T.C.

GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI ESKA TARH BLM DALI

SKT, FRG ve URARTU KLTRLERNN MUKAYESES

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Osman HEM

Tez Danman Prof. Dr. lhami DURMU

Ankara 2009

ONAY Osman HEM tarafndan hazrlanan "skit, Frig ve Urartu Kltrlerinin Mukayesesi" balkl bu alma, 29.07.2009 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda oybirlii ile baarl bulunarak jrimiz tarafndan Tarih Anabilim Dal/Eskia Tarihi Bilim Dalnda YKSEK LSANS tezi olarak kabul edilmitir.

Prof. Dr. Salim KOCA (Bakan)

Prof. Dr. Ilhami DURMU

Prof. Dr. Salih EEN

NSZ Bir milletin ortaya koyduu deerler btnne kltr denir. Bu nedenle her toplumun kendine ait bir kltr vardr. Geni bozkr corafyasnda yaayan skitler Atl Bozkr Kltrnn ilk temsilcileridir. Ya da Anadoluda kurulmu olan Urartu ve Frigler ise yerleik hayatta yaamalar nedeniyle iftilik ya da kyl kltrnn temsilcileridir. Farkl kltrlerin temsilcileri olan skit, Urartu ve Frigler kltr moza olan Anadolu corafyasnda karlamtr. skit ve Friglerin Anadolu corafyas zerinde kltrel ve siyasi etkileim iine girdikleri henz kantlanmam olsada, Trak kkenli olduu dnlen bu kavmin ile skitlerin kltrel etkileim iine girdikleri bilinmektedir. Yine Anadoluya skitlerin nnden kaarak gelen Kimmerlerin hemen hemen skitler ile ayn kltre sahip olduklar dnlrse hem skit hemde Firglerin kltrel etkileim iine girdiklerini syleyebiliriz. Bu aratrma ile amalanan skit, Frig ve Urartulularn bir birleriyle olan kltrel etkileimleri nda benzerlik ve farkllklarn ortaya koymaktr. Bu noktada tez almamz blmde bir birinden bamsz ana blmde olumaktadr. lk blmde skit ve Frig kltrlerini; devlet tekilat, askeri tekilat, sosyal ve ekonomik hayat, dini hayat olmak zere drt alt blm iinde benzer ve farkl ynlerini ortaya koyduk. kinci blmde skit ve Urartu kltrlerini; devlet tekilat, askeri tekilat, sosyal ve ekonomik hayat ve dini hayat olmak zere drt alt blm iinde benzer ve farkl ynlerini inceledik. nd blmde Frig ve Urartu kltrlerini yine devlet tekilat, askeri tekilat, ekonomik ve sosyal hayat ve son olarak dini hayat alt balklar altnda inceleyerek bilgi verdik. Ayrca incelediimiz her blmn altnda genel bir deerlendirmek yaptk. Sonu blmnde ise derlediimiz tm bilgiler nda genel bir deerlendirmek yaptk.

ii

Tez almamz, kullandmz yerli, yabanc kaynaklar ve son blmde yer alan grsel unsurlardan levhalar ile zenginletirmeye zen gsterdik. Tez al ma konuma ili kin verdi i bilgiler nda ufkumu geni leten, her trl yardmn esirgemeyen, deerli hocam, tez danmanm, Prof. Dr. lhami DURMU a te ekkr etmeyi bor bilirim. Ayrca, tezin ba langc ndan bitimine kadar beni te vik eden, deste ini esirgemeyen ailemede en iten sevgilerimi sunarm.

Osman HEM

iii

NDEKLER NSZ.....................i NDEKLER....................iii KISALTMALAR.................vii EKLER LSTES.................viii GR.............1 BRNC BLM SKT VE FRG KLTRLERNN MUKAYESES

1.SKT VE FRGLERDE DEVLET TEKLATI...............................8 A.dari Yap ve Hkmdar.............................8 B. Dier Yneticiler............................. ...10 2. SKT VE FRGLERDE ASKER TEKLAT ............................................12 A. Askeri Birlikler...................................................................13 B.Sava Taktikleri.....................................................................15 C. Sava Ara Gereleri............................................18 3. SKiT ve FRGLERDE EKONOMK VE SOSYAL HAYAT........................22 A. Tarm............................................................................................. 22 B.Hayvan Besicilii..............................................................................24 1. At Besicilii.................................................................25 2. Koyun Besicilii..........................................................26

iv

C. Ticaret............................................................................................27 1. hraat.......................................................................28 2. thalat........................................................................29 .Sosyal Hayat..................................................................................30 4. SKT VE FRGLERDE DN HAYAT........................................................35 A. Tanrlar Alemi.................................................................................36 B.Tapnaklar........................................................................................40 C.l Gmme Adetleri........................................................................42 1. Dier l Gmme Adetleri.........................................46 .Adak ve Kurbanlar ..........................................................................49

KNC BLM SKT VE URARTU KLTRLERNN MUKAYESES 1. SKT VE URARTULULARDA DEVLET TEKLATI............................52 A.dari Yap ve Hkmdar.................................................52 B. Dier Yneticilier.................................. ..54 2. SKT VE URARTULULARDA ASKER TEKLAT.......... ......................55 A. Askeri Birlikler.............................................56 B. Sava Taktikleri.....................................................57 C. Sava Ara Gereleri......................62

3. SKT VE URARTULULARDA EKONOMK VE SOSYAL HAYAT...........66 A. Tarm............................................................................................. 66 B.Hayvan Besicilii..............................................................................68 1. At Besicilii...........................................................................69

2. Koyun ve Sr Besicilii.......................................................70 C.Ticaret..............................................................................................71 1. hraat...................................................................................72 2. thalat.......................................................... .........................73 .Sosyal Hayat.............................................................................. ....73 4. SKT VE URARTULULARDA DN HAYAT.............................................77 A. Tanrlar Alemi.................................................................................78 B. Tapnaklar.......................................................................................83 C.l Gmme Adetleri........................................................................84 1. Dier l Gmme Adetleri ........................................87 .Adak ve Kurbanlar...........................................................................89

NC BLM FRG VE URARTU KLTRLERNN MUKAYESES 1. FRG VE URATULULARDA DEVLET TEKLATI............................93 A.dari Yap ve Hkmdar.................................................93 B. Dier Yneticilier......................................... .........95 2. FRG VE URATULULARDA ASKER TEKLAT.......... .........................96 A. Askeri Birlikler........................................................97 B.Sava Taktikleri.....................................................................99 C. Sava Ara Gereleri...................................101

3. FRG VE URATULULARDA EKONOMK VE SOSYAL HAYAT103 A.Tarm............................................................................................103

vi

B.Hayvan Besicilii........................................................................ 106 1. At Besicilii............................................................106 2. Koyun ve Sr Besicilii........................................107 C.Ticaret............................................................................................108 1. hraat......................................................................109 2. thalat.......................................................................109 .Sosyal Hayat.................................................................................110 4. FRG VE URATULULARDA DN HAYAT..............................................114 A. Tanrlar Alemi...............................................................................115 B. Tapnaklar.....................................................................................117 C.l Gmme Adetleri......................................................................119 .Adak ve Kurbanlar.........................................................................122 SONU................................126 KAYNAKA....................................128 EKLER Ek -1Haritalar...............................................................................................135 Ek-2 Levhalar.................................137 ZET.........................................................140 ABSTRACT....................................142

vii

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. Bkz. C. cm: ev. D.T.C.F.D. D.T.C.F.Y. Dergisi m. S. s. T.T.K. Yay. Hz. yy.

: : : : : : : :

Ad geen eser. Ad geen makale. Baknz Cilt Santimetre eviren Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar

G..F.E.F.S.B.D: Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler : : : : : : Metre Say Sayfa Trk Tarih Kurumu Yayna Hazrlayan Yz Yl

viii

EKLER LSTES EK-1 Haritalar Harita 1: n Asya Dnyasnda skit ve Kimmerlerin Yaylm Alanlar (http://turkinst.org/tr/dosyalar/index.htm) Harita 2: Frig ve Urartu lkesi (http://turkinst.org/tr/dosyalar/index.htm)

Ek-2 Levhalar Levha 1 Resim 1: Urartu Adak Levhas (Arkeo Atlas Say:4 2005) Resim 2: Frig Svarisi (Arkeo Atlas Say:5 2006) Levha 2 Resim 3: skit Kurgan (National Geographic Haziran 2003) Resim 4: Urartu Kaya Mezar (Arkeo Atlas Say:4 2005) Levha 3 Resim 5: Urartu Savas (Arkeo Atlas Say:4 2005)

ix

Resim 6: skitlerin Sava. Taraktan bir para (http://www.chveneburi.net/tr/print.asp?bpgpid=846)

GR Kltr bir milletin uzun bir tarihi sre ierisinde ortaya koyduu gelitirdii ve tecrbe ile salamlatrp kesinletirdii maddi ve manevi deerler btndr.1 Her kltr ortaya kt ada evresel faktrlerin etkilerine bal olarak gelime gstermitir. Orman kavimleri asalak kltrn, tarma evlerili yerlerde yaayanlar kyl ya da ifti, geni bozkr alanlarnda yaayanlar ise oban kltrn meydana getirmilerdir.2 Atl-gebe bozkr kltrnn en nemli temsilcisi olan ve yaklak bin yl akn bir sre tarih sahnesinde kalmay baaran skitler in Seddinden Tuna Nehrine kadar geni bir alan yaamlardr.3 M. 800lerde in mparatoru Suan, in snrlarna srekli yama yapan Hiung-nu kabilerinini cezalandrmak iin sefere kt ve Hiung-nular snrlarnn batsna kadar srmeyi baard. Batya doru ekilmek zorunda Hiung-nular Massgetlerin topraklarna girerek onlar yerlerinde etti. Massgetlerde daha Batda oturan skitlere saldrdlar.4 Massaget ile skitler arasnda yaplan bu savatan yenik kan skitler, Kimmer topraklarna g ederek onlar yerlerinden ettiler.5 Kimmerleri yerlerinden eden skitler, onlarn peinden Urartu lkesine girdiler. skitler ile Urartu kral II. Rusa bir anlama yapmak zorunda kald.6 II.Rusa doudan gelebilecek tehlikelere kar gululi lkesinden ald skitleri Kuzeybat rana yerletirerek Assur ile Urartulular arasnda tampon blge oluturmay amalamtr. skit ve Urartu devleti arasnda yaplan bu anlama uzun soluklu olmam ve skitler Urartu yerleimlerine saldrmaya balamtr.7 II. Rusa tarafndan ina ettirilen

S.Koca, , Trk Kltrnn Temelleri II, Trabzon 2000 s. 2 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, tken, stanbul, 2000 s.5 3 . Durmu, sikitlerin Kimlii Trkler I, Ankara 2002 s.621 4 .Telliolu, Osmanl Hakimeyetine Kadar Dou Karadenizde Trkler, Trabzon 2004 5 Herodotos, Heredotot Tarihi, IV, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, ev: Mtekin kmen stanbul 2002, s.11 6 . Durmu, Anadoluda Kimmerler ve skitler,,Belleten, LXI/231, 1997, s.280 7 O.San, Baz Bugular Indan Anadoluda Kimmer ve skit Varl, Belleten CLXIV 2000 s.7
2

Rusahinnili(Toprakkale) ehrinin M. VI. yzyln ilk yarsnda skitler tarafndan yakld tahmin edilmektedir. Kaleye yaplan baskn sonucu at ve ahap malzemenin yanarak kmesi, kerpi duvarlarn pierek tulalamasna neden olmutur. Kazlar srasnda 30 cm.lik kl tabakas yangnn iddetini ortaya koymaktadr. Dier bir Urartu yerleim yeri olan avutepede yine skitler tarafndan tahrip edimitir. 8 Urartu Devletinin Azerbaycan tarafndaki eyaleti paralannca skitler, hkmdarlar Bartatua ve olu Madyes iradesinde Urartu lkesini igal ederek burada bulunan Sakz kendilerine bakent yaparak Kzlrmaka kalan blgeyi iine alan sahaya hakim olmak iin Persia topraklarnda kalmlard. Bu tarihte skitler ok gl durumdaydlar. M. 611 ylnda Filistine ulancaya kadar Suriyeyi bask altna aldlar ve Msr zerine yapacaklar sefer kral Psametikosun onlara hara ve hediye vermesi ile nleyebildi. Medlerde bo durmayarak Babilliler ile anlama yapt. Assur lkesine saldrp Ninive ele geirdiler. Ninivenin dmesi ile Medler, skitleri topraklarndan baardlar.9 Medlerin yerine geen Akamenitler slalesi dneminde skitler tekrar glerini toplamay baarmtr. Babil, Lidya gibi n Asya Devletleri ile uzun savalar yapan Kyros kendi yannda Saka devleti gibi gl bir devlet bulunmasndan rahatsz olarak onlar kendi iradesi altna almak iin uramtr. Babili aldktan sonra rann kuzeydousunda bulunan Sakalar zerine sefer yapmtr.10 Sakalar ve Persler arasnda meydana gelen savata Persler ar bir yenilgi alm ve Kyros sava meydannda lmtr.11 atmak iin hareket getiler ve onlar tekrar Urartu topraklarnda nceden yaam olduklar corafyaya kadar pskrtmeyi

8 9

. Durmu, skitler, Kaynak Yaynlar 2007 s.84 . Durmu, a.g.e, s.86-87 10 . Durmu, Anadoluda Kimmer ve skitler, s.282 11 Herodotos, a,g,e, I, s.88

Kyrostan sonra onun yerine geen olu I. Dairus zamannda Persler Sakalar zerine sefer yapmaya devam etmitir. M. 518-517 yllar arasnda yaplan savalarda Darius ordusundaki askerlere Saka kyafetleri giydirerek sava kazanmay baarmtr. Saka reislerinden olan Sakunkhada Persler eline esir dmtr. llere ekilen Sakalar olas bir felaketten Sirak isimli bir obann Persleri bilerek yanltmas ile kurtulmutur. Darius Karadenizin tesinde yaayan Sakalar zerine sefer yapmay planlam ve ordusunu sallardan yaptrd kpr ile stanbul Boazndan geirerek Trakya ilerine doru hareket etmitir. Uzun bir kovalamacadan sonra amacna ulaamayan ve gn getike ypranan Pers ordusu geri dnmek zorunda kalmtr.12 skitlerin son olarak mcadele etmek zorunda kald kavim Sarmatlar olmutur. Balangta Don Nehrinin dou tarafnda skitlerin ierisinde ortaya kan Sauromatlar, yani daha sonraki Sarmatlar bulunmaktayd. M.. IV. yzyln ortasndan hemen sonra Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda Sarmatlarn basks artmtr. Sarmatlarn yapt bu baskn nedeniyle skitler kendilerine daha gvenli yer aramaya baladlar ve Tunada bulunan Kk Skythiaya yerletiler. M.. 339 ylnda ise daha da batya ilerlemelerini srdren skitler, Makedonyal Phillipin onlarla Tunaya yakn bir yerde karlamas ve skitlerin yenilmesi zerine g kaybettiler. Tm bu gelimeler nedeniyle skitler Tuna, Donetz ve Dinyeper blgelerini terk etmek zorunda kaldlar. skitlerin bir blm Tuna blgesinde, Kk Skythia olarak bilinen Dobrucaya yerleirken, dier bir ksm ise Krma yerleme zorunluluu duydular. Sarmatlar M.. III. yzyln balarnda Don Nehrinin dou kylarna yanatlar, bu yzyln sonlarna doru ise, Don Nehrinin batsna getiler. Keltler ve Sarmatlar tarafndan sktrlan skitler, M.. III. yzyln balarna kadar eski imparatorluklarnn sadece orta ksmn ellerinde tutabilmilerdi. Bu dnemde onlar Krm yarmadasnda toplanmlard. Buradan Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda gler dengesinin deitiini, yava yava skit egemenliinin son bularak, topraklarnn byk bir

12

. Durmu, a.g.m. s.283-285

blmn kaybeden skitler M. II. yzyln sonlarna doru bozkra hakim olmak isteyen Gotlar tarafndan tamamen ortadan kaldrlmtr.13 Kimmerlerin peinden Dou Anadoluya gelen skitler burada Urartulular ile karlamtr.14 Urartulular M. 2000 balarndan itibaren Dou Anadoluda kk beylikler halinde gebe hayat sryolard.15 lk kez isimlerine Assur Kaynaklarnda M. XIII da rastlanmtr. Urartulular iin nce Uruatri daha sonrada Nairi denilmitir. Belirli bir sre sonra her iki isim bir arada kullanlmaya balanmtr.16 Fakat Urartulular kendilerine Bianilili demilerdir.17 lk Urartu devleti M. 10. y.y iinde Kral Aramu tarafndan bakent Sugunia merkezli olarak kuruldu. Bu devlet Assurlular tarafndan yklnca, baskenti Arzaukan olan yeni bir Urartu devleti kuruldu. Ancak bu devlette M. 855te yine Assurlular tarafndan ykld. On be yl sonra Lutipri olu Sarduri bakenti Tupaya tayarak yaklak 250 yl mrl olacak Urartu Devletini kurmutur.18 I.Sarduriden sonra onu olu puini ve torunu Minua zledi. Her iki kral dneminde Assur devlet sistemi alnarak Urartu devletine uyguland, savunma iin byk kale ve sur duvarlar ina edildi ve askeri harekatlar ile devletin snrlarn geniletilmeye baland.19 I.Argiti dneminde genileme siyaseti devam etmi Suriye krallnndan hara alnm, Kars, Sarkam ve Kazman Urartu topraklarna katmtr.20 II. Sarduri dneminde devlet altnan yaamt. Kuzey Suriye ile ticaret denetim altna alnm, lke iinde askeri ekonomik amal olan Sardurihindili(avutepe), Kayaldere, Tumeki, Libluini kalelerini kurmutur. II. Sarduri Suriye ilerine kadar sefer yapm ve Ge Hitit Devletleri ile ittifat anlamalar yapmtr. Bu durumu kendisi iin tehlike
.Durmu skit mparatorluunun Ykl Nedenleri Akademik Bak Cilt 1 S. 2 yaz 2008 s.201202 14 . Durmu, skitler, s.84 15 S. Gr, lk nsandan Selukluya Anadolu Uygarlklar ve Antik ehirleri, Alfa Yaynlar 2007 s.24 16 G. Ylmaz, Urartu Dini nan ve Adetleri Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1997 s.2 17 V. Sevin; Eski Anadolu ve Trakya(Balangcndan Pers Egemenlinin Sonuna Kadar), letiim Yaynlar, stanbul 2003 Urartu, Dalarn Uygarl s.195 18 S. Gr, a.g.e, s.25 19 V.Sevin, a.g.e, s.197 20 S. Gr, a.g.e, s.25
13

olarak gren III. Assur kral Tiglatpilaser M. 743 ylnda Urartu Devletine sava am ve Urartu Devletine ar bir yenilgi tattrmtr. Ge Hitit beylikleri Assur Devletine hara demeye balam ve Urartu Devleti Kuzey Suriyeden ald haratan mahrum kalmtr.21 I.Sarduriden sonra tahta I.Rusa kmtr. I.Rusa zamannda Transkafkasyada Gkegl evresindeki baz yerler yeniden denetim altna alnd ve Gneydouda Mannalardan Urmiye glnn btn dou sahili alnarak, gnmzdeki Tebriz ile birlikte ran ve Azerbaycann tamam Urartu hakimiyeti altna alnd. Daha sonra Urartu Krall Assurdan ok byk bir darbe yedi. Assur kral II. Sargon M. 714 ylnda mehur 9. Seferini yapmtr. Byk Zap zerinden ilerleyerek Zagros zerinden ran yaylasna gelmitir. Paruay Mannalar lkesini ve Rusann mttefiki Kk Med kralklarn ortadan kaldrdktan sonra Urartu zerine ynelmi ve Urartu devletine ar bir darbe vurmutur. Dn yolu zerinde Urartulularn doudaki eyalet merkezi Muair ehrini hcumla zaptederek burada bulunan saray ve Haldi tapnan yamalamtr. Urartulularn bu savata bu kadar ar yenilgi almalarnn en nemli nedeni douda meydana gelen Kimmer saldrlardr.22 II. Argiti dneminde krallk kendi iine ekilmi ve yeniden imar faaliyetlerine girimitir. Kuzeyden Urartu topraklarna giren Kimmerler ile anlama yoluna gidilmi ve lke topraklarndan rahata gemelerine izin verilmitir. M. 705 ylnda Kimmerler Tabal lkesine yaptklar sefer ile Assuru yenilgiye uratmlar ve II. Sargon bu savata lmtr. II. Argitiden sonra tahta kan II.Rusa devletin gerilmesine mani olamamtr. Kendisinden sonra gelen krallar da bir varlk gsterememilerdir. Urartu devleti skitler ve Medler tarafndan ortadan kaldrlmtr.(M. 585)23

21 22

S.Gr, a.g.e s.26 A.Erzen, Dou Anadolu ve Urartulular, T.T.K Basmevi Ankara,1992, s.35,36 23 S.Gr, a.g.e, s.26,27

skitlerin nnden kaan Kimmerler Anadolu topraklarna girmilerdir. Burada bulunan Urartu ve Frig Devletleri ile mcadele etmilerdir. Urartu devletine byk zarar verirken Frig Devletini ortadan kaldrmlardr.24 Antik yazarlardan Strabon Geographika adl eserinde Anadoluda yaam olan Frigler ile Briglerin ayn insanlar olduunu sylemitir.25 Homeros ise onlarn ilkel airetler halinde Mygdon, Askanios ve Otteus gibi liderlerin nderliinde yaadklarn sylemitir. Henz Friglerin Anadoluda yaadklar ilk alar karanlktr. Yine antik yazarlarn verdii bilgilerden onlarn Troia yerleimlerini ele geirdikten sonra znik gl kylar ile Sakarya nehrinin dou kylarna yayldklarn anlamaktayz.26 M. 1000 ile 900 yllarnda Gordionda ilk Frig yerleimleri kurulmaya balar ve bir sre sonra buralar antsal kimlie brnr.27 M. 8. yzyln ikinci yarsnda merkezi bir krallk olarak ortaya kan Friglerin adlar en ok duyulmu olan krallar Gordios ve Midastr. Ad pek efsaneye karm olan Midas dneminde Frigler altnalarn yaamtr. Midas ilk olarak Assur tehlikesine kar Urartu ve Tabal devleti ile ittifak iine girmitir. Daha sonra doudan gelen Kimmer tehlikesine kar Assur ile ittifak yapmak zorunda kalmtr. Kral Midasn gl dneminde, krallnn etki alan batda Burdur yresinden douda Amasyaya kuzeyde Samsundan gneyde Nide civarina kadar yaylmtr. Kimmer basksnn giderek artt dnemde Assur kral II. Sargon Kimmerler ile yapt savata lnce her iki devlet arasndaki anlama ortadan kalkt. Midas gebeler ile yz yze kald. Kimmerler Frig bakenti Gordionu yamaladktan sonra, Midas boa kan ierek intihar etti.28 Bu dnemden sonra Frig krallnn ne zaman ortadan kalkt tam olarak bilinmemektedir. Arkeolojik buluntulardan Gordin ehrinin zenginliinin M. 7. yzylda da devam ettii anlalmaktadr. Herotodotosun belirttii gibi
24 25

S.Gr, a.g.e, s.26 Strabon, Geographika, Arkeoloji Sanat Yaynlar, stanbul 2006, Kitap XII, 20. s. 30 26 T. Tfeki, Frigler ve Frig Uygarl, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s.9 27 K. Devries Phryg Krall ve Midas lkesi Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s.44 28 H.Uanku, Ana Tanra Kybelenin ve Kral Midasn lkesi Phrygia, Ankara, 2002.s.16

Lidya kral Alyattesin (M. 610-560) Kzlrmak zerine yapm olduu sefer zamannda Frig krall hala bamzln koruyordu. M. 585 ylnda Lidya ve Medler arasnda yaplan anlama ile Frig topraklar ikiye blnd. Batda kalan ksm Lidyaya, douda kalan ksm Med eemenlii altna girdi.29 Hem Urartulularn olsun hemde Friglerin olsun bu devletlerin siyasi hayatlarnda skitler nemli yer tutmaktadr. Kimmerleri nlerine katarak Anadoluya gelen skitler, Urartulularn ortadan kalkmasnda dorudan Friglerin ortadan kalkmasnda ise dolayl yoldan etki etmilerdir.

29

T. Taciser Tfeki, a.g.m, s.14

BRNC BLM SKT VE FRG KLTRLERNN MUKAYESES 1. SKT VE FRGLERDE DEVLET TEKLATI Atl bozkr kavimlerinin nemli temsilcilerinden olan skitler dier bozkr kavimleri arasnda nemli bir yer tutmaktadr.30 skitler in Seddinden Tuna nehrine kadar nemli bir corafyada varlklarn srdrmlerdir.31 Ayrca Herototosun verdii bilgilerden anlald zere yaklak 28 yl sre ile n Asyaya hakim olmulardr.32 Bu kadar geni bir corafyaya hakim olan skitlerin gl bir devlet ve askeri tekilatlar olmas gerekmekteydi. Frigler ise Orta Anadoluya yerlemi en eski halklardan biridir. Anadoluya Hitit imparatorluunun M. 1200 ylnda kmesi ile Gney Avrupadan g etmilerdi.33 M. 9. yzyln ikinci yarsndan itibaren bir krallk haline gelerek blgenin siyasi hayatnda nemli bir rol stlendiler.34 Bu nedenle Friglerin tpk skitler gibi gl askeri ve devlet tekilatlarnn olmas gerekmekteydi. A.dari Yap ve Hkmdar skitler ok geni bir alana yaylmlard. Dariusun yazt NRa 3ten onlarn grup halinde farkl corafyada yaadklar anlalyor. Bunlar Saka Haumavarga, Saka Tigrakhauda ve Karadeniz skitleridir. Her grubun banda reisleri bulunuyordu. Bu durum skitlerin birden fazla kral tarafndan ynetildiini akla getirmektedir. Herodotos, Dariusun seferine kar hazrlanan skitlerin tane beyinden ya da hkmdarndan bahsetmektedir.
30 31

. Durmu Saka Ad zerine Milli Folklor cilt:3 S.15, gz 1993 s. 19 . Durmu, Abdlhaluk ay, skitler, Trkler I ,Ankara 2002, s.577 32 . Durmu skit Kltr Trkler IV, Ankara 200, s.16 33 G. Kenneth Sams Gordion ve Frigler Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s.59 34 T. Sivas Tfeki, Bat Frigyada Frig Yerlemeleri ve Kaya Ant Aratrmalar, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul , s77

Bunlardan birisi Skopasis, dieri danthyrsos ve ordusunu onun ordusu ile birletiren Taxistir. Darius danthyrosa eli gndermi, danthrosta Dariusa eli gndermitir. Buradan da asl kraln danthros olduu dierlerinin ordu komutan olduu sonucu kmaktadr.35 Balangta Mygdon, Askanios ve Otteus gibi liderlerin nderliinde gebe olarak yaayan Frigler Gordion ve evresine yerletikten sonra M. 11. yzylda basit ky dzeninde yerleik hayatta yayolard. Friglerin basit ky hayatndan krallk dzenine nasl getikleri henz tam olarak bilinmemektedir. Fakat ilk aamada merkeze bal birok beyliin olduu dnlmektedir. Gordionda ilk bata beylik merkezi olduu sylenebilir. Antik kaynaklarda verilen bilgilere gre Friglerin bilinen ilk Kral Gordiostur. Gordiostan sonra tahta olu Midas gemitir. Assur kaynaklarnda Midasa Mita denilmitir. Aslnda Frig lkesi iki paraya ayrlmt. Bat ksmn Gordion merkezli olmak zere Frigler, dou ksmnnda ise Taballer ve Mukiler yayordu. Frigler konferatif bir krallk olarak ynetilmiti. M.J MELLNK antik kaynaklarda geen isim farklln Yunanllarn Friglerin bat yann, Friglerin dou komuular olan Urartu ve Assurlularn ise Tabal ile Mukileri tanmasna balamtr. Bu nedenle kaynaklardaki isim farkll buradan kaynaklanmtr. 36 skitler reisliin babadan oula gemesini savunmu olsalar da, komu kabileler liderlerini kendileri semitir. Pazrkta, l reislerin ar uzun boylu olmalar gebelerden birinin reis olmak iin en az beyin gc kadar fiziksel gce de sahip olmalar gerektiini gstermektedir. Dier gebe toplumlarda olduu gibi kahramanla nem verilmi ve zenginler reis olmak yerine onu takip etmeyi tercih etmilerdir. Bu durum Kul Oba, Voronezh ve saysz dier mezarda bulunan skit sanat eserlerinde sklkla ilenen temalar anlamaya yardmc olacaktr. Bu eserlerde, skitlerin tapt Byk Tanra bir tahta oturmu olarak grnr, nnde de bir gebe reisi makamn onun
35 36

.Durmu, skitler, s.97 T. Sivas Tfeki, Frigler ve Frig Uygarl s.9-10

10

makamn onaylamasn ya da ona grevinde yardmc olmak zere ek gler vermesini beklemektedir.37 Friglerde kraln nasl seildiine dair bir bilgi mevcut deildir. Bakent Gordionda bulunan byk tmlsteki kazlar sonucunda mezar odasnda bulunan lnn boyu 1.59 cmdir. Kral Gordiosa ait olduu dnlen bu cesetin boyu pek uzun deildir.38 Bu bilgiden de Friglerde kral olmak iin fiziksel gce ihtiya olmas zorunluluu olmadn dndrmektedir. Ayrca Gordiostan sonra tahta onun olu Midasn gemesi kralln babadan oula getiine dair delil oluturmaktadr. Sonu olarak skitler gebe hayat yaarken, Frigler ise gebe hayattan yerleik hayata gemilerdir. Her iki toplumda boy beyleri nderliinde hareket ederken Friglerin Gordiona yerlemeleri sonucunda basit ky dzeninde yerleik hayata gemilerdir. skitler boy birlii eklinde geni bir corafyada yaarken, Frigler konferatif krallk halinde ehirlerde yaamlardr. skitlerde hkmdar olmak iin hem fiziksel hemde akl gcne ihtiya duyulurken Frigler arasnda byle bir uygulma yoktur. Krallk babadan oula gemektedir. B. Dier Yneticiler Atl bozkr medeniyetinin temsilcisi olan skitlerin yneticileri hakknda fazla bilgiye sahip deiliz. Fakat Herodosun verdii bilgilerden; Yldabir her vali kendi blgesinde bir krateros ierisinde su ve arab kartrrd; bir dman yeni olan gelir arab ierdi.39 Herodotosun verdii bu bilgilerden skit idari yapsnda baz blgelerin valiler tarafndan ynetildii anlalmaktadr. Yine boy birliine dayanan skit idari yapsnn kabile

T. T. Rice The Scythians, Thames and Hudson, London, 1958 s.62 V. Sevin" Eski Anadolu ve Trakya(Balangcndan Pers Egemenlinin Sonuna Kadar), letiim Yaynlar, stanbul 2003 Frigler s.243 39 Herodotos, a.g.e, IV s.218
38

37

11

reislerinin varln bilmekteyiz.40 Dairusla yaplan mcadele skit kral danthros Pers kral Dariusa eli gndermitir.41 Bu bilgidende skitler arasnda elilik messesinin var olduu anlalmaktadr. ada Macar arkeolog Prof. Dr. Gylu Laszlo bir yaptnda Macaristanda bulunan bir skit altn paras zerinde oyma yaz ile Boila (Boyla) ve Buitau yazdn sylemektedir. Kk-Trkler tarafndan da kullanlan bu iki isim g ya da sefer bakan anlamna gelmektedir.42 Balangta Mygdon, Askanios ve Otteus gibi liderlerin nderliinde gebe olarak yaayan Frigler Gordion ve evresine yerletikten sonra M. 11. yzylda Gordiona ulatklarnda balangta basit ky dzeninde yerleik hayatta yayolard.43 Bu bilgilerden de tpk skitler gibi Friglerinde kabile reislerinin olduunu anlamaktayz. Ankara ve Eskiehir gibi nemli ticaret merkezlerine ve ehirlerine sahip44 olduklarn dnrsek bu ehirlerin valiler tarafndan ynetildiklerini syleyebiliriz. Yine Friglerin Assurlular ile anlama yaptklarn gz nne alrsak tpk Friglerde skitlerde olduu gibi elilik kurumunun olmas gerekmekteydi.45 Her iki toplumda da bulunan yneticiler hakknda kesin bir bilgiye sahip deiliz. Hem skitlerde hemde Friglerde valilerin ve kabile reislerinin olduunu bilmekteyiz. Yine her iki toplumda da uluslaras anlama yapmalar nedeniyle elilik messesine sahiptiler.

. Durmu, skitler, s.98 Herodotos, a.g.e, IV, s.236 42 E.Fuat Teke, Pazrk, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar, 1993 s.71 43 T. Sivas Tfeki, Frigler ve Frig Uygarl s.9 44 G.Kenneth Sams, Gordion ve Frigler s.59 45 G.Kenneth Sams, Friyal Midas, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s.60
41

40

12

2.SKT ve FRGLERDE ASKER TEKLAT Atl-bozkr medeniyetinin n halkasn oluturan skitler, dier bozkr kavimleri arasnda hem siyasi hem de kltrel adan nemli bir yer tutmaktadr.46 skitler, batda Tuna Nehir havzasndan douda ine kadar geni bir alanda yaam ve gebe hayat tarzn benimsemilerdi.47 Yayldklar geni bozkr corafyas ve hayat artlar nedeniyle srekli dier kavimlerle ve devletlerle mcadele iinde olmulardr. Bu nedenle askerlik skit hayatnda n plana kmtr.48 Sava zamannda memleketin o zamanki yaps gerei blgeki kuvvetler taburlara ayrlr ve bu kuvvetlerin her birinin kendi kumandanlar vard. Ylda bir kere olmak zere bu taburlar skit kralnn verdii ziyafete komutanlar ile birlikte katlrd.49 Frigler ise Orta Anadoluya yerlemi en eski halklardan biridir. Anadoluya Hitit imparataorluunun M. 1200 ylnda kmesi ile Gney Avrupadan g etmilerdi.50 M. 9. yzyln ikinci yarsndan itibaren bir krallk haline gelerek blgenin siyasi hayatnda nemli bir rol stlendiler.51 Bu nedenle Friglerin tpk skitlerde olduu gibi gl bir askeri tekilatlarnn olmas gerekmekteydi. Fakat Friglerin askeri kltrleri ile ilgili bilgi son derece snrldr. Genellikle askeri birlikleri ile ilgili bilgilere kazlar sonunca ele geen arkeolojik buluntular sayesinde ulamaktayz. Fakat soylu Frigler iin yaplan tmlslerde hi askeri ara ve gere ele gememesi son derece ilgintir. Buda akla Frig toplumundaki snflarda askerlerin nemli bir mevki sahibi olmadn getirmektedir.

