Tarihin Peşinde - 5 (Nisan 2011)

I THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
YIL: 3 SAYI: 5 NSAN 2011
YEAR: 3 ISSUE: 5 APRIL 2011
II THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS III
TARHN PENDE
-ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS-
THE PURSUIT OF HISTORY

-INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH-
(e-dergi) ISSN: 1308-5468 (basl) ISSN: 1308-545X

www.tarihinpesinde.com www.thepursuitofhistory.com TAR H N PE NDE Uluslararas Tarih ve Sosyal Aratrmalar Dergisi; EBSCO adl uluslararas indeks ve veri tabannca taranmaktadr. THE PURSUIT OF HISTORY -An International Periodical for History and Social Research indexed in EBSCO.
Editr Do. Dr. Necmi UYANIK
Ynetim Kurulu Prof. Dr. Abdullah ZTRK, Yrd. Do. Dr. Abdurrahman SAVA, Prof. Dr. A. Murat SNBL, Prof. Dr. lim GR, Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ, Yrd. Do. Dr. aatay BENHR, Prof. Dr. Emine YENTERZ, Prof. Dr. Hasan BAHAR, Do. Dr. Hseyin MUMAL, Prof. Dr. Muhittin TU, Do. Dr. Mustafa DEMRC, Do. Dr. Necmi UYANIK, Do. Dr. zdemir KOAK, Prof. Dr. Ramazan ALIK, Yrd. Do. Dr. Sinan GNEN, Yrd. Do. Dr. Ufuk Deniz AI
Editr Yardmclar Cemal ETN, Yrd. Do. Dr. Cemal GVEN, Fatih OLAK, Hatice Gl KKBEZC, Harun YILDIZ, Hseyin TORUN, Mehmet Fatih BERK, Mustafa ARSLAN, Salih KI, Yunus NCE, Zehra ODABAI Yayn Kurulu Prof. Dr. Abdullah KAYGI, Prof. Dr. Abdsselam ULUAM, Prof. Dr. Adnan MAN, Prof. Dr. Ahmet Yaar OCAK, Prof. Dr. Ali BRNC, Prof. Dr. Ali brahim SAVA, Prof. Dr. Anvarbek MOKEEV, Prof. Dr. Azmi ZCAN, Prof. Dr. Azmi SSL, Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ, Prof. Dr. Benjamin FORTNA, Do. Dr. Birol AKGN, Prof. Dr. Claus SCHNG, Yrd. Do. Dr. aatay BENHR, Prof. Dr. Haluk Hadi SMER, Prof. Dr. Hasan BAHAR, Prof. Dr. Hseyin BACI, Do. Dr. Hseyin MUMAL, Yrd. Do. Dr. brahim Halil SUGZ, Prof. Dr. lber ORTAYLI, Prof. Dr. Kurtulu DNER, Prof. Dr. M. Akif ERDORU, Do. Dr. Mehmet KIRBIYIK, Do. Dr. Mehmet ZDEN, Prof. Dr. Metin AYIII, Prof. Dr. Metin HLAG, Prof. Dr. Muhittin TU, Do. Dr. Mustafa DEMRC, Prof. Dr. Mustafa YILMAZ, Dr. Mrteza HASANOLU, Do. Dr. Necmi UYANIK, Do. Dr. zdemir KOAK, Prof. Dr. Rainer CZCHON, Prof. Dr. Ramazan ALIK, Prof. Dr. Salim CHE, Prof. Dr. S. Esin DAYI, Prof. Dr. S. Waleck DALPOUR, Yrd. Do. Dr. Sefer SOLMAZ, Prof. Dr. Semih YALIN, Prof. Dr. Sleyman BEYOLU, Prof. Dr. Thomas Drew-BEAR, Prof. Dr. Temuin Faik ERTAN, Dr. Ufuk AYHAN, Yrd. Do. Dr. Ufuk Deniz AI, Do. Dr. Yusuf SARINAY, Dr. Zekeriya MR
IV THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
TARHN PENDE

Bask ncesi: MinyaT K
Bask:
Biliim & Organizasyon Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi ii Seluklu / Konya Tel: (0332) 223 14 25 - Faks: (0332) 241 15 23
letiim: Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Kamps/Konya 0.332.2231423 / 0.542.3566471 http://www.tarihinpesinde.com www.thepursuitofhistory.com tarihinpesinde@hotmail.com, dergi@tarihinpesinde.com, thepursuitofhistory@hotmail.com
TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS V
Hakem ve Danma Kurulu Prof. Dr. Abdullah KAYGI (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Abdullah ZTRK (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Abdullah SAYDAM (Erciyes niversitesi), Prof. Dr. Abdullah TOPUOLU (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Abdurrahman SAVA (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Abdlkadir YUVALI (Erciyes niversitesi), Prof. Dr. Abdsselam ULUAM (Batman niversitesi), Prof. Dr. Adil DAISTAN (Akdeniz niversitesi), Prof. Dr. Adnan SOFUOLU (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Adnan MAN (Uak niversitesi), Do. Dr. Ahmet AYCI (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Ahmet GGERCN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Ahmet KANKAL (Dicle niversitesi), Yrd. Do. Dr. Ahmet amil GRER (Rize niversitesi), Do. Dr. Ahmet MEK (Marmara niversitesi), Prof. Dr. Ahmet TABAKOLU (Marmara niversitesi), Prof. Dr. Ahmet YAMAN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. A. Adil TIRPAN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. A. Bican ERCLASUN (Gazi niversitesi), Prof. Dr. A. Halk YKSEL (Anadolu niversitesi), Prof. Dr. A. Kzm RN (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. A. Krat GKKAYA (Gazi niversitesi), Prof. Dr. A. Yaar OCAK (Hacettepe niversitesi), Do. Dr. Alaaddin AKZ (Seluk niversitesi), Do. Dr. Alexander A. SOTNCENKO (St. Petersburg Devlet niversitesi/Rusya), Prof. Dr. Ali AKYILDIZ (Marmara niversitesi), Yrd. Do. Dr. Ali BAYKAN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Ali BRNC (Trk Tarih Kurumu Bakan), Yrd. Do. Dr. Ali BYKARSLAN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Alikram ABDULLAYEV (Devlet darecilik Akademisi/Azerbaycan), Prof. Dr. A. brahim SAVA (ankr Karatekin niversitesi), Do. Dr. A. Murat SNBL (Seluk niversitesi), Prof. Dr. lim GR (Seluk niversitesi) Prof. Dr. Anvarbek MOKEEV (Manas niversitesi/Krgzistan), Do. Dr. Arif BLGN (Sakarya niversitesi), Yrd. Do. Dr. Athina A. SPTANOU (Makedonya niversitesi /Makedonya), Prof. Dr. Ayfer ZELK (Pamukkale niversitesi), Prof. Dr. Aygn ATTAR (Giresun niversitesi), Yrd. Do. Dr. Aziz MERHAN (Yldz Teknik niversitesi), Prof. Dr. Azmi ZCAN (Bilecik niversitesi), Prof. Dr. Azmi SSL (Ankara niversitesi ), Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ (Hacettepe niversitesi ), Do. Dr. Bayram AKA (Mula niversitesi), Prof. Dr. Bayram REKL (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Behet Kemal YELBURSA (Abant zzet Baysal niversitesi), Prof. Dr. Benjamin FORTNA (Londra niversitesi/ngiltere), Prof. Dr. Birol AKGN (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Birol GLNAR (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Blent ATALAY (Trakya niversitesi), Yrd. Do. Dr. Blent BAKAR (Marmara niversitesi), Prof. Dr. Blent UKUROVA (ukurova niversitesi), Yrd. Do. Dr. Caner ARABACI (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Cemal GVEN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Cemil ZTRK (Marmara niversitesi), Prof. Dr. Cezmi ERASLAN (stanbul niversitesi/Atatrk Aratrma Merkezi Bakan), Do. Dr. Charles WILKINS (Wake Forest niversitesi/ABD), Prof. Dr. Claus SCHNG (Freie niversitesi Berlin/Almanya), Yrd. Do. Dr. aatay BENHR (Seluk niversitesi), Prof. Dr. David KUSHNER (Haifa niversitesi/srail), Prof. Dr. Deniz AHN (Hacettepe niversitesi), Do. Dr. Dimitris MAVROSKOUFS (Aristotle niversitesi/Yunanistan), Do. Dr. Doan YRK (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Donald QUATAERT (Binghamton niversitesi/ngiltere), Do. Dr. Durmu BULGUR (stanbul niversitesi), Yrd. Do. Dr. Dursun GK (Seluk niversitesi), Do. Dr. Elin Ehmedov (Devlet darecilik Akademisi/Azerbaycan), Do. Dr. Elman Nesirov (Devlet darecilik Akade-
VI THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
misi/Azerbaycan), Prof. Dr. Emine YENTERZ (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Ercan YILMAZ (Seluk niversitesi), Do. Dr. Erdal AIKSES (Frat niversitesi), Do. Dr. Erdal AYDOAN (Atatrk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Erdin YAZICI (Gazi niversitesi), Yrd. Do. Dr. Erkan GKSU (Gaziosmanpaa niversitesi), Prof. Dr. Esra BURCU (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Evangelia BALTA (Milli Helenik Aratrma Vakf/Yunanistan), Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK (Sleyman Demirel niversitesi), Prof. Dr. Fahri UNAN (Hacettepe niversitesi), Yrd. Do. Dr. Fatih ERBAY (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Ferda AYSAN (Dokuz Eyll niversitesi), Do. Dr. Ferudun ATA (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Fikret HACIZADE (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Gza Dvid (ELTE Trk Tanszk Budapest Mzeum/Macaristan), Prof. Dr. Gkhan ETNSAYA (stanbul Teknik niversitesi), Do. Dr. Gme KARAMUK (Hacettepe niversitesi), Yrd. Do. Dr. Hakan KUYUMCU (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Hale IVGIN (Gazi niversitesi), Prof. Dr. Halil NALCIK (Bilkent niversitesi), Prof. Dr. H. Hadi SMER (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Hasan BAHAR (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Haim KARPUZ (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Hayati AKTA (Karadeniz Teknik niversitesi), Prof. Dr. Hayrani ALTINTA (Ankara niversitesi), Prof. Dr. Hseyin BACI (Ortadou Teknik niversitesi), Do. Dr. Hseyin INAR (Krkkale niversitesi), Prof. Dr. Hseyin GM (Marmara niversitesi), Do. Dr. Hseyin KANDEMR (Seluk niversitesi), Do. Dr. Hseyin MUMAL (Seluk niversitesi), Prof. Dr. brahim LKHAN (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. brahim KUNT (Seluk niversitesi), Do. Dr. brahim SOLAK (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. brahim Hakk KAYNAK (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. brahim Halil SUGZ (rnak niversitesi), Prof. Dr. hsan GNE (Anadolu niversitesi), Prof. Dr. lber ORTAYLI (Topkap Saray Mze Mdr), Prof. Dr. lhan AHN (Manas niversitesi/Krgzistan), Prof. Dr. zzet ZTOPRAK (Ankara niversitesi), Do. Dr. zzet SAK (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Jon T. OPLNGER (Maine niversitesi/ABD), Prof. Dr. Judith SPENCER (Alberta niversit/Kanada), Prof. Dr. Kemal EK (Karadeniz Teknik niversitesi), Do. Dr. Kezban ACAR (Celal Bayar niversitesi), Prof. Dr. Kubilay AKTULUM (Sleyman Demirel niversitesi), Prof. Dr. Kurtulu DNER (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Levent ZOROLU (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Mahmut ATAY (Frat niversitesi), Prof. Dr. Mehmet AA (Balkesir niversitesi), Do. Dr. Mehmet AKGL (Seluk niversitesi), Do. Dr. Mehmet POLU (Seluk niversitesi), Do. Dr. Mehmet KIRBIYIK (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Mehmet KURT (Karamanolu Mehmetbey niversitesi), Yrd. Do. Dr. Mehmet MERCAN (Karamanolu Mehmetbey niversitesi), Prof. Dr. Mehmet Z (Hacettepe niversitesi), Do. Dr. Mehmet ZDEN (Hacettepe niversitesi), Do. Dr. Mehmet SEYTDANLIOLU (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Mehmet AHNGZ (Gazi niversitesi), Do. Dr. Mehmet TEMEL (Mula niversitesi), Yrd. Do. Dr. Mehmet YILMAZ (Seluk niversitesi), Prof. Dr. M. Akif UKURAYIR (Seluk niversitesi), Prof. Dr. M. Akif ERDORU (Ege niversitesi), Yrd. Do. Dr. M. Ali HACIGKMEN (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. M. Hulusi LEKESZ (Hacettepe niversitesi), Yrd. Do. Dr. M. Murat NTU (Uak niversitesi), Do. Dr. M. Serhat YILMAZ (Kastamonu niversitesi), Yrd. Do. Dr. M. Ziya KSE (Nevehir niversitesi), Prof. Dr. Mesut APA (Karadeniz Teknik niversitesi), Prof. Dr. Metin AYIII (Balkesir niversitesi), Prof. Dr. Metin HLAG (Erciyes niversitesi), Prof. Dr. Michel BALVET (Province niversitesi/Fransa), Prof. Dr. Mikail BAYRAM (Emekli
TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS VII
retim yesi/Konya), Do. Dr. Mevlt ELEB (Ege niversitesi), Prof. Dr. Muhittin TU (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Musa ADIRCI (Ankara niversitesi), Prof. Dr. Mushtaq Ahmad KAW (Kemir niversitesi/Hindistan), Yrd. Do. Dr. Mustafa ARIKAN (Seluk niversitesi ), Prof. Dr. Mustafa AVCI (Seluk niversitesi ), Yrd. Do. Dr. Mustafa BIYIKLI (Dumlupnar niversitesi), Yrd. Do. Dr. Mustafa IPAN (Seluk niversitesi), Do. Dr. Mustafa OLAK (Mustafa Kemal niversitesi), Do. Dr. Mustafa DEMRC (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Mustafa OFLAZ (Yznc Yl niversitesi), Prof. Dr. Mustafa ZCAN (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Mustafa TOKER (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Mustafa TURAN (Gazi niversitesi), Prof. Dr. Mustafa YILMAZ (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Mnir ATALAR (Gaziosmanpaa niversitesi), Prof. Dr. Naci BOSTANCI (Gazi niversitesi), Yrd. Do. Dr. Naile HACIZADE (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Nazl GNDZ (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Necdet HAYTA (Gazi niversitesi), Do. Dr. Necmi UYANIK (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Nedim PEK (Ondokuz Mays niversitesi), Prof. Dr. N. Gngr ERGAN (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Nikos P. TERZS (Aristotle niversitesi /Yunanistan), Prof. Dr. Nilgn ELEB (Ankara niversitesi), Do. Dr. N. Sabirovi NYAZOV (St. Petersburg Devlet niversitesi/Rusya), Prof. Dr. Nuri KSTKL (Seluk niversitesi), Do. Dr. Nuriye BLK (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Nuri MEKLER (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Nurullah ETN (Ankara niversitesi), Prof. Dr. Ouz AYTEPE (Ankara niversitesi), Prof. Dr. Orhan KILI (Frat niversitesi), Prof. Dr. Osman AKANDERE (Seluk niversitesi), Prof. Dr. mer TURAN (Ortadou Teknik niversitesi), Do. Dr. zdemir KOAK (Seluk niversitesi), Prof. Dr. zkan ZG (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Parviz ABOLGASSEM (Province niversitesi/Fransa), Do. Dr. Raif PARLAKKAYA (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Rainer CZCHON (Freie niversitesi Berlin/Almanya), Do. Dr. Ramazan ACUN (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Ramazan ALIK (Seluk niversitesi), Do. Dr. Ramazan YELKEN (Seluk niversitesi), Do. Dr. Reyhan SUNAY (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Ruhi ZCAN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Rhan ARIK (Emekli retim yesi/Ankara), Do. Dr. Rya KILI (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. S. Esin DAYI (Atatrk niversitesi), Prof. Dr. Saadettin GME (Ankara niversitesi), Prof. Dr. Sabri SRGEVL (Ege niversitesi), Prof. Dr. Sadk SARISAMAN (Afyon Kocatepe niversitesi), Yrd. Do. Dr. Selahattin AVAROLU (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. S. Sleyman KUCUR (Marmara niversitesi), Prof. Dr. S. Waleck DALPOUR (Maine niversitesi/ABD), Prof. Dr. Saim SAVA (Uak niversitesi), Prof. Dr. Salih AYNURAL (Gebze Yksek Teknoloji Enstits), Prof. Dr. Salim CHE (nn niversitesi), Prof. Dr. Salim KOCA (Gazi niversitesi), Yrd. Do. Dr. Sefer SOLMAZ (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Selahittin ZELK (Pamukkale niversitesi), Prof. Dr. Selami KILI (Atatrk niversitesi), Prof. Dr. Semih YALIN (Gazi niversitesi), Yrd. Do. Dr. Serdar SALAM (Hacettepe niversitesi), Yrd. Do. Dr. Sinan GNEN (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Sleyman BEYOLU (Marmara niversitesi), Prof. Dr. ahin AKINCI (Seluk niversitesi), Prof. Dr. efika KURNAZ (Gazi niversitesi), Prof. Dr. erif AKTA (Gazi niversitesi), Do. Dr. T. Niyazi KARACA (Bozok niversitesi), Prof. Dr. T. Faik ERTAN (Ankara niversitesi), Prof. Dr. Thomas Drew-BEAR (Lyon niversitesi /Fransa), Prof. Dr. Tuncer BAYKARA (Emekli retim yesi/ zmir), Yrd. Do. Dr. U. Deniz AI (Seluk niversitesi), Do. Dr. Yasemin DOANER (Hacettepe niversitesi), Prof. Dr. Yasin AKTAY (Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Yaar ERDEMR
VIII THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
(Seluk niversitesi), Yrd. Do. Dr. Yaar ZETN (Ahi Evran niversitesi), Yrd. Do. Dr. Yaar SEMZ (Seluk niversitesi), Prof. Dr. Yavuz ATAR (Seluk niversitesi), Do. Dr. Ylmaz KO (Seluk niversitesi), Do. Dr. Yunus KO (Hacettepe niversitesi), Do. Dr. Yusuf KILI (Pamukkale niversitesi), Prof. Dr. Yusuf KKDA (Seluk niversitesi), Do. Dr. Yusuf Z (Krkkale niversitesi), Do. Dr. Yusuf SARINAY (Devlet Arivleri Genel Mdr), Do. Dr. Zekeriya KARADAVUT (Seluk niversitesi)
TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS IX
TARHN PENDE Uluslararas Tarih ve Sosyal Aratrmalar Dergisi Ylda iki say (Bahar ve Gz) olmak zere internet ortamnda elektronik belge ve basl olarak yaymlanan uluslararas hakemli bir dergidir.
1.
2. 3.
4. 5. 6.
7.
8.
9.
YAYIN LKELER Tarihin Peinde -Uluslararas Tarih ve Sosyal Aratrmalar Dergisi- / The Pursuit Of History - International Periodical For History And Social Research -, uluslararas hakemli bir dergi olup, bahar ve gz olmak zere ylda iki kez yaynlanr. Dergide Trk tarihi arlkl olmak zere sosyal bilimler alannda yazlm olan makaleler yaynlanr. Dergiye gnderilen makalelerin zgn bir alma olmas, daha nce yaynlanmam olmas gerekmektedir. Ulusal ve uluslararas sempozyumlarda sunulan tebliler baka bir yerde yaynlanmam olmas ve makale iinde sunulduu sempozyum vb. belirtilmek kaydyla yaynlanabilir. Makale ieriklerinin her trl yasal sorumluluu yazarlarna aittir. Makaleler iin telif creti denmez. Yazarlar dergi lehine makalelerinin telif hakkndan feragat ettiklerini kabul ederler. Derginin yayn dili Trke olmakla birlikte uygun grld takdirde ngilizce, Almanca, Franszca ve Rusa yazlara da yer verilecektir. Makalelerin banda, 200 kelimeyi amayacak ekilde zet metin ve 5 kelimelik anahtar szckler bulunmaldr. Trke makalelerde, Trke zet ve anahtar kelimelerin yan sra, yazarn kulland ngilizce, Franszca, Almanca veya Rusa yabanc dillerinden birisine ait zet ve anahtar kelimeler yer almaldr. Yukarda belirtilen yabanc dillerden birisiyle yazlm makalelerde ise, Trke zet ve anahtar kelimeler de bulunmaldr. Yazlarda yazar unvan, ad soyad, grev yapt kurum ve e-mail adresi bulunmamal ve aada belirtilen iletiim adresi zerinden gnderilmelidir. Yine her trl haberleme aada belirtilen iletiim adresinden yaplmaldr. Makaleler PC uyumlu Microsoft Word veya .doc uzantl belge oluturmaya elverili kelime ilem programnda yazlarak bir adet disket veya CD kayd ve kopya kt ktsyla birlikte verilecektir. Eski harfli metinler Universal Word ve benzeri programda yazlm olmaldr. zel bir yaz karakteri kullanlm ise belgeyle birlikte sz konusu fontun da gnderilmesi gerekmektedir. Metin iinde kullanlan resim, harita vb. materyallerin .jpg / .tiff uzantl kaytlar da ayrca eklenmelidir. Bu tr belgelerin bask tekniine uygun znrlkte (en az 300 piksel) ve sayfa alann amayacak byklkte olmasna dikkat edilmelidir. Yazlar; Times New Roman karakterinde, 11 punto (dipnotlarda 9 punto) byklnde olmal, satr sonunda heceleme yaplmamaldr. Sayfa yaps A4 ebadnda, kenar boluklar sadan, soldan, stten ve alttan 3 cm olmak zere, 1,5 satr aralyla, iki yandan hizal ve paragraf aras boluu, ncesi ve sonras 3 nk olacak ekilde ayarlanmal ve sayfa numaras verilmelidir. Paragraf balarnda TAB tuu yerine ENTER veya RETURN tuu kullanlmaldr. Noktalama iaretleri kendilerinden nceki kelimelere bitiik yazlmaldr. Sz konusu iaretlerden sonra bir harflik boluk braklmaldr. Metinler 33 sayfay amamaldr.
X THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
10. Dergiye gnderilen makale, dergi editr/editr yardmclar tarafndan bilimsel yeterliliinin denetlenmesi amacyla hakeme gnderilir. Makale, deerlendirme sonucunda iki hakemden gelecek olumlu raporlar dorultusunda dergi ynetimi tarafndan uygun grlen bir sayda yaynlanr. Raporlarn olumsuz olmas nedeniyle makalenin yaynlanmamas durumunda yazar, her hangi bir hak talebinde bulunamaz. 11. Sreli yaynmz elektronik ve ayrca basm yaplan bir dergi olup, basm yapldnda bir adet dergi yazarna gnderilir. Ayr basm talep eden makale sahipleri, sitemize konulacak olan yazlarnn pdf formatn indirip oaltabilirler. 12. Bir makalede sra ile zet, giri, ana metin, sonu, kaynaka ve (varsa) ekler bulunmaldr. Makalede ana balklarn tamam byk harflerle ve koyu yazlmaldr. Ara balklarn tamam koyu olarak yazlacak; ancak her kelimenin ilk harfi byk olacak ve balk sonunda satrba yaplacaktr. Alt balklarn tamam koyu olarak yazlacak; ancak baln ilk kelimesindeki birinci harf byk sonraki kelime/kelimelerin ilk harfi kk olacak, balk sonuna iki nokta (st ste) konularak yazya ayn satrdan devam edilecektir. 13. Dergide gerek metin ierisinde gerekse dipnot eklinde atf yaplabilir. Ancak genel bir uyum salanmasna dikkat edilmelidir. Metin ierisinde atf sisteminin tercihi durumunda yaplacak olan aklama dipnotlarnda dipnottan sonra atf yine metin ierisinde yapld gibi olmaldr. 14. Metin ierisinde yaplacak olan atflarda aadaki rneklere uygun davranlmaldr. Kaynak Gsterme (Atflar) * Makalede yaplacak atflar, ilgili yerden hemen sonra, parantez iinde yazarn soyad, eserin yayn yl ve sayfa numaras srasyla rnekteki gibi verilmelidir. (Bloch, 2005: 28) * Birden fazla kaynak gsterilecei durumlarda eserler ayn parantez iinde, en eski tarihli olandan yeni olana doru, birbirinden noktal virglle ayrlarak sralanr. (nalck, 2000: 120; Faroqhi, 2003: 28) * ki yazarl kaynaklarda, araya tire iareti (-) konulur. kiden fazla yazarl kaynaklarda ise ikinci yazarn soyadndan sonra vd. ksaltmas kullanlmaldr. (nalck-Seyitdanlolu, 2006: 15), (Akgndz-ztrk vd., 2002: 157) * Yazarn ad, ilgili cmle iinde geiyorsa, parantez iinde tarih ve sayfann belirtilmesi yeterlidir.(1954: 77) * Yazarn ayn yl yaynlanm iki eseri, yayn ylna bir harf eklenmek suretiyle ayrt edilir. (nalck, 2000a: 156), (nalck, 2000b: 17) * Soyadlar ayn olan iki yazarn ayn ylda yaynlanm olan eserleri, adlarn ilk harflerinin de yazlmas yoluyla belirtilir. (Demir, A., 2003: 46), (Demir, H., 2003: 27) * Ulalamayan bir yayna metin iinde atf yaplrken, bu kaynakla birlikte alntnn yapld eser u ekilde gsterilmelidir: (Tabaqat- Nasr, 1864: 32'den aktaran; Kprl, 1991: 19) * El yazmas bir eser kaynak gsterilirken, mellif veya mtercim adndan sonra [yz.] ksaltmas konmal, varak numaras rnekteki gibi belirtilmeli ve tam knye kaynakada gsterilmelidir. (Ahmed, [yz.], 1410: 7b) * Ariv belgeleri kaynak gsterilirken, metin iindeki ksaltma rnekteki gibi olmal, alm kaynakada verilmelidir. (BOA. MAD 7342: 25) * Not: Alanlarnda daha ok klasik atf sistemi esas alnan bilim dallarnda, yazarlarn istei zerine sz konusu sistem de uygulanabilir. (rnek
TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS XI
Dipnot: Ali Birinci, Hrriyet ve tilf Frkas II. Merutiyet Devrinde ttihat ve Terakki'ye Kar kanlar, Dergh Yay., stanbul 1990, s. 156-157.) Bibliyografya (Kaynaka) * Kitap: Uzunarl, smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2003. * Derleme Kitap: nalck, Halil-Seyitdanlolu, Mehmet, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Phoenix Yaynlar, Ankara 2006. * Makale: Demirpolat, Enver, slm Felsefesinin Bat Dncesine Etkisi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 9, Konya 2003, ss. 429- 439. * Derleme kitaplardaki makaleler: Clark, Edward C., Osmanl Sanayi Devrimi, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, (Derleyen: nalck, Halil-Seyitdanlolu Mehmet), Phoenix Yaynlar 2006, Ankara, ss. 467- 480. * Bildiriler: Yavaca, Aleddin, Osmanl ve Msiki, Uluslararas Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi, Konya, 07- 09 Nisan 1999, (Yayna Hazrlayanlar: Aladdin Akz- Bayram rekli-Ruhi zcan), Seluk niversitesi Basmevi, Konya 2000, ss. 29- 41. * Tezler: Lekesiz, M. Hulusi, Osmanl lmi Zihniyetinde Deime (teekklgelime-zlme: XV-XVII. Yzyllar), Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1989. * Web siteleri: http://www.xenodochy.org/ex/lists/maslow.html, eriim tarihi: 27.11.2007.
XII THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
THE PURSUIT OF HISTORY -An International Periodical for History and Social Researchis published twice a year (in spring and in autumn) both in print and e-journal version. It is an international refereed journal.
Publication Principles 1. The Pursuit of History -An International Periodical for History and Social Research- , is aninternational refereed journal and published twice a year (spring and autumn) 2. The submissions presented to the Journal based on Social Sciences especially Turkish history. 3. Articles sent for publication should have not been previously published in another journal, not even in a different language. The papers submitted for any symposiums or congresses can be published on condition that it has not been previously published and citing the name of the symposiums where the articles presented. Scientific and legal responsibilities of the published texts belong to the authors. 4. No royalty payment for the articles. The writers acknowledge that they will renounce their copyright. 5. The publication language of the journal is Turkish. But if it is approved it can be published in English, French, German and Russian languages. 6. Each article must include an abstract of not more than 200 words and 5 key words. In Turkish articles, one abstract written in any foreign language especially (French, German, English and Russian) should be placed with 5 key words in addition to the Turkish abstracts and key words. If the article is written in the languages stated above, Turkish abstract and key words are required. 7. The titles, the names- surnames of the academicians, the association in which he/she is located, the e-mail addresses shouldn't be written on the texts. The above ones should be sent through the following contact address. Also you can communicate through the contact addresses. 8. The submissions should be written on word-processing programs such as Microsoft Word or the document (the .doc texts) that is adaptable with PC and please send three paper complimentary copies of the texts in addition to the CD or floppy. The texts written with the old (different) letters should be written on Universal Word or similar ones. If any special typeface is used, please send the typeface character with the text. The .jpg / .tiff extension records of the materials used in the texts such as the pictures and the maps also should be attached to the texts. Also pay attention to the pixel resolution (at least 300 pixel) adaptable with the printing technique and the size of the materials shouldn't exceed the size of the page. 9. Texts; The main body of the text should be written in Times New Roman letters, font size 11(9 font at footnotes). Please do not syllabify at the end of the line. The paper should be typed on A4-size paper. Leave 3 cm margins on left -and right and top and bottom, use 1.5-line spacing, flush-right alignment. To adjust spacing before or after paragraphs leave 3 nk and in addition to the page number. At the paragraph indentation please use TAB key rather than ENTER or RETURN. Do not write the punctuation marks as adjacent to the last letter, leave one letter space. The text shouldn't exceed 33 pages 10. The article that is arrived to the journal is sent to the three referees by the editor and the editor assistants in order to be examined in terms of
TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS XIII
11.
12.
13.
14.
the academic competence. The criterion for assessment is the appropriateness of two referee comments then the articles will be published in any issue decided by the journal management. If the assessment of the article is negative, the writer never demands for right. Our periodical will be presented both e-journal and in print version. Following the publication, one issue of the journal will be sent to the writer of the article. The owner of the articles also downloads the text from the journal web site as PDF pattern Abstract, introduction, main text, conclusion and bibliography are presented consecutively in a text. Main headlines should be big bold letters, the other headlines should be written in bold type with the small letters except for the first letter. Then following the headlines put colon (:) and continue to the text from the same line. Both in text or footnote type reference can be possible. But pay attention to the general consistency. If you use the reference system in the text, the reference after footnote should be used as in the text on the explanatory footnotes. The references used in text should be based on the following samples.
Resource Attributes (References) * The references used in the text should be started from the relating point and in brackets, the surname of the writer, the publication year of the work, page number stated as in the sample. (Bloch, 2005: 28) * If more than one reference is preferred, the works should be cited in the same brackets from the older to the newer dated with semicolon. (nalck, 2000: 120; Faroqhi, 2003: 28) * Please put hypen(-) on the resources with two writers.If the writers are more than two,then after the surname use this abbreviation et al. (nalck-Seyitdanlolu, 2006: 15), (Akgndz-ztrk et al., 2002: 157) * If the name of the writer is cited in the text, just only mention the date and the page number (1954: 77) * Two works of a writer that have been published in the same year can be distinguished by adding a letter to the publish date. (nalck, 2000a: 156), (nalck, 2000b: 17) * If the writers' surnames are similar as well as their publish date, then put the first letter of the names. (Demir, A., 2003: 46), (Demir, H., 2003: 27) * If you don't find the resource that has been attributed in a text, cite both of the resources in the following sample: (Tabaqat- Nasr, 1864: 32'den aktaran; Kprl, 1991: 19) * While attributing a manuscript, after the name of author and translator put the abbrevaiton of [ms.],and the leaf number should be stated as it is shown in the sample.The whole tag can be cited in thebibliography (Ahmed, [yz.], 1410: 7b) * While attributing the archive documents, cite in the text just like the following sample,the detailed version should be in the bibliography. (BOA. MAD 7342: 25) * PS: Classical reference system can be used in some scientific branches that used mostly that system (Ali Birinci, Hrriyet ve tilf Frkas II. Merutiyet Devrinde ttihat ve Terakki'ye Kar kanlar, Dergh Yay., stanbul 1990, s. 156-157.) Bibliography * Book: Uzunarl, smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2003.
XIV THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
* *
Compilation: nalck, Halil-Seyitdanlolu, Mehmet, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Phoenix Yaynlar, Ankara 2006. Article: Demirpolat, Enver, slm Felsefesinin Bat Dncesine Etkisi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 9, Konya 2003, ss. 429- 439. Articles in a compilation work: Clark, Edward C., Osmanl Sanayi Devrimi, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, (Derleyen: nalck, Halil-Seyitdanlolu Mehmet), Phoenix Yaynlar 2006,Ankara, ss. 467- 480. Announcements: Yavaca, Aleddin, Osmanl ve Msiki, Uluslararas Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi, Konya, 07- 09 Nisan 1999, (Yayna Hazrlayanlar: Aladdin AkzBayram rekli-Ruhi zcan), Seluk niversitesi Basmevi, Konya 2000, ss. 29- 41. Thesis: Lekesiz, M. Hulusi, Osmanl lmi Zihniyetinde Deime (teekklgelime-zlme: XV-XVII. Yzyllar), Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1989. Web sites: http://www.xenodochy.org/ex/lists/maslow.html, history: 27.11.2007.
TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS XV
NDEKLER
1-15 BR HATT-I HMYUN YENER TARHN ZETLEMEYE YETER M? IS A HATT-I HMYUN ENOUGH TO SUMMARIZE THE HISTORY OF JENISSARY? Ahmet YKSEL
17-38 OSMANLI DEVLETNDE ULAIM VE LETMN RGTLENMES ORGANIZATION OF TRANSPORTATION AND COMMUNICATION IN THE OTTOMAN STATE Cemal ETN
39-56 I. TBMM HKMETNN LK ULUSLARARASI ANLAMASI: 20 GNLK MUVAKKAT MTAREKE THE FIRST INTERNATIONAL AGREEMENT OF TGNA GOVERNMENT: 20 DAYS TEMPORARY ARMISTICE Cihat YILDIRIM
57-70 ZMR NGLZ KONSOLOSLUUNUN SYAS FAALYETLER KAP SAMINDA ERMEN MESELES (1878-1914) THE ARMENIAN QUESTION WITHIN THE POLITICAL ACTIVITIES OF IZMIR BRITISH CONSULATE (1878-1914) Funda ADITATAR
71-88 OCUK VE GEN KBALN R DNYASINDA CHILDHOOD AND YOUTH IN IQBALS POETRY WORLD Hakan KUYUMCU
89-102 ASSUR TCARET KOLONLER AINDA ORTA ANADOLUDA DNSEL YAP I THE RELIGIOUS SITUATION IN THE CENTRAL ANATOLIA DURING THE ASSYRIAN TRADE COLONY PERIOD Hatice Gl KKBEZC
XVI THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
103-108 ANKARALI AH MAMAK HAKKINDA BR ARATIRMA A RESEARCH ON AHI MAMAK FROM ANKARA M. Ali HACIGKMEN
109-124 ABBASLER LE HAZARLAR ARASINDAK LKLER ( VIII-IX. Y.Y.) THE RELATIONS BETWEEN THE ABBASIDS AND THE KHAZAR, (VIII-IX.CC) Mustafa DEMRC
125-140 DUVARLAR ARASINDA ANTALYA YAHUD CEMAAT-I ANTALYAS JEWISH COMMUNITY WITHIN WALLS-I Mustafa ORAL
141-176 CUMHURYET DNEMNDE YAANAN KURAKLIK FELAKETLER ZERNE BR DEERLENDRME AN ANALYSIS OF THE DROUGTH DISASTERS IN THE PERIOD OF REPUBLIC Necmi UYANIK - Muhammed SARI
177-190 ALMAN ASKER CEZA KANUNNAMESNN OSMANLI ASKER CEZA KANUNNAMESNE TATBK EXECUTING OF GERMAN MILITARY CRIMINAL CODE ON THE OTTOMANMILITARY CRIMINAL CODE Nuran KOYUNCU - Salih KI
191-196 TRK TARHNDE AN LU-SHAN VE DESTANI THE AN LU-SHANS EPIC IN THE TURKISH HISTORY Saadettin GME
197-214 AFYONKARAHSARDA LK TUN AI ANAK MLEK KLTR THE EARLY BRONZE AGE POTTERY CULTURE IN AFYONKARAHISAR Salih KAYMAKI
TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS XVII
215-234 II. DNYA SAVAI YILLARINDA UYGULAMAYA KONULAN TOP RAK MAHSULLER VERGS VE KYL ZERNDEK ETKS THE TAX ON AGRICULTURAL PRODUCTS IMPOSED DURING II. WORLD WAR AND ITS EFFECT ON THE PEASANTS Sevilay ZER
235-250 CUMHURYETN LK YILLARINDA ILGINDA GREV YAP AN RETMENLERN SOSYAL VE MESLEK P ROFLLER THE SOCIAL AND PROFESSIONAL PROFILES OF THE TEACHERS IN ILGIN IN THE FIRST YEARS OF THE REPUBLIC OF TURKEY Seyit TAER
251-282 HIYANET- VATANYE KANUNUNUN MZAKERELER VE KABUL THE NEGOTIATIONS AND ACCEPTANCE OF THE LAW OF TREASON Yaar ZETN - H. Mehmet DAISTAN
XVIII THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH
TARHN PENDE

-INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH -
Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 1 -1 6
Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 1 -1 6
BR HATT-I HMYUN YENER TARHN ZETLEMEYE YETER M? Ahmet YKSEL

zet Bu almaya temel tekil eden Hatt- Hmyun; Sultan II.Mahmud'a (1808-1839), ayrca 1815 senesine aittir. Hatt- Hmyunda birbirinden farkl iki hadiseden bahsedilmektedir. Bunlardan ilki Yenieri Oca'nn Bektalikle olan mnasebetine dair izler tarken, dieri imparatorluktan kopma emelinin peine den Rumlarn istiklallerini kazanma yolundaki ilk kprdanlarnn Yenierilerde ve devlet merkezinde uyandrd akislere ilikindir. Hatt- Hmyun'un byle bir almaya konu olmas ise; sz konusu hadiselerin aktarmndan ziyade, Yenierilerin; onlar karsndaki girift tavrlarna, tarihe karmazdan yaklak 10 sene evvel geldikleri noktaya ve bilhassa gittikleri sonun kanlmazlna bir kez daha ahit olabilmekten mlhemdir. Anahtar Kelimeler II. Ma hmud, Yenieriler, Bek ta lik , Rum Meselesi IS A HATT-I HMYUN ENOUGH TO SUMMARIZE THE HISTORY OF JENISSARY? Abstract The basis of this study, the Hatt- Hmyun (the own writing of the Ottoman Sultan), belongs to Mahmud IIs (1808-1839) and the year of 1815. Two different events are mentioned in the Hatt- Hmayun. The first one had some tracks concerning the relation of the Jenissary Association with the Bektashi order and the other is the first movements of the Rums on the way of gaining their independence with the aim of seperating from the Empire and its reflections over the the Jenissaries and the center of the government. The existence of the Hatt- Hmayun in such a study based on the complicated attitudes of the Jenissaries, the point that they had reached 10 years before they disappeared and unfortunately witnessing their inevitable collapse once more. Key Words Ma hmud II, The Jenissa ry, The Bek ta shi order, The Rum Problem
Ar.Gr., Cumhuriyet niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim Eleman. ahmetarih@hotmail.com
2 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 3/5
GR: YENERLER VE BEKTALK Hadiselere gemeden nce hakknda birka sz sylenilmesi gereken mevzu vardr ki Yenieri Oca ile Bektalik arasnda tesis edilmi olan yakn mnasebet bunlarn banda gelir. Rumeli'deki ilk Osmanl yaylmasndan itibaren fetihlerin devamnn daim ve muvazzaf bir ordu ile mmkn olacann anlalmas zerine I. Murad zamannda tekil olunan Yenieri Oca'na1 Bektaliin hangi tarihte girmi olduu kesin olarak bilinmemekle birlikte Yenierilerin Bektalikle alkalar, oc aklarnn kaldrlna kadar srmtr. Baz kaynaklar Yenieri Oc ann teekklnde Hac Bekta Velinin bizzat etkili olduunu iddia etseler de oc an kurulu tarihi ile Hac Bekta Velinin yaad dnem arasnda bir uyumsuzluk olduu Osmanl kaynaklarndan (zellikle kpaazde Tarihi'nden) hareketle ortaya konulmutur. Dolaysyla Yenieri Oca ile Bektalik arasnda bir ban olduunu, ancak bu ban Hac Bekta Veliden sonra ortaya ktn sylemek yerinde olacaktr.2 A.Y.Ocak'a gre; Yenieri Oca'nda Hac Bekta inan rastlantsal bi imde bir Kalender-Bekta temeli zerine kurulmutur.3 Rastlant noktasnda Oc ak'la hemfikir olan Hasluck da; Yenieri Oca'nn kuruluu ile ilgili olarak Hac Bekta'n adna balanan sylenceyi; onu kendilerinin "pir"i, tarikat da ruhan dayanaklar gibi grenlerin Yenieri Ocan bu tarikata bal tutmaya ynelik bir "kurgu"su olarak kabul etmitir.4 Melikoff ise bylesi fetihlerin gerekletii, her eyin sultann adna ve onun iradesi ile olduu bir dnemde Hac Bekta adnn Yeni eri Oca'na balann Bektalerin bir "kurgu"su saymann, Osmanoullar'nn arln ve hanedann elinde bulundurduu yaptrc gc k msemekten baka bir ey olmayaca grndedir.5 Aslnda devrin zelliklerine yle bir gz atnca meseleye dair daha salkl tespitlerde bulunmak mmkn olac aktr. yle ki, 13.yzylda kurulan her yeni snfn, yaam ve ge mi ya da hayalden domu erenlerden birini kendisine pir saymas ftvvet temellerindendi. Osmanl Devletinin ilk temsilcileri de ftvvet yolundand. Bu nedenle ftvvetin seyf (kll) kolunun tekilatlanmas sonuc u ortaya kan Yeni eri Oc a da Hac Bekta Veliyi kendisine pir semiti. Buradan hareketle Yenieriler, oc aklarna Hac Bekta Oca adn verdikleri gibi kendilerini de Ha c Bekta kei diye tantmaktan vn duymulardr. Bektalikle artan ilikilerinden sonra zamanla Yeni eriler; Taife-i Bektaye, Grh- Bekta ye, Zmre-i Bekta ya n, Oca - Bekta yan eklinde anldklar gibi ordudaki rtbeler de silsile-i ta rk-i Bekta ya n eklini almtr. Yenieri Aas'na da Aa-y Bektayan ad verilmitir. Yeni erileri sevmeyen, onlarn zorbala varan hareketlerini tasvip etmeyenler ise, onlar i in
1 2
Ocak hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Mcteba lgrel, Yenieriler , MEB..A, XIII, Eskiehir 1997, s.385-395. Meselenin ksa bir tartmas iin bkz. Kemal Da o lu, "Yenieri Oca ve Bekta Zaviyelerinin Kapatlmas", Gazi niversitesi Hac Bekta Veli Ara trma Dergisi, sy.34, Ankara 2005, ss.307315. Ahmet Ya ar Ocak, Osmanl mparatorlu u'nda Marjinal Sflik: Kalenderler (XIV-XVII.Yzyllar), Ankara 1992, s.211212 vd. F.W. Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans, 2 c., Oxford 1929 (Clarendon Press), s.489-93'ten naklen rene Melikoff, Hac Bekta Efsaneden Gere e, ev: Turan Alptekin, stanbul 1998, s.136. Melikoff, Hac Bekta ..., s.136.
3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 3
Grh- Bektyan tabirini kullanmlardr. Bu da gsteriyor ki; Yenierilik, halkn gznde Bektalik demek olmutur.6 lber Ortayl, Bektalik ritlerinin, Hac Bekta- Veli'nin Yenieri oc ann piri olmas hususunun ve gelenein dnda; Yenierilerin Bektalik gr ve ayinleri ile ne derecede yakn alakalar olduunun halen etraflca ve ikna edici bir biimde ortaya konmu olmad iddiasndadr. Ona gre; son devirde Bekta dervi ve babalarnn bazlarnn Yenierilerle yakn gndelik ilikisi olmutur; ama bu, oc aa mensup asker ve zabtann bu tarikat ve onun tekkeleriyle ne kadar yakn ilgisi ve aidiyeti olduu konusundaki temel sorular c evaplamaya yetmez.7 Nitekim S uraiya Faroqhi de Yenieriler ve Bektaler arasndaki ilikiye dair elde bulunan belgelerin yok denecek kadar az olduuna dikkat ekmektedir.8 te taraftan Ahmed Cevdet Paa, Bekta Babalarnn Yenieri birliklerine vaizler olarak elik etmi olduklarn, Hac Bekta'n resm bir temsilc isinin srekli olarak 94.ortann9 klasnda yaadn, bu temsilc inin tarikatn bandaki ahs tarafndan atandnda stanbul'a gelerek dzenlenen bir trenle Yenieri Aa's tarafndan kendisine ta giydirildiini kaydetmitir.10 Velhsl, Yeni erilerin Bekta tarikat ile olan ilikilerinin boyutlarn tam mans ile ortaya koymann gl her ne kadar ortada ise de tarikatn ocak i erisindeki etkisinin yadsnamayacak bir derecede olduu da aikardr. Mesela Yeni eri birliklerinin bir yesi olarak yazlan her bir askerden Hac Bekta Yolu'na iman yemini alnmtr.11 Yine Yenierileri etkileyen pek ok Bekta sembol ve motifi olmutur: Yenierilerin harbe giderken Bekta glbanklarn (dua-ilahi) tekrar ettiklerinden, yanlarnda tadklar cnk defterlerinde Bekta byklerinin menkbelerini anlatan ok sayda velyetnamenin de yazl olduundan bahsedilmektedir.12 I.ESK DET, YEN RCL Bata S ultan olmak zere eyhlislam, Sadrazam ve Yenieri Aas gibi imparatorluun en ileri gelen drt isminin sz konusu Hatt- Hmyun'daki hadiselerde kendisini btn plaklyla gsteren Yeni eri zorbal karsnda neden o kadar sessiz kaldklarn anlayabilmek iin; yle ok fazla kaynak taramasna ge6
7 8 9
10 11 12
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Te kiltndan Kapkulu Ocaklar, I, Ankara 1984, s.144; John Kingsley Birge, Bekta lik Tarihi, stanbul 1991, s.85; Da o lu, "Yenieri Oca ve Bekta Zaviyelerinin Kapatlmas", s.3. lber Ortayl, "Tarikatlar ve Tanzimat Dnemi Osmanl Ynetimi", OTAM, sy.6, Ankara 1995, s.282. Suraiya Faroqhi, Anadolu'da Bekta lik, stanbul 2003, s.82-83. Orta; Yenieri te kiltnda blk/tabur yerinde kullanlan bir tbirdir. Yenieri ortalarnn says zaman zaman artrlm, son zamanlarda ise 196'ya kadar karlmtr. Ortalarn mevcudu azalm ve o alm oldu u halde 196 adedi nihayete kadar sabit kalmtr. lk zamanlarda her Yenieri ortas; altm, yetmi kiiden mte ekkilken daha sonralar bu say yze kadar karlmtr. Ortalarnn her birinin ayr ayr bayraklar ve ortalarna mahsus almetleri olmu tur. Bkz. Mehmed Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl , I, stanbul 1993, s.730; Uzunarl, ...Kapkulu Ocaklar, s.155-56. Ahmed Cevdet Pa a, Tarih-i Cevdet, XII, (dal Ne riyat), stanbul 1966, s.234235. Birge, Bekta lik Tarihi, s.86. Osman E ri, "Yenieri Oca nn Manevi E itimi ve Bekta lik", Gazi niversitesi Hac Bekta Veli Ara trma Dergisi, V/10, Ankara 1999, ss.173-196.
rek duymadan mevzubahis hadiselerden sadece birka ay evvel yaanm, daha doru bir ifade ile Yenierilerce yaatlm, Ahmed Cevdet Paa tarafndan da bir gzel kaydedilmi olaylar hatrlatmak, almann sonuna kadar da onlar zihnin bir kenarnda tutmak elzemdir. Aksi takdirde, Yenieriler karsnda devlet ric alinin i erisine dm olduu korkuyu anlamak ok kolay olmayac aktr. Bu izahattan sonra sz Ahmed Cevdet Paa'ya brakmann zaman geldi. Kendisi, Hatt- Hmyun'daki olaylarn yaand 1815 senesine dair hadiselerden bahsederken merkez otoritenin tesisi iin Yenieri Aas Seyit Mehmet Efendi'nin asi Yenierilere ve ustalarna13 kar girimi olduu mc adeleye de yer ayrmtr. Buna gre; Aa asileri birer bahane bularak ortadan kaldrmakta, bir ksmn idam ettirirken, bir ksmn da bodurmak niyetiyle zindana attrmaktadr. Bunun zerine srann kendilerine gelmekte olduunu dnen teki ustalar Aa aleyhine birleip, bir isyan hareketine hazrlanmlardr. Bu dorultuda Aa'nn yanna varp, yoldalarnn zindandan karlmasn talep ettiklerinde cesur bir adam olan S eyit Mehmed Efendi onlar azarlamtr. Bundan dolaydr ki zorbalarn bir ksm Aa'nn yakasndan tutarak, onu Aa Kaps'na14 doru gtrmler, dierleri de zindandaki mahpuslar karmlardr. Sadrazam Hurit Paa bu hareketten vazgemeleri iin zorbalara haber gnderdiinde, Yeni eriler kendisinden Aa'nn azlini isteyeceklerdir. Bunun zerine Sadrazam, Tophane Oca'na haber yollayarak zorbalarn yola getirilmesi iin onlar Aa Kaps'n basmaya tevik etmise de ric alden bazlar bunu geciktirmilerdir. Durum Padiah'a aks edince "byle birta km rezillerin zoruyla, Aa'nn azli caiz olmaz. Byleleri bela la rn bulur" diyec ektir. Tam da bu srada ekya Yenieriler, Aa Seyit Mehmed Efendi'yi ldrmlerdir.15 Bu olayda Hurit Paa'nn gsterdii gayretler yeterli grlmediinden, eyhlislam Drrizade Abdullah Efendi de hi bir gayret gstermediinden azledilmilerdir.16 Bu yaananlardan sonra Mehmed Emin Rauf Paa17 S adaret'e, Zeynelbidin Efendi18 de eyhlislamlk makamna getirileceklerdir. Yeni Aa olarak kimin tayin olunduu ise maalesef tespit edilememitir.
13
14
15
16 17
18
Usta; Yenierilerin kk zabitlerinden birinin unvandr. Her ortann ayr ayr ustas vard. Ustann vazifesi a ba lkt. Bkz. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri..., III, s.552. A a Kaps: Yenieri a alarnn bulundu u resm daireye verilen add. Kap; zamannda resm daire demek oldu u iin A a Kaps da A a Dairesi demekti. Bkz. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri..., I, stanbul 1993, s.23. Bu vakann tarihi Sicill-i Osmande ubat 1815 olarak kaydedilmitir. Bkz. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, III, Yay. Haz: Nuri Akbayar, stanbul 1996, s.953. Ahmet Cevdet Pa a, Osmanl mparatorlu u Tarihi, II, (lgi Kltr Sanat Yaynclk), stanbul 2008, s.281. Abdurrahman eref Efendi, o me hur "Kallavi Hikyesi'nin" ba kahramanlarndan olan Mehmed Emin Rauf Pa a'nn a rba l, bilgili, ok tecrbeli, onurlu, gayet tutucu, ancak cesaretsiz bir kimse oldu undan bahseder. 35 ya larnda iken defterdarlktan vezirlik rtbesi ile birden bire sadrazam oldu unda slahat ve ilerlemeye taraftar ve devletin nizamlarnn yenile tirilmesine hevesli grnd nden, Yenierilerin taraftarl n yapan Hlet Efendi'nin kin ve d manl na hedef olarak 1817'de azl ve Sakz'a srgn edilmitir. Sonra affolunarak 15 sene Anadolu'da eyaletlerde (vali olarak) dola mtr. Sadrazam Re it Mehmed Pa a Konya Sava 'nda Msr askerine esir d t nde Mehmed Emin Rauf Pa a 1832 tarihinde Sultan II.Mahmud'un lmne kadar, yani alt buuk sene sreyle ikinci defa sadrazaml a getirilecektir. Rauf Pa a, aklll ve a rba ll ile Abdlmecid Han'n yannda da itibarn bir kat daha arttracak, yeni Sultan ne zaman sklsa pa ay sadrazaml a getirecektir. lm tarihi 1859 olan Mehmet Emin Rauf Pa a'nn hayat ve faaliyetleri ile ilgili daha fazla bilgi, ayrca Kallavi hikyesi iin bkz. Abdurrahman eref Efendi, Tarih Musahabeleri, Ankara 1985, s.7-10. (Seyyid Mehmed) Zeynelbidin Efendi Nakb-l-Erflktan ma'zul bulundu u srada, 22 Mart 1815 tarihinde eyhlislm tayin edilmitir. 2 sene, 10 ay, 6 gn kald bu makamdan "Softalar Vakas", "Vaka-i Mum" veyahut "Mum Gavgas" gibi
te bylesi bir hadiseden sonra, kanaat o ki; bu almaya konu olan olaylarn seyrinde, yenilenen bu ricalin yenilenemeyen Yenierilerden neden o kadar sindiklerini anlamak daha da kolaylaacaktr. Ayrca III.S elim ile Alemdar Mustafa Paa'nn katledilmeleri de II.Mahmud ve Sadrazam Mehmed Emin Rauf Paa'nn karlarndaki tehlikenin boyutlarn anlamalarna, onlardan neden bu kadar ekindiklerini de aklamaya yardmc olacak yakn tarihli rneklerden dier birka dr. Btn bu a klamalardan sonra nihayet zikrolunan hadiselerin aktarmna gemek, bu sayede imdiye kadar izahna gayret edilen birok hususu almann aknda daha a k ve c anl bir ekilde takip edebilmek mmkn olac aktr. II. YENER KILASINDA BR BEKTA BABASI Yeni erilerin maalarn datmak iin tertip olunan 1815 senesine ait bir mevac ip19 merasiminden sonra eyhlislam Efendi, S adrazam ve Yeni eri Aas, S ultan II.Mahmud'un huzuruna kmlardr. Osmanl mparatorluu'nun en tepesindeki isimlerden drd byle bir araya gelince konu elbette devlet meseleleri olac aktr. Nitekim aralarnda sren sohbet esnasnda sz Yeni eri blklerinden 99'un klasnda20 ikmet etmekte olan ranl Bekta Haydar Babaya gelmitir. Haydar Baba'nn o sralar Osmanllar ile harbe tutumu olan ranllara21 c asusluk hizmetinde bulunduu iddia ediliyordu. ddiadan da te bizzat grlmt, hem de eyhlislam Efendi tarafndan. Onun anlattklarna baklrsa, Haydar Baba denilen ahs daha nce kendileri sefaretiyle ran'a gittiinde o lkenin vekilleriyle anlama yaparken grlmt. Dolaysyla onun Osmanl lkesine gelip, "sret-i ha kdan" grnerek klalarda elenmesi yalnzca ran'a casusluk etmek ve ortal fesada vermekten baka bir ey deildir. te sz konusu sohbet esnasnda Haydar Baba'nn ran c asusu olduu ve dier ranllar gibi lkesine gnderilmesi gerektii Yeni eri Aas'na uzun uzadya anlatlmtr. Aa da toplantnn hemen ardndan bir yolunu bulup, Haydar Baba'y huzuruna arttktan sonra Bbli'ye gndermitir. Tevkif olunmasna gerek duyulmakszn ivedilikle ran'a gnderilmesinin uygun olacan da ilgililere iletmitir. Bunun zerine Bbli'den derhal ark Orisimlerle me hur hadiseden sonra, 1818 senesinde azledilmitir. (eyhlislm Efendi'nin hayat ve ayrca "Mum Gavgas" ile ilgili olarak bkz. smail Hmi Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, (Osmanl Devlet Erkn), V, stanbul 1971, s.151). Ahmed Cevdet Pa a, Zeynelbidin Efendi'nin kendisinden nce azledilen Drrizade Efendi'nin yerine iltimasla eyhlislamlk makamna gelmi oldu undan yerini dolduramad n kaydetmitir. Bu nedenle de byk ulema tarafndan daima kk grld nden bahsetmektedir. Bkz: Ahmet Cevdet Pa a, Osmanl mparatorlu u Tarihi, s.288. Mevacip; Yenierilere verilen maa , aylk yerinde kullanlr bir tbirdir. Bunun yerine daha ok "ulfe" tabiri kullanlmtr. Mevacip er ayl bir arada olmak zere verilir ve bunlara "masar, recec, lezez ve re en" denilirdi. Mevacip merasimle da tlrd. Yenierilerin mevacibi Divan- Hmyunda, kapkulu ocaklarndan olan di er askerlerinki ise ya kendi klalarnda veyahut Sadrazam divannda tevzi olunurdu. Bkz. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri..., II, s.495. Yenierilerin 99. ortas veya bl Hac Bekta eyhinin ocak nezdindeki vekiline mahsustu. 1591 senesinde eyh ile birlikte sekiz Bekta dervii 99. ortaya alnarak ehzade Camii yaknndaki Yeni Odalar'da kalmalar sa lanmt. Hkean denilen bu duac bl nn vazifesi; sabah ve akam ordunun selmet ve muvaffakiyetine dua etmekti. Bekta lerin simgesi olan teber (iki ba l balta) bu orta tarafndan da simge olarak kabul edilmitir. Bkz. Godfrey Goodwin, Yenieriler, ev: Derin Trkmer, stanbul 2008 3, s.157. 18.yzyln sonundaki siyasal gelimeler randa yeni bir hanedan, Kaarlar iktidara getirmitir. Bu iktidar 1794ten 1925e de in lkenin banda kalacaktr. 1795te, Fetih Ali ah tahta kacaktr. 1815ten sonra Ruslarn itelemesiyle, Fetih Ali ah, do uya do ru dnler elde etmek ister ve Iraka saldrlarda bulunur. Bkz: Robert Mantran, Osmanl mparatorlu u Tarihi (XIX.Yzyln Ba larndan Ykla), II, ev: Server Tanilli, stanbul 2002, s.34.
19
20
21
dusu S eraskeri Rauf Paaya, Haydar Baba'nn kendisi tarafna ulatrlmak zere bir tatara teslim olunarak stanbul'dan yola karlm olduu haber verilmitir. Haydar Baba'nn durumuna dair karar da Rauf Paa'nn iradesine braklmtr, buna gre; Paa, Haydar Baba'y ya ran'a gnderec ek ya da Erzurum'da tevkif edec ekti. Grld zere, Bekta Babas hzl bir asker-brokratik alma neticesinde Yenieri klasndan karlmtr. Peki devletin en tepesindeki makamlar ni in byle bir kouturmaca ve tele ierisinde bu karma hadisesine girimilerdi? Emretselerdi de birka Yeni eri, Baba'nn koluna girip, onu huzurlarna getirse, ayn usul zere de stanbul'dan uzaklatrlsa ne olurdu? Yeni erilerin hadisenin aknda sergileyecekleri tavr bu sorular cevaplamaya yetec ektir. Esasnda Yenierilerin daha evvelki zorbalklarna baklarak da bu sorulara c evaplar retebilmek zor olmasa gerektir. Ancak sz konusu hadiselerin seyrinde Yeni eri tekilatnn kurulu gayesinden ne kadar uzaklatna, kaldrlmasnn neden gerekli, Sultan II.Mahmud'un da bunda ni in o kadar srarc olduuna ve Bektalikle olan yakn ilikilerinin varm olduu noktaya ilikin baz rneklere, kaldrlnn arifesinde bir kez daha ahit olabilmek gayesinden hsl olan esinti, bu yaananlarn satrlara dklmesinin de balca nedenini tekil etmitir. Haydar Baba'nn stanbul'dan srgn edildii haberi klalarna ulanc a balayan homurdanmalar Yenierilerin alnan karardan neden memnun olmadklarn, ayn zamanda kararn neden bu kadar hzl bir brokratik manevra ile ic raya konulduunu aklamaya yetecektir. Zaten Yenieri klalarndaki byk hareketlilik de bundan sonra balayac ak, hemen aralarndan se ilen krk elli kadar Yeni eri ustas Aa Kaps'na gelip dayanacaktr. Niyetleri, Haydar Baba'ya yaplan muameleden duyduklar memnuniyetsizlii ifade etmek, srgn edilmesine dair bir de makul c evap alabilmektir. Anlalan o ki; casusluk faaliyeti i erisinde bulunuyor olmas Baba'larnn stanbul'dan srgn edilmeleri noktasnda Yeni eriler i in tatmin edici bir gereke oluturmamtr. Oysa Osmanl tarihinde c asusluu sabit olan ahsn hayatn srdrebilmesi ok olaanst artlar dhilinde anc ak mmkndr. Yoksa Yenieriler Haydar Baba'nn casus olduuna dair sylemleri II. Mahmudun olduka gizli olarak srdrec ei bir mc adelenin zeminindeki hafif kprdanlardan birisi olarak m deerlendirmilerdi? stelik c asuslua dair sylentiler sultandan deil, ulemann en tepesinden szlp gelmiti, tabi bunun Yeni eriler iin bir nemi yoktu. Onlar iin nemlilik makamda deil, kendi bildiklerine veya inandklarna uygun olup olmamakta idi. Velhasl, Yenierilerin akllarna yatmayan veya akllarnn yatmad her meseleye dair artk herkesten sual sorabilecek yetkeyi kendilerinde bulmaya balamalar, Yenieri zorbal/ekyal diye ayyuka kan olguyu dolguda herhangi bir eksiklie yer brakmayac ak boyutlara ulamtr. Aann onlar tatmin edecek bir cevap bulabilmek iin btn ikna kabiliyetini ve edeb marifetlerini ortaya koymaya almas da zorbala ak davetiye, are-
sizliin de koyu alametidir: Haydar Baba denilen adam bir ranl ve ranlnn stanbul'daki c asusu idi. Zaten ranl ile Osmanl arasnda var olan sava halinden dolay ranllar slam askerine kurun atmaktadrlar. Hal byle iken bu tarz adamlarn stanbul'da durmas c aiz midir? Bilhassa Padiah'n oca olan Yenieri klasnda ikamet etmesi hibir ekilde caiz deildir. Dolaysyla byle bir adama sahip klmasnn uygun grnr bir taraf yoktur. Yeni eri Aasnn bu szlerine karn ustalar hi ekinmeden ranl olsa bile, bu adamn kendileri asndan Bektalikte sayg duyulac ak bir konumda bulunduunu ve bir vakitten beri klalarnda ikamet etmi olmas mnasebetiyle onun hakknda mnasip grlen muamelenin de hazmedilecek bir tarafnn olmadn ifade edeceklerdir. Dolaysyla bundan sonra kla i erisinde oturup kesinlikle taraya kmamak zere, Haydar Baba'nn klaya iade edilmesinde son derec e srarl olduklarn ayan beyan dile getirmekten de geri durmamlardr.22 III. EYHLSLAM VE SADRAZAMIN MESELEYE YAKLAIMLARI Ustalarla gerekleen bu konumann ardndan Yenieri Aa's durumu bayazcs ile Bbli'ye iletecektir. Bbli'nin cevab ise; bir sonraki gn (Pazartesi) eyhlislam Dairesi'nde23 meclis gndr24 , orada eyhlislam Efendi ile syleilip gerekli olan cevap kendisinden alnarak Aa'ya iletilecektir, eklindedir. Lakin ertesi gn eyhlislam Dairesi'nde meclisin toplanmasn beklemeden eyhlislam Efendi ile Sadrazam bir araya gelmilerken Yeni eri Aa'sn da yanlarna arttracaklardr. Aa'nn davete icabetiyle eyhlislam Efendi meseleye dair grlerini kendisine bir kez daha ayrntl bir ekilde izah edec ektir. S ze, yine Haydar Baba'nn casusluunun saptanlmlndan bahisle balayacaktr: Onun klalarda elenmesi ran'a casusluk ve ortal fesada verme amac ndan baka bir ey deildir. Zaten ranllar Osmanllara harp ilan ederek slam hudutlarn tec avze yeltenmekte, Mslmanlara kurun skmaktadrlar. stelik ran milleti Osmanllarla beraber btn Mslmanlara kar ihanet ve kt iler etme konusunda kfirlerden daha fenadrlar. Hatta esir edilen kfir kadnlarn c ariye tutmak uygun ise de; bu, ranllarn kadnlar iin er'an c aiz olmayan bir husustur. Hal byle iken imdi o milletin mensubu olan "herifi" yannzda barndrmak, gelsin
22 23
24
BOA, Hatt- Hmyun, 284/17078; 29 Zilhicce 1230/2 Aralk 1815. eyhlislmlarn, Yenieri Oca 'nn kaldrld 1826 senesine kadar mstakil daireleri yoktu. Bu tarihe kadar eyhlislamlar kendi sahasna giren ileri oturmakta olduklar konaklarn selamlk ksmnda grrler veya ayr bir yer kiralayarak emrindeki memurlar ile beraber orada hizmetlerini devam ettirirlerdi. te Yenieri Oca 'nn kaldrlmasnda sonra kumanda merkezleri olan A a Kaps eyhlislaml a tahsis edilmitir. (Bkz. Murat Akgndz, Osmanl Devletinde eyhlislmlk, stanbul 2002, s.104-105.) Dolaysyla, gerek ilgili vesikada, gerekse 1826 senesinden evvelkilerde geen "Bb Me hat", "Bb- Vly- Fetva" veya "Bb- Fetv-Penh" tabirlerinden kast eyhlislm'n ikmet etmekte oldu u konaktr. Bunu yukarda eyhlislm Dairesi olarak yazmaktaki gaye ise sadece onun resm tarafn vurgulamak iindir. "Huzur Muhakemesi" veya "Huzur Murafaas" da denilen sz konusu toplantlar haftada iki defa, Cuma ve aramba gnleri yaplmaktayken; Cuma namaz mnasebetiyle murafaa vakti pek dar oldu undan murafaann Perembe ve Pazartesi gnleri olmasna karar verilmitir. Bkz. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Te kilat, Ankara 1988 3, s.211-212.
yine bizle elensin demek Yenieri Oca'na yakr bir ey olmad gibi, er'an da buna msaade edilmesi katiyen mmkn deildir. eyhlislam Efendi'nin bylesi kesin ve keskin szlerinden sonra Sadrazam da Yeni eri Aa'sna ayn ekilde c evap verec ektir. Mec lis daldktan sonra Bbli'ye dnldnde Haydar Baba'y Rauf Paa nezdine gtrmekle vazifeli tatardan gelen bir tezkire Tatar Aas tarafndan S adrazam'a iletilmitir. Tatar, tezkiresinde; yolculuk esnasnda ok iddetli bir ekilde hastalanan Haydar Baba'nn vcudundan kan zuhur etmi olduundan, bu sebeple Eskiehir yaknlarndaki Gnyz Menzilhanesi'nde kendisinden gemi bir vaziyette yatp kaldndan ve hastalktan kurtulduu vakit tekrar yola koyulacaklarndan bahsetmekteydi.25 IV. YENER CEP HESNDEK GELMELER Haydar Baba'nn Erzurum'a uzanan yolculuunun seyrindeki gelimeler bu ynde iken gelen istihbar bilgilere gre Yenieri Oca'ndan ykselen sesler hi yabanc deildir: Geceleyin hzl hzl hareket eden o bilindik ayak/yemen sesleri, sanki mptelas olunan bir hareketin hazrlklar i erisindedir. Haydar Baba'nn Bektalik anlayna gre manev evlad olan ve hala onun serbest braklmas emeli peinde koan birka Yenieri ustas eyhlislam divanndan sonraki gn, yani S al gn "bu hususda baz syleyeceimiz var" diyerek dier ustalar ve oc akllar teden beri bir toplant salonu ve her kar k eylemlerinin ilk hareket noktas olarak kullanmaya alkn olduklar Orta Cami'ye toplayac aklardr. Gaye; Haydar Baba meselesini meydana koyup, dier ocak efradn da kendilerine uydurarak, topluc a Aa Kaps'na dayanma arzularn dile getirmektir. Aa Kaps'nda; meselenin muhatab Bbli'dir eklinde bir not ile karlaabilme ihtimalini de gz nnde bulundurmu olacaklar ki ikinci istikametlerini Bbli olarak belirlemilerdir. Neticede byle kalabalklarla muhataplarnn ilerine kadim korkudan salnac ak, bu sayede Haydar Baba'nn salverilmesi salanlac akt. Lakin olayn plan ksmn tertiple fazlaca megul olduklarndan gn akam olacaktr. Bu nedenle o gn iin istediklerini gerekletirebilecek vakti bulamayacaklarna kanaat getirerek plann uygulanmasn bir sonraki gne brakac aklardr. Anc ak ilerinden yirmi otuz kadar Yenieri ustas ve odabas26 Haydar Baba ile ilgili isteklerine dair ne ynde bir cevap verilmi olduunu sual etmek i in Yeni eri Aas'nn huzuruna kacaklardr. Aa da eyhlislam Efendi'nin meseleye dair fetvasn kendilerine iletecektir: "Bu herifi istishb itmek er'an ve diy neten c iz
25 26
BOA, Hatt- Hmyun, 284/17078; 29 Zilhicce 1230/2 Aralk 1815. Yenieri klalarna oda denilmekteydi. Yenierilerde her orta veya bl n oda denilen birer klas vard: Eski ve yeni odalar iinde tarihe en me huru yeni odalar olup, pek ok hadiselere sahne olmu tur. (Bunu almann ileriki merhalelerinde de grmek mmkndr). Yenierilerin yeni odalar Aksaray'da, eski odalar da ehzadeba 'nda idi. Askerlik daim oldu undan ocak mensuplar ilk devirlerde ergen yani bekr idiler; onun iin bunlara mahsus odalar yaptrlmt; ilk Yenieri odalar Edirne'de bulunuyordu. Edirne'deki bu odalar stanbul'un daim surette merkez oldu u zamana kadar Yenierilere mesken olmu tur. Uzunarl, ...Kapkulu Ocaklar, s.152-153, 241.
deil imi, Kitbul-lahn ve er'-i erfin hkm byle olunca bunun hilf la krd sylemek elimizden gelmez. Siz dahi bildiiniz ulem'dan sorun. Eer cevzna da ir bir mesele renir iseniz ha ber virin te mukm fet v -yi pen hdir, byle ceva b virildi." Osmanl tarihinde; tam da bu misalde olduu gibi; ilerine gelmez, akllarna yatmaz ise eyhlislam fetvasnn Yenieriler i in bir anlam ifade etmedii ok zamanlar yaanmt. Nitekim fetva da Yenierileri tatmin etmeyec ek, i lerinde hala ayak direyenler, farkl neriler ortaya atanlar olacaktr: Haydar Baba'nn klaya girmesine madem msaade olunmuyor, o zaman Pir Evi'nde 27 veya Nerdibnl kynde28 ikamet etmesine izin verilsin gibi. Yeni erilerin Haydar Baba'nn serbest braklmas ynndeki srarlarn ortaya koyan bu teklif hem Yeni eri Aas hem de konunun dier muhataplarn terletec ek trdendir. Bereket versin ki "ehl- rz" Yenieri ustalarndan birisi Aa'nn muhtemelen titrek bir ses tonuyla balayaca aklamadan evvel sze mdahil olarak eratn uygun grmedii bir hususun Bbli'ye tekrar teklif edilmesinin asla kabul edilir bir ey olmadn ifade etmekten ekinmeyecektir. Herhalde Yenieri Aas ile S adrazamn da dnp, bir trl dile getirme cesareti gsteremedikleri cevap tam da bu idi. Nitekim fetva stne sz syleme cretinde bulunan Yenierilerin ou kendi aralarndan ykselen bu k karsnda aresiz dalmaya balayacaklardr. Hatta i lerinden drd bei kalp, gnah karrcasna Aa'ya baz itiraflarda bulunacaklardr. Gya, Haydar Baba denilen adam onlarn arka kt birisi olmad gibi, kendilerinin orada bulunma sebepleri de patrty seven Yeni eri ustalarnn hatrndan baka bir ey deilmi. Yoksa adam Acemmi, Ermeniymi bunda kendilerini ilgilendiren bir taraf da yokmu. Bu szlerden c esaret alan ayaktaki "ehl-i rz" ustalardan birisi meselenin fitilini tututurup, krn eksik etmeyen Yeni erileri ihbar etmekten de ekinmeyecektir. Anlattklarna gre; Haydar Baba'ya arka kanlar iki Yenieri ustasndan baka kimse deildir; avu ustalarca gtrlp, hapsolunduktan sonra hadleri bildirilmi olsayd mesele bu noktaya kadar gelmezdi: "Devlet yle bir herifi tard ve nefy itmi ise bunlar ne karurlar? Bunda ocaa dokunur ne vardr ki? Nfile konuuyorlar." Meselenin bandan bu yana Osmanl ulemas, brokrasisi ve askeriyesinin en tepesinde bulunan ahslarn Yeni eri zorbalndan ekindikleri iin sarfna cesaret edemedikleri bu szleri "ehl-i rz" Yeni eri ustas bir rpda syleyivermitir.29
27
28
29
Pir Evi; Nevehir'e ba l Hacbekta ilesinin tam ortasnda yer alan dergh hakknda kullanlmakta olan bir tbirdir. Dergh, a evi ve teki yaplarla Bekta ili in merkezi haline gelen Pir Evi'nin ne zaman kuruldu u ve rgtsel bir btnlk kazand tam olarak belli de ildir. Ancak sz konusu gelimenin; 15.yzylda balad , Balm Sultan'n da nemli katklar ile 16.yzylda artt tahmin edilmektedir. Pir Evi ile ilgili olduka ayrntl bilgi iin bkz. Bedri Noyan, Btn Ynleriyle Bekt lik ve Alevlik, I, stanbul 1998, s.443-453. stanbul'un Tekke, Zaviye ve Hnkahlar hakkndaki 1784 tarihli bir vesikada; skdar merkez ve civar ile Anadolu sahillerine ayrlan blmde gsterilen Nerdibnl/Nerdbnl (Merdivenli) Ky'nde Gadni Dede Tekkesi'nin bulundu u kaydedilmitir. (Bkz. Atilla etin, "stanbul'daki Tekke, Zaviye ve Hnkahlar Hakknda 1199 (1784) Tarihli nemli Bir Vesika, Vakflar Dergisi, XIII, Ankara 1981, s.589). Ky bugn Merdivenky, tekke de ahkulu Sultan Dergh adn almtr. BOA, Hatt- Hmyun, 284/17078; 29 Zilhicce 1230/2 Aralk 1815.
