Bilinmeyen Atatürk - İsmet Bozdağ

1. Bask O c a k 2 0 0 5 5.
Bask Nisan 2 0 0 9
smet Bozda
BILINMEYEN ATATRK
CELAL BAYAR
ANLATIYOR
SMET BOZDA Aratrmac-Yazar. Daha ok yakn tarihle ilgili aratrmalaryla tannmtr. 1916 ylnda Bursa'da dodu, ilk ve orta renimini burada tamamladktan sonra stanbul niversitesi ktisat Fakltesi, Gazetecilik Enstitsn bitirdi. Vatan, Tasvir, Son Posta, Hrriyet, Gnaydn, Milliyet, Gne ve Tercman gazetelerinde yazlar yazd. Yakn tarihle ilgili elliye yakn eseri bulunmaktadr. Truva'da Yaymlanan Eserleri: Harem Penceresinden kinci Abdlhamit Krt syanlar Daraacnda Bir Babakan, Menderes Menderes Bilinmeyen Atatrk, Celal Bayar Anlatyor Soykrm m Hodri Meydan Tarih Yarndr Atatrk'n Trkiyesi Atatrk'n Sofras Soykrm Yalan
NDEKLER
ATATRK/9 Celal Bayar Atatrk ile Nasl Tantn Anlatyor / 9 "Anzavur'u Def Ediniz!" / 10 Atatrk'le lk Karlama / 12 Kyl Milletin Efendisidir / 20 Atatrk stanbul Meclisi Bakan Olmak stiyor / 23 "Ben inayetten nefret ederim" / 25 Devlet Kurucusu Atatrk / 27 rksulu Mahmut Paa'nn tleri / 29 Top Sesleri Arasnda Ky Ekonomisi / 55 Kyl Milletin Efendisidir / 57 Bir Bayran Altnda lmek / 58
ATATRK'N SON BABAKANI CELAL BAYAR / 91 "Bavekilsiniz Celal Bey!" / 91 "Dndm Gibi se Durum Vahimdir" / 93
Tam stirahat, ki ve Sigara Yok / 95 Nbet Bavekilde / 96 Atatrk'n Okuyamad Son Nutuk / 97 "Ankara'ya Gideceim" / 99 "Ne Yapacaksan abuk Yap, Ben Hastaym" / 105 "Bu in Komutan Benim, Bana Yardm Edeceksiniz!" / 106 "Hatay' Alacaz!" / 108 "Doktorlar Doruyu Sylemiyorlar" / 109 Derin Komadaki Atatrk'n Ba Ucunda Yaplan Son Kabine Toplants / 118 Anayasaya Gre / 118 Atatrk'n Ba Ucunda Kabine Toplants / 119 Mareal Fevzi akmak "Emrinizdeyim!" diyor / 120 kr Kaya: "Karanmzdan Dolay Elinizi peceim" diyor / 121 "Saat Ka?" / 123
CELAL BAYAR CUMHURBAKANI / 1 2 4 "Kale Atatrk" Yok! / 128
BAYAR'IN LK YILLARI / 139 Bayar Anlatyor / 155 atm eyler - I / 179 atm eyler - II / 183
lmle Gz Gze / 187 Laf Aras Glmsemeler / 224
POLEMK / 227 On Ay Sonra Gelen Cevap / 229 Gereke Bekleyen Bir Hkm / 232 Bayar Byle Dedi / 238 Bayar'a Gre / 241
ATATRK
26.8.1979 iftehavuzlar Celal Bayar Atatrk ile Nasl Tantn Anlatyor Yreime eiliyorum, ac taze; dn olmu gibi. Yllar sayyorum, uzun bir zaman paras; krk bir yl gemi. O gn doanlar bugn milletvekili, mhendis, doktor, atom bilgini... Genler grmediler onu... Sesini duymadlar. O ulu insana, byk Devlet Adam'na, esiz komutana demediler... Ama hepsinin yreinde bir gne var: ATATRK GNE. Fikir olarak yayorlar, ideal olarak yayorlar, vatan ve millet sevgisi olarak yayorlar Atatrk'... Her 10 Kasm'da bizim gibi onlarn da yrekleri kanyor! Yaarken, byk olmu, byk iler baarm pek ok insan vardr. Fakat ldkten sonra, Atatrk
10 S M E T B O Z D A
gibi her gn biraz daha byyen, glenen, yasalaan adam seyrektir. Siz bana: "Atatrk'n zelliklerini belirleyen bir ka hatranz anlatr msnz?" diyorsunuz. Bir ka hatra ile Atatrk' anlatmak mmkn m? Bu, koca bir denizi bir bardaa doldurmak gibi bir i! Ben, olsa olsa, size bu okyanustan bir ka damla sunacam. Size nce, onu nasl tandm anlataym.
"Anzavur'u Def Ediniz"

Mustafa Kemal adnn memleket ufkunda bir mit yldz gibi parlamas, Birinci Dnya Sava'n da ngilizlerin anakkale'yi zorlad gnlere rastlar. Son Osmanl lkesi, Anafartalar'n bu gen kahramannda bir sredir ters dnen bahtnn glmsediini hissetti. Hani, birdenbire seviliveren, yaylveren, yrekleri dolduruveren arklar vardr; Anafartalar kahraman Mustafa Kemal de -yediden yetmiebtn lkenin insanlar tarafndan dilden drlmez oldu. Ben de Mustafa Kemal Paa'ya byk bir asker olarak, o yllarda inandm ve hayran oldum. Birinci Dnya Sava'ndan yenik ktk. stanbul Osmanl Mebusan Meclisi, tilaf Devletleri tarafndan kapatlp datld. Ankara'da birinci Byk
11 B L N M E Y E N A T A T R K
Millet Meclisi kuruluyordu. almalarm srdrmek iin oraya giderken, Bursa'daki ailemi ziyaret etmek istedim. Deniz yolundan Bursa'ya gitmek tehlikelerle dolu idi. nk Saray ve igal kuvvetleri tarafndan tutuklanmak iin aranyordum. zmit zerinden de geemezdim; ngilizlerin igali altnda idi. ok zahmetli bir yolculuktan sonra, Bilecik zerinden Bursa'ya geldim. ekirge'deki evimize ineli on dakika olmamt ki, kap alnd. Gidip atm. Kap aralndan bir el uzand ve avucuma bir kat brakp kayboldu!. Gelen adamn yzn bile gremedim. Bu bir Ankara telgraf idi. "Servis" derlerdi adna postahaneler! Atm, imzasna baktm: "Heyet-i Temsiliye namna Mustafa Kemal." Donakaldm. Mustafa Kemal Paa, beni Bursa'daki evimde nasl bulmutu! Beni, igal kuvvetleri tutuklamak, Malta'ya srmek iin aryorlar, bulamyorlard. Saray, btn zabta kuvvetleriyle peimde idi, ele geiremiyordu. Ankara'da oturan Mustafa Kemal Paa, hem de telgrafla, beni ekirge'deki evimde buluyor ve bana ilk emirlerini veriyordu! Saat gibi ileyen bir "Haberleme servisi" kurulmadka, devlet kuvvetleri tarafndan ele geirile-
meyen bir insan telgrafla bulmak mmkn deildir. Bu sefer hayretime hayranlm da eklendi. Telgraf okuduum zaman, MUSTAFA KEMAL'in, ne demek olduunu anladm! Bana diyordu ki: "Karacabey, Kirmast (M. Kemal Paa) istikametinden Bursa zerine yrmekte olan Anzavur'un, mahalli Mdafaa-y Hukuk Cemiyeti ile i birlii yaparak savletini def ediniz." Mustafa Kemal Paa bu idi! Ankara'da, bir avu insann ortasnda oturuyor; askersiz, parasz, topsuz, tfeksiz sava yapyordu: "Anzavur'u defediniz!" Bu, Heyet-i Temsiliye Bakan Mustafa Kemal Paa ile ilk temasmdr.
Atatrk'le lk Karlama
lk yz yze geliimiz, Ankara'da, Byk Millet Meclisi'nin Bakanlk odasnda oldu. Meclis'e Milletvekili olarak katlmak iin Bursa'dan gelmitim. Kendimi tantmak ve almalara balamak iin ziyaretine gitmitim. Odasna girdim. Kalabalkt. Mustafa Kemal Paa, bycek bir masann arkasnda vakur ve sakindi. Odann kenarlarna sralanm iskemlelerde milletvekilleri oturuyorlard. Odann ortasnda sivil bir gen, emrindeki birliin nasl bir sava dzeni iinde bulunduunu anlatyordu.
Pek de uygun olmayan bir srada ieri girdiimi farkettim. Fakat duraksamadan Mustafa Kemal Paa'ya doru yrdm ve tanttm kendimi. "Ho geldiniz" dedi, eliyle yer gsterdi. Yanna oturdum. O, ayakta, aklamalar yapan genci dikkatle dinliyordu. Ben, ilk defa grdm bu gen kumandan, bu gen Devlet Adam'n seyrediyordum. Sakin yznden insanlara g ve gven duygusu yaylyordu. Ara sra odadaki milletvekillerine bakyor, sonra yine ayakta aklamalar yapan genci dinlemeye devam ediyordu. Bu gen, sivil giyinmiti ama, besbelli bir komutand. Bir yerde Mustafa Kemal, gencin szn kesti: "Kfi, buyurunuz." Gen odadan ktktan sonra bize dnd. Hepimizin dinlediklerini bir ka cmle ile deerlendirdi. Sonra: "Bu grdnz efendi, dedi, seksen yz kiilik bir gnll birliinin komutan... Sylediine gre, bir tepeyi tutan irtica kuvvetleriyle karlam, kuvvetini sa ve sol cenaha ayrm. Bir ksm ile kendisi merkezde bulunmu ve hcuma kalkm. Ordu muharebesini andran bir taktik... Hcumun neticesi ne olmu?. Bunu sylemiyor.. Ben yle zannediyorum ki, bu gen adam, o syledii kuvvetlerle kar karya bile gelmemitir!" te bir Kumandan ki, yzbinleri ynetmitir... te bir General ki, dnyann en gl ordula-
rna kar zaferler kazanmtr. te bir Devlet Adam ki, Trkiye'de hesaba alnmas gereken ne kadar insan varsa, nerede ve ne yaptklarn bilmekte, beni Bursa'dak evimde telgraf ile bulmaktadr. Bu insan, bir gnll birliinin verip vermedii pheli bir savan teferruat iin, Milletvekilleri ile dolu bir odada, btn teki ilerini bir kenara iterek megul oluyor, onu realist bir grle deerlendiriyor, hkme balayp tasnif ediyor. Hibir eye "Kk i" diye srtn evirmeyen bu adam, besbelli ki, Devlet Adam olarak yaratlmt.
21.5.1972 Celal Bayar'dan dinlenmitir. smet BOZDA, Mkerrem SAROL ve Haluk AMAN ile birlikte ill Mcadele gnlerinde kurulan "Yeil Ordu" ile "Trk Komnist Partisi"ni birbirine kartrmak yanltr. Ben, Yeil Ordu'ya da, Komnist Partisi'ne de girmedim. Her ikisi de "Anti emperyalist" idi. Yeil Ordu, bir eit antiemperyalist silahl ve silahsz glerden meydana geliyordu. 1920'lerde vatann kurtuluunu istemekle, Yeil Ordu'yu desteklemek arasnda bir fark yoktu. Fakir ve yanm yklm Anadolu'da "bllecek bir ey" olmad iin, komnizmin doktrin yan ilemiyordu. Kydeki aa ile obann arasndaki fark, donunda ve pantolonundaki yamalarn saysndan ibaretti. Aa, belki ekmekle zeytinin yanna pekmez de koyabiliyor, oban zeytinle yetiniyordu.
e yarar at, araba ne varsa, zaten ya milisler tarafndan, ya hkmet tarafndan toplanmt. "Paras var" bilinenler, milisleri ve orduyu beslemek zorunda braklyordu. Ben Yeil Ordu'dan yana olanlarla beraber deildim ama, dncelerini paylayordum. Tutumum vatanseverlikten yanayd. Yeil Ordu'nun szcln, Eskiehir'de Arif Oru'un kard bir gazete yapyordu. Eskiehir'de Ordu adna Ali Fuat (Cebesoy) Paa, milis kuvvetler adna da erkez Etem vard. Fakat, erkez Etem, ne Yeil Ordu'ya akl erdirmi, ne fikir sahibi olmutum. Bir ara Atatrk, Bakanlar Kurulu'nda, "Eskiehir'de kmakta olan Arif Oru'un gazetesini Ankara'ya getirmesini" ileri srd. Gereke de mcadele merkezinin Ankara oluu ve propagandann buradan yaplmas idi. Bize uygun geldi. Hatrladma gre, Arif Oru, istihbarat iin Eskiehir'in Ankara'dan daha elverili olduunu ileri srerek Ankara'ya gelmeye taraftar olmaddr. Mustafa Kemal Paa, bu noktada srar etmi, hem Ali Fuat Paaya, hem erkez Etem'e telgraf ekerek gazetenin gnderilmesini istemiti; nitekim Arif Oru bir sre sonra Ankara'ya gazetesiyle birlikte geldi. "Yeni Gn" hikyesi, benim bildiim boyutlar ile budur.
Bu srada Behi Bey, Nzm Bey (Maslup), Baytar Rasim Ankara'da bir komnist partisi kurmak teebbsne getiler. Bu arada Behi Bey bana da geldi. Ben "Bakanlar Kurulu'nda olduum iin bu eit teebbslerin iinde olmann yararl olmayacan, baz sakncalar da bulunduunu syleyerek zr diledim. Bir gn Bakanlar Kurulu'nda Mustafa Kemal Paa bu partiden sz ederek, bunun nemli bir teebbs olduunu, bu nedenle yakn arkadalarnn bu partiyi kontrol edebilecek noktalara gelmesinin yararl olacan syledikten sonra: - Mesela Celal Bey gibi bir arkadamzn bu teebbste bulunmas gerekir. Kendileri ne dnr bilmiyorum ama, baka arkadalarn da partiyi yalnz brakmamalarn tavsiye ederim, dedi. Ben cevap vermedim. Girmeyi sakncal bulduum iin veya benim grlerime aykr olduu iin deil, iimin arl yznde, buna zaman ayramayacam dndm iin, bu teklifi geciktirdim. Mustafa Kemal Paa da bana dorudan doruya byle bir teklifte bulunmamt. Sadece "Celal Bey gibi arkadalarn" demekle yetindi. Fakat bu partiyi tekil edenlerin hemen hepsi, eski ve yeni arkadalarm olduu iin, Ulus'taki "Uyuz Hayvan Hastahanesi" bir avludan ibaretti ve kenarlarnda han odalar vard. Komnist Partisi de bu odalardan
birinde alyordu, parti merkezine zaman zaman uruyordum. Bir akam ge vakit iten kp buraya uradm zaman, kapnn mhrlenmi olduunu, Nzm Bey'in kapnn nnde sinirli sinirli gezindiini rdm. Nazm Bey'e: - Nedir? dedim. - Ne olacak, partimizi kapattlar! Byle ey olur mu? Mustafa Kemal Paa'nn byle bir ey yapmaya ne hakk var? - Mustafa Kemal Paa yapmsa, bir sebebi vardr, dedim. - Sebebi, dedi, biz ihtilal hazrlyormuuz, hkmeti alaa edecekmiiz! - Yeterli sebep deil mi?.. - Ya bizim istediimiz gibi hkmet kurulur, ya da onu elbette alaa ederiz! Parti ne demek?.. Arkadalar zlgt yiyince, partiyi feshetmiler. Benim haberim bile olmad. - Haberin olsayd ne yapardn? - Kapatmazdm! Gelsinler, kendileri kapatsnlar! Hibir ey sylemeden geri dndm. Ertesi gn Bakanlar Kurulu topland. Mustafa Kemal Paa, Ankara'daki Sovyet temsilcisinden bir ihbar aldn ve Trk Komnist Partisinin hkmeti devirmek iin Sovyetlerden yardm istediim sylediini haber verdi. Paa, bunun zerine Genel Sekreter Behi
Bey'i ararak partisini kapatmasn tavsiye etmi, onlar da acele bir toplant ile kapatma karar almlar. Mustafa Kemal Paa: "Onlar kapatmasayd, ben kapatacaktm" dedi. "Ne Yeil Ordu, ne Komnist Partisi! Trkiye Byk Millet Meclisi'nden baka kuvvet kayna olmamaldr."
16.5.1980 Haluk AMAN ile
Kyl Milletin Efendisidir

ize Atatrk'n "Kyl Milletin Efendisidir" szn Byk Millet Meclisi'ndeki nutkuna ne suretle aldn hikye edeyim. nk bu sz zerinde yerli yersiz ok durulmu, vlm, tenkit edilmi, eitli yorumlara uratlmtr. Aslnda, Byk Atatrk'n en byk emellerinden biri bu szde yatar. Hemen hemen yar yzyln arkasnda kalan bu olay anlatarak hem ruhunu taziz, hem hatrasn tazelemi oluruz. Milli Mcadele gnleriydi. O yllarn Ankarasn anlatmak kolay deildir. Elektriksiz, yolsuz, medeni vastalardan yoksun bir ehir!. Caddelerinde deve katarlar dolar, kahvelerinde gazlambas, pek pek, lks lambas yaklrd. imdi her biri muazzm blok hlinde ykselen "Bakanlklar", birer orta hili odadan ibaretti. -
te byle bir odada ben de "Umuru ktisadiye Vekaleti" Vekili olarak alyordum. alma sabahla balar, aralksz geceyarsma, hatta daha sonralarna kadar srerdi. ten, imknszlklardan, yorulurduk, bezerdik. O zaman bizim iin tek hayat penceresi ankaya idi. Kendimizi Atatrk'n yannda bulurduk. Kt haberlerin birbirleriyle yart gnlerdi bu gnler. Her gn yeni bir sylenti kar, her gn yeni bir haber kulaktan kulaa, azdan aza gezerdi. "Yunan ordusu taarruz edecekmi". "Asiler filan yerde isyan karmlar." "Saray taraftar eteler Ankara yaknlarna kadar sokulmu." Bunlarla baa kacak gereken gte olmadmz bilirdik. Her eyin ba, paraya ihtiyacmz vard ve hazine tamtakrd. Ama bir tek dayanamz var: Mustafa Kemal Paa... "O aresini bulur, o iin iinden kar" diyorduk. Byle olunca da gcmz yenilemek, nefesimizi tazelemek iin Atatrk'n yanna kouyorduk. Mill Mcadele gnlerinde Atatrk'n ne zaman uyuduunu, ne zaman uyandn hl bilemem. nk, ne zaman arasak, onu ayakta bulurduk. Geceyarsndan iki saat sonra, sabaha kar ankaya'nn alma odasnda k snmezdi. Biz de a koan yorgun pervaneler gibi oraya koardk.
22
S M E T
B O Z D A
Atatrk, gnlk olaylar, ihtiyalar, tehlikeleri, hibir ey saklamadan, deerini kltmeden konuur, durumu tahlil eder, dayandmz millet kuvvetinin nelere muktedir olduunu rnekler vererek ruhlarmz tazelerdi. Birden, bezginliklerimizi, kukularmz silkinir, yeni bir iman ve yaratc gle ankaya'dan ehre inerken, gnein douunu seyrederdik. imizi, Mustafa Kemal Paa'nn gnei str, dmz doan gne aydnlatrd.
7.12.1977/iftehavuzlar Celal Bayar'dan dinlenmitir.
Atatrk stanbul Meclisi Bakan Olmak stiyor

ayar bugn bir mnasebetle yle konutu: "Atatrk, stanbul'da alacak Meclisi Mebusan'a Rauf Bey gibi arkadalarnn gitmemesi iin nce ok srar etmi, fakat Rauf Bey ve Kazm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy gibi dava arkadalar 'evketmeab'n arzusu byledir.' diye direnince, Meclis'in hi deilse stanbul dnda bir vilayette kurulmasn, nk stanbul, resmen igal edilmemi olsa bile, fiilen igal edilmi sayldn ileri srm, ama yine de onlar fikirlerinden vaz geirememiti." "Attrk'n bu almalar Nutuk'tan da biliniyor. Ancak, imdi syleyeceim teebbse, bir yerde raslamadm. Bunu Mazhar Mfit'ten dinledim. Biliyorsunuz, Mazhar Mfit Atatrk'n yakn arkadalarndandr. O sralar Ankara'da Atatrk'le beraber bulunuyordu. Atatrk kendisini bir gn arm ve yle demi:
- Arkadalar stanbul Meclisi'ne gitmemeye ikna edemedim. Gidecekler! imdi sana bir vazife veriyorum; gittiiniz zaman "Felah- Vatan" grubuna ve stanbul Meclisi Bakanl'na beni getirmelerini teklif et ve bunu salamaya al!" "Mazhar Mfit kabul etmi ve stanbul'a geldii zaman, "Felah- Vatan" grubuna, Mustafa Kemal Paann bu arzusunu bildirmi... Mazhar Mfit diyor ki: - Arkadalar deta oke oldular. Mustafa Kemal'in ihtirasna yordular bu isteini; mzakere etmeye bile gerek grmediler. Ben de durumu olduu gibi kendisine bildirdim." Celal Bayar bunlar anlattktan sonra yle devam etti: - Mustafa Kemal Paa'nn stanbul Meclis Bakanl'n istemesi, ileriyi doru grnden baka bir ey deil! Benim kanaatime gre eer kendisini Meclis Bakan semi olsalard, Bakanlk etmek iin stanbul'a gitmeyeceinden eminim. Fakat Meclis dald zaman, Bakan sfat ile meclisi Ankara'da toplantya aracak ve Meclisin meruiyeti zerinde alan mnakaalar, kendiliinden, ortadan kalkacakt. Mustafa Kemal Paa'y iyi tanmak lazmdr! Mustafa Kemal Paa ihtiras sahibi deildir, demek istemiyorum, hayr. Paa'nn elbette iktidar ihtiras vard; fakat bu ihtiras, bir keman virtiznn kemann istemesi gibidir! Ondan bir kompozisyon karmak iin!.. Atatrk'n elinde iktidar, bir virtizn elindeki keman gibiydi...
22.6.1980
iftehavuzlar evi
Celal Bayar'n
Atatrk diyor ki: "Ben cinayetten nefret ederim."

ayar anlatyor: Topu hsan'n Rza adl bir arkada, stanbul'a gelmi, Damat Ferit Paa'ya suikast hazrlarken yakalanp aslmt. Mustafa Kemal Paa bunu znt ile rendi. Topu hsan, aslnda ttihat ve Terakki'nin fedailerindendi. Yzba iken olaylara karm, tabancasn sk sk kurcalayan insanlardand. Ben kendisini Bursa'dan tanrdm. Benim Bursa'da ttihat-Terakki'nin temsilcisi olduum gnlerde Bursa'ya mfetti olarak gelmiti ve bylece tanmtk. Aradan yllar geti. Ankara'ya geldiim zaman, kendisini Byk Millet Meclisi'nde buldum. Rza ve Ahmet adl iki asker arkada vard. Bunlar Mecls'te deildiler, ama, topu hsanla beraber gezerlerdi. Herhalde hsan, bu arkadalaryla grrken, memleketin kurtulmas iin Damat Fe-
26 S M E T
BOZDA
rit Paa'nn ldrlmesinin her ii dzelteceine inanm olacak ki, Rza'y bu maksatla stanbul'a gndermiler, Rza da verilen grevi yzne gzne bulatrm ve yakalanp aslmt. Atatrk, benim de bulunduum bir mecliste, bu olaydan tr Topu hsan' iyice azarladktan sonra, aynen yle sylediini hatrlyorum. "Suikast ve cinayetlerle hibir yere gidilemez. Mnferit suikastlar, memleketin hayrna deil, zararnadr. Size birini ldrrsnz, ikisi onun yerini alr. Marifet namussuzu ldrmek deil, namussuzluu itibardan drmektir. Savata binleri, on binleri lme gndermi bir adam sfatyla size sylyorum ki, makbul ve meru hedefi olmayan her suikast, sadece cinayettir. Ben cinayetten nefret ederim..."
Devlet Kurucusu Atatrk

nyordum, Mondros Mtarekesi ile bir Osmanl mparatorluu km. mparatorluu deil, "Vatan"n kurtarmaya iradesini koymu bir millet var. Btn Yurt'ta silahl, silahsz, dmana kar bir direnme mevcut. Douda Ermenilere, batda Yunanllara kar sava veriyoruz. Mill Kurtulu iin kurulmu saysz dernekler bin bir areye ba vurarak Yurt'u korumaya abalyorlar. Aralarnda, "Kurtulma isteinden gayr hibir anlama yok. Ortaya bir Mustafa Kemal Paa kyor. Sava meydanlarndan anla, zaferle gelmi bir adam. Orduyu eline alacak ve dmanla savaacak diyorsunuz. Yenecek, yenilecek ve vazifesini bylece yapacak diyorsunuz... Hayr, byle yapmyor. Ne Saray'n, ne de baka bir kuvvetin birletirmeye muvaffak olduu
28 S M E T
BOZDA
blnm Trk Milletini bir btn hline getirmeye alyor. nce Mdafaa-y Hukuk Erzurum Kongresi, sonra Sivas Kongresi, sonra Ankara'da bir Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti... Yeni bir Devlet kuruyor Mustafa Kemal Paa!.. Yeni bir ordudan nce, YEN BR DEVLET... 6 5 0 yl nce kurulan Osmanl Devleti, Mondros Mtarekesine koyduu imza ile son sahifesini kapam, Mustafa Kemal Paa, Erzurum Kongresi'yle, yeni Trk Devleti'nin ilk sahifesini amtr. u benim karmda oturan insan, her davran ile, yeni Devlet'in temeline bir ta daha koyuyor! Bir anda iim, ulu bir sayg ve ulu bir hayranlkla doldu!.. Aradan yllar geti. Bugn de kanaatim budur. Atatrk'n dehas, paralara blnm mill iradeyi, bir BTN hline getirmesinde parlar. Mustafa Kemal gibi bir kumandan, bir ordu dzenleyebilir, dman denize dkebilir, erefli bir bar salayabilirdi. Padiah da iner, yerine bakas otururdu. Fakat biz, bu devrimlerin yourduu Demokratik gl Trkiye'ye eriemezdik! Mustafa Kemal Paa, bir sava Tanrs idi. Fakat ATATRK, byk bir devlet adam ve devlet kurucusudur. MNNETMZN KUCAINDA NUR NDE YAT ATATRK'm. Celal BAYAR
rksulu Mahmut Paa'nn tleri

