurmas gerekmitir. Bu kurulu Arap veya islam birlii potasnda, ve mevhum lkeler iinde erimeden gereklemitir. Mdafaai Hukuk-Istiklal sava bu eserin doktrini ve gerekletirme vastas olmulardr. Milli Devlet, snrl ve realist bir milliyetilik hareketinin eseridir. Bu fikirler ve olaylar btn halinde "milli hakimiyet" formlnn zn vcuda getirmilerdir. Cumhuriyet rejimi boyunca islamc iddialarn ileri srenler bu olay anlamamlardr, bir ksm da bu tarih gereini grmemezlikten gelmitir. 2 - Demokrasi meseleleri slam dnyasnda 53 - slam reformcular, Bat demokrasisi ile slam siyasi prensiplerini mukayese lzumunu duymulardr. Gerekten, en byk tenkit Islamn Bat demokrasisi ile badaamayaca noktasnda toplanyor, islam siyaset sisteminin otokraside karar kld ileri srlyordu. Batl tetkikilerin hepsi, genel olarak Islamm ahlak umdeleri iinde sakl siyasi prensiplerini inkr etmemilerdir. Bunlarn vcut verecekleri anayasa messeselerinin yokluunu ya da yetersizliini ileri srmlerdir. 54 - slamclar, Kur'an Devleti 'nin demokratik olduunu, slam hukuku kaynaklarndan kardklar yksek etik prensiplerle aklamlardr. Anayasa messeselerini de gayet nazik bir yorumlama gayretine balamlardr. Son zamanlarda, teokratik bir slam cumhuriyeti kurma faali110

yeti iinde bulunan Pakistanl bilginler, bu yolda hayli verimli olmulardr. eyh Mustafa Zarka, oduri Halik uz Zaman, Niaz Ahmed Zikria 'nm bu konudaki fikirleri, XX. yzyln gelimelerini temsil eden ciddi almalardr. Bu arada, Endonezya ulemasndan Hac Agus Salim u sonuca varmtr: "slam dnyas, tarihinin hi bir devresinde, Hazreti Muhammed'in devresi dahil, teokratik bir hkmet ve hkimiyet meydana getirmemitir"(l). Reformcularn tezleri u noktaya dayanmtr: Yirminci yzylda da, slam dininin temelleri demokratik Mslman devletleri kurulmasna engel deildir. "slam dini, hem dini dogmalar ve etik anlay ile, hem de toplumsal iktisadi ve siyasi messeseleriyle demokrasiyi savunmaktadr." (2). slam, her eyden nce, demokrasinin yaama art olan manevi unsurlara sahiptir. 55- slam dnyasnda kurulu devletler demokrasi bakmndan yle sralanabilir: 1- Tam laik olarak tek cumhuriyet vardr, o da Trkiye Cumhuriyetidir; 2- lslami Cumhuriyet says 5'tir; Endonezya, Msr, Pakistan, Lbnan, Suriye (Bu satrlarn dizildii srada, Yemen de cumhuriyeti olu sava iindedir. Cezayir, henz rejiminin vasfn tayin etmemitir). 3- Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii iinde 6 Mslman cumhuriyet vardr: Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan, Trkmenistan. (Durum anayasalara gre tespit edilmitir) (3).
(1) Pierre Rondot: Zikredilen Eseri, s. 256. (2) Niaz Ahmed Zikria: Hes Principes de l'Islam et la dmocratie, s. 93 ve mut. (3) La Socit musulname devant le monde moderne (E.S.N.A. Cahiers Nord - Africains, No. 62,1958).

111

Merutiyet slamclar 56- Merutiyet islamclar da slamn demokratik ruhunu ortaya karmlardr: Hkimiyet, adalet, meveret, amme ilerinin ehline tevdii kaideleriyle snrl olduuna gre, zulm ve istibdat slam esaslar dnda ve bunlara tamamen aykr kalr. Ancak meru bir hkmdara itaat farzdr ,zulme kar " h u r u " (ihtilal) ise bir devdir. slam, insan haklarn, Bat'dan ok nce messeseletirmitir. Bu aklamalar, teokratik ve meruti bir saltanatn yaamas iin verilmi bir reete idi. Merutiyet slamclar bu ereve dna kamamlardr. Bat'mn siyasi (anayasa) messeselerini de slamc bir yoruma tabi tutarak, isteksiz ve heyecansz bir ekilde karlamlardr. Onlar iddetli bir isyana sevkeden byk olay smrgecilik ve Hristiyanlk maskesini tayan Bat'nm hrriyetilik ve medeniyet taycl iddias idi. Merutiyet slamclar, mparatorluun siyasi hayat iinde amme hak ve hrriyetlerinin, slami esaslara da uygun olduu iin, yerlemesi lzumuna iaret etmilerdir. Fakat demokratik bir cereyann mensuplar saylamazlar. Varlk sebeplerini halife-padiahhk messesesinin muhafazasnda bulmular ve bu sfata sahip bir iktidarn destekleyicisi olmulardr. Cumhuriyet gelenekileri 57- Cumhuriyet rejimi iinde slamc cereyan taraftarln yapanlar, bu konuda da merutiyet slamclarnn grlerini, gnlk politika dedikodular iinde tekrarlamaktan 112

teye geememilerdir. Zaten XX. yzyln nemli meseleleri karsnda dikkati ekici bir ilgisizlik gstermilerdir. Trk Devriminin davran 58- Trk Devrimi, meseleye bambaka bir adan bakmtr. Bat'nn demokrasi messeseleri alnrken, Pakistan'da olduu gibi, kurucu meclis kararlarnn bir ulema heyeti kontrolne tabi olmas eklinde bir yola bavurulmamtr. Mesele bir dnya medeniyeti platformuna, bir "mterek medeniyet" alanna giriti. Bunun iin de, bir din vesayetine ve sansrne ihtiya yoktu. Bat'nn siyasi messeseleriyle islam kaideleri arasnda her zaman bir mukayese yapmak mmknd. Fakat muayyen bir uygunluun var oluu da dini bir organn kontrol demek deildi. Kald ki, bu uygunluk olmasa da, messese, milli devlete faydal ise alnmtr. Bir messesenin alnmas iin l dini esaslara (eriata) uygunluu deil, milli ve ada ihtiyalara cevap vermesi olmutur. Trk Devrimi dini organlarn msadesi ile yaplmamtr. Laik bir grn eseridir. Hukuk dzenindeki byk deiikliklerin ve resepsiyon hareketinin dayana bu prensip olmutur. 3- Laiklik davas slam dnyasnda 59- Siyasi iktidar karsnda, dini bir iktidarn varl, gerekince siyasi iktidar kontrol edebilmesi, vatandan her 113

iki iktidara tabi olmas meselesi slam reformcularn derinliine megul etmitir(l). Bilhassa Bat demokrasininin din-devlet ayrmn gerekletirmi, ruhaniliin vesayetinden siyasi iktidar kurtarm olmas ada devletin bir baars ve art saylnca, slam'n ruhban snfn tanmam olmasna ramen, bu durumu hl gerekletirememi olmas, geni bir tenkit konusu olmutur. slamclar bu noktada savunma ekline bavurmulardr: Bir ksm ruhani-cismani birliini kabul ederek Islami hkmetin Bat sistemine stn faziletlerini ileri srmlerdir. Bu fikir klasik ve genel kalmtr. Bir ksm slamclar da slamda laisizmin varln ispat etmek istemilerdir. Dier bir ksm da orta yolu aramlardr. Mslmanlkta, din-devlet ayrlnn varln ileri srenler arasnda eyh Abdrrazk bata gelir. Msrl din bilgini, halifeliin ne dini ne de dnyevi bir devlet bakanl olduunu, "dinin byle eylerden mstani olduu" tezini savunmutur. Ortalama tez, hilafet bahsinde grlecei gibi Raid Rida'nm eseri olacaktr. slamda Bat anlamnda laikliin yokluunu tespit eden slam bilginleri, buna karlk btn geniliiyle din ve vicdan hrriyetinin varln belirtmilerdir(l). 60- Laiklik slam dnyasnn her gn mesafe kazanan bir unsuru olmutur. slam esaslarna dayanan bir Devlet kurulmas, daha dorusu slam siyaset prensipleriyle badaan bir devlet kurma denemeleri laiklik meselesinin anlamn ve zn tayin bakmndan dikkate deer, 1947 'de ku(1) Bu konuda N. A. Zikria, P. Rendot: M. Hussein, J. P. Roux'nun Bibliyografya ksmnda zikredilen eserlerine baklabilir: E.S.N.A. Cahiers Nord - Africains No. 69 ve 72'deki yaz ve dokmanlara da bakmaldr.

114

rulmu ve anayasasnda "slami Cumhuriyet" olarak ilan edilen Pakistan bu alanda ilk deneme saylabilir. 1956 tarihli Pakistan Anayasas dokuz yllk bir almann mahsuldr. Kurucu meclisin kararlan bir ulema heyetinin kontrolne tabi tutulmutur. "Yeryznn btn hkimiyeti Tanr'ya aittir, Pakistan halknn kullanaca iktidar onun koyduu snrlar iinde kullanlr" dsturu ile balayan, balangcnda anayasa 25. maddesi ile Kur'an ve snnete uygun olarak, hayat kaideleri dzenleyeceini ilan etmise de, henz bu meseleyi zememitir. Msr, Suriye ve Tunusta ayn durumdadrlar. (1). 61- slam kaidelerinin umumi hayat dzenlemeleri meselesinin gl Tunus'ta belli olmutur. Mesele orucun iktisadi kalknma hamleleri ile badap badamayaca konusunda ortaya kmtr. Tunus Cumhurbakan Habib Burgiba milletine hitap ederek yle demitir: Ekonomik kalknma bir lm kalm davasdr. Bir cihattr. Eer oru, insan vcudunu almaz hale getirirse, ondan vazgeilebilir. Din kalknmann, ykselmenin amili olmaldr. Allah, kuluna en ksa yolu bulmak iin beyin vermitir. "Din adna konutuklarn iddia eden eyhler, mftler ve zeytunllar bunu anlamaldrlar. Ben de din adna konuabilirim: Bir islam devletinin bakanym." (2)

(1) Bu arada anayasalarnda slam'n resmi devlet dini olduunu kabul eden memleketler unlardr: Afganistan, Fas, ran, rak, Libya, Msr, Pakistan, Suudi Arabistan, Tunus, rdn, Yemen. (2) Tunus Devlet Bakan 'nm radyo sylevinden paralar iin bk. Picrre Randot: Zikredilen Eseri, C. 11, s. 150-152.