46 47 48 49 50 51

.Durmu, Saka Ad zerine s.33 . Dnmez n Asya Dnyasnda skitler. Trkler IV, Ankara 2002 s.33 . Durmu, skitler, s.98 E. Memi, skitlerin Tarihi, izgi Kitapevi,Konya,1987 s.37 G.Kenneth Sams Gordion ve Frigler, s.49 T. Tfek Sivas, Bat Frig Yerlemeleri ve Kaya Antlar, s.77

13

A. Askeri Birlikler skit askeri tekilatnn ana kolunu, atllardan meydana gelen svari snf oluturmaktayd. Svari birlikleri olmayan devletlere kar, skit atllarnn kullanm olduu eyer dmanlarna kar skitlere byk bir stnlk salamtr. zellikle Grek ve Roma gibi svari birlikleri olmayan kavimlere kar bu stnln kullanmlardr.52. Bunun en byk nedeni skitlerin yaadklar corafya nedeniyle srekli hareket halinde olmalar ve hareket ederken de at kullanmalardr. skitler at ilk ehlilletiren kavimlerden bir tanesidir. Savalarda kullanlan bu atlar ayn zamanda muharebede hafif arabalar ekmek ve dman kovalamak iinde kullanlmlardr.53 Askeri yap ierisinde at unsuru tartmasz gebe kavimlere byk katk salamaktayd. Bozkr at dayankl, gvenilir, ok iyi eitimli ve byk bir gce sahiptir. Atl-gebe kavimler deyim yerindeyse yaamlarnn tmn at zerinde geirirdi.54 Antik yazarlardan Homeros Frigler iin savaa girmek iin yanp tutuan bir ulus olduunu, Herodotos ise Frigler iin Dariusun ordusundaki yiit savalar terimini kullanmtr.55 Bu bilgilerden de anlalaca zere Frigler tpk skitler gibi sava bir ulus olmalydlar. Frig ordusunda da tpk skitlerde olduu gibi svari snf askerler yer almaktadr. Bu bilgilere Gordion 3 numaral megaron iinde bulunan bir fildii kapartma yine ayn oda da bulunan ahap panoda yer alan resimler sayesinde anlamaktayz. Bu svariler, balarna ucu ne doru eik tipik Trak serpularna benzer balk giymekte, kollar zerinde yuvarlak kk kalkanlar ve mzraklar tamaktaydlar.56 skitlerde svari birliklerin yannda atl olmayan birliklerde mevcuttu. Eski Trk yaztlarnda da rendiimiz kadar ile askeri birliklerin te birinin
52 53

. Durmu, skitler, s. 98 E. Memi ,a.g.e, s. 37 54 J.P.Roux; Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, ev. Lale Arslan, Kabalc Yaynevi, stanbul, 1999. s.38 55 H.Tahsin Uanku, a.g.e, s .5 56 H.Tahsin Uanku , a.g.e s.16

14

piyade olduu yazmaktadr. Diz kerek ok atan oku rnekleri Sibirya ve Moolistandaki kaya kabartmalarnda ve skit kselerindeki tasvirlerde grlmektedir. Kul Oba'da, iki skit okusu srt srta vermi, yaylarn gererek ok atmaya hazr bir halde tasvir edilmitir.57 Bu resimlerden anlald zere skit ordusu yalnz svari birliklerinden deil ayn zamanda piyadalerden de olumaktadr. Yine skitlerde olduu gibi Friglerde de svarilerin yannda piyade birlikleri vard. Pazarlda ele geen levhalarn yan yana konulmas sonucunda Frig piyadelerine ait bilgilere ulalmtr.58 Frig piyadeleri ou zaman dizlerine kadar uzanan orap, ular ilemeli ksa etek, bunun altna ise ince dar pantolon giyerlerdi. Bazen tl deriden u kesimi ne doru eik Thrak serpular, banzende sorgulu serpular takarlad. Ksa mzrak, yuvarlak kalkan tarlard.59 Ayrca Frig mimari teokratlar arasnda yer alan cephe kaplamalarnn birinde ava arabas motifi vardr. Buradan da savalarda Friglerin at ile birlikte sava arabasn kullandklarn anlamaktayz.60 skit ve Frig askeri kltrlerine baktmz zaman her iki toplumda savalarda at kullanmtr. Fakat yaay tarzlarnn gerei gebe hayatta merkezde yer alan at, skitler tarafndan daha fazla tercih edilmidir. Antik kaynaklarnda belirttii gibi her iki toplumda sava bir yapya sahiptir. Karadenizin kuzeyinde yaayan gebe hayatlar nedeniyle srekli hareket edenler skitler, hayat artlar nedeniyle srekli dier kavimlerle ile mcadele halinde olmular bunun sonucunda sava kimikleri n plana kmtr. M. 1200 ylnda Anadoluya g eden ve tpk skitler gibi ilk bata gebe halde beyleri nderliinde yaayan Frigler, Anadolu corafyasnda yaayabilmek iin Anadoluda yaayan yerli halkla mcadele etmek zorunda kalm ve M.
A. Toprak Dou- Bat Kltrel Etkileiminde pek yolu (Balangtan Gktrk Dnemimin Sonuna Kadar) 2008,Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi s.141 58 K. Devris Phryg krall Midasn lkesi, Arkeo-Atlas 2006,S.5 s :45 59 H.Tahsin Uanku, a.g.e, s.15-16 60 T.C kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Mdrl Gordion Mzesi Katalou s.40
57

15

8. yzylda merkezi bir krallk kurmulardr. Bu nedenle Friglerinde skitlerde olduu gibi gl askeri tekilat yapsna sahip olmalar gerekmektedir. B. Sava Taktikleri: Geni bozkr corafyasnda yaayan skitler yaadklar evreye uyum salayarak ona gre sava taktikleri gelitirmilerdir. Dariusun skitleri cezalandrmak iin skitler zerine yapm olduu seferden onlarn sava taktikleri hakknda geni bilgilere ulamaktayz.61 Darius skit topraklarna girdii zaman skitler ilk olarak toprak zerinde ne varsa yakmlar bylece Pers ordusunu alk ile babaa brakmlardr.62 kinci olarak skitler kendileri ile birlikte savaa girmek istemeyen komularn Perslerle yaptklar savaa ekmek iin, Perslerin nnden kaarken komu kavimlerin topraklarna girmilerdir. Bylece sava daha deni bir alana yayarak kendilerine mttefik kazanmak istemilerdir.63 skitler Perslerin nnden ekilmeye devam etmiler bu kovalamacadan sklan Pers kral Darius, skitlere bir eli gnderek kamaktan vazgemesini ve ona biat etmesini istemitir.64 skit kral danthyrsos verdii cevapta kamadn hayat artlar gerei srekli bunu yaptklarn, eer savamak istiyorsa atalarnn mezarlarn bulmasn ve onlara zarar vermesini sylemitir.65 skitler ara ara Pers ordusuna vur-ka taktii ile saldrmay srdrmledir.66 ranllarn tedirgin durumlarn gren skitler onlarn geri ekilmesini nlemek ve skit corafyasnda daha fazla kalmasn salamak iin kendi srlerinden bir kan bazen Perslere bilerek yollamlardr.67 Darius bu tuza sonunda anlatktan sonra, skit krallar bir eli aracl ile bir fare, bir kurbaa, bir tane ku ve be tane ok gnderdiler.68 Bu hediyelerin anlam ise Eer ku olup

61 62

.Durmu, a.g.e, s 98 Herodotos, a.g.e. IV s.122 63 Herodotos, a,g,e.IV s.124,125 64 Herodotos a.g.e.IV s.126 65 Herodotos a.g.e,IV, s.127 66 Herodotos a.g.e.IV s.128 67 Herdotos a.g.e .IV s.130 68 Herodotos a.g.e.IV s.131

16

umazsanz, fare olup yerin altna girmezseniz, kurbaa olup batakla atlamazsanz yurdunuza dnemeyecekseniz, bu oklarla vurulup leceksiniz69 gnderilen bu mesajdan anladmz kadar ile skitler Perslerin yeterince yprand dnmler ve ayn zamanda onlarn stne korku salmlardr. Bu hediyeleri yolladktan sonra skit ordusu sava dzeni alp Pers ordusunun karsnda yerini almtr. Sava balayaca srada skit ordusundan bir hareketlenme olmu ve tm ordu birden dalarak kamaya balamtr. skitlerin neden katn soran Dariusa, skitlerin tavan avlamaya gittikleri sylenmitir.70 Darius, skitlerin ona bir tavan kadar bile deer vermediini anlamtr.71 Geri ekilme karar alan Dariusa skitler dn yolunda saldrmaya devam etmi, Darius ordusunu ve kendini Anadolu topraklarna g bela atmay baarmtr. Yine Herodotosun verdii bilgilerden anlald zere Massagetler ile Persler arasnda meydana gelen savata, Massagetler Persleri dar bir boaza ekerek burada dmanlarn yok etmilerdir. 72 Genel anlamda uzaktan savamay tercih eden skitler; pusular, evirme manevralar, sahte geri ekililer ve geri dnler yaparak at zerinde geriye ok frlatmak gibi dank gruplar halindeki dzenlemeleri tercih etmilerdi.73 Massaget kraliesi Tomris ile Pers kral Kyros arasndaki mcadede ise; Massegetler daha nceden dman yok edecekleri yere ekmiler hareket imkanlarn kstlayp, dmanlarn tm ka yollarn kapatarak onlar ok yamuruna tutarak yok etmilerdir.74 Frigler ise skit sava taktiklerinin tam tersi bir yol izlemilerdir. nk onlar yaamak iin saldrmak zorunda deillerdi. Yerleik yaamn gerei
Herodotos, a.g.e, IV s.132 Herodotos, a.g.e,IV 134 71 M. Ozouf, skitlerin Kylar, Toplumsal Tarih Dergisi, Temmuz 1997, s.67 72 . Durmu Eski Trklerde Askeri Kltr, Silahl Kuvvetler Dergisi, Temmuz 2005,s.23 73 G.Chaliand, ; Gebe mparatorluklar - Moolistan'dan Tuna'ya M. V. yy.-XVI. yy., ev. Engin Sunar, stanbul, 2001.74. 74 .Durmu, a.g.m, s.23
70 69

17

olan byk sur duvarlar ve kaleler ina etmiler bunularn arkasna ehirler ve saraylar kurarak yaamladr. Bu savuna sistemlerine baktmz zaman; Friglerin, kale ve kentleri byk ve kaln surlarla eviriliydi. na edilen surlar btnyle tatan yaplmtr. Gordiondaki 6b katndaki yer alan surun st ksmnn kalnl 4,5 m. ykseklii 9 m. Ahap desteklerle birlikte bu yksekliin 15 m. ye kadar ykseldii tahmin edilmektedir. Midas zamannda kald dnlen 6a tabasnda ise bu yap yeniden tamir geirerek glendirildi. Sitadele 9 m. geniliinde 23 m. uzunluunda bir yoldan giriliyordu. Bu rampann her iki yanna kuleler ina edilerek koruma salanmtr. Gordiondaki aa kentin, M. 7. yzyldan itibaren ayr bir surla evrilip, aralkl kuleler ile desteklenmitir.75 . Bu Kalenin odak noktas ayr bir kuatma sistemi dahilinde bulunan bir kraliyet sarayyd.76 Frigler Anadoluya geldikleri zaman Aliarda ve Boazkyde bulunan dier Hitit kalelerini onarmlar ve bu kalelere yeni ekler yapmladr. Haclarda Kerkenes danda, Gavurkalede, Alkalanda surlar kuleler ile takviye ederek kuvvetli kaleler yapmladr.77 skitler sava arac olarak at kullanmalar, geni usuz bucaksz bozkr corafyasnda byk hayvan srleri iin srekli yer deitirmeleri nedeniyle byk kale ve sur yapmna gerek duymamladr. Savamak iin usuz bucaksz bozkr arazisinin avantajlarn kullanmlar, dmanlar kendilerinden daha gl olduu anladklar zaman dmanlarnn nnden geri ekilmiler, dmanlar gten dne kadar vur-kalar yapmlar onlar a ve susuz brakma yolunu tercih etmilerdir. Bazende Massaget kraliesi Tomrisin yapt gibi dalk bir alanda dmalarn sktrarak onlar yok etme yoluna gitmilerdir. Frigler ise bunun tam tersi bir yol izlemek zorundaydlar. nk onlar ehirlede yayorlar ve dmanlar geldii zaman gidecek baka yerleri olmad iin bulunduklar mevkiyi korumak zorundaydlar. Bunun sonucunda da onlarn sava taktikleri savunma zerine
75 76

V.Sevin, a.g.e, Frigler s.259 J. Mellink-.gen ,Lydian Treasure, T.C Kltr Bakanl Yaynlar, 1971 s.19 77 C. Knay, Phrygiaka, Phryg Arkeolojisi zerine Yeni Arastrmalar, DTCFDergisi, c.2, s.1, Ankara: 1943, 83-87.

18

kurmak zorunda kalmlardr. Bunun sonucunda byk kale ve sur duvarlar yapmlar, bu sur duvarlarn zaman zaman tamir etmiler belirli aralklarla duvarlarn stne byk kuleler ina etmilerdir. C.Sava Ara-Gereleri: skitler, savalarda genel olarak ok ve yay kullanmlardr. Bu oklar 4070 cm uzunluunda ahaptan ve kamtan yaplmtr. Demir ok ular ya da tun ok ular skitler arasnda kullanlmtr. Kullandklar oklar av sava tipi olarak ikiye ayrlmtr. Ayn zamanda ok sosyal yaamda da kullanlan bir gere olmutur. Herodotosun verdii bilgilerden anladmz kadar ile kii bana verilen ok ular bir kazanda toplanarak nfus saym yaplmtr. skitler, Grekler tarafndan atl ve oku kavim olarak adlandrlmtr.78 Oklarnn ucu yonca gibiydi ve gelime evrelerine gre tatan, kemikten, bronzdan ya da demirden yaplmtr.79 Oklar uzaktan sava arac olduu iin skitler tarafndan ska kullanlmtr. Ok menzili tam olarak bilinememekle birlikte yaplan almalarda 500 metreden fazla olduu tahmin edilmektedir. Ayrca skitler dmanlarna zarar vermek iin zehirli oklarda kullanmlardr. Doada bulduklar zehirli hayvanlarn zehirlerini alarak oklarna srmlerdir. Bu oklara hedef olan dmanlar ya ok ile aldklar yaradan ya da okta bulunan zehir nedeniyle lmlerdir.80 Bir dier sava aleti yaylardr. skit yaylar dou veya asya tipi denilen snflamaya girmektedir. Bu yay tipi Orta Asyann gebe kavimleri tarafndan binlerce yl kullanlmtr. skit yaylarn boyu ortalama 1 m. civarndadr. Yay bir beden iki koldan meydana gelmitir.81 Yay yapmnda malzeme olarak en fazla kayn aac kullanlmtr. Ahap, kemik, boynuz kullanldda olmutur. Bu yaylar birleik trde ok paraladr. Yaylarn kirileri genel olarak sinirden yaplmtr. Oklar ve yaylar gorytus denen ve sol
78

T. Tarhan , n Asya Dnyasnda lk Trkler: Kimmer ve skitler,Trkler IV Ankara 2002 s.600 T.T. Rice, a.g.e.s.76 80 . Durmu Eski Trklerde Askeri Kltr, s.19 81 T.Tarhan, a.g.m ,s.600
79

19

taraftan bele aslan bir antada tanrd. Hem skitler hem de Pazrkta bulunan insanlar Parthiallarn yapt gibi oku sol taraflarndan atarlard.82 skitler iin ok ve yay sava ara gereleri arasnda olmazsa olmaz bir konuma sahipken Frigler askerlerinin ok ve yay kullandna dair kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Yalnz Kzlrmak blgesinde yaplan arkeolojik aratrmalar sonucunda Boazkyde kuzey yamata demir ana ait metal ok ular bulunmutur.83 Bu ok ularnn Friglere ait olduu dnlrse ok atmak iin yayda kullanm olmalar gerekmektedir. Fakat onlarn skitler kadar ok ve yay kullanmada usta olduuna dair herhangi bir bilgi mevcut deildir. skitlerin kullandklar sava ara gereleri arasnda kllar nemli bir yer tutmaktayd.84 Kllar ok ve yaylardan farkl olarak yakn dvler iin tercih edilmitir.85 skitlerin kullandklar kllara Grekler, Akinez adn vermilerdir. 50 cm. uzunluundaki bu kllar skitlerin milli silahlardr. Ayrca bu kllar sava tanrs Aresi de temsil eden odunlardan yaplan kutsal alann stne dikilmitir.86 Gordionda bulunan ve M. 7 y.ya tarihlenen ve Frigli bir savann betimlendii levhadan anladmz kadar ile Friglerde savalarda kl kullanmlardr.87 Savann sa elinde tuttuu kl yaklak 40-50 cm uzunluundadr. Kllarla birlikte ayrca mzrak, cirit, baltla ve haner kullanlan dier sava aletlerdir. Mzrak ve cirit ayn zamanda spor aleti olarakta

T.T.Rice, a.g.e, s.76 G. Herman, Kzlrmak Blgesinde Demir a, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar stanbul 2007 s.134 84 .Durmu Eski Trklerde Askeri Kltr, s.21 85 T.Tarhan, n Asya Dnyasnda lk Trkler:Kimmer ve skitler s.601 86 T.Tarhan , skitlerin Dini nan ve Adetleri stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi,1969, s.153 87 K. Devris Phryg Krall Midasn lkesi, s. 48
83

82

20

kullanlmtr. Mzrak ular 10-15 cm boyunda olup genel olarak, demirden yaplmlardr. Baltalar ise en eski sava aletlerinden biridir. Kk altn baltalar soyluluk, hanlk ve beylik sembol olarak kullanlmtr. Hanerlerin saplarnn alt ve st ksmlar deiik ekillerde yaplmtr. Saplar ha eklinde olan hanerlerin st ksmlar giydirilmi olan ile alt ksmlar kelebek biimli olup, st ksmlar halka ekilli, silindir ve hayvan ekilli olarak snflandrlmtr.88 Friglerde skitler gibi savalarda mzrak kullanmladr. Ele geen levhalar zerinde Frig savalar genellikle mzrak kullanrken betimlenmitir. Mzrak hem svariler ve hemde piyadeler tarafndan tercih edilmitir.89 skitler genellikle at zerinde savatklar ve sava stratejileri hucm zerine kurduklar iin kalkan pek revata kullanlan bir silah olmamtr.90 Farkl tipte boyutta oval ya da kenarlar yuvarlatlm drt ke kalkanlar kullanlmtr. Kalkanlarn yapmnnda eitli malzemeler kullanlmtr. Bunlar arasnda demirden yaplan kalkanlarda vardr. i ahap d kaplama kalkanlar kullanlarak arlk azaltlmtr.91 Kalkanlarn zerine geyik ya da sr derisi kaplanmtr. Kostromskaya Monglaidda demirden yaplma kalkan bulunmu bu kalkan zerine umbo eklinde geyik motiflleri vardr. Geyik tpk kurt gibi bozkr mitolojisinde nc hayvan olarak kullanlmtr.92 Yine ele geen arkeolojik levhalardan anladmz kadar ile Frig askerleri genellikle kendilerini korumak iin kalkan kullanmladr. Frig svarileri ve piyadeleri kendilerini korumak iin ellerinde kk kalkan tamaktaydlar.93

N. Bokovenko, Tagar Kltr, Trkler I, Ankara 2002, s.521 H. Tahsin Uanku, a.g.e s.16 90 T.Tarhan, n Asya Dnyasnda lk Trkler: Kimmer ve skitler, s.601 91 . Durmu, Eski Trklerde Askeri Kltr, s.22 92 T.Tarhan , a.g.m, s.601 93 H.Tahsin Uanku. a.g.e s.16
89

88

21

Zrhlar ise skitler arasnda balangta ok nadir olarak kullanlmtr. Ukraynada yaplan arkeolojik kazlarda ok iyi korunmu bir zrh bulunmu ve M. 5. yya tarihlenmitir. Zrhn deri bal ve metal pullar vardr.94 Friglerin zrh giydiine dair herhangi bir bilgi yoktur. skitler balarn korumuk iin mifer giymilerdir. Miferlerin fakl trde olanlar vardr. Bunlar genellikle tun ve demirden yaplmtr.95 Frig svarileri ise; svariler ucu ne doru eik, tipik Thrak serpularna benzer balklar giymekteydiler, piyadelerde tl deriden u kesimi ne doru eik Thrak serpular, banzende sorgulu Thark serpular takarlad.96 Tm bu bilgilerden anlald zere skit ve Frig askeri kltrnde baz noktalarda benzerlikler varken baz noktalarda da derin uurumlar bulunmaktadr. Bunun en nemli nedeni her iki toplumun farkl yaay tarzlardr. skitler srekli evre dier toplumlarla mcadele halinde olmalar nedeniyle sava karakterleri n plana kmtr. Bunun sonucunda askeri kltrleri Friglere gre daha fazla gelimitir. zellikle atn kendilerine salad avantaj ok iyi deerlendirmilerdir. Yaadklar bozkr corafyasnn usuz bucaksz oluu ve evreyi ok bilmeleri nedeniyle bunun avantajlarndan en iyi ekilde yararlanmlar, dmanlarn ile istedikleri artta savamlardr. Frigler ise Anadoluya Balkanlardan gelerek yerlemiler burada bulunan yerli halka egemen olmulardr. Daha sonra Orta Anadoluda siyasi bir g haline gelmilerdir. Siyasi bir g haline gelmek iin dier toplumlar egemenlikleri altna almak gerektiinden onlarnda gl bir askeri tekilatlarnn olmas gerekmekteydi. Ele geen levhalardan anladmz kadar ile Friglerde piyade ve svari snfnda mensup askerler bulunmaktayd. Svarisi snfnn olmas nedeniyle onlarda
Y. Demira, n Asya Dnyasnda skit ve Kimmeler, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2003 s.56, 95 . Durmu,Eski Trklerde Askeri Kltr, s.21 96 H.T.Uanku a.g.e. s 16
94

22

skitler gibi at bir sava arac olarak kullanmlardr. Ayrca onlarda skitlerde olduu gibi mzrak, kl ve ok ve yay kullanmladr. Tm bu noktalar benzerlik gsterken Friglerin savalarda balta kullandna dair herhangi bir mevcut deildir. 3.SKT VE FRGLERDE EKONOMK VE SOSYAL HAYAT A.Tarm skitlerin atl-gebe hayat tarzndan yerleik hayata geen boylar ierisinde kstl alanlarda da olsa tarm faaliyetleri ile uramlardr. nk 35-55 enlemler arasnda kalan ve Kuzey in ile Gney Sibiryadan balayarak Orta Avrupaya kadar uzanan bu blgede, geni kapsaml tarm yapmak neredeyse imkanszdr.97 Topraklarn byk blm yln sekiz ay kar altndadr. Gne bu corafyada ancak yazn tam anlamyla kendini gstermektedir. Hayvanlarn beslemek iin bile yeterli ot bulmayan ve bu nedenle zaman zaman otlak kavgas yapan skitler tarm faaliyetlerine pek rabet etmemilerdi.98 Zaten belirli baz yerler dnda, sebze-meyve tarm yapmak nerdeyse imkanszdr.99 Fakat yaplan arkeolojik buluntular sonucunda da M VII-III. yzyllarda Fergana vadisinde, Sakalara akraba olan ifti ahalinin varln onaylanmaktadr.100 Frigler ise Balkanlar zerinden Anadoluya gelmiler ilk olarak Kzlrmak yay iindeki Kapodakya blgesine yerlemilerdir. Fakat bu blgedeki Assur aknlarndan rahatsz olarak biraz daha kuzeyde yer alan gnmzde Polatl iinde yer alan Gordiona yerleerek buray bakent semilerdir.101Dier nemli Frig merkezleri ise; Ankyra(Ankara) ve Dorlaion(Eskiehir)dur. Gordionun Frigler tarafnda bakent seilmesindeki
97 98

A.Ylmaz, skit Sanat, Trkler IV. ,2002, s. 28. G. Ata skitlerde Hekimlik Trk Tarihinin Anahatlar Eserinin Msveddeleri, No:3 s.44 99 A.Ylmaz, a.g.m, s. 28 100 P. Vasilyevi, Sakalar Trkler I, Ankara 2002, s.616 101 G.Seluk, a.g.e, s.30

23

en nemli neden, ticaret yollar zerinde olmas ve Sakarya nehrinin kollarnn tarm iin su ve geni alvyon arazileri oluturmasdr.102 Bu durum kentleme iin nemli katk salam Friglerin geni tarm arazilerine sahip olmasna ve tarm iin gerekli suyu temin etmesini kolaylatrmtr. zellikle Porsuk ve Sakarya nehirlerinin keime nokta arasnda kalan bakent Gordion verimli tarm arazilerine sahipti.103 skitler, Grekli kolonistlere yaptklar ihracattan da anlalaca zere tahl tarm yapmlardr. Bunun yannda Herodotosun skit topraklarnda kenevir yetiir, tpk keten gibidir, yalnz daha kaln ve daha byktr. Hem insan eliyle ekilir hem kendiliinden yetiir. eklinde verdii bilgilere gre skitlerin kenevir tarm da yaptklar anlalmaktadr.104 Herodotos, ifti skit kabilelerinin buday, arpa, msr gibi tahl rnleri yetitirdiklerini belirtmekle birlikte bakla, soan ve sarmsak yetitirdiklerini de kaydetmektedir. skitler muhtemelen lkelerinin kuzey kesimlerinde avdar da ekiyorlard.105 Friglerin yaam alanlar ovalar ve yaylardr. Eskiehir, Ankara ve Sakarya ovalar, Sultan Dalar, Yazlkaya, Cihanbeyli ve Haymana platosu bunlara rnek olarak verilebilir. Bu blgelerde yaayan halk tarm ile uramakta yazn ise hayvanlarn alarak yaylara kmtr. Baz Frigler yaylalardan inmeyerek yrk hayat yaamtr.106 1989 ylnda Gordionda yaplan kazlar sonucunda Erken Frig Tahrip tabakasna ait bir megaron odas kazlmtr. Bu oda da ele geen mlekler iinde buday, arpa, mercimek ve keten tohumlar bulunmutur.107 M. 8. yzyl balarnda yenilenen Gordion kalesinde ayrca depo ve tme talar bulunmutur.108

S. Kenneth, Gordion ve Frigler, s.49-50 C. Sevil Ekonomi Metal Ticaret Arkeo Atlas, S. 4, 2005 s.56 104 .Durmu, skitlerde l Gmme Gelenei, Mill Folklor, Say: 61, (2004), s. 26 105 B. Nikoleyevi Grakoy, skitler, ev. D. Ahsen Batur, Selenge Yaynlar, stanbul, 2006. , s. 94. 106 S.Conka, Arkeo- Atlas ,S. 4 , 2005s.57 107 Voit M. Marry Gordion Kazlar, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s.72 108 S. Conka, a.g.m, s.56
103

102

24

Bu bilgiler nda skitlerin ve Friglerin tarmla uratklarn anlamaktayz. Fakat skitler, Friglerden farkl olarak tarm hayatlarnda ikinci plana atmlardr. nk onlar iin hayanclk birinci derecede nemli geim kaynayd. Gebe hayatn gereklilii olarak bir yerde ok uzun sre kalmayan skitler hayvanlar iin baka yere g etmek zorunda kalmladr. Bunun sonucunda tarmla ancak kk bir yerleik skit topluluu uramtr. Frigler Anadoluya geldikten sonra kendilerine korunakl ve su kenarna yakn yerleri ehir kurmak iin aramlar bunun sonucunda Gordionu kendilerine bakent semilerdir. Gordion ehri su kenarnda ve geni alvyon arazilerine sahipti. Bu nedenle bu blgede insanlar rahata tarm yapmladr. Her iki toplumda yaadklar evrenin ikliminin elverdii lde yaamlarnn devam ettirebilmek iin gerekli tarm rnlerini yetitirmilerdir. B. Hayvan Besicilii Tarm faaliyetlerini snrl lde yapabilen skitler bunun yerine yaam artlarnn gerei olarak hayvan beslemilerdir. Sr, koyun ve at besleyen skitlerin ekonomisi hayvancla dayanmtr. Bu durum, onlarn hayat tarzyla yakndan alakaldr.109 At, sr ve koyun besleyen skitler, yalnzca domuz beslemiyorlard.110Herodotos ve Hippokratta verilen bilgilere gre hakknda belli bir fikir sahibi olduumuz gebe hayvanclk, genellikle bir otlaktan dierine gidilerek yer deitime suretiyle yaplyordu. Bir mera iyice kullanldktan sonra yeni bir meraya gidiliyordu. Bir yerde uzun sre kalnmyordu. Strabona gre Azak civarnda yaayan skitler, k aylarnda kuru ot bulmak iin bozkrda uzun ve kuru ot tabakasnn bulunduu nehir azlarna gidiyorlard.111 Frigler ise skitlerden farkl olarak tarm yapmlar, bunun iin Sakarya ve Porsuk nehirlerinin kesime noktasna yerlemiler ve buradaki aalar
109 110

. Durmu, skit Kltr, Trkler, IV, Ankara,2002,s. 21 Herodotos, a.g.e. IV s. 218 111 B. Grakov, a.g.e., s. 95

25

keserek geni tarm arazileri meydana getirmilerdir. Bununla birilikte tpk skitlerde olduu gibi Friglerde at, koyun, sr ve beslemilerdir. Frigler yaz mevsimlerinde yaylara karak hayvanlar iin taze ot temin etmilerdir. Baz Frigler yayla hayatna devam ederek yrk olarak yaamaya devam etmitir.112 Fakat Friglerden kalma Gordion ehrindeki kazlarda ele geen boynuz diinden yaplm kolyeden anlalaca zere yaban domuzu avlamlardr.113 1. At Besicilii: Atl gbe bozkr hayat yaayan skitler, yaadklar hayatlarnn gerei olarak hayvan yetiriliciine nem vermilerdir. skit hayat tarznn temelini, at besicilii oluturmaktayd.114 At yetitirdii bilinen ilk kavim Karadenizin kuzeyinde yaayan skitlerdir.115 skitler bata at olmak zere btn hayvanlar kesmekteydiler. Ancak hemen her devirde kesim hayvan olarak at dier hayvanlara tercih etmilerdir.116 Herodotostan rendiimize gre en byk skit kolu olan Massagetler taptklar tek tanr olan gnee at kurban etmekteydiler. Bunun amac ise lmszlerin en hzl olanna fanilerin en hzlsn adamaktr.117 Yunan limlerinden Hippokratta eserinde skitler hakknda; ksrak st ierler, ksrak stnden bir nevi peynir yaparlar eklinde bilgi vermektedir.118 Firglerin at besicilii yaptna dair bilgilere Pazarlda ele geen levhalar zerindeki Frig svarisinden119 ve Gordionda bulunan taraa binasnda yer alan MegoranIII yapsnn iinde yer olan odalarn birinde fildii at ssleri bulunmasndan anlamaktayz.120 Yine Frig mimari teokratlar arasnda yer alan cephe kaplamasnda ava arabas motifi vardr. Bu
S.Conka. a.g.m 56,57 T .C Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Mdrl Gordion Mzesi Katalou, s.48 114 E. Memi, skitlerin Tarihi, s. 41. 115 J.Deer, step Kltr, ev. erif Batav, Ank. D.T.C.F Dergisi, Say 1-2, C XII,TTK Basmevi, Ankara, Mart-Haziran 1954, s. 162. 116 .Durmu, skitlerin Kimlii, Trkler I.,Ankara, 2002, s. 623 117 Herodotos, a.g.e,I, s.88 118 A.Galip;skitlerde Hekimlik Trk Tarihinin Ana Hatlar eserinin Msevedeleri No:3 s.43, 119 Uanku, a.g.e,s 15 120 J.Mellink-.gen ,Lydian Tresuare, Turkey Ministry of Culture, stanbul, 1996 s.9
113 112

26

buluntu sayesinde Friglerin at ile birlikte savalarda araba kullandklarn anlamaktayz.121 Ayrca Ankara tmslerinde Friglere ait antezit bloklar zerine yaplm at tasvirlerinin yer ald ortostotlar bulunmutur.122 skitler hayatnda at merkezde yer alrken Friglerde bu durum bunun tam tersidir. skitler tm gnlerini atn zerinde geirip onun stnden peynir yapp yemiler kmz yapp imilerdir. Tanrlar iin at kurban ederken, ldklerinde dahil atlarn yanlarndan ayrmamlar. nanlarna gre dier dnyaya yaptklar yolcuklar iin atlarn boarak ldrp mezarlarnn yanna gmmlerdir. Fakat Frig hayatnda bu durum bunun tam tersidir. Yapl itibari ile tmlsler ve kurganlar bir birine benzemektedir. Fakat imdiye kadar hi bir tmlste at iskeletine rastlanmamtr. Ayrca sosyal hayatta atn Frigler iin ne kadar neme sahip olduunun henz bilmemekteyiz. Yalnzca savalarda at kullandklarn ele geen arkeolojik buluntular sayesinde anlamaktayz. 2. Koyun ve Sr Besicilii: skitlerin besledikleri hayvanlar arasnda atlardan baka sr ve koyun srleri de vard. Bu konu hakknda Hippokrates Havalar, Sular ve Yerler adl kitabnda u ekilde bilgiler vermektedir: skitler baka bir yere giderken kadnlar ve ocuklar iki ya da ift kzn ektii arabalarda, erkekler ise at stnde onlarn yannda gitmektedir. Onlar ise koyun srleri, srlar ve atlar izlemektedir.123 Frigler atn aksine koyun sr besiciliine daha fazla nem vermilerdi. Boa Friglerde nemli bir yere sahipti. zellikle metal kaplar zerinde ve ortostotlarda boa figr kullanlmtr.124 Ayrca Gordionda yaplan kazlar sonucunda MegaronIIIde dokuma tezgahlar ve kuma

121 122

T.C kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Mdrl Gordion Mzesi Katalou, s 40 M. Metin, Ankara ve Frigler Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s.95 123 .Durmu, skit Kltr, s.21 124 S.Aydn Ankaradaki Frigler, Arkeo-Atlas S.5 2006 s.80

27

paralar ele gemitir. Buradan da anlalaca zere koyun sosyal yaamda nemli yere sahipti.125 skitler ve Frigler ekonomik hayatlarnda koyun ve sr besin amal olarak kullanmlardr. Yalnz skitler hi bir ekilde domuz beslememi ya da avlanamamtr. Fakat Gordionda ele geen buluntular arasnda domuz diinden yaplm bir kolye vardr. Burdan da anlalaca zere Frigler domuzu avlamlar ve ss eyas yapmnda onu dilerini kullanmlardr. C. Ticaret: skitler, zenginliklerinin ve servetlerinin ounu ticaretten ve zellikle de Yunanistan ile yaplan ticaretten salayan, refah iinde yaayan bir kavimdi. Grekler, skitlerle ticaret yapmak iin koloniler kurmulard. Karadenizin kuzey sahilinde yer alan Grek kolonileri arasnda en nemlileri; Bug nehrinin azndaki Olbia; Krmda imdiki Sivastopol ehrinin yaknndaki Cherson; Kimmer Bosporusundaki Panticapaeum126dur. Bu ehirlerden, M 645 ylnda bir Grek ileri karakolu olarak kurulan Olbiann, skit-Grek ticaretinde nemli bir merkez haline gelmitir.127 skitler, M 2. yzylla birlikte Ege dnyas ile ticaret yapamaz hle gelmitir. nk Persler, bu ticari aka byk bir darbe vurmutur. Dolaysyla skitlerin blgeyi denetleyici tutumlarnn bir nemi kalmamtr. onlu tccarlar da balarndaki Persli idareciler yznden istedikleri gibi hareket edememilerdir.128 Frigler ise Troya VIIa tabakasnn yok edilmesinden sonra Anadoluya gelen Balkan kkenli bir kavimdir. Siyasi bir topluluk olarak M. 750den sonra ortaya kmlar ve Kral Midas dneminde btn Orta ve Gney

125 126

V. Mary Yasshyk: Bakent Gordion, Arkeo-Atlas, S. 5 , 2006 s.32 Modern Kerch 127 E.Memi, a.g.e., s. 59. 128 A.Ylmaz, skit Sanat, s. 31.

28

Anadoluya egemen bir g haline gelmiledir.129 Friglerin kendilerine bakent olarak setikleri Gordion ayn zamanda nemli bir ticaret noktas idi. Bu blge daha sonralar Pers Kraliyet Yolu ana dahil olan Anadoludaki nemli bir yol zerindeydi. Gordion aka Bronz an ilk zamanlarndan beri stratejik bir yer olarak dnlm ve ayrca 2. binylnda Hitit yerleimi olarak kullanlmtr.130 Frig toplumsal snflar hakknda ok fazla bilgi olmamasna ramen tccar ve esnaf snfn olduunu bilmekteyiz.131 skitlerin nemli ticaret merkezlerinin olmas Friglerin ise kral yolu zerinde yer alan bakent Gordionda tccar snfna sahip olmas nedeniyle her iki topluluunda ticaretle uratklarn anlamaktayz. 1. hracat: skitlerin en nemli gelir kayna Karadenizin kuzeyindeki Yunan kolonilerinin ihtiyacn karlayan tahl ticareti idi.132 skitlerin egemenlii altndaki Gney Rusya topraklarnda yetitirilen buday, skitler tarafndan Pontuslu Yunan kolonistlere satlmtr.133 Ayrca skitler, Pontus Greklerine tuz ve uskumru bal bal, balmumu, et ve st, deriler ve krk ihracatda yapmladr. skitler kereste ihracat da yaptklar bilinmektedir. Tarihilerin naklettiklerinden anlald kadaryla skityadan sevkedilen gemi yapmna elverili kereste Olbia ve Bospor zerinden ihra ediliyordu. Yazl kaynaklar bu tr kerestenin Kolkhidadan geldiini belirtmektedir.134 lk demir anda nemi kaybeden kara deniz ticaret yollar Erken Frig dnemi ile birlikte tekrar nem kazanmtr. Gordion ana yollarn kesitii bir blgede yer alamas nedeniyle ticaret asndan nemli bir merkez haline gelmitir. Bu dnemde kta Yunanistanda, Lindos, Samos ve Khois adalar

129 130

E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 2007 s.191 J. Mellink-.gen Lydin treasure, s.15 131 V.Sevin, a.g.e, Frigler, s.256 132 SOYSAL, A. Gn, Erken Asya Tarihi, letiim Yay., stanbul, 2000 s151., s. 133 E. Memi , age., s. 59-60 134 B. Nikolayevi Grakov, a.g.e. s. 107-109

29

ile Anadoluda Efes, Bayrakl, Lidya ve Urartu yerleim yerlerinde Friglere ait maden buluntularna rastlanmtr.135 2. thalat: skitler, Greklerden dokuma rnleri, arap, zeytinya ve muhtelif sanat ve lksle ilgili eyler satn alyorlard.136 Bu sanat ve lks rnlerinin banda skit ileri gelenlerinin beenileri dorultusunda ekillendirilmi altn geliyordu. Zengin skitlerin altna olan ilgilerini antik yazarlardan ve arkeolojik buluntulardan anlamaktadayz.137 ok eskiden beri Yunanllardan ithal edilen kap kacaklar arasnda arap imek iin kupa ve kaseleri de nemli yer tutmaktadr. Kolonizasyon devrinde ise bu kaplarn yan sra, deniz yoluyla arap ithalinde kullanlan byk amforalara rastlanmaktadr. Bu tr amforalarla skityaya zeytinya gtrlrd. thal edilen mallarn trnde pek bir deiiklik olmamtr.138 Orta ve Gney Anadoluya hakim olan Frigler dou ve bat kltr arasnda kavak noktada yer alan Gordion ehri merkezli yayorlard.139 Ayn zamanda kral yolu zerinde yer alan Gordion ehine d dnyadan ithal mallarda gelmekteydi. M. 800lerde ehre zarar veren yangndan sonra yaplan kazlarla ortaya karlan sarayda ok miktarda anak mlek ve demir eyalar bulunmutur. Bu kap kacak ve metal buluntular Suriye ve Filistin blgesinden ithal edilmitir.140 Ayrca Erken Frig dneminde blgede bulunan ormanlar hzl bir ekilde yok edilmi bu durum blgedeki avclda olumsuz etkilemitir. Frig l gmme geleneinde yer alan tmslerin yapmnda byk kerestelere ihitiya vard. Bu nedenle bu keresteler uzak mesafelerden getirilmitir. imsir ktkler Karadeniz blgesinden, sedir ktkler ise Afyon blgesinden ithal edilmitir. Bu bilgilerden gelimi bir ulam a olduunu anlamaktayz.141
135 136

S. Conka. Ekonomi Metal Ticaret, s.57 E. Memi , a.g.e., s. 59-60. 137 A. Ylmaz, a.g.m., s. 27. 138 B. Nikolayevi Grakov, a.g.e., s. 105 139 J. Mellink-.gen, a.g.e, 15 140 K. Sams Gordion Kazlar s.74 141 C. Sevil, Ekonomi Metal Ticaret, s.57

30

skit ve Frigler d dnyadan kendi lkelerinde olmayan rnleri ithal etmiler. skitler daha ok ticaret yollarnn kontrol ellerinde tutarak bu blge zerinde geen mallardan vergi almladr. Firgler ise kral yolu zerinde yer alan baketleri sayesinde ksa zamanda ticaretten byk kar etmiler ve d dnyadan kendilerinde olmayan rnleri ithal ederek uzmanlatklar maden ilemeciliinin rn olan mallar ihra etmilerdir. Frigler kereste ihtal ederken, skitler kereste ihra etmilerdir. skitler byk anfora ve arap kaplarn ithal ederlen Frigler anak mlek rnlerini ihra etmilerdir. Bu nedenle her iki toplumda ithal ve ihra rnleri farkllk gstermektedir.