yk Millet Meclisi'nde Hkmet adna yaptm konuma, stanbul Hkmeti'ni telaa drmt. Nitekim o gnlerde Vakit gazetesi adna Ahmet Emin Yalman, Sadrazam Tevfik Paa ile bir grme yapm ve stanbul Hkmeti'nin Londra Konferans hakkndaki grn destekleyerek aklamt. Bu haber gelir gelmez, byle bir tedbir almaya salahiyetim olmad hlde, stanbul gazetelerinin Anadolu'ya sokulmasn yasakladm ve bir ifre ile durumu cephede bulunan Atatrk'e bildirdim. stanbul Hkmeti'ni tedirgin eden konumann Ankara'daki yanklar da bykt. Gvenoyu srasnda beni destekleyen milletvekilleri arasnda bile, byle bir grme almasn uygun bulmayan, hi deilse vakitsiz sayanlar vard. Hele beni drmeye alan -hatrmda kaldna gre- 60 kadar milletvekili, her tarafta benim iin ate pskryordu.
te o gnlerin birinde, Dilerindeki odamda ge vakit alyordum. Yats ezanlarnn okunduu sralarda idi. Kap vuruldu ve ieriye tanmadm biri girdi. Uzun boylu, iyi giyinmi, iyi intiba veren bir insand. Masamn yanndaki iskemleye oturdu. Kendisini, "rksulu Mahmut Paa" olarak tantt. Kendisini gyaben biliyordum. Gazetelerde de resimlerini grmtm. Fakat kar karya hi gelmemitik. nce, beni iimden alkoyaca iin zr diledi. Sonra konuya geerek anlatmaya balad. Geliinin sebebi, benim Meclis'te yaptm konuma idi. Bana "Padiahlk" ile, "Halife ve Sultan" birbirine kartrmamak gerektiini, anlatyordu. zet olarak diyordu ki: "Bugnk halifenin ve padiahn Ankara Hkmeti'ne kar tutumu yanl olabilir. Dnya meselelerini ve memleket meselelerini yanl deerlendirmi olabilir. nsandr, hata yapar. Yerine daha ehliyetlisini getiririz, iler yine yrr. ahslarn hatalarn belirlerken, messeselere dokunmamak gerektir. Saltanat vazgeemeyeceimiz messeselerdir. Ancak bunlarla bekamz salayabiliriz. Devlet arknn dnmesi iin, Saltanat ve Hilafet gibi, herkesin ulaamayaca bir mevkiin bulunmas zorunludur. Bu sebeple de byk bir dikkatle bu konulara dokunmaktan ve hele, bunlar hrpalamaktan saknmak lazmdr."
Kendisini sonuna kadar sabrla dinledim. Bu dikkatli dinleyiimi, fikirlerine katldm anlamna aldndan, daha da rahat konuuyordu. Bitirdii zaman kendisine sordum: - Baka bir diyeceiniz var m?.. - Hayr, dedi.. - yle ise size verilecek cevabm yoktur! Bam nme edim ve kartondaki evrak okumaya baladm. Kalkt gitti... Anlalyordu ki, Meclis'teki konumadan kocunanlar, kendisini bana gndermilerdi!.. Ertesi gn, cephedeki Atatrk'ten bir ifre aldm. ifre, iki maddeden ibaretti. Birinci maddesinde, Anadolu Ajans bltenlerinde yaplan yaynlar grp grmediimi soruyor, ikinci maddesinde, rksulu'ya ne eit bir muamele uygulamak istediim renmek isteniyordu.. Anadolu Ajans bltenlerini grmemitim... O gnlerde o kadar ok i ve bakanlkta o kadar az adam vard ki, geceyarlarna kadar, bazen sabaha kadar almak zorunda kalyordum. Bu sebeple ajans bltenlerine bakmaya vaktim olmamt. Bltenleri getirttim. Gerekten Anadolu Ajans, Hkmet kararyla Byk Milet Meclisi'nde yaptm konumama aykr haberler ve yorumlar yaymlyordu!.. Atatrk'e hemen cevap verdim. Bu ifre cevabmda, Anadolu Ajans ile temas edecei-
mi, rksulu iin, imdilik Ankara'dan uzaklatrmasnn yeterli olacan bildirdim. O zamanlar Anadolu Ajans'n Aaolu Ahmet idare ediyordu. Kendisini Bakanla ardm. Kymet verdiim bir insand. Bilgi ve dncelerine sayg duyuyordum. Dedim ki: - Benden byk, benden tecrbelisiniz!.. Bilginize, fikirlerinize saygm vardr. Fakat idare ettiiniz Anadolu Ajans'nda, Hkmet karar ile Trkiye Byk Millet Meclisi'nde yaptm konumalarn dnda ve hatta konumaya aykr yayn yapyorsunuz!.. Bunlar, Hkmet karar dorultusunda dzeltmezseniz, maalesef iinize son vermek zorunda kalacam... Hibir aklamada bulunmad, fakat ertesi gnden itibaren haber ve yorumlarn havas deiti ve Hkmet karar dorultusunda yaplmaya baland. "cra Vekilleri Reisi" Fevzi Paa da cephedeki Atatrk'ten bir ifre almt. Atatrk bu ifresinde rksulu'nun Hilafet ve Saltanat lehinde propagandalar yaptn bildiriyor ve hemen uzaklatrlmasn istiyordu. rksulu Mahmut Paa'nn Ankara'da pek ok dostlar, arkadalar vard. Sevilen bir ahsiyetti. Kendisine ne suretle telkin edildiini bilmiyorum, fakat bir ka gn sonra Ankara'dan ayrld ve bir daha ortalkta grnmedi.
Atatrk, belki Trkiye'de Cumhuriyeti ilk dnen insan deildi. Fakat en byk Cumhuriyeti idi. Bunlar sylemekten maksadm, bazlarnn sand gibi, Cumhuriyet, bir gece evvel dnlp ertesi gn bir ka maddelik Anayasa tadili ile gerekletirilen bir siyasi devrim deildir. Daha Erzurum Kongresi'nde "Hkimiyet kaytsz artsz milletindir" formln koyduu an, rejimin kendi kafasndaki ad CUMHURYET idi. Bunu gerekletirmek iin, hibir frsat karmad ve bunlardan faydalanmasn bildi. Serbest Frka denemesi de Cumhuriyeti, Demokratik kiiliine kavuturmak abasndan baka bir ey deildir! Nur iinde yatsn...
18.4.1979/iftehavuzlar Celal Beyefendiden ile Haluk aman birlikte dinlenmitir.
tatrk'le bir gn ankaya'da konuuyorduk. Sz dnd dolat, smet Paa stne geldi. Ben genellikle smet Paa konusuna deinmek istemezdim ve szn bu konuya gelmesinden de memnun olmadm. Bu konuda bir ey sorarsa, cevap vermek zorundaydm. Atatrk'e dndklerimi aka sylemeye almm, syleyeceim bir sz smet Paa'nn aleyhinde olursa, kulana gidebilir, kendisini Atatrk'le aktrdm sanr. Oysa ben zellikle bu iki arkada arasna, hibir suretle girmemeye zel bir dikkat harcammdr!.. O gnlerde Parti seime gidiyordu; adaylar tespit edilmi, fakat daha aklanmamt. Atatrk de bu konu stnde alyordu. Bana dedi ki: - Srr Benli'yi bilirsin, (bir ara ktisat Vekillii yapmt) gzel konuur, konumasna daima fikir kaymasn bilir; hrsldr ama, yeteneklidir de...
Ben, bu vasflarndan tr adn listeye yazdm; Milletvekili ksn diye... Fakat ne oldu bilir misin? smet Paa ile Recep Peker, dn geldiler ve bana "Srr Belli'yi listeden kar." dediler... Biri Parti'min Genel Sekreteri, biri Bavekil'im. Bir adam istemiyorlar ve Meclisten uzak tutmakta birleiyorlar! Sordum: "Niin Milletvekili olmasn istemiyorsunuz?" Birbirlerinin yzne baktlar, sonra smet Paa: "ok konuuyor." dedi. atm kaldm. Srr Belli, ok konuuyorsa, sama sapan konumuyor elbette... Akl banda szler ediyor. Ne istiyor benim Bavekil'im, Genelsekreter'im? Meclis'te sessizlik mi? ki en nemli noktada bulunan bu arkadalarm, Srr Belli'nin konumalarna cevap m veremiyorlar ki, milletvekili listesinden karmam iin beni sktryorlar? Akl erdiremedim ve hele ortak kanaate varmalarna da hibir mana veremedim. Ama tartma karlacak konu deildi, Bavekil'imi, Genel Sekreter'imi bir milletvekili aday iin kramazdm; kardm Srr Bellinin adn adaylar arasndan... Ama sen syle Celal Bey, Bu bana yaplr m?
22.10.1972 Celal Bayar'dan dinlenmitir.
ltnta Muharebesi'nin kaybedildii gnlerde olay Atatrk'n azndan dinledim. Atatrk hem anlatyor, hem de arada srada taklidini yapyordu: - Sabaha kadar arkadalarla cephe haberlerini deerlendirdikten, sabahleyin, son kahveyi de itikten sonra: "Bu i bitti, smet muharebeyi kaybetti." dedim ve cepheye hareket ettim. Benim cepheye geldimi duyunca smet Paa byk bir telaa kaplm, benim kendisini kuruna dizdirmek iin gelmekte olduumu sanm!.. Karargha girdiim zaman, hakikaten acnacak hlde idi. ki gn iki gece uyumam, dinlenmemiti. stelik kendisini yenik sayyor ve akbetini dnyordu. Gerekten de byk bir hata yapm, dmanla msavi kuvvetlerle dvt hlde, ktalarn zamannda savaa sokamamt! Bu yzden de ordu periand. Askerler zlmlerdi.
smetin bu hlini grnce, moralim kurtarmak iin: - Tebrik ederim, zaferi kazandn! dedim. smet Paa, iki eliyle kendisini gsteriyor, "Ben mi, ben mi?" derken gzleri yaaryordu. - Evet, sen dedim. Muzaffer bir kumandansn! Git adrna istirahat et. Biraz uyu, sonra olup biteni seninle konuuruz. Sylediklerimin doru olup olmadn anlamak iin yzm aratryordu. Ne diyeceini armt. Yaverime: "Paay yatrmasn, her trl istirahatn temin etmesini" syledim. kp gittim. Hemen teki komutanlar topladm, durumu gzden geirdim. Orduyu bu mevzilerden geriye ekmek ve bozgundan kurtarmak lazmd. Bylece, gereken emirleri verip bozgunun nne geebildim. Topu hsan bana geldi. "Verin smet Paa'y bana, stiklal mahkemesinde muhakeme edeyim" dedi. Atatrk'n bu anlattklarna ekleyecek bir mahedem daha var. Altnta muharebelerinin kaybedildiini duyduum gn, Bakanlk'ta alyordum. Hemen durumu anlamak iin o zamanki Ziraat Mektebi'ndeki bir odada almakta olan Mill Savunma Vekili Fevzi (akmak) Paann odasna gittim. Kapy vurdum, duymad.
eri girdim. Fevzi Paa ban iki eli arasna alm dnyordu. Selamsz sabahsz: "Paam, ne oluyor?" deyince, birden ban kaldrd. Bana: - Daha ne olsun, dedi. Gl gibi hazrlayp emrine verdiim ktalar savaa sokamad, ordumuzu perian etti. Fevzi Paa bu fikrini bir daha hibir yerde sylememitir. nk Atatrk bunun duyulmasn istememi ve smet Paa'nn adn lekelemeyi, civanmertliine yedirememiti.
erek ktisad Vekili olarak ve gerekse Bavekil olarak Avrupa'ya her gittiimde, urada, burada Osmanl Hanedan mensuplarna rastlyordum. Bu, Trke konuan komu masalar, beni ok ilgilendirirdi. Yanmda bulunan Sefaret mensuplarmz aklarlard: - Hanedandan, efendim... Ben, yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin gllne inanyordum. Bir avu Hanedan mensubunun onun iin bir tehlike olabilmesi mmkn deildi. Oysa bu insanlar, yurda sokulmadka, yabanc memleketlerde bazlar sefalet iinde, bazlar yaama glkleri iinde brakldka, olay dardan deerlendirenler, yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin bir avu insandan korktuu sonucuna varabilirdi. Bavekil olduum gnlerden birinde durumu Atatrk'e atm. Gerek yz elliliklerin ve gerekse Hanedan'n aff sras geldiine inandm iaret ettim.
Ban nne eerek uzun, uzun dnd. Sonra ok samimi bir sesle: - Yap bunu ocuk, dedi. Devrinin erefi olur! Ben, Bavekillik devrimin erefini, nn dnmemitim. Benim iin nemli olan, yurdun bir davasnn zmlenmesi idi. almalara ve temaslara getim. Bir yandan da Adalet Bakanl'na tasarnn hazrlanmasn syledim. Byk bir reaksiyon koptu. Meclis'te baz arkadalar, bunun zamansz bir karar olduunu iddia ediyorlard ve yaptklar hata ve iledikleri gnahn mrekkebi kurumadan bu insanlar balamaya yanamayacaklarn sylyorlard. Bayazar milletvekillerinden bazlar daha da ileri gittiler ve beni makammda ziyaret ederek ii tehdide kadar gtrdler. Aka Gndz ve Yunus Nadi bunlarn arasnda idi. - Eer byle bir karar karmak iin direnirseniz, sizin ahsnzn aleyhinde yaz yazarz. Ben kendilerine: - stediinizi yazn, istediinizi konuun, fakat oylarnz bana verin, dedim. Grupta karar aldktan sonra, karar ne ise, ona herkes boyun eecek... i ok ciddi tuttuum hlde, kk bir taviz vermek zorunda kaldm. Hanedandan yalnz kadn olanlarn yurda girmelerini, erkeklerin yurt dnda kalmalarnn uygun olaca grn kabul ettim. Bylece kanun kt...
ir gn, Dahiliye Vekili kr Kaya ile gryorduk. Bana yar aka: - Beyefendi, Avrupa'da gnlerinizi nasl geirdiniz?.. Sultan hanmlar ne diyorlar?.. diye sorunca, ap kaldm. Gerekten Zrih'de rastladm Hanedan'dan bir hanm beni grmek istemi, ben de kendisini kabul etmitim. Fakat kr Kaya'nn bundan nasl haberi olmutu?. Sordum: - Refi Cevad Ulunay' aralarnda istihbarat greviyle kullanyorum. Sizin grmenizi de raporuna yazmay ihmal etmemi, dedi.
19 Eyll 1972 Celal Bayar'dan dinlenmitir.
umhurbakan olduum ilk yllarda idi. Bir gn Cemal Kutay, ankaya'da ziyaretime geldi. Masaya bir tabanca koydu: - Bu tabancay size Kuuba Eref Bey hediye ediyor. Ve ltfen kabul buyurmanz istirham etmekte... Anlamamtm! Eref Bey'le bir tanmamz yoktu. Bu tabancay bana niin gnderiyordu. Cemal Kutay anlatt: - Demokrat Parti'nin muvaffak olmasn, Eref Bey Trk Milleti adna byk bir baar sayyor. Bundan son derece memnundur. Btn tarih boyunca ilk defa sivil bir politikac Devlet Bakan seilmitir. lk defa mill irade ilemitir. Byle bir netice, ok yakn bir ka yl nceye kadar rya idi. Bugn bu gereklemitir. Bu sebeple Eref Bey memnun. Size bu tabancay, gerekince hayatnz ve makamnz korumak iin gnderiyor.
Eref Bey'in ne demek istediini anlamtm. Gldm. - Teekkr ederim, dedim, inaallah kullanmaya lzum kalmaz. Pek yazk ki tabancay kullanmam gerekti, ama kullanamadm. imdi Umurbey Mzesi'ndedir.
5.3.1982 Bayar'n evinde Nilfer ve Ahmet Grsoy'la
smet Paa, Dileri Bakan Tevfik Rt Aras'la birlikte Rusya'ya gitmiti. Tevfik Rt, sosyalist olduunu sylemezdi ama, sorulunca da saklamazd. Onun kanaati bu idi. Bu gezide smet Paa'ya sosyalizmi sevdirmeye altn sanyorum. Nitekim bu gezi srasnda Staln'le de grtler ve Sovyet Rusya'da geni bir inceleme yaptlar. smet Paa, "Kuvvetli Devlet" fikrinden yanadr. Marksizme meyil gsterdiini sanmyorum. Fakat Rusya'da ekonomik glerin devlet elinde toplanmasn kendi asndan beendiini dnyorum. nk ekonomik gler, ne kadar hkmetin elinde olursa, milleti idare etmek de o kadar kolaylar. smet Paa geziden bu espri ile dnd. O zamana kadar izlenen ekonomik politika
ile hemen hibir ey yaplamamt. Bir kere de bu yolu denemek istiyordu. Liberal Ekonomi'den yana olan ktisat Vekili eref Bey, smet Paa'nn basks ile, birdenbire, birbiri ardna, "devleti kanunlar" Meclis'e getirdi ve kanunlatrd. Ben ktisat Vekili olarak ie baladm zaman, elimde, olduka kat olan bu kanunlar vard. Ben, bu kanunlar elden geldiince yumuatarak uyguladm ve Halk ile Devlet'i, ortak bir ekonomiye doru gtrdm. Atatrk de bu uygulamam beenmi ve bana arka kmtr.
8.10.1983/Celal Dr. Mkerrem Sarol, birlikte
Bayar'n evi Haluk amanla dinlenildi.
ayar, eski gnlerin olaylarna deinen baz konumalardan sonra, zellikle kinci Dnya Sava srasnda smet nn'nn yrtt i ve d politika stndeki, -genellikle bilinen- dncelerini ve mahedelerini anlattktan sonra, Demokrat Parti'nin kurulmasna atlayarak yle devam etti: - kr Saraolu benim eski dostumdur. Onu da, onun ileri Bakan Hilmi Uran' da, stanbul Meclisi Mebusan'ndan tanrm.. kr Saraolu, Avrupa'da okumu, bilgili bir Ege ocuudur. Ben, Babas Sara Ahmet Efendi'yi de bilirdim. zmir'de Yunan kuvvetine kar bir direnme gc yaratmay dndm sralarda ehirde ibirliine ardm insanlar arasnda, Saraolu da vard. Benim gibi, bir maceraya katlmay uygun grmedi; zmir'de kald. Ben Galip Hoca macerasna giritim. Sonra Balkesir Kongresi'nde Akhisar cephesi komutanlna getirildiim gnlerde
idi, kr Saraolu'ndan bir telgraf aldm. Telgrafta, "Bana katlmak iin Demirci Efe'nin kararghna geldiini", bildiriyordu. Saraolu'nun bana telgraf ekmesi sebepsiz olamazd. Eer efeler kendisini iyi karlam olsalard, niin bana telgraf eksindi... Beni bekler, benimle istedii gibi konuurdu. Demek Demirci Efe ve kzanlar bundan kukuya dmler, sktrmlard ki, Saraolu benim dostum olduunu onlara ispat etmek ihtiyacn duyuyordu. Hemen kendisine "muvaffakiyetler dileyen, bir telgraf ektim ve ardndan hemen yola kp Demirci'nin kararghna ulatm. Durum, dndm gibi idi. Efe, Saraolu'ndan, "Kar taraf casusu" olabilecei dncesi ile kukulanmt; gzaltnda tutuyorlar, kendisine hi de iyi muamele etmiyorlard. Derhal Efe'yi ve kzanlar tatmin edici szler syledim. Babas Sara Mehmet Efendi'yi bilenler vard... Ben de Saraolu iin "Bizdendir" diye efaat edince, ii yoluna koyduk... Gel zaman, git zaman, stanbul Meclisi Mebusan alnca, stanbul'a gelmitim. Benim ardmdan kr Saraolu da mebus olarak stanbul'a geldi, Fndkl'da bulutuk. stanbul Meclisinde byk akisler yapan konumam yaptm gnn ertesi idi. Baz tannm ttihatlar, beni Fndkl'da Meclis Mebusan salonunda buldular ve bana, tal-
yanlardan haber szdrdklarn; ngilizlerin, Meclisi Mebusan datma karar aldklarn, baz ittihatlar da yakalayp hapsedeceklerini bildirdiler; ve dediler ki: "Sen, arananlarn banda geliyorsun, seni saklayacaz." Tekliflerini kabul ettim. Ayn arkadalar, Rauf Bey'e de durumu haber vermiler, saklanmasn hatrlatmlar; fakat Rauf Orbay: "benim saklanacak bir suum yok... Eer tutuklayacaklarsa, gelsinler, tutuklasnlar, ite hurdaym... Onlarn beni tutuklamalar, medeni lemde byk yank yapar, kendileri zarar ederler!" demi!.. Nitekim dediini yapt, tutukland, Malta'ya srld... Fakat onun "lem-i Medeniyet" dedii Bat'da bu tutuklanma olay, bir tek satr yaznn yazlmasna bile, sebep olmad... Sonra biliyorsunuz, Atatrk'n yardm ile kurtulup Anadolu mcadelesine katlmtr. Mebuslar iinde Rauf Bey gibi dnenler oktu. Nitekim ben de baz arkadalara durumu haber verdim ve benimle beraber Anadolu'ya gemelerini teklif ettim; maalesef herkes bir baka hava alyordu. Birlikte Anadolu'ya geme teklifi yaptklarmn arasnda kr Saraolu ile Hilmi Uran da vard... Hi unutmam, d kapya yakn bir yerde ayakta duruyorlar, kendi aralarnda konuuyorlard. Beni grnce, tevecch ettiler, ben, kendilerine durumu ksaca anlattm. Her ikisi de teklifimi, g-
lmseyerek geitirdiler ve bana "iyi yolculuklar" dilediler! Size imdi, belki de bilmediniz bir ey syleyeyim, ne kr Saraolu, ne de Hilmi Uran, Kurtulu Sava'na katld. kisi de yurt iinde olduklar hlde, bir kede sonular beklemeyi, kurtulu hengamesine katlmaktan daha akllca buldular. kisi de baka baka ynleri ile memlekete hizmet verebilecek vasfta olduklar iin, bu yanlarna hibir zaman dokunmammdr. Hatta Demokrat Parti'nin ilk yllarnda aramzda etin mzakerelerin getii sralarda bile, bu zaaflarndan yararlanmay bir an olsun dnmedim... Gel zaman, git zaman, Kurtulu Sava bitti. Birinci B.M.Meclisi kendi kendisini fesh etti. kinci Byk Millet Meclisi iin seim hazrlklarna giriildii gnlerdi. Atatrk bana, zmir ve yresini gezip halkn nabzn dinlemek ve evrenin tutabilecei milletvekillerinin adlarn tesbit etmek vazifesini verdi. Ben seyahata kmak hazrlklarn srdrrken, rahmetli Mill Eitim Bakan Necati Bey'in benim grevimde gz olduu ve Atatrk'e Kzm zalp aracl ile bavurup, kendisinin gnderilmesini salamaya altn rendim. Necati Bey, benim ttihat olduumu, zmir'de de sznden kamayacam ttihatlar bulunduunu ileri sryor ve benim gnderilmemin mahzurlar olduunu sylyormu!..
Ben bir sre, teebbsn ne netice vereceini bekledikten sonra, kendi kendime karar verdim: Eer Atatrk grevi benden alrsa, milletvekili olmay da reddedecek ve parlamento dnda kalacaktm... Fakat Atatrk'ten hibir tepki gelmedi. Bunun zerine kendisini ziyaret ettim ve emirleri gereini yerine getirmek iin, zmir'e gideceimi syledim. Ne zaman hareket edeceimi renmek istedi ve iyi yolculuklar diledi. Bunun zerine kendisine unlar syledim: - Biliyorsunuz Paam, dedim. zmir, ttihat ve Terakki'nin stanbul'dan sonra ikinci merkezi saylr. Ben orada Ktib-i mesullk vazifesinde bulundum. Bir ok ittihat ile dostum ve kendilerini, btn deerleri ve kusurlar ile yakndan tanrm. Bunlarn iinde, davamza hizmet edecek insanlar bulunabilir... Ben, size raporumu verirken, davamza hizmet edeceine inandm arkadalar olursa, bunlar tereddtsz size tavsiye edeceim. Durumun bylece bilinmesini isterim.. Atatrk, benim bu konumay neden yaptm hemen anlamt... Gld... Bir sre yzme baktktan sonra: - Yalnz sen mi ttihatsn?.. -dedi- Ben de ttihatym!.. Vazife gezisine byle baladm. Dnte Atatrk'e sunduum isimler arasnda baz ittihatlar da vard ve bunlardan biri de, Kurtulu Sava'na
katlmay her nedense uygun grmemi kr Saraolu'dur... Saraolu, bylece kinci Byk Millet Meclsi'ne milletvekili olarak katlm ve bildiiniz hizmet grafiini izmek frsatn bulmutur. imdi size, General Rafet Bele'den rendiim bir gerei nakledeceim... Demokrat Partinin kurulduu ilk yllarn birinde, herhalde 1946 ya da 1947 ylnda smet Paa ankaya'da bir toplant dzenlemi ve toplantya, eski general arkadalarn, bu arada Rafet Bele'yi de davet etmi... Toplantda bulunanlar arasnda kr Saraolu, Recep Peker, Nihat Erim, Hilmi Uran ile, zamann baz kabine yeleri ve Milletvekili olmu emekli generaller varm... smet Paa, herhalde daha nce mzakare etmi ve karara varm olacak ki sz, Babakanlkt a n yeni ekilen kr Saraolu'na vermi... Saraolu, kk bir mukaddimeden sonra, benim ve Mareal'in (Celal Bayar-Fevzi akmak) komnist olduumuzu, netekim komnist olduu bilinen baz nl komnistlerle temas hlinde bulunduumuzu, ortak teebbslere giritiimizi, benim dokunulmazlmn kaldrlmas ile Marealle birlikte komnist olmaktan mahkemeye verilmemizin uygun olacan sylemi... smet Paa konumuyor, mzakereleri dikkatle takip ediyormu... Herkesin gz, bu icraatn kendisinden beklendii Recep Peker'e dikilmi... Peker, tereddtsz konumu:
52 S M E T B O Z D A G
- Sizden belgeleriniz nedir, diye bir ey sormuyorum. nk bu iki insan burada bulunan herkes gibi ben de yakndan tanrm ve bunlarn komnizm ile hibir ilikileri olmadn ve olamayacan bilirim. Eer benden byle bir i yapmam istenecekse, peinen sylyorum, ben byle bir eyyapmam, yapamam!.. smet Paa hemen sz deitirmi ve konu kapanm.. Bu olay bana anlatld zaman bile, Saraolu'nun parlamentoya girmesine vesile olduum iin pimanlk duygusu duymadm. nk bana kar tutumu ve dncesi ne olursa olsun, baz hizmet mevkilerinde memlekete yararl olmutur ve ben kendisini Atatrk'e tavsiye etmekle, iyi bir i grdme hl inanrm...
ana bunu Kuuba Eref anlatt. Syledikleri aa yukar u: Enver Paa, Balkan Harbi'nden sonra orduda byk bir tasfiye hareketine girimiti. Bu tasfiye hareketi bir bakma ok yerinde olmutur. Fakat bu arada baz hatalar da yaplmtr. te bu gnlerin birinde, Binba smet Bey'in de (smet nn) ordu d edilmek zere olduunu rendim. Binba smet ile zel bir dostluum yoktu ama, uzaktan almalarn takip ediyordum. Bana makul bir insan olarak grnrd. O gnlerde bana Binba Kzm (Kzm Orbay) geldi. Enver Paa'nn bu kk kardei dostumdu. Oradan buradan konuurken, smet'in tasfiye edilecekler arasnda olduunu ve buna zldm syledim. Beraberce bir are aradk ve sonunda, birbirimizden habersizmiesine Enver Paaya
54.
SMET
BOZDA
gitmeyi ve tasfiye edileceklerin imzalanmas srasnda smet'i kurtarmay kararlatrdk. Dediimiz gibi yaptk. Ben ayr, Kzm ayr olarak Enver'in makamna gittik. Personel ubesi de ayarlanmt. Biz orada iken liste kendisine getirilecekti. Nitekim geldi. Enver Paa, listeyi imzalarken ben, Binba smet Paa'nn da tasfiye edilecekler arasnda olduunu iittiimi ve buna inanmadm syledim. Enver Paa, "Dorudur, ite evrak da nmde" dedi. Bir taraftan ben, bir taraftan Kzm, yazk olacan, kymetli bir arkada olduunu, memlekete hizmet edebileceini, uzun uzun anlattk ve balanmas iin israr ettik. Enver Paa: - Madem bu kadar srar ediyorsunuz, pekl kalsn, dedi. Bylece Binba smet tasfiyeden kurtulmu oldu ve en sonra smet Paa olarak Cumhurbakanl'na kadar ykseldi.
Top Sesleri Arasnda Ky Ekonomisi

te birka cmle ile belirlediim bu Ankara'da Ben, "Umuru ktisadiye Vekili" olarak, "Havza-i Fahmiye" Zonguldak Maden Ocaklarnda alan iilerin hayat artlarn dzeltecek kanun tasarsn, Ky Ekonomisi'nin dzenlenmesi iin el sanatlarnn tevik ve gelitirilmesi kanun tasarlarn hazrlyordum. Benim iim bu idi. Sava kyamete kadar srecek deildi. Bunlar uygulayacak zamanlar nmzde idi. te Atatrk'e gece yars yaptmz ziyaretler srasnda bunlardan kendisini haberdar ederdim. Ne kadar sevinerek, zevk duyarak dinlerdi. Bunlarn hemen kanunlamasn, hemen uygulamaya geirilmesini isterdi. ktisadn, Devlet Hayatndaki byk yerini ok iyi biliyordu. Bir gn, Bakanlar Kurulu toplantsn idare ederken arkadalara:
56 S M E T
B O Z D A
"Beyler, dedi. Her vekil iinden mesuldr. Fakat baz iler vardr ki, her ey, o iin dzgn gitmesine bal olur. Byle olunca, hepimiz o iin gerei gibi yrmesini salamak zorundayz. ktisat bunlardan biridir. Celal Bey'in hazrlad baz tasarlar var. Bunlarn bir an nce kanunlaumas lazmdr. Hepinizin kendisine yardmc olmanz rica ediyorum." Bu sylediim gnler, Ankara'da top sesleri dinlediimiz gnlerdi.
Kyl Milletin Efendisidir

en vekletten ayrldm. Yerime baka bir arkada geldi, o tarihlerde Mustafa Kemal Paa, Byk Millet Meclisi Bakan olarak, hkmetin bir yllk almalar ve gelecek almalar zerinde bir nutuk verirdi. Bu nutkun dokmanlar vekletler tarafndan Meclis Bakan'na verilir, Meclis Bakan da bunlar toplayarak zetler, temennilerini ekler, yaplanlarla, yaplmas gerekenleri Byk Millet Meclisi'ne bilgi olarak sunard. te Mustafa Kemal Paa da bu nutkunu hazrlarken, Umuru Iktisadiye'den gelen notlar yeterli bulmam, beni artm.. Gittim. Yannda Recep Peker ve imdi kim olduunu hatrlamadm baka bir arkada vard. Bana: - Yllk konumam hazrlyorum. ktisada ait almalarmz bana yeterli grnmedi. Sen bana baz tasarlardan bahsetmitin. Baz almalar yaplmt. Onlar yaz getir, dedi. Emirlerini aldm ve o gece hazrladm muhtray ertesi gn kendisine takdim ettim. Bana:
"Okuyunuz" dedi. Okumaya baladm. ok ilgilendiini anlyordum. nk nemli grd konular dinlerken, "H" diye bir ses karr, bylece fikri benimsedii belli olurdu. Sonuna kadar dinledi. Bittii zaman: "Ben bunlar yaptk diye nutkuma geireceim" dedi. Ben, bir sre durakladm. Sonra: "Paam dedim, sava gnleri yayoruz. Btn gcmz gayretimiz vatann dmandan kurtulmasna balanmtr. ktisat devlet hayatnda hangi deeri ihtiva ederse etsin, savan glgesinde ve ardnda kalyor. Bu arz ettiklerim dnlm, tasarlanm, tasar hline getirilmitir. Ancak kanun hline gelmemi ve uygulanmamtr. Bu itibarla, hazrlk hlinde olduunu belirtmek daha gerek olur sanyorum." dedi. Recep Peker de oturduu yerden "Celal Bey'in hakk var" diye beni destekleyince, Atatrk: "Peki yle yapalm. Ama kyly Milletin Efendisi yapmak savata da barta da hedefimiz olmaldr" dedi.
Bir Bayran Altmda lmek