115

Merutiyet islamclar 62- Merutiyet slamclar, slamm laiklii reddetmi olmasn bir eksiklik deil, aksine bir fazilet olarak savunmulardr. Bu suretle, devlet ahlakl olacaktr. Nihayet slam hkmeti de emreden, ayn zamanda sosyal bir kaideler btndr. Din, devlet iin elzemdir, devletten ayrlamaz. Devlet ilahi emirlerin gerekletirilmesi iin dnyevi bir vastadr. eriat kaideleri anayasann da stndedir. Kanunlar eriata uygun olmaldr. Bu bakmdan bir ilmiye kontrol gerekir. Merutiyetin slamclar, teokratik bir devlet kadrosu iinde bir izah safhasndan ileri gidememilerdir. 31 Mart Vakas, dinden ayrld iddia edilen "drt be herifi naerif "e kar, slamc cereyann dejenere edilerek hcumu olmutur. Bununla beraber, merutiyette teokratik bir saltanat kadrosu iinde, laikleme kapsn aan tek kprdanma, er'i-urfi alanlarn ayrmn tespit olmutur. Bu da cevaz messesesi dolaysyla ortaya kmtr. Trklk cereyan tarafndan, sosyal bir "usul fkh" kaidesi olarak ileri srlm olan bu tez, normal sonularna kavuturulabilseydi, halifenin sosyal hayat alanndaki yetkileri gzden geirilebilecekti. Merutiyette, iktidar partisinin de rabet ettii bu eilim uygulanamamtr. Cumhuriyet gelenekileri 63- Cumhuriyet rejimi islamclar, milli ve bamsz bir devlet iinde islam dnyasnda yava yava terkedilen "laiklie hcum" hareketinden kendilerini kurtaramam116

lardr. slamc grleri savunan evre laiklik prensibini dinsizlik anlamnda almtr. Yaz ile, szle ,isyanc hareketlerle gen cumhuriyet daimi surette bu evre ile "eski muhalefet" ile savamak zorunda kalmtr. 1920'den itibaren hcumlarn ard aras kesilmemitir: Saltanatn kaldrlmas olayn kr Hoca, cumhuriyetin ilann Aa Han, halifeliin kaldrlmasn Meclis'teki gelenekilerle Askeri Hoca karlamtr. Daha sonra eyh Sait isyan kmtr. Terakkiperver Frkas muhafazakr bi rmuhalefet tarafndan desteklenmitir. apka reformu yeni isyan hareketleriyle karlamtr. 64- Bu engeller laiklik prensibinin kklemesini, devrimci yry durduramamtr. Anayasa, 1928'de, bu ynde tadil edilmitir. Laiklik CHP'nin alt okundan birisi olarak programna girmitir (1931). Kar hcumlar durmamtr: Menemen Olay (1930), Bursa'da Ulucami Olay (1933), Siirt'te eyh Halit Olay (1935), skilip Olay (1936), Ticaniler, Nurcular, Bursa'da yeni bir Ulucami Olay (1 956) reaksiyonlar zincirinin halkalar olmulardr. Trk devriminin bu kadar iddetle hcuma uram baka bir unsuru yoktur. Laiklik, devrimi toptan ifadelendiren bir sembol olarak bugn de deerini muhafaza etmektedir. Ve sava 1962 ylnda henz son bulmamtr. Laiklik, Trk devriminin hurafecilerle en iddetli mcadele silah olduu iin, dinci evreler en fazla bu prensibe satamlardr. 65- 1945-1950 devresinde: Devrimleri koruyucu davran, eitli taviz ve sapmalara ramen mevcut olduu iin, laiklie ancak birka noktada hcum edilebilmitir, yle 117

ki: 1 - CHP laiklii "devrim yobazldr" ve bu parti yklacaktr; 2- lahiyat faklteleri, imam-hatip okullar almal, medrese zihniyeti okullarda yer etmelidir (din eitimini tenkit). 3- Kur'an dili ile ibadet edilmelidir (Ezann Trke okunmasn tenkit); 4- Kur'an yazs olan Arap harflerinin yasaklanmas kaldrlmaldr (Dil devrimi, ztrkecilik uydurma dil yaratmtr); 5- slamclkla vasflandrlan dilekler yasama organna intikal etmitir (TBMM'de hanedan haklarn muhafaza istei, Kur'ann Arapa okunmasn salamak, dine karan kanunlarn anayasaya aykrl iddias, Trk devriminin ilmiye snfna inanmamasn tenkit). Bu devre iinde dinci evreler halk kitlelerinin gerek duygularn ifade ettikleri iddiasna dayanarak partiler zerinde geleneki bir bask yapmlardr. Bu devrede, CHP iktidar karsnda, muhalefeti genileten, birletiren bir siyasi kuvvet haline gelmilerdir. Ve CHP'nin iktidar kaybetmesinde ciddi bir amil olmulardr. 66-1950-1960 devresinde: DP'nin genel seimleri kazanarak iktidara gemesi, muhafazakr evreye olan borlarn deme vadesinin de balangc olmutur. A merasimi 14 Haziran 1950'de Arapa ezan kanunu ile balamtr. slamclar DP'ye yeni sfatn vermilerdir: "Dinin kurtarcs parti". CHP de "dinsiz parti" olarak ilan edilmitir. Mason ve Siyonistlere kar olan tutum bilhassa belirtilmitir. Bu iklim iinde kuvvet bulan DP'ye rakip partiler ve teekkller kapatlmtr. slamclar yasama alanna bte mzakereleri yolu ile mdahale etmilerdir. Bizzat TBMM iinde. Hkmeti Usul Fkh zerinde dnmeye davet eden, Taaddd Zevcat'n kaldrlmasn tenkit e118

den, mecburi din dersleri isteyen, Atatrk'n sadece devletin siyasi yapsn deitirdiini syleyen mebuslar devlete resmi din teklifine kadar gitmilerdir. Laiklik prensiplerinden en byk ayrl, bu devrede TBMM krssnden gelmitir. Trk Devriminin davran 67- Trk devriminin kesin tutumunu, bu hareketler karsnda ve iki safhada tayin etmek gerekir. Kuvvetli devre: Bu devrede devrimin gerekli mantndan hareket edilmitir. yle ki: Milli hkimiyetin gereklemesini salayan en ileri devlet ekli laik cumhuriyettir. Laiklik, dinin iktidarlara alet olmas kadar "kahinlerin ve gayri mesullerin" halk efkrna tesir ederek iktidarlara bask yapmasn nleyecektir. Laiklik, kanun koyucunun yetkisine de bir snr tekil eder. TBMM anti laik kanunlar karamaz. Laiklik, Trk devriminin kendini kuvvetle koruyabildii bir devrede, din-devlet ayrl deil, "dinin memleket ilerinde messir bir mil olmamas", devlet otoritesine bal kalmas esasna dayanmtr. Bu tutum, gerilie ve irticaya kar savan bir ifadesiydi. Devrim iinde mlteciye hrriyet tannmamtr. rtica hareketleri anayasaya aykr saylmtr. 68- Zayf devre: ok partili rejimle, geleneki ve dinci fikirlerin siyasi hayatn yzne k, devrim prensiplerini ve messeselerini muhafazakr adan yeni bir tahlile tabi tutma gibi bir taviz taktiini dourmutur. Dnm noktas 1945 ylna rastlar. Oy toplama olay yeni taktiin te-

119

mel faktrdr, ilk admlar CHP'den gelmitir. Bu devrimler zerinde bir "rtu" politikas olmutur. (1) DP ise "inklabn mbrem mant"n kendi politik mant ile deitirmitir. Bu mantk yle bir muhakemeye dayanmtr: Devrim yok, Devrimler vardr. Devrim paralannca, bunlar arasnda tutanlar - tutmayanlar diye bir ayrm yaplabilir. Tutmayan atlr, ayklanr. Tutsun diye tekrar devrimci bir yola gidilmez. O terkedilir ve eski ekle dnlr. Bu ayrm yapacak ve karar verecek merci TBMM, son bir tahlil ile Meclise hkim olan parti ounluu, yani DP Grupu, en ninayet de bu Grup'a hkim olan liderlerdir. Arapa Ezan kanunu alan kapdan ilk giren tavizdir. Fakat bu taktik hkmetlerin ebedi olarak iktidarda kalmas iin bir tlsm myd? Hayr. Netekim 27 Mays 1960 hareketinin nemli sebepleri arasnda laiklik prensibinin bu tarz istismar aka grlr. 1961 Anayasas laiklik prensibini btn genili ve devrimci anlam ile stn bir hukuk kaidesi yapmtr. Laiklik milli kurtulu hareketlerini gerekletiren Do(1) Babakan smet nn, C H P Genel Bakan sfat ile stanbul il kongresinde yapt konumada, duruma yle bir izah tarz bulmutur: "- Devrimlerin bana gelenler, demokratik sistemin bir tabii neticesi olarak gsterilmeye allmtr. Hatta demokratik rejime gememizle birlikte ilk tavizlerin, oy kaygs dolaysyla CHP tarafndan verildii daha insafsz dillerce iddia olunmu, bizim ky enstitleri veya toprak reformu meselelerinde ekingen davrandmz ileri srlmtr. Bir devrim zerinde, rtu yapmakla, onu inkr etmek arasnda farka dikkatinizi ekerim. Biri hayatiyetin, dieri geriye dn arzusunun ifadesidir. Devrimleri, toplum iinde en rahat yryecek ekle getirmek baka eydir, onlar toplumun hayatndan silkip atmak baka ey." (CHP Genel Bakan nn'nn stanbul tl Kongresi'nde yapt konuma - C H P Aratrma ve Yayn Brosu, Yayn No: 28, Ankara 1962, s. 5).

