T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2073 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1107

Anadolu niversitesi lhiyat nlisans Program

TRK SLM EDEBYATI

Editr Prof.Dr. Hasan AKSOY Yazarlar Prof.Dr. Bilal KEMKL (nite 1, 10) Prof.Dr. Mustafa smet UZUN (nite 2, 4) Prof.Dr. Hasan AKSOY (nite 3, 8) Prof.Dr. Alim YILDIZ (nite 6, 7) Yrd.Do.Dr. Ali ZTRK (nite 5, 9)

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2010 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

Genel Akademik Koordinatrler Prof.Dr. brahim Hatibolu (anakkale Onsekiz Mart niversitesi) Prof.Dr. Ali Erba (Sakarya niversitesi) Program Koordinatr Do.Dr. Cemil Ulukan Uzaktan retim Tasarm Birimi Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs retim Tasarmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yardmclar Ar.Gr. Mehmet Frat Ar.Gr. Nur zer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz lme Deerlendirme Sorumlusu r. Gr. Atilla Tekin Kitap Koordinasyon Birimi Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Trk slm Edebiyat

ISBN 978-975-06-0756-1 3. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 60.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013

NDEKLER

nite 1: Din ve Edebiyat2 nite 2: Trk slm Edebiyatnn Kaynaklar 22 nite 3: Trk slm Edebiyatnda Nazm ekilleri 52 nite 4: Trk slm Edebiyatnda Belgat Balca Edeb Sanatlar 82 nite 5: nite 6: XV. Yzyla Kadar Trk slam Edebiyat 110 XVI XX. Yzyl Trk slam Edebiyat 136

nite 7: Allah Tel ile lgili Edeb Trler156 nite 8: Hz. Peygamber ile lgili Edeb Trler 182 nite 9: Din Tr ve Konular 208 nite 10: Tasavvuf ve Edebiyat 234

iii

iv

NSZ

Edebiyat, dnce ve hayallerin duygularla birlikte heyecan ve estetik zevk uyandracak ekilde ifade edilmesidir. Binlerce yldan bu yana varln srdren Trk edebiyat slmiyetle birlikte durmadan gelimi ve hatta yenilenmitir. Trklerin slmiyeti kabul etmelerinden sonra slm kltr ve medeniyetinin birletirici, btnletirici etkisi altnda ortaya kan slm medeniyeti tesiri altndaki Trk edebiyat Osmanl Dnemi boyunca varln glendirerek devam ettirmi, Fuat Kprl, Ali Nihad Tarlan, Nihat Sami Banarl ve Necl Pekolcay gibi Cumhuriyet Dnemi edebiyat aratrmaclar tarafndan Trk-slm Edebiyat ad altnda bilim dal haline getirilmitir. Ana hatlaryla ifade edilecek olursa, Trk-slm edebiyat, din arlkl edeb eser ortaya koyan air ve yazarlar inceleyen bir bilim daldr. Dier slm dallarda olduu gibi, bu alann da ilk kaynaklar Kurn- Kerm ve hadislerdir. Siyerler, ksas- enbiylar, tasavvuf ve akaid, tefsir, fkh gibi slm ilimler, devrin ilimleri, yerli malzeme, ran ve Arap Edebiyat bu bilim dalnn dier kaynaklar arasnda saylabilir. n lisans rencilerine hitap eden elinizdeki kitapta Trk-slm edebiyat hemen btn ynleriyle ele alnmaya allmtr. Birinci nitede dinedebiyat ilikisi incelenmi, Trk-slm edebiyatnn kapsam ve dier bilim dallaryla irtibat anlatlmtr. kinci nitede Trk-slm edebiyatnn kaynaklar btn ynleriyle incelenmitir. Bu nitede nce Trk-slm edebiyatna konusunu ve zelliklerini veren kaynaklar tantlm, sonra Trk edebiyat metinlerinin kaynaklar ve Trk-slm edebiyat almalarnda bavurulacak kaynaklar hakknda bilgi verilmitir. nc nitede Trk-slm edebiyatnda kullanlan nazm ekilleri, vezinler, eski Trk edebiyatnda sklkla kullanlan aruz kalplar ve kafiyeler rneklerle anlatlmtr. Drdnc nitede Trk-slm edebiyatnda ounlukla bavurulan edeb sanatlar, belgat ve unsurlar tantlm, edebiyat-sanat ilikisi zerinde durulmutur. Beinci nitede Trk-slm edebiyat tarihinin XV. yzyla kadar seyri hakknda bilgi verilmi, Trklerin mslman olduktan sonra meydana getirdikleri ilk eserlerin ortak zellikleri ana hatlaryla aktarlm, XIII-XV. yzyllarn edeb zellikleri anlatlm, ne kan air ve yazarlar eserleriyle birlikte ksaca tantlmtr. Altnc nitede Trk-slm edebiyat tarihinin XVI-XX. yzyllardaki seyri takip edilmi, yzyllarn zellikleri iirlerden semelerle anlatlm, bu edebiyatn canl ve devam eden bir edebiyat olduu gzler nne serilmitir. Yedinci nitede Trk slm Edebiyatnda Allahla, sekizinci nitede Hz. Peygamberle ilgili edeb trler hakknda genie bilgi verilmitir. Bu iki nitede nce trler genel olarak tantlm, sonra her trn tarih geliimi anlatlm ve her tr nemli rneklerle desteklenerek okuyucunun is-

tifadesine sunulmutur. Dokuzuncu nitede din-edeb trler ile genel edebiyat trleri karlatrlm, Trke din eserler edeb bakmdan deerlendirilmi, din konulu destn mahiyetteki eserlerle ramazniyye, ydyye, fetihnme, gazavatnme, mersiye ve maktel gibi din-edeb trler hakknda etraflca bilgi verilmitir. Onuncu nitede ise tasavvufun edebiyatla irtibat ele alnm, kltr tarihimizde nemli bir edebiyat ve sanat ortam olan tekkeler hakknda bir deerlendirme yaplm, tasavvuf edebiyatnn temel kavramlar tantlm, din-tasavvuf trler zengin rneklerle anlatlmtr. nemli bir boluu dolduracana inandmz bu kitap bir ekip almasnn rndr. 1. ve 10. nite Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi retim yesi Prof. Dr. Bilal Kemikli, 2. ve 4. nite Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi retim yesi Prof. Dr. Mustafa Uzun, 3. ve 8. nite Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi retim yesi Prof. Dr. Hasan Aksoy, 5. ve 9. nite stanbul niversitesi lhiyat Fakltesi retim yesi Yrd. Do. Dr. Ali ztrk, 6. ve 7. nite Cumhuriyet niversitesi lhiyat Fakltesi retim yesi Do. Dr. Alim Yldz tarafnda hazrlanmtr. Youn mesai sarfederek kitabn en gzel ekilde tamamlanmas iin titizlik gsteren ve byk bir zveriyle alan ve hepsi de fakltelerinde Trk-slm Edebiyat Anabilim dal retim yesi olan kymetli meslektalarma teekkr bor bilirim. n lisans kitaplarnn koordinatrleri deerli meslektalarm anakkale Onsekiz Mart niversitesi lhiyat Fakltesi Dekan sayn Prof. Dr. brahim Hatibolu ile Sakarya niversitesi lhiyat Fakltesi Dekan sayn Prof. Dr. Ali Erbaa ve basm konusunda yardmlarn ve gayretlerini esirgemeyen Eskiehir Anadolu niversitesi Rektr ile Ak retim Fakltesi Dekanna ve alanlarna en kalb teekkrlerimi sunarm. Gayret bizden tevfik Allahtandr. Prof. Dr. Hasan AKSOY (Editr)

vi

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Din ve edebiyat ilikilendirebilecek,

Trk-slm Edebiyatn tanmlayabilecek, Trk-slm Edebiyatnn kapsamn aklayabilecek, Trk-slm Edebiyatnn dier bilim dallaryla ilikisini belirleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Din Edebiyat Trkler slm

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin ncelikle; M. Fuat Kprlnn Edebiyat Aratrmalar adl kitabndan Trk Edebiyatnn Menei balkl blm okuyunuz. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinden Edebiyat maddesini okuyunuz. Agh Srr Leventin Trk Edebiyat Tarihi I. Cilt Giri adl kitabn Edebiyat Tarihimizin Balca Sorunlar balkl blm inceleyiniz.

Din ve Edebiyat
GR
Din, farkl disiplinler asndan ele alnp tanm yaplan bir kavramdr. Kelimenin etimolojik kkeni ve tariflerinin yannda, kayna, tasnifi, bireyi ve toplumu etkileyen ilkeleri ve esaslar itibariyle de tanmlanmtr. Bununla birlikte edebiyat asndan dinin tarifini yapmak gtr. nk din, bir ynyle edebiyatn kaynadr; dier ynyle de, tannmasnda, yaylmasnda ve kltrel deerlerini oluturmasnda edeb eserin dil, ifade ve formlarndan yararlanan bir sosyal kurumdur. Din bireyi mukaddes duygu, ortak uur ve vicdan etrafnda birletirir; ahlk bir kurum olarak insanlara yn verir, bireyi iten kuatarak ynlendirir. Bunu da byk oranda szn byl gcnden yararlanarak yapar. Her eyden nce, her dinin bir kutsal metni vardr. Kutsal metin, bir yandan okuyana dinin temel ilkelerini retirken, te yandan da onu metafizik gereklikle buluturur. Bylece dindar, kutsal kitab okurken edeb bir bilince ve dil zevkine de ular. Ulalan bu bilin ve dil zevki, sanatn merkezinde ye alan estetik duyguyu ifade eder. Din, metafizik problemlere getirdii zmler, hayata ykledii anlam, varlk, bilgi ve ahlak anlayyla estetik duyguyu besleyen en nemli kaynaktr. Din ve edebiyat ilikisi edebiyat bilimcilerinin ve eletirmenlerin zerinde durduu konulardan birisidir. Bu nitede, ncelikle din ve edebiyat ilikisi inceleme konusu edilecektir. Daha sonra Trk-slm Edebiyatnn tanm yaplarak kapsamna iaret edilecek ve dier ilimlerle olan ilikisi ortaya konacaktr. Buradaki asl ama, kitabn dier nitelerinde ele alnan konularn anlalmasna teorik bir temel oluturmaktr.

DN VE EDEBYAT
Edebiyat, dile bal bir sanattr. Bir kavram olarak dilimizde Tanzimat sonrasnda kullanlmaya balayan edebiyat, insana ait bir duyguyu, dnceyi, hayali, yorumlar, tutumlar, gzlemleri dilin imknlaryla en gzel ekilde anlatma sanatdr. Dier bir ifadeyle edebiyat, duygu, dnce veya hayallerin heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak ekilde ifade edilmesidir (Okay:1994, 395). Bu sanat, bir dnemin, bir toplumun hissiyatn, inanlarn, irfann, bilgilerini, alglarn, kavrayn ve estetik dnyasn yanstan ayna konumundadr.

Alman dnr Hegel, gzel sanatlar, plastik, fonetik ve sz sanat olmak zere guruba ayrr. Plastik sanatlar, heykel ve dekoratif sanatlar, mimari ve resimdir. Fonetik sanat, msik; sz sanat ise, edebiyattr. Be temel sanattan birisi olan edebiyatn insan mukaddes duygu, ortak uur ve vicdan etrafnda birletiren ve ona ahlk adan yn veren dinle bir ilikisi var mdr? Eer var ise, bunun mahiyeti nedir? Her eyden nce unu ifade etmek gerekir: Gzel sanatlarn balangc hakknda aratrmalar yapan ilim adamlar ve estetik zevkin ortaya kn ve geliimini aratran uzmanlar, msiknin, raksn, iir ve edebiyatn meneinin din olduu kanaatine sahiptirler (Kprl: 1989, 49). Dier bir ifadeyle sanatn ilk rnekleri ayinlerde ortaya kmtr. iirin de ilk rnekleri bu ayinlerde sylenmitir. En azndan Trk iirinin, eyln, Sr ve Yu adlaryla bilinen ayinlerde sylenerek gelitiini bilmekteyiz. Dolaysyla buralarda sylenen yahut okunan iirler de din ierie sahiptir. Baz dilbilimciler insann varoluuyla birlikte szn de var olduu kansndadrlar. Hatta baz kutsal metinlerde, nce sz vard denilmektedir. Bu ifadeyi esas alan baz dilbilimciler, szn insandan eski olduunu dnmektedirler. Her halkarda sz, insanla yahut insandan evvel vard ve bu sze bal olarak da edebiyat sanat ortaya kt. Demek ki, szl kltr iinde gelien edebiyat sanatnn kkleri insanlk tarihi kadar eskidir. Dil, insann yapt yeni keiflerle, iine girdii yeni toplum ve medeniyetlerle birlikte deien ve gelien bir varlktr. Edebiyat da dile paralel olarak gelimi, balangta din trenlerde sylenen dua ve ilahilerle snrl iken, zamanla dnyev (maddi/sekler) alana doru dnmtr. Edebiyat sanatnn yegne malzemesi szdr, kelimelerdir. Din, bu sz varln zenginletiren, deitirip dntren bir zellie sahiptir. Dier bir ifadeyle din, kendi tefekkrnn ifadesini kendi dilinde tar. Daha dorusu, din inan, duygu, dnce ve tecrbenin oluturduu sembollerden oluan bir din dili vardr. Bu dil, o medeniyet dairesine giren toplumun dili zerinde etkili olur. Toplumlarn geirdii tarih sre ve iine girilen kltrel ortamlar, sanat, sahip olunan dili ve edeb duyguyu gelitirir. Edebiyat ve din ylesine i iedir ki, dinsiz edebiyat, edebiyatsz din olmaz dncesini temel ilke olarak benimseyenler olmutur. Fuat Kprl, sanat ve edebiyatn din ile olan balants hakknda unlar dile getirir: Dinin mahiyeti hakknda yaplan tetkikler aka ortaya koymutur ki, gnlk hayatn dayanlmaz meakkatleri ile yorulan fikri elendirecek ve dinlendirecek oyun ve sanat gibi eylere serbest bir saha brakmak, dinin asl tabiatnda mevcuttur. Sanat her ne ekil ve mahiyette olursa olsun, btn ayinlerde mevcut bir zarr unsur gibi telkk etmeli, her dinde mutlaka iir olduunu bilmeliyiz Manev varln muntazam bir surette ilemesi iin ona olan ihtiya, madd hayatn devam iin gdalara olan ihtiyatan daha kuvvetsiz deildir, bir toplum ancak onunla varln devam ettirip kuvvetlendirebilir. (Kprl: 1989, 50-51) Balangta din adamlar, ayn zamanda ilk sanatkrlardr. Din ayini idare eden aman, bu grevinin yannda, ifac, byc, msikins, rakkas ve airdir. Toplumun en nemli aktr olan aman, syledii iirlerle szl kltre, sanata ve edebiyata hayat vermitir. Bu dnemde Kam, Oyun, Bah ve Ozan gibi isimlerle anlan air (Kprl: 1986, 67-69), toplumsal hadiseleri destn eklinde iire dntrmenin yannda, lenlerin arkasndan sagu, lirik duygular ifade eden kouk ve hikmete ilikin savlar sylemitir. slmlama ncesi bu edeb eserlerde, iinde bulunulan dinin deerlerini, inan esaslarn, ilkelerini ve besledii duyguyu bulmak mmkndr.

slmlamayla birlikte edebiyat ve din ilikisi daha zengin bir mahiyet kazanmtr. Nitekim Trkler slmlama srecinde tabii bir kltr deiimi yaam, yeni bir estetik anlay ierisinde kendilerini bulmulardr. Bu estetik anlay, dnya grnde, yaratl telakkisinde, hayat ve varlk tasavvurunda kendini gstermitir. Btn bunlar iine girilen yeni dil havzas ierisinde yeni edeb eserlerin hayat bulmasn salamtr. Bu dnemde dorudan doruya din kaynaktan beslenen edeb eserlerin iki koldan geliim gsterdiini sylemek mmkndr: 1. Din metinleri aklamay ve retmeyi amalayan edeb eserler. 2. Din duyguyu ve tecrbeyi aktaran edeb eserler. Her iki kol da Kuran, Hz. Peygamberin snneti, slm Tarihi gibi din metinlerden beslenerek gelimitir. Fakat ilkinde, slmi ilimlerin temel kavramlar, mant ve metodundan yararlanarak gelien bir edebiyat vardr. Daha dorusu bu trden eserler, edebiyatn dil ve ifade imknndan yararlanarak din dnceyi ve ilmi birikimi sunan edeb eserlerdir. kincisinde ise, din dilinin tecrbeyle, hayatla ve zamanla bulumas sz konusudur. Bu da kendi iinde iki kategoride kendini gsterir: Sanat nceleyen eserler ve sufi airlerin eserleri.
Kitabnzn 2.nitesinde Trk-slm Edebiyatnn slm kaynaklarn okuyunuz.

Sanat nceleyen eserler, din duyguyu ve dnceyi edeb eserde sz ve mana sanatlaryla youran eserlerdir. air, her eyden nce sanatkrdr. Fakat bu sanatn ortaya korken iinde yaad kltrn dil zenginliklerinden yararlanr. Din duygu, dnce ve semboller, bu trden eserler iin, sadece benzetme, tasvir ve armlar asndan bir aratr. Oysa sufi air, din duyguyu youn bir ekilde yaadndan, bizzat tecrbe ettii ve iselletirdii konular sanata dntrr. Sanat onun iin duyumsad ve idrak ettii hakikati sunmasna yarar. Her ne kadar o edebiyata faydac nazarla baksa da, yine de eserinde edeb heyecan, zevk ve ahengi ihmal etmez. Bu bakmdan onda hikmetli sz sanata ve lirizme brnmtr. slmlama sonras edeb eserler bir btn olarak deerlendirildiinde u grlecektir: ine girilen yeni hayatta edebiyat dinden; din kltr ve dnce de edebiyattan etkilenmitir. Bir bakma bu dnemdeki edeb faaliyetler, din kaynakldr. Bu edeb anlay Tanzimat dnemine kadar devam etmitir. Tanzimat, Fransz aydnlanmasnn etkisiyle dnyev (sekler) algy n plana kardndan bu dnemde din ve edebiyat ilikisi etrafnda tartmalar olmutur. Yeni dnemde ortaya kan bu tartmalar u iki soruyla zetlemek mmkndr: Din duygu ve dnceler edeb eserlere konu olabilir mi? Edeb eserler din dncenin olumasna ve gelimesine katkda bulunur mu? Bu sorulara cevap arayan edebiyatlar ncelikle, edeb eserin bir hedefi olmal mdr? sorusuyla karlamlardr. Bu soru, modern bir sorudur. nk klasik dnem edebiyatlar, edeb eserin zevke ve duygulara hitabeden estetik ynnden baka, tematik ynnn yani retici, mesaj verici ve etkileyici tarafnn olmasna da dikkat etmilerdir. Dolaysyla onlara gre, edeb eserin hedefi vardr. Edeb eser, ya lirik (garm) ya da didaktik (hikem/felsef) olmaldr. Oysa Tanzimatla birlikte iine girilen srete Fransz edebiyatndan yaplan tercmelerle yeni bir edeb anlay gelimitir.

Batda Yeni Eletiri Okulunun kurucusu olarak kabul edilen T. S. Eliot yle demektedir:

Son yzyllarda edebiyat ve din ayr kurumlar olarak dnlmtr. Bu gerek, edeb eserlerin belli bir din ve ahlk lleri dnda deerlendirilmesi anlamna gelmemelidir. Edeb eserlerde ifade bulan ahlk hkmleri, kendileri ister bu deerlerle yaasn, ister yaamasn, ada kuan tecrbesinin mahsulleridir. Belli bir dinden kaynaklanan ahlk hkmlerine gre yaayan bir toplumda bu hkmler olduka tutarldr. te yandan bir devrin ahlk lleri, kendisini meydana getiren din kaynaktan koptuu zaman, yani sadece bir alkanlk meselesi halini ald zaman, deimeye ve n yarglarla deerlendirilmeye mahkmdur. te byle zamanlarda ahlk, o devrin edebiyat tarafndan etkilenebilir hale gelir. Hepimiz biliyoruz ki, bir nesli artan deerler, ondan sonraki kuak iin ok tabii saylabilir. Ahlk deerlerindeki deimelere gsterilen bu uyum, bazen toplumdaki gelimenin delili olarak memnuniyetle kabullenilir. Hlbuki bu deime olay, gelimeden ziyade, insanlarn ahlk hkmlerini ne tutarsz temellere oturtabileceklerinin bir delilidir. (Eliot: 1990, 98-99) Bu yeni edeb anlay, edeb esere farkl anlamlar ykleyerek yeni bir tartma balatmtr. Edeb eserin bir hedefi olmal mdr? sorusu bu tartmalarn temelini tekil eder. Buna gre iki gr belirmitir: 1. Sanat sanat iindir. 2. Sanat toplum iindir. Sanat sanat iindir grn benimseyen edebiyatlar, din ve edebiyat arasnda herhangi bir ilikinin kurulamayaca ve dolaysyla da dinin edeb eserin olumasnda herhangi bir katksnn olamayaca fikrindedirler. Ancak bu gr, edebiyata bir btn olarak bakan edebiyat tarihileri tarafndan eksik bulunmutur. Zira en saf iirin bile, yazld an, toplumun ve evrenin dncesini, inanlarn yanstt muhakkaktr.

Resim 1.1: airler Sultan Ahmet Paa iir okurken (Kaynak: Ak elebi, Meiruar, Millet Ktphanesi, Ali Emiri Blm, 772, 50b).

Sanat toplum iindir grnde olanlar, faydac dnceye sahiptirler. Edeb eserin insana iyi, doru ve gzel olan retecei ve dolaysyla da topluma yararl olaca fikrindedirler. Bunlarn yaklam, klasik dnemin sanat

anlayn andrr. Zira edeb eser, tantc, retici ve hli tasvir edici olmaldr. Bu bakmdan da edeb eser, felsefi dnce, ilmi bak ve estetik kaygnn yannda din mahiyete de sahip olabilir. Dolaysyla din, edeb eserin olumasnda etkili olabilir. Sadece din deil, estetikle beraber felsefe, ahlk, psikoloji, sosyoloji, tarih gibi dier fikir ve ilim alanlar da edebiyatla ilgilidir. Fakat yine de edeb eserde temel belirleyici husus, estetik bir yapya sahip olmasdr; bu sebeple de sanat deerini tamamyla ihmal eden, apak gdml bir edebiyat her zaman tenkide urar. Gnmz edebiyatlar edebiyat ve din ilikisinden yola karak edeb eserleri, din edeb eserler ve profane (l-dn/dnyev) eserler eklinde iki grupta tasnif etmilerdir. Trk edebiyatn da bu tasnife gre ele alan edebiyat tarihileri vardr. Ancak klasik dnem olarak nitelendirilen, slmlama sonras srele birlikte balayp Tanzimata kadar devam edegelen edeb eserleri byle bir tasnife tabi tutmak gtr. nk profane (dind) olarak kabul edilen baz eserlerde din dilinin sembollerinden yararlanld grlmtr.
Tanzimat kavram size ne anlatmaktadr? Aratrnz.

TRK-SLM EDEBYATI
Toplum olarak yaanan byk hadiseler sanat etkiler. Sanat, yaps itibariyle, sbjektif ve ahsi yaantlara dayal olsa da, toplumsal hadiselerden uzak da deildir. Bir bakma sanat, gereklii estetik ve zevk uyandran sembollerle ifade etmektir. Dolaysyla gler, savalar, yenilgiler, baarlar ve doal felaketler sanat zerinde derin tesir yaratr. Dier bir ifadeyle, bu hadiseler sosyal deimeye sebep olduu gibi, sanat anlaynn, formlarn, malzemenin ve dilin deimesine de sebep olur. Sosyal deime, sosyal ve kltrel yaplarda, gzlenebilir farkllklar ifade eden bir kavramdr (Turhan:1987, 49). Sanat, sosyal deimenin gstergelerinden biridir. Toplumdaki deimeleri sanat eserinden yola karak izah etmek mmkndr.
Tarih iinde sanatn mahiyetine dair birok teori gelitirilmitir. Platon, sanat bir taklit olarak grrken; Aristoteles, gerein taklidi diye nitelendirir. Aristotelese gre, sanatn elendirme, eitme ve arndrma etkisi vardr.

Trk toplumunun yaad en nemli deiimlerden birisi slmiyetle tanmasdr. slmiyet, sosyal ve kltrel yapy deitirerek dntrmtr. Bu deiim, sanat ve edebiyatta da grlmtr. Edebiyat asndan slmlama, sanat anlaynn, formlarn, malzemenin ve dilin deimesidir. Daha sonraki dnemlerde Tanzimatla birlikte Bat kltryle yakn temasa geilmitir. Bu temas, sosyal deimeye sebep olduu gibi, sanat ve edebiyatn seyrini de deitirmitir. Bu bakmdan Trk Edebiyat, tarihi sosyal deimeye gre aamada ele alnp incelenmektedir. Bunlar: 1.slm ncesi Trk Edebiyat 2.slm Kltr Etkisinde Gelien Trk Edebiyat 3.Bat Kltr Etkisinde Gelien Trk Edebiyat Bu dnem, sanat anlay, formlar, malzemesi, kaynaklar ve dili itibariyle birbirinden farkl zelliklere sahiptir.

Trklerin kitleler halinde slma girmesi hangi savatan sonra olmutur? Aratrnz.

slm ncesi Trk Edebiyat, balangtan slmn kabul edildii zamana kadar srer. Yazl metinleri itibariyle miladi VIII. yzyldan itibaren balayan bu edebiyat, szl kltr ierisinde daha eskilere dayanr. Bu dnem, dil, ifade, duyu ve zevk itibariyle mill edebiyat dnemi olarak nitelendirilir. nk daha ok gebe bir toplum zelliine sahip olunmas sebebiyle, baka toplumlarn ve kltrlerin etkisinden uzak kalnmtr. slm ncesi Trk Edebiyat yazl ve szl olarak gelimitir. Yazl edebiyatn iki nemli kolu vardr: Kktrk (Gktrk) dnemi ve Uygur dnemi. Kktrkler, yazl edebiyat bulunan ilk devlettir. Bu dnemden geriye kalan en nemli eser, VIII. yzyln ilk yarsnda dikilen Orhon Abideleri(Orhon Kitabeleri, Orhon Yaztlar)dir. Miladi VIII. Yzylda Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk adna dikilmi olan bu abideler, dil, tarih ve edebiyat deeri bakmndan nemlidir.
Orhun Abideleri hakknda daha geni bilgi iin Talat Tekinin Orhun Yaztlar (1988) adl kitabn inceleyiniz.

slm ncesi Trk Edebiyatnn ikinci kolu, Uygur dnemidir. Elimizde bu dneme ait zengin malzeme vardr. ince, Sanskrite, Toharca, Sogdca ve Tibeteden evrilen din metinlere rastlanmaktadr. Uygurlar, Mani ve Buda dinlerine girmiler ve bu kltrlerin etkisiyle eser vermilerdir. Daha ok Budizmin etkisiyle, din, ahlk ve hams eserler yazlmtr. Trklerin kabul ettikleri en eski din, amanizmdir. amanizm, doaya tapma, doast glere inanma temeline dayanan bir inan sistemidir. aman yahut kam, bu dinin rehberidir. Ayn zamanda air de olan aman yahut kamn syledikleri iirler, slm ncesi Trk Edebiyatnn ilk szl edeb rnleridir. Bunlar, destanlar, sagular, kouklar ve savlardr. Destanlarn ou bu dnemde ortaya kmtr. Trk destanlarndan bazlar unlardr: Yaratl, Alp Er Tunga, Ouz Kaan, Bozkurt, Ergenekon, Treyi ve G destanlar. Bu destanlardan en nemlisi, Ouz Kaan Destandr. slm ncesi szl edebiyat, daha sonraki dnemde k Edebiyat veya Halk Edebiyatnn olumasna kaynaklk etmitir. aman airin syledii Sagu, At ve Mersiyelere ilham tekil eder. Kouklar ise, Koma, Trk ve ark gibi edeb eserlerin nclleri olarak kabul edilebilir. Manzum olarak sylenen ataszleri ve hikmetli sz anlamna gelen savlar ise, hikmetli syleyii, mesel ve irsl-i mesel sanatn etkilemitir.
Hikmetli syleyi, mesel ve irsl-i mesel sanat kavramlarnn ne anlama geldiini szlklerden reniniz ve kitabnzn 4. nitesini inceleyiniz.

Trk Edebiyat, slmiyetle birlikte yenilenmi ve gelimitir. slm, semv dinlerin sonuncusudur. Miladi 610 tarihinde Arap yarmadasnda doan slm, Arabistan snrlar dnda ilk kabul edenler ranllar olmutur. Bu bakmdan slm edebiyat, eski Arap ve ran (Pehlev) edebiyatlarnn estetik formlarndan yararlanarak gelimitir. Bilhassa Cahiliye Dnemi olarak nitelendirilen slm ncesi Arap toplumu iire byk deer vermitir. Arap yarmadasnn eitli yrelerinde kurulan Ukaz gibi panayrlarda iir yarmalar yaplmtr. Buralarda eletiri szgecinden geirilerek seilmi iirler tomarlara yazlarak Kbenin duvarna aslmtr. Kbe duvarna aslan bu tr iir-

lere muallakt denir. Bu iirlerin ve eski ran iirinin mslman airleri etkilemedii dnlemez.
Hz. Peygamberin airleri olarak bilinen airler kimlerdir? Aratrnz. slm edebiyat sadece iire dayal bir edebiyat deildir. Daha ok iir yazlmtr; ancak nesirle (dzyaz) de yazlan edeb eserler vardr. Bu eserlerin ilk rnekleri, Arap edebiyat iinde gelien mrasalt, makmt, hikye ve masal trdr. Nesir bu trler iinde gelimitir.

slmn randa yaylmasyla Trk toplumu da slm corafyasyla komu olmutur. Bylece Trk illeri ve boylar slmdan haberdar olmaya baladlar. Zamanla gelien ticari ve siyasi ilikiler, Emevler devrinde askeri ilikiye dnmtr. Bu iliki, Emevlerin Horasan valisi Kuteybe b. Mslimin Mvernnehri ve oraya snr olan blgeleri fethetmesiyle gelimitir. Bylece Trkler arasnda gelien slmlama sreci, daha sonraki dnemlerde Eb Mslim Horasnnin ve komutanlarnn aba ve gayretleriyle hz kazanm ve glenmitir. zellikle Smnler (892-999)in Mvernnehir ve Azerbaycana kadar snrlarn geniletmeleri, buralardaki Trklerin slmlamasn salamtr. Ancak Karahanl hkmdar Satuk Bura Hann slm kabulyle Trk illerinde yeni dini kitleler halinde kabuller balamtr. Trklerin slmla tanmas ve kabul drt asr srmtr. Bu sre ierisinde, sosyal ve kltrel deime kemale ermitir. Bylece Karahanllar dneminde, Trk-slm Edebiyatnn ilk eserleri de yazlmaya balanmtr.
Trk-slm Edebiyatnn ilk eserlerini tanmak ve bu sreci deerlendirmek iin kitabnzn 5. nitesindeki ilgili blm okuyunuz.

Trk-slm Edebiyatnn Tanm

Trkler, Mslman olmadan nce amanizm, Budizm ve Maniheizm gibi dinleri benimsemilerdir. Fakat ne eski Trk dini olarak nitelendirilen amanizm, ne de dier dinler ve kltrler, Trk diline ve edebiyatna byk hamle yaptracak bir kudret gstermitir (Banarl: 1987, 81).
Ziya Gkalp eski Trk dinini toyunizm adyla nitelendirerek mill bir din tasavvur etmitir. Prof. Abdulkadir nan, Eski Trk Dini Tarihi adl kitabnda toyunizmin Budizmden baka bir ey olmadn ifade ederek, Trklerin eski dinini amanizm olarak isimlendirmek gerektiini syler.

slm, Trk toplumlarnn medeni hayatnda etkili olmu, sosyal ve kltrel alanda byk deimeler yapm, dili ve edebiyat gelitirmitir. Trkslm Edebiyat, her eyden nce bu yeni edebiyatn addr. Dier bir ifadeyle bu terim, hem mslman hem de Trk olan air ve yazarn ortaya koyduu edeb etkinlikleri ifade eder. Bu tanm genel bir tanmdr ve iki temel kavrama dayanr. Bunlar, Trk ve slm kavramlardr. Buradaki Trk, bir kltr corafyasn iaret etmektedir. Bu kltr corafyasnda Trkeden baka, Arapa ve Farsay da ieren zengin bir dil varl bulunmaktadr. Dolaysyla herhangi bir edeb eserin Trk-slm Edebiyat ierisinde deerlendirilmesi iin, bu esere hayat veren sanatkrn etnik olarak Trk olmas zorunlu deildir. Temel belirleyici husus, edeb eserin, bu kltr corafyasnda yazlm olmas ve Trk kltr deerleriyle uyumlu olmasdr. Bu bakmdan Trk-slm Edebiyat, zellikle Osmanl Devleti dneminde ranl, Arap, Bonak, Arnavut gibi farkl etnik kkenden gelen edebiyatlarn yazdklar eserleri de iine alan geni bir edeb alan ifade eder.

Trk-slm Edebiyat, slm ncesi Trk Edebiyatna mill edebiyat zellii kazandran mill slp ve karakteri yok saymamtr. Mill slp, dil, hece vezni, drtlklerle oluan nazm ekilleri ve kafiye anlayyla belirginlik kazanr. Bu slp, Trk-slm Edebiyat iinde kullanlarak gelimitir. Halk Edebiyat, Ak Edebiyat ve Tekke Edebiyat gibi isimlerle nitelendirilen edeb faaliyetler mill slpla varlk kazanmtr. Tanzimattan itibaren gelien ve devam eden yeni edeb anlayta mill edebiyatn formlar airler iin yeni imknlar sunmu; k yahut tasavvuf edebiyat geleneinde yetimemi airler de mill slpta iirler yazmlardr. Trk milletini dierlerinden ayran deerler manzmesi olan mill karakter ise, edeb eserde ilenen yiitlik, bilgelik ve doruluk gibi kavramlar, k, aa, bozkurt, kadn, at ve su gibi imgeler ve mitolojik temalar ifade eder. Mill karakter, slmlamayla birlikte yeni bir ruha brnmtr. Bu ruhun temelinde tevhit ve iman vardr.
Szl kltrde aktarlarak gelen baz destanlarn, zellikle de Ouznamelerin slmlama sonras slmi karakter kazand bilinmektedir. Bu bakmdan Dede Kokut Ouznameleri dikkat eker.

Trk-slm Edebiyatndaki ikinci kavram, slmdr. Buradaki slm kavram, dorudan doruya slm dinini ifade etmekle birlikte, dinin kltrel ve tarihi mirasn da ihtiva etmektedir. Daha dorusu bir esere slmlik vasf kazandran ey, sadece Kuran ve Snnet kaynakl olmak deildir; ayn zamanda o esere slp ve karakter kazandran kltrel deerler, tarihi miras ve formlarn da olmas gerekir. Bu bakmdan slm bir medeniyetin addr.Bu medeniyet, her hususta olduu gibi zevk ve edebiyat hususunda da farkl dilleri konuan ve farkl edebiyatlara sahip olan mslman milletleri etkisine almtr. Dolaysyla Trk-slm Edebiyat, mill slp ve karakteri iinde barndrd gibi, ortak slm kltr ve medeniyetinin slp ve karakterine de sahiptir.
Bu konuda M. Fuad Kprl Trk Edebiyat Tarihinde u deerlendirmeyi yapar:

slmiyetten evvel kavm bir takm hussiyetlere mlik olan Arab Edebiyat, Ssnler devrindeki ran Edebiyat, Tu-kiieler zamanndaki Trk Edebiyat birbirinden pek derin farklarla ayrlyordu; hlbuki slmiyetten sonra, Arab edebiyat -baka medeniyetlerle ve mesel ran'la temas neticesindeeski l edebiyatndan ok farkl bir hle geldii gibi, Arab istilsndan yzyllarca sonra meydana kabilen slm ran Edebiyat da, birok bakmlardan, slm Arab edebiyatna benzedi; Trkler, slmiyet diresine lykyla girdikleri srada, Arab ve Acem'lerin mterek mahsl olarak Klsik bir edebiyat ve ona dayal olan bir takm umum edebiyat esaslar takarrr etmiti. (Kprl:1986, 99) Trkler, slmlama sonras bir edebiyat vcuda getirmek istediklerinde, nceki tecrbelerden yararlanmlardr. Her eyden nce komular olan ranllarn edebiyat, anlay, form, estetik deer ve dil bakmndan klasik bir edebiyat halini almt. Bu sebeple de Trk sanatkrlar, ran-slm Edebiyatnn ekil ve esaslarn alarak edeb eserler yazdlar (Kprl: 1986, 117). ranl air ve yazarlarn da Arap-slm Edebiyatndan yararland dnlrse, Trk-slm Edebiyatnn mahiyeti daha iyi anlalm olur. Dolaysyla Trk-slm Edebiyatnn, mill karakter ve slbu, ortak slm kltr ve medeniyetinin karakteri ve slbuyla mezceden edeb eserleri ierdiini syleyebiliriz.

10

Cumhuriyet dneminde Trk-slm edebiyatnn temalarn kullanarak iir yazan airler var mdr? Aratrnz.

Trk-slm Edebiyatnn Kapsam

Trk-slm Edebiyat, slmlama sonras edeb hayat ifade eder. Bu edebiyat, Karahanllar devrinde Yusuf Has Hacibin kaleme ald Kutadgu Bilig ile balamtr. Bu edebiyat, Trklerin Ortadou ve Anadoluya doru cereyan eden gleri neticesinde, yeni corafyalar, kltrler ve dillerin kefiyle tekml etmitir. Kronolojik olarak Karahanllar dneminde ilk rnlerini veren bu edebiyat, Seluklular dneminde gelimi ve Osmanl dneminde klasiklemitir. Bu tarihi seyir, edeb eserin znde herhangi bir deiiklie sebebiyet vermez. nk bu dnemde de sanatkr, slm ilimlerinin ve dncesinin imknlarndan yola karak eserini yazmtr. Dnya gr, hayat ve varlk anlay, sanata ykledii anlam, edeb eserden beklentileri gibi temel konular ayndr. Bu aynilik, Tanzimat ile birlikte krlmaya urayacaktr. Tanzimat, III. Selim dneminden itibaren bir devlet politikas olarak uygulanmaya konan slahat hareketlerinin neticesi olarak hayata geirilen modernleme ve yenilenme dneminin addr. 1839 ylnda Glhane Hatt- erfinin okunmasyla balayan bu sre, bir ksm sosyal ve kltrel deimeleri ierir. Bu deiim yeni edeb anlay da beraberinde getirmitir. Dolaysyla baz edebiyat tarihileri, slm uygarl erevesinde gelien Trk-slm Edebiyatnn yerini Tanzimat Edebiyatna braktn ileri srmlerdir (Levend: 1962, 3).

Resim 1.2: Trk-slm Edebiyat Karahanllar dneminde balamtr Kaynak: etin, O (2009), Trk-slm Devletleri Tarihi, Dnce Kitabevi, Bursa.

Tanzimat bir devlet politikasdr. Bu politikaya bal olarak uygulanan zorunlu kltr deiimleri, zamanla Batl deerler, dnceler ve bilgilerle birlikte gelien yeni estetik zevki ve anlay toplumda egemen klmtr. Fakat u var ki, btn bu deiimler, her ne kadar bir ksm zihni deiimleri beraberinde getirse de mill slp ve karakteri btnyle etkisi altna alamamtr. slmiyetle birlikte mill karakter ve slp, tevhiti dnya algsyla yeni bir ekil almtr. Dolaysyla Tanzimat dneminde uygulanan deiim politikalar, iirde bir ksm biimsel ve tematik deiikliklerin yannda, dz yazda roman, hikaye, fkra, tiyatro ve makale gibi yeni trleri ve formlar kazan-

11

drmtr. Batda gelien maddeci grlere dayal felsefe okullar, bilim ve sanat anlaylar, din tasavvurlar ve alglar zaman iinde Trk aydnn etkisi altna almtr. Bu etki, doal olarak zihni deimi beraberinde getirmitir. Bylece sekler (dnyev) konularn arlkl varln gsterdii yeni bir sanat anlay gelimeye balamtr. Bu yeni anlay iinde gelien edebiyat, Bat Kltr Etkisinde Gelien Trk Edebiyat olarak nitelendirilmektedir. Bat Kltr Etkisinde Gelien Trk Edebiyat iki koldan gelime gsterir: 1.Devam eden klasik edebiyat, 2.Yeni edebiyat. Kasideleri, gazelleri, mesnevileri, manzum ve mensur eserleriyle kendine zg bir dnya anlayn aksettiren ve klasikleen slm Kltr Etkisinde Gelien Trk Edebiyat, bu dnemde de varln korumutur. Kullanlagelen biim, form ve zihniyetle eserler telif eden air ve yazarlarn var olduu bir gerektir. Hatta bu airlerin bir araya gelerek Encmen-i uar adyla bir topluluk oluturduklar da bilinmektedir.
Encmen-i uar topluluu hakknda bir aratrma yapnz. Bu airlerden n zikrediniz.

Yeni edebiyat, klasik edebiyatn aksine, daha ok nesre dayanan, tiyatro, hikye, makale, fkra gibi yeni edeb trlerle birlikte, dind temalara ncelik veren bir sanat anlayn ifade eder. Bu edebiyat, eskiye ait unsurlarn bir ksmn tasfiye eden, yaatmak zorunda olduu unsurlar ise yaanan sosyal ve kltrel deimenin gerektirdii dil, tema ve form yaps ile kaynatran bir edebiyattr. Bu sebepledir ki, her ne kadar yeni trlere, dil, tema ve forma sahip olsa da iinde eski olarak nitelendirdii kltrden izler de tar. Dolaysyla bu dnem de ve daha sonraki dnemler de Trk-slm Edebiyat iinde ele alnp incelenmesi mmkn olan eserlere sahiptir. u halde Trk-slm Edebiyat, Karahanllar dneminden balayan ve devam eden bir edebiyattr.
Necla Pekolcay, VI. Mill Trkoloji Kongresine sunduu Yahya Kemlin air Olarak slm Trk Edebiyatndaki Yeri balkl bildirisinde unlar sylemektedir:

iir bz ahsiyetler iin his ve inanlar en iyi ekilde anlatma vastasdr. Yahya Keml de, bu guruba dhil etmemiz gereken ahsiyetlerden biri olarak, slm Trk Edebiyat iinde belirli bir yere sahip olmutur. Yahy Keml'in yetitii devrede, slm ve mill kltrn birok sanatkrlar zerindeki te'siri brizdir. Fakat bu te'sir, bzlarnda sath, bzlarnda derin izlerle kendini gsterir. Yahy Keml ikinci tr sanatkrlardandr. Yaad her an ve yerde, irimizin milletini ve dnini hemen dima hatrlad, bu meyanda da eski ve yeniyi his ve ifadesiyle mezcettii grlmektedir. Ayn zamanda, onun iirinin, hakkat ve haylin kart gidi yolu iinde mill ve din duygu da birlemektedir. slm konular, bu hususta shib olduu kltr sayesinde, gereince sralayp ileyebilen Yahy Keml, vatannn her parasna ve milletinin fertlerine kar duyduu iten sevginin ve mill kltre vukufunun syesinde de, Trk milletini ve Trk vatann lyk ile tantabilmi, vatan ve vatanda kendi z benliiyle kaynatrmtr. Milletine gvenme ve en zor anlarda bile

12

mit, onda dim mevcuttur. Onun iin, zaferlerimiz birer cihad sonucudur; aydnlk, k timslidir. (Pekolcay:1986, 81) Tarihi adan geni bir alana sahip olan Trk-slm Edebiyatnn, edeb eserin ierii itibariyle snrlandrlmas mmkndr. Bilhassa yeni edebiyat iinde, din ve tasavvufi konular ele alan edeb eserler ve dorudan doruya din ve tasavvufi konularda yazlmamakla birlikte, tasavvurlar, imgeleri ve motiflerinde bu kaynaklardan yararlanan eserler Trk-slm Edebiyat iinde deerlendirilebilir.

Trk-slm Edebiyatnn Hedefi

Sanat eserinin hedefinin olup olmayaca konusu tartmaldr. Genel olarak edeb eserin, zevke, duygulara hitabeden estetik yn ile birlikte mesajnn da olaca dnlmtr. Bu bakmdan Trk-slm Edebiyat iinde yazlan eserleri iki gurupta ele almak mmkndr: 1. Din-tasavvufi bilgiyi, duyguyu ve dnceyi retmek amacyla yazlan eserler. Bu guruba giren eserler de kendi iinde ikiye ayrlrlar: a. Okuyucuda edeb bir zevk ve heyecan oluturan eserler. Bu eserler, din-tasavvufi bilgiyi, duyguyu ve dnceyi estetik kayglarla sunan eserlerdir. Bu eserlere rnek olarak, hilyeler, mevlidler, natlar, mnacat ve tevhidler gibi din-edeb trlerin yannda hikem tarzda yazlan iirleri de gsterebiliriz. Okuyucuda edeb bir zevk ve heyecan oluturmaktan ziyade dorudan doruya retici olan eserler. Bu eserleri didaktik edeb eserler olarak nitelendirmek mmkndr. Bu trden eserlerde temel ama retmektir. Dolaysyla estetik kayg ikinci planda yer alr. Bu tr eserlere rnek olarak, mensik-i hac, ilmihal kitaplar, tarkat-nmeler ve baz tasavvufi mesnevileri gsterebiliriz.

b.

2. Din-tasavvufi verilerden yararlanan edeb eserler. Bu guruba giren eserler, din-tasavvufi kaynaklardan, bilgi ve tecrbeden yararlanan ve bunlar sz ve mana sanatlar iinde deerlendiren eserlerdir. Bunlar, eskilerin garm diye nitelendirdikleri lirik eserlerdir. Temel ilkesi sanattr. Dolaysyla bir mesaj tama niyetinde deildir. Bu trden eserler, dil varln, bak asn ve kavray gelitirmeleri bakmndan nemlidir.
lahiyat eitimi ve aratrmalarnda Trk-slm Edebiyatnn nemine ilikin u deerlendirmeler nemlidir:

Dn Edeb trlere ilikin yaplan almalar, geleneksel dil formlarn gnmze tamaktadr. Mesel mnctlara dair almalarn, Kelm ve tasavvuf aratrmalarna zemin oluturmas beklenir. Osmanl airlerinin hemen hepsi mnct yazmtr. Bunlarn her eyden nce Tanr tasavvurlar, kutsal olan tasvirleri, hitap formlar, varlk ve ahlak felsefesi asndan ilh olan anlama abalar gibi hususlar dikkat ekicidir. Ayn durum tevhd ve esm-i hsn trleri iin de geerlidir.

13

Tasavvuf edebiyat aratrmalar, dern dil kazanmna katk salayacaktr. Dern dil, dn duygunun dilidir. Sf airin sbjektif tecrbeleri, dn olan iselletirmelerine imkn vermitir. Bu bakmdan dern dil, tecrbenin dilidir. Daha dorusu ilhiyat aratrmalarnda zerinde durulan ve zmlenmek istenen konular, ne kadar dardan bakarak anlamaya, tahlil ve tenkit etmeye allrsa allsn, o kadar da iten bakmay gerektirir. ten bakmak, tecrbe etmek yahut bir tecrbeden yola karak tahlil ve tasvir etmektir. Bu bakmdan her ilhiyat aratrmacs, biraz da din felsefecisidir ve kendine has bir dil gelitirmek durumundadr. Dern dil, bu kendine haslkla ortaya kar. Bu dili, Mevln Celleddn er-Rm, Ynus Emre, Sunullh- Gayb gibi bilge airler zerinde yaplan almalarn izini srerek renmek mmkndr. (Kemikli:2009, 50)

Trk-slm Edebiyat ve Dier Bilimler

Trk-slm Edebiyat kavramnn iki boyutu vardr: Birincisi, bu alanda ortaya kan edeb eserleri; ikincisi ise, bu edeb eserleri inceleyen edebiyat bilimini ifade eder. Edebiyat eseri, her eyden nce bir sanat eseri olmas sebebiyle, onun kendine mahsus (znel), sbjektif ve gereimsi (kurgusal) bir dili vardr. Bu dil, bilimin aratrmaya, incelemeye ve gzleme dayal gereklik ifade eden dilinden farkldr. Edebiyat bilimcileri ve eletirmenler, bu iki farkl dilin ilikisini deerlendirmilerdir. Bazlar bu iki dilin bir araya gelemeyeceini, dolaysyla edeb eserin bilimle herhangi bir ilikisinin olamayacan ileri srmlerdir. Kimi edebiyatlar ise, edeb eserin ilmi kaynaklardan ve bilimsel tespitlerden yararlanacan sylemilerdir. Hatta edeb eserin, ilmi kanaatleri ve bilimsel sonular geni kitlelere tantacan, ona meruiyet kazandracan ve kltrel bir deere dntreceini dnenler de vardr.
Edebiyat ve bilim ilikisine dnk farkl yaklamlar deerlendirmek iin, Mermi Uygurun nsan Asndan Edebiyat adl kitabndan Edebiyatta Bilgi balkl denemeyi okuyunuz.

Trk-slm Edebiyat, hedefi olan bir edebiyattr. Bilgiye dayal edeb eserlerin yannda, hikem tarzda didaktik eserler de yazlmtr. Kuran tercmeleri, Hadis tercme ve erhleri, Siyer-i Nebiler, Mirciye, Mensik-i Hac ve Akidnme gibi trlerde grld gibi, dorudan doruya slmi ilimlerle alakal edeb eserler yazlmtr. Bu trden eserlerin, ncelikle Tefsir, Hadis, slm Tarihi, Fkh ve Kelm gibi slm ilimlerin kaynaklarndan ve kavramlarndan yaralanarak yazld bir gerektir. Bunlardan baka, grnrde her hangi bir temay retme amac olmayan lirik iirler, sosyal ve siyasi konular tasvir eden eserler, devlet erknna sunulan kasideler ve ak hikyelerini konu edinen mesneviler gibi sanat ynyle ne kan edeb eserlerde de temel slm ilimlerin ve devrin ilim anlaynn izleri grlebilir. Bu demektir ki, Trk-slm Edebiyat ierisindeki edeb eserlerin bilimlerle ilikileri iki adan izah edilir: 1. Sanatkr, dnemin ilimlerini, edeb form ierisinde manzum ve mensur telif etmitir. 2. Sanatkr, dnemin ilim ve bilim anlayndan yararlanm ve bunlarn kavramlarn estetik deere dntrerek kullanmtr. Trk-slm Edebiyat, slm ilim ve kltr ortamnn iinde domutur. Bu edebiyata hayat veren sanatkrn varlk ve gzellik anlay, dnya tasav-

14

vuru, hayat algs ve estetik telakkisinde Tasavvuf ve slm Felsefesinin derin izleri grlr. Kuran ve Hadisler, sanatkrn tercme, iktibas ve telmih gibi sanatlarla mracaat ettii temel kaynaklardr. Bu temel kaynaklardan baka, Hz. Peygamberi, dnemini, ailesini ve drt halifeyi anlatan ve mucizeleri nakleden slm Tarihi (Siyer-i Neb) ve dier peygamberlerin hayatlarn anlatan Kssul-enbiya tr eserler sanatkrn ska bavurduu kaynaklardr. Ayn zamanda herhangi bir iirde, eski kltrlere, efsane ve mitlere ait bilgiler veren tarih ve halk kitaplar, dnemin salk anlayn ele veren tp kitaplaryla tabiat bilgileri, gelenek ve greneklerin tasviri, sava ve cenk bilgisi, atlk ve okuuluk gibi devrin spor anlayn ele veren bilgiler ve tarihi hadiselerin izine rastlamak mmkndr. Ayrca bu dnem eserlerde, kimi uydurma (btl) ve doru (hakk) bilgiler ieren kimya, simya, ncm, zyie, reml, sihir, tlsm, kyfet ve msik gibi ilimlerin kavramlarn ve bilgilerini de bulabiliriz. Trk-slm Edebiyatnn metinlerinin bir blm, din-edeb trler olarak bilinen, satr aras veya manzum Kuran tercmeleri, Krk Hadis, Hilye-i erf, manzum ilmihal, akaidnme, Kbe-nme, Siyer-i Neb, Tasavvufnme ve pendnme gibi dorudan doruya din, ahlk ve tasavvuf konular ele almaktadr. Bunlardan baka, cenknme, sihhatnme ve kyfetnme gibi tarih, salk ve ilm-i kyfet konularn anlatan eserler de yazlmtr.
Bu konuyu daha iyi anlayabilmek iin kitabnzn 7. nitesindeki trler, 9. nitesindeki din-edeb trler ve 10. nitesindeki Tasavvuf blmlerini inceleyiniz.

Edebiyat bilimi olarak Trk-slm Edebiyat, hem geleneksel hem de modern bilimlerle ilikilidir. Edebiyat, sanat eserini analiz edebilmek iin eserin yazld dnemdeki bilgi anlayn ve ilimleri dikkate almak durumundadr. O, analizleri, kendi dneminin dil ve anlayyla takdim edebilmek iin de filoloji, tarih, corafya, sosyoloji, psikoloji ve felsefe gibi bilimlerin kuram ve kavramlarna aina olmaldr.
Bu konuda ayrntl bir bilgiye ulamak iin smail etilinin Edebiyat Sanat ve Bilim (Ankara, 2007) adl kitabn okuyunuz.

TRK-SLM EDEBYATI VE SLMLAMA

Trkede slmlamak, slmiyeti benimsemek, Mslman olmak, slmiyete ynelmek, slm mahiyet kazanmak gibi anlamlara gelir. Sosyolojik bir terim olan slmlama ise, bireyin yahut toplumun slm diniyle tanmas ve bu dinin esaslarn benimsemesi anlamnda kullanlan bir kavramdr. Edebiyatn, bireysel ve toplumsal deimeyi ifade eden slmlamaya katks olmu mudur? Dier bir ifadeyle Trk-slm Edebiyatnn, Trkler arasnda slmn yaylmasnda ve benimsemesinde herhangi bir katks olmu mudur? Bu sorular dikkate alnarak Trk-slm Edebiyatnn eserlerini drt blmde ele almak mmkndr. Bunlar: 1. slm inancnn, dncesinin ve deerlerinin anlalmasn ve renilmesini salayan eserler. 2 .slm inancn, dncesini ve deerlerini yayma (tebli) niyetiyle yazlan eserler. 3. Sadece sanat nceleyen, ancak kulland dil, sembol ve mazmunlarla slm dinine ilginin olumasn salayan eserler.

15

4. Herhangi bir din sembol ve mazmundan yararlanmayan, sadece estetik deerleri ne kartan eserler. Bu tasnif ierisinde, dorudan doruya slm inancn, dncesini ve deerlerini yayma (tebli) niyetiyle yazlan eserler pek azdr. Dorudan doruya din telkin (tebli) maksatl eserlerin yerine, slm inancnn, dncesinin ve deerlerinin anlalmasn ve renilmesini salayan eserler yazlmtr. Bu anlamda, Trk-slm Edebiyatnn ilk rn olan Kutadgu Biligden balamak zere pek ok eser ad zikredilebilir. Bir siysetnme olarak da nitelendirilen Kutadgu Bilig, slm ahlakn ve deerlerini sembolik bir dille takdim eder. Bunu takip eden Atabetl-Hakyk, batan itibaren bir ahlak ve deerler kitabdr. Din-tasavvuf edebiyatn ilk temsilcisi olarak grlen Hoca Ahmet Yesevnin hikmet adn verdii iirleri, din ve tasavvuf yolunu retmeyi amalayan manzumelerdir. Bununla birlikte hikmetler, ata diye nitelendirilen derviler ve klar tarafndan kopuz eliinde ilh olarak okunmutur. Musikyle iirin birlemesi, atann aman andrmas bu kltre aina olan halk etkilemi ve onlarn Mslmanl benimsemesini salamtr. Belki bu zellii dolaysyla hikmetler, din dnceyi ve inanc yayma niyetinde olan edeb eserler olarak nitelendirilebilir.
Ahmet Yesevnin iirleriyle balayan hikmet geleneinin gnmzdeki izlerine ilikin olarak u adrese bavurabilirsiniz: http://www.hbektasveli.gazi.edu.tr/dergi_dosyalar/33-231-252.pdf

Hikmet gelenei, Anadoluda Yunus Emrenin sehl-i mmten slbuyla syledii iirlerle yeni bir tarza brnmtr. Yunus Emre, halkn kolayca okuyup anlayaca bir dille yazmtr. Bu yzden de yazl edebiyat olduu kadar, belki de ondan daha ok szl edebiyat da etkilemitir. Bylece Yunus tarz yahut Yunus slbu ad verilen bir edeb anlay ortaya km ve Yunus Emre pek ok air tarafndan taklit edilmitir. Yunus ve takipilerinin iiri, din-tasavvufi dncenin ve inanlarn Anadolu ve Rumelide yaygnlk kazanmasn salamtr. slm inancnn, dncesinin ve deerlerinin anlalmasn ve renilmesini salayan eserleri ieren din edeb trlerin her biri, ayn zamanda dinin yaylmasna da katk salamtr. Bunlardan farkl olarak szl ve yazl edebiyat ierisinde gelien ve halk irfann besleyen Dede Kokut Hikyeleri, Hz. Ali Cenknmeleri, Hamzanmeler, Battal-nmeler, Ftvvetnmeler, Menkbnmeler, Sohbetnmeler ve gaza fikrini oluturan baz gazavatnmeler de slm ahlak ve deerlerini aktaran eserlerdir. Mevln Celleddin-i Rm (. 1273)nin Mesnevisi, k Paa(.1333 )nn Garibnmesi, Sleyman elebi (. 1422)nin Vesiletn-necat, Yazczde Muhammed Bcn (.1451)n Muhammediyesi ve Erefolu Rm (. 1484)nin Mzekkin-Nufsu gibi eserler, din-tasavvufi dnceyi gelitiren ve halk irfnn besleyen eserlerdir. Sanat ncelemekle birlikte kulland dil, sembol ve mazmunlarla slm dinine ilginin olumasn salayan eserler de yazlmtr. Leyl v Mecnn, Mantkut-Tayr, Gl Blbl, em Pervne, Blblnme ve Hsn Ak gibi eserler; sanat ve estetik zellikleri ne kan eserlerdir. Bu eserlerde ele alnan konu, tasavvuf dncesinin ak ve gzellik anlayndan; sabr, yalnzlk, ile ve gaye gibi idealizmi besleyen fikirlerinden yararlanlarak oluturulan alegorik sembollerle sunulmutur. Trk-slm Edebiyatnn en sekin

16

eserleri olan bu trden ak mesnevileri, slm sanatna ve dolaysyla slm dncesine ilginin olumasn salamtr. Bunlardan baka Hayriye gibi, sanat ve estetik yn hikmetle buluturan retici eserlerin de bu ilgiyi gelitirdii sylenebilir. Grld gibi, Trk-slm Edebiyat, slm dininin anlalmasn, kavranmasn ve yaylmasn salayan eserlerin yazld bir edebiyattr.

zet
Din ve edebiyat ilikilendirebilmek. Dile bal bir sanat olan edebiyat, balangta din trenlerde ortaya kmtr. Zamanla dind konulara doru kayan edebiyat sanatnn, din duygu ve tecrbeye olan ilgisi hibir zaman bitmemitir. Din dili, edebiyat ve iir dilini beslemitir. Edebiyat da din dnce, inan ve deerlerin tantlmas, anlalmas ve retilmesi iin imkanlar sunmutur. Trk-slm Edebiyatnn tanmlayabilmek. Trk tarihi ierisinde en nemli hadiselerden birisi slmlamadr. slmlama, millet olarak yaanan toplumsal ve kltrel deiimi ifade eder. Bu deiimle birlikte Trkler, yeni bir kltr corafyasnn iine girmilerdir. Trkslm Edebiyat, slm ncesi gelien mill edeb formlarn yannda, iine girilen slm kltr corafyasnn estetik deerleri, gzellik ve varlk anlay, bilgi telakkisi, dil zenginlii ve msiksinden yararlanlarak ortaya karlan edebiyattr. Trk-slm Edebiyatnn kapsamn aklayabilmek. slmlama sonras edeb hayat ifade eden Trk-slm Edebiyat, Karahanllar devrinde Yusuf Has Hacibin kaleme ald Kutadgu Bilig ile balamtr. Tanzimat srecinde Bat tarz yeni bir edebiyat araynn baland dnemlerde, bu araylara uygun olarak form deitirmi ve gnmze dein devam etmitir. Bu kronolojik sreklilikle birlikte, edeb eserin ierii esas alnarak alann snrlandrlmas mmkndr. Buna gre, din ve tasavvufi konular ele alan edeb eserler ve dorudan doruya din ve tasavvufi konularda yazlmamakla birlikte, tasavvurlar, imgeleri ve motiflerinde bu kaynaklardan yararlanan eserler Trk-slm Edebiyat iinde deerlendirilmektedir. Trk-slm Edebiyatnn dier bilim dallaryla ilikisini belirleyebilmek. Edeb eserler yazld dnemlerin bilimlerinden, kltr ve sanat anlayndan etkilenirler. Edebiyat dili bu etkiyle oluan bir dildir. slm ilim, kltr ve sanat ortamnn iinde doan Trk-slm Edebiyat, Tefsir, Hadis, Tasavvuf gibi temel din ilimlerin yannda, kimya, simya, ncm, zyie, reml, sihir, tlsm, kyfet ve msik gibi ilimlerden de yaralanmtr. Bu alanlar tanmlayan, anlatan ve zmleyen baz temel eserler, ayn zamanda birer edeb eserdir. Trk-slm Edebiyat, bir edebiyat bilimi olarak, hem geleneksel hem de modern bilimlerle ilikilidir. Bu edebiyat iinde retilmi olan sanat eserini analiz edebilmek, eserin yazld dnemdeki bilgi anlayn ve bilimleri ta-

17

nmay gerekli klar. Ayrca filoloji, tarih, corafya, sosyoloji, psikoloji ve felsefe gibi bilimlerin kuram ve kavramlarnn da bilinmesi analiz ve deerlendirmeleri salkl klacaktr.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi slmlama ncesi Trk Edebiyatnda air kavramn karlamaz? a. Kam b. Ulu c. Ozan d. Bah e. Oyun 2. I- Mecaz II- Tenasp III- rsl-i mesel IV- Tebih slm ncesi Trk Edebiyatnda bir tr olan sav, yukardakilerden hangi edeb sanatn olumuna katk salamtr? a. Yalnz I b. Yalnz II c. Yalnz III d. Yalnz IV e. I-II-III-IV 3. Aadaki edeb eserlerden hangisi slm ilimlerle dorudan ilgili deildir? a. Kyfet-nme b. Tasavvuf-nme c. Mirciye d. Akid-nme e. Siyer-i Neb 4. Trk-slm edebiyat hangi dnemde klasik hle gelmitir? a. Babrller Dnemi b. Seluklular Dnemi

18

c. Osmanllar Dnemi d. Karahanllar Dnemi e. Beylikler Dnemi 5. Aadaki airlerden hangisi dorudan slm yayma niyetiyle hikmetler yazmtr? a. Yunus Emre b. Hakim Sleyman Ata c. Sleyman elebi d. Ak Paa e. Hac Bekt- Vel

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. c 3. a 4. c 5. b Yantnz doru deilse, Din ve Edebiyat konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Trk-slm Edebiyat konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Trk-slm Edebiyat ve Dier Bilimler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Trk-slm Edebiyatnn Kapsam konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Trk-slm Edebiyat ve slmlama konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Tanzimatn, szck anlam "dzenlemeler, reformlar" demektir. Tarihi bir kavram olarak, Osmanl mparatorluu'nda 1839da Glhane Hatt- erif'inin okunmasyla balayan modernleme ve yenileme dneminin addr. Sra Sizde 2 Trklerin kitleler halinde slma girmesi, Talas Muharebesi ya da Talas Meydan Muharebesi adyla bilinen savatan sonra olmutur. Talas Muharebesi, 751 ylnda bugnk Krgzistan snrlar civarnda, Abbasler ve mttefiki olan Karluklar ile inlilere kar yaplan bir muharebedir. Trkler bu savata Mslmanl yakndan tanma frsat bulmutur. Bu sebeple Talas Muharebesi, ou tarih kaynanda Trklerin Mslmanl kabul etmesi konusunda balang noktas olarak kabul edilir.

19

Sra Sizde 3 Hz. Peygamberin airleri unlardr: Hassan b. Sabit El-Ensr, Ka'b b. Zuheyr b. Eb Sulm ve Abdullah b. Revaha. Sra Sizde 4 Cumhuriyet dneminde Trk-slm edebiyatnn temalarn kullanarak iir yazan pek ok air vardr. Bunlardan bir kan zikredebiliriz: Mehmet Akif Ersoy, Yahya Kemal, Necip Fazl Ksakrek, Arif Nihat Asya, Asaf Halet elebi ve Sezai Karako. Sra Sizde 5 Encemn-i uar, Tanzimatla birlikte balayan yeni araylara kar klasik edebiyat canlandrmak ve yenilemek isteyen airlerin oluturduu edeb bir topluluktur. Hersekli rif Hikmet Beyin evinde her hafta toplanan Encmen yelerinin iirleri okunur, deerlendirmeler yaplrd. Dnemin ne kan pek ok airi bu toplulua katlmtr. zellikle Hersekli Arif Hikmetten baka, Leskofal Galib ve Tanzimat dneminin nl airi Namk Kemal bu toplulukta temayz eden ahsiyetlerdir.

Yararlanlan Kaynaklar
Banarl, N. S. (1987), Resimli Trk Edebiyat Tarihi I, MEB Yaynlar, stanbul. Eliot, T.S. (1990), Edebiyat zerine Dnceler, (ev. S. Kantarcolu), KB Yaynlar, Ankara. Kemikli, B. (2009), lahiyat Aratrmalar: Dil ve Edebiyat, Trk Bilimsel Derlemeler Dergisi, II, 1, Bahar, Ankara, s. 45-50. Kprl, M. F. (1989). Trk Edebiyatnn Menei, Edebiyat Aratrmalar 1, tken Yaynlar, stanbul. Kprl, M. F. (1986). Trk Edebiyat Tarihi, tken Yaynlar, stanbul. Levent, A.S.(1962),mmet a Trk Edebiyat, DB Yaynlar, Ankara Okay, O. (1994). Edebiyat, Diyanet slm Ansiklopedisi, 10, stanbul, s. 395-397. Pekolcay, N (1986), slm Trk Edebiyat Metinlerini Tetkik Metodlar, Marmara niversitesi Yaynlar, stanbul. Turhan, M. (1987), Kltr Deimeleri, MF Yaynlar, stanbul.

20

 21

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kaynak kavramn tanmlayabilecek, Trk-slm Edebiyatnn kaynaklarn sralayabilecek, Trk-slm Edebiyatnn muhtevasn aklayabilecek, Trk-slm Edebiyatnn zelliklerini ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kaynak Muhtevay belirleyen kaynaklar: Kuran, Hadis, Ksas- Enbiya, Tasavvuf. Metinlerin kaynaklar: Divan, mecmua, cnk, vs. Aratrma kaynaklar: Tabakat, Tezkiret-uar.

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce: mer Faruk Akn, Divan Edebiyat, TDV. slam Ansiklopedisi, stanbul 1994, IX, 389. M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1980, s. 5. Mustafa Uzun, Kuran ve Edebiyat (Trk Edebiyat), Kuran ve Tefsir Aratrmalar II, stanbul 2001, s. 21-38. Mustafa Uzun, Kuran (Edebiyat) DA, XXVI, 414-417.

22

Trk-slm Edebiyatnn Kaynaklar

GR
Trk-slm edebiyatnn kaynaklar alt balk altnda ele alnmaya msaittir. Bunu Trkede kaynak kavramna bir terim olarak verilen manalardan karmak da mmkndr. Trk-slm edebiyatnn kaynaklarndan ilk ksmn, bu edebiyata genel zelliklerini ve muhtevasn veren kaynaklar meydana getirmektedir. kincisi, edeb metinlere ulamada bavurulacak balca kaynaklar olan divan, mecmua ve cnk vs. gibi yazma ve matbu eserlerdir. nc ksm ise Trk-slm edebiyat aratrmalarnda, bir baka deyile bu edebiyat tanmak, renmek ve doru biimde gnmze aktarmak iin yaplacak aratrma ve almalarda bavurulacak kaynaklardan olumaktadr. Bu son ksma giren eserler iin her tr aratrmada rastlanlan bibliyografya, kaynaka, mracaat eserleri ve bavuru kaynaklar gibi terimler kullanldn hatrlamakta fayda vardr.

TRK-SLM EDEBYATINA MUHTEVASINI VE ZELLKLERN VEREN KAYNAKLAR

Trk-slm edebiyatna sahip olduu zellikleri, bir baka deyile muhtevasn veren kaynaklar incelemeden nce, edebiyatla dinin irtibatn ele alan ilk nitedeki bilgileri yeniden hatrlamakta fayda vardr. Bu alka dinin edebiyat zerindeki derin ve kkl etkisini yeterli bir biimde ortaya koyduundan konuyu, Trk edebiyat zerinde slm dininin ne derecede etkili olduu noktasndan incelemeye balayabiliriz. Trklerin mslman olmalarndan itibaren slm kltr ve medeniyetinin birletirici, btnletirici etkisi altnda ortaya kan slm medeniyeti tesiri altndaki Trk edebiyat, yuvarlak bir hesapla on asra yakn sren en uzun devre olmutur. Bu devrede ortaya konan btn edeb rnlerin deiik mhiyet ve nisbetlerde bu etkiyi tad, Trk edebiyatn adlandrmak iin kullanlan baz isimlendirmelerde de aka grlmektedir. Trk Edebiyatnn slmiyetin kabul ediliinden sonraki dnemi, bir ders olarak yer ald Yksek slm Enstitleri programnda slm Trk Edebiyat, son yirmi yldan bu yana lhiyat Faklteleri programndaki adyla Trk-slm edebiyat eklinde anld gibi edebiyat fakltelerinde Divan

23

edebiyat, Eski Trk edebiyat, Klasik Trk edebiyat, Osmanl edebiyat v.b. isimlerle anlmtr. Bu adlandrlmalar arasnda, Trk edebiyatnn slm karakterini ak bir surette ortaya koyacak ve konumuza k tutacak en gzel ifade, edebiyat aratrmacs Nihat Sami Banarlya aittir. Banarl, bu devreyi slm Medeniyeti alarnda Trk Edebiyat genel bal altnda, slm Trk Edebiyat olarak adlandrmtr. (bk.Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971, I, 81, 127.) Pek ok baka aratrmac tarafndan da kabul gren bu deerlendirmeler ve isimlendirme, slm medeniyetine ve milletlerine olduu gibi bu edebiyata da hayat veren en nemli kaynan slm dini ve onun birinci derecede kayna olan Kurn- Kerm olduunun da ifadesi demektir. Nitekim Banarl bunu, bu edebiyatn ilim ve fikir kayna balangta tamamiyle Kurandr. Devrin ilim ve tefekkr hayat da esasen ayn kaynaktan nemlanmtr cmleleriyle (age., I, 102) aklamaktadr. Ayrca, Tanzimattan beri itham ve redde balanm olmakla birlikte, zellikle Osmanl devletinin tarihe karmasndan sonra, ou kere karalayc, kmseyici veya reddedici maksatlarla yaplan adlandrmalardan biri de bu edebiyatn varln srdrd devrin bir mmet a olduu fikrinden hareketle mmet a Trk Edebiyatdr. Farkl bir hareket noktasna dayanmakla birlikte bu isimlendirme, Trk Edebiyatnn bu en zengin devresinin, slm dini ve slm mmetinin mterek deerlerinden kaynaklanarak var olmu bir edebiyat olduunu kesin bir aklkla ortaya koymaktadr. Nitekim, ismi ilk defa ortaya atan ve ayn adla bir kitap yazan Agah Srr Levend de eserinde: mmet a Trk edebiyat slm dininin ortaya koyduu hkmlere dayanr. Eski metinlerde hemen hibir sayfa yoktur ki, iinde Kurandan bir yet, Peygamber hadisinden bir cmle bulunmasn ve dnceler bunlara balanm olmasn. Tefsir, Kelm, Fkh gibi slm bilimler kltrn dayanadr. man ve itikad, toplumun balca zellii olarak gze arpar diyerek (mmet a Trk Edebiyat, Ankara 1962, s.VII, 3). adn koyduu edebiyatn en belirgin vasflarn aklkla aktarmtr. Trk edebiyatnn, daha doru ifadeyle eski edebiyatmzn din mahiyeti ve muhtevasn daha isabetle anlamak iin bir de ona hususiyetlerini kazandran, muhtevasn belirleyen kaynaklar asndan bakmak gerekmektedir.

1. Trk Edebiyatna ekil ve Muhtevasna Ait zelliklerini Kazandran Kaynaklar

Bunlarn en nemlilerinden biri, Do. Dr. Necl Pekolcaydr. Bu ad Yksek slm Enstitlerinde okutulmak zere yazd iki ciltlik bir eserle, daha belli bir alan ifade etmek zere kullanarak temellendirmiti: slm Trk Edebiyat (stanbul 1967-1972). Sonraki yllarda birok bask yapan slm Trk Edebiyatnda Neviler (stanbul 1981) ve ardndan gelen slm Trk Edebiyat Metinlerini Tetkik Metodlar (stanbul 1982) gibi eserleriyle bu kavram, Trk Edebiyat literatrne daha kuvvetle yerletirmitir. Enstit yllarnda olduu gibi messeselerimizin lhiyat Fakltesine dntrlmesinin ilk yllarnda da bu ad kullanlm olmakla birlikte bilahare Trk-slm Edebiyat eklinde deitirilmitir.

24

Eski Trk edebiyatnn kaynaklar genellikle din ve din d olmak zere ikiye ayrlarak incelenmektedir. Ancak, slm dini toplumu, hayat ve deerleri btnyle kuatc olduundan edebiyat etkileyen unsurlarn, dorudan din olanlar ve dorudan dini olmayanlar eklinde tasnifi daha isabetlidir. imdi bunlar ana hatlaryla ele alabiliriz.

A) Dorudan Din Kaynaklar:

slm dininin ve kltrnn Trk Edebiyatna kaynak olmak bakmndan nemi, aratrclarn bu edebiyatn kaynaklarn din ve din d olarak iki blmde ele almasnda da grlmektedir: Dini kaynaklarn banda gelen Kurn- Kerm, bu edebiyatn ekle ait birtakm zelliklerinden, muhtevasna ve baz trlerin ortaya kna kadar hemen her alanda esas vasfn veren ana kayna olmutur. Hadis veya snnet-i nebev, ksas- enbiya ve buna bal olarak eski kavimlerle ilgili tarihi bilgilerle, tasavvuf eklinde sralanabilecek olan dier dorudan dini kaynaklar da yine Kuranla yakn irtibatl ve ondan doup gelimi alanlarlardr. Dikkat edilirse Trk edebiyatnn ilk iki kayna, ayn zamanda fkh literatrnde edille-i eriyye olarak adlandrlan drt ana kaynan da ilk ikisi olmaktadr. Son iki kaynak ise, btn slm ilimler gibi esas olarak Kurandan domu ve sonraki asrlarda baka menbalardan elde edilen bilgilerle geliip zenginlemi sahalardr. Ayrca bu kaynaklarn tamam Trk Edebiyatnda manzum ve mensur olarak kaleme alnm eserlere sadece malzeme temin etmek, muhtevalarn, aydnlatc ve ynlendirici bilgilerle zenginletirip beslemekle kalmam, bunlarn estetik ynnn olumasnda da bavurulacak esaslar belirlemitir. imdi bunlar teker teker inceleyebiliriz

1. Kurn Kerm
Yukarda da ana hatlaryla iaret edildii zere Kurn- Kerm, slm Trk edebiyatna eklinden, muhtevasna, sanat deerinin belirlenmesini salayan edebi sanatlarla (belgat) ilgili llerinden, baz trlerin domasna kadar hemen her alanda esas vasfn veren birinci ve en nemli kaynaktr. Ayrca Kurann belgat ynyle fevkal-beer, stn bir caza sahip olmas, onu rehber edinen toplumlarn edebiyatlar iin de her ynyle en sekin rnek kabul edilmesini salamtr. ncelikle belirtmek gerekirse, Kuran geni ve zengin muhtevasyla slm Trk Edebiyatnn hemen btn malzemesini tekil etmitir. Bunun boyutlarn anlamak iin Kurann Trk kltrnde yer etmi en kapsaml tanmna kulak vermek aklayc olacaktr. Aslnda balam farkl olmakla birlikte halkn, Kurann muhteva bakmndan hudutlarnn geniliini anlatmak iin bizzat bu ilh kitaptan aktard kuru ve ya her ey bu apak kitapta mevcuttur eklindeki kapsayc bir ifade (el-Enam 6/59) dikkat ekicidir. Bu tanmlama, hayatn, ilim, kltr ve sanatn Kurana gre ekillendirmeyi hedef alan mslman topluluklar arasnda zellikle de, mslman Trk halknn hayatnda ve kltrnde ilh kitabn ne kadar ok ynl ve kuatc bir yeri olduunu en kapsaml v ekilde ortaya koymaktadr. Tabii olarak edebiyat ve sanat da bu geni erevenin derin etkisi iinde kalm ve ondan byk lde faydalanm ve edeb metinlerde yer verdii kinat, mah-

25

lkat, gemi mmet ve milletler, onlarn peygamberleri ile balarndan gemi olaylar, ibret verici kssalar v.b. gibi hemen btn malzemeyi bu kaynaktan derleyip ilemitir. Kuran ayrca, Trk edebiyatnn gnmz ifadesiyle edeb sanatlar, eski ve zel ifadesiyle de belgat anlayn temellendirmitir. nk Arap dilinin belgati, aslnda kendisi de bir sz mucizesi olan Kurn- Kerimden, onu daha iyi anlama zaruretinden domu, belgat ilmi en gzel rneklerini ilh kelmn esiz ifadelerinden oluturmutur. Nitekim Osmanl-Trk dnyasnda belgat eitimi, Cevdet Paann Belgat-i Osmaniyyeyi (stanbul 1209) kaleme alarak ilk defa klasik slm belgatini tam kadrosuyle veren ve rnekleri Trke olan bir eser ortaya koymasna kadar, asrlarca hem Arapa hem de misalleri Kurandan ve Arap edebiyatndan derlenmi eserlerin telifi, erh, haiye ve talikatlarnn yazm ve okutulmasyle gerekletirilmitir. Kurann Trk dili tarihi bakmndan ok nemli olan bir baka etkisi de, Trke Kuran tercmeleri sebebiyle ortaya kmtr. Bu alanda olduka geni bir malzeme ve bilgiye sahip olduumuzu, bunu da Kurana borlu olduumuzu belirtmeliyiz.
Trke Kuran tercemeleri ve bunlarn Trk dili ve edebiyat bakmndan nemi hakknda geni bilgi iin bu konuda kymetli aratrmalar yapm olan Abdlkadir nann Makaleler ve ncelemeler (Ankara 1991, s.128-186) adl eserine baklmaldr.

Elde mevcut en eski yazmalar on ve on drdnc asrlara ait olan ve XI. yzylda tercme edilmi bu metinler, zellikle Trk dilinin kelime kadrosu ve gramerine ait zengin aratrma alanlarndan birini, Trke Kuran Tercmeleri sahasn tekil etmektedir. Bu arada, son yllarda belirli bir ilgiye mazhar olsa da henz yeterince incelenmemi bir dier alan olarak Trke tefsirlerin de ayn neme sahip olduklar, aratrmaclarn ilgisini bekledikleri belirtilmelidir. Feriteolu ve Kanun- lh vb. gibi Kuran lgatleri de yine Kurann etkisiyle, onu en iyi ekilde anlama niyetinden ortaya km ve Trk dili tarihi bakmndan eski ve deerli malzemelerin bir araya toplanmasna imkn vermitir. Edebiyatmza kazandrd balbana manzum tr ve eserlere gemeden nce Trk nesrinde Kurann rnek alnna da dikkat ekmek gerekmektedir: Eski Trk edebiyatnda in adyla anlan nesir dilinde Kurann, cmle kuruluundan metnin rgsne kadar geni bir etkiye sahip olduu grlmektedir. Nitekim szlerin en gzeli olan bu mukaddes ve taklid edilemez rnek ana zellikleriyle Trk nesrine aktarlarak ta Dede Korkut Hikayelerindeki sade nesirden balayarak, Sinan Paa ve emsli gibi byk sanatkrlar elinde ok henkli ve zevkle okunup-dinlenen eserler vermitir. Banarl bunun sebebini, Kuran diliyle daha iyi anlaan ve szn msklemesinden byk zevk alan Anadolu Trkesinin Trk halk edebiyatndaki kafiye ve aliterasyon ananesinden istifade etmesidir. eklinde aklayarak, Kuran yetlerindeki ahengin en nemli unsurunu tekil eden faslalarn seci adyla Trke cmlelerin i yapsyla sonlarndaki ahenge etkisinden kaynaklandn izah etmektedir.

26

Kurann Trk nesri zerindeki bir baka nemli etkisi de yetlerin asl ibreleriyle Trkenin cmle yapsna girmi olmasdr. ktibas, istihad denilen edeb sanatlara bavurarak manay en gzel, en kuvvetli ve etkileyici biimde kullanlma olarak vasflandrlacak bu anlay Kutadgu Biligin mukaddimesiyle balayp Rabgznin Ksasl-enbiys ile gelierek Anadolu sahasnda Behetl-hadik, Merzuban-nme, Tazarrut gibi eserlerle gelimitir. Hatta Veys ve Nergisden Namk Kemal, Muallim Nci ve Ziya Paann eserlerine kadar her devirde eitli rnekleri grlen bu ifade tarz, mnay en gzel ve kesin bir ekilde anlatmak bakmndan nemlidir. Kurann Trk iir ve nesrine kazandrd bu ifade tarznn daha iyi anlalmas iin u rnekler izerinde dnmek yeterlidir: Hk-i pyin olduum grd dedi kfir rakb Ta ile barn dp y leyten knt trb beytinde a sevgilisinin aya altndaki toprak olarak gren kfir rakibin kskanln ve pimanln ifade iin, tpk Nebe Sresindeki (78/40) yette yer alan, kyamet gnnde, dnyadayken yaptklarna piman kfirler gibi talarla barn dp keke toprak olaydm diye dnmesini ifade eden y leyten knt trb ksm vezne uygun bir ekilde msraa yerletirilerek beytin mnas tekid edilmi, itiraza yer kalmayacak ekilde kuvvetlendirilmitir. Name-i blbl yine remz eyledi glende kim Hzih cennt adnin fedhulh hlidn beytinde Ahmed Paa, Th sresindeki (20/76) cennt adnin / adn cennetleri kelimelerinin bana Arapada bu mnasna gelen hzih kelimesini eklemi, ardndan da fedhulh hlidn / ebed olarak kalmak zere oraya girin mnasnda Zmer sresinde yer alan (39/73) yetin bir parasn ncekiyle birletirerek son beyti meydana getirmitir. Bylece Sultan Byezid iin yazlm olan bu bahariyyedeki beytin mnas Bahar geldiinde gl bahesinde ten blbllerin nameleri ite bu bir cennet bahesidir. Haydi oraya girin ve ebed olarak kaln mnasn vermektedir demek olur. Kuran yetleri beyitlerde bazan sadece melen veya mnaya telmih olarak, bazan rahmet yeti, fetih yeti, secde yeti gibi isimleriyle, bazan th, vel-leyl, ved-duha, ysn, kevser, ihls, Yusuf, neml gibi sre adlaryla, bazan da elif lm, elif lm mm, nn vel-kalem gibi sre balarnda yer alan ve mukattat denilen, rumuzlu mnalar tayan harflerin anlmasyla, bazan ise sadece mnalarnn iktibaslar sretiyle yer almtr. Aydnl Dede merin tevih olarak bestelenmi mehur natinin makta beyti olan: Ved-duh virdine vel-leyl okuram snblne Ren virdi budur kll gadtin ve aiy beytinde adlar zikredilen Duh (93) ve Leyl (92) srelerinde Hz. Peygamberin slmiyeti insanlara getirii karanlktan aydnla geie benzetilerek anlatldndan, air tarafndan da ismen beyte yerletirilmitir. kinci msran sonundaki Arapa cmle ise kll kelimesi hari Enam (6/5) ve Kehf

27

(18/28) srelerinden ksmen iktibas edilmi yet paralardr. Nesminin bir natindeki: Vasfn ven-necmi, ve-emsi, tebrek syledi nna T-h v Y-sn geldi Hakdan beyyint beytinde ise Hz. Peygamberle alkal belli bal sre adlar zikredilerek onun vasflarnn, isimleri anlan srelerde topluca anlatld ifade edilmek istenmitir. Trk-slm edebiyatnn en zengin trlerinden biri olan Tevhidler ile Mnacaatlar hakknda ileride geni bilgi verileceinden u kadarn syleyebiliriz. Bu trler, zellikle tevhid Kurnn tebli ettii ana fikirden domutur. Yani dorudan Kurandaki Allahn varl, birlii, esm ve sfat ile bunlar kinattaki tezahrleri karsnda insann aczi ve Allaha snmas, dua ve mnacatta bulunmas hakkndaki yetlere dayanmakta, bunlarn mana ve lafzlarndan hareketle air ve ediplerin hayal-hanelerinden szlerek beslenen estetik unsurlarla lafza aktarlm, nazma yahut nesre ekilmitir. Kuran hakknda, bu mukaddes kitabn tannmas, sevilmesi, emir, yasak ve tavsiyelerinin benimsenmesi hakknda kaleme alnm mstakil manzumeler de bir hayli yekn tutar. Bu iirler Kurann bizzat kendisi hakknda sanatkrn muhayyilesine ilham ettii dncelerin edebiyatmzn estetik lleriyle harmanlanmasndan domutur. smail Safann: Bir hika balasna inseydi kitabn Ey kahir-i mbdi Eylerdi serp cebeli havf-i hitbn Hi, Mtesaddi msralaryla balayan Kitabullah iiri bunlarn son devirde kaleme alnm en gzellerinden biridir. air bu msralarda Har suresinin (59) 21. yetini nazmen ve ok gzel bir ekilde tercme etmi, ayetteki hi ve mtesaddi kelimelerini son msraya ustaca yerletirerek gzel bir iktibas rnei de vermitir. Mehmed kifin yaymlanan ilk iirlerinden biri: Ey nsha-i cn ehl-i dnin Ey nsih-i n mnkirnin msralaryla balayan 28 beyitlik Kurna Hitabtr. Bu iiri dnda setii yetlerin mnasn mstakil manzumeler halinde nazma ekerek bu tarz gelitiren Mehmet kif, Safahtnda bu tarz bir ok iire yer verdii gibi, pek ok beytinde de Kuran anlatan, geleneksel izgide beyitler kaleme alm, bu yzden Kuran airi olarak tannmtr. Trk-slm edebiyat metinlerinin byk ounluu dorudan veya dolayl olarak tasavvufla balantldr. Tasavvuf dnce ve yaama biiminin esas, Kuranda zhd ve takva kavramlar etrafnda yer almtr. Bu konulara

28

temas eden birok sre ve yet, manzum-mensur, lirik-didaktik tasavvuf veya edeb pek ok esere ve metne intikal etmitir. Bu durum yetlerin tasavvuf manalarnn daha geni evrelere yaylmasna, mutasavvf airler yannda, sanatkr hviyetleri gerei, szn yoruma ak sylenmesinden holanan dier uaray da farkl llerde etkilemesiyle neticelenmitir. Hatta tasavvufla irtibat olsa da olmasa da btn airler, bu yetlerden istifade etmek; telmih, iktibas, istihad, irsal-i mesel gibi sanatlarn gsterilmesinde bu malzemeden faydalanma imkn bulmutur. Bir baka deyile tasavvuf edebiyatmza her ynyle nce Kuran kaynakl olarak girmitir. Kurann dndaki kaynaklar da yine onunla yakn irtibatl ve Kurandan geni apta etkilenmi, onu tamamlayan ve daha iyi anlalmasna imkn veren kaynaklardr. Bu kaynaklarn banda Hadis veya snnet gelmektedir.
Trk-slm edebiyatnn dorudan Kuranla beslenen trleri hangileri olabilir, aratrnz.