.Sosyal Hayat: skitlerin sosyal hayatn yaadklar blgenin corafyas belirlemitir, usuz bucaksz bozkrlarda atl-gebe olarak yaayan skitler hayvanclkla uramlar ve hayatlarn hayvanlarna yeni otlarlar bulmak iin srekli hareket halide geirmilerdir. Bozkr corafyasnn iklimi gerei insanlar srekli doa ve dier kabilerle hayat mcadelesi halinde olmulardr. Hayatlar hayvanlarna otlak bulmak iin bir obadan dier obaya g ederek gemitir.142 simlerini Homerosun destanlarndan rendiimiz Mygdon, Askanios, Otteus gibi liderlerin nderdiinde yaayan Friglerin ilk dnemleri hala karanlktr. Balangta airet reisleri nderliinde yaayan Frigler M. 11.yzyldan sonra Gordiona yerletikleri tahmin edilmektedir. Frigler balangta basit bir ky dzeninde yerleik hayata geerek tarm ve hayvanclkla uramlardr.143

142 143

A.Soysal Gn. a.g.e, s.147-148-149 T. Sivas Tfeki, Frigler ve Frig Uygarl, s.9-10

31

Yaam artlar gerei skitler arasnda hayvanclk nemli bir konumda idi. Hayatlarnn temelini at oluturmakta idi.144 Bilinen at yetitiren ilk kavim Karadenizin kuzeyinde yaayan skitlerdir.145 skitler atlar hayatlarnn her alannda kullanmlardr. Atlar onlar iin vazgeilmez bir ara haline gelmitir. Savata, gte ve ldklerinde atlarn yanlarndan ayrmamlardr.146 Friglerin hayatlarnda ise tarm byk nem tamaktayd. yleki Frig devleti Liydallar tarafndan ortadan kaldrldktan sonra bile Frigli iftiler Lidya eemenlii altnda yamaya devam etmiler ve tarmsal faaliyetlerini srdmlerdir.147 Boazkyde yaplan kazlar sonucunda M. 8 y.ya tarihlenmi sabanlar ve oraklar bulunmutur.148 Pazarlda ele geen levhalardan ve Gordionda bulunan friz levhadan149 anlald zere Frigler at sosyal ve askeri hayatlarnda kullandklarn anlalmaktadr. Pazarlda ele geen levhada Frig svarisi betimlenirken, Gordiondaki Friz levhas zerinde atl araba ile sava sahnesi betimlenmitir. Srekli hareket halinde olmalar nedeniyle skitler en k 4 tekerlik olan kzlerin ektii byk arabalarda yaamlardr. Bazen arabalardaki tekerlek says altya kmakta, baz arabalar tek odal bazlar 3 odal idi. zerleri kee ve deri ile kapl olan bu arabalar souk ve yamuru geirmezdi. Bu arabalar bazen 2 ift bazen 3 ift ekerdi. kzlerin boynuzu souk nedeni ile kmazd. Kadnlar ve ocuklar arabalarn iinde otururlar, erkekler at ile yanlarnda gelirlerdi.150 skitler arasnda bu arabalar kutsal saylmtr. Pazrk kurganlarnda kan araba buluntular bunu aka gstermektedir.151 Bu arabalar tpk at gibi skitlerin hayatnn ayrlmaz bir paras olmutur.

E. Memi a.g.e, s. 41 J. Deer,a.g.m, s :62 146 T. Tarhan., n Asya Dnyasnda lk Trkler:Kimmer ve skitler, s.597 147 Drew-Bear Thomas, Yeni Frige Yaztlar, , Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s.161 148 Genz Herman, Kzlrmak Blgesinde Demir a s.136 149 H.T.Uanku ,a.g.e, s.16 150 G. Ata, a.g.m, s.43 151 T.,Tarhan, a.g.m., s.599
145

144

32

Yerleik hayatta yaayan Frigler megoran ad verilen iki ya da odal binalarda yaamaktayd. Boazkyde bulunan megaronlarn bir n holleri ve geride dikdrtgen planl odalar vardr. Bu yaplarn arkada duvarlar dik bir yamaca yaslanmtr. Gordiondaki megaronlar ise s ukurlar zerine aklta ve temel molozlar zerine ina edilmitir. inde ocak bulunurdu.152 skitlerde sosyal yaamlarnn ayrlmaz dier bir parasda adrlardr. Bir yerden baka bir yere g eden skitler, konaklayacaklar yere geldikleri zaman adrlar kullanmlardr. Yine bu adrlar atlar ve arabalar gibi kutsal saylm sayg grmtr. llerini gmmek iin yaptklar kurganlar aslnda bir adr modelidir.153 Frig sosyal hayatnda adrn var olduunu henz bilinmemektedir. Yalnz hayvanlar ile birlikte yazn yaylaya kan baz Friglerin yrk olarak yaadklar bilinmektedir. Bu bilgilerden anlald kadar ile belki onlarda sosyal yaamlarnda adr kullanmlardr.154 skitler llerini gmdkleri kurganlar adra benzetirken, Frigler llerini gmdkleri kaya mezarlarn yaadklar evler olan megaron planl yapmlardr.155 skitlerde temel besin maddeleri bugn hala Kafkaslarda ve Moolistanda popler olan ve ksrak stnn mayalanm bir biimi olan kmz, birok eit peynir ve bazen soan, sarmsak ve fasulye gibi sebzelerdir. Bu yiyecekleri ton ve mersin bal, her trl av eti, at, kuzu ve kei eti ile tamamlamlardr. Eti genelde yahni olarak byk bir kazanda piirirlerdi ve bazen de tanabilecek hale getirirlerdi.156 Friglerde tarm ve hayvanclkla uramladr. Ele geen arkeolojik buluntular arasnda ok sayda tme ta, depo alanlar tezgah arlklar ve
152 153

V. Sevin, a.g.e, Frigler, s.262 .Durmu-Abdlhaluk ay, skitler, Trkler I , Ankara 2002,s. 585 154 S. Conka, a.g.m 57 155 T. Sivas. Tfeki, Frigyada Frig yerlemeleri ve Kaya Ant Aratrmalar, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007, s. 87 156 T.T. Rice, a.g.e. s.63,

33

yn eirme gereleri bulunmutur. Bu bilgilerden anlald kadaryla besin ihtiyalarnda buday nemli biryer tutmaktayd.157Yine Boazky kazlarndan elde edilen buluntular arasnda ok sayda koyun ve kei kemikleri bulunmutur. Ayrca avlanan hayvanlar arasnda domuz ve geyik kemikleri dikkati ekmektedir. Boazkyle birlikte Kuaklnn Demira tabakalarnda besin olarak kullanlmayan sadece bira yapmnda kullanlan bitkiler bulunmutur.158 Ayrca bakent Gordiondaki yangn sonrasna tarihlenen iki Frig tmlsnde bulunan kaplar iinde baharatl pimi et, mercimek ile bira, arap ve baldan oluan oluan bir iki bulunmutur.159 skitler kyafetlerini farkl sslerle sslemeye dknd. yle zarif ve ince aplike iliyorlard ki ustalkla yaplm naklara ta kartyordu. Kendileri iin genelde krk ve deri kullanarak muhteem kyafetler yapyorlard. Aslnda, derileri ve ciltleri uzaklardan fark edilebiliyordu. Pazrkta bulunan deri en st kaliteydi ve kaln, ar deriden gnmzde bulunan rnler gibi iyi ve esnek rnlere kadar eitleri bulunuyordu. Burada, ou salam birok elbise toprak altndan karlmtr. Bu kyafetlerin arasnda llerin dier tarafa gtrdkleri varsaylan pantolonlar bulunmam ancak iyi korunmu iki tane dikilmi yn tunik bulunmutur. kisinin de bel blgesi ustalkla ekillendirilmiti ve gen paralarla kala blgesinde alyordu. Bu tunikler ceketlerin ya da yeleklerin altna gmlek gibi giyiliyordu. Hepsinin de deseni aynyd ve gmlekten daha dze ve uzundu ancak en az onlar kadar iyi dikilmi ve ardndan sslerle ve aplike tasarmlarla sslenmiti.160Giydikleri bu kyafetler sayesinde skitler en vahi atn zerinde drtnala giderken bile kyafetleri onlar kstlamayacak hale gelmitir. Dar, kemerli tunik ve skca balanm balk ayn zamanda tm hava koullarnda koruma salar. Bu kostmn bir eidi Avrasya ovasndaki tm at binicileri tarafndan giyiliyordu.161
157 158

S. Conka, a.g.m, s.57 G.Herman, Kzlrmak Blgesinde Demir a, s.135,136 159 G. Kenneth Sams, Gordion ve Frigler s.55 160 T.T.Rice, a.g.e s.64 161 T.T.Rice, a.g.e, s.65

34

Friglerde tpk skitler gibi kyafetlerine nem vermilerdir. Til-Barsip freskleri zerindeki Frig kadnlar yatay bantlarla ssl uzun giysiler ve an biimli psklleri olan, ksa tunikler giyerlerdi. Frig kadnlarn Kimmer ykmndan sonra tekrar kurulan Gordiondaki duvar resimlerinde yeniden grmekteyiz. Daha ok Yunan kltr etkisin altnda kalnarak yaplm bu resimlerde Frig kadnlarnn balar rtktr, kahverengi salar bukleler yaparak alnlar zerine der. Boyunlarnda gerdanlk, bileklerinde bilezik ve kulaklarnda da ssl kpler vardr. Kadnlar kyafetlerini tutturmak iin ok ssl engelli ine(fibula) kullanmlardr.162 Frigli erkek kyafetleri ise Gordion ve Pazarlda ele geen levhalar zerindeki resimlerden anlalmaktadr. Bu resimler zerinde yer alan askerler Friglere ait olduu bilinen ne doru eik keeden yaplm serpu takarlar. Ellerinde uzun mzrak tutarlard. Frig piyadeleri dizlerine kadar kan ksa orap, ular ilemeli ksa etek, bunun altna ise dize kadar inen dar pantolon giyerlerdi.163 skit ve Frig sosyal hayat bir birinden farkllk gstermektedir. Bunun en byk nedeni skitler atl gebe hayat yaarken Frigler yerleik ky ve ehir hayat yaamalardr. skit sosyal hayatnda at merkezde yer alrken Friglerde at sosyal ve askeri hayatta kullanlm fakat skitler kadar rabet grmemitir. skitler bir yerde durduklar zaman atlarndan ve arabalarndan inerek adr kurmular, adrlarn kutsal saymlar ve kurgan yapmnda adr esas almlardr. Frigler ise iki ya da odal megaronlarda yaamladr. Bu megoranlar ayn zamanda dinsel ve siyasal yap olarak kullanlmlardr. Her iki toplumda da erkeler ve kadnlar giyimlerine ve sslerine byk nem vermilerdir. Tm bu bilgilerden anladmz kadar ile her iki toplumun sosyal hayatnda baz benzer noktalar olmakla birlikte byk farklarda vardr.

162 163

H.Uanku, a.g.e, s.16 V. Sevin, a.g.e. ,Frigler, s.256

35

4. SKT VE FRGLERDE DN HAYAT Btn gebe ve dal kavimlerde olduu gibi skitlerde ruha inan dncesine sahiptiler. Yaadklar evre ile srekli bir mcadele halinde olan skitler zaman zaman bir takm garip doa olaylar ile karlamlar ve aklayamadklar bu olaylar ruhlara balamlardr.164 skitler ruhlar kendilerine yardm eden iyi ruhlar ve yardm etmeyen kt ruhlar olarak ikiye ayrmlardr. skitler Grekler ile kltrel etkileime girmeden nce dinlerinde amanizme ait izler vardr.165 amanlar ulu kiilerdir. Hem ruhlar aleminden hemde gaipten haber vermekteydiler. Ayrca hekimlikte yapmak idiler.166 skitlerde ruhlar alemi dnda birde tanrlar alemi vardr. skitlerde ruhlar aleminin ekillenmesinde Greklerin byk katks olmutur. skit-Grek kltrel etkileimi skitlerin Karadenizin kuzeyine yerlemeleri sonucunda balamtr. skit tanrlar alemi ile ilgili bilgilere yanlzca Herodotos sayesinde bilmekteyiz. Bu nedenle bu bilgiler yalnzca Karadenizin kuzeyinde yaayan skitler iin geerlidir.167 Gneydou Avrupadan Anadoluya gelen Frigler gelirken beraberlerinde kendi inanlarnda getirmiler, ayn zamanda Anadoluda yaanayan insanlarn dini inanlarnda kabul etmilerdir.168 Bu nedenle Frig dini ilkel Anadolulu ve Hind-Avrupal olmak zere ikiye ayrlmtr. Frigler tarafndan Anadoluda benimsenmi en eski klt uygulumas birok kavim tarafndan farkl isimlerle anlan Kybeledir. M. 6 binden beri Andoluda kabul gren Kybelenin Frigler tarafnda da kabul grmesi onlarn Anadolulatna dair en gzel rnektir.169 Kybele kltrnn Anadoludaki tapnma yeri olan Ballhisarda inana gre
164 165

T. Tarhan, skitlerin Dini nan ve Adetleri s.147 . Durmu skit kltr s.16 166 T. Tarhan , n Asya Dnyasnda lk Trkler: Kimmer ve skitler s. 598 167 .Durmu skitler, s. 100 168 L. Roller, Frig Dini ve Klt Uygulamalar, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s 141 169 H.T.Uanku, a.g.e, s.30-31

36

Tanra sevgilisi Attisin erkekliini koparmt. Bu nedenle ehrin ynetimini Attis ad verilen iki rahip stlemiti. Bu iki rahibin erkeklerini tanraya adam olmalar gerekmekteydi. Bu rahiplerle birlikte Gallos ad verien alak rtbeli rahiplerde vard. Frig krallnn sonunda da bu dini merkez nemini korumaya devam etmitir.170 A. Tanrlar Alemi Herodotosun verdii bilgilere gre skit tanrlar alemi unlardr: Tabiti(hestia): Ocak tanras. skitede tabiti tap bulmak,

hizmet etmek iti/idi byk ulu anlamna gelmektedir.171 Tabitiye Grekler ocak tanras Hestia demekteydiler. Kutsal ate adrda yand iin Grekler skitler ile ilgili byle bir benzetme yapm olabilirler. nk Tabiti ayn zamanda adrn koruyu tanras idi.172 skitlerin Karadenizin kuzeyine gelmesinden ok nce burada bulunan halklar tarafndan tapnm gren bu tanra, skitler tarfnda da benimsenmitir. Bronz anda Urallar ve Dinyeper nehirleri arasnda ele geen kk figrler ile Elam, Babil ve Msrda ok sonralar ele geen figrler arasnda byk benzerlikler vardr. Krmda bulunan Byk Tanra heykeli M..IX y.ya tarihlenmektedir. Kollar arasnda ocuk tarken ayakta tasvir edilmitir. Fakat bu tanra skitler arasnda hibir zaman ana erkillii tasvir etmedii gibi bereket tanras olarak da bu tarihte kabul grmyordu. Buradan da anlalaca zere skitler bu blgeye geldikten sonra bu tanra ile tanp onu kabul etmiledir.173 Ele geen arkeolojik buluntulardan Tabiti skitlerin siyasi koruyucusu olduu anlalmaktadr. M. IV ve IIIdan kalma eserler zerinde krallar
170 171

V. Sevin a.g.e, Frigler, s.256 M. Z. Zekiyev Trklerin ve Tatarlarn Kkeni, Selenge Yaynlar, vr: Ahsen Btur, stanbul 2006 s.181-182 172 T.Tarhan , skitlerin Dini nan ve Adetleri, s.149 173 T.Tarhan, a.g.m, s.150

37

glerinin sembol olan ryton ve asay Tabitinin elinden alrken tasvir edilmitir. Buradan da skit krallar glerini Tabitinden alp halklarn ynettiklerini anlyoruz.174 Ayn zamanda skitler ocak tanrasna kurban kesmek ve arap dkmek eklinde hediyeler sunuyorlard.175 Papaios=Zeus: En st tanrdr. Tanrlarn ve insanlarn kral babasdr. skite papios baba demektir.176 Ayn zamanda bulut, yamur, gkgrlts ile yldrmn yaratcsr. 177 Apaia=Hera: Gn tanras olarak ay, yldz, frtna ve sise hkmedebilmekteydi. Evliliin ve evlilikte kadn haklarnn savunucudur. Ayn zamanda ba tanr Zeusun eidir. skitlerde de Papaiosun eidir. Oitasyros=Apollon: Ik, ktlkleri yok eden, halk koruyan kehanet tanrsdr. Tanrlar panteonunda Artemisin erkek kardeidir. Oitosyrosun Gongos yani gne olduu kabul edilmektedir. 178 Artimpassa=Aphrodite: Kadnn gzelliin, ak ve sevginin tanrasdr. Ayn zamanda ilkbahar ve ieklerin deniz kpklerinin ve dalgalarn tanrasdr. skitlerde ay tanras olarak sayg grmtr.179 Thamimasades veya Thagomasades=Posedion: Deniz ve su tanrsdr. Posedion skitlerde svarilerin tanrasdr. Baz tarihiler Posedionu kanatl at figr ile ilikilendirmilerdir180. Atn ve biniciliin koruyucusu olarak Krali skitler tarafndan kabul grmtr. 181

174 175

T. Tarhan a.g.m, s. 151 Emel Esin, Asyada Milattan nce Trklerin Atalarna Affedilen Kltrler, Trkler I, Ankara 2002 s.496 176 M. Z. Zekiyev a.g.e s.181 177 Tarhan a.g.m., 152 178 .Durmu skit Kltr s.18 179 T. Tarhan a.g.m. s.152 180 Mirfatih Z. Zekiyev a.g.e s.181 181 T. Tarhan a.g.m. s.151

38

Ares( Yerli bir smi yok): Sava tanrsdr. Fakat skitler ikinci derece bir tanr olarak Arese nem vermilerdir182. Bunu Ares dnda dier tanrlar iin tapnak yapmadklarndan anlamaktayz.183 Ares skitler arasnda Kl fetii veya Akinakez olarak sayg grmekte idi. skitler arasnda yaygn olarak kullanlmakta olan bu kl 50-60 cm. boyundayd.184 Herodototosun verdii bilgilere bakacak olursak; her blgede Ares adna byk tapnaklar yaplmaktayd. Tapnaklar etraftan getirilen allarn st ste ylmas ile meydana getirilmekteydi. Her yl bozulan yerler yeni allar getirilerek onarlmaktayd. Dikdrtgen eklindeki bu yapya yandan klmakta ve stnde Aresi simgeleyen bir kl bulunmaktayd. 185 Arese yaplan bu ibadet ekli dier kltlerden ayr gibi gzkmektedir. Sunu tepeler zerine yaplm kllara sayg gstermek kken olarak Trak kltrne benzemekteydi. Zaten Bat skitleri Traklar ile askeri ve kltrel etkileim iine girdii bilinmektedir. Fakat Arese yaplan bu ibadet eklinin dou skitler arasnda nasl yapld bilinmemektedir.186Tanrlar panteonundan anlald zere skitler tek tanrl deillerdi. skitlerin ok tanrl Grek kltr ile etkiimi sonucunda ortaya kmtr. Bu etkinin douda bulunan skitlere ulap ulamad tam olarak bilinmemektedir. Elimizde bu konu ile ilgili tek kaynak Herodotosun verdii bilgilerdir. Ayrca en byk skit topluluu olan Massagetlerin tek tanr inancna sahip olduu bilinmektedir.187 Herodotosun verdii bilgire bakacak olursak Massagetler iin: Taptklar tek tanr gnetir ve ona at kurban ederler; lmllerin en hzls, tanrlarn en hzlsna adanmtr.188 Bu bilgiden de anlalac zere Massagetler arasnda tek tanr inanc hakimdir.
182 183

A. Ayda skitler ve Etrskler Arasndaki Benzerlikler, s.291 Herodotos, a.g.e. IV. s. 217 184 T. Tarhan a.g.m. s.152 185 Herodotos a.g.e, IV 217 186 T.Tarhan , a.g.m, 153 187 . Durmu, skitler, s.111 188 Herodotos, a.g.e I ,s. 88

39

Frig tanrlar ise; Kybele: Friglerin ba tanrs ana tanra ya da doa tanrasyd. Bu tanraya genellikle Kybele denilmesine ramen Frigler ona Matar yani anne demilerdir.189 Frigler Kybeleyi her zaman ayakta, ileriye doru bakan olgun bir kadn eklinde tasvir etmilerdir. Uzun bir elbise ve ssl bir balk giyer, baln arkasndan arkaya doru bir duvak inmektedir. Elinde tanrsalln iareti olarak bir dizi nesne tutmaktadr. Bunlar iki kab ya da kasesi, yrtc ku veya nar olmas muhtemel olan objelerden meydana gelirdi. Frig ant ve kabartmalarnda sk sk Kybele figrne yer verilmitir.190 lk zamanlar Frigler, usuz bucaksz doann tamamiyle Kybelenin bir paras olduunu dnmlerdir. Daha sonra tanra mimari bir yapya dntrlerek kayalarn iinde yaadna inanlmtr. Bu nedenle Frigler tanra Kybele iin byk kaya antlar yapmlardr.191 Frigler, tanrnn kn uyuduuna ve yazn uyandna inanarak, kn ninniler ve yazn onu uyandrmak iin arklar sylemilerdir. Buradan anlalaca zere, geleceini topraa balayan Frigli ifti halk, tabiatn canland, tohumun topraktan ba verdii ilkbahar cokulu trenlerle karlamakta; bereketli geen hasat mevsiminin sonunda ise dzenledii trenlerde Kybeleye kranlarn sunmaktayd. Doann bereketi ve bolluu iin altarlarn nnde tanraya yaplan dualar, sunulan adaklar, kesilen kurbanlar bu trenlerin en nemli blm olmalyd. Baz altarlarda saptanan sembolik ekmek sunular ile tanraya derin kranlarn sunarlard.192

G. Kemet Sams Gordion ve Frigler s.7 L. Roller Frig Dini ve Klt Uygulamalar, s. 142 191 T. Sivas Tfeki, Frigler ve Frig Uygarl s.12-13 192 T. Sivas Tfeki.,"Ana Tanra/Matar Kubileya Klt le Balantl Phryg (Frig) Kaya Altarlar zerine Yeni Gzlemler", Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 1, S 3 (2002) 343
190

189

40

Manes: Frigler arasnda ilk bata Sabazios ile sonralar Men olarak adlandrlan, ay tanrs Manestir. Frig klah ile srekli sakalsz ve ou kez uzun salar omuzlarna kadar den gen bir adam olarak betimlenmitir.193 Baba: Antik Yunanl yazarlarn belirttiine gre Frigler baba adn verdikleri bir tanrya tapmaktaydlar. Baba adn verdikleri bu tanr byk bir olaslkla Kybelenin ei olmalyd. Frigler tanrlar iin kutsal alanlar ve ynleri douya bakan merdivenler yapmlardr. Bu kutsal alanlar byk olasllka tanra ve onun ei iin yaplmtr. Frigler tanrlar iin kutsal alanlar yalnz ehirlerinin iine deil ehirlerinden uzak alanlarda yapmlardr. Bylece tanrlarn ehirlerinden uzak alanlara tamlardr.194 Her iki toplumun tanrlar panteonuna bakldnda; skit tanrlar M.. V y.yda Greklerin etkisi ile belirli normlar kazanm ve Grek tanrlar panteonundaki mitolojik ahsiyetler ve tanrlar alemine dahil edilmitir. Frigler ise Anadoluya gelirken hem beraberlerinde kendi tanrlar ile birlikte Anadoluda M. 6000den beri ibadet gren Kybele kltnde benimsemilerdir. Friglerdeki Kybele klt byk neme sahip iken skitlerde Tabiti ve Arese nem verilmitir. Ares e nem verilmesinin en nemli nedeni skitlerin Firglerden daha fazla askeri kltre nem vermesidir. Yalnz en byk skit topluluu olan Massagetler arasnda tek tanr inan hakimdi. Her iki toplulukta tanrlar iin kurban kesip ve adak adamlardr. B. Tapnaklar Atl gebe bozkr medeniyetinin temsilcileri olan skitler gebe bir kavimdir. Gebe bir kavim olmalar nedeniyle belirli bir yerde uzun
193 194

H. T Uanku, a.g.e s.32 Lynn e. Roller, a.g.m. s.145

41

sre kalmamlar ve srekli byk hayvan srlerine otlaklar bulmak iin hareket halinde olmulardr.195 Bu nedenlerden dolay skitler yerleik kltrlerde olduu gibi byk ehirler kurmamlar ve srekli hareket halinde olmalar nedeniyle byk tapnak ve dini merkezler ina etmemilerdir. Yalnzca Herodostosun verdii bilgilerden anladmz kadar ile Grek tanrlar Panteonunda yer alan, sava tanrs Ares iin tapnak yapmlardr196. Herodotosun verdii bilgilere bakacak olursak; her blgede Ares adna byk tapnaklar yaplmaktayd. Tapnaklar etraftan getirlen allarn st ste ylmas ile yaplyordu. Her yl bozulan yerler yeni allar getirelerek onarlmaktayd. Dikdrtgen eklindeki bu yapya yandan klmakta ve stnde Aresi simgeleyen bir kl bulunmaktayd. Ele geirilen esirlerden yzncs Ares iin kurban edilmekteydi.197 Frig tapnaklarnda tanra Kybeleye deiik ekillerde ibadet etmekteydiler. tapnaklarla ehir ilgili iinde yaplan bir bilgi kazlar yoktur. sonucunda Yalnzca henz Gordion doyurucu

yerleimindeki iki tane megaronun tapnak olduu dnlmektedir. Frigler tapnaklar daha ok ehir dnda ssz kayalk alanlara yapmlardr. nk tanrann plak yaylalarda yaadna inanmlardr. Tapnaklar ou kez yanlzca cephe eklinde kayalara oyulmutur. Semerdan bir at ile rtlm yapnn cephesi geometrik motiflerle ssldr. Akroterli bir alnln altndaki cepheye kk kap biimli bir kap almtr. nceleri buraya sklp taklan ahap bir heykel konurken daha sonra bu uygulamadan vazgeilmitir. Bunun yerine tanrann tatan yaplm heykeli konulmutur.198 Herodotosun belirttii skit tapnaklar bu gn arkeologlarn kazlar sonucunda ortaya kardklar yerleik kltrlere ait tapnaklara
195 196

S. Maksudi Aral, Trk tarihinin Ana Hatlar' Eserinin Msveddeleri No.:5, 1933 , s. 7 T. Tarhan ,skit Dini na ve Adetleri, s.151 197 Herodotos. a.g.e IV s.217 198 V. Sevin ,a.g.e, Frigler s. 265

42

benzememektedir. skit tapnaklarnn etraflar ne duvalarla evrili nede tapnklara ait kutsal olanlar bulunmamaktadr. Sadece arabalarla getirien st ste ylm allardan ve en st noktada bulunan Aresi temsil eden kltan olumaktadr. Frig tapnaklar ise Gordion sitadelinde bulunan iki megoran hari ehirlerin dnda ssz yerlere yaplmtr. Bu tapnaklarda bir bina ekline deil sadece kayaya oyulmu cephe eklindedir. Bu nedenle her iki toplumun tapnak yaps bir birinden farkllk gsterirken, her iki kltrde de tanrlar iin adak ve kurban gelenei vardr. C.l Gmme Adetleri skitlerin l gmme adetleri ile bilgileri Herodotosun Historia adl eserinden renmekteyiz. Herodosun verdii bilgiler ile bu gn karmza kan arkeolojik buluntular hemen hemen paralellik gstermektedir.199 skitler llerini kurgan denilen bozkrdaki gebe hayat tarznda, belirli bir hiyerarik dzende nem tayan kiilerin mezarlara gmmlerdir. Kurgan z trke bir kelime olup korugandan gelmektedir. llerin korunduu yer olmas nedeniyle bu isim verilmitir.200 Frigler, soylularn llerini sonradan yaplan suni tepeler olarak ifade edilen tmlslere ya da kaya mezarlarna gmerlerdi.201 Tmlsler, toplumda nemli konuma sahip kiilere ait llerin, zengin mezar hediyeleri ile ahap malzemeden hazrlanan mezar odasnn iine zenle yerletirilerek, st nce irili ufakl ta ynyla, daha sonra toprakla rtlen byk yapay tepeledir.202 Kaya mezarlar ise; Frig kalelerinin kuruldugu kayalk platolarn dik yzlerine ya da kalelerin
T. Tarhan, a.g.m, s.160 T.Tarhan, n Asya Dnyasnda ilk Trkler: Kimmer ve skitler s.598 201 V. Sevin a.g.e, Frigler, s. 268 202 N. Tuna Odt Mzesinin Ankara Frig Nekrapolnde Aratrma Kazlar , Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s 99,100
200 199

43

civarndaki kayalklarda eriilmesi g yerlere yaplm zgn Frig evlerinin i mimarilerinin kayalara yansm eklidir. 203 skit hkmdar ld zaman, hkmdarn mezar, skit topraklarnda yer alan Borysthenesa204 gemilerle gtrlerek Gerros205 denilen bir yere gmlrd. len hkmdar gmmek iin yere kare eklinde bir mezar kazlr ve mezar hazrlandktan sonra l buraya getirilmekte, gvdesi mumyalanan l bir arabaya yerletirilmekte, l merasimine katlanlar salarn kazmakta, kulak memelerini kesmekte ve burunlarn yrtmaktadr. Hkmdar mezara gmld zaman karlarndan birini, bir haberci ve atlar da boulup ayn mezara konulmaktadr.206 lnn rahat ettirilmesi iin her ey yaplr, len ahs rahat bir yataa yatrlr bazende bir tabut iine konulurdu. Etrafna her boyu simgelen mzraklar dilikir, bazende ngraklar konurdu, bu ngraklarn kt ruhlar kovduuna inanlrd. ldrlen ahslar en iyi kyafetlerini giyerdi onlar iin kurganda baka oda hazrlanr skit hkmdar kendisi ayr bir oda da tek bana yatard. Atlar ise ldrldkten sonra kurgann dnda l uyandktan sonra rahata ulaabilcei bir yere gmlrd.207 Pazrk kurganndan kan atlarn kulaklarnda enler bulunmutur buda bu atlarn deiik kabilerlerden hediye ediliini gstermektedir.208 Bu tren tamamlandktan sonra herkes mezarn stne toprak atar, en yksek tepeyi yapmak iin bir birleri ile yarrlard. 209 Frigler ise Balkanlardan g ederken l gmme geleneklerini beraberlerinde getirmilerdir. nk Anadoluda daha nce tmls

203 204

T.Sivas, Tfeki, Bat Frigyada Frig yerlemesi ve Kaya Antlarnn Aratrlmas s.78 Dinyeper Nehrinin Eski adaki ad 205 Dinyeper ve Bug nehirleri arasnda yer alan ve kuzeyde Kieve kadar uzan saha 206 Herodotos, a.g.e IV, s.220 207 T.Tarhan skitlerin Dini nan ve Adetleri, s.164 208 .Durmu , skit Kltr, s.21 209 Herodotos, a.g.e IV s.220,

44

eklinde yaplan l gmme gelenei henz rastlanmamtr.210 Herodotos tarafndan anlatlan skit l gmme gelenekleri ile Frig l gmme gelenekleri benzerlik gstermektedir. Frigler bu geleneklerini gelirken beraberlerinde getirmilerdir.211 Bu antsal tmlsler ve kaya mezarlar ile bunlarn iinde bulunan zengin l hediyelerinin, Friglerin l kltne ve l gmme adetlerine verdikleri nemi ortaya koymaktadr.212 En grkemli Frig tmls Gordionda bulunmaktadr. Bu tmls 300 m. apnda ve 53 m. yksekliindedir. Tmlsn tavan iki yana eime sahiptir ve iinde 60 yalarnda birinin cesedi bulunmutur. Mezar odasnda; ssl mobilyalar ile 200 kadar tun kap ve ayaklar zerinde duran byk kazanlar bulunmutur. Duvarlar kuma ile kaplanm baz mezarlarn duvarlar ise boyanmtr. Mezar odalarna kap yaplmam l buraya brakldktan sonra mezar odas bir daha kullanlmamak zere kapatlmtr. Mezar odasnn st len kiin toplum iindeki derecesine gre toprakla doldurulmutur.213Yangn sonrasna tarihlenen iki Frig tmlsnda bulunan kaplar iinde baharatl pimi et, mercimek ile bira, arap ve baldan oluan bir iki bulunmutur. Bu bulgulardan bir kii ldkten sonra mezarnda l yemei verildii anlalmaktadr.214 Kaya mezarlarnda ise; mezar gen alnlkl, stn ya da ereve kapl, beik atl, dz tonoz veya piramit tavanldr. Planlar daha ok kare ya da oval eklindedir. Mezarlar genellikle iki ya da yatakl olup ller buralara yatrlmtr. Baz mezarlarda byk sunaklarn st ksmnda kuyular bulunmutur. ller iin getirilen hediyelerin ve adaklarn buralara atld tahmin edilmektedir. 215

210 211

G. Kenneth Sams Gordion ve Frigler, s53 R. Young, The Nomadic mpact: Gordion Dark Nomands 1000 B.C Studies in ranian and Anatolian Arkeology, Istanbul Arkelogisch nstitute 1964 s.55 212 H.T.Uanku, a.g.e. s.36 213 V. Sevin, a.g.e, Frigler s268-272 214 G. Kenneth Sams Gordion ve Frigler, s.55 215 H.T.Uanku, a.g.e s.33

45

skit kral ldkten bir yl sonra baka cenaze merasimi yaplmaktadr. len kraln yerli skit olan hizmetkarlarndan elli tanesi seilir ve bunlar boulurdu. Bunlarla birlikte en gzel atlardan elli taneside ldrld. Bunlarn hepsinin karnlar yarlarak temizlenir ve ilerine saman doldurulur yarlan ksm dikilirdi. Bu ilemden sonra yere ifter direk dikerler ve bu direklerin stne yarm araba tekerlei koyarlard. Daha sonra atlarn iine kuyruklarndan boyunlarna kadar uzunan srklar geirilir ve atlar tekerleklerin stne konurdu. Her atn azna gem vurulur, dizginleri ne alnarak bir tahta iviye balanrd ve eer takm askya alnrd. Sonunda boulan genlerden her biri bir atn srtna bindirilr ve bunlar atn zerinde durdurmak iin bellerinden enselerine kadar uzanan bir srk geirlir ve bu srk atlarn gvdesinde geirlen sra balanr ve bu elli svari mezarn etrafnda daire eklinde sabitlenerek, bu ekilde braklrd.216 Frigler arasnda soylu bir kii yada kral ld zaman belirli bir sre sonra herhangi bir dini ritel yapldna dair herhangi bir bilgi yada arkeolojik delil yoktur. skitlerden normal birisi ld zaman ise len kii yaknlar tarafndan arabaya konularak dolatrlmakta, bu srada kafilenin yanlarna gelidiini grenler yemek vermekteydiler. Krk gn boyunca dolatrlan l daha sonra gmlmektedir.217 Herodotosun verdii bilgiler gre l merasiminden yer alan her kimse daha sonra temizlenmek zorunda idi. Balarn iyice ovarak ykarlar, gvdelerini ykalarlar, gvdelerini temizlemek iin bir tren yaparlar ve yere st uclar birbirine eik kazk akalar, zerine kee sararlar ve bu keenin ortasna kzgn bir ta yerletirilir. Bu kzgn tan stne

216 217

T.Tarhan, skitlerin Dini nan ve Adetleri s.165-166, Herodotos,a.g.e IV. s.220-221

46

kenevir

tohumu
218

atlr

ve

buradan

kan

duman

sayesinde

temizlenirlerdi.