V. YENERLERN GER ADIM ATMASI Byle dnen Yenierilerin devletten yana bir tavr sergilemeye balamalar bile dierlerinin Haydar Baba'nn serbest braklmas ynndeki srarlarn krmaya yetmeyecektir. Nitekim yukardaki konumalarn gerekletii gnn gec esi Aa Kaps'nn nbetisi olan 45. bln ustasndan Yeni eri Aa'sna gizlic e gelen bilgiler muhtemel bir bakaldr giriiminden dnlm olunduunu haber verir. Buna gre; o gece -daha ncekiler gibi ilkin- toplanan "yeni odallar" takm "eski odallar"a haber gnderip, onlar da kendilerine katlmaya davet etmilerdir. Anc ak eski odallar eski gnlerini -belki de son kez- hatrlatmak istercesine verdikleri c evapla "yeni" zorbalklara bulamak niyetinde olmadklarn ortaya koyac aklardr: "Biz byle eye karmayuz. Devlet, bir herifi nefy itmekle bunda ocamza ne zarar va rdr?" Eski odallarn bu cevab kendisine yeni odallar takmndan da taraftar toplayacak, "biz de karmayuz" diyen yeni odallar asi gruptan peyderpey ayrlmaya balayac aklardr. 45.ortann ustas imdilik anlattklarndan baka bir malumat olmadn, bundan sonra da her ne tarz bir bilgi elde edilirse yine gizlic e bildirmeye devam edeceini ifade ederek, huzurundan ayrlnca Yeni eri Aas soluu Bbli'de alac ak, o ana kadar yaanan hadiseleri Sadrazam'a hemen ksaca zetleyec ektir. Haydar Baba'nn kendilerine iade edilmesinde hala srar eden Yenierilerin olduu, bunlarn ounun Haydar Baba'nn manev evlatlarndan veya onlarn yoldalarndan olutuu, Aa'nn zet ge tii konular arasndadr. Bundan sonra sarf olunac ak szlerden, Yenieri Aa'snn " ehl-i rz" ustalardan fazlac a etkilenmi olduunu hissetmek mmkndr. Yoksa en bata sylenilecek sz en sona neden braklsn, deil mi? te Aa'dan ge salan inciler: "Ayak patrdlarna" baklp bu hususta Yenierilere msaade olunsa, bundan sonra da her bir hususa karmak isteyeceklerinden bu tarz mdahalelerinin ve her istediklerini yaptrma eilimlerinin n alnamayacaktr. te bu nokta gz nnde bulundurularak, Yenieri ortalarna kesinlikle msaade edilmemelidir. Aa byle nefes tkete dursun, aslnda meselenin kendiliinden kapanm olduunu ok gemeden anlayacaktr. yle ki Bbli'den konana dnmekteyken kendisine bir tezkirenin gelmi olduu, tezkirede; daire aalarnn Aa Kaps'nda toplanm olduklarndan kendisinin de tebdile gitmeyerek doruca oraya azimet eylemesi yazldr. Aa tezkire zere dairesine gittiinde Yenieri Oc andan 10 avu ve mlazm ustasn, ura Meclisi'ne30 katlanlardan 71'in mtevellisi31 Hac
30
ra; M avere veya istiare yeri anlamnda kullanlan bir tabirdir. Eskiden devlet ilerini gr mek zere toplantlar yaplr, bu toplantlara "ra" veya "ura-y Saltanat" denilirdi. zellikle sava zamanlar alnacak tedbirlerin geni bir dzeyde tartldktan sonra uygulanmaya konulmas do al bir ihtiyat. Nitekim Ktip elebi, sava ilerinden anlayan herkesin fikrinin alnmas, kararn iyice ortaya kabilmesi iin de gereken tartmalarn yaplmas gerekti ini ileri srmektedir. Bu ihtiya, devletin belli ba l di er sorunlarnn da zmnde duyulmaya ba lanm ve iten anlar kiilerin a rld toplantlarla danma zorunlulu u giderilmeye allmtr. Padiah, devletin nemli bir sorununun me veret yoluyla gr lp zmlenmesini isteyebilir, kendisi de sk sk bu toplantlara katlrd. Padiahtan ba ka devlet ricali ile birlikte devletin hemen her kademesinde vazifeli olanlarn, askerlerin, hatta emekli memurlarn da ra'ya katldklar bilinmektedir. Mesela tahta kndan bir ay kadar sonra, 14 Mays 1789'da III.Selim'in emriyle toplanan "Meclis-i Me veret"e iki
Yusuf Aa ile dier 2 ortann mtevellilerini karsnda bulac aktr. Gelenlerin Haydar Baba meselesinden hi sz a mamalar ise onlarn meselenin tamamen kapanm olduunu gstermeye almalarndandr.32 VI. YENERLERN YEN GNDEM MADDES: RUMLAR Haydar Baba meselesi herhangi bir mdahaleye lzum kalmakszn imdilik bu ekilde kapanyorken, mdahalesizlik Yenierilere gre bir i olmadndan bu kez kendilerine yeni bir gndem maddesi yaratmlardr: Rum meselesi ve Rumlarn tavrlar. Bilindii zere Osmanl mparatorluu'nu ierden zayflatmak isteyen Avrupa Devletleri'nin, zellikle Rusya'nn tahriki ve Rum aydnlarnn Yunanistan'n egemenlii, hatta Bizans mparatorluu'nun yeniden c anlandrlmas yolundaki abalar neticesinde 19.yzyln balarndan itibaren Osmanl egemenliindeki Rumlar eitli isyan hareketlerine teebbs edeceklerdir.33 Rumlarn her an isyana hazr halleri ve bu ynde gelen bilgiler, anlalan Yeni erileri fazlac a rahatsz etmitir. Nitekim Rum fesad ortaya kal 22 ay oldu diyerek sze balayan Yenierilerin ardl ifadeleri duyulan endienin geni snrlarn izmeye yetec ek trdendir. Onlara gre; def edilmesi mmkn olmayan bu mesele her ge en gn daha da kark bir hale srklenmektedir. Rumlarn girimi olduklar fesatlk hareketleri ile devlete zarar verme abalar nceki gnlerde ura Mec lisi'nde okunan tercme ktlarnda zaten btn plakl ile ortaya kmt. Eer bir hadise yaanrsa hal nereye varacaktr? Dardan bir dman saldrdnda stanbul'daki Rum ve Ermenilerin ayaa kalkp etmeyec ekleri ihanet kalmayac aktr. Hatta bir ok yabanc, baruthane etrafnda av bahanesiyle tfekleri omuzlarnda gezmektedirler; bir kargaa esnasnda bunlarn da devlete ihanet ederek baruthaneyi atee vermeleri ihtimal dhilindedir. Bu tarz hadiselerin dourac a kt netic eleri kestirmek zor olmasa gerektir. Bu szlerin ardndan Yenieriler mevc ut durumun kendileri i in byk bir endie kayna olduunu ifade edeceklerdir. stanbul'da ailelerinin yan sra c an ve mallarnn bulunmas, onlarn endielenmelerinin kendilerince nemsiz sebeplerinden biridir. nk bakentte dinleri, devletleri ve padiahlarnn bulunmas onlar i in her eyden daha nemliymi. Muhtemelen bu son sylediklerine kendi-
31
32 33
yzn stnde kii katlmtr. Bu meclis ve mesele hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Ahmet Mumcu, Divan- Hmayun, Ankara 2007, s.142148. Yenieri te kilatnda 71'inci ortay Seksoncular te kil etmitir. Gelene e gre Eflak Voyvodas'nn av iin II.Mehmed'e hediye olarak gnderdi i Seksonya kpekleri bu ortaya verilmi ve mensuplar bunlara bakmakla grevlendirildikleri iin Seksoncu adn almlard. Kumandanlarna da Seksoncuba denilmitir. Bkz. Es'ad Efendi, ss-i Zafer (Yenierili in Kaldrlmasna Dair), Haz: Mehmet Arslan, stanbul 2005, (Hazrlayann Notu). BOA, Hatt- Hmyun, 284/17078; 29 Zilhicce 1230/2 Aralk 1815. Yunanllarn, ba mszlklar yolundaki ilk giriimleri air Konstantinos Rigasn eseri olmu tur. O, bir yurtsever dernek olan Hetaireiay kurarak Osmanllara kar eylemlere kalkmtr. 1798de pek acl biten servenini, Yunanllar unutmam ve Hetaireia, Viyana Kongresinden az nce, ilkin Odesada (1814), sonra da stanbulda, Dostlar Derne i (Philiki Hetaireia) adyla yeniden kurulmu tur. (Bkz: Mantran, Osmanl mparatorlu u Tarihi , s.34). Rum meselesinin devlet merkezinde uyandrd akislerle ilgili olduka ayrntl bilgi iin bkz. Vakanvs Ahmed Ltf Efendi Tarihi, I, Haz: Ahmet Hezarfen, stanbul 1999, s.6-23.
leri de inanmam olmaldrlar. Yoksa bir nceki meselede Yenierilerin "baba"dan baka bir kelime bilmiyormu gibi davranmalar ne ile a klanac ak? Bu kez "biz bu gvurlardan emin deiliz" diyen Yenieriler, endielerini ortadan kaldrmak i in Aa vastasyla devlet ricalini bir are bulmaya davet edec eklerdir. Aslnda, Rumlarn stanbul'dan uzaklatrlmas, kltan ge irilmesi veya bu ynde kendilerine bir emir verilmesi gibi seenekler Yenierilerce hazrlanmt, imdi sadece merkez idareden bunlardan birinin tercih edilmesi istenilec ekti. Yeni eri Aa'sna bu hususun zme kavuturulmas iin son derec e kararl olduklarn, kendilerine kesin bir cevap verilmesi gerektiini, aksi takdirde evvela eyhlislam Efendi'ye, ondan da bir c evap alamazlar ise Bbli'ye varac aklarn, yine tehditle kark ifade eden Yenieriler, esasnda yukarda vurgusunu yaptklar devlet ve padiah gibi kavramlarnn artk kendileri iin ok da bir ehemmiyet tamadn farknda olmadan aa vuracaklardr. Ne gariptir ki bir nceki hadisede Yenierilerin "ayak patrdla rna " baklp onlarn istedikleri yapld vakit artk bu iin nn almann mmkn olamayacan ifade eden Yenieri Aa's bu kez patrtlarn okluundan ve sertliinden korkmu olmal ki a k bir ekilde tehdit i eren bu ifadeler karsnda siz kim oluyorsunuz, devlet sizin talimatlarnza gre mi ynetilecek diyebilme c esaretini kendisinde bulamayac aktr. Bunun yerine Bbli'den Rumlara ilikin herhangi bir a klamada bulunulmad i in kendilerine ne diyeceini bilemedii gibi kaamak bir cevap vermeyi tercih etmitir. Anlalan Aa, (Haydar Baba meselesinde olduu gibi) dairesine gelenler arasnda kendisine destek kacak kimse bulamadndan Yeni erileri bir an evvel bandan savma telana dmtr. Aa'ya gre; Rumlarn durumu ve gelecekleri kesinlikle padiahn emir ve iradelerine bal hususlardandr. Bu nedenle mesele evvela bayazcs vastasyla Bbli'ye iletilecek, oradan da saraya arz olunmak suretiyle nasl hareket olunmas gerektii noktasnda II.Mahmud'a danlac aktr. Aa'nn izdii yol haritasna uygun olarak mesele kendilerine bildirildiinde Bbli'den alnan c evap Aa'nn o an i inde bulunduu batan savmac tavr aratmayac ak trdendir: stanbul'daki Rumlarn krlp krlmamas elbette herkesin ba gibi erat hkmne baldr. Dolaysyla evvela S ultan'a danlmal, ardndan meseleye dair en uygun kitap hkmn, yani fetvay bildirecek olan eyhlislam Efendi'ye mracaat olunmaldr. Nasl bir yol izlenmesi gerektiine dair hsl olacak er' hkme gre de harekete ge ilmelidir. Nihayet mesele S ultan'a kadar ulaac aktr. Rum milletinden hibir ferdin emniyette olmadn ifade ederek sze balayan II.Mahmud da o gnn savma modasna uyarak Rumlarla ilgili kararn anc ak er' hukukun verecei hkme gre ekillenec eini, bu hkmn i eriinin ne olacan bilmeden kendisinin o kadar reayann krlmasna dair herhangi bir emir veremeyeceini belirterek, meseleyi eyhlislam Efendi'ye havale edec ektir.34
34
BOA, Hatt- Hmyun, 284/17078; 29 Zilhicce 1230/2 Aralk 1815.
NETCE Bundan sonra neler yaandna, ne ynde bir karara varldna dair herhangi bir bilgi mevcut deildir. Ancak yaanm olmas kuvvetle muhtemel olan baz gelimeler vardr. Mesela ilerine gelirse karlac ak fetvaya riayette bir sknt yaratmayacak olan Yenieriler, tam tersi bir durumda, Haydar Baba meselesinde olduu gibi fetvay da pek ciddiye almayacaklardr. eriine baklmakszn verilen fetvaya riyet ettikleri kabul edilse bile artk sorunsuz yaayamayan Yeni eriler kendilerine megul olacak yeni bir mesele bulmak veya yaratmak noktasnda hi bir g lk ekmeyec eklerdir. S on olarak, anlatlan meselelerden hareketle Yenieriler ve ocaklar zerine ksa bir deerlendirme yapmak gerekirse, bugne kadar hep tekrar edile gelmi olan son dnem zorbalklarnn dnda farkl eylem ve davranlardan bahsetmek pek mmkn deildir. Bu cmleden olarak; Yenierilerin, zamannda en gl dilisini oluturduklar merkez idare ark iin artk her akllarna eseni yapan/yaptran, yaptramadklarndaysa estiren bir "kurum" haline dnm olduklar ortadadr. II. Mahmud'un bu "kurum"u temizlemeden modernleme bac asnn aksi istikamette tteceini anlamasnda mevzubahis hadiselerin uyarc bir etkiye sahip olduklar, bilhassa Haydar Baba meselesinin sz konusu etkiyi, Yeni erilerin tarih sahnesinden ekilmeleri, hatta onun nc esinde ve zellikle sonrasndaki Bektalikle mc adele esnasnda srdrm olmas da muhtemeldir.
KAYNAKA
-Ba bakanlk Osmanl Arivi (BOA), Hatt- Hmyun, 284/17078; 29 Zilhicce 1230/2 Aralk 1815. -Abdurrahman eref Efendi , Tarih Musahabeleri, Ankara 1985. -Ahmed Cevdet Paa, Ta rih-i Cevdet, XII, (dal Neriyat), stanbul 1966. -Ahmet Cevdet Paa, Osma nl mparatorluu Tarihi, II, (lgi Kltr Sanat Yaynclk), stanbul 2008. -Akgndz, Murat, Osma nl Devletinde eyhlislmlk, stanbul 2002. -Birge, John Kingsley, Bektalik Tarihi, stanbul 1991. -etin, Atilla, "stanbul'daki Tekke, Zaviye ve Hnkahlar Hakknda 1199 (1784) Tarihli nemli Bir Vesika, Vakflar Dergisi, XIII, Ankara 1981, ss.583590. -Danimend, smail Hmi, za hl Osmanl Tarihi Kronolojisi, (Osmanl Devlet Erkn), V, stanbul 1971. -Daolu, Kemal, "Yenieri Oca ve Bekta Zaviyelerinin Kapatlmas", Ga zi niversitesi -Hac Bek ta Veli Aratrma Dergisi, sy.34, Ankara 2005, ss.307315. -Eri, Osman, "Yenieri Ocann Manevi Eitimi ve Bektalik", Ga zi niversitesi Hac Bekta Veli Ara trma Dergisi, V/10, Ankara 1999, ss.173-196. -Es'ad Efendi, ss-i Zafer (Yenieriliin Kaldrlmasna Dair), Haz: Mehmet Arslan, stanbul 2005. -Faroqhi, Suraiya, Ana dolu'da Bektalik, stanbul 2003. -Goodwin, Godfrey, Yenieriler, ev: Derin Trkmer, stanbul 20083. -lgrel, Mcteba, " Yenieriler" , MEB..A, XIII, Eskiehir 1997, ss.385-395. -Mantran, Robert, Osmanl mpara torluu Tarihi (XIX.Yzyln Balarndan Ykla), II, ev: Server Tanilli, stanbul 2002. -Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, III, Yay. Haz: Nuri Akbayar, stanbul 1996. -Melikoff, rene, Hac Bekta Efsaneden Geree, ev: Turan Alptekin, stanbul 1998. -Mumcu, Ahmet, Diva n- Hmayun, Ankara 2007. -Noyan, Bedri, Btn Ynleriyle Bektlik ve Alevlik, I, stanbul 1998. -Ocak, Ahmet Yaar, Osma nl mpara torluu'nda Marjinal Sflik: Kalenderler (XIV-XVII.Yzyllar), Ankara 1992. -Ortayl, lber, "Tarikatlar ve Tanzimat Dnemi Osmanl Ynetimi", OTAM, sy.6, Ankara 1995, ss.281-287. -Pakaln, Mehmed Zeki, Osmanl Ta rih Deyimleri ve Terimleri Szl, I, II, III, stanbul 1993. -Uzunarl, smail Hakk, Osma nl Devleti Tekiltndan Kapkulu Ocaklar, I, Ankara 1984. -Uzunarl, smail Hakk, Osma nl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara 19883. -Va k anvs Ahmed Ltf Efendi Tarihi, I, Haz: Ahmet Hezarfen, stanbul 1999.
Ek-I: BOA, Hatt- Hmyun, 284/17078; 29 Zilhicce 1230/2 Aralk 1815 "Benim Vezirim; Yenieri usta la rnn istid' 'la r ve Yenieri Aa s'nn ve senin virdiiniz ceva bla r ma 'lm- hm ynum olmudur. Rum milletinden hibir ferdin emniyeti olma d z hirdir. Ka ld k i Devlet-i liyyemiz Devlet-i Muha mmediye olub, z t- hm ynuma ha lk n it a ti m m-l-Mslimn olduum indr. Sret-i er'si ma 'lmum olma k szn bu k a da r re y y k rsunla r deyu emr idemem. Gerek bu ma ddede gerek Ha yda r Ba ba 'nn a vdeti ma ddesinde fet v -yi erf k a rlsn, Kit bul-la h ne vechle emr ider ise ben da hi Alla h'n emri ve Peyga mberimizin er iti mcibince ik tiz sn icr ' iderim"
TARHN PENDE

Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 1 7 -3 8
Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 1 7 -3 8
OSMANLI DEVLETNDE ULAIM VE LETMN RGTLENMES Cemal ETN

zet Osmanl Devletinde, merkez ile tara arasnda karlkl olarak gnderilen deerli evrklarn iletimi, belirli bir ama iin yolculuk yapan resm grevlilerin ulamlarnn salanmas ve devlet hazinesine ait deerli emtiann yer deitirmesi hep at srtnda gereklemitir. Sz konusu atlarn nerelerden ve ne ekilde temin edilecekleri meselesine ise menzilhnelerin kurulmasyla zm retilmitir. Bu hizmetlerde bir aksama yaanmamas, sz konusu birimlerin her yl tekrarlanan bir ekilde yerinde ve yeniden rgtlenmeleriyle mmkn olabilmektedir. Bu almann amac da, bahsedilen hususlar dorultusunda, Osmanl Devletinde resm ulam ve iletiimin rgtlenmesinin kimler tarafndan, ne ekilde ve hangi zaman aralklarnda yapldn incelemektir. Anahtar Kelimeler: Menzil, Menzilha ne, Ha berleme, Ula m, Menzilci, Deruhte Etmek ORGANIZATION OF TRANSP ORTATION AND COMMUNICATION IN THE OTTOMAN STATE Abstract The valuable document sending between the administrative centre and the provinces, the transportation of official functionaries and place-changing of valuable goods belonging to state treasury,were always carried out on horseback in the Ottoman State, The matter of obtaining the horses, where and how, was resolved with the foundation of the menzilhnes. This institution was organized every year to abstain from difficulties and problems in the service. The aim of this study is underlying the official transportation and communication organization in the Otoman State covering the mentioned matters and revealing the time range of transportation, by whom did they carry out and how did they do. Key Words: Menzil, Menzilhane, Communication, Tra nsportation, Menzil Administrator, Undertaking of Menzilhane
Bu alma Seluk niversitesi Bilimsel Ara trma Projeleri Koordinatrl tarafndan desteklenen (Proje no: 07103001), Anadoluda Faaliyet Gsteren Menzilhneler (1690-1750) (Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2009) isimli doktora tezinden faydalanlmak suretiyle hazrlanmtr. Ar. Gr. Dr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim Eleman. ccetin@selcuk.edu.tr
GR Osmanllarda, devletin kuruluundan Ltfi Paann sadaretine dein, merkez ile tara arasndaki irtibat ulak hkm1 ad verilen bir sistem ile srdrlmtr. Bu sistem, hem dzenli bir iletiime imkn tanmamas hem de suiistimale ak bir uygulama olmas sebebiyle, zamanla sknt kayna haline gelmitir. Ltfi Paa, sadareti dneminde (1539-1541), bu tr skntlarn nn almak2 ve merkez-tara irtibatn dzenlemek maksadyla, ana yollar zerinde belirli noktalarda, menzilhneler3 tesis etmitir4 . Osmanl Devletinde resm ulam ve iletiim, posta idaresinin kurulmasna kadar (1839-1840), byk lde menzilhneler vastasyla salanmtr. Menzil tekilt vastasyla yaplan haberleme denilince anlalmas gereken, merkez ve tara arasnda idar irtibatn salanmasdr. Zira hibir kaynakta, menzil tekiltnn ya da dier ifadeyle menzilhnelerin sivil haberleme iin tesis olunduuna ya da sonrasnda bu ama la kullanldna dair bir bilgi bulunmamaktadr5 . Anc ak nadiren de olsa, cretlerini pein demeleri suretiyle, halkn da buralardan binek temin edebilecei ynnde uygulamalarn gndeme geldii grlmektedir6 . Menzilhnelerin birbirilerine olan uzaklklar lkenin her yerinde ayn deildir. Bu mesafeleri daha ok coraf artlar, blgenin emniyeti7 ile menzilhneleri finanse ve idare edebilecek nitelikte yerleimlerin olup-olmamas belirlemektedir. Bazlar, konumlar icab vazge ilmez olmalar sebebiyle, tm olumsuzluklara ramen, devletin mdahalesi ve destei ile varlklarn devam ettirmilerdir8 . Yine menzil beygirlerinin fiziksel performans ve dayankllklar da menzilhneler aralarndaki mesafelerin belirlenmesi hususunda en nemli bir etkendir9 . lke genelinde bir deerlendirme yapldnda, bu mesafelerin ortalama 11 saat (yaklak 63 km10 ) c ivarnda olduu anlalmaktadr11 . Yerleimin seyrek veya nfus younlu1
2 3
4 5 6
7 8
10
Osmanl Devletinde, menzilhneler kurulmadan nce, haberle menin sa lanmas iin lkenin drt bir tarafna gnderilen ulaklara, u radklar yerlerde ihtiya duyduklar binek hayvanlarnn temini ile i e ve konaklama ihtiyalarnn karlanmas iin verilen resmi belgelerin genel ismidir. Bkz. M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl , C.III, stanbul 1993, s.543. Ltf Pa a, Asfnme , stanbul 1326, s.11 . Menzilhne; Osmanl Devletinde bir takm hizmetlerin ifas iin yolculuk yapan devlet grevlilerinin beygir de itirmeleri ve gerekli durumlarda dinlenmeleri iin ana yollar zerinde, belirli aralklarla kurulmu ula m istasyonlarnn genel addr. bkz. Yusuf Halao lu, Osmanllarda Ula m ve Haberle me (Menziller), Ankara 2002 (Menziller), Ankara 2002, s.30. a atay Uluay, 18. ve 19 Yzyllarda Saruhanda Ekiyalk ve Halk Hareketleri , stanbul 1955, s.34-35. Halao lu, Menziller, s.6; Nesimi Yazc, Osmanl Haberle me Kurumu , Osmanl, C.III, Ankara 1999, s.620. Colin Heywood, Two Firmans of Mustaf II On The Reorganization of the Ottoman Courier System (1108/1696) , Acta Orientallia Academiae Scientiarum Hungarcae, Vol. 54, No. 4, Budapest 2001, s.488; Posta atlarnn cret karl nda yabanc seyyahlar tarafndan da kullanlabildi i anla lmaktadr. Frederick Burnaby, At Srtnda Anadolu, (ev. Meral Gaspral), stanbul 2007, s.69. Halao lu, Menziller, s.51. Mesela; Anadolunun Sa Kolu zerinde bulunan Karapnar Menzilhnesinin idaresi hususunda srekli olarak finansal sorunlar ya anmasna ra men, Osmanl Devleti yol sistemi asndan nemli bir konumu bulunmas sebebiyle, sz konusu menzilhnenin kapatlmas gndeme bile gelmemitir. Bu hususu zetleyen hkm sureti iin bkz. Konya eriye Sicilleri (KS.) 58 , s.201/1, (27 Zil-hicce 1177/ 27 Haziran 1764). Reinhold Schiffer, British Travellers in 19th Century Turkey , Amsterdam-Atlanta, 1999, s.47; Bu hususla ilgili gnderilen hkmlerden baz rnekler iin bkz. Ba bakanlk Osmanl Arivi (BOA), Malyeden Mdevver Defterleri (MAD.) Numara 8470 , s.325/2; 361/2; BOA, MAD. 8492 , s.177/2, (12 Zil-kade 1146 / 16 Nisan 1734). lgili belgelerde menzilhneler aras mesafe saat cinsinden kaydedilmektedir. Halil nalck, saatin fersah- kadmle ayn oldu u ve her ikisinin de 7.500 duvarc arnna karlk geldi ini belirtilmektedir. Bir duvarc arunu ise 0,758 metre olup,
unun dk olduu blgelerde bahsedilen uzaklklar 45 saate (yaklak 256 km) kabildii gibi, msait olan blgelerde 3 saate (yaklak 17 km) kadar debilmektedir12 . Menzilhnelere ait ilemler Defterdarla bal Mevkft Kalemi tarafndan takip edilir ve bunlarla ilgili yazmalar da ayn isimle anlan defterlere (Mevkft defterleri) kaydedilirdi. Menzilhnelerin idaresi, gelirleri, maktt deerleri ve sair hususlarda bir sorun gndeme geldiinde ilk olarak Mevkft defterleri inc elenmekte ve bu dorultuda da karar kmaktayd13 . Menzilhneler, tm yl boyunca ve yedi gn yirmi drt saat olmak zere, srekli olarak ak bulunmaktaydlar14 . Bu ynyle olduk a ilek ve ilevsel olan menzilhnelerin, belirtilen younluk ve ilevsellie uygun olarak ina edilen veya standart bir mimar zellii bulunan yaplar olmadklar anlalmaktadr15 . Menzilhnelere dair her trl dzenleme ve bunun getirdii sre menzilhnesine / menzilhnelerine nizam verilmek eklinde ifadelendirilmektedir. Osmanl Devletinde menzilhnelerin hizmet verebilmeleri, dnem balarnda mutad olarak tekrarlanan bir srece tabidir. Bu sre maktt deerlerinin takdir edilmesi, menzilcilerin atanmas, menzilhnede beslenecek beygir saylarnn belirlenmesi ve yrrlkte bulunan genel nizamlar ile blgenin zel artlarna gre baz hususlarn ortaya konulmas gibi bir dizi ic raatla balantldr. Bu alma ile menzilhnelerin hizmet verebilecek ekilde organize edilmeleri i in hangi zmrelerin grevlendirildikleri ve sorumluluklarnn neler olduu hakknda genel bilgiler verilecektir. Bu dorultuda, sz konusu srec in yln hangi zaman dilimlerini kapsad ve ne kadar devam ettii gibi hususlar da deerlendirilec ektir. Akabinde ise menzilhnelerin hizmet verebilecek dzeyde rgtlenmeleri i in nasl bir srecin takip edildii, srasyla ve ayr balklar altnda olmak zere, ayrntl bir bi imde izah edilmeye allac aktr. A. Yerel rgtlenmede Etkin Olan Birimler Devlet merkezinden menzilhnelerin idaresi ile ilgili olarak taraya gnderilen fermnlardan, menzilhnelerin yerel rgtlenmesinde ayn ve ahli ile kdlarn
( 7.500x0,758= 5685) hesabyla bir saatin 5.685 metreye tekabl etti i sylenebilir. Halil nalck, Osmanl Metrolojisine Giri , (ev. Eref Bengi zbilen), Trk Dnyas Ara trmalar, s.73, stanbul 1991, s.44; Ayrca XIX. Yzylda Anadoluda bulunan ngiliz seyyahlarnn gzlemlerine gre 1 saat 3,5 mile tekabl etmektedir. Schiffer, British Travellers, s.46. Tm dnyada XVIII. yzyln sonlarna kadar deniz yolculu u iin gnlk 100-150 km katedilmesi normal kabul edilirken, kara yolculu u iin ise 30-40 kmlik bir mesafe st limit olarak grlmekteydi. Marc Bloch, Feodal Toplum, (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara 2005, s.104-105. Yabanc seyyahlarn beyanlarndan Osmanl Devletinde ulaklarn, her menzilhnede beygir de itirmek suretiyle gnlk ortalama 60 mil yol kat ettikleri, hatta bunlar arasnda gnlk 100-150 mil hza ula anlarn bile bulunduklar anla lmaktadr. Schiffer, British Travellers, s.45. Sz konusu rakam BOA, Kamil Kepeci (KK.) 2555 ; BOA, C.NF. 1230 ; BOA, MAD. 3179, BOA, MAD. 4004, BOA, MAD. 10494 , BOA, MAD. 10322 , Redif Asker Tlimatnmesi, Trke Yazmalar, Hsrev Paa Ksm, nr. 813/4deki veriler kullanlmak suretiyle hesaplanmtr. BOA, MAD. 10322 , s.324; BOA, MAD. 10492 , s.439-440. rnek olarak bkz. BOA, MAD. 8492 , s.96/2, (4 Safer 1146 / 17 Temmuz 1733); s.97/1. Bu hususa vurgu yapan hkm sureti iin bkz. BOA, MAD. 8492 , s.181/1. Cemal etin, Menzilhnelerin M temilatlarna ve Tefrilerine Dair Bir Takm Gzlemler , Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi , S.22, Konya 2009, s.43-59.