2. Hadis veya Snneti Nebev

Bu kaynaklara Hadis yannda Hz. Peygamberin hayat demek olan Siyer-i Nebiyi de ilve etmek icap etmektedir. Bilindii gibi hadis veya snnet esas itibariyle Kurann ana hatlaryla, zet olarak verdii pek ok bilgilerin (mcmel) doru ve geni bir biimde aklanarak anlalmas (tafsil) yannda, ilhi bir hikmet sebebiyle yetlerde ak seik bir ekilde ifade edilmemi (mphem) manalarn murd- lahye en uygun biimde izah edilmesini (temyiz) salayan bir greve sahiptir. Bu sebeple hadis veya snnet dini noktadan birbirini tamamlayan iki esas kaynak olduu gibi, kltr, edebiyat ve sanat bakmndan da birbirini destekleyen ve besleyen iki ana kaynaktr. Trk-slm edebiyatnda baka hibir mslman milletin edebiyatnda olmad kadar Hz. Peygamber konulu manzum ve mensur tr ve eser ortaya konmutur. Bunlarn hemen hepsi peygamber sevgisinden domutur. Bu konuda Trk topluluklar dier slam milletlerinden daha farkl bir yere ve nasibe sahip olmutur. Bunu Trk-islm edebiyatnda bu konuda ortaya konmu eserlerin hem tr olarak hem de sayca zenginlii yeterince ortaya koymaktadr. Hz. Peygamber konulu manzum ve mensur tr ve eserlerin balcalarn Naat, Mevlit, Miraciye, Hilye, Krk Hadis, Siyer, Esm-i Nebi, Mcizt Neb vb. olarak sralamak mmkndr. zelikle Mevlit, Miraciye, Hilye, Krk Hadis, Siyer, Mcizt- Neb trlerinin ana kayna hadisler olmutur. Hadislerin tasavvufla irtibat, bu konudaki rivayetlerin tpk yetler gibi temin ettii malzemenin zenginliinden kaynaklanmaktadr. Ayrca, ilgili yetlerin doru anlalmasnda hadislerin aklayc grevleri bulunduu ikrdr. Burada iaret edilmesi gereken bir baka husus ise baz hadislerin shhati hakkndaki deerlendirmeler arasnda tasavvuf literatrnde mkaefe yoluyla sahih eklinde ifade edilebilecek bir anlayn ortaya kmas olmu, hatta bu deerlendirmeye sahip hadisler zerinde byk bir tasavvuf literatr olumutur. Buna tasavvuftaki fakr anlaynn temelini tekil eden elfakru fahr/fakirlikle iftihar ederim hadisi ile ak anlaynn temelinde yer alan Knt kenzen mahfiyya.../Ben bir gizli hazine idim... hads-i kudssi

29

gibi tannm rnekler verilebilir. Bylece zhd ve takva konusunda hadisler, bir taraftan tasavvuf yetlerin doru ekilde anlalmas ve hayata nasl aktarlmas gerektiinin belirlenmesine yardmc olmakta, dier taraftan da bu tasavvufla ilgili meselelerde yeni ve tamamlayc bilgiler vermektedir. Bu irtibatn bir ayan da, tasavvufi hayatn en gzel ekilde yaanmas konusundaki en mkemmel rnein Hz. Peygamberin ahsnda ve hayatnda gereklemi olmas tekil eder. Bir ynyle Hadis, dier tarafyla Ksas- Enbiya ile irtibatlandrlabilecek olan Siyer/sre trnn ana kayna da hadis ve sahabe rivayetleri olduundan konuyu burada ilemek daha uygun grnmektedir. Vaka Hz. Peygaberin hayat Ksas- Enbiyann son halkasn tekil etse de her iki alan, zellikle Trk-slm edebiyatnn en deerli ve zengin kaynaklarndan bulunduu iin ayr ayr ele alnmas, gerektiinde mterek noktalara dikkat ekilmesi yeterli olacaktr. Trkede siyer, balangtan, zellikle de Osmanldan Cumhuriyet ncesine kadar, tarih ilminin konusu olmaktan ve bu alanda gelimekten ziyde, edebiyat sahasna kaym ve bu vadide ekillenmi grnmektedir. Ksas- enbiynn genel olarak Trk Edebiyatna, zel olarak da slm Trk Edebiyatna en zengin malzemeyi salayan din kaynaklarn nemlileri arasnda yer almas bunda derinden etkili olmutur. Bu verimli kaynan en geni ve bazan yer yer srailiyyata varan teferruatl bilgilerle donanm, eitli mcizelerle heyecan verici hale gelmi ksm ise phesiz Hz. Peygamberin ahs, hayat, ailesi (ehl-i beyt) ve bata hulefa-i raidin olmak zere aere-i mbeere, ashb- suffe gibi yakn, ashb- kiram gibi geni evresiyle ilgili olan blmdr. Bu sebeple sadece din ve tasavvuf edebiyatta deil, halk edebiyatndan divan edebiyatna varncaya kadar Trk edebiyatnn hemen btn devre, tr ve ekillerinde bu zengin malzemeden en geni biimde faydalanld, bu konunun air ve sanatkrlarn ilhamn besleyen lirik unsurlarla daha da ilgi ekici hale gelmi ana kaynak durumuna ykseldiini sylemek yerinde olacaktr. Bunda ilk eserlerin tercme de olsa Hz. Peygambere duyulan derin sevgi ve saygnn etkisiyle samimi, hisli ve cokun bir ekilde, bir baka deyile lirik edeb unsurlar bakmndan zengin olarak kaleme alnmasnn tesiri de vardr. Ayrca bunlarn Trk edebiyatnda baka rnekleri de grlen teliftercme eserler denilen zellikte ortaya konmas air ve yazarna, esas metne tamamen bal kalmak yerine, kalemini ilhmnn etkisine ve seyrine brakma imknn vererek, duygularn btn samimiyeti ile aktarma frsat tanm olmasn da ilve etmek gerekir. Ayrca btn mslman milletlerin, zellikle de Trklerin kltr hayatnda nemli bir yeri olan sohbet meclislerinin en mhim ve devaml konularnn banda siyer mevzularnn geldii bilinmektedir. Padiah saraylarndan ky odalarna, tekkelerden klalara kadar yaylm bu meclislerde okunan, anlatlan, dinlenilen olaylar hemen btnyle Hz. Peygamberin hayat, ahsiyeti, mcizeleri, savalar yannda Hz. Ali bata olmak zere halifeleri ve yakn arkadalarnn (sahabelerin) yer ald hadiseler etrafnda gelitiinden, bunlar -bazen bizzat anlatclar tarafndan- zamanla kitaplatrlm, ardndan da meclislerde artk bu kitaplar okunup dinlenmitir. Trk toplumu zerinde yaygn din eitimi yoluyla etkili olmu en nemli ilk eserlerden olan ve siyer-mevlid trnn en dikkate deer manzum rnei

30

saylan Yazcolu Mehmedin XV. yzyla ait Muhammediyesi de Arapa Megribz-zamnn Hz. Peygamberle ilgili ksmnn Trkeye nazmen tercmesinden domutur. Hatta ok beenildii iin eserin ilk kaleme alnmasndan itibaren ezberlenerek dini trenlerde ve sohbet meclislerinde okunduu bilinmektedir. Yine bu sebeple Muhammediye slm Trk edebiyatnda siyer-mevlid trnn de ilk rnei kabul edilmektedir. Siyerle ilgili eserlerin Osmanl lkesinin her yannda bu derece yaylmasna, Sleyman elebinin Mevlidinin ok beenilmesini, zamanla doumdan lme kadar, her trl toplantda okunmasn ve halk arasnda Hz. Peygambere duyulan balln artmasndaki derin ve yaygn etkisini de gz ard etmemek gerekir.

3. Ksas Enbiy ve Tevrhi Hulef

Bu kaynak grubuna, slm kltrne baka yazl ve szl kaynaklardan intikal eden eski mmet ve milletlerin balarndan geenleri de eklemek gerekir. srailiyyattan gelen malzeme ve rivayetler din adan deerli ve nemli olmasa da Trk-slm edebiyatnn zenginlemesine katk salamak bakmndan nemli bir kaynaktr. Bu alann malzemesini nce Kuran ve hadis salamakta, ardndan semav dinlerin -slm inancna gre tahrif edilmi saylsa da- ncil ve Tevrat gibi mukaddes kitaplaryla bunlarn tefsirlerinden gelen bilgiler ciddi bir zenginlie sebep olmakta, ayrca doruluu tartlsa da bu dinlere inanan kavim ve milletler arasnda dolaan szl (ifh) rivayetler de air ve ediplerin anlatmn renklendirmektedir. Nitekim bu anlayn en gzel manzum rneklerini Ynusun msralarnda grmek mmkndr: Tevrt ile ncli Zebr ile Furkn Bunlardaki beyn cmle vcutta bulduk veya: Sen seni ne sanrsan ayrua da onu san Drt kitbn mns budur eer var ise gibi beyitler gzel rneklerdir. Ayrca bu beraberlik Hz. Ademden beri btn peygamberlerin tebli ettii hakikatlerin ayn olduunu da ortaya koymaktadr: Drt kitbn mns bellidir bir elifte Sen elif dersin hoca mns ne demektir. Ksas- enbiy hakknda pek ok bilgi, Kuran ve hadiste mevcut olduu halde onu mstakil bir kaynak olarak zikretmemizin sebebi yukarda iaret edildii gibi bu alann slm d yazl ve szl baka kaynaklardan beslenen malzeme ile zenginleerek mstakillemesidir. Trk-slm edebiyatnda ayn adla anlan bir trn ortaya kmasnn sebebi hakknda bir fikir vermek iin XV. yzylda Anadoluda Hz. brahimi konu alan Halilname adl eserin mellifi Abdlvsi elebinin Der medh sebeb-i nazm- kitab blmne, yani eseri neden yazdn anlatan msralara bakmak yeterlidir: elebi Sultan

31

Mehmed, air Ahmedden Farsa Veys Ramini tercme etmesini istemi onun almaya baladktan ksa bir sre sonra, tercmeyi tamamlayamadan lmesi zerine mesneviyi Abdlvsi elebiye havale etmiti. elebi bu eski hikyeyi: Ne vaaz ne hikyet, ne garib Ne pend ne nasihat ne acib beytinde ifade ettii gibi beenmemi; Ne kim dnyada var maksd u mahbb Bunun iinde vardr hb u matlb Bunu nazmeylemek ye grdm andan Nebler kssas kandan o kandan beyitlerinde ifade ettii zre peygamber kssas nerde o nerde diyerek Halilnmeyi kaleme almtr.
Belli bal peygamber kssalarnn Trk-slm edebiyatndaki yeri nemi ve deeri hakknda daha geni bir fikir elde etmek iin Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisindeki Hz. brahim, Hz. s ve Hz. smail gibi maddeler yannda, btn peygamberler ve onlarla ilgili dier olaylarn tasavvufi olsun olmasn, birer divan mazmunu olarak beyitlere nasl intikal ettii hakknda bilgi edinmek iin Ahmed Talt Onayn Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar, (Ankara 1992) adl eserinin ilgili maddelerine baklmaldr.

Peygamber kssalar iinde en ok sevildii iin pek ok rnei kaleme alnan Ahsenl-Kasas / Kssalarn en gzeli diye vasflandrlan Yusuf u Zelihalar da Kuran ve Hadis yannda dier kaynaklardan da beslenen trn en dikkat ekici, karakteristik ve sayca zengin rneidir. Trk edebiyatnda telif veya tercme, bazs tasavvufi mahiyette bu konuda on yedisi elde bulunan otuzdan fazla mesnevi kaleme alnmtr. (bk. Yusuf ile Zeliha, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul 1998, VIII, 620-621)
Trk-slm edebiyatnda kaleme alnm en mehur Yusuf u Zleyh mesnevisi kime aittir, aratrnz.

Tasavvuf edebiyat da, bu kaynan salad malzemeyi deerlendirme yoluna gitmi, Hz. Ademden itibaren btn peygamberlerin hayatlarna, mmetleriyle olan mnasebetlerine ve maceralarna dair sre, yet ve hadislerde yer alan bilgileri tasavvuf bak asndan yorumlayp etkileyici rnekler karmtr. Bu anlayn en messir ve sekin rneklerinden biri Muhiddin bnlArabnin Fussl-Hikem adl eseridir (Geni bilgi iin bk. M. Erol Kl, Fussul-Hikem DA, XIII, 230-237). Yirmi yedi peygamberin her birinin hikmetlerine izfeten yirmi yedi blm halinde kaleme alnan Fuss, ayn zamanda hem tasavvufun, hem tasavvuf edebiyatnn, hem de slmi Trk Edebiyatnn balca mevzular arasnda bulunan hakkat-i Muhammediye / insan- kmil meselesi (Geni bilgi iin bk. Seluk Eraydn, Hakikat-i Muhammediye ve lgili Beyitler, Tasavvuf ve Edebiyat Yazlar, stanbul

32

1997, s. 289-300) zerine bina edilmitir. Nitekim ilk defa Ahmed Bicann Trkeye evirdii Fussl-Hikem, XV. asrn tannm mutasavvf airlerinden ve esere ayr bir nem verdii iin Fusslerden diye sulananlardan Dede mer Reninin (. 982/1487) mntesiplerinden Bayezid Halife, Arapa yazd Fuss erhinden hareketle eserin baz konularn daha sonra 5500 beyit halinde nazma ekmitir. Neticede ksas- enbiyann Osmanl iirini kuvvetle etkiledii ve salad malzemenin hemen her tr ve ekilde edeb-tasavvuf metinlere intikal ettiini sylemek bir hakikatin ifadesi olmaktadr. Ayrca bu birikim arasnda tefsir literatrnde srailiyyat adyla anlan Kuran ve hadis dndaki kaynaklardan intikal eden bilgilerin de yer aldn ve tasavvuf yorumlarla metinlere girdiini sylemek gerekir. Bu bilgiler ou kere mesnevi formunda yazlan eserlerin malzemesini tekil etmi ayrca slm Trk edebiyatnn en zengin telmih hazinesini oluturarak btn iirlere ve dolaysyla da edebiyata mal olmutur.

4. Tasavvuf ve Tarikatlerden Gelen Malzeme

Yukarda zikredilen kaynan dnda, slm ilimlerin ortaya kmas safhasnda mstakil bir disiplin olarak gelimeye balayan tasavvuf, tekemmln tamamladktan sonra fikri yn yani teorisi, ilim ve sanat taraf yani literatr ve edebiyat yannda, pratii yani tekke zaviye gibi messeseleri ve burada yaanan tasavvuf hayatn adab ve merasiminden meydana gelen zel ritelleri, bu meknlar dndaki genel yaama/yaanma biimiyle, slm Trk edebiyatnda yerini almtr. Bu konuda bir fikir edinmek iin Hz. Mevlndan ve Mevlevlikten hareketle rnek vermek uygun grnmektedir. Onun Divan- Kebiri tasavvufun vahdet-i vcd, ak, devir vb. esaslarn edeb bir dille, yksek felsef bir bak asyla ortaya koymakta, Mesnevsi ayn esaslarla tasavvufi ahlk ve anlaylar ibret verici bir takm hikyelerle, geni kitlelerin anlayabilecei bir ekilde ilemekte, Mevlev derghlar olan Mevlevihnelerde yaanan tekke hayat da pratiini, merasim ve adabn meydana getirmektedir. Dier tarikatler iin ise benzeri farkllklara rnek olarak, metinleri Trke olduu iin Trk-slm edebiyatyla daha yakn ilgisi bulunan ilhiler ve glbanklar hatrlamak yeterlidir. Nitekim her tarikatin ilahileri adlarndan balayarak, muhtevas zikir esnasnda okunduklar yerler bakmndan farkllk gsterdii gibi glbank denilen manzum mensur, Trke, Arapa ve Farsa dualar da tarikatlere ve okunduklar yerlere gre farkldr. Netice olarak zamanla bal bana zel bir alan halinde gelierek Tasavvuf ve Tekke edebiyat ad altnda ok zengin bir saha teekkl etmi ve tasavvuf Trk edebiyatnn klasik ve halk edebiyat sahalarna da kaynaklk yapm, bu alanlar da beslemitir. Burada Hz. Mevln ve Mesnevsinin de ayr ve nemli yerine iaret etmek gerekir. Hsn Ak mellifi eyh Galibin, eserini Mesneviden intihal etmekle sulayanlara verdii cevap bu etkiyi btn Trk iirine mil klacak kadar vecizdir: Esrarm Mesnevden aldm aldmsa da mr mal aldm.

33

Nitekim Trk edebiyatnda bata tasavvufi mesneviler olmak zere pek ok eser Hz. Mevlna ve Mesnevnin ilhamyla yazlmtr. Bunlardan ilk akla gelenler Aydnl Dede mer Rennin Miskinlik-nme, Ney-nme, ve oban-nmesidir. Yaplan aratrmalar Mevlnnn edebiyatmz zerindeki tesirinin eskisi kadar olmasa bile gnmz Trk iirinde devam etmekte olduunu gstermektedir (Geni bilgi iin bk. Hasan Akta, Yeni Trk iirinde Mevln Okulu ve Misyonu, Edirne 2002). Tasavvufun Trk edebiyat ve sanatndaki yeri ve nemini anlamak iin tekke edebiyat ve musksinde en kymetli trn meydana getiren, ilhye daha genel olarak bakmak yeterlidir. Tasavvuf ve din yahut tekke ve cami ilhileri olarak iki ksmda incelenebilecek olan bu manzumeler, Maz- Kuran ve lbb ehdis /Kuran ve Hadisin z tanmlamasyla nitelenen evliya szlerinden olumaktadr. Burada sze ilh sfat verilmekle ondaki rabban ze iaret edilmektedir. Nitekim Yunus Emrenin: Yunusun sz iirden amma asl Kitaptan Hadis ile denene key bil sadk olmak gerek ile Sz karadan aktan deil yazp okumaktan deil Bu yryen halktan deil Hlik vzndan gelir gibi beyitleri bu gerei btn aklyla ortaya koymaktadr. Trk Edebiyatnda mutasavvflarn nesirden ziyade manzum sze rabet etmelerinde birok sebep yannda ilhlerin madd mnada szn gzeli nitelemesine daha uygun dmesi, muhteva itibariyle ise en gzel sz beeri llerin en gzeliyle gnllere aktarmada ve anlatmada etkili bir vasta kabul edilmesinin nemi vardr. Bu etkide din Trk musksinin nemli bir yeri olduu da gzden uzak tutulmamaldr. Tasavvufun Trk-slm edebiyatyla yakn ilgisini gsteren bir baka nemli taraf da her iki alann zellikle tercim-i ahvl (biyografi) kaynaklarnn byk lde mterek oluudur. Bunda bir taraftan Ahmet Yesevi, Yunus Emre, Erefolu Rm, Niyaz-i Msr, eyh Galip gibi bir ksm airlerin ayn zamanda mutasavvf kimliine sahip olmalar, dier yandan da divan airi olarak tannan eyh, Fuzul, Bak, Nab, Nef, hatta Nedim gibi isimlerin farkl derecelerde olmakla birlikte, iirlerinde tasavvuf mazmunlar ustaca kullanm olmalarnn etkisi oktur. Nitekim Sakp Dedenin, ar bir ina slubuyla ve devrine gre bile son derece adal ifadelerle kaleme ald Sefine-i Nefise-i Mevleviyan (I-III, Kahire 1283), ile Esrar Dedenin, 200den fazla mevlevi airinin biyografisine yer veren Tezkire-i uar-i Mevleviyyesi (nr. lhan Gen, Ankara 2000) mevlev eyh, dervi ve airlerinin hayatlarn anlatan eserlerin banda gelir. Hulv Mehmed Efendinin Lemezt- Hulviyye ez lemet- ulviyyesi (yetersiz bir sadeletirmesi Serhan Tayi, stanbul 1980;1993) halvet meyih ve airleri hakkndaki en nemli tabakattr.

34

Bunlar bir ynyle mevlevi mutasavvflar tantrken dier taraftan bir tarikatle u veya bu seviyede irtibat olan airlerin hayat hakknda bilgi verirler. Osmanzde Hseyin Vassfn Sefne-i Evliyas ise (I-V, stanbul 2006) XVII-XX. yzyllarda yaam, ou Osmanl 2000 kadar mutasavvfn hayatn eserlerini ve bunlarn manzum metinlerini aktaran nemli bir eserdir. Netice olarak bu tasnifte yer alan unsurlarn tamam Trk Edebiyatnda manzum ve mensur ekilde kaleme alnm eserlere adeta tkenmez bir malzeme temin etmi olmaktadr. Bir baka deyile, edeb eserlerin muhtevasn, Kuran ve Hadis yannda, onlardan kaynaklanmakla birlikte farkl menbalardan gelen bilgilerle zenginleerek adeta mstakillemi olan ksas- enbiya, siyer ve tasavvufla daha kapsaml, aydnlatc ve doyurucu bir ekilde beslemitir.

B) Dorudan Din Olmayan Kaynaklar:

slm Trk edebiyatnn, ayn dine inanmak, ayn deerlere balanmak, yakn corafyalar paylamak sebebiyle daha sk irtibat kurduu Arap ve Fars edebiyat ve kltr yannda Trk milletinin kendi yaama biimi, elenceleri, mhim gn ve geceleri kutlama ekli, ahlk, sahip olduu det ve ananeler, devrin hakiki ve batl ilimleri, efsne ve masallar, savalar vb. gibi dorudan dini olmayan ikinci derece kaynaklar da mslmann hayatn her ynyle kuatan slm dininin ve bu dinin mukaddes kitab olan Kuran- Kerimin geni ve zengin izlerini aksettirir.

1. slm ncesi ve Sonras Arap Kltrnden Gelen Malzeme

Arap kltrnden gelen malzemeyi slm ncesinden intikal edenlerle balatmak baz cahiliye devri ahs ve olaylarnn mslman olan dier milletler gibi mterek kltrmz zerindeki etkilerine ve yerine iaret etmek iindir. Trk-slm edebiyatna da kaynaklk yapm bu malzeme ksaca Ahbr veya Ahbarl-Arap, Eyyml-Arap adlaryla anlr. Araplarla ilgili olarak Bir kavim, kabile, ahs, bir lke, blge veya ehir, bir hadise hakknda naklolunan bilgiler ve szler eklinde tanmlanabilecek bu malzeme bazan kssa diye adlandrlm ve ok uzak mazide cereyan etmi olaylar ve hayal unsurlarla sslenmi remizli hikyeler suretinde de tarif edilmitir. Araplarn eski tarihine dair destan ve menkbev rivayetlerden ibaret bu birikimi tabii olarak eski Arap iirinden, ataszleri (emsl) ve vecizelerden (kelm- kibar), kabile ve aile ecerelerinden (ensb) ayrmak mmkn deildir. Bylece bu malzeme ayn zamanda edeb hviyet kazanm olup bata iir olmak zere edeb metinlerin muhtevalarna yerlemitir. Konuyu enine boyuna inceleyen ve bunu Ahbar maddesinde derleyen Prof. Dr. Nihad etin meseleyi biraz daha aarak u bilgileri verir: Eski Araplarda daha cahiliye devrinde iyi ahlk ve iyi davranlar telkin eden, ktlklerden korunmay reten veya ho vakit geirmeyi salayan ahbr ve kssalar anlatmak hususi bir meslek olmutu. Bu meslei icra edenlere kass (cemi kusss) veya kasas denirdi. Cahiliye devrinde anlatlan kssalarn iinde ehl-i kitaptan gelen unsurlar vard. Gerek bu dini kssalar gerek Araplara komu kavim ve lkelere dair ahbr, hem szl yoldan, hem yazl kaynaklardan geliyordu.

35

Bunlar eski muhitlerinde ve eski kitaplarda mevcut, hususiyetle Kurn- Kermde ad geen peygamberler vesir ahsiyetlere, kavimlere dir ahbr ve kssalar, hatta bu kssalarn benzerlerini Arapaya naklettiler (DA, I, 488). Nitekim Arap, Fars ve Trk edebiyatnda cmertliin timsali olarak kuvvetle yer bulmu olan cahiliye dnemi Arap airlerinden Htim/Htem et-T hakkndaki bilgiler Ahbrdan intikal etmitir. Hatta onun menkabevi hayatn ve zelliklerini anlatmak zere byk Fars airi Hseyin Viz-i Kifi Kss u sr- Htim-i T adyla bir eser yazm, bu Hikye-i Hatim-i T adyla Trkeye evrilmi, eitli yazmalar yannda bir ok kere baslmtr. Bunlar Htim/Htem et-T hakkndaki rivayetlerin Trk-slm edebiyatnn her tr ve ekildeki eserine intikal ettiini gstermekte olup gnmzde bile Anadolu halk arasnda kuvvetle yaamasnn sebebini de gzler nne sermektedir. Bu bilgiler Trk-slm edebiyatnn, zellikle etkilenip beslendii Arap ve Fars edebiyatlarnda yer bulmu birikim ile daha slmiyetle tanr tanmaz kar karya kaldn gsterir. Hatta o zaman derlenerek kitaplara gemi ve tedvin edilmi bulunan bu malzemeyi kendilerinden nce mslman olmu bulunan Farslarla beraber, ayrca onlarn kltrnden gelen unsurlarla birlikte alp kullanmakta bir beis grmemilerdir.

2. slm ncesi ve Sonras Fars Kltrnden Gelen Malzeme

Trk-slm edebiyatna Fars kltrnden gelen malzemenin de nemli bir bir ksm ranllarn slm ncesi devirlerinden gelen din (ate-perest) ve mill rivayetlerinden kaynaklanmaktadr. Bunlarn tamamna yakn ksmn, Gazneli Mahmud adl bir Trk hkmdarnn desteiyle yazlmas yannda, pek erken zamanlarda Trkeye de tercme edilmi bulunan ve Trk kltr zerinde ok etkili olmu bulunan ran milli destan olan ehnmede bulmak mmkndr. ehnme aslnda rann Piddler, Keyanler, Eknler, Sasanler gibi eski devirlerinin tarihini ve bu devirlerde hkm srm slalelerine ait padiahlarn efsanev hayatlarn Farslarn gelenek, mitoloji, masal ve menkbeleriyle kaynam kahramanlarn ve kahramanlk hikayelerini, mill kimliklerini her eyden stn tutan bir anlayla anlatan bir destandr. Onda mevcut malzeme her edebiyatn daima ihtiya duyduu ve beslendii efsanev ve destan zellikleri her eyden ok tamaktadr. Hatt ehnme ranllar ile Turanllar arasndaki mcadelelerin destani hikayesi olduuna gre, belli miktarda da olsa Trklerle alakal malzemeye de yer verdiinden avam ve havas tarafndan kolaylkla benimsenerek okunmu, Trk kltr ve sanat zerinde etkili olmutur. ehnmenin kahramanlarndan birinin adnn Rstem oluu ve bu ismin Trk halk arasnda ne kadar benimsendii dnlrse bu etkinin boyutlar hakknda yeterli fikir edinilebilir. Buna Trk-islm edebiyat metinlerinde oka zikredilen Nuirevn- dilin (Kisr) adaleti, adalet saray olan kasr, kaa benzetilen tk (tak- Kisra, eyvan- Kisr), daima onunla birlikte anlan tc, adalete ihtiyac olan herkesin kendisine kolayca ulamasn salamak maksadyla kapsna ast zencir-i adli hakkndaki tebih, telmih vs. sanatlarn da yer ald manzume ve beyitler rnek gsterilebilir. Bursal Ahmed Paann:

36

Kisr-y hsndr ki bugn ka tkna Zencir-i mk asar ham- gissu Kasmn beyti bu unsurlarn pek ounu bir arada zikreden karakteristik bir rnektir.

3. Devrin ilimleri
Trk-slm edebiyatn her yzylda o devirde mevcut veya kuvvetli olan her trl ilim ve fen etkilemitir. Bunlar devrin din ilimleri ile hakiki olan ve olmayan ilimler eklinde sralamak mmkndr. Aada yeri geldike saylacak btn ilimler yannda zellikle saylan alanlarn, nde gelen isimleri, kitaplar, terimleri, balca meseleleri edebiyatmzn eitli metinlerinde ak/kapal bir biimde, mazmun ve remiz halinde, kltrmzde yer etmi unsurlaryla zikredilmitir. 1. Dini ilimler. Bunlarn her birinin edebiyat zerinde etkili olmasnn sebebi bu edebiyat ina edenlerin byk ounluunun medrese ve tekke gibi gnmz tabiriyle rgn ve yaygn birer dini eitim kurumu saylacak eitim kademelerinden gemesi, bilgi ve kltrlerini buralardan elde etmi olmasdr. Bu zevatn ou mezuniyetlerinden sonra da mderrislik, kadlk, eyhlik gibi din-idr grevler if etmilerdir. Ayrca Osmanl devletinin ynetiminde dinin hatr saylr bir etkiye sahip olmas da, resmi grevlerde bulunanlarn ahlk, adalet, mesuliyet, yardm severlik, insanlar Hakka ve hayra yneltme hizmeti gerei dini zelliklere sahip olmalarn icap ettirmitir. Bu gibi sebeplerleTrk-slm edebiyatn ortaya koyan, destekleyen ve yaatanlar resmi veya zel manada hatr saylr derecede din birikmleri olan kiilerdir. Neticede fkh, tefsir, hadis, kelm ve akaid gibi klasik dini ilimler, bunlarn kavram ve terimleri, hayata, bak asna getirdikleri izah ve zmler edeb eserlere dorudan veya dolayl olarak, ak/kapal ekillerde intikal etmitir. Bu noktada verilebilecek pek ok rnek yannda sadece byk sanatkr Fuzlnin Matlaulitikad adl bir akaid kitab yazdn hatrlamak yeterlidir. Ebu Hanife gibi mezhep imamlar, mam Gazal gibi alim ve ahlklar, Fahreddin-i Raz gibi mfessirler vs. de edebiyatmzn isimlerini ska and ahs kadrosunun banda gelmektedir. a. Gerek limler: Bu tabirin iine felsefe, matematik (riyaziye), msk, astronomi, fizik, kimya, tp vs. gerek ilimler girmektedir. Burada zikredilen ve edilmeyen btn ilimler yannda zellikle saylan alanlarn, nde gelen isimleri, eserleri ve kavramlarna manzum-mensur metinlerde ska rastlanmaktadr. Buna karakteristik bir rnek olarak musiki terimleriyle yazlm kaside ve gazellerle, kr- ntk denilen byk msk formunun gftelerini vermek mmkndr. b. Gerek olmayan ilimler: Bunlar astroloji (ilm-i tencim), simya, by (sihir) vs. gibi havas yahut gizli ilimler denen alanlara ait bilgilerdir. Devrinde avam-havas ayrm yapmadan Padiahndan sade vatandaa kadar hemen herkesi ilgilendiren bu ilimler de edebiyatmza, alanlarnn nde gelen isimleri, eserleri ve kavramlaryla girmi bulunmaktadr. Bu alanlarn ounu beraberce ilgilendiren ve kabaca gelecekten haber vermeye ynelik bir alan olan fal ve bunun edebiyata aksi olan fal-nme karakteristik bir rnektir. Havas ilimlerine ait pek ok zellie dayanan bu alanda ortaya konan eserlerden bir ksm mam Ali, mam Cafer (Cafer es-Sadk), Muhiddin Arab gibi din hviyeti nde

37

gelen kiilere atfedilirken, bazlar da Kuran falnmeleri, Falnme-i neb/esm-i neb, Kura falnameleri, iek falnameleri gibi manzummensur eserdir. Bunun yannda Hz. Mevlnann Mesnevisi ile Divan- Kebiri, Sadnin Glistn, Hafz- irznin, Yunus Emre ve Niyazi-i Msrnin divanlaryla, Ahmediye, Muhammediyye ve Envrl-kn gibi eserler de tefel maksadyla bavurulan diniedeb metinlerdir.

4. Yerli Malzeme
Bu balk altnda, Trk milletinin kendine has yaama biimi, elenceleri, mhim gn ve geceleri kutlama ekli, sahip olduu det ve ananeler gibi hususlar toplanabilir. Bu malzemenin en bol biimde kullanld, deerlendirildii alan edeb metinler olmutur. Sava-bar, dn (sr/htan)-elence, ramazan gn ve geceleri, Ramazan, kurban, nevruz gibi bayramlar, Kadir gecesi, Mevlid, Mirac, Berat, Regaip kandilleri, bahar, yaz, k gibi mevsimler daima iire konu edinilmitir. Burada nemli olan husus bu konularn Trk kltr ve adetleri arasndaki yeri zellii hem yeni trlerin ortaya kna, hem de bu zaman dilimlerinin Trk kltrnde karlanmas, kutlanmas, bu esnada yaplan trenlerin de Trk milletinin deerlerini aksettirmesi sebebiyle mahall unsurlar bakmndan kendine has zellikler tamasdr. Nitekim hem Hz. Peygamberle ilgisi, hem din ile alkas olduu halde, milletimizce byk bir samimiyet ve heyecanla kutlanan, dier mslman milletlerden daha esasl bir surette ve derinlikte benimsenen bu konular daha farkl ele alndndan bu trlerin bazlar Trk edebiyatna hastr. Nitekim ilk mevlid kutlamalar bir Trk Atabei olan Selahattin Gkbr tarafndan balatlm, zaman iinde Trkede ikiyze yakn manzum mevlid kaleme alnm olduu halde, Arapa mevlidler mensur olanlar da dahil onu gememekte, Farsada ise Hz. Ali ve Fatma mevlidi bulunduu halde, Peygamberimiz hakknda XIX. asrda stanbulda yaam ran asll bir Osmanl airinin kaleme ald mevlid dnda baka bir eser bulunmamaktadr. Ayrca Sriyye/Srnme, Ramazniyye, Bayramiyye, Nevrziyye, Bahriyye, itiyye, Mevlid, Mirciyye, Regibiyye vb. trler de Trk-slm edebiyat airlerince mahall renkleri ar basacak ekilde ortaya konmutur.

Trk Edebiyat Metinlerinin Kaynaklar

Bu ksmda Trk-slm edebiyatnn metinleriyle ilgili balca kaynaklar anahatlaryla tantlacaktr. Bylece bu metinlerle karlamak isteyenler bunlarn balca kaynaklar olan divan, mesnevi, mecmua, cnk ve mntehbt (seki, antoloji), mnet gibi eserler hakknda, balca zelliklerini kavrayarak yeterli bilgi sahibi olacaklar, bunlar nerelerde bulabileceklerini ve bu tr kaynaklardan nasl faydalanabileceklerini renmi olacaklardr. Bilindii gibi Trk-slm edebiyatnda edeb eser denince akla nce iir, yahut manzum eserler gelmektedir. Bu, eski edebiyatmzn iire dz yazdan yani nesirden daha fazla deer vermesiyle ilgilidir. Vaka iirin yannda ikinci plana den nesir, ina denilen slp ile sanatkrne ifade yolunda ciddi merhaleler kazanm, baz sanatkarlar tantlrken ir inda mhir, nazm nesre kdir gibi ifadelerle her iki fende de baarl olduklar zellikle vur-

38

gulanm olsa da iir nesirden, irlik nsirlik ve mnlikten stn tutulmutur. Bu bakmdan metinlerin kaynaklarn ele alrken de ncelikle iiri ve iiri aktaran kaynaklar ele almak daha isabetli olacaktr.

1. Divan
Trk iirinin en nemli yazl kaynaklarnn banda Divan denilen iir kitaplar gelmektedir. Bir divan, bir airin hayat boyunca yazd iirleri toplayan kitab eklinde tarif edilebilir. Yani Trk-slm edebiyat airleri iirlerini bir ynyle anonim bir ad altnda tek kitapta toplamlardr. Divanlarda ou kere airlerin eski ve yeni btn iirleri bir araya getirilmitir. Buna divan tertib etmek denir. Baz airler divanlarn kendileri tertib ederken bazlarnn iirleri lmlerinden sonra yaknlar tarafndan derlenmitir. Ancak baz airler divanlarnn, yazdklar iirlerin dalp kaybolmaktan korunmasn saladn aka ifade etseler de divan tertibinden sonra yazdklar iirler bunun dnda kald gibi, bazan nce yazld halde beenmedikleri manzumelere de divanlarnda yer vermemilerdir. Bylece her airin bir miktar iiri divan dnda kalm olmaktadr. Divanlarda iirler nazm ekillerine gre sralanr. En bata byk nazm ekilleri yer alr: kasideler (Tevhid, nat, mnacaat, medhiye), terkib-bend, terci'-bend ve musammatlar. Ardndan orta hecimde iirler saylacak gazeller yer alr. Bu blmdeki iirlerin her biri kafiyelerine gre eliften yeye kadar sralanr. Hemen hemen her harfte bir gazel yer almsa bu divan mrettep kabul edilir. Divann son ksmnda kkten en ke doru u nazm ekilleri yer alr: rub, kta, nazm, mstakil beyit ve msralar.
Bu konuda daha fazla bilgi iin mer Faruk Aknn Diyanet Vakf Ansiklopedisindeki Divan maddesine baklmaldr.

Divanlarn genel ve kalplam ekli yukarda belirtildii gibi olmakla beraber, musammat ve arklarn gazellerden sonra yer almas suretiyle allm tertibin ksmen dna kld da olmaktadr. Fakat byle yer deitirme ve kaymalar olsa da usuln amaz prensibi, her divanda kasidelere dier btn nazm ekillerinden nce yer verilmesi, gazellerin ortada bulunmas ve son ksmda da rubalerden balayarak, mstakil beyit ve zde (serbest) msralarla divann son bulmasdr. Anadolu Trkesi'nin en eski divanlarnn banda, ou hece ile yazlm iirlerden ibaret ve klasik llere uygun olmasa da Yunus Divan gelir. Orta Asya sahasnda hatrlanacak ilk eser de Ahmet Yesevnin Divn- Hikmetidir. Bu iki eser Trk-slm edebiyatnn en eski ve deerli mahsullerini topladklar iin ok remlidir. Osmanl edebiyat sahasnn klasik llere uygun ve aruzla yazlm iirleri toplayan divanlarnn banda Ahmednin eseri gelmektedir. Ahmed-i D ve eyhnin divanlar bundan sonraki nemli divanlardr.

2. Mesnevi
Bir nazm eklinin de ad olan mesnev, Trk-slm edebiyatnda kahramanlar hep ayn olan ak maceralarnn anlatld uzun manzumeler olarak tanmlanabilir. Mesneviler klasik edebiyatn divanlar kadar nemli ve onlardan hacimli metinleridir.

39

Mesnev bir nazm ekli olarak balangta Arap edebiyatnda yoktur. Kk Pehlev edebiyatna kadar giden bu ekil, Fars edebiyatnn slm devrinde X. asrda Rdeg gibi airlerin eserleriyle ortaya km, Firdevs ile byk bir gelime gsterdikten sonra Araplar'a gemitir. Trk edebiyatna da ran iirinden gelmi olmas dnlebilirse de Dvn lugati't-Trk'teki manzum paralar arasnda rastlanmas, Trk iirinin slm ncesi devresinde bu nazm eklinin bilindiini ve kullanldn gstermektedir. slm Trk edebiyatnn bilinebilen ilk byk manzum eseri Kutadgu Bilig'in mesnevi eklinde oluunu, byle bir birikime balamak mmkndr. Divanlarn aksine her mesnevnin daima bir zel ad vardr: Ysuf u Zleyh, Leyl ve Mecnn, h u Ged, em' u Pervane, Hsn Ak vb. bir ksm balca iki mhim kahramannn adyla anlrlar. Bazlar ise Ferhadnme, skender-nme gibi esas kahramanlarna gre isimler tarlar. Bir ksm nazma ekilmi kk hikyeleri anlatrlar: Hilyet'l-efkr, Nefhat'l-ezhr, Suhbet'l-esmr, Cil'l-kulb, Riyz'l-gufrn, Nak- Hayl, Hayrbd, Gencne-i Rz, Glen-i Ak, Glen-i Envr. Bazan da eserin ad, konusunun belirten kelimenin sonuna "nme" sz eklenerek oluturulmutur: Pendnme, firkatnme, sergzetnme, Har-nme, Hban-nme, Zenn-nme, Sur-nme, Selim-nme, Sleyman-nme, Gazavat-nme vb.

3. Mecmua
Mecmualar, ayn veya farkl trden seilmi eitli byklkteki metinlerin ve risle denilen kk kitapklarn derlenip bir araya getirilmesiyle oluturulan ve bazen derleyicisi belli ou kere de derleyeni bilinmeyen eserler olarak tarif edilebilirler. Kelime, szlkte dank eyleri bir araya getirmek, toplamak anlamndaki cem masdarndan treyen mecm kalbndan (bir araya getirilmi, toplanm) gelmektedir. Mecmann yan sra mecm, mecma, cmi gibi ayn kkten tremi kelimelerle -yalnz Osmanl Trkesinde- czdan, defter ve cerde isimleri de ayn mnada kullanlmtr. Ancak bu isimlerden herhangi birini tamad halde mecmua zelliine sahip pek ok eser bulunmaktadr. Mecmualar, genelde bir veya daha fazla yazar yahut aire ait eitli ekil ve hacimlerdeki din, din d, nesir ya da iirlerden oluan derleme kitaplardr: Din olanlar mecmatl-ehds, mecma-i fetv, mecma-i ediye, gibi isimlerle anlmtr. Edeb olanlar ise, mecma-i er, mecma-i tevrh, mecma-i mnet, mecma-i ebyat gibi adlar tar. Mecmua balangta, birok bakmdan benzedii cnk gibi yetler, hadisler, fetvalar, dualar, hutbeler, iirler, ilhiler, arklar, mektuplar, latifeler, lugaz ve muammalarla il tariflerinin ve faydal bilgilerin (fevid), notlarn, tarih belge ve kaytlarn derlendii bir not defteri halinde ortaya km, zamanla geliip dzenli bir tertip ve ekle kavuarak benzerlerine gre baz farkllklar gsteren bir kitap veya telif eidi zellii kazanmtr. slm kltrnde mecmua tr, henz ad konulmadan Hz. Peygamberin hadis yazmna izin vermesiyle birlikte ortaya kmtr. Bu iznin ardndan baz sahbler Reslullahtan duyduklarn mecmua tertip etme anlay ierisinde kendi seimlerine, ihtiya ve deerlendirmelerine gre bir araya getirince hadis literatrnde sahfe, cz ve kitap adyla anlan ilk derlemeler domutur. Daha ok Osmanl ve ran sahasnda rabet grd anlalan mecmualarn kdnn kalitesi, rengi, boyutlar, cildi, yazs, tezhibi, ekli gibi vasflar

40

ve madd nitelikleri itibariyle birbirlerinden ok farkl olduu, bir ksmnn dzensiz, deta karalama defteri, bir ksmnn ok dzenli ve zenli bir sanat eseri nitelii tad grlmektedir. Dzensizlerin ou dorudan derleyicisinin eliyle yazlm olduu iin okunaksz ve istinsah hatalaryla dolu, babadan oula veya elden ele intikal ettiinden dolay farkl kiilerin yazsna ve ilgisine gre ekillenmi, deiik konulara yer veren gvenilmez metinler halindedir. Mecmualar Arapa, Farsa, Trke olarak tek bir dille kaleme alnd gibi derleyenin bu dilleri bilip bilmemesine ve derlenen metinlerin diline gre bunlarn ikisinin veya nn birlikte kullanld metinler halinde de yazlmtr. ounlukla ilm ve din konularda derlenmi mecmualarn mensur ve Arapa, edebiyat ve sanat konularndakilerin ise manzum ve FarsaTrke olduu grlmektedir. Pek ou bir tr el kitab mahiyetinde olduundan fazla rabet gren, ayrca iddiasz bir isim tad iin kitap yazmaktan kanan mellifler tarafndan tercih edilen mecmua bundan dolay Osmanl dnyasnda ok yaygnlam ve ilim dallarna gre eitli trlere ayrlmtr. Bunlardan iinde edeb metinlerin yer ald balcalar unlardr: divan, iir, nazre, kaside, gazel, nat, medhiye, mersiye, muamma, lugaz, rub, letif, destan, lugat; mneat, in, vefeyt, biyografi (tercim); risle; fevid; musiki. Bunlar ou ktphane kataloglarna mecmua adyla girmi bulunan edebiyat ve kltrmzn kaynaklarn muhafaza eden nemli eserlerdir.

4. Cnk
Genellikle k edebiyat, halk edebiyat ve folklor rnlerinin topland anonim mahiyette bir mecmua tr olarak tarif edilen bu gruptaki eserlere ad olan kelimenin, szlklerle ansiklopedilerde asl, mna ve muhtevas hakknda farkl bilgiler verilmektedir. Cava ve Malaya dillerindeki djong (conk) kelimesinden gelen cnk bat dillerine de yakn bir telaffuzla gemi olup, in denizlerinde kullanlan dibi dz ve drt keli, puruvas, kntl ba bodoslamas ve k pupas, dmeni muallakta olan yelkenli gemiler iin de genel bir ad olmutur (Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi).

Resim 2. 1: XIX. yzyln sonlarna ait din-tasavvuf muhteval bir cnkten iki sayfa (M. Uzun zel kitapl)

41

Kelimenin Trke olduunu syleyen baz aratrclar cng "trl konularn, zellikle eitli airlerden seilmi iirlerin yazl olduu kitap veya defter" eklinde tarif eder ve "byk gemi, fakirlerin kulland satranl ul ve kilim, byk nesne" anlamlarnda kullanldn syler (Ferheng-i Nizm, II, 408). eyh Sleyman Efendi de cnge "gemi, sefne" karln verir ve bir edebiyat terimi olarak "mecmua" anlamna da geldiini belirtir (Lugat- aatay ve Trk-i Osman, s. 142). Cnk ansiklopedilerde genellikle "uzunlamasna alan ensiz, uzun yazma mecmualara verilen ad" olarak tantlm ve "mecmua"nn belli konularda seilmi rnek metinlerden oluan yazma ve basma kitaplar iin kullanld sylenerek cnkle mecmua arasnda bir ayrm yaplmamtr. Cnk kelimesi gerek gemi anlamyla gerekse mecmua ve dier anlamlaryla XV. yzyldan beri Trke'nin eitli lehelerinde kullanlmtr. Ktphanecilik asndan bir kitap ekli olarak da deerlendirilebilecek olan cnklere ekillerinden dolay "dana dili" denilmekte; halk arasnda ise "sr dili" olarak adlandrld bilinmektedir. Cnkler ktphane kataloklarnda ou kere "mecma-i e'r" adyla filenerek, fiin bir kesine "cnktr" kayd konulur. Baz cnklerde bulunan farkl yazlardan metnin tek elden kmad anlald gibi iml deiiklikleri de yine bu sebepledir. Ayrca cnklerin ilk sahibinden sonra ka el deitirdiini anlamak kolay deildir. Bir cnkte ayr yzyllarda yetimi airlerden rneklere rastlanmas da bu durumun baka bir tandr. Okunamayacak kadar kt yazlm olanlar yannda ok dzgn ve okunakl, hatta hattat elinden km kadar gzel olanlar da vardr. Genellikle klarn, seyrek olarak da divan airlerinin bir ksm iirlerini ihtiva eden cnklerde eitli dualar, sihirle ilgili notlar, il tarifleri, sahibini ilgilendiren doum ve lm tarihleri, alacak verecek hesaplar, anonim trk, mni ve ilhiler, halk hikyeleri ve daha birok konu ile ilgili bilgiler bulunmaktadr. Halk, gezgin airlerin uradklar yerlerde syledikleri trk, koma, destan ve fkralar, hikyeleri ok defa aklnda tutabildii kadaryla eksik ya da yanl olarak kda geirmi, bylece saysz ve birbirinden ok farkl muhtevaya sahip cnkler meydana gelmitir. Gnmzde k edebiyat, din-tasavvuf edebiyat ve birok folklor rneklerinin yazl kaynaklarnn banda cnkler gelmekte ve bu eserler ilk derlemelerin bulunduu yazl kaynaklar olarak byk nem tamaktadr. Cnklerin bir baka zellii de bunlarda ok nemli dil malzemesi bulunmasdr.

5. Mntehabt
Szlkte seilmi, seilerek bir araya getirilmi anlamndaki mntehab kelimesiyle oulu olan mntehabtn slm dnyasnda bir telif trn ifade eden terim olarak yaygn bir kullanm alan vardr. Geni hacimli eserlerin iinden belirli ksm veya konularn seilmesi, tekrarlardan arndrlp zetlenerek bazan melliflerince yeniden dzenlenmesiyle meydana gelen kitaplarla tannm melliflerin eserlerinden yaplm manzum-mensur derlemelere mntehab (mntehabt) ad verilmitir. Aralarnda baz kk farklar bulunmakla birlikte mecma, muhtr / muhtrt, muktetaf / muktetaft gibi adlar tayan derlemelerle muhtasar / muhtasart, mlahhas, telhs, hulsa, tehzb, zbde baln tayan eserlerin bir ksm da bir tr mntehabt saylr.

42

mntehabat Trk edebiyatnda manzum-mensur eserlerden yaplm sekilerin adlandrlmasnda grlmektedir Trk-slm edebiyat metinleri iin kullanldnda, gnmz Trkesinde seki, iir sekisi kelimeleriyle karlananan mntehabt, daha yaygn bir ifade ile antoloji manasna gelmektedir. Edebiyatmzn ekseriyetle kasideden msraya kadar manzum eserlerini derleyen kitaplar bu adla anlmaktadr. En eski rnekleri nazire mecmualar olan bu metin kayna, bizde daha ok XIX. yzyldan sonra gelimitir. Manzum edeb eserlerden seilerek oluturulmu mecmualarn birok zellii mntehabt ad tayan eserler iin de sz konusudur. Bu yaknl Mecma-i Mntehabt, Mecma-i Mntehabt- Er, Mecma-i Mntehabt- iriyye-i Arabiyye ve Frisiyye, Mecma-i Mntehabt- Kasid ve Er- Frisiyye gibi derlemelerle mecma-i edebiyye, mecmatl-er, mecmatl-ebyt gibi adlarla anlan manzum eserlerin isimlerinden balayarak tespit etmek mmkndr. XIX. yzyldan sonra gelimi mntehabatlara insinin (stanbul 1289) Mntehabt Er ve Edirne Mfts Fevzi Efendinin Mntehabt- Dvn- Fevz adl eserleri (stanbul, ts.) rnek verilebilir. Mntehabtlarn Trk edebiyatnda en tannm rnei Ziy Paaya aittir. 432 Trk, 448 Fars ve 382 Arap airinin 1262 iirini ihtiva eden Harbt Trk edebiyatnda btnyle iire tahsis edilen mntehabtlarn en hacimli ve en nemli rneidir (I, stanbul 1291; IIIII, 1292). XX. yzyl balarnda edeb metinleri derleyen antoloji niteliindeki kitaplar arasnda Bulgurluzde Rz Beyin Mntehabt- Bedyi-i Edebiyyesi (I, stanbul 1326 [manzum]; II, stanbul 1326 [mensur]; stanbul 1326 [zeyil]), Refet Avni ve Sleyman Bahrinin birlikte hazrladklar Resimli Mntehabt- Edebiyye (stanbul 1329), Fik Readn Muharrert- Ndire yhud Hazne-i Mntehabt (stanbul 1307), Mehmed Cevdetin Mntehabt- Sahif-i Nefsesi (stanbul 1330) zikredilebilir. Sadece beyit ve msralar derleyen mntehabtlar da vardr.

TRK-SLM EDEBYATI ALIMALARINDA BAVURULACAK KAYNAKLAR

Bu gruba giren kaynaklar daha nce de ifade edildii zere Trk-slm edebiyat aratrmalarnda, bir baka deyile bu edebiyat tanmak, renmek, doru ve anlalr biimde gnmze, gnmzn her seviyeden okuruna aktarmak iin yaplacak aratrma ve almalarda bavurulacak kaynaklardan olumaktadr. Bu son ksma giren eserler iin her tr aratrmada rastlanlan bibliyografya, kaynaka, mracaat eserleri ve bavuru kaynaklar gibi terimler kullanldn hatrlamakta fayda vardr. Trk-slm edebiyat aratrmalar sz konusu olduunda ncelikle air ve nasirler iin slm telif geleneinde tabakat adyla anlan eserleri tanmak zelliklerini bilmek, kullanmn renmek gerekmektedir.

43

1. Tabakat
Bir telif tarz olarak slm dnyasndaki ilk rnekleri, Araplar arasnda ortaya konulmu ve onlardan slm kltr etkisiyle Farslara intikal ettikten sonra Osmanl ncesinden itibaren Trk dnyasnda da yaygn bir gelime gstermitir. Tabakatlar zamanla farkl zellikler kazanarak gelimise de esas itibariyle gnmzdeki ansiklopedik biyografi kitaplarna benzeyen bir telif trdr. Bu grupta yer alan kitaplar Osmanl sahasnda daha ok tercim/ tercim-i ahvl kitaplar adyla anlmtr. Ancak aada zikredilecek rneklerden de anlalaca zere Osmanl devrinde bu tr kitaplarn adlarnda hemen hi rastlanmayan tabakat kelimesi gibi teracim de pek az kullanlm, bunlarn yerini tezkire kelimesi almtr. Nitekim Mehmet Sreyya Beyin Mehur eseri Sicill-i Osmani veya Tezkire-i Meahir-i Osmniyyenin adnda ise tezkire kelimesi yer almaktadr. Bu tr eserlerdeki hal tercemeleri (tercim-i ahvl) ve biyografiler (tercim) genellikle alfabetik bir sralamayla ve ele alnan kiinin ksaca ailesi, hayat ve yetimesi, hocalar, nde gelen arkadalar, beraber ders okuduu kiiler (ders erikleri), ve eserleriyle bunlarn ksa tantmlaryla biyografi sahibinin, ilm ve edeb hviyetine dair bilgiler, hakkndaki baz rivayetler, ahs ile ilgili nkteler, fikirleri ve sanat zerine baz tenkidler, belli eserleri, yaz ve iirlerinden ksa rnekler aktarlmaktadr. Ancak tabakatlarda, bazen yukarda saylan her hususta yeterli malumatn bulunmas mmkn olamayaca gibi bazan da bilgi verilen konular, iaret edilen hususlarn tesinde, ok zengin ve eitli olabilmektedir. Bunun hudutlarn ise ele alnan kii hakknda, yazarn ulaabildii bilgiler yannda onunla ada veya arkada olmas da belirlemektedir. Osmanl tabakat kitaplar daha ok devlet adamlar (vezirler ve sadrazamlar, eyhlislamlar, kaptanpaalar, reislkttaplar), alimler, eyhler, airler, hattatlar, kitap sanatkrlar bal altnda toplanabilecek mcellit, mzehhip, nakka, minyatrc, mcellit vb. gibi stadlar ile musikiinaslar hakknda yazlmtr. Bunlarn iinde en zengin Trke tabakat, airlerle ilgili olandr. Ardndan ulema ve meyih hakkndaki eserler gelir. Dikkat edilirse bu saylan snflarda yer alan pek ok kii Trk-slm edebiyatyla ilgili manzummensur eserler ortaya koymu kiiler, bir baka deyile, ayn zamanda air, nasir, lim ve sanatkrlardr. Tabi olarak bunlarla ilgili aratrma yaplrken eitli meslek gruplaryla ilgili tabakatlar tanmak ve onlardan faydalanma yollarn bilmek gerekir. Bu alan ok zengin olmakla birlikte belli bal tabakat kitaplarndan daha nce deiik nitelerde temas edilenler dnda unlar zikredilebilir: Molla Caminin Farsa yazd bir sfi tabakat olan Nefehtl-ns, nce Ali r Nev tarafndan 170 kadar Trk ve Hind sfsinin terceme-i hali eklenerek 901de (1495) Nesyiml-mahabbe min emyimil-ftvve adyla aatay Trkesine (nr. Kemal Eraslan, stanbul 1979), Bursal Lamii elebi tarafndan da Fthul-mchidn li-tervhi kulbl-mhidn adyla Anadolu Trkesine tercme edilmi ve otuz kadar kadn olmak zere 629 sufnin hayat hikayesini kapsamaktadr. Eser, Osmanl evrelerinde Nefeht Tercmesi olarak tannm (stanbul 1270,1289; bugnk yazyla 1970; S. Uludan giriiyle tpk basm 1980) ve Laminin daha geni evrede tannmasn salamtr.

44

Feridddin Attarn yetmi iki mutasavvfn hayatna dair Farsa yazd Tezkiretl-evliyas da Osmanl sahasnda ok rabet bulmu ve Trkeye Sinan Paa (nr. E. Grsoy Naskali, Ankara 1987) bata olmak zere birka kere tercme edilmi sf tabakatlarndandr. En gvenilir Trke tercmesi ise Sleyman Uluda tarafndan yaplmtr (stanbul 1984, 1991). Osmanl dnyasnda rabet bulmu olan sufi tabakatlarna smail Hakk Bursevnin, Silsile-i Celvetiyye (stanbul 1291), Sadk Vicdnnin Tomr- Turuk- Aliyye dizisi (I Melmilik, stanbul 1338; II Kadiriyye, stanbul 1340; III Halvetiyye stanbul 1341; IV Sf ve Tasavvuf, stanbul 1342) eklenebilir. Osmanl alimleri, edip ve yazarlar, devlet adamlar, sanat ve zanaatkrlarnn gerek alfabetik sralama suretiyle gerek devirlere ve tabakalara ayrlarak topland tabakat tr pek ok eser deiik konularda tannm isimlerin bir araya getirildii genel tabakat kitaplardr ve farkl adlarla bu alandaki yerini almtr: Bunlarn banda Takprl-zadenin Osman Gaziden balayarak Kanun devri dahil olmak zere on padiah zamannda Osmanl corafyasnda yaam be yzden fazla alim ve eyhi tantmak zere on tabaka halinde Arapa kaleme ald e-akaikun-numniyye f ulema-i devletiOsmniyyesi gelmektedir (nr. Ahmet Suphi Frat, stanbul 1985). Bu tipteki eserlerin ilki saylabilecek bu hacimli kitap daha mellifi hayatta iken k elebi, Hak Efendi gibi isimlerin Trkeye tercme edilmitir. Ancak en deerli tercmesi esere birok kaynaktan derledii yeni bilgileri ekleyerek telif-tercme suretiyle adeta yeni bir tabakat meydana getiren Edirneli Mecd Efendi olmutur. Grd rabet zerine e-akaikun-numniyye zamanla Osmanl sahasnda tercme, tezyil, telhis, talik, tahiye suretiyle kaleme alnm baka eserlerle desteklenerek bu vadide nemli bir faaliyetin gelimesine ve ortaya konan eserlerle trn zenginlemesine yol amtr. Hatta Osmanl medeniyetine u veya bu ekilde katk salam her tabaka ve alandan zevatn tercme-i halleriyle deta mstakil bir vadi oluturmutur (bk. Takprlzde). Bu genel manadaki Osmanl tabakat kitaplarna ok sonralar kaleme alnm Mehmed Sreyya Beyin Sicill-i Osman vey Tezkire-i Meahir-i Osmaniyyesi (I-IV, stanbul 1308-1316; ) ile Bursal Mehmet Tahir Beyin Osmanl Melliflerini (I-III, stanbul 1333-1342) ilave etmek gerekir. Hac Zihni Efendinin Mehirun-nisas (I-II stanbul 1294-1295) da slm ncesinden itibaren Arap, Fars ve Trk dnyasnda ilim, edebiyat, tasavvuf ve siyaset alanlarnda mehur olmu 1165 kadnla ilgili genel bir eserdir. Trk msksi alannda ilk tabakat eyhlislm Ebishakzde Esad Efendi tarafndan Atrabl-sr f tezkireti urefil-edvr adyla kaleme alnmtr. zerinde Zeynep Sema Ycekn bir doktora tezi hazrlad eser (b. bibl.) XVII-XVIII. yzyllar arasnda yaam Osmanl muskinaslarndan yze yakn bestakrn ksa biyografisiyle eserlerinden baz rnekleri ar bir ina slubuyla aktarmaktadr. Bu alandaki son ve mhim tabakat bnlemin Mahmut Kemal naln kaleme ald Hosadadr (Ankara 1958). Osmanl hattatlar hakkndaki tabakatlarn banda Gelibolulu Mustafa lnin hattat, nakka ve mcellitler hakknda bilgi veren Menkb- Hnervern (nr. bnlemin, stanbul 1926) gelmektedir. Onun Knhlahbrnn drdnc rkn de Osmanl devlet adamlar, alim ve airlerinin hayatlarna ait bilgiler ihtiva eden bir tabakat saylr. Bu ksm Mustafa sen tarafndan mstakil olarak Knhl-ahbrn Tezkire Ksm adyla (Ankara 1994) neredilmitir. Buna byk Osmanl biyograflarndan Mstakimzdenin Tuhfe-i Hatttn (nr. bnlemin, stanbul 1928) adl eserini ilave etmek gerekir. Nefeszde brahim Efendinin Glzar- Savab (nr. Kilisli

45

Rfat (stanbul 1939), Suyolcuzdenin Devhatl-kttb (nr. Kilisli Rfat, stanbul 1942), Habib Efendinin Hat ve Hatttn (stanbul 1305), brahim bnlemin Mahmut Kemal naln Son Hattatlar (stanbul 1955) ile Nurullah Tilgennin Eypl Hattatlar (stanbul 1950) bu konudaki dier eserlerdir. Osmanl devlet adamlaryla ilgili tabakat kitaplarnn en nemlileri arasnda sadrazamlarla ilgili olarak kaleme alnm bulunan Osmanzde Taibin Hadkatl-vzers gelir (stanbul 1271, Freiburg 1969). Bu esere zeyil olarak Dilver Aa-zde mer Vahid, ehr-zde Mehmed Said (Gl-i Zb), Cavid Ahmed (Verd-i Muattara), Badatl Abdlfettah efkat, Ahmet Rfat (Verdl-hadyk, stanbul ts.; Freiburg 1970) gibi kitaplar yazlmtr. Bu seriyi bnlemin Mahmut Kemal naln, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar (14 fasikl, stanbul 1940-1953) ile Mehmet Zeki Pakalnnn Son Sadrazamlar ve Bavekilleri (I-V, stanbul 1940-1948) tamamlar. eyhlislamlar hakkndaki ilk tabakat Mstakimzdenin Devha-i Meyih-i Kibrdr. Mellif eserine iki de zeyl yazmtr. Ahmet Rfat Efendinin bu esere yazd zeyil ile birlikte hepsi Devhatl-meyih maa zeyl adyla yaymlanmtr (stanbul ts.; tpkbasm:stanbul 1978). Mstakimzadenin eserine sonraki eyhlislamlarn da ilvesiyle zeyiller yazlmtr.

2. Tezkiret-uar
Trk-slm edebiyat aratrmalarna kaynaklk yapan eserlerin banda zellikle XV. yzyldan sonra ve Osmanl sahasnda airler hakknda bilgi veren en nemli kaynaklar Sehi Beyin Tezkiresinden itibaren Tezkire-i uar adyla mstakil bir alan ve tr oluturan tezkireler gelmektedir. Genel zellikleri itibariyle tabakatlarla ayn hususiyetleri tasalar da bunlar ncelikle devirlerinde iir ve edebiyatla dorudan megul olmu kiiler hakknda bilgi vererek iirlerinden rnekler aktararak sanatlar hakknda deerlendirmeler yaparlar. Trk edebiyatn XV. Yzyl sonlarnda Ali r Nev tarafndan aatayca kaleme alnan ilk tezkiresi Meclisn-Nefis 455 airin hayat hikayesini aktarr. Osmanl sahasnda ilk eser Seh Beyin XVI. asr Osmanl airlerinden 229unu anlatan Het Bihitidir. Bu asrda kaleme alnm tezkirelerin ikincisi, Latif tarafndan kaleme alnan Tezkiret-uar ve Tabsratnnuzam olup 334 air hakknda bilgi vermektedir. Badatl Ahdi ise Glen-i uarsnda 384 airi sz konusu eder. Ardndan Meiri-uar adl eseriyle k elebi gelir. Hasan elebi ise Tezkiret-uar adyla yazd kitabnda 631 airin hal tercmesini ele almtr. Gelibolu Mustafa l ise Knhl-ahbr adyla yazd tarihinin drdnc rknn teracimi ahvale ayrm ve bu ksm devrin 130 kadar ulema, uar ve fuzalasndan bahseden nemli bir tezkire deeri kazanmtr. Tezkirecilik bu ilk ve nemli rneklerden sonra balcalar, Beyn, Riyaz, Faiz, Rza, Ymn, sm, Gft, Saf, Slim, Beli, Rmiz, eyhlislm rif Hikmet, Fatin gibi isimlerin eserleriyle iyice zenginletikten sonra, bnlemin Mahmud Kemal naln Son Asr Trk airleri isimli drt ciltlik eseriyle (stanbul 1930-1941) XX. asra balanmtr. Sadettin Nzhet Ergunun tamamlayamad Trk airleri ise tezkirneler bata olmak zere eitli tabakat kitaplarndaki bilgilerin derlenmesi ve airlerin iirlerinden geni apl rnekler aktarlmasyla oluturulmu bir kaynaktr.

46

bnlemin Mahmmud Kemlin Son Asr Trk irleri dnda yazd biyografik eserler hangileridir?

zet
Trk-slm edebiyatna zelliklerini ve muhtevasn veren kaynaklar belirleyebilmek. slm dininin ve kltrnn Trk Edebiyatna kaynak olmak bakmndan nemi, aratrclarn bu edebiyatn kaynaklarn din ve dorudan din olmayan kaynaklar olarak iki blmde ele almasnda da grlmektedir: Din kaynaklarn banda Kurn- Kerm gelmektedir. kincisi hadis veya snnet-i nebevdir. ncs ksas- enbiy ve buna bal olarak eski kavimlerle ilgili tarihi bilgilerdir. Bir dieri ise tasavvuftur. Dorudan Din Olmayan Kaynaklara gelince bunlar Arap ve Fars edebiyat ve kltr, Trk milletinin kendi yaama biimi, elenceleri, mhim gn ve geceleri kutlama ekli, ahlk, sahip olduu det ve ananeler, devrin hakiki ve batl ilimleri, efsne ve masallar, savalar vs. olarak sralamak mmkndr. Edeb metinlere ulamada bavurulacak balca kaynaklar olan divan, mecmua ve cnk vs. gibi yazma ve matbu eserleri tanyabilmek. Bilindii gibi Trk-slm edebiyatnda edebi eser denince akla nce iir, yahut manzum eserler gelmektedir. Bu eski edebiyatmzn iire dz yazdan, bir baka ifade ile nazma nesirden fazla deer vermesiyle ilgilidir. Vaka iirin yannda ikinci plana den nesir, ina denilen slp ile sanatkrne ifade yolunda ciddi merhaleler kazanm, baz sanatkarlar tantlrken ir inda mhir, nazm nesre kdir gibi ifadelerle her iki fende de baarl olduklar zellikle vurgulanm olsa da iir nesirden, irlik nsirlik ve mnlikten stn tutulmutur. Bu bakmdan metinlerin kaynaklarnn banda divan, mecmua ve cnk gibi iire ve iiri aktaran kaynaklar tanmak nemlidir. Trk-slm edebiyat aratrmalarnda, bu edebiyat tanmak, renmek ve doru biimde gnmze aktarmak iin yaplacak aratrma ve almalarda bavurulacak kaynaklar tanyabilmek. Bu ksma giren eserler iin bibliyografya, kaynaka, mracaat eserleri ve bavuru kaynaklar gibi terimler kullanldn hatrlamakta fayda vardr. Ancak bu eserlerin kendileri bir taraftan edebi eser hviyetini tamakta dier taraftan da devrin anlayna gre ekillenmi bulunmaktadr. Bunlar genel olarak tabakat adn tar. Trk-slm edebiyatn daha dorudan ilgilendiren biyografik eserler ise uara Tezkireleri baln tarlar. Bunlarn says ilk rneklerin ortaya konduu XVI. yzyldan bu yana yazlanlar dikkate alndnda 30u amtr.

47

Kendimizi Snayalm
1.Aadakilerden hangisi Trk-slm edebiyatnn dorudan din kaynaklarndan saylmaz? a. Snnet b. Ahbrl-Arab c. Ksas- Enbiy d. Fkh e. Tasavvuf 2. Genellikle k edebiyat, halk edebiyat ve folklor rnlerinin topland anonim mahiyette bir mecmua tr olarak tarif edilen eserlere ne ad verilir? a. Cnk b. Tabakat c. Mntehabt d. Mesnev e. Divan 3.Ali r Nev tarafndan aatayca kaleme alnan tezkirenin ad aadakilerden hangisidir? a. Atrabl-sr b. Tezkire-i uar-y Badd c. Meclisn-nefis d. Glen-i uar e. Menkb- Hnervern 4. Aadakilerden hanisi Trk-slm edebiyatn tanmak, renmek ve doru biimde gnmze aktarmak iin yaplacak aratrma ve almalarda bavurulacak klasik kaynaklardan biri deildir? a. Sufi tabakatlar b. Tezkiret-uarlar c. Tezkire-i Hatttn d. Harabt e. Hadkatl-vzer

48

5. Kuran ve hadisin kaynak oluu kavram ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Kuran dinin kaynadr. b. Hadis dini yaamann rehberidir. c. Tasavvuf bir mslmann asla ihmal etmemesi gerekli bir alandr. d. Peygamber kssalar dini hayatn vazgeilmezidir. e. Dinimiz ve kltrmz en gr ve etkili ekilde bu kaynaklarn tamamndan beslenmitir.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. a 3. c 4. d 5. e Yantnz doru deilse Dorudan Din Kaynaklar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Trk Edebiyat Metinlerinin Kaynaklar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Tezkire konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse Trk-slm Edebiyat Aratrmalarnda Bavurulacak Kaynaklar konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse Dorudan Din Kaynaklar konusunu yeniden okuyunuz

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Trk-slm edebiyatnn dorudan Kuranla beslenen trleri arasnda tevhid, mnct, esm-i hsn saylabilir. Sra Sizde 2 Trk-slm edebiyatnda kaleme alnm en mehur Yusuf u Zleyh mesnevisi Ftihin hocas Akemsedin Hazretlerinin olu Hamdullah Hamdiye aittir. Trk Edebiyat tarihisi M. Fuat Kprlye gre bu mesnevi, gerek zamannda ve gerek XVI. asrda umumi rabete mazhar olarak, onun hretini teminde balca amil olmutur. airimizden bahseden btn tezkireciler ve tercim mellifleri bu hususta mttefiktirler. Sra Sizde 3 bnlemin Mahmmud Kemlin Son Asr Trk irleri dnda yazd biygrafik eserler Son Sadrazamlar, Ho Sad, Son Hattatlar,

49

Yararlanlan Kaynaklar
M. Erol Kl, Sf ve iir Osmanl Tasavvuf iirinin Poetikas, stanbul Agah Srr Levent, mmet a Trk Edebiyat, Ankara Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul smail nver Mesnevi Trk Dili Trk iiri zel Says II (Divan iiri), Ankara M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul Cemal Kurnaz, Trkden Gazele:Halk ve Divan iirinin Mterekleri zerine Bir Deneme, Ankara Amil elebiolu, XIII-XV. Yzyl (ilk yars) Mesnevlerinde Mevln Tesiri III. Uluslaras Mevln Semineri, Ankara Mustafa Uzun, Dede mer Ren DA, IX, 81-83. a. mlf., Ney-nme (Tenkidli Basm), stanbul 1990, a. mlf., lh, DA, XXI, 225 a. mlf., Hz. brahim, DA, XXI, 272-273; a. mlf., Hz. s, DA, XXIII, 473; a. mlf., Hz. smail DA, XXIII. 80-82

50

 51

Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Trk-slm Edebiyatnda kullanlan nazm ekillerini aklayabilecek, Trk Edebiyatnda kullanlan vezinleri tanyabilecek, Eski Trk Edebiyatnda sklkla kullanlan aruz kalplarn sralayabilecek, Trk-slam Edebiyatnda kullanlan kafiyeleri sralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Msra-Beyit-Kta-Bend Aruz-Hece-Serbest Ak hece-Kapal hece Kafiye-Redif

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Metin ierisinde tanm verilmeyen kelimeler iin Misalli Trke szle bavurunuz. Metin ierisinde geen terimler hakknda daha fazla bilgi iin Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin ilgili maddelerine ve Necla Pekolcayn slm Trk Edebiyatnda ekil ve Nevilere Giri adl eserinde ilgili yerlere baknz.

52

Trk-slm Edebiyatnda Nazm ekilleri

GR
Divan Edebiyat Trklerin slm dinini benimsemesinden sonra ortaya kan yazl edebiyattr. Arap ve Fars Edebiyatlarnn etkisi altnda gelimitir. Bu etki, Arapa ve Farsa kelimelerin Trkeye girmesinin yan sra, bu dillerin anlatm biimlerinin benimsenmesiyle de kendini gsterir. Bu akmn Divan Edebiyat olarak adlandrlmasnn sebebi, irlerin, iirlerini divan denen kitaplarda toplam olmalardr. Kurann Arapa olmasndan dolay pek ok toplumun kltr ve dili deiime uramtr. ranllar, IX. yzylda edebiyat rnlerini, Yeni Farsa diye adlandrlan bir dille vermeye balamlardr. Fars Edebiyatnn bu rnlerinden Trk Edebiyat byk lde etkilenmitir. te yandan, Anadoluda kurulan Trk devletleri, ilk zamanlarda resm yazma dili olarak Arapa ve Farsay kullanmlardr. Bu durum, edeb dilin deimesine de yol am; zellikle Saray evresindeki irler ve yazarlar, eserlerini Arapa ve Farsa yazmaya balamlardr. Osmanl Devleti dneminde Arapa ve Farsann youn etkisinde kalm olan Osmanl Trkesi, Divan Edebiyatnda kullanlan ana dildir.

DVAN EDEBYATINDA NAZIM BRM

Nazm, szlk anlamyla sra, dzen demektir. Ama Divan Edebiyatnda nazm dendiinde iir anlalr. Divan iirinde nazm birimi genellikle beyit olup iirler eitli nazm ekilleri iinde kurallarn Arap ve Fars Edebiyatndan alan aruz vezniyle yazlmtr. Bununla beraber, Nedim ve eyh Galip gibi baz airlerin hece lsyle yazlm iirlerine rastlamak mmkndr. Aruz vezninde ak ve kapal heceler eitli kalplarda, kendilerine zg bir dzen iinde sralanr. airler eserlerini yazarken setikleri kalba mutlaka uymak zorundadr. Aruz, esas olarak hecelerin uzunluu ve ksal temeline dayanan bir iir lsdr. Trklerin slamiyeti kabul etmelerinden sonra medrese kltr ile yetien airlerin Farsay edebiyat dili olarak benimsemeleri, aruzun Trk Edebiyatna da girmesini salamtr.

53

MISRA
Arap, Fars ve Trk edebiyatlarnda beyti oluturan bir satrlk nazm paras demektir. Szlkte ykp yere almak mnasna gelen sar / sr kk iirin beytini iki msral yani iki kafiyeli, kapy iki kanatl yapmak anlamlarn da ifade eder. Ayrca ev mnasndaki beytin kapsndaki her bir kanada msra denildiine iaret edilir. Nitekim eve kapdan girildii gibi iire de msra ile balanmaktadr. Bu aklamalardan hareketle gerek anlam ev, adr, oda, mesken, konak olan beyit, bir edebiyat terimi olarak ayn vezinde iki msradan meydana gelen nazm birimini ifade ettii gibi gerek anlam adr kapsnn iki yan, kap kanad ve pervaz olan msra da terim olarak beyti meydana getiren iki paradan biri iin kullanlr. Son dnemlerde dize kelimesiyle karlanan msra hakknda Trk edebiyat kaynaklar, ll veya lsz bir satrlk nazm paras tarifinde birlemi gibidir. Divan edebiyatnda msra beytin yarsdr; mnal en kk nazm birimidir. Dier bir ifadeyle bir nazm parasn oluturan her bir satra msra ad verilir. Msra en kk nazm birimi olduu gibi ayn zamanda en kk nazm eklidir. Divan edebiyatnda kaside, gazel, mesnevi, terkib-bend ve terc-bendde nazm birimi beyittir. Mterek bir i kafiye ile msralarn birbirine baland bendlerden meydana gelen musammatlarda ise nazm birimi msradr. Dier nazm ekillerinde beyitler nasl bir btnlk gsteriyorsa musammatlarda da msralar ayn grevi yerine getirmektedir. Son dnem Trk edebiyatnda Bat edebiyatnn da etkisiyle msradaki mna btnl kaybolmu, serbest iirlerin bir ksmnda daha ileri gidilerek msran snrlar belirsizletirilmi, bazan tek kelimeden ibaret msralar yazlm, bu da iiri nesre daha fazla yaklatrp bomutur. Divan edebiyatnda bir mnay en kapsaml ekilde ifade edebilecek, hengiyle hfzalarda yer alacak kadar dikkat ekici bir ustalk ve gzellie sahip msralar msra- berceste (son derece latif ve salam) veya ah msra adn almtr. Bunlar eser deerinde kabul edildiinden msra berceste syleyebilen kiinin de air saylmasna yeterlidir. Byle msralar iirin en gzel paras olup mnasnn derinlii ile dillerde dolaan, kolayca hatrlanabilen, ifadeler olmasnn yannda salam kuruluu ile deta atasz gibi kullanlan rneklerdir. Bknin, vzeyi bu leme Dvd gibi sal / Bk kalan bu kubbede bir ho sad imi; Bursal Tlibin, em-i insf kadar kmile mzn olmaz / Kii noksnn bilmek kadar irfn olmaz ve Koca Rgb Paann, Miyn- gft gda bed-meni hm eder kubhun / ecat arzederken merdi kpt sirkatin syler beyitlerinin ikinci msralar bugn de dillerde birer atasz halinde dolamaktadr. Divan iirindeki rneklerden hareket edildiinde msraa beyit gibi ksa bir nazm ekli olarak bakmak da mmkndr. Divanlarn sonunda herhangi bir manzume iinde yer almadan bal bana bir iir gibi yazlm msralar bulunmaktadr. Bir manzume iinde yer almayan, bazan dier msralar tamamyla unutulan ve mnalar kendi ilerinde tamamlanan, msra- bercesteler gibi dillerde dolaan bu tek msralara msra zde veya yalnzca zde denilmektedir. II. Mahmudun hekimbas Abdlhak Mollann ecza dolabnn kaps zerine yazdrd, Ne ararsan bulunur derde devdan gayr ve Muallim Ncinin glmserken ekilmi bir resminin altna yazdrd, Mudhikt- dehre ben lsem de tasvrim gler rnekleri birer msra zdedir. Bunlar manzumelerden kopuk ya da tamamlanmam iir paralar ek-

54

linde kalmayp mfred adn alan tek beyitler gibi genellikle divanlarn son taraflarnda mesri(msralar) adyla anlan zel bir blmde yer alr.

BEYT
Arapa ev anlamna gelen beyit iki msradan oluan nzm parasdr. Divan edebiyatnda nzm birimi saylan beyit, anlam btnlne sahiptir. Beyit, kafiyeli iki msradan meydana gelirse beyt-i musarra, bir gazelin en seme beyti olursa beytl gazel bir kasidenin en gzel beyti olursa beytl kaside, iinde airin adnn ya da mahlasnn bulunduu beyitse tac beyit bir kasidenin ya da gazelin ilk beyti ise matla son beyti ise makta adn alr. Kafiyeli bir beyite beyt-i musarra, kafiyesiz olanlara ferd ya da mfred denir. Divanlarda mfredler mfredat adyla ayr bir blmde toplanr. Kafiyeli beyitlerin olduu blme de metali denir.

BEND
Bend, szlk anlamyla ba, balanan ey, kuak; fkra ve makale gibi yazlarn ksmlar demektir. Nazm terimi olarak da Bend, birbirine vezin ve kafiyeyle balanm ikiden ok msra topluluudur. Bendler 3-10 msra olabilir. Bunlara para anlamnda kta dendii de olmutur. Bendlerden meydana gelen nazm ekilleri tek ya da birden ok bendliler olmak zere ikiye ayrlrlar. Tek bendli nazm ekilleri rub, tuyu, ou zaman kta; ok bendli nazm ekilleri ise murabba ve bunun deiik trleri olan terb ve ark; muhammes ve tahmis, tatr, tardiyye; mseddes ve tesds; msebba ve tesb; msemmen ve tesmin; mtessa ve tets, muaer ve tar; terkibbend ve terc-benddir.

KASDE
Arap, Fars ve Trk iirinde en ok kullanlan eski ve uzunca bir nazm eklidir. Anadoluda XIV. yzylda olumaya balayan divan edebiyat Arap ve ran edebiyatlarnn nazm ekillerini kabul ederken konu ynnden eski kouklara benzeyen kasideyi de kolaylkla benimsemiti. Trklerin mslman olmadan nceki ozanlarnn, hakanlar yahut beyleri vmek iin kopuz eliinde syledikleri kouklarla kaside arasnda muhteva ynnden fazla fark grlmyordu. Trk edebiyatnda ilk rnekleri XIV. yzylda yazlmaya balanan kasidelerin Trk beyliklerinin ileri gelenleri hakknda dzenlenmi olmasyla ilk mkemmel rneklerin ortaya kt XV. yzylda sultanlar ve devlet byklerini vmek iin yazlmaya balanmas kouk geleneinin bir devam gibi kabul edilebilir. Trk edebiyatnn klasik zelliklerinin btnyle teekkl ettii XVI. yzylda ise kasidenin bu edebiyata has kurallar iyice belirlenip ekil ve blmleri olumutur. Konusu dier slm edebiyatlarda grlmedii kadar genileyen kaside buna bal olarak deiik isimlerle anlmaya balar. Hicviyye, mersiye, hasbihal, arzhal gibi konular da ihtiva edecek eitlilikte yazlan kaside Hz. Peygamberi ve dier din byklerini, airin anda yaamakta olan bir kiiyi ven rnekler yannda Allaha yakar, Resli Ekremden efaat dileme, bir devlet bynden mansp ve me-

55

muriyet talebi, himaye grme arzusuna ynelik istekte bulunma, bir cezadan kurtulmak iin af dileme, hams duygular aklama, vatan sevgisini dile getirme gibi sebeplerle de dzenlenmitir. Trk edebiyatnda kasideler hemen hemen en az otuz ile en fazla doksan dokuz beyit arasnda deien uzunlukta dzenlenmitir. Bazan bu snrlarn dna kld olmusa da airlerin genelde krk-elli beyit uzunluundaki kasideleri tercih ettikleri grlr. Kasidede ilk beyte matla, son beyte makta denir. airin mahlasn syledii beyit ta beyit, kasidenin en gzel beyti beytl-kasd olarak isimlendirilir. Kafiye rgs aa/ ba/ ca eklindedir. Trk airleri kasidenin alt blmden olumasn benimsemi ve buna uymaya zen gstermilerdir. 1. Nesb (tebb). Kasidenin giri blmdr. Genelde bir gazel gibi kane duygulardan bahseder. Bu ekilde olan giriler nesb, ak dnda tasvir vb. herhangi bir konu ilenmise tebb adn alr. ledii konuya gre de kaside zel bir adla anlr. Nesb veya grev sresi tebb ortalama on-on be beyit uzunluunda olur. 2. Girizgh (giriz / griz). airin methiyeye getiini bildiren bir ya da iki beyitten ibaret olup konuya uygun bir nkte tamasna ve nesble methiye arasnda anlam ilikisi kurulmasna dikkat edilir. 3. Methiye. Kasidenin maksadna uygun olarak vlen kii veya eyden bahseden blmdr. Kasidenin en sanatkrane blm olup uzunluu konuya ve aire gre deiir. 4. Tegazzl. Kaside iinde tecddi matla ile balayan bir gazel olup be-on beyit arasnda deiir. Bir kasidenin banda yahut sonunda yer alabildii gibi tegazzl blm olmayan kasideler de vardr. 5. Fahriyye. airin kendisini vd ve bazan da dileini bildirdii blmdr. Beyit says airlere gre deiebildii gibi fahriyye blm konulmam kasideler de mevcuttur. Trk kasideciliinin stad saylan Nefnin fahriyyeleri sanatl bir slpla yazlm olup beyit says hayli kabarktr. 6. Dua. vgs yaplan kii veya ey ile airin kendisi hakknda dua edilip iyi dileklerde bulunulan son birka beyitten ibarettir. Trk edebiyatnda kasideler ekilde adlandrlmtr. Bunlardan ilki tebb veya methiyede ele alnan konuya gre yaplan adlandrmadr. Dier nazm ekilleriyle yazlabilmekle birlikte daha ok kaside biiminde kaleme alnmalarndan dolay mnct, tevhid, nat, mersiye, hicviyye gibi manzumeler kasidenin konu bakmndan deiik trlerini oluturur. Bu tanmlama genellikle airin kasidesine koyduu bal esas alr. Tevhd-i Hazret-i Br der Nat- Seyyidil-Mrseln, Der Sity-i Sultan (...), Kasde der Medh-i (...), Hicviyye der Hakk (...) gibi ibarelerin yer ald bu balklar ayn zamanda kasidenin trn de belirtmi olur. Bir kasidenin tebb blmnde yer alan konuya gre bahardan bahseden kasidelere bahriyye (rebiyye), ktan sz eden kasidelere itiyye denmesi gibi ramazniyye, ydiyye (bayramiyye), sayfiye, nevrziyye gibi zaman dilimlerini; stanbuliyye ve Baddiyye gibi ehirleri; snbliyye ve rahiyye gibi iek veya hayvanlar; sriyye, hammiyye, clsiyye, kudmiyye, istikbliyye gibi olaylara dayal bir hayat kesitini; kasriyye, driyye gibi bir bina tebrikini konu alan kasideler de yine tebbinde ilenen konuya gre isim almtr. Kasidelerin ikinci tr adlandrmas redifine gre yaplr. Redifi gne olan methiyeye gne kasidesi (emsiyye), gl olana gl kasidesi (verdiyye), snbl olana snbl kasidesi (snbliyye) gibi isimler verilir. Trk edebiyatnda su, t, haner, benefe, lle, kalem, shan, gl vb. kelimelerin redif olarak kullanld kasideler nldr. Son adlandrma ekli Arap edebiyatnda olduu gibi kafiye harfine gre yaplandr. Kafiye harfi r ise riyye, mm ise mmiyye, t ise tiyye gibi.

