KMLK SORUNU VE DNCE DNYASI Ali Osman Gndoan En genel anlamyla kimlik, kiinin kendini tanmlama biimidir.

Tanm, mantk asndan bakldnda, zn aratrlmasdr. z, tanmlanan o ey ya andr. !" d"r"mda tanm, iine almas gerekenleri ierir, dta braklmas gerekenleri dta brakr. yleyse z, tanmn tam old"" bir d"r"mda aa kar. #endini tanmlamak olan kimlik, insann zn ol"t"r"r. !" tanmlama biiminde kii kendini, kendisi olmayanlardan ayrr $e teki ile kendisi arasnda bir snr b"l"nd""n" dnr. !aka bir deyile, kendi $arlnn bilin%inde olmak olarak da dnebile%eimiz kendini tanmlama, tekini dikkate alarak kendini tanmlamak biiminde old"" gibi kii, kendisinden &areketle de kendini tanmlar ki, b" tanmlama biimi, ie ka ank $e son dere%e znel bir tanmlama biimidir. Elbette teki, ben'in kimliinden (arkl bir kimlii, (arkl bir z ierir. !" d"r"mda teki, kiinin kendini tanmlamasnda dta braklan bir $arlk olarak anlalabilir. Ama kendi bilin%inde olmak, kendini merkeze almakla "y"maz. #endinden &areketle ya lan bir tanmlama, kendini merkeze alarak ya lan bir tanmlamadr. !yle bir tanmlama, tekini dta brakr. tekini dta brakan bir kendini tanma $e tanmlama, tam anlamyla kendini tanma $e tanmlama deildir. )ira insan, bakasyla kendi arasna snr izdiinde, bakasn tanyor $e tanmlyor demektir. *nk snr izmek, snrn &er iki tara(nn da $arlnn (arknda olmay gerektirir. +emek ki teki, ben'in $arlnn bir ko"l"d"r. !ireyin kendisini tanmlamasnda $e kimliini belirlemesinde iki "ns"r etkilidir. !irin%isi genetik "ns"rd"r. Genetik "ns"r, do"tan getirilen bireysel nitelikleri i(ade eder $e b" bireysel nitelikler, bireyin iinde b"l"nd"" to l"msal gr"b" ol"t"ran dier bireylerden (arkl tara( gsterir. ,insiyet, renk, sa&i ol"nan otansiyel yetenekler b" "ns"rla i(ade edilir. #azanlm olmayan $e &ibir emek &ar%amadan sa&i ol"nan b" niteliklerin ol"t"rd"" (ark, asli deildir $e kendimizi tanmlamada asl "ns"r" ol"t"rmaz. Ama b" (ark old"ka nemlidir $e bireyi ayn to l"m ierisinde olan dier bireylerden &em ayrr &em de birey, dier bireylerle ilikisini b" (ark ile k"rar $e srdrr. !ireysel bilin, b" (ark ile ol""r. An%ak kimlik, sade%e bireysel bilin%in ol"t"rd"" bir ya deildir. #imlii k"ran ikin%i "ns"r ise genel olan bir "ns"rd"r $e b" "ns"r bireyde, bireysel bilin%in dnda ortak bir bilin ol"masn salar. !" bilin, en genel olarak ortak to l"msal bilintir ki, b"n" ol"t"ran da kltrdr. #ii, kltrel "ns"r ile bireysel "ns"r"n ol"t"rd"" mane$i bir $arlktr. !" mane$i $arlk, bireysel bilin ile kendini baka bireylerden ayrr- kltrel bilin ile de ayn kltr ierisinde olanlarla birliktelik bilin%ine "lar ama baka kltr insanlarndan da ayrlr. .iin baz insanlar baz insanlarla ortak &areket ediyor sor"s"n"n %e$ab, b" ortak kimlikte b"l"n"r. yleyse kimlik, iki bilin%in ortak b"l"n""n"n rndr. /ade%e bireysel kimlik $eya sade%e kltrel kimlik kendimizi tanmlamada yeterli deildir. /ade%e bireysel kimlie bal bir tanmlama, kiiyi, yaltlm $e biri%ik bir $arlk olarak grme son"%"n" do"r"r. 0er insan biri%ik olmakla birlikte kendi iine ka al bir monad da deildir. #endini biri%ik $e tek olarak alglamak $e anlamlandrmak, bilin%in kendi iine ka anmas ama dnyay