Demin de sylediim o alkantl karanlk gnlerde idi. oluk ocuumuzu dman igali altndaki topraklarmzda brakmtk. Mektuplaamyorduk, haberleemiyorduk, dertlerine eriemiyorduk. Memleket byk bir alkant iinde idi. hanet yangnlaryla sarlmtk. te byle gnler-
den birinde Bakanlar Kurulu toplantsnda Atatrk'n unlar sylediini bugn gibi hatrlyorum: - Arkadalar, hibir zaman keder (boyun emek, ylgnlk anlamna) etmeyeceiz, sonuna kadar tuttuumuz yolda yryeceiz, hakkn yere dmesine raz olmayacaz. Yerli ve yabanc dman karsnda hakkmz mdafaa edeceiz. Son vardmz hudutta da eer yenme midimiz kalmamsa, o zaman bir Trk Bayra'nn altna snarak stiklal urunda canmz vereceiz! Bunlar dramatik bir hava iinde konumuyordu. Sakindi ve her zaman olduu gibi, gven verici idi. "Akam yemeini istasyonda yiyelim" der gibi, tabii idi. Yalnz mavi gzlerinde o karar imeinin elifi vard. Hepimiz, ayn dncenin etrafnda birletiimizi syleyerek daldk. imde, ulu saatlerin heyecan vard. Biliyordum ki Mustafa Kemal Paa, zaferden hibir kuku duymuyor, fakat kader arkadalarna, iine girdiimiz dnlmez yolu gsteriyordu.
17.9.1972 Sayn Bayar'dan evinde dinlenmitir. ozan Bar'nn Byk Millet Meclisi'nde mzakeresi yaplacakt. Atatrk, bir gn nce CHP Meclis Grubu'nu toplad ve Meclis mzakerelerinde sz alacaklarn isimlerini tespit etmeye balad. Atatrk, bu nemli konu zerinde yaplacak mzakerelerin seviyeli gemesini istiyordu. Onun iin, oturduu Bakanlk yerinden, kimlerin mzakereler srasnda sz alacan, nndeki bir kada dikkatle kayt ediyordu. Nihayet gzleri benim zerimde durdu: - Celal Bey, siz de konuun! Ben Lozan Konferans'nda "ktisat Maviri" olarak bulunmutum. Fakat Konferans'n sonular beni tatmin etmemiti. Bu sebeple sz almak istemiyordum. Fakat Gazi, "Konu" deyince, "Peki" dedim.
Atatrk, konuacaklarn isimlerini bir kda yazyor ve yanbalarna da Bar Antlamasnn lehinde mi, yoksa aleyhinde mi konuacaklarn da ayrca iaret ediyordu. Bana sordu: - Lehinde mi konuacaksn, aleyhinde mi?.. - Aleyhinde, efendim!. Duraklad. Demek, benden "aleyhte bir konuma" beklemiyordu. Sonra bana: - Nasl olur -dedi- Siz konferansa grevli katlm bir insansnz... Aleyhinde konumanz uygun olmaz!. - yleyse, msaade ediniz de sz almayaym... Atatrk, msamahal bir adamd; makl karlad ve "peki" dedi. Salonda baz milletvekili arkadalar ellerini kaldrarak sz almaya alyorlar, Atatrk bazlarn grmezden geliyor, bazlarnn adlarn yazyordu. Bu parmak kaldrp yksek sesle sz isteyenlerin en hararetli heveslilerinden biri de Balkesir Milletvekili Sreyya rgeevren'di. Durmadan: "Ben de konumak istiyorum." diye parman havada tutuyordu. Nihayet Atatrk sordu: - Konumak m istiyorsunuz? - Evet, efendim. Madem ki Celal bey konumak istemiyor, ben onun yerine konuaym.
- Celal Bey, aleyhinde konuacakt. Siz, lehinde mi aleyhinde mi konuacaksnz? - Lehinde de konuurum efendim, aleyhinde de!.. Atatrk'n yz kart. Hibir ey sylemedi ama; ne dnd yznden okunuyordu: - Mademki Celal Bey'in yerine konumak istiyorsunuz, bari aleyhte konuun da hak yerini bulsun! - Teekkr ederim efendim, aleyhte konuacam!, dedi. Dedii gibi yapt; dnemeyeceim kadar ar konutu Lozan Antlamas iin...
4.12.1981 iftehavuzlar
4 Aralk 1920... Bu gn unutmuyorum; nk bu tarih, yalnz benim hayatm bakmndan nemli olmakla kalmaz, Kurtulu Sava-
mz'da erkez Ethem blmnn nemli gnlerinden biridir. ktisat Vekili idim ve yanan Milli Eitim Ba-
kanl binasnda tek bir oday, Nafa Vekili Paa ile paylayordum. Gndzleri Paann dostlar ve milletvekilleri gelip gittikleri iin, doru drst i gremiyordum. Bu yzden Paa evine gittikten sonra, geceyarsna kadar mum nda almak zorundaydm. Yine yle bir gece yarsndan sonra sokaa ktm zaman, Mustafa Kemal Paann yanndan gelen baz arkadalar beni yoldan evirdiler ve "Seni arayp duruyoruz, dairede altn aklmza gelmedi. Haydi abuk paltonu al da, istasyona gidelim; Eskiehir treni kamak zere..." dediler.
Arkadalarn ayakst ksaca verdii bilgi u: erkez Ethem meselesi had safhada... smet Paa ile silahl atma ha balad, ha balayacak... Paa ok zgn... Olay -her iki taraf krmadanbir yoluna koymak istiyor. Onun iin beni, Kl Ali Bey'i, Balkesir Mebusu Vehbi (Bolak) Bey'i, Eyp Sabri Bey'i ve Ethem'in kardei Reit Bey'i, grevlendirmi, Ethem'le konuup olaylar yoluna koyacaz!.." Heyete alnanlar, aa yukar, Ethem'in, ahslarna sayg besledii ve szlerine kymet verdii kiilerdi, denilebilir. Ben de aralarndaydm. Aralk aynn ayaz yzmz srrken, benim paltosuz olmam, garipti. Eve gidersek, treni karacaktk. Oradaki arkadalardan biri, srtndaki gocuu karp bana verdi, ylece istasyona gittik. Eskiehir'e kadar tren, oradan, oto-drezin (kk tren) ile Ktahya'y tuttuk: Garp Cephesi Komutan smet Paa ile Ethem gerekten savaacak hle gelmilerdi. Ethem, bizimle konumamak iin, Ktahya'y terk etmiti. Tevfik ve Reit beylerle, bir de Ethem'in kurmaylar arasnda olan yetkililerle tartyorduk! Faydasz, ara bulmak deil, yattrmak bile mmkn grnmyordu. Nitekim btn tekliflerimizi reddettiler ve bizi -rehine olarak kullanmak dncesiyle olacak- bir odaya kapadlar!
Artk mahpustuk... Bu durumda insan uyku tutmaz, sabaha kadar srekli yaan yamur ile yollardan geen asker ve asker malzemelerin seslerini dinledik. Besbelliydi ki, Ethem'in kuvvetleri geri ekiliyorlard. Nihayet sabah oldu. Kahvalt getiren yok. Dar kacak olduk, nlediler. Bulunduumuz yer kk bir oda idi. ine iki karyola ile, bir masa ve sandalye ancak sabilmiti. Ethem'in kardei Reit bizimle beraber olmad iin, drt kii, iki yatakta yatmak zorundaydk. Bir gn bir geceyi, byle tedirgin, byle a ve korkulu geirdikten sonra (su veriyorlard), leye doru, iddetli bir tekme, odann tahta kapsnda patlad ve elinde filintas ile Parti Pelvan kapnn erevesinde belirdi. kiliydi. Silahnn mekanizmasyla oynuyordu... Homurdandndan belli ki, niyeti iyi deildi: - Bizden ne istiyor bu smet Bey? Biz, kardei kardee krdrmayalm diye geri, geri ekiliyoruz; O, stmze, stmze geliyor... Siz bizim eski arkadamz olacaksnz... imdi dndnz de onu savunmak iin mi buraya geldiniz.. Yazklar olsun size!.. Uzun boyu, iri gvdesiyle vahi bir grn vard! Sanki elindeki filinta ile drdmz de haklayacak, sonra, intikam almann doygunluu iinde basp gidecekti!
Arkadalar, ateten gemi, tecrbeli, gzpek insanlard. Parti Pelvan gibi bir adama tavuk gibi yakalanmazlard ama, bir kere kaprsak, sonunda birimizden birimiz burada kalabilirdi! Parti Pelvan' iyi tanyordum. Savata iken kz kardeinin rzna gemiler, o da bu alakl yapan gelip vurmutu. Bir sre dada gezdi, sonra ben kendisini dze indirip kk bir ceza ile kurtarmtm! Hatta Ethem'in atllar arasna katlmasn tleyen de bendim. O n u n iin konuurken, benden yana bakmamaya alyor, deta, ilk kurunu kime alacan kestirmek niyetiyle, gzlerini arkadan stnde dolatryordu. - B a n a bak, Parti Pelvan, -dedim- Sen beni bilmez misin?.. - B i l m e m mi? - Nasl sylersin yleyse "Siz hepiniz buraya smet Bey'i savunmak iin geldiniz." szlerini bize?.. Biz imdiye kadar Ethem'i kendi kardeimiz gibi b i l m e d i k , kendi canmz gibi esirgemedik mi?.. Ya seni Parti Pelvan... Ya seni dalarda perian olmaktan, hapishanelerde rmekten ekip almadk m?.. Ben s e n i n dostun deil miyim Parti Pelvan, u arkadalarm senin aan deil mi?.. Eline bir tfek geirdin d e , elinde aks bile olmayan bize mi efeleniyorsun!.. Hadi de!.. Senin bildiin yiitlik buysa, daha ne duruyorsun!.. eksene tetii!..
67 BLNMEYEN
ATATRK
Anlalan bu temiz yrekli Anadolu ocuu, olup bitenlere ilenmi, ilenmi; sonunda ikiye vurup kurmaya balam; "iler tkrnda giderken madem bu beyler gelip tekerlee denek uzattlar, gidip hesaplarn greyim" demi olacak ki, filintasn kapt gibi bizi temizlemeye gelmi! Ben sandalyede oturuyordum. Kl Ali Bey, ayaktayd. Eyp Sabri Bey'le, Vehbi Bey de yataklara ilimilerdi. Ben: "Daha ne duruyorsun, eksene tetii!" deyince, Vehbi Bey'le Eyp Sabri Bey ayaa frladlar; "Hadi ek tetiini de yiitliinin ne olduunu renelim!" deyince, Parti Pelvan o koca gvdesiyle deta kt. - Grdnz m, beni yine yanl bellediniz! Sizin gibi beylere silah ekmek, hele vurmaya kalkmak, benim ne azma! Ethem kardeimizi ezilmi grdk de, biraz iimizi boaltalm, olup biteni anlayalm diye geldik buraya... -Tfei bana doru uzatt- Al istersen siz beni vurun!. Tvbe, tvbe... Bu gnlere mi kalacaktk! Baktm neredeyse alayacak. Ben yattrmaya alarak: - Biz buraya sizi kurtarmaya geldik. Bu Ethem-smet meselesi deil, Byk Millet Meclisi meselesi!.. Greceksin, sonu iyiye kacak! Parti Pelvan, daha sonra Ethem gibi Yunan snrndan gemedi. Bir sre bana buyruk gezindikten sonra, silahlaryla gelip teslim oldu. Kurtulu Savamzn gazilerindendir!
aptm Ak
Oturum
konumasndan
sonra Byk Millet Meclisi'ndeki hava, gzle fark edilecek kadar sertlemiti. Hele: "kapal oturum" istemem, konumann daha da arlaacam gsterdii iin, milletvekillerinin bazlarnda byk tedirginlik vard. Bakanlk divann igal eden Gmhane Milletvekili Fehmi Bey, kapal oturum isteimi oya koydu ve kabul edildi. Az sonra tekrar krsde idim. Mecliste rahatsz edici bir sessizlik vard. Baz milletvekilleri, iki oturum aras sradan sraya gemiler, grmeler yapmlar, yorumlara girimilerdi. Atatrk olup bitenleri dikkatle takip ediyordu. Byle elektrikli bir hava iinde konumaya baladm. Konumann anahatlar, ak oturumda
yaptm grmenin izgileri iinde idi. Fakat, hem daha teferruatl bilgiler veriyor ve gizli yazmalar aklyor, hem de Saray'a kar giritiim hcumlarda Padiah Vahdettin'i hedef alyordum. Kullandm kelimeler de sertlemiti. Nihayet stanbul'daki Sultan, "vatana ihanetle" sulaynca, Meclis'te ok nemli bir etki-tepki havas yaratt; bu sulama ilk olduu iin. Ben de az sonra konumam bitirip krsden indim.* Bakanlkta alyorum, bir sre sonra telefon ald. Atm, Kl Ali Bey... "Celal Bey, Meclise gel, i byyor" diyordu. O zamanlar Dileri Bakanl, imdiki Merkez Bankas'nn bulunduu yerde, kk bir binada idi. Meclise ok yakndm. Hemen bir solukta Meclise geldim. Kapdan girerken, Eskiehir Milletvekili Hac Veli Bayraktarla karlatk. Abdest almaya gidiyordu, kollarn svamt. Karlanca: Beni uyarmak istedii belli idi. Kendisine glmseyerek Meclis'e girdim. Milletvekilleri oy veriyorlard, kimisinin elinde beyaz, kimisinin elinde krmz oylar vard. Bakanlk Divan'ndan sz istedim. Fakat Hasan Fehmi Bey, Bakanlk Divan'ndan, "Sras deil" anlamna gelen bir iaret yapt. Neticeyi beklemeye baladm. Meer ben konumam bitirip ktktan sonra, lehte aleyhte ateli konumalar yaplm. En sonra "Gensoru" Gvenoyuna vardrlmt. Birinci Byk
70 S M E T
BOZDA
Millet Meclisi'nde bakanlar teker, teker Meclis'e kar sorumlu olduklarndan, Meclis istedii bakan tek bana drebiliyordu. Konumam beenmeyenler birlemiler, beni Bakanlktan drmeye karar vermilerdi. Oylama bitti. Oylar sayld. 60 krmz oya ramen Meclis ekseriyeti, benimle beraber olduunu gstermiti. Bakanlktaki almalarma tekrar dnmek iin, Meclisten kmak zere idim. Milletvekili olarak bir asker dostumla karlatk. Cepheden geliyordu, epey zamandr grmemitik. "Ho geldin" demek iin yanna yaklatm. Beni ok souk bir tavrla karlad. Sonra: "Biz, sizin gibi dnmyoruz, Celal Bey" dedi. Hibir ey sylemeden yanndan ayrldm ve Bakanla dndm. Fakat bu arkadalarmdan byle bir sz beklemediim muhakkakt. Kendisini, fikirlerimize yakn bir arkada biliyorduk. Nitekim, yllar sonra herkes Cumhuriyeti olup, Cumhuriyetilikteki kdemi ile vnd gnlerde, benim de bulunduum bir toplantda "Biz daha dmana ilk kurunu skarken Cumhuriyeti idik" diye konuacak ve "Celal Bey de bilir" diye beni ahit gsterecekti! Cumhuriyet, bazlarnn sand gibi, bir gnde karar verilip ilan edilmi bir rejim deildir. ok uzun ve etin bir kprden geilmitir. eitli mer-
71 B L N M E Y E N
ATATRK
halelerde yaplan mcadeleler baarya balanmasayd, Cumhuriyet bir gnde ilan edilebilir miydi? Daha Kolaas gnlerinde samimi bir Cumhuriyeti olan Atatrk, Trkiye Byk Millet Mechsi'nde, Halk daresi demek olan Cumhuriyete ilk kapy byle amt. te bu dnemde, stanbul Hkmeti'nin, bir bar iskandili yapmak iin Bat'ya gideceini rendim. nemlisi, Trk sngs istila ordusunu denize dkmeden ciddi bir bar yapmak mmknm gibi stanbul Hkmeti, Yusuf Kemal Bey'den nce davranp Paris ve Londra'da temaslara girimek iin yola kmak zere idi. Ne tarafndan baksanz bu davran doru olmayan bir hareketti. Kalemi elime aldm, ifrenin cevabn yazyordum ki, Atatrk ieriye girdi, haberi merak etmi, yemei brakp gemiti. "Nedir?" diye sordu, aldm ifreyi kendisine uzattm. Okudu, ban kaldrp sordu: "Ne dnyorsunuz. Cevap verdiniz m?.." Hazrladm telgraf msveddesini uzattm, okudu, "Tamam" dedi. "ekildi mi?.." "Hayr" dedim, "Siz ieriye girdiiniz zaman henz bitmek zere idi.", "mza et, hemen eksinler.." Telgrafn metni mealen u idi: "Paris ve Londra'da temaslar yapmak zere hareket edeceinizi renmi bulunuyoruz. len-
mize karmayn. Seyahate kmaymz. Dncemizin bu olduunu bilmenizi dilerim." Ben telgraf imza ederken: "Bunu zzet Paa'ya nasl ulatrabileceklerini dndnz m?.. Yarn gidiyorlarm..." diye sordu. "Evet, dedim, stanbul temsilcimiz yarn sabah Sirkeci garna gider, zzet Paa'ya telgraf eliyle verir. Talimat byle yazacam." Uygun buldu ve dediklerimi yaptktan sonra birlikte ktk. Ertesi sabah stanbul temsilcimiz erkenden gara gitmi ve telgraf zzet Paa'ya vermiti. zzet Paa telgraf okuduktan sonra, bayla "Ne yapaym" anlamna gelen bir iaret yapm, sonra telgraf katlayp cebine koymu.
Anadolu ajans benim bu konumam yle zetlemiti: Ertesi gn Bakanlar kurulu Meclise noksansz gelmiti. Bakanlk Divannda Gmhane Milletvekili Fehmi Bey'den sz istedim ve krsye ktm. Genellikle Meclis beni rahat dinlemitir. Yine rahat dinlemeye balad. Damat Ferit kabinesinden balayarak gne kadar stanbul hkmetlerinin ve sarayn gtt politika zerinde durdum. Bu ak oturumda yaptm konumann zetini, 7 Mart 338 tarihli Anadolu Ajans yle yaynlamt. Ankara 7 Mart - Byk Millet Meclisi'nin dnk itimanda Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'in stanbul yolu ile seyahati ve orada yapt temaslar hakknda veri-
73 B L N M E Y E N A T A T R K len istizah takrirleri zerine, Hariciye Vekaleti Vekili Celal Bey, mhim beyanatta bulunmulardr. Celal Bey beyanatnda memleket menfaatlerine aykr fiil ve hareketlerde bulunan Damat Ferit Kabinesi'nin dmesinden sonra, Tevfik Paa Hkmeti'nin iktidara geldiini, kuvvetli bir iman, doru bir fikir ve salam bir zihniyet sahibi olmad grlen ve yaygn hretine dayanarak memleketin hayat ve istiklali namna bir rol oynamaktan ve arkadalar ile birlikte dmanlarn emel ve maksatlann arkalayp kolaylayarak, memleket iinde lk bakmndan bir ayrlk douran, Sevr Muahedesi hkmlerine kar atmz mukaddes mcadeleyi zayflatmaya ve paralamaya ynelmi almalardan uzak kalmayan zzet Paa'nn, Sevr Muahedesi'ni bize kabul ettirmek maksad ile Anadoluya geldim ve burada szl ve yazl grmelerde Sevr Muahedesi'nin sonradan deitirilmesine imkn bulunmadn sylemek ve Anadolu'yu da kendi dncelerine ekmek istediini tafsilat ile aklamtr. Ardndan, zzet Paa heyetinin Ankara'da yaplan mzakereler sonunda siyasi tutumumuzu hakl bulduklarn, kendilerinin yanl dndklerini kabul ve itiraf ile bizimle fikir beraberlii iinde dostlar, arkadalar vard. Sevilen bir ahsiyetti. Kendisine ne suretle telkin edildiini bilmiyorum. Fakat bir ka gn sonra Ankara'dan ayrld ve bir daha ortalkta grnmedi. te size "Byk Nutkun" bir tek cmlesinin arkasnda kalan baz gerekleri anlattm. Atatrk belki Trkiye'de Cumhuriyeti ilk dnen insan deildi. Fakat en byk
74. S M E T
BOZDA
Cumhuriyeti idi. Halk idaresine ve halk iradesine inanmt. Daha Erzurum Kongresi'nde, esas fikirlerini ok sevdii milletine bildirmiti. Bunu gerekletirmek iin hibir frsat karmad, tersine bunlardan faydalanmasn bildi. Atatrk mill iradenin przsz ve ortaksz olmasn isterdi. Nur iinde yatsn!
yk Taarruza yaklalmakta olduu gnlerde Meclis dalgalyd. Mustafa Kemal Paa'dan kuku duyan baz milletvekilleri bir taraftan elinde bulundurduu geni salahiyetleri kstlamaya alyor, bir taraftan eriat btn ilerde hkim klmaya alyordu. Kabinede, eriye Vekleti vard. Baz sarkl Konya ve Eskiehir mebuslar birleerek btn kanunlarn eriye Komisyonu'ndan getikten sonra kanunlamas iin Meclise bir takrir vermilerdi. Meclis'in ilerici kanad, o gece ankaya'da topland. Hayli kalabalktk. Fakat buna ramen, byle bir konuda Meclisin oy ounluunu elimizde tutamyorduk. O gece Mustafa Kemal Paa konumad, daha ok bizi dinledi. Biz ne olursa olsun kanaatlerimizi Meclis'te savunmaya ve takririn aleyhinde konu-
maya kararlydk. Atatrk de bizi hem hakl buluyor, hem fikirleriyle destekliyordu. Sabaha kar ankaya'dan Ankara'ya inerken, Hamdullah Suphi ile Meclis'te birlikte almaya karar verdik. Meclis topland, takrir okundu. Eskiehir Mebusu ve eriye Vekili Abdullah Azmi Efendi, uzun bir konuma yapt. Devri saadetten, Hazreti mer adaletinden, eriatn btn ahkm ihtiva ettiinden bahsetti ve btn kanunlarn mecliste mzakere edilmeden eriye Komisyonu'nda eriat bakmndan incelenmesini istedi. Bizim gibi ilerici bir mebus bilinen Edirne Milletvekili eref Bey sz ald. Biz kendisinden Abdullah Azmi Efendi'ye cevap vermesini beklerken, Abdullah Azmi Efendi'yi ayn hararetle desteklemez mi!.. atk kaldk. Hamdullah Suphi dayanamad ve oturduu yerden laf att. Arkada eref bey krsden kendisine cevap verdi: "Kabahat bende mi?.. Yanl bellemisin! Ben her eyden nce Mslman'm." Hele bu son szler, Meclis'i iyice coturdu. Son midimiz Mustafa Kemal Paa idi. Sz ald ve konumaya balad. Fakat alacak ey!. eref Bey nasl bizim iin bir srpriz olmusa, Mustafa Kemal Paa daha da byk bir srpriz oldu. nk takriri destekliyor, slamiyet'in kudsi-
yetinden, devr-i saadet gnlerim tekrar yaayacamzdan bahsediyordu. Biz lericiler, perian olmutuk. Son gvendiimiz insan Meclis'te son ve en byk kozumuz olan Mustafa Kemal Paa, kuvvet karsnda bizi terk ediyor ve gericilere yanayordu. Atatrk takririn kabul olunmasn tavsiye ettikten sonra, bu maksatla bir komisyon kurulmasn ve en yetkili ulemann kuraca bu komisyonun hemen almaya balayarak uygulamay hazrlamasn istedi. Oylar topland, takrir kabul ve komisyon tekil olundu. Takririn en hzl taraftarlar, komisyon yesi seilmitik. Atatrk'n teklifi ile Komisyon kiilik seildi. lerici grup perian olmu, btn mitlerini kaybetme noktasna gelmiti. Artk biz de ankaya'ya gitmiyor, Atatrk'le karlamak istemiyorduk. nk bizi sattna hkmediyorduk. Atatrk, taktsyen gcn bundan sonra gsterdi. Komisyonun almas iin, kiinin bir araya gelmesi gerekliydi. Konya'daki kolorduya bir ifre gndererek kendisine, Ordu'da din akidelerin gevemekte olduuna dair bir telgraf ekilmesini istedi. Telgraf gelir gelmez, Komisyon bakann davet etti ve alnan kararn ne kadar isabetli oldu unu, Yeil Ordu almalar ile dini duygularn sarslm olduunu ve Ordu'da ciddi almalar gerektiini anlatarak Komisyon Bakan'ndan hemen
78 SMET
BOZDA
Konya'ya hareket etmesini ve Ordu'yu irat buyurmasn rica etti. Hoca byk bir memnuniyet iinde, cbbesini savurarak Konya'nn yolunu tuttu. Tabii komisyon alamyordu. Konya'ya gnderdii komisyon yesinin dnmesine yakn, Bat Cephesi kumandan smet Paa'ya bir ifre gndererek bir telgraf ekmesini istedi. O telgraf da gelince komisyonun ikinci yesini Bat Cephesi'ne gnderdi. Bylece oyalayarak zaman kazanyor ve byk taarruzu hazrlyordu. Nitekim Byk Taarruz'dan sonra komisyon yeleri Meclis'te toplanmt ama, artk teebbs Mustafa Kemal Paa eline geirmi bulunuyordu.
12 Ekim 1972 Bayar'dan, Dr. Baha Akit'le smet Bozda, birlikte dinlenmitir.
tatrk Mersin'de, ei Ltife hanmla birlikte, gecikmi bir "Balay" yayordu. Portakal baheleri ortasnda kurulmu beyaz bir kk, nefis bir gney bahar ve gzel bir e yetmiyordu Atatrk'e... Arkadalarn aryordu. Bu sebeple bir ka arkadan davet etmiti. arlanlarn arasnda ben de vardm. Mersin Liman iini ele almt. Bu yzden, Bayndrlk Bakanl'ndan bir heyet de almalar yapmaktayd. Birka gn sonra ayrlmama izin vermesini rica ettiim zaman; - Birka gn daha kal da sonra gidersin... Yoksa, acele bir iin mi var?.. diye sordu. "Hayr" deyince, brakmad, kaldm. Atatrk, evliliinin bu dneminde, ok dzenli bir hayat sryordu. Ltife Hanmla da ilikileri ok iyi idi. Az iiyor, sofrada az kalyordu.
Bir gn, Siirt Mebusu Mahmut (Yaydan) Bey geldi. O akam sofrada imdi adlarn hatrlamadm baz kimseler de vard. Yenildi, iildi, konuuldu, bu yzden de sofrada biraz fazlaca kalnd. Tahmin ettiime gre, vakit geceyarsn az gee tavandan bir takm sesler gelmeye balad. Sanki stmzdeki salonda bir insan, tepmiyordu... Avize sallanmaya balad, herkesin ba tavana evrilince, Atatrk konumasn, kesti; dinledi, sonra hibir ey olmam gibi konumasna devam etmeye balad... Fakat konumaya balamasyla bu sefer daha iddetli grltler gelmeye balad!.. Neredeyse tavann svalar dklecek... Atatrk konumasn tekrar kesti, tavana doru bakt; kzd zamanlar yapt gibi, dudaklarn oynatarak "hmmm" dedi. Sonra, sanki byle bir grlty duymuyormu gibi yaparak konumasn srdrd. Az sonra da sofra sona erdi. Sonradan rendim ki, o grlty Latife hanm yapyormu!.. Kendisinin bulunmad sofrada Atatrk'n arkadalaryla elenmesini kskand iin yapyormu btn bunlar... Bu olaya o zaman amtm! Bu gn de kavrayp hazmedebildiimi syleyemem... Belki niyeti
iyi idi ama, bu niyetin aklanma biimi iyi deildi. Yanl zarfa konulmu bir mektup gibi... te bugnlerde Atatrk Ankara'dan bir ifre ald. ifrede, Rum Patrii'nin stanbul'dan srlmesinin dnyada ve zellikle Yunanistan'da byk yanklar yapt belirtiliyor, Yunan Hkmeti'nin, Trkiye'ye sava amak iin, kabine toplantlar yapmakta olduu haber veriliyordu... ifrenin gelmesi ile, btn konumalarn mihrak Trk-Yunan mnasebetleri oldu. Atatrk, fikir aklamyor, daha ok sylenenleri dinliyor, bazlarn eletiriyordu. O gn trenle Ankara'ya hareket ettik. Yol b o yunca konu, yine Yunanistan'n sava ap amayaca idi. Atatrk, evresindekileri dinlemeye devam ediyor bazen dalp gidiyor, sonra yine konumalar izlemeye balyordu. Bir ara vagonun penceresinden baktn, ancak yannda oturann duyabilecei kadar yava bir sesle "h, h" diyerek dncesini gelitirdiini grdm. le yemei iin masaya oturuldu. Latife Hanm da batayd. Ben, sofrann Atatrk'ten uzaka bir yerine oturmutum. Garson, yemekte ne ieceimi sordu, bo bulunup: "Bir bardak arap" dedim. Benim arap smarladm, o kadar uzaktan duymu! Bana seslendi:
82 S M E T
BOZDA
- Olmaz, iemezsiniz!.. Zevk-u safa bitmitir... imdi iin iindeyiz! Ne arap, ne baka iki, iemezsiniz, efendim! Hayatmda Atatrk'ten duyduum ilk ve son azarlanma! Neye uradm armm: "Peki Paam, yle olsun Paam" demiim! Atatrk, kalarnn altndan bana bakmakla yetindi, ben de tabama eildim, olay kapand. Atatrk'n alrken azna bir damla alkol koymadn bilirdim. Fakat bakalarnn imelerine karmazd. Anlalan, benimle almaya kararl olduu iin, imemi de engellemiti. Gecenin ge saatlerine kadar, haritalar zerinde alld, istasyonlara gelen ifreler zld ve yatma zaman gelince, herkes kompartmanlarna ekildi, beni brakmad iin kaldm. Yine dnceliydi. Bir takm hesaplar yapmakla meguld. Birden: - Tamam! -dedi- isterse Yunanllar sava asn! Yenilecekler!.. Yzne, soran ve hayran gzlerle baktm; merak ettiimi yzmden okuyunca: - Merak m ettin, ocuk!.. ekerim Yunan' atalca'ya kadar; orada kuatr, n bitiririm! Atatrk'n o gn iin bir zafer forml olan bu szlerini bugn aklamakta bir beis grmyo-
rum; nk silahlar ok gelimi, yeni atlar ortaya kmtr. Bu iki komunun atmasnda, yalnz kendilerine yarar yoktur!.. Fakat btnlemesinde, Balkanlar iin, hatta dnya bar iin yarar olduuna Atatrk de Venzelos da inanmt! Nitekim bana, Balkan Pakt'nn temelini hazrlamak iin, Yunanistan ile ekonomik bir anlama imzalama grevini verdii zaman, sylediklerini hi unutmayacam: - Dnyann karmas uzak deildir! Sava Balkanlardan ve dolays ile Trkiye'den uzak tutmann aresi, bir Balkan Pakt kurmaktr. nce Pakt'n ekonomik zemini hazrlansn, sonra asker zemini kolay bulunur. Senin vazifen, bu ekonomik zemini hazrlamaktr.
22.11.1981
Pazar
Doktor Mkerrem Sarol ile birlikte Celal Bayar'da idik. Bayar, benim bir sorum zerine ekonomi ile nasl ilgilendiini anlatrken, yle konutu: - Memuriyete Ziraat Bankas'nda balamam ve Doye Oriyant Banka devam etmem sebebiyle, ekonomi ile ilgilenmem tabiidir. nk ekonomik olaylar iinde yayordum. Ancak beni politikac olarak ekonomi ile ilgilenmeme gtren bir baka sebep daha var: ttihat ve Terakki Cemiyetindeki almalarm srasnda, Kara Kemal diye bilinen, arkadalarnca "Kk Efendi" diye tannan Kemal Bey, stanbul'da baz irketler kuruyor, halka ucuz gda ve malzeme salayan maazalar ayor ve Parti'ye ayrca ekonomi bakmndan da yardmc oluyordu. Onun bu almalarndan ilham alarak ben de Bursa'da baz teebbslere girdim. Mudanya ile stanbul arasnda ok hurda va-
purlar alyordu. Halk gidip gelirken byk bir sknt ekmekteydi. ttihat ve Terakki'nin Bursa Bakan olarak bununla ilgilendim ve "halk para toplayarak Bursa adna bir vapur almalar" iin ikna ettim. O yllarda Bursa'da Ticaret Mahkemesi'nin bir hkimi vard: Mustafa Bey. Onu ikna ettim ve hkimlikten istifa etti. Bursa'nn ileri gelenlerini toplayarak "Hdavendigr" adl bir irket kurduk. Topladmz para ile bir varup alnd ve adn "Balang" koyduk. Mustafa Bey de bu irketin mdr idi. Niyetim, vapurun kazanc ile yeni vapurlar almak ve bylece devletin ulam politikasna yardm etmekti. Ben zmir'e Ktibi Mesul olarak gittikten sonra, irkette ihtilaf km, daha sonra da kapandn iittim. lk ekonomik giriimim, bu vapurculuk irketi olmutur
ayn Celal Bayar'a, Falih Rfk'nn ANKAYA kitabnda Bankasnn alacan tahsil edebilmesi iin baz kimselere milyonluk komisyonlar aldrdn yazdn hatrlattm ve bunun i yzn sordum. Bana aynen unlar anlatt: - ok yanltr. Bankas olarak biz kimseye komisyon salamadk. Buna imknmz da yoktu. Olay udur: olak brahim adl bir eski arkadamz Orman Sanayii kurmak hevesine dt. Kendisinin tapulu bir orman vard. Burada bir fabrika kurmak istiyordu. Biz Banka olarak memlekette sanayinin uyanmasna byk bir ehemmiyet veriyorduk. brahim Bey bize mracaat etti. ini tetkik ettirdik. Mspet rapor aldktan sonra, kendisine bir miktar kredi atk. Bu atmz miktar 2 0 0 . 0 0 0 lira civarnda idi. Fabrika kuruldu. almaya balad. Fakat trl ansszlklar, iletme hatalar yznden fabri-
ka zarar etti. Biz Banka olarak ie el koyduk. brahim Bey bana geldi. Fabrikay satmak istediimizi iittiini syledi ve borcunu demek imkn olduunu da aklayarak satmaktan vazgememizi istedi. Biz kimsenin iini batrmak istemiyorduk. Kendisine borcunu nasl deyeceini sordum. Bana: - Belika'da bir fabrikann adna devlet ihalesine girdiini ve kazandn, iini bitirdii zaman, devletten para alrken, kendisine bir milyon tutarnda komisyonunu da demeyeceini, Banka olarak bu komisyona el koymamz syledi. Evrak tetkik ettim, gerekten Fabrika brahim Bey'e bir milyon tutarnda bir komisyon vermeyi kabul ediyordu. Hemen Maliye Bakanl'na durumu bildirdim ve irkete para denirken bizi haberdar etmelerini istedim. Biz de vadesinde paray tahsil ederek Banka'y zarardan kurtardk. Olay budur.
2.8.1980 TRT yapmcs birlikte Olcay Gker'le dinlenilmitir.
urhal eker Fabrikas'n yapyorduk. Memleketin ekere ihtiyac vard. Fakat gazetelere kadar yansyan bir muhalefetle karlamtm. En byk muhalefet Bakanlar Kurulundan ve Babakan smet nn'den geliyordu! Atatrk, yaplmasn arkalyor, nn, nedense, giriimi engellemeye alyordu. Ben, konuulanlara cevap vermeden, ii yrtmeye bakyordum. Bu srada, Bakanlar Kurulu'nun birinde konu gndeme getirildi. Maliye Bakan Abdlhalik Renda ve Tekel ve Gmrkler Bakan Ali Rna Tarhan aka muhalefete getiler. Maliye Bakan ile Gmrkler Bakan ayn noktada ittifak etmilerdi: - Trkiye'de yaplacak fabrikann eker maliyeti, bizim dardan ithal edeceimiz ekerden daha yksek olacak. Bu durumda, makinelerin sipari-
iin hem darya dviz vereceiz, hem dardan gelen ekerden aldmz gmrk resminden zarar edeceiz; hem daha pahal eker yapmak iin, ucuz eker almamak gafletine deceiz!.. Bundan vazgemek lazmdr... Abdlhalik Renda ile Ali Rna Tarhan'n gndeme getirdikleri bu konuyu, smet nn de aktan bir ey sylemekle beraber, genel davran ile destekler grnyor ve benim teebbsten vazgememi bekliyordu. Ekonomiden bu kadar habersiz bir tartmann iine girmek mmkn deildi. Biz fabrikann makinelerini sipari etmi, binasn yapm, hatta, evredeki mstahsille pancar mukaveleleri imzalamtk. nn'nn benim yzme bakarak cevap beklediini grnce, elimdeki kalemi masaya frlattm ve: - Bu seviyede bir konumann tartmasna girmekte mazurum, dedim. Byk bir sessizlik oldu. nn baka konuya geerek bahsi kapatt. Aradan bir sre geti. Bir gn nn, Bakanlma geldi. Kendisini karladm. Yaplan iler hakknda kendisine bilgi verirken, eker fabrikas iine de temas ettim. nn, sanki bunu bekliyormu gibi, yumuak bir yzle bana bakt ve yumuack bir sesle sordu: - Bu iten vazgeemez misin? Kestirip attm:
- Byle bir sorumluluun altna giremem, emrederseniz, ayrlaym! Telala mukabele etti: - Yok, yok!.. Ben sadece dnceni renmek istedim. Turhal eker Fabrikas, ite byle kuruldu.
ATATRK'N SON BABAKANI
Dr. Mkerrem SAROL ile birlikte Celal Bayar'dan dinlenmitir. 17.9.1972
"Bavekilsiniz Celal Bey"

ize Atatrk'n Bavekleti nasl tevdi ettiini anlatr msnz, Beyefendi? - Bavekleti mi?. Siz beni 10 Kasmda politika zerinde mi konuturmak istiyorsunuz? Polemie pek elvermez. Zaten hibir zellii yoktur. Diyebilirim ki, Bavekil olduumu galiba en son ben rendim! Ama istiyorsanz, anlataym size... 1937 Eyllnde Dolmabahe'de Dil Kurultay vard. Kurultay mnasebeti ile stanbul'a gelmitim. Sabahleyin, davet saatinden be on dakika nce Dolmabahe'ye gittim. Hibir eyden haberim yoktu. Fakat Atatrk'n stanbul'a geldiini bildiim iin, kendisine bir "Ho geldiniz" demek istiyordum. Baz Kurultay yeleri ile selamlap grerek Atatrk'n daires-
ne doru yrmekte idim. Ali etinkaya ile karlatm. Ali etinkaya arkadamd. Beni grnce biraz tela ve heyecanla koluma gidi. Benim bir eyden haberli olmadm, hemen fark etti. Gayet samimi bir ekilde bana dedi ki: - Celal Bey, hemen Atatrk'n yanna gidin, bekliyorlar. Size bir ey teklif edecek. Sakn reddetmeyin. Memleketin hayrnadr. Ben, ne "teklif edilecek eyi" sordum, ne "kabul edip etmeme" zerinde herhangi bir beyanda bulundum. Elini sktm ve yrdm. Atatrk'n bulunduu salona geldiim zaman, kap akt, ieri girdim. erde, Atatrk'n her zamanki yakn arkadalar vard. Yksek sesle bir eyler konumakta idiler. Ben salonun ortasnda ayakta durdum. Birden sessizlik oldu. Atatrk arkadalarna yksek sesle: - te kendisi de geldi, dedi. Vazifeyi tevdi edelim, alp yrtsn... Sonra bana dnd: - Bavekilsiniz Celal Bey, tebrik ederim, baarlar dilerim.. O gn milletvekili ve Kurultay yesi olarak girdiim salondan, Bavekil olarak kyordum. Bu olayn, benim ynmden ileyen realist hikyesi budur!
Atatrk'n zelliine demeyen konular burada size anlatmak istemem. Bavekil olarak hastalndan ne suretle haberdar olduumu anlatacam.
"Dndm Gibi ise
Durum Vahimdir"
Ankara'da Balkan Konferans toplanmt. Kabul resminde, o zaman Yugoslavya Bavekili olan Doktor Stoyadinvi'le konuuyordum. Yanma ileri Bakan kr Kaya yaklat. Yz kederli, deta mosmordu. - Hayrolsun, dedim. - Shhiye mstear Doktor Asm' grdm, dedi. Atatrk'n sal etrafnda ok endie verici eyler sylyor. zldm. Siz de bir grseniz. kr Kaya'ya misafir Bavekil'le megul olmasn rica ettim. Stoyadinovi'ten de bir ka dakika iin zr diledikten sonra Doktor Asm' buldum. - Atatrk' istasyonda grdm, dedi. Doktor olarak durumunu beenmedim. Arkadalar da burnunun kanadn sylediler. Ben kanamann burundan olduunu sanmyorum. Bir cier kanamas olmas, grnen ahvale gre, akla daha yakn. Eer byle ise, durum vahimdir, diye fikrini zetledi. Dnya bama ykld sandm. Geceyi g geirdim.
Sabahleyin erkenden ankaya'ya
gittim.
Bayaver, henz uyandn syledi. Kendilerinden, beni giymemeden kabul etmelerini rica ettiimi bildirdim. Maksadm, dinlenmelerine engel olmamakt. nk biliyordum ki, Atatrk, derin nezaketi olan bir insandr. Btn mnasebetlerinde lldr. ok yakn arkadalann bile giyinmeden, tra olmadan karlamaz. Nitekim ricam kabul etmiler, giyinmemilerdi ama, yine de yataktan kalkm, ezlonga gemi, mmkn mertebe derli toplu grnmeye dikkat etmiti. Odaya girince bana glmseyerek bakt ve: - Hayrolsun, ne var? diye sordu. - Hastalnz merak ediyorum, dedim. Yorulmanzdan endie ediyorum. Bana iki yabanc uzman salk verdiler. ok yetkili kimselermi. Eer izin verirseniz, kendilerini Trkiye'ye davet etmek ve sizi grmelerini salamak istiyorum. Bunu ricaya gelmitim. Kalarn hafife att, biraz dnd. Byle bir davetin politik akislerini hesaplad belli idi. - Ortalkta Hatay meselesi var. Hastalm, darda duyulursa iyi olmaz. Bu noktay deerlendirmek lazmdr. Sen, Neet mer'le konu. Burda zaten Tp Kongresi yaplyor. Gelip bir muayene etsinler, gerekli ise bir konsltasyon yapsnlar. Bakalm onlar ne diyecek? Sonra dnrz.
Sevgili Atatrk!.. Sz konusu olan can olduu hlde, memleket davalarna uzaktan yakndan bir zarar gelmemesini dnyor, yabanc doktorlarn arlmasn sakncal buluyordu.
Tam stirahat, ki ve Sigara Yok

Doktorlar geldi. Atatrk' dikkatle muayene ettiler. Konsltasyon yapld. Ben, varlacak sonucu bekliyordum. Neet mer Bey'e sordum: - Vardnz netice nedir? - Kritiktir, karln verdiler. Yaplacak ilk i, tam istirahat salanmas, derhal iki ve sigaray brakmas ve ilalarn dzenli almas gerekir. Atatrk'n, her eit engellemeleri reddeden bir tabiat vard. Bir anda iki ve sigaray brakmas, morali zerinde byk bir sarsnt yapabilirdi. Kaygl ve ricakr bir sesle doktorlara: - Sizi anlyorum dedim. Fakat Atatrk'n ruhi hlini de gz nnde bulundurmanz rica ederim. Bu zaruret kesin de olsa, bunu kademeli olarak uygulayamaz myz? Mesela iki iin bir sre koyabiliriz... ki ay, ay... Sonra uzatrz... Sigaray da azaltarak maksada yrmek mmkn deil midir?.. Moralini ayakta tutmann hastal bakmndan sizce bir nemi varsa, byle davranmanz tavsiye ederim... Doktorlar, anlay gsterdiler ve ittifakla, en byk faktrn moral olduunu, bu sebeple de ka-
demeli engelleme yolunun uygun olacan kabul ettiler. Odasna girdik. Doktorlar mahedelerini aklyorlar, takip edilecek tedaviyi anlatyorlar ve perhizi tarif ediyorlard. ki ve sigaraya gelince, Atatrk birden ban kaldrd: - Ne demek?.. Yani btn mrmce mi imeyeceim?. Atatrk'n mavi, kocaman gzleri parlyor, bu tavsiyenin altnda yatan gerei anlamaya alyordu. Yreime bir ate doldunu hissettim. Utanmasam alayacam. ylesine gl, ylesine diri, ylesine hayat ve yaama evki dolu bir insann, yataa mhlanmasn ve her eyden vazgemesini istemek... Doktorlar: - Hayr dediler... Sadece ay iin.. Belki bu mddet daha da ksalabilir. Atatrk, geni bir nefes ald ve yzne rahatlamann pembelii geldi: - O bir ey deil.. Kabul ettim! Hepimiz ferahlamtk...
Nbet Bavekil'de
Doktorlar, reetelerini yazdlar ve gittiler. Onlarn nbeti bitmi, benim nbetim balamt; ve benimkisi tanmayacak kadar ard. Cumhurbakan'nn sln korumak, Bavekil olarak bana bir yasa emri idi. Sonra bu Cum-
hurbakan Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu, koruyucusu, ycelticisi, fikir ve ilham kayna ATATRK't. Hibir ey iin karsna kmama imkn olmayan bu byk adamn karsna, sal nedeniyle kmam gerekebilirdi. Hayran olduum, emrinde olmakla iftihar ettiim, hudutsuz sevdiim bir insand bu... Grevimi, Bavekil olarak g de olsa yapabilirdim. Ama bunca sevdiim insan olarak nasl yapacaktm?.. Bir imei elimde tutmak, Atatrk' tutmaktan kolayd.
Atatrk'n Okuyamad Son Nutuk

Attrk'n hastal, bahar gkleri gibi, bir, gnlk gnelik oluyor, hepimiz sevinip bayram ediyoruz; bir, kararp imekleniyor, kederlere karlyoruz, byle srp gidiyordu. Salnn gnlk gnelik gnlerinden biri idi. Savarona'dan Dolmabahe'ye getii ilk haftalard. Ziyaretine gitmitim. Grme srasnda birdenbire: - Bana Meclis'i a nutkumun materyalini hazrlayn, dedi. - Emredersiniz, takdim ederim, diye karlk verdim. Byk Millet Meclisi anayasa gereince ekimde alr ve Cumhurbakan ilk celsede geen bir yl iinde yaplm ileri deerlendirir, gelecek yl yaplmasn temenni ettiklerini de Hkmet a-
98 SMET
BOZDA
lmalarna k tutmak iin belirtirdi. Atatrk bu nutuklarn daima byk bir dikkat ve ehemmiyetle hazrlamtr. Fakat nutkun sylenmesine ok zaman vard. Daha austosta idik. nmzde bir, birbuuk aylk zaman vard. Anlyordum ki, Cumhuriyet'in on beinci Bayramnda ve Meclis'in alnda yapaca konumaya byk bir nem veriyordu. Gereken hazrlklar yaptm. Bakanlklardan notlar topladm. Bu gnlerde yine kendisini bir ziyaretim srasnda yeniden ayn konuya dnd: - Benim nutkun materyali ne oldu?. (Bakanlklarn hazrladklar alma raporlarna Atatrk "MateryaPder, nutkun son paragrafna da "final" demeyi severdi.) - Hazr, dedim. Fakat bir kere de ben gzden geirmek, ayrp tasnif etmek istiyorum. Ondan sonra takdim ederim. Durdu, yzme bakt, glmsedi: - Peki, dedi, siz bildiiniz gibi hazrlayn. Ben nasl olsa Ankara'ya gideceim. Orda ayrca elden geirir, kendi slubuma evirip kaleme alrm. Fazla yorulmamak iin ksa tutarm Celal Bey, merak etme! Nutuk zerindeki almalar younlatrdm. Notlardan nutkuna aktaracan tahmin ettiim paralar da slubuna yakn bir dille yazp, fazla yorulmamasn salamaya alyorduk.
99 B L N M E Y E N
ATATRK
"Ankara'ya Gideceim!"
Hastal sebebiyle stanbul'da kalmas lazmd, fakat Atatrk ikide birde Ankara'ya gitmeye kalkyordu. O zaman, bir taraftan doktorlar, bir taraftan yakn arkadalar, bir taraftan ben onu stanbul'da kalmaya ikna etmek iin elimizden geleni yapardk. Bir gn yine bu konuyu doktorlarla tartrken, Bayaver, benim Ankara'dan stanbul'a gelmekte olduumu haber vermi... Atatrk hemen: - Grdnz m, demi. te Celal Bey geliyor. Ya beni Ankara'ya gtrmek iin geliyorsa? Ya benim Ankara'da bulunmam istiyorlarsa?.. Atatrk o gnlerde hastalnn gnlk gnelik sresini geiriyordu, onun iin "Gidebilir mi, gidemez m?" diye konuulduu olurdu. Ben doru Dolmabahe'ye gittim ve kendilerini ziyaret ettim. Hemen nutuk almalarn sordu: - Ne oldu?.. - Hazr efendim, dedim. Emirlerinizi bekliyorum. - Gzel... Greyim yle ise... Notlara bakarak, nutuka girmesini uygun bulduklarm zetledim. Hkmetin gelecek yl iin tasavvurlarn da ksaca arz ettim. - Tamam, olmu, dedi, sonra zellikle gelecek yl yapmay dndmz iler zeinde durarak, bunlar meclise "vesaya maddeleri" hline ko-
yan kalem almalar yapt. Nutuk, esas itibaryla artk hazrlanm demekti. Bana: - O hlde bunu Genel Sekreterlie verelim, orada bulunsun, dedi. Sonra Ankara'ya gitmek konusu zerinde konumaya balad. Cumhuriyet Bayram'nda yaplacak geit resminde bulunmak iin, Devlet Bakan yerine merdivenle kldndan, yorulmamak iin bir asansr yaplmasn istedi, Meclis'te nutkunu okurken, hem oturmasn, hem de ayakta duruyormu gibi grnmesini salayacak uygun bir krs yaplmasn smarlamay da unutmad. Besbelli idi ki, Ankara'ya gidecei gnleri iple ekiyordu. Oysa daha ekimin balarnda idik. Ben Ankara'ya dner dnmez, hem asansr iini, hem krs iini tamamlamtm. Ama bu sra Atatrk'n salk gkleri yine kararp imeklenmiti. Artk Ankara'ya gitmekten sz etmiyordu. Ekimin son haftasnda yine yannda idim. Sordu: - Nutuk bizde, Hasan Rza'da deil mi? - Evet Efendim. Iklar puslanm gzleriyle bir ara dald, sonra dudaklarn bkerek: - Bu hlimle Ankara'ya gitmekte bir fayda grmyorum. Ankara'ya gittikten sonra, hi deilse, trenden otomobilime kadar, kimsenin yardmna muhta olmadan yryebilmeliym, arkadalarmla sohbet edebilmeliyim.. Bunu yapamayacak olduktan sonra demez.
Sonra bir sre daha durup dndkten sonra: - Ankara'ya gitmeyeceim. Nutka son eklini veriniz, greyim, dedi. Emirlerini yerine getirdim. Ancak hastal her gn biraz daha arlayordu. Doktorlar be dakikadan fazla konumasna izin vermiyorlard. Uygun bir zaman aryordum. Fakat Ulu Hasta, vazifesini unutmamt. Bir gn haber verdiler: - Atatrk sizi istiyor. Nutkunu ve Ordu'ya mesajn da beraber getireceksiniz! Cumhuriyetin Onuncu Yldnm'nde Trk milletine mesaj yaymlad hlde, 15. yldnmnde Ordu'ya mesaj yaymlamak istemiti. Genelkurmay Bakan Sayn Fevzi akmak mesajn taslan hazrlam bulunuyordu. Hemen istediklerini alp odasna girdim. Yatan iinde uzanmt. nce bir yorgan gsne kadar ekilmi, arkasndaki hafif meyilli yastklara yaslanm duruyordu. oturdum. - Nutuk ne oldu? - Hazr efendim, dedim ve yava yava zetlemeye baladm. Doktorlar, yalnz be dakika yannda kalmama izin vermilerdi. Oysa bir Devlet Bakan, en nemli grevini yapacakt. Buna ramen be dakika iinde nutku ana izgileri ile arz ettim. Eliyle, yanna yaklamam istedi. Sandalyeyi yataa bititirerek
Byk bir sknet ve dikkatle dinledi. Sonra birdenbire: - Okumayacak msn? dedi. aresiz nutku okumaya ve mmkn olabildii kadar hzl okumaya baladm. Byk bir dikkatle ve ayrntlar deerlendirerek dinliyordu. Okuma biter bitmez, onun konumasna frsat vermeden: - Eksik olan finaldir, dedim. Yzme bakt. Yorgun gzleriyle glmsyordu. - imdi tamamlarz! dedi. - Ben syleyeceklerini yazmak iin kalemi elime aldm. Bekliyordum. - Yaz, dedi. BYK KAMUTAY, MDYE KADAR OLDUU GB, BUNDAN BYLE DE, BTN LERNZDE BAARILAR DLERM. Bu cmle ile nutuk bitmiti. Ayaa kalktm, veda etmek iin hazrlanyordum. Brakmad. - Peki, dedi, bu nutku benim yerime nasl okuyacaksn? Atatrk Meclis nutuklarn, Meclis Bakan krssnden okur. Ben onun yerine okuyacama gre, nereden okumay dndm soruyordu. - Bakan celseyi aacak, bana sz verecek. Tekilat Esasiye Kanunu'nun 36. maddesine gre, Cumhurbakannn senelik nutuklarn Bavekillerine okutmak salahiyeti vard. Ben de "Emirleri zerine nutuklarn okuyorum" diyeceim.
Atatrk memnun oldu. Glmsedi. - Tamam oldu, dedi. kmak iin kk bir hareket yaptm. Bu sefer, Meclis'te ve Parti grubunda tzk gerei yenilenmesi gereken Bakan seimleri iin ne dndm sordu. Gelenee uygun davranlacan syledim. Deiiklii gerektiren bir hl yoktu. - yle yapnz, dedi. Sonra ekledi. ARKADALARIMA BENM SELAM VE MUHABBETLERM SYLEMEY UNUTMA! Kapda ayak sesleri duyulmaya balad. Bana verilen sreyi ok amtm. Veda iin elimi uzatrken bu sefer: - Bilanoyu zengin buldum, dedi. Memleket iin hayrl, muvaffakiyetli iler baarldn grdm. Seni ve vekil arkadalarn tebrik ederim. Sa eli yorgann dnda duruyordu. O dnyann en gzel ve hastalktan bsbtn incelmi ellerini, bu EN BYK TRK un elini iki elimle ku okar gibi tuttum, yeryznnn en byk tazim ve sevgi duygular ile ptm ve yanam yasladm. Alyordum. Ben Bavekilliimi, O, Cumhurbakanln unutmu gibiydik. Konumuyorduk. Artk kelimelerin bir deeri kalmamt. Gzlerimle, gzlerinden veda iaretini alarak ayrldm.
27.10.1972 Dr. Ahmet ve Nilfer Grsoy ile i kimse yaamasnn ve hareketlerinin snrlandrlmasndan holanmaz. Fakat Atatrk nefret ederdi. Doktorlarn yap tklar tavsiyeden, gururu incinmi gibi bir hli vard. Bir ka gn imedi ama, salk verildii biimde srtst de yatmad, devlet ileriyle yakn ilgisini kesmeden oturduu yerde almaya devam etti. Ben ve yakn arkadalar iyice gryorduk ki, bu artlar iinde hastaln gemesine imkn yoktu. Doktorlarmz, gereken ihtimam fazlasyla yaptklar, ila ve perhiz zerinde pek hakl olarak titizlendikleri hlde, sevilen, taplan bir hastaya duyulan efkat, gereken otoriteyi kurmalarna imkn brakmyordu. Sadece bu sebeple, bir yabanc doktoru, Atatrk' tbbi otoritesine alarak tedavisini salamas iin memleketimize davet etmeye karar verdim. Baka bir are gremiyordum.
105 B L N M E Y E N
ATATRK
"Ne Yapacaksan abuk Yap, Ben Hastaym"

Bir gn bu maksatla odasna girdim. Oturuyordu. Rengi uuktu. Gzlerinin imekli mavilii buulanm, bulutlanmt. Yine de salam ve neeli grnmeye alyordu. Mmkn olabildii lde yumuak ve ikna edici bir sesle kendisine: - Yabanc doktorlarn gelmesini ve sizi muayene etmesini rica ettiim zaman, reddetmi ve byle bir arnn Hatay Davas zerine tesir edeceini ileri srmtnz. Politik yanklar bakmndan hakl olduunuzu kabul ederim. Ancak bu mahzur ok snrldr. Kald ki bugn bizim iin en byk dava, sizin salnzdr. Trk milletinin salnzdan te bir kaygs olmadn arz etme vazifemdir. Ltfen izin verin de bir yabanc uzman getirelim, konulan tehisi bir kere daha kontrol etmi ve tedavi eklini gzden geirmi olsun. nce parmakl sanatkr elleri koltuun iki yannda, ba hafif ne eik, sknetle dinledi. Bir mddet sustu. Sonra ban kaldrarak gzlerimin iine bakt: - ocuk!.. Ne yapacaksan abuk yap, anlyorum, ben hastaym!.. Beni hem yaralayan, hem sevindiren bir szd bu... Hibir kuvvetin karsnda teslim olmayan Atatrk, kendisini tbba teslim etmeye raz oluyordu. Dmdaki Bavekil Celal Bayar, Cumhurbakannn karsnda sayg ile susuyor, iimdeki dost
106 S M E T
BOZDA
Celal Bayar, hasta efinin gzel ellerini iki avucu iinde tutarak gzyalar ile slatyordu.
"Bu in Komutan Benim, Bana Yardm Edeceksiniz!"