11
12 13 14 15
birinc i derecede sorumlu olduklar anlalmaktadr. Yine zaman zaman zellikle bu i i in grevlendirilen mbairlerin de, yerine gre gzlemc i yerine gre ise mdahil olmak suretiyle, menzilhnelere nizam verilmesi srecine fiili olarak katldklar grlmektedir. Tm hususlar erevesinde, menzilhnelerin yerel olarak rgtlenmesinde etkin olan birimler ve bunlarn sz konusu srece etkileri aada inc elenec ektir. 1. Ayn ve Ahli Osmanl ehir toplumunda, devlet ile rey arasndaki ilikilerin dzenlenmesi hususunda olduka ilevsel bir pozisyona sahip, hem ahlinin temsilcisi hem de devletin icra organ olan ve belgelerde genellikle erf veya ayn diye tabir olunan, bir grup bulunmaktadr16 . Genel anlamda ehir ileri gelenleri olarak nitelendirilebilecek bu grup zengin tccarlardan, esnafn yal ve tec rbelilerinden, ulem, imm ve hatb gibi tannm din adamlar ile nl tarkat eyhlerinden olumu gzkmektedir17 . Yaadklar blgelerin ileri gelenlerinden olan aynlar, zellikle reayann rgtlenmesi hususunda devlet grevlilerine yardmc olmaktadrlar. XVII. yzyldan itibaren, bu zmrenin tara ynetimine katlm giderek artmaya balamtr18 . zellikle XVIII. yzyldan sonra, devlet merkezi tarafndan aynlar, resm ilerin takibi hususunda halkn temsilc ileri kabul edilmi ve bu balamda da kendilerine bir ok vazife yklenilmitir19 . Her bir menzilhnenin nizam, idaresi ve finansmanyla dorudan balantl, resm belgelerde ahli olarak zikredilen, bir halk zmresi bulunmaktadr. Sz konusu zmre genellikle menzilhnenin bulunduu kazdan ya da yakn evresindeki dier yerleimlerin avrz ve nuzl hnelerini meydana getirmektedir. Hangi kaz, mahalle veya kyden, ka avrz ve bedel-i nuzl hnesinin menzilhneye baland ve sorumluluklarnn neler olaca devletin yetkili organlar tarafndan belirlenmekte, gnderilen fermnlar vastasyla da bu hususlar muhataplarna bildirilmektedir20 . Menzilhnelerin idaresi balamnda, ayn ve ahlinin sorumluluklarn belirten ok sayda fermna tesadf olunmaktadr. Menzil nizam iin gnderilen emirler, ounlukla beylerbeyi, sancakbeyleri, kaz kdlar, ayn ve zbitnlar muha16
17
18
19
20
zer Ergen, Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Niteli i zerinde Baz D nceler , VIII. Trk Tarih Kongresi Ankara 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.II, Ankara 1981, s.1269; zcan Mert, Osmanl Devleti Tarihinde ynlk Dnemi , Osmanl, C.VI, Ankara 1999, s.174; Halil nalck, Devlet-i Aliyye Osmanl mparatorlu u zerine Ara trmalar-I, stanbul 2009, s.333-334. zer Ergen, Osmanl Klsik Dnemindeki Eraf ve Ayan zerine Baz Bilgiler , Osmanl Ara trmalar, C.III, stanbul 1982, s.106; Ergen, Osmanl ehirlerindeki Ynetim , s.1269. Ya ar Ycel, Osmanl mparatorlu unda Desantralizasyona Dair Genel Gzlemler , Belleten , XXXVIII/152, Ankara 1974, s.684-685; Osmanl Devletinde aynl n ortaya k ve aynlarn g kazanmasn sa layan siyas ve sosyal artlar iin bkz. Mcteba lgrel, Balkesirde ynlk Mcdelesi , EFTED , S.3, stanbul 1972, s.64. Muhittin Tu , Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, Konya 2001, s.91; Ycel zkaya, Osmanl mparatorlu unda Ayanlk, Ankara 1994, s.153. Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991, s.35. BOA, MAD. 8470 , s.86/1,(29 Cemaziyel-Ahir 1136/ 25 Mart 1724); KS. 56 , s.181/1, (H.1176 / M. 1762-63); BOA, MAD. 3999 , s.172, (16 evvl 1146 / 22 Mart 1734).
tap kabul edilmekle birlikte21 , menzilhnelerin dzenli ve srekli hizmet vermeleri hususu, kdlar bata olmak zere, ayn ve ahlinin uhdesine havale edilmitir. S z konusu zmrenin menzil hizmetleriyle ilgili balc a sorumluluklar, kazlarnda bulunan menzilhnelerin hizmete almasna ynelik olarak ger ekletirilmesi gereken tm aktivitelerin yerinde, zamannda, ilgili kanunlar dorultusunda ve eksiksiz olarak gerekletirilmesi eklinde zetlenebilir22 . Bu dorultuda nc elikli grevlerinin iten anlayan, gvenilir menzilc iler atamak ve menzilhnenin ihtiya larnn karlanmasna nezaret veya yardm etmeleri gerektii anlalmaktadr23 . Yine menzilcilerin yeterli sayda beygir tedarik edebilmeleri ve menzilhnenin ihtiyalar iin gerekli olan parann temin edilmesi de kaz halkna ait bir mkellefiyettir24 . Genellikle her kaz ahlisi kendi menzilhnesine nizam vermekle mkellef iken, baz menzilhnelere nizam verilmesi hususunda birden fazla kaz ahlisinin sorumlu tutulduu grlmektedir25 . Bu ekilde nizam verilen blgelerdeki menzilci tayinlerinin de, nizam vermekle mkellef olan tm kaz ahlisinin katlm ve ittifaklaryla ger ekletirildii anlalmaktadr26 . 2. Kdlar Kd, Osmanl Devletinde kaz ve adl yetkiye sahip olan grevliler i in kullanlan bir kavramdr27 . Osmanl adliye tekiltnn asl unsuru olan kdlar, bulunduklar yerin hem hkimi, hem belediye bakan, hem de halkn her konuda mrac aat edebilecei bir makamdr28 . Beylerbeyi ve sancakbeylerinin seferler do21 22 23
24 25
26 27 28
MAD. 8492 , s.23/1, 53/1, 94/1. KS. 56 , s.181/1, (H.1176 / M.1762-63). H.1181 / M.1767 ylnda ana yollar zerinde bulunan tm kazlara gnderilen fermnda memlik-i mahrsemde vki menzilin alel-hsn-i nizm zere amel ve idreleri ayn ve ahlnin uhde-i ihtimamlar olmakdan na i her kaznn ayn ve ahlsi menzilhneye senev brgrler ve kula ozlar in iktiz iden zehir ve levzm- siresini vakt ve zamannda mevcd itdirmek ve be-her sene ibtidsnda Rz- Hzrda cmlenin marifet ve ittifkyla huzur- erda mutemed-i ali kefilleri ahz olunarak muhtrdan olan kr-gzr ve kuvve-i iktidr kimesneleri menzilci nasb ve tayn ve masrif ve imddler temmen ed ve teslim (etmek) menzilhnelerin dzenli ilemesi iin, ayn ve ahlinin ibirli i iinde yukardaki hususlara dikkat etmeleri emredilmitir. Bkz. KS. 59 , s.108/1 (23 Safer 1181 / 21 Temmuz 1767); 1189 / 1775 ylnda Anadolunun Sa Kol gzergh zerinde var olan menzilhnelerin idaresi iin gnderilen nizmnmede memlik-i mahrsemde vkimenzilin aled-devam- hsn-i nizm zere amel ve idreleri kazlarnda ayn ve ahllerinin uhde-i ihtimmlarndan olmakdan n her kaznn ayn ve ahlsi menzilhneye senev bagirleri ve kula uzlar in iktiz iden zehir ve levzm- sire ve zmesi vakt- zamannda mevcud ettirilmek ve be-her sene ibtid rz- hzrda cmlenin marifet ve ittifkyla huzur- erde. KS. 62 , s.106/1, (22 Cemziyel-hir 1189/ 20 A ustos 1775); Yine H.1199 / M.1785 ylnda Hsrevpa a, Bolvadin, Ulukla ve Belen menzilhnelerinin nizamnn bozulmas zerine gnderilen bir fermnda gerek zikrolunan gerekse trik-i caddede vki muhattal- nizm olan menzil-i sirelerinin kadar- kifye brgr ve src ve zehir ve levzm- sireleri marifeti er ve mb ir-i mm-ileyh ve cmle ayn ve ahli ittifkyla tedrik ve tekml... yer alan ifadeler ayn ve ahlinin sorumluluklarn aklamaktadr. Bkz. KS. 64 , s.133/1, (4 abn 1199/ 12 Haziran 1785); bununla birlikte H.1194 / M.1780 ylna ait bir takrirde Anadolu ve Rum ve iki cniblerinde vki menzil tbi oldu u kazlarn ayn ve ahlleri hsn-i nizm zere idre etmek urtundan eklinde yer alan ifadeler, menzilhnelerin idaresinin ayn ve ahlinin sorumlulu unda oldu unu gstermektedir. Bkz. BOA, Cevdet Nafia (C.NF.) 2239 , s.2, (17 Cemziyel-evvel 1194 / 21 Mays 1780); Altunan, Menzilhneler , s.914. zkaya, Menzilhne Sorunu , s.348. Mesela; Anadolu Sol Kol zerinde bulunan Sonisa Menzilhnesine mba ir tarafndan nizam verilmesi esnasnda Sonisa, Ta bad, Karayaka ve ran ahlilerinin birlikte ve tmyle nezre ba landklar grlmektedir. BOA, MAD. 3999 , s.172, (16 evvl 1146 / 22 Mart 1734). BOA, MAD. 10492 , s.490. Midhat Serto lu, Tarih Lgat, stanbul, 1986, s.166. Osmanl Kads ile ilgili olarak Bkz. Eblul Mardin, Kad , A , C. VI, Eskiehir 1997, s.42-46; Halil nalck, Mahkeme. , A , C.VII, Eskiehir 1997, s.146-151; lber Ortayl, Osmanl Kadsnn Ta ra Ynetimindeki Rol zerine, Amme dare Dergisi , IX/1, 1976, s.95-107, lber Ortayl, Osmanl Kads-Tarihi Temeli ve Yarg Grevi , ASBFD , C. XXX, S.1-4 (Ay-
laysyla idar blgelerinde bulunamamalar kdy idar anlamda nemli bir noktaya tamtr29 . Kazlarn en byk adl yetkilisi olan kd, bir ok bakmdan da sanc akbeyinden daha geni bir otoriteye sahiptir30 . Yukarda bahsedilen yetki ve sorumluluklar er evesinde kdlarn kendi idar blgelerinde bulunan menziller (asker, haberleme, hac ve dier menziller) ile ilgili bir takm grev, sorumluluk ve yetkilerinin olduu bilinmektedir31 . Bunlardan menzilhnelerle alakal ksmn, menzilcilerin atanmalarna nezaret etmek ve menzilcilerle ahli arasnda yaplan szlemeleri kayt altna almak eklinde zetlemek mmkndr32 . Kdlarn menzilc iler hakkndaki raporlar, bunlarn azilleri iin olduka etkili bir gerek e oluturmaktadr. Bu a dan bakldnda kdlarn, yerel manada, menzilhneleri denetimleri altnda tuttuklar sylenebilir33 . Menzilciler ile ahli arasnda, kan anlamazlklar, byk l de, kdlarn marifetleriyle zme kavuturulmaktadr34 . Yine kaz ahlisi tarafndan menzilc ilere taahht edilen demelerin tutar ile bunlarn ne zaman ve ne ekilde yaplac a gibi hususlar da kdlar tarafndan kayt altna alnmaktadr. Hukuk olarak da bu hususlarn devlet merkezinin gr ve oluruna sunulmasna gerek bulunmamaktadr. Haliyle bahsedilen durumlarla ilgili bir anlamazlk olduunda da, kdnn marifetiyle ve menzilhnenin bulunduu yerde olmak artyla, yerel manada zm retilmesi gerekmektedir. Yine menzilhnelerin sevk ve idaresi ile ilgili olarak blgesel sorun ve anlamazlklar meydana gelmi ise bunun zme kavuturulmas hususunda, eer tersine bir hkm yok ise, kaz mahkemelerine salahiyet verilmitir. Nitekim bu yetkinin, daha nc eden gnderilen fermnlar vastasyla, kdlara peinen devredildii anlalmaktadr35 . Yine mterek olarak bir menzilhneyi idare edenlerin irket akitlerinin dzenlenmesi ve bu akitlerin bozulmasna bal olarak meydana gelen anlamazlklarn dava edilmesi ya da anlatklar konularn hc c ete balanmas bata olmak zere, kdlarn menzilhnelerle ilgili bir ok hususa mdahil olduklar grlmektedir36 .
29
30
31
32
33 34 35 36
r Bask), s.117-1128; Mustafa Akda , Trkiyenin ktisad ve ctima Tarihi 1453-1559 , C. II, stanbul 1979, s.96-102; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Te kilt, Ankara 1984, s.83-125; Bayram rekli, Osmanl Ta ra Te kilatnda Grevliler , Uluslar Aras Kurulu unun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi , Konya 2002, s.712; lhan Yerlikaya, Tanzimattan nce Osmanl Devletinde Belediye Hizmetleri , Osmanl, C.VI, Ankara 1999, s.131-132; Aladdin Akz- Do an Yrk, XVI. Yzylda Aksaray Sanca ndaki Ta ra Grevlileri , Trkiyat Ara trmalar Dergisi , S.14, Konya 2003, s.123. zer Ergen, Osmanl Kent Tarihili ine Katk: XVI. Yzylda Ankara ve Konya , Ankara Enstits Vakf, Ankara 1995s.83. nalck, Mahkeme. , s.150; rekli, Grevliler , s.712; Amy Singer, Kadlar, Kullar ve Kudsl Kyller, stanbul 1996, s.37. Ltfi Ger, XVI-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorlu unda Hububat Meselesi ve Hubabattan Alnan Vergiler, stanbul 1964, s.77; Ycel, Desantralizasyon , s.667; Ergen, Ankara ve Konya , s.8. rnek olarak Bkz. KS. 10 , s.295/1, (1 Cemziyel-evvel 1071/ 2 Ocak 1661); KS. 12 , s.4/1, (1 Cemziyel-evvel 1074 / 1 Aralk 1663), KS. 47 , s.26/4, (20 Safer 1129 / 3 ubat 1716); KS. 58 , s.30/1, (23 Rebl-ahr 1177 / 26 Mart 1764). BOA, MAD. 9886 , s.39/2, (13 Cemziyel-evvel 1112 / 26 Ekim 1700). KS. 11 , s.10/2, (21-29 evvl 1071 / 19-27 Haziran 1161). BOA, MAD. 8470 , s.304/1, (16 Zil-kade 1139 / 5 Temmuz 1727). KS. 20 , s.50/1, (1 abn 1085 / 31 Ekim 1674).
S istemdeki ilevleri dnldnde kdlarn, kaz leinde, menzilhnelerin birinc i derecede idar mirleri olduklar sylenebilir. Ulaklar menzilhne bulunan bir kazya geldiklerinde, ellerinde bulunan hkmlerin kontrol ve inmt defterlerine kayd iin, ncelikli olarak kdlklara mrac aat etmektedirler37 . Bunun yannda, inm menzil ahkmla r dorultusunda, menzilhnelerden verilen beygirlerin kaytlarnn tutulduu inmt defterleri de ya bizzat kendileri tarafndan dzenlenmekte veya menzilciler tarafndan kaleme alnmaktadr. Anc ak her iki durumda da, sz konusu defterler kdnn kontrollerinden ge mektedir. Yine menzilcilerin hesabnn grlmesi hususundaki yazmalar da kd tarafndan kaleme alnmaktadr38 . Bunlarla birlikte sancak merkezlerindeki kdlar, merkezden gelen emirleri sancaa bal dier kdlklara gndererek39 resm haberlemenin tesis ve temininde de nemli roller stlenmilerdir. Bunlara ilaveten XVII. yzyl sonlarna kadar menzilhnelerin teftilerinin de kdlar tarafndan yapld anlalmaktadr40 . 3. Mbairler Arap a bir szlk olan mbairin kelime anlam, bir ie ba la ya n demektir. Uygulamadaki manas ise, devlete grdrlmesi gereken bir iin yaplmasna memur edilenler hakknda kullanlr genel bir tabir41 eklindedir. Bunlarn resm yolc uluklar esnasndaki giderlerine karlk olarak devlet tarafndan herhangi bir deme yaplmayp, her trl masraflar gittikleri yerlerin tevz defterlerine ge irilmek suretiyle kaz halkna taksim olunmaktadr42 . Mbairlerin menzilhneler ile ilgili icraatlar, kendilerine verilen fermnlardaki hususlar erevesinde, devlet merkezinden belirlenmektedir. Baz mbairlerin gnderilme gayeleri, yalnzca menzilci tayinlerine gzlemci olmaktr43 . Bunun yannda bazlarnn menzilhnelere yeniden nizam vermeleri iin gnderildikleri
37
38
39
40
41 42
43
Colin Heywood, Osmanl Dneminde Via Egnatia: 17. Yzyl Sonu ve 18. Yzyl Ba nda Sol Koldaki Menzilhneler , Sol Kol Osmanl Egemenli inde Via Egnatia 1380-1699 , (Ed. Elizabeth A Zachariadou), (ev. zden Arkan, Ela Gltekin, Tlin Altnova), stanbul 1999, s.146. Binyzotuz senesi rz- kasmndan otuzdrt senesi rz- hzrna gelince inm fermnyla verdikleri brgrin kad defteridir fermn sadetl sultnm hazretlerinindir, ifadesinden anla ld zere namat defterleri kadlar tarafndan dzenlenmekte ve yine onlarn aracl yla da merkeze gnderilmekteydi. BOA, Bb- Defteri Mevkft Kalemi (D.MKF.):28344 , s.16, (20 Cemaziyel-evvel 1134 / 28 ubat 1722); bunun haricinde rnek olarak Bkz. BOA, D.MKF. 27920 , s.11; BOA, D.MKF. 27918 , s.1; BOA, D.MKF. 28705 , s.12. Ycel, Desantralizasyon , s.665; Burhnettin Hno lu, Osmanl Devletinde Sivil ler , Askeri Tarih Blteni , Yl 12, S.22, ubat 1987, s.16. Hikmet Tongur, Trkiyede Genel Kolluk Te kil ve Grevlerinin Geli imi , Ankara 1946, s.112; XVIII. yzyldan itibaren bu teftiler merkezden gnderilen mba irler tarafndan yaplmaya ba lanmtr. Halao lu, Menziller, s.155. Ferit Devellio lu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 2001, s.700. M.Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl , C.III, s.592; 1162 senesinde Konya Kazasnda dzenlenen tevz defterinde menzil nizmna gelen a aya verilen gnlk zehir 15 kuru ve 3 rub... olarak kaydedilmitir. KS. 57 , s.6/1. Anadolu Sa Kol zerinde bulunan menzilhnelere nizam verme e memur olan smail A a menzilci tayinleri esnasnda hazr bulundu u menzilhnelere ait hccetleri zetledi i bir rapor gndermitir. Bu raporlara gre sz konusu mba irin znik, Lefke, S t, Hsrevpa a, Eskiehir, Seyyidgazi, Bolvadin, sakl, Akehir, Ilgn, Konya ve Karapnar menzilhnelerine nizam verilmesi esnasnda hazr bulundu u, gzlemledi i ve nizam verilmesi esnasnda gndeme gelen nemli hususlar merkeze bildirdi i anla lmaktadr. BOA, MAD. 10492 , s.485-486, (18 Receb 1138 / 22 Mart 1726).
ve gerekli durumlarda da g kullanabilecek ekilde yetkilendirildikleri grlmektedir44 . Menzilhnelerin mutad olarak rgtlenmeleri srecinde, ayn, ahli ve kdlarn yan sra, mbairlerin de nizmlarnn ekillenmesi ve uygulanmas hususunda menzil ilerine bir ekilde katldklar grlmektedir. Bunlardan en yaygn olan artk iletilemeyen bir veya birka menzilhneye, kanunlar er evesinde nizam vermek zere mbair/mbairlerin grevlendirilmesi eklindedir. Bu uygulamalar esnasnda, mbairlere ok fazla inisiyatif hakk tannmamakta, yalnzc a, merkez tarafndan retilen zmn operasyonu iin yetki verilmektedir. Anc ak zaman zaman, her bir ana yola birer mbair tayin olunmak suretiyle, ana yol zerinde bulunan tm menzilhnelerin ayn mbair/mbairler tarafndan denetlenerek, gerekli nlemleri almalar hususunda yetkilendirildikleri de grlmektedir. Bu tr durumlarda mbairler hem yetkilerini kullanarak, grevlendirildikleri menzilhnelere yeniden nizam vermekte hem de bu srete edindikleri intibalar merkeze rapor etmektedirler45 . Bunun yannda mbairlerin mevc ut aksaklklar tespit etmek, bunlar merkeze bildirmek ve eer mmknse kdnn ve ahlinin de desteini almak suretiyle, sz konusu sknty yerinde gidermek iin grevlendirildikleri ve gereken her neyse, bunun tasarsn ve icraatn yapabilecek ekilde yetkilendirildikleri de anlalmaktadr46 . B. Menzilhnelerin Hizmet Sreleri levlerinden de anlalaca zere, menzilhne hizmetlerinin zamandan bamsz, yani geceli-gndzl, kesintisiz bir ekilde devam etmesi gerekmektedir. Anc ak menzilhne nizamlarnn, bu sreklilii yalnzca bir yllna programlanabilmektedir. Yine bununla balantl olarak btelerinin geerlilikleri ve menzilc inin/menzilc ilerin grevde kalma sreleri de yalnzc a bir yldr. 1691 ylna kadar menzilhnelerin hizmet verdikleri dnemler, sreleri bir yl amamak kaydyla, sistematik olmayan, tesadf iki tarih arasn kapsamaktadr. Ayrca bahsedilen bu bir yllk dnem, gnein yllk hareketlerinden ziyade, hic r takvime gre hesaplanmaktadr47 . Sz konusu tarihten itibaren menzilhnelere nizam verilme aralklarnn ve bu nizamlarn geerlilik srelerinin, gne takvimine gre, bir yl olmas ve bu bir yllk srenin de standart iki tarih arasn kapsamas hususunda genel bir temayln olutuu anlalmaktadr. Nitekim 1698 yl
44 45
46 47
BOA, MAD. 9920 , s.9/2, (13 Safer 1141 / 18 Eyll 1728). Dergh- Muall gedkllerinden Halil A ann Anadolunun Sol Kolu zerinde bulunan Ldik, Sonisa, Niksar, Hacmurad, Tilemse, Karahisar- ark, iran, Karahamza, Kars, Kenid ve Zar d menzilhnelerine (BOA, MAD. 10492 , s.489490, 8 Receb 1139-24 Ramazn 1139/ 1 Mart 1727- 15 Mays 1727); Dergh- li gedkllerinden Hasan A ann ise Anadolunun Orta Kolu zerinde bulunan znikmid, Sapanca, Hendek, Dzce, Bolu, Gerede, Bayndr, Karacalar, Karacaviran, Tosya, Hachamza, Osmanck, Merzifon, Amasya, Turhal, Tokad, Sivas, Divri i, Kangal, Hasanelebi, Hasanpatrik, Malatya, zoli menzilhnelerine nizam verdi i gzlemlenmektedir. BOA, MAD. 10492 , s.497-499. BOA, MAD. 8492 , s.17/2-18/1, (29 Cemziyel-evvel 1145 / 17 Kasm 1732). Bununla ilgili rnekler hakknda bkz. Cemal etin, XVII. ve XVIII. Yzyllarda Konya Menzilleri , (Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi), Konya 2004, s.120.
itibaryla da bu temayln kanunlatrld grlmektedir48 . Bu kanuna gre menzilhnelere 6 Mays gnne tekabl eden Rz- Hzrda olmak zere, ylda bir kez nizam verilecektir49 . Bahsedilen tarih standart olmakla birlikte, zaman zaman baz menzilhneler iin dnemin ba 9 Kasma tekabl eden Rz- Kasm50 veya Mart aynn ilk gnlerini iaret eden Evvel-i Mart da olabilmekteydi. Tm bu tarihlerin arasndaki gn saysnn 365 olmas gerekmekteyken, btelerin 364 gn zerinden hesaplandklar grlmektedir51 . Bunun sebebi dnemin ba olarak kabul edilen Rz- Hzr, Rz- Kasm ve Evvel-i Mart gnlerinde menzilc i tayini yaplmak suretiyle menzilhneye nizam verilmekte52 , menzilcilerin greve balama tarihleri ise bir gn sonras kabul edilmektedir. Yani menzilhneye nizam verilen o bir gnlk zaman dilimi bt e hesaplamalarna konu olmamaktadr. S z konusu husus menzilhnelerin yllk nizamlarnn 364 gn geerli olac a anlamna da gelmektedir. 1698 ylndan itibaren sklkla tesadf olunan menzil defterlerindeki verilere gre, menzilhnelerin neredeyse tamamnda dnem balarnn Rz- Hzr olduu anlalmaktadr53 . Bunun yannda Rz- Kasm54 ve Evvel-i Martn55 dnem ba kabul edildii menzilhneler de bulunmaktadr. Ayrc a rast gele iki tarih arasn kapsayan bir dnem aralnn belirlendii de vakidir. Mesela; Karahisar- ark Menzilhnesine nizam vermek hususunda mbair tayin olunan Dergh- li gedkllerinden Mehmed Aa huzurunda yaplan tayin esnasnda menzilc inin grev yapaca dnem 10 Receb 1138 / 14 Mart 1726 tarihi itibaryla a lt a y ta ma mna eklinde tanmlanmtr56 . Herhangi bir sebeple menzilhnenin btesine bir miktar ilave yaplm ya da menzilci deiikliine gidilmi olsa bile, dnemin banda belirlenen ve onaylanan asl nizamlar, dnem sonuna kadar geerliliini korumaktadr. Daha nc esinden oluturulan mevcut btenin menzilhnenin finansmanna yeterli gelmemesi du48 49
50
51 52
53 54
55
56
BOA, MAD. 3169 , s.2-3, (27 evval 1109 /8 Mays 1698). Rz- Hzr ayn zamanda Hdrellez gn yerine kullanlr bir tabirdir. Hdrellez gnmzde kullanlan Gregoryan takvimine gre 6 Maysa tekabl etmektedir. Eskiden kullanlan ve Rmi olarak tabir edilen Jlyen Takviminde ise bu tarih 23 Nisana denk gelmektedir. Halk arasnda yaz mevsiminin ba langc olarak kabul gren Rz- Hzr 6 Maysta ba layp, 8 Kasmda sona ermektedir. Bu suretle Hzr gnleri toplam 186 gndr. Bu bilgi iin bkz. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl , C.III, s.59; Ahmet Ya ar Ocak, slm-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-lyas Kltr , Ankara 1990, s.141. Kasm gn yerine kullanlr bir tabir olup, 9 Kasma tekabl etmektedir. Pakaln, Terimler Szl , C.III, s.59-60; 8 Kasmdan 6 Maysa kadar devam eden Kasm gnleri 179 gndr. Ocak, Hzr, s.141. BOA, D.MKF. 28079. BOA, MAD. 8492 , s.175/2, (16 Zil-kade 1146 / 20 Nisan 1734); BOA, MAD. 9943 , s.49/2, (7 Safer 1155 / 13 Nisan 1742). BOA, MAD. 3217 ; BOA, MAD. 4004 ; BOA, MAD. 10492 ; BOA, MAD. 3999 ; BOA, MAD. 10322 ; BOA, MAD. 4111 . Anadolu Sa Koldan ayrlan tali yol zerinde bulunan Aksaray Menzilhnesi ile ilgili kaytlardan anla ld na gre, sz konusu menzilhnenin 1728-1739 yllar arasndaki bteleri, Rz- Kasmdan bir sonrakine olmak zere, birer yll na belirlenmitir. BOA, MAD. 10492 , s.101; BOA, MAD. 10322 , s.138-140. Mesela Anadolunun Sol Kolundan ayrlan tali yol zerinde bulunan Karye-i Cnbz, Knze, zn, Kabkulu, Zre ve Tiflis menzilhnelerinin 1724-1729 yllar arasndaki bteleri, Evvel-i Marttan geerli olmak zere birer yllk sreleri kapsamaktadr. BOA, MAD. 10492 , s.469-480; Sz konusu bilginin bulundu u sayfada ve sonrasnda di er menzilhnelere ait menzilci tayinleriyle ilgili de bilgiler bulunmaktadr. Bu menzilhnelere ait menzilci tayinlerinin de benzer ekilde Hicri Takvime gre ay, alt ay ve bir yl gibi dnemler halinde yapld tespit edilmitir. Bkz. BOA, MAD. 10492 , s.493-495.
rumunda, dnem i inde yeni bir bte daha oluturulmaktadr. Bu durumda yeni bt enin finanse ettii zaman dilimi, dnem sonuna kadar olmak artyla, yalnzca arta kalan sreyi kapsamaktadr57 . C. Menzilhnelerin Maktt Deerlerinin (Btelerinin) Belirlenmesi 1698 ylndan itibaren herhangi bir menzilhnenin hizmet verebilecek duruma getirilmesi iin, ilk olarak yaplmas gereken ilemin, ayn zamanda bt esi de olan, makt deerinin hesaplanmasnn olduu grlmektedir. Menzilhnelerin mal deerlerinin belirlenmesi iin dzenlenen kaytlarda, makt kelimesine ok nadir tesadf olunmakta58 , bunun yerine genellikle b rgr ba h s ve mes rif-i s ire ifadesinin kullanld anlalmaktadr59 . Ancak kelimenin szlk anlam ve Osmanl maliyesindeki kullanmyla ilgili tanmlar dikkate alndnda, makt kelimesinin menzilhnelerin iltizama verilme srecini ve mal yaplarn daha iyi tanmlad dnlmektedir. Makt kelimesi; kesilmi, kesik, deeri kesilmi; pazarlk kabul etmez ve l ile sa tlma yan, gtr gibi anlamlara gelmektedir60 . Osmanl malyesindeki kullanm ekli ise kelime anlamyla balantl olarak, deerini nceden belirlemek ve paza rla t bi olma ma k eklinde zetlenebilir61 . Belgelerde brgr bahas ve mesrif-i sire bal altnda zikredilen rakamlarn, menzilhnelerin mal byklklerini gsterir maktt deerleri olduklar anlalmaktadr. Bunun yannda sz konusu rakamlar, finansmanlar a sndan da, menzilhnelerin ekirdek btelerini oluturmaktadrlar. Bu btelerin iinde hem menzilhnenin finansmann salayacak gelir kaynaklar hem de iltizam yoluyla deruhde eden menzilcilerin yaptklar i karlnda elde edec ekleri kr paylar gizlidir62 . Menzilhneler iin maktt deerlerinin belirlenmesi/hesaplanmas, 1691 ylndan itibaren ortaya km bir uygulama olmakla birlikte 63 , kanunlatrlmas ve muayyen hale gelmesi 1698 yln bulmaktadr64 . Bu iki tarih arasnda kalan (1691 ile 1698 yllar aras) yedi yllk zaman dilimi de yeni sistemin yerlemesi a sndan aray, deneme ve fizibilite srec ini ihtiva etmektedir65 .
57
58
59
60 61 62 63 64 65
Mesela 6 Mays 1716 1717 tarihleri arasnda skdar Menzilhnesinin btesi 23 beygir zerinden hesaplanmtr. Ancak bir yllk dnemin bitmesine 83 gn kalmken bte iin iki beygir daha ilave olunmu tur. Sz konusu beygirlerin gnlk malyetleri 48,5 ake kabul edilmek suretiyle, bteye 4.025 ake yani 33,5 kuru ve 5 ake zam olunmu tur. BOA, MAD. 4004 , s.15; benzer rnekler iin bkz. BOA, MAD. 8470, s.74/1; BOA, MAD. 8492 , s.36/2; BOA, MAD. 8470 , s.64/1; BOA, MAD. 10492, s.355-356; BOA, Cevdet Dahiliye (C.DH.) 2471 , ( 28 Cemziyel-evvel 1122 / 25 Temmuz 1710). Bu kelimeye, 1698 ylnda menzilhnelerin finansman hususunda hazrlanan ve daha sonra kanunla an telhis suretinde olmak zere, yalnzca bir kez tesadf olunmu tur. Sz konusu belgedeki ifade menzili maktn srp eklindedir. BOA, MAD. 3169 , s.2/1, (27 evval 1109 /8 Mays 1698). rnek olarak bkz. BOA, MAD. 8470 , s.426/2, (22 Zil-kade 1140/ 30 Haziran 1728); BOA, MAD. 8492 , 96/1, (5 Safer 1146/ 18 Temmuz 1733). Devellio lu, Lgat, s.576. Ayrntl bilgi iin bkz. Baki akr, Osmanl Sistemi Mukataa (XVI-XVIII. Yzyl), stanbul 2003, s.185-187. BOA, MAD. 3169 , s.2/1, (27 evval 1109 /8 Mays 1698). BOA , MAD. 4034 , s.4. BOA, MAD. 3169 , s.2/1, (27 evval 1109 /8 Mays 1698). BOA , MAD. 4034 , s.4-50; BOA, MAD. 3858 , s.3-93.
1691 ylndan nce menzilhnelerin ka paraya idare olunaca meselesi, menzilc iyn tayin olunan avrz ve bedel-i nuzl hnelerinden karlanmak artyla, kaz ahlisinin yetki ve sorumluluuna braklmtr. Bahsedilen bu cretin miktarnn belirlenmesi, gnn artlarna ve blgesel imknlara uygun olac ak ekilde, kaz ahlisi ile menzilci arasnda yaplan pazarla tabidir66 . Eer belirlenen bu c ret menzilhneyi finanse etmeye yeterli gelmez ve bu hususta menzilc inin bir kusurunun bulunmadna da kanaat getirilirse, cretin artrld yeni bir szleme oluturulmaktadr. Bu tr durumlarda kaznn avrz ve nuzl hnelerinin bir ksmna veya tamamna, eksik kalan ksmn tamamlanmas iin, ilave tevzat yaplmaktadr67 . Bunun yannda, menzilci tayini ile ilgili sre tamamlanm olsa bile, daha sonradan gelerek dk fiyat teklifi ile menzilcilie talip olan birilerinin bulunmas ve ahlinin de bunlara destek vermesi durumunda, umumun faydas i in, derhal menzilc i deiikliine gidilebilmektedir68 . 1698 ylndan itibaren menzilhnelerin sevk ve idaresi byk l de devlet merkezinin eline gemitir. Bu husus menzilhnelerde kurumsallamann bir gerei olduu gibi, tek elden nizam verilebilmesi ve kontrollerinin yaplabilmesi iin de bir zarurete dnmtr. Sz konusu tarih itibariyle her birinin konumu, younluu ve sair etkenlere bal olarak, finansman ve idaresi i in asgar giderler balamnda her bir menzilhneye maddi bir deer bi ilmeye balanlmtr69 . Menzilhnelerin maktt deerlerinin hangi daire tarafndan oluturulduu ve onayland malumumuz deildir. Ancak menzilhnelere ait ilemlerin Defterdrla bal bir bro olan Mevkft Kalemi tarafndan takip edildii bilgisinden hareketle, maktt deerlerinin de yine ayn kalem tarafndan oluturulduu sonuc una varabiliriz 70 . Herhangi bir menzilhnenin maktt deerinin oluturulmas, bulunduu yolun konumu ve younluuyla balantl, temsili bir miktar mr beygir takdir edilmesiyle gerekletirilmektedir. Her bir beygir iin 147,5 kuruluk bir maliyet kabul edilmitir. Buna gre menzilhnelere kaydedilen her bir mir beygir, aslnda beslenecek atlarn miktarn belirlemekten ziyade 147,5 kuru ve onun katlarn tanmlamaktadr. Bu husus genel olarak bu ekilde gereklemekle birlikte, istisnalarnn da olduu anlalmaktadr71 .