56

Kaside yazan air iin kasdeg, kasdeperdz vb. tabirler kullanlmtr. k Paann Garibnmedeki natlaryla Ahmednin divanndaki kasideler bu eklin ilk rnekleri saylr. Trk edebiyatnda gerek anlamda kasidecilik ise divannda yer alan on alt kasidesiyle bu nazm eklini klasik zellikleriyle Trk edebiyatnn mal yapan eyh ile balamtr. Daha sonra Karamanl Nizm on bir, Bursal Ahmed Paa otuz bir, Nect Bey yirmi alt kaside yazmtr. Bu yzyldaki en gzel rnekler Ahmed Paann kasideleridir. XVI. yzyl kasidede ran rneklerinin almaya alld ve abartmalara yol ald bir dnemdir. vlen kiilerin devlet ihtiamnn glgesinde kalmamas iin mbalaal bir ekilde methedildii bu dnemde Bk zellikle nesb ksmlarnda parlak tasvirlerin yer ald yirmi yedi, Hayl Bey zengin hayallerle vd yirmi yedi, Nev elli, Rh-i Badd yirmi drt kaside yazar. Ancak bu yzyln kasideciliinde en nemli yer Fuzlye aittir. Onun natlar da dahil divannda otuz yedi kaside mevcuttur. XVII. yzylda Trk edebiyatnn en byk kaside airi olan Nef, ran ve Arap kasidecilerini geride brakmtr. Divannda en geni yeri igal eden elli dokuz kasidesi fahriyye blmleriyle nldr. Yzyln dier kaside ustalarndan Sabr de Nefnin etkisinde kalmtr. Nilnin otuz be, Nbnin otuz iki kasidesiyle bu yzyl Trk kasideciliinin en parlak devri olmutur. XVIII. yzyln balarnda Yahy Nazm byk bir cilt tutan divannn tamamn natlara ayrm, bunlarn pek ounu da kaside nazm eklinde kaleme almtr. Nedmin ince ve zarif bir henkle yazd kasidelerinin adedi otuz sekizdir. Onu deiik konularda yirmi dokuz kaside ile eyh Galib takip eder. Yzyln sonlarnda ise kasideleriyle dikkat eken Snblzde Vehb elli drt, Enderunlu Fzl seksen drt ve Keecizde zzet Molla krk sekiz kaside sylemitir. Divanndaki az sayda kasidelerden bir veya birka ile n kazanm yahut syledii kasidelerden biri dierlerinden daha ok tannm airler de vardr. Snblzde Vehbnin Shan Kasidesi ile Sbitin ramazniyyesi, Tanzimat dneminde kif Paann ilk defa bir soyut kavram konu edinen Adem Kasidesi ve Nmk Kemalin Hrriyet Kasidesi diye mehur olan iiri bunlardandr. Divan edebiyatnda kaside yazma gelenei Tanzimattan sonra da srm, hatta Cumhuriyetin ilk yllarnda kaside dzenleyen airler kmsa da modern Trk iiri bu nazm eklini tamamen terketmitir.
Daha geni bilgi iin bk. Mehmet avuolu, Kasde, Trk Dili Dergisi, Trk iiri zel says II (Divan iiri), Say: 415-417, ss. 1-38.

GAZEL
Eski iirin en ok kullanlan ve sevilen nazm eklidir. Gazel kelimesi szlkte kadnlarla sevgi zerine konumak, sylemek anlamna gelir. Arap edebiyatnda gazel bir nazm ekli olmayp kasidelerin banda aktan, sevgiliden sz eden blmlere verilen addr ve nesb karlnda kullanlmtr. Daha sonralar airin ak, sevgili, arap, bahar gibi cokulu haller karsndaki duygularn anlatan iirlere uzun yahut ksa olsun gazel denilmitir. rann slmiyeti kabulnden sonra gazel, Arap iirinin etkisi altnda oluan yeni ran edebiyatnda lirik iirin en beenilen ekillerinden biri ol-

57

mutur. Yeni ran iirinde de ilk dnemlerde kasidelerin nesb veya tebb ksmn oluturmutur. Gazel tarznn gelimesinde kasidelerden pek zevk almayan Mool hkmdarlarnn da rol olmutur. ranl airler bu hkmdarlar hakknda kaside yazma yerine onlarn yol at tahribattan duyduklar elem ve kederleri gazellerle dile getirmeyi tercih ettiler. Ferdddn-i Attr ve Mevln Celleddn-i Rm gibi sf airler gazellerinde ilh gzellik ve ilh ak konularn ilediler. Onlardan sonra gelen Hafz- rz ise gazellerinde rindce hayal kurmaya, felsef ve ahlk dncelere de yer vererek trn konusunu geniletti. Trk edebiyatna gazel XIII. yzylda randan Fars edebiyat yoluyla gemitir. Anadolu edebiyat sahasnda yazlan ilk gazellerde daha ok din, ahlk ve tasavvuf konularn ilendii grlr. XIV. yzyldan balayarak Kad Burhneddin, Nesm ve Ahmed ile gelimesini srdren gazel tr XV. yzylda eyh, Ahmed Paa, Nect ve aatay edebiyatnda da Ali r Nev ile mkemmellik kazanmtr. Zat, Hayal Bey, Nev, Rh-i Badad XVI. yzyln tannm gazel airleridir. Bu yzylda Anadoluda Bak, Azer alannda Fuzl gazeli dorua eritirmilerdir. XVII. yzyla gelindiinde gazel, Nilnin ncln yapt sebk-i Hind slubuyla yeni bir incelik ve zarafet kazanr. Bu yzyln sonunda Nb gazele fikr bir arlk kazandrmtr. XVIII. yzylda Nedm rindlii ve cokunluu, eyh Galib incelii, duyarll ve Mevlevlik nevesiyle byk gazel airleri olmulardr. Tanzimattan sonra Encmen-i uar airleri gazelde yeni bir atlma girmilerse de onu daha ileriye gtrecek bir baar ortaya koyamamlardr. Kafiye rgs aa/ba/ca ... olan gazelin baz beyitleri ve iindeki ksmlar zel adlar alr. Gazelin iki msra kafiyeli olan (musarra) ilk beytine matla, matladan sonra gelen beytine hsn-i matla, son beytine makta ve maktadan nceki beytine de hsn-i makta denir. Hsn-i matlan matladan olduu kadar hsn-i maktan da maktadan gzel olmasna zen gsterilir. Gazelin en gzel beytine ah beyit veya beytl-gazel ad verilir. Tahallus denilen makta beytinde mahlas sylenir. Mahlas yerine dorudan doruya kendi asl adn yazan airler de vardr. Kad Burhneddin ve Kemalpaazde gazellerinde mahlas kullanmayan byle ender airlerdendir. Trk edebiyatnda gazellerin beyit says genellikle drt-on be arasnda deiir. Drt beyitli gazellere ok az rastlanr. En ok yazlanlar be ve yedi beyitli gazellerdir. Baknin gazelleri genellikle be, Fuzlnin yedi beyitlidir. eyh Galibde daha uzun, on bir-on be beyitli gazellerle karlalr. Kesin bir kural olmamakla birlikte gazeller genellikle be, yedi, dokuz, on bir gibi tek sayl beyitlerle sylenmitir. On be beyitten uzun gazellere gazel-i mutavvel ad verilir. Ahmed ve Nesmnin otuz ve elli beyte kadar uzayan gazelleri vardr. Matla msralarndan brinin makta beytinde tekrarlanmasna redd-i matla, teki msralardan herhangi birinin tekrarlanmasna redd-i msra denir. Redd-i msra daha ok Tanzimattan sonraki dnemin airlerince rabet grmtr. airler bazan mahlas beytinden sonra gazellerini bitirmeyip bir ya da birka beyit daha eklerler. Bunlara mzeyyel gazel, ad verilir. Arapa, Farsa ve Trkeden ikisi veya yle kark surette sylenmi gazellere mlemma gazel(kaside iin de geerlidir) denir. Matladan sonra gelen beyitlerin msra ortalarnn bataki ilk msra ile kafiyelendii gazellere musammat gazel, bunlarn msra ortalarndaki kafiyelerine i kafiye ad verilir. Bu tr gazeller drt mefln, drt mstefiln gibi ortalarndan iki eit paraya ayrlabilen aruz kalplaryla yazlr.

58

Gazelin esas konusu ak ve sevgili, sevgilinin gzellii, ona duyulan hasret ve bundan dolay ekilen zntdr. Sevgiliyle balantl olarak ayrca araptan ve tabiat gzelliklerinden de sz edilir. Bunun yan sra bir dncenin, bir hayat grnn, bahttan yaknma gibi baka konularn da ilendii olur. XVIII. yzyldan sonra gazelin konusunun daha da geniledii grlmektedir. Gazelde ncelikle beyit gzelliine nem verilir. Her beytin kendi iinde bir anlam btnl vardr. Bundan dolay gazelin her beytinde deiik konularn ilenmesi kusur saylmamtr. Btnyle belirli bir konuyu ileyen gazeller yek-henk, btn beyitleri ayn gzellik ve kuvvette sylenen gazeller de yek-vz adn alr. Gazelden baz nazm ekilleri de tretilmitir. ereve olarak gazelin her msrann altna gelmek zere ziyade denilen ksa msralar eklenerek mstezad yaplm, ayrca her beytine deien sayda msra katmak suretiyle bendlerden meydana gelen daha hacimli ekiller elde edilmitir. Bir airin gazeline her beytin msralar arasna iki ya da msra konularak tatr, yine her beytin nne iki msra eklenerek terb, msra eklenerek tahms ve daha ok sayda msra eklenerek srasyla tesds, tesb, tesmn vb. yaplmtr. Bunlardan en ok kullanlanlar tahms ve tesds ekilleridir. Gazel sylemeye tegazzl, baka bir airin gazeline ayn vezin ve kafiyede benzer bir gazel sylemeye tanzr etme ya da cevap verme, bu gazele de nazire denir. Hemen her airin ok sayda naziresi vardr. Nazireler, XV. yzyldan balayarak mecmatn-nezir denilen iir mecmualarnda toplanmtr. Nazirenin tanzr edilen gazelle ayn anlam ve slp dorultusunda olmas gerekir. Mrettep divanlarda daima kasidelerden sonra gelen gazeller kolayca bulunabilmeleri iin Arap alfabesine gre kafiyelerinin son harfleriyle sralanrlar. uar tezkirelerinde ok defa iirle e anlamda kullanlan gazel, Tanzimattan sonraki yenilik dnemine kadar Trk edebiyatnda ok nemsenen ve her airin kulland balca nazm ekli olmutur.
Divan Edebiyatnda en ok kullanlan nazm ekilleri nelerdir, aratrnz.

MSTEZAD
Divan edebiyatnda her msra veya beytin sonunda ayn veznin bir czyle yazlm birer ksa msra bulunan manzumelerdir. Arapada artm, ziyadelemi anlamna gelen mstezd kelimesi edebiyat terimi olarak uzunlu ksal (bir uzun, bir ksa) msralar halinde yazlan nazm eklini ifade eder. Divan edebiyatnda en ok gazel tarznda grlr; bunun dnda nadiren rub, kta, kaside, beyit ve mesnevi eklinde mstezadlar da bulunmaktadr. Mstezadlarn asl vezni mefl mefl mefl feln kalbdr. Bu vezinde ziyade msralar mefl feln czyle yazlr. Az miktarda da olsa dier aruz kalplaryla beraber ziyade msralar da hesaba katlarak mstezadlarda yirmi drt kalbn kullanld belirlenmitir. Trk edebiyatnda tesbit edilen ilk mstezad rnekleri XIV. yzyl airi Nesmye (. 821/1418) aittir. Daha sonra gelen belli bal mstezad airleri eyh, Ali r Nev, Nect, Rh-i Badd, Nil, Nb, Nedm, Mstakimzde Sleyman Sdeddin, eyh Galib, Enderunlu Fzl, Leyl Ha-

59

nmdr. Tanzimattan sonra mstezada rabet eden sanatlarn banda Abdlhak Hmid ve Servet-i Fnn edebiyatlar gelmektedir. Vezin, ekil ve kafiye zelliklerinde birok deiiklik yaplarak ziyade msralarn dzenli dzensiz dalmlaryla mstezadlar yazlmtr. Bylece mstezad geni mstezad, serbest mstezad basamaklarndan geerek zellikle II. Merutiyetin ardndan hece veznine de uygulanm, Trk iirinin serbest nazma doru gelimesine yol amtr. Mstezadlarn bazlar bestelenmitir.

MESNEV
Arapada ikierli anlamna gelmekte olup Fars, Trk ve Urdu edebiyatlarnda birbiriyle kafiyeli beyitlerden oluan nazm eklidir. Fars ve Trk edebiyatlarndaki mesneviler arasnda tertip, konu ve muhteva bakmndan byk lde benzerlikler grlmektedir. Bu, mesnevi nazm eklinin nce Fars edebiyatnda ortaya kmas ve Trk edebiyatndaki ilk rneklerin bundan byk lde etkilenmesinin tabii bir sonucudur. Trk airleri, Fars edebiyatndan daha ok tasavvuf konulu eserlerle slm lemindeki ortak konular ileyen baz mesnevilerden etkilenmilerdir. Buna karlk baz ortak ynleri olmakla beraber krk hadis ve yz hadis eviri ve erhleri, menkbnmeler, gazavatnmeler, fetihnmeler, zafernmelerle ehrengizler, srnmeler, sergzet, hasbihal, tarfat gibi eserler zellikle muhtevalar bakmndan Fars edebiyat etkisi dnda kalmtr; mevlid, mirciyye ve hilye gibi din trler ise tamamen Trk edebiyatna ait orijinal mesnevilerdir. Trk airleri tasavvuf mesnevilerde Sennin, Ferdddin Attrn, Nizm-i Gencevnin, Emr Hsrev-i Dihlevnin, Molla Cmnin mesnevilerinden ve zellikle tasavvuf edebiyatnn en nemli airi Mevln Celleddni Rmnin Mesnevsinden etkilenmilerdir. Mesnevi Trk airlerine sadece tasavvuf adan deil Farsay iir yazacak kadar ilerletmeleri, edeb bilgi ve zevklerinin gelimesi asndan da tesir etmi, zerlerinde her ynyle eitici bir rol oynamtr. Trk edebiyatnda ilk mesnevi Ysuf Has Hcibin (. 1077) Kutadgu Bilig adl eseridir. XIII. yzylda Sul Fakihin Ysuf u Zleyh adl mesnevisi kadar Ahmed Fakihin Kitb Evsf Mescidi-erfesi de nemlidir. XIV. yzylda Ynus Emrenin Risletn-nushiyyesi, eyyad Hamzann Ysuf u Zleyhs ile Altn Orda sahasnda Kutbun Hsrev rni, Glehrnin Mantkut-tayr evirisi, k Paann Garibnmesi, Hoca Mesudun Sheyl Nevbahr, Ysuf Meddahn Varka ve Glh, eyholu Mustafann Hurdnmesi, Ahmednin skendernmesi ile Cemd Hurdi deerli rneklerdir. Bu yzylda yazar bilinmeyen pek ok mesnevi bulunmaktadr. Mesnevinin XV. yzylda Trk edebiyatnda gelime gsterdii grlmektedir. Ahmed-i Dnin engnmesi, Sleyman elebinin Mevlid olarak tannan Vesletn-nect, eyhnin Hsrev rni ile Harnmesi, Hamdullah Hamdinin Hamsesi ve bilhassa Ysuf u Zleyhs, aatay sahasnda Ali r Nevnin Hamsesi bu yzyln nemli mesnevileri arasndadr. XVI. yzylda Lmi elebi ve Talcal Yahy gibi hamse sahibi airler yetimi, Meshnin ehrengzi, Cfer elebinin Hevesnmesi,

60

Kemalpaazdenin Ysuf u Zleyhs, Ztnin em Pervnesi, Fuzlnin Leyl v Mecnn, Hkan Mehmed Beyin Hilyesi gibi mstakil mesneviler kaleme alnmtr. Ganzde Mehmed Ndir ehnmesi Nevzde At de Hamsesiyle XVII. yzylda tannmlardr. Edirneli Gftnin Terft-uar adl manzum tezkiresi, Nbnin Hayriyyesi ve Sbitin Edhem Hms da bu yzyln nemli mesnevilerindendir. Mesnevi yazmnn azald XVIII. yzylda eyh Galib trn Trk edebiyatndaki en muhteem rnei olan Hsn Ak kaleme almtr. Nahfnin Mesnev-i erf Tercmesi ve Snblzde Vehbnin Lutfiyyesi dier mesnevilerdir. XIX. yzylda mahall hayata ait bilgilerle mesnevi ekline Trk edebiyatna has bir mahiyet kazandrm olan Enderunlu Fzln Hbannme ve Zenannmesi, zzet Mollann Mihnet-ken ve Glen-i Ak ile Tanzimat dneminde Ziy Paann Harbt nemlidir. Mesnevi eklinin Trk edebiyatna ait bir zellii de eserlerdeki kahramanlarn azndan yazlm gazellerin vezin ve ekil bakmndan divanlardaki gazellerle ayn zellii tamasdr. Trk edebiyatnda mesnevilerin halk edebiyatna ynelik rnekleri de bulunmaktadr. Pek ounun mellif veya musannifi bilinmeyen bu tr mesneviler iin genellikle mevlidlerin sonunda yer alan Dsitn- Kesikba, Dsitn- Geyik, Dsitn- Gvercin, Dstn- brhim Edhem ve Hikyet-i Kz ve Cehd gibi eserler rnek verilebilir. Trk edebiyatnda mesnevi hemen her dnemde gazel ve kasideden geride kalm, hatta yalnzca mesnevi yazan airler kmsenmitir.
Trk-slm edebiyatnda din- destan manzumeler, kssa ve hikyeler hangi nazm ekliyle kaleme alnmtr?

KITA
ran ve bilhassa Trk edebiyatnda kullanlan bir nazm eklidir. Szlkte para, ksm anlamna gelen kta, Arap iirinde mna btnl tayan ayn vezin ve kafiyedeki beyitler topluluu iin kullanlmaktadr. Eski Arap airlerinden intikal eden baz ksa manzumeler arasnda uzun iirlerden kalm paralar kadar kta eklinde sylenmi ksa iirler de vardr. Daha sonraki dnemlerde aka dair konularla din, felsef konularn ilendii ktalarn k noktas bu iirler olmutur. ran edebiyatnda kta, ranllarn slmiyeti kabul ettii tarihlerden itibaren hem kaside veya gazelden ayrlm paralar hem de mstakil bir nazm ekli olarak kullanlmtr. Mstakil ktalar en az iki, en fazla yedi il on beyit kadardr. Trk edebiyatnda kta iki veya daha ok beyitten meydana gelmi bir nazm ekli olup matla ve mahlas (ta beyti) bulunmayan bir gazel gibi beyitlerinin ikinci msralar birbiriyle kafiyelidir. Drt msralk ktalarn birinci ve nc msralar da genellikle birbiriyle kafiyeli olur. Trk edebiyatnda bu tr ktalar daha oktur. Ktann beyitlerle yazlan nazm ekillerinden ayrlmasn salayan en belirgin zellii, birinci beytinin msralarnn ayn kafiyede olmamas ve umumiyetle btn beyitlerinde ayn konunun ele alnmasdr. te yandan bendler halinde yazlan nazm ekillerinin her bendine

61

de kelimenin szlk anlamndan hareketle kta denilmektedir. ok sayda beyitten oluan (iki beyitten daha fazla olan) ktalara ktai kebre denilmektedir. Bazan ktann birinci beytindeki msralar birbiriyle (musarra), ikinci beytinin ikinci msra birinci beyitle kafiyeli olabilmektedir. Bu ekilde kafiyeli olan ktalara dier nazm ekillerinden ayrt edilmesi iin nazm ad verilmektedir. ok beyitli olanlarn gazel ve kasideden fark nazmn konu btnl iinde bulunmasdr. ki beyitten meydana gelen nazmlarn kafiyelenii ayn olan rubden fark rublerin zel aruz kalplaryla yazlmas ve daha ok hikem konular ele almasdr. eitli konularda bir btnlk iinde yazlmakla birlikte bilhassa dnce, hikmet, nkte ve hicve dair kaleme alnan ktalar divanlarda mukattat veya ktat bal altnda toplanmtr. Eski Trk edebiyatnda hemen her air kta yazm ve bunlara divannda yer vermitir.

RUB
Drt msral nazm eklidir. Rub nazm ekli Trk edebiyatna ran edebiyatndan gemitir. Eski Trk iirinde nazm biriminin drtlk olmas rubnin Trk airleri tarafndan kolayca benimsenmesini salamtr. M. Fuad Kprlnn Trk airlerinin XII. yzyldan itibaren rub veznini kullandklarn belirtmesi bununla alkal olduu gibi randa rubnin ortaya knda slmiyet ncesi Trk iirinin etkisi byktr. Divan edebiyat airlerinin ou bu nazm eklini bir mill iir gibi kabul ettiinden her biri birka rub yazmtr. Hikem ve felsef dncelerin yer ald rubleriyle Mevln Celleddn-i Rm bu nazm biiminin Anadoluda fikir ncs olmu, Dvn- Kebrde yer alan rubleri pek ok Trk airini etkilemitir. Trk edebiyatnda rub XVI. yzylda olgun rneklerini vermeye balam ve yaygnlamtr. Fuzl (81 rub) ve Rh-i Badd (28 rub) XVI. yzylda rub yazan dier airler arasnda nemli bir yere sahiptir. XVII. yzyl Trk edebiyatnda rubnin altn a kabul edilebilir. Azmzde Hlet 1000 kadar rubsiyle Trk edebiyatnn en ok ve en gzel rublerini yazan airi olmutur. Daha sonraki dnemlerde tesbit edilebilen rneklerine gre Cevr (37), Nb (218), Sbit (24), Sez-yi Glen (49), Erzurumlu brhim Hakk (82) ve Esrar Dede (145) gibi rub yazmaya nem veren airler yetimitir. Rub, modern Trk edebiyat airleri tarafndan da kullanlm, Cumhuriyet dneminde rub yazan nemli airler ortaya kmtr. Bunlarn banda Yahya Kemal Beyatl gelir. Arif Nihat Asya, Rfk Mell Meri, Bekir Stk Erdoan, Fuat Bayramolu, Bedri Grsoy, Talat Sait Halman ve Ylmaz Karakoyunlu gibi isimler bu dnemde rub yazan dier airler arasnda yer alr. Muhtevalarndan dolay rub ad tamalarna ramen vezin ynnden klasik rubye benzemeyen drtlkler yazan airler arasnda mit Yaar Ouzcan, Recep Bulut, Feyyaz Salam ve Yusuf Ahskal gibi isimler saylabilir. Rubnin kafiye dzeni a a x a eklindedir; ancak sonralar kafiyelenii x a x a eklinde olan veya btn msralar birbiriyle kafiyeli rubler de ortaya kmtr. Rubnin tuyudan ve dier drt msralk iirlerden fark, sadece hezec bahrinin bu nazm eklinde kullanlan yirmi drt zel kalbyla yazlm olmasdr. Bunlardan mefl ile balayan on iki kalba ahreb, mefln ile balayan on iki kalba da ahrem denir. Trk airleri daha

62

ok ahreb kalplarn tercih etmi, ahremin yalnz ilk iki kalbyla rub yazmtr. Trke rublerde kullanlan sekiz kalp unlardr: Ahreb. 1. Mefl / mefl / mefln / f. 2. Mefl / mefl / mefl / fel. 3. Mef-l / mefiln / mefln / f. 4. Mefl / mefiln / mefln / fel. 5. Mefl / me-fln / mefln / f. 6. Mefl / mef-ln / mefl / fel. Ahrem. 1. Mefln / filn / mefln / f. 2. Mefln / filn / mefl / fel. Rubler ok zengin bir mna ve muhteva rgsne sahiptir. Ak, htra, yalnzlk, talihten ikyet, hiciv gibi ferd; Allah, tasavvuf, rintlik, lm gibi din ve metafizik; adalet, zulm, bar gibi toplumsal yahut siyas, mill, tarih, felsef, ahlk vb. pek ok konu rubde dile getirilebilir. Bununla birlikte rub olduka zor sylenen bir iir biimidir.
Yahya Keml kimin rubailerini Trkeye evirmitir, aratrnz.

KOMA
ekil, konu ve ezgi zellikleri bulunan ve Trk halk edebiyatnda en ok kullanlan nazm eklidir. Trke koma kelimesi komak (eklemek, katmak) fiilinden tremi olup gfteye beste ilvesi demektir. Tarih metinlerin raks ile beraber sylenen koukuna ok benzeyen koma saz eliinde okunmak iin hece lsyle yazlm, ilk parann birinci, ikinci ve drdnc msralaryla teki paralarn drdnc msralar birbiriyle, dier msralar kendi aralarnda kafiyeli, konular sevgi ve tabiat olan halk iiri tr olarak tanmlanmaktadr. Trklerin slmiyetin etkisi altnda meydana getirdikleri ilk manzum eserlerden Kutadgu Biligin asl metninde komaya rastlanmamakta, ancak esere daha sonra ilve edilmi bir manzum parada kou kelimesi gemektedir. Koua gre daha yeni bir kelime olan koma, kk farklarla gnmzdeki eitli Trk lehelerinde de mevcuttur. Trk edebiyatnda hece vezniyle yazlm ilk iirlerin komalar olduu sylenebilir. Trk edebiyatnda hece vezninin kullanld iirler iinde ilk srada yer alan komann kafiye emas birinci drtlk abab (veya aaab), dier drtlkler ise cccb/dddb... eklinde dzenlenir. Batan sona kadar devam eden ana kafiye (b) ekil birliini salar. Ana kafiyenin bulunduu msralara balama msra denir. Komann dier zellikleri deise bile balama msra ve kafiyesi deimez. Buradaki balama msra bazan nakarat da olabilir. Hece vezninin genellikle 4 + 4 + 3 = 11li veya 6 + 5 = 11li kalbyla yazlan komann deiik hece kalplaryla olan rnekleri de vardr. k edebiyat ile baz tekke edebiyat mensuplarnn komalarnda son drtlkte airin ad ve mahlas geer. Drtlk says ounlukla olmakla birlikte drt, be ve daha fazla da olabilir. ekil zellikleri bakmndan komalar u adlar alr: 1. Dz (di) koma. k edebiyatnda en ok rastlanan ve her msra on bir heceli olan komadr. 2. Yedekli koma. Dou Anadolu ve zer sahasndaki saz airlerinin kullandklar bir ekildir. ki eidi vardr: Birincisi koma-mni karmdr. kincisi yedekli beli komadr. Hece ls sekizdir. Her bentte ilki be, ikinci ve yedek saylan kta drt msraldr. Birinci bent aaabb + cncn, ikinci bent dddee + cncn, nc bent fffgg + cncn ...

63

eklinde kafiyelenir. Her bendin ikinci ktasnda ikinci ve drdnc msralar nakarattr. 3. Musammat koma. Her msra iki blmden oluan ve bu blmleri ayn kafiyeyi tayan komadr. 6 + 5 durakla yazlan musammat komalarda i kafiye genellikle altnc hecenin zerinde olur. 4. Ayakl koma. lk drtl oluturan iki beyitle dier drtlklerin sonuna ziyade ad verilen be heceli msralarn eklenmesinden oluur. 5. Zincirleme koma. Her drtln son msranda kafiyenin bulunduu kelimenin sonraki drtln ilk msrann banda tekrar edilmesiyle oluur. 6. Zincirbent ayakl koma. Ayakl komadaki ziyadelerin zincirleme komadaki kafiye kelimesi gibi kullanlmasyla oluan komadr. 7. Koma-ark. lk drtln ikinci ve drdnc msralarnn her drtln sonunda tekrarland komadr. 8. Tecnis. Btn kafiyeleri cinasl olan komadr. 9. atran. Aruz vezninin drt mfteilnden oluan kalbyla yazlan ve musammat zellii tayan komadr. Komalar genellikle lirik iirlerdir. Bu zellikleriyle divan edebiyatndaki gazeli hatrlatrlar. Halk edebiyatnda ak, znt, eitli aclar, sevgiliye kavuma istei, ayrlktan yaknma, tabiatla ilgili duygu ve dnceler koma vastasyla anlatlr. Konularna gre zel adlar alan komalar unlardr: At, Gzelleme, Koaklama, Talama. Komalar ekilleri ve konular yannda mzikle ilgili zellikler de tar. Koma nazm ekli baz kk farklarla trk, semi, varsa, destan, ilhi ve nefesler iin de yaygn olarak kullanlr. Cnklerde koma bal altnda toplanan manzumelerin bir nazm eklini deil bir ezgiyi ifade ettii ayn l ve uzunluktaki manzumelere koma, trk, trkmani gibi deiik adlar verilmesinden anlalmaktadr.

TUYU
Tuyu, Trklerin yaratp Divan iirine kazandrd nazm eklidir. Maninin divan edebiyatndaki karl saylabilir. Klasik Trk Edebiyatnda aruzun filtn filtn filn kalbyla yazlan drt dizelik milli bir nazm biimidir. Tek drtlkten oluur. Kafiyelenii rubaiyle ayndr: aaxa. Genellikle lirik tarzda olan ve aaaa eklinde kafiyelenen tuyulara Musarra Tuyu denir. Manide olduu gibi, cinasl kafiye kullanlr. Halk iirinde 11li kalpla sylenen mani biimindeki iirlere de tuyu denir. Rubaide ilenen konular tuyuda da ilenir. XIV. yzyl Azer airi Kad Burhanettin bu trn kurucusu saylr. ada Azer airi Nesimi ve XV. yzyl aatay airi Ali ir Neva bu trde oka rn vermilerdir.

MUSAMMAT
Bendlerden kurulu nazm ekillerinin genel addr. Szlkte inci dizilen iplik, gerdanlk anlamndaki smt kknden treyen musammat inci dizisi demektir. Arap edebiyatnda daha ok mveah adyla ele alnan musammat, bnyesinde kafiyeda kelimeler ve sz blkleri ieren beyitleri tanmlamak iin de kullanlmtr.

64

ran edebiyatnda ilk defa mseddes ekliyle Menihr tarafndan kullanlan musammat daha sonra Trk edebiyatna da gemi ve drt, be veya alt bendli olanlar divan airlerinin gazelden sonra en ok tercih ettikleri nazm ekli olmutur. Bu tercihte musammatlardaki kafiye rgsnn aire salad imknlar da rol oynamtr. Kaside veya gazelde olduu gibi beyit sonlarnda ayn kafiyeyi uygulamak yerine musammatta , drt, be, alt ... msradan sonra ayn kafiyeye dnlerek vezinde ortak, ama bend ii kafiyede farkl msra bekleri sayesinde anlatm gcne yeni ve zengin imknlar salanr. lk bendin msralar kendi arasnda dier bendlerin son msra ilk bendle dierleri ise kendi arasnda kafiyeli olursa mzdevic musammat, bendlerin btn msralar kendi iinde kafiyelenir ve sonlarndaki msralar aynen tekrarlanrsa mtekerrir musammat denir. Genelde be-yedi bend olarak dzenlenen musammatlarn bendlerindeki msra says birbirine eit olup ile on arasnda tekrarlanan bu msralara gre mselles, murabba / terb, muhammes / tahms gibi adlar alr. Musammatlar bir air tarafndan baka bir airin gazeli esas alnarak bu gazelin beyitlerine msra ilvesiyle de meydana getirilebilir. Bu tarz musammatlarda air, bir baka airin gazelini ayn ustalkta veya daha stn derecedeki msralarla zenginletirmek ve meydana getirdii musammat dolaysyla kendi deerini ispatlamak amacn tar. airlerin kendi gazellerini musammata dntrd rnekler de vardr. Musammat byk slm edebiyat iinde (Arap, Fars, Trk) yaygn olarak Trk edebiyatnda kullanlmtr. Hemen btn kaynaklarn musammat bal altnda tanmladklar nazm ekilleri unlardr: 1. Mselles: Her bendi er msradan oluur. Trk airleri musammatn bu eidine itibar etmemitir. 2. Drt msral bendlerden oluan musammatlar: a) Murabba: Bend says genelde be-yedi arasnda deiirse de en az , en ok yirmi yedi bendden mteekkil murabbalar da mevcuttur. Ak, ayrlk, bahar, bayram, sava, lm manzum mektuplar gibi deiik konular ieren murabbalarn pek ok rnei mevcuttur. Bilindii kadaryla Trk edebiyatnda ilk murabba Nesm (. 821/1418) tarafndan yazlm, XVI. yzylda Trk airleri arasnda murabba yazma moda haline gelmi, hatta nazre murabbalar yazan airler grlmtr. Meshnin murabba eklinde nazmettii bahriyyesi trnn gzel rneklerinden olup Bat dillerine de evrilmitir. Edirneli Nazm ou mtekerrir 519 murabba ile bu alanda ilk sray alr. Onu Enderunlu Vsf 194, lhm (III. Selim) doksan yedi, skdarl Ak elli dokuz, Nfiz elli bir, Nedim ve eref Hanm otuz beer, Muhibb (I. Sleyman) otuz bir, Hayret yirmi alt ve Talcal Yahy yirmi be murabba ile takip eder. Murabbalarda daha ziyade filtn filtn filtn filn veya feiltn feiltn feiltn feiln gibi hece vezninin 4 + 4 + 4 + 3 = 15li kalbna veya bunlarn bir tefile eksiiyle 4 + 4 + 3 = 11li kalbna (feiltn feiltn feiln) uyan ilek kalplar tercih edilmitir. Bunun en nemli sebeplerinden biri, murabban eski Trk iirindeki koukla bunun halk iirindeki uzants olan trk veya komaya ok benzemesidir. Nitekim halk airleri aruzla iir syleyecekleri zaman mtekerrir murabba tarzn kullanmlardr. b) Terb: Bir airin yazd gazele ait beyitlerin nne ayn vezin ve kafiyede iki msra ilvesiyle meydana getirilir. Terbin mtekerrir trne rastlanmaz. Terbde ilve msralar beyitlerin arasna konursa tatr adn alr. Son bendde hem gazel airinin hem de onu musammata dntren airin mahlasnn yer ald terblerde bazan gazel beyitlerinden birkann atland da olur. Mehmed Ayd Babann (. 1865) tannm airlerin gazellerine yapt terbler mehurdur. c) ark:

65

Trk halk iirindeki trknn karl olup yalnz Trk edebiyatnda grlr. Genelde drt msral bendler halinde ve bestelenmek iin yazlan arklarda daha ok ak ve ayrlk konular ilenir. Msiki literatrnde bu bendlerin ilk msrana zemin, nc msrana miyan (miyanhne), sonda tekrarlanan msrana nakarat denir. Bestelenmek maksadyla yazld iin arklarn dili olduka sadedir. Bend says ounlukla ikibe arasnda deiir. ark adyla yazlan ilk musammatlar XVII. yzylda ortaya km, daha nceki dnemlere ait ak konulu mtekerrir murabbalarn gittike daha yaln dille sylenmesi ve besteye uygun ekle dnmesi arknn yaygnlamasna yardmc olmutur. Murabba ile arklarn kafiye dzeni ayndr. XVII. yzyldan itibaren arklarn ilk bendindeki kafiyeleni biiminde byk bir zenginlik grlr. Trk edebiyatnda ark formuna uyan ilk iirleri Nil, en gzel arklar Nedm, ark formunda en ok musammat (211 adet) Enderunlu Vsf kaleme almtr. eyh Galib, Enderunlu Fzl, lhm (III. Selim), Leyl Hanm, eref Hanm, Osman Nevres ark formunda musammatlar yazan dier airler arasnda saylabilir. Baz airlerin zellikle iki- bendden oluan arklarnda mahlas kullanmadklar olmutur. 3. Be msral bendlerden oluan musammatlar: a) Muhammes: Ayn vezinde ve genellikle drt-sekiz bend halinde yazlr. Konular eitli olmakla birlikte felsef, tasavvuf dnceleri, ak ve vgy ele alan muhammesler ounluktadr. Altm bir iirle Edirneli Nazm Trk edebiyatnda en ok muhammes yazan airdir. b) Tahms: Bir gazelin her beytinin nne ayn vezinde msra ilve edilerek yazlr. Tahmsin baars, esas alnan beyitlerle ilve edilen msralar arasndaki anlam btnlnn derecesine gre llr. Tahmsler genellikle be-yedi bend arasnda tertiplenir ve son bendle her iki airin de mahlas yer alr. Kasidelere yaplan tahmslerde bend says beyit says kadar olabilir. Musammatlar ierisinde en ok rnei bulunan nazm ekli olan tahmse XV. yzyldan itibaren hemen her airin divannda rastlamak mmkndr. eyh Galib (17), zzet Molla (12) ve Leyl Hanm (12) en ok tahms yazan airlerdir. Fuzl ve Bk gibi airlerle I. Sleyman ve III. Selim gibi air padiahlarn iirleri oka tahms edilmitir. c) Tatr: Bir gazelin beyitlerinin msralar arasna ayn vezinde ve anlam btnln koruyacak ekilde er msra ilvesiyle yaplr. Tahmsi mutarraf da denilen tatr XVIII. yzyldan sonra pek kullanlmamtr. Drt msra ile yaplm tatrler be msral tatrler kadar yaygn deildir. Trk edebiyatnda Nedmin Nedm-i Kadme, Yahya Kemalin Bkye ait gazeller zerindeki tatrleri mehurdur. slm edebiyatnda pek ok air Kb b. Zheyrin Kasdetl-brdesine tahms ve tatr yazmtr. d) Tardiye: Aslnda bir mesnevi iinde gazel veya kaside yazmann ad iken eyh Galibin Hsn Aknda musammat ekliyle kullanlm ve bu isimle anlr olmutur. Muhammesin zel bir ekli olup aruzun yalnz mefl mefiln feln vezniyle nazmedilir. Kafiye dzeni aaaab, ccccb ... biiminde olup kane konularda yazlmtr. 4. Alt msral bendlerden oluan musammatlar: a) Mseddes: Ayn vezinde ve genellikle be-yedi bend halinde tertiplenir. Bazan on iki bende kadar uzatlm mseddeslere de rastlanr. Mseddesin mtekerrir ekli yaygn olup terkibibend gibi son iki msra kendi arasnda kafiyeli olanlar daha ok tercih edilmitir. Hemen her konuda yazlabilirse de tasavvuf dnceleri ileyen mseddesler daha fazla itibar grmtr. Muhammes ve murabbadan sonra en ok kullanlan musammat ekli olarak mseddesin hemen her divanda rnekleri bulunabilir. Trk edebiyatnda en ok mseddes yazan air yirmi iki manzume ile eref Hanmdr. Rh-i Baddnin ve Cevrnin divanlarnda yedier, eyh Galibin divannda sekiz mseddes yer alr. b) Tes-

66

ds: Bir gazelin her beytinin nne ayn vezinde drt msra ilvesiyle dzenlenen tesds, ok kullanlan bir musammat ekli olmayp rneklerine ndiren rastlanr. Trk iirinde bu nazm eklini Fevr mehur etmitir. 5. Yedi msral bendlerden oluan musammatlar: a) Msebba: Genellikle be-yedi bend halinde tertiplenir. Trk edebiyatnda rnekleri az olup bunlarda da nakaratla balanan mtekerrir ekli kullanlmtr. b) Tesb: Bir gazelin beyitleri nne ayn vezinde be msra ilvesiyle yazlr, ancak Trk edebiyatnda hi kullanlmamtr. zzet Molla Fuzlnin, Leyl Hanm da zzet Mollann birer beytini tazmin yoluyla nakarat gibi kullanarak tesb etmilerdir. 6. Sekiz msral bendlerden oluan musammatlar: a) Msemmen: Bend says deiken olan msemmenin mzdevic rnekleri pek azdr. Mtekerrir ekli daha ok terciibendlerle kartrlm ve divanlarda bu adla yer almtr. b) Tesmn: Bir gazelin beyitleri nne ayn vezinde alt msra ilvesiyle yazlr. Ndir rastlanan rneklerinde ise bir gazelin matlann tazmin yoluyla tesmn edildii grlr. 7. Dokuz msral bendlerden oluan musammatlar: a) Mtessa: Trk edebiyatnda tek rnei Refi Kalyye aittir. b) Tets: Bir gazelin beyitleri nne ayn vezinde yedi msra ilvesiyle yaplan tetsin Trk edebiyatnda rnei bulunmamaktadr. 8. On msral bendlerden oluan musammatlar: a) Muaer: Ayn vezinde ve genellikle be-yedi bend halinde tertiplenir. ok msral musammatlar ierisinde mseddesten sonra en ok kullanlandr. Bunun bir sebebi de terc-bend ile olan yakn benzerlii ve srekli onunla kartrlmasdr. Pek ok airin sonradan tertip edilen divanlarnda terc-bend bal altnda yer alan manzumelerden bazlar gerekte birer muaerdir. Trk edebiyatnda Yahy Bey, Hayl Bey, Rh-i Badd, Muhibb, skdarl Ak ve Pertev Paann mtekerrir muaerleri bu eklin gzel rneklerindendir. b) Tar: Bir gazelin beyitleri nne ayn vezinde sekizer msra ilvesiyle tanzim edilir. Bazan bir gazelin matla beytini tazmin yoluyla da tar elde edilebilir. Trk edebiyatnda rnekleri ndirdir. Yahy Beyin Muhibbye ait (devlet) gibi / (shhat) gibi redifli gazeli tari bu eklin gzel bir rneidir Terkib-bend: Bentlerle kurulan uzun bir nazm biimidir. Yaamdan, talihten ikyet; felsef dnceler, din, tasavvuf konular ve toplumsal yergilerin ilendii iirlerdir. En az be en fazla on bentten oluur. Her bent de be ila 10 beyitten oluur. Bentlerin kafiye dzeni gazele benzer. Her bendin (terkibhane, kta) sonunda vasta beyti denen bir beyit vardr. Her bendin sonunda farkl vasta beyitleri kullanlr. Bunlar bentlerden ayr olarak kendi aralarnda kafiyelenir. Bentlerin kafiyelenii gazeldeki gibidir. aa xa xa xa xa xa bb/ cc xc xc xc xc xc dd/ (aa aa aa aa aa aa bb/ cc cc cc cc cc cc dd) Edebiyatmzda Badatl Ruh ve Ziya Paa bu trn iki nemli airidir. ikisi de toplumsal konularda yazmtr. Terc-bend: Kafiyeleri gazel biiminde dzenlenmi hane ad verilen 5-10 beyitlik iir paralarnn (genellikle 5-12 hane) vasta denen ve srekli tekrarlanan bir beyit ile birbirine balanmasndan oluan nazm biimidir. Bent says ve bentlerdeki beyit says bakmndan terkib-bendle ayndr. Beyitler terkib-bend gibi kafiyelenir. Terc-bendde bentleri birbirine balayan vasta beyiti her bentten sonra aynen tekrarlanr burada vasta beyiti aynen tekrar-

67

land iin konular arasnda uyum olmak zorundadr. Dolaysyla tercbendde konu btnl vardr. Vasta beyitinin kafiyelenii ise farkldr.
Buraya kadar anlatlan nazm ekillerihakkda daha geni bilgi iin bkz. Necla Pekolcay, slm Trk Edebiyatnda ekil ve Nevilere Giri, stanbul 1997.

MN
Divan edebiyatndaki tuyuun karl olan mni, bata ak olmak zere hemen her konuda yazlabilen bir halk edebiyat nazm trdr. ounlukla 7 heceli drt msralk bir bendden meydana gelir. Ama msralar 4-5-8-10-14 heceli kalplarla sylenmi mniler de vardr. Birinci, ikinci drdnc msralar birbirleriyle kafiyeli, ncs serbesttir. Yani kafiye dizilii aaxadr. lk iki msra hazrlk dizeleridir. Son iki msra ile anlam balants yoktur. Asl anlatlmak istenen son iki msrada verilir. Mniler ok eitlidir. En ok kullanlanlar dz ya da tam mni, kesik mni, cinasl mni, yedekli mni, artk mnidir. Mniler ekillerine gre 4e ayrlrlar. 1. Dz (tam) mni: - 7li hece lsylesylenir, drt msradan oluur, aaxa eklinde kafiyelenir, mninin en yaygn eklidir. u dalar olmasayd iei solmasayd lm Allahn emri Ayrlk olmasayd 2. Kesik (cinasl) mni: -lk dizesi cinasl bir szden oluur. Bu ilk msra hece says bakmndan dierlerinden eksiktir. Kesik mnilere, cinasl mni, hoyrat da denir. Gle naz Blbl eyler gle naz Girdim bir dost bana Alayan ok glen az Ba bana Bahe bana ba bana Deme zincir kr etmez Zlfn teli ba bana

68

3. Yedekli (artk) mni: -Dz mninin sonuna anlam tamamlamak ya da pekitirmek iin iki msra daha eklemek suretiyle elde edilir. Bunlara artk mni de denir. Alarm alar gibi Derdim var dalar gibi Cierden yaralym Glerim salar gibi Her gelen bir gl ister Sahipsiz balar gibi 4. Ayakl Mni: -Kesik mnilerin birinci dizesinin doldurularak sylenen eklidir. Bunlara doldurmal kesik mni de denir. Ah o beni o beni Kkl rtm o beni Ben yarimi unutmam Unutsa da o beni

AIT
At, genellikle bir lmn ya da ac, zc bir olayn ardndan sylenen halk trksdr. Doal afetler, lm, hastalk gibi aresizlikler karsnda korku, heyecan, znt, isyan gibi duygular ifade eden ezgili szlerdir. At sylemeye at yakma, at syleyenlere ise at denilmektedir.Atn halk edebiyatndaki ad anonim, divan edebiyatndaki ad ise mersiyedir. Trklerde at gelenei ok eskidir. Anadolunun hemen her yerinde sylenir. Atlar yar anonim folklor rnleri arasnda da saylabilir. Trkede 7, 8 ve 10 heceli atlar yaygndr. En ok rastlanlan 8 hecelilerdir. Gsteri blmyle tiyatro, syleni biimiyle iirseldir. Atlar trk ve destanla yakn iliki iindedir. Erkeklerin syledii atlar varsa da atlar daha ok kadnlar syler.

VARSAI
Gney Anadolu blgesinde yaayan Varsak Trklerinin zel bir ezgiyle syledikleri trklerden gelimi bir ekildir. Drtlk says ve kafiye dzeni Semi gibidir. Varsalar yiite, merte bir slupla sylenir. 4+4 eklinde 8li lyle sylenen bu drtlklerde slup bre hey behey gibi nlemlerle salanr. Halk edebiyatnda en ok varsa sylemi air Karacaolandr.

69

SEMA
Hece lsnn sekizli kalbyla yazlr (4+4 durakl ya da duraksz). Drtlk says ile be arasnda deiir. Semilerin kendine zg bir ezgisi vardr ve bu ezgiyle okunur. Kafiye dzeni koma gibidir: baba ccca ddda Semilerde daha ok sevgi, doa, gzellik gibi konular ilenir. ncecikten bir kar yaar Tozar Elif Elif diye Deli gnl abdal olmu Gezer Elif Elif diye

DESTAN
Drt msral bentlerden oluan, olduka uzun bir nazm biimidir. Kimi destanlarda drtlk says yzden fazladr. Genellikle hece lsnn on birli kalbyla yazlr. Kafiye dzeni koma gibidir: baba ccca ddda Destann son drtlnde air mahlasn syler. Konular bakmndan destanlar sava, yangn, deprem, salgn hastalk, nl kiilerin yaamlar, mizahi gibi gruplandrabiliriz.

TRK
Trl ezgilerle sylenen anonim halk iiri nazm eklidir. Syleyeni belli Trkler de vardr. Halk edebiyatnn en zengin alandr. Anadolu halk btn aclarn ve sevinlerini Trklerle dile getirmitir. Trk iki blmden oluur. Birinci blm asl szlerin bulunduu blmdr ki buna bent ad verilir. kinci blm ise bentlerin sonunda tekrarlanan nakarattr. Bu blme balama ya da kavutak denir. Trkler, genellikle yedili, sekizli, on birli hece kalplaryla yazlmtr. Konular ok deiik olabilir. Ninniler de bu gruptandr. Sdn yapra narindir narin erim yanyor darm serin Zeynepi bu hafta ettiler gelin ( bent ) Zeynebim Zeynebim anl Zeynebim kyn iinde anl Zeynebim ( nakarat )

KAFYE
iirlerin msra sonlarndaki yazl ve okunular ayn olan ses benzerliine denir. Kafiye, manzumenin d yap zelliklerinden olup hengi temin eden en nemli unsurdur.

70

Kafiye bir ses, bir hece veya bir kelimeden meydana gelir. Kafiye usuln ilk ortaya koyanlar Araplardr. Bu sebeple Arap edebiyatnda aruzla kafiyenin birliktelii esas II. (VIII.) yzylda yazya geirilmeye balanm ve daha sonra da yzyllar boyunca Arap, Fars ve Trk edebiyatlar bata olmak zere Dou edebiyatlarnda kafiyenin ayrntlar ve biimleri zerine kitaplar yazlmtr. Beyit sonlarndaki uyumla (tensp) bunu bozan unsurlar inceleyen kafiye ilmi retorik kitaplarnn en nemli blmlerinden birini meydana getirmitir. Trk dilinde uzun nlnn olmay, kafiyede elif, vav ve y nllerinden oluan kafiye harfleri yerine kafiye dzeninde daha basit ve anlalr bir sralamay gndeme getirmitir. Kafiye, Arap ve Fars edebiyatlarnda beyit temeline dayand iin genelde kafiye dzeni ve harflerin dizili esasna gre adlandrlmtr. Trk divan edebiyatnn ran edebiyat rneinden yola km olmas bu tr beyit esasna dayal kafiye kullanmn yaygnlatrmsa da Trklerin en eski iirlerinden yola karak kullandklar bir de drtlk dzeninde kafiyeleri vardr ki bu iirlerde kafiyelerin ekil ve yap bakmndan farkl biimleri ortaya kar. Yenisey mezar kitbeleri ve Orhun bideleri gibi nesir rneklerinde bile izleri bulunan sese dayal kulak iin kafiye Trklerin slm edebiyat dnemlerinde halk iiri gelenei iinde devam etmi ve divan edebiyatnn Arap ve Fars kafiye geleneine ve yazya dayal gz iin kafiye ile paralel yrmtr. Cumhuriyet dneminde kafiye genellikle halk iirine gre incelenmi, yap ve ekil bakmndan ayr tasniflere tbi tutulmutur.

Yap Bakmndan Kafiye

Kafiyeyi meydana getiren seslerin azl veya okluuna gre kafiye yarm, tam, zengin ve cinasl olabilir. Yarm kafiye, msra sonlarnda yalnzca bir sessiz harfin benzemesiyle olur (Ecel bke belimizi / Syletmeye dilimizi; Ynus Emre); daha ok halk iirinde ve redifle birlikte kullanlmtr. Tam kafiye, msra sonlarnda iki sesin (nl + nsz, nsz + nl; ift nsz veya uzun nl) benzemesiyle olur (Bir garip rya rengiyle / Uyumu gibi her ekil / Rzgrdaki yaprak bile / Benim kadar hafif deil; Ahmet Hamdi Tanpnar). Zengin kafiye, msra sonlarnda ikiden fazla sesin benzemesiyle olur (Dnya nedir, anmasak unutsak / vreyiz yna tutsak; Muallim Nci). Zengin kafiyede ten fazla sesten oluan bir kelime dier kafiye kelimesi iinde tekrarlanyorsa buna tun kafiye denilir (Noldu sana? Yeil pancurun indi / Karanlk akamlara dnd ikindi; Oktay Rfat). Cinasl kafiye anlamlar ayr, fakat yazl ve sylenileri ayn olan kelimelerin kafiye olarak kullanlmasyla olur (Her nefeste eyledik yz bin gnh / Bir gnha etmedik hibir gn h; Sleyman elebi). Cinasl kafiye halk iirinde daha ziyade ayakl mani nazm ekliyle kullanlmtr (Gl erken / Bilmem ki yaz m gelmi / Niin am gl erken / Aklm kayp ettim / Nazl yarim glerken).

ekil Bakmndan Kafiye

Kafiye msra sonlarndaki diziliine gre dz, apraz, sarma ve karma olabilir. Buna gre beyit, bend veya drtlklerin btn msralar birbiriyle kafiyeli olursa (aa, aaaa ... gibi) dz (bk. yarm kafiye rnei); koma ve manilerde drtlklerin tek rakaml (1 ve 3) msralar ile ift rakaml (2 ve 4) msralar birbiriyle kafiyeli olursa (xaxa, bcbc, dede veya dcdc ... gibi) apraz (bk. tam

71

kafiye rnei); drtlk veya bendlerde msralarn bir-drt, iki- srasna gre kafiyeli olursa (abba cddc veya abbba cdddc ... gibi) sarma Cnn aramzda bir adnd rin gibi hsn na unvn Bir shile hem erefti hem n ok kerre haylimizde cnn Bir iri hatrlatan kadnd (Yahya Kemal Beyatl) Bendlerin msralar arasnda kafiye bulunmakla beraber dizililerinde dzensizlik ve deikenlik olursa karma kafiye ortaya kar. Ah u ufkun arkasnda Sonsuz bahar havasnda itiyorum kularn Kularn ttn itiyorum bir narn atlayarak dtn (Ziya Osman Saba)
Divan Edebiyat ve divan iirinde nazm ekilleri hakknda daha geni bilgi iin bkz. mer Faruk Akn, Divan Edebiyat, DA, IX (stanbul 1994).

VEZN (L)
Trk Edebiyatnda balangcndan gnmze kadar eit vezin kullanlmtr. Bunlar Hece, Aruz ve Serbest vezindir. imdi bunlar tek tek ele alalm:

ARUZ
Aruz, Arap Edebiyatnda manzum szlerdeki ahenk llerini konu alan ilmin ad olup Arapa bir kelimedir ve adrn ortasna dikilen direk anlamna gelir. Bir edebiyat terimi olarak hecelerin uzunluk ve ksalklar temeline dayanan nazm ls demektir. Hecelerin uzunluk ve ksalklar(kapal-ak) dikkate alnarak belli kalplara gre dzenlenmi bir vezindir. Bu vezin Araplardan ranllara, onlardan da bize gemitir. ranllar slmiyeti kabul edince, Arap kltrnn de byk tesiri altnda kaldlar. iirde, Araplarn kulland nazm ls olan aruzu kullanmaya baladlar. Ancak Araplarn kullandklar aruz lsn olduu gibi kabul etmediler. Kendilerine gre bir ayklamaya tabi tutarak kulaklarna ho, tabiatlarna uygun gelenleri setiler ve kullandlar. Aruz vezni, V-XI. yzyllarda Hakaniye Trkesine, VII-XIII. yzyllarda Anadolu Trkesine, VIII-XIV.

72

yzyllarda aatay ve Azeri Trkesine girmi ve zamanmza kadar birok iir bu vezinle yazlmtr. XI.-XVII. yzyllar aras ve sonras bu vezinde edebiyatmzn Anadolu Trkesi dneminde baz aruz airleri ile baz halk airleri birbirlerinden karlkl olarak etkilenmilerdir. Bir ksm divan airleri hece vezniyle, bir ksm saz airleri de aruz vezniyle iirler sylemiler, Milli Edebiyat dneminde ve zamanmzda ise airler aruz veznini brakarak hece veznine ve serbest tarza ynelmilerdir. Aruzda heceler uzun ve ksa(ak-kapal) olarak ikiye ayrlr. Uzun heceler izgi (-), ksa heceler nokta (.) ile gsterilir. Uzun ve ksa heceler eitli biimlerde yan yana gelerek bahir denilen aruz kalplarn oluturur. Bu kalplar yan yana geli biimlerine gre, filtn, filn, mefiln ve benzeri deiik adlarla anlr. Aruz lsyle iir yazmak iin kelimeleri bu kalplara uydurmak gerekir. Aruzda kelimeleri ses zelliklerini bozmadan kullanmak her zaman mmkn olmayabilir. Bu yzden heceleri kimi zaman uzun, kimi zaman da ksa okumak gerekir. Sk rastlanan bu iki duruma imle (uzun okuma) ve zihaf (ksa okuma denir. Zihaf, aruzda kusur saylr. Aruz lsnde hece lsndeki duraklar yoktur. Dolaysyla msralardaki hece saylar eit olmayabilir. Msra sonlarndaki heceler ksa da olsa uzun kabul edilir. Aruzda bir kelime sessizle biter, ondan sonra gelen de sesli harfle balarsa, bu sesli harf birincinin sonundaki sessiz harfi kendisine eker. Bylece birinci kelimenin sonundaki sessizle biten uzun hece ksa hece durumuna gelir. Bu duruma da vasl (ulama) denir. 1. Aruz ls ilk olarak Arap edebiyatnda kullanlmtr. Daha sonra ran Edebiyatna geen bu l, XI. yzyldan itibaren Trk airlerince de uygulanmaya balanmtr. 2. Rahat kullanlabilmesi iin bol miktarda uzun heceye ihtiyac olan bu l, aslnda Trkenin kelime yapsna pek uygun deildir. Bundan dolay Aruzu ilk defa kullanan Karahanllar Trkenin kelimelerini bozarak ksa heceleri uzun okuma yoluna gitmilerdir. Trk airleri daha sonralar Trkedeki sonu sessizle biten kapal heceler uzun, sonu sesliyle biten ak heceler ise ksa hece olarak deerlendirmilerdir. Zamanla bu da yeterli olmam; airler, Arapa ve Farsa kelimeleri sk sk kullanmaya balamlardr. Bu durum giderek Trkeye yabanc kelimelerin girmesine yol amtr. Dier yandan Trke, ald bu yabanc kelime ve kavramlar Trkeletirdii zaman gl bir dil olmutur. Aruzla birlikte, halk arasnda yaamaya devam eden vezin ise mill iir lmz ola hece veznidir. 3. 1908den sonra airler arasnda balayan aruz-hece tartmasnda hece n plana km, ancak Divan Edebiyat nazm ls olan aruzun da artk bir Trk iir ls olduu kabul edilmitir. 4. Aruzla yazlan ilk Trk eseri Yusuf Has Hacibin yazd Kutadgu Biligdir. 5. Aruz XI. asrdan beri heceyle beraber kullandmz ldr. Bu l zamanla Trkeye en iyi ekilde uygulanm. Mehmet kif, Yahya Keml, Faruk Nafiz gibi airlerimizin elinde ustalkla kullanlmtr.

73

Aruz vezninde heceler iki ekilde deerlendirilir: Ak / ksa heceler ( . ) ( v ) | Kapal / uzun heceler ( - )

1.Ak / Ksa Heceler

Seslilerle biten hecelerdir. Bu heceler aruz incelemesinde ( . ) ve ( v ) iaretleriyle gsterilir. Ak - ksa hecelerin ses deerleri yarm kabul edilir.

2. Kapal / Uzun Heceler

Tam ses deeri tayan hecelerdir. Sessizlerle ve dilimize Arapa ve Farsadan gemi uzun nller (, , )le biten hecelerdir. Bu heceler aruz incelemesinde (-) iaretiyle gsterilir. Kapal- uzun hecelerin ses deeri tamdr. Arapa ve Farsadan gelme uzun nllerle kurulan ( b, l) gibi iki sesli hecelerle; ( ry, ry, cy) gibi sesliler yerine gre, aruzda bir buuk hece deerinde tutulur ve (- . ) iaretiyle gsterilir. Yine bu dillerden gelen iki nsz bitiik dzende olan (ak, ahd) gibi heceler de, yerine gre bir buuk hece deerinde kabul edilir. Farsa tamlama eki olan -i ile ve anlamndaki , v balac vezin gerei uzun da ksa da olabilir. Medli heceler hafif bir i, sesi varm gibi okunur. Bahr kelimesi bahr[], ekden kelimesi ise ek[i]den eklinde sylenmelidir. Feiltn / Feiltn / Feiltn / Feiln kalbyla yazlan iirlerde ilk tefile baz msralarda Filtn, son tefile ise Faln olabilir. Bu sadece bu kalba zg bir durumdur. Bu kalpla yazlan iirlerde bata imale yapmaya gerek yoktur. Farkl tefile parantez iinde hemen altnda gsterilir. Trke kelimelerle aruz veznindeki baar Muallim Naci ile balam olup Trk aruzu daha ok Tevfik Fikret, Yahya Kemal Beyatl ve Mehmet kif Ersoy tarafndan gerekletirilmitir. Hatta Mehmet kif o kadar baarl olmutur ki bir ok kii stikll Marnn hece lsyle yazldn zanneder. Oysa bu mar aruzun Fe i l tn / Fe i l tn /Fe i l tn /Fe i ln kalbyla yazlmtr. 1. Bir iirin vezni bulunurken unlara dikkat edilmelidir: a) Veznini bulacamz msralarn hecelerindeki uzun seslilere dikkat ederek yazmalyz. b) nce msralardaki hecelerin ak m kapal m olduklar tesbit edilir.

74

c) Uzatmal hece olup olmayaca zellikle kontrol edilmelidir. Bu ihmal edilirse bir msradaki hece deeri eksik kar. Msralardaki heceler saylarak uzatmal hece olup olmad konusunda bir ipucu yakalayabiliriz. d) Hecelerin ak kapal deerleri karlkl kontrol edilir. nce imkn varsa ulama, yoksa imale yaplr. Zihaf ok az bulunduu iin en son ihtimal olarak dnlr. e) Hecelerin karlatrlmas yapldktan sonra ak kapal deerleri izgi ve nokta eklinde ayr bir yere iaretlenir. Msra saysna gre tefile says tahmin edilmeye balanr. lk tefile genellikle az heceden oluur. Genelde az heceli Fa, Fe i ln, F i ln gibi tefileler sonda bulunur. f) Yazlan aruz kalb ile iaretler arasnda uyum olmasna dikkat edilmelidir.

ARUZ KALIPLARIYLA LGL UYGULAMALAR

1. Filtn / Filtn / Filtn / Filn Sama ey gz/ ek[i]den gn / lmdeki od / lare su _.__/_.__/_.__/_._ Kim bu denl / tutuan od / lare klmaz / re su _ . _ _ / _ . _ _ / _ . _ _ / _ . _Fuzl 2. Filtn / Filtn / Filn Dinle neyden / kim hikyet / etmede _.__/_.__/_._ Ayrlklar / dan ikyet / etmede _ . _ _ / _ . _ _ / _ . _ Nahif 3. Feiltn / Feiltn / Feiltn / Feiln (Filtn) (Faln) Hani ol gl / glerek gel / dii demler / imdi ..__/..__/..__/__ Alarm h / tra geldik / e gltk / lerimiz _ . _ _ / . . _ _ / . . _ _ / . . _Mhir 4. Feiltn / Feiltn / Feiln (Filtn) (Faln) Ne Sleymn / ne Selmin / kuluyuz

75

..__/..__/.._ Hazret-i Rab / b-i rahmin / kuluyuz _ . _ _ / . . _ _ / . . _Esrar Dede 5. Mefln / Mefln / Mefln / Mefln An ho tut / garbindir / efendi i / te biz gittik .___/.___/.___/.___ Gnl derler / ser-i kyun / da bir dv / nemiz kald . _ _ _ / . _ _ _ / . _ _ _ / . _ _ _Hayl 6. Mefln / Mefln / Feln Geer firkat / zamn by / le kalmaz .___/.___/.__ Sa olsun sev / diim Mevl / kerimdir . _ _ _ / . _ _ _ / . _ _Nil 7. Mefiln / Feiltn / Mefiln / Feiln Cihnda / k- mehc / r[) sanma r / hat olur ._._/..__/.___/_._ Neler eker / bu gnl sy / lesem ik / yet olur . _ . _ / . . _ _ / . _ . _ / _ . _eyhlislm Yahya 8. Mefl / Mefl / Mefl / Feln Alatma / yacaktn yo / la baktrma / yacaktn __./.__./.__./.__ Ol vade / -i tekrr[] / -be-tekrr / unutma _ _ . / . _ _ . / . _ _ . / . _ _Esrar Dede 9. Mefl / Filt / Mefl / Filn Gl hasre / tinle yolla / ra tutsun ku / lan __./_._./.__./_._ Nergis gi / bi kyme / te dek eksi / n intizar _ _ . /. _ _ . / . _ _ . / _ . _Bk
XX. yzylda aruz vezni ile yazd iirlerle n plana km airlerimiz kimlerdir, aratrnz.

76

HECE VEZN
Trkede heceler uzunluk ksalk bakmndan hemen hemen ayn deerdedir. Bu yapsal zellik iirde hece vezninin kolayca kullanlmasna imkn verir. lk yazl Trk edebiyatnn rnleri olarak bilinen Gktrk Yaztlarnda iir bulunmamasna ramen iirsel zellikler tayan ve hece veznine uyan blmler vardr. Kagarl Mahmutun Dvn Lugatit Trk eserindeki iirler de hece vezniyle yazlmlardr. Trklerin slmiyeti kabulnden sonra divan edebiyat ve aruz vezninin yaygnlamas hece lsnn yalnzca tekke ve k edebiyatna zg bir l olmasna yol at. Hece vezninde kalb msralardaki hecelerin says belirler. Her msrasnda 11 hece bulunan bir iirin kalb 11li hece ls olarak gsterilir. Bir hecenin belli blmlere ayrlmasna durgulanma, bu blmlerin okuma srasnda hafife durularak vurgulanan yerlerine de durak denir. Kalplar 2liden balayarak 20lilere kadar kar. Az heceli, yani 2liden 6lya kadar kalplar tekerleme, atasz, bilmece gibi rnlerin iirsel paralarnda uyum esi olarak yer alr. Bu tr ksa kalplarn duraklar msrann sonundadr. Hece vezninde duran nemi byktr. Bir kalp en az 2, en ok 5 durakl olabilir. Bir durakta bulunan hece says ise 1 ile 10 arasnda deiir. Hece kalplar duraklar ve duraklardaki hece saylar bakmndan blmlenir. Bu kalplar iinde en ok kullanlanlar 7li, 8li, 11li ve 14l olanlardr. 7li l daha ok mnilerde kullanlmtr. 8li kalp semi, varsa, destan ve trklerin lsdr. 11li kalp ise bata koma ve destan olmak zere ak ve tekke edebiyat iirlerinde kullanlmtr. 14l hece veznine ise daha ok tekke iiri ve ada Trk iirinde rastlanr... Maddeler halinde sralayacak olursak: 1. iirde msralar aras hece says eitliine dayanr. 2. Trke kelimelerde hemen hemen btn heceler e deerde sylenir. Hecelerde kalnlk, incelik, uzunluk, ksalk fark gzetilmez. Bu bakmdan hece vezni Trk dilinin yapsna da en uygun ldr. 3. Milli veznimizdir. 4. Hece veznine parmak hesab da denilir. 5. Hece vezni, Trk edebiyatnn balangcndan bu yana kullanlmtr. slmiyetten sonra Divan edebiyatnda aruz vezni kullanlrken, Halk edebiyatnda hece ls kullanlmaya devam edilmitir. 6. Hece vezninin hece says ve duraklar olmak zere iki temel zellii vardr. a. Hece Says: Hece vezniyle yazlm bir iirin btn msralarnda eit sayda bulunur. Hece says ayn zamanda o iirin kalb demektir. Bu va tan top ra n ka ra ba rn da S ra da lar gi bi du ran la rn dr Bir ta rih bo yun ca o nun u run da Ken di ni ta ri he ve ren le rin dir

77

Bu drtlkteki btn msralar 11 heceden olumaktadr. Dolaysyla bu iir Hece vezninin 11li kalbyla yazlmtr.

SERBEST VEZN
Serbest vezin, hece, aruz gibi herhangi bir lye bal kalnmayan vezindir. Hecelerin ak veya kapal olmasna ya da saylarna bakmakszn airin tamamen kendi slubuna gre yazmasdr. Serbest vezin, Trk iirinde 1940lardan sonra Orhan Veli Kank ile yaygnlamaya balamtr. Gnmzde yazlan iirlerin ou serbest vezinde yazlmaktadr. Herhangi bir l veya ekille kaytl deildir. Bu nazm eklinde uzun, ksa, ok ksa dizeler bazen dzenli, bazen de dzensiz olarak tekrarlanrlar. Ksa msralarn ls, iirin lsnn bir parasdr. Bu iirde kafiye dzeni belirli bir kurala bal deildir. Bu nazm biiminde dnceler msradan msraya atlayarak devam eder. Nazm, giderek nesre yaklam olur. KI Yine k, Yine ems-i mesda, ah o bak, Yine yollarda serseri dolaan iynsz tuyur- pr-nli( inleyen yuvasz kular)Tehi kalan ovalar Skt eder sanlr mevsimin gummuyla Harab olan sar yollarda kalmam ne gelen, Ne giden, imdi yalnz kavafil-i evrk (yaprak yn) Mtemad srklenir bir uzak Ufk- pr-ztrab u nermide. Yine k, yine k Btn emelleri bir alayan duman sarm Ahmet Him

zet
Divan Edebiyatnda nazm birimini aklayabilmek. Divan iirinde nazm birimi genellikle beyit olup iirler eitli nazm ekilleri iinde kurallarn Arap ve Fars Edebiyatndan alan aruz vezniyle yazlmtr. Bununla beraber, Nedim ve eyh Galip gibi baz airlerin hece lsyle ya-

78

zlm iirlerine rastlamak mmkndr. Aruz vezninde ak ve kapal heceler eitli kalplarda, kendilerine zg bir dzen iinde sralanr. airler eserlerini yazarken setikleri kalba mutlaka uymak zorundadr. Aruz, esas olarak hecelerin uzunluu ve ksal temeline dayanan bir iir lsdr. Trk-slm Edebiyatnda en ok kullanlan nazm ekillerini sralayabilmek. Trk-slm edebiyatnda en ok kullanlan nazm ekillerinin banda gazel, kaside, musammatlar, ktalar gelir. Halk Edebiyatnda en ok kullanlan nazm ekillerini sralayabilmek. Halk edebiyatnda en sk kullanlan nazm ekilleri koma, mani, destan, trk, varsadr. Trk-slm Edebiyatnda kullanlan vezinleri aklayabilmek. Trk Edebiyatnda balangcndan gnmze kadar eit vezin kullanlmtr. Bunlar Hece, Aruz ve Serbest vezindir. Aruz, manzum szlerdeki ahenk llerini konu alan bir ilimdir. Divan edebiyatnn vezni aruz veznidir. Hece, mill veznimiz olup, yzyllar boyunca halk irlerimiz ve ozanlarmz tarafndan kullanlmtr. Divan irleri de nadiren de olsa bu vezni tercih etmilerdir. Serbest vezin ise son dnemde reva bulmutur.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi divan edebiyat nazm ekillerinden deildir? a. Tuyu b. Kta c. Semai d. Rubai e. Gazel 2. Aadakilerden hangisi bendlerle kurulan nazm ekillerindendir? a. Mni b. Kaside c. Koma d. Muhammes e. Mesnevi 3. Bir gazelin beyitleri nne ayn vezinde sekizer msra ilvesiyle tanzim edilen nazm ekline ne ad verilir? a. Tair b. Msemmen c. Tesdis d. Kaside e. Mseddes

79

4. Aadakilerden hangisi kasidenin blmlerinden deildir? a. Tegazzl b. Medhiyye c. Fahriyye d. Dua e. Mersiye 5. Divan edebiyatnda her msra veya beytin sonunda ayn veznin bir czyle yazlm birer ksa msra bulunan manzumelere ne denir? a. Msebba b. Mstezad c. Kaside d. Tatir e. Terbi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. d 3. a 4. e 5. b Cevabnz doru deilse, Sem ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse, Bend ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Musammat ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Kaside ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Mstezad ksmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Divan Edebiyatnda en ok kullanlan nazm ekilleri gazel, kaside, musammatlar, kta, rubaidir. Sra Sizde 2 Trk-slm edebiyatnda din- destan manzumeler, kssa ve hikyeler mesnevi nazm ekliyle yazlmtr. Sra Sizde 3 Yahya Keml mer Hayyamn rubailerini Trkeye evirmitir.

80

Sra Sizde 4 XX. yzylda aruz vezni ile yazd iirlerle n plana km airlerimizin banda Mehmed kif Ersoy ve Yahya Kemal Beyatl gelir.

Yararlanlan Kaynaklar
Aksoy, Hasan, Kta, DA. Aksoy, Hasan, Msra, DA. Albayrak, Nurettin, Koma, DA. Albayrak, Nurettin, Rubai, DA. etin, Nihad M., Aruz, DA. pekten, Haluk, Eski Trk Edebiyat Nazm ekilleri ve Aruz, stanbul 2003. peten, Haluk, Gazel, DA. Kl, Filiz, Mstezad, DA. Kurnaz, Cemal-eltik, Halil, Divan iiri ekil Bilgisi, stanbul 2010. Levend, gh Srr, Divan Edebiyat, stanbul 1984. Olgun, Tahir, Edebiyat Lgati, stanbul 1973. Onay, Ahmet Talat, Trk Halk iirlerinin ekil ve Nevi, Ankara 1996. Onay, Ahmet Talat, Trk iirlerinin Vezni, Ankara 1996. Pala, skender- Kl, Filiz, Musammat, DA. Pala, skender, Kaside, DA. Pekolcay, Necla, slm Trk Edebiyatnda ekil ve Nevilere Giri, stanbul 1996. nver, smail, Mesnevi, DA.

81

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trk-slm Edebiyatna ait eserlerin sanat deerini belirlemede kullanlan klasik lme-deerlendirme birimi olan belat ilminin tarihesini anahatlaryla tanyabilecek, Bu ilim daln oluturan Bed, Beyan ve Meninin ele ald farkl konular kavrayarak muhtevalarn aklayabilecek,

Bu bilgilerin nda, gnmzde edeb sanatlar adyla bilinen Trkslm Edebiyatnda ska karlalan sanatlar aklayabilecek, onlar daha iyi tanyp, sanatkrn ortaya koyduklarn yorumlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Belgat, Bed, Beyan, Men Balca edeb sanatlar: Tebih, istire, telmih, leff ner, iktibas, irsl-i mesel, vs. Metin deerlendirme.

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; TDV slm Ansiklopedisindeki Belgat, Bed, Beyn, Men maddelerini, Trk edebiyat blmleri zerinde daha dikkatle durarak, okuyunuz. TDV slm Ansiklopedisinin Divan Edebiyat maddesinde yer alan sanatkrn dnyasyla ilgili ksm okuyarak onu tanmaya alnz. skender Palann, Ansiklopedik Divan iiri Szlndeki (stanbul 2000) Tebih, istire, telmih, leff ner, iktibas, irsl-i mesel, vs. gibi edeb sanatlarla ilgili bilgileri deerlendiriniz. Menderes Cokunun, Szn Bys Edebi Sanatlar, (stanbul 2007) adl eserinin ilgili maddelerini inceleyiniz.

82

Trk-slm Edebiyatnda Belgat Balca Edeb Sanatlar

GR
slm dnyasnda, Trke, Arapa, Farsa yannda mslman milletlere ait, edebiyat dili seviyesine ykselmi btn dillerle ortaya konulan edeb rnlerin sanat deerini belirlemede kullanlan l mterektir ve adna da Belgat denilmektedir. kinci nitede, Kurnn Trk-slm Edebiyatna etkisini incelerken Belgatin bu etki altnda ortaya karak ekillendiinden bahsedilmiti. Mslmanlarn kulland hemen btn dillerde ayn ad tayan bu ilim, eski adyla ilm-i Belgat ana konudan meydana gelir. Bunlar Men, Beyan ve Beddir. lerleyen zamanlarda, feshat, aruz ve kafiye, lgaz ve muamm, ebcedle tarih drme gibi levhik/mlhkt denilen ek konularla tamamlanan belgat, slm ilimler arasnda bamszlna en ge kavuan ve en sonra teekkl etmi bir disiplindir. Belgat, Araplar arasnda byk bir edebi varla ve deere sahip olan cahiliye iiri zerinde, edeb tenkid maksadyla yaplan almalardan domutur. slmn ilk asrlarndan sonra Arapa konuan yeni nesillerle, slm cmiasna katlan ana dili farkl olan topluluklarn, Kuran ve hadisi doru anlama, onlardaki gzellikleri lykyla kavrama ihtiyac artt. Bu sebeple, belgat konular, nceleri czl-Kurn, Meczl-Kurn, Beynl-Kurn, Mkill-Kurn, rb-Kurn, Belgat ve delill-icz gibi adlar tayan kitaplarda yer ald. Kuran ve tefsir ilmi iinde geliti. Kurann Arap diliyle ortaya konmu bir belgat mucizesi oluu, onu anlamak iin Arap dili, grameri ve edebiyat konularn da bilmeyi gerektiriyordu. Bu sebeple X-XIV. yzyllar kapsayan bu ikinci devre, belgatin bir ilim dal olarak teekkl etmeye balad, terimlerinin ortaya kt, yazlan eserlerde belgat bahislerinin arlk kazand ve bylece sz konusu ilim dalnn Men, Beyan ve Bedden ibaret klasik eklini alarak teekkln tamamlad bir zaman dilimi oldu. Ayrca bu devrede, sonraki yllarda Trk ve Fars belgati zerinde tercme ve erhleriyle asrlarca etkisini srdrecek olan Abdlkhir el-Crcnnin (. 1079), Delill-icz ve Esrrl-bela adl kitaplar ile Eb Yakb es-Sekkknin (.1229) Mifthul-ulmu gibi sonradan sahann klasikleri saylan eserler de kaleme alnmt. XIV. yzyl ortalarndan XIX. yzyl sonlarna kadar devam eden uzun sreyi kapsayan nc safha yeni eserler yerine, bu konudaki erh, haiye

83

ve talikatlarn kaleme alnd duraklama yahut derinleme devresidir. Nitekim Trke, Farsa ve Arapa bilen nl dil bilgini Hatip el-Kazvin (. 1338), es-Sekkknin Mifthul-ulmunun nc blmnnden faydalanarak Telhisl-Mifth kaleme alm, belgat almalarnda mantk tarif, tasnif ve deerlendirmelerle kelm ve felsefe mektebinin en nemli eserini ortaya koymutur. Bu dnemin edebiyat bakmndan iaret edilmesi gereken nemli bir zellii, Arap edebiyatnda, her beytinde en az bir bed sanat kullanarak Hz. Peygamberin medhini yapan bediiyyt adl bir nazm trnn ortaya kmas olmutur. Bu dier edebiyatlarda da Hz. Peygamberle ilgili olarak kaleme alnan eserlerin daha sanatkrne metinler olmasna yol amtr. Son devir, slm dnyasnn Bat ile temasa gemesinin etkisiyle, biri klasik anlay devam ettirmeye, dieri bat retorii ile belgat konularn kaynatrmaya alan yeniliki yazarlarn eserleri olmak zere, iki farkl istikamette gelimitir. Bunlardan birincisine Trk edebiyat camiasndan Ahmed Cevdet Paann kaleme ald Belgat-i Osmaniyeniyyesi, ikincisine Recizade Ekremin Talm-i Edebiyat rnektir. kinci yolu seen yazarlar belgat meselelerini daha ok edeb tenkid ve estetik endielerle birlikte ele almlardr. Trk-slm Edebiyat metinlerinde klasik belgatin btn kadro ve konularna ait rneklerle karlalmakla birlikte Tebih, stire, Mecaz, Kinye, Telmih, Tecahl-i rif, Hsn-i talil, Tevriye, Tehis ve intak, Tensp, Leff ner, Seci gibi sanatlarla daha ok yz yze gelinmektedir.
Edeb metinlerden zevk almay kolaylatran sanat unsurlar arasnda hangilerini sayabilirsiniz? Divan iirinin kendine mahsus dnyas iinde gelien ve onu derinlemesine anlayp zevkine varabilmeyi st seviyelere tayan zellii sebebiyle bilinmesi gereken Remiz ve Mazmunlar da bal bana nemli bir alandr.

TRK-SLM EDEBYATI METNLERNN DEERLENDRLMESNDE VAZGELMEZ L BELGAT

1. Tanm
Arapa be-le-ga kknden gelen belgat, szlkte, szn fasih ve ak seik olmas demektir. Ayn kkten gelen el-belg, fasih ve ak karlnda kullanlm olup szn maksad en gzel ekilde ifade edebilme zelliini anlatr. Nitekim Kurn- Kermde bu zellie sahip olan kitap anlamnda el-belgul-mbn/benzeri ortaya konamayacak apak sz olarak adlandrlmtr. Belgatin bir edebiyat terimi olarak iki manada kullanld grlmektedir. Birincisi meleke ve kabiliyet manasn tar. Bat dillerinde eloquence/elokuans kelimesiyle karlanan belgatin bu yn bir fikrin yazl ve szl olarak yerinde, yeterince ve zamannda ifadesi manasna gelir. Bu tanm klasik belgat kitaplarnda Szn fasih olmak artyla mukte-

84

z-y hle mutabk olmas eklindedir. Bu anlamyla belgat insanda doutan var olan ve ona has bir melekedir. Nitekim bu gerek Kurn- Kermde Allah insana beyn (dndn ak bir ekilde ifade etmeyi) retti (er-Rahmn 55/3-4) yetiyle ifade edilmitir. Kelimenin, bat dillerinde rhetorique/retorik terimiyle karlanan ve belgat ilmini ifade eden ikinci anlam ise en ak, akc, zamannda ve yerli yerinde sz syleme/yazma kidelerini inceleyen bir ilm disiplinin ad eklinde tanmlanabilir. Bu tanm klasik belgat kitaplarnda yine Kelmn fasih olmak artyla muktez-y hle mutabk olmasnn usl ve kaidelerini bildiren ilim eklinde yer almtr. Belgatin bu maksadna ulalabilmesi iin u bahis ve ekleri hakknda bilgi sahibi olmak gerekir: 1. Men denilen ve kelmn mukteza-y hle uygunluunu salamak iin gerekli olanlar bilme eklinde tanmlanabilecek konular. 2. Beyn, szn ak-seik, kolay ve anlalabilmesini temin etme yollar. 3. Bed, sz gzel, ssl ve etkili syleme usulleri. Bu saylan vasflara sahip olan sz, manzum olsun, mensur bulunsun ksa ve veciz, kolay anlalr, manaca zengin ve derin olur; okuyana-dinleyene zevk ve haz verir. te bu sebepten dolay da btn edip ve yazarlarn maksad da byle bir sz syleyebilmektir.

2. Konu
Belgat ilminin iina ald konular yukarda zikredilen Men, Beyn ve Bed bahisleri altnda yer alm ana meseleler ile, tevbi denilen ve belgati tamamlayc edeb unsurlardan meydana gelmektedir. Muhtevada yer alan balca konular ylece sralamak mmkndr. Ana hatlaryla sylemek gerekirse, klasik belgat kitaplar feshat konusuyla ilgili bir girile balar. Burada feshati bozan tenfr, zincirleme tamlamalar (tetbu-i izft), sk tekrarlar (kesret-i tekrar), bir ifadedeki kelimeler arasnda kulakla farkedilebilen uyumazlk (lknet), allmam szlerin kullanlmas (garabet), kelimenin dil kaideleri ve yazarlarn kullanlarna aykrl (kyasa muhalefet), ifade zayfl (zaf- telif), ifadenin kasdedilen manay anlamay zorlatracak ekilde kapal olmas (takd) ve yazm hatalar (imlszlk) hakknda bilgiler verilmitir. Men konularnn balcalar unlardr: snad, in, dilek (temenni), emir, nehiy, nlem (nid), yklem (msned), zne (fail, nib-i fail), cmle ve unsurlar, ksaltma veya daraltma (kasr), balama (vasl), ayrma (fasl), ll sz syleme (msvt), sz bir maksatla ksa syleme (icz), maksad gereinden fazla szle ve uzun ifade etme (itnb). Beyn konular ise ylece sralanabilir: Lafzn manaya delleti, hakikat, mecaz, kinye, tebih, istire, mecz- mrsel, tariz vb. Bed. Vch- tahsin/ sz gzelletirme yollar olarak da adlandrlan bu bahis genel olarak edeb sanatlar iine alr. Lafz ve mnya ait olmak zere ikiye ayrlan bu sanatlarn balcalar unlardr: rsl-i mesel, techl-i rifne, mezheb-i kelm, tevriye, ham, tehis ve intak, hsn-i talil, mbalaa, nid, rc, iltifat, tekrir, istifham, telmih, iktibas, tazmin, mlemm,

85

tensb, tensk, cem ve taksim, leff ner, kelm- edeb, cinas, kalb ve aks, sec. Tariheye gemeden nce, Kuran, tefsir, hadis ve kelm ilimleriyle cidd bir biimde ilgilenmesi gereken ilhiyatlarn, sz konusu ilim dallaryla ilgili kaynaklar doru bir ekilde anlayp onlardan gnmz problemlerine zmler karabilmesi iin let ilimlerinin en mhimlerinden saylan belgat hakknda yeterli bilgiye sahip olmalar gereine iaret edilmelidir. Bu sebeple sadece edebiyat bakmndan deil, belki daha ok din ilimler asndan da belli bir seviyeye ulamak iin, nce Kaya Bilgegilin Edebiyat Bilgi ve Teorileri Belgat (stanbul 1989) isimli eserini, ardndan Cevdet Paann Belgat-i Osmaniyesini, daha sonra M. A Yekta Saran Klsik Edebiyat Bilgisi Belgat (stanbul 2000) isimli eserinin okunmas tavsiye edilir.