Durumu Bakanlar Kurulu'nda konutuk ve Doktor Fizenje yi davet etmeye karar verdik. ardk, geldi. Atatrk' ince bir muayeneden geirdi. Dr. Fizenje'nin mesleini iyi bilmekten gelen bir gveni ve rahatl vard. Muayene bittikten sonra, bir Devlet Bakan ile deil, bir hasta ile konuur gibi hemen, unlar syledi: - Hastasnz! Ben sizi iyi edeceim. Fakat benden nce, siz kendi kendinizi iyi edeceksiniz! Siz byk bir kumandan olabilirsiniz, byk zaferler kazanm olabilirsiniz... Fakat bu iin kumandan benim. Yardmnz istiyorum, bana yardm edecesiniz!.. Atatrk Fizenje'yi tetikte ve dikkatle dinliyordu. Bilgisinden emin, ak ve gvenli konumas Atatrk' etkilemiti. Son cmleleri dinlerken, bundan holandn fark ettim. O da tpk bir savata kendisinden yardm bekleyen bir komutana yardm vadeder gibi salam bir tonla: - Yaparm! dedi. Hastay kazanmann, tedavinin yars olduunu yine doktorlardan iitmitim. Fizenje bunu baarmt. Atatrk'e teekkr etti ve yle devam etti:
- Benim tayin edeceim zamana kadar alkol yok! Fazla kprdamadan ezlongda srtst yatacaksnz. Bu durumunuzu hibir suretle bozmayacaksnz. Yemek imek zerindeki tavsiyelerimi de tutacaksnz!.. Doktorun dediklerini de gerekten harfi harfine tuttu. Azna bir damla iki koymad, sigara imedi ve iki gn srtst kprdamadan yatt. Bu kadarck itina, hemen kendisini gsterdi. Kuvvetli bnye, iyilemek iradesinin de yardm ile toparlanyordu. Btn bu sre iinde dardan grn sakindi. Fakat iinden kaynadn hissediyordum. Sk sk yaptm ziyaretlerde, Devlet ilerinin dnda haberlerle kendisini oyalamaya altm hlde, o bana srarla Devlet ileri zerinde sorular soruyor, hele Hatay konusunda en kk ayrnty bile renmeye byk nem veriyordu. Bir sre sonra, ezlongda kprdamadan srtst yatmaktan skld. Dorulup oturmaya, daha daha, odasnda yer deitirmeye balad. Bir yaral aslan tedirginlii iinde olduunu gryordum. Bununla beraber, bu ksa perhiz ve dinlenme salna ok iyi gelmiti. Bir sre sonra, yzne tatl bir pembelik, mavi gzlerine o eski imekli lt oturdu. Bir gn "iyiyim" dedi, ayaa kalkt. Eskiden olduu gibi devlet ileriyle ilgilenmeye, hele Hatay konusunda titizlenmeye balad.
Akamlar yine sofrasn kurduruyor, arkadalarn etrafna topluyor, onlarla sohbet ederek ge vakitlere kadar oturuyordu. Ben ve yakn dostlar imemesini, bu mmkn olmazsa, az imesini salamaya alyorduk. Fakat bu da bir snra kadar mmkn olabilmekte idi.
"Hatay' Alacaz"
Bir ka gn sonra, hi hasta olmam gibi hareket etmeye balad. Hkmetin kesif ekilde alt Hatay Davas'n, en ince teferruatna kadar elinde tutuyor, Beni daha enerjik olmaya zorluyor, Mersin'e giderek davay yakndan izlemek istiyordu. Doktorlarla grtm. Yeniden muayene ettiler ve "gidebilir" dediler. Gitti. Srtst yatmas, dinlenmesi ve hi yorulmamas lazmken, otomobille Mersin'i yer yer dolat. Bir byk geit treni tertip ettirdi. Bir buuk saat bu treni ayakta seyretti. Btn bu hareketler, memlekette ve dnyada byk yanklar koparyordu. Gelen haberlerden sal bakmndan memnun oluyorduk. nk kilo aldn bildiriyorlard. Demek hastaln yenmi, bunca zahmetli harekete ramen kilo almaya balamt. Sevinilecek bir ey gibi grnd bize. Oysa karacier su toplamaya balam. Kilonun artmas bundanm... Bu da hi hayr alameti deildi.
Bu kilo almann sebebini, ancak Atatrk stanbul'a dnd zaman renebildik. Kendisi, hibir eyi olmadn sylyor, Savarona'da bir ka gn dinlenirse, dipdiri olacan umuyordu. Yazk ki, bu umduu kmad. Hastal her gn biraz daha ilerliyordu. Dolmabahe Saray'na geirildii zaman, iyice gten dmt.
"Doktorlar Doruyu Sylemiyorlar"

Dolmabahe'de bir koma atlatt. Uzun zaman kendine gelemedi. Doktorlar midi kestiler! Telaa dtk. Hemen stanbul'a hareket ettim. Ben gelene kadar bir mucize olmu ve komay atlatmt. Kendisine geldii zaman, lk'y ve beni grmek istemi. Besbelli ki doktorlardan hibir ey renemedii iin lk'nn azndan laf kapmak, benden bir haber szdrmak istemiti. lk'y sk sk tenbihledik. Sevgili Atatrk lk'nn azn araynca, lk yzne bakp alamaya balam. lk'den sonra ben girdim. Bana ilk sz: - Sen cuma gn gelecektin, ne oldu. Neden daha nce geldin. Yoksa salmda zlecek bir ey mi var?.. Merak m ettin sen de?.. - Vahim bir ey yok... Fakat uykunuz her zamankinden biraz fazla srm onu merak ettik. Doktorlar uykunuzda bir dzensizlik farketmiler.. - Neymi bu uykudaki dzensizlik?.. - Derin ve uzun uyumusunuz.
- Yani?.. Ka saat uyumuum? - On iki saat kadar... Oysa koma, yirmi saatten fazla srmt, saklamaya alyordum. Fakat o srada elini enesine atp sakallarnn uzunluunu fark etseydi, kendisine doru sylemediimi anlayacat. nk Atatrk btn hayat boyunca olduu gibi, hasta iken de her gn muntazam tra olurdu. Komaya girdii iin tra olamam ve yzn fra gibi sert ve beyaz kllar kaplamt. ki yana ban sallad. Sonra: - Doktorlar doruyu sylemiyorlar... dedi.
tatrk'n komaya girdii gnlerde, btn kabineyi Dolmabahe'de bir toplantya armtm. O toplantdan karken, Mill Savunma Bakan Kzm zalp'e, smet Paa'nn yakn arkada olduunu bildiim iin: - Gryorsunuz... Durum kesindir. smet Paa acaba neden bir ziyarette bulunmak istemez. Kendisine bir sylesen... Kzm zalp: - Atatrk acaba kendisini kabul eder mi?.. Siz kabul ettirebilir misiniz? - Ben, kabul edeceinden eminim. ahsen de rica edebilirim. - yle ise, Paa'ya haber vereyim.. Ankara'ya dner dnmez smet Paa'ya durumu bildirdi. smet Paa: - Celal Beyin ahsi fikri ne?.. demi.
- Kendisi bu teklifi yaptna gre, bu grmeyi arzu ediyor demektir. smet Paa bir sre dndkten sonra: - Giderim, fakat trene istasyondan binmem, Orman iftlii'nden binerim. Hemen bavulumu hazrlasnlar. Ve iflik istasyonuna gtrsnler. Paann bavulu hazrland ve emrindeki muhafz polis tarafndan Orman iflii'ne gtrld. smet Paa bir ara: - Bir de Refik Saydam m fikrini alalm, der ve Refik Saydam' kke arrlar. Refik Saydam: - mkn yok gidemezsiniz Paam, diye heyecanla cevap verir. Bunlar sizi bu komplo ile Saraya ekecekler ve orada yok edecekler. Raz deilim! Eer siz o trene binerseniz, lokomotifin nne yatarm, beni inemeden stanbul'a gidemezsiniz!. der. smet Paa gitmekten vazgeer ve bavulunu geri aldrr.*
Sayn Celal Bayar; yle konuuyor: Atatrk' ziyaret iin gitmitim. Nisbeten iyi grnyordu. Odada u anda hatrlamadm bakalar da vard. Nasl oldu, bilmiyorum birden sz seimlere atlad. Atatrk: - Seimler iin ne dnyorsun Celal Bey? dedi. Seimler, gerekten yaklamaktayd. Ancak, Atatrk'n bu hastal srasnda seimlerle kendisini yormak istemiyordum:
113 B L N M E Y E N A T A T R K - Daha biraz vaktimiz var, dedim fakat siz ne emrederseniz, o olur. - Yapabilir misin?.. - Muktedirim! Atatrk biraz durdu, dnd, sonra: - Dursun, ilerde dnrz... dedi." *** Bu konumada bir ok ipucu var: nce Celal Bayar gibi hafzas salam bir devlet adam, Atatrk'n yannda, Seim gibi son derece nemli bir konu konuulurken odada kimlerin olduunu unutacak soydan bir kii deildir. Demek kimlerin bulunduunu sylemek istemiyor. Niin sylemek istemesin?. Eer sylenmesinde saknca olmayan kiiler olmasayd, saklamazd. Sylenmesi sakncal kiiler kimler olabilir?.. Atatrk'n yatak odasna girebilen bu kiiler kimler olabilir ve sylendii takdirde, ya orada bulunduklarndan tr, ya da konuyu aydnlatacaklarndan, birtakm yorumlara yol aacaklarndan tr adlar saklanm bulunsun!.. Konu seim olduuna gre, bu kimselerin Parti ile, Seimle ilgili kimseler olmas gerek. Demek en azndan milletvekili, bakan. Atatrk'n yata banda bulunduklarna gre, Atatrk'n yakn evresinden olmalar gerekli... Peki, hem milletvekili ya da bakan, hem Atatrk'n yakn evresinden kimler var?.. Salih Bozok, Kl Ali, Hasan Rza Soyak, kr Kaya, Tevfik Rt Aras...
114 S M E T B O Z D A Peki, siyasi kuliste bu kiilerden kurulu bir Atatrk gruptan sz edilmiyor mu?. Ediliyor. Bu grubun, yeni bir seim yaplarak smet nn'nn Meclis d edilmesi hazrlklar iinde olduklar, smet Paa grubu tarafndan ileri srlmyor mu?.. Srlyor. yle ise Bayar'n bulunduu o toplantda bu grup fikirlerini Atatrk'e amlar, "smet Paa'sz bir Meclis" fikrini kabul ettirmiler, Atatrk de bunun zerine orada hazr bulunan Bayar'a sz edilen bu seimi sormutur. Nitekim Bayar'n cevab anlamldr: "Daha biraz vaktimiz var, ama siz ne derseniz o olur." Fakat anlalan Atatrk'n "diyeceinin olacana" fazla gveni yoktur; sorar: "Yapabilir misin?.." Bu ikinci sorudan da seimin normal bir seim olmad iyice anlalyor." smet Paa taraftarlarna ramen, bu adamlarla beraber, smet Paa ve yakn adamlarn dlayarak bir seim yapabilir misin?" sorusunun sorulduu meydana kyor. Bayar buna "muktedirim" diye karlk veriyor ama, Atatrk o kanda deildir: "Dursun, ilerde dnrz" diyor, demek zerinde bolca dnlmesi gerekli bir seimdir bu... Atatrk'n son gnlerinde smet Pasa iin baz tertiplerin yaplmas gerektiine inandna dair deliller, belirtiler vardr. Falih Rfk Atay ANKAYA'snda unlar yazyor: "Atatrk'n kendisini de bir 'halef vrisine meylettirmek isteyenler olmutur, kendileri hesabna. Atatrk, kendisinden sonrasna kendisinin hkim olamayacan bilirdi."
115 B L N M E Y E N A T A T R K Atay'n bu szlerinin, Kl Ali Bey'in lmnden bir ka ay nce kendisini ziyarete gittiim zaman gsterdii 'Atatrk'n Vasiyeti" diye krmz yaz ile yazlm bir zarfn bulunmasyla gereklii pekimi oluyor. Geri Kl Ali, hayattayken bu konuyu btn srarlara ramen saklam ve gerein anlalmasn, lmnden sonraya brakmtr ama, bu siyasi vasiyetin ne olabilirliine ip ular brakmtr. Bu noktada u sorunun karln arayalm: smet nn, Cumhurbakan olduktan sonra kimlerin siyasi hayattan, hatta Ankara'dan uzaklatrlmasn istemitir? kr Kaya, Tevfik Rt Aras, Kl Ali, (bir sre yzlerine glp ellerindeki mektuplar aldktan sonra) Salih Bozok, Hasan Rza Soyak. Bunlarn arasnda Celal Bayar yok... nk vasiyet oyununa girienlerin iinde de yoktu! Adlarn saydmz bu kiiler, ellerini kollarn balayarak smet Paa'nn iktidara gelmesini bekleyemezdi. nk, kr Kaya ile; Babakanlktan ayrldktan sonra kendisini polisle takip ettirdii iin; Tevfik Rt Aras ile; Niyon Konferans'nda szn dinlemedii, kendisini Atatrk ve Meclisle atmada brakt iin... Kl Ali ile; Salih Bozok ile; Babakanlktan dtkten sonra Hipodrom'da kendisine halkn gsteri yapmas vesilesiyle meclise verdii bir takrirle, kendisini uzun aklamalara ektii iin...
116 S M E T B O Z D A Hasan Rza Soyak ile; Atatrk Orman iflii'ndeki Bira Fabrikas ihtilafiyle kendisi ile Atatrk'n arasn at ve ankaya'da Hasan Rza'y Kara Tahsin'e bezetmesinden tr... Bu saydmz kiiler, Atatrk'n en ok sevdii, zerlerine titredii kiilerdir. Bunlar kendisine gelmi ve "Atatrk'e bir hl olursa, kendilerinin de intihar etmekten baka areleri kalmayacan" sylemilerse; ayrca smet Paa'nn kindarl zerinde durmular, memlekete bu yzden hayr dokunmayaca gibi, dlekliinden ve duraksamalarndan tr milletin ok zahmet ekeceini de anlatmlarsa; Atatrk'n hem bu kimseleri korumak, hem memleketi bir buhrandan kurtarmak iin smet Paa'nn -eski bir arkada olmasna ramen- lke dna karlmasna raz olmas ihtimali byktr. Bunu, bir yandan erken seimle temin etmek, yani smet Paa'y Meclis dnda brakmak, dier yandan siyasi bir vasiyetle glendirmek akla yakn bir ihtimaldir. Bu ihtimalin kuvvetli olduunu perkiten bir baka delil, Atatrk'n Vasiyetnamesi'nde smet Paa'nn ocuklarna aylk balamasdr. Eer smet Paa, kendisinin yerine Cumhurbakan olacaksa, ocuklarna aylk balamann anlam yoktur. Elbette Paa, kendi ocuklarnn eitilmesi iin gerekli paraya her zaman sahip olacaktr. Fakat tasarland gibi, bir seimle Meclis dnda braklacak olursa, kendisine darda bir vazife verilse bile, paann gitmek istememesi ihtimali vardr. Bu takdirde el-
117 B L N M E Y E N A T A T R K bette skntya decektir. Bu durumda hi deilse ocuklar bundan zarar grmemelidirler... imdi vardmz yerden olaylara baklnca, Atatrk'n smet Paa'nn ocuklar iin aylk tahsis etmesi garabeti aydnlanm olur. Ancak siyasi vasiyetin muhtevas, yine karanlktadr. Hayatta iki kez bu gerei zebilecek pozisyonda bulundum; fakat maalesef, ikisinde de duraksamalarm yznden bu srr zemedim. Birincisi, Kl Ali'nin evindeki; zerinde ATATRK'N VASYET yazl sar zarft. yerinden krmz balmumu ile mhrlenmi olan bu zarfn, lm hlinde bana teslim edilmesini karsna benim yanmda vasiyet ettii hlde, Altemur Kl'n babasnn cenazesi topraa verilmeden eve girerek babasna ait ne varsa hepsini toplayp gtrmesi yznden bu vasiyet yerine getirilememitir. Altemur, nce bu zarf inkr etmi, daha sonra da, 'Evde bir sr eski Trke evrak var, babamdan kalma, ama ben eski harfleri bilmediim iin bunlarn ne olduunu bilmiyorum" demek suretiyle vasiyet zarfnn hl kendisinde olabilecei intiban vermitir.
H. Kymen ile birlikte Derin Komadaki Atatrk'n Ba Ucunda Yaplan Son Kabine Toplants aplacak bir ey kalmam. Tp ilmi, Atatrk'n yaamasndan midini kesmiti. Aldmz btn bilgiler bunu teyit ediyordu. Bavekildim. Hkmet olarak Byk Millet Meclisi'ne kar sorumlu idim. Her hafta cuma gnleri stanbul'a gidiyor, Atatrk' ziyaret ediyor, yakn bilgi sahibi olduktan sonra pazar gnleri dnyordum. Bu ziyaretlerim btn hastal sresince devam etti. Eer hafta arasnda umulmadk bir gelime olursa, ziyaret gnlerinin deitii oluyordu. Gittiim ou gnlerde kendisini, rahatsz edilmeyecek kadar hasta bulduum iin, hkmet ileri zerinde gerekli baz istiareleri yapamyor, onun imzasn gerektiren gnlk ileri yrtmekte glk ekiyordum. Anayasaya Gre Anayasann 33. maddesine gre, Cumhurbakan ileri gremeyecek kadar hastaland zadinlendi.
man, yerine Meclis Bakan'nn veklet etmesi gerekti. Gerekte Atatrk, komaya girip kan ar bir hasta idi. Ancak Atatrk gibi bir insann salnda yerine Meclis Bakan da olsa vekil olarak vazifeye balamas, memleket iinde ve dnda byk yanklar yapabilirdi. Ayrca Atatrk'n komadan kurtulmas hlinde yerine vekilin ie baladn duymas, hastaln daha da iddetlendirir ve bu onun lmne sebebiyet verebilirdi. Oysa bu ar hastalkta tek mit, "moral gc" idi. Telefonla Ata'nn yeni bir komaya girdiini bildirdiler, hemen stanbul'a gittim. Durum bu defa bsbtn vahim grnyordu. Sorumluluu bir bama tamamak ve durumu Bakanlar Kurulu kararna balamak zere, Meclis Reisi'nin ve bakanlarn stanbul'a gelmelerini rica ettim. Maksadm, Atatrk'n durumunu kendilerine gstermek ve bu konuda bir karar vermelerini istemekti. Geldiler.
Atatrk'n Ba Ucunda Kabine Toplants

Meclis Bakan Abdlhalik Renda ve bakan arkadalarm Dolmabahe Saray'nn Bayaver odasnda toplandk. Toplanma sebebini anlattm. Anayasann emirlerini, Vekilin vazifeye balamasnn muhtemel mahzurlarn saydm. Ve kendilerine bir teklifte bulundum, dedim ki: - Bu anlattm sebeplerle Abdlhalik Bey'in vekil olarak vazifeye balamas baz mahzurlar ihti-
va ediyor. Hkmet olarak biz de baz gnlk ileri yrtmekte ve derin almalar iin istiare etmekte glk ekiyoruz. Bunlar telif etmek mmkn deil... Bugne kadar ileri, ahsi sorumluluum altnda yrttm. Bugn birlikte bir karar alarak bundan sonraki ilerin ortak sorumluluumuz altnda yrmesini istiyorum. Teklifim udur: Eer uygun bulursanz, bugne kadar idare ettiimiz gibi, bundan byle de ileri Vekilsiz yrtelim. Ben Bavekil olarak hibir byk icraata girimeyeceime size sz veririm. Cumhurbakannn imzasna ihtiya gsteren acele ileri, imzalanm gibi yrtmeye devam edelim. Bylece bu konuda alnm mterek bir kararmz olsun. Bunun yazlmasna lzum grmem. Muvafakatinizi bildirmeniz benim iin kfidir. Karar ittifakla alnd. Bylece komadaki Atatrk'n yanbanda son Bakanlar Kurulu toplantmz yapm, nefes alp verdii srece kendisine Vekil gstermeyi anna yaktramadmz karara balamtk.
Mareal Fevzi akmak "Emrinizdeyim" diyor

Doktorlarla son bir defa daha grtkten sonra Ankara'ya dndm. Ancak, Atatrk'n durumu vahim ve mitsizdi. Artk lmn ayak sesleri duyulmaya balamt. Yeni bir Atatrk bulmann imkn olmadn biliyordum. Ama yeni bir Cum-
121
BLNMEYEN
ATATRK
hurbakan bulmamz ve bu Cumhurbakannn hibir sosyal ve politik sallantya yer vermeden vazifesine balamasn salamamz lazmd. Atatrk'n deer verip sayg gsterdii insanlardan biri, o zamanki Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak't. Kendisiyle bu konuda istiare etmeye karar verdim. Mareal Sayn Fevzi akmak' makamma davet ettim. O da benim gibi Atatrk'n hastaln yakndan takip ediyordu. Son durumu da kendisine anlattm. Dolmabahe Saray'nda Atatrk'n yanbanda yaplan Bakanlar Kurulu toplantsn ve orada alnan karar akladm. Sonra: - Bu konuda siz ne dnyorsunuz? dedim. Kimin Cumhurbakan olmasn uygun grrsnz? Duraksamadan hemen cevap verdi: - Emrinizdeyim! Bylece Atatrk Ordusu'nun banda bulunan zatn fikrini yoklamtm. Hkmet ve Meclis'in emrinde idi. Bu muhterem askere veda ederek ayrldm.
kr Kaya: "Kararnzdan Dolay Elinizi peceim" diyor

Atatrk'n Vekili olarak Cumhuriyet Halk Partisi'nin Genel Bakan idim. Eilimlerini, bu sfatmla yakndan biliyordum. Bu itibarla siyasi parti
olarak byle nazik bir konuyu istiare etmeye lzum grmedim. Ancak, ileri Bakanl memleketin en byk idare tekilatn temsil ediyordu. Geni bir istihbarat vard. Ayrca i huzurun balca sorumlusu idi. Onun da bir ara fikrini yoklamakta fayda grdm. Hemen o gnlerin birinde ileri Bakan arkadam kr Kaya'ya durumu atm. - Siz de son kabine toplants srasnda gzlerinizle grdnz; Atatrk'n durumu -maalesefmitsizdir. Devletin sorumlu insanlar olarak yokluunu hazrlanmalyz. Bu itibarla, Atatrk'n Anayasa gereince igal ettii devlet makamna, yine Anayasa gereince bir Cumhurbakan sememiz gerekli... Bu makam iin Byk Millet Meclisi'nce smet nn'nn dnldn gryorum. Bizim vazifemiz, Mill radenin serbeste tecellisini salamaktr. u hlde smet nn Cumhurbakan olacaktr. Siz nasl karlyorsunuz?.. Benim bu szlerim zerine, esas fikrimi ve nn hakknda msaadekr davranm gren kr Kaya, hl unutamadm byk bir heyecan gsterdi. Gzleri yaard. Ayaa frlayarak: "Bu kararnzdan dolay, verin, elinizi peceim" dedi ve btn uramalarma ramen elimi pmeden beni brakmad; o kadar sevinmi, o kadar ferahlamt! Ben zaten kararm oktan vermitim. Ordunun ve idarenin banda bulunan arkadalarmla da
123 B L N M E Y E N
ATATRK
bu istiareyi yaptktan sonra tam bir huzura kavutum. Bu suretle Atatrk'e son hizmetimi yapyordum. nk Atatrk, Mill Btnle ve Mill huzura daima en yksek kymeti vermitir. lm dolays ile kopacak en kk huzursuzluk, eminim ki, ruhunu kyamete kadar tazip edecekti.
"Saat Ka?"
Byk ve aziz Atatrk bir gn komadan kt ve odadakilere dnp: "Saat ka?.." dedi. Bu, onun azndan duyduumuz son szdr. 10 Kasm 1938 gn saat dokuzu be gee, gzlerini hayata yumduu zaman, bizim iin dnyann btn saatleri durmutu. Bugn Antkabir'de Trk milletinin sinesinde uyuyor. Fakat, Atatrk Vatanseverlii, Atatrk Devrimcilii btn gc ile ayaktadr. O, Trk milletinin sinesinde kyamete kadar uyuyacak, fikirleri ve idealleri Trk milletinin ruhunda kyamete kadar yaayacatr. Sevgili Atatrk! Bu 10 Kasm'da da gzlerimde yalar, yreimde ideallerinle yine huzurundaym!
CELAL BAYAR CUMHURBAKANI
14.8.1978 Bayar'n evinde babaa
tatrk lm, smet nn Cumhurbakan olmu, fakat daha ankaya'ya tanmamt. Ben Bavekildim. Aradan ya on gn gemiti, ya da on be gn. Bir gn devlet ilerini grmek iin smet Paann evine gittim. Doruca alma odasna girdim. Bir de baktm ki, o gnlerin Bankas Genel Mdr ve benim akrabam Muammer Eri ile nn baz hesaplarn zerine eilmi alyorlar! Ben ieri girince, ikisi de bozuldu. Muammer Eri'in orada ne maksatla olabileceini bir an iin dndm, fakat aklma kt bir ey gelmedi. Safiyetle: - Bir konu mu var, hayrola diye yaklatm. smet Paa eliyle bir yer gsterdi ve biraz beklememi iaret etti. Oturdum ve bulunduum yerden nlerindeki evraka baknca, bunlarn, benim Bankas Genel Mdr olduum sralardaki evrak olduunu hayretle grdm!
125 B L N M E Y E N
ATATRK
Bu evrak ve imdiki Genel Mdr, Cumhurbakannn yannda ne aryordu?. Tam bu srada hesab bitirmi olacaklar ki, akrabam Muammer Eri, skntdan ter basm nn'ye yazdryor: - 4 . 5 0 0 lira bor bakiyesi var, dedi. Meer smet Paa, Cumhurbakan olur olmaz, bir yandan beni Bavekil yapm, bir yandan da Bankas Genel Mdr Muammer Eri'i makamna artarak, benim genel mdrlm srasndaki nemli evrak hemen getirmesini ve bir yolsuzluk olup olmadnn aratrlacan sylemi! Muammer Eri'i, ben, Bankas Genel Mdrl'ne getirmitim. Karmn akrabas idi. Benim hakkmda aratrma yaplmasna kar deildim ama, bana bunu dostane bir ekilde haber verebilirdi. Hayretler iinde bakyordum. Aratrma gnlerce srdkten sonra, ben hesabn baland gne rastlamm! Geldiim srada da, yaptrdm ev iin bankadan aldm parann hesabn gzden geiriyorlarm... Borcumu demitim. Bakiye 4.500 lira kalmt. Eri bu neticeyi benim yanmda smet Paa'ya sylyordu. smet Paa bana dnp Muammer Eri'e: - Kuvvetli adam, dedi.. Kurduu ve bu hale getirdii bankaya 4 . 5 0 0 lira borcu var!.. Tebrik ederim Celal Bey!
24.8.1972 Sayn Bayar'dan, Celal birlikte Haluk aman, Yardmc ile dinlenmitir.
tatrk lm, Meclis toplanm, smet Paa Cumhurbakan seilmitir. Kendisini ilk tebrik eden ben oldum. Son derece duyguland. Elimi uzun mddet brakmad... tina ile tebrikime teekkr etti ve protokol d olduu hlde, kendisini beklememi rica etti... Bekledim... Tebrik merasimi bittikten sonra Byk Millet Meclisi'ndeki Cumhurbakan odasna gtrd beni ve itina ile yer gsterdi, ben kanapenin soluna oturacama sana oturduumu fark edince, yer deitirmek istedim, iki eliyle omuzlarma bastrarak: - Olmaz Celal Bey, ok rica ederim... Teklif mi var.. Ka yln dostuyuz... diye beni yerimden
oynatmad. Burada da Atatrk'n hastal srasnda Bavekil olarak gsterdiim dirayeti ven szler syledikten sonra: - Yeni Kabinenizi kurunuz, Celal Bey! dedi. itiraz ettim. "ok yoruldum", dedim. "Kesif olaylar yaadk, bunlarn arlndan henz kurtulamadm." dedim; fakat ne dedimse ikna edemedim. Kabineyi benim kurmamda srar ediyordu. Nihayet, beni tatmin etmi olmak iin: - Size hibir telkinde bulunmayacam; kabinenizi istediiniz gibi ve istediiniz kimselerle kurunuz, rica ederim! deyince, daha fazla direnmenin hem yakk almayacan, hem, memleket hesabna yararl olmayacan dndm. nk yeni Cumhurbakan gelir gelmez yeni bir Kabine kurmas, smet Paa ile benim aramzn ak olmasn isteyenler iin, bulunmaz nimet olacakt! Kabul ettim: - timadnza teekkr ederim! Yeni Kabine, eski Kabinenin aynyd. Bir kada yazp kendisine gtrdm. yle bir bakt, isimlerini okumadan kimleri aldm bildirmi gibi gzlerim bana kaldrd: - ok gzel Celal Bey, dedi. Vefal bir insansnz... Fakat msaade eder misiniz, byle olsun.. Ve elindeki kalemle, ileri Bakan kr Kaya ile Dileri Bakan Tevfik Rt Aras'n adlarn izdi...
5.5.1978 Sayn Bayar'n evinde dinlenmitir.
"Kale Atatrk" Yok