Frigler soylularnn llerini ehrin dndaki byk yma tepelere gmerken sradan halk ise son derece basit mezara llerini gmmlerdir. rnein Pazarl halk llerini kalenin iindeki basit mezarlara gmerken, Boazky halk ise ehir iinde llerini yakp kpler iine koyarak gmmlerdir. 219 1. Dier l Gmme Adetleri skitlerde llerin mumyalandna dair bilgilere yine

Herodotosdan edinmekteyiz. len kiinin karn yarlm, ii boaltlm maydanoz tohumu, anason ve dvlm saparna ve kokulu maddeler ile doldurulup kapatlmtr. zamanlarnda bulunmasyd. edemeyip,
220

skitler llerini ancak yazn banda ya nedeni muhtemelen yalnzca sureti ile byk kurgan

da sonbahar aynda gmmekteydiler. Gmme ileminin senenin belirli yaplmasnn skitler yaplmas iin gerekli ii gcnn senenin belirli bir zamannda arasnda nemli maddi ahsiyetleri varlklarn mumyalanmtr.221 Bunun nedeni ise toprak olmay bir trl kabul llerini mumyalamak edebiletirmek istemilerdir.222 Arkeolojik buluntulardan mumyalama ilemin ok yaygn olduu anlalmaktadr. Pazrk, ibe ve Oglakti kurganlarnda mumyalanm cesetlere rastlanmtr.223 skitler llerini mumyalarken birbirinden farkl birok deiik yntem kullanmlardr. Genel olarak baktmz zaman mumyalama ileminde barsaklar kartldktan sonra alan yarklar tentene iplii ile
218 219

T. Tarhan a.g.m, s.67, H.T.Uanku, a.g.e. s.38,39 220 Herodotos, a.g.e. IV, s.20 221 .Durmu, skitler, s. 122 222 .Durmu, skitlerin Kimlii,Trkler I, Ankara 2002, s.624 223 . Durmu, skitler, s.122-123

47

dikiliyor eller bacaklar zerindeki yarklarla birlikte, kala zerinde, omuzlarda ve kollarda birok yark bulunmaktadr. Cesetleri korumak iin ne kullanld tam olarak bilinmemekle birlikte tuz kullanld tahmin edilmektedir.224 Pazrkllar i organlarn korunmasnda cila kullanmlardr. Yaplan almalar sonucunda cesetlerin korunmas iin zencefil ve cila boyas kullanld anlalmtr. Pazrkllar deriden yaptklar mobilyalar zencefil boyas ile boyayarak koruma yoluna gitmilerdi. Ayn teknii llerin korunmasnda da kullanmlardr. 225 Mumyalar zerinde gze arpan bir dier zellikte llerin bedenlerinin dvmeler ile kaplanmasdr.226 Pazrk 2 nolu kurganda ortaya kartlan gs, kollar ve srt fantastik hayvan motifleri ile sslenmi ceset byk olaslkla bir kabile reisine ait olmalyd. Bu hayvanlarn tam olarak neyi ifade ettii bilinmemekle birlikte skitler vcutlarna izdikleri bu hayvanlar kutsal saymlar ve sanatlarnda srekli bu hayvanlar kullanmlardr.227 Belki bu hayvanlarn koruyucu glerine inanmlar ya da o hayvanlarn glerinin kendileri zerine getiini dnmlerdir. M. 7y.y da Fig l gmme adetlerinde yeni bir gelime ortaya kmt. Artk Frigler llerini yakarak kllerini gmmeye balamlardr.228 Bu gelenek Homerosun anlatt Trak l gmme gelenekleri de dorulamaktadr. 1986 ylnda Ankarada bulunan Genlerbirlii tesisleri iinde kalan blgede yaplan kaz almalarnda bulunan tmls buna en gzel rnektir. Tmlste bulunan yank tabakasnda, yank kz kemikleri ve ktkler bulunmutur, ktkler bir sre yakldktan sonra sndrlm ve bunlarn etrafnda anak mlek bulunmutur. Kremasyon alann gneyinde bulunan mleklerin iinde
224 225

. Durmu, a.g.e, s.124 . Durmu, a.g.e, s.125 226 . Durmu, skitlerin Kimlii, s.624 227 T.Tarhan, a.g.m, s.168-169 228 V. Sevin, a.g.e, Frigler, s.273

48

yanm kemik paralar ele geirilmitir. Ayrca gney ksmda yanm ocak ve tun kalplar bulunmutur. Burada bulunan yanm ahap paralarn tekerlee ait olma ihtimali son derece yksektir. Biraz ilerde boyunduruk ve dingil bulunmutur.229 Genel olarak baktmz zaman her iki toplumun l gmme gelenekleri benzerlikler gstermektedir. Kurgan ve tmls yapl amac ve ekli itabari ile bir birine benzemektedir. Kurgan yapmnda skitler kutsal saydklar adr model alrken Frigler ise zellikle kaya mezarlarnda, askeri ve sosyal yaamda nemli bir yer tutan megaron binasn model almladr. Bu ynyle her iki mezar gelenei birbirine benzemektedir. Zaten Frigler Anadoluya gelmeden nce tmls gelenei Anadoluda henz uygulanmyord. Bu gelenek Friglerin Balkanlardan g etmeleri sonucu Anadoluya gelmitir. skitlerin ve Traklarn nceden kltrel etkileim halinde olduklar bilinmemektedir. Tmls ve kurganlardaki mezar buluntularna bakacak olursak her iki toplumda lmden sonra yaama inanm ve lnn daha sonraki yaamnda gerekli olan malzemeyi onlarla birlikte gmmtr. skitler kurganlarn korumak iin lkelerinin en u noktasna soylularn gmerken, Friglerde kazlmas ok zor yma tepeler yapmladr. skitler krallar ld zaman en byk tepeyi yapmak iin birbirleri ile yarrken, Frigler len kiinin soyluluk derecesine gre byk tepeler yapmladr. Bir toplumda en soylu kiinin kral olduu dnlrse en yksek tmls toprak ynda ona ait olmak zorundayd. Fakat skitler krallar ld zaman onunla birlikte hizmetkarlarn gmerken Frigler arasnda bu tr uygulmaya henz rastlanmamtr. Tmlslerde hep bir kiinin cesedi bulunmutur. Ele geen mezar buluntular da farkllk gstermektedir. skitler, len kiinin silahlarn ve atn da gmerken Frig tmlslerinde silah ve at bulunmamtr. skitler llerini gmerken

229

N.Tuna Odt Mzesinin Ankara Frig Nekrapolnde Aratrma Kazlar,s.109,110,111

49

genel olarak llerini mumyalam, Frigler ise M. 7. y.ydan itibaren llerini yakmaya balamtr. . Adak ve Kurbanlar: skitler tanrlar iin eitli hayvanlar adam zellikle de at kurban etmilerdir.230 Herodotosun verdii bilgilere gre; kurban ortaya konur, n ayaklar balanr, kurban kesecek adam kurbann arkasnda durur, ipi ekerek hayvan drr, kurban drrken adak hangi tanrya adanmsa o tanrya dua eder. Sonra hayvann boazna ince bir ip dolar, ipin arasna ince bir sopa geirerek ipi evirerek hayvan bomaya balar. Hayvan ldkten sonra ate yaklmaz, kutsal su serpilmez, hayvan yzerek piirirler.231 Hayvan kurban edildikten sonra kemikleri rten btn etlerden ayrlr, skitler kendilerine zg bir tencere iine koyarak eti piirirlerdi. Bu corafyada odun fazla bulunmad iin etleri piirmek iin hayvann kemikleri kullanlrd. Eer bu i iin tencere yoksa etler hayvan iskeletinin stne konur ve kemikler atee verilirdi. Bylece byk bir kz kendi odununu kendisi temin ederdi. Et pitii zaman kurban kesen bir para ayrr, ayrca barndan da bir para alr ve bunlar ayaklarnn dibine atard.232 skitler arasnda atn nemli bir yeri vard. skitlerin en byk kolu olan Massagetler tanrlarn en hzl olanna lmlerin en hzl olan at kurban etmilerdir.233 Ayrca skit kurganlarnda ele geen at iskeletlerinde anladmz kadar ile skit hkmdarlar ile birlikte atlar da gmlmtr. Bunlarn saylar 7 ile 14 arasnda deimektedir. Yaplan testlere gre bu atlarn gen olmad yalarnn 17 ile 20 arasnda deitii anlalmaktadr. Atlar gmlrken koum takmlar ile birlikte gmlmtr.234 Yine Herodostosun verdii bilgilerden anlald zere
230 231

T.Tarhan, skitlerin Dini ina ve Adetleri, s.155 Herodotos, a.g.e. IV, s.217 232 Heodotos, a.g.e. IV,2, s.17 233 .Durmu Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, G..FEF.SBD., 2, (1997),s.110 234 .Durmu, a.g.m, s.111

50

her hayvan kurban eden skitler domuzu kurban etmemiler ona nefret beslemilerdir.235 Ayrca sava tanrs Ares iin kurban kesen skitlerin savata ele geirdikleri her yz esirden birini kurban ettileri yine Herodotos tarafndan anlatlmaktadr.236 Yine Herodotosun verdii ve arkeolojik buluntularla desteklenen bilgilerden anladmz kadar ile skitler l gmme trenlerinde hkmdara dier dnyada hizmet etmesi iin karlarndan bir tanesini, elinden arap itii kiiyi, hizmetileri de kurban ediyorlard.237 Frig dininde en nemli tanra olan Kybelenin usuz buasz doada yaadna inanlmaktadr. Kybele iin yaplan Paleo-Phryge yaztlar bugn iin sayca ok azdr. Bu yaztlar okunmutur fakat henz bir ka kelime hari tercme veya edilmemitir. yksek Bu nedenle, Frig yerlemelerinin girilerinde ksmlarnda, tabiatn

ortasnda, su kysnda ya da tarla kenarnda ana kayadan yontulmu kk lekli, fasad, altar ve nilerden oluan klt antlar, Frig dini tapnmlarnn en nemli kaynaklar durumundadr.238 lk kez 19. yzyln sonlarnda W. M Ramsay tarafndan incelenerek "altar/sunak" olarak tanmlanan klt yaplar, sayca ounluktadr.239 dol ve basamaklar, atlarlar da deimeyen iki ana elemandr. Tanrann tapnan temsil eden zgn Phryg kaya fasadlarnda nasl ni iinde tanra heykeli ya da kabartmas varsa, altarlarda da Matar/Kybele'yi simgeleyen kaya idoldr. Tanra, idol eklinde, kaya ile btnlemi olarak devaml oradadr. Yani kayalarn iinde yaamaktadr. Bunlar sembolik olarak tanr huzuruna k anlatmaktadr. 240

235 236

Herodotos, a.g.e IV 218 Herodotos, a.g.e IV. Sayfa 217-218 237 . Durmu, skitler, s.118 238 T. Sivas Tfeki, Ana Tanra/Matar Kubileya Klt le Balantl Phryg (Frig) Kaya Altarlar zerine Yeni Gzlemler s.336 239 T. Sivas Tfeki, a.g.m. ,s.337 240 T. Sivas Tfeki, a.g.m, s.339

51

Frig yazsnn zlememesi nedeniyle onlarn dinsel ritelleri hakknda henz tam bir biliye sahip deiliz. Bereketli geen hasat mevsiminin sonunda Frigler dzenledii trenlerde Kybeleye kranlarn sunmaktayd. Doann bereketi ve bolluu iin altarlarn nnde tanraya yaplan dualar etmekte, adaklar adamakta, kurban kesmekteydiler.241 Kesilen hayvanlarn ve sunulan adaklarn tam olarak ne olduu bilinememektedir. Yalnzca1986-1988 yllar arasnda yaplan Ankara Frig nekrapolu kurtarma kazlarnda ele geen yanm boa kemiklerinden anladmz kadar ile lleri iin kz kurban etmiler daha sonrada yakmladr.242 skitler tanrlar iin at baka olmak zere kz ve koyun kurban etmilerdir. Ayrca Herodotosun verdii bilgilerden anlald kadar ile Ares iin insan kurban etmilerdir. Frigler arasnda byle bir uygulama sz konusu deildir. Tanra Kybele iin ak alanlarla yaptklar sunaklarda ona kurbanlar kesmiler ve sunular yapmladr. Fakat kestikleri adak ve kurbanlarn ne olduu bilinmemektedir. Friglerin ifilikle ve hayvanclkla uraan bir topluluk olduu dnlrse bu hayvanlarn boa, kei koyun olma ihtimali yksektir. Zaten 1986-1988 yllar arasnda yaplan Frig nekrapol kazlarnda ele geen kz kemikleri bunu destekler niteliktedir.

241 242

T. Sivas Tfeki, a.g.m s.343 N. TunaOdt Mzesinin Ankara Frig Nekrapolnde Aratrma Kazlar,s.111

KNC BLM SKT VE URARTU KLTRLERNN MUKAYESES 1.SKT VE URARTULULARDA DEVLET TEKLATI Atl bozkr kavimimlerinin nemli temsilcilerinden olan skitler dier bozkr kavimleri arasnda nemli bir yer tutmaktadr.243 skitler in seddinden Tuna nehrine kadar nemli bir corafyada varlklarn srdrmlerdir.244 Ayrca Herototosun verdii bilgilerden anlald zere yaklak 28 yl sre ile n Asyaya hakim olmulardr.245 Bu kadar geni bir corafyaya hakim olan skitlerin gl bir devlet ve askeri tekilatlar olmas gerekmekteydi. Hitit imparatorluunun yklnda sonra Anadoluda zaman iinde ortaya kmayan balayan siyasal tablo iinde Dou Anadoluda Urartulular dikkat ekii bir yere sahiptir. Kkleri yzlerce yl tesine giden bu kavim yaratc dinamizimleri sonucu blgede sper g haline gelmiti. Van gl evresinde kurulan bu devlet 200 yl boyunca Dou Anadolu blgesine altn an yaatmt.246 Bu nedenle tpk skitler gibi Urartulularnda gl devlet ve askeri tekilata sahip olamalar gerekmekteydi. A.dari Yap ve Hkmdar skitler ok geni bir alana yaylmlard. Dariusun yazt NRa 3 ten onlarn grup halinde yaadklar anlalyor. Bunlar Saka Haumavarga, Saka Tigrakhauda ve Karadeniz skitleridir. Her grubun banda reisleri bulunuyordu. Bu durum skitlerin birden fazla kral tarafndan ynetildiini akla getirmektedir. Herodotos Dariusun seferine hazrlanan skitlerin tane beyinden ya da hkdmdarndan bahsetmektedir. Bunlardan birisi Skopasis,
. Durmu Saka Ad zerine Milli folklor, cilt 3 S. 15 gz 1993, s.13 .Durmu-Adblhaluk ay,skitler, s. 577 245 . Durmu, skit Kltr, s. 16 246 V.Sevin, Eski Anadolu ve Trakya(Balangcndan Pers Egemenlinin Sonuna Kadar), letiim Yaynlar,stanbul 2003 Urartu, Dalarn Uygarl. 194
244 243

53

dieri danthyrsos ve ordusunu onun ordusu ile birletiren Taxistir. Darius danthyrosa eli gndermi, danthrosta Dariusa eli gndermitir. Buradan da asl kraln danthros olduu dierlerinin ordu komutan olduu sonucu kmaktadr.247 lk Urartu devleti M. 10. yy iinde Kral Aramu tarafndan bakent Suguniay merkezli olarak kuruldu. Bu devlet Assurlular tarafndan yklnca, baskent Arzaukan olan yeni bir Urartu devleti kurulur. Ancak bu devlette M. 855te Assurlular tarafndan yklr. On be yl sonra Lutipri olu Sarduri bakenti Tupaya tayarak yaklak 250 yl mrl olacak Urartu Devletini kurmutur.248 Sarduriden sonra srasyla ile onun halefleri devletin bana gemitir. Eyaletlere ayrlan lke valiler tarafndan ynetilmitir.249 skitler reisliin babadan ola gemesini savunmu olsalar da, komu kabileler liderlerini kendileri semi gibi grnyor. Pazrkta, l reislerin ar uzun boylu olmalar gebelerden birinin reis olmak iin en az beyin gc kadar fiziksel gce de sahip olmalar gerektiini gsteriyor. Dier gebe toplumlarda olduu gibi kahramanla nem verilmi ve zenginler reis olmak yerine onu takip etmeyi tercih etmilerdir. Bu durum Kul Oba, Voronezh ve saysz dier mezarda bulunan skit sanat eserlerinde sklkla ilenilenleri anlamaya yardmc olacaktr. Bu eserlerde, skitlerin tapt Byk Tanra bir tahta oturmu olarak grnr, nnde de bir gebe reisi makamn onun makamn onaylamasn ya da ona grevinde yardmc olmak zere ek gler vermesini beklemektedir.250 skitlerde kral olmak iin hem akl hemde fiziksel gce ihtiya varken Urartulularda bu durum bunun tam tersidir. Krallar belirli bir hanedan iinden gelmekteydi.251 Yine krallar yan zamanda ba tanr Haldinin rahipleriydi.
247 248

.Durmu, skitler, s.97 S.Gr, lk nsandan Selukluya Anadolu Uygarlklar ve Antik ehirler, s. 25 249 V. Sevin ,Airetten Kralla Urartulular, National Geographic, Ocak 2007 s.75 250 T.T. Rice. a.g.e, s. 62 251 S.Gr, a.g.e. s.26

54

lke, soylular ve savalar, iftiler ve kyller olmak zere snflara ayrlmtr. B.Dier Yneticiler Atl bozkr medeniyetinin temsilcisi olan skitlerin yneticileri hakknda fazla bilgiye sahip deiliz. Fakat Herodosun verdii bilgilerden; Yldabir her vali kendi blgesinde bir krateros ierisinde su ve arab kartrrd; bir dman yenmi olan gelir arab ierdi.252 Herodotosun verdii bu bilgilerden skit idari yapsnda baz blgelerin valiler tarafndan ynetildiini anlalmaktadr. Yine boy birliine dayanan skit idari yapsnn kabile reislerinin varln bilmekteyiz.253 Dairusla yaplan mcadele skit kral danthros Pers kral Dariusa eli gndermitir.254 Bu bilgidende skitler arasnda elilik messesinin var olduu anlalmaktadr. ada Macar arkeolog Prof. Dr. Gylu Laszlo bir yaptnda Macaristanda bulunan bir skit altn paras zerinde oyma yaz ile Boila (Boyla) ve Buitau yazdn sylemektedir. Kk-Trkler tarafndan da kullanlan bu iki isim g ya da sefer bakan anlamna gelmektedir.255 Urartu lkesinin ise eyaletlere blnerek ynetidiini biliyoruz. Her eyaletin banda vali bulunuyordu. Valilik saraylarnda ok sayda personel alyordu. Yine bakent Tupada bulunan sarayda 5507 kiinin altn bilmekteyiz. Bunlarn 3784 hadmaa snfndand, hazinadar, iolan, saki, mzisyen, av kpei bakcl gibi grevler stlenmilerdi. Yine sarayda 1133 soylu-sarayl ve 300de saray muhafz bulunuyordu.256 Nisan aynda sefere kan ordunun banda ise Kakkadanu isimli komutan bulunuyordu. Bu komutan kral olmad zaman orduyu ynetmekteydi.257

252 253

Herodotos,a.g.e, IV s.218 . Durmu, skitler, s.98 254 Herodotos, a.g.e, IV, s.236 255 E.Fuat Teke, Pazrk, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar, 1993 s.71 256 V. Sevin, Airetten Kralla Urartular, s.75 257 V.Sevin, a.g.e. Urartu Dalarn Uygarl s.194

55

Yerleik kltrn temsilcileri olan Urartulularn devlet tekilat ve yneticileri hakkndaki bilgiler daha aydnlatcdr. Onlarn eyalet sistemleri ve saray tekilatlar varken, skitlerin devlet tekilat ve ynetici snf ile bilgiler son derece snrldr. Bunun en byk nedeni Urartulular hakknda yazl kaynaklara sahip olmamzdr. Sadece her iki devletinde valilere sahip olduklarn bilmekteyiz. Bu ynleri ile benzerlik varken dier ynleri tamamen bir birinden farkldr. 2. SKT ve URARTULULARDA ASKER TEKLAT skitler atl kavimler medeniyetinin nemli bir halkasn oluturmaktadr. Dier bozkr kavimleri arasnda skitler hem kltr hem de siyasi tarihleri asndan nemli bir yer tutmaktadr.258 Onlar batda Tuna Nehir havzasndan douda ine kadar geni bir alanda yaam ve gebe hayat tarzn benimsemilerdi.259Yayldklar geni bozkr corafyas ve hayat artlar nedeniyle srekli dier kavimlerle ve devletlerle mcadele iinde olmulardr. Bu nedenle askerlik ve ordu n plana kmtr.260 Sava zamannda memleketin o zaman ki yaps gerei blgede bulunan kuvvetler taburlara ayrlr ve bu kuvvetlerin her birinin kendi kumandanlar vard. Ylda bir kere olmak zere bu taburlar skit kralnn verdii ziyafete komutanlar ile birlikte katlrd.261 Hitit imparatorluunun yklnda sonra Anadoluda zaman iinde ortaya kmayan balayan siyasal tablo iinde Dou Anadoluda Urartulular dikkat ekii bir yere sahiptir. Kkleri yzlerce yl tesine giden bu kavim yaratc dinamizimleri sonucu blgede sper g haline gelmiti. Van gl evresinde kurulan bu devlet 200 yl boyunca Dou Anadolu blgesine altn an yaatmt.262 Kanl sava arenas zerinde yani eski n Asyada
258 259

.Durmu, Saka Ad zerine, s.33 . Dnmez, n Asya Dnyasnda skitler 33 260 .Durmu , skitler, s.98 261 Ekrem Memi, skitlerin Tarihi, s.37 262 V. Sevin, a.g.e, Urartu Dalarn Uygarl s.194

56

kurulmu

olan
263

Urartu

devletinin

gl

bir

askeri

tekilat

olmas

gerekmekteydi.

Bunun iin gl bir ordu meydana getiren Urartulular

kraln yannda bulunan hassa ordusu ile birlikte her eyalette ordu bulundurmulard. Kakkadanu nvanl komutan Nisan aynda klan seferlerde orduyu ynetmekte, ordu sonbahar aynda ele geirilen ganimetler ile geri dnmekteydi.264 A. Askeri Birlikler: skit asker tekilatnn ana kolunu, atllardan meydana gelen svari snf oluturmaktayd. Svari birlikleri olan devletlere kar, skit atllarnn kullanm olduu eyer onlara kar byk bir stnlk salamt. zellikle bu stnl Grek ve Roma gibi svari birlikleri olmayan kavimlere kar kullanmlardr.265 Bunun en byk nedeni skitlerin yaadklar corafya nedeniyle srekli hareket halinde olmalar ve hareket ederkende at kullanmalardr. skitler at ilk ehlilletiren kavimlerden bir tanesidir. Savalarda kullanlan bu atlar ayn zamanda muharebede hafif arabalar ekmek ve dman kovalamak iinde kullanlmlardr.266 Askeri yap ierisinde at unsuru tartmasz gebe kavimlere byk katk salamaktayd. Bozkr at dayankl, gvenilir, ok iyi eitimli ve byk bir gce sahiptir. Atl-gebe kavimler deyim yerindeyse yaamlarnn tmn at zerinde geirirdi. 267 skitlerde svari birliklerin yannda atl olmayan birliklerde mevcuttu. Eski Trk yaztlarnda da rendiimiz kadar ile askeri birliklerin te birinin piyade olduu yazlmaktadr. Diz kerek ok atan oku rnekleri Sibirya ve Moolistandaki kaya kabartmalarnda ve skit kselerinde tasvirler eklinde grlmektedir. Kul Oba'da, iki skit okusu srt srta vermi, yaylarn gererek

263 264

H.Biber ,Urartu Silahlar Arkeo-Atlas S.5, 2006 s.107 V. Sevin, a.g.e,Urartu Dalarn Uygarl s.220 265 .Durmu, skitler, s. 98 266 E. Memi, a.g.e s. 37 267 .Durmu, a.g.e, s. 98 .

57

ok atmaya hazr bir halde tasvir edilmitir.268 Bu resimlerden anlald zere skit ordusu yalnz svari birliklerinden deil ayn zamanda piyadalerden de olumaktadr. Urartulular askeri ve politik sistemlerinde Assuru rnek almlardr. II. Aur-nasir-aplinin devletin merkezini M. 879 Kalhuya tamas ile devletin askeri ve siyasi batan aaya yenilenmeye balad. lk adm olarak Muarlili sava tanrs olan Haldi, Urartu tanrlar panteonunda ba tanr yapld ve sava bir topluluk yaratmak amaland. Hatta onlar batanr ve ayn zamanda sava tanrs olan Haldinin ordunun nnde sava arabas ile gittiine inanmlar ondan aldklar manevi gc sava kazanmak iin kullanmlard.269 M. 9. yzyln ortalarnda ok zayf olan ordunun yerine yeni bir ordu yaratld ve ordu yeni snflara ayrld.270 Son derece iyi silahlarla donatlm Urartu ordusu piyade, svari ve sava arabal birliklerden meydana gelmitir.271 Ayrca II. Rusa (M. 675) dneminde Urartu ordusuna paral asker olarak Kimmer ve skit askerleri de alnmtr.272 Urartu ordusu da skitlerde olduu gibi at bir sava arac olarak kullanmtr. Bunu ele geen birok farkl trde at geminden anlamaktayz. Urartu ordusunda vurucu g olarak sava arabalar kullanlmtr. Urartu ordusunun kulland bu arabalar iki ya da kiilikti ve ordunun vurucu gcn oluturmaktayd. Urartulular bu arabalar ve ordularn rahata lke iinde hareket ettirmek iin yollar, kprler ve 25-30 km mesafe ara ile kervansaraylar yapmladr.273 Svariler ise savaa ok ve yay, bazen de mzrak ile katlyordu. Balavatta kaps tun kapartmalarndan anladmz kadar ile Urartulu piyadeler sorgulu mifer ve ksa etek giymekte, ok ve yay tamaktaydlar.274

A. Toprak Dou- Bat Kltrel Etkileiminde pek yolu (Balangtan Gktrk Dnemimin Sonuna Kadar) Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2008,s.141 269 V. Sevin Urartu Devleti Arkeo-Atlas ,S. 5,2006 s.71 270 V. Sevin,ag.m,s.75 271 H.Biber, Urartu Silahlar, s.107 272 V. Sevin, a.g.m, s.81 273 V. Sevin , a.g.m, s.76 274 V. Sevin, Urartu, Dalarn Uygarl,s.221

268

58

Generaller tarafndan ynetilen ordu genel olarak konik mifer ve zrh giydii, demir mzraklar, kl ok ve yay kulland bilinmektedir.275 skit ve Urartu ordusuna baktmz zaman ordu iinde yer alan askeri birlikler bakmndan benzerlikler vardr. Her iki orduda svari ve piyadelerden meydana gelmitir. Fakat Urartu ordusu savalarda arlkl olarak sava arabalarn kullanmtr. Bu arabalar lkenin drt bir yanna rahata getirip gtrmek iin yollar ve kervansaraylar ina etmilerdir. Ba tanr Haldinin savaa giderken ordunun nnde gittiine inanmlar, bakentin ve kraln gvenliini salamak iin bir hassa ordusu oluturmulardr. skitlerde ordunun merkezinde ise svariler yer almaktadr. Bu askerler beraberlerinde iki ya da tane at tamakta bu atlar yorulduka dieri ile deitirmektedir. skitlerde hassa ordusuna benzer bir ordusu olduuna dair bir bilgi yoktur. Bunun nedeni kadn erkek dahil her skitin asker olmas olabilir. Her iki ordu arasnda ok derin bir farkllk bulunmamaktadr. Sadece savalarda kullanlan at rolu farkldr. Kullanlan silahlarda son derece benzerdir. Zaten skitler II. Rusa dnemimde Urartu ordusu iinde paral asker olarak yer almaya balamlardr. B. Sava Taktikleri: Geni bozkr corafyasnda yaayan skitler yaadklar evreye uyum salayarak ona gre sava taktikleri gelitirmilerdir. Dariusun skitleri cezalandrmak iin skitler zerine yapm olduu seferden onlarn sava taktikleri hakknda geni bilgilere ulamaktayz.276 Darius skit topraklarna girdii zaman skitler ilk olarak toprak zerinde ne varsa yakmlar bylece Pers ordusunu alk ile babaa brakmlardr.277 kinci olarak skitler kendileri ile birlikte savaa girmek istemeyen komularnn topraklarna doru ekilerek onlarda savan iine ekmeye almlardr. Bylece sava daha
275 276

V.Sevin, a.g.m, s.75 .Durmu, skitler, s.98 277 Herodotos, a.g.e IV s.122

59

deni bir alana yaymak istemilerdir.278 skitler srekli Perslerin nnden ekilmeye devam etmiler ve bu kovalamacadan sklan Pers kral Darius bir eli gnderek kamaktan vazgemesini ve ona biat etmesini istemitir.279 skit kral danthyrsos verdii cevapta kamadn hayat artlar gerei srekli bunu yaptklarn, eer savamak istiyorsa atalarnn mezarlarn bulmasn ve onlara zarar vermesini sylemitir.280 skitler ara ara Pers ordusuna vurka taktii ile saldrmay srdrmlerdir.281ranllarn tedirgin durumlarn gren skitler onlarn geri ekilmesini nlemek ve bu corafyada daha fazla kalmasn salamak iin kendi srlerinden birkan bazen Perslere bilerek yollamlardr.282 Darius bu tuza sonunda anlatktan sonra, skit krallar bir eli aracl ile bir fare, bir kurbaa, bir tane ku ve be tane ok gnderdiler.283 Bu hediyelerin anlam ise Eer ku olup umazsanz, fare olup yerin altna girmezseniz, kurbaa olup batakla atlamazsanz yurdunuza dnemeyecekseniz, bu oklarla vurulup leceksiniz284 gnderilen bu mesajdan anladmz kadar ile skitler Perslerin yeterince yprand dnmler ve ayn zamanda onlarn stne korku salmlardr. Bu hediyeleri yolladktan sonra skit ordusu sava dzeni alp Pers ordusunun karsnda yerini almtr. Tam sava balayaca srada skit ordusundan bir hareketlenme olmu ve tm ordu birden dalarak kamaya balamtr. skitlerin neden katn soran Dariusa, skitlerin tavan avlamaya gittikleri sylenmitir.285 Darius skitlerin ona bir tavan kadar bile deer vermediini anlamtr.286 Geri ekilme karar alan Dariusa skitler dn yolunda saldrmaya devam etmi, Darius ordusunu ve kendini Anadolu topraklarna g bela atmay baarmtr. Yine Herodotosun verdii bilgilerden anlald

Herodotos.a.g.e.IV s.124,125 Herodotos, a.g.e, IV s.126 280 Herodotos ,a.g.e,IV, s.127 281 Herodostos,a.g.e IV s.128 282 Herodotos, a.g.e.IV 130 283 Herodotos,a.g.e IV 131 284 Herodotos, a.g,e IV 132 285 Herodotos,a.g.e IV 134 286 M. Ozouf, skitlerin Kylar, Toplumsal Tarih, Temmuz 1997 s.63
279

278

60

zere Massagetler ile Persler arasnda meydana gelen savata Massagetler Persleri dar bir boaza ekerek burda dmanlarn yok etmilerdir. 287 Genel anlamda skitler uzaktan sava, pusular, evirme manevralar, sahte geri ekililer ve geri dnler yaplarak at zerinde geriye ok frlatmak gibi dank gruplar halindeki dzenlemeleri tercih etmilerdi.288 Massaget kraliesi Tomris ile Pers kral Kyros arasndaki mcadelede ise; Massegetler daha nceden dman yok edecekleri yere ekmiler hareket imkanlarn kstlamlar, tm ka yollarn kapatarak onlar ok yamuruna tutarak yok etmilerdir.289 Urartulular ise Dou Anadoluda, Transkafkasya ve Kuzeybat ran dahil olmak zere geni bir alanda yaamladr.290 Bu geni corafyada zellikle Urartulular Assur ile mcadele halinde olmutur. Assur iin dalk ve geni bu araziyi kontrol altnda tutmak son derece zor olmutur. Urartulularda doann kendilerine verdii bu avantajlardan yararlanarak byk kale ehirleri ina etmilerdi.291 Genel olarak baktmz zaman Urartu sava taktikleri saldr ve savunma olarak ikiye ayrlmaktadr. Saldr olarak yaplan seferler aslnda skitlerin ganimet elde etmek yazn yaptklar seferlere benzemektedir. Urartu ordusu her nisan aynda Kakkadamu nvanl bakomutan nderliinde sefere kar sonbahar ayndan ele geirilen ganimetlerle birlikte geri dnerdi.292 Bu seferlerden ele geen ganimetler sayesinde devlet ksa srede zenginleti. Hatta rekua lkesine yaplan seferde harem kadnlar ile birlikte binlerce insan,1733 at, 7616 bykba hayvan ve 15320 kkba hayvan sava ganimeti olarak alnmtr. Yaplan

. Durmu ,Eski Trklerde Askeri Kltr, s.23 G. Chaliand,; Gebe mparatorluklar - Moolistan'dan Tuna'ya M. V. yy.-XVI. yy., ev. Engin Sunar, stanbul, 2001.74. 289 .Durmu, Eski Trklerde Askeri Kltr, s.23 290 K.Krolu Urartu Krallnn Kuzey Yaylm ve Qualha lkesinin Tarihi Corafyas Belleten Cilt: LXIV s717 ankara 2001 291 A.Erzen , Dou Anadolu ve Urartulular. T.T.K Basmevi Ankara 1992 s 27 292 V. Sevin a.g.e, Uratu Dalarn Uygarl s.220
288

287

61

seferlerden elde edilen bu ganimetler ordunun ihtiyalarna ve imar faaliyetlerine harcanyodu.293 Savunma amal olarak byk surlar ve kaleler ina edilmitir. Mesela Urartu bakenti Tupann 11 k.m dousunda yer alan Aa Anzaf Kalesi buna gzel bir rnektir. Kale Tupaya ulaan tarihi yollarn zerinde yer almaktadr. Bu nedenle bakent Tupa ve Rusahiniyi dou ve kuzeydou ve ynlerinden gelecek tehlikelere kar korumak iin stratejik bir nokta zerine ina edilmitir. Kalker bir kayalk zerine ina edilen kale kuzey-gney dorultusunda uzanmakta dikdrtgen planldr. Yaklak olarak 6 bin metrekarelik bir alan kaplayan kalenin etraf 4 m. yksekliinde kaln duvarlarla ile evrilmitir. Gney duvarnda kale kaps yer almaktadr. Kalenin iinde ise yaplan kazlarda mutfak ve byk depolar bulunmutur.294 skitler atl-gebe bir hayat yaamalar ve yaamlarn devam ettirmek iin byk hayvan srlerine beslemeye ihtiya duymular bunun iin bir yerde otlaklar bitene kadar ikamet edip daha sonra baka bir blgeye g etmilerdir. Bu glerinde kzlerin ektii byk iki ya da odal arabalar kullanmlardr. Konakladklar zamanda adrda yaamlardr. skitlerin korumak zorunda olduklar ehirleri ya da evleri yoktu, zaten evlerini bir yerden baka bir yere giderken beraberlerinde gtryorlard. skit ve Urartu kltr bu noktada bir birinden tamamen farkllk gstermektedir. nk onlar en byk dmanlarndan korunmak iin byk stratejik neme sahip kaleler ina etmilerdir. Bu kaleleri yksek ve kaln duvarlar ile evirmiler ilerine byk depolar yapmladr. Fakat iki toplumda yazn ganimet elde etmek iin sefere kmaktayd. Yazn banda balayan bu sefer yazn sonunda son bulmaktayd. Bu yn ile skit ve Urartu askeri taktii benzerlik gstermeketdir.

293 294

V. Sevin, Urartu Devleti, s.75,76 Belli Oktay, Aa ve Yukar Anzaf Kaleleri Arkeo-Atlas S.4,2005 s.85

62

C.Sava Ara-Gereleri: skitler, savalarda genel olarak ok ve yay kullanmlardr. Bu oklar 4070 cm uzunluunda ahaptan ve kamtan yaplmtr. Oklarnn ucu yonca gibiydi ve gelime evrelerine gre tatan, kemikten, bronzdan ya da demirden yaplan ok ular, av ve sava tipi olarak ikiye ayrlmt.295 Ayn zamanda ok sosyal yaamda da kullanlan bir gere olmutur. Herodotosun verdii bilgilerden anladmz kadar ile kii bana verilen ok ular bir kazanda toplanarak nfus saym yaplmtr. skitler Grekler tarafndan atl ve oku kavim olarak adlandrlmtr.296 Oklar uzaktan sava arac olarak kullanldndan skitler arasnda ska tercih edilmitir. Ok menzili tam olarak bilinmemekle birlikte yaplan almalarda 500 metreden fazla olduu anlalmaktadr. Ayrca skitler dmanlarna zarar vermek iin zehirli oklarda kullanmlardr. Doa bulduklar zehirli hayvanlarn zehirlerini alarak oklarna srmler ve bu oklara hedef olan dmanlar ya aldklar yaradan ya da ok zerine srlen zehir nedeniyle lmlerdir.297 Ok dediimiz zaman akla gelen bir dier sava aleti yaylardr. skit yaylar dou veya asya tipi denilen snflamaya girmektedir. Bu yay tipi Orta Asyann gebe kavimleri tarafndan binlerce yl kullanlmtr. skit yaylarn boyu ortalama 1 m. civarindadr. Yay bir beden iki koldan meydana gelmitir.298 Malzeme olarak en fazla kayn aac kullanlmtr.299 Urartulularda savalarda ok ve yay kullanmlardr. II. arru-kinin Haldi tapnana yapt seferde tuntan yaplm yaylar elde ettiinden bahsetmesine karn Urartulular ska ahap yaylar kullanmlardr. Bu yaylarn menzillerinin ne kadar olduunu bilinmemekle birlikte kullanlan oklarn dvme tekniiyle demirden yaplan st yapra biimli namlu ile ahap ve kam biimli bir sapa sahiptir. Demirin yan sra tuntan, gen
295 296

T.T Rice, Skytian, Thames and Hudson, London, 1958 s.76 T. Tarhan , n Asya Dnyasnda lk Trkler: Kimmer ve skitler, s.600 297 .Durmu, Eski Trklerde Askeri Kltr, s.19 298 T .Tarhan, a.g.m s.600 299 .Durmu a.g.m, s.20

63

namlulu, ift mahmuzlu ok ular da vardr. kinci bir tip ok uu ise skit ve Kimmerler tarafnda kullanlan kalptan dklmtr. Olduka kk olan bu ok ular iki ya da omuzlu ya da mahmuzludur. Gvdesi ahap veya kamtan meydana gelmektedir.300 skitler oklarn ve yaylarn gorytus denen ve sol taraftan bele aslan bir antada tard. Hem skitler hem de Pazrkta bulunan insanlar Parthiallarn yapt gibi oku sol taraflarndan atarlard.301 Urartu askerleri ise oklarn araba kasalarnda ya da srtlarnda sadaklarda tamaktaydlar. Baz sadaklar dvme tekniinde tuntan retilmitir.302 skitlerin kullandklar sava ara gereleri arasnda kllar nemli bir yer tutmaktayd.303 Kllar ok ve yaylardan farkl olarak yakn dvler iin tercih edilmitir.304 skitlerin kullandklara kllara Grekler Akinez adn vermilerdir. 50 cm uzunluundaki bu kllar skitlerin milli silahlardr. Ayrca sava tanrs Aresi de temsil eden bu kllar, odunlardan yaplan kutsal alann stne dikilmitir.305 Urartulular arasnda da kullanlan sava-ara gerelerinde kllar nemli bir yer tutmaktadr. Biri 70 cm. teki ise 35-40 cm uzunluunda iki tr kl Urartulular arasnda kullanlmaktayd.306 Kavisli ya da dz yapl olan kllar omurgal elik namulularyla dmana korku salyordu. Urartulular kllar kn iinde belde ya da srtta tayordu.307

300 301

B. Hanifi, Urartu Silahlar s.106 T.T.Rice, a.g.e, s.76 302 H. Biber, a.g.m. s.106 303 .Durmu Eski Trklerde Askeri Kltr, s.21 304 T.Tarhan ,a.g.m, s.601 305 T.Tarhan skitlerin Dini nan ve Adetleri,s.153 306 V.Sevin, a.g.e,Urartu Dalarn Uygarl, s.220 307 H. Biber, a.g.m, s.106

64

skitler kllarla birlikte ayrca mzrak, ciritte, baltla ve haner kullanlan dier sava aletlerdir. Bu iki silah ayn zamanda spor aleti olarakta kullanlmtr. Mzrak ular 10-15 cm boyunda olup genel olarak, demirden yaplmlard. Baltalar ise en eski sava aletlerinden biridir. Kk altn baltalar soyluluk, hanlk ve beylik sembol olarak kullanlmtr. Hanerlerin saplarnn alt ve st ksmlar deiik ekillerde yaplmtr. Saplar ha eklinde olan hanerlerin st ksmlar giydirilmi olan ile alt ksmlar kelebek biimli olup, st ksmlar halka ekilli, silindir ekilli ve hayvan ekilli olarak ikiye ayrlmtr.308 Urartulularda mzrak, haner ve skitlerden farkl olarak savalarda saban kullanmladr. Urartu mzraklarnn ular demir nadir olarakta tuntan yaplmtr. Sabanlar ise piyade snf tarafndan kullanlmaktayd. zel olarak hazrlanm talar uzak mesafelere atabiliyorlard. Kralln ilk yllarnda basit olarak retilen hanerler ise daha sonra kapzalarn kenarnda fildii ve ahap kakmalar vard. Bu hanerler tm ile demirden retilmektedir. 309 skitler genellikle at zerinde savatklar ve sava stratejileri hucm zerine kurduklar iin kalkan pek revata kullanlan bir silah olmamtr.310 Farkl tipte boyutta kalkanlar oval ya da kenarlar yuvarlatlm drt ke kalkanlar kullanlmtr. Kalkanlarn yapmnnda eitli malzemeler kullanlmtr. Bunlar arasnda demirden yaplan kalkanlarda vardr. i ahap d kaplama kalkanlar kullanlarak arlk azaltlmtr.311 Kalkanlarn zerine geyik ya da sr derisi kaplanmtr. Kostromskaya Monglaid da demirden yaplma kalkan bulunmu bu kalkan zerine umbo eklinde geyik motiflleri ilenmiti. Geyik tpk kurt gibi bozkr mitolojisinde nc hayvan olarak kullanlmtr.312