Tarihe
Daha nce de belirtildii gibi belgat btn slm dnyasndaki gibi bizde de, XIX. yzyla kadar genellikle nce Arapa kitaplardan, sonra Arapa ve Farsadan tercme eserlerden, rnekleri ou kere Arapa ve Farsa metinler zerinden okutulmutur. Ancak zellikle belirtilmelidir ki, slm ilim ve kltrne bandan beri byk katklar olanTrklerin bu ilme hizmetleri pek erkenden balam ve mesel byk Trk dil bilgini es-Sekkk Miftahululm adl eserinin nc ksmn belgat konularna ayrmtr. am camii hatibi, Trke, Farsa ve Arapa bilen nl dil bilgini Hatip el-Kazvini (. 1338) ise, es-Sekkknin Mifthul-ulmunun bu blmn tercme, ksaltma ve deerlendirme suretiyle Telhisl-Mifth, daha sonra da bunu aklayan el-zah kaleme almtr. ok rabet gren bu eserler sondaki asrlarda btn slm dnyasnda defalarca erhedilmi ve devrin eitli ilim messeselerinde okutulmutur. Belgat konusunda benzer etki ve rabete kavuan dier kitap ise Taftznnin (. 1390) Telhisl-Miftha yazd el-Mutavvel isimli erhtir. Onun kaleme ald el-Muhtasarla birlikte bu eserler Osmanl medreselerinde de asrlarca okutulmutur. Ayrca Abdnnafi Efendi, bu eserleri XIX. yzylda, en-Neful-muavvel fi-tercemetit-Telhis vel-Mutavvel adyla (stanbul 1290) Trkeye evirmitir. Mesnevyi erhetmesiyle tannan smail Ankarav ise, belgati hemen btn kadrosuyla veren Mifthul-belga ve misbhul-fesha isimli telif tercme bir eser kaleme almtr. Tanzimattan sonra yaklak dokuz asrlk bir gelenek krlarak, telif tercme belgat kitaplarnn hazrlanmasnda batl eserlerden faydalanma adm atlmtr. Sleyman Paa Mebnil-iny klasik belgat kitaplar yannda, Fransz yazar Emil Lefrancdan faydalanarak kaleme alrken bat retoriinin birok konusunu Trk belgatna sokmutur. Ayrca nesir rnekleri de nceki anlayn aksine bu kitapta hatr saylr derecede yer bulmu olur. Trk belgat literatrnde klasik zellikteki ilk Trke eser, rnekleri bakmndan zayf olsa da Ahmed Hamdinin Belgat- Lisn- Osmn adl kitabdr (stanbul 1293). Bu eseri, byk hukuk klliyat Mecelleyi de kaleme alan, Ahmed Cevdet Paann Mekteb-i Hukukta okuttuu belgat derslerine ait notlar takib eder. Belgat-i Osmniye adyla ksm ksm (cz cz) yaymlandnda (stanbul 1298) byk bir yank uyandran kitap, klasik Trk belgati literatrnde bir dnm noktas olmu ve sekiz defa baslmtr. Belgat-i Osmniye

86

dibce, mukaddime ve lhika balklarn tayan bir giri blmnden sonra ana blm ve lhikadan (ek) meydana gelmektedir. Eserin nemli bir yan da artk Trkeye mahsus bir belgat kurulmas fikrini kuvvetlendirmesi ve bu alanda yeni eserler kaleme alnmasna zemin hazrlamasdr. Recaizade Ekremin Talm-i Edebiyat bu alanda atlm nemli bir admdr. Bu eserin dier mhim taraf ise bat retoriinden de faydalanarak konular eitlendirmesi ve klasik belgat bahislerine bile farkl izahlar kazandrmasdr. Bu eserlerden sonra belgat artk Trk edebiyatnn hayat konular arasna girmitir. Muallim Nacinin Istlht- Edebiyyesi (stanbul 1307) baz belgat bahisleri dahil bir ksm edebiyat kavramlarn belirli bir anlaya bal kalmadan aklayan gnmzde de rabet bulmu bir eserdir. Buna TahirlMevlevnin Edebiyat Lgati (stanbul 1973) eklenebilir. Manastrl Mehmet Rfatn Mecmiul-edebi, bir taraftan yeni anlayn ortaya koyduu btn edebi meseleleri ele almaya alrken klasik kadroyu oluturan ana konunun her birine bir cilt ayrarak cilt halinde yazlm hacimli bir eserdir. Belgat konusundaki son almalar arasnda eski ve yeni anlaylar birletirmeye ynelen Kaya Bilgelin Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belgat) (stanbul 1989) ile Menderes Cokunun, Szn Bys Edebi Sanatlar, (stanbul 2007) adl eserleri dikkat ekmektedir. M.A.Yekta Saran Klsik Edebiyat bilgisi Belgat (stanbul 2000) ise klasik kaynaklardaki bilgileri bol Trke rneklerle, anlalr bir ekilde gnmz okuyucusuna sunmas bakmndan nemlidir. skender Palann, Ansiklopedik Divan iiri Szl (stanbul 2007) de sadece belagat ve edebi sanatlar konusunda deil, eski Trk edebiyatn ilgilendiren hemen her konuda bavurulacak bir ilk kaynak zelliine sahiptir.

TRK-SLM EDEBYATI METNLERNDE KARILAILAN BALICA EDEB SANATLAR

nitemizin bu blmnde, Trk-slm edebiyat metinlerinde karlalacak balca edeb sanatlar ele alnacaktr. Ancak nce btn slm edebiyatlarnn, iirin glgesinde kalm ama sanat deeri ve kltrmzdeki yeri bakmndan ondan ok da geride bulunmayan bir yn zerinde durmak faydal olacaktr. Bu da in terimiyle ifade edilen ve mnet denilen bir trn domasna sebeb olmu nesir sanatdr.

1. n
n Trk, Arap ve Fars edebiyatlarnda Resm yazmalarda kullanlan nesir dilini ifade eden edeb tr ve dil bilimi iin kullanlm, zamanla genel olarak her trl nesir ve dz yaz karln da kazanmtr. Bu erevede in yazlarn mn adyla anlan usta yazarlarn beenecekleri zelliklere sahip olmas iin bilinmesi gerekenleri reten fen olarak tarif edilmitir (Takprzde, I, 250). Benzer bilgileri tekrarlayan Ktib elebi buna, fadede yerine, konusuna ve amacna yakan gzel ibareler kullanmaktr ek-

87

linde bir ilvede bulunur (Kefz-zunn, I, 181). Ayrca yeni Trk edebiyatnda bir tr kompozisyon teknii ve gzel yaz yazma sanat olarak da anlalmtr. Nitekim Ziy Paann, iir ve n adl makalesinde kelimeyi dorudan doruya nesir yerine kullanmas dikkat ekmektedir. Ayrca ina, kelimelerin cmle iinde sz dizimi (terkb-i kelm) kurallarna gre sralanmasn da ifade etmektedir. Genellikle nesir halinde yazlan mektup trnn de in iinde zel bir yeri vardr. Nitekim Ktib elebi mektubu innn bir dal olarak ele almtr. Tanzimattan sonra orta retim kurumlarna usl-i kitbet ve in adyla bir ders konulmas, bu ders iin hazrlanan kitaplarn Usl-i n ve Kitbet (Mehmed Tevfik, stanbul 1307), lveli Hazne-i Mektb yahut Mkemmel Mnet (Ahmed Rsim, stanbul 1318) gibi adlar tamas, nesir/mektup beraberliinin son zamanlara kadar srdn gstermektedir. Tercme ve (nr. 77-80) Trk Dili (nr. 274) dergilerinin mektup zel saylar, bu alkay ortaya koyan eitli rneklere yer vermenin yan sra, mektup trnde balangtan beri ortaya konan edeb birikimi byk lde yaymlayarak, trn gsterdii gelimenin metinler zerinden takip edilmesin kolaylatrmtr. n kelimesi dar anlamda, daha ok mnet adyla anlan her trl resm yazma ile bunlarn bir paras saylabilecek mektup vb. metinlerin kaleme alnmasnn yollarn ve bu hususlarla ilgili kurallarn bilgisini ifade eder. Seluklularda Dvn- n, Osmanllarda Dvn- Hmyun denilen, devletin resm yazmalarnn yrtld dairede sultanlar adna kaleme alnan hatt- hmyun, irdei seniyye, menur, emirnme gibi resm yazlarn tamam innn bu tr iinde yer alr. Ayrca buyruldu, telhis, takrir, tahrirat, tezkire, kaime, temessk, sened, ilmhaber, mzekkire, mazhar, mazbata, lyiha adn tayan belgelerle fetva, ilm, hccet ve vakfiyeler de innn konusunu tekil etmektedir. Mnet mecmualarn, retici mahiyette eserlerle antoloji zellii gsteren ve sadece rneklerden ibaret olanlar eklinde iki grupta ele almak gerekir. Dvn Hmyun ve dier devlet kurumlarnda nianc, mn, kttb denilen ktipler ve kalem efendilerinin yazdklaryla mahkemelerde ve zellikle Tanzimattan sonra gelien nezret kalemlerinde yazlan yazlar ayr bir nesir dili ve slbunu gelitirmitir. Bunlardan mahkeme yazmalarnda kullanlan ve ilm-i sak adyla anlan yaz tr konusunda mstakil kitaplar hazrlanm, avuzde Aziz Mehmed Efendinin Drrsskk adl eseri gibi bazlar da baslmtr (stanbul 1277).
Resm ve hususi yazmalarda ortaya koyduklar usl ve kaideler yannda gelitirdikleri iml ve slpla bir gelenek oluturan, kendilerinden sonra adlar inda ortaya koyduklar esaslarla birlikte anlan bazlar ayn zamanda divan sahibi air olan Osmanl mnlerinden de bahsetmek gerekir. Tczde Cfer elebi ve Koca Nianc lakabyla bilinen Cellzde Mustafa elebi bunlarn banda gelir. Cellzde kadar hret bulduu iin Kk Nianc lakabyla tannan Ramazanzde Mehmed elebi ile Mnetl-in adl eserin mellifi Okuzde Mehmed h ve Hamza Paa da bu sahann tannm isimleridir. Bunlara Mnet sahibi Nergis ile Veys ve deiik ynleri olan Sinan Paa, Lmi elebi, l Mustafa Efendi, Kemalpaazde, Ganzde Mehmed Ndir ve Azmzde Mustafa Hlet gibi baz ahslar da eklemek mmkndr.

2. Sec
na ile yakn ilgisi bulunan ve daha ok bir nesir sanat kabul edilen sec, sze gzellik ve ss katan hususlardan biri kabul edilmitir. Secin biri klasik

88

anlaya gre, dieri yeni anlaya gre, Recizde Mahmud Ekrem tarafndan yaplm iki trl snflandrlmas vardr. Klasik anlayta sec mensur bir szn son kelimesinin, iirde ise msran son kelimeleri olan ve kafiyesini meydana getiren iki fslann tek bir harfte birlemesi zerine kurulmutur: ''Kesfet-i sehbda letfet-i ihb unutmutuk'' cmlesindeki ''kesfet-letfet'' ve ''sehb-ihb'' arasnda secyi ''t'' ve ''b'' harfleri salamaktadr. Buna karlk ''hlemiz'' ve ''llemiz'' kelimelerini ieren bir cmlede her iki kelimenin son hecesi olan ''le'' secyi meydana getirir. Klasik anlayta secyi oluturan kelimeler arasndaki ses benzerliinin azl veya okluu esasna dayal olmak zere eit sec vardr: Yalnz fslalar sonundaki harflerin ayn olduu mutarraf sec, fslalarn vezin bakmndan birbirine uygun olduu mtevazi sec ve cmlenin iki tarafnn sonunda yer alan kelimelerin rev harfinin vezin ve harf says bakmndan birbirine uygun olmasyla gerekleen murassa veya mvz seci. Yerlerini esas alarak secileri yeniden tasnif eden Recizde Ekreme gre ise iki eit sec vardr. Birincisi cmle ve fkralarn arasnda olup bir kelime ile birbirine balanmayan mutlak secdir. Buna Nmk Kemalin u szleri rnek verilebilir: ''Sevk-i rzgr ecz-y vcdunu trumr ettiinden'' Burada secyi meydana getiren ''rzgr'' ve ''trumr'' kelimelerinin son heceleridir. Bunlardan ikincisinin ardndan gelen ''ettiinden'' kelimesini rzgra balamak imknsz olduundan sec burada mutlaktr. Mukayyed veya rabt sec denilen ikincisi cmle ve fkralarn sonunda bulunup aralarnda bir kelime ile ba kurulan ekillerdir. ''lh, vkf- keyfiyyet-i hl ve lim-i dekayk- eflsin'' cmlesinde ''hl'' ile ''efl'' kelimeleriyle biten cmleler ''ve'' ile birbirine balanmaktadr. Secin tekellfsz olmas, az ve eit sayda kelimelerden meydana gelmesi, bu eitlik salanamazsa ikinci cmlenin son ksmnda yer alan kelimelerin ncekinden az olmas gerekir. Seci yapmak iin mnann tekrar, lafza tbi olmas veya lafza feda edilmesi nemli birer kusurdur. Belgat kitaplarnda tasr, muvzene, mmsele, lzm- m l yelzem, tars gibi seci ile ilgili ve ona bal sanatlardan da bahsedilmitir (Bilgegil, s. 338-341 Trk edebiyatnda sec uygulamasna dz yaz dilinde (in) ve resm yazmalarda daha nemle yer verildii ak olmakla birlikte baz rneklerin konuma diline de girdii grlmektedir. Trk hitabet sanatnn en eski belgesi kabul edilen Orhon yaztlarnda ve konuma dilinin zengin ve etkili rneklerini iine alan Dede Korkut hikyelerinde bu husus dikkat ekmektedir. Vaaz ve hutbe gibi din konumalar da iine alan hitabet sahas secin en etkili olduu alandr. Nitekim gnmze intikal etmi metinlerde bu zellik aka grlmekte, ou Arapa kaleme alnm vaaz ve hutbe mecmualarnda bu tarz rnekler bulunmaktadr. Kelime gruplarnda da rastlanan secler daha ok ataszleri ve vecizelerde bir henk unsuru olarak yer alm, secnin salad henk unsuru onlarn ezberlenmesini kolaylatrmtr. Bunlara, ''Abdal tekkede hac Mekkede bulunur''; ''A koyma hrsz edersin, ok syleme arsz edersin''; ''An aman olmaz, tokun iman olmaz''; ''Bir eyi murad etme, olduysa inad etme''; ''Yamur yel ile, dn el ile'' gibi ataszleri rnek gsterilebilir. Szl edebiyat alannn nemli bir blm olan dua metinlerinde sec etkili bir ifade tarz olarak dikkat ekmektedir. ''Du-nme'' adyla anlan bu Trke eserlerin bilhassa mensur olanlar bu slpla kaleme alnmtr. Edirne Mfts Fevzi Efendinin Mevhibet'l-vehhb adl 30a yakn bask yapm eserindeki Trke, Arapa ve Farsa dualar, secili ifadenin baarl rnekleridir. Daha ok Mevlevlik ve Bektalik gibi tarikatlara ait manzum ve mensur dua metinleri saylabilecek glbanklar ve tercmanlar da secli olarak tertip edilmeleriyle dikkat ekmektedir.

89

Secnin yazl edebiyattaki kullanm daha geni ve daha itinaldr. zellikle mensur divan dbceleri bata olmak zere manzum ve mensur eserlerin balanglarnda bu slba daha ok nem verilmitir. Bunlar birer mukaddime olmaktan te mellif veya airin ifade sanatndaki gcn gsteren metinler haline gelmitir. Btnyle secli ifadelerle kaleme alnm olduu iin burada zellikle anlmas gereken eserlerin en nemlisi sec sanatnn Trk dilindeki en mkemmel rnei olan Sinan Paann Tazarrunmesidir. Bu eserin at yolda kaleme alnan Mzekki'n-nfs, Tezkiret'l-evliy, Menkbnme gibi tasavvuf kitaplarla Erzurumlu brhim Hakknn Marifetnmesi gibi ansiklopedik eserler, vakanvis tarihleri bata olmak zere eitli tarih kitaplar, Siyer-i Veys, ekik tercme ve zeyilleriyle uar tezkireleri gibi biyografik eserlerde de bol secili ifadeler grlmektedir. Tanzimattan sonra insi, Nmk Kemal ve Recizde Ekrem gibi ediplerin bu konudaki tenkitleriyle secli ifadeye rabet ciddi lde azalmtr.

3. Itnb
Bir dncenin gereinden fazla szle ifade edilmesi anlamna gelen bu belgat terimi, hem olumlu hem de olumsuz olarak ele alnmtr. Genellikle sz gereksiz yere uzatmak, laf dolatrmak biiminde menfi mnasyla anlald iin belgat kitaplarnda ok defa haiv yahut onun zdd olan cz ile beraber ilenmitir. Ancak anlam btn ynleri kapsayacak genilikte ve kuvvetle belirtmek iin yaplan gerekli uzatmalar da tnbla ilgili bulunmu, bylece ortaya makbul olan ve olmayan tnb kmtr. Trke belgat kitaplarnda tnbn e ayrlarak incelendii grlmektedir. 1. Itnb- Makbl. Mnay akla kavuturma, pekitirme, mbalaa ve tasvir amacna ynelik bir fayda elde etmek zere sz uzatma veya tekrarlamadr. Ciz grlen bu tnb bir yahut birden fazla unsurla gerekletirilebilir. Nedimin, Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz (Ba zre yerin var) Gl goncesisin ke-i destr senindir msralar arasnda paranteze alnm olan cmle aklama (tafsil) iin yaplm makbul tnba rnektir. 2. Itnb- Mmil. Bktran, usandran uzun sz demek olan bu tabirle ya manzumede vezin doldurma veya gereksiz yere sz uzatma, ifadeye lzumsuz kelime veya cmle katma ii kastedilmitir. Baz kitaplarda tnb- muhil eklinde de zikredilmektedir. Snblzde Vehbnin: Harfgr olma zerfet satma Szne kizb dru katma beytinde yalan mnasna gelen kizb ve dr kelimeleri havi kabh olarak tnb- mmille rnek gsterilmitir. 3. Itnb Manev. Belgat kitaplarnda hav-i manev eklinde de yer alan bu tnb tr ifadede mnann farkl lafzlarla tekrar eklinde tarif edilmitir. (taat kl) szme (olma s) msra buna rnektir.

90

4. ktibas
Kuran ve hadisten alnm bir ibareyi beyte/msraa/cmleye yerletirmek eklinde tanmlanabilecek bu sanatla, Trk-slm edebiyat metinlerinde oka karlalmaktadr. Trk edebiyatnda yenileme dnemine kadar yet ve hadislerden seilen ibarelerin aktarlmas eklinde kullanlmken sonralar iktibas edilen metinler ok eitlenmi ve her trl nakil bu kapsama dahil edilmitir. ktibas, ayrca benzer zellikler gsteren irsl-i mesel (rd- mesel), telmih ve mlemma (ilm) gibi sanatlarla kartrlmtr. Ancak ataszleriyle rnek verme asndan irsl-i meselden, cmle veya beytin tamamn aktarma bakmndan tazmin, tatr ve tahmisten, ibareyi esas lafzyla nakletme ynnden telmihten ayrlmaktadr. ktibas genel olarak iki balk altnda ele alnabilir. Mstahsen ktibas. Sz veya yazda dini llere aykr dmeyecek ekilde yaplan nakillerdir. Bu trde esas zellik aktarlan szn asl anlam dnda kullanlamaz oluudur. Mstahsen iktibas da ikiye ayrlr. a) Ahsen ktibas. ktibas edilen yet veya hadis arasndaki uygunluun ho bir tesir brakmas, muhatapta heyecan uyandrmas ve anlam glendirmesinin yannda t zellii de tamasdr: Katl ile zulm-i beer eylemeden eyle hazer Beiril-katile bil-katli dedi Peygamber. kinci msrada trnak iinde verilen hadis katili lmle cezalandrlacan belirterek ikaz edin demektir. b) Hasen ktibas. Nakledilen yet veya hadisle iinde zikredildii ibare arasndaki ilginin t verme dnda yukardaki artlar tamasdr. Yahya Kemalin: Mes olayd eer l erike leh derdim Nazri gelmedi lemde hsn n olal beytinin birinci msranda iktibas edilen, Onun ei ve benzeri yoktur (el-Enm 6/163) manasndaki yet gzel bir rnektir. c) Mstehcen ktibas. yet ve hadislerden dinin llerine aykr ve slm dbna uygun dmeyecek ekilde yaplm aktarmalardr. zellikle hiciv ve hezel tr iirlerde din esaslar hafife alan bu eit iktibaslardan kanlmas tavsiye edilmitir Bunun dnda iktibas tam ve nks olarak da ikiye ayrlr. Bu trler, nakledilen yet veya hadisin btnnn yahut bir ksmnn aktarlmasyla ortaya kmtr. Bilhassa ksm iktibaslarda vezin zarureti sebebiyle nakledilen metinler zerinde birtakm deiiklikler yapld grlmektedir. Metinde kullanlan lafzn Kuran ve hadiste aynen yer almad, fakat bu mnaya gelen farkl ibarelere dayandrlarak yaplan iktibaslar da vardr. eyhnin bir natndaki:

91

Ey fahr-i halk kimde ola zehre utsa e n Hak dedi leamrke levlke ved-duh beytinin ikinci msranda nce Hicr sresinin 72. yetinin banda yer alan, Allahn Hz. Peygamberin hayat zerine yemin ediine ait ibare, ardndan, Sen olmasaydn lemleri yaratmazdm anlamndaki kuts hadisin ilk kelimesi, sonra da Resl-i Ekreme mjde vermek iin indirilen Duh sresinin, Kuluk vaktine yemin olsun ki mnasna gelen ilk yeti nakledilerek tam ve nks iktibaslar bir msrada toplanmtr. Gnmzde edeb veya ilm her trl iktibasa alnt denilmektedir. Tanzimattan sonra yet ve hadislerden baka Arapa ve Farsa kelm- kibarlar (vecize) yannda mehur msralar ve szler de iktibas kapsamna girmi, hatta yet ve hadisleri melen zikretmenin de iktibas erevesinde deerlendirildii olmutur. Szlklerde yetlerden, hadislerden ve edeb eserlerden rnek (evhid) aktarmann ad olan istihd da bir nevi iktibastr. Manzum krk hadis tercmelerinde, hadis metinlerinin ktalarn son msralarna yerletirilmek suretiyle nakledilmesi de iktibas saylabilir. l utsafa Efendinin krk hadis tercmesinden alnan: Sanat- kesbe rabet et her gh Onu bil devlet-i maa gvh Hak sever ksibi niteki Resl Dedi el-ksib habbullah ktas buna bir rnek tekil eder, (Aksoy, s. 52-53).

5. stihad
Trk edebiyatnda bir edeb sanat olarak istihddan ziyade ona ok benzeyen irsl-i mesel veya iktibas tercih edilmi, bu sebeple Trke belgat kitaplarnn ounda istihd bahsi yer almamtr. rsl-i meselde, rnek olarak ataszleri veya benzer zl szler, iktibasta, yet ve hadisler zikredilir. stihdda ise rnek sz veya msralarn kime ait olduunun belirtilmesi gerekir. Belgat terimi olarak istihdn asl malzemesini doruluk, gzellik, yaygn kullanm gibi farkl zelliklere sahip kalplam ifadeler oluturur. air veya yazarn ifadeyi kuvvetlendirmek, anlam zenginletirmek, sz daha sanatl hale getirmek gibi amalarla yet veya hadis, ataszleri, vecize, msra ve beyit zikretmesi istihd ortaya karr. Trk nesrinin balangcndan itibaren istihdn kullanld grlmektedir. Orta Asya devresinde kaleme alnan Kutadgu Biligin mukaddimesiyle balayp ksa ve secili cmle yapsna sahip Rabguznin Ksasl-enbiys ile gelien bu anlatm tarz, Dede Korkut hikyelerinden bu yana ataszlerinin de bu ama iin kullanlmaya balanmasyla zenginlemitir. Anadolu sahasnda kaleme alnan ilk eserlerde ok sayda istihd rneinin bulunduu grlmektedir. Divan nesri adyla anlan yaz dilinde Sinan Paann Tazarrutndan itibaren rabet gren bu slp zellikle sanatkrane nesirde yaygn bir kulla-

92

nm alan bulmutur. Balangta daha ok eserlerin mukaddime ksmlarnda grlen ve yet, hadis, slm byklerinin ifadelerinden seilmi szler, Arapa ibareler, XV. yzyln ikinci yarsndan sonra gelien in anlaynn da etkisiyle bilhassa mensur eserlerin btnne yaylmtr. Ayrca zellikle iir erhlerinde istihd iin yet ve hadislerden zl szlere, msralardan manzumelere kadar her eit malzemenin kullanld grlr. ktibas ve istihd yoluyla ifadeyi zenginletirme ve ssleme anlay Trk nesrinde ayr bir yeri olan divan mukaddimelerine de yansm bulunmaktadr.
Trk nesrinde en sanatkrane istihad rneklerine hangi melliflerin eserlerinde rastlayabiliriz, aratrnz.

Tebih
Klasik slm belgatyla Bat retoriinde, mecazla birlikte ele alnm bir sanat olarak zerinde ok geni bir ekilde durulmutur. Tebihle mecazn esas fark kelimelerin gerek anlamyla kullanlmasdr. Trkede tebih edat gnmzde kullanlan gibi taksdr. Ancak eski edeb metinlerde bunun yannda tek, sanki, nitekim, n, gya, gne, mnend, kadar, sfat, misal kelimeleriyle -casna, -clayn, -s, -ve, -vr ekleri de oka kullanlmtr. Tebihler ekil ve muhtevalarna gre farkl gruplar halinde incelenmitir. Hepsinde belirleyici unsur tebihin drt rkndr: Benzeyen (mebbeh), benzetilen (mebbehn bih), benzeme yn (vech-i ebeh) ve tebih edat (edt- tebih). Bir tebihte ya btn tebih unsurlar yer alr veya bunlardan en az ikisi bulunur. Drt eit tebih vardr. 1. Mufassal tebih. Tam tebih ad da verilen bu eit tebihlerde btn unsurlar zikredilir. Bknin: Alma ey yz gl ahs- ndna kitb-s msranda yz gl, benzeyen; kitap, benzetilen; almak, benzeme yn; -s, benzetme edatdr. 2. Mcmel yahut muhtasar tebih. Bu trde benzeme yn zikredilmez. Bu tebih mufassal tebihe gre daha abartl bir syleyi olup belgat asndan daha makbul saylr. Yahya Kemalin: Ry gibi bir yazd yarattn hevesinle msrasnda yaz benzeyen, rya benzetilen, gibi benzeme edat olup benzeme yn ise okuyucunun anlay ve hayaline braklmtr. Mcmel tebih herkes tarafndan anlalmas biraz zor olan bir sanattr. 3. Mekked (mcez) tebih. Dierlerine daha sanatl ve stn kabul edilen bu tr tebih, unsurlarnn mmkn olduunca azaltlmasyla ifadenin glendirildii bir syleyitir. Ynus Emrenin: Bu dnya bir gelindir yeil kzl donanm Kii yeni geline bakuban doyamaz beytinde dnyay sslerle bezenmi geline benzeten air, byle bir geline bakmaya nasl doyulamazsa dnya sslerine de doyulmayacan dile getirmektedir. Burada benzeme yn bakmaya doymamak fiilidir.

93

4. Beli tebih. Tebihin iki ana unsurunun yani benzeyen ve benzetilenin kullanld tebihtir. Mana daha etkili ve abartlarak ifade edildiinden tebih trlerinin en makbul saylr. Bat retoriinde metafor (istire) olarak tanmlanan bu tebihte benzetme niyetinden ziyade istirede olduu gibi anlam aktarm sz konusudur. Yahya Kemalin, Bu dil azmda annemin stdr msra bir tebh-i bel rneidir. air konutuu dili dorudan anne stne benzetmektedir. Burada benzeme yn muhatabn anlayna braklmtr. Belgat kitaplarnda yer alan tebih trlerinin says ve sralanmas hususunda farkllklar grlmektedir. Bu husus konuya yaklam biiminden kaynaklanmakta, bylece tebih eitlerinin says da mefrk, melff, tesviye ve tebh-i cem vb. eklinde artmaktadr. Tebihler farkl bak alarna gre daha deiik biimlerde de snflandrlm olup bu hususta kesin bir snr izmek mmkn deildir.

6. stire
Szlkte ''dn istemek, dn almak'' anlamna gelen istire kelimesi bir belagat terimi olarak, ''bir kelime veya ibarenin, tebihi kuvvetlendirmek, onu abartarak muhataba daha gl yorum imkn salamak iin benzeme ilgisiyle ve bir karneye dayal olarak gerek anlam dnda kullanlmas'' eklinde tarif edilmitir. lk devrede baz belgat limleri istireyi bir tebih tr olarak kabul etmilerse de daha sonra gelenler onu bir mecaz tr olarak da grmlerdir. Ancak tebihte benzeyen ve benzetilen birlikte kullanlrken istirede bunlardan yalnzca biri yer alr. Mecazda ise istirenin aksine benzetme amac bulunmaz. Kurn- Kerm en gzel istire rnekleri bakmndan zengin olduundan bu vadide ok etkili anlatma sahip rnek bir metin kabul edilmitir. Onun czn salayan zelliklerden biri de engin tasvir ve mna ykl bu istiar mecazlar olduundan Trk-slm edebiyat air ve yazarlar da eserlerinin bu vasflara sahip bulunmalarnn onlar okuyanlar zerindeki zerindeki etkilerini artracandan bu sanat zellikle benimsemilerdir. stire, Trk dilinin tabii yapsnda ve zellikle deyimlerde ok yer bulmu bir sanattr. Hatta gnlk konuma dilindeki istireli anlatm Trkeyi gzelletiren dil hussiyetlerinin banda gelmektedir. Bir kelimeyi asl anlamn akla getirmeden kullanmann, mnay gzel ifade etmede en etkili yol kabul edilmesi istirenin nemini arttrmtr. Bir ssten ziyade dilin tabii bir paras olarak gnlk dilde de yer alan bu tr kelimelere: sersem yerine ''kaz'', inat yerine ''kei/katr'', ask suratl veya zalim yerine ''Nemrut'', k veya akn yerine ''Leyl'' gibi rnekler verilebilir. Ayrca dilimizde pek ok benzeri bulunan ar sz, batan kmak, kulak kabartmak, sznde durmak, yufka yrekli gibi istireye dayal baz deyimler de nemli bir yekn tutmaktadr. Belgat kitaplarnda istire genellikle ana balk altnda incelenmitir. 1. Ak stire (istire-i musarraha). Yalnzca benzetilenle yaplan istiaredir. Benzetilen unsurun ak olarak zikredildii bu tre gzel bir misal olarak Yahya Kemalin: ''Zaman o gl gibi gl grmemi zamn olal Gln gzellii dillerde dstn olal''

94

beyti verilebilir. Burada gl kelimesiyle Peygamber Efendimiz kastedilmitir. nk Trk edebiyatnda gl remzi ncelikli olarak peygamberimiz iin kullanldndan ak istire yapmtr. 2. Kapal stire (istire-i mekniyye). Yalnzca benzeyenle yaplan bu trde benzetilen e zikredilmeyip okuyucunun onu belirlemesini salayacak bir ipucu mevcuttur. Bknin: ''Ecr- b hrka-i tecrde girdiler Bd- hazan emende el ald enrdan'' beytinde bahedeki aalarn dervilere benzetilmesi kapal istiredir. Burada aalar (benzeyen) sylenmi, fakat dervi (benzetilen) sylenmeyerek, onun yerine ''tecrid hrkasna girmek'' ve ''el almak'' gibi dervilere ait iki zellik ipucu olarak zikredilmitir. Her kapal istirede, ona bal biimde hayal gcne dayanan ''istirei tahyliyye'' ad verilen bir istire tr daha ortaya kar. Bknin bu beytinde hayal gcnn benzetilenin zelliklerini benzeyene (aalar) isnat etmesi de ayn zamanda istire-i tahyliyye olur. 3. Mrekkep istire (stire-i temsliyye). Bat retoriinde bu tre alegori denilmektedir. Bu sanat istirede yer alan bir unsurun deiik ynleri ve zelliklerinin benzetme konusu yaplmasyla gerekletirilmitir. Gizl gizli i yapan bir kimse hakknda, ''Saman altndan su yrtyor'' denilmesi de bu tr bir istiredir. Bu tr istireler dilde yaygnlk kazandnda mesel/atasz haline gelir: Ayan yorganna gre uzat! atasznde olduu gibi. Temsil istiarenin en gzel ve beenilmi yeni rneklerinin banda Faruk Nafizin: ''Bin gemle balanan yaz at aha kalkyor Gittike ykselen ba Allaha kalkyor'' msralaryla balayan ''At'' iiri gelmektedir. Trk milletinin Kurtulu Sava'ndaki ahlann yaz atla temsil eden bu iir, temsil istiare zerine kurulmu ve her beyitte benzetmenin farkl ynleri sralanmtr. stirenin bunlarn dnda da istire-i asliye, istire-i tebeiyye vb. baka baz snflamalar da yaplmtr.
stirenin okuyucu ve dinleyicinin tasavvuruna etkisi ne olabilir, aratrnz. stiare sanatna Trk edebiyatnda en ok klasik airler ilgi duymutur. Bunun sebebi, Osmanl iirinin klasik slbu ve mazmun denilen klielemi mecazlar yaratma gayretidir. Sevgili yerine nigr, bt, fet vb.; boy yerine nihl, servi, arar, imd; dudak ve az yerine lal, kadeh, hokka, nokta, gonca, gl gibi klieler kullanmak hep istireli ifadelerdir.

Mecaz
Bir ilgi veya ipucu ile gerek anlam dnda kullanlan kelime veya terkibi ifade eden bu belgat terimi, kelimelerin mnalarna dayal edeb sanatlarn en nemli ve yaygn olandr. Bu konuyla ilgili bilgilere gemeden nce ke-

95

limelerin anlam bakmndan farkl zellii bulunduunu hatrlamakta fayda vardr. Bunlarn ilki kelimenin man-y hakk/asl de denilen asl anlamdr. Gnmzde ise z anlam, temel anlam, dz anlam terimleri kulanlmaktadr. Gz kelimesinin grme organnn ad olarak kullanlmas onun hakiki mnasn karlamaktadr. Su kayna, su menba yerine kullanlmas da byledir. kincisi man-y tl de denilen yan anlamdr. Kelimenin kullanm srasnda zamanla kazand ikinci derecedeki manasdr. Gnmzde buna treme anlam, reme anlam, kullan anlam gibi adlar da verilmitir. Terazi kefesi iin gz denilmesiyle kelimenin yan anlam ifade edilmi olur. ncs mecz anlamdr (man-y mecz). Kelimenin asl ve yan anlamlarnn dnda iliki ve benzerlik yoluyla daha baka ve farkl bir kavram ifade etmek zere kazand yeni manadr. Gnmzde mecz mna denildii gibi ireti anlam, imgesel anlam, deimece anlam gibi yeni isimlendirmeler de kullanlmaktadr. Gz doymaz veya a gzl deyimlerindeki gz mecazi anlamdadr. te mecaz sanat bu anlamdan hareketle domu, kelimenin lafz ile mnas arasndaki alka zerine kurulmutur. Mecazda esas olan anlalr bir mphemiyettir. Yani kelimenin hakiki mnas ile mecaz anlam arasnda bir taraftan bir ilginin, dier taraftan gerek mnasnn anlalmasna karne-i mnia denilen akl bir engelin mevcudiyeti lzmdr. Bu ise szn gerek anlamnda kullanlmadn gsterir. Bu delil bazan ibarenin iinde yer alr, bazan da siyak ve sibak denilen szn balamndan anlalr veya hissedilir. Nitekim, Onun otomobili uuyor cmlesindeki umak kelimesi, otomobilin umas mmkn olmad iin gerek anlamnn dnda ve mecaz olarak kullanlmtr. Gz ak deyiminin becerikli, kula delik tabirinin ise olan bitenden haberdar mnasna kullanlmasnda da ayn zellikler bulunmaktadr. Mecazlar sze gzellik, canllk ve etkinlik katar; konuann ifade etmek istediinin daha kuvvetle anlalmasna imkn tanr; muhatabn kavrayn arttrd gibi ona gzel bir duygu ve bir nevi heyecan verir. Ayrca mecaz denildiinde umumiyetle mecz- mrselin anlalmas gerektii hususunda bir gr birlii bulunmaktadr.
Trke belgat kitaplarnda mecazlar yaplarna gre ka ksmda ele alnmlardr, aratrnz.

7. rsl-i Mesel
rd- mesel diye de adlandrlan bu sanat manzum yahut mensur bir ifadede sze destek salamak, onu daha kolay benimsetmek iin herkese kabul edilmi bir baka sz, zellikle ataszn kullanma olarak tanmlanabilir. Bu bakmdan iktibasa, kullanlan szle asl anlatmdaki mana benzerlii dolaysyla tebihe ve anlatmla rnek gsterilen elerin denklii ynnden leff nere benzer. Manzum yahut mensur her tr ve ekilde edeb metinde yer almakla birlikte ounlukla beyitler halinde yazlan iirlerin ikinci msranda bulunan atasz zerinde, onu msraa veya vezne uydurmak iin kk deiiklikler yaplabilir. Ayrca ibarenin atasz olduuna veya herkese kabul gren bir ifade bulunduuna dair mehurdur, meseldir, derler, denilmidir, zira, elbette, nitekim gibi kelimeler de kullanlabilir. Nakledilen sz baka dillerden gemi ve dilimizde de atasz gibi kullanlmakta olan bir hkm ifade edebilir. Fuzlnin:

96

Getiim dnyadan v ukbadan seninn oldu f Doru derler kll srr cvezel-isneyni beytindeki kullanm buna iyi bir rnektir. air burada bir sr iki kiiyi aarsa f olur, onu herkes duyar manasna gelen Arapa ataszn ustaca beyte yerletirerek doru derler hkmyle bunun bir atasz olduuna, iaret etmi olmaktadr. air herkese bilinen bir gerei rnek verirse buna rd- mesel denir. rsl-i mesel belgat asndan daha deerli olup msra berceste gibi kolayca hfzada kalr. Ayrca vezne uygun ataszlerinin bir ksmnn, ilk msralar unutulmu irsl-i mesel rnekleri olduu dnlebilir. Koca Rgb Paann: Miyn- gft gda bed-meni hm eder kubhun ecat arzederken merd-i kbt sirkatin syler beytiyle Nevnin: Geldimse ne var ben uar bezmine hir det budur hirde gelir bezme ekbir beytinin ikinci msralar gibi.

8. Tazmin
Tazmin baka bir aire ait olan msrann bir iirde kullanlmasanlamna gelir. Eskiden nazm ve nesir iin mtereken kullanlrken gazeteciliin yaylmasndan sonra tazmin nazma, iktibas nesre ait bir terim haline dnmtr. Tazmin daha ziyade gazel ve kasidede uygulanr. azen tek beytin bana msra ilvesiyle birden fazla bent oluturularak tazmin beytinin her bentte tekrarland musammatlara da yazlmtr. Tazminde alntlanan iir parasnn kime ait olduunu sylemek bir kuraldr. Nefnin: Bihamdillh zamnnda be-kavl-i Sabri-i kir Girbn- felek mehcr- dest-i h- ekvdr beyti buna iyi bir rnektir. ok bilinen bir msra veya beytin iktibas edilmesi halinde airin adnn sylenmemesi kusur saylmamaktadr.

9. Techl-i rifne
Osmanl edebiyat evrelerinda ksaca techl veya techl-i rifne eklinde anlan techl-i rif sanat, iir ve nesirde, bilinen bir hususun bir nkteye bal olarak bilinmiyormu gibi ifade edilmesieklinde tarif edilebilir. Bat retoriindeki karl ironidir. air bunun iin muhatabna aslnda cevabn bildii sorular sorar. Bylece hem maksad dorudan sylemenin basitlii yahut yeknesakl krlm olur, hem de sze nkte ve zarfet kazandrlr. Techl-i rifte gzetilen nkteler muhatab neelendirmek, azarlamak, armasna sebep olmak, hislerinin iddetini ortaya koymak ile vme ve yermede abart eklinde sralanabilir. eyhnin:

97

Melek misin y persin y rh- kuds aceb Bu hsn ile bu melhat beerde buluna m? beytinde bavurduu techl gzel bir rnektir. air, sevgilisinin gzelliini vmek iin onun insan st bir varlk olmadn bildii halde bilmez grnmekte onu melek, peri hatta Cebrile benzeterek gzelliini abartmaktadr. Azarlama yahut arma amacyla techl-i rife bavurulmasna Hsnnin u beyti rnek gsterilebilir: Ey hk-i Kerbel nedir ol sebz cmeler Eyym- mtemin bu mudur resm deti. Baharn geliiyle Kerbel toprann yeillere brndn gren air onu Muharrem matemine kaytsz kalmakla sulamakta matem renginin siyah olduunu bildii halde, Yoksa oralarda, matem gnlerinde de yeil giyinme deti mi vardr? diyerek techl gstermektedir. Techl-i rif daha ok soru sorma (istifham) yoluyla oluturulduundan klasik belgat kitaplarnda istifham konusu bu bahis iinde ele alnmsa da ilk defa Talm-i Edebiyytta ayr bir edeb sanat eklinde tanmlanmtr Buna gre istifhamda sorulan soruya cevap beklenmez. Ancak ifadeyi gzelletirmek, bir dnceyi vurgulamak, dikkat ekmek, sze samimiyet katmak gibi sebeplerle soru sorulmas bir sanattr. stifhama bavuran kimse bazan konuyu tam bilmeyen, onu anlamaya alan bir kii hviyetine brnr; bu durumda istifham techl-i rife yaklar. Techl-i rifte istifham ounlukla bir slp zellii olarak kullanlmaktadr. stifham sanatnda dnce soru eklinde dile getirilir. Techl-i rifte cevap sorunun iine yerletirilerek muhataba sezdirilir, ayrca burada mecz anlam gzetilir. Aksi takdirde ifade, beklenen etkiyi meydana getirmeyecei gibi, muhatab incitici bir sz haline de dnebilir. stifhamda ise kelimeler gerek anlamyla kullanlr. Bununla birlikte istifhamla techl-i rif arasnda kesin bir ayrm yapmak her zaman mmkn deildir.
Techl-i rif en ok hangi sanatlarla birlikte kullanlabilir, aratrnz.

10. Tehis ve ntak

Tahayyle bal sanatlardan olan tehis varlklarn kiiletirilerek yeni kimlikler kazanmas eklinde tanmlanabilir. Genelde intak ile btnlk kazandndan her intak sanatna bavurulduunda orada tehis de bulunur. ntak ise konuma, insan gibi dile gelme demektir. Pek ok eski rnei bulunmakla birlikte mstakil olarak Bat retoriinin etkisiyle Trk belgatna girdii kabul edilen bir sanat grnmndedir. Nmk Kemalin Bayku Sesi adl manzumesindeki: Serilip hk-i hakarette vatan can veriyor Yetiin son nefesimdir, gelin imdda diyor Sevgili vlidemiz kbet elden gidiyor Vatann barna dman dayad hanerini

98

Yok imi kurtaracak baht kara mderini ktas hem tehis hem intak sanatna gzel rnektir. lk msrada canl varlklarla ilgili olan can vermek fiili vatan iin kullanlarak tehis yaplmakta, vatann, Yetiin son nefesimdir diye imdat istemesiyle intak ortaya konmaktadr. Divan airleri tehisi intak dolaysyla daha sk kullanrlar. stiare, mecz- mrsel veya tebih gibi sanatlarda, insana ait zellikler insan d varlklar iin kullanldnda ksmen tehis ierir. Talm-i Edebiyyttan nceki edebiyat nazariyesine dair eserlerde ve klasik belgat kitaplarnda tehis terimi yer almad gibi baka bir adlandrma ile de gemez. Tehis ve intak mecazn en etkili trleri diye tanmlayan Recizde Mahmud Ekrem bunlarn gerek sanatkrlar tarafndan kullanldnda sze bir deer katabileceini, aksi takdirde anlatmda basitlie dleceini ileri srer. Gnmzde ocuklar ve genler iin yazlan fabllerde bu sanattan bolca yararlanlmaktadr.

11. Hsn-i talil

Trk edebiyatnda hsn-i talle, ''hsn-i tevch'' de denilir. Hsn-i tall, bir olayn gerek sebebinin gz ard edilerek heyecan unsurunun n plana karlmas eklinde tarif edilebilir. Hadiselere o andaki ruh halinin yorumunu katmak, hayat ve d dnyay gnlne aksettii gibi alglamak isteyen her sanatkr hsn-i talle bavurur. Bylece, yamurun ya semann kendisi iin alamasna, gnee baknca gzlerinin yaarmas gnee benzeyen sevgiliyi hatrladnda hasretle gz ya dkmesine, miskin siyahl yznn karalna, yol kenarlarndaki servilerin sra sra dizilii oradan geecek olan servi boyluyu seyretme arzusuna balanr. Genellikle ilk msrada sz edilen husus, ikinci msrada allmn dnda bir sebeple izah edilir. Zikredilen gerek d sebep, muhatabn da ayn hislere dalmasna ve hayrete dmesine sebep olur. Fuzl ''Su Kasidesi''ndeki: ''Hki pyine yetem der mrlerdir muttasl Ban tatan taa vurup gezer vre su'' beytinde suyun grl grl akn, Hz. Peygamberin ayann toprana ulaabilmek iin hasretle ban tatan taa vurarak akmas eklinde gstermektedir. Hsni tall Trk-slm edebiyat eserlerinde zellikle iirde ska kullanlmtr.

12. Tensb
Szlkte uyum, orant, yakma anlamna gelen tensb kelimesi, edebiyat terimi olarak aralarnda kartlk dnda bir ilgi bulunan iki veya daha ok kelimenin anlam gzelliini ve btnln salamak amacyla ayn szde bir araya getirilmesini ifade eder. Eski belgat kitaplarnda ayn veya yakn anlamda cemiyyet, mrt- nazr, tevfk, telfk, itilf gibi terimler de kullanlmtr. Tensbn salanmas iin genellikle birbirine yakn veya farkl ilim dallarna ait terim ve kavramlarn, tarih ve efsanev kahramanlar yahut bu isimler etrafnda gelien olaylar hatrlatan kelimelerin, birbiriyle alkal hayvan, bitki ve iek adlarnn ayn ibare, msra veya beyit ierisinde zikredilmesi gerekir.

99

Tensbn edeb sanat derecesine ulaabilmesi iin kelime seiminde titiz davranlmas gerekir. Anlamca yakn kelimelerin geliigzel veya zorunlu biimde bir araya gelmesiyle tensp gereklemez. Mesel, renci bugn okulda retmenini dinlemedi cmlesinde renci, okul ve retmen kelimeleri anlamca birbirleriyle ilgili olmakla birlikte cmlede tensp sanat yoktur. Tensp, dier edeb metinlerde de yer almakla birlikte zellikle iirde ok kullanlmtr. Divan airleri tensb bir nkte oluturacak biimde kullanmtr. Bursal Ahmed Paann: Mest oluptur em ebrnun haylinde imam Okumaz mihrpta bir harf-i Kurn drst beytinde imam, mihrap ve Kuran kelimeleriyle tensp yaplm, imamn mihrapta sevgilinin ka ve gznn hayaliyle (divan airleri mihrab sevgilinin kana benzetirler) kendinden getii iin yetleri doru okuyamayacak duruma geldii nkteli bir ekilde anlatlmtr. Nect Beyin: Hk-i kyun var iken cennet anlmak sanem una benzer ki teyemmm edeler su olcak beyti de din terimlerin bir anlam uyumu ierisinde, baka bir anlama zemin hazrlanmas ve sevgilinin mahallesi varken cenneti arzulamann anlamsz olduunun sylenmesi bakmndan tensbe rnektir. Baz airler srf tensp sanatna dayal iirler yazmay denemitir. gehnin, Ket Kasidesi yalnz gemici deyim ve terimleri kullanlarak meydana getirilmi, daha sonra tahmsleri yaplm, nazreleri yazlmtr.

13. Leff ner

Szlkte ''toplama, drme, bkme'' anlamna gelen leff ile ''datma, yayma'' mnasndaki ner kelimelerinden oluan leff ner cmlenin kurulu ve diziliiyle ilgili, anlama gzellik katan sz sanatlarndan biri olarak tanmlanabilir. Bu sanatta nce iki veya daha fazla unsur ayr ayr yahut ksaca zikredilir (leff), ardndan bunlarn her biriyle ilgili eler anlr (ner). lk blmde yer alan elerin ikinci blmdeki unsurlardan hangisine ait olduu aka belirtilmeden aralarndaki ilgiye gre, bunlar belirleme ii okuyucuya braklr. Nere it unsurlar, leff blmndekileri tamamlayc ve aklayc nitelikte olur. Bu unsurlar ayr ayr zikredilmise buna ''tafsil'', birden ok (mteaddit) cz veya unsuru iine alan bir tek lafz halinde anlmsa ''icml (mcmel)'' denir. Leff ner, kelimelerin zikredili srasna gre ikiye ayrlr; sraya riayet edilmise ''mrettep, edilmemise gayr-i mrettep diye ayrlr.

14. Telmih
Arap-Fars-Trk kltr ve edebiyatna ait bir metinde bu kltrlerin rnek gsterilecek deerlerine sahip kii ve olaylarla yet, hadis kelm- kibar, atasz vb. kalplam ibarelere gnderme yapma sanat olarak tarif edilebilir.

100

Lgatte gz ucuzla bakmak, n akmas, parl parl parlamak gibi manalara gelen Arapa lemh kknden tremitir. Gnmz edebiyatnda telmih yerine gnderme ve antrma, bat edebiyatnda ise allusion ve metalepsis terimleri kullanlmaktadr. Telmih sanat ve malzemesi, Trk edebiyat ve belgatine Arap-Fars edebiyatndan intikal etmi olup, bu iki edebiyatn slm ncesi ve sonrasnda sahip olduu kltrel ve dini unsurlardan meydana gelmektedir. ktibas ile rd- mesel ve tazminin telmihten fark, ilkinde ibrenin lafzen, btnyle veya ksmen metne aktarlmas, ikincisinde ise atasznn baz deiiklerle zikredilmesidir. Telmihte ise bu gibi ibrelere sadece iaret edilir. Ancak bu iaretlerin ak (ikre) ve kapal (mphem) olmasna gre iki trl telmihten sz etmek mmkndr. Bunlardan birincisinde, beyitte telmih edilen unsura delalet eden uygun bir kelime yer alr: Neatnin: Hl-i dili ne yr u ne ayr ile syle Ferhad- bel-ke gibi khsar ile syle beytinde Ferhad ve khsr kelimleri telmihin adresini aka gstermektedir: Ak uruna dalar delen Ferhadn maceras. Kapalsnda ise telmih edilen husus okuyucunun zerinde dnp bir tr isabetli yoruma erimesiyle ortaya kar: eyhnin: Zaif acz ile skl-i tekellfata haml Zalm u cehl ile himl-i emnete hammal beytinde Ahzb sresinin Biz emaneti tamay gklere, yere, dalara teklif ettik. Onlar bunu yklenmekten ekindiler. nsan onu yklendi. nk o pek zlim ok cahildir eklinde tercme edilebilecek 72. yetine telmih bulunduu Kuran kltrne vukuf yannda, insana yaplan ilah teklifi bilme ve adem olunun bunu kabule ynelmesinin cehaletinden kaynaklandn anlama nktesi vardr. Telmih divan edebiyatyla, din ve tasavvuf edebiyat zerinde younlaan Trk-slm edebiyatnda, mslman milletlerin slm ncesi ve sonrasna ait mterek kltrlerinde yer alm peygamberler, onlarn iinde yaadklar kavimlerle olan maceralar, yakn ve uzak evresi, o devirde ahlk zellikleriyle ne km nemli ahslar, mhim tarih ve destan olaylar, bunlar kalplam bir ekilde anlatan ifadeler olan ataszleri, beyit ve msralar, kelm kibarlar yannda, benzer muhtevaya sahip yet ve hadislere yaplan gndermeleri iine almaktadr. Fuzlnin Su Kasidesindeki: Hayret ilen parman diler kim etse istim Parmandan verdii iddet gn Ensra su beytinde ise Hz. Peygamberin Tebk gazvesi srasnda su sknts eken ashbnn ihtiyalarn karlamak iin parmaklarndan su aktmas mucizesine ve bu hususu nakleden rivayete de telmih vardr. Trk-slm edebiyatnda kullanlan telmih malzemesinin bir ksm slmiyet ncesindeki cahiliye kltr ile Arap edebiyatnn ahbarul-Arap bal altnda toplanabilecek rivayetler, kssalar, hikyeler, ensab ve nevdir gibi kadim malzemesinden -bunun iinde Leyl ve Mecnun kssasnn ayr bir yeri vardr- gelmektedir. Ayrca Fars edebiyatnn destan ve hamas -bu alandaki

101

en nemli malzemeyi veren Findevsnin ehnamesi ile bata skendernme, Tarh-i Taber, sr- Bkye, Siyerul-Mlk gibi tarihlerde yer alan isimler ve olaylardan gelen mill veya tarihi malzeme de denebilir- birikiminden gelenler olarak iki grupta toplamak mmkndr. Buna Hind destanlarndan ve mukaddes kitaplarndan gelerek Fars kltrne girmi malzemeyi de eklemek lzmdr. Her iki edebiyatta da ilk devir air ve yazarlar telmihlerinde slm ncesi yerli, destan, mill, ahlk ve hamasi malzemeyi daha ok kullanmlar. X. asrdan sonra ise Trk edebiyatnn da katlmasyla her edebiyatn telmihlerinde kullanlan malzeme, bu eskilerle birlikte Kuran, tefsir ve hadislerde yer alan peygamber kssalar (ksas- enbiya, zellikle Hz. dem ile Havva, cennetten karlmalar; Hz. Nuh ve Tfan; Hz. brahim, putlar krmas ve atee atlmas; Hz. Yusuf, babas Yakub ve kardeleri, Zleyha ile maceras; Hz. Musa, doumu, Nile braklmas, Peygamberlii, Firavunla ve Karun ile maceralar, Tura kmas, Hzr ile ab- hayat aramak maksadyla yolculuu ve karlat olaylar; Hz. Sleymann bandan geenler: Saba melikesi Belks ile mnasebeti, cinlere ve hayvanlara hkmetmesi, htht ve karnca hikayeleri vs.; Hz. sa ve annesi Meryemden babasz domas, beikteyken konumas, nefesinin lleri diriltmesi gibi mucizeleri ve ashab- kefh konusundaki bilgiler bu bilgilere israiliyyattan gelen malzemeyi de eklemek lazmdr.-), Hz. Peygamberin hayat (siyer, zellikle mucizt- nebi, mirac), ehl-i beyt ve hulefa-i raidinin iinde bulunduu mhim olaylar, Kerbel hadisesi, tasavvuf ve ilk mutasavvflarn iinde yer ald ibretlik keramet ve hadiseler olmak zere dini-slam bir mahiyet kazanmtr.

15. Ebced
Arap alfabesinin ilk tertibi ve harflerinin tad say deerlerine dayanan hesap sistemi olarak tanmlanabilir. Arap alfabesi hakknda bilgi veren klasik kaynaklarda, harflerin nceleri et-tertbl-ebced denilen ebced, hevvez, hutt, kelemen, safez, karaet, daz sralamasyla dzenlenmi olduklar ifade edilmektedir. Trkede bu tertibin son kelimesi, ayr bir rakam deerine sahip olmayan lmelif ile bitirilerek dazlen eklinde sylenmekte ve ardna da daima Mminn sresinin 14. yetinin sonunda yer alan fe-tebrekellah ahsenl-hlikn/her eyi en gzel ekilde yaratan Allah mubarek klsn ibaresi eklenmektedir. Ebced tertibinde sralanan harflerin oluturduu kelimelerin ilk birler (hd: 1-10), ortadaki ikisi onlar (aert: 20-90) ve son de yzler (mit: 101-1000) basamanda bulunan rakamlar gruplandrr. Bu konuda ak bir fikir vermek iin, ayn veya yakn anlamlara gelen baz deiik kelimelerin ebced karlklarnn ayn sayy verdii rnei gsterilebilir: Mesel zebn/dehn=60, ilim/amel=140, ayak/kadeh=112, tevbe/pemn=413, dvne/gnl=66 gibi. Nitekim Allah ve hill kelimelerinin ebced deerleri (66) eit olduundan Trk bayrandaki hillin Allah sembolize ettii kabul edilmitir. Lle de ebcedle ayn rakam verdii iin, bu iek de ayn sembolik deeri tar. Ayrca Trke bir deyim olan ii 66ya balamak da bu sebeple meseleyi Allaha havale etmek eklinde izah edilmitir. Vakanvislerin eitli olaylarn tarihlerini tesbit maksadyla bunlarn ebced karlklar olan kelimeleri yazdklar, vakf kaytlarnda da ayn usule

102

bavurulduu bilinmektedir. Mesel stanbul fetih yl Kurn- Kerimdeki beldetn tayyibe kelimesinin ebcedle karl olan (h. 857/1453) ylna rastgelmekte, bu ise mslman topluluklar tarafnda ilh/Kuran bir mucize olarak kabul edilmektedir. Ayrca pek ok alim ve airin vefat tarihleri fevt, mevt, adn gibi kelimelerin ebcedle karlklardr. Devlet tarafndan yaptrlan baz saym ve tesbitlerde ortaya kan rakamlarn deitirilmesini nlemek iin bunlarn yine ebced tertibindeki kelimelerle ifade edildii bilinmektedir. Ebced tasavvufta ayr bir neme sahiptir. Genel olarak i kaynakl zannedilen, gerekte kkenleri Msr ve Hint gibi geleneksel medeniyetlere dayanan, evrensel gereklerin srr niteliklerine ulamay amalayan bu harf sembolizmiyle ilgilenenlerin banda gelen Muhyiddin bnl-Arabnin eserlerinde konuyla ilgili geni aklamalar vardr. XVII. yzyl mutasavvflarndan smil Hakk Bursev, tasavvuf ehli arasnda ebced harfleriyle ilgili olarak yaplan izahlar Esrrl-hurf adl eserinde toplamtr Bilhassa Hurflikle Bektalikte ve genel olarak btn tasavvuf edebiyatlarda ebced harflerinin baz srlar ve rakam deerlerinin de eitli havass olduu yolunda yaygn bir kanaati yanstan manzum veya mensur birok rnek bulmak mmkndr.

16. Tarih Drme

Trkede tarih manzumesi yazarak vuku bulan hadiselerin tarihlerini zikretmeye tarih drme, tarih yazma, tarih syleme denilir. Tarih drme sanat, XII. yzylda nce Fars edebiyatnda ortaya km, XIV. yzylda Trklere, XV. yzyln ortalarndan sonra ise Trklerden de Araplara gemitir. Kann devrine kadar mimari eserlerin ounlukla Arapa ve Farsa yazlan tarih kitbeleri XVI. asrdan itibaren daha ok Trke ve manzum olarak kaleme alnmtr. Cevdet Paa, Trk edebiyatnda manzum tarihin ilk defa Hzr Bey tarafndan 850 (1446) ylnda Ftih Sultan Mehmedin yaptrd bir cami iin sylenen, Cmiun zde mr men amereh/Bu camiyi imar edenin mr uzun olsun msra ile baladn sylemise de (Belgat- Osmniyye, s. 170), mevcut bilgiler daha XIV. yzylda Trkler tarafndan tarih manzumeleri yazldn gstermektedir. Trk edebiyatnda tarih manzumelerinin en baarl ve zengin rnekleri XVIII. yzylda ortaya kmtr. Balangta renme ve ezberleme kolayl iin ortaya kt tahmin edilen tarih drme, daha sonra airliin gereklerinden biri saylarak bir nevi sanat gsterme arac ve sanatkarn kudretinin gstergelerinden biri saylmtr. Trk edebiyatnda XV, asrda Ahmed Paadan itibaren balayan tarih drmeye rabet, XIX. yzylda Nmk Kemal, Muallim Nci, Recizde Mahmud Ekrem, skdarl Talat gibi birok air tarafndan devam ettirilmi ve sanatkarane tarih manzumeleri kaleme alnmtr. Bata alfabe deiiklii olmak zere eski edebiyat gibi kltrel unsurlarn Cumhuriyetten sonra gittike gzden drlmesi/dmesi sonucunda azalarak da olsa devam eden tarih manzumesi kaleme alma ii Thirlmevlev, Halil Nihat Boztepe, Hammzde Mehmed hsan, Kemal Edip Krkolu, Ali Nihad Tarlan, Abdlbaki Glpnarl, Mehmed avuolu ve zellikle Arif Nihat Asya gibi airler tarafndan srdrlmtr.

103

Tarih drmede genellikle hicr kamer yl kullanlmakla birlikte son devirlerde hicr ems, mal (rm) ve mild tarihe gre dzenlenmi beyit ve iirlere de rastlanmaktadr. Tarih manzumeleri divan edebiyatnn hemen btn nazm ekilleriyle yazlmakla beraber eldeki rnekler daha ziyade kta ekline rabet edildiini gstermektedir. Bunlar yazld nazm ekline gre divanlarn da ayn trden iirlere ayrlan blmlerinde (kasid, mukattat, musammat vb.) yer alr. Birok air ise bu tr iirlerini divanlarnn tevrh bal altnda ayr bir blmde toplanmtr. Tarihler farkl biimlerde dzenlenmitir. 1. Lafzan (lafz/sr) tarih. Tarihi verilecek olayn rakamla deil szle zikredildii tarihtir. Buna dz tarih ad da verilir. Ktip Feyzi Efendinin kendi lm iin syledii byle bir tarih daha sonra mezar tana yazlmtr: Shhatimde Feyziy lafzan dedim trhimi Bin yz elli slde (1737) kldm lem-i lht c 2. Mnen (mnev) tarih. Olayn tarihinin ebced hesabna gre harflerin say deerlerinden karld tarihtir. Zor sylenmesine ramen en ok kullanlan ekil budur. III. Ahmedin 1139da (1726) yaptrd kke Nedimin dr: Du edip Nedm syledi bu msr ol dem Bu kasr- pk Sultn Ahmede y Rab sad olsun beyti gibi. 3. Lafzan ve mnen tarih. Sylenmek istenen yl hem szle hem de harflerinin say deerleriyle ifade eden tarihtir. 1030 (1620-21) ylnda stanbul Boaznn donmasna Netnin drd tarih gibi: Lafzan v mnen ona dedi Net trh Be-meded dondu sovukdan bin otuzda dery Tarihin hesaplanma ekline gre genellikle trl tarihle karlalmaktadr. 1. Tam (mstevf/mutlak) tarih. Hesaplandnda yln tam olarak ortaya kt tarih olup en makbul ve en g sylenen eittir: stanbulun fethinin mjdelendii yl belirten Kurandaki beldetn tayyibetn (857/1453) ibaresi gibi. 2. Tamiyeli tarih. Tarih msrandaki harflerin say deerinin istenen tarihi karlamad durumlarda ekleme veya karma eklinde bir hesap yaplmas gereinin bir nceki msrada sylendii tarihtir. Bu trde baz kelime oyunlaryla bir say veya bu saynn karl olan bir harf, kelime yahut tamlamann tarih msrandan karlmas ya da eklenmesi suretiyle yl gsteren say tamamlanr. Tarih msrandaki eksik veya fazla say bir muamma, bir bilmece zellii tadndan bu tre tamiyeli tarih denmitir. Bu da ak ze gizli tamiye eklinde iki trl olur. lkinde iaret edilen eksik veya fazla say kolayca bulunur-

104

ken ikinci trn zm olduka zordur. skdarda ehzde Seyfeddin Efendi emesinin kitbesi ikinci tre rnektir: It- nse irb eyledim trhin ey Rahm Ne al eme bd eyledi ehzde Seyfeddin. Birinci msradaki nse kelimesi hem insanlara, halka hem de n-se eklinde yok anlam tadndan tarih (1144-3= 1141) (1728-29) eklinde hesaplanacaktr. 3. Dt (dbl/muzaf) tarih. Tarih msran meydana getiren harflerin toplamndan kan tarih hadisenin cereyan ettii yln iki katn verdii tarihtir. Harflerin kullanlndan doan zelliklere gre tarihler birka trl olur. 1. Btn harflerle sylenenler. Bu tr tarihlerde noktal olup olmadna baklmakszn btn harfler hesaba katlr. 2. Mucem tarih. Sadece tarih msrandaki noktal harflerin hesap edilmesiyle ortaya kan bu tarih ayrca mnakkat, menkut, mcevher, cevher, cevher, cevherdr, cevhern, gevher, gher adlaryla da anlmaktadr. airler, drdkleri tarihin mucem olduunu genellikle tarih msrandan nce bu kelimelerden birini zikrederek belirtirler. 3. Mhmel Tarih. Yalnz noktasz harflerin hesap edilmesiyle sylenen tarihtir. Bu tr tarihe b-nukat, b-cevher, sde tarih de denir. Noktasz harflerin ebced sisteminde say deeri ok olmadndan mhmel tarih ok zor sylenir. Mucem ve Mhmel Tarih: Tarih msra veya beytindeki noktal ve noktasz harflerin ayr ayr say deerleri toplamnn ayn yl gstermesi eklinde dzenlenen tarihtir.
Trk edebiyatnda tarih drme bilhassa XVIII. yzyldan sonra bir tr hner gsterme yarna dnm, airler muamma veya lugaz biiminde, kinaye, taklb veya tashf yoluyla, akrosti veya vefk tarznda anlalmas ok zor sanatl tarihler sylemitir.

zet
Trk-slm Edebiyatna ait eserlerin sanat deerini belirlemede kullanlan klasik lme-deerlendirme birimi olan belat ilminin tarihesini anahatlaryla tanmlayabilmek. Trk-slm edebiyatnda metinlerin sanat deerini le ii Belgat ilmine havale edilmitir. Bu ilim nce Cahiliye iirini deerlendirme maksadyla Araplar arasnda balamtr. slmdan sonra ise bir belgat mucizesi olan Kuran- Kerimin lh maksadn btn ynleriyle anlama kaygs bu konudaki almalar daha da gerekli klmtr. Bunun neticesinde belgat konular balangita czl-Kurn, Meczl-Kurn, Beynl-Kurn, MkillKurn, rb-Kurn, Belgat ve delill-icz gibi adlar tayan kitaplarda yer ald. Kuran ve tefsir ilmi iinde geliti..

105

Bu ilim daln oluturan Bed, Beyan ve Meninin ele ald farkl konular kavrayarak muhtevalarn aklayabilmek. Yine Kurann Arap diliyle ortaya konmu bir metin oluu, Arap dili, grameri ve edebiyat konularn da bilmeyi gerektiriyordu. Bu sebeple X-XIV. yzyllar kapsayan bu ikinci devre belgatin bir ilim dal olarak teekkl etmeye balad, terimlerinin ortaya kt, yazlan eserlerde belgat bahislerinin arlk kazand ve bylece sz konusu ilim dalnn Men, Beyan ve Bedden ibaret klasik eklini alarak teekkln tamamlad bir zaman dilimi oldu. Yine bu devrede, sonraki yllarda Trk ve Fars belgati zerinde tercme ve erhleriyle asrlarca etkisini srdrecek olan Abdlkhir elCrcnnin (. 1079), Delill-icz ve Esrrl-bela adl kitaplar ile Eb Yakb es-Sekkknin (.1229) Mifthul-ulmu gibi sonradan sahann klasikleri saylan eserler de kaleme alnmt. XIV. yzyl ortalarndan XIX. yzyl sonlarna kadar devam eden uzun sreyi kapsayan nc safha yeni eserler yerine, bu konudaki erh, haiye ve talikatlarn kaleme alnd duraklama yahut derinleme devresidir. Son devir, slm dnyasnn Bat ile temasa gemesinin etkisiyle, biri klasik anlay devam ettirmeye, dieri bat retorii ile belgat konularn kaynatrmaya alan yeniliki yazarlarn eserleri olmak zere, iki farkl istikamette gelimitir. Birincisine Trk edebiyat camiasndan Ahmed Cevdet Paann kaleme ald Belgat-i Osmaniye, ikincisine Recizade Ekremin Talim-i Edebiyat rnektir. kinci yolu seen yazarlar belgat meselelerini daha ok edeb tenkid ve estetik endielerle birlikte ele almlardr. Bu bilgilerin nda, gnmzde edeb sanatlar adyla bilinen Trk-slm Edebiyatnda ska karlalan sanatlar aklayabilecek, onlar daha iyi tanyp, sanatkrn ortaya koyduklarn yorumlayabilmek. Trk-slm Edebiyat metinlerinde klasik belgatin btn kadro ve konularna ait rneklerle karlalmakla birlikte Tebih, stire, Mecaz, Telmih, Tecahl-i rif, Hsn-i talil, Tehis ve intak, Tensp, Leff ner, Seci gibi sanatlarla daha ok yz yze gelinmektedir Ayrca belgat konularnn eklerinden olan ebced hesab ve tarih drme bahisleri de edeb metinlerden zevk almay kolaylatran sanat unsurlarndandr. Edebiyat konularyla megul olacak her seviyedeki kiilerin bu konular asgari zellikleriyle bilmesi ve elde ettii bilgileri metin zerinde deerlendirmesi gerekmektedir. Bu konuda baarl olmann ok metin okuma ve okunanlar zerinde ok ynl olarak durmayla elde edilecei aktr.

Kendimizi Snayalm
1. Belgatin size salad en nemli husus aadakilerden hangisi deildir? a. Metinleri derinliine anlamay salar. b. Belgat konular hakknda bilgi sahibi olmay temin eder. c. iirlerdeki edebi sanatlar bulmamza yardmc olur. d. Trk-slm edebiyat metinlerini doru okumay salar. e. Okuduumuz iirlerden zevk almamza imkn verir.

106

2. Belgat ilminin klasik tarifi aadakilerden hangisidir? a. Kelmn fasih olmak artyla muktez-y hle mutabk olmas. b. Ksa, veciz, kolay anlalr, manaca zengin ve derin; okuyana-dinleyene zevk ve haz veren sz syleme yollarn gsteren bir ilim dal. c. Kelmn fasih olmak artyla muktez-y hle mutabk olmasnn usl ve kaidelerini bildiren bir ilmi disiplindir. d. Sz gzel, ssl ve etkili syleme uslleri hakknda bilgi veren ilimdir. e. Kelmn fasih olmak artyla muktez-y hle mutabk olmasnn usl ve kaideleri. 3. Resm yazmalarda kullanlan nesir dilini ifade eden edeb tr ve dil bilimi aadakilerden hangisidir? a. n b. Telmih c. Mecaz- mrsel d. Ebced e. Seci 4. Bir ifadede sze destek salamak, onu daha kolay benimsetmek iin herkese kabul edilmi bir baka sz, zellikle ataszn kullanma olarak tanmlanabilecek belagat unsuru aadakilerden hangisidir? a. Mecz b. rsl- Mesel c. stihad d. ktibas e. n 5. Baka bir aire ait olan msrann bir iirde kullanlmasna ne ad verilir? a. Techl-i rifne b. ktibas c. Tehis d. ntak e. Tazmin

107

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. c 3. a 4. b 5. e Yantnz doru deilse Belgat bahsini yeniden ve daha dikkatle okuyunuz. Yantnz doru deilse Belgat konusunun giriindeki tanm ve tarif blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse n ksmn gzden geiriniz. Yantnz doru deilse rsl- mesel ksmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Tazmin ksmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Belgat konularnn eklerinden olan aruz ve kafiye, lgaz ve muamm, ebced hesab ve tarih drme bahisleri edeb metinlerden zevk almay kolaylatran sanat unsurlarndandr. Sra Sizde 2 XVI. yzyldan itibaren ssl anlatma ynelme eilimi yannda, Trk nesrinin klfetli ve ar bir ifade tarzna rabet etmesinde iktibas ve istihd yoluyla anlatmn nemli bir rol olmutur. Sanatkrane Trk nesrinin en mkemmel rnekleri saylan Veys ve Nergisnin eserlerinde grlen istihd rnekleri bu konudaki en u misaller olarak kaydedilebilir. Sra Sizde 3 stire, okuyucu veya dinleyicinin tasavvur ve tahayyl imknn zenginletirip aktarlmaya allan mnaya parlaklk kazandrr. Alegori ve sembolleri kullanarak zihindeki bir kavram benzer baka bir eyle, zellikle soyut varlklar somutlarla deitirmek suretiyle daha etkili bir anlatm gc salar. Sra Sizde 4 Trke belgat kitaplarnda mecazlar yaplarna gre drt ksmda ele alnmtr: Kelime veya lafzlarn szlk mnas dnda kullanlmasndan kaynaklananlarna lgav, bir fiilin asl filinden bakasna isnat edilmesiyle yaplanna akl ad verilir. Ayrca rf ve er olarak da bir ayrm yapld grlmektedir. Bir rnekle aklayacak olursak toprak kelimesinin mezar mnasnda kullanlmas lgavye, hasretin ifadesi olarak kullanlan toprak gzmde ttyor cmlesindeki rfye, namaza dellet eden salt kelimesiyle dua kastedildii zaman erye, Austos budaylar iyice sarartt, rneklerinde olduu gibi zaman, mekn ve sebebe balanarak yaplanlar ise akl mecazlara rnektir.

108

Sra Sizde 5 Techl-i rif en ok tebih, istiare, tensp ve mbalaa sanatlaryla birlikte bulunabilir.

Yararlanlan Kaynaklar
Ahmed Cevdet (Paa), Belgat-i Osmniye (nr. Mehmed avuolu), stanbul 1299; Recizade Ekrem, Talm-i Edebiyat, stanbul 1330; Kaya Bilgel, Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belgat), stanbul 1989; Mbahat S. Ktkolu, Osmanl Belgelerinin Dili (Diplomatik), stanbul 1994; Hulsi Kl, Bediyyt, TDV slm Ansiklopedisi,V, 323-324; a. mlf., Belgat, TDV slm Ansiklopedisi,V, 380-383; Kazm Yeti, Belgat (Trk Edebiyat), TDV slm Ansiklopedisi,V, 384387; a. mlf., Belgat-i Osmniye, TDV slm Ansiklopedisi,V, 387-388; mer Faruk Akn, Divan Edebiyat, TDV slm Ansiklopedisi, IX, skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, stanbul 2000; a. mlf., rsl-i Mesel, TDV slm Ansiklopedisi,XXII, 451-452;, Hsn-i Talil, TDV slm Ansiklopedisi, XIX, 33-34; smail Durmu-skender Pala, stire, TDV slm Ansiklopedisi,XXIII, 315-318; Hasan Aksoy, Mustafa Ali'nin Manzum Krk Hadis Tercmeleri. stanbul 1991, s. 52-53; M. A. Yekta Sara, Klsik Edebiyat bilgisi Belgat, stanbul 2000; Menderes Cokun, Szn Bys Edebi Sanatlar, stanbul 2007; Ayrca bk., TDV slm Ansiklopedisinin, nitede zikredilen ve ou tarafmdan yazlan veya redakte edilen edebi sanatlarla ilgili maddeleri;

109

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trklerin mslman olduktan sonra meydana getirdikleri ilk eserlerin ortak zelliklerini aklayabilecek, Trk slm Edebiyatna ait eserlerin dini ve tasavvufi vasflarn ayrt edebilecek, Trk slm edebiyatnn Orta Asyadan Anadoluya uzanan tarihi geliimini aklayabilecek, Tarih hadiseler ve edeb rnler arasndaki etkileimleri yorumlayabilecek, Trk edebiyatnn XV. yzyla kadar geliim seyrini aktarabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Orta Asya sahas Trk edebiyat Anadolu sahas Trk edebiyat Tekke ve tasavvuf edebiyat Dvn edebiyat

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Trk dilinin tarihi dnemleri hakknda bilgi edininiz. Necla Pekolcayn slam Trk Edebiyat kitabndan ilgili blm okuyunuz. Nihad Sami Banarlnn Resimli Trk Edebiyat kitabndan Din Edebiyat Cereyan ile Tekke ve Halk Edebiyat konularn okuyunuz.

110

XV. Yzyla Kadar Trk-slm Edebiyat

GR
VIII. yzyldan itibaren Trklerin Mslman Araplarla iliki kurmasyla balayan sre, bu milletin hayatnda yepyeni bir dnemi balatm; pek ok alanda olduu gibi edeb sahada da etkisini gstermi, slm konu ve motiflerin hkim olduu bir edebiyatn ortaya kmasna zemin oluturmutur. Trklerin Mslman olmadan nce elbette bir edebiyatlar vard. Daha ok hafzalarda kaytl bu szl edebiyat, dhil olunan yeni medeniyet evresinin etkisiyle yeni bir ruh ve heyecanla yoluna devam etmitir. slm ncesinde Trk boylar arasnda yaayan baz destanlar sonradan slm karaktere brnerek Mslman Trk topluluklar arasnda varln srdrmtr. Mslman Trklerin kabul ettikleri yeni dinin kurallarn renmek amacyla Kuran- Kerimin tercme ve tefsiri iine giritikleri bilinmektedir. Dolaysyla slm dnemde Trklere ait ilk yazl rnlerin Kuran tercme ve tefsirleri olmas muhtemeldir. Bununla birlikte Trklerin slmiyet sonrasnda meydana getirdikleri mstakil eserler Karahanllar dnemine (840-1212) rastlamaktadr. Karahanl hkmdar Satuk Bura Hann Mslman olmasyla devletin resm dini haline gelen slmiyet Trkler arasnda hzla yaylmtr. Buhara, Semerkant, Kagar, Fergana gibi Karahanllarn hkimiyeti altnda bulunan kltr merkezlerinde Trk halkna hitap edecek olan ilm ve edeb eserler meydana getirilmeye balanmtr. Paralel dnemlerde hkm sren Gazneliler (999-1030) devrinde Trke yazlan eserlere rastlanmamtr. Gazneliler sahasnda, devlet yneticileri her ne kadar Trk de olsa Farsa konuan topluluklarn ounluu oluturmas sebebiyle Farsa eserlerin yazld grlmektedir. hreti gnmze kadar ulam olan ranl byk air Firdevs (. 1020) ehnme isimli mesnevisini Gazneli Mahmud (. 1030)a sunmutur. Orta Asyada Karahanllar dneminde ortaya kan Trk slm edebiyat bilinen byk eserlerini XI ve XII. yzyllarda meydana getirmitir. Bu dnemde kullanlan Trke, Hkniye Trkesi olarak da isimlendirilen Karahanl Trkesidir. Bu dnemde yazlan eserlerde Uygur yazs ile birlikte Arap yazs da kullanlmtr. Anadolunun Trk ve slm yurdu olmasndan sonra Trk slm edebiyat varln burada devam ettirmitir. Seluklular hkimiyetindeki Anadolu corafyas, Trk edebiyat bakmndan en zayf dnemini yaamtr. Beylikler devri ile birlikte canlanma aamasna geen Trk edebiyat, Osmanl mparatorluu dneminde zirveye trmanmtr.

111

Trk edebiyatnn tarihi dnemleri ilgili daha geni bilgi ve rnek metinler iin www.turkceciler.com sitesini inceleyiniz.

XI-XII. YZYILLAR (ORTA ASYA SAHASI)

Trklerin slamiyeti kabul ettikten sonra meydana getirdikleri ilk mstakil eserler, Orta Asyada Karahanllar dneminde Hakaniye Trkesi ile yazlmtr. Gnmze kadar ulaan bu eserler, Kutadgu Bilig, Dvnu LugatitTrk, Atabetl-hakyk ve Dvn- Hikmettir.

Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hcib)

Kutadgu Bilig, Trk slm edebiyatnn bilinen ilk eseridir. Arapa ve Farsaya hkim, iyi eitim alm bir kii olan Balasagunlu Yusuf tarafndan yazlmtr. Eser, Balasagunda yazlmaya balanm olmakla birlikte 10691070 yllarnda Kagarda tamamlanarak dnemin hkmdar Tavga Kara Bura Hana sunulmutur. Balasagunlu Yusuf, hkmdara sunduu ve huzurunda okuduu eseri sebebiyle Has Hciplik (Bamabeyincilik) greviyle mkfatlandrlmtr. Kutadgu Bilig, devlet ierisinde ynetenleri ve ynetilenleri bilgilendirmeyi hedefleyen siyasetname trnde 6645 beyitlik bir mesnevdir. Mutluluk veren bilgi anlamna gelen Kutadgu Biligin amac, insanlar airin tasavvur ettii ideal hayat tarzna kavuturmaktr (Arat, 1991). Aruzun feln feln feln fel kalbyla yazlmtr; ancak, baz iirleri 6+5li hece lsne de uymaktadr. Ayrca eserde halk iir geleneine uygun olan 173 drtlk bulunmaktadr. Kutadgu Biligin nshas bilinmektedir. Bunlardan Herat Nshas Uygur harfleriyle, Kahire ve Fergana nshalar Arap harfleriyle yazlmtr. Reit Rahmet Arat, her nshaya dayanarak tenkitli metin hazrlamtr (Arat, 1991). Kutadgu Bilig, ark-slm geleneine uygun olarak Allah Peygamberi, drt sahabeyi ve dnemin hkmdar Byk Bura Han ven medhiyeler ile balamaktadr. Eserin asln oluturan drt temsili ahsiyet bulunmaktadr. Bu ahsiyetler, 1. Kn Togd, 2. Ay Told, 3. gdlmi, 4. Odgurmtr. Kn Tod, hkmdarn ahsnda doruluu ve adaleti; Ay Told, vezirin ahsnda mutluluu; gdlmi, vezirin olunun ahsnda akl; Odgurm da vezirin kardei ahsnda kanaati temsil etmektedir. Eser, bu temsili kiilerin karlkl soru-cevap tarznda karlkl konumalardan meydana gelmektedir.

Dvnu Lugatit-Trk (Kagarl Mahmud)

Trk dillerinin dvn (lugat, kitab) anlamna gelen Dvnu Lugatit-Trk, Trkenin ilk szldr. Satuk Bura Hann altnc kuaktan torunu olan Kagarl Mahmud tarafndan yazlmtr. Mahmud, dnemin nde gelen bilginlerinin bulunduu medreselerde yetimi, Arapa ve Farsay iyi bilen, Trk dilinin inceliklerine vkf bir kiidir. Yllarca Trk boylarnn yaad bozkrlar, ehirleri gezerek Trk lehelerini ve manzumelerini renmitir. 1072 ylnda yazmaya balad eserini 1077 ylnda tamamlayarak Abbs halifesi Mukted Biemrillh (1075-1094)a sunmutur. Dvnu Lugatit-Trk, Araplara Trkeyi retmek maksadyla yazlmtr. Eserin tek nshas Ali Emir Efendi tarafndan 1917 ylnda sahaflar arsndaki bir kitapda bulunarak satn alnmtr. Nsha, Fatih Millet Ktpha-

112

nesi Ali Emir Efendi ktphanesinde muhafaza edilmektdir. Eserin tpkbasm ve gnmz Trkesine evirileri yaymlanmtr. Dvnu Lugatit-Trk, Trk dilleri szl olmasnn yan sra tarih, corafya, folklor, kltr, edebiyat, vb. alanlarda Trk mill hafzasna ait zengin malzemeler ihtiva eden en nemli yazl kaynaklardan biridir. Eser, olduka sistematik bir tarzda hazrlanmtr. Dilin btn gramer zelliklerini kapsayacak ekilde sekiz ana blmden meydana gelmektedir. Trkeden Arapaya bir szlk eklinde dzenlenmi olan eserde kelimelerin snflandrlmasnda Araplarn kolay anlamas iin Arapa kelime tretme sistemindeki tasnif yntemleri kullanlmtr. Trke kelime ve ekler alfabetik olarak sralanmtr. Kelimelerin Arapa anlam verildikten sonra szcklerin kullanld atasz, hikmetli sz ve manzumelerden rnekler getirilmi ve bu rnekler Arapa olarak aklanmtr. Eserde yer alan iirlerin ou anonim mahiyette sava ve kahramanlk iirleridir. Bu iirler byk lde drtlkler, ksmen de beyitler halinde yazlm ve koma tarznda kafiyelenmitir. Alp Er Tungann lm (m.. VII. Yzyl) zerine sylenen drtlkler Trk iirinin bilinen en eski rnei kabul edilmektedir. Eserde ayrca Trklerin yaadklar blgeleri gstermek zere Kagarl Mahmudun izdii dnya haritas yer almaktadr.

Resim 5.1: Kagarl Mahmudun dnya haritas (Kaynak: Caferolu, A. (1970) Kagarl Mahmud, Mili Eitim Basmevi, stanbul).

Atabetl-hakyk (Edip Ahmet Yknek)

Trk slm edebiyatnn nc nemli eseri manzum bir ahlk kitab olan Atabetl-hakyktr. Hakkatler eii anlamna gelen eser, Edib Ahmed bin Mahmud Yknek tarafndan yazlmtr. Edib Ahmedin Trkistanda Ta-

113

kent yaknlarndaki Yknek ehrinde XI. yzyln sonlar ile XII. yzyln balarnda yaad tahmin edilmektedir. Edib Ahmed, din ilimlere vkf, Arapa ve Farsay bilen takva sahibi bi zattr. Eserin sonunda yazar belli olmayan bir drtlkte Edib Ahmedin gzlerinin doutan grmedii ifade edilmitir. Atabetl-hakyk, aruzun feln feln feln fel kalbyla yazlmtr. Medhiyyeler hari eserin asl ksm mni tarznda kafiyelenen (aaxa) drtlkler halindedir. Eser, Emr Muhammed Dd Sipehslr Bey adndaki bir hkmdara takdim edilmitir. Mellif, geleneksel tertibe uygun olarak Allah, peygamber, drt sahabi ve hkmdarn vgsyle eserine balamaktadr. Bu ksmlar beyit dzeninde yazlm, kaside ve gazellerde olduu gibi kafiyelenmitir. Kitabn esasn oluturan ve drtlkler halinde yazlan ksmda ahlk konular nasihat slubuyla ele alnmaktadr. yi huylar zikredilerek vlmekte kt huylar da yerilmektedir. Bilginin faydas, dilin korunmas, dnyann aldatcl, zamann ktlemesi gibi konular sade bir dille anlatlmaktadr. Eserin sonunda kimin tarafndan yazld belli olmayan muhtemelen Edip Ahmedin ada bir air tarafndan yazlan melliften bahseden ilave iirler bulunmaktadr (Arat, 1992).
Karahanllar dneminde medana getirilen ilk edeb eserlerin muhtevalarnda hangi unsurlar ne kmtr?