120

gulu kavimler iinde, en geni ve kuvvetli tatbikatn Trkiye'de bulmutur. 4 - Hilafet meselesi slam dnyasnda 69 - Islamn siyaset prensiplerini ve bu prensiplere dayanlarak kurulacak siyasi messeselerini en geni yorumlarla aklamaya gayret eden fikir adamlar slam Birlii'nin sembol saylan Halifelik meselesini zmek deviyle karlamlardr. Hilafet messesesinin yeni esaslara balanmas, slah byk bir kalknma olay saylmtr. Reformcular arasnda, slam dnyasnda en fazla tepki yaratan fikirler, Rid Rida tarafndan ortaya atlmtr. Kendisini eyh Abduh'un gerek devamcs saym olan Rid Rida, Hilafet messesesinin muhafazasna taraftardr. Kuvvetli bir Trk dmandr. Hilafet ise Trklerin elindedir ve asln kaybetmitir. Fakat, kabahat kimde? Hulefi Ridin'in yolundan kanlarda. Oysa, hilafet XX. Yzyln ihtiyalarna cevap verebilecek bir messesedir. Zira, slam messeseleri kapitalizm ile marksizm arasnda nc ve yeni bir kuvvet haline gelmilerdir. slam bu durumu ile Baty da doru yola yneltebilir. Rid Rida'nn 1900'lerde gelimeye balayan fikirleri, muhafazakar bir kadroyu paralayamamt. Halifelik atlamazd. Vazgeilemez bir messese idi. slam dnyasnn sembol ve prestiji idi. 1924'te Hilafetin, Trkiye Cumhuriyeti tarafndan ilgas, Rid Rida'nn prestijini altst et121

mistir. Halifeliin tekrar kurulmas iin Kahire - Mekke (1926), Kuds (1931), Madras (1936). Cenevre (1945) teebbsleri akm kalmtr. Merutiyet slamclar 70 - Merutiyet slamclar, teokratik bir saltanatn muhafazasn ve slahn, bir taraftan da ttihad slam'n gerekletirilmesini istedikleri iin, Halifelii bu iki idealin birletirici, merkezi ve vazgeilmez unsuru saymlardr. Genel yorumlar yannda, zel bir teoriye varamamlardr. Tabii olarak tam Hilafet (Hilafeti Kmile) teorisinden hareket etmilerdir. Cumhuriyet Gelenekileri 71 - '920-1924 yllar arasnda, TBMM iinde Saltanat ve Hilafetin kaldrlmasn havsalas almyan muhafazakar bir grup mevcuttur. Fakat, ayn grup tamamen aksi kanaatte ve ilerinde ilmiye mensuplar bulunan baka bir grupun muhalefetiyle karlamtr. Bylece, Hilafet ve Saltanatn kaldrlmas da, kaldrlmamas da slami yorumlarn konusu olmutur. Trk Devriminin Davran 72 - Trk Devrimi 'nin en cesaretli ve kesin hareketlerinden birisi Hilafetin ilgas olmutur. Bir tetkikinin deyimi ile, Halifelik Trkiye iin, kurtulunmas gereken bir 122

dertti. "Bu messeseyi kaldnrsa prestiji kaybolacak" iddias da iflas etmitir. Trk Devrimi "slamm byk hadisesi" saylm ve Arap milliyetiliinin hayal ettii eyleri gerekletirmitir. 5 - Ekonomik Mesele slam dnyasnda 73 - slam dnyasnn ekonomik ve sosyal dkl hibir Reformcunun, hatta reformcu olmAyan slamc yazarn gznden kamamtr. slam, Bat karsnda ekonomik ve teknik bakmlardan "esir"di. Kapitlasyon zincirleriyle balyd. Smrge ekonomisi iinde idi. Byk Devletlerin bir pazan idi. Batl bilginler, slam kltrnn snmesinde de, tslamn ekonomik alandaki iptidai durumunu belirtmilerdir. Serbest rekabete ve teebbse dayanan bir ekonomiyi eriat yasaklarnn nasl baltalad da Bat iktisatlarnn zerinde durduklar bir konu olmutur. eriat kapitalist ekonominin temellerinden biri olan faizi haram sayyor, bu yasak tasarrufu, yatrm, btn sermaye piyasasn yokolmaya mahkm ediyordu. Sigartaya, bankacla kar cephe alyordu. Katolikler de ayn engelleri savunmular, Protestanlara nispetle geri kalmlard. Fakat zamannda vazgemitiler. slam hl srar ediyordu. Sonra, tevekkl ve kanaat Mslmanlara bir hareketsizlik ve tembellik telkin ediyordu. slamclar bu ar tenkitleri cevap( 1 ) Bu alanda, zikredilen eserler yannda u etde de baklmaldr: Cl. Cahen: Les facteurs conomiques et sociaux dans l'ankylose culturelle de l'Islam.

123

lahdrmak zorunda kalmlardr. Bir kere slam tembellik dini olamazd. Bir Hadis, almay ibadet kadar kutsal sayyordu. Bir dieri, renimi, "in'de de olsa git, bul" diyordu. Bu bakmdan, slam Batnn anlad ekilde bir ekonomiye yabanc saylamamalyd. 74 - slamn ekonomik alanda yknt iinde bulunduu mahedesi, bugnn deyimi ile iktisaden geri kalm, az gelimi olduunun ifadesi anlamna gelmektedir. Gerekten, XX. yzylda btn slam dnyas iktisaden (sous dvelopps) gelimemi veya az gelimi memleketler kategorisine dahildir. Byk dinlerin bugnk dnya meseleleri karsndaki tutumlarn aratran bir kollokyumda varlan hkm dikkate deer: slam toplumu patriyarkal yapsn muhafaza etmi, bir ziraat ve zanaat medeniyeti safhasnda kalmtr. Sna (endstriyel) bir medeniyete gemesi ok zor olacak, hibir geit safhas idrak etmeden, birdenbire teknik bir dnya iine girmi bulunacaktr. eriat esaslar ile bu geii ve oluu aklamaya imkn yoktur. Manevi buhranlar, sarsntl bir aray devresinin olaylardr ve slam dnyasn kemirmektedir. Bir de u mesele vardr. Batnn ideolojik mefhumlar Douda ayn anlam ifade ediyor mu? slam milletleri geri kalm blgelerin g ve kark meselelerini zmek zorundadrlar. Fakat bu meseleler slam iktisatlar tarafndan deil, Bat ve Dou bloklar iinde, slami olmyan metodlarla ve yabanc Devlet yardmlar ile, pek tabii olarak "yabanc kafas" ile zlmektedir. Son kanaat odur ki, slam dnyasnda, siyasal messeseler yannda, sosyal messeseler de deitirilmek, kaldrlmak ve yenilerinin kurulmas gerekmektedir.

124

75 - Bir mesele daha islam reformcularn megul etmitir. Bat demokrasisinin siyasi karakterini sosyalletirmesi, kapitalist ekonomiden "Sosyal Refah" sistemine gidii islam esaslarna uygun der mi, dmez mi? slam bilginlerinin bu alandaki ciddi almalar az olmutur. Umumi kanaate gre, Islamn msavat zemini, zamann ihtiyalarna uyma kabiliyeti sosyal bir demokrasi ile badaabilecektir. Nitekim Raid Rida, belirtildii gibi, slamm sosyal ileriliini zekt messesesinde tecessm ettirmi ve bu messeseyi kapitalizm ile marksizm arasnda nc bir kuvvet olarak grmtr. Mesele komnizm konusunda, Niaz A. Zikria'nn fikirleriyle, daha fazla aklk kazanacaktr. (Bk. N. 79). Merutiyet slamclar 76 - Merutiyet slamclar, ekonomik mesele zerinde, ksm olarak durmulardr. Faizle beraber sigortaya bir kumar nazan ile bakmlardr. eriat tarafndan dzenlenmesi gereken bir sosyal hayat iinde bu gibi unsurlarn yer almamas gerektii sonucuna varmalar zor olmamtr. Bununla beraber, kinci Merutiyet, i ve d buhranlarn arpt bir sahne olarak, teokratik hviyetine ramen, ekonomik sistemini, islamclarn isteklerinden tamamiyle deiik bir yolda, otarik bir ekonomi sistemiyle gelitirmitir. Cumhuriyet gelenekileri 77 - Cumhuriyet rejiminde, slamc tezleri ancak i politika olaylar iinde grebilen gelenekiler bu mesele zerinde durmamlardr.

125

Trk Devriminin Davran 78 - Trk Devriminin ekonomik meseleyi ele al anayasa prensiplerinden balamtr. Bat demokrasisinin gerekleri ve ada gelimeleri iinde, memleketin ihtiyalaryla badaan bir sistem aray Trkiye Cumhuriyetini daima megul etmitir. Siyasi partiler programlarnda Devletilii, eitli taraflar ile ele almlardr. Bu alanda da meseleye din asndan baklmamtr. 6 - Komnizm Meselesi slam dnyasnda 79 - slam reformcular, Komnizmin slam siyaset prensipleriyle asla badaamyacan srekli olarak ileri srmlerdir. Bir ksm slamclara gre, komnizm siyasal ve toplumsal bir tehlikedir. Tartmaya bile lzum yoktur ve reddedilmelidir. slamclarn bu ksm Komnizmin eriata aykrln ilm bir tartmaya tabi tutmamlardr. 80 - Son yllarda, mesele derin inceleme konusu olmutur. Niaz A. Zikria'nn fikirleri ilgi ekicidir. Geri Kur'an insanlarn farkl doduklarn kabul eder. Fakat, slam dini bu eitsizlik karsnda pasif kalmaz. Doum, evre, eitim eitsizliklerini kaldrmaya, sosyal bir eitlik kurmaya alr. Mesele bu eitsizlii kaldrmann metodundadr. Peygamber, zenginlere kar iddet kullanmamtr. Yoksul snf yararna, zengin snf ortadan kaldrmak yoluna gitmemitir. Snf mcadelesine bir ihtilal vastas olarak bak126

mamtr. Aksine snflan birbirine yaklatrmak, birbiriyle badatrmak istemitir. Zekt'n kuruluu bu gaye iledir. Zekt sadaka gibi ihtiyari ve ahsi deildir. Mecburidir, ekonomiktir ve toplumsaldr. Gayesi yoksul ile zenginin hayat seviyelerini ayarlamaktr. Grld gibi, slam esaslannn sosyal demokrasi ile badaabildiini ispat hususunda reformcular balca zekt messesesine dayanmaktadlar. Merutiyet slamclar 81- Bu devre Islamclan Komnizm meselesi zerinde fazla durmamlardr. Zaten nc Enternasyonal'in kuruluu kinci Merutiyetin bitimine rastlamtr. Bununla beraber mesele evketi Hoca 'nn kalemiyle ortaya atlmtr. Hoca'ya gre komnizm er'i e r i f e mugayirdir. slamiyet marksist bir ihtilli reddeder. Kur'anm gsterdii yol, Bat iin de kurtarc olabilir. Cumhuriyet gelenekileri 82- Cumhuriyet rejimi boyunca, slamc ve geleneki evreler bu mesele zerinde de, Merutiyetilerden ileri gidememilerdir. Din meselesini komnizme kar en tesirli bir baraj olarak, tamamen siyasi bir adan, nazara almlardr. Trk Devrimi'nin davran 83- Trk Devriminin 1918 'den bugne kadar, deimez 127

vasf: Milli, bamsz, Bat demokrasisine bal bir devletin kuruluu ve yaatlmas olmutur. Sovyet taktii, 1918 'den itibaren Trk Kurtulu hareketine kar da iletilmitir. Fakat baar kazanamamtr. Trklerin istikll Sava ayn zamanda bir ideoloji istiklli iin de giriilmi bir hareket olmutur. Milli devlet bir vasta deil, bir gayedir (1). Btn bu kurulularda ve olularda meselelere din asndan baklmamtr. Milli devlet laik devlet anlamnda alnmtr.