tatrk lm, smet Paa Cumhurbakan seilmiti. Kutlamak iin ziyaretine gitmitim. Bana, yeni kabineyi kurma grevini verdi. Yanndan kyordum. Yolda Kzm zalp'le karlatk. Samimi bir hareketle koluma girdi ve benimle birlikte yrrken hem Bavekilliimi kutlad, hem de dostane bir tavrla: - Bak Celal Bey, dedi, artk "Kale Atatrk" yok!. (Atatrk dedi ki, yok...) dedi. Gzgze geldik. Hibir karlk vermedim. O da!.. Sustuk!.. Bir ka gn sonra idi. Yeni kabinenin programn smet Paaya gsteryordum. zmlenmesi gereken bir nokta vard ve uygun bir forml bulamyorduk. Bu srada smet Paa'ya:
- Atatrk'n bu konuda bir forml vard, dedim. Birden telaland. ki elini havaya kaldrarak: - Onu brak, dedi, sonra "kendileri bir fikir bulamyorlar da Atatrk'n fikirlerini kullanyorlar" derler!..
2 6 . 8. 1974 Bayar'n evinde kendisinden dinlenmitir. isenhover (ABD Bakan) Trkiye'ye gelmiti. Gryorduk. Afganistan'n akta kaldn hatrlattm. Yzme bakt, ellerini iki yana aarak," bunu da siz salayamaz msnz" dedi. alacamz vadettim. Afganistan Kral Trkiye'ye gelmi ve kendisini iyi bir ekilde arlamaya dikkat etmitim. Memnun ayrldn sanrm. Beni de bilmukabele Afganistan'a davet etmiti. zellikle CENTO'ya dhil edebilmek midiyle Afganistan'a gittim. Beni ok iyi karladlar. Kral byk bir ilgi gsterdi. Bana, askerlerini gstermek istediini ve zellikle benim iin bir geit resmi dzenleyeceini syledi. Kabul ettim. Beni, bir tanka kardlar. Protokol gerei, yanmda ya Kral, ya Bavekil, ya da Dileri Bakan'nn bulunmas gerekirdi. Kimse yoktu. Garip bir eydi bu.. Baktm, sol tarafmda bir subay var. Dikkat ettim, bu bir Rus Subay idi. nce hibir mana veremedim. aretlerinden anlamadm iin rtbesini karamadm. Konumaya balad.
Burjuva emperyalizminden bahsediyor, bar sosyalist dnyadan bahsediyor, Trk-Rus dostluunun Kurtulu Savamzla kurulduunu sylyor, Ruslarn Afganistan'a bar yaatmak iin yardm ettiini anlatyor ve btn sosyalistlerin basmakalp konumalarndan birini yapyordu. mak art ile" diye szlerini balad. Elimle, yle srtna vurdum. "Bunlar, niin bana sylyorsunuz, dedim, Kremlin'e syleyin.. Eer Kremlin sizin sznz dinlerse, dnya da rahat eder, siz de!" Hemen kayboldu. O akam erefime bir yemek verilmiti. Yemekte bana, Kral'n karsnda bir yer ayrmlard ve sa yanmda Amerikan Sefirinin hanm vard. Kraln sa banda da Rus Sefirinin hanm oturuyordu. Bana protokol bylece, milletlerin dnyadaki yerlerini anlatmaya alyordu. Biz Amerikallarla beraberdik, onlar da Ruslarla birlikteler. Ertesi gn Kral bana bir fabrika kurduklarn, bu fabrikay gezip kendisine dncelerimi sylememi i s t e d i . Ben Kral Trkiye'ye geldii zaman, baz fabrikalar kendim gezdirmi ve izahat vermitim. Anlalan beni fabrika uzman sanyordu. Ricasn krmadm ve ertesi gn fabrikay gezdim. Bu bir tekstil fabrikas idi ve Almanlar tarafndan kurulmutu. Memleketimizde rnekleri olduu iin iyi kurulmu olduunu fark etmekte geEn sonunda: "Kuvvetli bir ordu iyi eydir. Fakat mtecaviz olma-
cikmedim. Ayrca Almanlar, Afganistan pazarn ele geirmek iin zen gstermilerdi. Beendim. Akama Kral'la bulutuumuz zaman, Fabrika'nn gzel bir kurulu olduunu, iletmeye aln ca iyi sonular vermesi gerektiini sylemekte iken, yanma Dileri Bakam geldi. Benim, fabrikadan konutuumu fark edince, nazik saylmayacak biimde fabrikann aleyhinde konumaya balad. Anladm ki Ruslar, Almanlarn fabrika kurmalarndan kukulanmlar ve sempatizanlarn bu fabrika aleyhinde konumaya memur etmilerdi. Dileri Bakan, Sovyetlerle i birliinden yana olduu iin, Almanlarn kurduklar fabrikay ktlyordu. Yemekten sonra Kral'la ba baa kaldk. zgn ve skntl idi. Hibir aklama yapmam olduum hlde, benim oraya niin geldiimi biliyordu. Mazeret gsterir gibi, Anayasalarnn, d ilikilerde byk airetlerin fikirlerim almay art kotuunu ve airet reislerinin Sovyetlerden yana bir politika izlemek kararnda olduklarn bildiini syledi. Ben Kral'a: "Siz, intihar etmeye karar vermisiniz" dedim. Hibir cevap vermeden, boynunu bkmekle iktifa etti. Acaba, bana gelenlerle yzyze kald zaman, szm hatrlad m? Hatrlamaya zaman oldu mu?..
28.1.1974 Celal Bayar'dan Bu Dr. dinlenmitir. konumada vard.
Mkerrem Sarol ve
Samet Aaolu
dnan Menderes iki yerde geveklik etmeseydi, ihtilale gitmeyecektik. Bunlardan biri 9 Eyll olay, yani dokuz subay'n bir ihtilal rgt kurduklar yolunda Samet Kuunun ihbar zerine hkmetin tutumudur. Bavekil, ankaya'ya benimle grmeye gelmiti, durumu kendisiyle konutuk. Ben, olayn zerinde nemle durulmasn ve tahkikatn derinletirilmesini syledim. Bu tahkikattan bir sonu alnamam olsa bile, ordunun ne istediini renmi olacaktk. Hlbuki Bavekil, hem tahkikatn rtbas edilmek istendiini biliyor, hem de bu davran deta arkalyordu. Onun korktuu ey, ordunun Demokrat Parti'ye kar olduu gibi bir tevatrn
ortaya kmas idi. Bunun iin tahkikat derinletirmek yle dursun, kllenmesnden memnun bir hli vard, katldm bir Bakanlar Kurulunda meseleyi ayrca ele aldm. Ordunun nemi stnde durdum. Cumhuriyet ordusundan bir ihtilal beklenemeyeceini, ancak, bir huzursuzluk varsa, bunun hkmet bakmndan bilinmesinde fayda olduunu anlattm ve konunun zerinde durulmasn tavsiye ettim. Bunlardan bir netice kmad. Mahkeme dokuz subay beraat ettirdi. Muhbiri de cezalandrd. Genelkurmay Bakann ankaya'ya ardm. Kendisine mahkemenin nihai miri olduunu, alnan kararn tatminkr olmadn syledim. Rt Erdelhun, ellerini iki yana aarak boynunu bkt. "Ne yapalm, mahkemenin karar byledir" demekle yetindi. Benim iin yapacak bir ey kalmamt. Ama ordu stnde uyanktm. Bu sebeple, Mill Savunma Bakanl'na emi Ergin'den sonra, Ethem Menderes'in getirilmesini ho karlamadm. Bavekile durumu atm. Adnan Bey'e "Bu Ethem Bey'e gerektiinden fazla nem veriyorsunuz. O bakanlktan o bakanla durmadan tamaktasnz! Bence, nem verdiiniz lde bir siyasi seviye deildir. Meclis'te bu ii daha liyakatla yapacak arkadalarnz vardr." dedim. Adnan Bey: "Kendisine gvenim vardr. Bu sebeple Kabine'de bulundurmak istiyorum. Mill Savunma iin de bu nedenle setim.
almalarda kendisini izleyeceim ve destekleyeceim" dedi. Benim iin kararnameyi imzalamaktan baka yapacak bir ey kalmamt; imzaladm. nk Bavekil olarak benim de Adnan Menderes'e gvenim vard ve kalmasn istiyordum. Benim son gne kadar olan kanaatim, smet Paann ihtilalden yana olmayaca merkezindeydi. Fakat Ltf Krdar'n bu uyarsndan sonra, ciddi olarak kukuya dtm. Durumu Bavekile anlattm. Adnan Menderes kendi intibalarnn da bu merkezde olduunu syledi. Ancak Bavekil, Halk Partisi'nin bunu baarabileceine ihtimal vermiyordu. Genlerin nmayilerini, "Bu mu ihtilal?" diye kmsemesinin sebebi budur. Bana, gerekli tedbirleri alacan syledi. Ayrldk. Olaylar byyordu. Ankara'ya srad. Kzlay'da akam nmayileri balad. stanbul'da NATO toplants yaplacakt. Genler, bu toplanty sabote etme hazrl iindeydiler. Baveklete gittim. Adnan Bey'le grmek istiyordum. Adnan Bey, "eride Bakanlar Kurulu toplants var. Buyurmaz msnz?" dedi. Durumu, Bakanlar Kurulu hlinde grmek elbette daha faydal idi, kabul ettim. Beni toplant salonuna getirdi ve kendisi kp gitti. Bakanlar Kurulu, emi Ergin'in bakanlnda mzakere ediyordu. Ticaret Vekili Ahmet Aker de sekreter olarak not tutuyordu. yle bir gz attm, Bakanlar, periandlar. Bunlarn byle bir ko-
nuyu selametle mzakere edebileceklerine ihtimal yoktu. Tedbirleri greceim yerde, kendilerine moral vermeye altm. "Bunlar nemli eyler deildir, sinirlerinizi bozmasn" dedim. Olaylar hafifleterek zetledim ve "Tahrik olduuna kaniim. Tahrikin kaynaklarna eilmek lazmdr" dedim. Bakanlar Kurulu'ndan midimi kesince, Meclise gittim. Meclis, Bakanlar Kurulu'ndan da daha telalyd. Herkeste bir nefsini koruma kaygusu balamt. Birbirini tutmayan tedbirler neriyorlard. Moral sfra dm gibiydi. Meclis Bakan Refik Koraltan, durmadan milletvekillerinin eitli ikyetlerini konuuyor, fakat tek bir tedbir ortaya atmyordu. Burada da gerekenlerle moral ykseltici konumalar yapmakla yetindim ve ankaya'ya dndm. lk iim, Genelkurmay Bakan Rt Erdelhun'u artmak oldu. Geldi. Ordunun durumunu sordum. "Hkmetin emrinde" olduunu syledi. stanbul'da nmayi yapan genlerin, Beyazt Meydan'nda cemselere doldurulduunu, fakat Davutpaa klasna varmadan yollarda bunlarn subaylar tarafndan salverildiini syledim. ard. Tahkik ettireceini ve ihmali olanlar cezalandracan syledi. Bunun zerine kendisine, stanbul'da NATO toplantsnn yaplacan, bu toplant srasnda d dnya temsilcilerine hkmeti kk drc nmayilere hazrlk yapldn anlattm ve bunlarn behemehal nlenmesini istedim. Skynetim komutanlklar daha dikkatli bir alma iinde olmalydlar. Sonra unu ekledim: "Sizden bizzat s-
tanbul'a giderek durumu yerinde incelemenizi rica ediyorum" dedim. Gitti. Helikopterle stanbul zerinde utu ve telsizle gerekenlere emir verdi. Barikatlar kurdurdu. NATO toplants sabote edilememiti ama, ehir yine de tedirgindi. Bu olaylar takip ettiim srada, Mill Savunma Vekili Ethem Menderes'in beni grmek istediini sylediler. Kabul ettim. Bana, Genelkurmay Bakan'nn stanbul zerinde helikopterle umasnn ve gerekenlere ahsen emir vermesinin orduda iyi karlanmadn, Generallerin, "Hkmetin bize gveni yok mudur ki, Genelkurmay Bakan ii ele alyor?" dediklerini anlatt ve Genelkurmay Bakan'n Ankara'ya armak iin benden izin istedi. Kendisini tersledim. Ordularn Bakumandan olarak ii ele almasnn generalleri neden kukuya dreceini sordum. O grevini yapyor, siz de grevinizi yapnz dedim. Gitti. zellikle o gnlerde Mill Savunma Vekilliinde Ethem Menderes'in bulunmas gerekten bir talihsizlik olmutur. Bu gnlerde nmayiler iyice tavsamt. Ancak militanlarn gayretiyle ayakta durabiliyordu. stanbul'dan Ankara'daki baz kimselere telefonlarla haberler gnderiliyor ve "Artk tkendik, ne yapacaksanz, abuk yapn" deniliyordu. Bunlar haber alyordum. Bu srada Harbiye talebelerinin yry oldu. Bu yry, ihtilale zorlayanlara byk bir
moral as oldu. Canlandlar. Durumun kritik noktaya gelmekte olduunu gryorlard. Bavekili ve Genelkurmay Bakan'n ankaya'ya ardm. mz, durumu inceden inceye grtk. Atei sndrmek lazmd. Rt Erdelhun, btn kuvvetlerin kendisine bal olduunu ve her tedbiri almaya muktedir olduunu syledi. Ancak bu tedbirleri alabilmek iin Hkmetin kendisine yetki vermesi gerektiini ileri srd. Adnan Menderes "Size istediiniz yetkiyi veriyorum" dedi. Erdelhun "Yazl yetki isterim" diye direndi. Bavekil "Yazp size yollarm" dedi. Daldk. Adnan Bey bu yetkiyi yazp gndermedi. Erdelhun da yetkiyi almadka harekete gemedi. Hkmet varken, teebbs elime alamyordum. Geciktiimizin de farknda idim. Bu srada Bavekil, Eskiehir'e gideceini syledi. "Gidiniz, iyi olur" dedim. Maksadm, onun Ankara'da bulunmasndan yararlanp teebbs ele almakt. Fakat ge kalmtk.." Bayar bunlar anlattktan sonra szlerine unlar ekledi: "Bizim en byk hatamz, istihbarata deer vermemi olmamzdr. Mill Emniyet Tekilat ile gerei gibi megul olmadk. Bu tekilatn bana getirdiimiz kimseler, belki efendi insanlard ama, bu iin adam deildiler. Celal Karasaban, Hariciye'den yetimi bir elemand; bunu tutup istihbarat rgtnn bana geirdik. Hatadr. Hem de cezas yalnz bize deil, millete dettirilmi bir hatadr."
BAYAR'IN LK YILLARI
5.3.1982 Celal Bayar'n evinde Grsoy'la Nilfer ve Ahmet
abam, din adam idi, sofu idi. Be vakit namaz kld gibi, nafile namazlar da klard. Her gn ikindi namazndan akam namazna kadar geen zaman iinde Kur'an'dan bir cz okur ve srekli hatim indirirdi. Bu hatimleri sra ile, annesi, babas ve Devleti iin yapard. Onun gznde Devletin bakas, kendi hayatndan daha nemli idi. Cephe gerisini yaad 93 Sava'nn facialarn hi unutmaz, dman iinde kalmann dehetini bize srekli olarak anlatrd. Bu, kendisini aan devlet sevgisi, beni ok tesir altnda brakmtr. Babam bana da daha kk yata iken Kuran okumasn retti, namaz kldrd. Camiye gitmek benim iin ok zevkli bir iti. Bazan minareye kar ezan okur, bazan da cami iinde mezzinlik ederdim. Kyn bykleri, benim bu gayretli Msl-
manlm pek beenirler, babam kutlarlar, beni okayan szler sylerlerdi. Oru da tutardm. Fakat bazan eytana uyup orucu bozduum da olmutur; baz namazlar eksik kldm gibi... Salam bir slam terbiyesi ile bydm bir gerektir. Yats namaz klndktan sonra yatar, sabah ezan okunmazdan nce kalkardk. lk iimiz abdest almakt. Cami vakti gelinceye kadar Kuran okur, dua ederdik. Sonra babamla birlikte sabah namaz iin camiye giderdik.
ayar ocukluu ve ilk genliine dair hayat hikyesini yle anlatt: Babam, Plevne gmenlerindendir. stanbul'a gelmi, nce Medresede, sonra da Darmuallim'de okuyarak retmen olmu. Umurbey'e vermiler, gelmi retmenlik yapm. Medreseden de getii iin, zaman zaman Gemlik Mfts'ne veklet ederdi. Fkh bilgisine ok itibar ederlerdi. Ben Umurbey'de domuum. lkokulu babamn mektebinde okudum. Rdiyenin son snfna geldiim zaman, babamn Abdullah adnda bir arkada kye geldi. Bu arkada "Serkofal Abdullah" nam ile tannrd. Serkofal Abdullah, Franszca biliyordu. Bana Franszca dersleri vermeye balad. Babamdan da Arapa ve Farsa dersleri alyordum.
Bu srada daym Umurbey'e kageldi. stanbul'da Ali Suavi olaylarna karm ve yakalancan anlaynca, bir sre kyde saklanmay uygun grmt. stanbul'da gelirken bana -hi unutmamServet-i Fnun dergisinin bir yllk abone makbuzunu hediye olarak getirmiti. Ak fikirli, idealist bir insand. Abdlhamit'ten ve onun jurnalcilerinden nefret ediyordu. Bunlar bana o yalarmda o kadar heyecanla anlatmt ki, ben btn hayatm boyunca Abdlhamit'ten ve her trl jurnalcilerden nefret ettim. Devlet ilerinde en zayf yanm istihbaratt. Cumhurbakan iken bile, Mill Emniyetle ilgilenmek istemedim. Bunun bir devlet adam iin kusur olduunu biliyorum. Fakat baka trl yapmak elimden gelmiyor. Daym Bana Ali Suavi zerinde uzun bilgiler verdi. Sultan Murad'n meziyetlerini saymakla bitiremezdi. Ben de onunla beraber Sultan Murat' seviyor, Abdlhamit'ten nefret ediyordum. Daym, Ali Suavi'nin arkadalar ile mektuplayordu. Bu mektuplar ve Servet-i Fnun mecmuas, Gemlik'te Bakkal Nuri Bey vastas ile geliyordu. Onun iin ben sk sk Gemlk'e iniyor, daym namna gelen mektuplar ve kitaplar alarak kye dnyordum.
Bu gidi geliler srasnda Gemlik'te bakkallk yapan Nuri Bey'le ahbap oldum. Nuri Bey, Mlkiye'de okumu, fakat nedense okulu bitirememiti. ittiklerime gre, baz gizli hareketlere katlm, cemiyetlere girmi, sonra da kap Gemlik'e yerlemiti. Bana, Namk Kemal'in kitaplarn ve baz tarih kitaplarn okumam iin veriyordu. Bunlar daymla birlikte okuyorduk. Hi unutmam, Taber tarihini bize bu Nuri Bey vermi ve satr satr daymla birlikte okumutuk. O yllardaki bu evre, beni ister istemez politik olaylara doru srkledi. Kafa formasyonum, Ali Suavi'nin fikirleriyle oluuyordu. Mithat Paa'y ve onun memlekete yapt hizmetleri de btn ayrntlar ile daymdan dinlemitim. Bir sre sonra daym stanbul'a dnd. Ben okumay srdrmek istiyordum. Fakat babam, beni yanndan ayrmak istemiyordu. Bu yzden 1dadi'ye devam edemedim. 15 yanda iken, Bursa Ziraat Bankas, bir memur alacakt, msabaka imtihan ald. Katldm ve birincilikle kazandm. Bana haber vediler. Gittim, banka mdrnn karsna ktm. Mdr beni batan aaya szdkten sonra: - Aferin, dedi. mtihan birincilikle kazanmsn... Seni imdi memur almam lazm. Ama bir ke-
re yan kk. Sonra Allah'n bildiini senden ne saklayaym. Burada odac olarak aldmz biri var, onu bu yere almak iin bu msabaka imtihann atk, onun iin seni alamyorum. Ama sz veriyorum. lk alacak yere seni tayin edeceim. Adam kayrmann ktln o yata bu olayla tandm. Durmadm stnde, kye dndm. Fakat mdr sznde durdu ve bir veznedarlk alnca beni vazifeye ard. 15 yandaydm. Kozahan'ndaki iki odadan ibaret bankada almaya baladm. Tahtakale'de kk bir oda tutmutum. Geceleri burada 5 numara ieli gaz lambas altnda tarih kitaplar ve romanlar okuyordum. Namk Kemal'in, Ziya Paann, inasi'nin iir ve romanlarn hep o devrede okumuumdur. Okumaya ve renmeye kar iimde byk bir alk vard. O zamanlar Bursa'da cizvit papazlarnn ynettii bir okul vard. Hoca Ali Zade Mektebi'nin arkasnda bir kilise ve onun bitiiindeki binada dersler veriliyordu. Papazlar, gndz snf hlinde okuttuklar gibi, akamlar ge saatlerde ve sabahlar erken saatlerde de hususi dersler vermekte idiler. Ben sabah derslerine yazldm. Sabahleyin kalkar kalkmaz cizvitlere gidiyor, oradan Ziraat Bankasndaki iime yetiiyordum.
Bankadan ktktan sonra, kadifeli Kahvenin yanndaki Filibeli Ahmet Efendi'nin bir berber dkkn vard. Oraya giderdim. Burann mdavimleri arasnda o yllarda Bursa'da srgn olarak bulunan ve Mektupuluk yapan Sleyman Nafiz Bey, Sandkemini, Emin Efendi, Maiyet memuru Hamza, gibi tannm insanlar vard. Maiyet memuru Hamza, Mizanc Murad'n kardei idi ve o da Bursa'da srgnd. Ksa bir zamanda kendisiyle dost olduk. Bir gn bana "ttihat ve Terakki Cemiyeti"ne girmek isteyip istemediimi sordu. O tarihlerde ttihat Terakki gizli rgtt. htilalci metotlarla yeraltnda alyordu. Abdlhamid' devirmek ve Merutiyeti ilan etmek gayesindeydi. Fikir olarak byle bir cemiyete girmeye hazrdm. Tereddt etmeden "evet" diye cevap verdim ve girdim. Babam, uzaktan da olsa durumumu izliyordu. Padiah dman saylan kimselerle dp kalkmamdan memnun deildi. Bursa'ya geldi ve bana Hamza ile arkadalk etmememi, nk Hamza'nn Padiah dman olduunu syledi. Hi cevap vermedim. Yine de arkadalma devam ettim. nk ben de Padiah dman idim! Bankadaki ilk mahedelerim beni ktmser yapt. Mithat Paann himmeti ile kurulmu ilk Trk Bankas olduu hlde, kredilerden "ekalliyet" istifa ediyor, fakat Trkler, hemen hi faydalanamyorlard. Kylye verilen krediler pek deersiz bir
miktarda idi. Hele koza yetitirenlere verdikleri krediyi, kozalarn sat srasnda kylden, vadesi gelmeden almaya kalkmalar ve almalar; bende isyan duygular yaratmakta idi. Bu hareketleri, bankada memur olduum hlde aka tenkit ediyor ve bankacla yaktramyordum. Bu srada Bursa'da Doye Oryant Bank kuruldu. Banda Hac Saffet Bey vard. Hac Saffet Bey Mdrd. Kaldor adl bir Macar da ikinci mdrln yapyordu. Beni bu Bankaya Kaldor'dan sonra gelen yetki ile ve imza salahiyeti ile aldlar. Bankaya Maten gazetesi geliyordu. Kaldor, Franszca bildii gibi Trke de biliyordu ve Maten'i beraberce okuyorduk. Jntrklerin almalar ve Makedonya'daki hareketler hakknda srekli bilgi alyordum. O kadar sklyordum, hrriyetsizlikten o derece sklyordum ki, kendimi deta bir kuyuda hissediyordum.! Ziraat Bankas'nda iken edindiim Ali Efendi diye bir dostum vard. Annesi, beni evlad gibi severdi. lle de beni evlendirmek istiyordu. Bir gn bana bir resim gsterdi. "Bu kz ben mnasip grdm. Sen de beeniyorsan bu i olsun" dedi. "Peki" dedim, evlendim. Karmn ailesi de -benim gibi Tunaboylu idi. 1908 nklab olunca, Mizanc Murad'n kardei Hamza stanbul'a gitti; onun yerine ben grevi aldm. Bursa'da ttihat ve Terakki Cemiyeti'nn Bakan olduum zaman sadece 19 yanda idim.
5.3.1982 Celal Bayar'n evinde Kz ve Damad ile murbey'de babamn bir yardmc retmeni vard, onun da ad Abdullah. Garip bir raslant, o da Berkofal idi. Berkofal Abdullah, Franszca bilirdi. Franszcasnn ne lde olduunu bugn kestiremem ama, bana Franszcann gramerini retiyor, kelimeler ezberletiyordu. Babamn verdii Farsa ve Arapa derslerinden arta kalan zamanm, Franszca renmeye ayryordum. Fakat bu almalar btn zamanm doldurmazd. Yine de ocuklarla ky meydannda oyunlar oynamaya vaktim kalrd. Kapal havalarda daha ok ak oynardk. Bu oyunda becerikli idim. Ak oyununda, "uk" oturtmak diye bir hner vard. Bilei ve parmaklar iyi kullanma melekesine dayanrd. Bunu becerirdim. Bu yzden bir koca torba dolusu ak kemiim birikmiti.
Hava ak olduu zaman, elik-omak, birdirbir, Bico gibi oyunlar oynardk. Bakyorum, bugnk ocuklar da birdirbir, elik-omak oynuyorlar. Onun iin size bunun tarifim yapmayacam. Ama sanrm bicoyu siz de bilmezsiniz. Bu oyun yle oynanrd: Oyuna girecek ocuklar toplardk. Aramzdan iki kii, Reis veya Kaptan olurdu. Kaptanlar, sra ile kendi takmlarn seerlerdi. Seme ii bittikten sonra ayak ls oyunu ile, "ebe" olacak takm belirlenirdi. Yani, kaanlar kimler olacak, kovalayanlar kimler olacak? Bir eit, hrsz-polis oyunu.. Kaptanlar, takmlarn hazrlarlar, oyun balar ve kaanlar, kyn drt yanna dalrlar. Kaan takmn kaptan, daha nce plann arkadalarna aklar, kimin nereye saklanacan, kimin artmaca vereceim, kimin sknca takm iin kendisini feda edeceini syler. Kovalayanlarn kaptan da ayn ii yapar. Oyun balar. Btn ky dolduran bir oyundur bu... Bazan saatler srebilir. Kaanlar, kimseye yakalanmadan narn dibine geldike, meydanda seyirciler kendisini "Bico" diye alklarlar.. vnmek gibi olmasn ama, ben bu oyunlarda hep kaptan seilirdim. ou zaman da bizim takm oyunu kazanrd.
5. 3. 1980
Bayar'n Ahmet evinde Nilfer ve Grsoyla birlikte
abam, aabeyim Behzat', Edirne Asker dadisine, kk aabeyim Asm' da Bahriye okuluna yazdrmt. Srekli kaybedilen savalar, bozgunlar, babamda gl bir "ordu hasreti" yaratmt. Bu tutkusu yznden de iki olunu birden asker okullara yerletirmi bulunuyordu. Fakat ksa aralklarla iki aabeyim, verem illetine yakalandklar iin, kye dndler! Ben o zaman kktm ama, her eyi btn teferruatna kadar hatrlyorum. Halk arasnda ad "nce Hastalk" olan veremin o yllarda tedavisi ok gt. evrede iyi doktor yoktu. Babamn ald ayda be altn, kyde ferahlkla yaamamz salyordu ama, mtehasss doktor bulmaya ve ila almaya yetecek kadar deildi.
Yine de Bursa'da doktorlara ba vuruldu, ilalar alnd, kocakan ilalar yapld, yiyeceklerine zel itina gsterildi ama, aabeylerimin kurtarlmas mmkn olmad. Birbiri ardndan ikisini de kaybettik. Bu facia babam temelinden sarst ama, annemi ykt, diyebilirim! Benim stanbul'a okumaya gnderilmeyiimde, annemin bu zntsnn tesiri olmutur. Olay, benim zerimde iki trl tesir yaratt. Aabeylerimi seviyordum ve onlar kaybetmek benim iin bir znt idi. Fakat ondan baka, her iki kardeimin veremden lmesi beni korkutmutu. "Acaba ben de mi veremden leceim?" diye ok endie ettim. Bir uzun sre, bu tesir altnda yaadktan sonra, slami bir tevekklle bunu aklmdan kardm.
2.3.1982 Bayar'n evinde Nilfer ve Ahmet Grsoy'la 1 yamda iken, Rtiye'yi bitirmitim. zel dersler alarak tahsilimi ilerletiyordum. Daymn kye gelmesi bu sralara rastlar. Daym Mustafa evket, "Sarkl htilalci" Ali Suavi'nin arkada idi ve kendisi ile birlikte baz eylemlere katlmt. Ortada grnmemek iin kye geldii zaman, bana "Servet-i Fnun" mecmuasnn bir yllk abonesini hediye olarak getirmiti. - Daymla birlikte uzun gnboyu ky dolayor, konuuyorduk. Padiahlarn nasl birer mstebit olduunu anlatyor ve iimde dmanlk ukurlar ayordu. O zamana kadar ailemden ve evremden edindiim fikirlere gre, Padiahlk ok muhterem bir makamd. Orada oturanlar, adaletle i grrler, devleti ve tebay adaletle ynetirlerdi. Osmanl Dev-
152 S M E T
BOZDA
leti "Ebed-mddet" yani, sonsuza kadar srecek bir devletti. Bir ferdin vazifesi, Devletine ve lkesine faydal olmak; gerekirse, Devleti ve lkesi iin hayatn feda etmekti. Fakat ok sevdiim daym, Padiahn byle olmadn sylyordu. zellikle, hafiye tekilatna dman olmutum. Hafiyelik yapanlar kullanan padiah da sevmiyor, ona da yava yava dman kesiliyordum! Ancak bu duygularm saklamak gerektiini de bilmekte idim. zellikle babamn bu dncemi renmesi, felaket olurdu! Daym bir sre sonra kyden ayrld ve Kerbela'nn bir kasabasnda Kadlk grevi ald. Fakat bu zaman zarfnda, Gemlik'te bakkallk yapan Nuri Bey'le tanmtm. Nuri Bey, Mlkiye mektebim bitirememi, Gemlik'e gelip bakkallk yapmaya balamt. Btn Jontrk neriyatn takip ediyordu. Bana zellikle, Namk Kemal'in btn iirlerini, piyeslerini, romanlarn Nuri Bey vermitir. Ben bunlar gizlice ier gibi okudum. Namk Kemal'in vatan sevgisi iimi coturuyor, ben de kyn dar snrlarndan kurtulup okumak, adam olmak ve vatana, Namk Kemal gibi hizmetler yapmak istiyordum. stanbul'da "Galatasaray Sultanisi" adl bir okulun olduunu ve bu okulda derslerin bile Fran-
szca okunduunu duymutum. Bu okula girebilsem, hem tahsilimi ilerletebilirim, hem de Franszcay tam olarak renebilirdim. Dndm, tandm ve sonunda stanbul'a kamaya karar verdim! stanbul'da teyzem vard, onun evinde kalabilirdim. Merak etmemeleri iin eve ulaacak bir haber brakp stanbul'a gittim. Teyzemin evinde kalyordum ama, onlara da yk olduumu fark ediyordum. Geimleri, benim masraflarm da karlayacak lde deildi. Hemen her gn, ehzadeba'ndan Galatasaray'a kadar yryor ve rencilerin okula giri ve klarn gpta ile seyrediyordum: "Ne olur, ben de bu mesut insanlarn arasna karabilsem!" Okul cretli idi, babamn maa, masraflarm karlayamayacakt. Zaten babamn da Galatasaray'a gitmeme gnl yatmyordu. ster istemez kye dndm. Fakat btn bunlara ramen okumaktan midimi kesmemitim. Kendi kendime areler aryordum. Sonunda babama dncemi kabul ettirebilmek iin bir plan kurdum. Bir gn konuurken anszn: - Siz beni sevmiyorsnuz, dedim. Babam hayretle yzme bakt... - Bunu nerden karyorsun?.. - urdan karyorum. Her baba, olunun
154 S M E T
BOZDA
okumas iin elinden gelen fedakrl yapyor, fakat siz benim okumam iin bir fedakrlk yapmaya yanamyorsunuz?.. Babam, beni gzleri ile uzun, uzun szdkten sonra: - Fakat, dedi sen de benim istediim yerde okumak istemiyorsun? O zaman ayaklarm suya erdi. Babam, kendisi gibi, benim de Medrese'de okumam istiyordu ve bunu bana bir ka kere teklif etmiti. Ben, ada okullarda okumak istediim iin direnmitim. imdi babam, bunu ima ediyordu? Hi sesimi karmadan nme baktm. Medreseye gitmeye gnlm yoktu!..
6.6.1980 gn
Bayarin Evi
iftehavuzlar'daki
Bayar Anlatyor
ursa'da, Alman Bankas'nda alyordum. Tra olduum berber dkknnn mdavimlerinden, Vilayet maiyet memuru Hamza Bey vard. Zamanla, ahbap olduk. Bir gn bana, tttihat ve Terakki Dernei'ne girmek isteyip istemediimi sordu. Bu gizli dernekten haberim vard. nk altm bankaya eitli Avrupa gazeteleri ve bu arada bol Trkiye haberleri yaymlayan Franszca Maten gazetesi geliyordu. Bu gazetelerden, Paris'te Ahmet Rza Bey adl bir Trk'n gazete kardn ve Abdlhamid idaresine kar muhalefet yaptn biliyordum. ttihat ve Terakki Cemiyeti de kurulduktan sonra Ahmet Rza Bey'i iine almt. Hamza Bey'e; "Sevinerek katlmak isterim" dedim. Bana bir cevap vermedi, bir ka gn sonra fikrimi deitirmediysem, adresini verdii eve gitmemi syledi. Gittim.
ki katl, ahap, kk bir evdi. Alt kattaki odada beni bir hayli beklettikten sonra, yukarya ardlar. Merdivenleri ktm ve nme gelen bir kapy atm. Yreim, gsme smyormu gibi arpyordu. Oda karanlkt. Bir mum yanyordu. nnde bir masa vard. Masann zerindeki tabanca gzme arpt. Biraz dikkat edince, yannda Kur'an- Kerim'in de durduunun farkna vardm. Masann gerisinde, yalnz gzleri grnen siyah kukuletal adam vard. de iri yar idiler. Oturduklar hlde, benim boyuma yakn grnyorlard. 22-23 yalarnda idim. Gizli bir dernee girmenin heyecan btn vcudumu sarmt. Karmdaki kukuletal kiiden ortadaki ar bir sesle konutu: - Cemiyetimize girmek istiyormusun, doru mu?.. - Evet efendim. - Cemiyetimizin gizli olduunu, btn almalarnn gizli srdrlmesi gerektiini biliyor musun? - Evet Efendim... - Bak, gen bir adamsn!.. yi bir pozisyonun var!.. Memlekete, cemiyetimiz yolu ile hizmet etme-
ye alrken, iini, aileni, huzurunu kaybedebilirsin!.. Hayatn da gidebilir... Bir gn kendini daraacnn altnda bulabilirsin!.. Bunlar iyice dnp tandn da m Cemiyet'imize girmek istiyorsun?.. - Evet efendim. - yleyse, sa elim Kurana, sol elini tabancann stne koy ve benim syleyeceklerimi tekrarlayarak yemin et! Sa elimi Kur'an'a, sol elimi tabancann stne koydum ve sylenenleri tekrarlayarak yemin ettim. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin azas olmutum artk... Bursa'da topu topu be kii idik. Be kiilik bir yeralt hcresi olarak yuvalanmtk. Bakanmz, beni Cemiyet'e davet eden Vilayet Maiyet Memuru idi. 1908'de Merutiyet ilan edilince, cemiyet yze kmad, yeraltnda kald. Yalnz, Genel Bakanlktan gelen bir yazda dernekten bir kiinin delege seilmesi ve yze karak Cemiyet adna hkmet ve mahalli idare yetkilileriyle temaslar yrtmesi isteniyordu. Beni setiler. Ben zaten, Bursa'dan ayrlan Bakan Hamza'nn yerine bakanlk yapmaktaydm. Bankada kiiliimi akladm zaman, evremdeki insanlarda byk hayret ve sevin grdm. Banka-
nn zellikle yabanc personeli, memleketi iin alan insanlar hayranlkla karlyordu. Ben de bylece Bursa'da Cemiyet'in mmessili olarak almaya baladm. Talat Paa, Kara Kemal, Mithat kr gibi ttihat ve Terakki'nin birinci derecedeki insanlar, birer vesile ile Bursa'ya geldiler ve ben kendileriyle grtm. Talat Paa (o zaman bey) Bursa tekilat hakknda Hakk Baha Bey'den bilgi almak istemi. Hakk Baha Bey, Selanik'te ttihat Terakki Kurucular arasnda bulunmu bir Bursaldr. Beni ve Bursa tekilatn yakndan tanrd. Sonradan bana sylediine gre Hakk Baha, Talat Paaya: "Mahmut Celal'in dediklerine bak, gerisini hi dinleme" demi... Bu yzden olacak, Talat Paann beni uzaktan, fakat dikkatle izlediini daha sonra renebildim. Kara Kemal, stanbul tekilatnn yneticisi idi. "Kk efendi" diye ad kmtr. Bu Talat Paa'dan sonra arl olan kii anlamna gelir. Onunla, stanbul'a talimat almak, seimlere katlmak iin, gidip gelirken tanmtk. Bana zel bir muhabbeti olduunu fark ediyordum. Genel Merkez'deki itibarm salayan glerden biri de sanrm bu idi... Bir ara "Cemiyetin Katib-i Umumisi" (Genel Sekreter) Mithat kr bey Bursa'ya geldi. ekirge'de Servinaz otelinde kalyordu. Kendisine ziyare-
159 B L N M E Y E N
ATATRK
te gittim. Grdm ki bahede yemek yiyor. Rahatsz etmemek ve kendisini ziyarete geldiimden haberdar edebilmek iin, garsonla kartm gnderdim. "Buyursun" demi, gittim, karsna oturup Bursa tekilat hakknda kendisine bilgi verdim. Beni dikkatle dinledi. Daha sonra yazd hatralarda benim iin ok vc szler kullanmtr. Kartvizit di. Bir gn, Genel Bakanlktan bir telgraf aldm, merkeze gelmem isteniyordu. Benim Bursa'dan ayrlmam, o tarihte ok gt. nk bankada imza sahibi memur vard. Ben bunlardan biri idim. Arkadalardan biri stanbul'a gidince, biz iki imza yetkili memur kaldk. Direksiyonun Trke muhaberatn ben imzalyor ve mesuliyetini benimsiyordum, Almanca muhaberat Mr. Handell sorumluluunu benimseyerek imzalyor, Franszca muhaberat da ortak imzalyorduk. Ben, Bursa'dan ayrlacak olsam, imzann biri gitmi olacak ve bu yzden bankann her ii durmu olacakt. O zamanlar hafta tatili cuma gnleri yaplrd. Biz banka olarak perembe gn leden sonra bankay kapatrdk. Genel Bakanlktan gelen telgraf zerine perembe gn Mudanya'dan Vapurla stanbul'a gitmeyi, cuma gn grmeyi ve kullanmak, dikkatini ekmiti. nk o yllarda kartvizit kullanmak yaygn deil-
yine cuma gn akam Bursa'ya dnmeyi tasarladm. stanbul'a gittim, beni Mithat kr Bey karlad ve Talat Paa ile Kara Kemal Bey'in yanna gtrd. Talat Paa bana; - Seni zmir Katib-i Mesullne tayin etmek istiyoruz, ne dersin? Tereddt etmeden cevap verdim: - Emredersiniz... Kara Kemal atld: - Emretmek yok!. Bu, bir hizmet teklifidir. Kabul edersin, reddedersin... Bu senin bilecein bir ey! - Can- minnetle, dedim. - Allah muvaffak etsin! Hazrlanp hemen hareket edersin! ktm. Bam uulduyordu!. Dnemeyeceim kadar byk bir hizmet teklif edilmiti. zmir, o yllarda bir bakma, stanbul'dan daha nemli idi.
17.8.1972 Haluk Celal AMAN'la birlikte Bayar'dan dinlenmitir.
elal Bayar zmir'de ttihat ve Terakki'nin Katib-i Mesul olarak Vagon yolsuzluklar zerinde durduktan ve ttihat Tarakki'nin Merkez Heyeti azas Doktor Nzm'n akrabas olan stasyon mdrnn yolsuzluk srasnda sust yakalayp hapsettirdikten sonra, stanbul'a davet edilir. O zaman, Frka'nn Genel Sekreteri olan Mithat kr, Bayar' yanna alp Nafa Vekil'ne gtrr. nde Mithat kr arkadan Bayar, Vekil'in odasna girerler. Vekil'in karsndaki iskemlelerin en ucuna Mithat kr oturur. Celal Bayar'n ya Mithat krnn sana geip oturmas, ya da ayakta kalmas gereklidir. Esasen Mithat kr de bunun iin en utaki sandalyeye oturmutur!
162 S M E T
BOZDA
Bayar, burada yapaca konumann, taknaca tavrn siyasi hayatn tayin edeceini anlar. Tereddt etmeden iskemleleri dolap Mithat krmn sana oturur. Nafa Vekili, daha nceleri Bursa'da Valilik yapt iin Bayar' tanmamaktadr. Hatrn sorar. Sonra: - Anlat bakalm, der. - Bayar, Vagon yolsuzluklarn anlatmaya balar. Bitirir. Bakan glerek: - Celal Bey, der, bu anlattn insanlarn azlar yok mu? Bayar, szn nereye getirileceini bile, bile cevap verir: - Var, efendim. - yle ise yiyecekler!. Vekil ve Mithat kr glerler. Bayar glmez. Bakana: - yle ise benim sizden ayr bir ricam olacak, diye konumaya balar. Mademki azlar olan insanlarn rvet alacaklarn tabii gryorsunuz. O zaman ltfen bir kanun karn. Rvet ve iltimas ceza tehdidi altnda deildir, diye; biz de kurtulalm, sz de rahatlayn! Buz gibi bir hava dalgalanr. Vekil, nne bakar; Mithat kr ayaa kalkp veda eder; birlikte
karlar. Parti'ye kadar birlikte yrdkleri hlde Mithat kr, Bayar'a, bir tek kelime bile sylemez. Merkez-i Umumi'ye geldikleri zaman Bayar sadece: - Allaha smarladk, demekle yetinir. Fakat olay Merkezi Umumi'de mzakere edildii zaman, ounluk Bayar'la birlikte olur.
18.1.1978 Celal Bayar'n evinde Sayn Tayfur Skmenden ve
gn
huzurunda dinlenmitir.
ttihat ve Terakki'nin nemli kiilerinden biri olan Ferit Tek. Abdlhamit aleyhine baz hareketlere girdii ve yakaland iin, Fizan'a srlmt. Bana bir gn bu srgn hikyesini uzun uzun anlatt. Trablusgarp'a srldkten sonra bir sre orada kalm ve blgenin komutan Recep Paa'nn gz yummasndan yararlanarak kam, Fransa'ya gelmi. Bundan sonrasn Ferit Tek yle anlam: - Paris'le Siyan Politik tahsili yapyordum, Prof ok deerli bir ilim adamyd, derslerinde baarl olduum iin de benimle yakndan ilgileniyor, ilerlemem iin kitaplar salk veriyor, yardm ediyordu. 1 [akkmda bildii tek ey "Osmanl" olduumdu, ama ne dinimi, ne de milliyetimi bilmiyordu, o gne kadar bunu sormamt da... Bir gn:
- Peki ne yapyorsunuz Fransa'da?.. dedi. Jntrklerden olduumu, memleketimdeki istibdat idaresini ykmak iin altm, lkeme hrriyet ve parlamenter rejim gtrmek istediimi heyecanla anlattm. Szm kesmeden beni dikkatle dinledi ve konumam sona erince de: - Sen kendini vatansever m gryorsun? dedi. "Elbette" deyince karmakark zntl bir yzle konutu: - Sen vatansever deil, vatan hainisin! Neye uradm bilemedim ve kendimi savunmaya altm, o yine dikkatle beni dinliyordu. Szm bitirince: - Fransa da bu dnemlerden gemitir, dedi. Vatanseverlikle, Vatan hainlii bazan birbirine karr. yi niyetli olmak, vatansever olmak iin yeterli deildir, hareketiyle vatanna yarat salamak lazmdr. Siz lkeniz iin zgrlk ve parlamenter rejim isterken kendinizi dnyorsunuz, lkenizi deil!.. Sizin lkeniz, bir ok milletlerden ve dinlerden kurulu bir imparatorluk. Nitekim, Osmanl mparatorluu diyorsunuz. Bu, yekpare bir imparatorluktur. Eer, zgrlk parlamenter rejimi memleketinizde uygularsanz, baka dinden, baka milletten olan milletvekilleri, Trklerden ok daha faz-
166
SMET
B O Z D A
la olur ve bundan Trkler deil, teki milletler yararlanrlar. Parlamenter rejimi siz deil, onlar isteyecekler, siz vermemeye alacaksnz! nk Parlamenter rejim, sizi eninde sonunda Anadolu'nun bir paras iine kapatr, btn teki milletler sizden ayrlrlar. Eer hedefiniz bu ise, almanz dorudur. Yok, Osmanl mparatorluu'nun canl ve gl olmasn istiyorsanz, kendi aleyhinize alyorsunuz, o zaman da size vatan haini dediim iin kzmamanz lazm... Ben, Parlamenter rejimde Trk milletvekillerinin dier milletvekillerinden say bakmndan stn olacaklarn, bylece bu mahzuru kaldracamz syledim. Gld. Eer kendiniz iin istediiniz hrriyeti, teki dinden ve milletten olanlar iin istemiyorsanz, buna hrriyetilik denilmez. Batrrsnz lkenizi... Ben Hoca'nn laflarndan iyice giyindim. Bir daha bu konu almad. Fakat 1 9 0 8 Devrimi baarya ulanca ve imparatorluun yaprak dkm balaynca, Hocamn ne kadar hakl olduunu grdm ama, ok ge... Biz, "Gen Trkler" deil, "Toy Trklermiiz."
Celal
Bayar'dan
dinlenmitir. 17.9.1972
emirci Efe'nin yannda alyordum. Dmann kuvvetli bir kol hlinde Salihli'ye doru ilerlediini haber aldk. Demirci Efe, zeybeklerini toplad ve uygun yerlerde pusulanarak dmann yaklamasn bekledik. Kurun menziline girince bizim taraftan ate balad. Neye uradklarn anlayamadlar, nce olduklar yerde direnmeyi denediler, sonra geri ekilerek mevzilendiler. imdi karlkl bir sava balamt. Dman, geriden yeni kuvvetlerle glendi. Sadan, soldan da evirerek kuvvetler harekete geti! Bizim kuvvetimiz saylyd. Dmanla baa kamazdk. Ancak, en ok zarar verecek noktaya kadar dayanmak, sonra dzenle geri ekilmek gerekti. Demirci Efe, havay beenmedi ve komutay Hac kr'ye brakarak ekildi. Hac kr, yiit
168 S M E T
BOZDA
bir efeydi. Dayanyordu. Fakat bizim hattan silah seslerinin gittike azaldn fark ettim. Olup biteni anlamak iin yamatan dolap teki mevzilermizi grmek istedim. Bir de baktm ki, sol kanat mevzilerindeki zeybekler, ssl elbiseleriyle atlarna binmiler, ierilere gidiyorlard. Be, alt kiiydiler. nlerine ktm: "Arkadalarnz dman karsnda brakp nereye gidiyorsunuz; dnn geriye!" dedim. lerinden biri hemen filintasna davrand ve, bana evirip ate etti. Bir kurun, kulamn dibinden vzldad. Arkadalar, hemen ate eden zeybein silahna sarldlar ve atei tekrarlamasna engel oldular. Ate eden Zeybek beni tanmyordu. Arkadalarna "Kim len bu" dedi. Arkadalar kurye olarak Demirci'nin yanna gelip gittikleri iin, beni grmlerdi; anlattlar. Zeybek kurnaz bir dn yapt "Bala Hoca Efendi. Bilemedik, seni gvurdan yana sandk biz!" - imdi rendin mi? - rendik. - Dn yleyse geri! Duraladlar. Anladm ki dnmeye niyetleri yoktu. Biraz daha diretsem, elbirlii edip beni vuracaklard. nk katklarn Demirci'ye syleyebilirdim. lerinden biri:
- Biz dmana yzgeri etmedik. Hoca Efendi, dedi. Tepeyi dolanp ardndan saldracaz!. Dediklerini kabul etmekten baka are yoktu. Dpedz kayorlard ama, hi deilse bir bahane icat etmilerdi. "Peki yleyse" deyip yrdm. Hemen Hac kr'y durumdan haberdar ettim. Aradan bir sre geti. Balkesir Kongresi'nde Akhisar Cephesi Komutanl'na tayin edilmitim. Ankara Byk Millet Meclisi'nde de mebustum. Ankara'ya gitmem gerekiyordu. Akhisar Cephesi Komutanl'na Hafz' vekil braktm. Geceyi Yarbay Hsameddin'in evinde geirdim. Eski Tekilat- Mahsusa'dan Ahmet Aa da, benimle birlikte konuktu. Yarbay, benim Bursa'ya gideceimi, oradan Ankara'ya geeceimi duyunca kaygland. Anzavur, alm yrmt. Kuvaymilliyecileri ve ttihatlar kasp kavuruyordu. Ben de, aradnn ikisi de vard. Ahmet Aa da benimle birlikte Bursa'ya gelmek istedi. Yarbayn kendisine bu fikri verdiini anlamtm. Bu Yaman Tekilat- Mahsusac, Bursa'ya kadar yanmda olarak beni korumaya alacakt. Sabahleyin bir yayl araba ile yola ktk. Hsameddin Bey, bize ayrca be silahl atly da, koruyucu olarak vermiti. Atllarn nden, ikisi geriden geliyordu. Ben arabann arkasna,
170 S M E T
BOZDA
Ahmet Aa da arabacnn yanna silahlarmzla mevzilenmitik. Balkesir'i, Bandrma'y getik. Kirmast'ya girmek zereydik. Silahl koruyucular tarafndan korunan bir yayl araba, herkesin yol boyu dikkatini ekiyordu. Kirmast'ya (M. Kemal Paa) geldiimiz zaman, atllara teekkr ettim. Grevlerinin bittiini ve ktalarna dnebileceklerini syledim. Saygl birer selam verip atlarnn balarn dndrdler ve gzden kayboldular. Sonradan rendim ki bu be atl, bizden ayrlr ayrlmaz, Anzavur'a katlmlar ve onun askeri olmular! Beni pekl tutuklayabilirler ve Anzavur'a teslim edebilirlerdi. Bir kez de hayatm bylece kurtarm oldum. Kirmastya girdik, otele indim. Ahmet Aa, biraz sonra kasabaya kp dolamak istedi. Ben otelde kaldm. Kaymakam ve halk benim kim olduumu renmek istiyormu. Ahmet Aa, milletvekili olduumu syleyince, biraz yatmlar ama, yine de kasabada kalrsam, balarna dert aabileceim dncesiyle tedirginlikleri gevememi... Ertesi sabah Bursa'ya hareket ettik; Bursa'da Yeniyol'un (nn Caddesi) banda Nuriye Oteli'ne indim. Nuriye Oteli'nin sahibi Nuri Bey eski gnlerden dostumdu. Bana: "Ho geldin" dedi ama, eski itenlii yoktu!..
Durumu anlamak iin caddeye ktm. Tandklar, beni grnce kaldrm deitiriyorlar, selam vermemeye alyorlard. ttihat eski akadalar aradm, bulamadm. Yeniyol'un alt banda ttihat hanclar vard; onlara gittim. Birini buldum. Durumu anlamak iin "Ne var ne yok?" dedim. "Anzavur geliyor," dedi, "Sa yannda kelam- kadim, boynunda mavzer, nur yzl, sakall, eriattan ayrlmayan bir adam! Padiah efendimizi korumak iin yola dm! Hepimiz onun etrafndayz." Durumu anlamtm. Otele geldim, hesab grdm, bir yayl araba ile ekirge'deki evime hareket ettim. Gazeteciler, "eyhlislam'n fetvasn yazyor, Kuva-y Milliyeciler asidir, ldrlmeleri sevap" diye iniyorlard. Akam karanlnda eve geldim. Karm ve ocuklarmla henz konumaya balamtk ki, kap alnd. Atm. Yar karanlkta bir adam elime bir kat tututurup uzaklat. Lambann nda kd atm: Bu bir servis telgraf idi ve Mustafa Kemal Paa'dan geliyordu. Benden hemen Bursa'da tekilt kurmam ve Anzavur'u durdurmam istiyordu. Karm, hayatnda ilk defa konutu: "Eee, bu kadar da fazla!" Daha on dakika oturup konumadan yeni bir greve balamak, kadn ve anne olarak ona ar gelmiti!
Bankas Genel mdr idim. Tarsus'tan, bir banka mterimizden bir mektup aldm. Bu mterimiz bana, Bankas'na tahsil iin 6.000 liral bir senet verdiini, denmedii takdirde protesto edilmesini de talimat olarak bildirdiini yazyor ve Mersin ubesinin, bu senedin muhatabn protesto etmedii iin alacann tahsiline hukuki imkn kalmadn da ilave ederek szlanyordu. Hemen durumu incelettim. Gerekten hata ubemizde idi. ubede alan elemanlar gerekten deerli kiiler olmakla beraber, bir dikkatsizlik yapmlar ve mteriyi zarara sokmulard! Hemen ubeye talimat verdim. Protestosuz senedi mteriden aldrdm ve bedeli olan 6.000 liray da dettim. nk kanaatim odur ki, banka, muhatabna veya mterisine kar hata yapamaz.
Yaparsa, zararna banka katlanr. Banka iin imza ve taahht o derece nemlidir. Hemen unu da belirteyim, bu hareketimden sonra bu mteri, btn ilerini bizim banka ile yapmaya balad ve kendisinden ylda 15-20 bin lira kazanmaya baladk. Senedi de gecikerek tahsil edilebildi. imdi size baka bir olay anlataym. Yl 1957... Cumhurbakanym. Bankas'nn o zamanki Genel Mdr Ahmet Dall bir gn beni ziyaret etti ve hatralarm yazmakta olduumu haber aldn, Bankas'nn bir yayn kolu bulunduunu, bu hatralarm banka olarak basmak istediklerini syledi. Ben tereddt ettim. Kendisine: "Siz bu hatralar basarsnz ama, ortaya bir sr dedikodu dklr. Banka Celal Bayar'a u kadar para vermi, bu kadar para vermi diye hayali reklamlar icat ederler. Bu sebeple bundan vazgein. Bamz armasn" dedim. Ahmet Dall srar etti. "Kim ne sylerse, sylesin. Siz Bankas'nn kurucususunuz. Bizim yayn kolumuz dururken hatralarnz baka yerde bastrmanzdan mteessir oluruz. Nihayet bir "szleme" yaplacaktr. Merak eden gelir grr" dedi. Israr zerine kabul ettim. Bir mukavele yaptk. Hatralardan bir kr doarsa, bunu yar yarya paylaacaktk. Bu kn da ben almayacaktm. Gsterdiim bir hayr kurumuna banka eliyle verilecekti.
174 S M E T
BOZDA
O gnlerde Umurbey'de bir Ktphane ve Mze tesis etmeyi dnyordum. Kitabn gelirinin bana ait ksmn da buraya adayacaktm. Kitabn birinci cildi bitmiti. Yazlar, dokmanlar Banka'ya teslim ettim. Onlar gereken kd smarladlar ve stok ettiler. Kitap dizildi. Tashihleri yapld. Bu srada 27 Mays geldi att. Yassada'ya gittik. Kayseri Hapishanesi'nden ktktan sonra Banka'dan kitab sordum. Cevap bile kmad. Yaz ile sordum. Aramzdaki mukaveleyi hatrlattm. Nihayet araya araclar koydular ve bu ii ltfen kurcalamamam istediler. Mill Birlik Komitesi, iin zerinde durmu. Kitap basld hlde ortadan kaldrm. Stok katlar da Mill Birlik Komitesinin kard bir kitaba vermiler. Artk bu ii yapmak istemiyorlarm. Elimde mukavele vard. Mahkemeye gidebilir, zarar, ziyan isteinde bulunabilirdim. Fakat teebbs etmedim. Benim iin nemli olan kitabn onlar tarafndan karlmas deil, benim emek verip kurduum ve bugnk hline getirdiim Bankas'nn; deil sznden, imzasndan caymasyd. O Bankas ki, benim ynetimimde iken, grevin aksamasndan doan zarar bile gze alyorken, yllar sonra, kurucusu olan bir kimseye imza ile taahht ettii bir iten cayyordu!..
mpaks meselesi udur: Bankas'ndan ayrlan baz memurlar, birleerek bir irket kurdular ve ticaret yapmaya baladlar. Bunlar, Devlet kurulularnn ilan edilen ihtiyalarn dnya piyasasndan aratryorlar ve bu fabrikalarn aracln yapyorlard. Bundan bir komisyon almalar da tabii idi. Denizbank gemi sipari edecekti. Bu irket, hem ngiltere'ye hem de Almanya'ya ba vurarak teklifler ald. Denizbank bu tekliflerden birini seti. Setii, Almanya'nn teklifi idi. Almanlar ayn artlarla daha uzun kredi ve daha ucuz fiyat teklif ediyorlard. Sipari Almanya'ya verilince, ngilizler fkelendiler. Hemen bu trl ihalelerde olduu gibi ikyetlere baladlar. ngiltere hariciyesi, Trk hariciyesini bu dedikodulardan haberdar etti. smet nn'nn emri ile bir tahkikat ald ve dava mahkemeye gitti.
176 . S M E T
BOZDA
Mahkeme nce irket mensuplarn tutuklad. Fakat sonunda dava beraatle sonuland. Bu irketin kurucularnn Bankas memurlar olmas vesilesiyle olay, benim aleyhimde kullanlmak istenmitir. Olum Turgut, svire'de Yksek Ticaret Okulunu bitirip yurda dnmt. Her vatanda gibi ubeye bavurdu. Yedeksubay okuluna girdi. ekilen kurada Doubeyazt dt ve hemen grevinin bana gitti. Bugnlerde, baz Generaller, bana duyduklar yaknlk dolays ile kendisini yaver almak istediler.Turgut bu teklifleri reddetti. Ve bana: - Beni senin olun olduum iin yaver almak istiyorlar. Ben reddettim. Her vatanda gibi askerliimi yapp bitireceim, dedi. Bugnlerde Ben Babakanlktan ekilmitim. Kenarda yayordum. Her devirde olduu gibi, bu devirde de baz kimseler, iktidarn gzne girmek iin una buna kara bulatrmaya alyorlard. Bu arada, Doubeyazt'ta grev yapan Bursal Baytar Rasim adnda bir yarbay smet nn'ye bir mektup yazm. Mektubunda: Benim olumun, ktasyle birlikte Doubeyazt'tan Azerbaycan'a gemeye hazrlandn ve burada toplayaca kuvvetlerle Trkiye'ye girip iktidar devirmeyi tasarladn yazm!
smet nn mektubu, o zaman ordularn banda bulunan Mareale gnderecei yerede, Orgeneral Kzm Orbay'a gndermi. Enver Paa'nn kardei de olan bu General, hemen bir ifre ile 3. Ordu Komutanna bildirmi. "Acele netice" istemi. Turgut'u tutuklamlar. Durumu Ankara'ya bildirmiler. Ankara, evrakn, Doubeyazt'taki Svari Tmeni Komutanna gnderilmesini ve mtaleasnn alnmasn istemi! Evrak, Tmen komutannn eline geince, hibir asl, fasl olmas mmkn olmayan evrakn stne "irkin bir iftiradr. Esastan uzaktr. Turgut Bayar, vatansever ve grevine dkn bir ordu mensubudur. Tahkikat, muhbirin ahlaki durumunu ortaya koymaktadr" diye yazm ve sonra Turgut'u ararak: - Bak, olum. Babana kzanlar, hnlarn senden karmak istiyorlar. Yazmalar Ankara'ya bylece gnderiyorum. Babana da bunu bylece syle, demi. Bana intikal eden durumu ben Mareale anlattm. ok zld. Gerekeni yapacan syledi. Ve Muhbir Albay Rasim'i, tekade sevketmi. Benim bundan haberim yoktu. Bir gn smet nn'nn Cumhurbakanl yaveri Celal, bana urad. Elinde bir mektup vard. Bir sre orada buradan konutuktan sonra, "Cumhurbakan'mza bir mektup gelmi, onu Mafadesini almlar.
1 78 S M E T
BOZDA
reale gtryorum" diyerek mektubu bana uzatt. Okudum. mza yine Albay Rasim'indi. Mektupta, kendisinin smet Paaya hizmet ve ballk gstermek iin o mektubu yazdn, fakat imdi kendisinin tekade sevk olunduunu, bylece madur olduunu, hizmet yolunda gadre uramasna izin verilmemesini smet Paa'dan istiyordu. Ben Yaver Celale; olup bitenleri anlattktan sonra; - Eer smet Paa'nn bir meselesi varsa, ite burada oturuyorum. Gelsin benimle urassn. Ama oluk ocuumla uramaktan ltfet vazgesin! dedim. Ve yavere, bunu bylece kendisine bildirmesini de rica ettim. Bir ka gn sonra yaver tekrar bana urad. Szlerimi Cumhurbakan'na arz ettiini ve smet Paa'nn bana sylenmek zere aynen unlar sylediini anlatt: "Git, Celal Bey'e benim tarafmdan syle. Katiyen byle bir ey sz konusu deildir. Vicdanmdan emin olsun!"
25.7.1978 Bayar'n iftehavuzlar'daki evi, balkonda.
atm eyler -1
arih fkralar, romanlar yazan Ziya akir'i, Bursa'da iken tanrdm. ttihat ve Tarakki'nin ilk yllar idi. Bursa'da "Alemdar" ad ile bir gazete karyorduk, Ziya akir de bu gazeteye yazlar yazard, tanrdk. Bu srada Balkan Sava patlad. Grevli askerden baka, bu savaa katlan gen gnlller de vard, Ziya akir de bu gnlller arasna yazlm ve Balkan savana katlmt. Savatan, dokuz kurun yaras ile kmt Zya akr! Bursa'ya geldi, o gnlerin kargaal iinde, bacaklarndaki be kurun karlmadan taburcu edilmiti ve yaralan da ylece kald. Cesur bir insand Ziya akir; daha sonra da bu kurunlan kartmam ve o savan hatras olarak vcudunda brakmt.
Gel zaman, git zaman Ziya akir yaland. Bacaklarndaki kurun yaralar kendisini rahatsz etmeye balam, stelik vcudunu da zehirliyormu... Bavekil olduum gnlerde ( 1 9 3 8 ) beni ziyarete geldi ve bu kurunlarn kendisini ok rahatsz ettiini, doktorlarn, kann da zehirlediini sylediklerini anlatt. "Niin aldrmyorsun?" dedim. Boynunu bkt, "ameliyat iin param yok, biliyorsun, gnlk yayoruz" dedi. Dndm ki, bu insan, bir vatanseverlik rnei vererek Balkan Harbi'ne gnll katlmtr; dokuz yara almtr; hayatn zor kurtarmtr!. imdi o savata ald yaralarn iindeki kurunlar, kendisini rahatsz etmekte ve iini yapmay gletirmektedir. Yarasn tedavi etmek ve kurunlarn almak, devletin grevidir. O gn yaplmamsa, bugn yaplr, bu grev devletindir. Kendisine: "Meraklanma, Ben sana para bulurum." dedim. Emir verdim, rtl denekten Ziya akir'e hatrmda kaldna gre 3-4 yz lira kadar yardmda bulundum. Ziya akir, bu para ile ameliyat oldu ve kurunlardan kurtuldu. Gel zaman, git zaman, aradan yllar ve yllar geti... Ziya akir ld, ben Cumhurbakan oldum, 27 Mays olay patlad ve beni Yassada'ya gtrdler. Bir gn, "soruturmadan istediklerini" sylediler, giyinip gittim.
Masann banda yzn tandm ve fakat adn hatrlamadm bir Maliye Mfettii vard. Onlarn lokallerine arasra gittiim ve kendileriyle sohbet ettiim srada, en ok benimle ilgilenen ve gzme girmeye alan bir adamd. Karsnda durdum, oturmak iin yer gstermediini grnce, bir sandalyeye oturdum. Bana: - Yazar Ziya akir'i tanr msnz? dedi. - Evet, dedim. - Kendinizi methettirmek iin bu yazara, Bavekilken rtl denekten para vermisiniz, dedi olay anlatn. atm, kaldm! Dmanlk, kin hline dnnce, ne rezil mertebelere erebiliyordu... Olay olduu gibi anlattm, ifadem yazld, imzaladm. Sonra mfetti beye dndm: - Bir ey sorabilir miyim?.. dedim. - Sor, dedi. - Gryorum ki, dedim. Benim btn devlet hayatm didik didik etmisiniz. 22 yl nce bir Trk yazarnn saln kurtarmak iin yaptm bir devlet hizmetinin hesabn benden soruyorsunuz. ikyeti deil, hatta memnunum. Fakat rtl denek hesabnda parann niin verildii yazlmaz, sadece denen miktar belirtilir ve kimin emriyle verildii kaydedilir, siz, bu paray Ziya a-
kir'e, kendimi methettirmek iin verdiimi nereden kardnz? Benim yerimde siz olsaydnz, bu hizmeti yapmaz mydnz ve yaptnz zaman, 22 yl sonra size, bana sorduunuz suali sorsalar, acaba ne dnrdnz?.. Yznn kartn farkettim ama, mahcup olduuna dair bir iaret grmedim.
25.7.1978 balkonda,
Bayar'n vinesuyu
ftehavuzlar'daki ierek yaplan (Yln
evi, sohbet
en scak gn)
atm eyler - II
assadada'ydm, kt, sorgudan istendiimi haber verdiler. Hazrlandm, pardesm ve apkam da giyerek muhafzlarn nnde yrmeye baladm. Sorgular, yukarda bir salonda yaplyordu. Uzun zaman, odadan kmadm iin yrrken yoruluyordum. Belki bu idmanszln stne, yukarda hangi mnasebetsiz soru ile kar karya geleceimin dncesi de tesir ediyordu. Salonun kapsna gelince, muhafzlar durdular, ben apkam, pardesm asacak bir portmanto gremediim iin, kapnn nndeki sandalyenin stne braktm ve odaya girdim. Masann bana bir Hkim Yzba vard. Zeki grnl bir yz vard, saygl davrand ve bana karsnda yer gsterdi. Oturdum.
Masann solunda kk bir daktilo masas vard ve gen bir hanm zapt tutmak iin bekliyordu. Yzba, insanca ilgi gsterdi, hatrm sordu, bulunduum yerde yp mediimi renmek istedi, uygun karlklar verdim. Sra soruturmaya geldi. Yzba, elinde bir kd tutarak konumaya balad: - Siz, Cumhurbakan olduunuz srada, Elmall Hamdi Efendi, sizin aleyhinizde bulunmu! Siz, kendisim ankaya'ya davet etmisiniz ve bir ay ikram etmisiniz. Fakat ikram ettiiniz ayn iine yle bir madde koydurmusunuz ki, bu madde, insan ar ar zehirleyerek ldrrm! Netekim Elmall Hamdi Efendi de bu yzden lm... Ne dersiniz?.. - Allah, derim!.. dedim. Elmall Hamdi Efendiyi, gyaben tanrdm. Muhterem bir din adam idi. Deerli bir Kur'an tercmesi ve tefsiri yaptn bilirdim. Fakat ne konumutuk, ne de benim Cumhurbakan olduum gnlerde ankaya'ya admn atmt. Durumu anlattm. Sulamann bu mertebesi karsnda donup kalmtm. Bu sulama deil, insanl aan bir iftira idi. Fakat kendi iimden yine de krettim: Bunca kin ve dmanlk iinde yaayan bu insanlarn, ya bir de muhayyileleri olsa da, iftiray yaktrabilseler, nelerle karlaacaktm!
185 B L N M E Y E N
ATATRK
Hkim yzbaya: - Bir ey sorabilir miyim?.. dedim. - Buyurun, sorabilirsiniz?.. diye karlk verdi. - Bu olaya siz inandnz da m bunu bana soruyorsunuz, yoksa inanmadn m?. Gld: - Hayr, inanmadm, dedi. Fakat bir ihbardr, dosyay sonulandrmamz gereklidir, usulen sordum. - Teekkr ederim, dedim. Zabt yazdrld, imzaladm. Konumaya baladk. Bu gen asker, hukuku, benim ankaya'daki btn evrakm incelemi ve tek, tek gzden geirmi. Bana bunlar anlattktan sonra dedi ki: - Orada grdm, bir eser hazrlyormusunuz, vesikalar toplamsnz, vesikalarn zerinde paraflarnz, notlarnz var. Kanaatimce ok deerlidir. Bu eseri, sizden bakas yazamaz. Bana bir yazl mracaatnz olursa, bu vesikalar buraya getirmeye ve sizin, eserinizi burada tamamlamanza yardm etmeye alrm. Beni asmaya niyetleri olduunu, yzba da biliyordu. Naslsa lecek, eser yazlamayacak, bar burada hem oyalanr, hem de eser ortaya kar diye dnd belli idi. yi niyetle konutuuna inandm iin cevap verdim:
- Gryorsunuz, dedim, bana burada neler sorulmakta... Bu sorgudan sonra hcreme dnp salam fikirle kitap yazabilir miyim? nne bakt. Daktilo hanm, dinlediklerinin etkisi ile yzme, merhamet ve hayranlk karm bir duygu iinde bakyordu. Ne de olsa kadnlar daha insancldrlar. Bu srada Yzba davrand, ay syledi ve benden Atatrk'e ait bir hatra anlatmam rica etti. Halet-i ruhiyem, hi elverili olmamasna ramen, bu iki iyi niyetli ve Atatrk genci krmadm ve bir iki hatram anlattm. imdi, ne anlattm maalesef hatrlamyorum, fakat o kadar yreklerini aarak dinlemilerdi ki, ben de ferahladm. Kendilerinden msade istediim zaman, ikisi birden ayaa kalkt, beni kapya kadar geirdiler ve yzba, girerken sandalyenin stne braktm pardesm ve apkam ald, pardesm giymem iin tuttu ve apkam sayg ile eilerek bana uzatt: - Teekkr ederiz, efendim. - Ben teekkr ederim, dedim ve yrdm. Nerede ise, gzlerim buulanacakt. "Demek Hkimin bylesi de bulunuyor, memleket iin mittir", diye dndm. Ertesi gn, Yassada Komutan Tark Gryay hcreme geldi. Kendisinde yadrganmayan sesile: - Dn seni sorguda yine terletmiler... dedi, cevap vermedim.
7.12.1977
iftehavuzlar
lmle Gz Gze
ayatmda bir ok defalar lmle gz gze geldim. Hatrma gelen bir kan anlataym. Demirci Efe'yle Ege'de, Yunan ordusu ile bir atmadan yeni kmtk. Bu Demirci ile son beraber savamzdr. Dman kuvvetleri oktu, yksek ate gc karsnda dayanamadk, bozulduk. Efe'den ayrlmaya karar verdim. Demirci'ye veda ettim, evresindekilere Allahasmarladk dedim ve yrdm. Benim atm yoktu. Bana arkadalk eden Jandarma Temeninin atna birlikte biniyorduk. Baktm, Temen at emede suluyor, ben yrmeye baladm. O naslsa yolda bana yetiecek ve ben de ata binecektim!..
Bir mddet yrdm ki, kulamn dibinden bir kurun vzldad ve ok yaknmda bir tfein patladn duydum!.. Dndm, Efe'nin kzanlarndan biri idi, kalarnn altndan beni szyordu. Hibir ey olmam gibi yoluma devam ettim... Az sonra Temen bana yetiti, ata bindim. Hikyenin gerisini Temen'den dinledim: Ben yrynce, kzanlardan biri, "Bu adam neyin nesi; hocaym diyor, elinde tesbih geziniyor ama, belki de casustur!" demi ve Temenin mdahalesine vakit kalmadan tfei dorultup arkamdan ate etmi! Temen mdahele ettii iin, atei kesmi.... O gn lm, kulamn dibinden syrp gemiti. Ben aylarca bu insanlarn arasnda yaamtm. Bu zeybekler iin bir adamn hayat, bir tavuunkinden daha ucuzdu. Bir gn Demirci Efe'ye bunu sylediim zaman, gld: "Tavuun yumurtas var, boazladn m yumurtadan olursun, insann nesi var ki..." diye karlk verdi. Bu kadar abuk kukulanan, bu kadar ksa dnen insanlarn arasnda aylarca yaamak ve sa salm kmak, Allah'n bir hikmeti olmal... kinci lmle yzyze geliim, Milis kuvvetleri Manisa Cephesi Kumandanln brakp stan-
189 B L N M E Y E N
ATATRK
bul Meclisi'ne gideceim sralarda bamdan geti. Manisa'dan Akhisar'a, oradan da Bandrma'ya gemitim. Yanmda ttihat arkadalarmn tavsiye ettii Ahmet Aa adnda bir arkadam vard. Bu Ahmet Aa, Tekilat- Mahsusa'da alm, gz pek, terbiyeli ve sadk bir insand. Arkadalarm da beni muhafaza etsin diye onu yanmda bulundurmam istemilerdi, Bandrma'ya geldik. O sralar, bu evrede Anzavur kuvvetleri vard. Edremit kaymakam iken, sonradan Bandrma civarnda Kuvay Milliye ekirdeini kurmu bir gen, yanmdaki Ahmet Aa'nn akrabas olduu iin bizi karlad. O zamanki ad Kirmast olan Mustafa Kemal Paa'ya gideceimizi, oradan da Bursa'ya geeceimizi renince; - Buralar ok kark, Anzavur'un adamlar ile dolu. Bizi grrlerse, hayrl olmaz. Onun iin ben sizin yannza bir muhafz mfrezesi vereyim, Mustafa Kemal Paa'ya kadar selametle gidin, dedi ve kendi kuvvetlerinden dokuz kiiyi bize katt. Bir araba ile gidiyorduk. Muhafzlarn nde, arkada gidiyorlar, de yanmzda dolayorlard. Biz de silahlarmz kucamzda tutuyorduk. Yolda hibir olaanst olayla karlamadan Mustafa Kemal Paa'nn yaknlarna gelince, byle muhafzlarla kasabaya girmemek iin, arabay durdurdum ve muhafzlara teekkr ederek biraz da para verdim. O zamanlar byle yardmlarda ve-
190 S M E T
BOZDA
rilen paraya "arpalk" derlerdi. "Atlarnza biraz arpa alrsnz" diye verilirdi bu para... Yeri gelmiken syleyelim: Ben Manisa cephesi kumandan idim ve bir aylm vard ama, hibir zaman, ne Demirci'nin yannda iken, ne cephe kumandan olarak, bir kuru bile kabul ettim. Bu mcadelede profesyonel olmak istemiyordum. Param yoktu ama, paraya da ihtiyacm yoktu. Sigaray brakmtm. "Galip Hoca" olarak iki imem tabii dnlemezdi; yemee gelince, nerde olursa onu buluyor ve bulduumuzla yetiniyorduk. Bu sebepten hi param yoktu. Akhisar'da ttihat ve benim gibi kuva-y milliyeci bir arkadamdan 2 0 0 lira dn almtm. Benimle gelen atllara bu 2 0 0 lirann 20 lirasn vermitim. Birbirimize veda ettik, onlar Bandrma'ya dndler, biz Mustafa Kemal Paa'ya doru yolumuza devam ediyoruz. Ahmet Aa, elindeki silahla yolun ilersini gzlyor, ben de yolun gerisini gzlyordum. Muhafzlar da ilerideki dnemete nerede ise kaybolacaklard. Birdenbire, muhafzlardan birinin atn evirdiini ve silahn arabaya dorulttuunu grdm, elverdiince hedefi kltmek iin sindim; Ahmet Aa'y da ikaz ettim. Bir ka kurun evremizden gelip geti. Bereket; arkas gelmedii iin, dnemete kayboldular.
191 B L N M E Y E N
ATATRK
Meer Bandrma'dan muhafz olarak yanmza aldmz bu dokuz kii, bizden ayrldktan sonra Anzavur'un kuvvetlerine katlm... Beni de yakalayp Anzavur'a teslim edebilirlerdi, ya da attklar kurunla lebilirdim; fakat yine sa salim kurtuldum. Buna da Allah'n inayeti demekten baka bir ey aklma gelmiyor.
ir gn, konuurken Sayn Bayar'a: "Hi otomobil kazas geirdiniz mi?" dedim. Garip bir ey sormuum gibi yzme bakt; sonra durdu, gz ile gemii aratryormu gibi yere bakarak uzun bir sre dnd ve sonunda ban sallad: - Hayr, hatrlayabileceim kadar, ciddi bir kaza geilmedim!.. Verdii bu cevap kendisim de artm gibi bir hayli gldkten sonra: "Bunu sormak, nereden aklna geldi? dedi. Ben bile seksen u kadar yamda hi kaza geirmemi olduumu bilmiyordum!" Uzun uzun gltk, konu kapand... Sayn Bayar, aslnda hibir eyi yarm brakmaz ve hibir sorunun neden sorulduunu dnp bulmadan rahat etmez. Nitekim ertesi bulumamzda bana sordu: - Sen, "Hi otomobil kazas geirdin mi?" derken, "Siz hi lmle yzyze geldiniz mi?" manasna m sormutun sorunu?..
Ben aslnda soruyu da cevabn da unutmutum. Hele sorunun hibir zel maksad yoktu! yle aklma esmiti, ylece sormutum. Cevap verdim: - Hayr, hibir kasdm yoktu. Herkesin kk byk geirdii yolculuk kazalar olur; siz, ok gezen bir Devlet adamsnz... Acaba ka tehlike atlattnz, diye merak etmitim, hepsi bu... - Anladm, dedi, ben de az ok yle sezinlemitim. Sonra anlatmaya balad: - Biliyor musunuz, ben lm kendime dert etmemiimdir. lm olduu zaman, ben olmayacam; ben olduum zaman da lm olmayacak!.. Ondan niye korkaym, onu niye dneyim! Fakat gariptir, hayatmda pek uramadm lm fikrini ilk duyduum an, imdi benden 60-65 yl ncesi bir geceydi. Size isterseniz bunu anlataym! Ve anlatt: ok gentim. Bursa'da bir berber dkknnda bana, "ttihat ve Terakki Cemiyeti"ne girip girmeyeceim soruldu; "evet" dedim ve bir gece kendimi, bir tahta masann nnde, gzlerim bal, bir elim tabanca, bir elim Trk bayra zerine konmu, yemin ederken buldum! Grmediim bir adam: - Kendinizi daraacnda bulabilirsiniz.. Bunu da gze alarak m cemiyete girmek istiyorsunuz? diyordu.
194 S M E T
BOZDA
Ben de "evet" dedim! Dedim ama, iri bir ter damlasnn belkemiimden yuvarlandn da fark ettim. Bu ter damlasnn skntdan m, korkudan m olduunu bugn bile kestiremiyorum. Bundan sonra, bir ok defa gerek lm karsnda kaldm; her seferinde sknetle karladm, hi telaa dmediimi hatrlyorum. imdi size, Birinci Dnya Sava arifesinde karlatm bir lm tehlikesini anlataym: ttihat ve Terakkinin Bursa Katib-i Mesul idim, beni stanbul'dan ardlar. Gittim. zmir Katibi mesullne tayinim dnlyormu, kabul ettim. Yeni grevime hareket etmek iin Bursa'ya dnyordum. zel bir sebepten tr Haydarpaa'dan Bilecie gemem ve buradan Bursa'ya ulamam gerekiyordu. Geceyarsndan sonra Bilecik'e geldim. Burada, bankann bir Rum mterisi vard. Onu buldum ve bana bir araba salamasn istedim. Bu srada bizim ttihat arkadalar geliimi renmiler, onlarla biraz hobe ettikten sonra yayl ile yola ktm. Yayly sren arabac, ara sra bana bakyor, sonra kendi kendine bir eyler mrldanyordu. Benimle Bilecik'te konuanlar tandndan, benim de bir ttihat ve Jntrk olduumu anlam olacak ki, bir sre sonra bana sordu:
195 B L N M E Y E N
ATATRK
- Con musun?.. Bu "Jntrk" msn, demekti. "Evet" dedim. Arabac, bir kere daha yzm iyice szdkten sonra konutu: - Ben de 31 Mart'ta Hamdi avu'un taburundaydm!. Selanik'ten con askerler geldi. (Hareket Ordusu'nu anlatmak istiyordu) Bizi yakaladlar, Manastr'a gtrp yollarda ta krdrdlar! Yanmda bir trnak aks bile yoktu. Arabacnn davran 31 Mart isyanclarndan olduunu saklamamas, beni garip gzlerle szmesi hayra alamet deildi. Bununla beraber, salam durmaktan baka silahm yoktu! Korktuumu sanmamas iin: "Eeee..." dedim, dnp bir daha yzme bakt: - Ee'si, bu.. Baktm perian olacam; bir gece nbetiyi vurup katm! Meer ne gzel bir araba ve arabac semiim! Klk kyafetime, tek bana araba tuttuuma bakp, yanmda ok para olduunu sanabilirdi! Karanlkta pek de belli olmayan iri kesiminden, her eit ie koulacak soydan biri olduunu dnyordum! Bu srada bir derbende, bir meskn yere geldik. Arabay durdurdu; yere atlad, karanla doru bir ka adm atp seslendi: - Ahmet avu!.. Ahmet avu!.. Karanlktan bir ses karlk verdi; konuu-
yorlard ve konutuklarn ben rahata duyuyordum. Benim arabac bir aralk, "Ahmet avu" dediine: - Benim arabada bir Con var; istersen git de bir bak!. - Con mu?.. Deme!. - Bilecik'ten aldm, Bursa'ya gidecekmi!.. Ses kesildi. Ayak sesleri duydum. Sonra elinde bir fenerle bir adam, yaylnn kapsna yanat: - Selamnaleykm! - Aleykmselam! Gz gze geldik. Bir ka saniye birbirimizi szdkten sonra adam, arabann iine uzatt feneri ekti: - Yolunuz uzun! Allah hayrl yolculuk versin!.. Feneri tekrar arabann iine uzatt. Fenerin aydnlnda dileri parlyordu; itahl bir kurdun, hrsl dileri... Derime, ha deydi, ha deecek!.. Birden, yine Banka mterilerimiz arasnda adna ska rastladm "Hseyin Aa"y hatrladm; belki onun ad, benim iin bir efaat olabilirdi: - Sen Hseyin Aa'nn dilinden drmedii, Ahmet avu olmayasn?.. Adam hemen toparland, edepleti: - Bizim ne azmza! Aamz, iyiliinden demitir!. Hseyin Aa'nn sigortas, beni rahata Bursa'ya ulatrd...
197 B L N M E Y E N
ATATRK
"ttihat" olarak zmir'de tutuklanmam iin, stanbul Hkmeti "tebli" karmt; yakalasalar, stanbul'a gtrecekler, "Bekiraa" blnde yarglayacaklar, belki de asacaklard. Bunu, "lmle yz yze gelmek" saymyorum!..
*
Drri Efendi'nin fetvasyla stanbul Hkmeti; bata Atatrk olmak zere hepimizi -yarglamadan- idama mahkum etmiti; bunu da "lmle yzyze gelmek" saymyorum. Dou lkelerinde politikacnn kaderi budur: Onun istikbalinde, iktidar sandalyas ile, daraac, birbirinin iinde, sarma dola grnr... Ben bunlara alm bir insanm!.. Fakat daha Yassada durumalar balamadan, -hem de ceza hukukunu tahrip etmek pahasna- "Makabline amil" bir kanun karlmas ve benim aslmam temin etmek iin -lm cezas asndan- btn dnya hukukuna yerlemi ya snrnn Mill Birlik Komitesi'nce kaldrlmas, "lmle yzyze gelmek" ten de, bin beter eydi! Bu kanunu karan Komitaclar, tpk elinde bakla tavuk kmesine giden biri gibi, benim s tme geliyor ve kard yasa ile, boazlanmaya hazr olmam haber veriyordu! Fakat sizi temin ederim; bu kanun karsnda klm bile kaprdam deildi!
198 S M E T
BOZDA
nsan bir kere doar, bir kere lr!.. Mesele, ne domakta, ne de lmektedir. Mesele, doumla lm arasndaki "hayat" dediimiz mesafeyi iyi deerlendirmekte, onu, beyhude harcmamaktadr! Beni ldrebilirler ama, hayatm hi kimse ortadan kaldramaz! Eer bir insan, hayatyla "kalmay" hak etmise, ldrlebilir, ldrenler de bir gn lebilirler ama, o kii, toplumun hafzasnda ve hayatnda yaamaya devam eder! Beni mahkemeye bile karmadan "asmaya" karar veren ve "yasa" karanlar, belki benim hayatm ters yz etmeyi baaracaklar; fakat "yok etmeye" muvaffak olamayacaklardr! yleyse insan, lmden niye korksun! Asl korkacak olanlar, meruiyetin dna dm ve bu kararlar almak zorunda kalm olan kimselerdir! nk onlarn ii, yaarken de, ldkten sonra da ktdr!. Yahya Kemal: "Mkl budur ki, lmeden evvel lr kii! "diyor ya, ite bu yokolu'u, bu beyhude yaaml anlatyor, zannmca. nsann korkaca, budur! Yassada'da bizim iin yemekhane diye kullanlan bir salon vard. Btn mahpuslar iine alamad iin, bir ka vardiyada yemek yerdik. nsana itina etmeyenlerin, yemeklere, yemek servisine, masalara, kaklara itina edecekleri beklenmez.
199
BLNMEYEN
ATATRK
Fakat bir gn yemee indiim zaman, salonun, btn masalar beyaz rtlerle kaplanm, porselen tabaklar karlm, yeni atal kaklar konulmu buldum. Btn klar yanyordu. Ayrca salonun eitli yerlerine yerletirilmi reflektrler, insana, stanbul'un iyi bir lokantasna girilmi intiban veriyordu. Dorusunu syleyeyim; memnun oldum. Az sonra hemen fark ettim ki, benim biraz ilerimde bir sinema kameras bana evrilmi duruyor; ve reflektrler, bulunduum yeri aydnlatmak iin bende birleiyorlard. Anladm ki filmimizi ekecekler ve sonra insanlara, bize ne kadar iyi baktklarn, bize seviyeli bir hayat yaattklarn anlatm olacaklar. Bu, kendilerinin bilecei bir itir, ilgilenmedim! Fakat, bu idetli klarn altnda yemek yemekten de holanmadm saklayacak deilim. Kamera, almaya balad; sesini duyuyordum. Her ne olduysa, rejisr gibi davranan kii "stop" dedi, kamera durdu, klar karard. Ben yemee devam ediyordum. Derken yanma rtbesini fark edemediim bir yetkili yaklat ve bana yksek sesle: - Grmyor musun, "stop" dediler! Hl tknyorsun! Bekle de klar yannca yemeini ye! Bu garip mdaheleyi duymam gibi davrandm ve yemee devam ettim. Bu sefer daha iddetli
200 S M E T
BOZDA
bir mdahele ile karlatm. arem yoktu; ya orda yaka yakaya gelecek, ya da dediklerini yapacaktm. Gzlerimi kapadm ve elimdeki atal braktm! Bu, klarn yanmas, klarn snmesi, yemee balamam, yemei brakmam srd gitti. Ka kere tekrarlandn hatrlamyorum; fakat odama ktm zaman, yzm yasta gmdm. Burada Bayar, boaznda bir ey varm da yutamyormu gibi, duraksad; umutsuz gzlerle yzme bakt ve sylemek istemedii kelimeyi azndan glkle kard: - ... Ve aladm!.. Bu, dramatik sahnenin etkisiyle yaaran gzlerimi gstermemek iin, baka taraflara bakmaya alyordum ama, eminim ki fark etti -ve hi farketmemi gibi davranarak- bir sre sonra konumasn srdrd: - smet Bey; insan, bir gzn kaybederse, teki gz ile grr. Bir ayan kaybederse, topal yaar... Ama insann HAYSYET TEK'tir; onu kaybetti mi bir daha bulamaz! Yedei yoktur nk!.. Yassada'da beni figran gibi kullananlar, bende TEK olan eyi, haysiyetimi elimden alyorlard!.. Ben, hayatmda her eyi, o almak istedikleri eyi, yani haysiyetimi korumak iin yaptm. imdi onu benden almak istiyorlard. Ben haysiyetsiz yaayamam!..
te o zaman, samimiyetle lmeyi dndm! Size bir ey daha syleyeyim: LMEK benim iin ac bir dnce deildi. Tersine, byle bir karar aldm iin, inannz, seviniyordum! Nasl kendimi asacam tasarladm zaman, iim iime smyordu, inann!. Sayn Bayar', btn insanlarn yalnz kaldklar bir yerde, dardaki nbetiye sezdirmeden, nasl belkemerini boazna dolayp, ucunu bir iviye taktn; nasl, ayaklarn ksarak boulmasna yardm ettiini; sonra nbetinin fark edip kendisini nasl kurtardklarn; hayr, Sayn Bayar' bunlar anlatmas iin zorlamadm!. nk -en azndanbende dinleyecek takat yoktu! Bayar, konumasn srdrd: 1 9 0 8 nkilab olunca, Bursa'da yer yerinden oynad. Daha nceki dnemde sz sahibi olan kimselerin ou, itibardan dt; Yeniehir'de Hafiye Fehim Paa halk tarafndan lin edildi. Vali g durumda kald, Belediye Meclisi hayecanl ve hararetli toplantlar yaparak hrriyet devrine uygun baz tedbirler ald; hatta mftnn bile mahalli gazeteye beyanatta bulunarak "slam dininin Hrriyet dini" olduunu ve btn Mslmanlarn bu devri "izhar adumani" ile karlamalarn tavsiye ettiini hatrlyorum. Daha Hareket Ordusunun stanbul'a yaklamakta olduunu haber aldmz gnden bala-
yarak,
rejimin,
Bursa'da
oturmalarn mnasip valizlerini toplamaya
grmedii baz kimseler,
balamlard. Bursa'da "Mektupu" olarak vazife veren Sleyman Nazif ile bizim rehberimiz olan (ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Bakanlarna "Rehber" denirdi) Bursa Maiyet memuru Hamza, bunlarn banda geliyordu. Nitekim Vilayete gelen bir telgraf ile yeni Padiahn seildii bildirilince, hemen yola ktlar ve istanbula gittiler. Rehberimiz Bursa'dan ayrlaca iin, yerine bir Rehber seilmesi gerekiyordu. Hamza Efendi, yerine benim gememi uygun gryordu ama, arkadalar arasnda seim yaplmas lazmd. Ben istekli deildim ve adaylm koymamtm! Beni Hamza efendi ile, Hac Rstem kendilerinin aday olarak gsterdiler. Rehberliin asl heveslisi Hac Hasan'd... Hac denilmesinin sebebi, hicaza gidip Hac olmasndan tr deil; babasnn, adn "Hac" koymasndan tr idi! Az bozuk, eli bana yakn biri idi. evresini bu vasflaryla rktmt, diyebilirim. leden sonra Mudanya'dan stanbul'a vapur vard, bu yzden sabah toplanp seimi yapmay kararlatrmtk; nk Hamza Bey stanbul'a gidecekti. O gece, ge vakte kadar cemiyette kaldm ve baz hazrlklarda bulundum.
O zamanki tabirle, yatsdan epey sonra sokaa ktm zaman, her taraf zifiri karanlkt. Tek tk yanan sokak lambalarnn bir blmnde gaz bittii iin, ya snm, ya can ekiiyordu. Evimizin bulunduu Reyhan Mahallesi'ne gemek iin, Tuzpazar Boaz'na girdiim zaman, karanln iinden uzanan bir elin yakama yapmasyla ekmesi bir oldu; gzmn nnde bir Bursa kamas dehet verici ltlarla prlyordu! Ban hemen saplamadna gre, bana syleyecek bir eyi olduu anlalyordu; yakam kurtarmak iin hibir mukavemette bulunmadm. Sadece: - Ne istiyorsun?.. dedim. Cevap vermeden nce beni tek eliyle bir sk silkeledi ve bylece gcn gsterdikten sonra: - Rehberlii!.. dedi. O zaman benim yakama yapp karanla ekenin kim olduunu anladm: Bu, Hac Hasan'd!. Silkinip yakam elinden kurtardm, ya da o brakt: - Bu iin yeri buras m, Hac Hasan Efendi.. - Buras!. Bana bir kurusk grnp Rehberlie gemek ve sonra Bursa'da aklna eseni yapmak niyetinde olduunu anlamakta gecikmedim. Karmdaki adam, "eli banda" bir adamd; kafasnn fazla iledii de sylenemez. Adam vurmay, yiitliin art sayan budalalardandr. Fakat ben de gentim!
Genlik, hayatn baka trls! Gzpek, korkusuz, hatta hesapsz kitapsz! - Bana bak, Hac Hasan Efendi; dedim, ben Rehberlie namzet deilim! Sz veriyorum, yarn oyumu da sana vereceim! Fakat unu da iyi bil ki, yine yarn sabah ilk yapacam i, kara tahtaya kendi adm yazp "Rehber namzedi" olmaktr!.. Hac Hasan, hereyi bekliyormu ama, bu szleri beklemiyormu!.. ard... Diyecek bir ey bulamad.. Ban ar ar knna koyarken, snk bir sesle konumaya alt: - Mahmut Celal Efendi Kardeim; bak sen benim yarm yatasn!.. Blbln ektii dili belasdr; bo bulunup ee-dosta Rehber olacam sylemi bulundum. Sen Bursa'y bilmez misin?.. Adam tefe koyup alarlar! Beni Rehber setir de btn ileri yine sen yap, ben senin her istediini yerine getireyim!.. Oldu mu?.. - Olmad Hac Hasan Efendi, olmad.. Olmayacak da!. Tuzpazar karanlna yryverdim!.. ylece kalakald.. Ertesi sabah, dediimi yaptm ve oyumu da Hac Hasan'a verdim. Sekiz oyun ancak ikisini almt; biri benim, biri kendisinin!.. Size imdi bir ey syleyeyim: Bu Hac Hasan; zmir ttihat ve Terakki Katib-i mesullne tayin edildiim zaman, beraberimde gtrdm Bursaldan biri ve en gvendiim kii oldu!
Ben, Demirci Efeye katldktan sonra, o da bir yolunu bulup zeybekler arasna girdi ve Hac kr'nn sa kolu hline geldi. Salihli basknnda ehit oldu: Allah rahmet eylesin! Ege'de Yunan ordusu ar, fakat temkinli ilerliyordu. Srekli olarak asker ve mhimmat bakmndan "ikmal" aldndan, sadece glenmekle, yaylmakla kalmyor, yerli Rumlarla da takviye grd iin, tehlikeli olmaya balyordu. Bu kuvveti, Demirci'nin zeybekleri artk durduramazd. Nitekim son denemede baarsz kalm, biraz tetik davranmasak, ok kayp vermi olacaktk. Demirci'nin kurmaylaryla "Salihli Baskn" sonularn tartmtk. Hemen herkes, derme atma kuvvetlerle, dzenli ordu karsnda uzun srecek bir baar kazanlamayaca noktasnda birletik; fakat sra "are"ye gelince, her biri bir baka hava alyordu. Fikirleri, "are" noktasnda birletirmeye ok altm; yazk ki olamad. Cephenin karsnda, cepheden; dzenli askerin karsnda dzenli askerden baka are yoktu. Vurka oyunlar, belki igal kuvvetlerinin ilerlemesini geciktirir ama, nleyemezdi. Ben, elimizdeki bir ka yz kii ile cephe tutulmasndan yanaydm. te bu yzdendir ki, Demirci Efe'den ayrldktan sonra, Balkesir Kongresi'ne katlmadm hlde, gyabmda "Akhisar Cephesi Komutanl"na Kongrece tayin edilmitim!
Tartmalar, zeybekler tarafndan da heyecanla izleniyor, Demirci'ye hizmet edenlerin, girip kma srasnda duyduklar kk bir szden mana karyorlar, tefsirler yapyorlard. Bu sebeple, benim Demirci'nin fikirlerine aykr konutuum da darya szm olmal ki, biraz sonra anlatacam olay gerekleebilsin! Demirci Efe'nin: "Tamam aalar, anlald" demesi zerine, ortalk dald. Ben de Efe'ye veda ettim. nk bir gn nce, daha fazla yannda kalamayacam, ocuklar yoklamak iin Bursa'ya gitmek zorunda olduumu, belki oradan da bir Ankara'ya kadar uzanp, oralarda olup biteni yakndan grmeye alacam syleyerek iznini istemitim. Efe, bu ayrla biraz burulmutu ama, kendisine mahsus tavrlarla tabii karlam grnd. "Ne zaman gelsen, yerin buras" diyerek bann stn gsteriyordu. Onun iin toplant dalnca Efe'ye veda etmek uzun srmemiti. Genellikle Cer hocalarnn yapt gibi, anta falan tamyordum. Atm da yoktu. Jandarma mlzmnn (Temen) bir at vard; ona, birlikte biniyorduk... Efe'den ayrlp avluya ktm zaman, baktm, Mlazm atn suluyordu. Kendisine elimle yrdm iaret ederek yola dtm. Naslsa arkamdan atla yetiecek ben de terkiye yerleecektim. Dalgn ve ar gidiyor, bundan sonra yapa-
caklarm zihnimden geiriyordum. Bu srada gerimde bir tfek patlad ve bir kurun havada slk alarak yanbamdan geti. nemsemedim. nk Zeybekler, birbirileri ile silah akas yaparlar, laf olsun diye kurun yakarlard... Fakat ikinci silah sesiyle birlikte bir kurun nerdeyse sarm syrtp geince, dnp baktm ve bakmam ile donup kalmam bir oldu: Jandarma arkadam, bir zeybein stne atlm, elindeki silah almak istiyor, zeybek direniyor, arkadalar da, kapmay nlemek iin kavgay durdurmaya alyorlard. Dnp olay yerine yrmeye baladm. Silahn kullanan zeybek, da, ta dolaan iri sesiyle: - Bu herif hoca-moca deil, Martaloz! Yemin sana Martaloz! Kulamla duydum az nce Efe'ye diklendiini. (Tutanlarn elinden syrlmak iin bir iki silkindi) Vuramadk, (..) yazklar olsun bize! Duyduklarma inanamyor, deta kulaklarmn yanl duyduunu sanyordum. Bu zeybeklerin ou byle atak, byle ksa-akll olurlard ama, bylesine rastlamak olduka gt ve stelik bana denk dmt. Mlzm arkadam bana gelmememi iaret edince, geri dndm ve yola koyuldum. Az sonra atla bana yetiti: - Gemi olsun, hem de byk gemi olsun Celal Bey; seni casus sanm budala... Kyc bir herif de... Senin Demirci Efe ile tarttn grnce, onu-
208 S M E T
BOZDA
runa dokunmu. "Bu nasl bir hoca olmal ki, Efe'nin akllarn beenmesin!.. Her hl martalozdur" deyip km iin iinden... Ben senin yola dtn grdm. Hayvan suladm, tam bineceim; bir de baktm ki bu zeybek, silahn dorultmu, senin gittiin tarafta bir yere nian alyor. Keye dnnce silah patlad ve bir de baktm ki adam, dpedz seni nianlamakta... Birinciyi dediremedii iin, ikinciyi gizlemeye koyuldu, atladm stne, dirseine dokundum; silah da patlad... Eer koluna vurmasam, bir yann delinmiti Celal Bey!.. Gltk. Baka ne yapabilirdik ki... zmir'den midi kesip, Yunanllar kar mukavemetin daha gerilerden yaplmas gerektiine inandktan sonra, dnyordum: stanbul Hkmeti tarafndan aranmaktaym. Ege evresi beni tanr. Kald ki dalara kmak, zeybeklerin arasna karmak gerekecek. ehir kl ile buralara gitmek bile mmkn deil!. Gitmek mmkn olsa bile, o saat beni tanrlar, ele geerdim... are; kyafet deitirmek, hviyet deitirmekti. Hviyet deitirmek kolay; nfus ktlarnda resim olmad iin, istenildii gibi bir nfus kd bulunur ve benimsenirdi. Fakat klk kyafet deitirmek daha mhimdi; nk iktisap ettiiniz ahsiyetle, giydiiniz kln birbirini tutmas, tamamlamas gerekirdi. Olduunuz gibi grnmiyorsanz, grndnz gibi olmalydnz.
209 B L N M E Y E N
ATATRK
Benim iin iki klk dnlebilirdi: Birincisi "Kzan" kl... Dalarda zeybeklerin arsnda gezineceimize gre, Efelerin kzanlar gibi giyinmek iyi olurdu ve kukulanmak kimsenin aklndan gemezdi... kincisi, "Ky Hocas" kl... Her iki kla da brnmeye elverili bir yapm, bir kltrm vard. Ama dorusu gzm, kzanlktayd! Filintay aprazlama boynuna geireceksin, altna at ekeceksin, git gidebildiin yere... Filinta bulundu, bir elbise uyduruldu, her ey tamamland, lakin bu klkla sokaa kmann mmkn yok. nk orapla akr arasndaki dizkapa, bende kat gibi bembeyaz... Gren, daha ilk bakta acemi aylak olduumu fark edecek!.. Toprak boyasyla boyamaya kalktk, olmad, gnete yakmay dndk, bunun iin aylar lazm; sonunda ister istemez hocala raz oldum! Hocalk iin bir eksiim yoktu. Namaz surelerini bildiim gibi, bunun dnda da Kur'andan "Yasin" gibi uzunca, "Tekvir" gibi, "nfitar" gibi, "tikak" gibi ksa sureleri ezberden biliyordum; Allahn izni ile bu konuda mftlerle tartabilirdim. Sonunda lata geldi, fes stne sark sarld, mesler ayaa giyildi, ele tesbih alnp bir de sakal koyuverilince, bana, ttihat ve Terakki Frkas'nn zmir Katib-i mesul Mahmut Celal demek iin bin ahit getirmek lazmd...
te bu hazrlklardan sonra, nce Gke Efe'nin, daha sonra da Demirci Efe'nin Hocas, maviri oldum. Efe, bir eye karar vermeden nce, bana ayor, fikrimi aldktan sonra kendi bildiini yapyordu. te size anlatacam hadise, Demirci Efe'nin yannda altm gnlere denk der.. Demirci Efe'nin kararghna, Yunan kuvvetlerinin kuvvetli bir kol hlinde Salihli'ye doru sarkt haberi geldi... Kzanlar gittiler, geldiler, haber topladlar ve sonunda bu dman kuvvetinin avlanabileceine gzmz kesti. Efe, zeybeklerini toplad, uygun yerlere pusulad ve dmann gelmesini beklemeye baladk; grndler... htiyatla ilerliyorlard. Demirci Efe de iyice sokulmalarn bekliyordu. O kadar sokuldular ki, ncler, nerdeyse aramza girecekler... Ate balad. lk hamlede nc kuvvet yok edilmi, tabur, neye uradn arp darmadan olmutu. Buna ramen, lmden yakasn kurtaranlar, gerilerde birikmeye ve yeni bir dzen tutturmaya alyordu. Az sonra, kurun menzilinden uzaklatktan sonra niye yeni bir hamle yapmadklar anlald; nk takviye alyorlard. Yeni kuvvetlerle glendikten sonra, bu sefer, bizi kuatacak biimde, sadan soldan hcuma getiler. Bizim kuvvetimiz saylyd ve arkadan yetiecek g de yoktu. Yapabileceimiz i, dmana verebildiimiz kadar zarar vermek, sonra da dzenli biimde geri ekilmekti.
211 B L N M E Y E N
ATATRK
Demirci Efe, savan dndn fark etmi olacak ki, komutay Hac kr'ye devretti. Hac kr, dmana bir sk grndkten sonra usulca ekilmek niyetindeydi. Ben Hac kr'nn hemen yanbanda idim. Silah seslerinin bizim tarafta azaldn, seyrekletiini fark eder gibi oldum. Sebebini renmek, durumu anlamak iin, yamatan dolap teki mevzilerimizi grmek istedim. Bir de baktm ki, sol kanat mevzilerindeki zeybekler, ssl elbiseleriyle atlarna binmiler, ierlere ekiliyorlar. Oysa daha ekilme emri verilmemiti. 5-6 kiiydiler... nlerine ktm: "Arkadalarnz dman karsnda brkp nereye gidiyorsunuz, dnn geriye!." dedim. lerinden biri, hemen filintasna davrand ve gzle ka arasnda dorultup stme ate etti. Kulamn dibinde kurunun sln duydum. kinci kurunun tetiini ekmeden, arkadalar silahna sarldlar; kurtuldum. Ate eden Zeybek beni tanmyordu. Arkadalarna hmla bakp: - Kim len bu?.. diye bard. Arkadalar, kurye olarak Demirci'nin yanna gidip geldikleri iin beni tanyorlard, anlattlar... Zeybek, kurnaz bir dn yapt: - Bala Hoca efendi, bilemedik! Seni, gvurdan yana sandk biz!
- imdi rendin mi? - rendik ok kr. - Dn yleyse geri! Duraladlar. Anladm ki, dnmeye niyetleri yoktu. Biraz daha diretsem, sklasam, el birlii edip beni vuracaklar! nk katklarn Demirci'ye syleyebilirdim. lerinden biri: - Biz dman gavuruna yz geri etmedik Hoca efendi, dedi, tepeyi dolanp ardndan saldracaz! Dediklerini kabul etmekten baka are yoktu. Dpedz kayorlard ama, hi deilse, benim de snabileceim bir bahane icat etmilerdi. - O zaman ne eleniyorsunuz buralarda, abuk davrann! Tozu dumana beleyip gzden kayboldular. Ben durumu Hac kr'ye anlattm. Gld: - Yiitliin az biraz kamaktadr Hoca, sen bunu bilmiyor musun? Balkesir Kongresi'nde beni "Akhisar Cephesi Komutanl"na tayin etmilerdi. Fakat Ankara'da da Byk Meclis almak zereydi ve Atatrk'ten aldmz bir davet zerine, Ankara'da toplanyorduk. Cepheden ayrlmam lazmd; yerime Hafz' vekil brakp Akhisar'a indim. Geceyi, Albay Hsamettin Bey'in evinde geirdim. Hsamettin beyin evinde benim gibi misafir olan bir arkada daha vard: Ahmet Aa.. Ahmet
Aa, "Tekilat- Mahsusa"da pimi, yaman bir ttihatyd. Benim, Bandrma zerinden Bursaya geeceimi renince, "Sizinle ben de geleceim" dedi. Geeceim yollarn ne kadar tehlikelerle dolu olduunu bildii iin, bu Tekilt- Mahsusa fedaisi, beni korumak maksadyla birlikte yola kmay gze alyordu. Bu yiitliine hayran, davranna mteekkir kaldm. Bandrmada bizi, Ahmet Aa'nn bir yeeni karlad: Mlzm (Temen) Ali Rza.. alp evine gtrd. Bizim Kirmast (M. Kemal Paa) zerinden Bursaya gideceimizi rendii zaman, nce seyahatimizi nlemeye alt, baaramaynca; - Byle iki kii, gidemezsiniz, dedi, ikiniz de ttihat olarak tannm kimselersiniz! Oysa Bandrma ile Kirmast arasnda Anzavur'un adamlar cirit atyorlar.. Bir ellerine geerseniz, bu, hayatnzn sonu olur.. yisi mi, ben size kendi blmden be kiilik bir muhafz ktas vereyim; onlar grrlerse, Anzavur'un adamlar da yanamazlar! Kabul ettik ve dediini yaptk. Ertesi sabah, bir yayl araba bulundu. nde arabacnn yanna Ahmet Aa -silah koanda- oturdu; ben de elim silahmn kabzasnda ieriye yerletim. atl nden, iki atl arkadan geliyordu. Bylece, deta bir sava ktas manzaras iinde yola koyulduk. Temen Ali Rza, bize katt muhafzlara, bizi Bursa'ya kadar gtrmelerini tenbih etmiti. Fa-
214 S M E T
BOZDA
kat byle, bir cenk havas iinde Krmast'ya kadar yolboyu rastladmz yolcular, bizi deta dehetle szyorlard. Ben, bu muhafzlardan rahatsz olmaya baladm. nk onlarn varl, btn dikkatlerin zerimizde toplanmasna sebep oluyordu. Yollar da olduka tenha idi. Anzavur'un adamlarna hibir yerde rastlamamtk. Ahmet Aa ile konuup anlatktan sonra, muhafzlar geri gndermeye karar verdik. Yanmda ok snrl lde para vard. Akhisar Cephe Komutan'ydm ama, bu grevden tr para kabul etmiyordum; profesyonel sava olmak iime geliyordu. Albay Hsamettin Bey'den, 25 lira dn almtm. Bunun 10 lirasn, bizi Krmast kavana kadar getiren muhafzlarmza "Arpalk" olarak verdim. Vedalatk! Muhafzlar itiraz etmediler ama, pek de honut olmadklar yzlerinden belli oluyordu. Her neyse, biz ayrldk, onlarda atlarn balarn bize evirmiler uzaklamamz bekliyorlard. Ben de kendilerine el sallyordum. Fakat baktm, bunlardan biri, birdenbire silahna davrand ve bir kurun yaylnn tentesini yrtarak, ndeki Ahmet Aa'nn klahn syrd. aka m, ciddi mi anlamaya vakit kalmadan, ikisi daha silahlarn dorulttular ve atelediler.. Besbelli bizi vurmak istiyorlard.
215 B L N M E Y E N
ATATRK
Arabac, atlar krbalarken, biz de ieri ekilip silahlarmz dorulttuk: Karde kardee vuruuyorduk. Neyse ki, araba biraz daha uzaklanca, onlarda atlarn evirip Bandrma'ya doru trsa kalktlar, bu irkin olay kapand. Sonradan merak edip rendim: Bize ate eden neferler Bandrma'ya ktalarna dnmemiler, Anzavur kuvvetlerine katlmlar! Meer biz Anzavur askerlerinden korunalm diye dnrken, Anzavur askerlerinin gbeine dmz. Bu genlerin bize ate etmek iin neden bu son dakikay beklediklerini bugn bile zm deilim. Herhalde Bursa'ya kadar uzun bir yol olduunu dnerek baskn daha elverili bir yerde yapmay dnmler, fakat bizim kendilerini savmamz zerine orackta harekete gemilerdi! Aramzdaki mesafe, 20 metre var-yoktu. Bu kadar yerden adam vurmak iin nianc olmaya bile ihtiya duyulmaz. Bylece Kirmast'ya girdik. Krmast, Anzavur askerleriyle kaynyordu. Belediye Reisi, dostumdu. Arabadan iner inmez uradm. Beni grnce yz kat gibi bembeyaz kesildi. Durumu anladm. Yannda poturlu biri oturuyordu, ona beni "eski arkadam" diye tantt ama, adm sylemedi. Ben kukulanmasn diye "Fazl" deyiverdim.
216 S M E T
BOZDA
Bu poturlu misafirin Anzavur'un adamlarndan biri olduu anlalyordu. zin isteyip ayrldm ve hemen yorgun argn Bursa'nn yolunu tuttuk.. Geceye kalmtk.. Ahmet Aa yolboyu hikye anlatt, ark syledi, ben dinledim. Bursa'nn klar uzaktan grnd zaman Ahmet Aa: - Bey, dedi, bir de burda snacak yer bulamadk m, artk kelime-i ehadet getirmenin sras.. Gltk. Gltk ama, eskilerin "zehr-i hend" dedikleri soydan: ac bir glmseme!..
am kadro hcumbottaydk... Bir eksiimiz, Adnan Menderes'ti. O sralar, neden bizimle beraber olmadn bilmiyorduk; nk bu konuda bize hibir ey szdrlmamt. Nereye gittiimizi bilmiyorduk ama; "niin gittiimizi" biliyorduk!.. Asacaklard!.. imden, "insan bir kere lr!." diyordum ama, bir kere doduunu da biliyordum. Fakat "lm" konusunda ben pek zararl saylmazdm; nk Yassada'da bunu istemi, denemi, baaramamtm. imdi, bu iin ehli kiiler, usul ve erkn ile yapacaklard! Size anlatrken szlerime biraz kara mizah, biraz ironi karyor ama, dorusu, gemide giderken bu kadar akac olduumu syleyecek deilim. nk, nihayet aslmaya gidiyorduk!.. Ve herkesin son saatinde, dnecei, yapmay isteyecei ileri olabilir, bu yzden de kendi sessizliine gmlm olmas alacak bir ey deildir.
Fakat madem Demokrat Parti iktidarnn mesulleri olarak lecektik!.. Hi deilse Demokrat Parti insan yapsnn ne lde vatansever olduunu gstermek bizim vazifemizdi. Onun iin sessizlii bozup Dileri Bakanmz Fatin Rt Zorlu'ya yksek sesle sordum: - Ortak Pazar'a girme teebbsmz, hangi noktada kalmt, Fatin Bey?.. Rahmetli, yiit arkadam Fatin Rt, hibir duraksama yapmadan, sanki Bakanlar Kurulu'nda izahat veriyormu gibi, ciddi ve sakin bir sesle konumaya balad. Hcumbotun mrettebat ta kesilmi, akn gzlerle bizi seyretmeye balamt. Havsalalar almyordu: Bizi nereye gtryorlar, biz neler konuuyorduk?.. Bu ciddi konuma Yassada'ya kadar srd. Bu sre iinde, beeri sebeplerle km arkadalarmz varsa, onlar da toparlandlar. Adaya ayak bastmz zaman, kaderini erefle barna basmaya hazr bir kafile hline gelmitik. Adada bizi teker teker bir sra hcreye tktlar. Fakat ondan nce, adaya kadar nden kelepeli olan kollarmz, arkadan evirip kelepelediler. Bu, bal kalmann en g pozisyonlarndan biri idi! Hele ya ilerlemi insanlar ve zellikle iman ve kollar ksa olanlar iin eziyetli ve meakkat-
liydi. Aramzda bizimle aslacak olan Agh Erozan iman, Emin Kalafat kollar doutan ksa idi. Bu durumun onlar iin, nasl lmden beter olduunu az sonra anlayacaktk. Bizi tktklar hcrelerde, zerine ot bir yatak atlm kerevetlerden baka bir ey yoktu. Kollarmz arkadan kelepelendikten sonra, her birimizi, bu ot yataklar zerine -koyun gibi- ykverdiler; sramz geldike tutup gtrecekler, asacaklard! Vicdanmn iinde hayatmla hesaplamtm. Buna ok vaktim oldu: Susuzdum. Susuzluk, masumiyet, ok byk bir gtr! Bir masumu bilerek ldrenler, eninde sonunda iflah etmez, vicdan azab iinde boulurlar. Ben 78 yamn en az 55 yln devletime, milletime hizmet etmekle geirmitim. Milletime kar ilenmi bir suum yoktu! Vicdanen msterih, aslacam an bekliyordum. Bir de kollarm arkadan bal olmasa, baka ikyetim yoktu diyebilirim! Hcrelerden gelen bir besmele sesiyle rperdim. Benim gibi az sonra ipe ekileceklerden biri, Agh Erozan, yank bir sesle Kur'an okumaya balad. Bu srada kulama, beni iliklerime kadar rperten, vicdanm hanerleyen bir feryat geldi: kelepe, bileklerini kan iinde brakt iin acya dayanamayan arkadamz Emin Kalafat: "Ne olur, nce beni asn!" diye yalvaryordu.
leceimi, aslacam unuttum; tek bu arkadaa yardm edebilsem, aclarn biraz olsun hafifletebilsem, canm cellatlarma seve seve bir kere daha, bir kere daha verebilirim!.. Birden, yank bir Kur'an sesi, bu cehennemi deheti yaayan hcrelerimizi doldurdu! Sanki bu ses, hcumbotlar da, Yassada cehennemini de, mral Adas'nn ileli hayatn da bastrd, ezdi, hkim oldu! Kemiklerine kadar bilekleri paralanm Emin Kalafat'n bile sesi kesildi! Az sonra gireceimiz teki dnya, bizi ebedi huzuruna doru ekiyordu... Daha lmemitik ama, baka bir leme intikal etmi gibiydik!. Hcrelerinden alp gtrlenlerin seslerini, konumalarn, ryada imiiz gibi duyuyorduk. Birbiri ardndan, sevgili arkadalarmz Fatin Rt Zorlu ile Hasan Polatkan' astlar!.. "Ya srasna da bakmyorlar" diye aklmdan geti sanyorum. Hemen herkesin gz kapda, ieri girecek grevlileri beklerken, bir duraksama oldu; sonra hemen ayn zamanda btn hcrelere grevliler girdiler ve bileklerimizi kesen kelepelerin azabna son verip, bizi bir salonda topladlar: Almayacaktk! lm cezamz, szde mebbede evrilmiti... Arkadalar hakl olarak sevindiler, birbirleri-
221
BLNMEYEN
ATATRK
nin boyunlarna sarldlar. Birbirlerini kutladlar, adaklar adadlar!.. Bu olayn stnden u kadar yl geti; fakat size duygumu anlatacak bir benzetme yapmak istiyorum. Benim iin, sanki btn olay -arkasnda ahiret olan- bir buzlu camn stnde yaanmt. Sonra bir ta gelip cam krm, bizim iin yaamak yeniden balamt! Bu duygular iindeyken, yanma Ada Komutan yanat. Yznde ylk bir tebessm, daha dorusu srtma!.. Eliyle omuzumu tutarak: - Eee, dedi. Kefeni yrttn yine, hadi gemi olsun!.. Hayatmda bu kadar fkelendiimi ok az hatrlyorum; omzumu silkeleyerek elinin arlndan kurtulurken: - Bakn Kumandan Bey, ben lmden korkmam ama, laubalilikten nefret ederim!.. dedim. Hayretten alm gzleriyle, izgileri gevemi yz, grlecek eydi!..
9 8 1 ylnn 22 Ekiminde, Dostum Dr. Mkerrem Sarol ile sayn Bayar' ziyarete gitmitik. Sayn bayar konuma srasnda be kilo kadar zayfladn syledi. Sarol: - Sizin iin iyidir Beyefendi, kalbinizi beyhude ykten kurtarr, dedi. Sohbet bu konu zerinde younlat. Bayar, s a l n n iyi olduunu, tansiyonunun normal, kalbinin rahat olduunu, barsaklarnn da iyi altn anlatt. Sonra: - Midem bile benimle iyi geiniyor da, bu idrardan ikyetiyim! Bundan rahatsz oluyorum. Bilhassa ayakta isem, bu byle... Fakat oturduum zaman, idrar beni sktrmyor! Sarol, doktorca baz aklamalar yapt. Prostat ameliyat olduunu hatrlatt; idrar kesesinin elastiki bir torba olduunu syleyerek, genlikte bu torbann ihtiyac kadar genileyerek daha fazla idrar muhafaza edebildiini, fakat yalandka, elas-
tikiyetini de kaybettii iin, daha sk boaltma ihtiyacn ortaya kardn anlatt. Bayar, Sarol'u dikkatle dinledikten sonra, byk bir ciddiyetle konutu: - yleyse doktor, bu idrar kesesi hakszlk ediyor! *** Ayn gn konumalarn konusu salk stnde dnd iin, Sarol, Bayar' rahatlatmak, salna olan gvenini pekitirmek istiyordu. Bu yzden, kendisinden bir rnek vererek Bayar' ferahlatmak istedi: - Benim bamda da bu dert var, Beyefendi, dedi. Bazen o kadar skyorum ki, tuvalete gidene kadar, bir ka damlay kiloduma kardm oluyor! Bayar, kendisini geriye ekerek bir mddet doktorun yzne baktktan sonra, sa elinin ehadet parman dudaklarna bastrd: - Aman Doktor, dedi, bu srr iyi sakla!..
13.8.1978 Celal Bey'in evinde dinlenmitir.
Laf Aras Glmsemeler