66
67 68 69 70
71
Genel olarak bu cretler yldan yla artma e ilimi gstermekle birlikte, 1 Cemziyel-evvel 1071 / 2 Ocak 1661 tarihinde yaplan bir szle mede Defter-i oldurki Kurd Mehmedin senesi temm olma n bin yetmi bir Cemziyel-ul gurresinden bir sene temmna de in ayn- vilyet ve ahli-i memleket marifetiyle tayn olunan elli hneden ellibin aka ve sir hneler ikiyzkrkbin ake imdd eylemek zere Mehmedin kabl eyledi inden yzonbin aka noksan olmak zere ceman ikiyzdoksan bin akaya Konyal Ali Be e ibn-i Hseyin der-uhde ve kabl eyleme in zikr olunur..., geen ifadelerden anla ld ekliyle yaplan bu yeni szle me ile bir yl ncesine gre % 55lik bir indirim sz konusudur. Yani menzilcilere verilen cret her zaman artma e iliminde de ildir. rnek iin bkz. zzet Sak, 10 Numaral Konya eriye Sicili (1070-1071 / 1691-1661), Konya 2003 , s.465-466, (Belge No: 295/2). s.465-466, (Belge No: 295/2). KS. 24 , s.6/1, (1 Safer 1089 / 25 Mart 1678). KS. 37 , s.3/1, (10 Cemziyel-evvel 1103/ 29 Ocak 1692). BOA , MAD. 4034 , s.4-50; MAD. 3858 , s.3-93. BOA, MAD. 8492 , s.96-2, (4 Safer 1146 / 17 Temmuz 1733); BOA, MAD. 8492 , s.97/1, (22 Safer 1146 / 8 A ustos 1733). BOA, MAD. 10322 , s.170-171.
Maktt deerleri menzilhnelerin bir sene iinde olas masraflarnn miktarn ve bu giderlerin hangi gelir kaynaklarndan karlanac an da iaret etmekteydi. Bunun yannda sz konusu rakamlar menzilhneyi istic r veya iltizam yoluyla deruhde eden zel teebbslerin, yani menzilcilerin, bu iten kazanacaklar miktar gstermek a sndan da nemli bir kriterdir72 . D. Menzilci Tayinleri Menzilhnelerin hizmet verebilecek ekilde rgtlenmeleri hususunda bir dier merhale ise, bunlarn idarelerini yklenec ek -deruhde edec ek- kiilere arz edilmeleridir. Menzilhnelerin verecekleri hizmetlerin kalitesi ve sreklilii byk l de, bunlarn ynetimini stlenenlerin ahs hususiyetlerine baldr. Bu sebeple, ulam ve haberlemenin rgtlenmesi a sndan, menzilc i tayinleri olduk a nazik bir sretir. Onlarn iten anlamalar ile gvenilir ve drst kiiliklere sahip olmalar, muhtelif kaynaklardan menzilhneye aktarlan para ve imknlarn, maksimum dzeyde amme hizmetine dntrlmesi anlamna gelmektedir. Menzilc ilerin beceriksiz veya art niyetli olmalar, hem devlete ait nemli ve c il ileri takip eden ulaklarn gidecekleri yerlere zamannda ulaamamalar hem de mr hazinenin ve devlete ait sair gelir kaynaklarnn bo yere harc anmas gibi c iddi olumsuzluklar beraberinde getirmektedir. Bu tr sebeplerden, devlet ynetimi, menzilci nasb ve tayin olunacak kiilerde bulunmas gereken zellikleri belirlemi ve fermnlar vastasyla da, zaman zaman muhataplarna tebli etmitir. lgili belgelerden anlaldna gre, devletin talep ettii ve arzulad menzilc i tipi, mutemed (gvenilir)73 , kr-gzr (bec erikli), kuvve-i iktidar (iktidar sahibi) ve muhtardan (seilmi, gvenilir) kiilerden meydana gelmektedir. Ayrc a tayinler esnasnda menzilhnenin bulunduu kaznn tm ayn ve ahlisinin de ayn isim/isimler zerinde ittifak etmi olmalar gerekmektedir74 . Merkezden gnderilen hkmlerde menzilci tayin olacak kiilerin inanlarna dair bir gnderme yaplmad gibi75 , menzilci tayin olunan gayrimslimlere de tesadf olunmaktadr76 . Yukardaki bilgilerden de anlalaca zere Osmanl ynetimleri menzil hizmetlerinin kaliteli, zamannda ve aksamadan yrtlmesi hususunda kalifiye elamanlarn nemini kavram ve bu hususta da gerekli nlemleri almtr. Yine menzil ilerine talip olacak ve deruhde edecek kiilerin din ve rk zelliklerinden ziyade, liyakat, iktidar ve bec eri gibi ahsi hususiyetlerine nem vermitir. Menzilci tayinleri, 1698 ylna kadar, ayan ve ahlinin ittifak dorultusunda ve kdlarn nezaretinde gerekletirilir, mahkemede hccet edilmek suretiyle de
72 73 74 75 76
BOA, MAD. 3169 , s.1-2, (27 evval 1109 /8 Mays 1698). BOA, MAD. 8470 , s.86/1, (29 Cemaziyel-Ahir 1136/ 25 Mart 1724). KS. 56 , s.181/1, (H.1176 / M. 1762-63). BOA, MAD. 8470 , s.86/1,(29 Cemaziyel-Ahir 1136/ 25 Mart 1724); KS. 56 , s.181/1, (H.1176 / M. 1762-63) Sema Altunan, XVII.Yzyl Sonlarnda stanbul-Edirne Arasndaki Menziller ve Baz Menzilke Kyler , http://dergiler.ankara.edu.tr/detail.php?id=18&sayi_id=34, (En son 24 Ekim 2009 tarihinde ziyaret edilmitir) s.80.
resmiyete balanrd. Ancak 1698 ylndan itibaren, menzilhnelerin merkezlemesiyle birlikte, kaznn sorumlu ve yetkili organlar tarafndan yaplan, hc c etlerle de resmiyete balanan menzilci tayinlerinin merkeze bildirilerek, onaynn beklenmesinin kanun haline geldii dnlmektedir. Kdlarn bulunmad kale ve palanga gibi yerlerde ise menzilc i tayinlerinin merkeze arz edilmesinin dizdr veya palanga zabitleri tarafndan yapld grlmektedir77 . Mevkft defterlerinde menzilci tayinleri ile ilgili yzlerce belge bulunmakla birlikte, bu belgelerdeki ifadeler menzilcilerin ahli ile yapm olduu szlemelerin i eriini yanstmamaktadr. Bunlarda yalnzca menzilhnelerin itibar beygir saylar, maktt deerleri, ne ekilde finanse edilec ekleri ve kimler tarafndan idare/deruhde edilec ekleri kaytldr78 . 1698 ylna kadar, menzilci tayinlerini gsterir resm belge olarak, yalnzc a, kazlarda tutulan hc c etlere tesadf edilmektedir. Daha sonraki dnemlerde hem hc c etler arasnda hem de menzil ahkmlarnda menzilci tayinlerini gsterir binlerc e belgeye rastlanmaktadr. Ancak ikincisinde, baz istisnalar hari79 , eski tarihli hc c etlerdeki gibi ayrntl bilgiler bulunmamaktadr. S z konusu tarihe kadar dzenlenmi hccetlerden takip edilebildii kadaryla, kaznn ileri gelenleri, menzilci adaylar ve bu adaylarn kefilleri mahkemeye gelerek kdnn huzurunda ve onun nezaretinde menzilci tayinini gerekletirmektedirler. Bu tayin ilemleri esnasnda nemsenen ve vurgulanmak istenilen hususlar hccet formatyla kayt altna alnarak, resmletirilir ve taraflar arasndaki karlkl taahhtlerin garanti altna alnmas salanrd. Kdlar marifetiyle hazrlanan bu hc c etler, adeta matbu evrak gibi dzenlenmekte olup, zel isimler karldnda, aa yukar hepsinin ayn eyleri ayn ekilde syledikleri grlmektedir. Bu suretle dzenlenen hccetlerde, nc elikle, kaznn nde gelen ve itibarl kiilerinden olup, ahliyi temsil eden ahslarn isimleri kaydedilmektedir. Sz konusu kiiler hukuk adan ahliyi temsil etmektedir. Ardndan ise kar tarafta olan ve kendilerini temsil eden menzilcilerin kimlik ve adres bilgileri yazlrd. Bunlar takiben menzilc i tayininin yaplmasn gerekli klan husus veya hususlar ksaca belirtilirdi. Belgelerden takip edilebildii kadaryla yeni menzilc i tayinini gerektiren durumlarn en sk tesadf olunan; mevcut menzilcilerle yaplan szleme sresinin dolmasdr80 . Bunun yannda menzilcilerin kendi istekleri ile szlemeyi feshetmeleri81 veya vefatlar sebebiyle grevlerinin yarda kalmas82 , kaz ahlisinin menzilcilerden memnun olmamalar netic esinde grevlerinden uzaklatrlmalar83 ve menzilhneyi daha dk fiyatla
77
78 79 80 81 82 83
BOA, MAD. 8470 , s.280/1, (21 evvl 1138 / 22 Haziran 1726); BOA, MAD. 8492 , s.60/1, (27 evvl 1145 / 12 Nisan 1733). BOA, MAD. 10322 , s.14-474; BOA, MAD. 3999 , s.4-99. KS. 56 , s.1/1, ( 20 Rebl-evvel 1157 / 3 Mays 1744). KS. 13 /6-1 (25 evvl 1087 / 7 Aralk 1676). KS. 1 6/1-2 (24 evvl 1083 / 12 ubat 1673). KS. 48 /2-1 (20 Rebl-ahr 1130 / 23 Mart 1718). KS. 58 , s.30/1, (23 Rebl-ahr 1177 / 26 Mart 1764).
idare edecek adaylarn kmas84 gibi hususlar da yeni menzilci tayinlerinin yapld durumlardandr. Hc cetin devamnda genel olarak menzilc ilerin tayin edildikleri zaman dilimi, bu sre ierisinde yapacaklar grevlerin neler olduu ve alac aklar c retin miktar gibi hususlar belirtilirdi. Menzilcilere kefil olan ahslarn da adresleriyle birlikte tek tek kaydedilmesi ve hangi hususlara kefil olduklarnn belirtilmesiyle de menzilci tayinini gsterir resm belge (hc c et) tamamlanm olurdu85 . Genelde menzilcileri yalnzca menzilhnenin tesis olunduu kaz ahlileri tayin etmekteyken, baz blgelerde menzilcilerin birden fazla kaz ahlisinin oy ve ittifaklaryla atandklar grlmektedir86 . Menzilcilerin tayin olunmalar esnasnda, bir yllk hizmet i in belirlenen c ret, menzilhneye tayin olunan avrz hnelerinden tahsil edilemez veya tahsil edilenler belirlenen creti karlamaya yeterli gelmez ise kaznn dier avrz hnelerinden mahsup olunan vergi gelirlerinden de ek demeler yaplabilmekteydi87 . Bahsedilen bu cret, nceden kararlatrlm ve standart bir miktar olmayp, her menzilci tayini esnasnda gnn artlarna ve blgenin yapsna uygunluk gsterecek ekilde deiebilmektedir. Baz durumlarda, belirlenen rakamlar, bir takm sebeplerle, menzilhnenin masraflarn karlamaya yeterli gelmiyordu. Bu gibi durumlarda eski szlemelerin feshedilerek, cretin tekrar belirlendii yeni bir szleme yaplabilmektedir88 . Bunun yannda, nadiren de olsa, gerek tam atamann yapld esnada ve gerekse menzilcilerin grevlerine balamalarn mteakiben, daha dk bir fiyat teklifiyle, yeni talipler kabilmekteydi. Ahlinin de desteini almalar durumunda, eski menzilcilerin szlemeleri fesih olunarak, yeni talipler menzilc i olarak atanabilmekteydi89 . Normal olarak szleme bir yl amayacak ekilde yaplyor olmakla birlikte, o yl iin atanan menzilcinin grevini iyi yapmas halinde bir sonraki sene tekrar atanmas hususunda herhangi bir kstlama bulunmamaktadr90 . Baz kazlarda menzilciliin neredeyse aile meslei haline geldii grlmektedir. Mesela; lk olarak 1700 ylnda Konya Menzilhnesine tayin olunan Hzr avu, her yl yeniden atanmak suretiyle, 1715 ylna kadar bu grevi kesintisiz bir ekilde devam ettir-
84 85
86 87 88 89 90
KS. 37 , s.3/1, (10 Cemziyel-hir 1103 / 29 Ocak 1692). KS. 10, s.295/1, (1 Cemziyelevvel 1071 / 2 Ocak1661); KS. 27 , s.15/1, (3 Cemziyel-hir 1083 / Eyll 1672); KS. 25 , s.6/1; KS. 36 , s.3/1, (10 Cemaziyel-evvel 1103 / 29 Ocak 1692); KS. 36 , s.5/1, (17 Cemaziyel-evvel 1103 / 06 Ocak 1692); KS. 56 , s.1/1, (20 Rebl-evvel 1157 / 3 Mays 1744); KS. 58 , s.30/1, (1 Ramazan 1176 / 16 Mart 1763). BOA, MAD. 9920 , s.5/1. KS. 24 , s.6/1, (1 Safer 1089 / 25 Mart 1678). KS. 24 , s.6/1, (1 Safer 1089/ 25 Mart 1678). KS. 37 , s.3/1, (10 Cemziyel-evvel 1103 / 29 Ocak 1692). KS. 40 , s.4/1, (5 Rebl-evvel 1115/ 29 Temmuz 1703); KS. 41 , s.16/1, (2 Muharrem 1115 / 18 Mays 1703); KS. 43 , s.278/1, (28 Cemziyel-hir 1119/ 26 Eyll 1707); KS. 45 , s.6/1, (22 Rebl-evvel1127/ 28 Mart 1715); KS. 45 , s.3/1,(Cemziyel-evvel 1127 / 5 Mays-6 Haziran 1715); 45 Numaral Konya Seriye Sicilinde bulunan hkmler iin ayrca bkz. zzet Sak-Cemal etin, 45 Numaral Konya eriye Sicili (1126-1127 / 1714-1715) (Transkripsiyon ve Dizin), Konya 2008, s.3, 5,6.
mitir91 . 1715 ylnda ise yerine olu Osman Aa menzilci tayin olunmutur. Anc ak Osman Aa sresinin bitmesine 38 gn kala vefat etmitir92 . Osman Aann kalan sresini tamamlamak i in, merhumun kardei, Hzrn dier olu Abdi menzilci yaplmtr. Bu aamadan sonra tekrar tayin olunan Abdi, 1718 senesine kadar olmak zere, yaklak dnem daha menzilcilik yapmtr. Bu tarihlerde menzilcilie ara vermi grnen Hzr avu, 1723 ylnda bir dier olu es-Seyyid el-Hc Mehmedi de yanna alarak menzilcilie tekrar balamtr93 . Bir sonraki yldan itibaren resm belgelerde Hzr avuun ismi ge memekle birlikte, olu Mehmedin tek bana bu ii yrtt anlalmaktadr. Ancak Hzr avu emekli olmam, bilakis aktif olarak menzilcilik grevine devam etmektedir. Nitekim 1731 ylnda Hzr avuun, s bk Konya menzilcisi sfatyla, Karapnar Menzilhnesini idare ettii grlmektedir94 . Sz konusu yla kadar olu Mehmed de Konya Menzilhnesini idare etmitir. Menzilc ilii meslek haline getiren bu aile, gzlemleyebildiimiz ekliyle, yaklak 30 yl Konya Menzilhnesini ve bir dnem de Karapnar Menzilhnesini idare etmek suretiyle, eyrek asrdan fazla bir sre fiili olarak menzilc ilik yapmtr. Menzilhne bulunmayan kazlarda, doal olarak, menzilc i tayini yaplmas hususunda bir dzenleme bulunmamaktadr. Anc ak baz kaz ahlileri, muhtemel beygir talebi iin ncesinden tedbir almak suretiyle, kendi inisiyatifleri dorultusunda bir takm dzenlemeler yapmaktadrlar. Bunu laykyla yapabilecek kiileri menzilci olarak semekte, bu seim dorultusunda karlkl olarak beklenti ve taahhtlerini de kd huzurunda resmiyete balamaktadrlar. Menzilcilik yapacak kiiye yaplacak demeler de, yeni kaz ahlisinin kendi aralarnda topladklaryla finanse edilmektedir 95 . Menzilcilerin uymalar gereken kurallar ve tbi olduklar nizamlar, gerek menzilci tayinleri esnasnda belirlenen ve gerekse zaman zaman gnderilen fermnlarda belirtilen hususlardan derlenmek suretiyle, maddeler halinde aada gsterilmitir. Bu hususlar ana hatlaryla u maddelerden olumaktadr: Menzilhnenin konumuna ve younluuna gre, menzilhne iin yeterli olac ak sayda uygun ve gl menzil beygirleri tedarik ederek, bakmlarn salamak96 ;
91
92 93
94 95
96
KS. 40 , s.4/1, (5 Rebl-evvel1115/ 29 Temmuz 1703); KS. 41 , s.16/1, (2 Muharrem 1115 / 18 Mays 1703); KS. 43, s.278/1, (28 Cemziyel-hir1119/ 26 Eyll 1707); KS. 43 , s.278-1, (8 Safer 1119 / 11 Mays 1707); KS. 45 , s.6/1, (22 Rebl-evvel 1127 / 28 Mart 1715). KS. 48 , s.2/1, (20 Rebl-ahr 1130 / 23 Mart 1718). Hzr avu un, o lu Mehmedin isminin ba nda bulanan es-Seyyid lakabn kullanmamas, Hzr ile Mehmedin baba o ul olamayacaklar gibi bir pheye yol amakla birlikte, menzilcisi merkum es-Seyyid el-Hc Mehmed ve kefili babas merkum Hzr avu eklindeki kayt Hzr ile Mehmedin baba-o ul olduklarn gstermektedir. KS. 50 , s.107/2. KS. 52 , s.262/1, (23 Zil-hicce 1143/ 29 Haziran 1731). Mesela; muayyen menzil olmayan Siverek Kazasnda ahli 8 kese ake karl nda iki menzilci atamlardr. Bu menzilciler de cretleri mukabilinde ulaklara beygir vereceklerdir. BOA, MAD. 9943, s.88/1, (10 evvl 1155 / 8 Aralk 1742). BOA, MAD. 9920 , s.24/1, (28 Cemziyel-evvel 1141 / 30 Aralk 1728).
Menzilhnenin konumu, younluu ve menzilhnede beslenilen beygir saylar dikkate alnmak suretiyle, yeterli sayda src istihdam etmek97 ; Menzilhnede beslenen beygirlere yeterli gelec ek miktarda yem ve saman temin etmek suretiyle, menzilhnede depolamak; Menzilhnede ikamet etmek Menzilhneyi srekli olarak a k tutmak98 ; Elinde menzil ahkmyla gelen ulaklara, belirtilen sayda beygiri bekletmeden temin etmek99 ; Ulaklarn ellerinde olan ahkmlarda belirtilen ve yine rtbelerine gre belirlenen miktardan fazla menzil beygiri vermemek; Verilen beygir saysyla orantl olarak, ulaklarn yanna yeterli sayda src komak100 ; Baka menzilhnelere ait menzil beygirlerini, kendisinin beygir gndermekle ykml olduu menzilhnelere geirmek suretiyle beygirlerin yorgunluktan telef olmalarna sebebiyet vermemek101 ; nam hkmyle gelen ulaklardan beygir ve src creti talep etmemek102 ; Tarihi gemi ahkmlarla talepte bulunanlara hi bir suretle menzil beygiri vermemek103 . Menzilcilerin tbi olduklar genel nizamlar yukarda belirtildii gibidir. Bunun yannda menzilci tayinleri esnasnda menzilciler ile ahli arasnda ilave bir takm artlar grlmekte ve kayt altna alnmaktadr. Bu tr bilgiler genellikle kdlar tarafndan dzenlenen hc c etlerde kaytl bulunmaktadr. Bu alma esnasnda kullanlan bilgilerin ekseriyetle mevkft defterlerinde kaytl bulunan menzil ahkmlarndan alnm olmas sebebiyle yukarda belirtilen zel artlarn yaygnlklar hakknda kesin hkmler vermek mmkn deildir. Tesadf olunan belgeleri gre kaz ahlileri ile menzilciler arasnda yaplan szlemelerde ilave olunan hususlarn genellikle menzilhneden bir defada talep olunan beygirlerin saylaryla balantl olduklar grlmtr. Mesela; Konya menzilcisi ile ahlinin yrrlkte olan menzil nizamlarna ilave ettikleri madde zet olarak u ekildedir: Menzilhneden bir defada 50 beygir veya daha fazlas talep olunmas durumunda, gerekli olan beygirlerden 50 tanesinin menzilhneden verilmesi, artannn ise ahli tarafndan tedarik edilmesidir104 .
97 98 99 100
101 102 103 104
BOA, MAD. 8470 , s.348/1, (12 Ramazn 1139 / 3 Mays 1727). BOA, MAD. 8470 , s.200/2-201/1, (27 evvl 1137 / 9 Temmuz 1725). BOA, MAD. 8470 , s.320/1, (10 Cemziyel-hir 1139 / 2 ubat 1727). BOA, MAD. 8470 , s.320/1, (10 Cemziyel-hir 1139 / 2 ubat 1727); BOA, MAD. 8470 , s.358/2, (4 evvl 1139/ 25 Mays 1727). BOA, MAD. 9943 , s.135/1 (20 Receb 1146/ 27 Aralk 1733). KS. 46 , s.259/1, (9 Ramazn 1125/14 Ekim 1713); BOA, MAD. 8492 , s.110/1 (13 Zil-hicce 1146 / 17 Mays 1734 ). BOA, MAD. 9920 , s.135/1, (15 Cemziyel-evvel 1143/ 26 Kasm 1730). Ycel zkaya, 18. Yzylda Osmanl Toplumu , stanbul 2008, s.293.
E. Beygir Kapasitelerinin Belirlenmesi Menzil nizamlar arasndan, beygir saylar ile ilgili olarak, iki husus ne kmaktadr. Bunlardan ilki maktt deerini ya da dier bir ifadeyle bt esini saptamak i in merkez tarafndan konumu ve beygir alan ulaklarn younluu gibi hususlarla orantl olarak menzilhneye temsili bir miktar beygir takdir olunmasdr105 . kinc isi ise kaz vcuhu ve menzilci arasnda yaplan szlemelere gre, mr tarafndan takdir olunan beygirlere ilaveten, menzilhnede ne kadar menzil beygirinin hazr bulundurulacann yani menzilhnede gerekte ka beygir besleneceinin tespit edilmesidir106 . Aslnda mr tarafndan baz menzilhnelere bu uklu sayda menzil beygiri takdir olunmas107 sebebiyle, bt e hesaplamalar esnasnda rakamsal olarak zikredilen beygirlerin gerekte beslenip-beslenmedii hakknda baz pheler olmakla birlikte, bu dzenlemelerin menzilhnelerde bulunmas gereken asgar beygir saysn iaret ettii sylenebilir. Nitekim menzilhnelerin maktt deerlerini belirten mr beygir saylar, ger ekte menzilhnelerde bulunan ya da bulunmas gereken beygirlerin tam saysn vermemektedir. Mesela 1728-1729 dneminde Gebze Menzilhnesi i in 60 mr beygir takdir edilmitir. Ancak sz konusu dnemde, menzilcinin kendi mlk olanlarla birlikte, Gebze Menzilhnesinde 153 beygirin beslenildii grlmektedir108 . Menzilhnelere takdir olunan menzil beygirlerinin saylar devlet merkezindeki ilgili brolar tarafndan yaplmaktadr. Eer fevkalde bir durum yok ise, menzilhnelere takdir edilen mr beygir saylar yllarca sabit kalmaktadr109 . Anc ak, zellikle seferberlik gibi, olaanst durumlarda menzilhnelerin rahat ilemesi ile ulaklar ve sair grevlilerin beygir sknts yaamamalar iin, mr beygir saylarnn artrld anlalmaktadr110 . Mesela: 1726 ylnda devam eden ran savalar esnasnda, Anadolunun Sol Kolu zerinde hizmet veren menzilhnelere ait mr beygir saylar bir miktar artrlmak suretiyle ortalama 30 rese ykseltilmitir111 . Yine ayn yl Anadolu zerindeki anayollardan Halepe kadar olan S a Kol gzergh zerindeki menzilhnelerde 370, Badata kadar olan Orta Kol gzerghnda 671, Kars ve Beyazide kadar uzanan sol koldaki menzilhnelerde ise 264 beygir bulunmaktadr112 . kinci olarak 1743 ran Seferi esnasnda haberlemenin aksamamas i in arlk Sol Kol zerindeki menzilhnelerde olmak zere, Anadoluda birok menzilhnenin mr beygir saylar bir miktar artrlmtr. Bu
105
106 107
108 109 110
111 112
Menzilhnelerin bte kaytlarnn neredeyse tamamnda, bu trden bilgilere ula mak mmkndr. rnek olarak bkz. BOA, MAD. 3169, s.10-142; BOA, MAD. 3217, s.2-67; BOA, MAD. 4004, s.6-518 ; BOA, MAD. 10492, s.3-503; BOA, MAD. 10322, s.12-488. BOA, MAD. 10492 , s.499. Mesela; Trabzon Menzilhnesinin 1732-36 ve 1737-38 yllarn kapsayan be btesinin de, 12.5 mr beygir zerinden ve 1845,75 kuru olarak hesapland grlmektedir. MAD. 10322 , s.440-442. BOA, C.NF. 1842; BOA, MAD. 10492 , s.20, (11 Zil-hicce 1141 / 8 Temmuz 1729). BOA, MAD. 4004 , 12-443; BOA, MAD. 10492 , s.11-467; BOA, MAD. 10322 , s.14-474. Sema Altunan, XVIII. yyda Silistre Eyaletinde Haberle me A : Rumeli Sa Kol Menzilleri , OTAM, S. 18, Ankara 2005, s.9. Yusuf Halao lu, XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Te kilt ve Sosyal Yap, Ankara 1995, s.167. Yusuf Halao lu, At , D A , C.IV, stanbul 1996, s.30.
dzenleme ile Anadoluda faaliyet gsteren 55 menzilhnede mevcut beygir saylarna toplam 377,5 res ilave yaplmtr113 . Menzilhnelere takdir olunan beygir saylar ncelikli olarak, makt deerlerinin ve bt elerinin byklklerini gsterir, katsaylardr. Bu sebeple menzilhnelere takdir olunan mr beygir saylar menzilciler114 ile blge ileri gelenlerinin (ayn, ahli ve muhtelif ynetic iler) yakndan ilgilendii hususlardandr. Menzilcilerin bununla ilgili en byk beklentilerinin menzilhnelerini rahatlkla idare edebilecek finansmana sahip olmak veya bu ilerin sonunda elde edecekleri krlarn artrmak olduu sylenebilir. Menzilcilerin beygir saylarnn artrm ile ilgili mer gerekeleri, genellikle menzilhneyi idare edebilecek mal destei salamaya yneliktir. Ancak hangi menzilcinin bu talebinde samimi olduu hangisinin ise daha fazla kr gayesiyle hareket ettiini bilmek mmkn deildir. Blge vc uhunun menzilhnelere takdir olunan beygir saylarnn artrlmas ile ilgili gerekeleri de menzilcilerinkilerle paralellik gstermektedir. Anc ak bunlarn da gerekelerinde samimi olduklar veya daha fazla kr gayesi gden menzilc ilerin hrslarna ortaklk ettikleri tarafmzca malum deildir. Yine devlet merkezindeki ilgili organlar tarafndan sz konusu gerekelerin yukarda belirtilen ekilde sorgulanp-sorgulanmad hakknda da bir ey sylemek mmkn deildir. Menzilhnelere takdir olunan mr beygir saylar ile inm hkmyle verilen beygir miktarlar esas alnmak suretiyle yaplan inceleme neticesinde; herhangi bir menzilhneye mr tarafndan takdir edilen beygirlerin, inm hkm karlnda verilen beygirlerin saysndan bile az olduu anlalmtr115 . Merkezden gnderilen fermnlarda da rakam belirtmeksizin, yalnzca kifayet miktar yarar ve tuana menzil beygirinin beslenmesi emredilmektedir116 . Bu verilerden hareketle, devlet merkezi tarafndan takdir olunan beygirlerin temsili olduu, gerekte menzilhnelerde beslenilen beygirlerin saylarnn menzilciler ile ahlinin ortak kararlar netic esinde belirlendii sylenebilir. Bu dorultuda devlet merkezinden, menzilhnelerde ka beygir beslenecei hususuna ok fazla mdahale edilmedii de yukarda belirtilen hususlara ilave olunabilir. Anc ak zaman zaman zellikle yeni a lan menzilhnelerde, temsili olarak takdir olunan beygirlere ilaveten, ger ekte ka ar adet menzil beygirinin beslenmesi gerektii hususunda, devlet merkez tarafndan mdahaleler yapld grlmektedir. Mesela: 1718-1719 yllar arasnda Hasanelebi, Hasanpatrik, Malatya ve zoli menzilhnelerinde mr tarafndan temsili olarak tayin olunan 15er res beygire ilave olarak her bir menzilhnede 50er adet menzil beygirinin beslenmesi hususunda fermn sdr olmutur117 .
113 114 115
116
117
BOA, D.MKF. 28353 , s.22-23, (11 Rebl-evvel1160 / 23 Mart 1747). BOA, MAD. 8492 , s.36/ 2, (21 Cemziyel-hir 1145 / 9 Aralk 1732). Cemal etin, XVIII. Yzylda orum Menzilhneleri , Uluslar aras Osmanldan Cumhuriyete orum Sempozyumu (Bildiriler 23-25 Kasm 2007), C.III, orum 2008, s.1583-1584. BOA, MAD. 8470 , s.71/2 (29 Zil-kade 1136 / 19 A ustos 1724); BOA, MAD. 9920 , s.24/1, ( 28 Cemziyel-evvel 1141 / 30 Aralk 1728). BOA, MAD. 10492 , s.499.
SONU Osmanl Devletinde menzilhnelerin hizmet verebilmeleri, her yl dnem balarnda tekrarlanan bir srecin varlna baldr. Bu sre maktt deerlerinin takdir edilmesi, menzilcilerin atanmas, beslenecek beygir saylarnn belirlenmesi ve menzilci tayinleri esnasnda, blgesel zelliklere gre baz zel hususlarn ortaya konulmas gibi bir dizi ic raat i inde barndrmaktadr. S z konusu srec in oluumu ve takibi ile ilgili gnderilen fermnlardan, menzilhnelerin sevk ve idaresinden ayn, ahli ve kdlarn birinci derecede sorumlu olduklar anlalmaktadr. Yine zaman zaman zellikle bu i iin grevlendirilen mbairlerin de, yerine gre gzlemci yerine gre ise mdahil olmak suretiyle, menzilhnelere nizam verilmesi hususuna katldklar grlmektedir. Menzilhnelerin kesintisiz olarak hizmet vermeleri bir yllna programlanabilmektedir. 1691 ylna kadar menzilhnelerin hizmet verdikleri dnemler, sreleri hic r olarak bir yl amamak kaydyla, tesadf iki tarih arasn kapsamaktadr. 1691 ylndan itibaren menzilhnelere nizam verilme aralklarnn ve bu nizamlarn geerlilik srelerinin, gne takvimine gre, bir yl olmas ve bunlarn balang tarihinin de Rz- Hzr, Rz- Kasm ve Evvel-i Mart olmas hususunda genel bir temayln olutuu ve nihayetinde kanunlat anlalmaktadr. Belgelerde brgr bahs ve mesrif-i sire olarak zikredilen maktt deerleri, menzilhnelerin piyasaya arzn, yani zel teebbsler tarafndan talep grmesini, salamak amac yla, devletin ilgili organlar tarafndan titizlikle hazrlanan ve standarda balanan mal paketlerdir. Sz konusu paketler hem zel teebbslerin ilgisini ekecek kadar cazip, hem de devletin menfaatlerini koruyacak kadar c imri olmaldr. Bu sebeple menzilhnelerin hizmet verebilmeleri ve hizmet altyapsnn zel teebbslere devr edilebilmesi hususundaki en nemli merhalenin menzilhnelerin maktat deerlerinin hesaplanmas sreci olduu dnlmektedir. Menzilhneler genellikle aynlarla birlikte kaz ahlisinin, kendi i lerinden se tikleri sivil halktan olmak zere bir veya birka kii tarafndan idare edilmektedir. S z konusu kiilere menzilci ad verilmekte olup, bunlarn greve balayabilmeleri ya da grevde kalabilmeleri, menzilc iliklerinin merkez tarafndan onaylanmasna baldr. Yaptklar i tamamen profesyonel olup, bu i karlnda bir miktar kr salamaktadrlar. Bunun yannda istisna olmak zere baz menzilhnelerin kaz ahlisinin kamusal kiiliine veya resm grevlilere deruhde olunduklar grlmektedir. Menzilhnelerin rgtlenmesi asndan nemli aamalardan birisi de, menzilhnelere bulunduklar yol hattnn ulak younluuna mnasip sayda beygir takdir edilmesidir. Bu sayede resm ulam ve iletiime hem ivme hem de sreklilik kazandrlmaktadr.
KAYNAKA
1.ARV KAYNAKLARI A-Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) -B b- Defteri Mevkft Kalemi (D.MKF.):27918, 27920, 28079, 28344, 28705, -Cevdet Dhiliye (C.DH.): 2471. -Cevdet Nafia (C.NF.): 2239. -Ka mil Kepeci (KK.): 2555. -Ma lyeden Mdevver (MAD.): MAD. 3169, 3217, 3858, 3999, 4004, 4111, 8470, 8492, 9886, 9920, 9943, 10322. B-Konya Mevlana Mzesi -Konya eriye Sicilleri (KS.): 10, 11, 12, 13, 16, 20, 24, 25, 27, 36, 37, 40, 41, 43, 45, 46, 47,48, 50, 52, 56, 57, 58, 59, 62, 64 C. Sleymaniye Ktphanesi -Redif Asker Tlimatnmesi, Trke Yazmalar, Hsrev Paa Ksm, nr. 813/4. 2.YAYINLANMI BELGE, ARATIRMA VE NCELEMELER -AKDA, Mustafa, Trk iyenin ktisad ve ctima Ta rihi 1453-1559, C. II, stanbul 1979, s.96-102. -AKZ, Aladdin-Doan Yrk, XVI. Yzylda Aksaray Sancandaki Tara Grevlileri, Trk iya t Aratrmalar Dergisi, S.14, Konya 2003, s. 107-132. -ALTUNAN, Sema,Osmanl Devletinde Haberleme A: Menzilhneler, Trkler, C. X, Ankara 2002, s. 913-919. __________, XVIII. yyda Silistre Eyaletinde Haberleme A: Rumeli Sa Kol Menzilleri, OTAM , S. 18, Ankara 2005, s.1-20. __________, XVII.Yzyl Sonlarnda stanbul-Edirne Arasndaki Menziller ve Baz Menzilke Kyler, http://dergiler.ankara.edu.tr/detail.php?id=18&sayi_id=34, (En son 24 Ekim 2009 tarihinde ziyaret edilmitir). -BLOCH, Marc, Feodal Toplum, (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara 2005. -BURNABY, Frederick, At Srtnda Anadolu, (ev. Meral Gaspral), stanbul 2007. -ADIRCI, Musa, Ta nzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991, s.35. -AKIR, Baki Osmanl Sistemi Mukataa (XVI-XVIII. Yzyl), stanbul 2003. -ETN, Cemal, XVII. ve XVIII. Yzyllarda Konya Menzilleri , (Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi), Konya 2004. _____________, XVIII. Yzylda orum Menzilhneleri, Uluslar aras Osmanldan Cumhuriyete orum Sempozyumu (Bildiriler 23-25 Kasm 2007), C.III, orum 2008, s. 1573-1593. _____________, Menzilhnelerin Mtemilatlarna ve Tefrilerine Dair Bir Takm Gzlemler, Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi , S.22, Konya 2009, s.43-59. -DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca-Trk e Ansiklopedik Lgat, Ankara 2001. -EBLUL MARDN, Kad, A , C. VI, Eskiehir 1997, s.42-46. -ERGEN, zer, Osmanl Klsik Dnemindeki Eraf ve Ayan zerine Baz Bilgiler, Osmanl Ara trmalar (The Journal of Otoman Studies), C.III, stanbul 1982, s.105-118. _____________, Osmanl Kent Tarihiliine Katk: XVI. Yzylda Ankara ve Konya, Ankara Enstits Vakf, Ankara 1995. _____________, Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde Baz Dnceler, VIII. Trk Ta rih Kongresi Ankara 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 1981, C.II, s. 1265-1274. -GER, Ltfi, XVI-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hubabattan Alna n Vergiler, stanbul 1964. -HALAOLU, Yusuf, Osmanllarda Ulam ve Haberleme (Menziller), Ankara 2002.