308

N. Bokovenko, Tagar Kltr, Trkler I, Ankara, 2002 s.521 H. Biber, a.g.m, s.106,107 310 T.Tarhan , n Asya Dnyasnda lk Trkler, s.601 311 Durmu,Eski.Trklerde Askeri Kltr., s.22 312 T.Tarhan, a.g.m s.601
309

65

skitlerin aksine kalkan Urartulular arasndan hem askeri hemde dini kltrde ok nemli bir yere sahipti. nk tanr Haldiye adak olarak kalkan sunmak Urartu krallar arasnda ok yaygn bir gelenekti.313 Askeri kltrde de kullanlan bu kalkanlar; tuntan dvme teknii ile ilenen kalkanlarn i ksmlarnda tama kulplar bulunurdu. Ayainis Haldi tapnanda bulunan 1m. boyunda tuntan yaplm kalkan aslan ba ile sslenmiti.314 skitler balarn korumuk iin mifer giyerlerdi. Miferlerin fakl trde olanlar vardr. Bunlar genellikle tun ve demirden yaplmtr.315 Uratulularda skitler gibi savalarda mifer giymilerdir. Tuntan ve demirden yaplan bu miferler tek ya da iki parann dvlerek yaplmas ile oluurdu. 316 Zrhlar ise skitler arasnda balangta ok nadir olarak kullanlmtr. Ukraynada yaplan arkeolojik kazlarda ok iyi korunmu bir zrh bulunmu ve M. 5. yya tarihlenmitir. Zrhn deri bal ve metal pullar vardr.317 Urartu askerleri ise gvdeleri pullu zrhlar giymektedir.318 skit ve Urartu askeri kltr kullanlan ara ve gereler ynnden bir birine benzemektedir. Her iki toplulukta bulunduklar corafya ve yaam koullar nedeniyle gl bir askeri yapya sahip olmak zorundaydlar. nk skitler hem doa hemde komuular ile srekli bir mcadele halindeydiler. Keza Urartulularda kurulularndan ykllarna kadar srekli dier kavimlerle mcadele halinde olmulad. Her iki toplulukta savata at kullanmtr. Hatta Urartulular at arabalarna skitlerden daha fazla nem vermiler onu ordunun
V. Sevin. a.g.e, Urartu Dalarn Uygarl s.222 H. Biber, a.g.m, 107 315 .Durmu, a.g.m s.21 316 H. Biber, a.g.m, 106 317 Y. Demira, n Asya Dnyasnda Kimmer ve skitler,Yaynlanmam Doktora Tezi Ankara 2003 s.56 318 V.Sevin a.g.e. s.220
314 313

66

vurucu gc haline getirmilerdi. Ok skit sosyal yaamnda nemli bir yere sahipken, kalkan da Urartu sosyal yaamnda nemli bir yere sahipti. Ona dini anlamlar ykleyerek tanr Haldiye adak olarak adamladr. Urartulular skitlerden farkl olarak savalarda saban da kullanyordu. zel talar atan bu sabanlar skit oklar gibi uzun mesafeliydi. 3. SKT ve URARTULULARDA EKONOMK ve SOSYAL HAYAT A.Tarm skitlerin atl-gebe hayat tarzndan yerleik hayata geen boylar ierisinde kstl alanlarda da olsa tarm faaliyetleri ile uramlardr. nk 35-55 enlemler arasnda kalan ve Kuzey in ile Gney Sibiryadan balayarak Orta Avrupaya kadar uzanan bu blgede, geni kapsaml tarm yapmak neredeyse imkanszdr.319 Topraklarn byk blm yln sekiz ay kar altnda kalr. Gne bu corafyada ancak yazn tam anlamyla kendini gstermektedir. Hayvanlarn beslemek iin bile yeterli ot bulmayan ve bu nedenle zaman zaman otlak kavgas yapan skitler tarm faaliyetlerine pek rabet etmemilerdi.320 Hele hele belirli baz yerler dnda, sebze-meyve tarm yapmak, hayal anlamna gelmektedir.321 Fakat yaplan arkeolojik buluntular sonucunda da M VII-III. yzyllarda Ferganada, Sakalara akraba olan ifti ahalinin varln onaylamaktadr.322 M. 9 yyda gnmzdeki Van gl yaknnda kurulan Urartu devleti uzun sre Assurlular ile mcadele etmitir. Bunun iin iin gl ordu ve kale sistemi meydana getirmiler, ta, duvar ve metal ilemecilii konusunda yaadklar ada gl bir konuma gelmilerdi. Yaadklar corafyada tarm

319 320

A.Ylmaz . skit Sanat, Trkler , 4. , Ankara,2002, 28-, s. 28. G. Ata, skitlerde Hekimlik, s.44 321 A. Ylmaz ,a.g.m ,s. 28 322 . Pyankov,.Sakalar, Trkler I, Ankara s.616

67

faaliyetleri yapmak iin kanal sistemleri kurmulad.323 Aslnda Urartu ekonomik sistemi tarmdan ok hayvanclk ve savalarda elde edilen ganimetlere dayanmaktayd. Savalarda ele geirilen ganimetler lkenin imar iin kullanlmtr. Ele geirilen esirler tarm arazilerine yerletirilerek tarm nfs oluturulmutu.324 skitler, Grekli kolonistlere yaptklar ihracattan da anlalaca zere tahl tarm yapmlardr. Bunun yannda Herodotosun skit topraklarnda kenevir yetiir, tpk keten gibidir, yalnz daha kaln ve daha byktr. Hem insan eliyle ekilir hem kendiliinden yetiir. eklinde verdii bilgilere gre skitlerin kenevir tarm da yaptklar anlalmaktadr.325 Herodot, ifti skit kabilelerinin buday, arpa, msr gibi tahl rnleri yetitirdiklerini belirtmekle birlikte bakla, soan ve sarmsak yetitirdiklerini de kaydetmektedir. skitler muhtemelen lkelerinin kuzey kesimlerinde avdar ekiyorlard.326 nemli Urartu merkezlerinde yaplan arkeolojik kazlar neticesinde Urartulularn yetitirdii tarm rnlerine ait bilgilere ulalmtr. Tarm iin gerekli olan suyu yaptklar baraj, glet ve sulama kanallar ile temin etmilerdir. Yaplan aratrmalar sonucunda 100den fazla sulama yaps tespit edilmitir. Erek, Mengene, Alada ve Tendrek dalarndan akan sularn nlerine sulama sistemleri yaparak suyun istenilen zamanda akmasn salamladr. Kanallar yardm ile su istenilen blgeye tanmtr. Bu sular tarm ve hayvanclkta kullanlmt.327Her Urartu ehrinde, ehrin herhangi bir kt durumda ihtiyacn karlamak iin byk depolar ina edilmiti. Bu depolar tahl ve arap deposu olarak ikiye ayrlmtr.328 Vanavutepede yaplan kazlar neticesinde karnlarna kadar topraa gml byk kpler bulunmutur. Bu kplerin her biri 100 litre kapasiteliydi ve iinde
323

P.Zimanski Eclogy And Empire: The Structure of The Urartian State, The Oriental nstitute of the University of Chicago, 1985 s.1 324 V.Sevin , Airetten Kralla Urartular, s.67 325 . Durmu skitlerde l Gmme Gelenei, Mill Folklor, Say: 61, (2004), s. 26 326 B. Nikolayevi Grakov, skitler, s. 94. 327 Belli Oktay, Sulama Yaplar Arkeo-Atlas, S. 4, 2005s.89 328 V. Sevin, a.g.e, Urartu, Dalarn Medeniyeti, s.216

68

buday ya da arap saklanyordu.329 Bu bilgilerden anlald zere Urartulular sosyal yaamnda buday en nemli besin maddesi durumundayd. Ayrca Urartulularn kspe, susam, elma, kiraz, nar ve mercimek yetitirdikleri ele geen arkeolojik buluntularla kantlanmtr.330 Hem Urartu hemde skitler tarmla uraan iki topluluktur. Fakat tarm Urartulular tarafndan daha fazla rabet grmtr. Bunun en byk nedeni srekli bir yerde ikamet etmeleri ve yaadklar kale ehirlerde uzun sren k aynda besin iin tarm rnlerine ihtiya duymayalaryd. Bu nedenle yakn yerlerdeki su havzalarn nlerine sulama sistemleri yaparak bu sulardan tarm ve sulamada yararlanmladr. Uzun k aylar her ehirde byk depolar ina ederek kendileri iin en nemli besin maddesi olan buday burda saklamladr. Arkeolojik ve antik kaynaklardan anlamz kadar ile yalnzca snrl saydaki skit grubu tarmla uramt. Bu nedenle her iki toplumdaki tarm faaliyetleri farkllk gstermektedir. Urartulular tarm iin gerekli olan suyu uzak mesafelerden sulama sistemleri yardmyla getirken, skitlerde byle bir uygulamann varlna dair kantlara henz ulalmamtr. B) Hayvan Besicilii Tarm faaliyetlerini snrl olarak yapabilen skitler bunun yerine yaam artlarnn gerei olarak hayvan beslemilerdir. Sr, koyun ve at besleyen skitlerin ekonomisi hayvancla dayanmtr. Bu durum, onlarn hayat tarzyla yakndan alakaldr.331 At, sr ve koyun besleyen skitler, yalnzca domuz beslemiyorlard.332Herodotos ve Hippokratta verilen bilgilere gre hakknda belli bir fikir sahibi olduumuz gebe hayvanclk, genellikle bir otlaktan dierine gidilerek yer deitime eklinde yaplyordu. Bir mera iyice kullanldktan sonra yeni bir meraya gidiliyordu. Bir yerde uzun sre
V. Sevin , Airetten Kralla UrartularNational Geographic, s. 74 330 B. Piotrovsky, The Ancient Civilitain of Urartu, Barrie&rocliff: The Cresset Press, London 1969 s138-140 331 , Durmu, skit Kltr, s. 21 332 Herodotos,a.g.e, IV s. 218
329

69

kalnmyordu. Strabona gre Azak civarnda yaayan skitler k aylarnda kuru ot bulmak iin bozkrda uzun ve kuru ottabakasnn korunduu nehir azlarna g ediyordu.333 Urartu topraklarnda alak alanlarda tarm yaplrken yksek alanlarda ise hayvanclk yaplmtr. Sert iklim artlar ve verimli topraklarn azl nedeniyle insanlar hayvanclkla tarmdan daha fazla uramlardr. Tarm iin gerekli alanlar yeni yerlerin lke topraklarna katlmas ile salanmtr.334 I. Argistinin kurmu olduu Argistihinili(Argistinin yeri ya da yerlemeleri) ehrinde evlerde yaplan kazlarda at, koyun, kei, domuz, kpek, tavuk, kaz rdek ve gvercin gibi hayvanlara ait kemiklere rastlanmtr.335 1. At Besicilii: Atl gbe bozkr hayat yaayan skitler, yaadklar hayatlarnn gerei olarak hayvan yetitiriciliine nem vermilerdir. skit hayat tarznn temelini, at besiciliine dayanmaktayd.336 At yetitirdii bilinen ilk kavim Karadenizin kuzeyinde yaayan skitlerdir.337skitler bata at olmak zere btn hayvanlar kesmekteydiler. Ancak hemen her devirde kesim hayvan olarak at dier hayvanlara tercih etmilerdir.338Herodotosdan rendiimize gre en byk skit kolu olan Massagetler taptklar tek tanr olan gnee at kurban etmekteydiler. Bunun amac ise lmszlerin en hzl olanna fanilerin en hzlsn adamaktr.339 Yunan limlerinden Hippokrates eserinde skitler hakknda; ksrak st ierler, ksrak stnden bir nevi peynir yaparlar eklinde bilgi vermektedir.340 skit kltrnde olduu gibi Urartu kltrnde de at nemli bir yere sahipti. Urartulular ok iyi atlar yetitiren bir lkeydi. Bu atlar svari birlikleri
B. Nikolayevi Grakov, a.g.e., s. 95 T. Salam, Urartu Devletinin Sosyal ve Yapsal Karakteri, Arkeo- Atlas S.4, 2005,s.119 335 M. Salvini, Urartu Kltr ve Tarihi, Arkeoloji Sanat Yaynlar, ev. Belgin Aksoy, stanbul 2006 s.140-144 336 M.Ekrem, a.g.e., s. 41. 337 J.Deer, , step Kltr, s. 162. 338 .Durmu, skitlerin Kimlii, Trkler 1.,Ankara, 2002, s. 623 339 Herodotos a.g.eIV, s.88 340 A. GAlip. ;skitlerde Hekimlik, s.43
334 333

70

birlikte dmana korku salan sava arabalarnda kullanlyordu. Bu arabalar iki at tarfndan ekilmekte, iinde bir src ve bir sava bulunmaktayd. Urartulular kendi aralarnda at yarlar dzenliyolard. Bu yarlardan birinde kral Minuan at Arsibi en uzun mesafeye srayarak dl kazanmt. Urartu blgede at yetitiricilii konusunda komularndan stn bir konumdayd. Bu nedenle Assur imparatorluu ordusu iin atlar ve yetitiricileri Urartululardan temin ediyordu. 341 Tm bu bilgilerden anladmz kadar ile at her iki toplum iin vazgeilmez bir konuma sahiptir. Atl-gebe yaam tarznn temsilcisi olan skit erkekleri yaamlarn at zerinde geiyordu. skit ordusunun en nemli vurucu gcn svari snf oluturmakta ve dini hayatta tanrlar iin at kurban etmekteydiler. Urartulular ehir hayat yaamasna ramen ekonomik hayatlarnda askeri seferlerden elde ettikleri gelirler byk neme sahipti. Bunun iin gl orduya sahip olmalar gerekmi ordunun merkezinde svari birlikleri ve atlarn ektii sava arabalar yer almtr. Assur imparatorluunun at ihtiyalarn Urartu devletinden karlamas onlarn at yetitiricilii konusunda geldii noktay gstermektedir. skitlerden farkl olarak Urartulular tanrlar iin hi at kurban etmemilerdir. Sonu olarak her iki kltrde atn nem inkr edilemez. 2. Koyun ve Sr Besicilii: skitlerin besledikleri hayvanlar arasnda atlardan baka sr ve koyun srleri de vardr. Bu konuda Hippokrates Havalar, Sular ve Yerler adl kitabnda u ekilde bilgiler vermektedir: skitler baka bir yere giderken kadnlar ve ocuklar iki ya da ift kzn ektii arabalarda, erkekler ise at stnde onlarn yannda gitmektedir. Onlar ise koyun srleri, srlar ve atlar izlemektedir.342 Urartulularn tpk skitler gibi koyun ve sr beslemitir. Bu hayvanlarn beslendiine dair en gzel delil tanrlar iin srekli olarak koyun
341 342

V Sevin, Airetten Kralla Urartulular, s.70 .Durmu .skit Kltr,s.21

71

ve sr kurban etmeleridir.343 Ayrca Urartu ehir olan Argistihinilideki evlerde koyun ve sr kemikleri bulunmutur. Bu evlerde domuz kemiklerine rastlanmas onlarn domuz da beslediini kantlamaktdr.344 skit ve Urartulular koyun ve sr beslemitir. Herodotosun verdii bilgilerden anlald zere hi domuz beslemeyen skitlere karlk, Urartu ehirlerinde bulunan domuz kemikleri sayesinde onlarn domuz beslediini anlamaktayz. C. Ticaret skitler, zenginliklerinin ve servetlerinin ounu ticaretten ve zellikle de Yunanistan ile yaplan ticaretten salayan, refah iinde yaayan bir kavimdi. Karadenizin kuzey sahilinde yer alan Grek kolonileri arasnda en nemlileri; Bug nehrinin azndaki Olbia; Krmda imdiki Sivastopol ehrinin yaknndaki Cherson; Kimmer Bosporusundaki Panticapaeum345dur. Bu ehirlerden, M 645 ylnda bir Grek ileri karakolu olarak kurulan Olbiann, skit-Grek ticaretinde nemli bir merkez haline gelmitir.346 skitler, M 2. yzylla birlikte Ege dnyas ile ticaret yapamaz hle gelmitir. nk Persler, bu ticari aka byk bir darbe vurmutu. Dolaysyla skitlerin blgeyi denetleyici tutumlarnn bir nemi kalmamtr. onlu tccarlar da balarndaki Persli idareciler yznden istedikleri gibi hareket edememilerdir.347 Urartulular, Dou Anadolu, Transkafkasya ve Kuzeybat ran dahil olmak zere geni bir alanda yaamlar348 ve bakent Tupa dahil olmak zere bir ok ehir kurmuladr. Urartu sosyal snfnn byk bir ksmn ifti

343 344

A. ilingirolu, Urartu Dini, Arkeo-Atlas S. 5 stanbul, s115 M.Salvini, Urartu Kltr ve Tarihi, s.143,144 345 Modern Kerch 346 E. Memi, skitlerin Tarihi., s. 59. 347 A. Ylmaz, skit Sanat., s. 31. 348 K. Krolu ,Urartu Krallnn Kuzey Yaylm ve Qualha lkesinin Tarihi Corafyass.717

72

ve zanaatkarlar oluturmaktayd.349 Urartu ekonomisi sava ganimetleri, hayvanclk ve tarma dayanyordu. Bu nedenle Urartu ekonomisinin iinde ticaretin ne kadar yer tuttuuna dair bir bilgiye henz ulalmamtr. 1. hracat: skitlerin en nemli gelir kayna Karadenizin kuzeyindeki Yunan kolonilerinin ihtiyacn karlayan tahl ticareti idi.350 skitlerin egemenlii altndaki Gney Rusya topraklarnda yetitirilen buday, skitler tarafndan Pontuslu Yunan kolonistlere satlyordu. Ayrca skitler, Pontus Greklerine tuz, uskumru bal, bal, balmumu, et ve st, deriler ve krk ihracatda yapmladr.351 skitler kereste ihracat da yaptklar bilinmektedir. Tarihilerin naklettiklerinden anlald kadaryla skityadan sevkedilen gemi yapmna elverili kereste Olbia ve Bospor zerinden ihra ediliyordu. Yazl kaynaklar bu tr kerestenin Kolkhidadan geldiini belirtmektedir.352 Urartulular M. 1. birinci binin bandan M. 600 yln sonunda Dou Anadolu, Transkafkasya ve Kuzeybat randa gl bir krallk olarak varln srdrmtr.353 Kurulduklarndan ykllarna kadar srekli Assur devleti ile mcadele halinde olan Urartulular savunma iin byk kale ve sur duvarlar ina etmi, bu ehirlerin iinede byk depo binalar yapm ve madencilik alannda byk gelime gstermilerdir.354 Fakat Urartu ehirleri ticaret merkezi olmaktan uzakt.355 Yalnzca Urartu askeri kltrnde yer alan atlar ihra mallar kullanlmtr. Urartulular at yetitiriciliinde komularna gre ndeydi. Assurlular ordular iin gerekli olan atlar Urartululardan temin ediyordu.356

349 350

M.Salvini, a.g.e,2006 A.Soysal. Gn, Erken Asya Tarihi s. 151. 351 E. Memi, age., s. 59-60. 352 ,B. Nikolayevi Grakov, age., s. 107-109 353 S.elikel Anadolu Medeniyetleri Mzesindeki bir Grup Urartu Mhr s. Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1987 Yll Ankara 1987 s.1 354 P. Zimansky, Urartu Devletinin Geliiminde evresel Etkiler, Arkeo-Atlas, S.4,2005 355 V. Sevin a.g.e. Urartu, Dalarn Uygarl, s.212 356 V. Sevin, Airetten Kralla Urartular, s.70

73

2. thalat: skitler, Greklerden dokuma rnleri, arap, zeytinya ve muhtelif sanat ve lksle ilgili eyler satn alyorlard.357 Bu sanat ve lks rnlerinin banda skit ileri gelenlerinin beenileri dorultusunda ekillendirilmi altn geliyordu. Zengin skitlerin altna olan ilgilerini antik yazarlardan ve arkeolojik bulunutulardan anlamaktadayz.358 ok eskiden beri Yunanllardan ithal edilen kap kacaklar arasnda arap imek iin kupa ve kselerde nemli yer tutmaktadr. Kolonizasyon devrinde ise bu kaplarn yan sra, deniz yoluyla arap ithalinde kullanlan byk amforalara rastlanmaktadr. Bu tr amforalarla skityaya zeytinya da gtrlrd. Kaynaklarda bu konuda ok az bilgi bulunmasnn sebebi, belki de zeytinya ihracnn ikinci kalem mallar arasnda yer almasyd. skit tarihinin ak boyunca, ithal edilen mallarn trnde pek bir deiiklik olmamtr.359 Tarm, hayvanclk ve hammadde yataklarnn kullanm sava ganimetleri ile birlikte Urartu ekonomisinin temelini oluturmaktayd.360 hra mallarnda olduu gibi ithal mallar hakknda henz yeterli bir bilgiye ulalmamtr. Yalnzca Urartu yerleimlerinde yaplan kazlar sonucunda Friglere ait anak-mlek bulunmutur.361 skit ve Urartu ticari hayatlar baktmz zaman Urartu ticari hayat ile ilgili yeterli bilgi olmamas nedeniyle bu konuda mukayese yapmak son derece zordur.

.Sosyal Hayat: skitlerin sosyal hayatn yaadklar blgenin corafyas belirlemitir, usuz bucaksz bozkrlarda atl-gebe olarak yaayan skitler hayvanclkla uramlar ve hayatlarn hayvanlarna yeni otlarlar bulmak iin srekli
E. Memi a.g.e., s. 59-60. A. YIlmaz, skit Sanat., s. 27. 359 B. Nikolayevi Grakov, skitler., s. 105 360 T. Haluk Salam, Urartu Devletinin Yapsal ve evresel Karakteri Arkeo- Atlas S.5, 2006 s.119 361 S.Conka . Ekonomi Metal Ticaret, s.57
358 357

74

hareket halide geirmilerdir. Bozkr corafyasnn iklimi gerei insanlar srekli hayat mcadelesi halinde olmulardr. Hayatlar hayvanlarna otlak bulmak iin bir obadan dier obaya g ederek gemitir.362 Urartulularn da sosyal hayatlarn yaadklar blgenin corafyas belirlemitir. Onlar hem hayvanclkla hemde tarmla uramlardr. Tarm iin byk su sistemleri kurarak uzak mesefalerdeki sular verimli tarm alanlarna getirmilerdir.363Tpk skitler gibi hayvanclkla uraan Urartulular, hayvanlarn yazn taze otlarla beslemek iin yaylalara g etmilerdir. Ayrca yaylaya ktklar zaman hayvanlarn Assur tehlikesinden de korumulardr. nk bu yaylarlar Assurlarn ulaamayaca kadar yksekti ve Assurlular kn Urartu lkesine sefer yapmyordu.364 Yaam artlar gerei skitler arasnda hayvanclk nemli bir konumda idi. Hayatlarnn temelini at oluturmakta idi.365 Bilinen at yetitiren ilk kavim Karadenizin kuzeyinde yaayan skitlerdi.366 skitler atlar hayatlarnn her alannda kullanmlardr. Atlar onlar iin vazgeilmez bir ara haline gelmitir. Savata, gte ve ldklerinde atlarn yanlarndan ayrmamlardr.367 Urartu ekonomisini tarm, Tpk skitler hayvanclk gibi ve sava at ganimetlerine savalarda

dayanmaktayd.

Urartulularda

kullanmladr.368Ordularnn vurucu gcn oluturan sava arabalar iki at tarafndan ekiliyordu. Assurlular kendi ordular iin gerekli at ve at yetitiricilii ihtiyacn Urartululardan karlamt.369 Fakat dini hayatta atn herhangi bir rolu yoktu.

362 363

A.Soysal Gn. a.g.e, s.147-148-149 A.ilingirolu Urartu Krall ve Tarihi zmir 1997 s.5 364 A.ilingirolu, a.g.e, s. 6 365 E Memi a.g.e s.41 366 J.Deer ,a.g.m s 162 367 T.Taner .n Asya Dnyasnda lk Trkler, s.597 368 V. Sevin, a.g.eUrartu, Dalarn Uygarl, s. 220 369 V.Sevin, Airetten Kralla Urartular, s68

75

Srekli hareket halinde olmalar nedeniyle skitler en k 4 tekerlik olan kzlerin ektii byk arabalarda yaamlardr. Bazen bu tekerlek says altya kmakta, baz arabalar tek odal bazlar 3 odal idi. zerleri kee ve deri ile kapl olan bu arabalar souk ve yamuru geirmezdi. Bu arabalar bazen 2 ift bazen 3 ift ekerdi. kzlerin boynuzu souk nedeni ile kmazd. Kadnlar ve ocuklar arabalarn iinde otururlar, erkekler at ile yanlarnda gelirlerdi.370 skitler arasnda bu arabalar kutsal saylmtr. Pazrk kurganlarnda kan araba buluntular bunu aka gstermektedir.371 Bu arabalar tpk at gibi skitlerin hayatnn ayrlmaz bir paras olmutur. Tarmla ve zanaatla uraan Urartulular ehirlerde, hayvanclkla uraan Urartulular gebe olarak yazn yaylalarda yaamladr.372 Urartulular oturacaklar yeri seme zgrlne sahip deillerdi. Onlar merkezi otorite tarafndan belirli blgelere iskan ettirilmilerdir. Urartu ehir planmasnda halk kalelerin eteklerinde iskan etmi, baz evler zamanla birleerek kk kentler halini almtr. birlikte Urartulular Evler plansz ve arabalardan etkili dzensiz biimde yaplmtr.373 Bununla

savalarda yararlanmlardr.374 Sosyal yaamlarnn ayrlmaz dier bir parasda adrlardr. Bir yerden baka bir yere g eden skitler, konaklayacaklar yere geldikleri zaman adrlar kullanmlardr. Yine bu adrlar atlar ve arabalar gibi kutsal saylm sayg grmtr. llerini gmmek iin yaptklar kurganlar aslnda bir adr modelidir.375 Urartulularn sosyal hayatlarnda adr kullandklarna dair herhangi bir bilgi yoktur. Fakat yaz aylarnda hayvanlarna taze ot bulmak iin hayvanclkla uraan Urartulular byk ihtimal adrlarda yaamlardr.
370 371

A.Galip ,skitlerde Hekimlik s.43 T. Tarhan, a.g.m. s.599 372 T. Salam, Urartu Devletinin Yapsal Karakteri, s.119 373 A.ilingirolu Urartu Krall ve Tarihi s. 81 374 V. Sevin, Airetten Kralla Urartular, s.68 375 . Durmu- Abdlhalk ay, skitler., s. 585

76

skitler kyafetlerini farkl sslerle sslemeye de dknd. yle zarif ve ince aplike iliyorlard ki ustalkla yaplm naklara ta kartyordu. Kendileri iin genelde krk ve deri kullanarak muhteem kyafetler yapyorlard. Aslnda, derileri ve ciltleri yle bakmlyd ki uzaklarda alc bulabiliyorlard. Pazrkta bulunan deri en st kaliteydi ve kaln, ar deriden gnmzde bulunan rnler gibi iyi ve esnek rnlere kadar eitleri bulunuyordu. Burada, ou salam birok elbise toprak altndan karlmtr. Bu kyafetlerin arasnda llerin dier tarafa gtrdkleri varsaylan pantolonlar bulunmam ancak iyi korunmu iki tane dikilmi yn tunik bulunmutur. kisinin de bel blgesi ustalkla ekillendirilmiti ve gen paralarla kala blgesinde alyordu. Bu tunikler ceketlerin ya da yeleklerin altna gmlek gibi giyiliyordu. Bu yeleklerden Pazrkta korunuyordu. Hepsinin de deseni aynyd ve gmlekten daha dze ve uzundu ancak en az onlar kadar iyi dikilmi ve ardndan sslerle ve aplike tasarmlarla sslenmiti.376Giydikleri bu kyafetler sayesinde skitler en vahi atn zerinde drtnala giderken bile kyafetleri onlar kstlamayacak hale gelmitir. Dar, kemerli tunik ve skca balanm balk ayn zamanda tm hava koullarnda koruma salar. Bu kostmn bir eidi Avrasya ovasndaki tm at binicileri tarafndan giyiliyordu.377 Urartulularda tpk skitler gibi sslerine ok dknlerdi. Ssleri kraldan asile kadar herkes kullanmaktayd. Kullanlan en yaygn tak tr bileziklerdi. Bilezikler zerinde kullanlan motifler sosyal tabakay belirtmekteydi. Ejder ve aslan motifli bilezikler asiller tarafnda kullanlyordu. Bir dier tak trde yzklerdi. Karagndzdeki mezarlarnda cesetlerin parmaklarnda ok sayda yzk bulunmutur. Ayrca Urartulular ss eyas olarak ine ve kpede kullanmlardr. Kpeler genellikle altndan yaplmtr ve yine kpeler asil halk tarafndan kullanlmtr.378 Kullanlan bir dier ss eyasda boncuklardr. Urartulular dneminden ok nce kullanlmaya
376 377

T.T.Rice ,a.g.e, s.64 T.T.Rice, a.g.e, s.65 378 N. Arslan Sevin , Urartu Tak SanatArkeo-Atlas S.4, 2005 s.108,109

77

balanmtr. Boncuk sosyal yaamda kullanld kadar tanrlara adak olarakta adanmtr. 1971 ylnda Giyimli kynde bulunan adak levhasnda insanlar ellerinde boncuk dizileriyle tanrya doru yrrken tasvir edilmi, yine elinde boncuk kolye tutan tanr ya da rahipler grlmektedir.379 Balavat kaps adak levhasndan tasvir edilen Urartu askerleri ksa etek, balarnda sivri ulu kulaklkl mifer giymektedirler. Tm bu bilgilerden anladmz kadar ile her iki toplumun sosyal hayatn yaadklar evre belirlemitir. skit ve Urartulular tarm ve hayvanclkla uramlardr. Her iki toplumda at, sr ve kkba hayvan beslemitir. skitler domuz beslemezken, bulunan domuz kemikleri sayesinde Urartulularn domuz beslediklerini bilmekteyiz. skitlerde at sosyal ve askeri kltrde merkezde yer alrken, Urartu kltrnde sadece askeri alanda kullanlmtr. Her iki toplumda atn savalardaki rol sayesinde dmanlarna stnlk salamtr. skitler bir obadan dierine g ederken iki ya da odal arabalar kullanmlar, Urartulular arabalar sadece savata vurucu g olarak kullanmlardr. skitler adrda yaarken Urartulular dzensiz planl byk evlerde yaamlardr. skit ve Urartu toplumu sslerine son derece dkndr. Her iki toplumunda mezar buluntular arasnda ss eyalar vardr. Tm bu bilgilerden anlald zere tam olarak rtmesede her iki toplumun sosyal hayatnda benzerlikler vardr. 4. SKT ve URARTULULARDA DN HAYAT Btn gebe ve dal kavimlerde olduu gibi skitlerde ruha inan dncesine sahiptiler. Yaadklar evre ile srekli bir mcadele halinde olan skitler zaman zaman bir takm garip doa olaylar ile karlamlar ve aklayamadklar bu olaylar ruhlara balamlardr.380 skitler ruhlar kendilerine yardm eden iyi ruhlar ve yardm etmeyen kt ruhlar olarak ikiye ayrmlardr. skitler Grekler ile kltrel
379 380

N. Arslan Sevin-V.Sevin, Urartu Boncuklar, Toplumsal Tarih, Mart 2008, stanbul, s.33,34 T.Tarhan skit Dini nan ve Adetleri, s.147

78

etkileime girmeden nce dinlerinde amanizme ait izler vard.381 amanlar ulu kiilerdir. Hem ruhlar aleminden hemde gaipten haber vermekteydiler. Ayrca hekimlikte yapmaktaydlar.382 skitlerde ruhlar alemi dnda birde tanrlar alemi vardr. skitlerde ruhlar aleminin ekillenmesinde Greklerin byk katks olmutur. skit-Grek kltrel etkileimi skitlerin Karadenizin kuzeyine yerlemeleri sonucunda balamtr. skit tanrlar alemi ile ilgili bilgilere yanlzca Herodotos sayesinde bilmekteyiz. Bu nedenle bu bilgiler yalnzca Karadenizin kuzeyinde yaayan skitler iin geerlidir.383 Urartulular ise skitlerden farkl olarak yerleik bir hayatta geni bir corafyada yaamlardr. Birok farkl kltr bir arada barndran bu devlet Assur tehlikesine kar insanlar bir araya getirmek ve ortak hareket etmek iin din unusurunu kullanmtr. Bunun sonucu olarak din Urartu yaamnda merkezi bir rol stlenmitir.384 Urartu toplumunda en nemli tanr Haldidir. Kral ayn zamanda Haldinin barahibidir.385 Urartulular tabiat olaylarnn tanrlar tarafndan gerekletirildiine inanmlar ve tanrlarn insan formunda yanlarnda kutsal hayvalarla birlikte tasvir etmilerdir. Tanrlar panteonunu olutururken zellikle kendilerin nce Anadolu corafyasnda yaayan Hurrilerden etkilenmilerdir.386 A. Tanrlar Alemi Herodotosun verdii bilgilere gre skit tanrlar alemi unlardr:

.Durmu skit Kltr s.16 T.Tarhan n Asya Dnyasnda lk Trkler s. 398 383 .Durmu ,skitler, s. 100 384 T.Tarhan Urartu Devletinin Yapsal Karakteri s.288 385 A. Erzen: Dou Anadolu ve Urartulular(Eastern Anatolia and Urartians), T.T.K Basmevi Ankara 1992 s.26 386 A.Erzen, a.g.e ,s. 26-27
382

381

79

Tabiti(hestia): Ocak tanras. skitede tabiti tap bulmak, hizmet etmek iti/idi byk ulu anlamna gelmektedir.387 Tabitiye Grekler ocak tanras Hestia demekteydiler. Kutsal ate adrda yand iin Grekler skitler ile ilgili byle bir benzetme yapm olabilirler. nk Tabiti ayn zamanda adrn koruyu tanras idi. 388 skitlerin Karadenizin kuzeyine gelmesinden ok nce burada bulunan halklar tarafndan tapnm gren bu tanra, skitler tarafnda da benimsenmitir. Bronz anda Urallar ve Dinyeper nehirleri arsnda ele geen kk figrler ile Elam, Babil ve Msrda ok sonralar ele geen figrler arasnda byk benzerlikler vardr. Krmda bulunan Byk Tanra heykeli M..IX y.ya tarihlenmektedir, kollar arasnda ocuk tarken ayakta tasvir edilmitir. Fakat bu tanra skitler arasnda hibirzaman ana erkillii tavir etmedii gibi henz bereket tanras olarakta kabul grmyordu. Buradan da anlalaca zere skitler bu blgeye geldikten sonra bu tanra ile tanp onu kabul etmiledir.389 Ele geen arkeolojik buluntulardan Tabiti skitlerin siyasi koruyucusu olduu anlalmaktadr. M. IV ve IIIdan kalma eserler zerinde krallar glerinin sembol olan ryton ve asay Tabitinin elinden alrken tasvir edilmitir. Bundan da skit krallar glerini Tabitinden alp halklarn bu gle ynetmilerdir.390 Ayn zamanda skitler ocak tanrasna kurban kesmek ve arap dkmek eklinde hediyeler sunuyorlard.391 Papaios=Zeus: En st tanrdr. Tanrlarn ve insanlarn kral babasdr. skite papios baba demektir.392 Ayn zamanda bulut, yamur, gkgrlts ile yldrmn yaratcsr. 393

387 388

Mirfatih Z. Zekiyev Trklerin ve Tatarlarn Kkeni s. 181-182 T.Tarhan skit Dini nan ve Adetleri, s.149 389 T.Tarhan, a.g.m s.150 390 T.Tarhan a.g.m , s. 151 391 E. Esin Asyada.. s.496 392 Mirfatih Z. Zekiyev, Trklerin ve Tatarlarn Kkeni s. 181 393 Tarhan a.g.m s.152

80

Apaia=Hera: Gn tanras olarak ay, yldz, frtna ve sise hkmedebilmekteydi. Evliliin ve evlilikte kadn haklarnn savunucudur. Ayrca ba tanr Zeusun eidir. skitlerde de Papaiosun eidir. Oitasyros=Apollon: Ik ktlkler yok eden, halk koruyan kehanet tanrsdr. Tanrlar panteonunda Artemsiin erkek kardeidir. Oitosyrosun Gongos yani gne olduu kabul edilmektedir. 394 Artimpassa=Aphrodite: Kadnn gzelliin, ak ve sevginin tanrasdr. Ayn zamanda ilkbahar ve ieklerin, deniz kpklerinin ve dalgalarnn grmtr.395 Thamimasades veya Thagomasades=Posedion: Deniz ve su tanrsdr. Posedion skitlerde svarilerin tanrasdr. Baz tarihiler Posedionu kanatl at figr ile ilikilendirmilerdir396. Atn ve biniciliin koruyucusu olarak Kral skitler tarafndan kabul grmtr. 397 Ares( Yerli bir smi yok): Sava tanrsdr. Fakat skitler ikinci derece bir tanr olarak Arese nem vermilerdir398. Bunu Ares dnda dier tanrlar iin tapnak yapmadklarndan anlamaktayz.399 Ares skitler arasnda Kl fetii veya Akinakez olarak sayg grmekte idi. Bu kl skitler arasnda yaygn olarak kullanlmakta 50-60 cm. boyundayd.400 Herodotosun verdii bilgilere bakacak olursak; her blgede Ares adna byk tapnaklar yaplmaktayd. Tapnaklar etraftan getirilen allarn st ste ylmas ile meydana getirilmekteydi. Her yl bozulan yerler yeni allar getirelerek onarlmaktayd. Dikdrtgen
.Durmu skit Kltr s. 18 T. Tarhan a.g.m s.152 396 M. Z. Zekiyev a.g.e s.181 397 T.Tarhan a.g.m s.151 398 A. Ayda skit ve Etrskler Arasndaki Benzerlikler,s.291 399 Herodotos,a.g.e IV. Sayfa 217 400 T.Tarhan a.g.m s.15
395 394

tanrasdr.