7- Feminizm Hareketleri (Kadnn toplum iindeki yeri) slam dnyasnda

84- Kadnn hrriyete kavumas, erkeklerle ayn haklara sahip klnmas, islam toplumunun medeni bir seviyeye ulamas bakmndan en nemli l saylmtr. Bu bakmdan ada islam dnyasnda en nemli deiiklik olmutur. Batl tetkikiler, bu olay, Batnn D o u zerinde en byk tesiri olarak yorumlamaktadrlar. Feminizm hareketi hereyden nce,

sakim bir tezi -

rtmtr. Kadn, erkee nazaran daha az haklara sahip olsa bile, bir eya deildir. Kadn meselesi de, srf bir cinsi mnasebet asndan grlemez. Kald ki, kadnn sosyal ve siyasal hayattaki rol asla kmsenemez. 85- Reformcular, Islamda kadnn yerini ve nemini belirtmekle ie balamlardr. Kasm Amin'e gre,
(1) Tark Z. Tunaya: Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin kuruluu ve siyasi karakteri (1959).

128

Kur'andaki ayetlerin 19'u kadn meselesiyle ilgilidir. slam dini, kadn bedeviliin penesinden kurtarmtr. Taaddd zevcat, drt kadnla evlenme kaidesi, Islamdan nce bir erkein 8 veya 10 kadn alabilecei detine kar konulmu bir snrlamadr. Kur'an tek kadnla evlenme meselesini de aka telkin etmitir: "...Yine de hakbilir olmaktan korkuyorsanz, ancak birisi ile evlenin ya da bir kle kadnla yetinin." rtnme meselesine geline, Kur'an kadn dnyadan ayrmak istememitir. Zikria'ya gre, "Kur'an bir maske olarak peeyi kabul etmez." Bu ve benzeri fikirlerdir ki, slam dnyasnda feminizm hareketlerini desteklemilerdir. En etin gelime Msr'da olmutur. 86- Yalnz geleneki evrelerin, Arap memleketlerinde, hayli kuvvetli olduklarn hatrlamak gerekir. Muhafazakrlar, Bat detlerinin benimsenmesi karsnda asrlk iddialarn tekrarlar. Kadnlar ak sak gezmekte, plajlarda uzanmakta, barlara gitmekte, zina, boanma, fuh artmaktadr. 87- Bu gr, eriat temsil ettii ve byk kitlelerin dini duygularn okad iin, mspet gelimeleri durduracak kadar kuvvetlidir ve bilhassa Msr'da Camilezher Ulemas tarafndan hukukiletirilmitir. Bir er'i Mahkeme, Msrl bir kadnn mayosu ile plaja uzanmasn boanma sebebi saymtr. El Ezher Fetvas XX. Yzylda, kadn heykel ve resimlerinin yaplmasn ve oaltlmasn yasak saymtr. 1935 ylnda, bir lahiyat Fakltesi profesr, kadnn evlenecei erkei serbeste seebileceini, seme ve seilme ehliyetine sahip olabileceini talebelerine anlatt iin, Haysiyet Divannca vazifesinden atlm, Devlet 129

ras ise bu karan iptal ederek hocay krssne iade etmitir. 88- Btn bu hareketler, sadece garip kalmakta ve sosyal ve medeni olu, sonunda muzaffer kmaktr. Netekim, 1956 tarihli seim kanunu ile Msr'da, ihtiyari olmakla beraber, kadnlara oy hakk tannmtr. Kadnlarn haklarn savunan iki parti kurulmutur. Dier Arap memleketlerindeki gelimeler, daha sratli olmutur. Mesela, ok kadnla evlilik Irak'ta ve Tunus'ta artl olarak menedilmitir. Merutiyet slamcdar 89- Merutiyet slamclar, feminizm hareketinin daima karsnda ve aleyhinde yer almlardr. rtnmeyi, ok kadnla evlilii savunmulardr. Gzel sanatlar alanna bu ynden kanmlar, umumi hayatta kadnlan ar pazara gitmekten menedecek beyannameler yaynlamlar, istanbul Merkez Kumandanl zerinde tesir etmilerdir. Cumhuriyet Gelenekileri 90- Laik bir Cumhuriyet rejimi iinde gelenekiler kadn meselesini Merutiyet islamclarndan da geriye gtrmlerdir. 1925 ylnda izilmi olan Mslman Trk kadn tablosu cidden hazindir. Tarlada alan kadnn, fabrikada almasnn eriata niin aykn olduu henz cevaplandrlmam bir sorudur. Kadnn insan hviyetinden karlp sadece ehvet telkin eden bir eya olarak nazara alnmas bizatihi eriatn kendisine aykrdr. Daha sonra130

lan laik cumhuriyet karsndaki Nakibendi, Ticani ve Nurcu direnilerin yorumlar bu durumun canl delilleridir. araf ve peeyi kadm iin birkal'a, ksa eteklilerin bacaklarn cehennem odunlar olarak tarifler, laik Trkiye'de, 1962 ylnda bile yaplabilmektedirler. Trk Devriminin Davran 91- Trk Devrimi feminist hareketi byk bir cesaretle desteklemitir. Kadnn, toplumdaki yeri, Bat demokrasileri ile, kyaslanacak bir ekilde salanmtr. Kadnlara seme ve seilme haklarnn tannmas 1934 tarihinde yaplan bir anayasa tadili ile, birok Bat demokrasilerinden evvel, mmkn olmutur. Kadn, toplum iindeki gerek yerini ve deerini bilhassa hukuk dzeninde yaplan slhat yolu ile elde etmitir. Taaddd zevcatn yasaklanmas, hukuki eitlie sahip olmas laik bir hukuk dzeni ile salanmtr. Batl bir cetkikinin deyimi ile, kadnn hrriyete kavuturulmas slam dnyasnn en byk ihtilli olmutur. "Trkiye olmasayd, bu deime bu kadar genilik kazanan yacakt." 8- Son Grnler 92- slamclk cereyan, Merutiyetin siyasi hayat iinde, teokratik bir monarinin (dini-sultani bir imparatorluun) sosyal ve siyasal yapsn koruma, kurtarma ve "diriltme" kaygs ile, ada meseleleri karlama basks arasnda domutur. Merutiyet Islamclan, fikirlerini inf irat131

lktan ve ahsilikten kurtarp, mmkn mertebe bir sistem iinde toplayabilmilerdir. Tek kurtuluu islamc bir dirilite aramlardr. Bazdan, zayf bir kol halinde, islamc bir rasyonalizm cereyanna katlmlardr. Geride kalan byk ksm eriat prensiplerini yeni bir yoruma tabi tutmak taraftar olmamlardr. Bunlar reformcu olduklarn iddia edip, reform istememek gibi bir durumdadrlar. Fakat, fikirleriyle ve yazlanyla Merutiyet islamclar byk bir cehd sarfetmi olmakla beraber, Arap ve Hint-Pakistan kollarndaki orijinallikten yoksun kalmlardr. 93- Cumhuriyet rejimi iinde, Merutiyet slamclarnn mirass olduklarn iddia eden evrenin zeliklerine gelince, bir kere insicaml bir fikri btnlk gstermemilerdir. lmi ve kltrel hviyetleri gayet zayf kalmtr. Bu bakmdan cumhuriyet rejimi iinde, merutiyette olduu gibi, bir slamclk cereyanndan bahsedilemez. Daha ziyade, laiklik prensibini yetersiz bulan, bu prensibe hcum eden ve olaylara din asndan bakmaya alanlar grubu ya da evresinden bahsetmek yerinde olacaktr. 94- Bu evre hangi dnya grne sahiptir? Nasl bir devlet ister? Daha dorusu fikirleri ve davranlar nasl bir devlet ekline tekabl eder? nce, u olay belirtmek gerekir ki, bu evre devrimci hkmetler zamannda sustuu iin, tezlerine fazla aklk verememitir. Fakat, her hal ve krda, Trk devrimine gerek asndan, laik bir gzle bakmamtr. Trk devriminin zn, Atatrkln tarifini kendi grlerine gre tayin etmi ve vermitir. 1920-1923 dneminde Hilafeti ve saltanat kalmtr. Cumhuriyetin ilanndan sonra da, teokratik messeseleri ykan, laik ham132

lelerden intikam alma yoluna gitmitir. Aka saltanat isteyememi, fakat byle bir sistem iinde daha rahat konuabileceini anlatmtr. 95- Dinci evre, devrimleri paralara ayrma fikrinde olan, oy toplamak (iktidarda kalmak) iin geleneki, tavizci olabilen hkmetlerin yannda yer almtr. Halk bu vasftaki hkmetlerin politikalarn desteklemeye, buna tahamml etmeye davet etmitir. Parti kongrelerinden, minberlere ve Meclis krssne kadar bu davran delillendirecek olaylar bol bol gsterilmitir. Bu evre mensuplar, devrimci safralar atlan bir politik iklim iinde, devrim aleyhtar bir ynde hayli hareketli olmularadr. Bu bakmdan, gayet geni ve canl bir ekilde i politikaya karmlar, "din adna" hareket ettikleri iddiasn her zaman tekrarlamlardr. ktisaden geri kalm, yzyllarca ihmale uratlm bir memleketin devrimci yryn durdurmak hususunda ellerinden geleni yapmlardr. Bu evre kolaylkla bir siyasi kuvvet haline gelmitir. Hkmetlerin tavizci tutumlarn halka, halkn da isteklerini hkmetlere duyurmak devini zerine aldn her zaman ileri srmtr. 96- Trkiye Cumhuriyeti gibi, laiklii etik ve ideolojik temel edinmi devlet iinde, dinci evrenin kaydettii bu gelime yapc olmaktan ziyade ykc birr eilim gstermitir. evrenin siyasi hayat iinde izledii yol, bir nakilcilik ve dedikodu edebiyat, ciddi ve samimi din incelemeleri yapmasna vakit brakmamtr. leri srd fikirlere bakld zaman, bu evre mensuplarnn, Trkiye'nin hangi meselesini zmeye gayret ettikleri merakla sorulabilir. Hangi iktisadi, siyasi ve sosyal meseleye, an ve 133

memleketin ihtiyalanna gre, dokunmulardr? Bu soruya tatminkr cevap bulunamayacaktr. 97- Laikliin bu evre tarafndan bu derece hrpalanmasna karlk, akla bir soru gelmektedir: Demokrasi, sorumsuz kiilerin halk vicdan zerinde hurafeci bir bask yapmas, dini duygular, siyasi bakmdan istismar m demektir? Byle bir hareket tarz karsnda, hangi bilgi, hangi ehliyetle "din adna" hareket ettikleri bilinmeyen evreler, karsna, "devrim adna" hareket eden bir evrenin kmas en tabii ve tarihi bir olay olarak kabul edilmelidir. 98- Bu evrenin ileri srd fikirlerle bir devleti idare etmeye imkn yoktur. Fakat Trk devriminin dayand prensiplerle bamsz, milli bir devlet kurulabilmi ve btn milli kurtulu hareketlerine rnek olmutur. Devrimciler, oddan ateten gemi tezleri ve hareketleriyle, bu sfatla, gerici evrelerle savamak hakkna sahiptirler. 99- Din adna harekete getiini iddia eden evrenin fonksiyonu zerinde de durmak gerekir. Memleketimizin siyasi tarihi gstermitir ki, din duygular istismar edilmeye msait bir kitle bugn de vardr. Bu kitle hayli genitir. Kendilerini dinci tantan kiiler, teekller ve evrelerle bu kitle arasndaki ilgi kurma mekanizmas grnte pek basit deildir. Evvela, halka muayyen meseleleri "din adna" benimsetmek; sonra da, bunlarn kitle tarafndan istetilme ameliyesine girimek. Bylece, kitleye istetilen ey, din korkusu altnda bir aznln fikirleri ve yorumlardr. "Millet bunu istiyor" iddias aslnda manevi bir zorlamaya dayanr. 100- Trkiye'nin gerek medeniyet sava, devrimci 134