Hoca Ahmed Yesev (. 1166) ve Hikmetleri

Ahmed Yesev, Trkler arasnda kendi adyla tarikat kurmu bir mutasavvftr. Onun tarih hayat ile ilgili bilgiler olduka azdr. Ahmed Yesev Bat Trkistann Sayram kasabasnda dnyaya gelmitir. ocuk yata iken anne ve babasn kaybetmi ve bakmn ablas Gevher ehnaz Hanm stlenmitir. Ablasyla birlikte Yesiye g etmilerdir. Ahmed, eitimine bu ehirde balamtr. Daha sonra Yeside bulunan mutasavvflardan Arslan Babaya intisap ederek tasavvuf yoluna ynelmitir. Arslan Baba vefat edince Buharaya giderek eyh Yusuf- Hemednye intisap etmitir. Yusuf- Hemednnin lmnn ardndan yerine geen iki halifesinin de vefat etmesiyle nc olarak Ahmed Yesev irad makamna gemitir. Bundan sonra Yesi ehrine dnerek irad grevini burada srdrmtr. ok sayda mridi olmutur. Mansur Ata (.1197), Said Ata (. 1218-19), Sleyman Hakm Ata (. 1186) bunlardan en mehur olanlardr. Ahmed Yesev, rivayete gre, altm yana eritiinde Hz. Muhammedin bu yata vefat etmesi sebebiyle, ona olan saygsnn bir iareti olarak bir kuyu kazdrp mrnn geri kalann yerin altnda geirmitir. Ahmed Yesevnin hayat hakknda menkbeler de teekkl etmitir. Bunlardan en dikkat ekici olan Arslan Baba ile karlamasdr. Menkbeye gre, Arslan Baba Hz. Muhamedin sahabilerinden birisidir. Gazvelerden birinde yiyecek bulamayan sahabe Hz. Muhammede gelerek yiyecek ricasnda bulunurlar. Hz. Peygamberin duas zerine Cebrail tarafndan bir tabak hurma getirilir. Sahabiler tabaktan hurma alrken bir hurma yere der. Cebrail Hz. Peygambere Bu hurma, mmetinizden Ahmed adl birinin ksmetidir. der. Bunun zerine Hz. Peygamber emaneti kimin teslim edeceini sorar. Sahabilerden cevap gelmeyince orada bulunanlardan Arslan Baba Allahn inayeti ve Hz. Peygamberin delaletiyle grevi yerine getireceini bildirir.

114

Hz. Peygamber mbarek hurmay kendi eliyle Arslan Babann damana yerletirir. Arslan Baba bu iaretle Yesiye gelerek kk Ahmedi aramaya balar. Onu arkadalaryla oynarken bulur. Arslan Baba henz hurmadan bahsetmeden Ahmed emaneti vermesini ister. Arslan Baba be yz yldr damanda saklad hurmay azndan kararak sahibine teslim eder (Eraslan, 1993). Ahmed Yesev Orta Asya bozkrlarnda kendisine tabi olan dervilerine din ve tasavvuf hakikatleri, tarikatn db ve erknn retmek gayesiyle hikmetler sylemitir. Hikmet, kelime anlam itibaryla hkimlik, bilgelik, sebep anlamlarna gelmektedir. Edeb olarak ise Ahmed Yesevnin dintasavvufi manzumelerine hikmet denilmektedir. Bu manzumelerin topland esere de Dvn- Hikmet ad verilmitir. Hikmet syleme gelenei Yesev dervileri tarafndan devam ettirilmitir. Sonradan sylenilen baz hikmetlerin Ahmed Yesevye mal edildii de grlmektedir. Zaman ierisinde Ahmed Yesevnin syledii hikmetlerle mridlerin syledikleri hikmetler karmtr. Hatta baz hikmetlerin dil zellikleri bakmndan Yesevnin yaad dnenmin dil zelliklerini yanstmad grlmektedir. Bu bakmdan elimizdeki Dvn- Hikmet nshalarndaki btn hikmetlerin Ahmed Yesevye ait olduklar sylenemez. Hatta bu hikmetlerin hangisinin Ahmed Yesevye, hangisinin dervilerine ait olduklarn belirlemek de mmkn deildir. Bununla birlikte hikmet ad altnda yazlan iirler temelde Ahmed Yesevnin inan ve dnce dnyasn yanstmaktadr. Hikmetlerin ana erevesini eriat ve tarikat esaslar, ahlak dsturlar, ilh ak, peygamber sevgisi, dnya hayat, kyamet, cennet ve cehennem vb. konular oluturur.
Karahanllar dneminde yazlan Kutadgu Bilig, Dvnu Lugatit-Trk, ve Atabetl-hakyk isimli eserler, din muhteval olmakla beraber tasavvuf zellik tamamaktadr. Zira bu eserlerin yazld dnemde Trkler arasnda tasavvuf henz yaylmamt. Orta Asyada tasavvuf edebiyat Ahmed Yesevnin hikmetleri ile balamtr. Orta Asyada Ahmed Yesevnin nde gelen halifelerinden Sleyman Hakm Atann eserleri hakknda bilgi edininiz.

Dvnu Lugatit-Trkde Geen Baz Ataszleri

1. Bi erngek tz ermes. Be parmak dz (bir) olmaz. 2. Arpasz aumas, / Arkasz alp erig syumas. Arpasz at komaz, / arkasz kahraman eriyi bozamaz. 3. Tay atasa at tnur / Oul eredse baba dinlenr. Tay yetiirse at dinlenir /Oul erleirse baba dinlenir. 4. ldei sgan mu ayak kar. lecek san kedi ayan kar. 5. Korkmu kiige koy ba ko krnr. Korkmu kiiye koyunun ba ko grnr. 6. Teve silkinse egekke yk kar. Deve silkinse eee yk kar. 7. Ermegge bulut yk bolur. Tembele bulut (dahi) yk olur. 8. Bir karga birle k kelmes. Bir karga ile k gelmez.

115

9. Kan Kan ile yumas. Kan kan ile ykamazlar. 10. Bir tilk terisin ikile soymas. Bir tilkinin derisi iki kere soyulmaz.

Ahmed Yesevnin Hikmetlerinden

Bismillh dip beyn eyley hikmet aytp Tliblerge drr gher satm muna Riyzetini kat tartp kanlar yutup Min defter-i sn szin atm muna Szni aydm her kim bolsa ddr-taleb Cnn cna peyvend klp rengni ulap arb fakr yetmlerni knglin avlap Kngli btn halykdn kitim muna Kayda krseng kngli snuk merhem boll Anda mazlm yolda kalsa hemden boll Rz- maher dergha mahrem boll M v menlik halykdn kitim muna arb fakr yetmlerni Resl sord Uol tni Mirc kp ddr krdi Kaytp tp arb yetm izlep yrdi arblemi izin izlep ttim muna mmet bolsan arblerge tb boll yet hads her kim aytsa sm boll Rzk u rz her ne birse kni boll Kni bolup evk arbn itim muna Bugnk Trkesi Bismillahla balayarak hikmet syleyip Tliplere inci, cevher satm ite. Riyzeti kat ekip, kanlar yutup, Ben defter-i sni szn atm ite Sz didar isteyen herkes iin syleyip, Can cana balayarak damarlar ekleyip, Garip, fakir, yetimlerin gnln avlayp, Gnl btn kimselerden getim ite. Nerde grsen gnl krk, merhem ol sen; yle mazlum yolda kalsa, hemdem ol sen; Maher gn derghna mahrem ol sen Ben-sen diyen kimselerden getim ite. Garip, fakir, yetimleri Resl sordu; Hem o gece Mirca kp didar grd; Geri inip garip, yetim izleyip yrd; Gariplerin izini izleyip indim ite. mmet olsan, gariplere tbi ol sen; yet, hadis her kim dese smi ol sen;

116

Rzk, nasip her ne verse, kani ol sen; Kani olup evk arabn itim ite. (Eraslan, 1993;48)

XIII. YZYIL (ANADOLU SAHASI)

Malazgirt zaferiyle birlikte Anadolunun kaplar Trklere almtr. XIII. yzylda Mool aknlar ve eitli sebeplerle ok sayda Ouz Trk Orta Asya bozkrlarndan Anadoluya g ederek buray yurt edinmilerdir. Trklerin Anadoluda yerlemeleri ile bu corafyada slm Trk edebiyatnn geliimi arasnda sk bir mnasebet vardr. zellikle Orta Asyadan gen ve hikmetler syleme geleneine sahip Yesev dervilerinin Anadoluda Trk edebiyatnn gelimesinde nemli rol olmutur (Kprl, 1991). Dier taraftan Anadoluda gerekletirilen fetihlerde ad ne kan kahramanlarn mcadeleleri destan anlatmlarla yaatlmtr. Bu dnemde, Bizansllara kar savalarda gsterdii kahramanlk sebebiyle Battal Gazinin ismi etrafnda Battalnme, Orta Anadoluya kadar birok ehri fethetmi olan Dnimend Gazinin ismi etrafnda da Dnimendnme ve Anadolu ve Rumelinin fethinde nemli rol bulunan Saru Saltukun menkabelerini anlatan Saltuknme isimli destanlar meydana getirilmitir. Bu eserlerde, eski Trk destanlarndaki alp tipinin slm hviyete brnerek gazi tipine dnt grlmektedir. Bu destanlar balangta eski Trklerdeki destan geleneine uygun olarak szl olarak sylenmi, sonraki yzyllarda yazya geirilmitir. XIII. yzyl Anadolusunda Trk-slm edebiyatnn temsilcilerinin mutasavvf, ilk yazl rnlerin de din tasavvuf mahiyette eserler olduu grlr. Trk asll olan ancak eserlerini Farsa yazm olan Mevlna Celleddin-i Rm bu yzyln en byk airidir. Mevlna, bugn Afganistan snrlar ierisinde kalan Belh ehrinde dnyaya gelmitir. 1212 ylnda ailesiyle birlikte nce rana, sonra da Anadoluya gelmilerdir. lk eitimini babas Burhaneddin Veled (. 1231)den alan Mevlna, daha sonra babasnn rencisi Seyyid Muhakkik Tirmiz (. 1242)nin yannda tasavvufi eitim almtr. Seyyid Burhaneddinin vefatndan sonra Konyaya gelen ems-i Tebriz ile tanmtr. ems, Mevlnann duygu ve dnce dnyasnn ekillenmesinde fevkalade etkili olmutur. emsin ortadan kaybolmasyla Mevlna derin bir yalnzla dmtr. Bir sre sonra babasnn rencilerinden Selahaddin Zerkub isimli bir kuyumcu ile dostluk kurmu, onun da vefatyla Mesnevinin yazlmasn tevik etmi olan Hsameddin elebi ile arkada olmutur. Mevlna, 17 Aralk 1273 ylnda Konyada vefat etmitir. Mevlna eserlerini Farsa yazm olmasna ramen Trk edebiyat zerinde en etkili airlerden biri olmutur. iir teknii bakmndan Divan airlerine nclk etmekle birlikte tasavvufi dncesi itibaryla da hemen hemen btn tasavvuf airlerini, zellikle de Mevlevlie mensup airleri derinden etkilemitir. Mevlnann mensur be adet eseri bulunmaktadr. Hepsi de dnemin edeb geleneine uygun olarak Farsa yazlmtr. Mevlnann sanat kiiliini ortaya koyan ve lirik iirlerini ihtiva eden eseri Divn- Kebirdir. Divandaki iirlerinde ems mahlasn kullanmtr. Bu yzden esere Divn- ems-i Tebrizi de denilmitir. Mevlnann ikinci eseri, ona dnya apnda hret salam olan Mesnevisidir. Mevlnann olgunluk dnemi eseridir. Mevlna Mesnevnin z

117

kabul edilen ilk on sekiz beytini bizzat yazm, geri kalan yaklak 25600 beytini Hsameddin elebiye yazdrmtr. Eser, mesnev nazm biiminde aruzun Failatn failatn failn kalbyla yazlmtr. Mesnevnin erisinde ok sayda ayet, hadis, atasz ve eitici hikyeler bulunmaktadr. Abdlbk Glpnarl, Mesnevnin muhteva zelliklerini yle aklamaktadr: Mesnevnin hemen her bahsinde Kuran kssalar geer. Birok beyitlerinde yet ve hadislerden lfz ve manev iktibas ve tazminler vardr. Bu bakmdan Mesnevye Magz- Kuran-Kurann iyz diyenler tamamyla hakldrlar. Mevlna, kitabnda kelm kaidelerinden, Yunan felsefesiyle bu felsefenin slm ekli olan Hkem felsefesinden, bu sistem iinde yaradl ve dnya telkkilerinden, byk sofilerin menkabelerinden bahseder. Mesnevde yer yer realiteye de ehemmiyet vermitir. Bu yalnz hikyelerde deildir. Mevlna gezdii yerleri, grd eyleri anlatrken de realiteye byk ehemmiyet verir. Btn bir devrin detleri, gren[ek]leri, dnce ve sezileri elle tutulur, gzle grlr bir halde canlanr. Bazen da Mevlna, kendi maceralarn kapal yahut ak bir surette anlatr, fikirlerini izah eder. (Glpnarl, 1988;V). Mesnev, Trke bata olmak zere birok dnya diline evrilmitir. Mesnevi etrafnda Trk edebiyatnda bir eviri ve erh edebiyat meydana gelmitir. Ankaral smail Rusuh Efendi (1631), Bursal smail Hakk (. 1725), Ahmet Avni Konuk (. 1938), Tahir Olgun (. 1951), Abdlbaki Glpnarl (. 1981), efik Can (. 2005) tannm Mesnev rihleridir. Sleyman Nahfi (. 1738-39 ) air Mesneviyi ayn aruz kalbyla nazmen tercme etmitir. erh ve tercme faaliyetleri gnmzde de devam etmektedir. Mevlnann bir dier eseri eitli konulardaki sohbetlerininin derlenmersinden oluan Fihi Ma fihtir. Yedi meclis anlamna gelen Mecalis-i Seba Mevlnann genlik dneminde yapm olduu yedi vaaz ihtiva eden mensur bir eserdir. Son eseri Mektubat, Mevlnann dnemin nde gelen kiilerine yazd 145 mektuptan olumaktadr. XIII. yzyln eser sahibi mutasavvflarndan biri Mevlna ile ada olan Hac Bekta- Veli (. 1277)dir. Horasandan Anadoluya g etmi ve Sulucakarahyke yerlemitir. Menkabelerde gre Ahmed Yesevinin mridlerinden olduu, irad greviyle Anadoluya gnderildii nakledilmitir. Bektalik tarikatnn kurucusu olan Hac Bekta- Veli, ok sayda dervi yetitirmitir. Hac Bekta- Velinin Maklt, Kitbl-fevid, Fatiha Sresi Tefsiri, Besmele erhi, isimli eserleri vardr. Bunlardan baka nasihat ve athiyelerini ieren risaleleri bulunmaktadr. Hac Bekta- Veliinin tasavvufi grleri en ayrntl olarak Maklt isimli eserinde yer almaktadr. Maklt, Arapa yazlm, sonradan mensur ve manzum olarak Trkeye tercme edilmitir. Makltn temel konusunu drt kap (eriat, tarikat, marifet ve hakikat), ve her bir kapda on prensibi ihtiva eden krk makamn aklamas oluturmaktadr. XIII. yzyl sona ererken edeb eserlerde Farsa ile birlikte Trke de kullanlmaya balamtr. Karamanolu Mehmed Beyin 1277 ylnda devletin idaresini ele aldktan sonra yaymlam olduu Bu gnden sonra hi kimse divanda, derghda, barghta, mecliste ve meydanda Trkeden baka dil konumayacak. eklindeki ferman, Trke yazma konusunda lim ve edipleri cesaretlendirmi olmaldr. Mevlnann olu Sultan Veled (. 1312) eserlerini genel olarak Farsa yazmakla birlikte eserlerinin iinde Trke beyitler de

118

bulunmaktadr. Sultan Veledin Divan, btidanme, ntihanme, Rebabnme isimli manzum; Maarif adyla da mensur eseri bulunmaktadr. Bu eserlerden btidanmede, 76, Rebabnmede 162 Trke beyit bulunmaktadr. ok eser yazmakla birlikte Sultatn Veled babas kadar gl bir air deildir. Onun asl nemi, temel prensiplerini Mevlnann koymu olduu Mevlevlii sistemli bir tarikat haline getirmi olmasdr. Yzyln sonlarnda yaad sylenen airlerden biri hakknda fazla bilgi bulunmayan eyyad Hamzadr. eyyad Hamzann 1529 beyitlik Yusuf u Zleyha isimli mesnevisi, 36 beyitlik Dasitan- Sultan Mahmud adl kk bir mesnevisi ile az sayda dini-tasavvufi iirleri bulunmaktadr. On nc yzylda yaam ve eserleri gnmze ulaan airlerden biri de Ahmed Fakihtir. Aslnda bu yzylda birden fazla Ahmed Fakih adna rastlanmaktadr. Dnyann geicilii, lm ve ahiret hayatna hazrlanmann gerekliliinden bahseden ve baz aratrmaclar tarafndan edebiyatmzda ilk mevlid rnei olarak da kabul edilen arhnme; am, Mekke, Medine, Kuds gibi ehirleri ile buradaki kutsal meknlarn anlatld Kitb Evsf- Mescid isimli eserler Ahmed Fakih ismine izafe edilmektedir (Sertkaya, 1989). Trk tasavvuf edebiyatnn phesiz en dikkate deer airi Yunus Emre (. 1320) de bu yzylda yaamtr. Hayat hakknda bilinenlerin ou menkabelere dayanmaktadr. Kesin olmamakla birlikte Orta Anadolu ve Bat Anadolu blgelerinde yaad kabul edilir. Eski kaynaklarda Yunusun mm bir kii olduu nakledilmitir. Eldeki bilgiler onun tahsil yapp yapmadn aklamaya yetmemektedir. Bununla birlikte o, tekke evresinde yetimi, ilah bilgiyle donanm lim ve rif bir kiidir (Tat, 1990). Yunus Emrenin Divan ve Risletn-nushiyye isimli mesnevisi bulunmaktadr. Yunus iirlerinde aruzun hece veznine uyan basit kalplarn kullanmtr. Dvnda daha ziyade ilhi ak konu edinen ilh, nutuk, nefes trnde iirler yer almakla birlikte Mnct, Nat, Miraciye, Nasihatnme vb. trlere de rastlanmaktadr (Tat, 1990). Risletn-nushiyye, Yunus Emrenin alt yz beyitlik didaktik bir mesnevsidir. 1307 ylnda yazlmtr. Eser, Ruh ve akl, kibir ve kanaat, buu (gazab), sabr, buhl ve hased, gybet ve bhtan olmak zere alt balk halinde yazlmtr (Tat, 1991). Yunus Emreyi nemli klan onun dili, sanat, kane slubu ve kendisinden sonra gelen btn mutasavvf airleri etkileme gcne sahip olmasdr. Kulland Trke dnemin karakteristik zelliklerini yanstr. iirlerinde bugn arkaik kabul edilen pek ok Trke kelime kullanmtr. Bunun yan sra dile yerlemi olan ve yaad dnemde kolayca anlalabilecek Arapa ve Farsa kelimeleri de kullanmaktadr. Trke tasavvuf terim dilinin kurucusu saylmtr (Tat, 1990). Tasavvuf edebiyatnn btn rnlerinde olduu gibi Yunusun iirlerinin de ama retmek olup iir ara olarak kullanlmtr. Bununla birlikte Yunusun iirlerindeki lirizm, iirsellik ylesine youndur ki reticilik vasf, dhi bir sanatkrn dilinde deta eriyip gitmektedir. Onun iirlerinin dikkat ekici bir yn de kane bir slupla yazlm olmasdr. Hemen hemen btn iirlerine hkim olan bu slup Yunus tarz olarak ekollemitir. Sonraki yzyllarda yetien Kaygusuz Abdal, Erefolu Rm, brahim mmi Sinan, Aziz Mahmud Hdayi, Vhib mm, Elmall mm Sinan, Niyazi-i Msri gibi mehur mutasavvf airler Yunusun at yolda yrmlerdir.

119

Fuad Kprlnn Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar isimli eserini okuyunuz.

Anadoluda meydana getirilen tasavvuf edebiyat iki ana koldan ilerlermitir. Birincisi, Mevlna ve Sultan Veled izgisinde divan edebiyatnn nazm ekillerini; kincisi, Yunus Emre izgisinde daha ok halk edebiyat nazm ekillerini kullanarak ilerlemitir.

Maklttan
Hakkat Makmn Beyn ider: Hakkatun Evvel Makm: Toprak olmakdur. kinci Makm: Yetmi iki milleti ayblamamakdur. nci Makm: Elinden geleni men itmemekdr. Drdnci Makm: Dny iinde yaradlm nesneye emn olmakdur. Beinci Makm: Mlk ssna yz srp, yz suyn bulmakdur. Zr kim vahdet evindedr. Altnc Makm: Sohbetdr ve esrr- hakkat sylemekdr. Yedinci Makm: Seyrdr. Sekizinci Makm: Srdur. Dokuzunc Makm: Mnctdur. Onunc Makm: Mhededr ve alaba ulamakdur. (Ylmaz, 2005;81).

Yunus Emre Dvnndan

lim ilim bilmekdr ilim kendin bilmekdr Sen kendni bilmezsin y nie okumakdur Okumakdan man ne kii Hakk bilmekdr n okudun bilmezsin ha bir kuru emekdr Okdum bildm dime ok tat kldum dime Eri Hak bilmezisen abes yire yilmekdr Drt kitbun mansi belldr bir elifde Sen elif dirsn hoca mansi ne dimekdr

120

Ynus Emre dir hoca gerekse bin var hacca Hepisinden eyce bir gnle girmekdr (Tat, 1990)
Mevlna ve Yunus Emreden sonra Anadoludaki Trk edebiyat ne ekilde bir geliim seyri izlemitir?

Mesnevnin lk On Sekiz Beyti (Nahf Tercmesinden)

Dinle neyden kim hikyet etmede Ayrlklardan ikyet etmede Der kamlkdan kopardlar beni Nliim zreyledi merd zeni erha erha eylesin snem firk Eyleyem t erh-i derd-i itiyk Her kim aslndan ola dr u cd Rzgr- vasl eyler mukted Ben ki her cemiyyetin nlniyem Hem dem-i ho-hl bed-hlniyem Her kii zumunca bana yr olur Sohbetimden tlib-i esrr olur Srrm olmaz nliimden geri dr Lk yok her em ga feyz-i nr Birbirinden cn ten pinhn deil Lk yok destr- ryet cna bil Oldu te syt- ney sanma hev Kimde bu te yo ise hayf ana te-i ak iledir tesr-i ney Ci-i ak iledir tevr-i mey

121

Yrdan mehcra hem-derd oldu ney k-sz- perde-i merd oldu ney Ney gibi bir zehr tiryk olamaz Ney gibi dem-sz mtk olamaz Ney verir bir rh- pr-hndan haber Ak- Mecnn kssasn takrr eder B-dilndr mahrem-i esrr- h Yok zebna mter ill ki g Derdimizden rzlar b-gh olur Rzlar ok sz ile hemrh olur Gam deildir gnler eylerse gzer Sen hemn bk ol ey pkize-ter Mhiyi bahr olamaz srb-sz Rz- b-rz olur gyet dirz Puhte hlin h fem etsin mi hm htisr zre gerek sz vesselm (elebiolu,1967)

XIV. YZYIL
On drdnc yzyl, Anadoluda Trkenin yaz dili haline gelmesinde bir dnm noktasdr. Seluklularn yklmasndan sonra Anadoluda kurulan Beylikler, siyasi tarih bakmndan olduu kadar edebiyat tarihi bakmndan da bir gei dnemini temsil ederler. Bu dnem, konuulan ve yazlan dilin zellikleri itibaryla Eski Anadolu Trkesi veya Erken Dnem Osmanl Trkesi olarak adlandrlan Trk dilinin zel bir devresi kabul edilmitir (zkan, 1999). yi eitimli Seluklu sultanlarna gre Trkeden baka dil bilmeyen Beyler, etrafnda toplanan lim ve sanatkrlardan Trke eser yazmalarn istemilerdir. Bu durum, Anadoluda edeb dilin gelimesinin itici gc olmutur. Bu yzylda yazlan ve Anadoludaki eitli Beylere takdim edilen ksa surelerin (Yasin, Tebareke, Fatiha ve ihls sureleri) tefsirleri, Ksas- Enbiya ve Tezkiretl-evliy evirileri Trk dilinin tarihi geliimi bakmndan kymetli belgeler olarak deerlendirilmitir (Levend, 1949).

122

Anadoluda Trkenin edeb dil haline gelmesinde siyas hadiselerin ne tr bir etkisi olmutur?

On drdnc yzyl din-tasavvufi edebiyatn verimli bir dnemi olarak gze arpmaktadr. Bu yzylda eser vermi olan melliflerden biri Glehr (. 1317den sonra)dir. Krehirin Glehir kasabasnda yaad iin bu mahlas kulanmtr. Asl ad Sleymandr. Glehr, Feridddin Attarn Mantkut-tayr isimli eserini baz ilave ve deiiklerle evirerek Trkeye kazandrmtr. Eser, vahdet-i vcud anlayn ileyen yaklak 5000 beyitlik bir mesnevidir. Glehrnin Trke ve Farsa baka eserleri de bulunmaktadr. Yzyln nde gelen mutasavvf airlerinden biri, Garibnme isimli eseriyle hret bulmu olan k Paa (. 1332)dr. Krehirde domu olup asl ad Alidir. Soylu bir aileye mensuptur. Ad, Babaler isyanna karan Baba lyas Horasannin torunu; XV. Yzyln nl tarihisi Akpaazdenin byk dedesidir. k Paa, zahir ve batn ilimleri tahsil etmi, babasnn lm zerine Krehirdeki zaviyede eyh olmutur. k Paann Garibnme isimli eseri aruzun filtn filtn filn kalbyla yazlm din- tasavvuf tler ieren bir mesnevdir. Yazm 1330 ylnda tamamlanmtr. Eserin matematiksel bir dzeni vardr. Balca on blme, her blm ayr ayr on kssaya yer vermitir. Beyit says on iki bin olarak bilinmekle birlikte eser zerinde alanlar farkl saylar ileri srmlerdir. Garibnmeyi yaymlayan Kemal Yavuz 10.613 beyit tespit etmitir (Yavuz, 2000). Garibnme, Allah ak, peygamber sevgisinden alimlere sayg ve muhabbete; hastalklar ve arelerinden aile, toplum ve devlet anlayna uzanan olduka geni ve eitli konu kadrosuna sahiptir. Yavuzun tepsilerine gre iledii konu says 550yi bulmaktadr. k Paann Garibnmeden baka Fakrnme, Vasf- Hal, Kimya Risalesi, Sema Risalesi ve Tasavvuf Risalesi adl eserleriyle muhtelif iirleri vardr. Garibnmenin sanat dncesinden ziyade okuyanlar bilgilendirme amacna ynelik olarak yazld aikrdr. Bununla birlikte airin samimi slubu okuyucularda tesir uyandracak niteliktedir. Garibnme ayrca, Sleyman elebinin mevlid manzumesine kaynaklk eden eserlerden biridir. k Paann Trkeye verdii deer onun eserinin kymetini artrmaktadr. Trk dilinin hakir grld bir dnemde her trl eletiriye gsleyerek, halk Haktan mahrum etmemek iin eserini Trke yazmtr. k Paann olu Elvan elebi (. 1368) de mutasavvf bir airdir. Bugn orumun Mecitz ilesine bal, kendi adyla anlan kyde yaamtr. Menkbl-kudsiyye isimli 2081 beyitlik bir mesnevisi bulunmaktadr. On drdnc yzylda yetien din edebiyatn temsilcilerinden biri Erzurumlu Kad Mustafa Darrdir. Gzleri grmedii iin anadan doma kr anlamna gelen Darr lakabn kullanmtr. Hafza gcyle ilimleri tahsil ederek kadlk makamna ulamtr. Onun en mhim eseri, bn Hiam, Vakd gibi siyer melliflerinin eserlerinden yararlanarak meydana getirdii alt ciltlik Siretn-Nebdir. Himayesinde bulunduu Msr meliki Mansur Alinin istei zerine yazmtr. Eser, mensur olmakla birlikte zaman zaman manzum paralar da ihtiva etmektedir. Konusu itibaryla Trk slm edebiyatnda siyer trnn mstakil bir rneidir. k Paann eseri gibi Sleyman elebinin mevlid manzumesine kaynak oluturmutur. Darrin Siretn-

123

Nebden baka Ftuhu-am Tercmesi, Yz Hadis Tercmesi ve Kssa-i Yusuf isimli eserleri vardr. Trk slm edebiyatna dair bu yzylda eser veren dier temsilcilerini de ylece sralayabiliriz. zeri sahasnda olmakla birlikte Seyyid Nesim (. 1404) Trk tasavvuf edebiyatnn bu asrdaki en byk airlerinden biridir. Hurufiliin kurucusu Fazlullah- Huruf (. 1393)ye intisap etmi, onun fikirlerini savunmutur. nanc yznden Halepte derisi yzlerek ldrlmtr. Divan iirinin nclerinden olan Ahmed (. 1412), skendernme isimli mehur mesnevisine din edebiyata ait bir tr olan Mevlid manzumesini eklemitir. Yine Ahmednin kardei Hamzavnin Hz. Muhammedin amcas Hz. Hamzann kahramanlklarn konu edinen Hamzanme isminde mensur bir eseri vardr. Bunlardan baka yzyln dikkate deer simalar arasnda Kssa-i Yusuf isimli mesnevisi ile Sulu Fakihi, Hz. Ali Gazavatnmeleri ve Muhammed Hanefi Cenknmelerinin mellifi Dursun Fakih (. 1331den sonra)i, Hac Bekta- Velinin Makaltn Trkeye tercme ettii rivayet edilen ve Yunus tarz iirleriyle tannan Said Emreyi ve Hac Bektan takipilerinden olup Nasihatnmesiyle tannan Abdal Musay sayabiliriz.

Garipnmeden
Kim alursa bu kitb ydna re cmle mannn murdna Geri kim sylendi bunda Trk dili lle malm old man menzili n bilesin cmle yol menzillerin Yirmegil sen Trk Tcik dillerin Kamu dilde vard zabt- usl Bunlara dmidi cmle ukl Trk Diline kimsene bakmazd Trklere hergiz gnl akmazd Trk dahi bilmezidi ol dilleri nce yol ol ulu menzilleri Bu Garib-nme ann geldi dile Kim bu dil ehi dahi man bile

124

Trk dilinde yan man bulalar Trk Tcik bile yolda olalar Yol iinde birbirini yirmeye Dile bakup mansin hor grmeye Trk dilinde anlayalar ol Hakk T ki mahrm kalmaya Trkler dak

Tebreke Tefsrinden
Sual: Eger sorarlarsa ki Tangrnun ne ihtiyac vardur snamaa. Snamak (25/a) bir kiiye gerek ki ol ilern son ne olasn bilmeye, ol bilr Tangrdur, kimden masiyet ve kimden tat gelsin. Pes snamaa ne ihtiyac vard? Cevab: Snamakdan murad kend bilmek degldr, belki halk arasnda bell ola ve firiteler bileler ki anun kullar, dnya zevkine aldanup lmlerin untmadlar, dnyanun az holyn Tangr rzasn terk idp kendlerin azba giriftar klmadlar. Nite kim meselde gelmidr: Bir kii bir girmi deveyi urd. Deve kasd eyledi ol kiiyi helk klmaa. Ol kii deveden kad, kaa kaa ard. Deve dah yaklad. Ngah bir kuyuya iridi. Ol kuyunun azna yakn aa kki arkur durd. Ol iki kke yapd, kuyuya aslnd, deve stine kdi. Iki aya barma yire irdi. Bakd grdi, aya altnda drt lan balar birbirine atlm, ol lanlardan aaa bir ejdeha azn am. Dndi, giru bakd, grdi Iki san: biri ak, biri kara, ol kke yapm keserler. Cnna korku ddi. Bu korku iinde dururken grdi; birka aru kuyu krannda dirilmi birka gme bal eylemi. Ol bal yimege megul old, korkusndan unutd. Ol iki san ol kki kesdiler. Aaa ddi. Hli malmdur ki ne old. Murd ol deveden eceldr ki issinn stine kmi durur. Ol iki kkden murd mrdrr. Ol iki sandan murd gndiz-ile gicedr (25/b) ki dem olannn mrin keserler. Ol drt landan murd vcdumuzdur ki drt nesnedr, biribirine dmandur. Ol drt nesne od, yil, su, toprak bir yirde cem olup dururlar biribirine dman; ecel vaktinde biribirin helk klurlar. Murd ol ejdehadan tamudr. Ol baldan murad dny zevkidr. Murd ol kiiden gfillerdr ki ol balun tatlucana aldandlar lmi unutdlar. Pes kl oldur ki bu dny zevkine marur olup lmi unutmaya, yz, deve issine duta. Deve issine yalvara, deve issi deveyi durdura, elin ala kuyudan kara umak yazusna iridre. Nkte: Bir it deniz kenarna su imege vard. Su stinde bir pre etmek grdi. Diledi ki alayd. Sunun altnda etmegn glgesin grdi. Etmegi kod glgesin dutmaa megl old. Glgeyi dutamad, etmegi dah mevc ald. t mahrm kald. Pes dnya hiretn glgesidr. Glge elde kalmaz. Elde kalmaz glgeye inanan glgeden yadakalr. Uslu kii oldur ki Tangrya mut ola, nefsine uyup Tangrnun buyrn smaya. Tangrnun ukubeti katdur ana s olanlara.
Kaynak: Mlk Sresi Tefsri, Adnan tken Ktp. nr. 329

125

XV. YZYIL
On beinci yzyl Anadolunun siyas corafyas nemli deiikliklere uramtr. stanbul fethedilmi, mparatorluun bakenti yaplmtr. ki byk beylik olan Karamanoullar ve Candaroullar yzyln ikinci yarsnda Osmanl Devletine itirak etmitir. Yzyln banda Yldrm Bazyezit (13891402)in Ankara Savanda Timura yenilmesi Osmanl Devletinde siyasi alkantlara sebep olmusa da elebi Mehmed (1413-1421) siyasi birlii tekrar salamtr. Fetihle birlikte bakenti yaplan stanbul, ilim, kltr, sanat, edebiyat faaliyetlerinin de merkezi haline gelmitir. On beinci yzyl, Trk edebiyatnn Anadoluda geliiminin hz kazand, mellif ve eser bakmndan gemi yzyllara oranla hayli kalabalk olduu bir dnemdir. Din-tasavvuf gayelerle yazlan manzum-mensur eserler de sayca oalmtr. Bu yzylda slm Trk edebiyatnn aheserleri saylacak kitaplarn yazld grlmektedir. Din edebiyatmz asndan on beinci yzyla baktmzda Vesletnnect isimli mevlidiyle Trk halknn gnlnde taht kurmu olan Sleyman elebi (. 1422) ilk gze arpan melliflerimizdendir. Sleyman elebinin hayat hakknda pek fazla bilgi yoktur. Kaynaklarda Ahmet Paann olu olan ve Orhan Gazinin deer verdii eyh Mahmudun torunu olduu belirtilmitir. I. Bayezidin dvn- hmayun imaml, Bursa Ulu Camii imaml grevlerinde bulunmutur. Gerek stlendii grevlerden gerekse yazd eserinden iyi bir eitim ald anlalmaktadr. Sleyman elebi Vesiletnnect 1409 ylnda altm yandayken tamamlamtr. Eserin yazlna Ulu Camide grevli olduu srada meydana gelen bir olay sebep olmutur. Rivayete gre, ranl bir viz, Bakara sresinin 285. ayetini tefsir ederken 253. ayeti ile kartrm ve Hz. Muhammedin Hz. sadan stn tutulmadn aklamtr. Camide bulunanlardan bir ahs, Bakara sresinin 253. ayetinin delil getirerek vizi susturmutur. Ancak halk vizin tarafn tutmu; bunun zerine o kii, Arabistan, Msr ve Halepten vaizin aleyhine fetvalar alm, hatta katline hkmettirmitir. Bu hadiseye ok zlen Sleyman elebi, Hz. Peygambere duyduu derin sevgi ve saygnn bir ifadesi olarak lmeyp s ge bulduu yol / mmetinden olmain idi ol beytiyle balayan be beyit yazm, arkasndan mehur eserini tamamlamtr (Pekolcay, 1980). Vesiletn-nect, Hz. Peygamberin doum hadisesini konu edinen mevlid trnn en mehur rneidir. Aruz vezninin remel bahrinde filtn filtn filn kalbyla mesnev nazm biiminde yazlmtr. Sade ve klfetsiz bir dil, samimi bir slupla kaleme alnmtr. Kendisinden sonra yazlan mevlidlere rnek oluturmasna ramen onlarca mevlid metninden hi biri Sleyman elebi mevlidinin hretini yakalayamamtr. Bu yzden sehl-i mmteni (kolay grnmesine ramen benzerinin sylenmesi zor sz) tarznn gzel rneklerinden biri kabul edilmitir. Daha nce de belirtildii gibi Sleyman elebi eserini yazarken Erzurumlu Mustafa Daririn Sretn-Nebsi ile k Paann Garibnmesinden faydalanmtr. Anadolunun manev nderlerinden biri ve Bayramiyye tarikatnn kurucusu olan Hac Bayram- Vel (. 1430), sayca az, ancak tesiri ok olan iirleriyle yzyl edebiyatna katk yapm mutasavvf airlerdendir. kisi aruzla de heceyle yazlm olan be iiri bulunmaktadr. Bu iirler tekkelerde ilah olarak okunmutur. alabm bir r yaratm iki cihn resinde / Bakcak ddr grnr ol rn kenresinde beytiyle balayan mehur ilahisine erhler yazlmtr.

126

Kaygusuz Abdal lakabyla tannm olan Alaaddin Gayb (. 1444), iir tarz bakmndan Yunus Emrenin en eski takipilerinden biridir. Aliyye Sancak Beyinin olu iken Elmalda Abdal Musaya intisap ederek tasavvuf hayata ynelmitir. Hicaz, Irak ve Suriyeyi dolam, Msr ve Rumelide bulunmutur. ok sayda eseri vardr. Manzum eserleri: Dvn, Glistan, Mesnevler, Gevhernme, Minbernme. Mensur eserleri: Budalanme, Kitb- Miglte, Vcdnme. Manzum-mensur kark eserleri: Dilg, Saraynme (Gzel, 1981). XV. yzyln din edebiyat sahasnda hakl bir ne sahip airlerinden biri de, yzyllar boyu geni halk kitleleri arasnda okunan Muhammediye isimli eseriyle hret bulmu olan Yazcolu Mehmed (. 1451)dir. Doum yeri belli olmamakla birlikte Geliboluda yaamtr. Babas, devlet hizmetinde yazc (ktip) olarak alt iin Yazc Salih olarak tannan ve emsiyye isimli astrolojiye dair manzum eser yazm bir kiidir. Yazcolu Mehmed ilk eitimini babasndan alm, mkemmel derecede Arapa ve Farsa renmitir. Kardei Ahmed-i Bcn ile beraber Hac Bayram- Velye intisap etmilerdir. Yazcolunun nl eseri Muhammediye, mellifin daha nce yazm olduu Megribz-zamn isimli Arapa eserinin manzum evirisidir. Eser 1449 ylnda tamamlanm olup dokuz bin beyit civarndadr. Mellif eserini dostlarnn, kardeinin srar ve ryasnda grd Hz. Peygamberin tevik ve telkinleriyle yazdn sylemitir. Hz. Peygamberin hayat, kyamet alametleri ve ahiret hayat olmak zere blmden olumaktadr. Eserin Hz. Peygamberi anlatt ksm manzum siyer trnn gzel bir rneidir. Muhammediye ok okunduundan dolay ktphanelerde ve zel kitaplklarda ok sayda yazma ve basma nshalar bulunmaktadr. Eser, Trkiye dnda, Krmda, Kazanda ve Bakurt Trkleri arasnda da kutsiyet kazanmtr (elebiolu, 1996) Yazclunun kardei Ahmed-i Bcn (. 1465ten sonra) da aabeyi gibi lim ve fzl bir kiidir. Envrl-kn ismiyle hret bulmu olan eseri Megribz-zamnn mensur tercmesidir. Bu yzylda Yunus tarz iirleriyle mehur olan mutasavvf airlerden biri de znikli Erefolu Rm(1469-70)dir. Erefolu Rm, ileri yalarda Bursa elebi Mehmed Medresesinde tannm mderrislerden ders okumutur. Grd bir rya zerine medreseyi terk ederek Abdal Mehmed isimli bir meczubun ynlendirmesiyle Emir Sultana bavurmutur. Ancak, Emir Sultan yalln bahane ederek onu Ankarada Hac Bayram- Veliye gnderir. Erefolu, Hac Bayram derghnda on bir yl hizmet ettikten sonra nce dergh imamlna getirilir, sonra da Hac Bayramn kzyla evlendirilir. Tasavvuf yolunda daha da ilerlemek iin Hac Bayramn tavsiyesiyle Kdir eyhi Hseyin Hamevye intisap etmek zere Hamaya gitmitir. Erefolu burada tasavvuf eitimini tamamlayarak znike dnm ve derghn kurarak irada balamtr (Pekolcay-Uman, 1995). Erefolunun iirleri Divanda toplanmtr. Divanda ilh ak, vahdet dncesini, dnyann faniliini, nefsin hallerini arpc benzetmelerle anlatmtr. iirlerinde aruzun yannda ve hece veznini de kullanmtr. Tasavvuf ahlk anltt Mzekkin-nfs, tarikat dbndan ve ehl-i beyt sevgisinden bahseden Tariktnme ve baz kk risaleleri vardr.
Yunus Emrenin mutasavvf airler zerinde etkisi olduu bilinmektedir. XV. yzyln sonuna kadar Yunus tarz iirleriyle tannan be air ismi tespit ediniz.

127

Yzyln yetitirdii bilginlerden Sinan Paa (. 1486), secili nesrin en baarl rneklerini vermitir. Fatih Sultan Mehmet(1451-1481)in stanbula atad ilk kad olan Hzr Bey(. 1459)in oludur. ok iyi bir eitim alm, Edirne ve stanbul medreselerinde mderrislik yapmtr. Tasavvuf bir mahiyette yazlan Tazarrunme, varlk, ak ve kn halleri, Allaha kar yakar ve dualar ierir. inde ok sayda manzum para yer almaktadr. Maarifnme (Nashatnme), ahlk tler ieren bir eserdir. Tezkiretlevliy ise Feridddn-i Attarn eseri esas alnarak yazlmtr. Bunlarn yan sra ok sayda Arapa eseri bulunmaktadr. Yzyln nl mutasavvf airlerinden biri de Halvetiyye tarikat mensubu olmakla birlikte Mevlna ve Mesnev hayranl ile tannan Aydnl Dede mer Ren (. 1487)dir. Dede mer genliinde nefsan bir hayat srm, ikiye dkn bir air olarak bilinen Melih ile de arkadalk yapmtr. Bu dnemde daha ok hiciv arlkl iirler yazmtr. Hatta kendisini dahi hicvettii sylenir. Aydnl olduu iin iirlerinde Ren mahlasn kullantr. Daha sonra tvbe ederek Halvet eyhi aabeyi Alaaddin Ali(. 1462)nin yanna Karamana gitmitir. Daha sonra aabeyinin tavsiyesiyle Bakya giderek Yahya irvnnin mridi ve halifesi olmutur. Mridinin vefatndan sonra Halvetiyyenin Rueniyye ubesini kurarak irad faaliyetlerini Tebrizde srdrmtr. Ruennin eserlerinin tamam manzum olup dini-tasavvuf mahiyettedir. Divanndan baka, tasavvuf inceliklerden bahsettii Miskinnme, Mesnevyi ven Der Medh-i Mesnevi, Neyden bahseden ve Mesnevinin on sekiz beytinin tercmesini ieren Neynme, Mesnevde geen Musa ile oban hikyesinin geniletilmi manzum bir evirisi niteliinde olan obannme, maukun nezdinde kn durumunu, ktibin elindeki kaleme benzeterek anlatan Kalemiyye isimli mesnevileri bulunmaktadr. Yukarda bahsedilenlerden baka bu yzylda Trk-slm edebiyat sahasnda eser veren pek ok mellif ve mtercim bulunmaktadr. zellikle din konulu eserlerin manzum ya da mensur tercme edildii dikkat ekmektdir. XIV. yzyln ikinci yars ile on beinci yzyln ilk yarsnda yaayan Divan airi Ahmed Di (. 1421deb sonra)nin ok sayda mensur tercmeleri bulunmaktadr. Bunlardan biri Ebul-Leys Semerkandi Tefsirinin tercmesi olup manzum bir mukaddimesi vardr. Mifthul-cennet isimli, cennetin sekiz tabakasna nisbetle sekiz meclisten oluan fezil kitab ile Vesiletl-mlk liehlis-slk isminde yetel-krsi tefsiri tercmeleri vardr. Ayrca yine ona atfedilen Tezkiretl-evliya tercmesi bulunmaktadr. (Ertaylan, 1952). eyh Elvn- iraz (. 1425ten sonra), Mahmud ebuster (. 1320)nin Glen-i Rz isimli eserini nazmen tercme etmitir. Kaynaklarda hayat hakknda fazla bilgi edinilemeyen, yapt manzum evirilerle kendisinden sz ettiren bir air Hatibolu Muhammed (1435ten sonra)dir. Hatibolu, Hac Bekta- Velinin Makltn nazmen tercme etmi ve eserine Bahrlhakik adn vermitir. Muslihuddin Muhammed isminde bir mellifin Mlk Suresi Tefsirini Letyifnme adyla nazma ekmitir. Bir de Ferahnme adnda manzum yz hadis tercmesi bulunmaktadr (Coan, 2008). Balkesirli Devletolu Yusuf, Vikye Tercmesi diye bilinen 6960 beyitlik fkh mesnevisini bu yzylda yazarak II. Murad (1421-1451)a ithaf etmitir. Yine II. Muradn istei zere Munddn bin Mustafa (. 1436dan sonra) Mesnevnin birinci cildini Mesnev-i Murdiye adyla tercme ve erh etmitir. Fatih Sultan Mehmetin hocas ve devrin tannm lim ve mutasavvflarndan biri olan Akemseddin (. 1459)in din, tasavvuf ve tp konularnda eserlerinin yan sra tasavvuf mahiyette hece ve aruzla yazd az sayda iir-

128

leri de bulunmaktadr. Yunus Emre tarznda iirler yazan, Divan ve didaktik muhteval Krk Armaan isimli mesnevileri ile Kemal mm (1475), bu yzylda yetien airlerdendir. Vahdetnme mesnevisi ve Kaside-i Brde tercmesiyle bilinen Abdurrahim-i Karahisri (. 1494) de on beinci yzylda yaamtr. Karahisrnin ayrca Minyetl-ebrr isminde tasavvufi mahiyette yazlm bir eseri vardr. Bu yzylda yaayan mutasavvf airlerden biri de Yunus tarz ilahileri ve din-ahlk mahiyette be bin beyit civarnda Glzr- Manevisi ile Akemseddinin mridlerinden brahim Tennr (. 1482)dir. Tennrnin mridlerinden Akemseddinin olu Hamdullah Hamdi (. 1503) de Yusuf u Zleyha, Mevlid-i Nebi, Leyl le Mecnn Tuhfetl-uk, Kyfetnme isimli be mesnevisiyle Anadoluda ilk hamse sahibi air olarak tannmtr.

Tazarrunmeden
lh! Sen ol pdihsn ki, ltfun haznesi b-pyn; keremn derys bkern. Cdun sehb-i kyim; feyzun brn- dyim. Rahmetn inm- mil; kudretn sr- kmil. Cdun denizinden d lem bir katre; mihrn havsnda iki cihn bir zerre. lh! Eer halk- evveln hrn cem olup etbk- smn evrk- deftir itseler, bir demde ittgn eltf u inmun yz binde birinn hisbn gremeyeler ve eger ben-demn her kl dil ve her ahs gnl olsa, bir nefeste klduun ihsn ikrmun bahirden katresinn, zemnden zerresinn krin ed idemeyeler. lh! n evvel bizden sevbk- tat ve levhik- hizmet olmadn, kend ltf amm ve hulk- kermnden tevhd milkine mlik ve tefrd silkine slik idp kl bel ahdini alup tc- le-kad kerremny-ile mzeyyen mkerrem eyledn, gine ol lutf- b-ivaz ve kerem-i b-garazundan, bu mcrim slern taksr kfrnn-nimeleri sebebi-y-ile, kaht- trcn musallat idp, mn tcn baumuzdan alma. ol arb- ezel ki elst gninde iirdn, ebed eksk eyleme. lh! slere azb itmek adl-ise, afv itmek dah ahdndr. lh! Mcrimlere ikb itmek hakk-ise, balamak dah vadndr. (Tulum, 1971;82)

Erefolu Rmden
y aceb bilsem nedr y Rab bu derdn resi Gn gn artar hi onulmaz yremn yresi Yremn yresine hi tabb klmaz il y ceb var m dah bencileyin b-resi resi b-relikdr yine bu derdn hemn n bel burcndadur klarun sitresi

129

Gzi yalu bar balu cieri delk delk Olmuam lem iinde knun avresi Her kim inler bu beldan varsun ol k del Grsn ol bir ana neyler dnynun mekkresi Dny-y mekkreye her kim tolad t ebed Gitmedi gitmeyiser anun yzinn karesi Her kimn gnlinde zerre denl dny hubb var An mahrm itdi bilsn nefsinn emresi Dst yolnda k ger klsalar yz bin pre Dmeye dst dst diy ara her bir presi Erefolu Rm bu derde giriftr olal Ddi bir deryya kim yokdur anun kenresi (Gne, 2000;409)

zet
Trklerin mslman olduktan sonra meydana getirdikleri ilk eserlerin ortak zelliklerini aklayabilmek. Trklerin Mslman olduktan sonra meydana getirdikleri ilk mstakil eserler, Orta Asyada Karahanllar zamannda Hkniye Trkesiyle yazlmtr. Bu dnemde yazlan eserler din muhtevaldr ve didaktik gayelerle yazlmtr. Trk slm edebiyatna ait eserlerin din ve tasavvuf vasflarn ayrt edebilmek. Tasavvuf cereyannn Trkler arasnda yaylmas slmiyete girmelerinden ok sonradr. Dolaysyla meydana getirilen ilk eserler sadece din eserlerdir. Tasavvuf edebiyat, ilk tarikat kurucusu olarak kabul edilen Ahmed-i Yesev ile Orta Asyada balamtr. Yesevnin takipileri Anadoluda tasavvuf edebiyatn temellerini atmlardr. Anadolu corafyasnda meydana getirilen ilk edeb rnlerin ou tasavvuf ieriklidir. Din eserler, akaid, tefsir, fkh gibi dinin zahirine ynelik bilgileri; tasavvuf eserler ise ilh ak, varlk bilgisini, nefsin mertebelerini, seyru slk yollarn reten bilgileri ierirler.

130

Trk-slm edebiyatnn Orta Asyadan Anadoluya uzanan tarihi geliimini aklayabilmek. Her edebiyat eseri phesiz meydana getirildii dnemin bir rndr. Bununla birlikte tpk tarihi olaylarda olduu gibi edeb eserelerde de sreklilik esastr. Orta Asyadan Anadoluya gelen Trk topluluklar arasnda lim, air ve mutasavvflar da bulunuyordu. Onlar bu yeni vatanlarnda ilm, edeb ve tasavvuf faaliyetlerine devam ettiler. Anadoluda yazlan llk eserlere bakld zaman tarih srekliliin izlerini grmek zor deildir. Ahmed Yesev ile Yunus Emre arasnda pek ok benzerlik vardr. Bununla birlikte Orta Asyadaki yaz dili, Anadoluya gelmemitir. Anadoluda Ouz Trkesi kullanlmtr. Tarihi hadiseler ve edeb rnler arasndaki etkileimlerini yorumlayabilmek. Tarih hadiseler edeb eserleri dorudan etkilemektedir. Ancak bu etkinin hz farkl olmaktadr. Trklerin slm dinini kabul etmeleri, Fetihler, Anadoluya gler, yaplan savalar, hkimiyetin el deitirmesi, fetret dnemleri, hepsi edebiyat eserleri zerinde belirleyici role sahiptir. Szgelimi Seluklularn dalmasyla ortaya kan yeni siyas durumda, Beyliklerin banda bulunan beylerin Trke dnda dil bilmemeleri, himayelerindeki lim ve airlerin eserlerini Trke yazmalarna yol amtr. Bu vesileyle Trke eserler oalm, Trk dilinin gelimesini hzlandrmtr. Trk edebiyatnn XV. Yzyla kadar geliim seyrini aktarabilmek. Yzyllara kabaca bakldnda her yeni yzylda bir ncekine gre daha fazla eserin telif edildii grlmektedir. zellikle edeb esererlere bakldnda sadece nicelik olarak deil; kullanlan dil, nazm teknii, slup vb bakmlardan nitelik olarak da gelimektedir. Eserlerin mevzular eitlenmi, Arapa ve Farsadan yaplan tercmeler bu eitlilii artrmtr. Pek ok mtercim, tercmeyle yetinmeyip ilaveler yaparak yar tercme yar telif eserler meydana getirmilerdir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi slmiyet sonras meydana getirilen eserlerin ortak zelliklerinden biri deildir? a. reticilik vasf hkimdir. b. Eski Trk geleneklerinden izler tamaktadr. c. Trk kltrne ait baz ge ve motifler slm hviyete brnmtr d. Sadece yneticilerin okumas iin yazlmlardr. e. slm ncesi Trk edebiyatnn ekil yapsn ksmen korumulardr. 2. Aadaki eserlerin hangisi tasavvuf ile ilgilidir? a. Battal Gazi Destan b. Kuran Tercmeleri

131

c. Sretn-neb d. skendernme e. Garibnme 3. Aada ismi verilen mutasavvf airlerden hangisinde Ahmed Yesevnin etkisi grlmez? a. Hac Bekta- Vel b. Nesm c. Kaygusuz Abdal d. Yunus Emre e. k Paa 4. Ouz Trkesinin edebiyat dili haline gelmesi aadaki siyasi olaylarn hangisinden sonra gereklemitir? a. Seluklu Devletinin Kuruluu b. Karahanl Devletinin Kuruluu c. Gktrk Devletinin Kuruluu d. Karamanolu Beyliinin kuruluu e. Osmanl Devletinin Kuruluu 5. XV. Yzyl Trk slam edebiyatyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. slm Trk edebiyatnn en mehur eserleri bu yzlda yazlmtr. b. Arapa ve Farsadan yaplan tercmeler yavalamtr. c. Trk nesrinin en gzel rnekleri verilmeye balanmtr. d. airler Trkeyi Arapa ve Farsaya tercih etmilerdir. e. Anadoluda ilk hamse sahibi air bu yzylda yetimitir.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. e 3. b 4. a 5. b Yantnz doru deilse, XI-XII. Yzyllar blmn yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse, XIV. Yzyl konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, XV. Yzyl konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, XIII. Yzyl konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru delse, XV. Yzyl konusunu yeniden okuyunuz.

132

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Karahanllar dneminde yazlan Kutadgu Biligde siyaset dncesi, Dvnu Lgtit-Trkte dil dncesi, Atabetl-hakykta da ahlk dncesi ar basmaktadr. Sra Sizde 2 Sleyman Bakrgn olarak da bilinen Sleyman Hakm Ata, Yesevnin nc halifesidir ve hikmetler ve manzumeler sylemekle mehur olmutur. Ahir Zaman Kitab, Meryem Kitab ve Bakrgan Kitab adl manzum eseri gnmze ulamtr. Sra Sizde 3 Anadoluda meydana getirilen tasavvuf edebiyat iki ana koldan ilerlermitir. Birincisi, Mevlna ve Sultan Veled izgisinde divan edebiyatnn nazm ekillerini; kincisi, Yunus Emre izgisinde daha ok halk edebiyat nazm ekillerini kullanmtr. Sra Sizde 4 Seluklu Dneminde Anadoluda Trke sadece halkn konutuu bir dil olarak varln srdrmtr. Bu dnemde Trke yazlan eserlerin says olduka azdr. Anadolu Seluklu Devletinin dalma sreci, her blgede ayr bir Beyliin kurulmasyla sonulanmtr. Beyliklerin banda bulunanlarn ounlukla Arapa ve Farsay bilmemeleri, resmi yazlarn Trke yazlmasn zorunlu klmtr. Ayrca Beylere sunulmak amacyla Trke eserler yazlmasnn yan sra Arapa ve Farsa baz mehur eserleri Trkeye kazandrma faaliyetleri de hz kazanmtr. Bu da Trkenin edeb ve ilm bir dil olarak gelimesine katkda bulunmutur. Sra Sizde 5 Yunus Emre tarznda iirleriyle tannm olan airler: Said Emre (. ?), Kaygusuz Abdal (. 1444), Kemal mm (. 1475 ), Erefolu Rm (. 1469-70 ), brahim Tennr (. 1482 ).

Yararlanlan Kaynaklar
Arat, R.R. (1991).Kutadgu Bilig I Metin, Ankara. Arat, R.R. (1992). Atabetl-hakyk, Ankara. Caferolu, A. (1970). Kagarl Mahmud, Ankara. elebiolu, A. (1967). Mesnev-i erif, Asl ve Sadeletirmesiyle Manzum Nahifi Tercmesi, stanbul.

133

elebiolu, A. (1996). Muhammediye, stanbul. Sertkaya, O.F. (1989). Ahmed Fakih, Diyanet slam Ansiklopedisi, stanbul. Eraslan, K. (1993). Dvn- Hikmetten Semeler, Ankara. Ertaylan, .H. (1952). Ahmed-i Di Hayat ve Eserleri, stanbul. Glpnarl, A. (1981). Mesnevi I, Ankara. Gne, M. (2000). Erefolu Rm Dvn, nceleme Karlatrmal Metin, Ankara. Gzel, A. (1981). Kaygusuz Abdal, Ankara. Hac Bekta- Veli, (2009), Maklt (haz. Ali Ylmaz-Mehmet Akku-Ali ztrk), Ankara. Kprl, F. (1991). Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara. Mlk Sresi Tefsri, Adnan tken Ktp. Nu: 329. zkan, M. (1999). Eski Dnem Osmanlca Trkesi, Osmanl c.I-VII, Ankara. Pekolcay, N. Uman, A. (1995). Erefolu Rm, Diyanet slam Ansiklopedisi, stanbul. Sinan Paa, (1971). Tazarrunme, Haz. A. Mertol Tulum, stanbul. Tat, M. (1990). Yunus Emre Dvn, Ankara. Tat, M. (1991). Risletn-nushiyye, Ankara. Yavuz, K. (2000). k Paa-Garibnme, stanbul.

134

 135

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trk-slm Edebiyatnn mahiyetini aklayabilecek, Hangi yzyllarda hangi airlerin yetitiini aktarabilecek, XVI-XX. yzyllarda yazlm bir ok iiri tanyabilecek, Trk-slm Edebiyatnn canl ve devam eden bir edebiyat olduunu aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Trk-slm Edebiyat XVI-XX. Yzylda Edeb Durum XVI-XX. Yzylda air ve Yazarlar XVI-XX. Yzyl iirimizden rnekler

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Diyanet slm Ansiklopedisi Divan Edebiyat maddesini okuyunuz. Mine Menginin Eski Trk Edebiyat Tarihi kitabn inceleyiniz. H. brahim ener ve Alim Yldzn Trk-slm Edebiyat adl kitabnn Tarihi Sre ksmn gzden geiriniz. Mehmet Akif Ersoy, Necip Fazl Ksakrek ve Sezai Karakoun beer adet iirini okuyarak zerinde dnnz.

136

XVI-XX. Yzyl Trk-slm Edebiyat

GR
Trk-slm Edebiyat, Trklerin slm kabul etmelerinden balayarak, klasik olarak deiiklie uramadan Tanzimat Dnemine ve oradan da eitli deiiklerle gnmze kadar ulaan din arlkl edeb rnlerle mellif ve airleri inceleyen bir bilim daldr. Tm slm ilimlerde olduu gibi, bu alann da ilk kaynaklar Kurn- Kerm ile hadislerdir. Ksas- Enbiylar (Siyerler ve dier peygamberlerin kssalar), Tasavvuf (Umum tasavvuf, TarikatTekke Edebiyat ve Menkb- Evliy), devrin ilimleri, yerli malzeme ve ran Edebiyat da bu edebiyatn dier kaynaklardr. Trk-slm Edebiyat, Eski Trk Edebiyat yahut yaygn adyla Divan Edebiyatndan baz farklarla ayrlan bir edebiyattr. Eski Trk Edebiyat, Trk edebiyatnn geliimi iinde slm kltr ve ran edebiyat etkisiyle Anadoluda XIII. yzyldan balayarak klasik dnemin sona erdii Tanzimata kadar gelen, Trk air ve melliflerinin oluturduu bir edebiyattr. Trk-slm Edebiyat ise Trklerin mslman olmalarndan balayarak gnmze kadar gelir. Bu itibarla Eski Trk Edebiyat balangc ve sonu itibariyle belli bir zaman dilimi ierisinde yer alan bir edebiyat incelerken, Trkslm Edebiyat hala rn vermeye devam eden ve canlln devam ettiren bir edebiyat incelemektedir. Birincisi tarihi temel alrken, ikincisi dini merkez kabul eder. Her iki alann ortak alma sahas Anadoluda XIII. yzyldan Tanzimat Edebiyat Dnemine kadar olan dnemdir. Eski Trk Edebiyat kendi alan ierisinde mtalaa edecei eserlerde seici davranr. Manzum eserlerde ran iirinin btn geleneklerini benimsemi ve onu kendisine yegne rnek alm olan eserler bu edebiyatn ilgi alandr. Bu kstasa uymayan eserleri vezni aruz bile olsa kendisinden saymaz (Akn: 1994: IX/389). Trk-slm Edebiyat ise bu dnem ierisinde meydana getirilen eserlerde bir ayrma gitmez ve hepsini kendi bnyesinden kabul eder. XVI. Yzyl Osmanlnn en gl olduu ve hemen her alanda mkemmeliyete eritii dnemdir. XV. Yzyln ortalarndan itibaren edebiyatmz kurallaryla, remiz ve mazmunlaryla klasik bir hale gelmi ve XVI. yzylda zirve airlerin eserleri edebiyat dnyamzda kendilerini gstermilerdir. Osmanlnn duraklama ve gerileme dnemleri dier alanlara olduu kadar edebiyatmza da yansmtr. XVII. yzyldan itibaren edebiyatmzda grlen bu duraklama XVIII. yzyln iki byk airi eyh Glib ve Nedim ile bir soluk almsa da XIX. yzyln ortalarnda klasik dnem sona ermitir.

137

Bundan sonra Tanzimat ve Yeni Trk Edebiyat dnemleri balayacaktr. XX. yzyln balarnda aruz Mehmet Akif, Yahya Kemal gibi airlerce mkemmeliyete ulamsa da hece karsnda hayatiyetini devam ettirememitir. Sosyal hadiselerin bir anda balayp bir anda bitmesi mmkn deildir. Her ne kadar XX. yzyln balarnda nce hece daha sonra serbest vezinle iir yazm arlk kazansa da eski edebiyatmza uygun aruz vezniyle iir yazmaya devam eden ve divan meydana getiren airler de olmutur. ekil asndan olmasa da ierik asndan Divan iiri geleneinin tekrar balamas, eski edebiyatmzn kaynaklarndan yararlanarak yeni ve modern tarzda eser veren airlerin edebiyatmzda grlmesi 1950den sonraki yllara rastlar. Bu dnemde dergilerin byk bir neme sahip olduklar grlr. Hisar, Byk Dou, Dirili, Edebiyat, Trk Edebiyat, Dergah, Yedi klim, Hece gibi edebiyat dergileri gelenekten beslenen air ve yazarlarn rnlerinin yaymland dergilerdir. Bu etki gnmzde de devam etmektedir.

XVI. YZYIL
Divan edebiyat ve iiri iin XVI. yzyl bir ihtiam dnemi, bir altn a mesbesindedir. Bu yzyl, ayn zamanda Divan airlerinin istiklllerine kavutuklar bir yzyldr. Bu yzyln bata gelen airleri, bata zer lehesiyle iir yazmakla beraber, yzyllar boyunca btn Trk lkesinde tannan, sevilen ve okunan, iirdeki kudret ve hretleriyle yaadklar a aan Fuzl (. 1556) ve gazelde ileri giden ve stanbul Trkesini genel bir iir dili hline getirerek yzyllar boyunca unutulmayan Bki (. 1600) olmak zere, geni hayal gcne sahip olan Zt (. 1546), ak ve rindne hayatn usta szcs Hayl (. 1557), sde diliyle Nev (. 1599), insan ruhunu tahlilde gerekten baarl olan tenkiti ve terkb-i bendleriyle isim yapm olan Rh-i Badd (. 1605) bu yzyln usta airleridir. Fuzl Divan, Leyl v Mecnn mesnevisi ile nem arz ederen, devrinin sultn-uars olan Bki Divan ile, Cm-i Rm lkabyla anlan Lmii elebi (. 1532) evhidnNbvve, Nefehtl-ns Tercmesi, Risle-i Tasavvuf ve Hsn-i Dil gibi eserleriyle hret bulmutur. Yine Fuzl, hamse alannda nem arz eden Talcal Yahya (. 1582), Lmi elebi ve Kara Fazl (. 1564) mesnevi tarznda eser yazan airlerin banda gelmektedirler. Bu yzyln dier nemli airleri olarak Emr (. 1575), Fign (. 1532), Hayret (. 1534) ve byk bir akn mahsl olan ve Hz. Peygamberin fizik yaps, tavr ve ahlk hakknda hadislerden derledii esaslar genileterek mesnev tarznda kaleme ald Hilyesiyle Hkn Mehmed Bey (. 1606) saylmaldr. Bu yzyl, nesir alannda da nemli temsilcileri olan bir yzyldr. Tezkire alannda Seh Bey (. 1548), Ltf (. 1582), k elebi (. 1572), Knalzde Hasan elebi (. 1603), Beyn (. 1597) ve Ahd (. 1593); tarih alannda Ltfi Paa, Hoca Sadeddn (. 1599), Gelibolulu Mustafa l (. 1600) ve Kemlpaazde (. 1534); denizcilik alannda Seydi Ali Reis (. 1562) ve Pr Reis (. 1554); mnet alannda Feridun Bey (. 1583) Osmanllarda nesrin birdenbire gelimesinde yardmc olmulardr.
Hz. Peygamber dnda hakknda hilye yazlan kimseler var mdr? Aratrnz.

138

Bu yzylda, Edirneli Nazm (. 1555) ve Tatavlal Mahrem (. 1535), Arapa ve Farsann dil ve edebiyatmza en ok girdii bir srada, yepyeni bir iddia ortaya atmlardr. Bu iki air, aruzla yazdklar baz iirlerde Arapa ve Farsa kelime ve terkip kullanmayarak Trk-i basit adn verdikleri yeni bir tarz oluturmu ve sde Trke ile iir yazmlardr. Bu iki air, dil asndan olduka nemli olan bu Trk-i basit hareketini, bir yandan arzla ztrke iir yazmann gl ve bu veznin Trkeye uygulanabilmesinin mmkn olmay, dier yandan, airlik ynlerinin zayf olmas nedeniyle, bu Trk-i basit hareketini bir heves olmaktan teye gtrememilerdir. M. Fuat Kprlnn Mill Edebiyatn lk Mbeirleri diye vasflandrd ve haklarnda makle yazd bu iki airden biri olan Tatavlal Mahrem, Trk-i basit hareketinin ncs kabul edilmektedir. k elebi, Mahremnin biyografisi hakknda bilgi verirken, onun Trk-i basit tarznda iir yazmasn hi nemsemeden, yle diyor: ...ve bir Basit-nmesi vardr ki elfz ve tebht ve temslt Trkdir; ilerinde lafz- Arab ve Acem yoktur. Bu uslbla bir iki gazel dahi derc eylemiti. Bu dahi andandr: Grdm seirdir ol ala gzl geyik gibi / Dtm sa tuzana bn veyik gibi. Grld gibi k elebi, Mahremnin Basit-nme isimli bir eserinden ve manzum veya mensur mu olduu bile anlalamayan bu eserin elfz ve tebht ve temslt Trk olduundan sz edilmekte ve hibir nem atfedilmemektedir.
M. Fuat Kprl, Tatavlal Mahrem iin, mill edebiyat tarihinde ona ayr bir yer verilmesinin gerektiini vurgulayarak yle demektedir: Her nereden mlhem olursa olsun, nce Trk-i basit ile iirler yazdndan, mill lisan ve edebiyat cereynnn deta ilk mjdecisi sayabileceimiz bu air iin, Mill Edebiyat tarihimizde ok mhim bir yer ayrmak mecbriyetindeyiz. (Kprl 1986: 281 vd.)

Durum byle olmakla beraber, sonradan baz airler, Trk-i basit eidi de bulunsun diye bu tarzda da birka iir yazmlardr. brahim Glen (. 1534), Ahmed Srbn (. 1546), Muhyiddin ftde (. 1580), ah Haty (. 1524), Vhib mm (. 1595), Pir Sultan Abdal (. 1590), Him Emir Osman (. 1595), emseddin Sivs (. 1597), Kul Himmet ve Muhiddin Abdal bu dnemin mutasavvf airlerindendir.
XVI. Yzylda kaleme alnan ve klasik bir mesnev rnei olan Fuzulnin Leyl v Mecnun isimli eserini, modern roman tarz ile benzerlik ve farkllklarn gz nnde bulundurarak inceleyiniz.

Gazel
Beni cndan usandrd cefdan yar usanmaz m Felekler yand hmdan murdm emi yanmaz m Kamu bmrna cnan dev-y derd eder ihsn Niin klmaz bana dermn beni bmr sanmaz m

139

Gamm pinhn dutardm ben dediler yre kl ren Desem ol b-vef bilmen inanr m inanmaz m eb-i hicrn yanar cnm dker kan em-i girynm Uyarr halk efgnm kara bahtm uyanmaz m Gl-i ruhsrna kar gzmden kanl akar su Habbim fasl- gldr bu akar sular bulanmaz m Deildim ben sana mil sen etdin aklm zil Bana tan eyleyen gfil seni grge utanmaz m Fuzl rind-i eyddr heme halka rsvdr Grn kim bu ne sevddr bu sevddan usanmaz m Fuzl

Gazel
Vsl olmaz kimse Hakka cmleden dr olmadan Kenz almaz ol gnlden t ki pr-nr olmadan Sr kar gayr gnlden t tecell kla Hak Pdiah konmaz saraya hne mamr olmadan Mt kable en temt srrna mazhar olan Grd onlar har u neri nefha- sr olmadan Sen myesser eyle y Rab bizlere beytin tavf lmin ile mil eyle vade tekml olmadan Hak cemlin Kabesini kld klar tavf Yerde Kabe gk yznde Beyt-i mamr olmadan Mest hem mestne geldim t ezelden t ebed miim akn arbn b- engr olmadan Mest olanlarn cevb gayriden gelmez vel Pes enel-hak nice syler kii Mansr olmadan

140

Bir devsz derde dm bu dil-i ems mdm Hakka makbl olmak ister halka menfr olmadan emseddin Sivs

Resim 6.1: emseddin Sivasnin Glen-bd isimli mesnevisinin ilk sayfas. Kaynak: Sleymaniye Ktp. H Semsi F Guneren Blm. No: 49

XVII. YZYIL
XVII. yzyl Osmanl mparatorluunun ykseliin hemen ardndan gelen bozgun, yenilgi ve i karklklarla siyasi ve ekonomik gcn giderek kaybetmeye balad duraklama dnemidir. Askerin baz gsz padiahlar karsnda her frsatta kazan kaldrmas, rvet olaynn yaygnlk kazanmas, Celali syanlar ad altnda devlete kar eitli ayaklanmalarn dzenlenmesi gibi belli bal olaylar yzyln portresini meydana getirir.
Nihat Sami Banarl bu dnemi anlatrken yle demektedir: Bir cemiyette idar, meden ve ictim hayat ileri ise sanat ve edebiyat hayat da ileridir, diyen Edebiyat Tarihinin bu asrda yanld grlr: XVII. asrda idar ve ictima hayattaki gerilemenin edebiyat hayatna tesiri olmamtr. Bu-

141

nun belli bal sebebi, sanat ve edebiyat sahasnda geen asrlarda atlan temellerin ve varlan seviyenin salamldr (Banarl 1987: II/649)

Gerekten de dta ve ite eitli karklklarn yaand bir dnem olan XVII. yzyl, ilim ve fikir adamlar ile sanatkrlar asndan olduka zengin bir grnm arz eder. Bu dnemde, mimar, musik ve edebiyat alanlarnda nemli temsilciler yetimitir. Dnemin en nemli gelimesi musik alannda olmutur. Bu yzyl Trk msiksi asndan ok nemli bir zaman dilimi ve aamasdr. Genileyen msik hayat yalnz sarayla snrl kalmam, devlet adamlar ve sultanlarn saraylarna, varlkl kimselerin konaklarna kadar girmitir. Msik, en parlak yllarndan birini Sultan IV. Muradn saltanat srasnda yaamtr. Msikyi seven, ayn zamanda bestekar olan bu padiah, Enderna yeni sanatkarlar kazandrm, her gittii lkeden tannm sanatkarlar stanbula getirmitir. rnein, neyzen ve engi Mevlev Yusuf Dede onun dneminde saraya girmi ve onun lmnden sonra saraydan ayrlmtr. Ayn padiah Badat Seferi dnnde hanende Mehmed Bey ile etr Hac Murad Aay beraberinde getirmitir (zalp 2000: I/356).
Yahya Kemalin de bir iirine konu ettii XVII. yzyln byk bestekr Itrnin hayat hakknda ksa bir aratrma yapnz.

Endern, gelimesini ve sanat akademisi durumunu almasn, renci yetitirmesini srdrm, bu sayede byk msikinaslar yetimi, nl msik statlar burada hocalk etmitir. Bata Mevlevlik olmak zere btn tekkelerde din msikmizin her formunda eserler verilmitir. Bayat makamndaki Mevlev yini bu dnemde bestelenmitir. Edirneli Dervi Mustafa Dede, Zkir Hasan Efendi, Bezcizde Mehmed Muhiddin ile Kovaczde Mehmed Efendi bu yzyldaki din msiknin gelimesinde byk katks bulunanlardandr. Hafz Postun rencisi olan Itr ise devrin stad ahsiyetlerindendir. (zalp: 359). XVII. yzyl, Trk edebiyatnn her dalnda olduu gibi, iirde de en gelimi bir dnemdir. Her ne kadar, airler zerinde ran iirinin etkileri grlmeye devam ediyorsa da, Trk airleri nazm ve ahenk inceliinde ran edebiyat temsilcilerinden geri kalmamlar, hatta onlardan stn olduklarn iddia eder duruma gelmilerdir. Bu devir divan edebiyatmz, baka bir devrede grlmesi mmkn olamayacak ok geni bir temsilci kadrosuna sahip bulunmaktadr (zgr, 1991: 1-2). Sarayn, gemi asrlarda olduu gibi, air ve ilim adamlarn korumaya devam etmesi, XVI. yzylda ulalan edeb seviyenin bu yzylda da muhafaza edilmesine sebep olmutur. Dnemin padiahlarndan III. Murad Murad, Murad, III. Mehmet Adn, Muhammed, I. Ahmet Baht, II. Osman Fris, IV. Murat Murd ve IV. Mehmet Vefa mahlaslaryla iir yazan birer airdirler (Ak 2001). Divan edebiyatnda, 1603 ylnda klasik devir sona ermi, onun yerine Sebk-i Hind diye isimlendirilen yeni bir akm balamtr. iir, bir nceki yzyln salam temelleri zerinde gelimitir. Trk edebiyat, bu dnemde gazel ve kasde alannda altn an yaar. Bu yzyln temsilcileri olarak kasde ustas Nef (. 1635)yi, hikemiyt airi Nb (. 1712)yi, samm edl eyhlislm Yahya (. 1644) ve Sebk-i Hind akmnn ilk temsilcileri olan Nil (. 1666) ile Net (. 1674) bu yzyln usta airleridir. Bunlardan ayr Bah (. 1654), Fehm-i Kadm (. 1648), Sbit (. 1712) ve Ndir (. 1626) de ilk akla gelen dier airlerdir.

142

eyhlislm Baha (. 1653), Fehm-i Kadim (. 1648), Sbit (. 1712), Sabr (. 1645), Al (. 1648), Riyaz (. 1645), ehr (. 1660), Nedm-i Kadim (. 1670), Sabh (. 1647), Vecd (. 1660) gibi airler gazel ve kasideleri ile tannmlardr (Banarl; II/651-736). Gani-zde Nadir (. 1626), Nev-zde Aty (. 1635), Nergis (. 1635), Mft Aziz (?) ve Hulv Mahmud (?) ise dnemin nemli hamse yazarlardr (Kortantamer 1997: 1016). Bu dnemde yazlan mensur edeb eserlerin banda uar Tezkireleri yer almaktadr. Tamam yedi adet olan bu tezkireler unlardr: Sadknin Mecmaul-Havs, Riyz (. 1644)nin Riyzu-uar, Kaf-zde Fiz (. 1622)nin Zbdetl-Er, Rz (. 1671)nn Tezkire-i uar, Ymn (. 1662)nin Tezkiret-uar, sm (. 1675)n Zeyl-i Zbdetl-Er ve Gft (. 1677)nin Terift-uarsdr (Kl 1998). Nesir alannda sde ve ssl eserler verilmitir. Veys (. 1627) ve Nergis (. 1635), sanatl ve ssl nesir slubunun temsilcileridir. Bu yzyln nesir rnleri olarak bir tarafta Evliya elebi (. 1682)nin Seyhat-nmesi, dier yanda ise Veys (. 1628)nin Siyer-i Veyssi vardr. Ktip elebi (. 1657)nin, bata Kefz-zunn olmak zere, eitli alanlarda yazd ilm eserlerle, Nam (. 1716) ve Peev (. 1649) tarihleri; Koi Beyin Rislesi (telifi: 1631) bu yzyln nemli almalardr. Tarih sahasnda ise Peev (. 1649) ve Nim (. 1716) bulunmaktadr.
Koi Bey, 1631de telif edip IV. Murada sunduu 22 adet layihadan oluan Risalesinde yneticilerin zulm etmekten kanmalarna dair unlar syler: Memlik-i slmiyyeden bir memlekette zerre kadar bir ferde zulm olsa rz- cezda mlkdan sul olunur Kfr ile dnya durur; zulm ile durmaz. Adlet tl- mre sebebdir ve intizm- ahvl- fukar Pdihlara mcib-i cennetdir.

Tezkireci olarak da Sadk, Ymn (. 1662), Riyz (. 1644), Kaf-zde Fiz (. 1622), Rz (. 1671), sm (. 1675) ve Gft (. 1677) anlmas gereken isimlerdendir. XVII. yzyl tekke mensuplar ile medreselilerin birbirlerini sulayarak hararetli mnakaalara giritikleri bir dnemdir. Bu dnemde birok divan airi de tasavvufun etkisi altndadr. lahi ak temiz bir dil ve slpla anlatan eyhlislm Yahya, halvetiye tarikatna bal youn hayallere, orijinal mazmunlara ve gl bir syleyie sahip Nil, divan ve hilye-i enbiya sahibi Edirne, Muradiye mevlevihanesi eyhi Neati Ahmet Dede dnemin tasavvuf etkisindeki balca divan airleridir. Hseyin Lmekn (. 1624), Aziz Mahmud Hdy (. 1628), Ankarav smail Efendi (. 1631), Abdlmecid Sivs (. 1639), Abdlahad Nr (. 1650), Akkirmanl Nak (. 1651), Olan eyh brahim (. 1655), Elmall mm Sinan (. 1657), Sar Abdullah Efendi (. 1660), Feny (. 1665), Sunullah Gayb (. 1676), Niyazi Msr (. 1693) de bu asrda yaayan nemli mutasavvf airlerdendir.

Gazel
Dil ak ile yr oldu y H haberin syler Kapnda kulun oldu tapu haberin syler

143

Ak cmn dil idi sarho- ezel oldu Buldu ebed shhat mt haberin syler Benzettim idi verde nzik lebini yrin Dil malatasn bildi tb haberin syler Sabr edemedi gamma dil sha- aknda Rh ceyine anunn sh haberin syler imden geri cn murg eski vatann ister Her demde hitb edip rdd haberin syler Abdlmecid Sivs

Gazel
Vcdum drn mamr eden yr Beni zkir iken mezkr eden yr Celli perdesin ayre ekmi Cemliyle bizi mesrr eden yr Aradan kaldrr bir gn hicb Cemlin gsterip pr-nr eden yr Enel-Hak srrnn izhr iin Nice klar Mansr eden yr Tecell gsterir Ms-y rha Beden dan aa ol Tr eden yr Velyet bahrinin tliblerine Kermet llin mensr eden yr Kimini irgrp vahdet iline Kimin kesret ilinde dr eden yr Devsn ltf eder ey Nri bir gn Seni derdi ile mehr eden yr Abdlahad Nr

144

XVIII. YZYIL
Her yzyln, bir nceki yzyldan farkl taraflar olaca phesizdir. Teknik ve estetik adan ayn temel ve esaslara dayanmakla beraber, birbirinden baz fark ve zellilerle ayrlan XVII. yzyl divan edebiyat, XVIII. yzylda her alanda usta airlerini vermitir. Bu yzden XVII. yzyl bir hazrlanma ve gei devri, XVIII. yzyl ise verim devridir (Glpnarl 1954). XVIII. Yzylda Osmanl Devleti siyasi alanda otoritesini kaybetmeye balamasna ramen edeb adan geliimini srdrm, edebiyatta nazm ve nesir alannda nemli eserler verilmitir. III. Ahmet ve III. Selimin de sanat kiilikleri sayesinde edebi hayat canl kalmtr. Bu yzyln edebi zelliklerinin en belirgini Nedimin nclnde balayan Mahallileme Akmdr. lkenin iinde bulunduu rehavet yznden iire, elenceye olan dknlk artm ve bu elenceler dnemin btn airlerinin iirlerinde ve divanlarnda yer almaya balamtr. iirin merkezi Badattan stanbula tanmtr. airler stanbulun gzelliinin farkna varmlar ve iirlerinde hayali olarak yer verdikleri Badat yerine canl bir stanbulu ilemilerdir. Mahallileme sadece corafi ada olmamtr. Divan iirinin anlalmaz aristokrat yaps atrdatlarak, iirlerinde halkn adetlerine, ataszlerine, deyimlerine ve ksmen de olsa gnlk konumada kullanlan kelimelere yer verilmitir. Hatta Divan Edebiyatnn iki nemli ismi Nedim ve eyh Galip hece vezniyle trkler kaleme alarak Divan Edebiyat ve Halk Edebiyat arasndaki balar glendirmilerdir. Daha nce XVI. yzylda Edirneli Nazmi ve Tatavlal Mahreminin de ortaya attklar ama baaral olamadklar bu dnce XVIII. yzyla damgasn vurmutur. Edebiyatmz, ran edebiyatnn tesirinden kurtularak kendi benliine kavumu ve mahalllemitir. stanbul Trkesinin bata gelen temsilcisi ve byk airi Nedm (. 1730), kendi dneminin orijinal airi olduu gibi, Divan edebiyat dneminin de nev-i ahsna mnhasr airi saylr. eyh Glib (. 1799) ise Sebk-i Hind akmnn ve bu dnemin en gl temsilcisi ve airidir. Bu yzylda anlmas gereken dier airler ise Nazm Yahya (. 1727), Snbl-zde Seyyid Vehb (. 1736), Nahf Sleyman (. 1738), Koca Rb Paa (. 1763), Hamet (. 1768), Ftnat Hanm (. 1780), Esrr Dede (. 1796), Enderunlu Fzl (. 1810), Srr (. 1814), gibi airlerdir. Nesir alannda tarihilerden Silahdr-zde (. ?) ve Rid (. 1735), tezkirecilerden Slim (. 1743), Safy (. 1725), Bel (. 1729), Rmiz (. 1785) ve Esrr Dededir. Deiik konularyla Km (. 1723), bu yzylda dikkat eken dier yazarlardandr. XVIII. yzyl tasavvuf iirinde Lale Devrinin etkisiyle genel olarak bir duraklama sz konusu olmutur. Dil ve syleyi tarz asndan zgn eserlerin saysnda bir azalma grlm, kelime kullanmnda tekrara oka yer verildii gibi kafiye ve vezin yanllklarnn yapld eserler kaleme alnmtr. eitli tekkelerin etrafnda toplanan kiiler Yunus Emre geleneini devam ettirerek zgn olmayan ilahiler yazmlardr.
eyh Glibin Hsn Ak mesnevisini konu alan W. Holbrockun Akn Okunmaz Kylar isimli eserini okuyunuz.

145

Dnemin nemli mutasavvf airlerinden ikisi Bursal smail Hakk (. 1724) ile Erzurumlu brahim Hakk (. 1772)dr. Nash (. 1717), Neccarzde eyh Rz, Ceml (. 1750) Salhaddn Uk (. 1782) ve skdarl Haim (. 1782) de bu dnemde yaayan dier mutasavvf airlerden bazlardr.