skitlerde

ay

tanras

olarak

sayg

81

eklindeki bu yapya yandan klmakta ve stnde Aresi simgeleyen bir kl bulunmaktayd. 401 Arese yaplan bu ibadet ekli dier kltlerden ayr gibi gzkmektedir. Sunu tepeler zerine yaplm kllara sayg gstermek kken olarak Trak kltrne benzemektedeydi. Zaten Bat skitleri Traklar ile askeri ve kltrel etkileim iine girdii bilinmektedir. Fakat Arese yaplan bu ibadet eklinin dou skitler arasnda nasl yapld bilinmemektedir.402 Tanrlar panteonundan anlald zere skitler tek tanrl deillerdi. skitlerin ok tanrl Grek kltr ile etkiimi sonucunda ortaya kmtr. Bu etkinin douda bulunan skitlere ulap ulamad tam olarak bilinmemektedir. Elimizde bu konu ile ilgili tek kaynak Herodotosun verdii bilgilerdir. Ayrca en byk skit topluluu olan Massagetlerin tek tanr inancna sahip olduu bilinmektedir403 Herodotosun verdii bilgire bakacak olursak Massgetler iin: Taptklar tek tanr gnetir ve ona at kurban ederler; lmllerin en hzls, tanrlarn en hzlsna adanmtr.404 Bu bilgiden de anlalaca zere Massagetler arasnda tek tanr inanc hakimdir. Urartu tanrlar ise; Meher kaps yaztnda 79 tane vardr. En nemli 3 tanr Haldi, Teieba ve iuinidir. Haldi: Assur tehlikesinin ortaya kmas ile bir bayrak altnda birleen Urartu beylikleri, beylikleri birletirici g olarak dini kullanmlard. Kurduklar tanrlar panteonun banada ba tanr Halidiyi yerletirmilerdi.405 Haldi aslan zerinde sakall ya da sakalsz

401 402

Herodotos .a.g.e IV s.217 T. Taner skitlerin Dini na ve Adetleris.152 403 .Durmu, skitler s. 111 404 Herodotos,a.g.e I s. 88 405 T. Tarhan, Urartu Devletinin Yapsal Karakteri s.288

82

olarak tasvir edilmiti.406 Urartulular savaa giderken Haldinin ordunun nnde gittiine inanyorlard. Ondan aldklar manevi g ile savalar kazanacaklarn umuyorlard.407 Kral, Haldinin barahibidir ve onun himayesinde yer alr. Savalar, barlar ve imar faaliyetleri Haldinin himayesinde yaplrd.408 Tanr halidi iin adaklar adanr, belirli aralklarla kurbanlar kesilirdi. Ayn zamanda Haldi sava ve bar tanrs idi. Teieba: Frtna tanrsdr. II.Rusa iktidarnn belirli dnemlerinde onun adna kentler kurmutu. Kkeni yukar Dicle vadisindeki kutsal kent Qumenudan gelmektedir.409 Tanrlar panteonunda aslan zerinde her iki elinde imek demeti tutar vaziyette Tanr Haldininin arkasnda tasvir edilmitir. Urartu inancnda hava tanrsdr.410 iuini: Teiebann hemen arkasnda kanatl gne diski iinde ve ayakta boa zerinde tasvir edilmitir. Banda konik biimli mifer tamaktadr. Urartu tanrlar panteonunda 3. srada yer almaktadr. Urartu inancnda gne tanrsdr.411 skit ve Urartu tanrlar panteonuna baktmz zaman isim olarak olmasa bile tanrlara yklenen anlam olarak benzerlikler vardr. skitler sava tanrs olarak Aresi kutlu saymlar ve ona inanmlardr. Urartulular ise Haldiyi sava tanrs olarak grmler savalar onlardan aldklar manevi gle sayesinde kazanacaklarna inanmlardr. skit krallar Tabitiden aldklar gle halkn ynetirken Urartu krallar bu gc Haldiden almtr. Oitasyros skitlerin gne tanrs iken iuini Urartulularn gne tanrsdr. Papois skitler arasnda frtna ve imek tanrs olarak ibadet grrken Teieba ise Urartulular arasnda frtna

406 407

B. Piotrovsky, Urartu Dini, ev: smail Kaynak, DTCF dergisi C.3 s.64 V. Sevin,Airetten Kralla Urartular, s.71 408 A.Erzen,.a.g.e ,26-27 409 M. Salvini Urartu Kltr ve Tarihi, s.199 410 O.Belli, Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanrlar, Arkeoloji Sanat, stanbul 1995 44-47 411 O Belli, a.g.e,s. 48

83

tanrs olarak ibadet grmtr. Her iki toplumda tanrlar panteonunu olutururken evre kltrlerden etkilenmilerdi B. Tapnaklar Atl gebe bozkr medeniyetinin temsilcileri olan skitler gebe bir kavimdir. Gebe bir kavim olmalar nedeniyle belirli bir yerde uzun sre kalmamlar ve srekli byk hayvan srlerine otlaklar bulmak iin hareket etmilerdir.412 Bu nedenlerden dolay skitler yerleik kltrlerde olduu gibi byk ehirler kurmamlardr ve srekli hareket halinde olmalar nedeniyle byk tapnak ve dini merkezler ina etmemilerdir. Yalnzca Herodostosun verdii bilgilerden anladmz kadar ile Grek tanrlar Panteonunda yer alan sava tanrs Ares iin tapnak yapmlardr413. Herodototosun verdii bilgilere bakacak olursak; her blgede Ares adna byk tapnaklar yaplmaktayd. Tapnaklar etraftan getirilen allarn st ste ylmas ile meydana getirilmekteydi. Her yl bozulan yerler yeni allar getirelerek onarlmakta idi. Dikdrtgen eklindeki bu yapya yandan klmakta ve stnde Aresi simgeleyen bir kl bulunmaktayd. Ele geirilen esirlerden yzncs Ares iin kurban edilmekteydi.414 Urartu memurlar, tapnaklar geni kapsaml madenciler bir v.b rgtlenme eitli ile

ynetilmekteydi. Urartu tapnaklarnda alan grevliler arasnda bata ktipler, zanaatlar, meslek gruplarndan kiiler yer almaktayd. Assur Kral II. Sargonun M. 714 ylnda yapm olduu yamalayn gsteren kabartmada, tapnak bir kaide zerinde adrdaml basit bir yap olarak tasvir edilmitir. atsnda byk bir mzrak ve nnde geni bir avlu vardr. Avlu zerinde 3 ayakl kazanlar durmaktadr. Yukar Anzaf, Ayanis ve Varto412 413

S. Maksudi Aral Orta Asya s. 7 T. Tarhan skit Dini na ve Adetleri s. 151 414 Herodotos,a.g.e. IV s.217

84

kayaldere kazlar saysinde Urartu tapnak planlar belirlenmitir. Bu tapnaklar gnmzdeki klliyelere benzemektedir. Ayrca payeler ile tanan at, byk kabl salonlar, revakl avlular, depolar ve sunaklardan meyadana gelmektedir. Bundan farkl olarak Urartulular geni alanlara kutsal dikilitalar ve kayalara oyulmu simgesel kaplarda da yapmladr. 415 skit ve Urartu tapnak yaplar bir birinden tamamiyle farkldr. skit tapnaklar aatan kare eklinde en stte kl bulunan basit yaplarken Urartu tapnaklar son derece iyi planlam, iinde birok farkl sosyal snftan kiiyi barndran yaplardr. Bu nedenle tapnak kltrnde hi bir benzer nokta yoktur. C.l Gmme Adetleri: skitlerin l gmme adetleri ile bilgileri Herodotosun Historia adl eserinden renmektediyiz. Herodosun verdii bilgiler ile bu gn karmza kan
416

arkeolojik

buluntular

hemen

hemen

paralellik

gstermeketdir.

skitler llerini kurgan denilen bozkrdaki gebe

hayat tarznda, belirli bir hiyerarik dzende nem tayan kiilerin mezarlara gmmlerdir. Kurgan z trke bir kelime olup korugandan gelmektedir. llerin korunduu yer olmas nedeniyle bu isim verilmitir.417 Urartulular geni bir corafyada farkl kltrlere egemen olduklar iin mezar kltrleri farkllk gstermektedir.418 lmden sonra hayata inanan Urartulular lllerini yeralt oyma mezarlar, (bu mezar tr kendi iinde yer alt oyma, yer alt rme ve yer alt oyma-gmme olmak zere e ayrlmtr.), ta sandk mezarlar, toprak mezarlar,
415 416

V. Sevin, a.g.e s.215,216 T. Tarhan skitlerin .., s.160 417 T.Tarhan, n Asya Dnyasnda Kimmer ve skitler, s.598 418 N. evik, Urartu l Gmme Gelenekleri ve Kaya Mezarlar, T.T.K.B Ankara 2000 s.7

85

urneler

ve

toprak
419

mezarlara

mumyalarak

ya

da

yakarak

gmmlerdir.

skit hkmdar ld zaman, hkmdarn mezar, skit topraklarnda yer alan Borysthenesa420 gemilerle gtrlerek Gerros421 denilen bir yere gmlrd. len hkmdar gmmek iin yere kare eklinde bir mezar kazlr ve mezar hazrlandktan sonra l buraya getirilmekte, gvdesi mumyalanan l bir arabaya yerletirilmekte, l merasimine katlanlar salarn kazmakta, kulak memelerini kesmekte ve burunlarn yrtmaktadr. Hkmdar mezara gmld zaman karlarndan birini, bir haberci ve atlar da boulup ayn mezara konulmaktadr.422 lnn rahat ettirilmesi iin her ey yaplr, len ahs rahat bir yataa yerleitirlir bazende bir tabut iine konulurdu. Etrafna her boyu simgelen mzraklar dilikir, bazende ngraklar konurdu, bu ngraklarn kt ruhlar kovduuna inanlrd. ldrlen ahslar en iyi kyafetlerini giyerdi onlar iin kuraganda baka oda hazrlanr skit hkmdar kendisi ayr bir oda da tek bana yatard. Atlar ise ldrldkten sonra kurgann dnda lnn uyandktan sonra rahata ulaabilcei bir yere gmlrd.423 Pazrk kurganndan kan atlarn kulaklarnda enler bulunmutur buda bu atlarn deiik kabilerlerden hediye ediliini gstermektedir.424 Bu tren tamamlandktan sonra herkes mezarn stne toprak atar, en yksek tepeyi yapmak iin birbirleri ile yarrlard. 425 Urartulular krallar iin byk ant mezarlar ina etmilerdi. Grgemli bir kaya mimarisi sergileyen bu ant mezarlara tek kanatl kapdan giriliyordu. eride geni ve yksek bir tren salonu ve bunu
N. evik, a.g.e. s.8.9.10.11.12 Dinyeper Nehrinin Eskiadaki ad. 421 Dinyeper ve Bug Nehirleri arasnda yer alan ve kuzeyde Kieve kadar uzan saha 422 Herodotos,a.g.e IV s.220, 423 T.Tarhan skitlerin... s.164-164 424 .Durmu, skit Kltr.. s.21 425 Herodotos IV,a.g.e.220
420 419

86

evreleyen odalar vard. Cenaze treni srasnda ahap masalar zerinde ziyafer veriyordu. Kral dkten sonra eleri ve ocuklarda ayn yerlere gmlebiliyordu.426 Urartulular llerini mezara giyinik ve ssl olarak hocer vaziyetinde yatryolard. Cenaze srasnda l yemei yeniyor mezara yiyecek, ieek ve silahlar braklyordu. Yakarak gmmede ise l zerinde kyafetleri ve ssleri ile birlikte ak alanda yakldktan sonra lden arta kalan paralar zel vozolara konuyordu, lnn ruhun girip kabilmesi iin bu vazolara bir ka delik delinmitir.427 skit kral ldkten bir yl sonra baka cenaze merasimi yaplmaktadr. len kraln yerli skit olan hizmetkarlarndan elli tanesi seilir ve bunlar boulurdu. Bunlarla birlikte en gzel atlardan elli taneside ldrld. Bunlarn hepsinin karnlar yarlarak temizlenir ve ilerine saman doldurulup yarlan ksm dikilirdi. Bu ilemden sonra yere ifter direk dikerler ve bu direklerin stne yarm araba tekerlei koyarlard. Daha sonra atlarn iine kuyruklarndan boyunlarna kadar uzunan srklar geirilir ve atlar tekerleklerin stne konurdu. Her atn azna gem vurulur ve dizginleri ne alnarak bir tahta iviye balanr ve eer takm askya alnrd. Sonunda boulan genlerden her biri bir atn srtna bindirilir ve bunlar atn zerinde durdurmak iin bellerinden enselerine kadar uzanan bir srk geirlir ve bu srk atlarn gvdesinde geirlen sra balanr ve bu elli svari mezarn etrafnda daire eklinde sabitlenerek, bu ekilde braklrd.428 Urartulularda kral ldkten belirli bir sre sonra dini tren yapldna dair herhangi bir bilgi yoktur.

426 427

V. Sevin, a.g.e, Urartu Dalarn Uygarl, s.233 V. Sevin, a.g.e, s.232 428 T.Tarhan skitlerin.. s.165-166,

87

skitlerden normal birisi ld zaman ise len kii yaknlar tarafndan arabaya konularak dolatrlmakta, bu srada kafilenin yanlarna geldiini grenler yemek vermekteydiler. Krk gn boyunca dolatrlan l daha sonra gmlmektedir.429 Herodosun verdii bilgiler gre l merasiminden yer alan her kimse daha sonra temizlenmek zorunda idi. Balarn iyice ovarak ykarlar, gvdelerini ykalarlar, gvdelerini temizlemek iin bir tren yaparlar ve yere st uclar bir birine eik kazk akalar, zerine kee sararlar ve bu keenin ortasna kzgn bir ta yerletirilirdi. Bu kzgn tan stne kenevir tohumu atlr ve buradan kan duman sayesinde temizlenirlerdi.430 Urartulularda normal halktan birisi ld zaman len kii urne iine konularak gmlrd.431 1. Dier l Gmme Adetleri skitlerde llerin mumyaladna dair ilgilere yine Herodotosdan edinmekteyiz. len kiinin karn yarlr, ii boaltlarak ve maydonoz tohumu, anason, dvlm saparna ve kokulu maddeler ile doldurulup kapatlrd.432 skitler llerini ancak yazn banda ya da sonbahar aynda gmmekteydiler. Gmme ileminin senenin belirli noktalarnda yaplmasnn nedeni muhtemelen byk kurgan yaplmas iin gerekli ii gnn senenin belirli bir zamannda bulunmasyd. skitler arasnda yalnzca nemli ahisiyetleri mumyalanmtr.433 Bunun nedeni ise toprak olmay bir trl kabul edemiler llerini mumyalamak sureti ile maddi varlklarn edebiletirmek istemelerdir.434 Arkelolojik buluntular

429 430

Herodotos,a.g.e, IV, s.220-221 T.Tarhan a.g.m., s.167, 431 B.Emin, Urartulula,Trk Ansiklopedesi,C: 33 MEB s.60 432 Herodotos a.g.e IV,s.220 433 .Durmu, skitler,s.122 434 .Durmu, skitlerin Kimlii, s.624

88

mumyalama ilemin ok yagn olduu anlalmaktadr. Pazrk, ibe ve Oglakti kuganlarnda mumlanm cesetlere raslanmtr.435 skitler llerini mumyalarken bir birinden farkl birok deiik yntem kullanmlardr. Genel olarak baktmz zaman mumyalama ileminde barsaklar kartldktan sonra alan yarklar tentene iplii ile dikiliyor eller bacaklar zerindeki yarklar birlikte kala zerinde, omuzlarda ve kollarda birok yark bulunmaktadr. Cesetleri korumak iin tam olarak ne kullanld bilinmemekle birlikte tuz kullanld tahmin edilmektedir.436 Pazrkllar i organlarn korunmasnda cila kullanmlardr. Yaplan almalar sonucunda cesetlerin korunmas iin zencefil ve cila boyas kullanld anlalmtr. Pazrkllar deriden yaptklar mobilyalar zencefil boyas ile boyayarak koruma yoluna gitmilerdi. Ayn teknii llerin korunmasnda da kullanmlardr. 437 Mumyalar zerinde gze arpan bir dier zellikte llerin bedenlerinin dvmeler ile kaplanmasdr.438 Pazrk 2 nolu kurganda ortaya kartlan gs, kollar ve srt fantastik hayvan motifleri ile sslenmi bu ceset byk olaslkla bir kabile reisine ait olmalyd. Bu hayvanlarn tam olarak neyi ifade ettii bilinmemekle birlikte skitler vcutlarna izdikleri bu hayvanlar kutsal saymlar ve sanatlarnda srekli bu hayvanlar kullanmlardr.439 Belki bu hayvanlarn koruyucu glerine inanmlar ya da o hayvanlarn glerinin kendileri zerine getiini dnmlerdir. Geni bir kltr yelpazesinden dolay Urartu mezarlar farkllk gsterir. Fakat yaygn olarak kullanlan oda-mezarlardr.440 Bu mezarlar kendi iinde oyma ve rme olarak ikiye ayrlmaktadr. Bu mezarlar ok
.Durmu skitler ...122-123 .Durmu a.g.e s.124 437 . Durmu, skitler s. 125 438 .Durmu, skitlerin Kimlii 624 439 T.Tarhan skitlerin.. s. 168-169 440 V.Sevin, a.g.e. Urartu Dalarn Uygarl, s.232
436 435

89

ya da tek odal olabilmektedir. inde dromos, ana oda, yan odalar, takalar, ukurlar, sekiler gibi mimari ayrntlar vardr. Dier mezar tr olan ta-sandk mezarlar ise yap itibari ile kk oda mezarlara benzemektedir. Fakat kaps alp tekrar kullanlmad iin oda mezarlardan ayrlr. Toprak mezarlar en sade mezar trdr. M. 2 binden itibaren Anadoluda kullanlmtr. Urneler ise yakarak gmme geleninin zellii olarak ortaya kmtr. Doal ya da yapay kaya oluklarna konulan bu tr mezarlarn iinde llerin klleri ve kemikleri bulunurdu. Son olarak kullanlan kp mezarlar Urartulular arasnda en yaygn kullanlan mezar trdr. Urne mezarlar gibi bunlarn da iin llerin klleri vardr.441 skitler ve Urartulurda lmden sonraki hayata inanyorlard. Her iki toplum llerini lmden sonraki hayat hazrlamak iin kyafetleri ile birlikte dier dnyada kendisi iin gerekli olan malzemelerle yanlarna koyarak gmyolard. skitler krallar ld zaman atlarn, hizmetkrlarn ve elerinde birisini len kii ile birlikte gmerken Urartulular arasnda byle bir gelenek yoktur. skitler arasnda tek tip mezar vardr. Urartulular ise geni kltr evresine hakim olmalar nedeniyle birden ok l gmme geleneine sahiptiler. . Adak ve Kurbanlar: skitler tanrlarna eitli hayvanlar adam zelliklede at kurban etmilerdir.442 Herodostosun verdii bilgilere bakacak olursak; kurban ortaya konur, n ayaklar balanr, kurban kesecek adam kurbann arkasnda durur, ipi ekerek hayvan drr, kurban drrken adak hangi tanrya adanmsa o tanrya dua eder. Sonra hayvann boazna ince bir ip dolar, ipin arasna ince bir sopa geirerek ipi evirerek hayvan bomaya balar. Hayvan ldkten sonra ate yaklmaz, kutsal
441 442

N.evik, Urartu l Gmme Gelenekleri ve Kaya Mezarlar,s.8,10,11,12,13,14 T.Tarhan skitlerin dini ina ve Adetleri s.155

90

su serpilmez, hayvan yzerek piirirler.443 Hayvan kurban edildikten sonra kemikleri rten btn etlerden ayrlr, skitler kendilerine zg bir tencere iine koyarak eti piirirler. Bu corafyada odun fazla bulunmad iin etleri piirmek iin hayvann kemikleri kullanlrd. Eer bu i iin tencere yoksa etler hayvan iskeletinin stne konur ve kemikler atee verilirdi. Bylece byk bir kz kendi odununu kendisi temin ederdi. Et pitii zaman kurban kesen bir para ayrr, barndan da bir para alr ve bunlar ayaklarnn dibine atard444. skitler arasnda atn nemli bir yeri vard. skitlerin en byk kolu olan Massagetler tanrlarn en hzl olanna lmlerin en hzl olan at kurban etmilerdir.445 Ayrca skit kurganlarnda ele geen at iskeletlerinde anladmz kadar ile skit hkmdar ile birlikte atlar da gmlmtr, bunlarn saylar 7 ile 14 arasnda deimektedir. Yaplan testlere bu atlarn gen olmad yalarnn 17 ile 20 arasnda deitii tespit edilmitir. Atlar gmlrken koum takmlar ile birlikte gmlmtr.446 Yine Herodostosun verdii bilgilerden anlald zere her hayvan kurban skitler domuzu kurban etmemiler ona nefret beslemilerdir.447 Ayrca sava tanrs Ares iin kurban kesen skitlerin savata ele geirdikleri her yz esirden birini kurban ettikleri yine Herodotos tarafndan anlatlmaktadr.448 Yine Herodotosun verdii ve arkeolojik buluntularla desteklenen bilgilerden anladmz kadar ile skitler l gmme trenlerinde hkmdara dier dnyada hizmet etmesi iin karlarndan bir tanesini, elinden arap itii kiiyi, hizmetileri de kurban edilirdi.449 Urartulularda tpk skitlerde olduu gibi tanrlar iin kurbanlar kesip adak adamlardr. Bu konu hakknda en ayrntl bilgi kayalklara
Herodotos, a.g.e IV ,217 Herodotos,a.g.e, IV,217 445 .Durmu, ,Bozkr Kltrnn Geliimde At, s.110 446 .Durmu, Bozkr Kltrnn Geliimde At s.111 447 Herodotos, a.g.e IV s.218 448 Herodotos, a.g.e IV. s. 217-218 449 .Durmu skitler s.118
444 443

91

oyularak yaplan Meher Kaps iindeki yazttan renmekteyiz. Bu yaztta tanrlar iin ne tr hayvann ka tane ve ne zaman kesilecei belirtilmitir.450 Genellikle boa, inek, koyun, kuzu kurban edilmitir.451 Mehter kaps zerindeki yaztta batanr Haldi iin 17 sr, 34 koyun, Tanr Teieba iin 6 Sr, 12 koyun kesilmesi emredilir. Listede yer alan dier tanrlar iin de kesilmesi gereken kurban saylar verilmitir. Bu tanrlar arasnda Da tanrlar Adaruta, Ura, Arni ve Qilibani kent tanrlar Ardi kenti tanrs, Tupa kenti tanrs ile Mara tanrs, lkeler tanrs ve Snrlar tanrs vardr.452 Urartu ekonomisi tarm ve hayvancla dayand iin Urartulular kestikleri hayvanlarn trnden oluan srnn oalacana ve hayvanlarnn her trl beladan koruncana inanyorlard.453 Meher kaps zerindeki yazttan anlald zere Urartulular tanr Haldi iin arap libasyonu yapmaktaydlar. Meher kaps yaztnda; ...Tanr Haldi iin bir ba kurulsun. Daha nce burada hi bir ey yaplmamt... ba bozumu yapldnda Tanr Haldiye 3 koyun kurban edilsin ve dier tanrlarn tmne 3 koyun kurban edilsin ve arap libasyonu yaplsn... 454 Kurbanlarla birlikte Urartulular tanrlara eitli objeleride adak olarak adamlard. En nemli adaklar arasnda kalkan ba ekmektedir. M. 9. yydan itibaren Urartulular tanr Haldi iin kalkanlar adamlardr. rnein yukar Anzaf Kalesindeki Haldi tapnana punun olu Minua tarafndan tuntan bir kalkan sunulmutu.455 Miferde adaklar arasnda yer almaktadr. Tanrya adak olarak

450 451

O.Belli, Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanrlar, s.30 P.P Borris, Urartu Dini s.41 452 A.ilingirolu, Urartu Dini, s.115 453 E.Bilgi Urartulular, s.47 454 B. Oktay, a.g.e s.31 455 V. Sevin, a.g.e. s.223

92

hazrlanan miferler daima daha ssl yaplrd.456 Giyimli kynde bulunan adak levhas zerinde elinde boncuk dizisi eklinde kolye tutan rahip ve krallar grlr burada da Urartulular tanrlar iin boncuk kolyeleri adadklar anlalmaktadr.457 Tm bu bilgilerden anlald zere hem skitler hem de Urartulular tanrlar iin adak ve kurbanlar adamlardr. skitler tanrlar iin genelde at kurban etmilerdir. rnein en byk skit bakiyesi olan Massagetler gnee at kurban etmilerdir. skit kurganlarnda da saylar 7 ile 14 arasnda deiine at iskeletler bulunmutur. Urartulularn 79 tane tanrs vard. Meher kaps zerindeki yaztta her tanr iin ka tane kurban kesilecei hayvanlarn saylar ve trleri belirtilerek verilmitir. Urartulular tanrlar iin yalnzca kurban kesmemi adakta adamlardr. Bunlar kalkan, mifer ve bocuk kolyelerdir. skitler ise Ares iin yaptklar tapnaklarnn stne kl dikerek ona sayg gstermilerdir. Burada da anlalaca zere her iki kltrde sava ara-gereleri kutsal saylmtr.

456 457

H. Biber, a.g.m, s.107 N. Arslan Sevin V. Sevin , Urartu Boncuklar, Toplumsal Tarih, Mart 2008, stanbul, s.33

NC BLM FRG URARTU KLTRLERNN MUKAYESES 1.FRG VE URARTULULARDA DEVLET TEKLATI

Hitit imparatorluunun yklnda sonra Anadoluda zaman iinde ortaya kmayan balayan siyasal tablo iinde Dou Anadoluda Urartulular dikkat ekii bir yere sahiptir. Kkleri yzlerce yl tesine giden bu kavim yaratc dinamizimleri sonucu blgede sper g haline gelmiti. Van gl evresinde kurulan bu devlet 200 yl boyunca Dou Anadolu blgesine altn an yaatmt.458 Frigler ise Orta Anadoluya yerlemi en eski halklardan biridir. Anadoluya Hitit imparatorluunun M. 1200 ylnda kmesi ile Gney Avrupadan g etmilerdi.459 M. 9. yzyln ikinci yarsndan itibaren bir krallk haline gelerek blgenin siyasi hayatnda nemli bir rol stlendiler.460 Bu nedenle Friglerin tpk Urartulular gibi gl bir askeri ve devlet tekilatlarnn olmas gerekmekteydi. A.dari Yap ve Hkmdar lk Urartu devleti M. 10. yy iinde Kral Aramu tarafndan bakent Suguniay merkezli olarak kuruldu. Bu devlet Assurlular tarafndan yklnca, baskent Arzaukan olan yeni bir Urartu devleti kuruldu. Ancak bu devlette M. 855te Assurlular tarafndan ykld. On be yl sonra Lutipri olu Sarduri bakenti Tupaya tayarak yaklak 250 yl mrl olacak Urartu Devletini

458 459

V. Sevin ,a.g.e Frigler s.194 G.Kenneth Sams Gordion ve Frigler, s.49 460 T. Sivas Tfeki, Bat Frig Yerlemeleri ve Kaya Antlar s77

94

kurmutur.461 Sarduriden sonra srasyla ile onun halefleri devletin bana gemitir. Eyaletlere ayrlan lke valiler tarafndan ynetilmitir.462 Balangta Mygdon, Askanios ve Otteus gibi liderlerin nderliinde gebe olarak yaayan Frigler Gordion ve evresine yerletikten sonra M. 11. yzylda basit ky dzeninde yerleik hayatta yayolard. Friglerin basit ky hayatndan krallk dzenine nasl getikleri henz tam olarak bilinmemektedir. Fakat ilk aamada merkeze bal krallktan birok beyliin olduu dnlmektedir. Gordionunda ilk bata beylik merkezi olduu sylenebilir. Antik kaynaklarda verilen bilgilere gre Friglerin bilinen ilk Kral Gordiostur.Gordiostan sonra tahta olu Midas gemitir. Assur kaynaklarnda Midasa Mita denilmitir. Aslnda Frig lkesi iki paraya ayrlmt. Bat ksmn Gordion merkezli olmak zere Frigler, dou ksmn ise Taballer ve Mukilerin oluturuyordu ve Frigler konferatif bir krallk olarak ynetilmiti. M.J MELLNK antik kaynaklarda geen isim farklln Yunanllarn Friglerin bat yann, Frigleri dou komular olan Urartu ve Assurlularn ise Tabal ile Mukileri tanmasna balamtr. Bu nedenle kaynaklardaki farkllk buradan kaynaklanmtr. 463 Urartu krallar belirli bir hanedan iinden gelmekteydi.464 Yine krallar yan zamanda ba tanr Haldinin rahipleriydi. lke toplumsal soylular ve savalar, iftiler ve kyller olmak zere snflara ayrlmt. Urartulularda skitler de olduu kral tanrdan ald yetki ile devleti ynetiyordu.465 Friglerde kraln nasl seildiine dair bir bilgi mevcut deildir. Fakat bakent Gordionda bulunan byk tmlsteki kazlar sonucunda mezar odasnda bulunan lnn boyu 1.60 cmdir. Kral Gordiosa ait olduu

461 462

S. Gr; a.g.e, s.25 V. Sevin Airetten Kralla Urartulular, National Geographic, Ocak 2007,s.75 463 T. Sivas tfeki, Frigler ve Frig Uygarl s.9-10 464 S. Gr, a.g.e, s.26 465 V.Sevin Airetten Kralla Urartulular, National Geographic, Ocak 2007, s.75

95

dnlen bu cesetin boyu pek uzun deildir.466 Buda Friglerde kral olmak iin fiziksel gce ihtiya olmas zorunluluu olmadn akla getirmektedir. Ayrca Gordiostan sonra tahta onun olu Midasn gemesi kralln babadan oula getiine dair delil oluturmaktadr. Tm bu bilgilere baktmz zaman Urartulular eyalat sitemi ile ynetilirken, Frigler iki farkl blm halinde bir merkezden ynetilmitir. Her iki devlette krallk babadan oula gemektedir. B.Dier Yneticiler: Balangta Mygdon, Askanios ve Otteus gibi liderlerin nderliinde gebe olarak yaayan Frigler Gordion ve evresine yerletikten sonra M. 11. yzylda Gordiona ulatklarnda balangta basit ky dzeninde yerleik hayatta yayolard.467 Bu bilgilerden de tpk skitler gibi Friglerinde kabile reislerinin olduunu anlamaktayz. Ankara ve Eskiehir gibi nemli ticaret merkezlerine ve ehirlerine sahip468 olduklarn dnrsek bu ehirlerin valiler tarafndan ynetildiklerini syleyebiliriz. Yine Friglerin Assurlular ile anlama yaptklarn gz nne aldmz zaman Frigler arasnda elilik kurumunun var olduunu syleyebiliriz.469 Urartu lkesinin ise eyaletlere blnerek ynetildiini biliyoruz. Her eyaletin banda vali bulunuyordu. Valilik saraylarnda ok sayda personel alyordu. Yine bakent Tupada bulunan sarayda 5507 kiinin altn bilmekteyiz. Bunlarn 3784 hadmaa snfndand, hazinadar, iolan, saki, mzisyen, av kpei bakcl gibi grevler stlenmilerdi. Yine sarayda

V. Sevin, a.g.e. Frigler, s.257 T. Sivas Tfeki, Frigler ve Frig Uygarl s.9 468 G.Kenneth Sams, Gordion ve Frigler s.59 469 G.Kenneth Sams, Friyal Midas, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s.60
467

466

96

1133 soylu-sarayl ve 300de saray muhafz bulunuyordu.470 Nisan aynda sefere kan ordunun banda ise Kakkadanu isimli komutan bulunuyordu. Bu komutan kral olmad zaman orduyu ynetmekteydi.471 Urartululara ait yaznn zlm olmas nedeniyle onlarn saray ve devlet tekilatnda yer alan yneticiler hakknda ayrntl bilgiler edinebilmekteyiz. Her iki devlette benzer olan tek nokta valilerin ve elilerin varldr. Frigler hakknda bilgilerin snrl olmas nedeniyle dier yneticiler hakknda herhangi bir mukayese yapmak sz konusu deildir. 2. FRG VE URARTULULARDA ASKER TEKiLAT Frigler Orta Anadoluya yerlemi en eski halklardan biridir.

Anadoluya Hitit imparatorluunun M. 1200 ylnda kmesi ile Gney Avrupadan g etmilerdi.472 M. 9. yzyln ikinci yarsndan itibaren bir krallk haline gelerek blgenin siyasi hayatnda nemli bir konum stlenmilerdi.473 Bu nedenle Friglerin gl bir askeri tekilatlarnn olmas gerekmekteydi. Fakat Friglerin askeri kltrleri ile ilgili bilgi son derece snrldr. Genellikle askeri birlikleri ile bilgilere kazlar sonunca ele geen arkeolojik buluntular sayesinde ulamaktayz. Fakat soylu Frigler iin yaplan tmlslerde hi askeri ara ve gere ele gememesi son derece ilgintir. Buda akla Frig toplumundaki snflarda askerlerin nemli bir mevki sahibi olmadn getirmektedir. Hitit imparatorluunun yklnda sonra Anadoluda zaman iinde ortaya kmayan balayan siyasal tablo iinde Dou Anadoluda Urartulular dikkat ekii bir yere sahiptir. Kkleri yzlerce yl tesine giden bu kavim yaratc dinamizimleri sonucu blgede sper g haline gelmilerdir. Van gl evresinde kurulan bu devlet 200 yl boyunca Dou Anadolu blgesine altn
470 471

V. Sevin, Airetten Kralla Urartular, s.75 V.Sevin, a.g.e. Urartu Dalarn Uygarl s.194 472 G.Kenneth Sams Gordion ve Frigler s.49 473 Taciser Sivas Tfeki, Bat Frig Yerlemeleri ve Kaya Antlar, s77

97

an yaatmtr.474 Kanl sava arenas zerinde yani eski n Asyada kurulmu olan Urartu devletinin gl bir askeri tekilatnn olmas gerekmeteydi.475 Bunun iin gl bir ordu meydana getiren Urartulular kraln yannda bulunan hassa ordusu ile birlikte her eyalette ordu bulundurmulard. Kakkadanu nvanl komutan nisan aynda klan seferlerde orduyu ynetmekte, ordu sonbahar aynda ele geirilen ganimetler ile geri dnmekteydi.476 B. Askeri Birlikler: Antik yazarlardan Homeros, Frigler iin savaa girmek iin yanp tutuan ulus kavim olduklarn syler, Herodotos ise Frigler iin Dariusun ordusundaki yiit savalar termini kullanmtr.477 Bu bilgilerden de anlalaca zere Frigler sava bir ulus olmaldr. Frig ordusunda da svari snf askerler yer almaktadr. Bu biligilere Gordion 3 numaral megaron iinde bulunan bir fildii kapartma yine ayn oda da bulunan ahap panoda yer alan resimler sayesinde anlamaktayz. Bu svariler ucu ne doru eik serpu tipik Thrak serpularna benzer balklar giymekteydiler, kollar zerinde yuvarlak kk kalkanlar ve mzraklar tarlard.478 Friglerde svarilerin yannda piyade birlikleri vard. Pazarlda ele geen levhalarn yanyana konulmas sonucunda Frig piyedelerine ait bilgilere ulalmtr.479 Frig piyadeleri ou zaman dizlerine kadar uzanan orap, ular ilemeli ksa etek, bunun altna ise ince dar pantolon giyerlerdi. Bazen tl deriden u kesimi ne doru eik Thrak serpular banzende sorgulu serpular takarlad. Ksa mzrak, yuvarlak kalkan tarlard.480Ayrca Frig mimari teokratlar arasnda yer alan cephe

V. Sevin, a.g.e Frigler, s.194 H.Biber, Urartu Silahlar, s.107 476 V. Sevin, a.g.e. Frigler, s. 220 477 H. T. Uanku, ag.e s :15 478 H.T.Uanku,a.g.e s.16 479 Keith Devris Phryg Krall Midasn lkesi, s.45 480 H.T. Uanku, a.g.e s. 15-16
475

474

98

kaplamalarnn birinde ava arabas motifi vardr. Bundanda savalarda Friglerin at ile birlikte sava arabasn kullandklarn anlamaktayz.481 Urartulular askeri ve politik sistemlerinde Assuru rnek almlardr. Devleti bu zor corafayda ayakta tutacak tek g olan ordu bunun iin II. Aur-nasir-aplinin devletin merkezini M. 879 devletin merkezini Kalhuya tamas ile devletin askeri ve siyasi sistemi batan aaya yenilenmeye balad. lk adm olarak Muarlili sava tanrs olan Haldi Uratu tanrlar panteonunda ba tanr yaplarak sava bir topluluk yaratmak amaland. Hatta onlar batanr ve ayn zamanda sava tanrs olan Haldinin ordunun nnde sava arabas ile gittiine inanmlar ondan aldklar manevi gc sava kazanmak iin kullanmlard.482 M. 9 yzyln ortalarnda ok zayf olan ordunun yerine yeni bir ordu yaratld ve ordu yeni snflara ayrld.483Son derece iyi silahlarla donatlm Urartu ordusu piyade, svari ve sava arabal birliklerden meydana gelmitir.484 Ayrca II. Rusa (M. 675) dneminde Urartu ordusuna paral asker olarak Kimmer ve skit askerleride alnmtr.485 Uratu ordusu at bir sava arac olarak kullanmtr. Bunu ele geen birok farkl trde at geminden anlamaktayz. Urartu ordusunda vurucu g olarak sava arabalar kullanlmtr. Ordunun kulland bu arabalar iki ya da kiilikti ve ordunun vurucu gcn oluturmaktayd. Urartulular bu arabalar ve ordularn rahata lke iinde hareket ettirmek iin yollar, kprler ve 2530 mesafe ara ile kervansaraylar yapmladr.486 Svariler ise savaa ok ve yay, bazende mzrak ile katlyordu. Balavatta kaps tun kapartmalarndan anladmz kadar ile Urartulu piyadeler sorgulu mifer ve ksa etek giymekte, ok ve yay tamaktaydlar.487 Generaller tarafndan ynetilen ordu

481 482

T.C Kltr bakal Antlar ve Mzeler Mdrl Gordion Mzesi Katalou, s. 40 V. Sevin, Urartu Devleti s.71 483 V. Sevin, a.g.m, s.75 484 H.Biber , Urartu Silahlar, s.107 485 V. Sevin, a.g.m. s.81 486 V. Sevin, a.g.m s.76 487 V. Sevin, a.g.e. Frigler221