ekip ile halk arasnda cereyan etmemitir ve etmemektedir. Sava, devrimci ekip ile dincilik iddiasnda bulunan ekip arasnda yaplmtr, ve yaplmaktadr. Dincilik, gelenekilik iddiasnda bulunanlar sadece slamc deildirler. Bu halita iinde her eidi ile laik cumhuriyete ve Trk devrimine dman olanlar da vardr. 101 - Ayn halita iinde samimi din adamlarnn bulunduu da hatrlanmaldr. Yaplacak i basittir. slam gibi devrimci ve yksek bir dini, hl Ortaa kafas ile yorumlayarak, devrimi ykmak yoluna sapan kiiler ve evreler yerine, halk efkrnn yaplna faal olarak katlacak, aydn kafal, an meselelerini anlar din adamlar yetimesine imkn vermek. Trkiye'inn sosyal kalknmasnda bu tip insann rol byk olacaktr. 102- Laiklik, btn hcumlara ramen, yklmayan temel bir devrim prensibidir. Bugnk hviyeti ile laiklii, din ve vicdan hrriyetine tecavz sayanlar, halkn vicdan zerinde manevi bir vesayet kurmak iddiasndadrlar. Gerek hata buradadr. Devrim prensipleri Trkiye'nin kurulu ve kurtulu yollardr. Bamsz ve milli bir devlet olan Trkiye Cumhuriyeti cehaletle, gerilikle, hurafecilikle savaarak kurulmutur. stikll Sava'nn bir anlam da budur. Sava bitmemitir.

135

BBLYOGRAFYA
Abadan, Yavuz (ve Bahri Savc): Trkiye'de Anayasa gelimelerine bir bak (An kara 1959) Abdlaziz avi: slam ve medeniyet (Sebilrread 13341918, No: 367,369, 370, 371). -Islamn hastalklar ve areleri (Sebilrread 1334-1918 No: 365, 366) - Anglikan Kilisesi'ne cevap (istanbul 1340-1342) (Meh met Ali tercmesi). Abdlhak Badadi: Islamiyetin Avrupa'ya son sz (eyh Muhsini Fni tarafn dan 'Felaha Doru" balkl eserde Trke'ye nakledil mistir) (stanbul 1328-1912) Abdlhamid H'nin hal' Fetvas (bk. Ali Cevat Beyin fezlekesi s. 148). Abdlhamid Elberzenci (Hac): Dini, vatani, askeri risalei iradiye (1331) Abdlvehap (Bolu mebusu): Ademi itaat meselesi (Tesisat, 1327, No: 121) Abdrrazk (eyh): slamiyet ve Hkmet (mer, R za tercmesi, istanbul 1927). Abdrreid ibrahim: Kapitlasyon (Srat Mstakim 1327, - No: 121) Abidullah (Aydn Mebusu) Islh Medrisi kadim (s tanbul 1328-1331). Ahmet Agayef (Aaolu): Taassubu cahilane kimde dir? (Sebilrread 1328, No: 15-197). - slam aleminde grlen inhitatn sebepleri (slam mec. 1330, No:2) - (Bk. Aaolu) Ahmed Hamdi Akseki, Aksekili): slamiyet ve terakki (Selamet, 1948, No: 38) - Dnya emniyetini slam kanunlarna inand gn bulmu olacaktr (Sebilrread 1948, No: 17) 137

- Mev'ize (Filibe Muradiye Camii erifinde) (Sebilrread 1328-1912, No: 23-205) - Ulemay Islamiyeye bir sual ve Abdullah Gvilyam Efendinin cevab (stanbul 1332-1916) A.N: stikbali nasl kurtaracaz? (Srat Mstakim 1327, No: 169) A. Hilmi: ttihad Muhammedi Cemiyeti Celilesine (Volkan 1324, No: 82) Aa Han'n mektubu (Tevhidi Efkr, kdam, Tanin ve Trabzon'da stikbal gazetesinde yaymlanmtr. 6 Ocak 1923) Aaolu Ahmet (Agayef): Tanin ve Dervi Vahdeti Sni (Hkimiyeti Milliye, 11 Teinisni 1923) - Akl selimin galebesi (Hkimiyeti Milliye, 30 Terini evvel 1923) - Mfsitler hadlerini bilmelidirler. (Hkimiyeti Milliye 4 terinisani 1923) - Hseyin Cahit Beye Cevabm (Hkimiyeti Milliye, 6 knunuevvel 1923) Ahmed Naim (Babanzade): Tefsiri erif (Sebirread 1328, No: 25-205) - Tefsiri erif (Sebilrread 1328, No: 30-212). - Ahlk Islamiye Esaslar (stanbul 1340-1343) - slamda davay kavmiyet (Darlhilafe 1332) - Bizde din ve devlet (Sebilrread 1334, C. XV 293-294) A. Rasim: 31 Mart hakknda (Alemdar 1919, No: 1671477) Ahmet Rasim: Akamn itirazna cevap (Alemdar 1919, No:169-1479) Ahmet Rasim Avni (Hoca): Kitabttenvir (stanbul 1334) - 31 Mart hadisesi bir hareketi irticaiye deildir (Alemdar 1919, No: 167-1477) Ahmet Refik: nkilab Azim (stanbul 1324) Ahmet Saip: Tarihi Merutiyet (1329) Ali Cevat Bey'in fezlekesi- kinci Merutiyetin ilan ve 31 138

Mart Hadiessi (Yayn hazrlayan Faik Reat Unat, Ankara 1960) Aksay, Fikri: (Trke Kur'an Okunamaz- brornde ki yazs- stanbul 1958). Ali Haydar Emin: Delli meveret (Srat mstaikm 1324, No: 2) Anayasa hazrlamak zere kurulan komisyonun 28 Mays Beyannamesi (Ankara 1960) Arab ve Trk (Mizan 1324, No: 69, s. 292) Asil Trk Milletinin evelatlarna halisane tavsiyemiz (Sebilrread 1952, No: 124) Atatrk, Gazi M. Kemal: Atatrk'n Sylev ve Demeleri (Ankara 1945) A. Sleyman: Mev'ize (Sebilrread 1328, No: 23-205) Azmzade Refik: ttihad slam ve Avrupa (Halil terc mesi) (Kostantiniyye 1327) Atilhan Cevat Rfat: Tarih nnde ve lim nda 31 Mart Facias (stanbul 1956) - Din Davamz (Sebilrread 1948, No: 10) - Smrgeci Garb (Hr Adam 1958, No: 290) - Kar taraf (Hr Adam, No: 357) Ayas, Nevzat: Mehmed kif, zihniyeti ve dnce hayat (Bk. Eref Edib: Mehmed kif adl eserde) Aydnl, Ahmet: (Trke Kur'an Okunamaz- brou rndeki yazs- stanbul 1950) Aytemiz, Sabri: Bat dnyas ve Trkiye (Hr Adam No: 313,1960) Babanzade, smail Hakk: Cehennemi bir gn (Yeni Gazete, 17, 18 Nisan 1325- 1909) Bagil, Ai Fuad: Din ve laiklik (stanbul 1955) - Trkiye siyasi rejimi ve anayasa prensipleri (stanbul 1957) - Memleket tefekkr hayatna indirilen ar darbe (Sebilrread 1948, No: 15) - Uydurma dil facias (Sebilrread 1948, No: 12) 139

- Maneviyata muhtacz (Sebilrread 1952, 124) - (Trke Kur'an okunamaz- brorndeki yazs- stanbul 1958) - Din hrriyeti ve laiklik prensibi yeni Anayasada nasl ifade edilmeli? (Yeni Sa bah, 28 Temmuz 1960) - Din hrriyeti ve laiklik prensibi zerinden Anayasaya girmesini uygun grdmz, hkmlerr (Yeni Sabah 31 Temumz 1960) - ilmin nda gnn meseleleri (stanbul 1960) Baydan Kubily (stanbul 1930) Baydar, Mustafa: 31 Mart vakas (stanbul 1955) Bedizzaman Saidi Krdi (Saidi Nursi)nin fihristei makasd ve efkrnn programdr (Volkan 1324-1908, No: 83, 84) - Genlik rehberi (24 lem'a) (stanbul 1951) - ki mektebi musibetin ahadetnamesi veyahut Divan Harbi rfi (Samsun 1957 basks) - Hutbei miye (Antalya 1957) - Mesnevii Nuriye stanbul 1958) - Hanmlar rehberi (24 lem'a) (stanbul 1958) - Mnazarat (Tarihsiz) - Risalei Nur Snmez (stanbul 1961) - Hutuvat sitte ve tlat (stanbul, Ta basmas, tarih siz) - Mektubat (Ankara 1958) Bedi Nuri: Hakk ntihap (stanbul 1330-1914) Beyannameler (Volkan ve Ittihadi Muhammedi'ye ait 13, 28 ubat 1324-1909, 7, 18 Mart 1325-1909 tarihli) 1332 Ittihad ve Terakki Kongresi (stanbul 1332) Bouzquet, G.H: L'Islam Maghrbin (Alger 1954) Berreby, J.J.: Le Golfe Persique (Paris 1958) Bennabi, Malek: Vocation de, L'Islam (Paris 1954) Bo yacyan, Mihran K.: Ahid namei Mbareke (Istanbul 1342) Bilmen, mer Nasuhi: (Trke Kur'an Okunamaz- adl brorndeki ya zs- stanbul 1958) 140