Nat
Senin vasfn leb-i takrre gelmez y Raslallh Nikt- midhatin tahrre gelmez y Raslallh Okundu mushaf- hsnn debistn- hakkatde Rumz- yetin tefsre gelmez y Raslallh Taayyn cilve-ghnda eridin sk- imkna Bah-y cevherin takdre gelmez y Raslallh Senin ztn tasavvurdan ber bir srr- mbhemdir Murd etsem dahi tabre gelmez y Raslallh Olursa srr- ztnda olur bir remz-i icmli An tafsl ile tastre gelmez y Raslallh Sebak-hn- rumz- men aref anlar miktimden kl kalle tehre gelmez y Raslallh Mdm- cn- aknla yitirdi rey tedbrin Salh bir dahi tedbre gelmez y Raslallh Salh

Gazel
Efendimsin cihnda itibrm varsa sendendir Miyn- knda itihrm varsa sendendir Benim feyz-i haytm hsl rh- revnmsn Eer sermye-i mrmde krm varsa sendendir Veren bu sret-i mevhma revnak reng-i hsnndr Glistn- haylim nev-bahrm varsa sendendir

146

Felekden zerre mikdr olmadm devrinde rencde Ger ey mihr-i mnevver h u zrm varsa sendendir Senin pervne-i hicrnnm sen em-i vuslatsn Beher eb hhi-i bs kinrm varsa sendendir ehd-i akn oldum llezr- ddr snem er- trbetim em-i mezrm varsa sendendir Gren ser-getelikde gird-bd- det zanneyler Fen-ender-fenym her ne varm varsa sendendir Niin vre kldn gevher-i galtnn olmuken Gnl ynesinde bir gubrm varsa sendendir afak-tb eyledin peymnemi hn-b ile sk Sabh- sohbet-i meyde humrm varsa sendendir Sanadr iltics glibin y Hazret-i Monl Bamda bir klh- iftihrm varsa sendendir eyh Glib

XIX. YZYIL
XVIII. yzylda divan edebiyat en byk stadlarn vermiti. eyh Glib, rann neo-klsik iirini Trkede rnei grlmemi bir tarzda kullanm ve baarya da ulamtr. Kasde, gazel, mesnev nazm ekilleri btnyle ilenmiti. Nedm ise, daha nce en ince hayalleri rm, en uh arklar sylemiti. Artk Trk divan edebiyatnn ekseni ran deil, Bat dnyas veya Fransz edebiyat idi. Trk edebiyat, ran edebiyatndan nasbini ald kadar, bu edebiyattan, Fransz edebiyatndan da alacakt. Bu yzyln banda Arapadan Frzbd (. 817/1414)nin elKmsul-muhtini, Farsadan Burhn- Kt isimli lgatleri dilimize eviren Mtercim sm (. 1819) gryoruz. Bu yzylda, gzden karlmamas gereken bir ey vard ki o da, mahallleme cereyannn hzla ilerlemi ve gelimi olmasyd. Fakat, bu yerlileme ve ilerleyi, Nedmde olduu gibi estetik incelikte olmasa da, eskiyi istedii kullanamayan Enderunlu Vsf (. 1824), rnek alp taklit ettii eskiyi giyim-kuama, kadn konumalarna, mahall tabirlere varncaya kadar yerliletirerek dneminin zelliklerini tespit ediyordu. Keeci-zde zzet Molla (. 1829) da, divannda, gl bir divan iiri temsilcisi olmakla beraber, Mihnet-ken isimli mesnevsinde stanbullu

147

ile taralnn gr, dn, anlay, hatta anlat zelliklerini belirtmi, bize, henz sosyal hayatmzda ele alnp incelenmemi fakat, incelenmeye hazr bir belge vermiti. Bu yzylda, eyhlislm rif Hikmet (. 1859), divan iirinde ustaca eserler veren airlerle birlikte, kif Paa (. 1845) gibi baz nesirlerinde sde dil kullanan, hatta hece vezniyle bir de iir yazan, sonradan yanl bir hkmle Avrupa edebiyatn mjdecisi saylan, veya Sadullah Paa (. 1891) gibi divan iiri tekniine uyarak, iinde bulunduu yzyln keif ve ctlarn dile getiren airler de vardr. Bu yzyl, Bat tesirindeki Trk edebiyat karsnda Divan edebiyatnn gerilemeye yz tuttuu dnemdir. Artk, nceki yzyllar gibi usta air ve yazarlar yetimemekte, son demlerini yaamaktadr. Ancak, eskinin tekrar gibi de olsa, Enderunlu Vsf (. 1824), Keeci-zde zzet Molla (. 1829), kif Paa (. 1845), eyhlislm rif Hikmet (. 1859), Leskofal Glib (. 1864), Yeniehirli Avn (. 1883), Osman Nevres (. 1876), dile Sultan (. 1899) ve Kzm Paa (. 1889) bu edebiyat ve bu yzyln son temsilcileridir. Ayrca, Ahmed Sz (. 1830), Mtak Baba (. 1832) ve Turb (. 1868) dnemin nemli mutasavvf airlerindendir. Daha sonra yetiecek ve Tanzimat dnemini temsil edecek olan ins (. 1871), Ziya Paa (. 1880), Nmk Keml (. 1888) gibi airler ise, Divan edebiyatn ok iyi bilen ve o kltrle yetien kiiler olmakla beraber, yzyllarca devam eden Divan edebiyatnn yklna zemn hazrlayan ve yardmc olan kiilerdir. Bu dnemin nesir yazarlar ise n-zde Atullah (. 1826) ile Mtercim sm (. 1819), tarihi Esad Efendi (. 1848) anlmas gereken isimlerdir. Bu dnemin tezkirecileri olarak da Fatn (. 1867) ve Mehmed Emin Bey (. 1874) saylmaya deer isimlerdir.

Gazel
Ne beyn- hle cret ne figna tkatim var Ne rec-y vasla gayret ne firka kudretim var Yanaym m hasretinden geeyim mi lfetinden Hele derd firkatinden sana bin ikyetim var Nice etmem h u efgn beni yre gedi yrn Nigeh etmez oldu cnn buna pek kasvetim var Dp ol cef-ire gnl oldu pre pre ekerim gamn ne re geemem muhabbetim var O fslty iitdim dp ard sra gitdim Yanlp bir idir etdim u kadar kabhatim var

148

Gece bir yana varlm orada biri sarlm Ya bana niin darlm duyarm fersetim var O meh ite bana nisbet ediyor seninle lfet Bana Vsf ama sohbet sana pek advetim var Enderunlu Vsf

XX. YZYIL
XIX. yzyln ortalarnda edebiyatmza daha nceden kullanlmayan yeni tr ve ekiller girmeye balam ve edebiyatmz klasik tr ve nevilerin dnda eserler vermeye balamt. Tanzimatla balayan bu sre yeni topluluklarn olumasna ve baz dergilerin etrafnda toplanan yazar ve airlerle farkl isimler altnda eitli edebiyat akmlar olarak ortaya kmt. Tanzimat, Servet-i Fnn, Edebiyat- Cedide gibi adlarla devam eden edebiyatmz, XX. yzylda Milli Edebiyat akmyla devam etti. Edebiyatmzn yenilemesinde Tanzimat ve Edebiyat- Cedide edebiyatlar byk bir rol oynam olmalarna ramen, bunlar edebiyatmz daha ok Avrupallatrmlard. Ancak dil ve slup olarak Arap ve Acem terkiplerini kullanyorlar, Fransz edebiyatna bal kalarak aruz veznini muhafaza ediyorlard (Kocatrk 1964: 196). Roman ve tiyatro trlerinde ise konular halkn hayatndan olduka uzakt. XX. yzyln ortalarna kadar, Mehmed Akif Ersoy, Yahya Kemal Beyatl, Asaf Halet elebi (. 1958) gibi br ka airi istisna edersek, Trk-slm edebiyat sahasnda eser veren air says olduka snrldr. Cumhuriyet sonrasnda yeni estetik anlayn tesiriyle eskiye ait ne varsa ktlenmeye tabi tutulmu, zellikle klasik edebiyatla ilgili olumsuz bir hava oluturulmutur. XX. yzyln ilk yarsnda klasik edebiyatmz, hayattan kopuk, yksek zmrenin urat bir edebiyat olarak grlm, kulland remiz ve mazmunlar ynyle, daha sonralar Divan Edebiyat Uzman nvanyla karmza kan isimlerce bile kk grlen ve hafife alnan bir edebiyat olarak gsterilme gayreti ierisine girilmitir.
Austos 1930da Ankarada dzenlenen Trke ve Edebiyat Muallimleri Kongresinde klasik iirimizin lise ders mfredatndan karlmas hususunda Ahmet Hamdi Tanpnar bir nerge vermitir. Ahmet Hamdi Tanpnar, Mustafa Nihat zn ve Abdlbaki Glpnarl gibi klasik iirimizi ok iyi bilen ve o kltrle yetimi olan edebiyatlar tarafndan savunulan bu gr toplant sonunda oy okluuyla reddedilmitir.

XX. yzylda az da olsa aruz veznini kullanarak gelenee uygun iirler kaleme alan ve Divan tekil eden mutasavvf airler de bulunmaktadr. Avlarl Efe olarak da tannan Erzurumlu Muhammed Lutf (. 1956), Sivasl eyh Halid (. 1931), Osman Keml (. 1954), Mustafa Fehmi Gereker (. 1950), Darendeli Osman Hulus (. 1990) bunlardan bir kadr. Geleneksel edebiyatn yeniden ve fakat ncekinden farkl bir tarzda gndeme gelii Necip Fazl (. 1983) ile balar. Necip Fazl, Nur Harman isimli eseriyle geleneksel edebiyatmzdaki manzum krk hadis trn yeniden gndeme getirmitir.

149

Necip Fazln Esselm Mukaddes Hayattan Levhalar- adl eseri Hz. Muhammedin 63 yanda vefat etmesi dolaysyla Hz. Peygamberin hayatnn devrelerini konu alan 63 ayr iirden oluan manzum siyer diyebileceimiz modern bir mesnevdir. Necip Fazln karm olduu Byk Dou mecmuas (1943), zellikle ikinci dnemi olan 1945ten sonra gelenein dirilii anlamnda nemli bir grev stlenmitir. Necip Fazln balatm olduu bu hareketin ikinci ismi ise hi phesiz Sezai Karakotur. iirinde kullanm olduu sembollerle gelenei gne ve gelecee tayan Sezai Karako, Leyla ile Mecnun gibi modern anlamda mesnevi tarznda yazm olduu eserler ve denemeleri, hikaye ve monografileriyle edebiyat geleneimizin yeniden inas yolunda rnekler meydana getirmitir. Kurmu olduu Dirili dergisi (1960) genlerin yetitii bir okul olmu, Dirili Yaynlar ile de Trk-slm edebiyatnn gnmzdeki rneklerini vermitir.
Cahit Zarifolunun bir iir kitabna da isim olan Yedi Gzel Adam kimlerdir? Aratrnz.

Trk-slm edebiyatnn XX. yzyldaki nc adm ise Marata balayan ve Nuri Pakdilin Ankarada kard Edebiyat dergisi (1969) etrafnda devam eden edeb harekettir. Bu dergi ve daha sonra kan Mavera dergisi (1976) evresinde yer alan M. Akif nan, Cahit Zarifolu (. 1987), Erdem Beyazt (. 2008), Rasim zdenren, Alaattin zdenren, Ebubekir Erolu, smet zel gibi yazar ve airler, Necip Fazlla balayan Trk-slm edebiyat geleneini devam ettirmilerdir.
Hazrlklarna 1949 yl sonlarnda eski iirimizden mill kltr ve edebiyatmzdan kopmadan yeni ve gzel bir iir sergilemek o yllarda iirimizi kmaza sokanlara ve yozlatranlara kar kmak ve tavr almak parolasyla balanan Hisar dergisi ilk saysn 16 Mart 1950'de yaymlamtr.

Gelenekten beslenen, Milliyeti ve slmc dnya grn savunan yazar ve airlerin karm olduu dergiler gnmz Trk-slm Edebiyat alannda rnler vermeye devam etmiler ve etmektedirler. Hisar, Trk Edebiyat ve Dergah dergileri de bu anlamda nemli dergilerdendir.

Yunus Emre
Ka mevsim bekleyim daha kapnda, Ayamda zincir, boynumda kement? Beni de, pitiin bela kabnda, Kaynata kaynata buhara kalbet. Bekletme Yunus'um, bozuldu balar, Dyor yapraklar, geiyor alar; Veriyor, ayrlk dolu semalar, ime bayltan, ac bir lezzet.

150

Rzgara bir koku ver ki, hrkandan; Geleyim, izine doru arkandan; Brakmam, tutmuum artk yakandan, Medet ey airim, Yunus'um medet!! Necip Fazl Ksakrek

Adsz Gazel
Yanlar atlar elimde deil imin sesi hi zmesin seni Kamak m mmkn m alnyazmdan Kaderdir yklendim yklml Sen attn bilmeden kuyuya ta Dinemez yanks maherde bile Bir kutsal emanet gibi sr gibi Ve bir ayp gibi saklarm seni Bamda kavgann kyameti var Okadm ismini kitap iinde Her akam bir dle kundaklanrm Szmn bittii yerde balarsn Yllarn alnma ektii izgi Kocaltt bam bir ehram gibi Yaslasam gvdemi karl dalara Sonsuz bir uykuya kavusam bir gn Mehmet Akif nan

zet
Trk-slm Edebiyatnn mahiyetini aklayabilmek. Trk-slm Edebiyat, Trklerin mslman olmalarndan itibaren gnmze kadar meydana getirmi olduklar, referanslarn slmdan alan bir edebiyatn addr. Eski Trk Edebiyat ile baz ortak ynleri olmasna ramen, zaman

151

itibariyle Eski Trk Edebiyat XIX. yzyln ortasnda sona ererken Trkslm Edebiyat hayatiyetini devam ettirmektedir. Hangi yzyllarda hangi airlerin yetitiini aktarabilmek. XVI. yzyldan gnmze kadar her yzylda ok sayda air yetimitir. Fuzul, Zt, Badatl Ruh, Nb, Neat, Nedim, eyh Glib, Yeniehirli Avn gibi Divan Edebiyat ierisinde eser veren airlerin yannda, emseddin Sivas, Aziz Mahmud Hday, smail Hakk Bursev, brahim Glen gibi mutasavvf airler ile XX. Yzylda ierik asndan gelenee bal M. Akif Ersoy, A. Nihat Asya, Necip Fazl Ksakrek, Sezai Karako gibi airler yetimitir. XVI-XX. Yzyllarda yazlm bir ok iiri tanyabilmek. Osmanl devletinin ihtiaml a olan XVI. yzyldan gnmze kayna slm olan bir edebiyat var olagelmitir. Bu dnemler ierisinde XIX. yzyln ortalarna kadar aruz ve hece vezni ile iirler kaleme alnm, XIX. yzyln ortalarndan gnmze kadar ise hece ve serbest vezinle binlerce iirler yazlmtr. nite ierisinde dnemlerin nemli airlerinden rnek iirlere yer verilmitir. Trk-slm Edebiyatnn canl ve devam eden bir edebiyat olduunu aklayabilmek. Trklerin slm dinini kabul etmelerinden itibaren ilk iki kayna Kuran- Kerim ve Hz. Peygamberin hadisleri olan Trk-slm Edebiyat XX. yzyln ilk yarsnda bir sre sekteye urasa da ikinci yarsnda ierik ve muhteva anlamnda tekrar rn vermeye balam ve vermeye de devam etmektedir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi XVI. yzylda yaayan airlerden biri deildir? a. Fuzul b. Hayret c. Zat d. Nedim e. Hayl 2. Aadakilerden hangisi Trk-i basit hareketinin nclerindendir? a. Tatavlal Mahrem b. Enderunlu Vasf c. eyh Glib d. Keecizade zzet Molla e. Bursal smail Hakk

152

3. Edebiyatmz ve kltrmzde nemli bir yere sahip olan Seyhat-nme, Siyer-i Veys ve Kefz-zunn isimli eserler hangi yzylda kaleme alnmlardr? a. XV. yzyl b. XVI. yzyl c. XVII. yzyl d. XVIII. yzyl e. XIX. yzyl 4. XVIII. Yzyl edebiyatmz ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Verim devri a. Gei devri c. Hazrlk devri d. Gazel devri e. Ykseli devri 5. Aadakilerden hangisi XX. yzylda gelenee uygun ve tasavvuf neeyle eser veren airlerden biridir? a. Mehmet Akif Ersoy b. Yahya Kemal Beyatl c. Muhammed Lutf d. Ahmet Hamdi Tanpnar e. Arif Nihat Asya

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. a 3. c 4. a 5. b Yantnz doru deilse, XVI. Yzyl ksmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, XVI. Yzyl ksmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, XVII. Yzyl ksmn yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse, XVIII. Yzyl ksmn yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse, XX. Yzyl ksmn yeniden okuyunuz

153

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Hz. Peygamber dnda dier peygamberler ve drt halifeye de hilyeler yazlmtr. Neatnin Hilye-i Enbiyas ile Cevrnin Hilye-i r-yr-i Gzni bu sahada yazlan rneklerden ikisidir. Sra Sizde 2 Asl ad Buhrzde Mustafa olan Itr, XVII. yzyln banda stanbulda domutur. ocuk yalarda Yenikap Mevlevihanesine devam ederek tasavvuf musikisiyle hair neir olmutur. Musikideki asl stad Hafz Post olarak bilinen Tanbur Mehmed elebidir. Tekbrin de bestekr olan Itr din ve ldin bir ok bestenin sahibidir. 1712de stanbulda vefat etmitir. Sra Sizde 3 Bu yedi gzel adamn alts air, hikayeci ve yazardr. Kurucu alt kii u isimlerden olumaktadr: Erdem Bayazt, Ersin Grdoan, M. Akif inan, Aleaddin zdenren, Rasim zdenren, Cahit Zarifolu. Yedincisi ise yazar olmayp ancak sz, saatlerce konusa bile dinlenebilen, dnemin en nemli sohbetisi diye bilinen Hasan Seyithanolu'dur.

Yararlanlan Kaynaklar
Ak, C. (2001), air Padiahlar, Ankara. Akn, . F. (1994) Divan Edebiyat, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul. Banarl, N. S. (1987), Resimli Trk Edebiyat Tarihi I-II, stanbul. Glpnarl, A. (1954) Divan iiri, stanbul. Kemikli, B. (2000), Sunullh- Gayb Dvn nceleme Metin, stanbul. Kemikli, B. (2009), lahiyat Aratrmalar: Dil ve Edebiyat, Trk Bilimsel Derlemeler Dergisi, II, 1, Bahar, Ankara, s. 45-50. Kl, F. (1998), XVII. Yzyl Tezkirelerinde air ve Eser zerine Deerlendirmeler, Ankara. Kocatrk, V. M. (1964), Trk Edebiyat Tarihi, Ankara. Kortantamer, T. (1997), Nev-zde Aty ve Hamsesi, zmir. Kprl, M. F. (1986), Edebiyat Aratrmalar, Ankara. Levend, . S. (1988), Trk Edebiyat Tarihi I, Ankara. zalp, M. N. (2000), Trk Msiksi Tarihi, stanbul. Pala, . (1996) Osmanl Edebiyat, Osmanl Ansiklopedisi, stanbul.

154

Pekolcay, N. (1976), slm Trk Edebiyat, stanbul. ener, H. .- Yldz A. (2003), Trk-slm Edebiyat, stanbul.

155

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trk slm Edebiyatnda Allah ile ilgili edeb trlerin neler olduunu sralayabilecek, Allahn gzel isimlerinin edebiyatmzda nasl yer bulduunu ifade edebilecek, airlerimizin eserlerine balarken nasl bir gelenek takip ettiklerini belirleyebilecek, Tevhid ve mnctlarda hangi konularn zerinde durulduunu aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Esm- hsn Tevhd Mnct Edebiyatmzda adet ve gelenek

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinden Esm- hsn, Tevhd ve Mnct maddelerini okuyunuz. Bulabildiiniz bir Divan ve Mesnevnin ilk iirlerini inceleyiniz.

156

Allah Tel ile lgili Edeb Trler

GR
Eski edebiyatmz din temele dayanr ve ilk kayna da slm ilimlerin tmnde olduu gibi Kurn- Kermdir. Hi kukusuz iir, bu edebiyatmz ierisinde nemli bir yere sahiptir. airlerimiz anlatmak istedikleri hemen her eyi eitli nazm ekilleriyle kaleme almlardr. Kasidelerle tevhid, mnacat ve naatlar yazdklar gibi din ve devlet byklerine de methiyeler meydana getirmilerdir. Aslen bir ak iiri formu olan gazel ile zamanla felsef ve mizah konular da ele almlardr. Mesnev nazm ekliyle din ve dnyev hemen her konuda kalem oynatmlardr. yle ki bazen Arapa veya Farsa bir szln bazense bir dilbilgisi kitabnn bile manzum olarak yazldn grmekteyiz. Her ne kadar Eski edebiyatmzla ilgili olarak din ve l-din gibi tasniflere rastlasak da dinin yaanan hayatn bir paras olduunu dndmzde la-din nitelemesinin ok da ayaklarnn yere basmadn grrz. Belki bu tasnifle kastedilenin, ieriin tamamen din bir konu olup olmasna gre eklinde anlamamz gerekir ki burada da yine l-dinlik tasnifi yerli yerine oturmaz. Trklerin slm kabul etmelerinden sonra yazlan eserlerin hemen hepsinde nce Allahn birlii ve ululuunu anlatan, Ona yalvarma ve duy ifde eden, Hz. Peygamberi medh edip ven paralar ve manzmeler bulunmaktadr. Eserlere bu ekilde balamak slm sonras edebiyatmzn ilk eserlerinden itibaren herkesce uyulan bir det ve gelenek olagelmitir. Bu det ve gelenein dayanan u ekilde amak ve aklamak mmkndr. Her eyden nce eserlerin, mensr ve manzm olmak zere iki tarz ve ekilde yazlmalar usldendir. Mslman bir mellif ve irin eserine Besmele ile balayarak Hamdele ve Salvele ile devam etmesi ve amm bad sz ile de asl konuya gemesi det ve gelenek idi. Ancak, bu det ve gelenein bir dayana olmalyd. te bu det ve gelenein delil ve dayanaklar hakknda u bilgileri vermek faydal ve yerinde olacaktr. Bu det ve gelenein mensur eserlerde nasl ve hangi sraya gre uygulandna bakalm. Mensur eserlerde mellifin det ve gelenee gre, takip ettii sra: Besmele, hamdele, salvele, amm bad szleridir. Manzum eserlerde ise bu sra: Besmele, Tevhd-Mnct, Nat, Sebeb-i Telf-i Kitb eklindedir. Divanlarda bu sraya uyulduu gibi, mesnevlerde de, genel olarak, byledir. Bunlar sra ile aklayalm.

157

1. Mensur Eserlerde
Besmele; Rahman ve Rahm olan Allahn adyla demek olan Besmelenin dayana, Hz. Peygamberin: Her iyi ve gzel bir ie Rahmn ve Rahm olan Allahn ad ile balanmamsa, o iten hayr gelmez, sonu gdk ve verimsizdir. (Acln: 1352) anlamndaki hadsidir. Hamdele; Allaha kretme anlamna gelen el-Hamd lillh cmlesinin ksaltlm eklidir. Hamdelenin delli, Kurn- Kermin ilk sresi olan Ftiha Sresi-ilk yetinin Hamd kelimesiyle balam olmas ve bir de Hz. Peygamberin hutbelerinin Allaha Hamd sen ile balam olmasdr. nk Chiliye dneminde okunan hutbelerde Hamd sen yoktur (ener: 1995). yetten delli ise Kurn- Kermin ilk suresi olan Fatihann ilk yetinin: lemlerin Rabbi Allaha hamd olsun. ifadesiyle balamasdr. Salvele: Allhmme salli al seyyidin Muhammed cmlesinin ksaltlm eklidir. Hz. Peygambere salt selm getirmenin Kurandaki delili: Allah ve melekleri, peygambere salt etmekte (onun erefini gzetmee, nn yceltmee zen gstermekte)dir. Ey inananlar, siz de ona salt edin (onun nn yceltmee zen gsterin); itenlikle selm edin (Ahzab, 33/56). anlamndaki yettir. yetin asl metninde geen sall ve sellim emirleri, Hz. Peygambere salt selm getirme grevini Mslmanlara yklemektedir. Amm bad: Allaha hamd, Peygambere salt selmdan sonra anlamnda bir deyimdir ki, bundan sonra asl konuya geilir. Asl konu ile Hamdele ve salvele fasln ayrd iin amm bad szne faslul-hitb da denir.

2. Manzum Eserlerde
Manzum eserlerde de bu gelenee bal kalnarak, nce yine Besmele, sonra Hamdele yerine Tevhd ve Mnct, Salvele yerine ise Nat sralamasna uyulur. Amm bad deyimi yerine de zellikle mesnevlerde Sebeb-i telf-i kitb ibaresi yer alr. Manzum eserlerde Besmeleden sonra, ncelikle Tevhd, bazan da Tevhd-Mnct birlikte bulunur. Trk slm Edebiyat konularndan olan Tevhd, Mnct ve Nat, konu olarak, yerinde daha detayl ileneceinden, burada ksa bilgiler verilecektir. Tevhdin kelime anlam, Vahdet kknden birka eyi bir etme, birletirme, bir addetme, bir nazaryla bakma anlamlarna geldii gibi, Allah hakknda: Allahn bir olduuna inanma, kil olma, birleme demektir. L lhe illellh cmle ve terkbinin sylenmesine de, slm literatrde, Tevhd veya Kelime-i Tevhd denilmektedir.
Kelime-i tevhidin anlam nedir?

Edeb stlh olarak Tevhd, irlerin Allahn varlna ve birliine dir yazdklar manzmelere verilen isimdir. irler, yazdklar Tevhd ve Mnctlar Divanlarnn bana koymay kendileri iin bir eref saym ve bunu det hline getirmilerdir (Olgun, 1973).

158

Tevhdlerde, Allahn bykl, isimleri, sfatlar, kuvvet ve kudretinin sonsuzluu, ztnn tasvr ve hyl edilebilir eylerden soyutlanmas, hibir eyin ona e ve benzer olmay, kintta ondan baka messir bulunmamas, btn kudret ve ilimlerin ona it oluu gibi konular, sanatl bir uslupla ilenir. Allahn karsnda kulun cizlii vurgulanr. Mutasavvf irler tarafndan yazlm olan tevhdlerde vahdet-i vcd felsefesinden de sz edilir. Kasde tarznda yazlan tevhdlerde, dier blmlere yer verilmeden, dorudan konuya geilir. ir Nb (. 1712)nin yazd, 91 beyitten oluan manzme, tevhdin en gzel rneidir. Tevhdler, manzm olarak yazld gibi, mensr olarak da yazlmtr. Mensr olanlarna Tazarru-nme denilir. Mnct, Arapa olup Neciv kkndendir. Kelime anlam fsldamak, kulaa sylemek demektir. Mnct denilmesinin sebebi, bir kimsenin ellerini kaldrp diledii eyi Allahtan gizlice istemi olmasndandr. Mnctn stlah anlam ise: Allahtan bir ey istemek iin, ona yalvarmak ve yakarmak iin yazlm olan manzmeler, Allaha du ve niyz etme, Allaha hitbederek du ve niyz ihtiva eden iir demektir. Arap ve ran edebiyatlarnda yer alan mnct tr, XII. yzyldan itibaren bizim edebiyatmzda da yer almaya ve irlerimiz tarafndan yazlmaya balanmtr. airlerimiz tertip etmi olduklar Divanlarda tevhdlerden sonra en az bir tane mnct koymay da bir kural ve det hline getirmilerdir. Ayrca, mesnevlerde de mesnev tarznda yazdklar mnctlara yer vermilerdir. Mnctlarda dn konulara daha ok yer verilmitir. irler, en byk g, kudret ve azamet shibi olan Allahn ycelii ve ululuu karsnda resiz, zavall kullar olarak Allaha yakarta bulunur, ona muht olularndan bahseder, dncelerini yet ve hadislerden yaptklar lafz ve manev alntlarla ifde ederek kuvvetlendirmeye alrlar. Mnctlar ounlukta manzm olmasna ramen, mensr mnctlar da yazlmtr. Mensr olan bu mnctlara da Tazarru-nme denilmektedir. Trk slm Edebiyatnda Hz. Peygamberin hayatn, vasf ve gzelliklerini, mucizelerini anlatan; hadislerinden krk kadarn bir araya getirerek Hads-i Erban/Krk Hadsi oluturan eserler de olduka yekn tutmaktadr. Peygamber kssalar, evliy menkbeleri, nemli dn savalar, baz olaylar, belirli gn ve aylar, dnin esaslar, inan, tasavvuf esaslar, nashat ve ahlk tler, dn eserlerin konularn oluturmutur. Bu eserler, edeb bir slp ve kisve ierisinde verilmektedir. Bunlarn byk bir ksm manzm olarak yazldklarndan, Eski Trk Edebiyat ierisinde, ok geni ve eitli trleri ierisine alan Trk slm Edebiyat meydana gelmitir. Dn edebiyatmzn, bir baka deyile Trk slm Edebiyatnn en sevilen, en tannm ve yaygn hle gelmi eserleri, Ahmed Yesevnin hikmetleri yerine, Ynus Emrenin ilhileri, Sleyman elebi (. 1422)nin Mevlidi, Yazcolu Mehmed (. 855/1451)in Muhammediyyesi, Fuzl (. 1556)nin Hadkats-suads, Ahmed Cevdet Paa (1822-1895)nn Ksasul-Enbiysdr. eriinin tamamen din olmasn gz nnde bulundurarak edebiyatmzdaki bir din-edeb nazm trlerinden bahsedebiliriz. Bu tasnifi kullandmzda da ana balk karmza kar: Allahla ilgili nazm trleri, Hz. Peygamberle ilgili nazm trleri ve din-ahlaki dier nazm trleri.

159

Bu nitede Allahla ilgili edeb trlerden bahsedeceiz. Allahla ilgili edeb trleri de ana balk altnda inceleyeceiz: Allahn Gzel simleri olan Esm-i Hsnlar, Allahn zat ve sbt sfatlarndan bahseden Tevhidler ve kulun acziyetini dile getiren Mnctlar.

1. ALLAHIN GZEL SMLER: ESM- I HSNLAR

Allahla ilgili edeb trlerden ilki Esm- hsn ya da Arapa syleyile Esml-hsnlardr. En gzel isimler anlamna gelen bu isim tamlamas Allahn Gzel simleri anlamyla edebiyatmzda bir tr olarak kabul edilmitir. Esml-hsna ifadesi, Kurn- Kermde drt ayr surede yer alan birer ayette gemektedir. Bunlardan ilki Araf suresinde yer almaktadr. Bu ayette Allahn gzel isimleriyle dua edilmesinin gerei belirtilmektedir. En gzel isimler Allahndr. Ona o isimlerle dua edin. Onun isimleri konusunda erilie sapanlar brakn. Onlar yaptklarnn cezasn greceklerdir. (Araf 7/180). Dier yetlerde de en gzel isimlerin sadece Allaha ait olduu vurgulanmaktadr. De ki: Gerek Allah deyin, gerek Rahmn deyin, hangisini derseniz deyin, en gzel isimler onundur. (sra 17/110) Allahtan baka ilah yoktur, en gzel isimler onundur. (Th 20/8) O, var eden, gzel yaratan, yarattklarna ekil veren, en gzel adlar kendisinin olan Allahtr. (Har 59/24) Bu yetlerde Allaha ait gzel isimlerin saysnn ka tane olduuyla ilgili bir ibareye yer verilmemitir. Bu isimlerin says ve neler olduuyla ilgili bilgiler hadislerde yer almaktadr. Ktb-i Sitte olarak bilinen alt hadis kitabndan Buhar, Mslim, Tirmiz ve bn-i Mcenin eitli blmlerinde birbirine yakn ifadelerle yer alan bir hadiste Allahn doksan dokuz, yzden bir eksik, ismi vardr. Bu isimleri kim sayarsa (veya ezberlese) cennete girer ifadelerinden sonra Tirmiz ve bn-i Mcede bu 99 isme yer verilmitir.
Kitabnzn 1. nitesinden Din ve Edebiyat ksmn okuyunuz.

Edebiyatmzda Esm- hsnlarn oluumunda hi kukusuz bu hadisin byk bir etkisi vardr. Edebiyatmzdaki din edeb trlerin birounda da olduu gibi bu hadisteki cennete girme mjdesinden dolay Arap, Fars ve Trk birok mellif ve air bu trde eserler kaleme almlardr. Konuyla ilgili olarak Prof. Dr. H. brahim ener (. 2006) tarafndan bir doktora tezi hazrlanmtr. Bu alandaki ilk ve tek olan aratrmada Arap, Fars ve Trk edebiyatlarnda mensur ve manzum olarak hazrlanan Esm- hsnlar hakknda detayl bilgiler verilmektedir (ener: 1985). Hadislerde saylan Allahn gzel isimlerinden her birinin farkl anlamlar vardr. Birer Esm- hsna erhleri olan ve bu trde verilen mensur eserlerde isimlerin anlamlar detayl olarak verilmektedir. Bu tr eserlerde, Esm-

160

Hsn Havss olarak da nitelenen, hangi ismin hangi bir faydaya ynelik olduu belirtilen zelliklerinden bahsedilmektedir. Mslmanlarn herhangi bir isteklerini Allaha arzedip dua ederlerken bu isteklerini karlayan sim ile dua etmeleri tavsiye olunmaktadr. Bu eserlerin bazlarnda duadaki beklentinin karl olan Allahn sminin gnde ka kez okunaca belirtilirken bazlarnda da hangi vakitte okunmas gerektiine iaret edilmektedir. rnein; bol rzk isteinde bulunan bir mslmann gnde 308 defa erRezzk ismini, ocuu olmayan birinin de yedi gn oru tutup iftar vaktinde yirmi bir kez el-Musavvir ismini okumas tavsiye edilmektedir. Bu isimlerin hangi vakitte ve ka kez okunaca ile ilgili farkllklar olsa da bu trdeki hemen her eserde ilgili ismin hangi maksat ve istee ynelik olduu mutlaka ifade edilir. Tasavvuf ve tarikatlarda Esm- hsn zikrine ok nem verilmekte olduu gibi, hangi ismin hangi durumda okunaca meselesi halk arasnda da olduka yaygndr. Dert ve skntlardan kurtulmak, eler arasnda sevginin meydana gelmesi, ocuk, makam, rtbe, zenginlik sahibi olmak ve benzeri birok konuda insanlarn birou bu isimlerle Allaha yakarmaktadrlar. Aslnda bir sihir ve by kitab olmakla birlikte ierisinde Esm- hsn havssnn da yer ald Seyyid Sleyman Hseynnin Kenzl-Havss isimli eseri bundan dolay halk arasnda yaygn olarak okunan kitaplardan birisidir. Esm- hsn ile ilgili en ok eser verilen dil Arapadr. Bunu srasyla Trke ve Farsa izler. Ayrca ngilizce olarak da yazlan biri manzum dieri mensur iki eser vardr (ener: 1985). Arapada, bu konuda ounluu mensur olmak zere seksen ksur eser verilmitir. Bunlardan manzum olanlarn says sekizdir. Trke kaleme alnan Esm- hsna says elliye yakndr ve bu eserlerden on dokuz tanesi manzumdur. Farsa olarak da mensur ve manzum Esm-i hsnlar yazlmtr. Ancak, Arapa ve Trke mensur ve manzum Esm-i hsnlar, olduka hacimli ve muhteval olmalarna mukabil, Farsa yazlanlar ksa ve hacimsiz ve daha ok manzum olarak yazlmlardr. Mensur ve manzum olmak zere Farsa alt tane eser bulunmaktadr. Her dilde manzum olarak yazlan Esm- hsn otuza yakndr ve bunlarn te ikisi Trke yazlmtr. Bu da Trk edebiyatnda bu tre gsterilen ilgi asndan dikkate deer bir noktadr. Her ne kadar say belirtsek de yaplacak yeni aratrmalarla bu trdeki eser saysnn artacanda kuku yoktur. Arapa olan mensur eserlerden Gazlnin (. 1111), Maksadul-Esn f erhi Esmillhil-Hsns, Beyzvnin (. 1286), Mntehel-Mn f erhi Esmillhil-Hsns, Fahreddn Rznin (. 1209), Levmiul-Beyyint erhu Esmillhi Tel ves-Sft ilk akla gelenlerdendir. Farsa eserlerden Abdurrahman Cmnin (. 1492) Risle-i Muamm-y Nefsesi ile Lami elebi tarafndan Trkeye tercme edilen Mr Hseyin e-irznin (. 1499) erhul-Esmil-Hsns en ok bilinenlerdendir. eyholu Mustafa (. 1401), s Saruhn (. 1559), Ahmed kir Paa (. 1818), brahim Cd (. 1926), Bakczde smail Hakk (.1933) Trke manzum Esm- hsn kaleme alan airlerden sadece bir kadr.

161

rnekler
liml-gaybi ve-ehdeh: Her kim etse ed namzn Cn u dilden klp niyzn Akabince bu ismi yd etse Bu safy revna zd etse An kef ehli eyleye Rahmn Ere Hakdan revnna ihsn Klsa be vakt namzn dem Okusa yz kerre bunu ol dem Ana mekf ola kamu esrr Dola gnl saf ile envr es-Selm : Kim ki bir derd ile ola bmr Bunun ile olur ana tmr Ger yz on bir kez oksa an Bula shhat-i saf-y-la cn el-Cebbr : Kim okursa yigirmi bir nevbet Ermeye her gzin ana nikbet Ger olursa dilinde bu virdi Zulm-i zlimden olmaya derdi el-Br : Her ki yz kerre okusa zhir Dahi yitmi bir okusa hir

162

Kabre vard dem iit an Yalnuz olmaya anun cn Hak mushib vere ana anda Kalmaya havf ile gidp anda el-Musavvir : Her kimin olmasayd ferzendi Bu hev olsa gnlnn bendi Yedi gn pk olup ola sim Dilde bu ismi zikrede dim Vakt-i iftr olcak her br Okuya bst yek an ey yr Yani su zre okuya an e ol dem saf bula cn Yedi gn eylese bu hl zre Hak murdn vere keml zre Hak ana bir oul verse k Ola ilmi ile izzete lyk el-Gaffr : Her ki yz nevbet okusa sf Ola her derdine anun f Cumadan sonra okusa her gh Ala ltf ile ana dergh el-Hfz : Her ki havf eyleye adsundan Ya ad ins ola yhd cinden

163

Ede bir halveti hemn hl Okuya yetmi ile bin hli Ref ola dmann o dem erri Ere Hakkn emn ile birri es-Sem : Her kim ister murdn hsl Ola maksduna o dem vsl Okuya be yz ismi her demde Kalmaya kalbi hasret gamda Hak dusn kabl ede an Ola d akl ile dil cn el-Vedd : Er avret miyn- ceng olsa Dilleri gussa ile teng olsa Okur ise bu ismi ol dyim Ola tevfk-i sulh ile kyim el-Latf : Her kimin kim maa dar olsa Gussa v gam anunla yr olsa Okusa yz kerre bunu her rz Ere her keden ana sad rz et-Tevvb : Her ki nisyn ile ede isyn Erie fazl- Hak ile gufrn

164

Okusa ger duh zamnnda Ola daim Hud emnnda es-Sabr : Her ki bir derde mbtel olsa Ya meekkatle btn tolsa Ger otuz bin okursa bu ismi Ola hlis revn ile cismi Hak dev ede derdine ol dem Ola zevk saf ile hurrem Verdiimiz bu rnekten sonra, Trke ilk manzum Esm- hsnlar arasnda yer alan bn s Saruhnnin erhu Esmil-Hsn isimli eserinden sdece, Allahn Gzel simlerinden olan Rahmn adnn erhi ile ilgili ksm, ikinci rnek olarak, veriyoruz.
Trke ilk manzum Esm- Hsnalar arasnda yer alan bn s Saruhnnin erhu Esmil-Hsn isimli eserinde Rahmn ismi u ekilde anlatlmaktadr.

Y Rahmn: (aded 298, sat : Gne) Gel ey tlib edin vird ism-i Rahmn Ki rahmetden erie ltf u ihsn umarnca srersen her gn an Sadetle dutasn d-cihn Bunu terk etme dim virdin olsun Ki srdkce gnl nr ile dolsun Kesfet yerine gelsin letfet Nhset yerine dnsn sadet Kasvet kalmasn bulsun saf dil Ziylar balar ol vakt hem kandl Ola ger nr- Rahmn mazhar- dil Elest ahdine bulsun hem vef dil

165

Eger vird edine bu ismi n-kes Sah olur ana b-kes dimez hs Olursan n-kesin birine megl Sah olup at eyler sana bol Bunu kim vird edine ml artar Kovan cismi iinde bal artar Hem artar mansb u kadr u sehs Anlr Htem-i Tyn ats Sehvet her kime olduysa det lnce gitmez andan ol sadet umar iki yz toksan sekiz hem Gnedir sati vallh alem Kurn- Kermde Allah ismi ilk olarak hangi surede yer almaktadr? Aratrnz.

2. TEVHDLER
Allahn birlii ve ycelii konusunda yazlan manzm ve mensr eserlere tevhd denir. Tevhd konusu, daha nce ksmen ilenmise de, Trk slm Edebiyat konularnn banda gelmesi nedeniyle, burada daha geni olarak zerinde durulacaktr. Kk itibriyle vahdet kelimesinden gelen ve tefil kalbyla ifde edilen Tevhd, kelime olarak birlemek anlamna gelmektedir. Istlah olarak da, Allahn varlna ve birliine dir yazlan manzum ve mensur eserlere Tevhd ismi verilmitir. airlerimiz Divanlarna tevhd ve mnctla balamay bir det hline getirmi ve byle balamay kendileri iin de bir eref kabul etmilerdir. Manzum tevhdler, ounlukla kasde, gazel, mesnev nazm ekilleriyle yazlmtr. Tevhderde ilenen konular, yet ve hadislerden alntlar yaplarak veya bu iki ana kaynaktan faydalanlarak kaleme alnmlardr. Konuyla ilgili yayn yapan aratrmaclarn edebiyatmzda biri tasavvuf, dieri dn olmak zere iki tr tevhdden bahsetmektedirler. Ancak, tasavvuf tevhdlerle dn tevhdleri birbirinden ayrdetmek de olduka gtr. Nihayetinde tasavvuf da dinin ierisindedir. Tevhdlerde, ncelikle, Allahn zt (selb) ve sbt sfatlar yer almaktadr. Allahn zt sfatlar alt tanedir. Bunlar: Vcd, kdem, bek, vahdniyet, muhlefetn lil-havdis ve kym bi-nefsih denilen sfatlardr. Sbt

166

sfatlar ise sekiz tanedir. Bunlar da: Hayat, ilim, sem, basar, irde, kudret, kelm ve tekvn, sfatlardr. Dn tevhdlerde, dem peygamberi topraktan yaratm olan Allahn ilminde sakl ve gizli varlklarn kudret kalemiyle meydana gelii, zuhr edii anlatlr. Tasavvuf tevhdlerde ise Kenz-i mahf / Gizli hazne esasna dayal bir anlatm yer almaktadr. Kenz-i mahf terkibi bir kuds hadiste gemektedir ki bu hadis yledir: Hz. Dvd (a.s), Allaha: Y Rabbi! Lime halaktel-halka / Ey Allahm! Bu mevcdt niin yaratttn? der. Cenb- Allah Hz. Davudun bu sorusuna: Knt kenzen mahfiyyen fe-ahbebt en urafe, fe-halaktlhalka li-urafe diye cevap verir. Ehl-i tasavvufa gre: Ben, gizli bir hazne idim, bilinmek ve tannmak istedim. Bu yzden de, bilinmem ve tannmam iin btn varlklar yarattm. anlamna gelen bu kuds hadisin dayana, Ben, cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm (Zriyt: 51/56) anlamndaki yettir. Bu kuds hadsten hareketle, zellikle ran ve Anadolu irlerinde, kintn yaratl nedeni olarak Allahn kendi gzelliini tem ve yokluk aynasnda tecell etmesi sonucu mevcudatn var oluu inanc nem arzeder. ir, sanki u beytinde, sz konusu kuds hadsi tercme edercesine, yle diyor: Kendi hsn hblar eklinde peyd eyledin em-i kdan dnp sora tem eyledi Tevhdlerde yer alan ve ilenen dier esas ve konular u ekilde sralamak mmkndr: Vahdet-i vcd (varlkta birlik) inancna gre, kintta var olan her ey vehim, hayal, aynadaki akis ve glgeler gibidir. Kint, Allahtan bir nian ve almettir. Eserden messire (czden kle) intikl edip, kesrette vahdeti (oklukta birlik), mahlkta Hlk idrk etmeli, anlamaldr. Allah, akl sahipleri tarafndan bilinir fakat, gzlerden gizlenmidir. Onu dnya gzyle grmek mmkn deildir. Bunun delli: Gzler onu grmez, o gzleri grr; O latf (gzle grlmez veya ltuf sahibi), her eyi haber alandr. (Enam: 6/103) anlamndaki yettir. Allahn zt idrk edilemez ve buna insan g yetiremez. nsan akl onu anlamaktan cizdir. Hz. Eb Bekirin, el-acz an-derkil-idrki idrk msrnda ok ak bir ekilde, beer aklnn Allahn ztn idrk etmekten ciz olduu ifde edilmektedir. Allah mlkn shibi, ehdet ve gayb leminin Hlkdr. Bunun delli, u iki yettir: (O), her eyin yaratcsdr. (Enam, 6/102) ve O, yle Allahtr ki ondan baka tanr yoktur. Grlmeyeni ve grleni bilir. O, ok esirgeyen, ok acyandr. (Har, 59/22) Allah, nasllk (kemmiyet) ve nicelikten (keyfiyet) mnezzehtir. Ona benzer hibir ey yoktur. O, iitendir, grendir. (r, 42/11) yeti bunun dellidir. Allahn nimetleri hakknda istediiniz kadar dnn, kafa yorun;

167

fakat, sakn Allahn zt hakknda kafa yormayn, dnceye dalmayn. hadisi de, bunun snnetteki delilidir. Onun keyfiyyetini anlamak isteyen sapklkta ve yanl yoldadr. O, kys olmayan bir okyanustur. Bu, Hakkn sonsuz ve snrsz, zaman ve mekn kaytlarndan uzak olduunu ifde eder. Allahn ei ve orta yoktur. Herkes Ona muhtatr ama o hi kimseye muhta deildir. Bir ad da Tevhd sresi olan hls sresi, Allahn ei ve orta olmadnn ak dellidir. De ki: O Allah birdir. Allah Sameddir (her ey varln ve beksn ona borludur. Her ey ona muhtatr, o, hibir eye muhta deildir. Her eyin bavuraca, yardm dileyecei tek varlk odur.). Kendisi dourmamtr ve (bakas tarafndan) dourulmamtr. Hibir ey onun dengi (ve ei) olmamtr. Evvel, hir, zhir ve btn odur. Btn varlk ve eyda onun nru zhir olmu, tecell etmitir. Eya, vehimler ve hayallerden ibarettir. Halbuki, biztih mevcut ve var olan sdece Allahtr. O, ezel ve ebeddir. Ceml ve Cell sahibidir. O, lktir (kendisinden nce hibir varlk yoktur); Sondur (kendisinden sonra hi bir varlk yoktur, her ey yok olurken O, kalacaktr); Zhirdir (delilleriyle varl gn gibi aktr); Btndr (Ztnn hakkat gizlidir, akllar Onun ztn idrk edemez). O, her eyi bilendir. (Hadd, 57/3) yeti, bunu aka ifde etmektedir. O, merhametlilerin en merhametlisi (Erhamr-rhimn) ve Ekremlekremndir. Kuranda, bu ifade drt ayr yerde gemektedir: Merhametlilerin en merhametlisi sensin ! (raf, 7/151) Gnl levhasndan msivnn (Allahtan gayri her eyin) silinmesi arttr. nk Allaha yakn olmak ve onun rzsn kazanmak iin gerekli olan amel ve ibdet, gnlden msivnn uzaklatrlmasyla gerekleebilir. Allaha olan ballk ve muhabbet, dnyaya ballk nisbetinde zayflar ve azalr. Mutasavvf irlerin tevhdlerinde, gze arpan hususlar ise, daha ok vahdet-i vcdla ilgilidir. O, yle bir Vahdet denizidir ki, onun dalgalar (isim ve sfatlarnn tecellleri) hibir zaman kesilmez. okluk (kesret), ite bu tecelllerden, zorunlu olarak ortaya kmtr. Gklerde ve yerde bulunanlar (her eyi) ondan isterler (nk tm varlklarn ona borludurlar). O, her gn (her an) yeni bir itedir (kimilerini yaratrken, kimilerini ldrr, her n hayat tzeler, bir hli giderir, baka hller getirir). (Rahmn, 55/29) yeti bunun ak dellidir. Tasavvufta gerekli ve nemli olan vahdet, kesret iinde olan vahdettir. Bunun anlam, toplum ve halkla birlikte, iiyle-gcyle megul iken bile herkesin ve her eyin Allahn kudreti ile meydana geldiini idrk etmekten ibarettir. El yrda, gnl krda olmaldr. te bundan yola karak Vahdet-i vcd nazariyesi domutur. Btn varlklarn Vcd- mutlak olan Allahn isim ve sfatlarndan tecell ettii nazariyesine dayanan Vahdet-i vcd, bir eit tasavvuf yoludur. Buna gre Vcd (varlk) birdir ve o da Allahn varldr. Btn varlklarda eitli ekillerde tecell eden de odur. Her ey, onun varlna ve birliine dellet eder. Kint, onun varlnn almetidir. Onsuz hibir ey olamaz. Vahdet-i vcd nazariyesi XIII. yzyldan itibren, Muhyiddin bnl-Arab (1165-1240), Mevln Celleddn-i Rm (1207-

168

1273), Sadreddin-i Konev (1210-1274) gibi bilgin ve irlerle byk ilerleme kaydetmitir. Burada Vahdet-i vcdla ilgili bir noktay, nemli olmas nedeniyle, aklamakta fayda vardr. Vahdet-i vcd, panteizm deildir ve onunla hibir ilgisi yoktur. nk Allah, hibir eyle ittihd hlinde bulunmaz. Allah, Allahtr, lem de lemdir. lem, Allahn gayrdr. Vcdu vcib olan, varl mmkn ve sonradan olanla birleemez. Allah, her eyden mnezzeh ve mutlak kudret sahibidir. Allah, nasllk ve nicelikten mnezzeh, lem ise bunlarla snrldr. Mnezzeh olana, snrl olann ayn demek ve Allah, sonradan olan eyle bir ve ayn kabul etmek imknszdr. Ezel olan Allah, asla sonradan olann ayn deildir. Mekndan mnezzeh olan Allah, mekna smaz. Mekndan mnezzeh olan, mukayyet olan eya ve varlktan ayr dnmek gerekir. D dnya ve i lemde grnm olanlar, Allahn varlna dellet eden hitlerdir; yoksa Allah demek deildirler. Eynn Allahn ayn olduu inanc, Vahdet-i vcd demek deildir. nk bu makmda ittihd (birleme), ayniyet (tpks olma), tenezzl (inme) ve tebih (benzetilme) yoktur. Allah, zt ile de, sftyla da deimez, sonradan olanlara asl benzemez (Pekolcay: 1976). nk O, muhlefetn lil-havdis sfatyla muttasftr. Anlamn vereceimiz u yete dikkatle baklrsa, Vahdet-i vcda kil olan ve inananlarn dedii gibi, Allahn eyda grnmesinden (cem) ziyde farka dellet ettii, mahlk ile Hlkn birbirinden tamamyla ayr olduu anlalr: De ki: te benim yolum budur: Allaha basretle davet ederim. Ben (byle olduum gibi) bana uyanlar da byledir. Allah nna lyk olmayan eylerden tenzh ederim ve ben Allaha ortak koanlardan deilim. (Ysuf: 12/108) Mevln Celleddn-i Rm (1207-1273)nin u beyti, Vahdet-i vcd inancna kil olanlar, onu savunanlar kknden reddetmektedir: Peygamberler, halk Hakka ulatrmak, sl etmek iin gnderilmilerdir. Halk ile Hak, (Vahdet-i vcda inanan ve onu savunanlarn dedikleri gibi) yek-vcd (ayn) olsalard neyi sl edecek, ulatracaklard? (Tahirl-Mevlevi: 1966) Ehl-i tasavvufun, vahdet-i vcd hakkndaki gr, birtakm phelerle dolu bir yol ve metotla deil, tark- bedhet (apak) ile hid olmulardr ki, buna gre, mevcd- hakk ancak, Allahtr. Sonradan olan mmkinta mevcd demek ise tecell alkasyla meczdir. nk bir ksm Allah ile, dier bir ksm da yaratlm olan eylerle var olan eitli varlklar yoktur. Varlk, Birdir, o da Allahn ztndan baka bir ey deildir (Kam: 1994). Bu ksa bilgiden sonra, Vahdet-i vcd inancnn temel dstrunun, u iki szde, zetlenmi olduunu syleyelim: L-mevcde illellh / Allahtan baka varlk yoktur veya Leyse fil-vcdi illellh / Mevcudatta Allahtan bakas yoktur. Aadaki, biri Arapa, dieri Trke olan beyitlerde Vahdet-i vcd inan ve akdesi uslb- irne ile u ekilde ifde edilmitir. Leyse fil-kinti gayruke eyn Ente emsd-duh v gayruke feyn Kll m-fil-kevni vehmn ev hayl Ev uksn fil-mery ev zll

169

Kintta senden baka hi bir ey yoktur; sen kuluk gneisin, senden baka varlklar glgeden ibrettir. Kintta mevcut olan her ey, vehim ya da haylden ibrettir; veya aynadaki akisler, ya da glgelerden ibrettir. air Nevnin u ktas Vahdet-i vcdu ok gzel bir ekilde zetlemektedir. Ben bilmez idim gizli ayn hep Sen imisi Tenlerde v cnlarda nihn hep Sen imisi Senden bu cihn ire nin ister idim ben hir bun bildim ki cihn hep Sen imisi Nev Tevhdlerde yetlerden zaman zaman alntlar ve yetlere telmih ve iretler yaplmaktadr. Bir fikir verebilmek iin, bu alnt, telmih ve iaretlerle ilgili baz beyitleri, rnek olarak, veriyoruz. Varr her zerreye bir rh Senden D-lem semme vechllh Senden L-mekn Bu beytin ikinci msranda Bakara sresi 2/115den sdece semme vechullh ksm iktibs edilmitir. yetin tamm ise Fe-eynem tvell fe-semme vechllh..tr. hr rkn-i ansr olunca mazhar- Kn Mrekkeb old ademden cevhir-i ecz Rm Debistn- kdemde ol Debr-i Lem-yezelsin kim ki harf ile kld on sekiz bi lemi iml l Bu iki beyitte, sdece Kn emrini almak sretiyle, Kuranda sekiz yerde geen yetlere telmih ve irette bulunulmutur. Kn emrinin getii sekiz yetten ilki olan Bakara Sresi 2/117de yer alan yetin metni: Ve iz kaz emran fe-innem yakl leh kn fe-yekn : Bir eyi yaratmak istedi mi, ona sdece ol der, o da hemen oluverir. Eyledi demi hem ol Mevl Vkf- ilm-i allemel-esm Subh Bu yette de, Bakara Sresi 2/31den allemel-esm ksm, asl biraz deitirilerek, alnt yaplmtr. yetin bu ksm, tam olarak, Ve alleme

170

demel-esme.. eklindedir. deme isimlerin tammn retti.. anlamna gelmektedir. Bu rnekler daha da oaltlabilir. Tevhdler, genel olarak, kasde eklinde yazlr ve kasdenin trlerinden biri olarak kabul edilir. Edebiyatmzda terkb-i bend, terc-i bend ve musammat ekilleriyle yazlm tevhdler de vardr. zellikle terc-i bendler, konu ynnden, tevhde daha elverili iirlerdir. Kasde tarznda yazlan tevhdlerde, kasdenin blmlerinden olan nesb, tegazzl, fahriye gibi blmler bulunmayp, dorudan doruya konuya geilir (sen: 1992). Edebiyatmzdaki en gzel tevhdlerden biri Niyazii Msr (. 1694)ye aittir. Tasavvuf bir tevhdin tm zelliklerini tayan bu iir yledir: Zih kenz-i haf kandan gelir her var olur peyd Geh zulmet zuhr eder geh envr olur peyd Zih dery-y vahdet kim kesilmez hergiz emvc Bu kesret lemi andan doup nr olur peyd Ne sihr-i bl-acebdir kim bu yzden grnr ayr O yzden gayri yok tenh gelir dildr olur peyd O yzden grlen ayr dner em-i cemlinden Felekler de grp an dner edvr olur peyd Tanr gnde yz bin cn adem iklmine her dem Gelir yz bin dahi andan bulur amr olur peyd Dn ie haylt iin da zuhrt Birinden ol birine tuhfeler her br olur peyd O devr ile gelipdir enbiy mrsel mertibce Geh mmin zuhr eder geh kffr olur peyd Tecell eyledike ol sary- srr- ahfda Bu sret lemi ire sat bzr olur peyd Ann ztna gyet sununa hergiz nihyet yok Annn her bir isminden gelir bir kr olur peyd Tecell eyler ol dim cell geh cemlinden Birinin hsl cennet birinden nr olur peyd

171

Cemli zhir olsa tez celli yakalar an Grrsn bir gl alsa yannda hr olur peyd Bu srdandr ki bir kmil zuhr etse bu lemde Kimi ikrr eder an kime inkr olur peyd Vel rif cell ire cemlini grr dim Bu hristnn iinde ana glzr olur peyd Ne srdr ki iki kimse nazar eyler bu ekvna Biri ancak grr dr bire deyyr olur peyd i ummn- vahdetdir yz sahr-y kesretdir Yzn gren grr ayr iinde yr olur peyd Alan lezzt birlikden hals olur ikilikden Niyaz kanda baksa ol hemn ddr olur peyd Osmanl padiahlarndan Muhibb mahlasyla iirler yazan Kanuni Sultan Sleyman (. 1566)n bir tevhdini de yine rnek olarak verelim
Osmanl padiahlarndan bir ou airdir. air padiahlar da gelenee uygun olarak tevhidler kaleme almlardr. Muhibb mahlasyla iirler yazan Kanuni Sultan Sleyman (. 1566)n bir tevhdi yledir:

Dest-i kudretle yo iken lemi var eyledin Kimini mslim klp kimini kffr eyledin Hrdan gller bitirdin nahlden hurma-y ter bret iin kullarna hikmet izhr eyledin Kimine verdin behit hilat u tc u kemer Kiminin yerin cehennem menzilin nr eyledin Kiminin kaddini kldn serv arardan yce Gzleri yan kiminin c-y enhr eyledin Rz ren eyledin emrinle gn etdi tul Geceyi encmler ile zeyn edip tr eyledin

172

Gller ile glen ire hr kldn hem-nin Geceler t subha dek blblleri zr eyledin Zhide erzni kldn kevser hr u behit Bu Muhibb bendeni mtk- ddr eyledin

3. MNCTLAR
Mnct, kelime olarak fsldamak, kulaa sylemek, iki kii arasnda geen gizli konuma anlamlar tamaktadr. Bir kimsenin ellerini semaya kaldrarak diledii eyi Allahtan gizlice istemesine mnct denilmekle birlikte, edebiytmzda, balayc olan Yce Allahtan bir dilekte bulunmak iin yazlan manzmelere verilen isimdir. Kelime anlam olan kulaa fsldamak ve iki kii arasndaki gizli konuma mnacat tam olarak karlamamaktadr. Kulaa fsldamak normal konumalarda ho karlanmayan bir iletiim eklidir. Mnct aslnda kulun acziyetini ifade halidir. Kiinin yce Allah karsnda kulluunun farknda olarak, edeple kendi eksiklik ve noksanln itiraf edip Allahtan ksk bir sesle yardm istemesidir. Eski edebiyatmzn vazgeilmez iir trlerinden biri olan mnct, hemen her airin divan ve mesnevisinde ya ilk ya da ikinci iir olarak yerini alr. Bu ynyle de mensur eserlerdeki hamdelenin iirdeki karldr. Bununla birlikte mensur olarak yazlan mnctlar da vardr ki bunlara da Tazarr-nme ad verilir. Divan edebiyat airlerince kaside, gazel, kta, mesnevi, rubai gibi hemen her nazm ekliyle yazlmasna ramen Halk ve Yeni Trk edebiyat airleri tarafndan da hece ve serbest vezinle verilen yzlerce gzel rnekleri de vardr. Din ve edeb bir nazm tr olan mnctlar ayet ve hadislerden alntlarla slmn iki ana kaynandan faydalanlarak kaleme alnmlardr. Allahla ilgili edeb bir nazm tr olan mnctlar, tevhdlerle benzerlik gstermesine ramen aralarnda baz farkllklar da bulunmaktadr. Tevhdlerde Allahn zt ve sfatlarndan, yceliinden ve kudretinden bahsedilirken mnctlarda kulun hatal, kusurlu ve aciz olduu vurgulanarak Allahtan yardm istei n plana kar. Kul, kusurludur. Yapm olduu ibadetler ve amelleri Allaha layk deildir. Buna ramen Allah kulun ameline gre ceza vermez. Fuzul bir mnctnda bu durumu Yok bende bir amel sana yeste h eer Amlime gre vere adlin cez bana msralaryla ifade eder.

173

Cumhuriyet dneminde mnct yazan airler var mdr? Aratrnz.

Yegne Ganiyy-i Mutlak olan sadece Allahtr. Kul, daima zayf, aciz ve ihtiya sahibidir. Yce Allah karsnda insan aczini itiraf etmeli, gemi gnahlarna pimanlk duymal ve bir daha yapmamaya karar vererek, tvbe ve istifar etmelidir. nk veren odur ve o dilemedike hibir ey meydana gelmez. Arif Nihat Asya da bir mnctnda bu durumu yle ifade eder Zafiz, gszz biz, el Elindir, kol kolun, Tanrm! Ne oldurmak murd etsen Yeter bir tek ol!un Tanrm Allah, sonsuz ltuf, rahmet ve mafiret sahibidir. Tevvb ismiyle, gnahndan piman olan ve tvbe eden kulunun tvbesini kabul eder. Bir kul olarak insan, ibadetlerine gvenmemeli, daima korku ve mit arasnda olmaldr. nk Allahn rahmetinden mit kesmemek bir mminin uymas gereken kurallardandr. Eer Allahn rahmet ve mafireti olmazsa kulun durumu periandr. Yunus Emre bu hususu iki farkl iirinde yle anlatr. Ne ilmim var ne tatim ne gcm var ne tkatim Meer kla inayetin yzmz ak alabm Rahm drr senin adn Rahmlii bize dedin Mridlerin mjdeledi L taknet hitap nedir Mnctlarda Allahn baz sfatlarndan da sz edilir. Celal ve Cemal, kerem, ltuf ve yardm sahibi olduu, ilim ve kudretinin sonsuzluu, Kdem ve Bek sfatlar n plana karlr. XVII. Asr mutasavvf airlerinde Fenay Cennet Efendinin bir mnacatnn ilk drtl yledir. Cellin nrna yakma ibd Kerem lutf u inyet senden olur Cemlinle mnevver et fud Kerem lutf u inyet senden olur Allah, kinatn yegne hkimi, ezel ve ebedin padiahdr. Mevcut olan her ey onun kudretinin eseridir ve var olan her varlk bizlere onun kudretini gstermektedir. ahla lyk olan odur. Btn padiahlar onun kuludur.

174

ok sayda rnei bulunan mnacatlarla ilgili Prof. Dr. Cemal Kurnaz tarafndan hazrlanan Mnct Antolojisi (Ankara 1992)nde trn gzel rnekleri bir araya getirilmitir. Cahit Zarifolunun Sultan isimli iiri de son dnemlerde yazlan en gzel mnctlardan biridir: Sekin Bir kimse deilim smimin ba harfleri acz tutuyor Balaman dilerim Sana zorsa brak yanaym Kolaysa esirgeme Hayat bir bo ryaym Geen ibadetler zrl Eski gnahlar dipdiri Sekin bir kimse deilim smimin ba harflerinde kimliim Balanmam dilerim Sana zorsa yanmaya razym Kolaysa aff esirgeme Eski irlerimiz, tertip ettikleri Divanlarna ve kaleme aldklar mesnevlere tevhd ve mnctla balamay bir kural olarak kabul etmilerdir. slmn etkisiyle Arap edebiyatnda ortaya km olan mnct trnn, X-XI. yzyllarda ran edebiyatnda; XII. yzyldan itibaren de Trk iirinde kullanlr olduu grlr.
Gemiten gnmze gzel mnct rnekleri iin Cemal Kurnaz tarafndan hazrlanan Mnct Antolojisi adl kitab okuyunuz.

175

rnekler
Sunullah Gayb (. 1677)den Cehlet perdesin kaldr nyet eyle y Mevl Marifle dili doldur nyet eyle y Mevl arb- akn itim Hicblardan kam getim Bilip nefsim seni setim nyet eyle y Mevl Vcdum ak ile kl et Dehir banda bir gl et Geir czden beni kll et nyet eyle y Mevl Fen eden kam vrn Bugn oldu aa yrn Tem etmede yrin nyet eyle y Mevl Dile ilhm- Gayb ver Kemlt gnlde der Kam halde bana irgr nyet eyle y Mevl (Kemikli: 2000) mm Sinan (. 1657)dan Ey cmle halkn maksdu Al gnlm senden yana Ey kll eyin mevcdu Al gnlm senden yana

176

Budur yreim yresi Gitmedi yzm karas Ey breler resi Al gnlm senden yana Nefs elinden vreyim Hrs elinden breyim Gayri kime yalvaraym Al gnlm senden yana Kurtar nefsin belsndan Can bu ltfu bula senden Nola ihsn ola senden Al gnlm senden yana Elim sana ermeklie Gzm seni grmeklie Tapuna yz srmeklie Al gnlm senden yana Nefsin meyine kanmasn Firkat oduna yanmasn Msivya aldanmasn Al gnlm senden yana Dim sen ol dilde szm Seni fikreylesin zm Gayrya bakmasn gzm Al gnlm senden yana Mustafnn minnetine Murtaznn himmetine

177

ol birliin hrmetine Al gnlm senden yana Gzlerimi giryn eyle Hem cierim biryn eyle Esrrna hayrn eyle Al gnlm senden yana Evliylar hrmetine Enbiylar izzetine Mukarrebler kurbetine Al gnlm senden yana Akna yolda olmaa Derdine dilda olmaa Srrna halda olmaa Al gnlm senden yana Ey keremler kn hce Sensin ycelerden yce Ayrlmasn bir zerrece Al gnlm senden yana mm Sinan der Yaradan Gtr perdeyi aradan Kurtar beni bu yaradan Al gnlm senden yana (Bilgin: 2000)

zet
Trk slm Edebiyatnda Allah ile ilgili edeb trlerin neler olduunu sralayabilmek. eriinin tamamen din olmasn gz nnde bulundurarak edebiyatmzdaki bir din-edeb nazm trlerinden bahsedebiliriz. Bu tasnifi kullandmzda da ana balk karmza kar: Allahla ilgili nazm trleri, Hz. Peygamberle ilgili nazm trleri ve din-ahlaki dier nazm trleri.

178

Allahla ilgili edeb trleri unlardr: Allahn Gzel simleri olan Esm-i Hsnlar, Allahn zat ve sbt sfatlarndan bahseden Tevhidler ve kulun acziyetini dile getiren Mnctlar. Allahn gzel isimlerinin edebiyatmzda nasl yer bulduunu ifade edebilmek. Esm- hsn Allahn Gzel simleri anlamyla edebiyatmzda bir tr olarak kabul edilmitir. Esml-hsna ifadesi, Kurn- Kermde drt ayr surede yer alan birer ayette gemektedir. Edebiyatmzda Esm- hsnlarn oluumunda hi kukusuz Allahn doksan dokuz, yzden bir eksik, ismi vardr. Bu isimleri kim sayarsa (veya ezberlese) cennete girer hadisinin byk bir etkisi vardr. Edebiyatmzdaki din edeb trlerin birounda da olduu gibi bu hadisteki cennete girme mjdesinden dolay Arap, Fars ve Trk birok mellif ve air bu trde eserler kaleme almlardr. airlerimizin eserlerine balarken nasl bir gelenek takip ettiklerini belirleyebilmek. Trklerin slm kabul etmelerinden sonra yazlan eserlerin hemen hepsinde nce Allahn birlii ve ululuunu anlatan, Ona yalvarma ve duy ifde eden, Hz. Peygamberi medh edip ven paralar ve manzmeler bulunmaktadr. Eserlere bu ekilde balamak slm sonras edebiyatmzn ilk eserlerinden itibaren herkesce uyulan bir det ve gelenek olagelmitir. Mslman bir mellif ve irin eserine Besmele ile balayarak Hamdele ve Salvele ile devam etmesi ve amm bad sz ile de asl konuya gemesi det ve gelenek idi. Mensur eserlerde mellifin det ve gelenee gre, takip ettii sra: Besmele, hamdele, salvele, amm bad szleridir. Manzum eserlerde ise bu sra: Besmele, Tevhd-Mnct, Nat, Sebeb-i Telf-i Kitb eklindedir. Divanlarda bu sraya uyulduu gibi, mesnevlerde de, genel olarak, byledir Tevhid ve mnctlarda hangi konularn zerinde durulduunu aklayabilmek. Allahla ilgili edeb bir nazm tr olan tevhdler ve mnctlar arasnda benzerlikler olmasna ramen ikisi arasnda baz farkllklar da bulunmaktadr. Tevhdlerde Allahn zt ve sfatlarndan, yceliinden ve kudretinden bahsedilirken mnctlarda kulun hatal, kusurlu ve aciz olduu vurgulanarak Allahtan yardm istei n plana kar.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Allahla ilgili edeb trlerden biridir? a. Krk Hadis b. Nat c. Tevhd d. Besmele e. det ve gelenek

179

2. Aadakilerin hangisinde tevhid trleri tam ve doru olarak verilmitir? a. Din-edeb b. Ahlk-din c. Din-tasavvuf d. Tasavvuf-ahlak e. Edeb-tasavvuf 3. Tevhdlerde ilenen varln birlii esas aadakilerden hangisidir? a. Kenz-i mahf b. Esm- hsn c. Muhlefetn lil-havdis d. Vahdet-i vcd e. Allemel-esm 4. Aadaki isimlerden hangisi Esm- hsna kaleme alan Trk airlerden biri deildir? a. eyholu Mustafa b. s Saruhn c. Ahmed kir Paa d. brahim Cud e. Abdurrahman Cm 5. Mensur olarak yazlan Mnctlara ne ad verilir? a. Tegazzl b. Terc-i bend c. Terkb-i bend d. Tazarru-nme e. Kasde

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. c 3. d Yantnz doru deilse, Giri ksmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Tevhdler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Tevhdler konusunu yeniden okuyunuz.

180

4. e 5. d

Yantnz doru deilse, Esm- Hsnlar konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse, Mnctlar konusunu yeniden okuyunuz

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Kelime-i tevhid Allah birleme, bir kabul etme anlamnda olup L ilhe illallh Arapa lafznn Allahtan baka ilah yoktur eklinde Trkeye tercme edilmi eklidir. Sra Sizde 2 Besmelenin yet olup olmad slam alimleri tarafndan tartlmtr. Allah ismi Besmelede yer almaktadr. Besmele ayet olarak grlmese bile Allah ad ilk olarak Kurn- Kermin ilk sresi olan Fatihada yer almaktadr. Sra Sizde 3 Cumhuriyet Dneminde mnct yazan olduka ok air bulunmaktadr. nite ierisinde bunlardan A. Nihat Asya ve Cahit Zarifolunun iirleri rnek olarak verilmitir. Ayrca Trkiye Diyanet Vakf tarafndan yaplan ve Bahattin Karakoun Beyaz Dileke isimli iirinin 1. olduu yarmada dereceye giren iirler de bir kitap halinde yaymlanmtr.

Yararlanlan Kaynaklar
Bilgin, A. (2000), mm Sinan Divan, (nceleme Metin), stanbul. sen, M. (1992), Trk Edebiyatnda Tevhidler, Ankara. Kam, F. (1994), Vahdet-i Vcd (sdeletiren Ethem Cebeciolu), Ankara. Kemikli, B. (2000), Sunullh- Gayb Divan nceleme Metin, stanbul. Kurnaz, C. (1992), Mnct Antolojisi, Ankara. Levend, A. S. (1989), Dn Edebiyatmzn Balca rnleri, Trk Dili Aratrmalar Yll-Belleten, Ankara, s. 45-50; ener, H. . (1985), Trk Edebiyatnda Manzum Esml-Hsnlar, zmir (Baslmam Doktora tezi.). Olgun, T. M. (1973), Edebiyat Lgat (haz. K. Edib Krkolu), stanbul. Olgun, T. M. (1966), erh-i Mesnev, stanbul. Uluda, S. (1991), Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul. Yldz, A. (2008), Allah'n Gzel simleri: Esm- Hsn, Ay Vakti, Say 90. Ylmaz, A. (1998), Trk Edebiyatnda Esm-i Hsn erhleri ve bn-i s-y Saruhnnin erh-i Esm-i Hsns, C.. lahiyat Fakltesi Dergisi, Sivas, II, 1-34.

181

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trk-slm Edebiyatnda Hz. Peygamberle ilgili trleri sralayabilecek, Bu trlerin birbirleriyle olan irtibatn aklayabilecek, Bu trde yazlm eserleri tanyabilecek, rnek metinleri okuyarak bu trler hakknda tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Nat, mevlid, siyer, hicret-i neb Hilye, mucizt- neb, emil Miraciyye, regaibiyye, hadis-i erban

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Metin ierisinde tanm verilmeyen kelimeler iin Misalli Trke Szlke bavurunuz. Metin ierisinde geen terimler hakknda daha fazla bilgi iin Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin ilgili maddelerine ve Necla Pekolcayn slm Trk Edebiyatnda ekil ve Nevilere Giri adl eserinde ilgili yerlere baknz.

182

Hz. Peygamber ile lgili Edeb Trler

NAT
Szlkte bir eyi vasflandrma, medhederek anlatma mnlarna gelen nat Hz. Peygamber iin yazlan medih iirleridir. Trk edebiyatnda dier trler iinde rnekleri en bol ve yaygn olan nat XI. yzyldan itibaren Trklerin yaad hemen btn blgelerde yazlm, gnmze kadar da kuvvetli bir gelenek halinde devam etmitir. Saylar binlerle ifade edilebilecek olan natlar ayrca bestelenerek cami ve tekkelerde okunmu, birok beyti hattatlar eliyle levhalara nakedilip mescid, dergh, ev ve dkkn gibi meknlar ssleyen birer sanat eseri olarak itibar grmtr. airleri nat yazmaya ynelten eitli sebeplerin banda Hz. Peygambere duyulan sevgi gelir. Kurn- Kermin birok yetinde ahlk ve stn ahsiyeti methedildiinden Cenb- Hakkn da habibi olan Resl-i Ekreme duyulan bu sevgi ayn zamanda Allahn arzusuna uymay ifade etmektedir. Nat yazma geleneinde bir dier ama da Reslullahn efaatine nil olma isteidir. Kb b. Zheyrin Kasde-i Brdeyi yazmak suretiyle Hz. Peygamberin affna mazhar olmas gibi airler de natlar ile Resl-i Ekremin maherde tecelli edecek olan efaatini mit etmilerdir. Natlar divan ve mesnevilerde genellikle tevhid ve mnctlardan sonra yer almaktadr. Baz mrettep divanlarn dorudan doruya nat ile balad, bunun yannda baz airlerin divanlarnn mukaddimesinden itibaren hemen her blmnde nata yer verdikleri grlmektedir. Daha ok kaside nazm eklinde yazlmakla birlikte, gazel, mesnevi, kta, mstezad, terci-bend ve terkib-bend, musammat, rub, tuyu, mfred ve msra eklinde pek ok nat rnei bulunmaktadr. Natlarda airler Hz. Peygamberi verken onun stnl, btn lemin onunla ilgili olarak yaratld hakkndaki ayet ve hadislere telmihte bulunmu veya onlardan alntlar yapmlardr. Natlarda airler Hz. Peygamberi tavsif iin divan iirinin btn sz sanatlarn, belgat kurallarn ve gelenein kltr birikimini kullanarak hnerlerini gsterme imknn bulmulardr. Bununla beraber airler Kurn- Ke-

183

rmi Reslullahn ann leme iln eden bir methiye kabul ederek Allahn vd o yce zt vmekteki cizliklerini de itiraf etmilerdir. Muhteva itibariyle natlarda Hz. Peygamberin isim ve sfatlar, kinatn efendisi, yaratln gayesi ve Allahn sevdii oluu, rnek ahlk, stn vasflar, fizik zellikleri, mcizeleri, dier peygamberlerden stnl yet ve hadislere dayanlarak dile getirilir; son blmlerde air gnahkrln itiraf edip efaat talebinde bulunur. Ardndan kyamet gnnn tasviri, o etin gnde efaat yetkisinin yalnz Peygambere ait olduu belirtilerek onun lemlere rahmet olarak gnderildii vurgulanr. Trk edebiyatnda ilk nat rneine Kutadgu Biligde rastlanmaktadr. Ysuf Has Hcib ile balayan bu gelenek Edib Ahmed Ykneknin Atebet'l-hakyk ve Ahmed Yesevnin Dvn Hikmetinden sonra Anadolu sahas dnda pek ok air tarafndan devam ettirilmitir. aatay edebiyatnda Ali r Nev, divan ve mesnevilerinin tamamnda ve mensur eserlerinde ok sayda nat yazm, bu yzden de nat airi unvanna lyk grlmtr. Anadolu sahasnda Mevln Celleddn-i Rmnin Farsa, Ynus Emrenin Trke natlaryla bu tr XIII. yzyldan itibaren edebiyatn vazgeilmez bir tr halini almtr. XVII. yzyldan balayarak yalnzca natlardan oluan divanlar tertip edildii grlmektedir. Baz iir mecmualar tamamyla natlara hasredilmi olup bunlar ''mecma-i nut'' olarak anlmtr. Divan edebiyatndaki binlerce nat iinde en ok tannanlar arasnda ilk sray Fuzlnin ''Su Kasidesi''adyla da mehur olan nat alr. Daha sonra eyh Galibin, ''Sen Ahmed Mahmd Muhammedsin efendim / Haktan bize sultn- meyyedsin efendim'' beytiyle mtekerrir mseddes eklindeki nat, Fehm-i Kadmin daha ok edeb muhitlerde hret kazanan ve Nazm, Net, eyh Galib gibi airler tarafndan nazre yazlan ''rz eb'' redifli natlar zikredilebilir. Nbnin, hac yolculuu esnasnda Medine yolunda syledii bildirilen ''Sakn terk-i edebden ky- mahbb- Huddr bu / Nazargh- ilhdir makam- Mustafdr bu'' matla beyitli nat mehurdur. Divan edebiyatnda Peygamberimiz iin yazlan natlar ekseriyet tekil etmekle beraber peygamberler, veliler, din bykleri, halifeler hakknda da natlar kaleme alnmtr. Drt halife iin yazlanlara nat- ehr-yr- gzin, veliler iin yazlanlara nut- evliy denir. Natlar, Tanzimattan sonra gelien yeni Trk edebiyatndaki rneklerle gnmze kadar devam etmitir.

Nat rnei
Sama ey gz ekden gnlmdeki odlara su Kim bu denl dutuan odlara klmaz re su

184

b-gndur knbed-i devvr rengi bilmezem Y muht olm gzmden knbed-i devvra su Zevk- tndan aceb yoh olsa gnlm k k Kim mrr ilen braur rahneler dvra su Vehm ilen syler dil-i mecrh peyknun szin htiyt ilen ier her kimde olsa yara su Suya virsn b-bn gl-zr zahmet ekmesn Bir gl almaz yzn tek virse min gl-zra su Ohadabilmez gubrn muharrir hatuna Hme tek bakmakdan inse gzlerine kara su rzun ydyla nem-nk olsa mjgnum nola Zayi olmaz gl temennsyla virmek hra su Gam gni itme dil-i bmrdan tgun dir Hayrdur virmek karanu gicede bmra su ste peyknn gnl hicrinde evkum skin it Susuzam bir kez bu sahrda menm-n ara su Men lebn mtkyam zhhd kevser tlibi Nitekim meste mey imek ho gelr h-yra su Ravza-i kyuna her dem durmayup eyler gzr k olm galib ol serv-i ho-reftra su Su yoln ol kydan topra olup dutsam gerek n rakbmdr dah ol kya koyman vara su Dest-bs rzsyla lrsem dostlar Kze eylen topraum sunun annla yra su Servi ser-kelk klur kumr niyzndan meger Dmenin duta ayana de yalvara su

185

mek ister blbln kann meger bir reng ile Gl budanun mizcna gire kurtara su Tynet-i pkini ren klm ehl-i leme ktid klm trk-i Ahmed-i Muhtra su Seyyid-i nev-i beer dery- drr-i stf Kim seppdr mucizt te-i erra su Klma in tze gl-zr nbvvet revnakn Mucizinden eylemi izhr seng-i hra su Mucizi bir bahr- b-pyn imi lemde kim Yetmi andan min min te-hne-i kffara su Hayret ilen barman diler kim itse istim Barmandan virdgin iddet gn Ensra su Dost ger zehr-i mr ise olur b- hayt Hasm su ise dner elbette zehr-i mra su Eylemi her katreden min bahr- rahmet mevc-hz El sunup urga vuz in gl-i ruhsra su Hk-i pyine yetem dir mrlerdr muttasl Ban dadan daa urup gezer vre su Zerre zerre hk-i derghna ister sala nr Dnmez ol derghdan ger olsa pre pre su Zikr-i natn virdini dermn bilr ehl-i hat Eyle kim def-i humr in ier mey-hra su Y Habballah y Hayrel beer mtakunam Eyle kim leb-teneler yanup diler hemvra su Sensen ol bahr- kermet kim eb-i Mi'rcda ebnem-i feyzn yetrmi sbit seyyra su

186

eme-i hurdden her dem zll-i feyz iner Hcet olsa merkadn tecdd iden mimra su Bm-i dzah nr- gam salm dil-i sznuma Var mdm ebr-i ihsnun sepe ol nra su Ymn-i natnden gher olm Fuzl szleri Ebr-i nsndan dnen tek ll eh-vra su Hb- gafletden olan bdr olanda rz- har Ek-i hasretden tkende dde-i bdra su Umduum oldur ki rz- har mahrm olmayam em-i vaslun vire men tene-i ddra su (Fuzulinin Su Kasidesi)
Aklamas iin bk. Necmettin Halil Onan, zahl Divan iiri Antolojisi, stanbul 1940)

SYER
Kelime anlam bir kimsenin hli, tavr, gidii, ahlk, hl tercmesi demek olan siyer, Arapa sret kelimesinin cemi olup edebiyatmzda Peygamberimizin hayatn anlatan eserler iin kullanlr bir terim olmutur. Zaman iinde soyu, doumu, ocukluu, genlik yllar, peygamberlii, Mekke ve Medinede meydana gelen olaylar ve gerekleen savalar da iine alacak ekilde, doumundan veftna kadar Hz. Peygamberin hayatndan sz eden kitaplara da siyer / siyer-i neb denmitir. Kurn- Kerm ve Hz. Peygamberin sz ve davranlarndan bahseden hadis ilmi siyerin en nemli kaynaklarndandr. Sahabeden gelen rivayetler ve Hz. Peygamberin savalarnn anlatld Megazi kitaplar da siyerin kaynaklar arasnda saylr. Siyer/sre tr, Trkede zellikle Osmanldan Cumhuriyet ncesine kadar, tarih ilminin konusu olmaktan daha ok edebiyat alannda ekillenmi grnmektedir. Ksas- Enbiynn genel olarak Eski Trk Edebiyatna, zel olarak da Trk-slm Edebiyatna en zengin malzemeyi salayan din kaynaklarn nemlileri arasnda yer almas bunda etkili olmutur. Bu verimli kaynan en geni ve bazen israiliyyata varan derinlemesine bilgilerle donanm, eitli mucizelerle heyecan verici hale gelmi ksm ise daha ok Hz. Peygamberin ahs, hayat ve evresiyle ilgili olan blmdr. Bu sebeple sadece din ve tasavvuf edebiyatta deil, halk edebiyatndan divan edebiyatna varncaya kadar Trk edebiyatnn hemen btn devre, tr ve ekillerinde bu zengin malzemeden en geni biimde faydalanldn ve dolaysyla da ana kaynak durumuna ykseldiini sylemek yerinde olacaktr.

187

Bunda ilk eserlerin tercme de olsa Hz. Peygambere duyulan derin sevgi ve saygnn etkisiyle samimi ve hisli bir ekilde, bir baka deyile lirik edeb unsurlar bakmndan zengin olarak kaleme alnmasnn tesiri de vardr. Ayrca btn mslman milletlerin, zellikle de Trklerin kltr hayatnda nemli bir yeri olan sohbet meclislerinin en mhim ve devaml konularnn banda siyerleri geldii bilinmektedir. Padiah saraylarndan ky odalarna, tekkelerden klalara kadar yaylm bu meclislerde anlatlan-dinlenilen olaylar hemen btnyle Hz. Peygamberin hayat, ahlak, mcizeleri, savalar ve Hz. Ali bata olmak zere halifeleri ve yakn arkadalarnn (sahabelerin) yer ald hadiseler etrafnda gelitiinden bunlar zamanla kitaplatrlm, ardndan da meclislerde okunup dinlenmitir. Nitekim bilinen en eski Trke siyer kitab olan Darrin XIV. yzyla ait eseri de, Memlk Sultanlarnn sohbet meclislerinde m olan mellifin, kendisine okunan Arapa bir siyer kitabn mecliste bulunanlara Trke anlatmas suretiyle ortaya kmtr. Trk toplumu zerinde yaygn din eitimi yoluyla etkili olmu en nemli ilk eserlerden olan ve siyer-mevlid trnn en dikkate deer manzum rnei saylan Yazcolu Mehmedin XV. yzyla ait Muhammediyesi de Arapa Megribz-zamnn Hz. Peygamberle ilgili ksmnn Trkeye manzum olarak evrilmesinden domutur. Hatta ok beenildii iin eserin ilk kaleme alnmasndan itibaren ezberlenerek dini trenlerde ve sohbet meclislerinde okunduu bilinmekte ve Trk edebiyatnda siyer-mevlid trnn de ilk rnei olarak kabul edilmektedir. slm Trk edebiyatnda siyer trndeki ilk eserlerin Arapa ve Farsadan yaplm tercmeler oluu, konunun hassasiyetinden kaynaklanmtr. nk Hz. Peygamber hakknda doru bilgiye ulamak dinin bir gerei olduu gibi, ondan yanl ifadeler aktarmak da din sorumluluu gerektiren bir husustur. Bu arada Trk melliflerin Arapa yazdklar kitaplarla siyer trne erken devirlerden itibaren nemli katklar olmasna ramen, Trk edebiyatnda trn gelimesi ve Trke kaleme alnm metinlerin ortaya kmas dier mslman milletlerin edebiyatlarna nazaran daha gecikmi ve dolaysyla da teliften ziyade Arapa ve Farsadan tercme veya telif-tercme eserlerle balamtr. Trk edebiyatnda en eski Trke siyer, Darrin 790da (1388) Kahirede tamamlad ve muhtemelen Msr Memlk Sultan Berkuka takdim ettii Tercme-i Siyer-i Neb adl be cildlik manzum-mensur eserdir. Lami elebi (. 938/1532)nin Terceme-i evhidin-Nbvve li-takviyeti yakni ehlilftvvesi, Altparmak lakabyla tannm skpl krkzde Muhammed b. Muhammedin (. 1033/1624-25) Delil-i Nbvvesi nemli tercme siyerlerdir. Bunlarn yannda mensur ve manzum olarak kaleme alnm bir ok telif siyer mevcuttur. Veysinin Drrett-tc f siret-i sahibil-mirac, Nabnin (. 1124/1712) Zeyl-i siyer-i Veys ismiyle baslan ve edebi deeri ok yksek olan zeyli, Nazmizde Murtaza Efendi'nin Siyer-i Veysye yazd zeyl, eyhlislm Karaelebizde Abdlaziz Efendi (. 1068/1657) tarafndan yazlan el-Fevyihun-Nebeviyye fis-siretil-Mustafaviyye adl eser, Eyp Sabri Paann Mahmds-siyeri nemli rneklerdendir.