99

genel olarak konik mifer ve zrh giydii, demir mzraklar, kl ok ve yay kulland bilinmeketedir.488 Urartu ve Frig ordusuna baktmz zaman her iki orduda da savata at kullanmlardr. Fakat Frig askeri tekilat ile bilgimiz son derece snrldr. Kullanlan silahlardan yalnzca mzrak, kllar ve sava arabalar bir birine benzemektedir. Friglerin zrh giydiklerine dair herhangi bir bilgi yokken Urartulularn savalarda zrh giydikleri ok ve yay kullandklarn dair elimizde arkeolojik ve filolojik bilgi mevcuttur. B. Sava Taktikleri: Firgler sava taktiklerini savunma zerine kurmulardr. nk onlar yaamak iin saldrmak zorunda deillerdir. ehir hayatnn gerei olarak byk sur duvarlar ve kaleler ina etmiler bunlarn arkasna ehirler ve saraylar yapmlardr. Bu savunma sistemlerine baktmz zaman; Frigler kale ve kentlerini byk ve kaln surlarla evirmilerdir. Bu surlar btnyle tatan yaplmtr. Gordiondaki 6b katndaki yer alan surun st ksmnn kalnl 4.5 m. ykseklii 9 m. ahap desteklerle birlikte bu yksekliin 15 m. ye kadar ykseldii dnlmektedir. Midas zamannda kald dnlen 6a tabasnda ise bu yap yeniden tamir geirerek glendirildi. Sitadele 9 m geniliinde 23 m. uzunluunda bir yoldan giriliyordu. Bu rampann her iki yanna kuleler ina edilerek koruma salanmtr. Gordiondaki aa kentin M. 7 yzyldan itibaren ayr bir surla evrilmi ve aralklarla kuleler ile desteklenmitir.489 Kalenin odak noktas ayr bir kuatma sistemi dahilinde bulunan bir kraliyet sarayyd.490 Frigler Anadoluya geldikleri zaman Aliarda ve Boazkye bulunan dier Hitit kalelerini onarmlar ve bu kalelere yeni

488 489

V. Sevin, a.g.m. s.75 V. Sevin, a.g.e,Frigler s.259 490 Mellink-.gen Lydian Treasure ,s.19

100

ekler yapmladr. Haclarda Kerkenes danda, Gavurkalede, Alkalanda surlarla kuleleri takiviye edilmi kuvvetli kaleler yapmladr.491 Urartulular ise Dou Anadolu, Transkafkasya ve Kuzeybat ran dahil olmak zere geni bir alanda yaamladr.492 Bu geni corafyada zellikle Urartulular Assur ile mcadele halinde olmutur. Assur iin dalk ve geni bu araziyi kontrol altnda tutmak son derece zor olmutur. Urartulularda doann kendilerine verdii bu avantajlardan yararlanarak byk kale ehirleri ina etmilerdi.493 Genel olarak baktmz zaman Urartu sava taktikleri saldr ve savunma olarak ikiye ayrlmaktadr. Urartu ordusu her Nisan aynda Kakkadamu nvanl bakomutan nderliinde sefere kar sonbahar ayndan ele geirilen ganimetlerle birlikte geri dnerdi.494 Bu seferlerden ele geen ganimetler sayesinde devlet ksa srede zenginleti. Hatta rekua lkesine yaplan seferde harem kadnlar ile birlikte binlerce insan,1733 at, 7616 bykba hayvan ve 15320 kkba hayvan sava ganimeti alnmtr. Yaplan seferlerden elde edilen bu ganimetler ordunun ihtiyalarna ve imar faaliyetlerine harcanyordu.495Savunma amal olarak byk surlar ve kaleler ina edilmitir. Mesela Urartu bakenti Tupann 11 k.m dousunda yer alan Aa Anzaf Kalesi buna gzel bir rnektir. Kale Tupaya ulaan tarihi yollarn zerinde yer almaktadr. Bu nedenle bakent Tupa ve Rusahiniyi dou ve kuzeydou ve ynlerinden gelecek tehlikelere kar korumak iin stratejik bir nokta zerine ina etmilerdir. Kalker bir kayalk zerine ina edilen kale kuzey-gney dorultusunda uzanmakta ve dikdrtgen planldr. Yakalk olarak 6 bin metrekarelik bir alan kaplayan kalenin etraf 4 m. yksekliinde kaln duvarlarla ile evrilmitir. Gney duvarnda kale kaps yer almaktadr. Kalenin iinde ise yaplan kazlarda mutfak ve byk depolar bulunmutur.496

491 492

C.Knay, Phrygiaka, Phryg Arkeolojisi zerine Yeni Arastrmalar, 83-87. K.Krolu Urartu Krallnn Kuzey yaylm ve Qualha lkesinin Tarihi Corafyas s.717 493 A.Erzen, Dou Anadolu ve Urartulular, s.27 494 V. Sevin, a.g.e, Urartular Dalarn Uygarl, s.220 495 V. Sevin, a.g.m. s.75,76 496 B. Oktay, Aa ve Yukar Anzaf Kaleleri s.85

101

Frig ve Urartu sava taktikleri savunma yn ile bir birine benzemektedir. Her iki toplumda dmanlarndan korunmak iin kale ve sur duvarlar ina etmilerdir. ehirlerin iine depo binalar yapmladr. Fakat Urartu ordusu ayn zaman yaz aylarnda ganimet elde etmek iin sefere kyordu. nk Urartu ekonomisinde sava ganimetleri nemli pay tutmaktayd. Bunun iin gl ordu kurmular ve ordunun merkezinede atl sava arabalarn koymulard. B.Sava Ara-Gereleri: Urartulular savalarda ok ve yay kullanmlardr. II. arru-kinin Haldi tapnana yapt seferde tuntan yaplm yaylar elle ettiinden bahsetmesine karn Urartulular ska ahap yaylar kullanmlardr. Bu yaylarn mezillerinin ne kadar olduu henz bilinmemektedir. Kullanlan oklar ise; dvme teknii ile demirden yaplan st yapra biimli namlu ile ahap ve kam biimli bir sapa sahiptir. Demirin yan sra tuntan, gen namlulu, ift mahmuzlu ok ular da vardr. kinci bir tip ok uu ise skit ve Kimmerler tarafnda kullanlan kalptan dklmtr. Olduka kk olan bu ok ular iki ya da omuzlu ya da mahmuzludur. Gvdesi ahap veya kamtan meydana gelmektedir. Urartu askerleri ise oklarn araba kasalarnda ya da srtlarnda sadaklarda tamaktaydlar. Baz sadakalar dvme tekniinde tuntan retilmitir.497 Frigler askerlerinin ok ve yay kullandna dair kesin bilgi

bulunmamaktadr.Yalnz Kzlrmak blgesinde yaplan arkoelojik aratrmalar sonucunda Boazkyde kuzey yamata Demir ana ait metal ok ular bulunmutur.498 Bu ok ularnn Friglere ait olduu dnlrse ok atmak iin yayda kullanm olmalar gerekmektedir.

497 498

H. Biber, a.g.m. s.106 G. Herman, Kzlrmak Blgesinde Demir a s.134

102

Urartulular arasnda kullanlan sava-ara gerelerinde kllar nemli bir yer tutmaktadr. Biri 70 cm. teki ise 35-40 cm uzunluunda iki tr kl Urartu askerleri arasnda yaygn olarak kullanlmtr.499 Kavisli ya da dz yapl, omurgal elik namulularyla dmana korku salan bu kllar kn iinde belde ya da srtta tanyordu.500 Gordionda bulunan ve M. 7. y.ya tarihlenen ve Frigli bir savann betimlendii levhadan anladmz kadar ile Friglerde savalarda kl kullanmlardr.501Savann sa elinde tuttuu kl yaklak 40-50 cm uzunluundadr. Urartulular arasndan kalkan hem askeri hemde dini kltrde nemli bir yere sahipti. nk tanr Haldiye adak olarak kalkan sunmak Urartu krallar arasnda ok yaygn bir gelenekti.502 Askeri kltrde de kullanlan bu kalkanlar; tuntan dvme teknii ile ilenen kalkanlarn i ksmlarnda tama kulplar bulunurdu. Ayainis Haldi tapnanda bulunan 1 m. boyunda tuntan yaplm kalkan aslan ba ile sslenmiti.503 Yine ele geen arkeolojik levhalardan anladmz kadar ile Frig askerleri genellikle kendilerini korumak iin kalkan kullanmladr. Frig svarileri ve piyadeleri kendilerini korumak iin ellerinde kk kalkan tamaktaydlar.504 Urartu askerleri gvdeleri pullu zrhlar giyerken,505Friglerin zrh giydiine dair arkeojik ya da filolojik bilgi bulunmamaktadr.

499 500

V. Sevin, a.g.e. Frigler s.220 H. Biber, a.g.m, s.106 501 Keith Devris Phryg Krall Midasn lkesi, ArkeoAtlas 2006 s .48 502 V. Sevin, a.g.e, Frigler, s.222 503 H. Biber, a.g.m, s.107 504 H.T.Uanku. a.g.e s.6 505 V. Sevin a.g.e. Frigler, s.220

103

Urartulular savalarda mifer giymilerdir. Tuntan ve demirden yaplan bu miferler tek ya da iki parann dvlerek yaplamas ile meydana gelirdi.506 Frig svarileri ucu ne doru eik tipik Thrak serpularna benzer balklar giymekteydiler, piyadelerde tl deriden u kesimi ne doru eik Thrak serpular, bazende sorgulu Thark serpular takarlad.507 Frig askeri tekilat ile ilgili elimizde olan az saydaki kaynaktan anladmz kadar ile Urartu ve Frig askeri kltr arasnda baz ynleri ile benzerlikler sz konusudur. Her iki devlette savalarda ilevi ayn olmasa bile at kullanmtr. Trleri fark olsa bile kl, mzrak ve ok ve yay her iki kltrde sava ara-gereci olarak kullanlmtr. Asl fark sava ara gerelerinin dini hayatta yansmalar olmutur. Dini merasimlerde tanrlara sunulan adaklar arasnda ve l gmme geleneinde Friglere ait hi bir silah mezarlarda bulunmazken, Urartulular gerek adak olsun gerekse lleri iin mezarlarda olsun sava-ara gerelerine sk sk yer vermilerdir. 3. FRG VE URARTULULARDA EKONOMK VE SOSYAL HAYAT A.Tarm Frigler Balkanlar zerinden Anadoluya gelmiler ilk olarak Kzlrmak yay iindeki Kapodakya blgesine yerlemiledir. Fakat bu blgedeki Assur aknlarndan rahatsz olarak biraz daha kuzeyde bulunan gnmzdeki Polatl snrlar iindeki Gordiona yerlemilerdi.508 Dier nemli Frig merkezleride Ankyra(Ankara) ve Dorlaion(Eskiehir)dur. Gordionun Frigler tarafnda bakent seilmesindeki en nemli etken, ticaret yollar zerinde olmas ve Sakarya nehrinin kollarnn tarm iin su ve geni alvyon arazileri
B. Hanifi, a.g.m, s.106 H.T.Uanku,a.g.e, s 16 508 S.Gri lk nsanda Selukluya Anadolu Uygarlklar ve Antik ehirler, s.30
507 506

104

oluturmasyd.509 Bu durum kentleme iin nemli katk salam Friglerin geni tarm arazilerine sahip olmas ve tarm iin gerekli suyu temin etmesini kolaylatrmtr. zellikle Porsuk ve Sakarya nehirlerinin keime nokta arasnda kalan bakent Gordion verimli tarm arazilerine sahipti.510 M. 9 y.yda gnmzdeki Van gl yaknnda kurulan Urartu devleti uzun sre Assurlular ile mcadele etmitir. Bunun iin iin gl ordu ve kale sistemi kurmular. Ta, duvar ve metal ilemecilii konusunda yaadklar ada gl bir konuma gelmilerdi. Yaadklar corafyada tarm faaliyetleri yapmak iin kanal sistemleri oluturmulard.511 Aslnda Urartu ekonomik sistemi tarmdan ok hayvanclk ve savalarda elde edilen ganimetlere dayanmaktayd. Savalarda ele geirilen ganimetler lkenin imar iin kullanlm, ele geirilen esirler tarm arazilerine yerletirilerek tarm nfusu oluturulmutur.512 Friglerin yaam alanlar ovalar ve yaylardr. Eskiehir, Ankara ve Sakarya ovalar Sultan Dalar, Yazlkaya, Cihanbeyli ve Haymana platosu bunlara rnek olarak verilebilir. Bu blgelerde yaayan halk tarm ile uramakta yazn ise hayvanlarna taze ot bulmak iin yaylalara kmaktadr. Baz Frigler yaylalardan inmeyerek yrk hayat yaad bilinmektedir.513 1989 ylnda Gordionda yaplan kazlar sonucunda Erken Frig Tahrip tabakasna ait bir megaron odas kazlmtr. Bu oda da ele geen mlekler iinde buday, arpa, mercimek ve keten tohumlar bulunmutur.514 M. 8. yzyl balarnda yenilenen Gordion kalesinde ayrca depo ve tme talar bulunmutur. 515

509 510

S. Kenneth, Gordion ve Frigler,s.49,50 S.Conka Ekonomi Metal Ticaret s. 56 511 P. Zimanski,Eclogy And Empire: The Structure of The Urartian State, The Oriental nstitute of the University of Chicago, 1985 s.1 512 V. Sevin, Airetten Kralla Urartular, s.67 513 S. Conka, a.g.m s.57 514 K.Sams, Gordion Kazlar, s.72 515 S. Conka a.g.m s 56

105

nemli Urartu merkezlerinde yaplan arkeolojik kazlar neticesinde Urartulularn yetitirdii tarm rnlerine ait bilgilere ulalmtr. Urartulular tarm iin gerekli olan suyu yaptklar baraj, glet ve sulama kanallar ile temin etmilerdir. Yaplan aratrmalar sonucunda Urartu lkesinde 100den fazla sulama yaps tespit edilmitir. Erek, Mengene, Alada ve Tendrek dalarndan akan sularn nlerine sulama sistemleri yaparak suyun istenilen zamanda akmasn salanarak, kanallar yardm ile su istenilen blgeye tanmtr. Uzak mesafelerden getirilen bu sular tarm ve hayvanclkta kullanlmtr.516 Her Urartu ehrinde, ehrin karlat herhangi bir kt durumda halkn ihtiyacn karlamak iin byk depolar ina edilmitir. Bu depolar tahl ve arap deposu olarak ikiye ayrlmtr.517 Van-avutepede yaplan kazlar neticesinde karnlarna kadar topraa gml byk kpler bulunmutur. Her biri 100 litre kapasiteli olan bu kplerin iinde buday ya da arap saklanyordu.518 Bu bilgilerden anlald kadaryla, Urartulularn sosyal yaamnda budayn ok nemli bir besin maddesi olduu grlmektedir. Ayrca Urartulularn kspe, susam, elma, kiraz, nar ve mercimek yetitirdikleri ele geen arkeolojik buluntularla kantlanmtr.519 Frigler ve Urartulular tarmla uraan iki farkl topluluktur. Frig ekonomisi tarma ve ticarete dayanrken Urartu ekonomisi arlkl olarak hayvanclk, sava ganimetine dayanmaktayd. Fakat Urartulular yaadklar corafyann zor artlarn kendi lehlerine evirmek iin sulama sistemleri yapmlar ve bylece kendilerine tarm arazileri oluturmulard. Fakat Friglerin sulama sisteme yapmaya ihtiyalar yoktu nk onlarn yerletikleri corafya Sakarya Porsuk nehirlerinin kollar arasnda yer alyordu. Her iki toplulukta benzer tarm rnleri yetitirmitir. Urartulularn su sistemleri hari dier ynleri ile Frig ve Urartu tarm faaliyetleri benzerlik gstermektedir.

516 517

O. Belli, Sulama Yaplar s.89 V. Sevin, a.g.e. Frigler s.216 518 V.Sevin , Airetten Kralla Urartular,s. 74 519 B. Piotrovsky, The Ancient Civilitain of Urartu, Barrie&rocliff: The Cresset Press, London 1969 s138-140

106

B. Hayvan Besicilii Sakarya ve Porsuk nehirlerinin kesime noktasna yerleen Frigler buradaki aalar keserek geni tarm arazileri meydana getirmilerdi. Bununla birlikte yalnzca tarm yapmayan Frigler at, koyun, sr ve beslemilerdir. Frigler yaz mevsimlerinde yaylara karak hayvanlarn beslemiler, baz Friglerde yrk olarak yaamaya devam etmitir.520 Friglerlerin Gordiondaki kazlarda ele geen boynuz diinden yaplm kolyeden anlalaca zere yaban domuzu da avlamlardr.521 Urartu topraklarnda alak alanlarda tarm yaplrken yksek alanlarda ise hayvanclk yaplmtr. Sert iklim artlar ve verimli topraklarn azl nedeniyle insanlar hayvanclkla tarmdan daha fazla uramlardr. Tarm iin gerekli alanlar yeni yerlerin lke topraklarna katlmas ile salanmtr.522 I. Argistinin kurmu olduu Argistihinili(Argistinin yeri ya da yerlemeleri) ehrinde evlerde yaplan kazlarda at, koyun, kei, domuz, kpek, tavuk, kaz rdek ve gvercin gibi hayvanlara ait kemiklere rastlanmtr.523 1. At Besicilii: Friglerin at besicilii yaptna dair bilgilere Pazarlda ele geen levhalar zerindeki Frig svarisinden524 ve Gordiondaki taraa binasnda yer alan MegoranIII yapsnn iinde yer olan odalarn birinde bulunan fildii at sslerinden anlamaktayz.525 Yine frig mimari teokratlar arasnda yer alan cephe kaplamasnda sava arabas motifi vardr. Burada da savalarda Friglerin at ile birlikte araba kullandklarn anlamaktayz.526 Ayrca Ankara tmslerinde Friglere ait antezit bloklar zerine yaplm at tasvirlerinin yer ald ortostotlar bulunmutur.527

520 521

S. Conka, a.g.m 56,57 T.C Kltr Bakal Antlar ve Mzeler Mdrl Gordion MzesiKkatalou s 48 522 T. H. Salam, Urartu Devletin Sosyal ve Ekonomik Yaplanmas ,s.119 523 M. Salvini, Urartu Kltr ve Tarihi, s140-144 524 H.T.Uanku,a.g.e.,s 15 525 .zgen- J. ztrk, Lydian Tresuare s.19 526 T.C Kltr Bakal Antlar ve Mzeler Mdrl Gordion Mzesi Katalou s. 40 527 M.Metin Ankara ve Frigler s.95

107

Urartu kltrnde at nemli bir yere sahipti. Urartulular ok iyi atlar yetitiren bir lkeydi. Bu atlar svari birlikleri birlikte dmana korku salan sava arabalarnda kullanlyordu. Bu arabalar iki at tarafndan ekilmekte, iinde bir src ve bir sava bulunmaktayd. Urartulular kendi aralarnda at yarlar dzenliyorlard. Bu yarlardan birinde kral Minuan at Arsibi en uzun mesafeye srayarak dl kazanmt. Urartu blgede at yetitiricilii konusunda dier komularndan stn bir konumdayd. Bu nedenle Assur mparatorluu ordusu iin atlar ve yetitiricileri Urartululardan salyordu. 528 Hem Frig hem de Urartulular at beslemilerdir. Fakat Urartu askeri kltrnde at nemli bir yere sahipken Frig kltrndeki yeri tam olarak bilinmemektedir. Sadece Friglerin at beslediine dair fazla olmayan arkeolojik buluntular mevcuttur. Urartu ordusunda at en nemli sava aracyd. Hem arabalarda hem de svari snfnda at kullanlmtr. Zaman zaman kendi aralarnda yarlar dzenleyen Urartulular, Assura at ve at yetitiricisi veriyorlard. 2. Koyun ve Sr Besicilii: Frigler atn aksine koyun sr besiciliine daha fazla nem vermilerdir. zellikle boa Friglerde nemli bir yere sahipti birok yerde metal kaplar zerinde ve ortostotlarda boa figr kullanlmtr.529 Ayrca Gordionda yaplan kazlar sonucunda MegaronIIIde dokuma tezghlar ve kuma paralar ele gemitir. Buradan da anlalaca zere koyun sosyal yaamda nemli yere sahipti.530 Urartulularn tpk Frigler gibi onlarda koyun ve sr beslemilerdi. Bu hayvanlarn beslendiine dair en gzel delil tanrlar iin srekli olarak koyun ve sr kurban etmeleridir.531 Ayrca Urartu ehir olan Argistihinili ehirdeki

528 529

V. Sevin, Urartu Devleti s.70 S. Aydn Ankarada Frigler, s.80 530 V. Mary Yasshyk Bakent Gordion, s.32 531 A.ilingirolu, Urartu Dini, s.115

108

evlerde koyun ve sr kemikleri bulunmutur. Bu evlerde domuz kemiklerine rastlanmas onlarn domuz da beslediini kantlamaktadr.532 Hem Urartu hem de Frigler koyun sr yetimilerdir. Tarm ve hayvanclk yapan her iki topluluk sr ve koyun yetitirmitir. skitler tarafnda kesinlikle beslenmeyen ve avlanmayan domuz hem Frig hem de Urartulular tarafndan beslenmitir. C. Ticaret: Frigler Troya VIIa tabakasnn yok edilmesinden Anadoluya gelen Balkan kkenli kavimlerden bir tanesidir. Siyasi bir topluluk olarak M. 750den sonra ortaya kmladr. Kral Midas dneminde btn Orta ve Gney Anadoluya egemen bir g haline gelmiledir.533 Friglerin kendilerine bakent olarak setikleri Gordion ayn zamanda nemli bir ticaret noktasyd. Bu blge daha sonralar Pers Kraliyet Yolu ana dahil olan Anadoludaki nemli bir yol zerindeydi. Gordion aka Bronz an ilk zamanlarndan beri stratejik bir yer olarak dnlm ve ayrca 2. bin ylda Hitit yerleimi haline gelmitir.534 Frig toplumsal snflar hakknda ok fazla bilgi olmamasna ramen tccar ve esnaf snfn olduunu bilmekteyiz.535 Tccar ve esnaf snfnn bulunmas Gordion ehrinin nemli bir ticaret noktas zerinde yer almas nedeniyle Friglerde ticari hayatn var olduunu kesin bir ekilde syleyebiliriz. Urartulular, Dou Anadolu, Transkafkasya ve Kuzeybat ran dahil olmak zere geni bir alanda yaamlar536 ve bakent Tupa dahil olmak zere bir ok ehir kurmuladr. Urartu sosyal snfnn byk bir ksmn ifti

532 533

M.Salvini, a.g.e. s.143,144 E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, s.191 534 .zgen- J. ztrk; a.g.e, s.15 535 V.Sevin, a.g.m, Urartu Devleti:256 536 K. Krolu, Krallnn Kuzey Yaylm ve Qualha lkesinin Tarihi Corafyas s.717

109

ve zanaatkarlar oluturmaktayd537. Urartu ekonomisi sava ganimetleri, hayvanclk ve tarma dayanyordu. Bu nedenle Urartu ekonomisinin iinde ticaretin ne kadar yer tuttuuna dair kesin bir bilgiye henz ulalmamtr. 1. hracat: lk demir anda nemi kaybeden kara-deniz ticaret yollar Erken Frig dnemi ile birlikte tekrar nem kazanmtr. Gordion ana yollarn kesitii bir blgede yer alamas nedeniyle ticaret asndan nemli bir merkez haline gelmitir. Bu dnemde kta Yunanistanda, Lindos, Samos ve Khois adalar ile Anadoluda Efes, Bayrakl, Lidya ve Urartu yerleim yerlerinde Friglere ait madeni buluntulara rastlanmtr.538 Urartulular M. 1. birinci binin bandan M. 600 yln sonunda Dou Anadolu, Transkafkasya ve Kuzeybat randa gl bir krallk olarak varln srdrmtr.539 Kurulduklarndan ykllarna kadar srekli Assur devleti ile mcadele halinde olan Urartulular savunma iin byk kale ve sur duvarlar ina etmi, bu ehirlerin iinede byk depo binalar ina etmiler ve madencilik alannda byk gelime gstermilerdir.540 Fakat Urartu ehirleri ticaret merkezi olmaktan uzakt.541 Bu nedenle onlarn hangi rnleri ihra ettiklerini bilememekteyiz. Yalnzca Urartu askeri kltrnde yer alan atlar ihra etmilerdir. Urartulular at yetitiriciliinde komularna gre ndeydi. Assurlular ordular iin gerekli olan atlar Uratululardan temin ediyordu.542 2. thalat: Orta ve Gney Anadoluya hakim olan Frigler dou ve bat kltr arasnda kavak noktada yer alan Gordion ehrini kendilerine bakent semilerdi.543 Ayn zamanda kral yolu zerinde yer alan Gordion ehrine d dnyadan ithal mallarda gelmekteydi. M. 800lerde ehre zarar veren yangndan sonra yaplan kazlarla ortaya karlan sarayda ok miktarda
M. Salvini, a.g.e.s.206 S.Conka, Ekonomi Metal Ticaret, s.57 539 S.elikel, Anadolu Medeniyetleri Mzesindeki bir Grup Urartu Mhrs.1 540 P.Zimansky, Urartu Devletinin Geliiminde evresel Etkiler, s.111 541 V. Sevin, a.g.e Urartu Dalarn Uygarl s.215, 542 V. Sevin, Airetten Kralla Urartular, s70 543 . zgen- J ztrk; Lydian Tresure, s.15
538 537

110

anak mlek, demir eyalar ve bunlara ait gelimi endsti varlna iaret eder. Bu blgelere Suriye ve Filistin blgesinden ithal edilmitir.544 Ayrca erken Frig dnemindeki ormanlar hzl bir ekilde yok edilmi bu durum blgedeki avclda olumsuz etkilemitir. Frig l gmme geleneinde yer alan tmslerin yapmnda byk kerestelere ihitiya vard. Bu nedenle bu keresteler uzak mesafelerden getirilmitir. imsir ktkler Karadeniz blgesinden, sedir ktkler ise Afyon blgesinden ithal edilmitir. Bu bilgilerden gelimi bir ulam olduunu anlamaktayz.545 Tarm, hayvanclk ve hammadde yataklarnn kullanm sava ganimetleri ile birlikte Urartu ekonomisinin temelini oluturmaktayd.546 hra mallarnda olduu gibi ithal mallar hakknda henz yeterli bir bilgiye ulalmamtr. Frig mallarnn Urartu yerleim yerlerinde bulunmas onlar Frigle ticaret yaptn destekler niteliktedir.547 Frigler nemli ticaret yollar zerinde yer almann avantaj ile ksa zaman iinde ticaret merkezi haline gelmilerdi. Birok demir rnn ve mlek ihra ederken bunun karlnda lks tketim rnlerini de ithal etmilerdir. Fakat Urartu ticari hayat hakknda henz yeterli bir bilgiye sahip deiliz. Sadece komularna zaman zaman at ihra ettiklerini bilmekteyiz. .Sosyal Hayat: simlerini Homerosun destanlarndan rendiimiz Mygdon, Askanios, Otteus gibi liderlerin ndeliinde yaayan Friglerin ilk dnemleri hala karanlktr. lk zamanlarnda airet reisleri nderliinde yaayan M. 11. yzyldan sonra Gordiona yerlemeye balayan Frigler balangta basit bir

544 545

K. Sams Gordion ve Frigler, s.53 S. Conka, Ekonomi Metal Ticaret, 57 546 H.Salam Timr, a.g.m. s.119 547 S.Conka, Ekonomi Metal Ticaret, s.57

111

ky dzeninde yerleik hayata geerek tarm, hayvanclkla ve ticaretle uramlard.548 Urartulularnda sosyal hayatlarn yaadklar blgenin corafyas belirlemitir. Onlar hem hayvanclkla hemde tarmla uramlardr. Tarm iin byk su sistemleri kurarak uzak mesafalerdeki sular verimli tarm alanlarna getirmilerdi.549 Hayvanclkla uraan Urartulular hayvanlarn yazn taze otlarla beslemek iin yaylalara g etmilerdir. Ayrca yaylaya ktklar zaman hayvanlarn Assur tehlikesinden korumulardr. nk bu yaylalar Assurlarn ulaamayaca kadar yksekti ve Assurlulular kn Urartu lkesine sefer yapmyordu.550 Friglerin hayatlarnda ise tarm byk nem tamaktayd. yleki Frig devleti Liydallar tarafndan ortadan kaldrldktan sonra bile Frigli iftiler Lidya eemenlii altnda yaamaya devam etmi ve tarmsal faaliyetlerini srdmlerdir.551 Boazkyde yaplan kazlar sonucunda M. 8 y.ya tarihlenmi sabanlar ve oraklar bulunmutur.552 Pazarlda ele geen levhalardan553 ve Gordionda bulunan friz levhadan anlald Friglerin at sosyal ve askeri hayatlarnda kullandklarn anlalmaktadr. Pazarlda ele geen levhada Frig svarisi betimlenirken, Gordiondaki Friz levhas zerinde atl araba ile av sahnesi betimlenmitir. Urartu ekonomisini tarm, hayvanclk ve sava ganimetlerine

dayanmaktayd. Frigler gibi Uratulularda at savalarda kullanmladr.554 Fakat Urartu askeri sisteminde atn nemi daha fazladr. Ordularnn vurucu gcn oluturan sava arabalar iki at tarafndan ekiliyordu. Assurlular

548 549

T. STfeki, Frigler ve Frig Uygarl, s.9-10 A.ilingirolu, Urartu Krall ve Tarihi s.5 550 A. ilingirolu, Urartu Krall ve Tarihi s. 6 551 Drew-Bear Thomas, Yeni Frige Yaztlar, s.161 552 G. Herman, Kzlrmak Blgesinde Demir a s.136 553 T. Uanku, a.g.e s. 16 554 V. Sevin, a.g.e, Urartu Dalarn Uygarl s.220

112

kendi ordular iin gerekli at ve at yetitiricisi ihtiyacn Urartululardan karlamtr.555 Yerleik hayatta yaayan Frigler megoran ad verilen iki ya da odal binalarda yaamaktaydlar. Boazkyde bulunan megaronlarn bir n holleri ve geride dikdrtgen planl odalar vardr. Bu yaplarn arkada duvarlar dik bir yamaca yaslanmtr. Gordiondaki megaronlar ise s ukurlar zerine aklta ve temel molozlar zerine ina edilmitir. inde ocak bulunurdu.556 Tarm ve zanaatla uraan Urartulular ehirlerde, hayvanclkla uraan Urartulular gebe olarak yazn yaylalarda yaamladr.557 Urartulular oturacaklar yeri seme zgrlne sahip deillerdi. Onlar merkezi otorite tarafndan belirli blgelere iskan ettirilmilerdi. Urartu ehir planmasnda halk kalelerin eteklerinde iskan etmi, baz evler zamanla birleerek kk kentler haline gelmiti. Evler plansz ve dzensiz yaplmtr.558 Frigler kyafetlerine nem vermilerdir. Til-Barsip freskleri zerindeki Frig kadnlar yatay bantlarla ssl uzun giysiler ve an biimli psklleri olan, ksa tunikler giyerlerdi. Frig kadnlarn Kimmer ykmndan sonra tekrar kurulan Gordiondaki duvar resimlerinde yeniden grmekteyiz. Daha ok Yunan kltr etkisi altnda kalnarak yaplm bu resimlerde Frig kadnlarnn balar kapaldr, kahverengi salar bukleler yaparak alnlar zerine der. Boyunlarnda gerdanlk, bileklerinde bilezik ve kulaklarnda da ssl kpeler vardr. Kadnlar kyafetlerini tutturmak iin ok ssl engelli ine(fibula) kullanmlardr.559 Frigli erkek kyafetleri ise daha Gordion ve Pazarlda ele geen lehvalar zerindeki resimlerden anlalmaktadr. Bu resimler zerinde yer alan askerler Friglere ait olduu bilinen ne doru eik keeden yaplm serpu takarlar ve ellerinde uzun mzrak tutarlard. Frig piyadeleri dizlerine
555 556

V. Sevin Airetten Kralla Urartulular s.68 V.Sevin a.g.e. Frigler, s.262 557 H. Salam Timur, a.g.m s.119 558 A. ilingirolu, Urartu Krall ve Tarihi s.81 559 H.T.Uanku, a.g.e 16

113

kadar kan ksa orap, ular ilemeli ksa etek, bunun altna ise dize kadar inen dar pantolon giyerlerdi. 560 Urartulular sslerine ok dknlerdi. Ssleri kraldan asile kadar herkes kullanmaktayd. Kullanlan en yaygn tak tr bileziklerdi. Bilezikler zerinde kullanlan motifler sosyal tabakay belirtmekteydi. Ejder ve aslan motifli bilezikler asiller tarafnda kullanlyordu. Bir dier tak trde yzklerdi. Karagndzdeki mezarlada cesetlerin parmaklarnda ok sayda yzk bulunmutur. Ayrca Urartulular ss eyas olarak ine, kpe ve Friglerden aldklar fibulalar kullanmlardr. Kpeler genellikle altndan yaplmtr ve yine kpeler asil halk tarafndan kullanlmtr.561 Kullanlan bir dier ss eyasda boncuklardr. Boncuk, Urartulular dneminden ok nce kullanlmaya balanmtr. Boncuk sosyal yaamda kullanld kadar tanrlara adak olarakta adanmtr. 1971 ylnda Giyimli kynde bulunan adak levhasnda insanlar ellerinde boncuk dizileriyle tanrya doru yrrken tasvir edilmi, bizzat elinde boncuk kolye tutan tanr ya da rahipler grlmektedir.562 Balavat kaps adak levhasndan tasvir edilen Urartu askerleri ksa etek, balarnda sivri ulu kulaklkl mifer giymektedirler.563 Tm bu bilgilerden anlald zere her iki toplumun sosyal hayat benzerlik gstermektedir. Genel olarak gvenli ehirlerde yaayan Frig ve Urartulular benzer yaam standartlarna sahiplerdi. Yalnz Urartu lkesinde k daha sert gemekteydi. Bunun iin her ehirde ehrin ihtiyacn karlayacak byk depolar ina edilmitir. Urartulular ve Frigler at, koyun, sr ve kei beslemiler domuz ve geyik gibi hayvanlar avlamlardr. Yalnzca giydikleri kyafetler ve kullandklar taklar fibula hari farkllk gsterir.