_____________,XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, Ankara 1995. _____________, At, DA, C.IV, stanbul 1996, s.30. -HEYWOOD, Colin J., The Ottoman Menzilhne and Ulak System in Rumeli in the Eighteenth Centruy, Socia l And Economic History of Turk ey (1071-1920), (Birinci Uluslararas Trkiyenin Sosyal ve Ek onomik Tarihi Kongresi Teblileri, Jully 11-13, 1977), Ankara 1980, s. 179-186. _____________, Osmanl Dneminde Via Egnatia: 17. Yzyl Sonu ve 18. Yzyl Banda Sol Koldaki Menzilhneler, Sol Kol Osmanl Egemenliinde Via Egnatia 1380-1699 , (Ed. Elizabeth A Zachariadou), (ev. zden Arkan, Ela Gltekin, Tlin Altnova), stanbul 1999, s. 138-160. _____________, Two Firmans of Mustaf II On The Reorganization of the Ottoman Courier System (1108/1696), Acta Orientallia Academiae Scientiarum Hungarcae , Vol. 54, No. 4, Budapest 2001, s. 485-496. -HNOLU, Burhnettin Osmanl Devletinde Sivil ler, Askeri Tarih Blteni , Yl 12, S.22, ubat 1987, s.15-40. -LGREL, Mcteba, Balkesirde ynlk Mcdelesi, EFTED, S.3, stanbul 1972, s.64. -NALCIK, Halil, Osmanl Metrolojisine Giri, (ev. Eref Bengi zbilen), Trk Dnyas Aratrma lar , S. 73, stanbul 1991, s. 21-49. _____________,Mahkeme., A, C.VII, Eskiehir 1997, s.146-151. _____________, Devlet-i Aliyye Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar-I, stanbul 2009. -LTF PAA, Asfnme , stanbul 1326. -OCAK, Ahmet Yaar, sl m-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-lyas Kltr, Ankara 1990. -ORTAYLI, lber, Osmanl Kadsnn Tara Ynetimindeki Rol zerine, Amme dare Dergisi, IX/1, 1976, s.95-107. _____________, Osmanl Kads-Tarihi Temeli ve Yarg Grevi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fa kltesi Dergisi, C. XXX, S.1-4 (Ayr Bask), s.117-1128. -ZCAN, Mert, Osmanl Devleti Tarihinde ynlk Dnemi, Osmanl, C.VI, Ankara 1999, s.174. -ZKAYA, Ycel, XVIII. Yzylda Menzilhne Sorunu, DTCFD, XXVIII/3-4, Ankara 1977, s.339-367. _____________, Osmanl mparatorluunda Ayanlk, Ankara 1994. _____________, 18. Yzylda Osmanl Toplumu, stanbul 2008. -PAKALIN, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.I-III, stanbul 1993. -SAK, zzet, 10 Numa ral Konya eriye Sicili (1070-1071 / 1691-1661), Konya 2003. -SAK, zzet -Cemal etin, 45 Numaral Konya eriye Sicili (1126-1127 / 1714-1715) (Transkripsiyon ve Dizin), Konya 2008. -SCHIFFER, Reinhold, British Travellers in 19th Century Turkey, Amsterdam-Atlanta 1999. -SERTOLU, Midhat, Ta rih Lgat , stanbul, 1986. -SNGER, Amy, Ka dlar, Kullar ve Kudsl Kyller, stanbul 1996. -TONGUR, Hikmet, Trk iyede Genel Kolluk Tekil ve Grevlerinin Geliimi , Ankara 1946, -TU, Muhittin, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, Konya 2001. -ULUAY, aatay 18. ve 19 Yzyllarda Saruhanda Ekiyalk ve Halk Hareketleri , stanbul 1955. -UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt , Ankara 1984. -REKL, Bayram, Osmanl Tara Tekilatnda Grevliler, Uluslar Aras Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi , Konya 2002, s. 707-718. -YAZICI, Nesimi, Osmanl Haberleme Kurumu, Osma nl, C.III, Ankara 1999, s.619-629. -YERLKAYA, lhan, Tanzimattan nce Osmanl Devletinde Belediye Hizmetleri, Osmanl, C.VI, Ankara 1999, s.130-144. -YCEL Yaar, Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona Dair Genel Gzlemler, Belleten, XXXVIII/152, Ankara 1974, s. 657-708.
TARHN PENDE

Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 3 9 -5 6
Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 3 9 -5 6
I. TBMM HKMETNN LK ULUSLARARASI ANLAMASI: 20 GNLK MUVAKKAT MTAREKE Cihat YILDIRIM

zet Trkiye Byk Millet Meclisi ve hkmeti ilk uluslar aras anlamay bilinenin aksine Ermenistan ile deil tilaf Devletleri ttifaknn byk ortaklarndan Fransa ile yapmtr. 2829 Mays 1920de imzalanan bu anlama bir geici atekes anlamasdr. Mara, Urfa, Antep, Mersin ve Adana havalisinde mcadele eden kuva-y milliye mfrezelerimizin askeri baarlarnn eseri olan bu atekes anlamas Trkiye Byk Millet Meclisi ve hkmeti iin bir siyasi baar ve uluslararas arenada tannmlk sorununun zmnde nemli bir balangtr. Anahtar Kelimeler I.TBMM Hk meti, Fra nsa , Geici Atek es, Gney Cephesi, Milli Mca dele THE FIRST INTERNATIONAL AGREEMENT OF TGNA GOVERNMENT: 20 DAYS TEMP ORARY ARMISTICE Abstract Contrary to known, The Turkish Grand National Assembly and The Government didnt make the first international agreement with Armenia; they made the first agreement with France, the maj or shareholder of the Allies. This agreement, signed on 28-29 May 1920, was a "temporary cease-fire agreement". That agreement was the military success of the platoons of the Nationalist Forces combating in the vicinity of Maras, Urfa, Antep, Mersin, and Adana and it was also an important step for the Turkish Grand National Assembly and the government on the way of solving the problem of recognition in the international arena
Key Words The First Government of The Turkish Gra nd National Assembly, France, the temporary cea se-fire, South Front, The Na tiona list Forces
Yrd. Do. Dr., Aksaray niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. cyildirim@aksaray.edu.tr
GR TBMMnin al, genel itibariyle Trk tarihinin nemli hadiselerinden olup zelde ise Milli Mcadelenin seyrini deitiren nemli bir dnm noktasdr. Ayn zamanda Trk Milleti i in yeni bir balang tr. Mondros Mtarekesi sonrasnda tilaf Devletlerinin yapt igallere kar srdrlec ek milli politikalarn belirlendii Erzurum ve S ivas Kongrelerinde mmkn mertebe stanbul Hkmeti ile ibirlii halinde memleketin igallerden kurtarlmas dnlmtr. Ancak tilaf Devletlerinin stanbuldaki askeri varl dikkate alnarak stanbul hkmetleri ile ibirliinin devaml ve salkl olamayac a ihtimali dnlerek byle durumlarda takip edilecek yol ve yntemler de bu kongrelerde deerlendirilmitir. Byk Millet Meclisinin a l bu deerlendirmelerin eseridir. Erzurum Kongresinde alnan vatann ve istiklalin muhafaza ve teminine hkmet-i merkeziye muktedir olmad takdirde, temin-i maksat i in, bir hkmet-i muvakkate teekkl edecektir"1 eklindeki karar stanbuldaki hkmetin milli davaya sahip kmamas ya da kamamas halinde takip edilecek yolun yeni ve mstakil bir hkmet kurmak olduuna iaret etmektedir. Ayn kararn devamnda byle bir hkmeti kurma yetkisinin milli kongrede olduu, fakat milli kongrenin toplant halinde olmad bir zamanda byle bir ihtiya olursa yetkinin Temsil Heyetinde olduu da belirtilmitir. Temsil Heyeti, stanbulun 16 Mart 1920deki igalinden itibaren gelimeleri yakndan takip etmi, yerli ve yabanc kaynaklardan edindii istihbarat deerlendirmitir. drt gnlk takip ve deerlendirmenin sonuc unda igalin ge ic i olmad ve artk stanbul Hkmetinden millete ve memlekete zellikle Kuva-y Milliye ye bir yarar gelmeyecei kanaatine varlmtr. 19 Mart 1920de yaplan bu deerlendirmeler sonucunda salahiyet-i fevkaladeye haiz bir milli meclisin toplanmasna ve hkmet ilerinin bu meclis tarafndan yrtlmesine karar verilmitir. Temsil Heyetinin 19 Mart 1920 tarihli karar dorultusunda lke genelinde mebus seimleri yaplm ve vilayetlerince seilen mebuslar aralklarla Ankaraya gelmilerdir. Bu arada stanbulda igal sonras tatil karar alarak dalan Osmanl Mebuslar Meclisinin azalarndan isteyenlerin yeniden se ilme art olmakszn Ankaradaki mec lis almalarna katlmalarna da imkn tannmtr.2 Temsil Heyeti 21 Nisan 1920 tarihinde yapt toplant ile mec lisin 23 Nisan 1920 gn a lmasna ve bu er evede yaplac ak i ve ilemlere karar vermitir.3 23 Nisan 1920de TBMM mebuslarn ve Ankara ahalisinin itirak ettii merasimlerle resmen alm ve hkmet ekli olarak mec lis hkmeti dzeni benimsenmitir. Hkmetin kuruluu meselesi ok kritik ve hassas bir konudur. nk igalcilerin elinde ve kontrolnde de olsa stanbulda bir hkmet hala
1 2 3
ATATRK, M. Kemal; Nutuk, C-I, Milli E itim Basmevi, stanbul,1982,s.66. ATATRK, s.421. ATATRK, s.431 vd.
mevcuttur. Mustafa Kemal 26 Nisan 1920de meclise verdii bir nerge ile hkmet kurmann zarureti ve kurulacak hkmetin kurulu esaslarn mec lise kabul ve tasdik ettirmitir.4 3 4 Mays 1920 tarihli alma toplantlar ile 11 bakanl hkmet kurulmu ve resmen greve balamtr.5 Hkmet Trkiye Byk Millet Mec lisi Hkmeti ismini alm ve bu ismi kullanmtr. I.T.B.M.M Hkmetinin program sade ve ksa tutulmutur. nk milletin bekasnn tehlikeye dt bir srada nazari, kark, uzun sren muameleden ka nmak gerekmekteydi. D politika hedefi, Misak- Milliyi gerekletirmek ve memleketi igal eden devletlerin buna uymalarn salamakt. politikada milli birlik ve dayanma korunacak, askeri alanda Kuva-y Milliye muntazam bir askeri tekilata dntrlec ekti.6 Mustafa Kemal 24 Nisan 1920de Trkiye Byk Millet Mec lisi genel kurulunda oturum sren uzun bir bilgilendirme konumas yapmtr. Bu Konumasnda mec lisin alna kadar geen sre te yaananlar, sebep ve netic eleri itibariyle olaylar anlatmtr. Dier yandan Osmanl Devletinin izledii i ve d siyaseti eletirmi ve T.B.M.M nin izleyecei siyaseti yle zetlemitir: Milletimizin kuvvetli, mesut ve istikrarl yaayabilmesi i in devletin tamamen milli bir siyaset takip etmesi ve bu siyasetin i tekilatmza tamamen uymas ve dayanmas lazmdr. 7 Grld zere T.B.M.M ve T.B.M.M Hkmeti milli siyaset ilkeleri er evesinde i ve ic raat retec ektir. 24 Nisan 1920 de meclis bakanlna seilen Mustafa Kemal meclis hkmeti dzeni tesis edildii iin ayn zamanda hkmet bakanl grevini de stlenmitir. Meclis ve hkmet bakan Mustafa Kemalin belirledii milli siyaset ilkeleri etrafnda politika retecek olan hkmetin nnde zmesi gereken ok nemli sorunlar mevcuttur. Bu problemleri u temel noktada zetlemek mmkndr; a- erde meruiyet kazanma olarak da zetleyebileceimiz milli birlik ve beraberlii tesis ederek kendi otoritesine kar oluabilecek tepkileri kontrol etmek, b- galc i gler karsnda yokluk ve zorluklara ramen mcadelesini srdren Kuva-y Milliyeyi daha etkin hale getirmek, c - Btn bu uralar yannda uluslararas alanda meruiyet kazanmak yani tannmaktr. T.B.M.M d politikaya dier meselelere nem verdii kadar ayn younlukta ilgi ve nem vermitir. 30 Nisan 1920de T.B.M.M nin al Avrupal devletlere duyurulmutur. Meclis hkmeti kurulur kurulmaz hemen uluslararas dzeyde mec lisin ve hkmetin ilikilerini gelitirecek admlar atlmtr. 11 Mays 1920de Dileri Bakan Bekir Sami Bey bakanlnda bir heyet Rusya ile temas kurmak
4 5
6 7
ATATRK, C-II, s.438 YALIN, Durmu ( ve di erleri);Trkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, AKDTYK, Atatrk Ara trma Merkezi, Ankara.2000,s.192 vd. YALIN, s.193. YALIN, s.191.
zere Moskovaya gnderilmitir. ncelikle lkemizi igal eden tilaf Devletleri ile siyasi, ekonomik ve askeri rekabet iindeki Sovyet Rusya ile daha kolay iliki kurulabilecei dnlmtr. Elbette tilaf Devletleri Misak- Milli hedefi ile yeni bir balang yapan T.B.M.M ni ve onun hkmetini kendi igal politikalarnn gerei ve sonucu olarak pek kolay tanmayac aktr. T.B.M.M Hkmeti bunun bilinc indedir. Bu bilincin bir gstergesi olarak T.B.M.M ald bir kararla, stanbul Hkmetinin 16 Mart 1920 tarihinden itibaren yapt ve yapac a anlamalarn, verdii ve verecei imtiyazlarn hkmsz saylacan btn dnyaya ilan etmitir.8 Bu karar Trkiye Byk Millet Meclisinin, Trk Milletinin mukadderatnda tek yetkili merci olarak kendisini grdnn ilandr. Bu ger ei gerek tarafsz devletlere ve gerekse tilaf Devletlerine kabul ettirmek hi de kolay olmam, d politikada meclisin ve hkmetin meruiyet kazanmas zorlu ve meakkatli bir sre ten ge mitir. T.B.M.M Hkmetinin d siyasetteki engellerini amasnda ncelikle Kuvay Milliye daha sonra da Trk ordusu etkili olacaktr. Zira Kuva-y Milliye ve ordumuz igalci gler karsnda askeri baarlar kazandk a tilaf Devletleri ve dier tarafsz devletler resmi iliki tesis etmek iin TBMM nin ve hkmetin kapsn andrmaya balayacaklardr. I.nn Muharebesinden sonra T.B.M.M Hkmetinin Londra Konferansna davet edilmesi ve Sovyet Rusya ile Moskova Anlamasnn yaplmas gibi rnekler uluslar aras ilikilerdeki olumlu gelimelerin askeri baarlarmza endeksli olduunu gstermektedir. I.T.B.M.M Hkmetinin imzalad ilk uluslararas anlamann Ermenistan ile imzalanan Gmr Anlamas9 olduu ynnde bir genel kabul mevc uttur. Anc ak aratrmalarmz I.T.B.M.M Hkmetinin kuruluunu mteakiben Fransa ile resmi temaslarda bulunduunu ve bir muvakkat atekes (geici atekes) imzaladn gstermektedir. Bu anlama, geici de olsa tilaf Devletleri ittifakn oluturan byk devletten birisiyle yaplmas ve I.T.B.M.M Hkmetinin imzalad ilk uluslararas anlama olmas noktalarnda nem arz etmektedir. T.B.M.M Hkmeti Fransa arasndaki siyasi ilikilerin balangcn oluturan bu anlamadan bahsetmeden nce Fransay T.B.M.M Hkmetini muhatap almaya sevk eden nedenler zerinde durmalyz. I 20 GNLK MUVAKKAT MTAREKEYE GDEN SRETE KUVAYI MLLYE NN ROL I.Dnya Sava devam ederken tilaf Devletleri sava sonras ile ilgili olarak bir dizi gizli anlamalar imzalayp, zellikle Osmanl topraklarnn paylam hususunda baz projeler hazrlamlardr.10 Bu projelerde Fransaya Suriye, Irakn kuzeyi ve Mersinden Urfaya kadar uzanan Dou Akdeniz ve Gney Dou Anado8 9 10
YALIN, s.194. BAYUR, Yusuf Hikmet; Trkiye Devletinin D Siyasas, Trk Tarih Kurumu Yaynevi, Ankara,1973, s.6768 AKN, Aptlahat, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi , Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991 s.19 vd.
lu blgeleri vaat edilmitir. Mondros Atekes Anlamas imzalanarak yrrle girinc e tilaf Devletleri gizli szlemelerde kendilerine tahsis edilmi olan yerlerin igali iin hazrlklara balamtr. Bu maksatla tilaf Devletleri Filistin, S uriye ve ukurovann igaline zemin oluturacak ekilde bu blgelerdeki Osmanl ordularnn tahliyesine ynelik bir plan uygulamaya koymulardr. Bu plana gre; Filistin Cephesindeki btn Osmanl birlikleri 1 Aralk 1918 akamna kadar Ceyhan Nehrinin batsna ekileceklerdir; S eyhan Nehrinin bats ile TarsusAdana tren hattnn kuzeyine yaplac ak ikinc i ekilme 5 Aralk 1918 akamna kadar tamamlanac aktr; Pozantnn batsna yaplac ak nc ve son ekilme 15 Aralk 1918de tamamlanm olac aktr.11 Osmanl Ordusu bir yandan bu tahliye almalarn yaparken dier yandan tilaf Devletleri skenderun, Drtyol ve Mersine asker kararak Osmanl Ordusundan boalan mevkileri kontrol etmeye balamlardr. tilaf Devletleri 17 Aralk 1918de Mersini, 18 Aralk 1918de Tarsusu ve 19 Aralk 1918de Adanay da igal etmilerdir.12 Balang olarak bu mntkann igalini ngiltere ve Fransa birlikte ger ekletirmilerdir. Fakat igal mntkasnda askeri ve siyasi kontrol ngiliz igal kuvvetlerinde olmutur. ngiltere ise ukurova ve Gneydou Anadoluya getirdii birliklerde genellikle Hintli mstemleke askerlerini istihdam etmitir. Bunlarn ekseriyeti de Mslmandrlar. Bu durum igal birlikleri ile blge ahalisi arasnda problem kmasn engelleyen bir faktr olarak grlebilir. Ne var ki bu durum fazla srmeyec ektir. nk bu mntkada ngiliz birliklerinin varl ve denetimi elde tutmas I.Dnya S ava srasnda tilaf Devletleri arasnda yaplan gizli paylam planlarna aykrdr. nk S ykesPic ot Mutabakatna gre bu blge Fransann kontrolnde olac aktr. ngiltere bu mutabakat sadec e ukurovann igaline itirak ederek ihlal etmemi ayn zamanda Irakn kuzeyini de igal etmitir ki sz konusu mutabakatta da bu blgenin Fransann nfuzuna terk edilmesi planlanmtr. Bu durum Fransay uzun vadede rahatsz etmi ve iki lke arasnda 15 Eyll 1919da yeni bir anlama yaplarak egemenlik alanlar yeniden tespit edilmitir.13 Bu yeni plan gerei ngiliz igal birlikleri Urfa, Antep, Mara, Adana, Mersin ve havalisini terk ederek bu mntkann askeri ve siyasi denetimini Fransz gal birliklerine brakmlardr.14 Fransa, ngilterenin bu ekilmesine karlk daha nc e kendisine vaat edilen Irakn kuzeyinden vazge mitir. Fransann Urfa, Antep, Mara, Adana, Mersin ve havalisinde askeri ve siyasi denetim, kontrol ve ynetimi stlenmesi bu igale bal beklentileri olan Ermeni aznl harekete ge irmitir. zellikle igal birlikleri i inde Er11 12 13 14
ATASE Ar., KLS : 240, D : 8, Fh : 11; HTVD, S: 21, Ves: 780. HTVD, S: 33, Ves: 830 ASLAN, zzet; Atatrk Silifkede , Adana,1981,s.25 Kurtulu Sava nda el Tarihini Yazma Komitesi; Kurtulu Sava nda el, stanbul,1971,s.45
meni lejyonerlerin Fransz niformas ile istihdam Ermeni eteleri c esaretlendirmi gerek igal birlikleri ve gerekse onlarn silahlandrd Ermeni etelerin Mslman ahali stnde bask ve zulm artmaya balamtr.15 ngiliz igalc i birliklerinin ekilmesi, Fransz birliklerinin kontrol ele almas ve buna bal olarak Ermeni etelerin taknlklar blgede milli mc adele fikrini g lendirmi ve Mslman ahaliyi harekete ge irmitir. ngiliz ve Fransz birlikleri arasndaki bu deiime denk den sre te Temsil Heyetinin talimatlar ile el, Mersin, Adana, Mara, Antep ve Urfada Kuva-y Milliyenin teekkl i in almalar balamtr.16 Fransz igal mntkasnda bu igali sonlandrma niyeti ile yaplan hazrlklar tamamlanmadan Kuva-y Milliye birliklerimiz kendisini harbin i inde bulmutur. Blgedeki muharebelerin balang noktasn Mara hadisesi tekil etmitir. Temsil Heyeti Marata igal birliklerinin ve Ermeni aznln artan zulmne kar Kuva-y Milliye nin direnie gemesi zerine, el Kuva-y Milliyesine ileri harekt emrini vererek Fransz igal birliklerine kar top yekn bir mc adele balatmtr.17 Marata 29 Ekim 1919da ngiliz igal birlikleri ekilmi ve yerlerine Fransz birlikleri gelmi ve birka gn i inde zulmler balamtr. Oc ak 1920ye kadar baz mnferit olaylar olmu anc ak igale kar hazrlklar yaplmakla birlikte topyekn bir mdafaa sz konusu olmamtr. 21 Oc ak 1920de igalc ilerin ehrin ileri gelenlerini toplantya arp onlar kan olaylardan sorumlu tutarak tutuklamalar zerine Mara halk direnie ge mitir.18 Temsil Heyeti Reisi Mustafa Kemal Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin srdrd bu direnie katk salamak i in Kl Ali, Yrk S elim ve Cemil Cahit Beyi Maraa gndermitir. 11 ubat 1920ye kadar devam eden direni sonunda Fransz igal birlikleri 11 ubat 12 ubata balayan gec e ehirden ekilmilerdir. Marata Kuva-y Milliye nin zaferi Avrupada zellikle de Fransa da byk yank uyandrmtr.19 Bu baar hem Fransz c ephesinde hem de Milli Mc adelemizin genelinde kurtulua olan inanc ve gveni arttran bir zafer olmutur. Dier yandan Fransada kamuoyu Trklere kar takip edilen igal politikalarn sorgulamaya balamtr.20 Mara igalden kurtulurken dier yandan Urfada 9 ubat 1920de igalcilere kar balatlan kuatma 11 Nisan 1920de igalcilerin c an gvenliklerinin salanmas art ile ehri tahliye etmeleri ile netic elenmitir.21 Maratan sonra Urfann da igalden kurtuluu, Kuva-y Milliye mfrezelerimize, Temsil
15 16 17 18 19 20 21
YALIN; C-I,s.237 ATASE Ar. KLS:310,D:27,Fh:62 ATASE Ar, KLS:308,D:26,Fh:3 YALIN, s.237 AKYZ, Yahya; Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu , Ankara 1988, s.182 vd. AKYZ, s.184185 YALIN, s.242
Heyetine umut ve milletimize moral kayna olmutur. Dier yandan Fransada kamuoyunun byk l de hkmet aleyhine dnd ve hkmetin igal politikalarnn tenkit edilmeye baland tespit edilmektedir.22 Antepte Kuva-y Milliye Kumandan ahin Bey nc lnde ubat 1920de direni balatlmtr. ahin Beyin Antep-Kilis yolunu kapatarak balatt direni galc ilerin bu yolu kontrol altna almalaryla 11 Austos1920de kuatmaya dnmtr. Anc ak Antep halk bu kuatmaya 8 ubat1921 e kadar direnec ektir.23 Mersin ve Tarsus mntkalarnda Mara direniine endeksli balayan ileri harektn netic esinde Mays 1920 itibariyle Fransz igal birlikleri Mersinde ehir merkezine, Tarsusta yine ehir merkezine kadar ve MersinTarsus tren hattna kadar ekilmeye mec bur braklmlardr.24 Dier yandan Pozantdaki igal taburunun kontrol ettii Ulukla ve iftehan ile Ulukla Pozant arasndaki tren yolu ve tneller Ereli ve Nidede oluturulan mfrezeler tarafndan kontrol altna alnmtr.25 Ayrc a Tarsus ve Karaisal mntkasndaki Kuva-y Milliye mfrezelerinin koordineli almalar ve taarruzlar netic esinde Adana-Pozant tren hatt ile karayolu tamamen Kuva-y Milliyenin kontrolne ge mitir. Bu durum Pozantdaki Fransz igal taburunun mahsur kalmasna sebebiyet vermi, bu birlii kurtarmak i in Adanadan yollanan birlikler Kavaklhan mevkiinde Kuva-y Milliye mfrezelerinin direniiyle karlaarak baarsz bir ekilde geri dnmeye mec bur braklmtr.26 Pozantda mahsur kalan bu taburu kurtarma midini kaybeden Adanadaki igal kuvvetleri komutan Albay Brmond bir u ak vastasyla taburun komutan Binba Mesnile Yardm gelec ek diye beklemeyin. S izi kurtarmak imknsz; elinizden gelenin en iyisini yapn 27 mesajn yollamtr. Bu tablo ge ic i atekese giden sre te igal kuvvetleri komutannn aresizliini ortaya koymaktadr. S adec e Pozantdaki tablo deil, Mara ve Urfa yenilgileri yannda Mersin, Tarsus ve Adana mntkalarndaki baarszlk ve kayplar Fransz igal kuvvetlerini diplomatik temas zeminine ekmitir. II- I.TBMM HKMETNN VE FRANSANIN MTAREKE GEREKELER Franszlar igal mntkalarnda zellikle Nisan ve Mays 1920 itibariyle byk g lklerle karlayorlard. Zira Kuva-y Milliye mfrezelerimiz gerek halkn ve
22 23 24
25 26 27
AKYZ, s.186 TANSEL, Selahattin; Mondrostan Mudanyaya Kadar, c.III, stanbul,1991 s.208 vd YILDIRIM, Cihat; Milli Mcadele Dneminde el Sanca , Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Konya1998,s.216 vd. ENER, Kasm; ukurova Kurtulu Sava nda Adana Cephesi, Ankara,1996 s.111 vd. YILDIRIM, s.240 vd. AKYZ, s.187
gerekse kolordularn destei ile igal kuvvetleri karsnda pek g l bir konuma gelmi ve igalci Fransz birliklerini ard ardna malup etmekteydiler. Mara, Antep ve Urfa da yaplan muharebelerden kayplarla ayrlan Franszlar Adana ve Mersin Cephesine nem vermiler, fakat buralardaki savalar da kaybetmekten kurtulamamlardr. galc i Franszlar cephedeki bu kt vaziyetleri karsnda TBMM Hkmeti ile temas ve mzakere temin etmeye almlardr. zellikle Mays 1920 balangc ndan itibaren Fransann grme abalar younlam ve nc e Ankaraya stanbuldan bir binba ve bir sivil memur gelerek I.TBMM Hkmeti ile grmtr. Yalnz bu ilk grmeden olumlu hibir netice kmamtr.28 Bu ilk teebbsten bir sonu alamayan Franszlar Mays 1920nin sonlarna doru Fransann S uriye Fevkalade Komiseri General Gouraud yu temsilen Robert de Caix bakanlnda bir heyeti Ankaraya gndermilerdir. Yaplan mzakerenin netic esinde bu Fransz heyetle I.TBMM Hkmeti arasnda 20 gnlk bir mtareke yaplmtr.29 Byle geici bir mtarekenin yaplmas Franszlar i in bir mec buriyetti. Zira Fransz igal kuvvetleri Gney Cephesinin tamamnda kt gnler yaamaktayd. Grmelerin balad gnlerde de Pozant da Binba Mesnil kumandasndaki tabur mahsur durumda idi. gal mntkasndaki muharebelerde Fransz kuvvetlerinin baarszlk sebepleri de u iki hususla ifade edilmelidir. Birincisi Kuvay Milliye neferlerinin vatan igalden kurtarmak hususundaki azim ve kararldr. kinc i mhim husus Fransz igal kuvvetlerindeki neferlerin byk bir ksmnn Mslman mstemleke askerlerinden teekkl etmesidir. Zira Mslman Cezayirli ve Tunuslu Fransz neferler Kuva-y Milliyeye kar c ansiperane bir ekilde savamamaktadrlar.30 Byle bir mtarekenin imzalanmas netic esinde Franszlar hem Pozantdaki garnizonu kurtarac ak ve hem de c ephe genelinde kt durumda olan kuvvetlerini takviye edecek ve gerekirse c ephede yeni bir dzenleme yapacaklard.31 Franszlarn sahip olduu bu temel hedeflere ramen, Ankarada grmeler devam ederken Pozantdaki Mesnil Taburu Karboaz S ava neticesinde Kuva-y Milliye tarafndan esir alnmtr.32 Franszlarn artk bundan sonraki hedefi cepheyi takviye etmekten baka bir ey olamazd. Bu geici mtareke temelde Pozant Garnizonunun kurtarlmas amac n tamasna ramen anlamann Mesnil Taburunun esir dmesinden sonra yaplm olmas mtarekenin Fransz kamuoyunda Pozant yenilgisinin sonucu olarak yorumlanmasna sebep olmutur.33 Franszlarn byle bir anlama yapmak istemeleri ve res-
28 29 30 31 32 33
ATATRK, C:II, S.453 Ayn SARAL, A. Hulki-SARAL, Tosun, Vatan Nasl Kurtarld? Ankara 1969, s. 132 GEN, eref. 20 Gnlk Mtarekenin Yz , Kuva-y Milliye Dergisi , S. 89, Mersin 1968, s.27 Karbo az Sava iin baknz: YILDIRIM, s.246 vd AKYZ, s. 188
men grmeleri balatmalar TBMM Reisi Mustafa Kemalde Franszlarn Adana ve havalisini tahliye etmek istedikleri eklinde bir intiba uyandrmtr. 34 Fransann geici bir mtareke talebinin I.TBMM Hkmetinc e kabul edilip bir anlama yaplmas neticesinde I.TBMM Hkmetinin temin etmek istedii baz hedefler vard. Bu hedeflerden birinc isi asker noktadadr. Bu askeri hedef Adana mntkas ve cephelerinde bulunan ve ksmen askerle de takviye olunan mill kuvvetleri sknetle tanzim ve tensik etmekti.35 kinc i hedef siyas idi. Bu siyas hedefi TBMM Reisi Mustafa Kemal daha sonra bizzat kaleme ald Nutuk isimli eserinde yle izah etmektedir: Byk Millet Meclisi ve Hkmeti, henz tilaf Devletlerince bittabi tasdik edilmemiti. Bilakis memleket ve milletin mukadderatna mteallik mesailde stanbulda Ferit Paa Hkmetiyle mnasebet ve muamelede bulunmakta idiler. Bu itibarla Franszlarn stanbul Hkmetini bir tarafa brakp Ankarada bizimle mzakere de bulunmalar ve herhangi bir meselede itilaf eylemeleri o gn i in temin-i mhim siyas bir nokta idi36 . I.Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin bu mtareke neticesinde temin edec ei temel hedefler siyas bakmndan muhatap alnp uluslararas platformda tannmaya bir adm atmak, Trk Milletinin mukadderatnda tek sz sahibi olduunu byk devletlere kabul ettirmektir. Askeri bakmdan ise ama , c ephedeki Kuva-y Milliye mfrezelerini bir intizama sokup gerekli takviyeleri yapmaktr. Hatta bu anlama Trkiye tarafndan Fransa ile yaplac ak esasl bir anlama i in atlm mhim bir adm olarak yorumlanmtr. III 20 GNLK MUVAKKAT MTAREKENN MZALANMASI VE UYGULANMASI Cephede a keri bakmdan zorluklar yaayan Franszlar Fransadan gelen Kardinal Dubois ile grmek iin bir temsilcinin grevlendirilip Karadenizdeki herhangi bir limana gnderilmesini istemiler fakat bu teklif I.TBMM Hkmeti tarafndan kabul edilmemitir. simleri zikredilmemekle birlikte bir binba ve bir sivil yetkilinin stanbuldan Ankaraya gnderildii ve giriimin de sonu suz kald ifade edilmektedir. stanbulda yaayan ve Fransann ajan olduu ifade edilen bir Fransz bankacnn Van Valisi Haydar Beyi Fransz gal Ordusu Kumandan ve Yksek Komiser General Gouraud ile grmek iin Beyruta gitmeye ikna etmitir. Kuva-y Milliye yanls olduu ifade edilen Haydar Bey ve beraberinde Binba Reit, evket Bey, Mazhar Mfit(Kansu)Bey, M.Sovua ile Beyruta gelmi ve General Gouraud tarafndan iyi karlanmlardr.37 Mart 1920nin sonlarnda yaplan bu ziyaret ve grmede General Gouraud Adana ve Havalisinde gerginliin yatmasn salayac ak bir anlama yapmay
34 35 36 37
ATATK, C:II, s. 454 ATASE Ar. Kls 580, D: 38, Fh: 233; ATATRK, C:II, s. 453. ATATRK, C:II, s. 454 EL K, Kemal; Milli Mcadelede Adana ve Havalisi , Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,1999,s.379.
nerdi. Fakat Haydar Bey, byle bir anlama yapmaya yetkisinin olmadn syleyerek, Gouraudya bu konuda Ankaraya bavurmas gerektiini bildirdi.38 Bu grmeden sonra General Gouraud telgraf vastas ile Mustafa Kemal ile temasa geti ve Suriye Fransz Yksek Komiserlii Genel Sekreteri Robert de Caix bakanlnda bir heyeti Ankaraya gnderdi. Robert de Caix, M. S ovua ve Amiral Le Bondan oluan Fransz heyeti 20 Mays 1920de Ankara geldi. Anc ak Fransz heyet yaplan grmelerde Fransz igal birliklerinin zorda olduu Antep ve Mara konusunda grmek isteyinc e grme yarm kalmtr. Zira Mustafa Kemal btn Fransz cephesini ilgilendirmeyecek bir grmeye kar kmtr. 22 Maysta tekrar Mustafa Kemal ile gren Robert de Caix aslnda yannda bulunan ve nceki grmesinde gizledii ve mzakere konusunda yetkili olduunu gsteren gven mektubunu sunmutur. Mustafa Kemal bu grmede Franszlarn igal ettikleri milli snrlarmz dhilindeki btn yerleri boaltmalarn istemitir. Fakat heyet bu konuda yetkili olmadn ileri srerek, hem yneticileriyle grmek zere Fransaya gidebilmek ve hem de kapsaml bir zm i in zaman kazanmak adna Mustafa Kemal ile ge ic i bir mtareke ve maddeleri zerinde anlama salamtr.39 23 Mays1920de uzlamaya varlm fakat Fransz heyet nemli siyasi konularda Parisin onayn almak iin stanbula dnnce mtarekenin imzas kalmtr. Robert de Caix geici mtareke hkmlerini telgrafla Parise bildirdi. Bu arada Pozantdaki Mesnil Taburunun Kuva-y Milliye tarafndan kuatlmas zerine Fransz Parlamentosu durumu deerlendirip 25 Mays 1920de T.B.M.M ne mrac aat ederek ge ic i mtarekenin imzalanmasn talep etti. Amiral Le Bon 28 Mays 1920de Bursadan ektii telgrafla Fransz Hkmetinin Ge ic i Atekes hkmlerini onayladn teyit edince mtareke ayn gn Ankarada heyetler arasnda imzaland40 2829 Mays 1920de imzalanan bu ge ic i anlama karlkl olarak heyetler arasnda onaylanr onaylanmaz TBMM Reisi Mustafa Kemal c ephedeki Kva-y Milliye birliklerine mtareke hakknda bilgi ve talimat ieren bir ifre gndermitir. Bu ifreye gre mtarekenin artlar yle sralanmaktadr: Franszlarla cereyan eden mzakerat- siyasiye neticesinde bervechi ati hususat kabul edilmitir; Madde 1- 29/30 gece yarsndan itibaren btn Franszlarla tatil-i muhasamat edilec ektir. Madde 2- Pozant ve Siste bulunan Fransz ktaat, silahlar ve tekmil eya ve malzemeleriyle Adana- Mersin imendifer hattna ekilec eklerdir. Ayntap ehri, Franszlar tarafndan tahliye edilecek ve ehir dhilinde bulunan Fransz kuvveti kasaba haric indeki ordughna ekilec eklerdir.