kendisi iin bir dnya &aline getirmesi demektir. Gerek 0eidegger gerekse 1ar%el'de old"" gibi $ar olmak, birlikte $ar olmaktr. !iri%ik $e tek olarak kalmak s"retiyle $ar olmak mmkn grnmemektedir. /ade%e ontolo2ik olarak deil, e istemolo2ik olarak da biri%ik $e tek olmak, kendini tanmaya en byk engeldir. Goet&e'nin dedii gibi kii, kendini bakasnda tanr. yleyse insan, ontolo2ik $e e istemolo2ik olarak kendi dna kmak zor"nda olan bir $arlktr. #endi dna kmak, kendini kendisi
A

Prof. Dr. Mula niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm Bakan

olmayan bir yerde gerekletirmek olarak dnebile%eimiz yaban%lama olg"s"na denk dmez. !", da&a ziyade kendini amak anlamnda alnmaldr. *nk insan, kendini aarak $ar ol"r. An%ak sade%e kltrel kimlie dikkat ekmek $e bireysel kimlii gz ard etmek, kii ka$ramn, iinde b"l"nd"" to l"msal $e kltrel e$renin bir determinasyon"na tabi klmak anlamna gelir ki, b" da bireysel $arlmzn silinmesi, $arlmzn birey olarak ortadan kalkmas demektir. !irey, nemli lde iinde $ar old"" kltrel bir ortamda kendini amay denemek s"retiyle kltrel ortam da amaya $e b" ortam da gelitirmeye ynelir. 3nsan, &ay$andan (arkl olarak kendi kendini, kendi nesnesi ya mak s"retiyle kendini amay deneyebilir. #endini, kendi nesnesi ya mak ise kendi $arl zerinde dnmesiyle mmkn ol"r. #endi zerinde dnmek, e deyile, dikkatini kendi zerinde to lamak anlamna gelir. !" ise, kendini deerlendirmesi demektir. +eerlendirme, deer bimedir. +eer bime ise, anlam yklemedir. 3nsan, deer bime $e anlam ykleme zelliiyle bir anlam dnyas ina eder. Anlam dnyas ina etmek, reel dnyay amak $e ideal bir dnya ol"t"rmaktr. !", kltrn dnyasdr $e insan tanmlayan ikin%i "ns"r olan kltrn dnyasn ina etmek $e b" dnya iinde b"l"nmak ile insan, bireysel kimliinin yannda ortak olan kltrel kimliini de ina eder. 0artmann'da old"" gibi kltr dnyas, ideal bir dnyadr $e b" dnya dilin, bilimin, (else(enin, sanatn, dinin, a&l4kn dnyasdr. #ltr dnyasn ol"t"ran dil, bilim, sanat, din, (else(e, a&l4k gibi disi linler arasnda karlkl bir iliki b"l"n"r $e btn b" disi linlerin k"r"%" $e tay% "ns"r" da dildir. +il, &em bireysel $arlmz $e kiiliimizi &em de kltrel kimliimizi $e kiiliimizi aa $"ran bir aratr. 1e$l4na'nn benzetmesiyle dil, ten%ere ka ana benzer. #a an kard sesten ten%erede ien yemein kok"s"n" alrz. 5emein trn, ii imediini ka an kard sesten anlarz. T k b"n"n gibi bir kiiyi $eya kltr anlamn yol", o kiinin $eya kltrn dile geldii dile k"lak $ermekten geer. *nk biz dnyay dil ile anlamlandrrz $e &er dilin dnyay anlamlandrma biimi arasnda da (ark $ardr. *nk dil insanda, belirli bir zi&niyet ol"t"r"r $e biz dnyay o zi&niyet ile grrz. 0eidegger'de old"" gibi dil $astasyla dnyann &asadn ya ar $e dnyay gzmzn nne getiririz. !"n"n ad, 5"nanllarn i(adesiyle logos yani kelamdr. !ir bakma dil ile &ikmete giden yol" aar $e dil ile &ikmet yol"na gireriz. 