Siyer rnei
Andan mine htun kat alad, ok zrlh eyledi. Abdulmuttalib Resl anasnun gnlni ala getrdi, and idi, eyitdi: Y mine htun sana kulluh, hzmat ben eyleyem, senn tapuna ben turaym, olun ben bisleyem, dahi giiye inanmayam, didi. eybe anun bigi eyledi ki syledi, mine htunun

188

hzmatna turd, iine yumuna ygrdi. Kaan kim sekiz ay old, mine htunun gzine firiteler ku sratnda grinrler, yal kanatlar ile gkyzinde uarlar idi. Htiften n iidr idi kim Behhun leki y mine yani bahtlsn y mine htun kim hiriz-zamn peygamberinun anas olsarsn diy, beret iidr idi. Kaan kim ay tokuz ay old, Rebl-evvel aynun on iki gicesi isneyn gicesine geldi, eyymel-beyz gicelerinn evveli old; Abdulmuttalibn deti ol idi kim eyym- beyz giceleri, yani ayun on iki gicesinden on beine dein gn gice ve gndz aydnlh olur; ol gnn gicelerinde Abdulmuttalib Kabeden evine varmaz idi, irteye dein Kabeyi tavf eyler idi. n ol isneyn gicesi kim Resln mevldi gicesiydi. eybe mine htun katna geldi, eksgin, geregin grdi, dahi kapusn sdine kilidledi, kilid dilini bile ald; zr korkar idi, eydr idi olmasun kim dmanlar kullarn, krnaklarn yoldan karalar, eve yol bulalar, mine htuna kasd ideler dirdi, ihtiyt ider idi. Ol gice eybe olanlar birle yine tavfa megl oldlar. mne htun hcresinde yalunuz oturupdur. Ol gice Resln mevldi gicesiydi. Acyiblerden ne grndi, Resl nice vcda geldi, umak hrilerinden, ulu firitelerden ne sylendi, nice grndiler, ne i ilediler, ol gice olan ahvlun rvisi, habar viricisi mine htundur. Cem-i nakl idenler, andan nakl eylediler, anun dilinden sylediler. Kulaun a kim iidesin ol habb szin Nicesi old cihnda hikyet-i mevld Vcda gelmek in ol Muhammed-i Muhtr Vcda geldi ademden bu cmle-i mevcd Zih kabl zih sevg v zih hrmet Kim ol erf vcda virip durur mabd Muhammed oldur u Ahmed Hamd Hmid ol Acab m mmetine olsa kbet Mahmd Sev an snnetini dut muhabbeti birle bdetnden anun sevgsi durur maksd
Kaynak: Darr, Tercme-i Siyer-i Neb, Topkap Mzesi Ktphanesi, Koular Blm, nr 1001, vr. 91a

MEVLD
Arapa velede fiilinden treyip szlkte doum, doum yeri ve zaman mnlarna gelen mevlid terim olarak Hz. Peygamberin doumunu anlatan manzum eserlere denir. Mevlid slm edebiyat ve sanatnda Hz. Peygamberin doum yl dnmnde yaplan trenlere verilen isim; ayrca bu trenlerde okunmak zere yazlm eserlerin ortak addr.

189

Dier slm edebiyatlarna nisbetle mevlidlerin Trk edebiyatnda ayr bir yeri vardr. ounlukla manzum kaleme alnan bu eserler, Trk halknn peygamber sevgisinin bir gstergesi olarak say itibariyle de hemen hemen din trlerin hi birinde grlmeyecek zenginliktedir. Sleyman elebinin nazmettii mevlidin herkes tarafndan beenilip okunmasndan dolay bu konu sonraki yllarda da oka ilenmitir. lk Trke mevlid metni hakknda kaynaklarda kesin bilgi yer almamakla birlikte Sleyman elebinin 812de (1409) kaleme ald Veslet'n-nect adl mesnevinin ilk mevlid olduu gr yaygn bir ekilde kabul grmektedir. Ancak bundan nce Trke yazlm mevlid benzeri eserlerin varl da bilinmektedir. Bunlardan biri Ahmed Fakihe (. 650/1252) ait arhnme olup Veslet't-nectn htime ksmnda arhnmedekine benzer ifadeler yer alr. Sleyman elebiden ksa bir sre nce Erzurumlu Mustafa Darrin yazd manzum-mensur eseri Tercme-i Siyer-i Neb de yer yer mevlidi hatrlatmaktadr. iirlerin yan sra mensur ksmdaki baz ilvelerle Darrin yapt bu tercme bir telif mahiyetindedir. Trkede kaleme alnan mevlidlerin says 200 civarndadr. Bunlar zerinde yaplan almalar bir ksmnn Sleyman elebinin eserine aynen benzediini, bir ksmnn baz motifler ynnden ayrlk gsterdiini, geri kalanlarn ise tamamen farkl olduunu ortaya koymutur. Trke mevlid metinlerinin ou aruzun ''filtn/filtn/filn'' kalbyla ve mesnevi tarznda yazlmtr. Ortalama 600-1400 beyitten oluan mevlidlerde genellikle Hz. Peygamberin doumu zerinde durulmakta, ardndan mirac ele alnmakta, eitli mcizeleri anlatlmakta, daha sonra vefatndan bahsedilmektedir. Bu eserlerin hemen hepsi Ehl-i snnet inanc dorultusunda kaleme alnm, yer yer yet ve hadislerden iktibaslarla veya bunlara telmihlerle desteklenmi, birtakm iddialarn aksine ounda bidat denebilecek fikirlere yer verilmemitir. Veslet'n-nectn ve dier baz mevlidlerin sonundaki ''Hikye-i Deve, Hikye-i Geyik, Hikye-i Gvercin'' gibi Hz. Peygambere nisbet edilen baz mcizev olaylara dair hikyeler eserlere sonradan ilve edilen destan manzumelerdir ve bunlarn asl mevlid metinleriyle hibir ilgisi bulunmamaktadr. Mevlidler umumiyetle tevhid, mnct ve nat ile (bazlarnda ashb- kirma, ehryr- gzne methiye ile) balamakta, kinatn zuhur kayna olan nr- Muhammedden bahsedilerek Hz. Peygamberin doumuna geilmekte, onun mirac ve dier mcizelerinin anlatlmasnn ardndan vefat konusuna yer verilmekte, en sonunda Resl-i Ekrem ve ashab bata olmak zere eseri yazan, okuyan ve dinleyenler iin bir dua ile sona ermektedir. Hemen her fasln bitiminde iinde Hz. Peygambere saltn da bulunduu tekrar beyitleri yer almaktadr. Bu beyitler Veslet'n-nectta, ''Hare dek ger denilirse bu kelm / Nie harola bu olmaya tamm / Ger dilersiz bulasz oddan nect / Ak ile derd ile eydin es-salt''; emseddin Sivsnin mevlidinde, ''Olmak istersen habbe in / Ver salt bul onunla ren'' eklindedir.

Mevlid rnei
mine Htun Muhammed anesi Ol sadeften dodu ol drdnesi

190

nki Abdullahdan oldu hmile Vakt iriti hefte v eyym ile Hem Muhammed gelmesi oldu yakn ok almetler belirdi gelmedin Ol Rabul-evvel ayn nicesi On ikinci gice isneyn gicesi Ol gece kim dodu ol hayrl-beer Anesi anda neler grd neler Dedi grdm ol habbin anesi Bir acep nr kim gne pervnesi Berk urup kt evimden ngehn Gklere dek nur ile doldu cihn Gkler ald ve feth oldu zulem melek grdm elinde alem Biri merik biri maribde ann Biri damnda dikildi Kbenin ndiler gkten melekler saf saf Kbe gibi kldlar beytim tavaf (Sleyman elebinin Vesiletn-nectndan.)
Metnin aklamasi iin bk. Necla Pekolcay, Mevlid, stanbul 1992

Trkiyede mevlidler ve zellikle Sleyman elebinin mevlidi hakknda hangi bilim adamlar almalar yapmtr, aratrnz.

HLYE
Szlk anlam ss, zinet, cevher, gzel sfatlar, gzel yz demek olan hilye, Trk slm edebiyatnda bilhassa Hz. Peygamberin fizik zelliklerini, vasflarn ve gzelliklerini anlatan edeb eserlerle ayn konuda hsn-i hatla yazlm levhalar iin kullanlan terimdir.

191

Sahbler, Resl-i Ekremin vasflarn kendi ilim ve idrakleri nisbetinde tesbit etmeye alm, bu durum hilye konusunda deiik rivayetlerin ortaya kmasna sebep olmutur. Sz konusu rivayetlerde Resl-i Ekremi lykyla tavsif edebilmek iin devrin Arapasnda pek sk rastlanmayan kelimelerin kullanld dikkati ekmektedir. Bu sebeple ilgili rivayetlerin anlalmasn salamak amacyla bunlarn erhedilmesi yoluna gidilmi ve bu ihtiya ayn zamanda tercmeyi de gerekli klmtr. Tirmiznin emil ve hilye tr eserlere kaynaklk eden e-emiln-nebeviyyesinin pek ok erhi bulunmaktadr. Dier baz Trke eserler de emil adn tamakla birlikte sadece hilye hadislerinin tercme ve erhinden ibarettir. Bu husus emil kelimesinin hilye anlamnda da kullanldn gsterir. Hkan Mehmed Beyin 1015de (1606) Hilye adl manzum eserini kaleme almasndan sonra hilye tr eserlerin yaygnlat grlr. Hfz Osman da (. 1110/1698) hilyeye dair rivayetlerin metinlerini hat ve tezhip sanatnn estetik lleri iinde levha olarak dzenlemitir. Bylece Hz. Peygamberin fizik zelliklerini anlatan eserlerle hattat ve mzehhiplerin ortaya koyduu levhalar hilye-i erif, hilye-i sadet, hilye-i Reslullah, hilyetn-neb gibi adlarla anlmtr. Hilyenin mstakil bir tr olarak gelimesinin en nemli sebepleri, Hz. Peygamberi ryada gren bir mslmann onu gerekten grm saylacana dair hadisle, peygamber sevgisini her eyin stnde tutan Trklerin bu sevgiyi dier milletlerde grlmeyen bir evkle edebiyata aktarmalar konusundaki gayretleridir denebilir. Hz. Aliden rivayet edilen, Hilyemi gren beni grm gibidir. Beni gren insan bana muhabbetle balanrsa Allah ona cehennemi haram klar; o kii kabir azabndan emin olur, maher gn plak olarak haredilmez melindeki hadis de bu rabetin sebeplerinden birini tekil etmitir. Herhangi bir din dayana tesbit edilememekle birlikte iinde hilye bulunan evin felkete uramayaca ve zerinde hilye tayan kiinin her trl musibetten korunacana inanlmas da bu hususta tevik edici bir rol oynamtr. Hilyelerde genellikle Resli Ekremin her vasf ayr ayr ele alnarak nce bunu ifade eden ibarenin Arapa asl verilmi, ardndan on be-yirmi beyit halinde tercme ve erhi yaplmtr. Baz mellifler ise hilye hadislerindeki kelimelerin gramer zelliklerine dair almalar yapmlardr. Hilyelerde esas olarak Hz. Peygamberin fizik zellikleri anlatlmakla birlikte baz eserlerde ruh portresiyle ilgili hususlara da yer verilmitir. Bu tarzn en tannm rnei Nahfnin Hilyetl-envrdr. Zamanla dier peygamberler, Hulef-y Ridn ve aere-i mbeere ile din ve tarikat bykleri iin de bu tr eserler kaleme alnmtr.

Hilye rnei
Dedi ol mazhar- envr- cel Esedullh- vel yani Ali Ry- rahn deirmiydi ann Nitekim cirmi meh-i tbnn

192

Yz benzerdi mdevver aya Zt yne idi Mevlya Sar- rz- meh-sms Bde-i akn idi mecls Arz- hsn etse o mahdm- Hall Ysufun anmaz idi sral yle pr-nr idi ol vech-i hasen Ana baklmaz idi evkinden lemi devlet-i ngh gibi Tbnk eyler idi mh gibi Vz etmiti o yzden Fetth Neydiin yet-i Fh misbh Kabe-i vechine ettike nazar Secde eylerler idi ems kamer Deyr-i lemde o ry- pr-tb Etti tegede-i dehri harb (Hakani Mehmed Beyin Hilyesinden.)
Aklama iin bkz. skender Pala, Hilye-i Saadet, stanbul 2002, s. 114-117. Trk edebiyatnda hret bulmu en nemli hilyeyi kim kaleme almtr?

MRCYYE
Kelime anlam merdiven, ge kma demek olan mirac, Hz. Peygamberin ge kmasyla meydana gelen mucizesidir. Mirciyye ise slm edebiyat ve sanatlarnda Hz. Peygamberin hicr aylardan recep aynn 27. gecesinde yapt mirac konu alan eserlerin genel addr. Bu gecede Hz. Peygamber Allah tarafndan Mekkeden Kuduse gtrlm, oradan da semaya ykseltilmitir. Bu konu Kurn- Kermde sra suresinin ilk ayeti ile Necm suresinin ilk yirmi ayetinde ele alnmaktadr. Mirac mcizesi hemen btn mslman milletlerin medeniyetlerine edebiyat, msiki, minyatr, hat ve kitap sanatlar bakmndan kuvvetle yansmtr. Ancak bu konudaki eserlerin mirciyye veya mircnme adyla daha

193

ok ranllarla Trkler tarafndan ortaya konulduu, en ok eserin verildii edebiyat alann minyatr, hat ve kitap sanatlarnn takip ettii, msikinin ise sadece Osmanllarda mevlid gibi bir form oluturduu grlmektedir. Mirac Trke eserlerde oka ilenmitir. Mstakil olanlarn dnda siyer ve mevlidlerle mucizt- neb gibi eserlerin, Muhammediyye ve Garibnme gibi kitaplarn birer blm de miraca ayrlmtr. Ayrca divanlarla din d mesnevilerde bu konuda iirlere yer verilmesi bir gelenek halini alm, zamanla kasidelerin mirciyye, mesnevilerin ise miracnme adyla anld zengin bir edeb tr olumutur. Konunun genellikle din kaynaklara dayanarak didaktik bir ekilde ele alnd eserlerde mellifin sanatkr ynnn ikinci planda kald, tasavvuf adan ilenen mesnevi ve kasidelerde ise daha lirik ve sanatkrane bir slbun n plana kt, airlerin hayal dnyalarnn zenginliine gre olaya ahs yorumlar getirdii grlmektedir. Aruzun en ok filtn filtn filn ve mefiln mefiln feln kalplarnn kullanld mirciyyelerin kaside formuyla yazlanlarnda konu ortalama elli-altm beyit iinde zetlenirken mesneviler-de 2000e yaklaan beyit hacminin salad imknla daha geni bir ekilde ilenmektedir. Kasidelerin nesb ksm, mirac gece meydana geldiinden bu mnaya gelen Arapa ve Farsa kelimeler zerinde kurulmu sz sanatlaryla balar; hadise, kfr karanlklarn ortadan kaldran nrn ve ilh bir mcize eklinde takdim edilerek gecenin nemi vurgulanr. Ardndan gecenin ve gkyznn tasvirine geilir. Bazan da mirac ncesi yine gece gereklemi olan akk- sadr mcizesine temas edilir ve miracn safha safha tasvirine giriilir. mm Hnnin evinden balayan bu yolculukta Cebrilin bura cennetten getirii anlatlr. Buran uzun uzadya tasviri mirciyyelerin en nemli konularndandr. Daha sonra Hz. Peygamberin Mescid-i Aksya gidii, orada dier peygamberlere namaz kldrmas ve onlardan stnl vurgulanr. Kudsten tekrar semaya ykselii (urc) srasnda sahrenin Resl-i Ekremin ardndan harekete gemesi ve dur ihtaryla havada asl kalmas (hacer-i muallak) mcizesi telmihler, techl-i rifler, hsn-i talllerle sslenerek nakledilir. Bunu gkyznde dolama, sema katlarnda dier peygamberlerle tanma, cennet, tb, hriler, kkler, rmaklar ve cehennem hayat tasvirleri takip eder. Reslullahn kabe kavseyn makamna ulamas, Allah ile mlkat ve rabbi katndaki deeri anlatlarak sanatkrn bak asna gre farkl yorumlarla ekillendirilir. Namazn miracda farz klnmas, Hz. Peygamberin dnte hadiseyi ashabna mjdelemesi, mminlerin kabul ve mriklerin inkr gibi hususlar ilenir. Bu muhteva Ganzde Mehmed Ndirnin mirciyyesinde en gzel ifadesini bulmutur. Mesnevilerde ise tevhid, nat ve mnctn ardndan yukardaki konularn her biri bir kaside hacmine ulaan blmler halinde bazan sriliyata dayanan rivayetlerle anlatlr. Bu arada nat ve mnctlara, kaside ve gazellere de yer verildii, namaz ve dier ibadetler hakknda bilgiler aktarld dikkat eker. Anadolu sahasnda ilk mstakil mirciyye XV. yzyln banda (808/1405) Ahmed tarafndan yazlmtr. Tahkik-i Mirc- Resl balkl 497 beyitlik eser, airin divanndaki ksa mirciyyelerden farkl olduu gibi skendernmesindeki mevlid blmnden de ayrdr. Zaman iinde belirgin zellikler kazanan miracnmeler XV. yzyldan itibaren daha fazla rabet bulmu, manzum, mensur yahut ou manzum karma metinler halinde geliimini srdrmtr. Din-tasavvuf manzum eserlerin iinde mirac hadisesine bir blm ayrlmas da yine XV. yzylda yaygnlk kazanmtr. XIV. yzyla ait k Paann Garibnmesinde, XV. yzylda Yazcolunun

194

Muhammediyyesinde, Sleyman elebinin Vesletn-nectnda, Hkan Mehmed Beyin Hilyesinde mirac hadisesine temas edilmitir. XVI. yzyldan itibaren divanlarn iinde mirciyyelerin artmaya balad, XVII ve XVIII. yzyllarda ise hemen her airin divannda bir veya birka mirciyyenin yer ald grlmektedir. Bunlarn en eski rnei Lmi elebiye aittir. Ganzde Mehmed Ndir ise trn mehur mirciyyesinin airidir. XVIII. yzylda Ny Osman Dedenin mirac kandillerinde okunmak zere yazp besteledii Mircn-neb aleyhisselm adl 102 beyitlik eseri trn en tannm rneidir. Nahfnin Mircn-neb isimli 1157 beyitlik eserinde ilgili yetler ve sahih hadisler bata olmak zere dier rivayetler ve ulemnn miraca dair grleri deerlendirilmitir.

Mirciye rnei
1. Seyyid-i kevneyn Habb-i Hud Nr-i ferkayn Nebiyyl-hd 2. Hatm-i nebiyyn eh-i mrseln32 Mefhar-i hir eref-i evveln 3. Shib-i mirc eh-i enbiy Dver-i z-tc u meh-i pr-ziy 4. Dest-res-i muciz-i akkul-kamer Eref-i mahlk- mal-siyer 5. Mazhar- sdk- haber-i m-ra Server-i shib-i nazar- m-ta 6. Muhterem-i smme den itihr Mahrem-i srr- fe-tedell ir 7. Seyyid-i mevd-i fe-terd mel Ayn- aty-y efat-nevl 8. Ztn idp iki cihn seyyidi Hak ve refan leke zikrek didi

195

9. yet-i ferhunde-i feth-i mbn Old aa zver-i levh-i cebn 10. Mazhar- levlk le-amrk hitb Rehber-i hakk hd-i rh- savb 1. ki cihann efendisi ve Allahn sevgilisi, iki cihann nuru ve hidayet yolunun peygamberi. 2. Peygamberlerin sonuncusu ve padiah, sonradan gelenlerin iftihar kayna ncekilerin ereflisi, byg. 3. Mirac sahibi; peygamberler h, ta sahibi hkmdar ve k dolu ay. 4. akkul-kamer (ayn yarlmas) mucizesinin sahibi, yce vasflaryla yaratlmlarn en ereflisi. 5. M kezebel-fud m re (Gzleriyle grdn kalbi yalanlamad.) yetindeki (Necm 11) doru haberin mazhar; M zgal-basaru ve m teg (Bak kaymad ve haddi amad.) yetindeki (Necm 17) nazarn sahibi ve seyyidi 6. Smme den hrmetiyle hret bulan, fe-tedell srrnn almeti. (smme den fe tedell: Sonra yaklat, derken daha da yaklat. (Necm 8) 7. fe-terd (raz olacaksn) (Duh 5) yetindeki vadin muhatab, efaat hediyesinin ve ihsannn kayna 8. Ztn iki dnya efendisi eyleyen Allah onun iin ve refan leke zikrek (Biz senin ann ve nn ycelttik) (nirah 4) dedi. 9. O yle yce bir peygamberdir ki, feth-i mbn (Mekkenin fethi) ile ilgili yetler onun alnnn ss oldu. 10. O levlk ve le-amrk hitabyla ereflenen, hak ve hidayet yolunun rehberidir. (levlk kelimesi Levlke levlke lem halaktl eflke [Sen olmasaydn kinat yaratmazdm.] hadisinden iktibastr. le amrk ise Hicr Sresinin 7. ayetinin Habibim, senin mrne yemin ederim ki mealindeki balang ksmndan alnmtr.)
Kaynak: Sleyman Nahf, Mircn-neb, Sleymaniye Ktp. Air Efendi Blm, nr. 323, 2b Metin Akar, Trk Edebiyatnda Manzum Miracnmeler, Ankara 1987. Trk-slm edebiyatnda en tannm miraciye kim tarafndan kaleme alnmtr?

196

KIRK HADS
II. (VIII.) asrn sonlarnda derlemeler halinde ilk basit rneklerini veren, krk hadis, hads-i erban, tercme-i hads-i erban, erh-i hads-i erban, ihl hadis, hadsl-erban, erban gibi adlarla anlan krk hadis tr din, ahlaki, toplumsal ve edeb zellikleri ile hem Arap ve Fars hem de Trk edebiyatnda nemli bir tr halini almtr. slm edebiyat trleri ierisinde en az mevlid, hilye, mirciye, siyer, maktel, megzi trleri kadar baarl rnekleri verilmitir. Krk hadis tr Arap, Fars ve Trk ediplerinden byk alaka grm ve hadis ile edebiyat kavramlarnn yan yana gelmesiyle kymetli eserler hazrlanmtr. Peygamberimize ait hadislerden genellikle krk adedinin bir araya gelmesiyle oluan krk hadis tertib, erh ve tercmelerini ekil bakmndan mensur, manzum ve hem manzum hem mensur olarak e ayrmak mmkndr. Mensur olanlarn bir ksm hem tercme hem erh iken, manzum tercmelerde genellikle tercme bir kta ile yaplr hadis metni bu ktadan nce veya sonra verilir. Bunun dnda az da olsa metin ve tercmenin ayn ktada verildii de grlmtr. Byle bir durumda hadis metnini vezne uydurmak kolay olmadndan mevzu btnl her zaman salanamamaktadr. Mustafa lnin Manzum Krk Hadis Tercmeleri buna rnek gsterilmektedir. Farsa ve Arapa krk hadis tercmeleri daha ok kta ve mesnevi nazm ekliyle kaleme alnrken aruzun en ok feiltn mefiln feiln, filtn filtn filn ve mfteiln mfteiln filn vezinleri kullanlmtr. Ktalar halinde yazlan ihl hadis tercmelerinin en nls Abdurrahman Cm (.898/1492)nin eseridir. Mesnevi eklinde yazlanlarn en mehurlar ise Hakn Mehmed Beyin (l. 1015/ 1606) ve Haznnin eserleridir. Krk hadis tr almalar mstakildir. Az sayda da olsa divanlarn veya baka eserlerin belli blmlerinde yer alan krk hadis tercme ve erhleri de mevcuttur. Bu trn rnekleri arasnda iindeki hadis says krkn zerinde olanlar olduu gibi sadece hadis metinlerinin derlenmesiyle oluan ve din eitim ve retimine dayal rnekler de mevcuttur. Krk hadis trndeki eserleri muhteva bakmndan aadaki gibi tasnif etmek inceleme asndan kolaylklar salamaktadr. a. Kutsi hadislerden seilenler b. Peygamberin hutbelerinden seilenler c. Senetleri sahih hadislerden seilenler . Zt isnatl, 7 ve 10 ile alakal veya isnatsz hadislerden seilenler d. 40 rakamna dayanlarak tertip edilenler e. Ezberlenmesi kolay ve ksa hadislerden seilenler f. Veciz, camial hadislerden seilenler g. Fasih ve sahih hadislerden seilenler h. Noktasz harflerden seilenler

197

Krk hadisler din her konuyu ihtiva edebilirler.Eser Kurnn faziletleri, slamn artlar, Hz. Muhammed, l ve ashab, ilim, lim, siyaset ve hukuk, toplumsal ve ahlaki hayat gibi konularla ilgili sylenen krk hadis bir araya getirilerek oluturulur. Baz krk hadis kitaplar tek bir konuyu ele alsa da ounluu farkl konular ieren hadislerden oluur.

Yazlma Sebepleri
Krk hadis trndeki eserlerin yazl sebepleri eserin ieriinden ve zellikle mellifin nszde veya ilk tercmesindeki ifadelerinden anlalmaktadr. Bu sebepleri ylece tasnif etmek mmkndr: a. Hz. Peygamberin mmetim iinde din emirlerine dair krk hadis ezberleyeni Allah Tel fakihler ve limler zmresi arasnda hareder. hadisindeki mjdeye nail olmak, b. Hz. Peygamberin efaatine ulama umudu, c. Daha evvel krk hadis yazanlarn geleneini srdrp onlarn kervanna dahil olmak, d. Okuyanlarn hayr duasn almak, e. Hocasnn veya dostlarnn arzusu zerine, f. Devlet bakan vb. tarafndan grevlendirilmi olmak, g. lgi duyulan bir konuda hadis derleme arzusuyla, h. Hastalklardan kurtulmak ve ifa bulmak beklentisiyle. Krk hadis tercme ve erhlerine edeb bakmdan en fazla kymet gsteren ve en ok manzum rneini veren Trklerdir. Osmanl mellifleri ounlukla Arapa ve Farsa krk hadisler kaleme almlarsa da bunlarn hibiri Trke yazlanlar kadar edeb-didaktik bir kymete ulaamamtr. XIV. asrda Mahmud b. Alinin (l.761/1360) Nehcl- Ferdis adl eseriyle ilk rneini veren Trke krk hadis gelenei XV, XVI ve XVII asrlarda geliip genilemi, XVIII. asrn ikinci yarsndan sonra ara sra Kstendilli eyh gibi dikkate deer manzum krk hadis mtercimleri ortaya km olsa da- sanat ynnden zayf rnekler grlmeye balanmtr. Buna ramen didaktik mahiyetteki bu tr yaylmaya devam etmitir. XV. asrda Ali r Nev, XVI. asrda Hazn (trc. 930/1524), Usl (l. 945/1538), Fuzl (l. 963/1556), Nev (trc. 977/1569), k elebi (trc. 979/1571), XVII. asrda Hkn (trc. 1012/1603), Ankaral sml Rsh (l. 1041/1631), XVIII. asrda Osmanzde Tib (trc. 1120/1708), Bursal smail Hakk (trc. 1137/1724), Mstakimzde Sdeddin (trc. 1200/1786), XIX. asrda Kstendilli eyh (l. 1232/1827), Hseyin Remz (trc. 1309/1892) nemli isimler arasnda saylabilir.

198

Krk Hadis rnei

Edeb ile hayda itme gmn An bil fer-i zbde-i edyn Ki buyurd habb-i kevn mekn el-Hayu ubetn minel-mn lm-i hfz u tilvet-i Furkan Hayr-la eylesn sizi zi-n Ki olupdur hads-i fahr-i cihn Hayrkm men teallemel-Kurn Az yimek nki shhattendr ok yimek tl-i mre rehzendr Az ye ok yaa didi Resl Kl kallen tai tavlendr (Mustafa linin Hadis-i Erbainininden.)
Daha geni bilgi iin bkz. Hasan Aksoy, Mustafa lnin Krk Hadis Tercmeleri, stanbul 1991, s. 47-49. Trk-slm edebiyatnda krk hadis kitaplarnn zelliklerini aratrnz.

REGABYYE
Regaib kandilinde okunmak zere yazlp bestelenmi manzumelere verilen isimdir. Hz. Peygamberin ana rahmine dt kabul edilen receb aynn ilk cuma gecesi, bilhassa Trk-slm kltrnde cami ve tekkelerde zel programlarla Regaib kandili olarak kutlanmaktadr. Bu vesileyle mevlid trne benzeyen manzumeler yazlm, bunlarn bir ksm kandil gecesi okunmak zere bestelenmitir. Bu manzumelerde Resl-i Ekremin anne ve babasnn birbirine lyk temiz genler oluu, ahlk zellikleri, evlenmeleri ve Hz. Peygamberin ana rahmine dmesinin kinat iin byk bir rahmet olduu anlatlmaktadr. Regaibiyyelerde daha ok mesnevi nazm eklinin kullanld, bazlarnda ise kta, ilhi, gazel ve kaside gibi ekillerin tercih edildii grlmektedir. Selhaddin Ukye (. 1197/1783) atfedilen Matlaul-fecr adl mesnevi ile Edirne Mfts Fevzi Efendiye ait Envrl-kevkib f leyletir-Regib adl manzume trn nemli rneklerindendir.

199

Regaibiyye rnei
1. Girdi n mh- Receb ehr-i Hud Leyle-i Cuma olunca ibtid 2. Mder-i pki Emine hazreti Kld Abdullah ile n halveti 3. Burc- ismette bi-izni Msten Kevkeb-i sadeyn itdi iktirn 4. Oldlar n dhil-i beyt-i eref Eyledi ol drri ilka-y sadef 5. Yani ol ems-i Hud-y pr ziy Ol eb-i rahmet-fezda glib 6. Burc- rahm- ismete itdi nzl Ol gice yd itdi ervh u ukl 7. Kudsiyn ol giceye rabet tamm tdiler andan Regib oldu nm
Kaynak: Salh, Daha geni bilgi iin bk. Mehmet Akku, Edebiyatmzda Regaibiyye ve Salahnin Matlaul-fecri, A.. lhiyat Fakltesi Dergisi, c. XXXII (Ankara 1992), s. 129-153.

MUCZT-I NEB
Natlarda, siyerlerde ve baz mesnevilerde kimi zaman Hz. Peygamberin mcizelerine yer verildii gibi bazen de bal bana eserler halinde de mucizelerin anlatld grlmektedir. Bunlara rnek olarak, Gvercin Hikyesi, Kesikba Destan, Deve Hikyesi, zzetolunun Tavus Destan, Sadreddinin Geyik Hikyesi gibi halk tipi mesneviler gsterilebilir. Hikye-i Geyikten rnek: 1. Yine balarm sze Allah deyu Evvelinde fazl- bismillah deyu

200

2. Baladm bir mucize u gl gibi erh edeym tapuna blbl gibi 3. Mustafnn muciztn syleyim Dinler isen ben erh eyleyim 4. Dinle imdi bir acib ho haber Mustafdan ideym sahib hner 5. Gr ne kld Tanrnn Peygamberi Yaratlmta oldurur serveri 6. it imdi bir acib mucizt O Resuldendir ki oldurur pk zt 7. Ol Habibullah Muhammed Mustaf Din adn pak kendsi o saf 8. Oturur idi sykenb mihrabna Vaaz eder idi cmle ashabna 9. Cmle ashab dahi anda bile Sohbet eder bular Resul ile 10.Grdler karudan krk atl gelr Krk dahi heybetl gelr 11.Srben mescide dein geldiler nki mescid kapusuna yettiler 12.Mustafnn anda olduun bildiler Cmlesi anda aa indiler
Kaynak: Devam iin bk. Mevlid-i Sleyman elebi, stanbul 1311

201

ESM- NEB
Esm kelimesi Arapa isim kelimesinin ouludur. Terim olarak esm-i neb Hz. Peygamberin isimleri hakknda yazlan eserlere denmektedir. Eski Trk edebiyatnda Cenb- Hakkn isimlerini anlatan Esm-i Hsn tr gibi Hz. Muhammedin mbarek isimlerini konu alan Esm-i Nebler de kaleme alnmtr. Hz. Peygamberin din kltrmzde yer alan isimlerinin manzum veya mensur mstakil eserler hlinde toplanlmas bir gelenektir. Bu eserlerde; Hz. Peygamberin isimleri ile din kltrde ona verilen adlar ve knyeler bir araya getirilir. Bu isimlerde Hz. Peygamberin stnlkleri, hidayeti, rahmeti, efaati, Cenab- Hakkn huzurundaki konumu, sekin oluu, mmetinin gzndeki deeri ile ona duyulan sevgi ve hrmet anlatlr. Hz. Peygamberin medhine mahsus bir tr olan natlarda da bu isimlere yer verilirken, airler bu adlar airane benzetmeler veya hsn-i talillerle ele alrlar ve baz adlarndaki harflerden yola karak ilgin tespitlerde bulunurlar. Dier yandan din ve tasavvuf eserlerde de Esm-i Nebdeki harflere dair yorumlar mevcuttur. Genellikle mensur olan bu trdeki eserlerden Hasib Efendinin Esm- Nebisi 1000 beyit olup Delail-i Hayrttan istifade ile yazlmtr.

Esm-i Neb rnei

1. Muhammedn Ahmedn Hmidn Mahmdn Ahdn Vahdn Mhn Hirn 2. kbn Th Ysin Thirn Muahhern Tayyibn Seyyidn Rasln 3. Nebiyyn Rasll-melhmi Kayyimn Cmiun Muktefin Mukaff Rasll-melhimi Raslr-rheti 4. Sen murdm vir lh kim penh itdm bun Ol Habbn Mustafdur y Raf 5. Kmiln klln Mddessirn Mzzemmiln Abdullh Habbullh Safiyyullh 6. Neciyyullh Kelmullh Hteml-enbiy Htemr-rusli Muhy Mnc Mzekkirun

202

7. Nsrun Mensrun Nebiyyur-rahme Nebiyyt-tvbeti Harsun aleykm Malmun 8. Sen murdm vir lh kim penh itdm bun Ol Muhammed Mustafdur y Rahm y Raf 9. ehrun hidn ehdn Mehdun Berun Mbeirn Nezrn Mnzirn 10. Nrun Sircun Misbhun Hden Mehdiyyn Mnrun Din Meduvvn 11. Mcbn Mcbn Hafiyyn Afvvn Veliyyn Hakkun Kaviyyn Emnn
Kaynak: Daha geni bilgi iin bk. brahim Sarta, Klliyt- smail Grn, (yksek lisans tezi 2008), C.. Sosyal Bilimler Enstits, s. 279.

HCRET-NME
Szlk anlam ayrlmak, g etmek, ayrl olan hicret, Farsa mektup, kitap vb. mnlara gelen nme ile birleik isim olarak Hz. Peygamberin hicretini konu alan eserlere isim olmutur. Siyerlerin bir blm olduu gibi bamsz eserler olarak da kaleme alnan Hicret-nme, Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye hicretini ele alr. Mevlid, miraciye ve hilyeler kadar olmasa da bu trde eserler yazlmtr. Bu konuda Sleyman Nahifnin (l. 1551/1738-39), takriben 88 beyitlik Hicretin-Nebsi bilinmektedir. Bu eserde, Hz. Peygamberin doumundan balayarak ocukluu, Hz. Hatice ile evlenmesi, mirac ve peygamberlie gelii anlatlarak 162. beyitten itibaren hicret konusuna yer verilir.

zet
Trk-slm Edebiyatnda Hz. Peygamber ile ilgili trleri sralayabilmek. Trk-slm Edebiyatnda Hz. Peygamber ile ilgili trler denince akla nat, siyer, hilye, mevlid, miraciye, krk hadis, esm-i Neb, mucizt- neb, hicretnme gelir. Hz.Peygamberi ven, stnlklerini anlatan trler natlardr.

203

Doumundan vefatna kadar Hz. Peygamberin hayatn anlatan trleri aklayabilmek. Soyu, doumu, ocukluu, genlik yllar, peygamberlii, Mekke ve Medinede meydana gelen olaylar ve gerekleen savalar da iine alacak ekilde, doumundan veftna kadar Hz. Peygamberin hayatn ele alan tre ve bu trde yazlan kitaplara siyer / siyer-i neb denmitir. Daha ok tercme ile edebiyatmzda arlk kazanan trleri sralayabilmek. II. (VIII.) asrn sonlarnda derlemeler halinde ilk basit rneklerini veren, krk hadis, hads-i erban, tercme-i hads-i erban, erh-i hads-i erban, ihl hadis, hadsl-erban, erban gibi adlarla anlan krk hadis tr din, ahlaki, toplumsal ve edeb zellikleri ile hem Arap ve Fars edebiyatnda nem kazanmtr. Telifleri de olmakla beraber zellikle tercmeler ile n plana kan bu tr Trk edebiyatnda en az nat, mevlid ve miraciye kadar nem arz etmektedir. Hz. Peygamberin doumundan bahseden trleri sralayabilmek. Hz. Peygamberin doumunu anlatan manzum eserlere mevlid denir. ou mevlide Peygamberimizin doumunun yan sra mucizeleri de yer alr. Trkslm edebiyatnda yazlm en enmli mevlidlerin banda Sleyman elebinin Vesletn-nect gelir.

Kendimizi Snayalm 1. Hz. Peygamber medhetmek iin yazlan iirlere ne ad verilir?

a. Miraciyye b. Medhiyye c. Nat d. Hilye e. email 2. Aadakilerden hangisi Hz. Peygamberle ilgili trlerden biri deildir? a. Hicretnme b. Nat- ehr-yr c. Regaibiyye d. Mevlid e. Hilye 3. Ksaca erban adyla da anlan Peygamberimizle ilgili tr aadakilerden hangisidir? a. Mevlid b. Mucizt- neb

204

c. Krk hadis d. Esm-i hsn e. Mnct 4. Aadakilerden hangisi Hz. Peygamberin fizik zelliklerini, vasflarn anlatan edeb eserlere verilen addr? a. Siyer b. Mevlid c. Mucizt- neb d. Evsf- neb e. Hilye 5. En nemli rneklerini Darr, Yazcolu Mehmed, Altparmak ve Veysinin verdii Peygamberimizle ilgili tr aadakilerden hangisidir? a. Nat b. Miraciyye c. Muhammediyye d. Siyer e. Mevlid

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. b 3. c 4. e 5. d Cevabnz doru deilse, Nat ksmn yeniden okuyunuz Cevabnz doru deilse, Nat ksmn yeniden okuyunuz Cevabnz doru deilse, Krk Hadis ksmn yeniden okuyunuz Cevabnz doru deilse, Hilye ksmn yeniden okuyunuz Cevabnz doru deilse, Siyer ksmn yeniden okuyunuz

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Trkiyede mevlidlerle ilgili en nemli almalara Necl Pekolcay, Faruk Kadri Timurta, Ahmed Ate, Hasan Aksoy imza atmlardr. Sra Sizde 2 Trk edebiyatndaki en nemli hilye Hakani Mehmed Bey tarafndan yazlmtr.

205

Sra Sizde 3 Trk-slm edebiyatnda en tannm miraciye Ganizde Nadir tarafndan kaleme alnmtr. Sra Sizde 4 Krk hadislerle ilgili eserler Kurnn faziletleri, slmn artlar, Hz. Muhammed, l ve ashab, ilim, lim, siyaset ve hukuk, toplumsal ve ahlaki hayat gibi konularla ilgili sylenen krk hadis bir araya getirilerek eser oluturulur.

Yararlanlan Kaynaklar
Akar, Metin, Trk Edebiyatnda Manzum Miracnmeler, Ankara 1987. Aksoy, Hasan, "Eski Trk Edebiyatnda Mevlidler", TALD, Eski Trk Edebiyat Tarihi I, sy. 9 (stanbul 2007), s. 323-332. Aksoy, Hasan, Mevlid, DA. Aksoy, Hasan, Mustafa lnin Krk Hadis Tercmeleri, stanbul 1991. Karahan, Abdlkadir, Krk Hadis, DA. Onan, Necmettin Halil, zahl Divan iiri Antolojisi, stanbul 1940. Pala, skender, Hilye-i Saadet, stanbul 2002. Pekolcay, Necla, slm Trk Edebiyatnda ekil ve Nevilere Giri, stanbul 1997. Pekolcay, Necla, Mevlid, stanbul 1992. Uzun, Mustafa, Hilye, DA. Uzun, Mustafa, Miraciyye, DA. Uzun, Mustafa, Regaibiyye, DA. Uzun, Mustafa, Siyer, DA. Yeniterzi, Emine, Nat, DA.

206

207

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Din-edeb trleri ile genel edebiyat trlerini karlatrabilecek, Edebiyatmzda gelien din- edeb trleri tanmlayabilecek, slmiyetin Trk edebiyatna katksn aklayabilecek, Trke din eserleri edeb bakmdan deerlendirebilecek, Din konulu destn mahiyetteki eserleri ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Din-edeb tr Mersiye-maktel Ramazniye-Bayramiye Gazavtnme- Fetihnme Nashatnme-Pendnme Menkabe-menkb

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Agh Srr Levendin Din Edebiyatmzn Balca rnleri balkl makalesi ile mil elebiolunun Trk Edebiyatnda Manzum Din Eserler balkl makalesini okuyunuz. Diyanet slm Ansiklopedisi ve Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisindeki Fetihnme, Gazavatnme, Iydiye, Maktel, Mersiye, Pendnmeler ve Ramazan maddelerini inceleyiniz.

208

Din Tr ve Konular
GR
Edebiyatmzda tr ve ekil konusu zerinde tam bir uzlama salanabilmi deildir. Bununla birlikte bir edeb rnn d yaps ile ilgili unsurlarn ekil; muhtevas ile ilgili unsurlarn da tr kapsamnda deerlendirilmesi yaygnlamtr. Din trler denildiinde din ierie sahip ve tre adn veren ayn konudaki edeb rnler kastedilmi olur. Tarih boyunca din, kimi zaman ama olarak, kimi zaman da ara olarak edebiyata konu olmutur. Sanat gayesiyle dini ara olarak kullananlar bir tarafa; dini ama olarak grenlerin vastasyla zengin bir din edebiyat meydana getirilmitir. Din duygularn etkisiyle doup gelien bu edebiyatta, ok defa dini tebli etme, retme gibi pratik hedeflere ynelik olarak sanat deeri zayf eserlerin yan sra fevkalde sanatkrane bir slpla din lirizmin zirvesine ykselen eserler de meydana getirilmitir. Trk-slm edebiyatnda din trlere baktmzda en ok trn Hz. Peygamber ile ilgili olarak gelitii grlr. Allah ile ilgili daha az tr gelimitir. Hz. Peygamberin bir beer olmas sebebiyle kendisini hi grmeyenler tarafndan dahi kolayca anlatlabilmesine karlk Allahn ycelii ve varlnn insan idrakini amas, ne kadar aba gsterilirse gsterilsin Onun hakkyla anlatlmasn imknsz klmtr. Dolaysyla bu alanda gelien edeb trler, Onun vahdniyeti, esma ve sfatlar ile Ona kar snmay, af dilemeyi ieren edeb rnlerle snrl kalmtr. Konusu Allah ve peygamber olan edeb eserler dnda din hayatn pek ok vehesi ile ilgili hayli eser yazlmtr. Klasik edebiyatn rnlerini verdii tarih ve kltrel ortam, yzyllar boyu din karakteriyle temayz ettiinden, din, edebiyatn hem ilham hem de bilgi kayna olagelmitir. airler, yaadklar dnemlerde zldkleri sevindikleri ve heyecan duyduklar her hadiseyi edeb bir form ierisinde kltr dnyamza kazandrma gayreti ierisinde olmulardr. Ramazan aynn cokusundan, len kimsenin ardndan duyulan zntye kadar insan ilgilendiren her hadise, din edebiyatmz ierisinde yerini almtr. Klasik iir ustalarnn birou, asrlarca toplum hayatnda yer etmi ve zellikle trensel ierie sahip din hadiselerin heyecann hissedip duygularn nazma dkmlerdir. Gnmzde de bu vadide eserler yazlmaya devam etmektedir. Allah ve Hz. Peygamber ile ilgili trler mstakil niteler halinde ilendii iin bu nitede dier din tr ve konular ele alnacaktr. Bu tr ve konular

209

balk halinde tasnif etmek mmkndr. Birincisi, Mersiye, Maktel, Ramazniye gibi ortak bir ad altnda anlan trler; ikincisi, Ksas- enbiy, Tezkiretl-evliy ve Menkbnme gibi biyografik bilgi ihtiva eden yaam ykleri etrafnda gelien trler ile Kurn- Kermin tercme ve tefsiri, itikat, ibadet, ahlk vb. konularnda yazlan eserler; ncs de destn anlatm tarznn benimsendii din konulu eserlerdir.

Resim 9.1: Satr aras Kuran Tercmesi (Kaynak: Prof. Dr. Hseyin Elmalnn zel kitapl, zmir).

DN TRLER
Mersiyeler ve Makteller
Mersiye, din edebiyatmzda bir kimsenin vefat zerine duyulan znty ifade etmek zere, lenin meziyetlerini anlatmak suretiyle yazlan duygu younluu yksek manzumelere denir. lenin arkasndan sz syleme gelenei slmiyet ncesi Trk iirinde sagu, Trk halk iirinde ise at olarak isimlendirilmitir. Mersiye daha ok bir yaknn, sevilen bir ahsn, air ile maddi manevi bir ba bulunan kiinin lm zerine yazlr. Klasik edebiyatmzda mersiyeler genellikle, padiahlar, ehzadeler, vezirler, devlet bykleri, eyhler, aile fertleri, dost ve arkadalarn kayb zerine yazlmtr. Mersiyenin muhtevas yledir: air iirin giri ksmna dnyann geici olduunu, bu gzelliklere aldanmamak gerektiini ve dnyann ne kadar acmasz olduunu vurgulayarak balar. Daha sonra vefat eden kiinin vgsn ve byle bir kiiyi kaybetmekten dolay duyduu znty dile getirir. Bu blm airin yasna tabiatn da katlmasyla farkl bir hal alr. Kahramann lmne deta btn lem

210

alamaktadr. Ardndan bylesine deerli ve gen bir kiiye kym olmasndan dolay felee sitem edilir. Mersiyelerin son blm genellikle dua ve temennilerden meydana gelir (sen, 1994). Klasik edebiyatmzn eyh, Ahmed Paa, Nect, Zt Bak, Fuzl, Hayl, Talcal Yahy, Nev, Nil, eyh Glib gibi nde gelen airleri mersiyeler yazmlardr. Mersiye genel olarak vefat hadisesini ele alrken, maktel sadece Hz. Hseyinin Kerbelda ehid edilmesini konu edinir. Din edebiyatmzda maktel ya da maktel-i Hseyin denildiinde Hz. Hseyin ve arkadalarnn Kerbelda hunharca ehid edilmesini ackl bir biimde anlatan iirler anlalmaldr. Hz. Hseyinin ehadetiyle ilgili iirlere Kerbel mersiyeleri de denilmitir. Mersiye genel anlamda kullanld iin aslnda her maktel bir mersiye saylr. Ancak maktel hususi bir anlamda kullanldndan her mersiye maktel saylamaz. Maktel trnn en gzel rneini Hadkats-sed isimli eseriyle Fuzl vermitir. Lmii elebinin Maktel-i Hseyini de nemli rneklerdendir.

Kanun Sultan Sleyman Mersiyesinden

Ey py-bend-i dmgeh-i kayd- nm neng T key hev-y megale-i dehr-i b-direng An ol gni ki hr olup nev-bahr- mr Berg-i hazne dnse gerek ry- lle-reng hr meknun olsa gerek cra gibi hk Devrn elinden irse gerek cm- aya seng nsn odur ki yineve kalbi sf ola Snende nyler dem isen kne-i peleng bret gzinde niceye dek gaflet uyhusu Yetmez mi sana vka-i h- r-ceng Ol eh-svr- mlk-i saadet ki rahna Cevln deminde arsa-i lem gelrdi teng Ba edi b- tgna kffr- ngrs emri gevherini pesend eyledi Freng Yz yire kod lutf ile gl-berg-i ter gibi Sandka sald hazn-i devrn gher gibi () (Kk, 1988;130)

211

Fuzl, l-i ab Mersiyesinden

() Ey derd-perver-i elem-i Kerbel Hseyn Vey Kerbel bellarna mbtel Hseyn Gam pre pre barn yandurd d ile Ey lle-i Hadka-i l-i ab Hseyn Tg- cef ile bedenn old k k Ey bstn- sebze-i tg- cef Hseyn Yakd vcdn gam- zulmet-sery- dehr Ey em-i bezm-i brgeh-i Kibriy Hseyn Devr-i felek irdi sana kse kse kan Ey tene-i harret-i berk- bel Hseyn Yd it Fuzl l-i ab hlin eyle h Kim berk- h ile yaklur hirmen-i gnh (Pekolcay, 1994; 234)

Ramazniyeler
Ramazan ay, genel olarak fkh ve ilmihal kitaplarnda din bir konu olarak yer almakla birlikte, sosyal hayata katt canllk ve renklilik sebebiyle edebiyatn da ilgi alanna girmitir. Bu ayda, gerek din duyarllklar bakmndan ortaya kan manevi atmosfer, gerekse dindar olan ve olmayan btn toplum kesimlerinde oluan Ramazana zg hava, eski ve yeni airlerimiz tarafndan gayet gzel deerlendirilmi ve pek zengin bir Ramazan edebiyat meydana getirilmitir. Edebiyatmzda Ramazana dair iirler, XVI. yzyldan itibaren yazlmaya balanmtr. XVIII. yzyla gelindiinde sayca artarak mstakil bir tr oluturacak boyutlara ulamtr. te klasik din edebiyatmzda konusunu Ramazan ayndan alan bu iirlere Ramazniye denir. Ramazniyeler, Ramazan ay dolaysyla, airlerin, padiaha veya devlet byklerine yahut dostlarna sunmak amacyla yazdklar kaside nazm biiminde iirlerdir. Bu iirlerde, Ramazan aynn girmesi dolaysyla sunulan kiinin Ramazan tebrik edilir, o kii padiah veya devlet by ise pek tabii olarak vgs yaplr. Klasik edebiyatmzda bu trn en gzel rneklerini, Sbit (l.1712), Nazm (l.1726), Nedim (l.1730), Enderunlu Fzl (.1810) ve Enderunlu Vsf (.1824) vermilerdir. Ramazan ile ilgili din ve tasavvuf amala yazlan eserler dnda, edeb alanda yazlan eserler yle tasnif edilebilir. 1. Ramazniyeler, 2. Ramazan ilhleri, 3. Ramazan mnileri, 4. Ramazan ile ilgili gazel, rub, koma vs.

212

Klasik edebiyatmzda, drt mevsimin, belli aylarn, bayramlarn, zel gnlerin konu edildii iirler vardr. Bu iirler, zellikle kasidelerin nesb denilen giri blmlerinde bir mevsimin veya hususi ay ve gnlerin gelmesiyle yazlr. Bahar mevsiminin gelmesiyle bahriyeler, kn gelmesiyle itiyeler, nevruz iin nevrziyeler, bayramlar karlamak iin ydiyeler yazla gelmitir. Toplum hayatnda fevkalade nemi hiz olan Ramazan aynn gelmesiyle de eski airler, oru aynn maddi ve manevi gzelliklerini, feyiz ve bereketini, gnahlardan arnma ay oluunu vesile ederek insanlara t ve irad mahiyetinde iirler yazmlardr. Ramazniyelerin konusu, ilk bata Ramazan aynn rahmet ve bereket ay oluudur. Allahn nimet ve rahmeti bu ayda dnyay doldurmutur. Mafiret kaplar sonuna kadar alm, bu aya mahsus olmak zere eytan zincire vurulmutur. Bin aydan daha hayrl olan Kadir gecesi bu aydadr. Ramazniyelerde ayrca bu ay dolaysyla girilen manev ortam ve buna paralel olarak sosyal hayatta meydana gelen deiiklikler de yer almtr. Hillinin grlmesi dolaysyla yaanan tatl telatan tutun, Ramazan mukabeleleri, teravih namazlar ve Ramazan elencelerine kadar bu aya mahsus eitli faaliyetler Ramazniyelerde dile getirilmitir. Osmanl toplumunda Ramazan ay ve mteakiben kutlanan bayram vesilesiyle tertip edilen elenceler, sohbetler, kandillerle ve mahyalarla sslenen camiler, iftar iin hazrlanan trl yemekler, bir sevin ifadesi olarak Ramazan iirlerine yansmtr. Dier taraftan, Ramazan mnasebetiyle toplumun dindar kesimlerindeki hareketlilik ve buna ilaveten Ramazan ncesi ve sonrasnda din hayata mesafeli kiilerin, Ramazann girmesiyle birlikte Ramazana zg dindarlklar airlerin gznden kamamtr. Bu tip kimseler Ramazan sofusu olarak nitelendirilmi ve dindar kimseleri kskandracak derecede allmadk davranlar ineleyici bir slpla dile getirilmitir (Uzun, 1994). Ramazniyelerden bu mbarek ay dolaysyla tasavvuf meknlarda ve camilerde okunan Ramazan ilhleri vardr. Bu ilhlerin bir ksm Ramazann geliini konu edinen iirleridir ve Ramazann balad gnlerde okunur. Bir ksm da Ramazan ayn uurlamak maksadyla yazlan ve bu kutlu ayn sona ermesinden dolay duyulan znty dile getiren ilhlerdir. Bunlardan bazlar bestelenmi olup gnmzde okunmaya devam etmektedir. Aziz Mahmud Hdy (.1628)nin hocas ftdenin bir Ramazan karlamas mahiyetinde olan ilhsi yledir: klara eydin sal Oru ay geldi yine Rahmet denizi c edip lemlere doldu yine Kuranda Allah d Cmle nebler sevdii mmete Allah verdii Oru ay geldi yine

213

Cmle aya sultan olan Dertlilere sultan olan Hakdan bize ihsan olan Oru ay geldi yine XVII. yzyln mehur mutasavvf airi Niyaz-i Msr (. 1694)ye ait ilhnin ilk iki drtl veda mahiyetindeki ilhlere rnek tekil eder: Yine firkat nrna yand cihn Hasret gitdi mbarek Ramazan Nriyle bulmutu lem yine cn Firkat gitti mbrek ramazn ndi Kuran sende ey nru gzel Leyle-i kadrinde ey kadri gzel Gitti ey tehlil tekbri gzel Elved gitti mbrek ramazn Ramazniyelerden, Ramazan ilhlerinden baka bir de Ramazan manileri vardr. Geni toplum kesimleri arasnda yaygn olan Ramazan manileri, zellikle de Ramazan bekilerinin halka mahsus bir ifade ve eda ile syledikleri maniler, dini hogrnn snrlar erevesinde zengin bir birikimi ve halk kltrn yanstmaktadr. Bir Ramazan bekisi manisi yledir: lem bu gece nr oldu Kalbimize srr oldu Ey benim aam efendim Kalkn vakt-i sahr oldu Ramazniyelerden veya Ramazan konulu dier iirlerden, yazldklar dneme ait Ramazan kltrn yanstan pek ok uygulamay tespit etmek mmkndr. Ramazana dair iirler, sadece klasik edebiyatmzla snrl kalm deildir. ada edebiyatmzda da bir takm slup ve muhteva farkllklaryla Ramazan konu alan iirler yazlmaya devam etmektedir.
Ramazan ayna dair iirler iin Filiz Kl ve Muhsin Mcitin hazrlad Trk Edebiyatnda Ramazan iirleri (Gldeste) adl kitab okuyunuz.

Gazavtnmeler
Gazavt, cenk, sava anlamna gelen gaz/gazve kelimesinin ouludur. Gaz kelimesi din uruna sava anlamna gelen cihad kelimesi ile ayn anlamda kullanlmtr. slm tarihinde Hz. Peygamberin fiilen itirak ettii savalara da gazve denilmektedir. Bir din edebiyat terimi olarak gazavtnme, dmanlara kar mukaddes deerler uruna yaplan savalarn anlatld eserlerdir. Manzum ya da mensur olarak yazlmlardr. Tek bir sava anlatlm-

214

sa gaznme, birden fazla sava anlatlmsa gazavtname eklinde isimlendirilmitir. lk rnekleri Arap edebiyatnda grlr. Arap edebiyatnda savalar ve bu savalarda gsterilen kahramanlklar anlatan eserlere megz denilmitir. Gazavtnmeler, genel olarak savalar anlatan eserlerdir. Gazavatnmelere benzeyen zafernme ve fetihnmeler, kk farklarla gazavtnmlerden ayrlr. Eer sava zaferle neticelenmise galibiyeti anlatan eserlere zafernme; sava sonunda bir kale ya da ehir zaptedilmise bu hadiseyi hikye eden eserlere de fetihnme denilmitir. Gazavtnmelerde savan btn ayrntlar anlatlm olduu iin tarih bilimi bakmndan nemli bir bilgi kayna durumundadr. Gazavtnmeler balca u konularda yazlmtr: 1. Padiahlardan birinin hayatn esas alarak onun zamannda meydana gelen olaylar mensur ya da manzum olarak anlatan Selimnme, Sleymannme gibi eserler. 2. Vezirlerin veya nl komutanlarn gazalarn tasvir eden gazavtnmeler. Bu eserlerde ounlukla Barboros Hayrettin, Kprl Fzl Ahmed, zdemirolu Osman gibi baz paalarn ahsiyetleri ele alnmtr. 3. Bir seferi ya da bir kalenin fethedilmesini konu edinen gazavtnme, fetihnme ve zafernmeler (Levend, 1956).

Sz elebi Gazavtnmesinden
togd matla- rahmetden ftb- gaz Gtrdi zulmeti ref eyledi hicb- gaz Bu bezme cn saknan gelmesn yasag eylen Ki ser piyle cier kandur erb- gaz Ne gam kalursa bu yazda tene-dil gz erb- kevser olur kbet erb- gaz Fez-y rfatna Cebril akl irmez Blendimi felek sidreden cenb- gaz Bu yolda toprak ol iy Sz kim kymete dek Saa gubruna rahmet suyn sehb- gaz (Levend, 1956;266)
Yukarda anlatlan trlerin din edebiyat ierisinde deerlendirilmesinin en nemli sebebi ne olabilir?

215

Fetihnmeler
slm ve Trk-slm devletlerinde fethedilen beldeleri, kazanlan zaferleri haber veren mektup ve fermanlarla bu fetihleri anlatan tarih eserlerin genel addr. Ortaa slm dnyasnda hkmdarlar, lke iinde ve dnda otoritelerini ve glerini gstermek iin ssl ifadelerle yazlm mektup ve fermanlar gndererek kazandklar zaferleri bildirme ihtiyac duyarlard. Genellikle sefaret heyetleri vastasyla ve ganimet olarak alnm hediyelerle, bazan da savata ldrlenlerin balar ve alnan esirlerle birlikte gnderilen bu mektuplar dost devletler iin bir mjde, dman devletlere kar ise bir tehdit mahiyetinde idi. Bundan dolay fetihnmeler bazan zafernme, beretnme, bazan da tehditnme diye anlmtr. Osmanl Devletinde fetihler, byk zaferler, zellikle hristiyan dnyasna kar kazanlan baarlar nme-i hmyun kategorisinde deerlendirilebilecek fetihnmelerle slm devletlerinin hkmdarlarna bildirilmekteydi. Osmanllarda yabanc devlet hkmdarlarna gidecek fetihnmeler o lkenin diliyle ve genellikle Trke, Arapa, Farsa olarak yazlrd. Mukaddime saylabilecek ba ksm gnderildii yerin durumuna uygun yet, hadis ve kelm- kibarlarla sslenen ve Osmanl diplomatiinin mhim belgelerinden olan nme-i hmyun grubu belgeleri iinde yer alan fetihnmelerin zel yazl ekilleri vard. Osmanl padiahlarna ait fetihnmeler genellikle Allah'a hamd, Hz. Peygamber'e salt, padiah iin tebaann ilerinin dzenlenmesi ve zulmn nlenmesinin gerei, dmann ne sebeple cezalandrld, padiahn hareketi, askerin okluu, dmann durumu ve cesaretinin anlatlmas, Allah'n padiaha yardm, dmann yenilmesi. Allah'a kr, dman lkesinin zaptnn anlatlmas, hkmdarlara zafer haberinin gnderilmesi, fetihnmenin kiminle gnderildii ve padiahn Allah'a duas gibi on be esasa dikkat edilerek yazlmaktayd. Fetihnmelerde mutantan bir ifade kullanlr, lke zaptnda padiahn kudretini gstermek iin dman askerinin fazlalndan bahsedilir ve olaylar genellikle uzun uzadya anlatlrd. Dmanlara gnderilen tehditnmelerde ise ar ve kltc ifadeler yer alrd. Fetihnmeler, ilgili olduklar savan bir tarihesini ihtiva ettiklerinden ve zaferin hemen ardndan kaleme alndklarndan ayn zamanda deerli birer tarih kaynak nitelii tarlar. Edebiyat tarihiyle ilgili kitaplarda ise fetihnme ayr bir edeb tr olarak bir seferin balangcndan sonuna kadar geen olaylar, bir ehrin, kalenin aln veya bir savan kazanlmasn konu edinen eserler eklinde ele alnmaktadr. Ancak bu tr eserler dorudan doruya tarihin bir parasdr ve bunlar gazavatnme, zafernme, sefernme, hatta Selimnme ve Sleymannme adlaryla anlan eserlerden hem konu hem de slp bakmndan ayrt etmek mmkn deildir. Umumi tarihlerin dnda pek ok tr grlen bu tarz eserlerin balklar da byle bir tasnif yapmay zorlatrmaktadr. Dolaysyla bunlar adlarndan hareketle ayr birer tr olarak gsterilmesi karklklara yol amaktadr. Aslnda fetihnme, dorudan doruya resm bir hviyeti olan, nme-i hmyunlarla fermanlarn edeb bir tr gibi ele alnmaldr. Trk edebiyatnda XV. yzyldan itibaren dorudan doruya melliflerince fetihnme olarak adlandrlan manzum ve mensur eserler arasnda Kvmnin Fetihnme-i Sultan Mehmedi, Sayinin Fetihnme-i Badad, Murdnin Fetihnme-i Hayreddin Paas, Nbinin Fetihnme-i Kamaniesi saylabilir.

216

Fetihnmeler hakknda daha geni bilgi iin Hasan Aksoyun "Tarih Bir Belge ve Trk-slam Edebiyatnda Bir Tr Olarak Fetihnmeler" balkl makalesi (lam Aratrma Dergisi, II/2 (stanbul 1997), s. 7-19) ve ayn mellifin DAdaki Fetihnme maddesine baknz.

Ksas- Enbiylar
Ksas- Enbiy, Hz. Ademden Hz. Muhammede kadar gelip geen peygamberlerin hayat hikyelerinin anlatld eserlere verilen isimdir. Kurn- Kermde yirmi sekiz peygamberin ad gemekte ve bunlarn kssalarna yer verilmektedir. slmiyetin ilk asrndan itibaren yahudi ve hristiyanlarla temas kuran mslmanlar, bu din mensuplarnn yazl ve szl kltrlerinde var olan gemi peygamberlerle ilgili bilgilere vkf oldular. Efsanev ve destan unsurlar ihtiva eden bu tarz bilgilere dayanarak ciltler dolusu peygamber kssalar meydana getirdiler. Arap edebiyatnda yazlan ilk ksas- enbiylar, Kis (. ?)nin Kitbu Ksasl-enbiys ile ondan sonra yazlan Saleb (. 1035)nin Ksasul-enbiy (Arisl-meclis) isimli eseridir. Salebnin eseri kimlii bilinmeyen bir mtercim tarafndan Trkeye tercme edilerek Aydnolu Mehmet Bey (. 1334)e sunulmutur. Trk edebiyatndaki ksas- enbiyalarn ou ad geen eserlerin dorudan evirileri ya da baz ilavelerle hazrlanan geniletilmi eviri mahiyetindeki eserlerdir. Son dnemlerde de Peygamber kssalaryla ilgili kitaplar yazlmtr. Bunlarn en mehuru Ahmed Cevdet Paa (. 1895)nn yazm olduu Ksas- Enbiy ve Tevrh-i Hulef isimli eser olup gnmz harfleriyle de yaymlanmtr. Btn peygamberlerin hikyelerini ihtiva eden ksas- enbiylardan baka tek bir peygamberin hayatn anlatan eserler de yazlmtr. Hz. Yusuf ile ilgili kaleme alnan Kssa-i Ysuflar ve Hz. Sleyman ile ilgili yazlan Sleymniyyeler bu tr eserlerdir.

Salebnin Arisl-meclis Tercmesinden

Kaabil eyitti: Ey ata! Kardaum Hbilden ulu del miven? Ol ie ben hakluven del miven? dem eyitti: Ey oul! Fazl Tangr elindedr. Kaabil eyitti: Byle deldr, belkim sen an kend reynden benm stme yegledn. dem eyitti: Eer haklu kimdgin bilmek dilersen, varun ikinz kurbn eylen. Kangunz kurban kabul olursa ululua ol yegrekdr. Ve haklu oldur. Ve ol vaktin kaan kurbanlar kabl olsa gkden od ineridi, kurban yiridi. Kaan kabl olmasa od inmezidi, kular ve geyikler yiridi. Bes ol iki kdlar kim kurban eyleyeler. Kaabil ekinciyidi. Biraz yetil buday kurban iletdi. Gnlnden geeridi gerek kabul olsa gerek olmasa kz kardaum ana virmeyem. Ve Hbil davarlu ve koyunluyidi. Bes bir semiz kuz, biraz sfi st, biraz kereya kurban iletdi. Gnlnden Tanr iin rzlk ve anun buyruna boyun virmek geeridi. smail bin Dafi eyitti: Haber degdi bana kim Hbil koyunndan bir kuz dod. Hbil an yavlak sevdi. yle kim cmle mlinden ana sevglrek idi. An arkasna gtrdi. Kaan ana kurban buyruld. Ol kuzuy kurban iletdi. Andan ol iki kurban bir ta stinde kodlar. Bes gkden od indi. Ol kuzuy ve sdi ve kereyan yidi. Bir dene Kaabil kurbanndan yimedi. Anunin kim gnl arlla deglidi. Ve Hbil kurban kabl old. Anunin kim gnl arl vard. Bes ol kuz umaka vard otlad. T kim brahim oln kurban eylemee fermanlad. Tanr ol ko

217

fidi viribidi Pes ol tadan indiler ve daldlar. Kaabil kurban kabul olmadun kakd. Gnlnde hased bitti. Ve dmanlkn gizledi. Ta ol vaktedegin kim dem peygamber Mekkeye vard, Kbe ziyret klmaa Bes kaan dem Mekkeye gitdi, Kaabil Hbile geldi ve ol koyun katndayd, eyitti: Seni depelerven Hbil eyitti: Neden tr? Eyitti: Anuninkim Tanr senn kurbanun kabl eyledi ve benm kurbanum red eyledi ve sen benm grkl kz kardaum evlendn ve ben senn irkin kz karndaun evlendm. Bes demiler seni benden ulu ve yirek sylee. Bes Hbil eyitti: Eer sen beni depelemee el uzadursan ben seni depelemee el uzatmasven. Ben lemler Tanrsndan korkarven. Bes kaan an depeledi, yirinde kod, nidesin bilimezidi. Anuninkim dem olanndan evvel yir yzinde len olidi. Bes canavarlar an yimee kasd eyledi. Kaabil an taarcukna koyd. Bir yl tamam arkasna gtrdi. Hatt kim yiyidi. Kular ve canavarlar di an yiyevz diy. Bes Tanr ana iki karga viribidi. Birbirile savadlar, birisi birin depeledi. Andan burnile ve ayala ukur kazd, ol ukura brakd ve stne dopran gir rtdi. Kaabil ana bakard kaan byle grdi (z, 1996;196)

Tezkiretl-Evliylar
Tezkire, baz meslek sahipleri iin yazlan biyografik eserlere verilen isimdir. Veliler tezkiresi anlamna gelen Tezkiretl-evliya da slm velilerinin hayat hikyelerinin yazld eserlerdir. Tasavvufun yaylmasyla birlikte isimleri ne kan tasavvuf byklerinin tantlmas amacyla telif edilmilerdir. Feridddn-i Attrn Tezkiretl-evliy adn tayan eseri bu trdeki ilk rkektir. Trk edebiyatnda tezkiretl-evliylar, Feridddin Attrn eserinin tercmesiyle balamtr. Bu tercmeler ya dorudan eviri ya da Attrn eserini esas alarak baz ilavelerle yeniden telif eklindedir. Tespit edilebilen ilk tezkiretl-evliy evirisi XIV. yzylda Aydnolu Mehmet Beye sunulmutur. Klasik Trk nesrinin byk temsilcisi Sinan Paann Tezkiretlevliys yazarn gl slubu sayesinde telif hususiyeti gstermektedir (z, 1996). Trk edebiyatnda mehur olmu bir evliy tezkiresi de Lmi elebi (. 1531)nin Nefhtl-ns evirisidir. Lam elebi, Molla Cm (. 1492)nin eserini evirmekle yetinmemi, kendi zamanna kadar yaam olan tasavvuf byklerini de ekleyerek ilaveli bir eviri meydana getirmitir.

Anonim Tezkiretl-Evliy Tercmesinden

brhim Edhem brhim Edhem eydr: Bir gn bir yerde giderdim. Akam eridi. Karanuluk oldu. Yol yav kldm. Mtehayyir oldum. Ngh bir it nin iitdim Ol yana gitdim. Ta bir kye erdim. Ngh yzme bir kii bir apla vurd ki iki gzmden od kd. Darb yedim, oturu vardm. Ellerim yzme tutdum. nen kat zahmet ekdim. Gzlerimden ya geldi. Bam kaldrdm. Ben eyitdim: Ey Br- Hudy! Her kimse kim sana gide yle mi ederler? dedim. Henz dahi yerimden turmadm. Bir kimesne grdm. Geldi, ol bana apla vuran kiinn ban nmde kod. Eydr: Y brhm! Bizden gile etme. Her ki bizim emrmzde ola azz mkerrem olur, sen bizim emrmzden kdn. t

218

nne uydun gitdin. der. Korkdum, secdeye vardm, tevbe eyledim kim ayruk kstahlk etmem ey alabm dedim. (z, 1996;206)
Tezkire adyla yazlan baka biyografik eserler var mdr? Varsa kimlerle ilgili yazlmtr?

Menkbnmeler
Menkbnmeler, tasavvufun yaygnlamasyla birlikte tarikat prlerinin hayat hikyelerini ve kerametlerini mridlere anlatma ihtiyacndan domutur. Menkbnmeler genellikle mensur olarak yazlm olmakla birlikte bazlarnda manzum paralar da bulunmaktadr. Bu trdeki eserler, tarikat mntesibi kimselerin kolayca anlayabilmeleri iin sade bir dille yazlmlardr. Menkpnmeler, XIV. yzyln balarndan itibaren Anadolu sahasnda yazlmaya balanmtr. Halvetiyye, Bayramiyye gibi bir tarikat zmresi hakknda Menkbnmeler yazlmakla beraber bir mrdin hayatn anlatan trleri ounluktadr. Hac Bekta- Vel, Emir Sultan, Hac Bayram- Vel, Erefolu Rm, brahim Glen, emseddin-i Sivs, Niyaz-i Msr gibi pek ok tarikat nderine ait Menkbnmeler bulunmaktadr. Ayrca Fatihin hocas Akemseddin ve veziri Mahmud Paa gibi bilge kiilikleriyle mehur olmu baz devlet grevlileri hakknda da Menkbnmeler yazlmtr.
Ksasl-enbiy ve Tezkiretl-evliylar eviriye dayanan eserler olmasna karlk Menkbnmeler Trke olarak kaleme alnmlardr. Bir tarikat silsilesindeki mridlerin ya da tek bir kiinin menkabevi hayat anlatlmtr. Menkbnmelerde sade bir dil kullanlmtr. Tezkiretl-evliylar ile kyaslandnda daha abartl bir slup hkimdir.

Menkb- Halvetiyyeden
Zikr menkb- Hazret-i Snbl Sinn elebi Efendinin halfesi ve kim-makm ve dmd eyh Snbl Sinan Efendidr ki mevlidi Merzifon ve nev nems Hamd ilinin Borlu olup ilm-i zhirde Hidye ve erhu Mevkf hfznda idi. Mevlden Efdalzde hizmetinde olup gh meyih meclisine varrd. Bir gn bir vka grr ki halk bir kuyudan su alur. Bu dahi almak murd idinr. Su kuyunun azna kup bil-taab alur. elebi Efendiye tabr etdrmee geldikde hemn Mevln! Vcdunda mevcd olan fyzt- ilhiyyenn galeyn var, ancak eller taab ve nasb sebebi ile tahsl etdikleri feyzler sana karu gelr. Nin kuvvetni file getrmezsin? dey irk- m fiz-zamr ider ve Snbl Efendiyi alup snesine basup sende riha-i mahabbetullh var dey Snbl ile koklarlar. Hemn eyh Snbl rf izfeti ve ch riyseti terk idp mchede kemerin beline berk ider. Ol kadar ugl zre olur ki elebi Efendi hazretleri Sumasnda huzr idemeyp muttasl Snbln hcresin devr idermi. yldan sonra hilfet virp diyr- Msra gndermi. erkise zamnnda diyr- Msrda kll itibr bulup fazl ve irfnna cem-i ulem-i Msr ikrr itmilerdir (Yusuf b. Yakub, 1290[1873]; 32)

219

DN EDEB ESERLER
slm Trk Edebiyatnn rnleri sadece bir tr ad altnda yazlan eserlerle snrl deildir. Bunlarn dnda herhangi bir tre sdrlamayan, din konularda yazlan ve edeb deeri olan pek ok eser mevcuttur. slmiyetin Trkler arasnda yaylmaya balamasnn hemen ardndan yazlmaya balanan Kuran- Kermin Trkeye tercme ve tefsirleri bu eserlerin banda gelmektedir. slm dinine ait baz temel bilgilerin yer ald akid ve fkh kitaplar, ahlka dair kitaplar, dua kitaplar mslmanlarn gnlk ihtiyalarn karlamak zere kaleme alnan din eserlerdir ve bunlarn bir ksm manzm olarak kaleme alnmlardr.
Trkler Mslman olmadan nce baka hangi dinlerin kutsal metinleriyle ilikileri olmutur? Aratrnz.

Kurn- Kermin Trkeye Tercme ve Tefsirleri

Trkler, slmiyeti kabul etmeleri ile birlikte dinin birinci kayna Kurn- Kermi Trkeye evirmekte gecikmemilerdir. slmiyetin kabulnden gnmze kadar ok sayda tercme ve tefsir yaplmtr (Cunbur, 1959). Kurn- Kerm nce Samanoullar dneminde Emr Mansur b. Nuh (961977)un oluturduu bir kurul tarafndan Taber Tefsiri esas alnarak Farsaya evrilmitir (Topalolu, 1976). Kurn- Kermin Trkeye ilk tercmesi yine Farsaya yaplan tercme ile ayn dnemde muhtemelen ayn heyetin Trk yesi tarafndan meydana getirilmitir. Bu tercme satr aras bir tercme olup, Taber Tefsirinden yaplan kelime kelime Farsa tercmeye dayanmaktadr (Togan, 1964). Sz konusu tercmenin bir nshas bugn stanbul Trk-slm Eserleri Mzesinde sergilenmektedir. Kurn- Kermin Trkeye ilk evirileri satr aras evirilerdir. Bu yntemde satrlarn aralar alarak her bir Arapa kelimenin altna Trke karlklar yazlmaktadr. Bunu, Fatiha, Yasin, Tebareke, hls gibi ksa surelerin tefsirleri takip etmitir. Ksa sre tefsirleri sonraki dnemlerde Kurn- Kermin birok sresinin mstakil tefsirinin yaplmasna rnek tekil etmitir. Anadoluda Trke byk tefsir ve tercme faaliyetleri ise mevcut en eski nshalara gre Osmanl Devletinin kuruluundan bir asr sonra yani on drdnc yzylda balamtr. Bu faaliyet satr aras tercme ve uzun tefsirlerle tercme eklinde iki koldan ilerlemitir. Mevcut tefsirlerin ou Ebul-Leys Semerkandnin tefsiri esas alnarak yaplm veya onun aynen tercmesidir. Tefsirli tercmelerde bir Arapa kelimenin bir Trke kelimeyle karlanmasndan ziyade btn bir ayetin uzun cmlelerle aklanmas esas alnmtr (Topalolu, 1976). Trkeye tercme ve tefsirlerin, Trklerin arasnda slmiyetin yaylmas, dinin asl kaynann anlalmas yannda Trk dilinin olgunlama ve gelime sresini takip etme ve inceleme bakmndan nemi byktr. Ahmet Caferolu, Kurann Trke tercme ve tefsirlerinin dil tetkiki bakmndan nemini yle anlatr: ...mmkn olduu kadar mukaddes ve dini bir eserin, aslna sadk kalabilmek gayesi ile izahna ve tercmesine azami derecede dikkat edilmi ve bu yzden bu Trke metinlerin ive ehemmiyetleri ykselmitir. Bahusus, bu gibi eserler, umumiyetle, kelime kelime ve alt alta tercme edildikleri iin tercmedeki her bir szn karl kolaylkla tespit edilebilmektedir. Bu yzden

220

bu eserler bir nevi lgat mahiyetini alm olup muhtelif ekil ve mefhumlarn inkiaf merhalelerinin tespitinde ayrca bir kaynak rol de oynamaktadr. (Caferolu, 1943;89). Kurn- Kermin Trkeye ilk tercmelerinde Arapa ve Farsa kelimeler yok denecek kadar azdr. Kuranda geen terimlerin karlarna bundan alt yzyl nce bile kullanlmayan Trke karlklar konulmutur. Trkslm eserleri mzesi 73 numarada kaytl, mevcut en eski tercme kabul edilen nsha zerinde yaplan incelemede, mkerrerler hari 2.500e yakn kelimeden sadece on kadar Arapa ve Farsa kelimeye rastlanmtr. Mesela eytan kelimesi yak ile tercme edildii halde, melek kelimesinin karl bulunamam ve Farsa feriteh kelimesi ile karlanmtr (Erdoan, 1969).
Kurn- Kermin Trkeye ilk tercmeleri dil bakmndan ne gibi bir katk salamtr?

Satr Aras Kuran Tercmesinden

Sretl-Ftiha [Bismillhirrahmnirrahm] Tanr ad-y-la yan balarn y okrn gey rahmat klc, rahmat klc 1. gmek Tanrnundur; lemlere issi y bisleyicisi2. Gey rahmat klc, rahmat klc 3. Yanut gni issi yan kyamat gninde hkm eylemege mlik olan 4. Sana taparuz; dak senden arka virmek isterz. 5. Yol gster bize toru yol 6-7. Yol anlarun kim eylk eyledn anlarun zerine; kaknlmlar degller yan cuhd degller; dak azmlar degller yan Nasrn degller. (Muhammed bin Hamza,1976)
Trkler ilk dnemlerden beri Kuran Trkeye tercme etmilerdir. Kelimelerin anlamlar satr arasna yazldndan dolay bu tercmeler, satr aras Kuran tercmeleri olarak nitelendirilmitir. Satr aras Kuran evirileri ve sonra yazlan Trke tefsirler zellikle dil tarihi bakmndan ok kymetlidir. Kurn- Kermin Trke tercme ve tefsirleri Trkenin edeb bir lisan haline gelmesine katk salamtr. Eski Kuran evirilerinde dil Trke olmasna ramen cmleler Arapann sz dizimine (sentaks) uygundur. Bu ekil cmleler Trkenin sz dizimine aykr olup anlalmay zor hale getirmektedir.

Akid ve Fkh Kitaplar

nan ve ibadet hayatyla ilgili eserler, baz din kurallar halka retme ihtiyacndan kaynaklanan, din edebiyatmzn retici vasfnn ne kt didaktik eserlerdir. nan alannda manzum akidler, ment erhleri, kaz ve kader ile ilgili eserler yazlmtr. Bu alanda yazlan eserlerin en mehuru, Mehmed lm Efendi (. 1636)nin Manzum Akididir. Birgili Mehmed b.

221

Pr Ali(. 1573)nin kaleme ald Vasiyetnme isimli rislesi, ezberlenebilmesi amacyla, Baht tarafndan 1642 ylnda nazma ekilmitir (elebiolu, 1983). Fkh alannda da ayn retici gayelerle pek ok eser yazlmtr. Bu alanda bilinen ilk manzum eser, Glehrnin Manzum Kudr Tercmesidir. Ancak bu eser ele gememitir. Dier bir eser Balkesirli Devletolu Yusufun 1425te tamamlad Vikye Tercmesi olarak tannan ilmihal konularn ieren mesnevsidir. Eser Sultan kinci Murad (1451-1455)a sunulmutur (elebiolu, 1988). mam Azam Eb Hanfenin Fkh- Ekberinin tercme ve erhleri de nem arz etmektedir. Fkhn baz konularnda mstakil manzumeler yazld da olmutur. Namazn ibadetinden bahseden urts-salt, orucun eitleri ve faziletini anlatan Fezils-syam, hacca dair bilgilerin yer ald Mensikl-Hac, miras konularnn ayrntl bir ekilde anlatld Manzme-i feriz trnden eserlerdir. Ayrca gnlk din meselelere verilen cevaplar ihtiva eden manzum ve mensur olan fetv kitaplar yazlmtr.
Akid ve fkha dair eserler, retici amalarla yazlm din eserlerdir. Bu eserlerin bazlarnda, inan ve amele dair baz mevzular rencilere daha kolay retmek, okuyanlarn aklnda kalmasn salamak amacyla manzum anlatm tekniinden yararlanlmtr. Bylelikle manzum akidler, manzum ilmihaller, manzum mensik-i haclar, manzum feraizler vb. ile din, dil ve edebiyat tarihi bakmndan nemli bir klliyat meydana getirilmitir.

Ravzatl-mndan
(Hall, . 1578den sonra) Bb- Snenl-vuz Gel beru gel ey Muhammed mmeti On durur bil bdestin snneti Besmeleyle balamakdr evvel Besmeleyle cmle uzvun pk ola Ellerin kez yumakdr ey zz Dhil olmadan inya kl temiz Su bulunan yerde istinc ile Pk olanlar sever Hak ey dede Su bulunmazsa kesekle ta ile Pk olacak mevzii muhkem sile

222

Eyle misvk azna hem sa u sol An istiml ediptir bil Rasl Hem birisi eylemekdir mazmaza Yan su vermek drr bil aza Eyle istink burnun pk ola Cennet ire ho kokularla dola ki kulaklarna mesh et vel Baa mesh olan sudandr bil yolu Ol mbrek lihyene eyle hill yle buyurmu Rasl-i Zl-Cell Hem hillle iki ellerin dahi Hem ayaklarn hillle ey ahi Azn u burnun yzn yu ey hmm Hem kolun hem ayan kez tamm (ener-Yldz, 2008;235)

Ahlk ve Nashate Dair Eserler

Din edebiyatn retici karakteri dikkate alndnda yazlan eserlerin byk ounluunun din ve ahlk nasihatleri ierdii grlecektir. Kutadgu Bilig ve Atabetl-hakyktan balayarak hemen her devrin zelliklerine uygun olarak ahlk konular ileyen telif ve tercme pek ok eser meydana getirilmitir. Din, ahlk, tasavvuf konular ou zaman i ie getii iin bu trdeki eserleri birbirinden ayrmak zordur. Bununla birlikte insanlarn sahip olmalar gereken iyi huylar ile uzaklamalar gereken kt huylar mstakil olarak anlatan kitaplar da yazlmtr. Knalzde Ali elebi (. 1571)nin Ahlk- Alsi, emseddin Ahmed Sivs (. 1597)nin Mirtl-ahlk, Muhy-i Glen (. 1605)nin Ahlkul-kirm, bu tr eserlerdir. Ahlk kitaplarnn nemli bir blmn nasihat/t tarzndaki kitaplar oluturur. Feridddn-i Attarn Pendnme isimli eserinin tesiriyle ok sayda eser yazlmtr. Edebiyatmzda, insanlar iyiye ve gzele ynlendirmek, slmiyetin erdemlerini ahsnda yaayan, iyi ahlkl, topluma ve devlete faydal fertler yetitirmek, amacyla yazlan bu eserlere hepsi de ayn anlama gelen nashatnme, pendnme ve tnme adlar verilmitir. eitli meslek mensuplarn uyarmak maksadyla da nashatnmeler yazlmtr. Nashatnmelerin amac, slmiyetin iyilii emir ve ktlkten sakndrma esasna dayanmaktadr. yet ve hadislerdeki t ierikli ifadeler, medrese

223

eitiminden gemi divan airlerinin nashatnme trnde eserler yazmasna zemin hazrlamtr (Kaplan, 1). Nashatnme trnde yazlan eserlerden bazlar unlardr: Yunus Emre (. 1320), Risletn-nushiyye, brahim Glen (. 1534) Pendnme, Sinan Paa (. 1486) Nashtnme (Ahlknme), Zaif (. 1553?) Bsitn- Nasyh, Gvh (. 1519) Pendnme, Azm (. 1582) Pendnme, Nb (. 1712) Hayriyye, Zarif mer Baba (. 1795) Pendnme, Snblzde Vehb (. 1799) Lutfiyye.
Nashatnmelerin belli bir hedef kitlesi var mdr? Aratrnz.