9 4 8 ylnda Demokrat Parti Genel dare Kurulu Bayar'n bakanlnda nn'nn Cumhurbakan olarak yaymlad 12 Temmuz Beyannamesini gryordu. Bayar, Menderes, Kprl, Samet Aaolu Beyannamenin kabulnden yana idiler. Buna kar Ahmet TahtaKl'la, Ahmet Ouz ve bazlar 12 Temmuz Beyannamesi'ni smet Paa'nn bir aldatmacas olarak gryorlar ve bunun muhalefet olarak reddedilmesini istiyorlard. Bu fikrin en heyecanl savunucularndan biri, Ahmet Tahtakl't. Tahtakl bir ara Bayar'a: - Size saygmz var beyefendi, konuyu sizinle tartmak istemiyorum, dedi. Bayar glmseyerek cevap verdi: - Tart Ahmet Bey, tart!. Ben politikay senin babanla da tartmtm, imdi seninle tart-
yorum; umarm ki bu gidile olunla da tartacam!
***
Bayar'n 9 0 . doumyldnm gnlerinde idi. Hazrcevap Sokak'taki evinin bahesinde oturmu konuuyorduk. Ben bir kiinin, Bayar gibi bir hayat izgisi izdikten sonra 9 0 . ylna bu salk artlar iinde erimesinin mutluluk olduunu anlatyordum. Bayar, gzlerini uzakta bir yere takm, dnceli bir sesle bana sordu: - smet Bey, doksann yars ka?.. - 45 beyefendi.. - Koy bakalm bu krk bei doksann stne, ne ediyor?.. - Yz otuz be beyefendi... Glmseyerek yzme bakt: - Eh, demek yz otuz bee kadar yolu var bunun.. Gltk. Ben hemen ekledim: - Aman beyefendi, gelin unu yuvarlak rakama balayalm, 150 olsun.. Bayar, gvensiz bir yzle bana bakt: - Azck, mbalaa etmi olmaz myz?.. *** 1 9 7 8 ylnda tatl bir bahar gn idi. Bayar'n iftehavuzlar'daki evinde Atatrk Metodolojisi zerinde alyorduk. Atatrk'n 1922 ylnda yapt bir konumann zerinde duruyorduk. O gnler gzmn nnden geti, ben daha okula bile gitmiyordum, Atatrk ancak bugn kavrayabildiim bu
nemli konumalar yapmaktayd. Bunun hayranl iinde olacak: - Ben o zaman daha alt yandaydm, demi bulundum. Bayar, gzlerini kaldrp yzme bakt, szlerimi anlamam gibi sordu: - Ne dediniz smet Bey?.. - Ben Atatrk'n bu konumay yapt gnlerde daha alt yanda bir ocuktum, dedim efendim... - Peki, imdi sen ka yandasn?. - Altm iki... Hayal krklna uram gibi yzn ekitti: - Bir gn oluk ocukla arkadalk edeceimi hi aklma getirmemitim!
***
1 9 7 8 ylnda Bayar'n evindeydik. Bir Alman sosyal antropoloji uzman Bayar'a Almanya'da yaplan Krt yaynlarn toparlam getirmiti. - Bunlar sizde kalsn, kullann, sonra ii bitince ben gelip alrm, dedi. Bayar: - yleyse, hemen almalara balayaym, sizi bekletmeyeyim, deyince Alman: - Acelesi yok beyefendi, hatta gerekirse 100. doum gnnze kadar bekleyebilirim. - Kimden mitsizsiniz anlayamadm, benden mi, kendinizden mi; ben sizi 125. doum gnme kadar bekleyebilirim.
POLEMK
I
elal Bayar, 1 9 2 4 Anayasasna, ATATRK ANAYASASI demekten holanrd... Mill Mcadele, bu anayasa ile yaplm; Cumhuriyet, bu anayasann avularnda domutu! Milli Mcadele de, Cumhuriyet de, Atatrk'n byk "Atatrk Anayasas" demekten katklar ile ortaya km eserler olduu iin, Bayar, 1 9 2 4 Anayasas'na zevk alyordu! 1961 Anayasas yrrle girmi, Celal Bayar, cezaevi gnlerini geride brakm, iftehavuzlar'daki evinde alyordu; birlikte "Bavekilim Adnan Menderes" adl kitab hazrlyorduk. O sralarda, 1961 Anayasasn ven yazlar basnda sk sk grlyordu. Prof. Mmtaz Sosyal'n "Anayasa Dinamii" adl kitab yaymlanmt; 1961 Anayasas n savunuyordu. Ben de Bayar da bu kitab okumutuk; karlkl eletirisini yaparken, grdk ki, 1 9 2 4 Anayasas, demokraside varlacak gayeyi temsil ediyor; 1961 Anayasas, bu gayeye ulamak iin bir "geit anayasas" idi
Bu dnce,
"Bavekilim Adnan Menderes"
kitabnn n sznde yle dile getiriliyor: " 1 9 6 1 Anayasas, 1 9 2 4 Atatrk anayasasndan, hangi noktalarda ayrlr?.. Kanaatimce, en nemli ayrlk, Ulusal egemenliin kimin tarafndan ve nasl kullanlaca noktasndaki ayrlktr. Atatrk Anayasas'na gre; "Hkimiyet, kaytsz, artsz milletindir. Trkiye Byk Millet Meclisi, milletin yegne ve hakiki mmessili olup, millet namna, hakk hkimiyeti istimal eder.'" 1961 Anayasasnda da "Hakimiyet, kaytsz, artsz millete' braklmtr; ama 'kullan biimi' deitirilmitir. Bu Anayasaya gre; 'Millet egemenliini, anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar eliyle kullanr.'" Demek oluyor ki, 1961 Anayasas, ulusal egemenliin kullanlna, yeni ortaklar getirmektedir. Vatanda oyunun kullanlaca Millet Meclisi'nin bu egemenlii, iyi kullanabilecei noktasnda kuku vardr. Bu ulusal egemenliin kullanln gvenle yerine getirmek iin "messeseler" ihdas edilmitir: Senato, Anayasa Mahkemesi, Mill Gvnelik Kurulu, Muhtar niversite, Muhtar TRT, Planlama vb... Dmn zlecei yer burasdr. nce aratrmalara girmeden kabaca sylemek gerekirse, Ulusal Egemenliin "Kanun yapma gc" Senato, Anayasa Mahkemesi, Cumhurbakanlnn Anayasa muhafzl grevi ile daraltl-
229 B L N M E Y E N
ATATRK
makta, frenlenmekte, barajlanmaktadr... Bu daraltma, frenleme ve barajlama, vatanda oyuna kar duyulan gvensizlii gsterir! Ben, burada bu fikrin doruluu, ya da yanll zerinde duracak deilim. Mill uuru, okuryazar saysna balayan insanlar ve teoriler olduu gibi, mill uurun blnmezliini savunan; bir parasnda var saylan bir eyin, teki parasnda yok farz edilmesinin yanlln ispatlayan, insanlar ve teoriler de vardr... Esasen, nemli olan da bu deildir! nemli olan, devletin gerek sahibi olan Millet'in yanna getirilen, yeni ortaklardr!.. Anayasann karakterine bakarak bu yeni ortaklar ORDU ve AYDIN diye niteleyebiliriz. Ordu; Mill Gvenlik Kurulu ile; Aydn; Anayasa Mahkemesi, niversite, TRT, Planlama, hatta SENATO'nun seim d gelen yeleriyle, devlet ortaklna girmektedir..."
On Ay Sonra Gelen Cevap