0ikmet ise, btn bir $arlk &akknda bilgi sa&ibi olmak $e sa&i ol"nan bilgiye "yg"n da$ranmak olarak dnlebilir. !" dn%eler nda ayn kltrel kimlie sa&i bireylerin dn%e dnyasna katklar arasnda ne gibi ilikiler k"r"labilir $e b" ilikiler asndan kendi kltrel kimliimizin dn%e dnyasna katk ya abilme ko"llarnn neler old"" tartlabilir. Tes it ettiimiz en nemli &"s"s "d"r6 #ltrel kimlii ol"t"ran $e tayan en nemli ara dildir $e dil insanda bir zi&niyet ol"t"r"r- ol"an zi&niyet ile $e dil ara%lyla $arl anlamlandrr $eya on"n anlamn aa karrz. !ir bakma bilim $e (else(e de $arln bir anlam ol" olmadn aramak, ayet bir anlam $arsa on" ke(etmek $eya ona bir anlam yklemek deil midir7 +a&as, $arl ol"t"ran $ar olanlar arasndaki ilikileri grmek deil midir7 #ltrel kimlik, birden bire ol"m", olm"8bitmi, don"k bir nitelikler yn deildir. /rekli ol"makta olan $e srekli kendi kendini, kendi tari&sellii ierisinde ina eden bir kimliktir. *nk kltr dnyasn ol"t"ran "ns"rlar dinamiktir $e srekli yenilenir. #ltr dnyas insann rndr $e insan, rettii kltr dnyas ierisinde kendi kendini de ol"t"r"r. #ltr dnyasnn "ns"rlar arasnda organik bir ballk $ardr $e b"nlar, karlkl olarak birbirlerini gelitirirler $eya engellerler. *nk kltr dnyas $e to l"msal k"r"mlar arasndaki iliki, kimyadaki bileik ka lar arasndaki iliki gibidir. !ilimsel adan gelimi bir kltr, sanat eserleri $e (else(e bakmndan

da gelimitir. !" gelimeleri salayan temel dinamik olan gelimi bir dile de sa&i tir. Ayn d"r"m, tersi asndan da geerlidir. An%ak bilimsel $e (else(i ynden gelimeyi salaya%ak olan btn ko"llar salansa bile $arlk karsnda merak, ilgi d"yan $e $ar olanlar arasndaki ilikileri tes it etmek isteyen, bir bakma $arln anlamn ke(etmek $eya ona anlam yklemek isteyen insan yoksa bilim $e (else(e elbette $ar olmaya%aktr. /or"n, nemli lde belirli bir kltr ierisinde yaayan insann kendi zel kon"m"na yani bilim $e (else(e ya ma arz"s"na dayanr. Geri Aristoteles'in dedii gibi 9&er insan doal olarak bilmek ister.: !" bilme istei, ratik sor"nlar yaayan bireyin ya da to l"m"n sor"nlarn zmeye ynelik old"" gibi sr( bilmek iin bilmek isteinden de kaynaklanr. +n%e dnyasna asl katk, ikin%i bilme isteinin son"%"nda ortaya kar. #ltrel kimlikler $e (arkl milletlere mens" bireylerin bilim $e dn%e dnyasna katk ya mak bakmndan aralarnda (arkllklarn old"" ynnde olan yaygn bir kanaat, rk bir anlayn rn olarak dnlebilir. ;rkln dayand temel ilkelerinsan rklarnn tanmlanabilir $e sn(landrlabilir olmas, rklar arasnda eitliin olmad, st rklarn alt rklara &kmetme &akknn b"l"nd"" biiminde ortaya kon"labilir. ;rklarn &areket noktasn ol"t"ran b" ilkelerin &ibir bilimsel tara( yokt"r $e sade%e deri rengi $eya yz ekline gre ya lan sn(landrmalar, son dere%e gre%eli $e belirsiz kalmaktadr. <enklerin $e yz ekillerinin (arkllna dayanarak, eitli rklarn $ar old"" kab"l edilse bile, b" rklarn insanlar arasnda biyolo2ik ya olarak &ibir (arkllk yokt"r. Ayr%a sade%e renk $e e&re (arkllklarndan tr, rklar aras bir &iyerariden sz edilemez. 3nsan to l"l"klarnn tari&te $e gnmzde gelimilik dzeyleri, kltrel ya lar $e insanla ya m old"klar katklar dikkate alarak bir &iyerari ol"t"rma abalar da, rklar arasnda bazlarnn yetersiz old""n" aklamakta baarl olamaz. *nk ister kltrel ya lar, isterse zi&insel sreler sz kon"s" ols"n, b"nlar lmek iin ob2ekti( $e m"tlak ltlerin old"" iddia edilemez. 