Cahen, CL: Les Facteurs Economiques et Sociaux dans I'aneylose Culturelle De L'Islam (Classicisme et Dclin Culturelle dans I'his toire de l'Islam- Paris, 1957) Celal Nuri (leri): 31 Mart (Edebiyat Umumiye Mecmuas, c. 3, No: 62-63) - Ta Giyen Millet (stanbul 1339) Cemaati slamiye hzar Cemiyeti (Vahdet, 17 Mart 1921) Cemiyeti Mderrisin Nizamnamei Esasisi (stanbul, 1334) Cemiyeti Sfiye Nizamnamesi: (stanbul, 1329) Cihad Ekber ile ilgili Fetva ve Beyanname (slam Mec muas 1330-1914, c. I) Crozat, Charles: Amme Hukuk Dersleri (c. I, stanbul 1946) Cumhuriyetin ismi, ekli ve kuvveti (Hkimiyeti Milliye, bayaz, 15 Knunuevvel 1923) antay, Hasan Basri: (Trke Kur'an Okunamaz- brorndeki yazs- stanbul 1958) Din retimi ve din messeseleri hakknda (Selmet 1948, No: 41.) Danimend, smail Hami: 31 Mart vakas (stanbul 1961) - (Trke Kur'an Okunamaz- brorndeki yazs- stanbul 1958) Demira, Nuri: 1. nn'ye ak mektup (stanbul 1949) Demokrasinin feyizleri (Sebilrread 1950, No: 87) Dergizni Zade Hasan Rza (bni Muhammed): er'i si yasi ve erhi Kanunu Esasi (Darlhilafetialiyye 13261910) Devrim Yobazlar (Hr Adam, 1958, No: 30) Din ve Devlet (Mizan 1324-1908, No: 65) Doan, Mustafa: Adnan Menderes'in konumalar (stanbul 1957) Dorul (Bk. mer Rza). Duran Ltfi: Trk dare mevzuat (stanbul 1954) - Anayasa n Tasars hakkndaki muhalefet raporu (Ankara 1961) 141

/
/ /

Ebul'ula (Mardini Zade, Mardin): Surei ura (Srat Mstakim 1324-1908, No: 1) - Muhtelit Mahkemeler (Srat Mstakim 1324-1908 No: 11) - Adli stikll (Srat Mstakim 1327-1911, No: 157) Eblziyazade (Velid): Efendiler istical ediyorsunuz (Tevhidi Efkr 30 Teriniev vel 1923) - Efendiler devletin adn taktnz, ilerini dzeltebilecek misiniz (Tevhidi Efkr 31 Terinievvel 1923) - Bizi korkutan krmz cumhuriyet paavras mdr? (1 Terinisani 1923) - Hilafet meselesi (Tevhidi Efkr 13 Teri nisani 1923) Ankara kendini dzeltmelidir. Tevhidi Efkr 13 terinisani 1923 Efgani (Bk. Ubeydullah) El slam Cemiyetine mahsus nizamname (stanbul 13241908) Elve, Mustafa E.: 31 Mart Vakas (Vatan 13 Nisan 1955) Enver Rdvan (Sadk Vicdani): Hitabiyat (Bursa 13361920) Eref Edib (Edip): Mehmef kif- Hayat, eserleri ve 70 muharririn yazlar (Istan bul) -Risalei Nur (stanbul 1952-1371) - Din mektepleri Diyanet leri Riyasetine balanmaldr (Sebilrread 1948, No:2) - Onlar iin hidayet yollar kapaldr (Sebilrread 1948, No: 3) - Davamz slamn izzet ve erefi davasdr (Sebilrre ad, 1948, No: 5) - nklap ve Din (Sebilrread 1948, No: 15) - Garbllama hareketinde hristiyanlama da var m dr? (Sebilrread 1948 No: 10) -Tanzimat Hareketi (Sebilrread 1948,No: 106,124,140, 203)

142

- Gnaltay'n Babakanl ve akisleri (Sebilrread 1949, No: 5) - Millete malolmu inklplar (Sebilrread 1950, No: 80)1950) Faruki mer: Hrriyeti gasbetmek nasl olur? (Volkan 1324-1908, No: 21) - Meclisi Mebusan Riyaseti Aliyyesine (Volkan, 13241908 No: 26) - Bugn nasl mesaiye muhtacz? (Volkan 1324-1908) Fernau, F.W.: Le rveil du monde musulman (Paris 1953) Feridun, Server: Anayasalar ve Siyasal Belgeler (s tanbul 1962) Frye, N.: slam and the West (Mouton 1957) Fuad kr (Dilbilen): Halk saltanat (istanbul 1338-1922) Gazi M.Kemal: (Bkb Aatrk) Girgin, Galip: Peyami Safaya mektup (Hr Adam 1958, No: 322) Giritli, ismet: 27 Mays'tan kinci Cumhuriyete (stan bul 1961) Gbb, H.A.R.: Les tendances modernes de l'islam (Bernard Vernier tercmesi) (Paris 1949) Giraud, Rene: LA vie politique en Turquie aprs le 27 Mai 1960 (Crient, 1962, No: 21) Glasenapp (H.de): Les cinq grandes religions du monde (Paris 1954) Gkmenle mlakat (Selmet 1948, No: 43) Gnaltay (Bk. M. emseddin) Gzelyazc, eref: (Trke Kur'an Okunamaz- brou rndeki yazs- stanbul 1958) Hacamat Ahrarane (Volkan 1324-1908, No: 48) Hafz evket Fevzi (Voletrinli): Meclisi Meb'usan ve Dahiliye Nazrnn enzar dkkatins (Volkan 1324- 1908, No: 81) Hakikat gizlenemez (Serbesti 1324-1908,2 Nisan) Hl da usanmadlar m (Hkimiyeti Milliye, 31 te rinisani1922)

143

Halim Sabit (Kazanl): islamiyet, fikri dini medeniyet (Srat Mstakim 1324-1908 No: 2) - itima Usul Fkh (islam Mecmuas, 1330-1914, No: 5) - Mehmed kif, milliyetilik ve milliyetilii (Bk. Eref Edib Mehmed kif adl eserde) Halil Hulki (Hoca) (ve Hoca Ilyas Sami, Rasih): Hki miyeti milliye ve Hilfeti Islamiye (Ankara 1341 -1924) Hamdullah, Suphi (Tannver): Hseyin Cahit Beye ve dierlerine cevabm (Hki miyeti Millie, 4 Knunuevvel 1923) Hasan Fehmi: Cihad hakknda krs Islamadan bir hitap (istanbul 1334-1918) Heyeti Mttefikai Osmaniye Beyannamesi (Osmanl 1325-1908) Heykelin men'i sebepleri hakknda Darlhikmeti Is lamiyenin cevab (Ceridei ilmiye 1341-1924) Hseyin Cahit (Yaln): Yaasn Cumhuriyet (Tanin, 31 Terinievvel 1339-1923) Hseyin Kaydavi (eyh Mr): Nutuk (Mslman Protestosu Cemiyeti Merke ziyeti Islamiye Neriyat- Londra 1919, No: 13) - Trkiye, islam Imparatorluu'nun istikbli (Londra 1919) - Islama ekilen kl yahut alemdrn Islam mdafaa (Londra 1919) Huillier (Fernand L'): Le Moyen Crient Contempo rain (Paris 1959) Hulusi (Nafia Nzn Esbak): Itikdt ve itiyadt sla miye(Dersaadet 1329-1913) Hussein (Mahmoud): L'slam dans la socit moderne (Les grandes religions face au monde d'aujourd'hui ad h eserde, Paris 1961) bnilfani Zeynelbidin) Mslmanlk (Kostanniyye 1328) Ibnilhatip Cemaleddin: Arabn nazariyeleri kr Ganem ve Tanin (Dersaa det 1326-1910) Ibni Hazm Ferid: Uhuvveti Islamiye ve milliye (istanbul 1326)

144

ibrahim Edhem: Evamir meselesi (Tesisat 1327-1911, No: 20) I.R (Kocaemir Zade): mmeti islam tekilt esasen nasldr, bugn nasl olmal dr? (stanabul 1322-1196) lahi kurtuluun ltfuna hrmeten (Hr Adam 1959, No: 248) lyas Sami (Hoca) (Bk. Halil Hulki) ncil dilini millete maleden nklap m? (Sebilrread 1950, No: 38) nn, smet: CHP, l Kongresinde yapt konu ma (CHP Aratrma ve Ya ym Brosu, Yayn No: 28, Ankara 1962) slam ve adalet (Saday Hak 1324-1908) smail Hakk (Bk. Babanzade) smail Hakk (Bereketzade): Srei Maide, 7 ayet (Srat Mstakim 1324 No: 18) - slam ve usul meveret (Srat Mstakim 1324 No: 5) - Surei Al-i mran, 104. Ayet (Srat Mstakim 1324 No: , 12) ismail Hakk Hoca (izmirli, Hafz): Ayasofya mev'izesi (Alemdar 1920 No: 458-2758) - Ayasofya mev'izesi (Alemdar 1920 No: 465-2765) - Ayasofya mev'izesi (Alemdar 1920 No: 486-2786) - Mev'ize (Alemdar 1920 No: 494-2794) smail Hakk (Manastrl): Mevaiz (Srat Mstakim 1324 No: 48, 5) - Mevaiz (Srat Mstakim 1324 No: 7, 14) - Mevaiz (Srat Mstakim 1324 No: 16, 18) smail Hakk (Manastrl): Mevaiz (Srat Mstakim 1324 No: 20, 36) - Islamiyetin bahettii hrriyeti amme (Srat Msta kim 1324 No: 20, 36) - slamiyetin bahettii hrriyeti amme (Srat Msta kim 1324 No: 23,24,25,26, 27) - Kuvvei teriiye tabirine dair (Srat Mstakim 1324 'No: 25) 145

- Usul merutiyete kar husemay milletin itirazat na mdafaai muhikka (Sra t Mstakim 1324 No: 14, 15, 16, 17,.18,20,22) - Ahkm slamiye ve tihad (Srat Mstakim 1324 No: 29) . ehabeddin: slamiyet (Volkan 1324 No: 25 ba makale) smail Sdk: Hayye alelintibah (Darlhilafe 1329) - Ittihad ve Terakki Cemiyeti (Volkan 1325 No: 81) i Ittihad (Volkan 1324 No: 49, 50) skilipli Atf Hoca nasl idam edildi (stanbul 1952) nklab sahih ve teekkrat (Mizan, 1 Nisan 1325-1909) nklabn mbrem mant (Hkimiyeti Milliye 27 u bat 1924) stanbul Muhafzlnn Beyannamesi (kdam 1328-1912, 10 Ocak) stiklal Mahkemelerinin faaliyeti (Hkimiyeti Milli ye, 4 Ocak 1962) ttihad Muhammedi Cemiyeti Nizamnamesi (Volkan 1325-1909, No: 75) Kanunu Esasi ve eriat slamiye (Nizan 1324-1908, No: 18) Karal (Enver Ziya): 27 Mays inklabnn sebepleri ve oluu (stanbul 1960) Kzl tehlike Hazreti Muhammedin bayra altnda deil, Saraolu'nun bayra altndadr (Sebilrread 1948, No: 3) Komnistlikle mcadele (Selamet 1948, No: 34) Kolcal Abdlaziz: Kur'ankerim ve Kanunu Esasi (Dersaadet1326-1910: Kpr cinayeti ve efkr umumiye (Siperi Saika 13251909, No: 45) Ksemenolu (Ksemen), Yusuf Ziya: Laikliin yan h tatbikatndan doan manevi ve ahlaki buhran ce miyette ahlakszlk dourur (Sebilrread 1948, No: 6) 146