Hayriyye-i Nbden
y seh-serv-i hybn- uhd Nev-hrmende-i bustn- vcd lemn megalesinden akdem Budur insna ehemm elzem dp encm- umrn tedbr Eyleye hne-i dnin tamr tdi endze-i hikmetle kym Penc erkn- bin-y slm Bu bin ire olan rhatdur Taras p-zede-i fetdr Bu bin dhilidr b- nam Hrici nhiye-i nr- cahm Dhili ehl-i hidyetdr hep Hrici ehl-i gavyetdr hep Farzdur itme sakn fevt-i salt ktidrun var ise hacc zekt Kl edsnda dern tek tz Birinn fevtine gsterme cevz

224

Olma gerden-ke-i fermn- gan Her ne emr itdi ise eyle an Mmine hilat- dndr kat kt Vcibt snen mendbt Srr var her birinn hikmeti var Hasra gelmez nice hsyeti var Eylemi Hazret-i Vahhb- kerm Her birin vsta-i lutf- azm Hak gandr senn amlnden Yine sensin yiyecek mlundan Sana rc olur iy bahr- keml Nk bed her ne idersen aml Shib-i hamse ol iy pk-meni Bilesin hams-i mbrek ne imi (Kaplan, 2008;182)

DN DESTAN METNLER
Din-Destn Eserler
Sava kabiliyetine sahip Trklerin yerleecek yurt arama teebbsleri, Mslmanlktaki cihad ve gaza ruhu ile birleince fetihler kanlmaz hle gelmitir. Anadolunun Trk hkimiyetine girerek mslmanlamas srecinde, baz gazi-mcahid komutanlarn savalarda gsterdikleri fedakrlk, yiitlik ve kerametler destanlara konu olmutur. Bu destanlarn en eskisi Hriclerin nl kahraman Hamzann ad etrafnda gelien Hamzanmeler ile Horasanl Eb Mslimin destan hayatn anlatan Ebu Mslim Kitabdr. Bunlardan baka, Bizansllara kar giritii savalarda ismi ne kan Seyyid Battal Gzinin menkabelerini anlatan Battalnme, Anadolu ilerine kadar birok ehri fetheden Dnimend Gzinin fetihlerini anlatan Dnimendnme, Anadolu ve Rumelideki fetihlerde gsterdii kahramanlklarla Sar Saltukun maceralarn anlatan Saltuknmeler meydana getirilmitir. Sz konusu destanlarn tamam balangta szl olarak dilden dile aktarlm, sonradan yazya geirilmitir (z, 1996).
Anadolunun Trklerin hkimiyetine gemesi bir dizi fetihlerin sonunda olmutur. Bu fetihleri gerekletiren baz komutanlarn, savalarda gsterdikleri baarlar, destanlatrlarak milli hafzaya kaydedilmitir. Bu destanlarda, Mslman Trk komutanlarn keramet motifleriyle zenginletirilmi kahramanlk anlar anlatlmaktadr.

225

Battalnmeden
Seyyid ard er diledi meydana kimsenn zehresi olmad kim meydana gire ayruk kimse meydana girmedin Seyyid Hazreti bildi atndan aaa indi kolann muhkem berkitdi gir bindi sa kola hamle eyledi yitmi seksen kii ldrdi birisi Seyyidn nne turmad yine meydan yirine geldi ard kim iy sler din dmanlar meydana gelsenze didi bu yana Kayser kakd ard kim ne oldunuz ortanuzda bir er yokdurur kim ibu nbkre cevap viremeyicek yzi suyun yirine getre diy yrrken ezin cnib karudan toz uyand gn yzi tutuld toz iinden yz bir alay yz bir alem ka geldi smil Semerkand irdi snnler karu vardlar muneka kldlar Halfei sordlar smil aytd u iridi didi anun ardnca elli bin kiiyle Husrev ah irvan geldi saf balad durdlar anun ardnca Minuihr-i Gln ka geldi otuz bin er ile saf baladlar turd anun ardnca alt bin kiiyle Baturn Hind ka geldi ne kssai draz idelm tolup tolup mslmanlar geldiler alaylar baladlar durdular himmetleri budur kim Kaysere kendler uralar ezin cnib bu tarafdan Kayser teferrc iderdi ngh bir acyib toz belrdi toz iinden Halfenn alemi peyd old ve Raslullhun alemi Ahmed ve Muhammed peyd old bir ak fil zerine taht balamlard stnde etr-i hmyun yeil atlastan dutulmu kubbe iinde Halfe-i ry- zemn oturmud bin beyz mft ve mderris sanda ve solunda yidi yz cr hfz- kelmullah hovzla okrd drt yz ho mugarri ve mnevverin nnce kne ez-dern-i dil cn birle aydurlard l ilhe illallh Muhammedr-raslullah dirlerdi drt bin fln bin fln gmgk demr geyp Halfenn nnde yaln kllar durup yrrlerdi drt bin has er sa yannca yayalar kabzasn durup oklar gizleyp yrrlerdi drt bin er solunda grzler getrrlerdi drt bin kii akabince ar bozdoanlar getrrlerdi bu azametle Halfe nikaab yzinde oturmd yz altm fil nk ardnca yrrlerdi bin yidi yz altun eyerl bedev ve arab atlar nnce yidrleri bu vech ile kageldiler Emir mer ve gaazler karu vardular piyde olup grdiler yz yire urdlar Halfe dkelin nevhat kld nkim Kayser bun grdi kan kudurd gvdesine ditreme ddi dahi stma dutd ezin cnib bu yana Seyyid dahi meydan iinde at ban ekp teferrc iderdi Halfe dahi tahtndan ol kenr- lekerin teferrc iderken gzi Seyyide tokand aydur ol meydan ortasnda turan kimdr didi aytdlar y Emrel-mminn bir cins yiitdr ne erlkler idpdr hi kimse mukaabil olamaz bizm lekermzi ol turdurd yohsa Kayser bizm gnmz keserdi ve klmz ge savururd amm Hdvend kad u kmeti yl bli sz kelecisi yzi gzi kalar ve dileri ve duru oturu vurmas dutmas dkelisi ana benzer amm Battal a idi bu siyahdur didiler ol karu dadan iner erlikler gsterr kim hezrn Rstem destanlar gerekdr kim bunun erlin kla gice olcak yine ol taa gider didiler nkim Halfe bu szleri iitdi el getrdi Seyyide du kld snnlerden birisi segirdp Seyyide geldi aydur iy gziler serveri Halfe sennn du kld didi Seyyid bunu iidicek atnan srad aaa indi Halfeye karu yz yire urd yine atna bindi bir mddet silhrlk gsterdi yitmi iki lubile tarafeynden mtehayyir kld hayran oldlar Seyyidn yrenleri Halfeye aytdlar h- lem ibu hnerler kim gsterr hamusu Battaldur ill kim bu siyahdur Halfe aytd Hakk Tal kaadirdr her kimi kim dilerse Battl sretinde viribir kim slma meded yitie (Pekolcay, 1994; 282)

226

Cenknmeler ve Muhtelif Din Hikyeler

Savama, vuruma anlamna gelen cenk kelimesinden tretilen cenknme, Hz. Ali ve olu Muhammed Hanefiyyenin katld eitli savalar anlatan din destan mesnevlere verilen genel isimdir. Mensur eitleri de bulunmaktadr. Trk edebiyatnda XIV. yzyldan itibaren grlmeye balanan Cenknmelerin nemli temsilcileri bu yzylda yzylda yaam olan Yusuf Meddah, Tursun Fakih, Kirdeci Ali ve Begpazarl Maazolu Hasan isimli melliflerdir. Trk-slm edebiyatnda varlndan haberdar olunan, ancak zerinde fazla durulmayan edeb trlerden biri de halk diliyle yazlm olan din hikyelerdir. Hz. Muhammed bata olmak zere hikyelerdeki ahslar kadrosunda gerek kiiler olmasna ramen anlatlan olaylar hayal gcn zorlayc mahiyettedir. Daha ok Arap edebiyatndan tercme yoluyla geen din hikyeler, ilave ve deiikliklerle gelitirilmitir. Ktphanelerde destan mecmualarnda kaytl bazen de mevlid metinlerinin arkasna ilave edilmi halde bulunan hikyeler unlardr: Kesikba Destan, Gvercin Hikyesi, Geyik Hikyesi, Ejderha Destan, brahim Destan, smail Destan, Fatma Destan, Ukke Hikyesi vb. Bu hikyeler ounlukla manzum olup bazlarnn mensur srmleri de bulunmaktadr. Yazarlar ise belli deildir. Anadoluda, uzun k gecelerinde evlerde ky odalarnda okunarak edeb zevkin gelimesine hizmet etmitir. Mevlidlerin arkasna ilave edilmi olmas da ok okunduunu gstermektedir.
Din hikyeler, gerek tarih kiiliklere atfedilen gerek ya da gerek d baz olaylarn anlatcnn edeb kabiliyeti lsnde yeniden retildii eserlerdir. Kurguya dayal metinler olduu iin tarihi gereklikle rtmesi beklenmez. slm dinini ve kahraman nclerini geni halk kitlelerine tantmak ve sevdirmek amacyla yazlmlardr.

Muhammed Hanef Cenknmesinden

n Alinn iidr ceng gaz Balad gzlerin adn yaza Virdi Hasan eline bir ak alem Kim ka tara dike evvel kadem Gzler anda derilp cem ola Kfirin cemi taglup gam ola Ol Al madeni cd- vakr Dldle bindi daknd Zl-fekr n Muhammed Hanef grdi an Aglar eydr bilece al git beni

227

Ben dahi kfir krup gz olam Sag esen Allah getrrse gelem Al eydr ey ogul sen dn eve Tarlgansan htrun bingil ava Mednenn taglarn eyle ikr Allhn avni olsun sana nigr Sen tflsn sana [farz] olmaz cihd Biz klalum din yolunda ictihd Al istemez gazya ilete Ol heves klur bilesince gide n Muhammed Hanef turmagla Tarlgand evde oturmagla Av diledi evde nice bir yata Ald eline sn bindi ata Bagland Al kemendin beline Karu kd k-seher tag yolna Mednenn gn dogrsndan yana Azim kld Hk alap yolda ana Her canavar kim gzine d ola re yok kim kurtla ger ku ola Seyr iderken bir gazla ugrad Bilmedi kim fil-i le ugrad Nara urd girdi kfir iine Hamle kld nne v kna yle puk svr idi harp ede On kfiri ykard bir darbede Ol iki yz ere ba bir pehlvn Cenk iinde ugrad ol nevcivn Darb ile kld sn zahmn ana

228

Pehlvn old ba virdi ana Sn zahmn kd ggsinden yere Ol sat can virben ddi yere An grdi bir yava oglandur zi ll od gibi yanar iki gz Hay deyince ol iki yz kfiri Krd komad hi kimse[yi] diri ndi kesdi pehlvnun ban At yanna gtrp asd an
Kaynak: Dursun Fakih, Milli Ktp. 06 Mil Yz A 3538/6

zet
Din-edeb trleri ile genel edebiyat trlerini karlatrabilmek. Bir edeb eser, dorudan doruya din bir konu zerine yazlm ya da din konular iermi olabilir. Hatta din kavram, motif ve mazmunlar ihtiva ediyor da olabilir. Bir eserin din edebiyat kapsamnda deerlendirilebilmesi iin tek bana bunlar yeterli deildir; din bir gaye ve heyecanla yazlm olmas da gerekir. Zira din ama gzetilmeksizin sadece sanat kaygsyla din kavram ve motifler kullanlm olabilir. Bu tr edeb rnleri din trler arasnda deerlendirmek mmkn deildir. Edebiyatmzda gelien din- edeb trleri tanmlayabilmek. Din duygu ve heyecan uyandran baz olaylarn edebiyata yansmas tabii bir durumdur. Birbirinin ayn veya benzeri hadiseler zerine yazlan eserlerin zaman ierisinde sayca artmasyla o konu etrafnda edeb trler meydana gelmitir. Sz gelimi vefat hadisesi zerine yazlan iirler at ve mersiyeleri, savalar konu edinen iirler gaznmeleri, ramazan ay mnasebetiyle ortaya kan manev havay anlatan iirler Ramazaniyeleri meydana getirmitir. slmiyetin Trk edebiyatna katksn aklayabilmek. slmiyetin teblii, eitim ve retiminde en nemli iletiim arac olarak sze bavurulmutur. Sz, lafz, mecaz ve estetik unsurlar iermektedir. Dolaysyla dinin retilmesini ya da din bir heyecann ifade edilmesini amalayan her anlatm, edeb alann imknlarn kullanmaktadr. Trk-slm edebiyatnn tarih ierisinde meydana getirdii rnlere bakldnda dinin, edebiyat besleyen ana unsurlardan biri olduu grlecektir. Trke din eserleri edeb bakmdan deerlendirebilmek. Klasik Trke din eserler, halk din konularda aydnlatmak amac tadndan sade bir dil ve slupla kaleme alnmlardr. Yine bu amaca hizmet etmek amacyla baz din eserler manzum olarak yazlmtr. Bylelikle din

229

konularn kolay renilebilmesi hatta baz kurallarn ezberlenebilmesi imknn dourmutur. Halkn dilinin kullanlm olmas sebebiyle sz konusu eserler, dnemin dili ve edebiyat hakknda ok deerli bilgiler ihtiva etmektedir. Destn mahiyetteki din konulu eserleri ayrt edebilmek. Destn konulardaki eserler genel olarak destans anlatma dayanan eserlerdir. Anadoluda gelien sava ve fetih konulu destanlar, kahramanl veya kerametleri sebebiyle halk zerinde tesir brakm ahslar etrafnda gelimitir. Bir de okuyan ya da dinleyeni heyecana getirmek iin eitli din konularda ounlukla manzum olarak yazlan hikyeler vardr. Bu hikyelerin birounun bakahraman Hz. Muhammeddir. Yine din hikye trnde olmakla beraber cenknmelerde sadece Hz. Ali ve olu Muhammed Hanefiyyenin savalar anlatlmtr.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi din-edeb trde yazlan eserlerin konusu olamaz? a. Hac ziyareti b. Kandil geceleri c. Babann oluna tavsiyeleri d. Dn trenleri e. Cenaze trenleri 2. Aadaki trlerden hangisi toplum hayatyla dierlerine gre daha ok ilgilidir? a. Zafernme b. Mersiye c. Maktel d. Gazavtnme e. Ramazniye 3. Yaam yksne bal gelien edeb trlerle ilgi aadaki yarglardan hangisi yanltr? a. Ksasl-enbiylarda gerek ile gerek dlk ou kez i iedir. b. Menkbnmelerde ar ve adal bir dil kullanlmtr. c. Evliya tezkirelerine ait baz eviriler, yaplan ilavelerle telif zellii kazanmtr.

230

d. Tek bir tarikat prin anlatld Menkbnmeler olduu gibi bir tarikatn btn prlerinin anlatld Menkbnmeler de vardr. e. Bu trdeki eserler genellikle mensur olarak yazlmlardr. 4. Aadaki eserlerden hangisi Trke din kelimeler bakmndan dierlerinden daha zengindir? a. Satr aras Kuran Tercmeleri b. Ksas- Enbiylar c. Ahlk kitaplar d. Menkbnmeler e. Din destanlar 5. Din-destn metinlerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Manzum metinlerin yan sra mensur olanlar da vardr. b. Tarih bilimi asndan dorudan kaynak olarak kullanlabilir. c. ounlukla halkn anlayabilecei bir dille yazlmlardr. d. Kahramanlar genellikle gerek kiilerden oluur. e. Balangta szl anlatma dayanmakla beraber sonradan yazl hle getirilmitir.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. e 3. b 4. a 5. b Yantnz doru deilse, Giri ksmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Din Trler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Din Trler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz farklysa Din Edeb Eserler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Din- Destn Metinler konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bahsi geen edeb trlerin konular dorudan ya da dolayl olarak din hayatla ilgilidir. Bu yzden bu konularda meydana getirilen her bir eser, din duygu, din heyecan ve din dncenin bir rndr.

231

Sra Sizde 2 eitli meslek gruplarna ait kiiler iin Tezkire ad altnda biyografik eserler yazlmtr. Mesela airler iin Tezkiret-uarlar (airler tezkiresi), tarikat nderleri iin Tezkiretl-meyihler (eyhler tezkiresi), hattatlar iin Tezkiretl-hatttnler (hattatlar tezkiresi) yazlmtr. Sra Sizde 3 Trkler mslman olmadan nce Uygurlar dneminde Maniheizm ve Budizm dinleri ile mnasebette bulunmular ve bu dinlerin kutsal metinlerini tanmlardr. Kurn- Kerm evirilerinde kullandklar pek ok arkaik Trke din kavram bu dinlerden almlardr. Sra Sizde 4 Eski Kuran evirilerinde Arapa kavramlarn yerine Trke karlklar bulunmutur. Bu da Trke din terminolojinin olumasna katk salamtr. Bu gn dahi kullandmz kimi Trke din kavramlar o dnemin rndr. Eski Kuran evirilerinde yer alan baz Trke kelimeler unlardr: Allah yerine Tanr/alap, Rab yerine zi, cennet yerine umak, cehennem yerine tamu, mezar yerine sin/kr, gnah yerine yazuk, amel defteri yerine amel biti, can yerine tin, harolmak yerine kopmak vb. Sra Sizde 5 Nasihatnmelerin hedef kitlesi genel olarak toplum olmakla birlikte bazen babann oluna ynelik tleri, dier yetime andaki ocuklar hedef almaktadr. Bir hkmdara ynelik tavsiyeler, o hkmdardan da te bundan sonra devleti ynetecek olanlar hedef almaktadr. Tasavvuf bir nasihatnmenin hedef kitlesi ise mritler olmaktadr.

Yararlanlan Kaynaklar
Asoy, H. (1997). "Tarih Bir Belge ve Trk-slam Edebiyatnda Bir Tr Olarak Fetihnmeler" lam Aratrma Dergisi, II/2, stanbul. Caferolu, A. (1943). Trk Dili Tarihi Notlar, stanbul. Cumbur, M. (1959). Trke Kuran Tefsir ve evirileri Bibliyografyas, Ankara. elebiolu, A. (1983). Trk Edebiyatnda Manzum Dn Eserler, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, (kr Elin Armaan), Ankara. elebiolu, A. (1988). Balkesirli Devletolu Yusufun Fkh Bir Mesnevsi, Trk Kltrn Aratrma Enstits, (Mehmet Kaplan in), Ankara.

232

Dursun Fakih, Muhammed Hanef Cenknmesi, Milli Ktp. No: 06 Mil. Yz. A 3538/6. Erdoan, A. (1969). Kuran Tercmelerinin Dil Bakmndan Deerleri, Vakflar Dergisi, Say: 1, Ankara. sen, M. (1994). Acy Bal Eylemek Trk Edebiyatnda Mersiye, (2. bask), Ankara. z, F. (1996). Eski Trk Edebiyatnda Nesir, (2. Bask), Ankara. Kaplan, M. (2008). Hayriyye-i Nb, (Geniletilmi 2. Bask), Ankara. Kl, F; Macit, M. (1995). Trk Edebiyatnda Ramazan iirleri (Gldeste), Ankara. Kk, S. (1988). Baki ve Dvnndan Semeler, Ankara. Levend, A.S. (1956). Gazavt-nmeler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavtnmesi, Ankara. Pekolcay, N.; Eraydn, S.; Tahral, M.; Uzun, M.; Suba, M.H.(1994). slm Trk Edebiyatnda ekil ve Nevlere Giri, (3. Bask), stanbul. ener, H..; Yldz, A. (2008). Trk-slm Edebiyat, (2. Bask), stanbul. Togan, Z.V. (1964). The Earliest Translation of the Quran in to Turkish slm Tetkikleri Dergisi, cilt IV, stanbul. Topalolu, A. (1976). Satr Aras Kuran Tercmesi, Ankara.

233

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tasavvuf ve edebiyat ilikilendirebilecek, Kltr tarihimizde bir edebiyat ve sanat ortam olarak tekke hayat hakknda deerlendirme yapabilecek, Tasavvuf edebiyatnn temel kavramlarn tanmlayabilecek, Tasavvuf edebiyatnn trlerini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Tasavvuf Edebiyat Tekke Tarikat

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin, okumaya balamadan nce; M. Fuat Kprlnn Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar adl kitabna bavurunuz. Mustafa Karann Din Hayat Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler adl eserini inceleyiniz. Bilal Kemiklinin Dost linden Gelen Ses adl kitabndan Temel Nitelikler zerine balkl blm okuyunuz. Mahmut Erol Kln Sf ve iir Osmanl Tasavvuf iirinin Poetikas adl kitabndan Tasavvuf Dnya Gr ve Osmanl iiri balkl ksm okuyunuz.

234

Tasavvuf ve Edebiyat
GR
Trk-slm Edebiyatnda din konularla birlikte tasavvuf konular da ele alnmtr. Bilindii gibi tasavvuf, Mslman toplumlarda derin tesirler yaratm bir dnme ve yaama biimidir. Kelime olarak sof giymek, saf olmak, ilk safta bulunmak ve suffa ashab gibi yaamak anlamlarna gelen tasavvufun pek ok tanm yaplmtr. Genel olarak, bir mnda tecrb bir ilim ve insann kendini tanmas yntemidir. Bu yzden o, bir retiyi (tark), bu retinin retimini (slk) ve metodunu (usl-erkn) bnyesinde bulundurur. Tasavvuf, tefsir, hadis ve kelm gibi din bir ilim olarak kabul edilir. Dolaysyla onun bir ilim olarak kendine has kavramlar, zel bir dili, konular, deerleri, anlay ve yntemi vardr. Bu ilmin yegne gayesi, slik, dervi, tlib, mrid ve cn gibi isimlerle anlan sfiyi marifet kavramyla ifade edilen bir bilgiye ulatrmaktr. Bu bilgi, tecrbeyle elde edilen, irfn olarak nitelendirilen bilgidir.
Sleyman Uluda Tasavvuf Terimleri Szlnde marifet kavramn yle aklamaktadr:

Marifet. Bilgi, tecrb ve amel bilgi, tanmak, inlk. (Tas.) Sflerin rhan halleri yaayarak, mnevi ve ilh hakikatleri tadarak (i tecrbe ile ve vastasz olarak) elde ettikleri bilgi, irfn. Bu yoldan Hakk'a dair elde edilen bilgiye marifetullah, buna sahib olan kiiye rif-i billh (rif, urefa) denir. Sfler marifetin kendisinden ok onun sebep, sonu ve belirtileri hakknda aklamalar yapmlardr. Kueyr'ye gre slik nce Hakk', onun sfat, isim ve fiillerini tanr, sonra ibdet ederek ve ile ekerek nefsini arndrr, ona yaklar. O zaman Hak kendisini ona tarif eder. te marifet budur. Hakk'n kendi hakknda slike verdii bilgidir. Bu bilgiyi alan slik artk rif veya rif-i billhtr. Slik kendine ve evresine yabanclat lde Hak ile tanr. Sflere gre ulu ve yce Allah hakknda tam anlamyla marifet sahibi olmak imknszdr. Bir insan onu tanmak iin olanca gcn harcadktan sonra onu tanmasnn imknsz olduunu anlad m, hakk ve en mkemmel marifete ermi olur. rfna, seyr ve slk (seyr slk) kavramlaryla iaret edilen bir sre ierisinde ulalr. Bu sre, tarkat ad verilen farkl irfan okullarnn domasn salamtr. Tarkat, marifete ulamak iin tutulan, bir takm kurallar ve esaslar (usl-erkn) bulunan yol demektir. Tarih sre ierisinde

235

Bektlik, Kadirilik, Yesevlik, Naklik, Mevlevlik, Halvetlik, azellik, Bayramlik ve Rifilik gibi adlarla anlan tarikatlar olmutur. Btn bu yollar, zamanla tekke ad verilen kurumlarn domasn salamtr. Tekke, tarikatn usl ve erknnn retildii, dervilerin ruhen ve ahlken eitilip olgun ve yetkin kiiler hline geldikleri yerdir. Tasavvuf, kendine zg eitim yntemleri, kurumlar, ilkeleri, bilgi ve varlk anlay ve bu anlaya bal olarak oluan diliyle msikinaslar, mmarlar, geleneksel gzel sanatlarla uraan hattatlar, mzehhibleri, nakkalar ve dier sanatlar etkilemitir. Tasavvufun sanatkr zerindeki tesiri, belki de en ok airler ve yazarlarda grlr. Nitekim bu tesir, Trk-slm Edebiyat ierisinde, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, Trk Tasavvuf Edebiyat, Tasavvuf Halk Edebiyat ve Tekke Edebiyat gibi adlarla anlan bir edebiyatn olumasn salamtr.

TASAVVUF VE EDEBYAT
eitli tarifleri bulunmakla birlikte tasavvuf, daha ok bir hl ilmi olarak kabul edilir. Sf, hl sahibidir. Hl sahibi, gnl zengin, ruhu temiz, ahlk dzgn, manevi yaay gzel, Hakkn rzasn ve sevgisini kazanan kiidir. Bu ise, zhidne yaantyla salanacaktr. Hz. Peygamberin yaad dnemde zhidne yaayan pek ok sahabe vard. Bu hayat biimi daha sonraki dnemlerde sistematik olarak geliecek olan tasavvuf dncesinin habercisi olarak deerlendirilmektedir. lk sf adyla anlan Kfeli Eb Him (. 150/768)dir. Daha sonra Sfyns-Sevr (. 168/785), Zn-Nn el-Msr (. 245/860), Horasanl Byezid-i Bistm (. 261), dncelerinden tr idam edilen Hallc- Mansr (. 309/922) ve Cneyd-i Badd gibi sfiler yetimitir. Ebl-Ksm Abdl-Kerim el-Kueyr (. 465/1073) ve mm- Gazzl (505/1112) gibi byk limlerin tasavvufu sistemletiren eserler yazmalaryla, bu cereyan ksa zamanda halk arasnda yaylmtr. Balangta herhangi bir kurumsallama ierisinde teekkl etmeyen tasavvuf, IV. yzyldan balayarak VI. asra kadar slm dnyasnn her blgesinde eitli isimlerle tarkatler olarak kurumsallamtr. lk Abbs asrnda grlen sosyo-ekonomik refah, halk ierisinde zhd hayatn gerekliliine ilikin bir anlay da beraberinde getirmitir. Farkl mezheplerin ilk dnemlerden itibaren yaydklar itikatlar, eski Yunan filozoflarndan yaplan tercmelerle gelimeye balayan felsef hareketler, Hind ve rann kltr ve din gemiinden alnan baz nazariyeler, bilhassa Yeni Efltuncu varlk anlayndan da ilham alnarak zenginletirilen bu zhd hayat, slm tasavvufunun oluumuna kaynak tekil etmitir. Bu hareket, yaratln srlarn anlamak istemeye yneliktir. lk sf yazar Basral Haris b. Esed el-Muhsib (. 223/838)den balayarak, nl dnr bnl-Arbye kadar btn byk sflerin eserleri, tasavvuf dilini oluturmu ve sfi dncesinin varlk, bilgi ve ahlk anlayn ortaya karmtr. Edebiyatmzda bilhassa Horasan Melmilii ile bnl-Arb ve Mevlnnn tesiri ok aktr. Bunlarn fikirlerinin temelinde vcdiye meslei (vahdet-i vcd) olarak da ifade edilen varlk dncesi egemen fikir olarak kabul edilebilir. Balangta Badatl Cneyd, Byezid-i Bistm ve Eb Said Ebul-Hayr gibi sfilerin sz ve menkbelerinde grlen vcdiyye meslei, bn Sin, Shreverdi-i Maktl gibi rk felsefeyi ve Yeni Efltuncu dnceleri yayan filozoflarn da katksyla gelimitir. Horasan Melamilii ile bnl-Arbnin eserlerinde sistematik bir mahiyet kazanan bu dnce, sadece tasavvuf ii-

236

rimiz iin deil, btnyle Trk iiri iin nemli bir tesir icra etmitir. Ksaca bu dncede vcdun tek olduu fikri ilenmektedir. Vcd tektir; yegne shib-i vcd, Vcd- Mutlak olan Allahtr. Vcd- Mutlak, ayn zamanda mutlak hayr (hayr- mutlak) ve mutlak gzellik (hsn-i mutlak)tir. Hdiseler lemi olan dnya hayatnn kayna, Odur. Sufilere gre, zaman yaratlmazdan nce, mutlak gzellik vard; ancak o gzellii temaa edecek bakaca bir gz yoktu. Hlbuki gzellik (hsn) doas gerei grlmek, takdir edilmek ister. te varoluun sebebi, gzelliin kendini gsterme arzusudur.

Resim 10.1: Trkmen sfi airi Eb Sid Ebul-Hayrn Sultan Sencer tarafndan yaptrlan trbesinin kaps, Mehne-Trkmenistan (Kaynak: Bilal Kemikli fotograf arivi)

Her ey zddyla bilinir. Bu itibarla Hsn-i Mutlak ve Hayr- Mahz olan Vcd- Mutlakn bilinmesi, adem ile gerekleir. Adem, yokluk, hilik demektir. Adem, mstakil olarak mevcut deildir; zarr olarak Vcd- Mutlakta dahildir. Adem bir hayalden ibarettir; tecell dolaysyla geici bir sre iin varlk evreninde bulunur. Adem, Vcd ile karlanca, vcut bir aynada aksetmi gibi akseder. Bu akis gerekte hayalden te bir ey deildir. Durgun bir gle akseden gne gibi, gz makamnda olan insanda da mutlak gzellik akseder. Bu nedenledir ki, insan adem unsurunu mmkn olduu kadaryla yok etmeli (msiv), Hakkn visline ulamak iin Hak ile Hak olmaldr. Bu, fen kelimesiyle anlam kazanr. Fen, ancak nefsi adem, kubh ve irkten arndrmakla mmkn olacaktr. Bunun yolu ise aktr. Hsn-i Mutlak ancak akla grlr; bylece tabii aktan hakk aka gei gerekleir. Tabii ak, ademe duyulan aktr; karanlklarla doludur. Oysa ak- hakk, hakkat dnyasdr. Bu uzunca bir yolculuu gerektirir (seyr). Ak, kitabi bilgileri okuyup renmekle (taallm) deil, bizzat yaayarak, tecrbe ederek (tahalluk) tatmak gerekir. Dier bir ifadeyle ak yolu olan tasavvuf, akl bilgiye dayal szle (kl) deil, yaanann dili olan hlle renilir.
Tasavvuftaki varlk ve ak anlaynn iir diline katksna dair geni bilgi iin Beir Ayvazolunun Ak Estetii (stanbul 1993) kitabn inceleyiniz.

Ksaca tarihsel srecine ve felsefesine iaret edilen tasavvuf, insan mutlak hakikatlerle yzletirerek kinattaki umumi ahengin derin srlarn ruhlara duyurur. Bu dnce biiminin airane hayaller iin nemli bir kaynak tekil

237

edecei aktr. Tasavvuf iiri, balangta Halac- Mansrdan balayarak Msrl ir mer b. Frize kadar Arap edebiyat ierisinde snrl bir daire dhilinde geliti. mer b. Frizin Kasde-i Tiyye isimli eseri tercme, tahmis ve erh olunarak tasavvuf edebiyat ierisinde bir r amtr. randa bn Sinnn sfilie ilham tekil edecek dnceler serdetmesinin yannda, eyh Eb Sid Ebul-Hayr da iirleriyle bu ra katkda bulundular. Bilhassa rubaileri ile tannan Eb Sid, Rudegi, Firdevs, Hkim Sen ve Feridddin-i Attrn mjdecisi olmutur. Daha sonraki dnemlerde eserlerini Farsa yazan Mevlan, Abdurrahman Cm ve Ksiml-Envr gibi byk airler yetimitir.
Burada bir hususa iaret etmek gerekir; mutasavvf dnrler, tasavvuf dncesini felsef anlamda sadece bir metafizik / ezoterik zeminden te, bal bana bir ontolojik, epistemik ve etik anlay olarak ortaya koymaya almlardr. Bylece tasavvuf, fikir ve sanat hayatna k tutmu, ince sezgi, derin ilh hayat ile slm dncesinin sanat formu almasn salamtr. Dolaysyla tasavvufun, sadece bu disiplinin ngrd isel tecrbeye sahip olan mutasavvf irleri deil, bir doktrin olarak tasavvufun gelitirdii ritelden haberdar olan irleri de etkilemi olmas kuvvetle muhtemeldir. Bu etkilenmeyi, yukarda iaret edildii gibi ran tesirinde gelien edeb atmosfer ve tasavvufun sosyal hayatta sahip olduu sekin mevki balamnda deerlendirmek, izah zor olmayan bir durumdur. Ancak sadece slmda deil, btn uygarlklarda metafizik dzlemin sanata olan etkisinin bir takm haric millerin nda deerlendirilmemesi gerekmektedir. Nitekim hem Dou ve hem de Batnn btin ynelileri hakknda karlkl mukayese yapabilecek yetkinlikte olan F. Schounun da aka iaret ettii gibi, btin temyln gelitirdii sembolik dil zhir dzleme entellektel bir nitelik ve derinlik kazandrmakta, bu yolla da onun yitip gitmesini engellemektedir. Bu itibarla l-dini (din d) iirde de estetik ve akn boyutta varln gsteren tasavvuf etkisinin felsef ve metafizik bir temele sahip olduu aktr. (Kemikli: 2004, 71)

Trk-slm Edebiyat ve Tasavvuf

Trk boylarnn slm kabul etmesinde gnll dervilerin nemli fonksiyonlar icra ettii bilinmektedir. Tasavvuf, eski Trk inan ve gelenekleriyle paralellik arz eden metafizik tasavvurlaryla ksa zamanda benimsenmitir. Derviler blgeyi bir a gibi sarm; Herat, Niabur, Merv, Buhara, Fergana ve daha birok yerde bu faaliyetlerini srdrmlerdir (Kprl: 1993; 1419). XII. asra gelindiinde, Trk illeri tasavvuf ve tarikatlarn en youn olduu blgelerden biri hline gelmitir. slm din olarak kabul eden halk kitlelerinin byk bir ounluu, Baba ve Ata olarak anlan dervileri benimsemilerdir. Baz gebe boylarn ierisine de giren bu derviler, hem bu boylarn slm dinini tanmalarna nclk etmiler, hem de halkn anlayaca bir dille tasavvuf anlayn onlara sunmulardr. Bu kesimlerde air-amanlarn yerini dolduran Baba ve Atalarn ilk temsilcileri, Korkut Ata ve oban Ata isimleriyle tannan sflerdir. Bu blgelerde Muhammed Mauk Ts ve Emir Ali Eb Hlis gibi sfler de yetimitir. Bununla birlikte Trk sfliinin en nemli temsilcisi Hoca Ahmed Yesev (. 1167)dir. Ahmed Yesevnin tasavvuf anlayyla kurumsallaarak bir tarikat hviyetini kazanan Yesevlik, her bakmdan bir Trk tarikatdr. Bundan baka, Kbrevlik ve Naklik de Trk illerinde gelien tarikatlardandr. Hoca Ahmed Yesev, Mansur Ata, Said Ata, Sleyman Hakim Ata ve Lokman Parende gibi hlifelerini ve yzlerce rencisini muhtelif blgelere

238

gndermi, hikmet adyla anlan tasavvuf iirleriyle Trk illerini aydnlatmtr. Mool istilasyla birlikte Yesev dervileri olan Alperenler, Harezm, Horasan ve Azerbeycan yoluyla Trklerin yeni yurdu olan Anadoluya gelmilerdir. Bu dervilerin beraberinde getirdikleri Yesevlik, bir yandan Anadolunun Trklemesi ve slmlamasna katk salad gibi, hikmetlerle oluturulan edeb zevk de tasavvuf edebiyatn ekillenmesine imkn vermitir. Bylece tasavvuf, ksa zamanda Trk toplumunda yaygnlk kazanmtr. zelikle Seluklular ve Osmanllar dneminde mlk ve asker brokratlarn, saray mensuplarnn ve sosyal stats yksek ii, esnaf ve ahlinin tekkelerde icra edilen ayin ve sohbetlere katlmas yadrganmamtr. Dolaysyla sfi dnce, geni kitlelerin tevecch ettii bu meknlarn ve ahsiyetlerin etrafnda zmrelemitir. Zamanla bu zmrelerin dncelerini, duygularn ve pir olarak kabul edilen tarikat byklerinin keramet ve hatralarn, yazl ve szl ifade etmeleriyle, dorudan doruya tasavvuf disiplininden mlhem bir edeb hayat neet etmitir.
Kitabnzn 1. nitesinden Trk-slm Edebiyat ve slmlama balkl ksm yeniden okuyunuz.

Tasavvufun Trk edebiyatna iki ekilde etkisinden sz edilmektedir: 1. Divan iirine etkisi: Tasavvuf, vezin, ekil ve muhteva itibariyle slm kltr corafyasnn bir eseri olan, zellikle XVI. ve XVII. yzyllarda gerek anlamda hviyetini kazanan divan iirine etki etmitir. Tasavvufun divan iirine etkisi, tasavvuf mesnevler, menkbnme ve tezkiretl-evliy gibi trlerin domasna sebep olmutur. 2. Halk iirine etkisi: Bu etki, Ahmet Yesevnin balatt ve Yesev dervilerinin gelitirip yayd hikmet geleneinde ortaya kmaktadr. Hikmet gelenei, halk dili, hece vezni ve milli formlara bal tasavvuf edebiyat yahut tekke edebiyat adyla bilinen yeni bir iir anlaynn domasna imkn vermitir. Bu iirde ele alnan konular, Acem kltrnn tesiri ile yazlan iirlerden ayr deildir; fakat gerek dil ve ifadede, gerekse slup ve vezinde tamamyla farkl ve orijinaldir. Baka bir ifade ile Farsa ve Acem etkisiyle tasavvuf dncelerini yazan byk air Mevlana (1207-1273) ile Trke ve hikmet gelenei etkisine bal olan Yunus Emrenin (1250-1320) iirlerindeki ahlk reti ve felsefe ayndr; dil, eda, vezin ve ekil farkldr. Burada ksaca tasavvuf edebiyatnn tarihsel srecine iaret etmekte yarar vardr. Bu bakmdan edebiyat tarihine bakldnda, tasavvuf edebiyat iin XIII. asrn byk nemi olduu grlr. Bu dnem, tasavvuf edebiyat asndan hem kurulu, hem ihtiam a olarak deerlendirilebilir. Zira bu asrda, Trk edebiyatna hayat veren byk airler yetimitir. Padiahtan tebaaya; sanatkrdan renbere her snftan insann ayn his ve fikir evresinde toplanmasn salayan tasavvufun, Yesevlik, Haydarlik, Kalanderlik, Mevlevlik ve Bektlik gibi tarikatlarla birok koldan tesir alann genileterek yeni yurdu sarmaa balad bu dnemde tasavvuf edebiyat geni bir sahada, byk insan ynlar arasnda itibar grmtr. Mool istilasyla birlikte alperen, abdal yahut Horasan erenleri gibi adlarla tarihe geen Yesev ve Haydar dervileri, gebe halk topluluklarna katlp Anadoluya g ederek buralarda yerlemilerdir. Bu dervilerin getirdii hikmet gelenei, Anadoluda Yunus Emre ile yeni bir sese kavumu ve yeni bir tarza brnmtr. Bu yeni tarz, bilahare Yunus mukkibleri (takipileri) olarak tavsif edilen sf airler tarafndan srdrlmtr.

239

Yunus Emrenin eserlerini aratrnz.

te yandan aslen Belhli bir aileye mensup olan Mevlnnn, slm ran edebiyatnn tesirinde Farsa olarak kaleme ald tasavvuf manzmeler de farkl bir gelenei ina etmitir. Mevlevilik yolunu kurumsallatran Sultan Veled (1226-1312) de Trk halkna hitap etmek amacyla Trke iirler yazmtr. Buna mukabil daha ok halk kitleleri arasnda etkili olan Hac Bekta Vel ( .1210)nin Arapa olan Maklt isimli eseri, manzum ve mensur olarak Trkeye evrilmi; Ahmet Fakih ve eyyad Hamza gibi airler, Trke yazdklar iirlerle Anadoluda filizlenen edeb hayat beslemilerdir. Btn bu airler, Anadoluda yorulan yeni bir medeniyetin de ncleridir. Bu yzden dnemi, Anadoludaki Trk kltr hayatnn tedvin asr olarak nitelendirmek mmkndr.
Mevlanann Trk-slm Edebiyatna etkisi iin http://akademik.semazen.net/author_article_detail.php?id=891 baknz:

XIV. yzyl, daha ok Yunus takipilerinin asr olarak kabul edilir. Bu dnemde bir yandan Yunusun izinde giden airler tekkelerde iirler sylerken, te yandan kurumsallaarak Mevlevlik adyla bir tarikat hviyetini kazanan Mevlanann at r, ortak slm kltrnn ve bilhassa ran iirinin etkisi altnda, kendi elit zmresini oluturma srecinde nemli baarlar salamtr. Trk halkna tasavvuf ilkeleri retmek amacyla Garibnmeyi kaleme alan k Paa (1272-1333), dorudan doruya tasavvufu konu edinen Fakrnme ve Vasf- Hl isimli mesnevleri de telif etmitir. Menkbnme tarznn ilk rnei olan Menkbl-rifnin yazar Eflk (.1360), Hac Bekt Velnin mridi olup Yunus tarzn bu muhit ierisinde en gzel temsil eden Said Emre ve Attarn Mantkut-Tayr isimli nl mesnevsini Trkeye kazandran Glehryi de bu dnemde anmak mmkndr. Bu yzyln sonlarnda, iirlerinde ele ald konular eriata aykr bulunan ve bu yzden idam edilen Nesm (. 1404) ile birlikte, tasavvuf dncesi ierisinde btin tevil ve tefsirleriyle bal bana bir ekol olan Hurflik de Trk edeb hayatna dhil olmutur. Bilhassa slm edebiyatlarda ak ehidi olarak kabul gren Hallac- Mansura benzetilen Nesm, yaam, dnceleri ve iirleriyle mutasavvf airleri etkilemitir. XV. asr, Timura kar kaybedilen Ankara Savayla Anadoluda Trk birliinin dalmasyla balar. Bu danklk Timurdan da sonra devam etmi, ehzde ve beyler arasndaki iktidar mcadeleleri halkta siyasi ve iktisadi buhranlarn olumasna sebebiyet vermitir. Bununla birlikte elebi Mehmedin etrafnda yeniden bir toparlanma gereklemi, ksa zamanda toparlanan ynetim, daha gl bir devlet ve toplum oluturmay baarmtr. Bu yzylda stanbul fethedilerek Trk-slm kltrnn merkezi hline dntrlmtr. Baz tarihilerin Fatih Rnesans olarak nitelendirdikleri bir sreci de iine alan bu dnem, fikr, din, mimr ve sanatsal adan tasavvufun gelitii, merkezden muhite yayld bir dnemdir. Bu gelimelere paralel olarak tasavvuf edebiyat da gibi bymtr; bu bakmdan dnem, gerek ir, gerekse eser ynnden olduka zengindir. Nitekim dnem ierisinde, Mevlid trnn olumasn salayan Vesletn-Nectn iri Sleyman elebi (. 1422), Somuncu Baba ismiyle bilinen Hamd-i Vel (13251413), Emir Sultan (1368-1429), Hlilnmeyi kaleme alan Abdlvs elebi, Ankaray merkez edinerek ifti ve esnaf zerinde derin tesirler icra eden Bayramiye Tarkatnn kurucusu Hac Bayram- Vel (1332-1429), Fatihin

240

hocas Akemseddin (1389-1458), Muhammediyenin yazar Yazcolu Mehmed (. 1451), Yazcolunun kardei ve Envrul-knin mellifi Ahmed Bcan (. 1466), Kaygusuz Abdal olarak da tannan Alaiyeli Alaaddin Gayb (. 1444), Erefolu Rm (. 1469), Dede mer Ren (. 1487), Kemal mm (. 1475), Ceml-i Halvet (. 1469) ve brahim Tennr (. 1482) gibi sfi airler yetimitir. XVI. asr siyasi alanda ykseli dnemini temsil eder. Anadolu merkez edinilerek kurulan Osmanl Devletinin coraf planda snrlarnn en geni olduu bir dnemdir. Buna paralel olarak iktisadi ve sosyal gelimeler de bariz bir ekilde kendini gsterir. stanbul, sadece Trkler iin deil, btn bir dnya iin nemli bir kltrel ve siyasi merkez olmutur. Bununla birlikte bu dnemde tasavvuf edebiyatnda gl temsilcilerin yetitiini sylemek gtr. Yunusu takip eden birka gsz soluk dnda mutasavvf air grlmemektedir. Bununla birlikte, Bayramiyye tarikat ierisinden kan ve kinci Devre Melmlii olarak kabul edilen vahdet-i vcutu tasavvuf yorumun, Ahmed-i Sarban ve dris-i Muhtef ile edeb sahada yer edinmeye balad grlmektedir. Bu dnemde, Molla Cminin nl eseri Nefehatl-ns tercme eden Nak eyhlerinden Lami elebi (1473-1532), bnl Arbinin nl eseri Fussul-Hikemi tercme eden Nev Yahy (. 1599), Gencine-i Rz ve h u Ged isimli ahlk ilkeleri telkin edici mesnevlerin yazar Dkkinzde Talcal Yahya (. 1582), Kerbela faciasnn destan olarak nitelendirilmesi mmkn olan Hadkats-Sed isimli makteli ve mecaz aktan hakk aka geii anlatan Leyl v Mecnn ile din edebiyata dair Hads-i Erban Tercmesini yazan Fuzl (1480-1556) ve sultn-uar olarak kabul edilen Bak (1526-1610) yetimitir. Bunlardan baka Kara Fazl, Hilye-i Hakn ve Hads-i Erbin Tercmesi ile hakl bir hrete ulaan Hakn Mehmed Bey (. 1606), Dkkinzde Ahmed (. 1557), Halvetlik iinde Gleniyye kolunun kurucusu olan brahim Glen (. 1533), Ahmet Sarban (. 1545), Vahib mm, ftde (1477), emseddin Sivs (.1597), Seyyid Seyfullah (. 1601), Hurf ir Ar ve athiyyesi ile tannan Azm Baba dnemin sfi airleri olarak kabul edilmektedir. XVII. asr siys alanda duraklama asr olarak bilinir. Devlet, bozgun, yenilgi ve i karklklarla siyasi ve iktisadi alanda gcn giderek kaybederken, ieride de i ayaklanma ve fikr tartmalarla sosyal buhranlar artmtr. Siyasi alanda gelien Cell isyanlarnn yannda, din kltrel alanda da Sivsler-Kadzdeliler mcadelesi adyla tarihe geen tekke-medrese tartmalarnn ayyuka kmtr. Bununla birlikte bu mnakaalarn edeb hayat canlandrd ileri srlebilir. Geen asrda adeta sindirilen sf evreler, entelektel anlamda klarn yaparak medreseliler tarafndan ileri srlen eletirilere, ilm ve edeb slup ierisinde cevap vermilerdir. Bylece dintasavvuf edebiyat alannda canlanma grlmtr.
Ktip elebinin dnemin tartmalarn ele alarak yorumlad nl eseri hangisidir? Aratrnz.

Bu dnem, saylar gittike artan tekkelerde iir ve msiknin n plana kt ve hece-aruz ayrm yaplmakszn bol miktarda tasavvuf iir rneklerinin verildii bir adr. Dnemin sf airleri iinde, Muhy (. 1611), drisi Muhtef (. 1615), Zkir (. 1622), Hseyin Lmekn (. 1624), Dervi Osman (. 1627), Aziz Mahmd Hdy (. 1628), eyh (. 1639), Abdulehad Nr (.1650), Akkirmanl Nak (. 1651), Zkirzde Abdullah Bire (. 1657), Cahd (1659), Sar Abdullah Abd (1584-1660), Sinan-

241

mm (. 1664), Sunullh-i Gayb (. 1676), Divitizde Mehmed Talib (. 1679), Dervi Himmet (. 1683), Niyzi-i Msr (. 1693) ve Mehmed Nazm (. 1700)yi zikredebiliriz. XVIII. asr, geen asrdan miras kalan siyasi, iktisadi ve sosyal skntlarla gemitir. Lle devrini kapatan Patrona Hlil syan ve slahat hareketlerinin nclerinden olan III. Selimin lmne sebebiyet veren Kabak Mustafa syan gibi iki nemli sosyal hareket yaanmtr. Ayn ekilde bu dnem, zellikle tasavvuf edebiyatda umumi bir duraklama ve gerilemenin ortaya kt a olarak da gsterilebilir. nk sfi airlerde eski cokunluk kalmamtr. Bununla birlikte, Mesnev Tercmesi ile tannan Sleyman Nahif (1648-1738), tasavvuf yaanty kendine iar edinen eyh Galib (17571799), onun nl mridi Esrar Dede (. 1796), Mirciye ve Rh- Mesnev gibi pek ok eser brakan Bursal smail Hakk (. 1724), Edirnede Sez-i Glen (. 1738), Nak mridlerinden Neccarzde Rza (1679-1746) ve Mrifet-nme adl ansiklopedik eseriyle tannan Erzurumlu brahim Hakk (1703-1772) gibi airler de yetimitir. Bunlardan baka, Mahv, Mehmed Nash, Mehd, Hasan Seny, Mustafa Azb, Sleyman Zt, Cemleddn-i Uk, skdarl Him, Fahreddin Fahr ve Mustafa Zek de tasavvuf iir vadisinde eserler ortaya koymu airlerdir. XIX. asr, slahat hareketlerinin devletin temel politikalarn belirledii dnemdir. Yenieri Ocana kar Nizm- Cedd Ocann kuruluuyla balayan bu asrda, Tanzmat Fermn ve Islahat Fermn gibi batllama ynnde gl admlar atlmtr. Sosyal deimelerin hzla gelitii, siyasideolojik kutuplamalarn olduu bu ada tasavvuf edebiyat zayflamtr. Bununla birlikte, Trifs-Slk isimli eserin mellifi Nazif Dede (17941861), Kuddus (1760-1848), Sivasl Sz (1765-1830), Bekt mritlerinden Mehmed Ali Hilmi Dede (1842-1907), Edib Harb Baba (. 1918), Hanya Mevlevhnesi dedelerinden Kara ems (1828-1884), Terzi Baba adyla anlan Hayyat Vehb (. 1847), k tarzndaki deyileriyle tasavvuf duygularn ifade eden Dertli, Seyrn ve Trb gibi ahsiyetler bu asrda yetimitir.

Tasavvuf Edebiyatnda Zmreler

Tasavvufun temel konularndan birisi, dier ilm disiplinler ve felsef ekollerde olduu gibi, varlk konusudur. Sfi air, varlk, varln mahiyeti, kozmogoni, insan, zaman ve mekn, insann lemle ve Tanryla ilikileri, bilgi, ilh bilgi, vahiy, peygamberlik ve velayet gibi konular iirlerinde ele alr. Ancak bu konular ele alrken, o, sadece bir air yahut hayata ilikin temel konular tartan bir entelektel deildir; o konular birebir tecrbe etmi, yaam ve yaayarak ulat irfan bilgiyi iirsel formla sylemitir. Tasavvuf tecrbe, sfi airi dier herhangi bir airden ayran zelliktir. Bu tecrbe, iinde bulunulan tasavvuf ekollerin (tarikat) metotlarndaki (usl ve erkn) eitlilik sebebiyle farkllk arzeder. Bu yzden de manevi yolculuun (seyr slk) gerekletii tekkelerin her biri birer edebi muhit olarak nitelendirilir. Edebi muhit, edebiyatnn iinde yetitii, izini srecei ustalarn iirlerini ve sohbetlerini dinledii, kendi iirlerini okuduu ve icabnda eletiriler alarak yetitii ortamlardr. airin iinden geldii edebi muhit, ona ortak dil, tecrbe ve slup kazandran bir okuldur. Bu bakmdan sanatkr, yetitii muhitin sesidir.

242

Sfi airin muhiti, iinde yetitii tekkedir. Tekkenin tarihi, yolun rehberlerinin tecrbelerini aktaran yazl ve szl menkabeler, burada okunan kitaplar ve iirler, dervilerin (slik, tlib, cn) bir birleriyle olan ilikileri, hayat ve dnya grleri, alglar, tasavvurlar, konular ele al biimleri, problemlere getirdikleri zmler ve zm yollar gibi hususlar bir gelenek oluturur. Bu gelenek, o muhit iinde yetien airi etkiler. Bu etki, muhit farkllnn yannda edebi zmreleri de oluturur. Zmre, cemaat, topluluk; blk, grup, snf, takm, blm; cins, nevi gibi anlamlara gelir. Edebiyat biliminde ise, edebi eserleri tasnif etmek iin kullanlan bir tabirdir. Edebi eserler, dil, slup, konu gibi zellikleriyle tasnif edilir. Dolaysyla, sfi airler de iinden geldikleri muhite ve eserlerine gre zmrelere ayrlrlar. Genel olarak her tekkenin kendisine has bir geleneinden szetmek mmkndr. Bu itibarla her tekkenin bir zmre tekil ettii dnlebilir. Ancak bu trden bir tasnif, iimizi kolaylatrmaz. Dier bir ifadeyle, Yesev zmresi, Mevlev zmresi, Bekt zmresi, Nak zmresi gibi bir tasnif, her tarikat bir edebi okul olarak ele almak anlamna gelir. Bu ise, tasnif yaparak zmleme yapmak isteyenlerin iini zorlatrr. Bu bakmdan muhitten yola kmakla birlikte edebi eserin mahiyetini dikkate alarak bir tasnif yapmak yerinde olur. Buna gre tasavvuf edebiyat iki ana koldan gelimitir: 1. Tasavvuf halk edebiyat 2. Klasik tasavvuf edebiyat Tasavvuf halk edebiyat, Yesevnin hikmet geleneiyle gelien edebiyattr. Bu edebiyat, hece vezniyle, mni ve koma gibi nazm ekilleriyle oluur ve hikmetten baka, ilh, nefes, nutuk, devriye, athiye, destr, medednme ve dvaz imam gibi trleri ierir. Klasik tasavvuf edebiyat, Mevlana izgisinde gelien bir edebiyattr. Bu edebiyat, aruz vezniyle, gazel, kasde, kta, musammat, terkb- bend, tercbend, rub, tuyu ve mesnevi gibi nazm ekilleriyle oluur ve tevhid, mnacat, nat, mevlid, hilye gibi din edebi trleri ierir.
Sf airlerin eserlerini inceleyiniz ve bunlardan tasavvuf halk edebiyat alannda eser veren iki airi tespit ediniz.

Bu iki temel koldan baka konular ele al biimlerine gre de temel zmreden bahsetmek mmkndr. Bunlar; 1. Zhd edeb zmre 2. Vahdeti akn zmre edebiyat 3. Bekt zmre edebiyat Zhd edebi zmre, daha ok din ve tasavvuf dnceyi telkin eden eserleri ierir. Bu zmrede, ne Melm-Hamzav edebiyatndaki irfan, vahdet inanc, ak ve cezbe; ne de Alev-Bekta edebiyatnn karakteri vardr. Bu edebiyat iinde daha ok, ibadetlerden, peygamberlerin ve Hz. Muhammed'in hayatndan, hac yollarndan, dnyann geiciliinden, lmden, cennet ve cehennemden bahseden, bu arada baz sahabenin ve velilerin menkabelerinden sz eden eserler yazlmtr. Vahdeti akn zmre edebiyat, vcdun birlii ilkesini (vahdet-i vcd) benimseyen, ak ve cezbeyi esas alan tasavvuf evrelerin eserlerini

243

iermektedir. Bu zmre iinde daha ok lirik ve cokun bir slupla eserler yazlmtr. Bu eserleri, tecelli, vridt ve sunuht gibi tasavvuf kavramlarla, dorudan doruya ilh akn, mnev sarholuun ve cezbenin eserleri olarak nitelendirilir. Bu zmre ierisinde vahdet neesini tatm, kalender-merep ve k airler eser vermitir. Bu trden airlere hemen her sfi ekol iinde rastlamak mmknse de, daha ok Bayram-Melm muhitten geldiklerini sylemek mmkndr. Bilindii gibi, Melmiler, kendilerini zahitlikle, irfanla, iyilikle gstermeyi, kendini beenme (kibir) kabul ederler. Onlara gre, kendilerini herkesten aa grmek ve gstermek, her yaratktan aa saymak, bir zellik olmutur. Hatta eriata aykr olmayacak ekilde, toplumun houna gitmeyen davranlarda bulunarak, toplumun knamasn salamay tercih etmilerdir. Bu sebeple onlarn daha ok atahata varan szler syledikleri grlr.
atahat ve athiye konusunda ayrntl bilgi edinmek iin Ceml Kurnaz ve Mustafa Tatcnn Trk Edebiyatnda athiyye (Ankara 2001) adl eserini inceleyiniz.

Bu zmre ierisinde eser veren baz airleri zikredebiliriz: Yunus Emre yolunda giderek iir syleyen Hac Bayram- Vel, Sarban Ahmed, Kaygusuz Vizeli Alaaddin, Emir Osman- Haim, Muhy, dris-i Muhtef, Olanlar eyhi brahim, Sunullah Gayb, Sar Abdullah Efendi, Dukkinzde Ahmed Bey, Hseyin Lmekn, Osman Keml, Ahmed Rind...
Olanlar eyhi brahim Efendi, bu zmrenin iire ykledii anlam u iirinde aka ortaya kor:

Dervi dilinden syleyen kim idgin bilir misin Y kulaunda dinleyen kim idgin bilir misin Od u su toprak u yeli hep bir yere cem eyleyp Bunlara zni gizleyen kim idgin bilir misin Sftnda ztun gren mlknde hem hkmn sren rif gznde gzleyen kim idgin bilir misin Kendilignden saf olan 'riflern kalbin alan Zt- nrun balayan kim idgin bilir misin Yerde yzn yol eyleyen yoklu kabul eyleyen brhimi kul eyleyen kim idgin bilir misin (Kemikli: 2003, 86-87) Bekta zmre edebiyat, bir ynyle vahdeti akn zmre edebiyatn andrmakla birlikte, kendisine has karakteri olan bir edebiyattr. Bu zel karakter, bir ynyle Bektilii ne kartmann yannda, esas itibariyle ata ve baba adlaryla anlan Yesev dervilerinin edasna dayanan kkl bir gelenei ifade eder. Bu eda, rindne syleyii msik ile buluturur.

244

Zamanla Bab, Kalander, Hurfi, Kalenderi, Kzlba, ve Tahtac gibi isimlerle anlan muhitleri de iine alarak genileyen bu zmre ierisinde, Hac Bekt- Velden balamak zere, Abdal Musa, Kaygusuz Abdal Viran, Teslim Abdal, Yemini, Muhyiddin Abdal, ah smail Hata, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet, Seyrani ve Kalender Abdal gibi byk airler yetimitir.

TASAVVUF TRLER
Sufi airler, manzum (iirsel) ve mensur (dzyaz) pek ok eser yazmlardr. Baz sufi mellifler, ayn eser iinde iiri ve dzyazy birletirmilerdir. Onlarn asl maksad bir dnceyi, bir bilgiyi yahut bir manay kaydetmek veya okuyucuya ulatrmaktr. Dolaysyla heceyle aruzu bir arada kullandklar gibi, iirle de dz yazy birletirmilerdir. Bununla birlikte sanat ne kartan sfi airler de vardr. Bu airlerin eserleri, klasik tasavvuf edebiyatna hayat vermitir. Bu eserler, divan edebiyatnda olduu gibi, tevhid, mncaat, nat, mirciye, hilye, ramazaniye, maktel ve hicretnme gibi din-edebi trlerde yazlmtr. Bunlardan baka, zellikle tasavvuf halk edebiyat yahut tekke edebiyat olarak kabul edilen saha ierisinde ortaya konan, ilh, nefes, nutuk, devriye, tarkatnme, efaatnme, destur ve dvazdeh gibi trler de vardr. Tasavvuf eserleri genel olarak iki gurupta tasnif etmek mmkndr: 1- Tasavvuf dnceyi retmeyi amalayan eserler.
2- Hl dilinin da yansd eserler.

Tasavvuf dnceyi retmeyi amalayan eserler, uyarc, telkin edici, yolun usul ve erknn retici eserlerdir. Bunlar bata tasavvuf mesneviler olmak zere, tezkiretl-evliya, menakbnme, evliynme velyetnme ve mansrnme gibi tekke geleneini ve tarihini aktaran manzum ve mensur eserler; nasihatnme, sohbetnme, ibretnme, faziletnme, tenbihnme, minbernme ve vasiyetnme gibi yolun esaslarn telkin eden eserler; telkinnme, erkannme, tcnme ve tarikatnme gibi edeb ve erknn gsteren eserlerdir. Bunlardan baka, vahdetnme, vcdnme, athiye ve devriye gibi tasavvuf dncesinin temel konularn aklayan eserleri; efaatnme, desturnme ve istimdadnme gibi ululardan yardm dilemeyi salk veren eserleri; besmelenme, ihlsnme ve ayetnme gibi sfiyi Kurann anlamyla buluturan eserleri ve salatnme, orunme, ramazannme, hacnme, kyametnme, mahernme ve fetvanme gibi din grevleri ve temel hukuki meseleleri reten eserleri de zikretmek gerekir. Ayrca istihracnme gibi gelecee ilikin karmlar yapan manzumeleri, tahassrnme gibi gafletle geen zamann muhasebesini yapan eserleri de bu grupta deerlendirebiliriz. Sfi air, edebi eseri ounlukla bir amac yerine getirmek iin yazar. Onun ncelikli konusu sanat yapmak deildir. Dolaysyla onun eserlerinde, faydaclk esastr. Bu bakmdan hikmet ve ilh gibi musiki yn ne kan trlerde de retici ve telkin edici amalar gdlr. Ancak yine de tevhid, mnacat, nat, miracnme, ilh, nefes ve baz hikmet, nutuk, devriye ve athiyelerin, vecdin ve cezbenin tesiriyle sylendii grlr. Bu eserler, hl dilinin da yansd eserlerdir.

245

Burada zikredilen trlerden bazlar kitabnzn nceki nitelerinde ayrntl bir ekilde aklanmtr. Bunun iin zellikle 7., 8. ve 9. niteleri yeniden inceleyiniz.

Tasavvuf edebiyatnn temel zelliklerini gsteren, hikmet, ilh, nefes, devriye, glbank ve menakbnme trlerini ayrntl olarak ele almakta fayda vardr.

Hikmet
Hikmet, etimolojik olarak, herhangi bir konuda hkm vermek ve yarglamak anlamna gelir. Trkede, mefhumlar en iyi ve en doru bilgiyle bilmek anlamna gelir. Bu bilgi, tecrbe ve test edilen bir bilgidir. Daha dorusu, varl, eyay olduu gibi bilmektir. Dier bir anlam ise, dnme melekesinin itidal hlinde olmasdr. Bu anlamda hikmet, daha nceleri felsefe kelimesinin yerinde kullanlmtr. Filozofa ise, hakm denmitir. Trk-slm edebiyatnn bir tr olarak hikmet, ahlk ve deerleri telkin eden manzmeleri ifade eder. Dou edebiyatlarnn temeli hikmetli (hikem) anlatma dayanr. Kainata, dnya hayatna ve hadiselere ibret gzyle bakan sufi air, grnenin arkasndakinin farkna varr. Bu farkedii hikmet ad verilen iire dntrr. Bylece o, insanlarn fark edemikleri yanllklar, eksiklikleri ve aksamalar iir diliyle gstererek doru dnmenin, bakmann ve anlamann yolunu gsterir. Dolaysyla hikmetlerde kt huylar knanr, gzel huylar vlr. Hikmet daha ok pendnme, hikemiyyat ve rubai tarz sylenen iirlerde grlr. Ancak dier trlerde de hikmetli syleyi bulunabilir. Hikmetli anlatm tayan iirlerde didaktik (retici) bir slup, bazen rindne bir eda, dervine bir kanaat ve tevekkl amalayan telkinler grlebilir. Hikmetler, felsefe, tasavvuf, zhd, eriat, ahlk, adab, gelenek, adetler gibi konular zerine sylenir. Hikmet, ncelikle Ahmed Yesev'nin manzumelerine verilen isimdir. Zaten onun eseri, Divan- Hikmet adyla bilinmektedir. Ahmed Yesev, hikmetleri slmn ve tasavvufun ilkelerini retmek iin yazmtr. Yesev'nin heceyle yazd hikmetlerin ls 14'l (7+7)'dr. Bu hikmetler zamanla dilden dile dolam, szl kltr iinde baz deiikliklere urayarak gnmze dein gelmitir.
Ahmed Yesev ve Divn- Hikmet zerine yapt almalarla tannan Prof. Dr. Kemal Eraslan, hikmet kavramn ve Yesevnin hikmetlerini yle deerlendirmektedir: Deiik telaffuzlaryla branice (hakhm) ve Sryanlce'de (halkhmeth) de yer alan "hikmet" kelimesi, Kur'n- Kerm'in ilk nazil olan yetlerinde "Hz. Peygamber'in vaaz ve iradlar" mnasnda kullanlmtr. Ulema arasnda hikmet'e "Nazar limler iktisap etmek ve yaplabildii kadar iyi, mstahsen ameller ilemek itiyadn kazanmak syesinde, insan ruhunun kemalini ifade eder veya En iyi ilim vastas ile, en iyi eyin bilinmesi gibi mnalar verilip tarifler yaplmtr. Szlklerde ise hikmet'e ok deiik mnalar verilmitir: lim ve adaletin birlemesinden meydana gelen sfat- erife, mrifet-i hakayk- mevcdt; det ve ahlkla ilgili zl sz; gizli sebep; insann mevcudtn hakkatini bilip hayrl iler yapmak sfat; eyann i ve d keyfiyetlerinden bahseden ilim; kinat ve yaradltaki ilah gye; ahlka faydal zl sz; Hakk' hak bilip balanma, batl batl bilip kanma; Allah'a itaat ile salih amel sahibi olma; akl ve hareketlerdeki uygun Hak emrine mutlak ekilde uymak; Tanr

246

hakikatini ifade eden din, tasavvuf, ahlk ve retici zl sz ve benzerleri gibi. Bu eitli tariflerde arl tekil eden husus hikmet'in din, tasavvuf ve ahlk hususiyet tamasdr. Bir baka deyile hikmet, slm esaslar iinde kalmak artyla, metafizik mes'eleler zerinde tefekkrdr, nsann Rabb'ini bilmesi ve kendisinin lemdeki yerini ve deerini idrk edip zl ekilde ifade etmesidir. Allah ve insan sevgisini gnllerde yerletirmei gye edinen, Hz. Peygamber'in eriatna ve snnetine uyma telkin eden, insan kt amellerinden kurtarmaa alan ahlk prensiplerdir. Denilebilir ki hikmet, slmiyet'in manzum olarak ifadesidir. (Eraslan: 1983, 154)

lh
lh, kelime olarak, ilha ait, tanrsal demektir. Trk-slm edebiyatnn bir kavram olarak ilh, Allah akyla dile getirilmi her trl iire denir. Dier bir ifadeyle, ilh; sfi airlerin Allah akyla syledii din ve ahlk manzumelerdir. Daha ok Allah'n varln, birliini, azamet ve kudretini, ilh ak ve muhabbeti anlatan veya telkin eden eserlerdir. eitli usullerle bestelenip okunan ilahlerde tasavvuf nevesi hakimdir. Mutlak varlk, yaratl, rahmet kaps, kerem denizi, okluk lemi, gnl mlk, cemal evki ve celal atei, ak, tevbe, gzya, dnya hayat, terk, fena, mride balanmak ve manevi zevklere ermek gibi konular ilenir. Bu bakmdan hemen her tekkede, aruz yahut hece vezni kullanlarak ilhler yazlm ve besteli olarak okunmutur. Baz tekkelerde farkl isimlerle anlsa da z itibariyle ilh olan trler unlardr: a. yin: Genel olarak din tren anlamna gelen yin, Mevlevi tekkelerinde zikir ve sem srasnda okunmak zere eitli makamlarda bestelenen iirlerdir. yinleri okuyan kiilere yinhan ad verilir. b. Tapu: Glen tekkelerinde zikir esnasnda msik eliinde okunan ilhlerdir. c. Nefes: Alev-Bekta ve Melm airlerin vahdet telkin eden ilhlerine verilen addr. Bunlar vcdun birlii ilkesini (vahdet-i vcd) nefeslerle telkin ederler. Bektiler, nat ve Hz. Ali medhiyesini de nefes olarak isimlendirirler. Nefesler, gazel ve koma tarznda heceyle yazld gibi, aruzla yazlanlar da vardr. Bektai tekkelerinde daha ok yin-i cemlerde saz eliinde okunur. d. Duraklar: Ekseriyetle Halvet tekkelerinde ve zikrin iki fasl arasnda bir veya iki zkir tarafndan okunan ilahlerdir. e. Cumhr: Tekkelerde cemaat hlinde okunan ilhlere verilen addr.
Edebiyatmzda ilah denildiinde akla gelen isim Yunus Emredir. Onun bir ilhsini burada zikretmek mmkndr:

lim ilim bilmekdr ilim kendin bilmekdr Sen kendni bilmezsin y nie okumakdur Okumakdan ma'n ne kii Hakk' bilmekdr n okudun bilmezsin ha bir kur emekdr

247

Okdum bildm dime ok t'at kldum dime Eri Hak bilmezisen abes yire yilmekdr Drt kitbun ma'nsi belldr bir elifde Sen elif dirsn hoca ma'nsi ne dimekdr Ynus Emre dir hoca gerekse var bin hacca Hepisinden eyce bir gnle girmekdr (Tatc: 1997, 148)

Devriyye
Devir kelimesi; dnme, bir eyin kendi mihveri zerine hareketi, bir eyin etrafnda dolama, bir memleketin her tarafn gezip dolama, bir eyin dierine teslimi, asker blk veya takmn tefti ve gvenlik iin dolamas, zaman ve asr gibi anlamlara gelir. Kelime tasavvufta iki farkl anlamda kullanlmaktadr: Bunlardan ilki, baz tarkatlarda dervilerin dnerek icr ettikleri zikir ve sem ifade etmektedir. kincisi ise, varlklarn Haktan geliini ve tekrar ona dnn aklayan tasavvuf bir nazariyedir. Essen sem ve devrn da Haktan gelip ve yine Ona gidii sembolize eder. Tasavvuf iirinde meleklerin ar, haclarn Kbe ve gezegenlerin gne etrafnda dnmeleri de devran mefhmuyla ifade edilmektedir.
Devir dncesinin bir izah yledir: Balangta mutlak varlktan ayrlan ilh nur, srasyla akl- kll (taayyn-i evvel), ukl- tisa, nfs- tisa, tabyi-i erbaa (drt mizac), ansr- erbaa (toprak, hava, su ve ate) ve oradan da topraa kadar inmitir. te bu mertib, mebde (balang) veya kavs-i nzldr. Akl- kl, yaratc kudretin aktif kbiliyeti olup nefs-i kl denilen pasif kbiliyeti meydana getirmitir. Akl- kl ve nefs-i klden eflk- tisa (dokuz gk), tabyi-i erbaa (drt mizac) ve ansr- erbaa meydana gelmitir. Eflk- tisa ve ansr- erbaann birlemesinden canszlar, bitkiler ve hayvanlar meydana gelmitir. Bu olu ierisinde insn en son ve en mkemmel varlk olduundan, en yce mertebede yer almaktadr. Bu nedenle insn, en son durak kabul edilmitir. Btn bu mertebelerden sonra topraa inmi olan ilh nur, ayn sray takip ederek topraktan madene, madenden bitkiye, bitkiden hayvana, hayvandan insna ve insndan da insn- kmile gemek sretiyle, ilk geldii yere, yani mutlak varla ular. Bu ikinci devreye mad, sud (son) veya kavs-i urc denilmektedir. (Kemikli: 2004, 47)

Devriyeler iledikleri konulara gre ikiye ayrlmaktadr: Bunlardan dnyaya gelii (kavs-i nzl) anlatanlara feriyye, insann ahlken olgunlaarak hakkate ermesini (kavs-i urc) anlatanlara ise ariyye ad verilmektedir. Feriyyelerde mutlaktan ayrlarak lem-i sflye geli; ariyyelerde ise dnyadan tekrar yce leme doru yaplan seyhat anlatlmaktadr. skdarl Him Baba (. 783/1371)nn Devriye-i Feriyyesi feriyyelerin; nl mutasavvf ve ir Niyz-i Msr (.1694)nin Devriye-i Ariyyesi de ariyyelerin en tannm rnekleridir.

248

Yunus Emre'den Bir Devriye rnei Ey kardeler ey yranlar sorun bana kanda idim Divanlar dinler isen diyivirem ezel vatanda idim Evvel dilimdeki budur Tanr bir rasl Hak'drr An byle bilmez iken bir aceb gmnda idim Kal bel dinilmeden tertip dzen eylenmeden Hak'tan ayru deil idim ol ulu dvanda idim Eyyub ile derde esir inledim ben ektim ceza Belks ile hem taht zre mhr-i Sleyman'da idim Yunus ile balk beni ekti demeye yuttu beni Zekerriyya ile katm Nuh ile tufanda idim smail'e aldm bak bak bana kr etmedi Hak beni zd eyledi ko ile kurbanda idim Yusuf ile bir kuyuda yatdm bile ektim ceza Yakub ile ok aladm bulunca efganda idim sa ile Musa ile srdm ktm Tr dana brahim ile Mekke'ye bnyad brakanda idim Mi'rac gicesi Ahmed'in dndrdm arda na'linin veys ile rndm ta Mansur'la urganda idim Ali ile saldm kl mer ile adi eyledim On sekiz yl Kaf danda Hamza'yla meydanda idim Yunus senin k cann ezel klar ile Allah'n derghnda cevln- seyranda idim

Glbank
Glbank kelimesi; Farsa kkenlidir, gl sesi anlamna gelir. Terim olarak, tekkelerde ayinlerde, baz din ve resm trenlerde belli bir makamla okunan dualara denir. Glbanklar, yaplacak iin hayrl, uurlu olmas veya salk, esenlik dileiyle ve kalplam bir ifade tarzyla Allah'a yalvarp yakarmay dile getiren dua metinleridir. Osmanl cemiyet hayatnda eitli toplantlar yannda din trenlerde, zellikle tarikat yinlerinde okunan birbirinden farkl glbank metinlerinin en belirgin vasf, dualar gibi seci ve i kafiyelerin de yardmyla

249

ve belli bir eda ile yksek sesle okunmaya elverili melodik bir yapya sahip bulunmalardr. Glbankler, genellikle bitirilen iin ardndan glbank ekmekle grevli kii tarafndan okunur. Tekkelerde doum, ad koyma, snnet olma, mektebe balama, tarikata giren yeni dervie arakyye giydirme, evlenme gibi trenlerde ve cenazelerde bir eyh veya hoca efendi tarafndan glbank okunurdu. Mevleviyye, Bektiyye ve Halvetiyye'nin baz kollarnn yan sra Yenieri Oca'nda da glbank okunmas yaygn bir detti. Ftvvet ehli esnaf arasnda yaplan yran toplantlaryla raklk, kalfalk, ustalk gibi esnaf tekilt merasimlerinde de glbangin nemli bir yeri vard.
Abdulbki Glpnarl Mevlevi dab ve Erkan isimli kitabnda Mevlevi glbanglerine de yer verir. Onlardan bir tanesi yledir: "Vakt-i erf hayrola, hayrlar fethola, erler defola. Allhu azmn ism-i ztnn nru ile kalbimizi pr-nr eyleye. Demler saflar ziyde ola. Dem-i Hazret-i Mevln, srr- ems-i Tebrz, kerem-i mm- Al; h diyelim, h!"

Menkbnme
Menkb, kelime olarak lecek i, hareket ve meziyet anlamna gelir. Terim olarak, din byklerinin manev hallerini ve durumlarn anlatan rivayetleri ifade eder. Menkbnme ise, bir velinin hayatnn evresinde olumu menkabe veya kerametleri anlatan eserlerdir. Edebiyatmzda iki eit menkbnme yazlmtr. Bunlar; 1. Din uruna savaanlarn hayatlarn, maceralarn ve manev kuvvetlerini konu edinen destans eserler. 2. Zhd ve takvasyla nlenen velilerden sz eden eserler. Cenknmeleri, Hamzanmeleri, Battalnmeleri ve baz gazavatnmeleri birinci grubun ierisinde deerlendirmek mmkndr. kinci grup eserler ise, iki eittir: 1. Biyografik menkbnmeler 2. Derleme menkbnmeler Biyografik menkbnmeler, konu edilen vellerin devrinde yahut ok ksa bir zaman sonra kendisiyle ayn evrede yaayan kiiler tarafndan kaleme alnmtr. Bu trden eserlerde, velnin doumu, yetimesi, eyhlie gemesi, eitli faaliyetleri ve vefat bir irtibat dahilinde anlatlr. Derleme Menkbnmeler ise, velnin lmnden uzun bir zaman sonra yazlm olan eserlerdir. Bu eserler, ayr ayr kiiler veya velnin takipileri tarafndan yazlr.

250

Resim 10.2: Yahya b. Bahnn Emir Sultan konu edinen Menkibl-cevhir adl eserinin balangc. Kaynak: Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mehmet Efendi Blm, No: 4559.

Mevlnnn menkabev hayatn anlatan eserlerden birini inceleyiniz.

Hac Bekta Vel Menkbnmesinden:

Andan Horasan erleri Bektan nn iidp huzuruna vardlar. Velyetinz nerden gelr didiler. Hnkar eyitti velyetimz iki cihan serveri Hazret-i Muhammed yolandaym. r-i Rabbl-lemin mm Alinin srrndaym. Kermet, velyet, kudret Hak Telldan bize mirasdur. Velyete dar olan ol rin borlu iken devesin satn alp girsn gir viren benim. Erenler hep birlikte eyittiler. Siz ahn srrnu iler isenz onun nianlarundan bir nian kim gsteresz, grelim. Pes Hnkar Veli ol mbarek sa ilen aup ayasnda yeil beni nian gsterdi. Onlar eyittiler. Ol ah- Alinin kutlu alnnda da bir ben nianeydi. Pes Hnkar mubarek alnn aup gsterdi. Anlar dahi birlikte Bekta'a teslim oldular. Horasan pirleri toplanup sual ettiler. Bu zamanda mridimiz kimdr? Bekta eyitti, eer sizden biri susam zerinde seccade salar ise piriniz ol kiidr. Onlar dahi bunu gze alamadlar. Pes ol kutb- cihn Hazret-i Hnkr kaddesallah srrahl-azz dest edp ol seccadeyi eline heman alup Bismillah, bi-emrillah, kudretullah deyp susam zerine saldu. Kudretullah emri zerine seccade yle kim bolukta durdu. Hnkar seccade zerinde Hak Telya namazn eda eyledi. Kerametin gren Horasan erleri toplaup gelp Hnkrn pirliin tasdik ettler. Hnkar Hac Bekta Veli kaddesallah srrehl-azz, mri mddetinde bir gn nefsine uymad. Kimsecikler bir aybn grmedi, duymad. Taharetsiz, abdestsiz bir gez yere ayak basmad. Hnkra babas yerini virdiler. Ol pir kabul itmedi. Sultanl emmisi Hasana virdiler. Ol dahi Muhammed Sani oludur
Kaynak: Daha geni bilgi iin bk. Baki Yaa Altnok, Hac Bekta Veli Hakknda Yazlm Bir Menkbnme, Hac Bekta Veli Dergisi, sy. 27 (Ankara 2003), s. 177-194

251

zet
Tasavvuf ve edebiyat ilikilendirebilmek. slm toplumu iinde ortaya kan tasavvuf, insann nefsini arndrmas ve olgun ahlka sahip olmasn salayan bir disiplindir. Bu ise, ncelikle insann kendini tanmas, evresinin ve dier varlklarn farkna varmasyla mmkn olacaktr. nsann kendi i alemini tanmas, evreni tanmas ve btn bu varlklara hayat veren Allah isim ve sfatlaryla idrak etmesi, sanat kiilii besleyen hususlardandr. Her eyden nce sanat, yalnzlk ve derin dnceyle beslenir. Tasavvuf bu anlamda sanat besleyen en nemli kaynaklardan birisidir. Tasavvuf dncesinde murkabe ve mhde gibi bilgi edinme yollar vardr. Bu yollarla edinilen bilgiler, keif, vridt, tecelli, snht ve ilham gibi kavramlarla ifade edilen ok zel bilgilere dnr. Bu bilgiler, tecrbeyle elde edilen znel bilgilerdir. Bu ise, sanatta aranan bir durumdur. Sanatkar, sezgisi, hayali ve ilhamyla eserini anlaml hle getirecektir. Ancak bunu yaparken tasvirlerinde ve konuyu aktarrken kulland dilde ok zneldir. Dolaysyla tasavvuf, zikredilen bilgi kaynaklarna ilikin grnn yannda, kendine has diliyle de airleri etkilemi ve edebiyata yn vermitir. Kltr tarihimizde bir edebiyat ve sanat ortam olarak tekke hayat hakknda bir deerlendirme yapabilmek. Tasavvufun dncesi zaman iinde gelimitir. Fetihlerle genileyen slm corafyas ierisinde deiik kltrlerle karlayan sufiler, bu yeni kltrlerden de yararlanarak zamanla farkl tasavvuf grlere sahip olmulardr. Bylece tarikat ad verilen tasavvuf ekolleri ve yollar ortaya kmtr. Tekkeler, bu yollarn ve ekollerin kurumlam hlidir. Tekkeler temsil ettikleri yolun ve ekolun usul ve erkann reten kurumlardr. Bu kurumlarda, mrid, slik ve tlib gibi isimlerle anlan rencinin, yolun usul ve erkann renip manevi yollar katedebilmesi iin baz sanatlarla uramas telkin edilir. Geleneksel sanatlarn yannda msk ve iir burada retilen balca sanat dallardr. Bu bakmdan hemen her tekke bir ynyle edebiyat eitimi veren bir okul gibi deerlendirilebilir. Tekkelerde, yolun kurucu ahsiyetlerinin (pir) veya temyz eden rehberlerinin edebi eserleri, haklarnda yazlan menkbeler, tasavvuf dncesini reten temel kitaplar ve divanlar grup hlinde okunur. Bu trden uygulamalar da mridin dinleme, anlama, ezberleme ve benzeri metinleri yazma melekesini gelitirir. Bylece her tekkenin kendine has zel bir dili ortaya kar. Btn bu zellikler, tekkeleri tarihi sre ierisinde edebi hayatn merkezi hline getirmitir. ou tekke ayn zamanda bir edebi muhit (evre) olarak da kltr tarihimizde ilev grmtr. Tasavvuf edebiyatnn temel kavramlarn tanmlayabilmek. Tasavvuf edebiyatnn temel kavramlar, tasavvuf, sf, mrid, mrid, vahdet-i vcd, devir ve marifet gibi tasavvuf dnce ierisinde kullanlan tabirlerdir. Bunun yannda, tasavvuf edebi zmrelerin isimleri, tekkeler, buralarda yazlan eserler ve tasavvuf edebiyatnda kullanlan trleri de ierir. Bu kavramlar nite iinde yeri geldiinde aklanm, baz durumlarda ilgili kaynaklar gsterilmitir.

252

Tasavvuf edebiyatnn trlerini aklayabilmek. Tasavvuf edebiyatnda, divan edebiyat ve halk edebiyatyla birlikte kullanlan trler olmakla birlikte, zel trler de vardr. Bu trlerdeki rnler, bazen divan edebiyatnn, bazen de halk edebiyatnn nazm ekilleri (formlar) kullanlarak yazlmtr. Bunlar ierisinde en ok kullanlan, hikmet, ilh, nefes, devriye, glbank ve menkbnme trleri ayrntl bir ekilde aklanmtr. Dier trler ise, ilgili konu ierisinde aklanmtr.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi tasavvuf-edeb trlerden deildir? a. yin b. Nefes c. Sem d. Tapu e. Durak 2. Tekkede cemaat hlinde okunan ilhlere ne ad verilir? a. Feriyye b. Medednme c. Desturnme d. Hikmet e. Cumhur 3. Aadaki eserlerden hangisi destans menkbnmelerden deildir? a. Hamzanme b. Velayetnme c. Cenknme d. Gazavatnme e. Battalnme 4. Aadakilerden hangisi tasavvuf-edeb zmreler ierisinde deerlendirilmez? a. Bektlik b. Mevlevlik

253

c. Thirlik d. Melmlik e. Halvetlik 5. Aadakilerden hangisi 15. yzylda yazlan tasavvuf-edeb eserlerden deildir? a. Vesletn-Nect b. Hlilnme c. Muhammediyye d. Fakrnme e. Envrul-kn

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. e 3. b 4. c 5. d Yantnz doru deilse, Tasavvuf Trler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Tasavvuf Trler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Menkbnmeler okuyunuz. konusunu yeniden

Yantnz doru deilse, Tasavvuf Edebiyatnda Zmreler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Trk-slm Edebiyat ve Tasavvuf konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Yunus Emrenin, Divn ve Risletn-Nushiyye olmak zere iki adet eseri vardr. Yunus Emrenin iirlerinin biraraya getirildii Divan, Mustafa Tatc tarafndan yeniden yaynlanmtr. Risletn-Nushiyye ise tasavvuf dncesinin ele alnd bir mesnevi olup, bu da Mustafa Tatc tarafndan yaynlanmtr. Sra Sizde 2 Ktip elebinin dnemin tartmalarn ele alarak yorumlad eseri, Miznl-Haktr. Bu eser slmda Tenkit ve Tartma Usl adyla, Mustafa Kara ve Sleyman Uluda tarafndan yeniden yaynlanmtr.

254

Sra Sizde 3 Birok sfi air, halk edebiyatnn nazm ekillerini kullanmtr. Bu bakmdan onlarn ounu halk iri yahut halk olarak da zikretmek mmkndr. Ancak zellikle Bekt airlerde bu durum daha ak bir ekilde grlr. Bu airlerden zellikle Kaygusuz Abdal ve Pir Sultan Abdaln halk iiri asndan ne ktn gryoruz. Sra Sizde 4 Mevlnnn menkabev hayatn anlatan en nemli eser, Ahmed Eflknin yazd Menkbl-rifndir.

Yararlanlan Kaynaklar
Artun, E. (2008), Dini Tasavvuf Halk Edebiyat, stanbul. Eraslan, K. (1983), Hikmet Gelenei, II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, II, Ankara, 153-166. Gzel, A. (2006), Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, Ankara. Kemikli, B (2004), Dost linden Gelen Ses: Tasavvuf Edebiyat zerine Aratrmalar, stanbul. Kemikli, B. (2003), Olanlar eyhi brahim Mfid Muhtasar, stanbul. Kprl, M. F. (1993), Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara. Tatc, M. (1997), Yunus Emre Divan II, stanbul.

255