5ine kltrel (arkllklarn b"l"nmas, dnyay $e &ayat alglama $e anlamlandrma (arkllklar rklar arasnda stn olma8stn olmama ilikisini ortaya karmaz. 1e$%"t deerlere "yg"n da$ranlarda b"l"nma da, deerlerin tari&sellii $e deikenlii nedeniyle, rklar dere%elendirme &akkn do"rmaz. *nk deerlerin ortaya k, alglan, anlamlandrlmas $e yor"mlan kltreldir. +a&a da nemlisi kltrel kimliin ol"masnda $e milliyeti tanmlamada rk (aktrnn etkisi artk &i &esaba katlmamaktadr. !tn b"nlara dayanarak baz rklarn bilim $e dn%e dnyasna katk ya mak bakmndan dier baz rklara gre da&a a$anta2l old"klar iddia edilemez. An%ak rk retiyi dta brakmak s"retiyle (arkl kltrel kimliklerin $e b" kltrel kimlie gre tanmlanan milliyetlerin bilim $e dn%e dnyasna ya tklar katklar arasnda ortaya kan (ark nasl anlala%aktr7 !az kltrlerin insanlarnn sade%e kltrel gerekelerle $eya yaama biimleriyle $eya sa&i old"klar dilin imk4nlaryla bilim $e (else(e dnyasna katklar aklanabilir mi7 0er kltr $e medeniyetin kendisinden kaynakland $e kendisine dayand baz ka$ramlar $ardr. #a$ram, soy"t dnme imk4n tanr $e dnyadaki okl"k, eitlilik $e (arkllklar bir rnekte to lamak s"retiyle dnyay dzenli grmemizi salayan genel bir bak biimi s"nar. #a$ramlarla dnmek s"retiyle bilim $e (else(e ya ma imk4n $ardr. =ayet bir kltrel ya , ka$ramsal dnme se$iyesinde bir zemin ol"t"rmadysa o kltrel ya dan btn insanla &ita edebile%ek e$rensel ro2eler $e sistemler beklemek mmkn deildir. Olaylarla $e tek tek $ar olanlarla ilgilenmek, sade%e ilgilenilen olaylar $e $ar olanlar tas$ir etmek demektir. nemli olan tek olanda e$rensel olan b"l" ortaya karabile%ek bir bak asna sa&i olmaktr. Tek olanda e$rensel $e genel olan b"lmak, bilim $e dier disi linler iin a>iomatik bir

sistemin ol"masna katk salar. Eer byle bir a>iomatik sistemden ma&r"m kalnrsa dnya &akknda genel bir gre $e dne "lamak imk4nsz &ale gelir. Aslnda b" imk4nszlk, bilim $e (else(e ya ma asndan bir imk4nszlktr. 3te kltr, genel bir gr $e dne "latra%ak ka$ramsal emalar s"nmak s"retiyle bilim $e (else(e ya ma imk4n salamaldr. !"n" salaya%ak olan da elbette dildir. *nk dil ile dn%e arasnda sk bir iliki $ardr. Ama sade%e dilin imk4nlar ne lde yeterlidir. Ayr%a byle bir d"r"mda bilim $e (else(e ya ma imk4nn sade%e bir tek neden ile aklama &atasna dm olm"yor m"y"z7 !ilim $e (else(e ilgi, merak, $arlk karsnda &ayret $e aknlk d"yan bireysel abalarn rndr. !ireysel abalarn gerekletii kltrel zemin ilgi, merak, &ayret, aknlk d"yan bireyleri moti$e edebile%ek $e engellemeye%ek bir ortam salamak d"r"m"ndadr. !" ortam otorite ile ilikilerden a&l4ki, dini ilikilere kadar btn bir &ayat alannda bireye zgrlk tanyan $e &er eyi dnmeye izin $eren bir ortam olmaldr. +nme, bir ey zerine dnme old"" iin bilim $e (else(e ya a%ak olan bireye malzeme s"nan bir kltrel ortam, re(leksiyona "yg"n bir ortam olmaldr. *nk dn%enin kendi zerine katlanmas $eya dn%enin dnlmesi de diyebile%eimiz tarzda bir re(leksiyon iin ilene%ek malzemeye i&tiya zor"nl"d"r. !" adan 5"nan kltr $e (else(esi gzel bir rnektir. /zgelimi 5"nan mitolo2isi, b" mitolo2iye dayal ok tanrl 5"nan dini- 1sr, 1ezo otamya, Anadol" ?ygarlklar, !abil $e ?zak +o" dinlerinden alnm olan &ayata $e tabiata ait