- Laik misiniz, yoksa din dman m? (Sebilrread 1948, No: 18) - Millet hakikati ahlak hakikati (Sebilrread 1948, No: 5) Kbal (Hseyin Nail): Devlet Ana Hukuku (Istan bul 1950) Kunt, Necip: araf meselesi (Hr Adam 1958, No: 322) Kur'an (Ahmet Bedevi): inklap Tarihimiz ve Jn Trkler istanbul 1949) - Osmanl Tarihinde inklap Hareketleri ve Milli Mca dele (Istanbul 1956) - Hkmdarlk karsnda milliyet ve mesuliyet ve tefri ki kuvva mesaili (stanbul 1338-1922) La socit musulmane devant le monde moderne (ESNACahiers Nord Africains, No: 62) Leonyan, Ltfi (Prof): Dinde nfuz nerededir? (stan bul 1922). - Dinin mesaili itimaiyeye alakas nedir (stanbul 1922). Les Grandes religions face au monde d'aujourd'hui (Paris 1961) Lewis, Bernard: The Emergence of Modem Turkey (London 1961) - The Concept of an islamic Republic (Die Welt Des slams, 1955, Ayr bas). - Communism and slam (islamic Review, June 1954, ayn bas) - The Arabs in History (London 1954) Lutfi Fikri: Ne elim mazhariyet (fnam 1912, No: 111 -295) Mahir: Mucizat Kur'aniye (Srat Mstakim 123241908, No: 3) - Maliye Nazr'nm insafna (Volkan 1324-1908, No: 28) Mahmud Hamza: Bakay Saltanat Osmaniye (Bereket-Zade smail Hakk tercmesi Dersaadet 1332-1916) Mahmut Muhtar Paa: Maziye bir nazar (stanbul 13411924) M. Bedrettin (Erbili, Fakih Velizade): Millet-Asker (Volkan 1324-1908, No: 81) ' 147

Mehmet kif: Safahat hayattan, istibdat, bir gn evvel (Srat Mstakim 1324-1908 No: 21) - ki Gn Sonra (Srat Mstakim 1324-1908 No: 22) - Tefsiri erif (Sebilrread 1328-1912, No: 9-191) - Tefsiri erif (Sebilrread 1328-1912 NO. 16-198) - Tefsiri erif (Sebilrread 1328-1912, No: 27-209: 20272) - Tefsiri erif (Sebilrread 1328-1912, No: 31-213) - Tefsiri erif (Sebilrread 1328-1912, No: 32-214) - Bayezit Krssnde Mev'ize (Sebilrread 1328-1912 No: 48-230) - Fatih Krssnde Mev'ize (Sebilrread 1328-1912 No: 49-231) Mehmed Arif: Anadolu inklab (stanbul 1340-1924) Mehmed Arif (Mardinizade): Hikmeti edyan (Srat Mstakiml324-1908No: 2) Mehmed if (skilipli, Hoca): Medeniyeti er'iye, Terakkiyeti diniye (stanbul 1329-1323) - Tesettr er'i (stanbul 1339-1323) Mehmed Ekrem: Nazariyat Hukukiye muvacehesinde Trkiye nklab ahiri ve Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti (Dersaadet 1338-1922) Mehmed Emin Hayreti: Feveran (Volkan 1325-1909, No: 81) - Beyan hakikat (Volkan 1325-1909 No: 109) Mehmed Fehmi (Ulgener): Hikmeti hukuki slamiye (stanbul 1329-1913) Mehmed Ferit Vecdi: Mslmanlkta medeniyet (Srat Mstakim 1327-1911, No: 159-161) Mehmed Halis: Alemi slam, Cihad Ekber (stanbul 13331917) Mehmed Hilmi: eriat steriz diyenlere Klavuz (istanbul 1326-1910) - Vehmiyata kar hakikatlar (stanbul 1331-1914) Mehmed zzet (Akaabat Mfts): Mir'at Merutiyet (Trabzon 1326-1910)

148

Mehraed Memduh: Esvat Sudur (stanbul 1328-1912) Mehmed Murad: Tatl Emeller, Ac Hakikatlar (stanbul 1330-1414) Mehmed Nusret (Erzurumlu): Nazariyat Fkhiye ve dat milliye (Dersaadet 1340-1924) Mehmed Sadk (Milasl Durmuzade): lemi slam, Cihad Ekber (stanbul 1339-1924) M. S. (Kesriydi): Merutiyet iinde msavatszlk (Volkan 1324-1908, No: 46) Mehmed Saffet (Ermenakl): slamiyette zdiva (Beyanlhak 1326-1910 s. 1694-1696) - Tiyatrolar (Beyanlhak 1326-1910 No: 78) Mehmed eref: Anadolu'da bir Mslman Trkn eyhlislam Efendi Hazretlerine en son sz (Bursa 13311329) M. emseddin (Gnaltay): Zulmetten Nura (stanbul 1311) - Muhtekirlerin peneleri altnda kvranan kylleri dnelim (Sebilrread 1328, No: 33-215) - Sebilrread ceridei Muhteremesine (Sebilrread 13271911 No: 5-187) - Bir Milleti sefalete saik kuvvetler ve kurtaracak eller (Sebilrread 1328, No: 16-198) - Mslmanlk Aleminde intibah emareleri (slam mecmuas 1330-1914, NoO 1-4) M. inasi: Evamiri Hkmete itaat meselesi (Tesisat 13271911, No: 129) Mehmed Tahir (Bursal): Fezaili cihad hakknda mellifat Osmaniye (Sebillrread 1328 No: 46-228). Mehmed Ziyaeddin: Mir'at Kanunu Esasi (stanbul 13241908) Meryem Cemile: Bat karsnda slam (Kemal Kuu tercmesi stanbul 1962) Midhat Cemal (Kuntay): Meclisi Meb'usan (Srat Mstakim 1324-1908, No: 18) Muhammed Abduh (eyh): Hanotonun hcumuna kar 149

eyh Muhammed Abduh'un slam mdafaas (Darlhilafe 1331) (Mehmed kif tercmesi) Muhsini Fni (eyh) (Hseyin Kzm): Felaha Doru (stanbul 1331-1323) - stikbale Doru (stanbul 1311-1329) Muhsini Fni Elzhiri (eyh): Yirminci asrda slamiyet (stanbul 1339-1922) ' Musa Carullah: eriat slamiyeye benim nazarm (slam Mecmuas No: 1) Musa Kzm (eyhlislam): slamda usul meveret ve hrriyet (stanbul) 1324-1908) - Beyanname (5 Zilhicce 1329-14 Terinisani 1327-1911) (Srat Mstakim 1327, No: 169) - Devri stibdat ve musibetleri (Dersaadet 1327-1911) - Klliyat eyhlislam Musa Kzm, Dini, stimai makaleler (Darlhilafetilaliye 1336-1920). Mustafa Asm: Cell Nuri Bey'e cevabm (tihad 13291913 No: 67) Mustafa Kemal Paa ve arkadalar hakknda eyhlislam Drrizade Abdullah Efendinin Fetvas (Takvimi Vekay 11 Nisan 1920) Mustafa Naki (Sivasi Selim Efendizade): Bir mtal (Beyanlhak 1325-1909, No: 25) Mustafa Sabri (eyhlislam, Tokat Mebusu, Hoca): Dini Mcedditler yahut "Trkiye iin necat ve itil yollar n d a birrehber (stanbul 1332-1922) - Dini slamda hedefi mnakaa olan mesailden: Sigorta ve kumar (Beyanlhak 1327-1911, No: 100 ve 102) - Hilaf kanun verilen emirlere itaat lazm mdr? (Tesisat 1327-1911, No: 122) - cevabm (Beyanlhak 1324-1908 No: 17) - Sait Efendinin Sait Paa Hazretlerine mdafaas (Tesisat 1327-1911, 128) - Cihad Ekber Fetvas Hakknda (Alemdar 1918, No: 71317) 150

Mustafa eref: Fukahaya gre hukuku mme (slam mecmuas 1330-1914, No: 3) Mustafa Zihni (Babanzade, Paa): slamda Hilafet Kostantiniye 1327-1911) Mustafa Fevzi: Dini, ahlaki, Edebi tebeyyn hakikat (Niri, Hrriyet ve tilaf Frkai Muhteremesi Merkezi Umumisidir. stanbul 1328-1912) Muzaffer Muhiddin: Vahidettinin ihanetleri ve firar stanbul 1338) Naima Tarihi, Cilt I. Nazif Sururi: Terbiyei slamiye (Dersaadet 1326-1910) Nur, Z., Vatan Cephesi kurulabilirini (Hr Adam 1958, No: 326) mer Ltf: Nazar slamda makam Hilafet (Selanik 13301914) mer Rza (Dorul): Alemi slamda mevkiimiz (Sebilrread 1335-1919, No: 18-417) - Felaketlere kar (Sebilrread 1335-1919 No: 286) - slam mefkuresine doru (Sebilrread 1335-1919 No: 9398) - Yine o illeti mhlike (Sebilrread 1335-1919, No: 18417) - Akif'in Davas (Selamet 1947, No: 32) - Skolastik devri ebediyen kapanmtr (Selamet 1948 No: 43) - Komnizm, insanlk iin en byk felakettir (Selamet 1948, No: 43) - slam Birliini ve Trk Birliini bozmaya uraan neriyata kar (Selamet 1948 No: 34) - slam Birlii cereyan btn slam Birliini kaplad (Selamet 1948, No: 35) - slam Peygamberi Hazreti Muhammed Mustafa'nn kurduu itimai nizam (Selamet 1948, No: 36) -Yine o illeti mhlike (Sebilrread 1335-1919 No: 18-417) - Szn z (Sebilrread 1948, No: 5) 151

Omur, Sinan: Milli imam cephesi 1961'de Halk Partisi'ni birdaha hortlatmamak zere yere serecektir. (Hr Adam 1959, No: 395) mer Ziyaeddin: Hukuku Selatin (stanbul 1326-1910) zdemir Sait: (Bk. Tahsin Tola) - Islamda kadnn mevkii (Hr Adam 1958, No: 290) Osman Fahri: 31 Mart (Srat Mstakim 1324-1908, No: 46) Ogan, Raif: latin Alfabesi ve Uydurma Dil (Sebirread, 1950, No: 85) - Mekteplerde din dersi (Sebirread 1950, No: 51) Okandan, Recai G.: Umumi Amime Hukuku (istanbul 1946) - Amme Hukukumuzun Ana Hatlar (istanbul 1958) zek, etin: Trkiye'de Laiklik (stanbul 1962) - Trk Anayasa Hukukunda laiklik kural ve geliimi (istanbul 1962) (ayr bas) -Neden Geriye (Vatan, 4 Ekim 1959) zelik, Halis: 31 Mart Vak'as (Tercman, 5 Ekim 1955) zelik, Seluk: tslamda devlet Messesesinin inkiaf (istanbul Hukuk Fakltesi Mecmuas, Ayr Bas 955) - islam Hukukuna gre Hkmdarn Hukuki durumu (stanbul, Hukuk Fakltesi Mecmuas 1956, Ayr bas). - slam Hukukuna gre devlet ve Fert Mnasebetleri (Ord. Prof. Samim Gnensay'a Armaan'dan ayr bas-stanbul 1955). Rasih (Kaplan, Hoca) Bk. Halil Hulki Receb (Peker): Tanin'e Cevabm (Hkimiyeti Milliye, 2 Kanunevvel 1923) Rondot, Pierre: L'Islam au et les Musulmans d'Aujourd'hui (2 cilt, Paris 1958-1960) Rustow, Dankwar A.: Politics and Islam in Turkey (Frye: slam and the West adl eserde, 1957). Roux, Jean Paul: L'islam au Proche Orient (Paris 1960) - L'Islam en Occident (Paris 1959) - L'Islam en Asie (Paris 1958) 152