560 561

V. Sevin a.g.e Frigler,s256 N. Arslan Sevin, Urartu Tak Sanat s.108,109 562 N. Arslan Sevin-V. Sevin, Urartu Boncuklar, s.33,34 563 V. Sevin, a.g.e Urartu, Dalarn Uygarl,s.220

114

4. FRG VE URARTULULARDA DN HAYAT Gneydou Avrupadan Anadoluya gelen Frigler gelirken beraberlerinde kendi inanlarn da getirmiler, ayn zamanda Anadoluda yaayan insanlarn dini inanlarn da benimsemilerdir.564 Bu nedenle Frig dini ilkel Anadolulu ve Hind-Avrupal olmak zere ikiye ayrlmtr. Frigler tarafndan Anadoluda benimsenmi en eski klt uygulamas birok kavim tarafndan farkl isimlerle anlan Kybeledir. M. 6 binden beri Anadoluda kabul gren Kybelenin Frigler tarafnda da kabul grmesi onlarn Anadolulatna dair en gzel rnektir.565 Kybele kltrnn Anadoludaki tapnma yeri olan Ballhisarda inana gre; Tanra sevgilisi Attisin erkekliini burada koparmt. Bu nedenle ehrin ynetimini Attis ad verilen iki rahip stlenmiti. Bu iki rahibin erkeklerini tanraya adam olmalar gerekmekteydi. Bu rahiplerin yannda Gallos denilen alak rtbeli rahiplerde vard. Bu ehir Frig krallndan sonrada nemini korumutur.566 Urartulularda Frigler gibi ehirlerde, geni corafyada

yaamlardr. Birok farkl kltr bir arada barndran bu devlet Assur tehlikesine kar insanlar bir araya getirmek ve ortak hareket etmek iin din unsurunu kullanmtr. Bunun sonucu olarak din Urartu yaamnda merkezi bir rol stlenmiti.567 Urartu toplumunda en nemli tanr Haldidir. Kral ayn zamanda Haldinin barahibidir.568 Urartulular tabiat olaylarnn tanrlar tarafndan gerekletirildiine inanmlar ve tanrlarn insan formunda, yanlarnda kutsal hayvanlarla birlikte tasvir etmilerdir. Tanrlar panteonunu olutururken zellikle kendilerin nce Anadolu corafyasnda yaayan Hurrilerden etkilenmilerdir.569
564 565

L Roller, Frig Dini ve Klt Uygulamalar, s. 141 H. T.Uanku, a.g,e 30-31 566 V. Sevin a.g.e, Friglers. 256 567 T. Tarhan Urartu Devletinin Yapsal Karakteri s. 288 568 A. Erzen, Dou Anadolu ve Urartululur(Eastern Anatolia and Urartians) TTB, Ankara 1992 s.26 569 A.Erze, a.g.m, s.26-27

115

A. Tanrlar Alemi Frig Tanrlar; Kybele: Friglerin ba tanrs ana tanra ya da doa tanrasyd. Bu tanraya genellikle Kybele denilmesine ramen Frigler ona Matar yani anne demilerdir.570 Frigler Kybeleyi her zaman ayakta, ileriye doru bakan olgun bir kadn eklinde tasvir etmilerdir. Uzun bir elbise ve ssl bir balk giyer, baln arkasndan arkaya doru bir duvak inmektedir. Elinde tanrsalln iareti olarak bir dizi nesne tutmaktadr. Bunlar iki kab ya da kasesi, yrtc ku veya nar olmas muhtemel olan obejelerden meydana gelirdi. Frig ant ve kabartmalarnda sk sk Kybele figrne yer verilmitir.571 lk zamanlar Frigler usuz bucaksz doann tamamiyle Kybelenin bir paras olduunun dnmlerdir. Daha sonra tanra mimari bir yapya dntrlerek kayalarn iinde yaadna inanmlard. Bu nedenle Frigler tanra Kybele iin byk kaya antlar yapmlard. Frigler, tanrnn kn uyuduuna ve yazn uyandna inanarak, kn ninniler sylerler ve yazn onu uyandrmak iin ark sylerlerdi. Buradan anlalaca zere, geleceini topraa balayan Frigli ifti halk, tabiatn canland, tohumun topraktan ba verdii ilkbahar cokulu trenlerle karlamakta; bereketli geen hasat mevsiminin sonunda ise dzenledii trenlerde Anasna kranlarn sunmaktayd. Doann bereketi ve bolluu iin altarlarn nnde tanraya yaplan dualar, sunulan adaklar, kesilen kurbanlar bu trenlerin en nemli blm olmalyd.572

G. Kemet Samis Gordion ve Frigler 57 L. E Roller a.g.m, s. 142 572 T. Sivas, "Ana Tanra/Matar Kubileya Klt le Balantl Phryg (Frig) Kaya Altarlar zerine Yeni Gzlemler", s. 343
571

570

116

Manes: Frigler arasnda ilk bata Sabazios ile sonralar Men olarak adlandrlan, ay tanrs Manestir. Frig klah ile srekli sakalsz ve ou kez uzun salar omuzlarna kadar den gen bir adam olarak betimlenmitir.573 Baba: Antik Yunanl yazarlarn belirtiine gre Frigler baba adn verdikleri bir tanrya tapmaktaydlar. Baba adn verdikleri bu tanr byk bir olaslkla Kybelenin ei olmalyd. Frigler tanrlar iin kutsal alanlar ve ynleri douya bakan merdivenler yapmlardr. Bu kutsal alanlar byk olaslkla tanra ve onun ei iin yaplmtr. Frigler tanrlar iin kutsal alanlar yalnz ehirlerinin iine deil ehirlerinden uzak alanlarda yapmlardr. Bylece tanrlarn ehirlerinden uzak alanlara tamlardr.574 Urartu tanrlar; Meher kaps yaztnda 79 tane Urartu tanrs vardr. En nemli 3 tanr Haldi, Teieba ve iuinidir. Haldi: Assur tehlikesinin ortaya kmas ile bir bayrak altnda birleen Urartu beylikleri birletirici g olarak dini kullanmlardr. Kurduklar tanrlar panteonun banada batanr Halidiyi koymulard.575 Haldi aslan zerinde sakall ya da sakalsz olarak tasvir edilmiti.576 Urartulular savaa giderken Haldinin ordunun nnde gittiine inanyolard. Ondan aldklar manevi g ile savalar kazanacaklarn umuyorlard.577 Kral, Haldinin barahibidir ve onun himayesinde yer alrd. Savalar, barlar ve imar faaliyetleri Haldinin

573 574

H. T. Uanku, a.g.e s.32 L. E. Roller Frig Dini ve Klt Uygulamalar s. 145 575 T. Tarhan, Urartu Devletinin Yapsal Karakteri s.288 576 B. Piotrovsky, Urartu Dini s.64 577 V. Sevin, Airetten Kralla Urartulular s.71

117

himayesinde yaplrd.578 Tanr Haldi iin adaklar adanr, belirli aralklarla kurbanlar kesilirdi. Ayn zamandan Haldi, sava ve bar tanrs idi. Teieba: Frtna tanrsdr.II. Rusa iktidarnn belirli dnemlerinde onun adna kentler kurmutu. Kkeni yukar Dicle vadisindeki kutsal kent Qumenudan gelmektedir.579 Tanrlar panteonunda aslan zerinde her iki elinde imek demeti tutar vaziyette Tanr Haldinin arkasnda tasvir edilmitir. Urartu inancnda hava tanrsdr.580 iuini: Teiebann hemen arkasnda kanatl gne diski iinde ve ayakta boa zerinde tasvir edilmitir. Banda konik biimli mifer tamaktadr. Urartu tanrlar panteonunda 3. srda yer almaktadr. Urartu inancnda gne tanrsdr.581 Her iki toplumdaki tanrlar panteonu kendileri tarafnda deilde d glerin etkisiyle oluturulmutur. Urartulular dini insanlar bir araya getirip ortak hareket etmek iin kullanmladr. Bunun iin hakimiyetleri altndaki insanlarn inandklar hemen hemen her tanry panteona katmlar ve tanr Haldi bata olmak zere tanrlara kurbanlar kesip adaklar adamlardr. Frigler ise Anadoluda yaklak M. 6 binden beri tapnm gre Kybeleyi tanrlar panteonun bana koymulardr. Onun iin adaklar adayp kurbanlar kesmilerdir. B.Tapnaklar Frig tapnaklar ise tanra Kybeleye deiik ekillerde ibadet etmekteydiler. tapnaklarla
578 579

ehir ilgili

iinde

yaplan bir bilgi

kazlar yoktur.

sonucunda Yalnzca

henz Gordion

doyurucu

A. Erzen, a.g.e 26-27 M. Salvini, a.g.e, s.199 580 O.Belli, Anzaf Kalaleri s.44-47 581 O Belli, a.g.m s.48

118

yerleimindeki iki tane megaronun tapnak olduu dnlmektedir. Frigler tapnaklarn daha ok ehir dnda yaptklar ssz kayalk alanlara yapmlardr. nk tanrann plak yaylalarda yaana inanyorlard. Tapnaklar ou kez yalnzca cephe eklinde kayalara oyulmutur. Semerdan bir at ile rtlm yapnn cephesi geometrik motiflerle ssldr. Akroterli bir alnln altndaki cepheye kk kap biimli bir kap almtr. nceleri buraya sklp taklan ahap bir heykel konurken daha sonra bu uygulamadan vazgeilmitir. Bunun yerine tanrann tatan yaplm heykeli konulmutur.582 Urartu memurlar, tapnaklar geni kapsaml madenciler bir v.b rgtlenme arasnda eitli ile

ynetilmekteydi.

Tapnaklarda

alan

grevliler

bata meslek

katipler,

zanaatlar,

gruplarndan kiiler yer almaktayd. Assur Kral II. Sargonun M. 714 ylnda yapm olduu yamalay gsteren kabartmada, tapnak bir kaide zerinde adrdaml basit bir yap olarak tasvir edilmitir. atsnda byk bir mzrak ve nnde geni bir avlu vardr. Avlu zerinde 3 ayakl kazanlar durmaktadr. Yukar Anzaf, Ayanis ve VartoKayaldere kazlar sayesinde Urartu tapnak planlar belirlenmitir. Bu tapnaklar gnmzdeki klliyelere benzemektedir. Ayrca payelerle tanan at, byk kabul salonlar, revakl avlular, depolar ve sunaklardan meyadana gelmektedir. Bunun yannda Urartulular geni alanlara kutsal dikilitalar ve kayalara oyulmu simgesel kaplarda da yapmladr. 583 Urartu tapnaklar ile Frig tapnaklar tamamen bir birinden farkldr. Yalnzca Gordion ehrindeki iki tane megoron yapsnn tapnak olabilecei dnlmektedir. nk Frigler tapnaklar kaya antlar eklinde byk kayalarn yzeylerine yapmtr. Uratulularda ise tapnak sistemi vardr. Yaptklar tapnaklar gnmzdeki klliyelere
582 583

V. Sevin, a.g.e, Urartu Dalarn Uygarl s.214 V. Sevin, a.g.e. s.216

119

benzemektedir. inde salonlar, kutsal alanlar ve adak blmleri bulunmakta ayrca eitli zanaat kollarndan insanlar almaktadr. Yalnzca Urartulularn eitli alanlara yapt simgesel kaya antlar ile Frig kaya antlar birbirine benzemektedir. C. l Gmme Adetleri: Frigler soylularn llerini sonradan yaplan suni tepeler olarak ifade edilen tmlslere yada kaya mezarlarna gmerlerdi.584Tmsler, toplumda nemli konuma sahip kiilere ait llerin, zengin mezar hediyeleri ile ahap malzemeden hazrlanan mezar odasnn iine zenle yerletirilerek, st nce irili ufakl ta yn, daha sonra toprakla rtlen byk yapay tepelerdir.585 Kaya mezarlar ise; Frig kalelerinin kurulduu kayalk platolarn dik yzlerine ya da kalelerin civarndaki kayalklarda eriilmesi g yerlere yaplm zgn Frig evlerinin i mimarilerinin kayalara yansm eklidir. 586 Urartulular geni bir corafyada farkl kltrlere egemen olduklar iin mezar kltrleri farkllk gstermektedir. lmden sonra hayata inanan Urartulular llerini yeralt oyma mezarlar,(bu mezar tr kendi iinde yer alt oyma, yer alt rme ve yer alt oyma-gmme olmak zere e ayrlmtr.), ta sandk mezarlar, toprak mezarlar, urneler ve toprak mezarlara mumyalarak ya da yakarak gmmlerdir.587 Frigler Balkanlardan g ederken l gmme geleneklerini beraberlerinde getirmilerdir. nk Anadoluda daha nce tmls eklinde yaplan l gmme gelenei henz rastlanmamtr.588 Bu antsal tmlsler ve kaya mezarlar ile bunlarn iinde bulunan zengin
584 585

V. Sevin a.g.e, Frigler s.268 T.Numan Odt Mzesinin Ankara Frig Nekrapolnde Aratrma ve Kurtarma Kazlar s. 99,100 586 T. Sivas. Tfeki, Frigyada Frig Yerlemeleri ve Kaya Ant Aratrmalar s.87 587 N.evik ,Urartu Kaya Antlar... s.8-12 588 G. Kenneth Sams Gordion ve Frigler s. 53

120

l hediyelerinin, Friglerin l kltne ve l gmme adetlerine verdikleri nemi ortaya koymaktadr.589 En grkemli Frig tmls Gordionda bulunmutur. Bu tmls 300 m. apnda ve 53 m. yksekliindedir. Tmlsn tavan iki yana eime sahiptir ve iinde 60 yalarnda birinin cesedi bulunmutur. Mezar odasnda; ssl mobilyalar ile 200 kadar tun kap ve ayaklar zerinde duran byk kazanlar bulunmutur. Duvarlar kuma ile kaplanm baz mezarlarn duvarlar ise boyanmtr. Mezar odalarna kap yaplmam l buraya brakldktan sonra mezar odas bir daha kullanlmamak zere kapatlmtr. Mezar odasnn st len kiin toplum iindeki derecesine gre toprakla doldurulmutur.590 Yangn sonrasna tarinlenen iki Frig tmlsnde bulunan kaplar iinde baharatl pimi et, mercimek ile bira, arap ve baldan oluan bir iki bulunmutur. Bu bulgulardan bir kii ldkten sonra mezarnda l yemei verildii anlalmaktadr.591 Kaya mezarlarnda ise; mezar gen alnlkl, stn ya da ereve kapl stn ya da ereve kapl, beik atl, dz tonoz veya piramit tavanldr. Planlar daha ok kare ya da oval eklindedir. Mezarlar genellikle iki ya da yatakl olup ller buralara yatrlmtr. Baz mezarlarda byk sunaklarn st ksmnda kuyular bulunmutur. ller iin getirilen hediyelerin ve adaklarn buralara atld tahmin edilmektedir. 592 Geni bir kltr yelpazesinden dolay Urartu mezarlar farkllk gsterir. Fakat Urartulular arasnda yaygn olarak kullanlan odamezarlardr.593 Bu mezarlar kendi iinde oyma ve rme olarak ikiye ayrlmaktadr. Bu mezarlar ok ya da tek odal olabilmektedir. inde dromos, ana oda, yan odalar, takalar, ukurlar, sekiler gibi mimari
H.T. Uanku a.g.e. s.36 V. Sevin a.g.e Frigler, s.268-272 591 G. Kenneth Sams a.g.m. s.55 592 H.T.Uanku, a.g.e. s.33 593 V.Sevin, a.g.e, Frigler, s. 232
590 589

121

ayrntlar vardr.594 Dier mezar tr olan ta-sandk mezarlar ise yap itibari ile kk oda mezarlara benzemektedir. Fakat kaps alp tekrar kullanlmad iin oda mezarlardan ayrlr. Toprak mezarlar en en sade mezar trdr. M. 2 binden itibaren Anadoluda kullanlmtr. Urneler ise yakarak gmme geleninin zellii olarak ortaya kmtr. Doal ya da yapay kaya oluklarna konulan bu tr mezarlarn iinde llerin klleri ve kemikleri bulunurdu. Son olarak kullanlan kp mezarlar Urartulular arasnda en yaygn kullanlan trde mezardr. Urne mezarlar gibi bunlarn da iin llerin klleri vardr.595 Urartulular llerini mezara giyinik ve ssl olarak hocer vaziyetinde yatryorlard. Cenaze srasnda l yemei yeniyor mezara yiyecek ve iecek ve silahlar braklyordu. M. 7. yy da Fig l gmme adetlerinde yeni bir gelime ortaya kmt. Artk Firgler llerini yakarak kllerini gmmeye balamladr.596 Bu gelenek Homerosun anlatt Trak l gelenekleri dorulamaktadr. 1986 ylnda Ankarada buluna Genlerbirlii tesisleri iinde kalan blgede yaplan kaz almalar sonunca tmls buna en gzel rnektir. Tmlste bulunan yank tabakasnda yank kz kemikleri ve ktkler bulunmutur, ktkler bir sre yakldktan sonra sndrlm ve etrafnda anak mlek bulunmaktadr. Kremasyon alann gneyinde bulunan mleklerin iinde yanm kemik paralar ele geirilmitir. Ayrca gney ksmda yanm ocak ve tun kalplar bulunmutur. Burada bulunan yanm ahabn tekerlee ait olma ihtimali son derece yksektir. Biraz ilerde boyunduruk ve dingil bulunmutur.597 Urartulular yakarak gmmede ise l zerinde kyafetleri ve ssleri ile birlikte ak alanda yakldktan sonra lden arta kalan
594 595

N.evik, a.g.e, s.8 N. evik, a.g.e, s.10-14 596 V. Sevin, a.g.e, Frigler s.273 597 N. Tuna, a.g.m. s.109-111

122

paralar zel vazolara konuyordu, lnn ruhun girip kabilmesi iin bu vazolara bir ka delik delinmitir.598 Frigli soylular llerini ehrin dndaki byk yma tepelere gmerlerken sradan halk ise son derece basit mezara llerini gmmlerdir. rnein Pazarl halk llerini kalenin iindeki basit mezarlara gmerken, Boazky halk ise ehir iinde llerini yakp kpler iine koyarak gmmlerdir. 599 Urartulurda normal halktan birisi ld zaman kremasyon gelenei pahal olduu iin urne iine konularak gmlrd.600 Frigler llerini kaya mezarlarna ve tmlslere gmerken Urartulura llerini yeralt oyma mezarlar,(bu mezar tr kendi iinde yer alt oyma, yer alt rme ve yer alt oyma ve gmme olmak zere e ayrlmtr.), ta sandk mezarlar, toprak mezarlar, urneler ve toprak mezarlara gmmlerdir. Kaya mezar gelenei her iki toplumda benzerlik gsteririr. Ayrca Fig ve Urartu l gmme geleneinde bir kii ldkten sonra onun iin l yemei verilirdi. . Adak ve Kurbanlar: Frigler'in" Kubileye/Kubeleya" tanras olan Matar/Ana" Kybele veya "Matar areyastin, doada Matar

sayg gstermilerdir. usuz bucaksz

Frig dinin en nemli yaadna

inanlmaktadr. Kybele iin yaplan Paleo-Phryge yaztlar bugn iin sayca ok azdr. Bu yaztlar da okunmutur fakat henz bir ka kelime hari tercme edilmemitir. Bu nedenle, Frig yerlemelerinin girilerinde veya yksek ksmlarnda, tabiatn ortasnda, su kysnda ya da tarla
598 599

V. Sevin, a.g.e, Frigler s.232 H.T. Uanku, a.g.e, 38,39 600 G.Ylmaz, Urartu Dini nan ve Adetler,Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1997,s.80

123

kenarnda ana kayadan yontulmu kk lekli, fasad, altar ve nilerden oluan klt antlar, Frig dini tapnmlarnn en nemli kaynaklar durumundadr.601 lk kez 19. yzyln sonlarnda W. M Ramsay tarafndan incelenerek "altar/sunak" olarak tanmlanan klt yaplar, sayca ounluktadr.602 dol ve basamaklar, altarlarda deimeyen iki ana elemandr. Tanrann tapnan temsil eden zgn Frig kaya fasadlarnda nasl ni iinde tanra heykeli ya da kabartmas varsa, altarlarda da Matar/Kubileya'y simgeleyen kaya idoldr, Tanra, idol eklinde, kaya ile btnlemi olarak devaml oradadr. Yani kayalarn iinde yaamaktadr. Bunlar sembolik olarak tanr huzuruna k anlatmaktadr.603 Friglerin dinsel ritelleri hakknda henz tam bir bilgiye sahip deiliz. Bereketli geen hasat mevsiminin sonunda Frigler dzenledii trenlerde Ana'sna yani Kybeleye kranlarn sunmaktayd. Doann bereketi ve bolluu iin altarlarn nnde tanraya yaplan dualar, sunulan adaklar kesmekteydiler.604 Kesilen hayvanlarn ve sunulan adaklarn tam olarak ne olduu bilinememektedir. Yalnzca 1986-1988 yllar arasnda yaplan Ankara Frig nekrapolu kurtarma kazlarnda ele geen yanm boa kemiklerinden anladmz kadar ile lleri iin kz kurban etmiler daha sonrada yakmladr.605 Meher kaps zerindeki yazttan anlald zere Urartulular tanr Haldi iin arap libasyonu yapmaktaydlar. Meher kaps yaztnda; ...Tanr Haldi iin bir ba kurulsun. Daha nce burada hi bir ey yaplmamt... ba bozumu yapldnda Tanr Haldiye 3

601 602

T. Sivas Tfeki Ana Tanra.. s.336 T. Sivas Tfeki, a.g.m, s.337 603 T. Sivas Tfeki a.g.m. s.339 604 T. Sivas Tfeki a.g.m s.343 605 T. Numan, Odt Mzesi..s.111

124

koyun kurban edilsin ve dier tanrlarn tmne 3 koyun kurban edilsin ve arap libasyonu yaplsn... 606 Kurbanlarla birlikte Urartulular tanrlarna eitli objeleride adak olarak adamlard. En nemli adaklar arasnda kalkan ba ekmektedir. M. 9. yydan itibaren Urartulular tanr Haldi iin kalkanlar adamlardr. rnein yukar Anzaf Kalesindeki Haldi tapnana punun olu Minua tarafndan tuntan bir kalkan sunulmutu.607 Miferde adaklar arasnda yer almaktadr. Tanrya adak olarak hazrlanan miferler daima daha ssl yaplrd.608 Giyimli kynde bulunan adak levhas zerinde elinde boncuk dizisi eklinde kolye tutan rahip ve krallar grlr burada da Urartulular tanrlar iin boncuk kolyeleri adadklar anlalmaktadr.609 Urartulular tanrlar iin kurbanlar kesip adak adamlardr. Bu konu hakknda en ayrntl bilgi kayalklara oyularak yaplan Meher Kaps iindeki yazttan renmekteyiz. Bu yaztta tanrlar iin ne tr hayvann ka tane ve ne zaman kesilecei belirtilmitir.610 Genellikle boa, inek, koyun, kuzu kurban edilmitir.611 Mehter kaps zerindeki yaztta batanr Haldi iin 17 sr, 34 koyun, Tanr Teieba iin 6 Sr, 12 koyun kesilmesi emredilir. Listede yer alan dier tanrlar iin de kesilmesi gereken kurban saylar verilmitir. Bu tanrlar arasnda Da tanrlar Adaruta, Ura, Arni ve Qilibani kent tanrlar Ardi kenti tanrs, Tupa kenti tanrs ile Mara tanrs, lkeler tanrs ve Snrlar tanrs vardr.612 Urartu ekonomisi tarm ve hayvancla dayand iin Urartulular kestikleri hayvanlarn trnden oluan srnn oalacana ve hayvanlarnn her trl beladan korunacana inanyorlard.
606 607

O. Beli, Anzaf kaleleri ve Urartu Tanrlar, s.31 V. Sevin, a.g.e, Frigler s.223 608 H: Biber, Urartu Silahlar s.107 609 N.Sevin Arslan-V.Sevin, Urartu Boncuklar, Toplumsal Tarih Mart 2008 stanbul s.33 610 O. Belli, Anzaf kaleleri ve Urartu Tanrlar, s.30 611 P.P.Borris , Urartu Dini s.41 612 A.ilingirolu Urartu Dini, s.115

125

Her iki toplulukta tanrlar adak ve kurban adamlardr. Fakat Frigce yaztlarn tam olarak zlememi olmas nedeniyle Kybele iin yaplan trenlerde yaplan kurban ve adaklar hakknda yeterli bir bilgiye henz sahip deiliz. Bunun yannda Meher kapsndaki bilgilerden anladmz kadar ile bata Haldi olmak zere dier tanrlar iin kesilen kurban, adak olarak adanan metal objeler ve arap libasyonu hakknda bilgiye sahip konumdayz.

SONU Atl-Bozkr kavimlerinin ilk temsilerinden olan skitler Massgetler ile yaptklar sava kaybettikten sonra, Kimmer topraklarna g etmilerdir. Burada bulunan Kimmer ile skitler arasnda meydana gelen savatan yenik kan Kimmerler kendi lkelerini brakarak g etmek zorunda kalmlardr. skitlerde Kimmerleri izleyerek onlarn peinden gelmiler fakat yollarn kaybetmilerdir. Dalgalar halinde meydana gelen bu g hareketi Anadoluda ilk Urartu engeline arpt. Urartulular Kimmerler ile mcadele ettikten sonra onlarla anlama yoluna giderek Kimmerlerin topraklarndan gemesine izin verdi. Kimmerlerden sonra Urartu Devleti skitlerle uramak zorunda kald. lk bata skit ve Urartu Devletleri arasnda anlama olsada bu anlama bozuldu. skitler, Toprakkale avutepe gibi nemli Urartu yerleimlerini yakp ykt. Kimmerlerin Anadoluya girmesi sonucunda Orta Anadolu blgesinde Gordion merkezli kurulmu olan Frig devleti ile mcadele etttiler. Frigler'in mehur kral Midas, atl gebeler kar Assur ile anlama yoluna gitsede, Assur Kral II. Sargonun Kimmerler ile yapt savata lmesi ile bu anlama bozuldu ve Midas gebeler ile kendisi uramak zorunda kald. Kimmerler Friglerin bakenti Gordionu yakp yktlar, Kral Midasta bu ykma dayanamayp intihar etti. Frig devleti bu savata ar yara ald. Orta Asya steplerinde balayan g hareketinin etkileri bylece Anadoluda bulunan Frig Devletine kadar etki etti ve skit, Urartu ve Frigler arasnda kltr etkileimi meydana geldi. skitler aslnda Frig lkesine kadar gelmediler fakat Frigler Trak kkenli bir kavimdi. skitler Karadenizin gneyinde bulunduklar srada skitler ile aralarnda kltr etkileimi olmutu. nk Friglerin Anadoluya beraberlerinde getirdii mezar gelenei olan tmls daha nce Anadoluda uygulanmyordu. Bu gelenek Orta Asya bozkrlarnda yaan skitlerin mezarlar olan kurganlara benziyordu. Hem kurganlar hemde tmlsler soylular iin yalnzca bir sefer kullanlmak iin yaplan, iine deerli l hediyelerinin konulduu, yma topraklardan meydana gelen suni tepelerdi. Yalnzca l gmme gelenei arasnda baz

127

farklar vard. skitler len kii ile birlikte mezara hizmetkar, len kiinin elerinden birini, sava aletleri ve atlarn gmerken, Frig mezarlarnda yalnzca tek kii bulunuyordu. Tmlslerde bu zamana kadar hi silah ve at kemiklerine rastlanmamtr. Yalnzca len kiinin gnlk hayatn devam ettirebilecek eyalar bulunmutur. skitler mezarlarnda adr plann esas alp mezarlarna adr planl yaparken, Frigler dier mezar gelenekleri olan kaya mezarlarnda gnlk yaamlarnda yaadklar evler olan megaron planl mezarlar yapmlardr. Btn bu bilgilere bir araya getirildiinde skitler ve Frigler arasnda kltr etkiimi olduunu kabul edebiliriz. Anadoluda yaayan Urartu ve Frigler arasnda da kltr etkileimi olmutur. Urartulular gndelik yaamlarnda kullandklar fibulalar buna en gzel rnektir. Fibulay ilk kez Frigler kullanm ve daha sonra Urartulular tarafndan da kullanlmaya balanmtr. Yine Frig anak mlekleri Urartu lkesinde yaplan kazlarda ortaya kmtr. Urartulularn l gmdkleri kaya mezarlar ve ak alanlara yaptklar tapnaklar Frig kaya mezarlarna ve tapnaklarna benzemektedir. Kimmerlerin peinden Anadoluya gelen skitler Urartulular ile karlamas ile aralarnda kltrel etkileim olmutur. Urartu ve skitlerin sava karakterleri n planda olan devletlerdi. Her iki devlette savalarda vurucu g olarak at kullanyordu. Hem skitlerin hemde Urartulularn askeri kltrleri gelimiti. Urartulularda kalkan ve mifer kutsal yalp tanrlara adak olarak adanrken, skitlerde kllar kutsal saylm Ares iin yaplan allardan meydana gelen tapnaklarn tepelerine dikilmitir. Tm bu benzerlikleri bir araya getirdiimiz zaman skit, Frig ve Urartulular arasnda kltr etkileimi olduunu rahata sylebiliriz. Burada amacmz bu kavimlerin ayn kkten geldikleri ya da akraba olduklar deil sadece aralarnda kltr alverii olduunu sylemektir.

128

KAYNAKA AKURGAL, Ekrem; Anadolu Uygarlklar, 2007. ARAL, Sadi Maksudi; Trk Tarihinin Anahatlar Eserinin Msveddeleri, no:5, Ankara, 1993. ATA, Galip; skitlerde Hekimlik Trk Tarihinin Ana Hatlar eserinin Msevedeleri No:3 AYDA, Adile; Etrsklerle skitler Arasnda Benzerlikler, VIII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, I. C, TTK Basmevi, Ankara, 1979. AYDIN, Suavi; Ankaradaki Frigler, Aerko-Atlas say 5 2006 s. 78-81. BELL, Oktay; Aa ve Yukar Anzaf Kaleleri Arkeo-Atlas, say 4 2005 s 85-89. BELL, Oktay; Sulama Yaplar Arkeo-Atlas say 4, 2005 s89. BELL, Oktay; Anzaf kaleleri ve Urartu Tanrlar, Arkeoloji Sanat, stanbul 1995. BBER, Hanifi; Urartu Silahlar Arkeo Atlas say 4, 2005 106-107. CHALAND, Gerrad; Gebe mparatorluklar- Moolistandan Tunaya M. V. yy-M. XVI, ev: Engin Sunar stanbul, 2001. ELKEL, Sedef; Anadolu Medeniyetleri Mzesindeki bir Grup Urartu Mhr Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1987 Yll, Ankara 1987. EVK, Nevzat; Urartu l Gmme Gelenekleri ve Kaya Mezarlar,T.T.K.B Ankara 2000.

129

LNGROLU, Altan; Urartu Krall ve Tarihi ve Sanat, zmir 1997. LNGROLU Altan, Urartu Dini, Arkeo-Atlas say: 5 stanbul 2005 114115 CONKA, Sevil; Ekonomi Metal Ticaret Arkeo Atlas say: 5 Yl 2006 s5657. DEER, Jozsef; step Kltr, ev. erif Batav, Ank. DTCF Dergisi, Say 1-2, C XII, TTK Basmevi, Ankara, Mart-Haziran 1954. DEVRES, Keith; Phryg Krall ve Midas lkesi, Arkeo-Atlas Dergisi Say: 5 stanbul 2006, s. 43-52. DEMRA, Yelda; nasya Dnyasnda Kimmer ve skitler, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2003. DNMEZ, evket; n Asya Dnyasnda skitler Trkler IV. s. 33-44. DREW-Bear Thomas; Yeni Frige Yaztlar, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s. 161-172. DURMU, lhami; skitler, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2007. DURMU, lhami; skitlerde l Gmme Gelenei, Mill Folklor, Say: 61, (2004), DURMU, lhami; skitlerin Kimlii Trkler I, Ankara 2002. s. 621-628. DURMU, lhami; Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, G..FEF.SBD., 2, (1997), s.13-19.

130

DURMU, lhami; Eski Trklerde Askeri Kltr, Silahl Kuvvetler Dergisi, Temmuz 2005, Say: 385 s. 5-25. DURMU, lhami; Saka Ad zerine, Milli Folklor, 3/19, 1993, s. 33-34. DURMU, lhami; Abdlhaluk, ay; skitler, Trkler I, Ankara 2002, s. 576597. DURMU, lhami; skit Kltr, Trkler IV, Ankara 2002 s. 15-25. DURMU, lhami; Anadoluda Kimmer ve skitler, Belleten CLXI 1997 s. 273-286. DURMU, lhami; skit mparatorluunun Ykl Nedenleri, Akademik Bak Cilt:1 Say:2 Yaz 2008 s. 119-214. ESN, Emel; Asyada Milattan nce Trklerin Atalarna Affedilen Kltrler, Trkler I, Ankara 2002 s. 495-518. ERZEN, Arif; Dou Anadolu ve Urartulular, T.T.K Basmevi Ankara 1992. GENZ HERMAN, Kzlramak Blgesinde Demir a, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar stanbul 2007 s. 127-140. G.KENNETH, Sams; Frigyal Midas, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s. 59-64. G.KENNETH, Sams; Gordion ve Frigler, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s. 59-64. GRAKOY, Boris Nikolayevi; skitler, ev. D. Ahsen Batur, Selenge Yaynlar, stanbul, 2006.

131

GROUSSET, Rene; Bozkr mparatorluu - (Attila/Cengiz Han/Timur), ev. Dr. M. Reat Uzmen, tken, stanbul, 1980. GR, Seluk; lk insandan Selukluya Anadolu Uygarlklar ve Antik ehirler, Alfa Yaynlar, stanbul, 2007. HERODOTOS; Herodotot Tarihi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, ev: Mtekin kmen, stanbul, 2002. LKNUR, zgen- JEAN, ztrk; The Lydian TreAssure, Turkey Ministry of Culture, stanbul, 1996 KINAY, C; Phrygiaka, Phryg Arkeolojisi zerine Yeni Arastrmalar, DTCF Dergisi, c.2, s.1, Ankara, 1943, 83-87. KOCA, Salim; Trk kltrnn Temelleri II, Trabzon, 2000. KROLU, Kemalettin; Urartu Krallnn Kuzey Yaylm ve Qualha lkesinin Tarihi Corafyas Belleten Cilt: LXIV, Ankara, 2001, s. 717. MEM, Ekrem; skitlerin Tarihi, izgi Kitabevi, Konya, 2005. METN, Mustafa; Ankara ve Frigler Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s. 93-98. MRFATH, Z. Zekiyev; Trklerin ve Tatarlarn Kkeni, ev. Ahsen Batur, Selenge Yaynlar, stanbul, 2006. NKOLA, Bovenko; Tagar Kltr Trkler I, Ankara, 2002 s. 519-526.

132

NUMAN, Tuna; Odt Mzesinin Ankara Frig Nekrapolnde Aratrma Kazlar, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul, 2007 s. 161-172. OZOUF, Mona; skitlerin Kylar, Toplumsal Tarih, Temmuz 1997 s. 6164. PYANKOV Vasilyevi Sakalar Trkler I, Ankara 2002 612-620. POTROVSKY, Boris; The Ancient Civilitain of Urartu, Barrie&Rocliff, The Cresset Press, London 1964. R. Young; The Nomadic mpact: Gordion, Dark Nomands 1000 B.C studies in ranian and Anatolian Arkeology, Istanbul Arkelogisch nstitute 1964. RICE, Tamara Talbot; The Scythians, Thames and Hudson, London, 1958. ROLLER, Lynn; Frig dini ve Klt Uygulamalar, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul 2007 s. 141-149. SALAM, Timur Haluk; Urartu Devletin Sosyal ve Ekonomik Yaplanmas, Arkeo- Atlas, Say 4, 2005, s. 110-111. SAN, Oya; Baz Bugular Indan Anadoluda Kimmer ve skit Varl, Belleten CLXIV 2000 s. 1-21. SEVN, Veli; Eski Anadolu ve Trakya (Balangcndan Pers Egemenlinin Sonuna Kadar), letiim Yaynlar, stanbul 2003 Frigler s. 234-281. SEVN VEL; Eski Anadolu ve Trakya(Balangcndan Pers

Egemenlinin Sonuna Kadar), letiim Yaynlar,stanbul 2003 Urartu, Dalarn Uygarl s194-233.

133

SEVN, Veli; Airetten Kralla Urartulular, National Geographic, Ocak 2007, s. 58-77. SEVN, Veli; Urartu Devleti, Areko-Atlas, Say 4. 2005. SVAS, Taciser Tfeki; Bat Frigyada Frig yerlemeleri ve Kaya Ant Aratrmalar, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul, 2007, s. 77-92. SVAS T.,"Ana Tanra/Matar Kubileya Klt le Balantl Phryg (Frig) Kaya Altarlar zerine Yeni Gzlemler", Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 3 (2002) s. 343-353. SVAS, T.; Frigler ve Frig Uygarl Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul, 2007, s. 9-14. STRABON; Geographika, Arekoloji Sanat Yaynlar, stanbul, 2007. SOYSAL, A. Gn; Erken Asya Tarihi, letiim Yay., stanbul, 2000. SUAV Aydn, Ankaradaki Frigler Areko-Atlas, S.5 stanbul 2006 s. 78-81. UANKU,Hasan Tahsin, Ana Tanra Kybelenin ve Kral Midasn lkesi Phrygia, Ankara, 2002. TARHAN, M. Taner; n Asya Dnyasnda lk Trkler: Kimmer ve skitler,Trkler IV Ankara, 2002, s. 598-611. TARHAN, M. Taner; skitlerin Dini nan ve Adetleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, 1969, s. 147-162

134

TARHAN, M. Taner; Urartu Devletinin Yaplsa Karakteri, IX. TTK, I. Cilt, TTKB, Ankara, 1986. s. 285-301 TELLOLU, brahim; Osmanl Hakimeyetine kadar Dou Karadenizde Trkler, Trabzon, 2004. T.C Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Mdrl Gordion Midas Mzesi Katalou TEKE, E. Fuat; Pazrk, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar, 1993. TOPRAK, Adnan; Dou- Bat Etkileiminde pek Yolu( Balangtan Gktrk Dneminin Sonuna Kadar), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2008. VOT, M. Marry; Gordion Kazlar, Friglerin Gizemli Uygarl, Yap Kredi Sanat Yaynlar, stanbul, 2007 s. 65-74. VOT, M. Marry; Yasshyk Bakent Gordion, Arkeo-Atlas, S: 5 stanbul, 2006, s. 28-39. YILMAZ, Anl; skit Sanat, Trkler IV. Ankara, 2002, s. 26-32. YILMAZ, Glay; Urartu Dini nan ve Adetleri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1997. ZMANSKY Paul, Urartu Devletinin Yapsal Geliiminde evresel Etkiler, Arkeo-Atlas, Say:4 , 2005, 110-111. nternet Kaynaklar: http://turkinst.org/tr/dosyalar/index.htm http://www.chveneburi.net/tr/print.asp?bpgpid=846

135

EKLER EK-1 Haritalar

Harita 1: n Asya Dnyasnda skit ve Kimmerlerin Yaylm Alanlar (http://turkinst.org/tr/dosyalar/index.htm)

136

Harita 2: Frig lkesi (http://turkinst.org/tr/dosyalar/index.htm)

Harita 3 : Urartu lkesi

137

Ek-2 Levhalar Levha 1

Resim 1: Urartu Adak Levhas (Arkeo Atlas Say:4 2005)

Resim 2: Frig Svarisi (Arkeo Atlas Say:5 2006)

138

Resim 3: skit Kurgan (National Geographic Haziran 2003)

Resim 4: Urartu Kaya Mezar (Arkeo Atlas Say:4 2005)

139

Resim 5: Urartu Savas (Arkeo Atlas Say:4 2005)

Resim 6: skitlerin sava. Taraktan bir para (http://www.chveneburi.net/tr/print.asp?bpgpid=846)

140

ZET HEM, Osman, skit, Frig ve Urartu Kltrlerinin Mukayesesi,Yksek Lisans Tezi, Ankara 2009. Tarihin ilk dnemlerinden bu yana kltrlerin karlama noktas olan Anadolu, binlerce yldr farkl kltrlerin buluma noktas olmutur. Geni Avrasya bozkrlarnda komular ile yaptklar mcadele sonucunda, Kimmerleri Massagetler yerlerinden tarafndan yerlerinden Bununla oynatlan skitler de oynatmladr. yetinmeyen skitler,

Kimmerleri takip ederek Anadoluya gelmiler ve burada Urartu Devleti ile mcadele etmilerdir. Bu mcadele sonucunda Urartu Devletinin yklma srecine girmesine zemin hazrlamlardr. Onlarn nnden kaan Kimmerler ise daha da ileriye giderek Friglerin nemli merkezi olan Gordionu yakp ykmlardr. Henz skitler gelmeden ncede Frig ve Urartulular arasnda zaten kltr alverii balamt. Urartulularn taktklar fibulular ve kaya mezarlar buna en gzel rnektir. Yine skit tmlsleri ve Frig tmlsleri yapsal adan hemen hemen birbirinin aynsdr. Urartu, skit askeri sistemi ve kullanlan silahlar birbirleri ile benzerlik gstermektedir. Bu tezi yapmaktaki amacmz; etnik olarak skit, Frig ve Urartulularn ayn kltrden geldiini kantlamak deil, sadece benzer ve farkl ynlerini ortaya koymaktr. Anahtar Szckler 1.skit 2.Urartu 3.Frig 4.Kltr

141

5.Mukayese 6.Trk

142

ABSTRACT HEM, Osman, Comparison of Scythian,Phrygian and Urartian Cultures, Masters Thesis, Ankara 2009. Anatolia which has been the meeting point of cultures since the early times of the history has been melting pot of the different cultures for thousands of years. Scythians who were dislocated by Massagetaeans at the end of the fights they made with their neighbors in broad Eurasian Steppes dislocated Cimmerians. Not being satisfied with this, Scythians came to Anatolia by following Cimmerians and fought with Urartus there. They established a ground for Urartian State to enter into collapse process at the end of this fighting. Cimmerians escaping from them devastated Gordium which was an important center of Phrygians by going further. Before Scythians came, cultural exchange had already started between Phrygians and Urartus. Fibula worn by Urartus and rock tombs are the most beautiful examples of this situation. Scythian tumulus and Phrygians tumulus are almost same with one another structurally. Urartian and Scythian military system and weapons used show similarity with one another. Our purpose in conducting this thesis is not to prove that Scythians, Phrygians and Urartus come from the same culture ethnically, but to show their similar and different aspects.

Key Words 1. Scythian 2. Urartian

143

3. Phrygian 4. Culture 5. Comparison 6. Turkish