Ayn. EL K, s.380 40 Ayn.
38 39
Tatil-i muhasamatn ilk on gn zarfnda Pozant Sis ve Ayntapn tahliyesi hitam bulac aktr. Madde 3- Muhasamatn tatilinden itibaren ilk on gn zarfnda yedimizde bulunan esirler iade olunacaktr. Franszlar da gerek siyaseten ve gerek esareten nezdlerinde alkoyduklar Mslmanlar bize verec eklerdir. Madde 4- Adana havalisi ile Osmanl Hkmeti arasnda serbest e ve a k muhabere edilec ektir. Pozant, Sis ve Ayntapn tahliyesi ve serann mbadelesi hakknda ayrc a tebligat yaplacaktr. Yalnz Mays'n otuzuncu gn sabahtan itibaren muhasamatn tatili temin olunac aktr.41 Bu artlar erevesinde yaplan mtarekeyi tatbik i in TBMM Hkmetini Umum el Kuva-y Millye Komutan Binba emseddin ve Kilis Kaymakam rfan Bey temsil etmekle grevlendirilmilerdir. TBMM Reisi Mustafa Kemal bu grevlendirme ile birlikte grevli olmayan dier cephe kumandanlarnn mtarekenin uygulannda ayrca taleplerde bulunup mzakere yapmamalar hususunda uyarda bulunmutur.42 Mtarekenin uygulan ve esir mbadelesi hususunda TBMM Hkmetini temsil edecek olan Binba emseddin ve Kaymakam rfan Beylere hkmet tarafndan gerekli talimatlar verilmitir.43 Bu mtareke uygulanmaya girdii gnden itibaren ihtilaflara sebep olmu ve uygulamada bir takm problemler kmtr. Mesela Osmaniyedeki Kuva-y Milliye mfrezelerine mtarekeden sonra Fransz ktaatnca taarruz yaplmtr. Hatta Franszlar bu ve benzeri ihlalleri rtbas etmek iin Kuva-y Milliye mfrezelerinin baz c ephelerde Fransz postalarna saldrd eklinde I.TBMM Hkmetine aslsz su duyurular yapmlardr. Dier yandan Kuva-y Milliyenin denetimi altndaki imendifer hatlarnda Franszlarn iae ve ikmal maksatl nakliye yaptklar ve buna Kuva-y Milliyenin msaade etmedii tespit edilmitir. Hatta bu tarz ihlaller ve nakliye hususu ile ilgili mtarekede bir hkmn yer almad I.TBMM Hkmetince Suriyedeki Fransz Fevkalade Komiseri General Gouraudya bildirilmitir.44 Franszlarn iae ve ikmal maksatl olarak tren hattn kullanmak istemeleri mtarekeyi mevcut kuvvetlerini takviye etmek iin yaptklarn aka gstermektedir. Yalnz Kuva-y Milliye mfrezeleri bu ihlallere msaade etmeyec ektir. Dier yandan igal mntkasnda Ermeniler Franszlardan yz bularak Mslman ahaliye kar mezalime devam etmilerdir. I.TBMM Hkmeti bu hususu da protesto ederek bu ve bunun gibi ihlallerden dolay mtareke artlarna uyulmamas halinde Trk tarafnn mesul olmayacan bu mezalimler vesilesiyle halkn galeyan halinde olduunu General Gouraudya bildirmitir.45
41 42 43 44 45
GEN, a.g.m, KM, S. 87, s. 24 HTVD, S. 14, Aralk 1955, ves: 370 HTVD, S. 14, Aralk 1955, ves: 371 Ayn HTVD, S. 14, Aralk 1955, ves: 372
Franszlar bu mtarekeye ramen Adanadaki Vali Cemal Bey ve Kuva-y Milliye taraftar eraf tutuklayarak eraf Adana snrlar dna srd gibi Vali Cemal Beyi de stanbula srdrmek iin Mersinde gzetim altnda tutmulardr. Mtareke ahkmna aykr bu tavrlardan vazge ilmesi hususunda Adanadaki Fransz gal Kuvvetleri Kumandan Albay Brmond uyarlmtr.46 Btn bunlara ilave olarak Mersindeki gal Kuvvetleri Komutan Gvernr Anfr yine mtareke artlarna aykr olarak Fransz igal mntkas ile Kuva-y Milliye mfrezelerinin hkim olduu blgeler arasnda bir tarafsz blge tekil edilmesini yani Kuvay Milliye mfrezelerinin igal snrlarndan biraz geri ekilmelerini istemilerdir. Anc ak Yzba Emin Resa Bey bu istekleri reddetmitir.47 20 Gnlk Geici Mtarekenin Franszlar tarafndan bylece ihlali yetmemi gibi birde Mslman ahali zerinde yalan yanl propaganda balatmlardr. Adanada Fransz igal kuvvetleri komutanlarndan General Dufieux imzas ile bir beyanname yaynlanm ve bu beyannamede mtarekenin Mustafa Kemal Paann istei ile ve Beyruta gnderdii temsilciler vastasyla imzaland eklinde yalan bilgiler verilmitir. Bu beyanname ile Franszlar hala g l olduklarn ve Kuva-y Milliye nin zor durumda olduu intiban vermek istemilerdir. Bu beyanname ile igal mntkasndaki halkn kurtulu midi krlmak istenmitir. Bu yanl ve gereklere aykr propagandalardan vazgeilmesi ve bu yanl bilgilerin tekzip edilmesi hususu, General Gouraudun 8 Haziran 36 (1920) tarihli teline Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemalin cevab telinin smet imzal ekinde talep edilmitir.48 Mtareke artlar iinde Pozant ve Sisteki garnizonlarn boaltlmas hususu yer alyordu. Ancak Pozantdaki Mesnil Taburu zaten daha anlama imzalanmadan Kuva-y Milliye tarafndan teslim alnmtr. Pozant bu suretle boalrken Sisi Franszlar kendileri boalttlar. Ancak Sisi Kuva-y Milliye ye teslim etmeyip ellerindeki silah ve cephaneyi de Ermenilere terk etmek suretiyle asi Ermeni etelerine teslim ettiler.49 Bu mtarekeden en fazla rahatsz olan taraf Ermeniler olmutur. Zira Ermeniler, Fransz igalini kullanarak ukurovada bir Ermeni Krall kurmak istiyorlard. Anc ak Kuva-y Milliye nin igallere kar cephedeki baarlar ve siyas a dan 20 Gnlk Mtarekenin imzalanm olmas btn bu planlar alt st etmitir. Hatta kendi kendilerine bu mtarekeden sonra Adanada krallk ilan etmilerse de bunda da baarl olamamlardr.50 Fransa bu geici barta pek samimi olmadn ve cephedeki kuvvetlerini takviye etmekten baka bir niyet tamadn mtareke artlarnn ihlaline msaade etmesi ile aka gstermitir. Ancak Franszlarn byle bir tavr sergileyebilec ei
46 47 48 49 50
ATASE Ar, KLS: 580, D: 38, Fh: 13 HTVD, S. 14, Aralk 1955, ves: 370 Ayn SARAL SARAL, s. 14 GEN, a.g.m, s. 25
dikkate alnarak ve bu barn geici olduu da gz nnde bulundurularak Kuvay Milliye mfrezelerinin takviyesine gayret edilmitir. Mtarekenin birinc i gn yani 31 Mays 1920de, Erkan-Harbiye Riyaseti cephedeki Kuva-y Milliye komutanlarna gnderdii ifreli talimatta mtarekenin bitiminden sonra Adana, Tarsus ve Mersinin zapt iin umumi bir taarruz yaplac an bildirmitir. Dolaysyla mtareke gnlerinde gerekli hazrlklarn yaplmasn, btn eli silah tutan ahalinin Kuva-y Milliye ye itirakinin temin edilmesini istenmitir. Ayrc a bu umumi taarruz i in mfrezelerin silah, cephane ve top ihtiyalarnn tespit edilerek Erkan Harbiye Riyasetine bildirilmesi istenmitir.51 Bu talimat dorultusunda blgedeki Kuva-y Milliye mfrezelerinin hazrlklar devam etmi ve ahalinin daha youn bir ekilde Kuva-y Milliye ye itiraki temin edilmitir. Netic ede her iki tarafn da bu mtarekeyi kalc bar iin bir adm olarak grmeyip sanki bir soluklanma bir hazrlk fasl olarak yorumlad ak a ortadadr. 20 Gnlk Mtareke siyaseten I.TBMM Hkmeti ile Fransa arasnda tesis edilec ek kalc bar iin mhim bir adm, nemli bir yaknlama olarak grlebilir. Anc ak yukarda izah ettiimiz hususlar bu yaknlama ve uzlamann asker a dan henz tesis edilmediini hatta edilemeyec eini ortaya koymaktadr. TBMM Hkmeti ile Fransa arasnda yaplan bu 20 Gnlk Ge ic i Mtarekenin daha ilk gnlerden itibaren Franszlarca ve onlarn himaye ettii Ermeniler tarafndan ihlal edildiini ifade etmitik. Bu ihlallere I.TBMM Hkmeti uyarlarla karlk verip Kuva-y Milliye tarafndan silahla mukabele edilmesini engellemitir. Yalnz daha mtarekenin sresi dolmadan yaplan yle bir ihlal vardr ki bu mtarekenin sresini doldurmasna frsat brakmamtr. Bu ihlal 8 Haziran 1920de Karadeniz Erelisinin Fransz gemilerince bombardman edilip daha sonra igal edilmesidir.52 Karadeniz Erelisinin igali karsnda I.TBMM Hkmeti hemen diplomatik yollardan meseleyi zmek istemise de Franszlar bu igali hakl gstermek iin 20 Gnlk Ge ic i Mtarekeyi sanki iki hkmet arasnda deil de Adana ve havalisindeki Kuva-y Milliye komutanlar ile Fransz komutanlar arasnda yaplm bir anlama olarak yorumlamaya almlardr.53 Ancak daha ncede izah ettiimiz gibi bu mtareke Ankarada TBMM Hkmeti ile Franszlarn Suriye Fevkalade Komiseri Gouraudnun temsilc isi Robert de Caix arasnda imzalanmtr. Bu anlamayla ilgili mzakerelerde ve anlamann imzalanmasnda hi bir Kuva-y Milliye komutan bulunmamtr. Dolays ile bu anlama sadece Adana Mersin ve havalisindeki cepheyi ilgilendiren bir mtareke olmayp btn Fransz cephelerini ve Misak- Milli snrlarn ihtiva eden bir er eveye sahiptir. Mtarekenin bu ekilde ihlalinde mtarekenin bat kamuoyundaki etkilerinin de tesiri olduu muhakkaktr. zellikle Fransz kamuoyunda bu mtareke ile ilgili
51 52 53
ENER, s. 136 SARIHAN, Zeki; Kurtulu Sava Gnl , c. III, Ankara 1993, s. 75 ENER, s. 135
olarak bir zihinsel karmaann olduu ve mtarekenin farkl farkl algland grlmektedir. Birok Fransz gazetesine gre mtareke Fransann Antep galibiyeti, La France Militaire gazetesinde yazan General Malleterree gre ise Pozant yenilgisinin sonucu idi54 .Mtareke Fransz basnnda olumlu karland. Le Temps, ok kr, Fransa Trklerle bir mtareke imzalad; Fransa onlarn bir kar toprana gz dikmiyor ve bu savaa askerlerinin ve parasnn kartrlmamasn isteme hakkna sahiptir. Le Progres (de Lyon) ise mtareke ile Fransann asi Anadolu hkmetini tanm olduu kansnda idi 55 . Fransay Karadeniz Erelisinin igali suretiyle mtarekenin ihlaline sevk eden temel faktr mtarekenin Fransz kamuoyunda bir yenilgi olarak alglanmasdr. Ayrca bu mtareke ile Fransann I.TBMM Hkmetini tanm olmas ger ei Fransay mttefikleri nazarnda zor duruma drmtr. Bunun iindir ki Adanada General Dufieux imzas ile bildiri yaynlayp anlamann Mustafa Kemalin istei ile ve grevlendirdii kiiler aracl ile Suriyede imzaland yalann propaganda etmilerdir. Fransz hkmeti gerek mttefiklerine kar ve gerekse kendi kamuoyundaki baarszlk deerlendirmelerine kar durumunu kurtarmak i in Ereli igal etmitir. Erelinin igali ve dier ihlaller mtarekenin Franszlarca ihlal edildiini ortaya koymaktadr. Franszlar hem Ereliyi boaltmamakta direniyorlar hem de yeni ihlallere gz yumuyorlard. Btn bu olup bitenleri deerlendiren I.TBMM Hkmeti mtarekeye kr krne sadk kalmann gereksiz olduu inanc ile harbe yeniden balanmas kararna varmtr. Adana ve havalisinde harp yeniden balarken yaklak be gn sonra Yunan igal birlikleri de ngilterenin izni, destei ve Fransann da onay ile igal alann genilemeye teebbs ederek Bursa ve zmite doru ilerlemeye balamtr. Gerek Yunan ileri harektn onaylamas gerekse Ereliyi igali Fransz hkmetini iine dt ikilemden kurtaramam ve hatta anlamann ihlali hususunda Fransz hkmetinin su luluu Fransz kamuoyunca kabul edilmitir. Zira Le Temps, Mustafa Kemalin mtarekeyi bozulmu olarak yorumlamasn mantki buluyor, Fransz hkmetini hem Trklerle anlamak hem de Yunan saldrsna izin veren ngiliz hkmetinin kararna katlmak gibi baarszla mahkm iki politikay ayn anda yrtmek istemekle su luyor.56 Nihayetinde TBMM Reisi Mustafa Kemal 12. ve 13. Kolordu kumandanlklarna, Antep Kuva-y Millye Komutan Recep Beye, Umum el Kuva-y Millye Komutanlna atanan Binba emseddin Beye ve Kilis Kaymakam rfan Beye 16 Haziran 1920 de gnderdii bir ifre ile Geici Mtarekenin Franszlar tarafndan ihlal edildiini bildirmitir. Bu tebligatta muhasamatn 1819 Haziran gec e yarsndan itibaren btn Fransz Cephesinde yeniden balatlmas emrini de
54 55 56
AKYZ, s.188. Ayn. Ayn.
vermitir.57 Bu emir dorultusunda mtareke zamanndan nc e sona ermi ve Fransz Cephesinde muharebeler yeniden balamtr.58 Mustafa Kemal 16 Haziran tarihinde Kuva-y Milliye kumandanlarna gnderdii harbin yeniden balatlmas talimatna ilave olarak S uriyedeki General Gouraudya da bir telgraf gnderip geici mtarekenin Franszlar tarafndan nasl ihlal edildiini izah ederek, harbin yeniden balatlmasndan dolay mesuliyetin Franszlara ait olduunu da bildirmitir. SONU 20 Gnlk Geici Mtareke I.TBMM Hkmetinin daha kurulu aamasnda imzalad bir uluslararas anlama olmas dolaysyla nem tamaktadr. Her ne kadar anlama normal sresinden nc e nihayet bulmusa da ge ic i bir nitelie sahip olmas dolaysyla bu durum zaten beklenen bir netic edir. Burada Fransann anlamay imzalam olmaktan kaynaklanan bir pimanlk i inde olduu pekl gzlemlenebilmektedir. Zira dier mttefiklerini ve onlarla birlikte yrtlen igal politikalarn bir kenara brakp I.TBMM Hkmeti ile masaya oturmulardr. Muhtemeldir ki bu ge ic i anlamadan mttefiklerini balang ta haberdar edip onlar bilgilendirmemitir. 20 Gnlk Geici Mtareke I.TBMM Hkmeti i in bir siyasi baardr. I.TBMM Hkmeti bu baary Gney Cephesinde igalcilere kar c ansiperane bir ekilde her trl imknszla ramen mcadele eden Kuva-y Milliye mfrezelerine borludur. gal birliklerinin silah ve dier askeri tehizat imkn Kuva-y Milliye mfrezelerinin imknlar ile mukayese edilemez. Bunun iindir ki Marta, Urfada kazanlan zafer ve Mersin, Adana ve Antepte gsterilen diren ve mc adele anlamldr. Zaten Kuva-y Milliyenin bu kadar imknszlklar ierisinde gsterdii bu diren Fransz igal birliklerini ve bu birliklerin komutanlarn endielendirmitir. Bu endielerin ve kayglarn eseri olarak Fransz igal birlikleri nc e stanbuldan bir heyeti Ankaraya gnderip anlama zemini aramlardr. Bu ilk temas sonusuz kalrken dier yandan cephede Fransz igal birliklerinin skntlar artmaya devam etmi ve Pozantdaki taburlar mahsur kalmtr. Binba Mesnil Komutasndaki taburun mahsur kalmas ve cephenin dier blgelerindeki olumsuzluklar Fransay yeni bir mzakere zeminine ekmitir. S uriyedeki Fransz igal kuvvetlerinin komutan General Gouraudyu temsil eden Yzba Robert de Caix Ankaraya gelerek hem mzakereleri yapm ve hem de anlamay imzalamtr. Bu sonu Kuva-y Milliye nin Ocak 1920den itibaren srdrd mcadelenin bir sonucudur. I.TBMM Hkmeti greve gelir gelmez uluslararas ilikileri gelitirme gayretine girmi ve Sovyet Rusya ile temasa gemitir. ncelikle tarafsz devletler nezdinde diplomatik tannma mc adelesi verilirken Fransa ile yaplan
57 58
HTVD, S. 14, Aralk 1995, ves: 373 HTVD, S. 51, Mart 1965, ves: 1177; ATATRK, c. II. s. 454
bu anlama srpriz bir gelime olmu ve byk memnuniyet uyandrmtr. Bu anlamay mteakiben Haziran1920de biri tic ari, bir dieri de askeri iki talyan heyeti anlamalar yapmak zere Ankaraya gelmilerdir.59 Fransa ile diplomatik temasa ilave olarak talyanlarn da Ankarayla diplomatik ilikilere balamas, I.T.B.M.M Hkmetinin siyasi tannmlk meselesinde iyi bir mesafe kat ettiini ortaya koymaktadr. tilaf Devletleri ittifaknn yesi olan Fransa ile yaplan bu anlama mahiyeti ve ierii her ne olursa olsun Kuva-y Milliye nin ve I.TBMM Hkmetinin doru yolda olduuna iaret etmektedir. I.TBMM Hkmetinin bu diplomatik baars Fransa iin bir baarszlk ve siyasi bir mevzi kaybdr. Bunu iindir ki Fransa bu anlama ile ilgili gelimeleri kendi kamuoyundan saklamaya almtr. Daha sonra sz konusu anlamadan Fransz kamuoyunun ve dier mttefiklerinin haberi olunca, anlamann I.TBMM Hkmetinin isteiyle yapld eklinde bir propaganda balatmtr. uras muhakkak ki Fransann askeri baarszlklar zaten Fransz kamuoyunda igal politikalarnn sorgulanmasna vesile olmutur. Fransz igal kuvvetleri ve Fransz hkmeti aleyhinde oluan bu kamuoyu eletirilerinden kurtulmak i in bir yandan yanl bilgilendirme ve propaganda yaparken dier yandan Karadeniz Erelisini igal ederek hala gl olduu ve Ankara ile bir anlama yapmad izlenimi vermeye almaktadr. Fransz kamuoyunda Trklerle sava istemeyen ve bara meyilli olan oluuma kar hala yanl bilgilendirme yaplmakta ve Franszlarn Kilikyadan ekilmesi halinde Gayr-i Mslimlerin katledilecei ima edilmektedir. Bizzat Fransa Babakan Briand bu imay yapmakta ve ukurovada yaanan bu sre ten, kendilerinden nceki ngiliz igal dnemi uygulamalarn sko duu benzetmesiyle- sorumlu tutmaktadr.60 Karadeniz Erelisinin igali bu anlamann erken sona ermesine vesile olmutur. Zaten geici olmak kayd ile yaplm sreli bir anlamadr. Anc ak Erelinin haksz igali ve dier ihlaller olmasa idi taraflar i in anlamann sresinin uzatlmas bile gndeme gelebilirdi. Btn bu gelimeler gsteriyor ki kalc bar i in I.TBMM Hkmetinin ve Kuva-y Milliye nin hatta daha sonra ordumuzun daha etkili ve daha byk zaferlere ihtiyac vardr. Bu tarihi sre gstermitir ki ordumuz zaferler kazandka meclisimiz ve hkmetimiz siyasi kabule mazhar olmulardr. Anc ak bu srete tilaf devletleri iinde ilk kalc bar yaptmz devletin Fransa olmasnda ilk siyasi temasa getiimiz ve atekes imzaladmz devlet olmalarnn rol byktr.
59
60
DURU, Orhan; Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2001s.98. JAESCHKE, Gotthard; Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri , Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,1991,s.212.
KAYNAKLAR
A-Ariv Belgeleri ve Vesikalar: -ATASE Ar. KLS: 240, D: 8, Fh: 11 -ATASE Ar, KLS: 308, D: 26, Fh: 3 -ATASE Ar. KLS: 310, D: 27, Fh:62 -ATASE Ar, KLS: 580, D: 38, Fh: 13 -ATASE Ar. KLS: 580, D: 38, Fh: 233 -HTVD, S. 14, Aralk 1955, ves: 370 -HTVD, S. 14, Aralk 1955, ves: 371 -HTVD, S. 14, Aralk 1955, ves: 372 -HTVD, S. 14, Aralk 1955, ves: 373 -HTVD, S: 21, Ves: 780. -HTVD, S: 33, Ves: 830 -HTVD, S. 51, Mart 1965, ves: 1177 B-Telif ve Tetkik Eserler: -AKN, Aptlahat, Ata trkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991. -AKYZ, Yahya; Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, Ankara 1988. -ASLAN, zzet; Atatrk Silifkede , Adana,1981. -ATATRK, M. Kemal; Nutuk , C-I ve C-II, Milli Eitim Basmevi, stanbul,1982. -BAYUR, Yusuf Hikmet; Trk iye Devletinin D Siyasas, Trk Tarih Kurumu Yaynevi, Ankara, 1973 -ELK, Kemal; Milli Mcadelede Adana ve Havalisi , Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,1999 -DURU, Orhan; Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2001. -ENER, Kasm; uk urova Kurtulu Savanda Adana Cephesi, Ankara,1996. -GEN, eref; 20 Gnlk Mtarekenin Yz, Kuva-y Milliye Dergisi, S. 89, Mersin 1968. -JAESCHKE, Gotthard; Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri , Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,1991,s.212. -Kurtulu Savanda el Tarihini Yazma Komitesi; Kurtulu Savanda el , stanbul,1971. -SARAL, A. Hulki-SARAL, Tosun, Va tan Nasl Kurtarld? Ankara 1969. -SARIHAN, Zeki, Kurtulu Sava Gnl, c. III, Ankara 1993. -TANSEL, Selahattin; Mondrostan Mudanyaya Kadar, c.I,II, III, IV. stanbul,1991 -YALIN, Durmu( ve dierleri);Trkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara. 2000. -YILDIRIM, Cihat; Milli Mcadele Dneminde el Sanca , Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Konya, 1998.
TARHN PENDE

Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 5 7 -7 0
Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 5 7 -7 0
ZMR NGLZ KONSOLOSLUUNUN SYAS FAALYETLER KAP SAMINDA ERMEN MESELES (1878-1914) Funda ADITATAR
zet Osmanl mparatorluunun paylam meselesinde, byk gler arasnda gayrimslim unsurlar zerinde nfuz kurma mcadelesi nemli bir yer tutmaktadr. Bu mcadelede, gayrimslim unsurlarn ayrlk hareketlerini desteklediler. 1870lerin sonlarnda Ermeni davas, bir ngiliz davas haline geldi. ngiltere bunun iin 1878 Berlin Anlamasna dayanarak; imparatorluun her kesine yerletirdii konsolosluk an kulland. Konsoloslar bulunduklar blgedeki Ermeniler ile yakn ilikilere girerek Ermenilere destek verdi ve Ermenilerin savunucusu, koruyucusu roln stlendi. Bu makalede, Ermeni meselesi, zmir ngiliz Bakonsolosluunun siyasi faaliyetleri kapsamnda, konsolosluk raporlar esas alnarak deerlendirildi. Anahtar Kelimeler Ermeni Meselesi, ngiliz Konsolosluu, Ask er Konsolosla r, zmir, Siya si fa a liyetler THE ARMENIAN QUESTION WITHIN THE POLITICAL ACTIVITIES OF IZMIR BRITISH CONSULATE (1878-1914) Abstract The struggle for influence over the non-Muslim subjects between the Great Powers had an important place in the issue of sharing the Ottoman Empire They supported separatist movements among non-Muslim subj ects. Armenian question became a British claim at the end of the 1870s. For this claim, (1878), Britain used the consular network which was spread to every corner of the Empire based on the Berlin Agreement. The consuls gave support to the Armenians by using their close relations with them and took the role of protector. The aim of this papers is to evaluate Armenian question within the political activities of Izmir British Consulate on the basis of Izmir British Consulate reports. Key Words Armenia n Question, British Consula te, Milita ry Consuls, Izmir, Politica l a ctivities
r. Gr. Dr., zmir Yksek Teknoloji Enstits Genel Kltr Dersleri Blm retim Eleman. fundaaditatar@iyte.edu.tr
GR 1877-78 Osmanl-Rus Savanda, Osmanl Devletinin Rusya karsndaki ar yenilgisi sonunda imzalanan Ayastefanos Bar sadec e Rumeliyi par alamakla kalmyor, ilk kez Anadolu topraklarndan da belli yerlerin Osmanlnn elinden kmasna yol ayordu. Yalnzca Balkanlar ile Boazlarda deil, Rus ordularnn Erzuruma kadar ilerlemesi, Rusyann skenderun ve Akdenize olduu kadar Mezopotamya ve Basra krfezine kadar da inebileceini gsteriyordu1 . Daha da nemlisi, Rusya, Rum (Ortodoks Hristiyan) Osmanl tebaas zerinde imdiye dek elde ettii nfuzuna imdi Ermenileri de kapsayacak yeni ve daha byk bir g elde ediyordu. ngiltere, Ayastefanos Antlamasnn on altnc maddesiyle, Ruslarn Ermenileri himaye perdesi altnda Dou Anadoluyu Balkanlatrmaya kalkac an ve burada 1877-78 Osmanl-Rus Sava ile salam bulunduu toprak kazan larnn yaratt elverili durumdan faydalanarak nfuzunu bir taraftan skenderun, te yandan Mezopotamya zerinden Basra Krfezine yayabilec ei tehlikesini anlamtr. Rusya, Osmanl mparatorluunu tek tarafl olarak ilhak etmek veyahut himayesi altna almak i in Ermenileri bir istinat noktas olarak kullanac akt. Londra hkmeti, Osmanl mparatorluunun tek bana Rus tasavvurlarna engel olabileceinden artk midini kesmi bulunuyordu. Bu tasavvurlarn gereklemesi ise ngiliz mparatorluu iin ciddi ve ar tehlikeler yaratabilirdi. Tehlikeyi nlemek yolu, Osmanl mparatorluu hakknda, bu imparatorluun toprak btnlne dayanan geleneksel politika prensibinden, grnte ayrlmamakla beraber, imparatorluun ngiltere iin lzumlu topraklarna sahip olmak veya hi olmazsa bunlar zerinde ngiliz nfuzunu kuvvetlendirmekti2 . Ayastefanos Antlamas ngiltereyi ve Avrupann dier byk devletlerini nemli lde kayglandrnca, antlamann yeniden gzden ge irilip, etkisinin azaltlmas almalar sonuc unda Berlin Antlamas imzalad. ngiltere, Berlin Antlamasnn imzalanmasndan nce, iki gizli anlama imzalad. Rusya ile imzalad Londra Antlamas (30 Mays 1878) ile toplanacak kongrede grlec ek konular zerinde aralarnda gr birlii saland. 4 Haziran 1878de ise Osmanl devletiyle Kbrs Konvansiyonu imzaland. Bu anlama zetle yle diyordu: Rusya , Osmanl lkesinden bir blgeyi istilya kalkrsa, ngiltere o blgeyi silahla koruma s iin Padiah ile birlemeyi taahht eder. Buna karlk Anadolu ktasndaki Hristiyan ve dier tebaann iyi idare ve himayeleri hakknda gerekli slahatn ya plma sn Pa dia h, ngiltere devletine taahht eder ve Kbrs Adasnn tarafsz ve idaresinin ngiltereye tahsisini ka bul eder3 . Bylece ngiltere, dier Avrupa devletlerini geride brakan, imparatorluun tmnde Hristiyan tebaa zerinde bir g elde ediyordu.
1
Stefenos Yerasimos, Azgeli mi lik Srecinde Trkiye 2-Tazimattan I. Dnya Sava na , Belge Yay., stanbul 2001, s. 1001. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi VII Birinci Me rutiyet ve stibdat Devirleri (1876-1907), Trk Tarih Kurumu, Ankara 1988, s. 130. Antla ma metni iin bkz. Nihat Erim, Devletleraras Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri , Cilt (1-B), A.. Hukuk Fakltesi yayn, Ankara 1953.
A. NGLZ KONSOLOSLUK HZMETLER VE ERMEN MESELES Kbrs Konvansiyonu ile elde edilen bu gcn nasl gerekletirilecei meselesine ynelik olarak, nce her mahkemeye bir yabanc yarg atanmas teklif edilmi, anc ak, Osmanl ynetimi, bunu bizzat adalet sisteminin zne aykr bularak kabul etmemitir. Osmanl ynetimi; lkenin dili, hukuku ve geleneklerini bilmeyen yabanclarn yarg olarak atanmasn kabul etmemi, bunun yerine her vilayette adalet sisteminin ileyiini gzlemleyecek yabanc denetilerin istihdamn mmkn grmtr4 . Sonuta ngilterede Beaconsfield hkmeti, uzun zamandr eletirilmesine5 yol aan konsolosluk hizmetleri zerinden bir uygulamay gerekletirmeye karar vermitir. Mevcut konsolosluklarn yeniden yaplandrlmas ve bunlara ilaveten Military Consul [Asker Konsolos]6 ad verilen yeni konsolosluk a, Osmanl Devletinin Kbrs Konvansiyonu ile Anadoludaki Hristiyan tebaa i in yapmaya sz verdii reformlarn yaplp yaplmadn kontrol edec ekti. Asker konsoloslar, haritaclk, istihkm, levazm gibi ordunun teknik snflarna mensup, topografik verileri olduu kadar her trl istatistik bilgiyi toplayacak ve deerlendirebilecek nitelikte elemanlard. Ayrca istihbarat konusunda birikim ve deneyimleri vard. Asker konsolosluklar iin Anadolu bakonsolosluu oluturuldu ve buraya harita subay Yarbay Charles W. Wilson 28 Mart 1879da atand. Yarbay Wilsonun atamasnn ardndan, Yzba H. Cooper, Yzba J.D. H. S tewart, Temen Herbert Chermside ve Temen Herbert Kitc hener, Wilsonun emrinde Anadolunun eitli kentlerine ve Yzba E. Clayton Vana, Yzba W. Everett Erzuruma askeri konsolos yardmcs; Binba H. Trotter Krdistana (Diyarbakr) asker konsolos olarak atandlar. Yarbay Wilsona yaplan grev tanm yleydi: Sizin ve size yardmc olarak atanan subaylarn grevi, dolaysyla, konsolosluk mntka nzdaki nfusun deiik snflarnn durumunu incelemek, Osmanl otoritelerinin iine ya rayabilecek nitelikte her trl bilgiyi toplayarak, ekonominin na sl iyiletirilebilecei, ida renin nasl basitletirilebilecei ya da daha etkili bir hale getirilebilecei konusunda ta vsiyelerde bulunarak ve darenin ve Yargnn her trl bask ve yolsuzluuna ilikin dikka tinizi gelen bilgiler konusunda uyarda ve protestoda buluna ra k Osma nl otoritelerine ya rdmc olmaktr. Merkez Hkmetin mda ha le etmesini dndnz her ola y, uygun nlemleri almas konusunda Babliye gereken uyarlarn yaplabilmesi iin Majestelerinin Hkmetine ve sta nbulda ki Bykelilie bildireceksiniz.
Uygur Kocaba o lu, Majestelerinin Konsoloslar ngiliz Belgeleriyle Osmanl mparatorlu undaki ngiliz Konsolosluklar (1580-1900), letiim Yay., stanbul 2004, s. 125. Levant Konsolosluk hizmetlerine ynelik muhalefetin ele tiri ve tartmalar iin bkz. Gordon L. Iseminger, The Old Turkish Hands: The British Levantine Consuls, 1856-1876 , Middle East Journal, 22: 3 (Yaz 1968): 297-316. U. Kocaba o lu, Osmanllarn asker konsolos ifade sini kullanmadklarn, bunun yerine konsolos veya konsolos muavini eklinde ifadelerle bunlara mevcut konsoloslarla ayn muameleyi gsterdiklerine dikkat ekmitir. Bkz. Uygur Kocaba o lu, a.g.e., s. 127. Osmanl ynetiminin bunu bilmezlikten veya grmezden gelmedikleri d nlmelidir. Muhtemelen, istemedi i bu uygulamay kmseme yoluyla zerinde daha byk bir otorite kurulmasndan kanmaya almtr.