tasa$$"rlar 5"nan kltr $e (else(esinin ol"masnda nemli kaynaklar olm"t"r. 5"nanl (ilozo(lar, b" kaynaklar ilemek s"retiyle ratik ilgileri aan genel bir e$ren ka$rayna $e tabiat tasa$$"r"na "lamay denemilerdir. !ilim $e (else(e, zengin bir bilgi birikimine, (olklorik malzemenin zenginliine, inanlarn akl tara(ndan ilenebilir ol""na, zgr bir ortama i&tiya d"yar. !"raya kadar ele aldmz ere$eye gre Trk kltrel kimliinin bilim $e (else(e ya ma asndan sa&i old"" imk4nlar nelerdir7 biiminde bir sor" sor"labilir. Trkler &akknda yazlm eserlere bakldnda son dere%e tara(l $e dmanla dayal, dinden kaynaklanan nyarglarla dol" i(adelere rastlamak mmkndr. !" trl yanl $e dmanla dayal, tekiletirmek s"retiyle $erilmi &kmlerin deeri kon"s"nda %iddi endieleri tamamak mmkn deildir. +ier baz almalarda ise da&a ok Trklerin ka&ramanlklar, sa$a zellikleri, dostl"k, erdem, a&l4k gibi kon"lardaki meziyetlerinden ba&sedilmektedir. +e$let k"rma $e idare etmedeki &nerleri, yardmse$erlik $e misa(irlere kar dknlkleri, gl8k"$$etli ol"larna dayal olarak gsterdikleri ka&ramanlklar, askeri baarlar, szne g$enilir ol"lar, tabiat ile ilikilerinde gsterdikleri stn "y"m baarlar, ratik $e gndelik &ayattaki sor"n zmlerindeki yetenekleri, millete olan ballklar gibi kon"larda kyas kab"l etmez bir biimde stn bir Trk 1illeti tas$iri $ardr.@ An%ak b" trl gndelik &ayata $e a&l4ka ilikin tasa$$"rlarn dnda yani ratik olann dnda bir teoria etkinlii olarak dnlebile%ek olan bilim, (else(e $e &er alana ilikin dn%e etkinlikleri kon"s"nda ok (azla metne rastlanmamaktadr. Aean Ba"l <o">, balangtan gnmze kadar Trk tari&ini, btn boy"tlaryla ele ald Trklerin Tari&i adl almasnda "z"n bir tari&e sa&i olan $e byk dnmlere neden olan bir milletin sade%e askeri baarlara $e gndelik &ayatta gsterilen meziyetlere bal bir biimde ele alnamaya%a grn ortaya koyar. Ayn dn%eye baka ek ok yazarda da rastlanmaktadr. /zgelimi 1es'Cdi, yeryznde (ilozo(8bilge yetitiren yedi milletten birisi olarak Trkleri sayar.D 5ine b" kon"da 3smail #ara'nn #"tadg" !ilig'in drdn%
!

Bu konuda "ok say da rnek i"in bk#$ %i&at 'eklik( )rkler ve Felsefe( *stanbul$ Fati& +ay nevi Matbaas ( !,-.. / 0.1.e.( s. /2.

saysnda yaynlanan 9*ada Trk +n%esi .asl Ele Alnabilir7: adl old"ka "z"n $e nitelikli almas da metodolo2ik bir (ikir $ermekle birlikte, Trk +n%esini anlamak isteyenlere, bil&assa oryantalist bakn etkisine mar"z kalm yazarlarn dn%elerine bakn da deitire%ek ma&iyettedir. Trk +n%esi ka$ramn, &er&angi bir rk anlamn iermeden, Trk 1edeniyet ere$esi ierisinde $%"t b"lm" olan dn%e (aaliyetleri iin k"llanyor"z. !" biimde bir snrlama, almamzn ba tara(nda dile getirdiimiz dn%elere de "yg"nd"r. *nk Trk 1edeniyet e$resi iinde ortaya kon"lm" olan dn%e etkinliklerini, dier medeniyet e$relerini &esaba katmadan ele alma imk4nmz b"l"nmamaktadr. Trk medeniyetini de, Trk tari&inin birikimli bir bilekesi olarak dnyor"z. *ok genel bir tasni( ya mak gerekirse b" bilekeye, 3sl4m n%esi dnem $e 3sl4m sonras dnem diye iki nemli e$renin katks b"l"n"r. 3sl4m sonras dnemde de, batllamaya kadar olan dnem ile batllama ile balayan dnemi birbirinden ayrmak gerekir. !" ok genel