Bayar, son derece nazik bir dille, aka meydan okuyor, Demokrasi asndan 1961 Anayasasnn 1 9 2 4 Atatrk Anayasasndan daha geri olduunu, ancak bir "geici anayasa" deeri tadn ileri sryordu. 27 Mays'ta Ankara'ya koan "fetvac profesrlerin, -hele o gnlerin 27 Mays sarholuu
230 S M E T
BOZDA
iinde- hemen kaleme sarlacaklarn sanyorduk. Fakat hayret! Bir iki ke yazarnn -konunun esasna girmeden- o gnlerin alkanlklar iinde 'Yine mi sen!" gibisinden yazdklar dnda, hi ses gelmedi.. Artk umut kesmitik ki, on ay sonra Ord. Prof. Sddk Sami Onar, "Fasit daire" diye bir yaz yaymlad. Bu yazda, bizim "Bavekilim Adnan Menderes' kitabnn nsz'nde ileri srdmz fikre, dolayl olarak cevap veriyordu. Sayn Bayar'la grtk ve 1961 Anayasas zerinde, Sddk Sami Onar' muhatap tutarak bir tartma amaya karar verdik. lk yaz hazrland. Karmzda bir hukuk otoritesi vard. Bu yzden, dikkatli davranmaya alyorduk, bizim fikir sermayemiz, Atatrk'n anayasa yorumlar, Demokrasi'nin, HALK DARES olduu felsefesiydi. Atatrk'n de bir ok defalar iaret ettii gibi, Cumhuriyet, belli srelerle seimi yenilenen "Sreli Hkmdar" rejimi idi. Baka bir deyimle, "meruiyet", mstebidin elinden alnm, halkn eline devredilmiti! Halkn, hkmdardan daha akll olaca varsaymna dayanyordu. Bu nedenle ounluk, aznlktan daha akllyd. Ynetim, ounluun elinde olacak, aznlk onu eletirecekti.
Yasalar karsnda btn vatandalar eitti. Byle bir anayasann - 1 9 2 4 Anayasas byle bir anayasa idi- tek kusuru, halk istibdadna ak olmasyd. Ama halktan gelecek istibdat, istibdat olmaz, olamazd! Bu tartmay balatmak iin: "Gereke bekleyen bir Hkm" bal altnda bir yaz kaleme alnd. Fakat Bayar, Demokrat Partili siyasilerin sosyal haklarnn iadesinin sz konusu olduu o haftalarda, bu tartmann almasn zamansz buldu ve yaz yaymlanmad. Biz bugn, tarih olmu bu yazy olduu gibi yaymlyoruz.
II Gereke Bekleyen Bir Hkm