Sabahattin (Prens Mehmed): Sultanzade Sabahattin Beyfendinin Ulemai Kirama hitaben akmektuplan (Osmanl, 5 Nisan 1325-1909: - Asker kardalarmza (Osmanl, 1 Nisan 1925-1909) Sadrettin: Hukuku Aile ve Usul Muhakemat er'iye hakknda (Sebilrread, c. 18, No: 445) Said Halim (Paa, Mehmed): Buhran timaimiz (stanbul 1332-1916) - Taassup (istanbul 1332-1916) - inhitat islam Hakknda bir tecrbei kalemiye (istanbul 1334-1918) - slamlamak (Darlhilafe 1337-1919) - Buhranlarmz (istanbul 1335-1919) Saidi Nursi (Bk. Bedizzaman) Savc, Bahri (ve Abadan, Yavuz): Trkiye'de Anayasa gelimelerine bir bak (Ankara 1959) - Anayasa n Tasars hakkndaki muhalefet raporu (Ankara 1961) Saruhan, Hseyin: Laik misiniz, yoksa din idman m? (Sebilrread 1948, No: 18) - Komnizme kar duracak ancak slamiyet kalesidir (Sebilrread 1948, No: 9) Selahattin sim: timaiyat ve eriat slamiye (Srat Mstakim 1324-1908, No: 28) - ilmi timaa nazaran islamiyet (Srat Mstakim 13251909, No: 32) Serdengeti: Hezeyanlar (Hr Adam 1958, No: 321) Sati' Al-Husri: L'ide de nation dans les pays arabes du dbut du XXe sicle la cration de la Ligue des Etats Arabes-Les pays arabes et le Sultanat Ottoman (Orient, le trimestre 1962) Seyyid Abdlmecid: ngiltere ve lemi slam (stanbul 1326-1910) Seyyid (Mehmed, zmir Meb'usu): Usul Fkr Dersleri (stanbul 1330-1914) 153

- tihad ve Taklid (slam Mecmuas 1339-1914, No: 4, 5, 7) - Hak mefhumunun ve k u w e i meyyidesinin sureti telakkisi hakknda slam felsefei hukuku ile Avrupa felsefei hukuku arasnda bir mukayese (Konferans, istanbul 1338-1922) - Hilafetin mahiyeti er'iyesi (Ankara 1924) - Hilafet ve hkimiyeti milliye (Ankara 1924) Siyasal Bilgiler Fakltesi dari ilimler Enstitsnn Gerekeli Anayasa Tasans ve Seim Sistemi Hakkndaki Gr (Ankara 1960) Smith, Wilfred Cantwell: slam in Moden History (Princeton 1957) Sleyman Nazif: Tarihin Ylan Hikyesi - mana Tasallut-apka Meselesi (stanbul 1324-1926) - Hdisat gazetesinden naklen makalesi (Sebilrread 13351919, No: 397) enkan, Hakk: Mslmanlk faziletli bir medeniyettir (Sebilrread 1948, No: 20) ehsuvarolu, Haluk: 31 Mart Vak'as (Cumhuriyet, 11 Mays 1951) eref (Mehmed) (Edirne Meb'usu): Hakimiyeti milliye (Hakimiyeti Milliye, 29, 30 Mart 1923) - nkilaptan istikrara (Hakimiyeti Milliye, 5 nisan 1923) eriat Esas Merutiyet (Serbesti, 4 Nisan 1325-1909) erif (Paa): Mcadeli Vataniye - Muhalefeti ttihad ve Terakki (stanbul 1325-1946) evketi (Eref Efendi Zade): Medarisi slamiye Islahat Program (stanbul 1339-1923) - Sy ve sermaye mcadeltnn dnen sureti halli (stanbul 1342-1922) eyh Saffet (Urfa Meb'usu): tihat kaplar - Ehli Bedr ve Kuvayi Milliye )Hakimiyeti Milliye 3 ve 6 Mart 1924) eytanlar Devri (Volkan 1324-1908, No. 3) 154

Tahirlmevlevi: Teranei Milli (Srat Mstakim 1324 1908, No. 23) Tanrver (Bk. Hamdullah Suphi). Tarihi vak'alardan 31 Mart Vak'asnn yz (Byk Gazete 17 Mart 1927, No. 20) Tesettr er'i hakknda Beyannamei Meihatpenh Sebilrread 1328-1912, No. 5713) Tefrikann sonu memattr (stanbul 1330-1914) Trke Kur'an Kerim (smail Hakk zmirli tercmesi) (istanbul 1952) Tola, Tahsin (ve Sait zdemir): Bedizzaman Saidi Nursi (stanbul 1958) Tunaya Tark Z.: Amme Hukukumuz bakmndan kinci Merutiyetin fikir cereyanlar (istanbul 1948) (Doentlik Tezi - Teksir basks) - Trkiye'de Siyasi Partiler (istanbul 1952) - Hrriyetin lan (stanbul 1960) - Trkiye'nin Siyasi hayatnda Batllama hareketleri (stanbul 1961) - Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Kuruluu ve Siyasi Karakteri (stanbul 1959) - 1924 Anayasasnn ideolojik karakteri (stanbul 1959) (Teksir basks). Bu etd ngilizce olarak yaynlanmtr: idologie Character of the 1924 Constitution (stanbul 1960) (ayr bas). - 31 Mart Vak'as (Vatan, 10 Mart 1949) - Trkiye'de ilk irtica partisi: ittihad Muhammedi Frkas (Vatan, 16 Mart 1949) Trke Kur'an okunamaz (stanbul 1958) T.C. Milli Birlik Komitesi Direktifi ve Temel Grleri (Ankara 1960) Ubeydullah, Efgani (Kavmi Cedid): Mucizei Peygamberi (stanbul 1332-1916) Unat, Faik Reit (Bk. Ali Cevat Bey'in Fezlekesi) 155

Ustaolu, Hasan Fehmi: Byk Cihad (3 Ekim 1952) lker, Reit: CHP 1947 Kurultay raporu hakknda (Vazife 1959- No. 28) Vahdeti (Kbrsl, Dervi): Esbab inklap (Volkan 13241908, No. 3) - Melhameler, Matranlar (Volkan 1324-1908, No. 23) - Mutasavvfla Feylesof (Volkan 1324-1908, No. 25) - Tenzili maaat yahut idarei merutada kayd hayat yoktur (Volkan 1324-1908, No. 31) - Alt aylk merutiyetimiz byle mi olacakt? (Volkan 13241908, No. 34) - Kanunu adalet mi, yoksa kanunu istibdat m? (Volkan 1324-1908, No. 35) - Din - Kavmiyet (Volkan 1324-1908, No. 41) - Kuwei maneviyeyi krmak ne fenadr (Volkan 1324-1908, No. 49) - Acele eytandan, teenni rahmandr (Volkan 1324-1908, No. 51) - ttihad (Volkan 1324-1908, No. 52 ve 54) - Hakikat nasl anlalacak? (Volkan 1324-1908, No. 61) - Alayl - Mektepli zabitanla askerler (Volkan 1324-1908, No. 82) - Teskini heyecan emr muhal (Volkan 1325-1909, No. 102) - Halifei slam Abdlhamid Hazretlerine ak mektup (Volkan 1325, No. 104) - Asker kardalarmzdan selameti vatan namna rica (Volkan, 1325-1909, No. 108). - Enzar umumiyeye (Volkan 1325-1909, No. 19) Velidedeolu, H. V: Aile Hukuku (istanbul 1960) Veliyddin: Hukuku islam (slam Mecmuas 1330, No. 9) Yahia, Osman: Sagesse de I'lslam (Les grands religions face au monde d'Aujourd'hui - adl eserde) Yakup Kadri (Karaosmanolu): Hrriyet ve Cumhuriyet (Hkimiyeti Milliye 3 Kanunusani 1923) 156

- Gen cumhuriyetimiz ve eski muhalefet (Hakimiyeti Milliye, 1 Kanunusani 1923) Yavuz, Fikri: (Trke Kur'an Okunamaz - brorndeki yazs - stanbul 1958) Yirmi sene sren Komnizm umdeleri (Sebilrread 1948, No. 17) 27 Senedenberi milletimizin imanna hcum edenler artk hortlamyacaklardr (Fetih 1958, No. 37) Zeki Ali: slam medeniyeti (Selamet 1948, No. 38) Zkra, Naz Ahmed: Les principes de 1'slam et la Democratie (Paris 1958) Zhd: Yadigar Muhtasar Tarihi Merutiyeti osmaniye (istanbul (1326 - 1910)

157

DERGLER Beyanlhak Die Welt desslams Edebiyat Umumiye Mecmuas Fetih slam Mecmuas islamic Review slamiyet Revue du Monde Musulman Livay slam Mahfel Mektip ve medaris Sebillrread (Sebilrreat) Serdengeti Servetifnun Selamet Srat Mstakim Utarit Vazife Orient Cahiers Nort-Africains DER YAYINLAR Aylk Ansiklopedi C H . R Kurultaylarnn tutanaklar T.B.M.M. Zabt Ceridesi T.B.M.M. Tutanak Dergisi T.C. Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi Takvimi Vekayi

160

DNEML YAYINLAR GAZETELER Akam Alemdar (1911, 1918-19) Boboaz(1908) Byk Gazete (1909) Cumhuriyet Hakimiyeti Milliye (1923-1924) Hr Adam Hrriyet (1909) kdam (1911, 1924) fham (1911-1912) stikbal (1923-1924) Kadky (1909) Minber (1918) Mizan (1908-1909) Osmanl (1908-1909) Sabah (1908-1909) Saday Hak Serbesti (1908-1909) Siperi Saika (1909) ikayet(1909) uray mmet (1909) Tanin (1923-1924) Tasvir Tercman Tesisat (1911) Vahdet(1918) Vatan Volkan (19-8-1909) Yeni Gazete (1908-1909) Yeni Sabah Zaman (1909)

159