tasni(in ieriine yzeysel olarak bakla%ak ol"rsa 3sl4m n%esi dneme ait Trk +n%e dnyasna &4kim olan "ns"r"n =amanizm $e destanlar old"" grlr. Ayr%a Trk dinine $e destanlara ma&s"s kimi ka$ramlarn (else(e $e dn%e retmeye "yg"n old"klar dnlebilir. #"t $e bilgi ka$ramlar &emen akla gelenlerdir. .itekim #"tadg" !ilig adl eser, b" ka$ramlarn zengin m"&te$asna iaret eder. An%ak asl zerinde d"r"lmas gereken dnem, 3sl4m sonras dnemdir. *nk Trk tari&inin en nemli baarlar $e dn%e rnleri, b" dneme aittir $e Trk kltrel kimliinin ol""m"nda 3sl4miyet en nemli belirleyi%i (aktr olm"t"r. !"gnden geriye dor" baktmzda aka grlmektedir ki, iinden geldiimiz gelenek, (else(esiz, dn%e ile ilgisi olmayan bir gelenek deildir. 3sl4m 1edeniyetiyle karlatktan sonra iine girilen medeniyetin, 3sl4m'n ilk yllarnda $e bil&assa E.asr ile @D.asr arasnda gl bir (else(F birikime sa&i old"" aktr. Ge b" (else(e, tek ynl olmay , Aristoteles8Blaton8Blotinos zerinden 5"nan (else(esiyle balantl old"" gibi, do" kltrlerinden etkiler tayan mistik gelenekle de balantl olm"t"r. 3slam (else(esi olarak adlandrlan b" (else(e, (else(enin temel disi linlerinden meta(izik $e mantk arlkl olmasyla dikkati ekmekle birlikte, 3sl4m'n temel kaynaklaryla balantl bir tasa$$"( geleneini de iinde barndrm, &atta materyalist eilimlere sa&i (ilozo(lar bile yetitirmitir. Harabi $e 3bn /ina, &er ikisi de Trk olan ama Trke yazmayan (ilozo(lardr. +ili, en nemli kltrel kimlik "ns"r" kab"l etmekle birlikte b" (ilozo(lar Trk 1edeniyet e$resi dnda saymak da elbette mmkn deildir. Gazali'nin, 9Hilozo(larn T"tarszl: adl eserinden sonra ol"an Gazali%i anlayn &4kim olmasyla birlikte ideal (orm"n" yitirmeye balayan (else(e $e dn%e gelenei, "z"n%a bir sre gndemden dmtr. 0atta (else(enin gndemden dm olmas bir yana, (else(eye kar ol"ms"z bir ta$r taknlm olmas, tari&imizde (else(eyle barmay ge%iktirmitir. Helse(enin gndemden dmesi $e ona ol"ms"z bir ta$r taknlmas karsnda kelam, (k& $e bir yaant &ali olarak tasa$$"( n lana gemitir. Aslnda tasa$$"(, (else(i ierie sa&i bir dnya gr, a&lak $e meta(izie sa&i old"" &alde, 9k4l ilmi deil, &al ilmi: olarak anlald iin, (else(e ile tasa$$"( arasnda k"r"lmas gereken iliki k"r"lamam, bir &ayat $e insan (else(esine giden yol alamamtr. +"r"m byle olmakla birlikte A&met 5ese$i, 5"n"s Emre, 1e$lana gibi tasa$$"("n dor"k noktasnda olanlar, tasa$$"(" sade%e yaayarak kalmamlar, ortaya koyd"klar eserler $e iirlerle tasa$$"("n bir imk4n olarak dayand temel bir meta(izie, etie, insan $e &ayat grne dikkati ekmilerdir. Trk dn%esi, ite b" noktada ortaya kan zenginlii ilemek $e gelitirmek d"r"m"nda olmaldr. Elbette Harsa yazmakla birlikte

1e$lana, tasa$$"( geleneinin en nemli menzilidir. Akla $e akl yrtmeye ynelik eletirileri olmakla birlikte eserlerinde ele ald kon"lar, reti%i $e ders $eri%i yntemiyle baz ka$ramlar, Trk dn%esi asndan ilenmesi gereken $e temel bir meta(izie dayal bir a&l4k doktrini elde etmeye "yg"n ka$ramlardr. +"r" bir Trke ile Trk insannn btn bir $arlk karsnda taknabile%ei ta$r en iyi ekilde dile getiren 5"n"s $e Anadol" erenlerinin $e ari(lerinin Trk dn%esinde nemli bir yer t"tan tasa$$"( ile &alk edebiyatmza kazandrdklar rnekler, dn%e dnyamz asndan ilenmeyi beklemektedirler. 