9 5 0 - 9 6 0 yllar sresince Cumhuriyet Halk Partisi ile Demokrat Parti arasnda cereyan eden mcadelenin hangi fikir kaynaklarndan beslendii konusunda akladm fikirlerime, ancak 10 ay sonra, Sayn Ord. Prof. Sddk Sami Onar'n "Fasit Daire" balkl yazs ile dolayl bir karlk alm buluyorum. u raslantya bakn ki bu karlk, tam memleketin Anayasa dzeninde bir buhran geirmekte olduu iddialarnn Basn'da, Kamuoyu'nda yaygn olduu bir dneme att. Bu bakmdan, gerek Sddk Sami Onar'n fikirlerine ve gerekse, memleketin iine dt alkantnn sebeplerine temas etmeksizin, bu konudaki dncelerimi yeniden aklamak ihtiyacn duydum. nce, u sorunun karln vermek lazmdr: Bugn memleketin iine dt alkant ve
233 B L N M E Y E N
ATATRK
bunalm, bir tek "Anayasa" kaynandan, bir tek "Ekonomik kaynak'tan, bir tek "Yeniden biimlenen dnya dncesi" kaynandan m gelmektedir; yoksa, bunlarn her birinden payn alarak ortaya kan yeni bir, "Tekevvn", yani, yeni bir "olu" mudur?.. Bence, yeni bir "01u"un karsndayz. Bu "Olu"un kaynaklar, "Teknik"in, "llim"i amas neticesinde doan, yeni bir "Dnya" ve "Yaama" anlay olduu kadar, gelimekte olan Trkiye'mizin yeni ekonomik problemler ortaya karmas ve bunlarn 1961 Anayasas iinde -memleketin ihtiyalarna uygun olarak- biimlenememesidir. Anayasa zerinde yaplacak dzeltmeler, memleketin bugnk problemlerine tek bana bir cevap olmamakla beraber, teki faktrlerin yaratt problemlerimizi halledebilmek iin, idare eklimizin temel prensiplerini, "Mill Geleneklerimizin ve yatknlklarmzn aydnlnda yeniden gzden geirmemiz, kanlmaz bir sonutur. Anayasalar, kitaptan kmaz, hayattan kar. ster bizden ileri, ister bizden geri olsun, baka bir memleketin Anayasa Felsefesi, Trkiye'mizin Anayasa temeli olamaz! Anayasa, uygulanaca sosyal bnye, gelitirdii Devlet ve idare biimi ile sk skya ilgilidir.
234 S M E T
BOZDA
Sayn Sddk Sami Onar'n imdiye kadar yaymlad yazlardan kardm sonulara gre, sanyorum ki, anayasalarn, o milletin idari geleneklerine dayanmas gerektii konusunda fikir birliimiz vardr. htilafmz, bu noktadan sonra kyor. Sayn Ord. Profesrn Osmanl Devlet yapsna bak ile benim bakm arasnda hangi farklann olduunu ve bunlarn nereden geldiini burada tartmayacam. Anayasalarn, sadece Vatanda Haklarn ve Hrriyetlerini teminat altna almas dncesi, 1789'da, Fransz htilalinin Reaksiyoner dncesinde kalmtr. Anayasalarn baz sosyal kalplamalar yapmas elbette gereklidir. Bu noktada da Sayn Onar ile beraberiz. Ama, Orman Sularnn affedilemeyeceini, filan insanlarn siyasi haklarn kullanamayacaklarn anayasa Nas'lar hline getiren dnce biimi, sadece -Sayn Onar'n ideologluunu yapt- 1961 Anayasamz iinde kalplanmtr! Hem hayat ve toplum dev admlar ile yryecek, hem Anayasann iine, orman sularna varncaya kadar gnlk iler yerletirilecek; hem de bu anayasa, kyamete kadar deitirilmeyecek!.. Bunu, selametli bir dnce ile anlamaya imkn yoktur! Memleketin Hukuk Otoritesi olan Sayn Onar ile Anayasa felsefesi bakmndan uyumama-
mzn, ahsmz iin hibir nemi yoktur. Elde edebildiimiz bilgilerin yetersizlii yznden de byle bir noktaya gelmi bulunabiliriz. Ancak, ayn memleketin bir politika adam ile, bir ilim adamnn, bir hukuk otoritesinin Anayasa gibi temel ynetim politikasnda anlaamamalarnn ehemmiyeti byktr, Devlet ve Millet zararnadr! Hele, memleketin alkantlar ve bunalmlar iine dt u gnlerde, vatandalar ve eitli zmreler arasnda samimi bir diyalogun kurulabilmesi iin, Politikac ile Bilginin mutlaka bir diyaloa girmesi, mutlaka fikirlerini kamuoyunda, btn ahsi endielerinden, btn menfaat ve kayglarndan syrlm olarak samimiyetle ortaya dkmesi arttr. Ben buna hazrm! Ancak, byle bir sylemeye girmeden nce, Sayn Onar'n imzasn tayan bir hkmn, hukuki gerekesini renmem, bundan sonra yapacamz konumalarn gven kayna olacaktr. 27 Mays 1 9 6 0 tarihinde Mill Birlik Komitesinin daveti zerine, stanbul niversitesi'nden 7 kiilik bir hukuk kurulu Ankara'ya gelmi ve Sayn Onar'n bakanlnda toplanarak nversite ve Bilim adna bir DURUM RAPORU hazrlamtr. Raporun tamam zerindeki dncelerimi burada belirtmeyi, enfs hkmler zerinde tartmaya girmeyi yersiz bulurum. Ancak, "BAVEKLM AD-
236 S M E T
BOZDA
NAN MANDERES" adl kitabn n sznde ele aldm bir "Hukuk Hkm"nn gerekesini sylemekle yetineceim. Bu szn ettiim kitabn n sznde demitim ki: "Rapor, DP ktidar'nn meruiyeti konusunda unlar sylemektedir: "Bir hkmetin meruiyeti, sadece meneinde, yani iktidara geliinde deil, iktidarda, kendisini bu mevkie getiren anayasaya riayeti ve millet efkr, ordu, kaza ve ilim messeseleri gibi messeselerle i birlii yaparak hukuk nizam iinde yaamas ile ve devam ile mmkndr". 1 9 2 4 Anayasasnn temel fikirlerine gre, Hkmet Meruiyetini, Anayasa ve Halk radesi ile snrlamak elbette dorudur. Fakat, "Ordu, Kaza ve lim messeseleriyle ibirlii" yolu ile ortaklaa Devlet Ynetiminin 1 9 2 4 Atatrk Anayasasnn hangi maddelerinde yazl olduunu bilmeye imkn yoktur!. Bu, apak unu gstermektedr: niversite, anayasada yazl olsun, olmasn, kendisini devletin orta saymakta ve hkmetin meruiyetini bu ortakln tannmasna balamaktadr. Bir baka deyimle hkmet ve iktidar, anayasada yazl dev ve grevlerini yapmad iin deil, Anayasada yazl olmayan, fakat varsaylm birtakm dev ve grevlerini yapmad iin sulanmaktadr!."
imdi sayn Onar, ltfen 1 9 2 4 Anayasas maddeleri iinde; ktidar ve Hkmetin "Ordu, Kaza ve lim Messeseleriyle i birlii yapmak zorunluluunu getiren hkmleri bana gstersin! Bunlar bilmek ihtiyacndaym; nk, koskoca bir parlamento, bu hkme dayanlarak fevkalade mahkemelere ekilmi, vekiller, bavekiller aslm, devlet bakanlar, vekiller, milletvekilleri genelkurmay bakanlar mnferit ta hcrelerde ilelerini doldurmulardr. Dnya tarihinde ilk defa cezalandrlan bir parlamentonun, cezalandrma gerekesi bu hkmdr. Eer Sayn ONAR'n "Fasit Daire" balkl yazsnda belirttii gibi; "Gerek Mill rade, halkn ihtiyacn, ztrabn gsteren kiisel iradelerle, bunlara are arayan ve DEMAGOJYE BA VURMAYAN, TAVZ VERMEYEN teknik ve bilimsel, dinamik, sosyal messeselerin iradelerinin bilekisi" ise, asgari bu szlerine katlabilmemiz iin, 27 Mays 1960 gn HUKUK ve BLM adna bakanlklar altnda hazrlanan durum raporundaki u kck tek cmlelerini, 1 9 2 4 Atatrk Anayasas maddeleri iinde aydnlatmak zorundadrlar. Buyurun Sayn Onar, sizi samimiyetle dinliyorum.*
* Bayar, hazrlad bu yazsn yaymlamad.
Bayar Byle Dedi

nn'nn birinci lm yldnm idi. Bir ka gn nce sayn Bayar'a: -lm yldnmnde smet Paa iin yumuak bir beyanat vermeyi dnr msnz? dedim. Dnp yzme uzun uzun bakt ve hibir ey sylemeden, duymam grnerek, baka konuya atlad. Aradan bir ka gn getikten sonra, yine beraberdik; birdenbire bana: - nn iin benim yumuak beyanat vermemi o gn benden niin istediniz? diye soruverdi. Biraz skntya dtm, sonra aka anlattm: - Beyefendi, ben sizin -Allah geinden versinbir emr-i hak vukubulunca Antkabir'e gmlmenizi isterim. Biliyorsunuz, bu, bir Kamuoyu meselesidir. Birok defalar konutuk ve sizinle mutabk kaldk ki, Trkiye'de kamuoyu, aydnlarmzn -tamam deil- bir blmnn elinden, dilinden oluur. Bunlarn ou da smet Paacdr. nk smet Pa-
239 B L N M E Y E N
ATATRK
a, Trkiye'de Devleti dzeni kurmaya alan bir Bavekildir. Fethi Bey'in Liberalizmi karsnda -ister istemez- devletilie sarlm ve bu yzden Marksistlerin itibarna mazhar olmutur. Bir de, Marksist fikriyata mihraklk eden "Kadro" dergisini arkalam oluu, onu Marksistlerin gznde ok yceltmitir. Siz, bu blm okayacak bir beyanat verirseniz, aradaki buzlar erir, yarn biz "Antkabir" meselesini attmz zaman, yumuak bir mukavemetle karlanm oluruz", diye dnyorum. Bayar, muhabbetle yzme bakt. Elimi avucuna ald. Duyguland kimselere byle davrandn bilirim: - smet Bey, dedi, sizi dncenizde haksz bulmam. Beni dnerek bu teklifi yaptnza inanyorum. Ak syleyeyim: Muhteem bir abide olduu iin deil, Atatrk yatt iin Antkabir'de gmlmeyi ben de isterim. Ona yakn olmak, benim iin, hayatta da, lmde de kl kadar fark etmez. Fakat bunu temin etmek iin benden bir hareket beklemeyiniz!. nk ben, btn hayatmda hibir ey istemedim ve zendiim hibir eye istekli olmadm! Bana hep "gel u ii yap" dediler, ben o iin stesinden gelmeye altm. ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne giriim yledir, zmir Katib-i mesullm yledir, Ankara'da TBMMeclisi'ne gidiim yledir, Bakan oluum yledir, Bavekil oluum yledir, De-
mokrat Parti'yi kuruum, Cumhurbakan oluum yledir.. Ben bunlarn hibirine talip olmadm ve hibiri iin zel bir gayret gstermedim. Bu belki bir kusurdur ama, benim byle vaz geemediim bir kusurum var.. ldm zaman beni nereye gmecekler? Bir saniye bile aklm igal etmez. Bu millete aralksz 85 sene hizmet etmi bir insanm. Baz eyleri istemek benim hakkm olabilir!. Ama hayr, benim itiyadm bozmaynz smet Bey... Gnmze hkmedemiyoruz; bir de gelecee hkmetmeye kalkmayalm! te Sayn Bayar'n bana syledikleri... Aklmda kald gibi yazdm. Benim grevim de bundan ibaret!. Naa henz topraa verilmedii iin Rahmet dilemiyorum ama, huzur diliyorum. Allah sevenlerine sabr ihsan etsin!
Bayar'a Gre
ihail Gorbaov, Sovyetler Birlii'ni yeni bir modele gtryor: Prestroyka. Bu konuda yazlm bir de kitab var. Gerek kitabn incelenmesinden ve gerekse Gorbaov'un son Parti Konferans'nda yapt konumalardan anlalan u: "Yeniden yaplanma" Sovyetler Birlii'nin, sadece st-yapsnda gerekletirilecek: seimle oluturulmu bir Meclis, bu Meclis'in seecei yetkili bir Bakan! Yni, 1923 Trkiyesi..
0 Austos 1986 aramba! Gkyznn mavi rts ta kesilmi, stanbul cayr cayr yanyor. Her ey, deta buharlam kadar scak, ya da uacak kadar buharlam! iftehavuzlar'da Sayn Bayar'n evi, unutulmaz bir gn yayor. Kkn en serin odasnda yatan Bayar, bu amansz scakla boumakta!.. Sevgili kz Nilfer Grsoy ve gerekten -ei kolay, kolay bulunmaz- Damad Ahmet Grsoy, btn sevgileri, btn dikkatleriyle baucundalar! Bayar, dar kamad, gazete okuyamad ve ara sra kabul edebildii yakn dostlarndan baka kimseyle de grmedii iin, dnya ile haber ilintisini ev halk salyor. O gn de ho bir olay olmu; telefon alm, Anadoludan bir merakl soruyor: - Celal Beyefendi'nin hastal hakknda gazetede bir haber grdk, sal nasl?.. Gerekli bilgi veriliyor. Telefondaki zat:
- Ben, Hac lyas Sami Mu'un zevcesi adna telefon ediyorum; Kendisi hasta, telefona gelemedi, fakat Beyefendinin saln ok merak etti. Ayrca unu da renmek istiyor: Celal Beyefendi'nin eski arkada olan kocas Hac lyas Sami Mu'u acaba hl hatrlyorlar m? diyor. O akam Nilfer Grsoy ve Ahmet Grsoy babalarnn ba ucundadrlar... Celal Beyefendi'nin gs skyor ve gsn boaltmakta byk glk ekiyor ama, yine de konumaktan ve dinlemekten vazgememitir. Kz Nilfer Hanm, kendisine o gnk telefonu naklediyor. Bayar, dikkatle dinlemitir. Bir an, kalarn hafife atarak dnyor, sonra yznn izgileri alarak konumaya balyor: -Hatrladm... yi tanrm kendisini! "Mu" soyadn da ona Atatrk vermiti. Hosohbet, vatanperver, kendisine has bir adamdr. yi Arapa bilir, Farsa bilir. Biz ona "arkiyat" derdik... lm m?.. Allah rahmet eylesin! Kars benim hatrm soruyor demek! Teekkr ederim! Hafza mkemmel... hata mkemmel... Muhakeme mkemmel... drak ve intikal srati, mkemmel!.. Yalnz, glkle nefes alyor... ksryor, fakat boaltamyor gsn... O menhus hastalk, bugne dek, ei grlmemi biimde ve iddette bastrm!.. "SOL KALP YETMEZL" denilen bu illet, ilk olarak, Kayseri Cezaevi'nde kendisini gstermiti. O gn-bugn, Bayar, btn fonksiyonlaryla sa-
lamdr, btn azalar tam ve noksanszdr; btn kan ve idrar tahlilleri msbet kar; tansiyonu hibir zaman 16'y gememitir de, toplumunun solu gibi, kalbinin de solundan skntdadr! 20 Austos 1986 aramba gn, yani, u ayrntlarn akladmz gn, 104. ylnn, 114. gnn yaamaktadr! Akam, saat 21... Kalbin sol yan, ihanete hazr... Temizlenmek iin cierlere giden kan, vcuda pompalanamad iin, cierleri dolduruyor, oksijen eksiklii mor lekelerle kendisini aikr ediyor! Mdavi doktoru Prof. Dr. Koptagel lgn, yannda asistan doent Emin ile saat 21'de hastann ba ucundadr. Hastalk bilindii iin, oksijen tp gelmitir; hatta aspiratr gelmitir; gerekli btn mdaheleler iin her ey hazrdr! Bayar, yeniden muayene edildi ve gerekli nlemler alnd. Ancak gerek are, aspiratr cihazna alnmaktadr; bunun iin hastann baylmas gerek! Bu baylmaya kalbin dayanmas gerek! Bu iin en iyi biimde yaplabilmesi iin, hastann hastahaneye nakledilmesi gerek! Bunlar, son gerekler... Doktorlar istiyor ki, bunlara gerek kalmadan, daha kk nlemlerle kalp biraz yardm etsin, cier biraz ferahlasn ve vcudun teki azalarnn tad salamlk, Bayar', bu dar geitten ekip karsn!
245 B L N M E Y E N
ATATRK
Saat 10'da, doktorlar ayrlyorlar! Eer bir fevkaladelik olursa, bir telefon, hemen yetiecekler! Bylece kapdan kan doktorlardan biri, az sonra, geri dnyor; Asistan Dr. Emin: - Ben diyor, hastann yannda kalacam! Aile, ok duygulanyor bu ilgiye.. Teekkr ediyorlar ve doktora, Bayar'n yatt odann bitiiinde bir yatak hazrlamaya giriiyorlar. Bunu fark eden doktor: - Hayr, diyor ben, hastann ba ucundaki koltukta bekleyeceim! Ve yle yapyor.. Bayar'n damad Dr. Ahmet Grsoy da beraber, hastann ba ucunda bekliyorlar ve gelimeleri gzlyorlar. Hastalk hafifleyeceine, artmakta gibidir... Hasta zdrap ekiyor. Asistan, durumu hocasna bildiriyor; az sonra, Sosyal Sigortalar Gztepe hastahanesinin Hastalklar uzman Prof. Koptagel lgn, hastann baucundadr. Hastay dikkatle muayeneden geiren Dr. Koptagel lgn, artk kk tedbirlerin yetmediini, hastann "Aspiratr cihazna" balanmas gerektiini, bunun en iyi, hastahanede yaplabileceini sylyor; sonra da: "Bu bir kalp hastaldr; hastay tanyan Dr. Siyami Ersek'in bir kere grmesinde yarar var" diyor. Telefon ediyorlar; tam on dakika sonra Siyami Ersek Bayar'n ba ucundadr. Ksa bir muayene
246 S M E T
BOZDA
ve fikrini sylyor: Meslekta Artk "karar" ailenin!..
Koptagel lgn'n
hakk var, sayn Bayar hastahaneye kaldrlmal... Kz ve damad ba baa verip birbirlerile istiare ettikten sonra, durumu Bayar'a iletmeyi uygun gryorlar. Ahmet Grsoy, doktorlarn dnce ve kararn aklyor... Bayar'n btn uur ve melekeleri yerinde... Biraz dnp, "Siz bilirsiniz." anlamna ellerini iki yana aarak, gzlerini kznn ve damadnn yznde gezdiriyor. Sonra bir eliyle kznn bileini, bir elile damadnn bileini tutarak, avularn, avularna yaptryor; ve yer yznde fanilerin duyaca son szn sylyor: PEK, GDELM!.. Bu son kelimeleri azndan karrken, hastahaneye gideceini elbette biliyordu; fakat acaba, lmle kucaklamaya gittiini hissetmi miydi!. Kimbilir, belki de!.. O haliyle davrand, yatanda doruldu; elbiselerini giymek, kendi arabasna binmek ve ylece hastahaneye gitmek dncesindeydi. Doktorlar, gereksiz buldular bu etiketi. Ambulans zaten gelmiti. Sedyeye alnp hastahaneye yorulmadan gtrld. Kendisine durum bildirildi; artk, denilenleri direnmeden yapyor, kendisini tbbn hazakatine teslim etmi bulunuyordu. Sedyeye alnd, ambulansa konuldu, Salk Bakanl Haydarpaa Gs Hastalklar hastahanesine gtrlp, doruca "youn bakm" blm-
247 B L N M E Y E N
ATATRK
ne yerletirildi. Bir ka dakika iinde kola serum taklm, cierleri harekete geirecek aspiratr hazrlanmt. Serumun iinde, belli miktarda uyutucu bulunduundan, Bayar, herhalde odann giderek sislendiini, sevdii kz ve damadnn yzlerinin bir sisli huni iinde uzaklaarak kldn fark etti ki, son bir hamle ile kznn elini tuttu. Bayar'n dnyada bilerek yapt son hareket de, bu efkat iareti ve hayata sarl oldu... Artk uyumutu! Aspiratre balanabilmek iin mak" artt! Byk devlet adam Sayn Celal Bayar, 104 yl, 114 gn, uurla, vakarla, eref ve faziletle yaadktan sonra, 16 saat sren son byk uykusunu uyudu ve 22 Austos Cuma gn saat 21:15'te aramzdan ayrld. Allah rahmet eylesin! "uyumu ol-

Bilinmeyen Atatürk - İsmet Bozdağ

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilinmeyen Atatürk - İsmet Bozdağ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1. Bask O c a k 2 0 0 5 5.

CELAL BAYAR CUMHURBAKANI / 1 2 4 "Kale Atatrk" Yok! / 128

lmle Gz Gze / 187 Laf Aras Glmsemeler / 224

"Anzavur'u Def Ediniz"

16.5.1980 Haluk AMAN ile

Kyl Milletin Efendisidir

7.12.1977/iftehavuzlar Celal Bayar'dan dinlenmitir.

Atatrk stanbul Meclisi Bakan Olmak stiyor

Atatrk diyor ki: "Ben cinayetten nefret ederim."

Devlet Kurucusu Atatrk

rksulu Mahmut Paa'nn tleri

18.4.1979/iftehavuzlar Celal Beyefendiden ile Haluk aman birlikte dinlenmitir.

22.10.1972 Celal Bayar'dan dinlenmitir.

22.9.1972 Celal Bayar'dan dinlenmitir.

22.9.1972 Celal Bayar'dan dinlenmitir.

19 Eyll 1972 Celal Bayar'dan dinlenmitir.

5.3.1982 Bayar'n evinde Nilfer ve Ahmet Grsoy'la

8.10.1983/Celal Dr. Mkerrem Sarol, birlikte

Bayar'n evi Haluk amanla dinlenildi.

30.9.1972 Celal Bayar'dan dinlenmitir.

Top Sesleri Arasnda Ky Ekonomisi

Kyl Milletin Efendisidir

Bir Bayran Altmda lmek

9.11.1969 Celal Bayar'dan dinlenmitir.

16.7.1972 Celal Bayar'dan dinlenmitir.

2.8.1980 TRT yapmcs birlikte Olcay Gker'le dinlenilmitir.

ATATRK'N SON BABAKANI

Dr. Mkerrem SAROL ile birlikte Celal Bayar'dan dinlenmitir. 17.9.1972

"Bavekilsiniz Celal Bey"

"Dndm Gibi ise

Sabahleyin erkenden ankaya'ya

Tam stirahat, ki ve Sigara Yok

Atatrk'n Okuyamad Son Nutuk

"Ne Yapacaksan abuk Yap, Ben Hastaym"

"Bu in Komutan Benim, Bana Yardm Edeceksiniz!"

"Doktorlar Doruyu Sylemiyorlar"

17.8.1972 Celal Bayar'dan dinlenmitir.

Atatrk'n Ba Ucunda Kabine Toplants

Mareal Fevzi akmak "Emrinizdeyim" diyor

kr Kaya: "Kararnzdan Dolay Elinizi peceim" diyor

CELAL BAYAR CUMHURBAKANI

14.8.1978 Bayar'n evinde babaa

5.5.1978 Sayn Bayar'n evinde dinlenmitir.

"Kale Atatrk" Yok

28.1.1974 Celal Bayar'dan Bu Dr. dinlenmitir. konumada vard.

5.3.1982 Celal Bayar'n evinde Grsoy'la Nilfer ve Ahmet

14.5.1972 Celal Bayar'dan dinlenmitir.

17.8.1972 Haluk Celal AMAN'la birlikte Bayar'dan dinlenmitir.

18.1.1978 Celal Bayar'n evinde Sayn Tayfur Skmenden ve

30.9.1972 Celal Bayar'dan dinlenmitir.

30.9.1972 Celal Bayar'dan dinlenmitir.

25.7.1978 Bayar'n iftehavuzlar'daki evi, balkonda.

ftehavuzlar'daki ierek yaplan (Yln

oturmalarn mnasip valizlerini toplamaya

grmedii baz kimseler,

13.8.1978 Celal Bey'in evinde dinlenmitir.

Laf Aras Glmsemeler

yorum; umarm ki bu gidile olunla da tartacam!

"Bavekilim Adnan Menderes"

On Ay Sonra Gelen Cevap

II Gereke Bekleyen Bir Hkm

Bayar Byle Dedi

ve fikrini sylyor: Meslekta Artk "karar" ailenin!..