3sl4m sonras dnemde bir Trk +n%esi arana%aksa, b" dn%enin iinde gizlendii en nemli kaynak, Trk Edebiyat $e Tasa$$"( dn%esidir, denilebilir. !"rada bir zellik da&a belirtilmelidir ki, o da Trk sanatdr. *nk dn%e, kendisini sade%e yazl $eya szl olarak i(a etmez. Ayn zamanda deiik sanat dallar biiminde de gsterir. Trk mzii, el sanatlar $e mimarisi, belli bir dn%e dnyasn temsil etmesi bakmndan nemlidir. *nk b" eserler zerine teorik bir etkinlik olan dnme sayesinde Trk estetik anlaynn aa karlmas mmkn olabilir. Tasa$$"( dnda $e E ile @D. asrlar arasndaki dnemi dta brakmak gerekirse, Hati& de$rindeki birka istisna dnda, Osmanlnn son dnemindeki bat ile olan kltrel al$eriin balad dneme kadar nemli bir (ikir &areketi $e tartmasna rastlamak ek mmkn olmamtr. +n%e asndan ol"ms"z bir dnem olarak da nitelendirilebile%ek olan b" dnem, batda <nesans sonras $e modern doa bilimlerinin gelimeye balad bir dneme denk gelir. !ilim, olg"lardan kan"nlara, nesnelerden ka$ramlara dor" bir yntem "yg"lar. ?lat kan"nlar $e ka$ramlar nda tekrar olg"lara $e nesnelere dner $e onlar aklamaya alr. /osyal &ayatta olm", ola%ak $e olmas m"&temel &er sor"n"n 3sl4m 1te&itlerinin zdne dair ol"an kanaat, onlarn koyd"klar (ikirleri kan"nlar &aline dntrn%e, olaylarla $e nesnelerle ilikinin kesilmesi, bilimsel adan geri kaln nemli bir nedeni olm"t"r.I !"n"n ad tam anlamyla bir skol4stiktir $e b" skol4stik, kat bir dogmatizme neden olm"t"r. Oysa batda yaanan <nesans'n en nemli nedenlerinden biri, skol4stiin sona ermesi $e 3sl4m dnrlerinin etkisidir. Osmanl 3m aratorl""n"n son dnemi, (ikir &areketleri asndan old"ka %anldr. An%ak b" %anllk, salt (else(i $e bilimsel olmaktan "zaktr. !" (ikir &areketliliinin ortaya kmasnn temelinde ratik sor"nlar $ardr. *nk askerF alandaki baarszlklar nedeniyle to rak kay lar balam, yenilgilerin $e bat karsndaki gerileyiin nedenleri zerinde d"r"lm", b" d"r"m da batllama &areketlerini balatm ama b" &areketler ere$esinde ortaya kan (ikir akmlar ne akademik olm", ne de geni kitlelere yaylabilmitir. !" (ikir &areketleri, bir 9sosyal (else(e: olmaktan te gidememitir. )aten btn bir im aratorl"k mr boy"n%a (else(eye kar ol"ml" bir ta$r taknlmam olmas da, son dnemlerdeki (ikir &areketliliinin, sr( (else(e ya mak arz"s"ndan deil- sor"nlar karsnda ratik araylara girimek isteinden baka bir ey olmadn aklar ma&iyettedir. An%ak 3m aratorl""n son dnemlerinde ya lm olan almalar btnyle yok saymak ta dor" deildir. *nk b" dnemde, (else(e adna (aydal iler de ya lmtr. 1esel4 @EJ@'de Osmanl !ilim Akademisi En%men8i +4ni'in, @EK@'de 9,emiyet8i 3lmiye8i Osmaniye:nin k"r"lmas $e bil&assa ikin%i %emiyetin 1e%m"a8y HnCn adl dergiyi yaynlamaya balamas, b" dergide 1ni( Baa'nn teli( $e e$iri%i yazlarnn yaynlanmas, (else(e adna ya lm nemli (aaliyetlerdir. Lzerinde d"r"lmas gereken sade%e b" iki %emiyet deildir. !"nlarla birlikte, materyalizmin, oziti$izmin, s iritalizmin Trkiye'ye giriinde etkili olm", edebiyatla kark bir ekilde baz
3

)a&a 0kyol( Bilim ve +an l1 ( *stanbul$ Milliyet +ay nlar ( !,,4( s. !5.

(ikirleri temsil etmi, siyasi gelimeler karsnda belli bir ta$r taknm olan edebiyat $e (ikir adamlarnn katklar da anlmaya deerdir. +a&a ok siyasi $e sosyal sor"nlarla ilgilenen 5eni Osmanllarn (else(i mirasmza katklar olsa da, onlarn asl ilgileri, gnn sor"nlar karsnda ilerlemeyi salamaya ynelik bir zemin ol"t"rmaktr. !" ere$ede ol"an (ikirler, da&a ok edebiyatla kark bir ekilde =inasi, )iya Baa, .amk #emal, Ali /a$i gibi (ikir adamlarnn almalar son"%"nda ortaya kmtr. A&met 1it&at E(endi, oziti$izmi Trkiye'ye ilk sokan !eir H"ad, An Trkler &areketi ierisinde ne kan Abd"lla& ,e$det nemli isimler olarak temayz etmilerdir. An%ak onlarn ya tklar, baz nakillerden ibaret, yzeysel almalardr. !" d"r"m"n olaan karlanmas gerekir. *nk @I.yzyldan itibaren (else(eyle ilgisini kemi bir tari&in son"nda ortaya kan (else(F almalarn ka$ramsal ere$eden "zak, derinlii olmayan yzeysel ama iyi niyetli almalar olmas kadar doal bir ey olamaz. Ayr%a ratik, gn%el sor"nlara zm arayan bir ta$rn yaygnlamas $e bat tarz bir (else(e dnyasnn ol"mamas, ayn zamanda tari&sel $e kltrel ko"llarn bir gerei olarak anlalmaldr. .itekim 3m aratorl""n son dnemlerinde ortaya kan $e ,"m&"riyetin ilk yllarnda da $arlklarn de$am ettiren $e b"gn bile tartma kon"s" olmaktan geri kalmayan 3sl4m%lk, Trklk $e !at%lk akmlar tari&sel, kltrel $e siyasi artlar gz nne alnmadan aklanabile%ek akmlar deildir. !at (else(esinden ya lan ter%meler ile birlikte 3m aratorl""n son yllarnda bir tara(tan oziti$ist8materyalist bir dnrler e$resi ol""rken, dier tara(tan da b" materyalizme te ki olarak s iritalist bir dnrler e$resi de ortaya kmtr. .itekim ilk gr" ierisinde Abd"lla& ,e$det, ,el4l ."ri, !a&a Te$(ik gibi isimler yer alrken- =e&benderzade Hilibeli A&met 0ilmi, !ergson%" bir izgi de b"l"nan 1"sta(a =eki , ;smayl 0akk, 1e&met Emin gibi isimler de dier gr" ta yer almlardr. Helse(enin k"r"msallamas $e bat (else(esi tarznda bir (else(e geleneine dor" giden yol"n balamas iin ,"m&"riyeti beklemek gereke%ektir. *nk (else(e, belli bir birey ti inin gerekletirebile%ei bir zi&insel ta$r altr. Osmanlnn ya s ierisinde bamsz dnebilen, kendi imk4nlarnn $e tad glerinin (arkna $arabilen bir insan ti i yaratmak, elbette ki kolay deildir. ,"m&"riyetin baard de$rimlerin son"nda ortaya kan insan ti i, birey $e y"rtta olan insan ti i, (else(e ya maya da msait bir insan ti idir $e ,"m&"riyet, byle bir insan ti inin (else(e ya abilmesinin artlarn ol"t"rmay da ge%iktirmemitir. .itekim +il +e$rimi, @MII'te ya lan Lni$ersite <e(orm", y"rd"m"za gelen yaban% &o%alarn katklar $e 5"nan8 !at8+o" kl4siklerinin Trke'ye kazandrlmas (else(e iin salanm nemli artlar olarak saylabilir. Gnmz asndan bakldnda dnmeye "yg"n bir Trke, (olklorik bir zenginlik, ter%meler sayesinde ol"m" dnya klliyat, ni$ersitelerin yaygnlamas, edebiyatmzn zenginlii, 3sl4m n%esi $e sonras dneme ait eserlerin ortaya karlmas gibi &"s"slar dikkate alndnda eksik olann belki de sade%e dnr ti i old"" sylenebilir. 0em do"y" &em baty temellk edinen $e btn insanla &ita edebile%ek e$rensel ro2eler s"nabilen bir Trk dn%esi, kendini $e tekini tanyan bir kltrel ze sa&i olmakla mmkn olabilir.