Grev blgenizin pek ok yerinde ekyal bastrmak iin etkili bir ka mu gcnn oluturulmas ok nemli bir gerekliliktir. Yetkililere bu nlemin nemini anlatma k ve her trl a ba y desteklemek konusunda elinizden geleni ya pa ca ksnz7 . Asker konsoloslar yukardaki grev tanmn kimi yerlerde ve zamanlarda daha da ileriye gtrerek Anadoluda; Osmanl Devletinin i ilerine karmak, asker istihbarat toplamak, bata Ermeniler olmak zere Hristiyan tebaann uluslama srecini hzlandrmak gibi faaliyetleriyle siyasi ajan olarak grev aldlar. Asker konsolosluk uygulamasna Gladstone hkmeti tarafndan1882de, 1889a kadar Erzurum ve Vanda devam etmekle birlikte son verildi8 . Sonuta, 1878 tarihinden sonra ngiliz hkmeti, Osmanl mparatorluu topraklarndaki Levant Konsolosluk Hizmetlerinde, i ve d artlarn basksyla, asker konsolosluklar bir model olarak uygulamaya balad. Asker konsolosluklarn siyasi faaliyetleri sivil konsolosluklara devredildi. ngilterenin Ermeni meselesine ynelttii ilgisi sonucu meydana gelen olumsuzluklar ve konsoloslarn konuyla ilgili siyasi faaliyetleri daha balang ta grlmeye ve anlalmaya balamtr. Bir ngiliz grg tan unlar tespit etmitir. Ermenilerin durumu, bilhassa Anadolunun ierisinde, Berlin Kongresinden sonra gittike fena lamaya balamt. Bu durumdan ngiliz politikasnn sorumluluk hissesi byktr. ngiltere, Ermenilerin haklarn savunmaya, onlar iin slahat temin etmeye koyulmu ve Ermenileri muhtar bir Ermenistan eyaletinin kurulaca fikriyle ta hrik etmitir. Bunu ksmen Hristiyanlk gayreti ile fakat daha ok bizzat kendi menfaatleri iin yani muhtar bir Ermenista nn, Rusya nn ilerlemesine m ni ola ca dncesi ile ya pmtr9 . ngiliz konsoloslarnn Ermenileri kkrtma ve koruma faaliyetleri, Osmanl idarec ilerince de sk sk merkeze rapor edilmi, ngiltere hkmeti Bykel ilii arac lyla uyarlm veya Osmanl idarecileri bunlar engelleyic i tedbir almaya gayret gstermitir. Mesela, Mamuretlazizde bulunan ngiltere konsolosunun Ermeni olaylarn destekleyen hareketlerinden dolay deitirilmesi i in ngiliz Bykeliliine tebligatta bulunulmasna karar verilmitir10 . Bitlis ve Mu taraflarna giderek Ermeniler nezdinde bir takm faaliyetlerde bulunan ngiltere Van konsolosunun bu tr hareketlerine frsat verilmemesi istenmitir11 . Yine ngilterenin Mersin konsolosunun Kozann ar ky ve Hainde yapm olduu kkrtc faaliyetler hakknda bir ok bilgi toplanmtr12 . ngiliz konsoloslarnn Ermenilere ynelik faaliyetlerinden dolay meydana gelen sorunlar, Padiah II. Abdlhamid tarafndan da dile getirilmitir. Padiah, grlerini Saray grevlisi zzet Bey araclyla Bykelilie bir mesajla iletmi7
8 9
10 11 12
Salisburyden Yarbay Wilsona , 24 Nisan 1879, Accounts and Papers, LXXX: Turkey No: 10Correspondence Respecting the Conditions of the Population in Asia Minor and Syria , Londra 1879, alnt U. Kocaba o lu, a.g.e., s. 132. D.C.M. Platt, The Cinderalla Service: British Consuls since 1825 , Archon Books, Londra 1971, s. 132-33. George Washburn, Fifty years in Constantinople and Recollections of Robert College , Houghton Mifflin Company, Boston ve New York 1909, s. 200-201. BOA, A.} MKT. MHM. 658/37, 1313 Z 03. BOA, A.} MKT. MHM. 752/47, 1312 Ca 04. BOA, DH. TMIK. M.. 7/50, 1314 M 07.
tir. zzet Beyin Bykeliye ilettii mesaj, ksaca zetlenerek Dileri Bakan S alisburye u ekilde bildirilmitir: Sulta n, ngilterenin Ermenileri desteklemesinin Vanda Mslmanlarn katledilmesine yol a masndan ac bir ekilde ikyeti olmaktadr. ngiliz konsolosluk grevlilerinin muhtemelen farknda olmadan Ermenileri tevik edici davranmalar sebebiyle, da ha sonra Sulta ndan deil de ngiltereden korunma beklemilerdir. Geen yllarda ngiltere, rk veya millet a yrm yapmakszn Sultann tm kullarn gzetmesine karn imdi ya lnzca koruma sn Ermenilere ynlendirmi grnmektedir. ngilterenin istedii reformlara buyun emek imknszdr veya dzeni ve huzuru salamak Ermenilerin bundan sonraki tutumuna ba ldr. Sultan, Ermenilere iyi bir nasihat verilmesini arzu eder, yoksa ya ptkla rna deva m ederlerse, Trk hkmeti mda fa a ha kkna sa hiptir13 . Padiahn bu mesajna karn ngiliz hkmeti gereken hassasiyeti gstermemiti ki Bykeli Herbert, 13 Temmuz 1896 tarihli telgrafnda, zzet Beyin S ultana bir c evap verilmesi iin bask yaptn bildirilmitir. Bunun zerine Salisburyden, Kralie hkmetinin Ermeni meselesiyle olan bala ntsn Osma nl Devleti veya onun grevlileriyle salad, Kralie hkmetinin Ermenilerle iletiimi ve yapt bir ey olma d eklinde ge itiric i bir c evap gelmitir14 . B. ZMR NGLZ BAKONSOLOSLUU VE ERMEN MESELES Ermeni meselesine ynelik zmir ngiliz konsolosluunun mdahillii hi kukusuz Erzurum, Van veya Diyarbakr konsoloslarnn yannda azdr. zmir ve Bat Anadoludaki Ermeni nfusunun azl, mevc ut Ermenilerin nc eliklerini tic ari meselelerin oluturmas ksmen siyasi meselelere ilgisiz durmas, blgede Ermeni olaylarnn dk seviyede kalmasna yol amtr. Ancak bunlara ramen baka zelliklerinden dolay zmir ngiliz konsolosluu siyasi faaliyet kapsamnda; istihbarat toplama, Ermenileri koruma, kollama, Osmanl Devletinin i ilerine karma gibi faaliyetleriyle Ermeni meselesine mdahil olmutur. Konuyla ilgili raporlar, hem mparatorluk apnda hem de blgede yaanan olaylarla balantl olarak 1890lardan itibaren karmza kmaktadr. Ermeni meselesiyle ilgili konsolosluk raporlarnn arlkl bir blm, Ermeni tutuklularn kapsamaktadr. zmirdeki ngiliz konsolosluu blgesine dhil olan Rodos Adas, Osmanl idarecilerinin siyasi tutuklular gndermekte rabet ettii yerlerdendi. Blgeye getirilen Ermeni tutuklularn; kimlikleri, salk durumlar vs. bilgiler konsolosluk tarafndan stanbuldaki Bykelilie, ounlukla sent home a klamasyla dorudan ngiliz Dileri Bakanlna bildirilmitir. Rodostaki konsolos yardmcl, isimlerini henz renemedii iki Ermeni profesrn Bursadan Rodosa bir ay kadar nce getirildiini, geldikten birka gn
13
14
Mr. Herbetten Marquessof Salisburyye, stanbul, 29 Haziran 1896, 1896 [C.8273] Correspondence relating to Asiatic Provinces of Turkey 1895-96, House of Commons Parliamentary Papers, Londra 1896, s. 233. Marquessof Salisburyden Mr. Herbete, Dileri, 14 Temmuz 1896, 1896 [C.8273] Correspondence relating to Asiatic Provinces of Turkey 1895-96, House of Commons Parliamentary Papers, Londra 1896, s. 259.
sonra adadaki kylerden birine ka tklar bildirmitir. Tutuklular, stanbuldan gelen emirler dorultusunda sk gvenlik nlemleri alnmasyla yakalanm ve tekrar hapsolunmutur. Kt muamele grmedikleri, dier mahkmlardan ayr tutulduklar eklenmitir15 . Yine Rodostaki konsolos yardmcl, 18 Ocak 1894 tarihinde dokuz Ermeni siyasi tutuklunun Ankara vilayetinden dare-i Mahsusa irketi buharlsyla adaya getirildiklerini rapor etmitir. Tutuklulardan birinin kadn olduu ve Kadnn evinde tutulduu, dier erkek tutuklularn zincirli halde iskeleden ehir hapishanesine brakld bildirilmitir. Burada dier tutuklulardan farkl muameleye tabi tutulduklar, gn i inde serbeste ehirde dolaabildikleri ve de kt muamele grdklerine dair hi bir haber almadklar belirtilmitir16 . Bakonsolos Holmwoodun 1 Nisan 1895 tarihli raporu; Osmanl idarec ilerinin be Ermeni tutukluyu zmire gnderdiini ve bunlarn Avusturya buharlsyla dn stanbula gitmek zere zmirden ayrldklarn bildiriyordu. Bakonsolos, be Ermeni tutuklu hakknda u bilgileri toplayabilmiti: Zeytun Ermeni Bapiskoposu Ga ra bet Kirckekia n [Kirekyan], Ermeni rahip ki bunlardan Ghevout lme mahkm edilmi ve bir Ermeni okul mdr Marata gzaltna alndktan sonra zmire getirilmi, zmirdeki yetkililerce de sta nbula gnderilmitir17 . Bezen de Bykelilik, zmir Bakonsolosluu blgesinde tutuklu bulunan Ermenilerin durumlar hakknda bilgi talep etmitir18 . zmir, Adana ve Payasta tutuklu bulunan Ermenilerin listesi iletilerek bu listedeki tutuklularn durumuna ait bilgi talebi zerine zmir konsolosluu cevabnda; ncelikle Adana ve Payasn kendi konsolosluk blgesine dhil olmamams sebebiyle tutuklu listesini ve gerekli bilgileri Halep konsolosluuna ilettiini, zmirdeki tutuklular hakknda da tm bilgileri gnderec eini bildirmitir19 . Bazen de Ermeni tutuklular dorudan ngiliz yetkililerinden yardm talebi bulunmutu. Rodosa gnderilen yedi Ermeni tutuklu hakknda Kbrstaki Limassol komiseri, Rodos konsolos yardmcs ve zmir bakonsolosluu arasnda yazmalar yaplmtr. lk olarak 4 ubat 1896 tarihinde, Limasol komiseri Ronald N. Mic hell, Rodostaki ngiliz konsolosluuna yedi Ermeni tutuklunun Osmanl buharl gemisiyle Limasola getirildiklerini bildirmiti. Tutuklular Sivastan getiriliyordu. lerinden iyi ngilizce konuan Dr. Ligrane Hekiman, kendisinin ve dier tutuklularn i inde bulunduu durumun Kbrs komiserine bildirilmesini istiyordu. Doktor, eer ngiltere konsolosluu durumdan haberdar olursa, Trk yetkililerinin
15
16
17 18
19
Konsolos Yardmcs Jonestan Sir Clare Forda, No: 175; Rodos, 29 Haziran 1893, 1896 [C.8015]Correspondence relating to Asiatic Provinces of Turkey 1895-96, Trkiye No: 3, House of CommonsParliamentary Papers, Londra 1896, s. 148-149. J. Francis Jonestan Sir A. Nicolsona, No: 23; Rodos, 24 Ocak1894, 1896 [C.8108] Correspondencerelating to Asiatic Provinces of Turkey 1894-95, Turkey: 6 (1896), House of Commons Parliamentary Papers, Londra 1896, s. 23. TNA. FO/195.1899.26. Holmwoodtan Philip Currieye, zmir, 1 Nisan 1895 Vekil Konsolos Blechten Sir A. Nocolsona, No: 248; 1896 [C.8015] Correspondence relating to AsiatiProvinces of Turkey 1895-96, Trkiye: 3, House of Commons Parliamentary Papers, Londra 1896, s. 203-204. TNA. FO/195.1899.29. Holmwoodtan Philip Currieye, zmir, 1 Nisan 1895
kendilerine kar arlklara gidemeyeceine inandn sylemiti. Geminin Rodosa hareket etmesi zerine Rodostaki ngiliz konsolosluu durumdan haberdar edilmitir20 . Tutuklular Rodosa ulatktan sonra, Rodostaki ngiliz konsolos yardmc s, tutuklular hakknda genel bir bilgi verdikten sonra ngiltere konsolos yardmc l olarak Ermeni tutuklular hakknda bilgisi olduunu Valiye bildirip bildirmeyec eini Bakonsolos Holmwooda sormutur21 . Bakonsolos Holmwood, Rodos konsolos yardmcsna; Valiyi ziyaret ediniz veya bir mesaj yollaynz. Ermeni tutuklular hakknda Bykelilii haberdar ettiinizi, bundan sonra da Eksela nslarn haberdar etmenizin greviniz olduunu bildiriniz demitir22 . Bu, Osmanl valisine Ermeni tutuklulara iyi muamele edilmesine ynelik bir uyardan ve dolaysyla i ilerine mdahaleden baka bir ey deildi. zmirde siyasi sebeplerden dolay tutuklu olan tm Ermenilere af ktna dair bilgi, Vekil Konsolos Fitzmaurice tarafndan telgrafla Bykelilie iletilmi, yine ayn gn telgrafla Dilerine ulatrlmtr23 . Bykelilikten iletilen 23 Aralk 1896 tarihli telgrafta Ermeni siyasi tutuklulara ynelik af ilan sebebiyle konsolosluk blgesindeki durumun rapor edilmesi istenmitir. Buna gre Konsolos Cumberbatc h, u bilgileri iletmitir: Kua das, Sakz Adas ve Urlada hapishanelerde Ermeni yoktur. 24 Oca k 1897de Aydndaki Konsolosluk temsilcisinin bildirdiine gre Aydnda da tutuklu Ermeni yoktur fa kat Denizlide dokuz Ermeni hapistir. Bunlar imparatorluun eitli blgelerinden, geen ya z stanbulda meydana gelen olaylardan sonra getirilmiti, fakat temsilci, durumlarnda ne bir gibi deiiklik olduunu bilmiyor. Meseleyi Valiye ilettim, gelen bilgiye gre, Denizlide sa dece hrszlk suunda n dola y bir Ermeni tutuklu va r. Midillide yedi Ermeninin tutukluluu devam etmektedir. Bunlardan biri slam dinine kfr ettii, biri hrszlktan, dier bei ise stanbuldaki olaylara karm olma phesiyle tutukla ndkla rn Konsolos Ya rdmcs Ha dkinson bildirmitir. Anta lyada, Ermeni sorunlar baladndan beri sadece bir Ermeni, Haira bet Avdisia n, dkknnda alan ran barut sa tt iddia syla tutukludur. Ha ira bet, Nisa n 1894te hapisten kmt ancak, Eyll 1895de kaak barut satmak suuyla, siya si bir su iddiasyla tekrar tutuklanmtr. Konsolos Yardmcs Keun, Hairabetin kan afla tutukluluunun sonlanmas iin aba harcam ancak, Mutasarrf ve Kad kabul etmemitir. Ka d ve Muta sarrf Hairabetin siyasi sulu olmadn kabul ediyorlar ancak, Konya Kadsnn Anta lyadaki teftii srasnda alnan karara uyuyorlar, Padiahn Austos aynda ki ta hta kma yldnmnde balanma istemesini tavsiye ediyorlar. Daha nce bahsi geen Rodos Adsna getirilen yedi tutuklu Ermeni hapisten karlmlar fakat ehirden ayrlmalar-
20 21 22 23
TNA. FO/195.1946.11. Kopya: Ronald N. Michellden A. Biliottiye, Limmasol, 4 ubat 1896 TNA. FO/195.1946.11. Kopya: A. BiliottidenHolmwooda, Rodos, 5 ubat 1896 TNA. FO/195.1946.11. Kopya: Holmwoodtan A. Biliottiye, zmir, 10 ubat 1896 Sir P. Currieden Marquessof Salisburye, No: 474; stanbul, 25 Temmuz 1895, 1896 [C.8108] Correspondence relating to Asiatic Provinces of Turkey 1894-95, Turkey: 6 (1896,) House of Commons Parliamentary Papers, Londra 1896, s. 365.
na izin verilmemitir. zmirdeki tutuklu Ermenilerin serbest brakldkla r da 31 Ara lk 1896da 131 numa ra l ra porla bildirilmitir24 . mparatorlukta meydana gelen Ermeni olaylarnn zmir konsolosluuna yansyan ynlerini ele almaya devam ettiimizde; 1895te zmir konsolos yardmc lna terfi etmi, ardndan 1895-1896 tarihleri arasnda zmir Bakonsolosu olan Gerald Henry Fitzmauricein faaliyetlerine yer vermemiz gerekir. Fitzmauric e, 1891de asker konsolosluk sisteminin kaldrlmasnn25 ardndan yerine getirilen siyasi konsoloslardan biriydi. Fitzmaurice, 1891de Levant S erviste ald ilk grevlerini vekil konsolos olarak Van, Erzurum ve Trabzonda gerekletirdi. Blgedeki Ermeni olaylaryla yakndan ilgilendi. Austos 1894 ile Mart 1896 yllar arasndaki Ermeni olaylarn incelemekle grevlendirildi. zmirdeki grevinin ardndan Adana vekil konsolosu oldu ve Birecikteki Mslman olan Ermeniler hakkndaki soruturmaya ngiliz delegesi olarak katld26 . Osmanl idarec ileri Fitzmauric ein Trabzondaki grevi srasndaki siyasi faaliyetlerinden birini rapor etmitir. Sivas Valiliinden Dhiliye Nezaretine gnderilen telgrafta; Tra bzon ngiliz Konsolos Vekili Msy Fitzma urice seya ha t ama cyla geenlerde Ka ra hisa r- a rkye giderek Suehri, Koyulhisar ve Hamidiye kazalarn gezmitir. Anca k hizmetisi ola n Karsl bir Ermeni araclyla Hamidiyede bulunan Ermenilerin durumlarn izlettii ve nfus miktarlar ile dier durumlarna ilikin baz aratrmalar yaptrd anlalmtr. Ad geen kii daha sonra Ordu kazasna gitmitir27 . Daha sonra zmir vekil konsolosu olarak Adanaya gelen Fitzmauric enin faaliyetlerinin tespiti i in Osmanl hkmeti tarafndan Mlazm Ata Efendinin grevlendirildiini gryoruz. Ata Efendi, konsolosu takip ederek faaliyetlerini bir rapor olarak sunmutur28 . Fitzmauric e, zmir konsolos yardmcs olarak zmirden 10 ubat 1896 tarihinde, Zeytundaki Ermeni olaylarn konu alan gizli bir rapor sundu. Bu raporu, ngiliz Dileri Bakanlnn Zeytun Ermenilerinin durumunu renme istei zerine hazrlamt. Fitzmaurice raporunda; Zeytun Ermenilerinin teslim olduktan sonra katliama urama ihtimalinin olduuna inandn bildiriyor, bu inancn da Mersinden ayrldktan sonra Adanadan kendisine ulatrlan bir mektuba dayandryordu. Fitzmaurice, Adanada kald sre zarfnda hemen her kesimden Mslmanlarla yapt grmelerden kard sonuc u da iletmekteydi. Mslmanlarn Hristiyan reayaya gven duymad ve fanatik davranlarnn gittik e byk derinliklere ulatna dikkat ekmitir. Ayrca Osmanl devlet grevlileriyle de grmeler yapmt. Onlar, Ermenilerin Mslmanlarc a katledil24
25 26
27
28
TNA. FO/195.1990.26. Cumberbatchtan Currieye , zmir, 17 Mart 1897; bu rapor, 27 Mart 1897de Dileri Bakanl na iletilmitir. Bkz. Sir P. Currieden Marquess of Salisburrye, No: 158; 1896 [C.8015] Correspondence relating to Asiatic Provinces of Turkey 1895-96, Trkiye: 3, House of CommonsParliamentary Papers, Londra 1896, s. 114-115. Bkz. D.C.M. Platt, a.g.e., s. 130-135. Bkz. G.R. Berridge, Gerard Fitzmaurice (1865-1939), Chief Dragoman of the British Embassy in Turkey, Martinus Nijhoff Yay., Leyden-Boston 2007, s. 13-33. BOA, Y. PRK. UM, 28/61. 30 Ekim 1893; Ba bakanlk Devlet Arivleri Mdrl , Osmanl Belgelerinde Ermeni-ngiliz li kileri (1891-1893), c.2, Ba bakanlk Devlet Arivleri Yay., Ankara 2004. BOA, DH. TMIK.M., 1313 Z 19.
mesinin Avrupa kamuoyunda yarataca tepkiyi dnmeleri konusunda uyarmtr. Bunlardan bazlarnn bu durumu onaylad, bazlarnn ise omuzlarn silkerek ne yapalm, Ermeniler ayaklandlar, birka yz Trk askerini paralara ayrdlar ve dier binlercesinin ldrlmesine veya lmesine yol atla r; bu Zeytunda ki sekizinci isya nlar ve hepsinin kkn kazmal cevabn verdiklerini aklamtr. Bunu Mslmanlar arasnda, Zeytun Ermenilerinden intikam alma isteinin kk sald eklinde yorumlamtr. Ayrca, Osmanl idarecileri Zeytun Ermenilerini koruma ya ca ktr, buna mukabil onlar ovalardaki Trk ve Krt kylerine yerletirerek, Mslma nla rn a lma duygusuyla saldrya gemelerine imkn tannacaktr. Belki idareciler ya rdm kuvvetleri talep edecek, ama sonuta, Zeytun Ermenilerinin Trklere saldrdklar, bunun zerine Trklerin de savunmaya getikleri eklinde bir aklamayla, Osmanl idarecilerinin nasl bir tavr taknacaklar ynnde tahminde bulunmutur. Bu tahminin ngiliz Dileri Bakanlnda karar mekanizmalarn etkilemesi ka nlmazd. Fitzmauric e, Osmanl idarecileri hakkndaki dncelerine devamla; sadece aydn kiiliiyle tand Halep Valisi Raif Paaya gvenebildiini; kendisiyle zmirden Mersine birlikte yolculuk yaptklar srada Zeytun Ermenilerinin korunmasnn gereklilii ynnde Valiyi etkilediini ifade etmitir. Vali, Ermenileri korumak i in btn gcn seferber edeceine sz vermiti ancak, Trkiyede valilerin her zaman istediklerini yapamadklarn ifade eden Fitzmaurice, raporunda son olarak ngiliz hkmetinin Zeytun Ermenileri arasnda beklenen ilgisinin nemini vurgulamtr. Ermenilerin gvenliinin ngiliz hkmetince salanmas, Britanyann itibarn zedelemeyec ektir29 diyerek hkmetine arda bulunmutur. zmir ve evresinde yaayan Ermenilerin, dou vilayetlerinde yaanan olaylardan dolay olumsuz etkilenmeleri veya buradaki Ermenilerden birtakm olaylara dhil olanlara kar Osmanl idarecilerinin ald tedbirler; Konsolosluk tarafndan, Ermenilerin madur olduu, hak ve zgrlklerinin salanamad ynnde deerlendirilecek ekilde rapor edilmitir. Ermenilere ait evlerinin polis tarafndan sudan bahanelerle arand ve eer evinde Ermenic e bir milli iir kitab, Ermeni vilayetlerini gsteren atlaslar veya tannm Ermenilerin fotoraflar bulunursa o kii veya kiilerin derhal tutuklandklar bildirilmektedir. Ayrca, bu ekilde yaklak 20 kiinin tutuklandn, kiilerin n duruma veya basit bir soruturma olmakszn tutuklu kalmalarndan duyulan rahatszlk ifade edilmitir30 . Benzer bir ikyet raporu, Ermenilerin evlerinde silah aramas yaplmasna dairdir. Valilie gelen emir zerine evlerde silah aramalar yaplmtr. Vekil Konsolos Cumberbatch, bunun zel bir komisyon tarafndan a d hoc kararlatrlm bir karar olduu ve Erzurumdan balayarak Anadoludaki her kasabann yoklanac ana iaret etmitir31 . Sz konusu raporlarla konsolosluk, ngiliz hkmetinin Os-
29 30 31
TNA. FO/195.1946.11. Holmwooddan Philip Currieye , zmir, 10 ubat 1896 TNA. FO/195.1899.29. Holmwoodtan Philip Currieye, zmir, 1 Nisan 1895 TNA. FO/195.1946.79. Cumberbatchtan Herberte, zmir, 6 A ustos 1896
manl Devletinin gvenlikle ilgili ald tedbirlere mdahale ars ve dolaysyla i ilerine karma yolunu a mtr. Anadoludaki nfus hareketlilii de ngiliz hkmetinin yakn takibi altndayd. Bykelilik, zmir konsolosluundan, konsolosluk blgesi limanlarndan Kbrsa Ermeni muhaciri tayan gemilerin kalkp kalkmadnn bildirilmesini istemitir. nk bu dnemde Kbrs, henz ngiliz ynetimi altna girmiti. Vekil Konsolos Cumberbatch, buradaki ky eridinin deiik noktalarndan gemilerle ulaldna dair konsolosluun salam bilgiler edindiini bildirmitir. Ayrc a yl boyunca Anadoludan Kbrsa ciddi miktarda Ermeni gnn ger ekletii; stanbuldaki son olaylardan beri Avusturya, Fransz ve Rus gemilerinin Bakentten S uriye sahillerine ve Msra her hafta Ermenileri indirdikleri; bazlarnn Kbrsa da gittikleri ancak, tahmini bir say vermeyeceini eklemitir. Dier taraftan, konsolosluk blgesinden sadece Ermeni muhacirleri tamak zere ayrlan zel bir geminin hareket ettiine dair bir bilgiye sahip olmadn ifade etmitir32 . Osmanl hkmeti hem nfus dengelerinin salanmas hem de kaybedilen topraklardan ve basklardan kopup gelen Mslman muhacirlerin yerletirilmeleri meselesinin zmn salamak amacyla birtakm tedbirler alnmtr33 . Mslman muhac irlerin Anadoluya yerletirilmesi meselesi de ngiliz konsolosluunc a Anadoluda Ermeni nfusunun varlna tehdit olarak alglanmtr. Konsolos vekili Cumberbatch, Ayvalktaki konsolos yardmc s Eliopoulostan edindii bilgiye dayanarak; Osmanl Devletinin bir plan dhilinde sistematik olarak Mslman gmenleri Ermenilerin younlukta olduu blgelere tadn iddia etmitir. Eliopoulos, Bergamadaki Trk idarecilerinin Bulgaristandan gelen g menleri Ermenilerin yaad blgelere yerlemeleri iin ikna etmeye altklarn, giderlerse 50 dnm ba ve ev verileceine sz verildii Bykelilie bildirilmitir34 . 1905-1906 yllarna gelindiinde, Ermeniler tarafndan gvenlii tehdit edic i giriim ve olaylar konu alan yazmalar yaplmtr. Bu, Temmuz 1905te Padiah II. Abdlhamide Yldzda dzenlenen suikastn ardndan yaplan soruturmalar ve alnan sk tedbirlerin neticesiydi. zmir ve Manisada baz Ermenilerin evlerinde dinamit ve dier patlayclar ile Yldz suikastyla ilgili yazlarla planlar bulunmutu ki bu Ermenilerden birka ngiliz vatanda idi. Ayrc a delil olarak, kutularda bulunan kitap ve ktlarn bir ksm, ngiliz konsolosluu kavaslarndan birinin evinde topraa gml olarak bulunmutu35 . Kouturmalarn yapld ilk dnemden itibaren zmir Bakonsolosluu, tutuklanan Ermenilerin durumunu yakndan takip etmitir. ngiliz vatanda olan
32 33
34 35
TNA. FO/195.1946.89.Cumberbatchtan Philp Curriee, zmir, 30 Eyll 1896 Bkz. N. pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri , Trk Tarih Kurumu, Ankara 1994, s. 155-159; A.Sofuo lu, Osmanl Devletinde Ortaya kan G Problemleri ve Trk Glerinin Bir Safhas: 1903-1904 (Rumi 1319) Ylnda Meydana Gelen Gler , Trk Kltr , C. XXXIII, No: 383 Ankara, Mart 1995, ss.177-8. TNA. FO/195.1946.100. Cumberbatchtan Philp Curriee , zmir, 21 Ekim 1896 TNA. FO/195.2209.49. J. H. Monahandan Nicholas OConnora , zmir, 22 Eyll 1905
Ermeni kardelerin Trk hapishanesinde deil de konsolosluk hapishanesinde tutuklu kalmalarn salanmtr. Bunlardan Karabet Danieliann Trk hapishanesine yerletirilmesine engel olunmasnda; konsolosluk tercmann Vali ile grmesi etkili olmutur. Konsolosluk, tutuklularn mutlaka mahkemeye karlmas ynnde Valilie bask yapmtr36 . Tutuklularn saylar, nerelere, hangi gemilerle, ne zaman gnderilec ekleri Bykel ilie bildirilmitir37 . Yldz suikastna bulam Ermenilerin 1905-1906 yllar arasnda sren durumalar konsolosluk a yakndan takip edilmitir. ngiliz vatanda olan Manisal Danielian ailesi mensuplarndan Hadjatur ve Berteh serbest braklm anc ak Karabet Danieliann tutukluluu devam etmitir. Bakonsolos Cumberbatc h; bununla birlikte, diren gstererek mahkeme sresince Ka ra beti Konsolosluk ha pishanesinde tutmay baardk eklindeki ifadesiyle dorudan mdahalesini gstermitir38 . Tutuklular u faaliyetlerinden dolay su lu bulunmutur: skenderiye, Cenevre ve Filibede kollar olan su ama l gizli c emiyete ye olmak, Cemiyet yelerinin stanbulda suikast yapmay planlamak ve ayrc a ayn ama i in zmire ka ak dinamit ve dier patlayc lar getirmek, Devlet dairelerini ve umum binalarn bombalamakla genel bar bozmay ve toplumun eitli kesimleri arasnda sknt yaratmay istemek. Destekleyic i deliller: Bomba ve dinamitlerin bulunmas, tutuklularn kendi itiraflar ve belgeler ve dier ikinc i derec e deliller. ngiliz vatanda Karabet Balli Danichan u faaliyetlerinden dolay su lu bulunmu ve bir yl hapis c ezas verilmitir: Manisadaki Komiteye ye olmak, Adjem Karabetten dinamit ve tfek temin etmek, Cemiyete para kayna bulmaya katk vermek, S u delili olarak kabul edilen evra evinde bulundurmak39 . Dou vilayetlerinde Ermeni olaylarnn balamasyla birlikte Aydn demiryolunun gvenliine ynelik olas tehditlere kar 1895lerde, bizzat Bakonsolos Holmwood, blgeyi dolam ve herhangi bir sorun olmadn rapor etmitir40 . Anc ak, bundan on yl sonra Ermenilerin, imparatorluun bakenti bata olmak zere nemli noktalarda bombal saldr ve suikastlar dzenlemeye balamasyla Aydn demiryolunun da bombal saldrlara urayac ana dair bilgiler ortaya kmtr. 19-29 Austos 1905 tarihinde, dinamit dolu drt petrol varili zmir36 37 38 39 40
TNA. FO/195.2209.49. J. H. Monahandan Nicholas OConnora , zmir, 22 Eyll 1905 TNA. FO/195.2209.53. Nicholas OConnora , zmir, 10 Ekim 1905 TNA. FO/195.2235.55. Cumberbatchtan , zmir, 1A ustos 1906 TNA. FO/195.2235.55. Cumberbatchtan , zmir, 1A ustos 1906 TNA. FO/195.1899.95. Holmwoodtan Philp Curriee , zmir, 12 Aralk 1895
Aydn demiryolunda bulunmutur. Bunlardan ikisi Ayasulukun biraz ilerisinde zmire 50 mil uzaklktaki kpr altnda, dier ikisi de yine bir kpr altnda zmire 59 mil uzaklkta bulunmutur. Ayasuluk civarnda bulunanlar, Vali Kamil Paann olu Said Bey tarafndan demiryolu mdrne bir Ermeninin bomba yerletirdii eklinde ihbar etmesi, dier ikisinin de bu ihbar sonucu yaplan aratrmalarla bulunduu ifade edilmitir41 . Bomba ve dinamitlerin bulunduu ev, birka ay nce iki Ermeni tarafndan tutulmutu. Evi kiralayanlarn zmir blgesinde ikamet ettiklerine ilikin vali aklamasn konsolosluk dzeltme ihtiyac n duymu, bu durumu nemle Bykeliliine bildirmitir. Ermenilerin, zmir blgesinden olmadklar, zmir gazetelerinden Ahenkte 13/26 Austos 1905 tarihinde kan yazda sz konusu iki Ermeninin Erzurumdan geldikleri bilgisi terc me edilerek delil olarak gsterilmitir42 . Dier taraftan ngiliz hkmetinin Ermeni meselesine yakn ilgi gsterdiinin, Osmanl Devletinin i ilerine kararak Anadoludaki Ermenilerin hamiliini stlenmesinin bir delili de, Ermenilerin ngiliz Bykel iliine teekkrleriyle a klanabilir. zmir Ermeni Topluluu yeleri imzal bir teekkr mektubu 5 Kasm 1895te ngiliz Bykeliliine sunulmutur. Ayn mektup kopya edilerek Dileri Bakanlna da ulatrlmtr. Mektupta, Ermenilerin Osmanl idaresinde yaadklar skntlardan sz edildikten sonra, ngiliz hkmetinin Osmanldaki varln Tanrnn kendilerine sunduu bir ltuf olarak ifade etmiler, ngiliz hkmetinin verdii destek ve rehberlie ayrntl bir ekilde teekkrlerini sunmulardr43 . SONU zmir ngiliz Bakonsolosluunun siyasi faaliyetleri kapsamnda yakn plana alnan Ermeni meselesinde, ngilterenin, resmi temsilcileri olan konsolosluklar arac lyla aktif bir rol oynad belirlenmitir. zmir ngiliz Bakonsolosluu; istihbarat toplama, tutuklu veya sulu olma ihtimali tayan Ermenileri koruma, kollama gibi faaliyetlerle Ermeni meselesine mdahil olmutur. Raporlar, konsoloslarn ve dier alanlarnn, meydana gelen Ermeni olaylarnda daima Ermenileri hakl bulan tarafl bir tutum sergilediklerini gstermektedir. Ermeni davasnn bir ngiliz davas olduu bu dnemde konsoloslar, hem hkmetlerinin kamuoyu oluturmasnda ihtiya duyduu tarafl bilgiyi salamlar, propagandalara zemin hazrlamlar hem de birksm Ermenilerin Osmanl mparatorluuna kar balattklar uluslama mc adelesi ile imparatorluun par alanmasna hizmet etmilerdir.
41 42 43
TNA. FO/195.2209.39. J.H. Monahandan Nicholas OConnora , zmir, 22 A ustos 1905 TNA. FO/195.2209.41. J.H. Monahandan Nicholas OConnora , zmir, 26 A ustos 1905 Sir P. Currieden Marquessof Salisburye, No: 391; stanbul, 3 Aralk 1895, 1896 [C.7927] Correspondence relating to Asiatic Provinces of Turkey 1894-95, Turkey: 2 (1896), House of Commons Parliamentary Papers, Londra, 1896, s. 204-205.
KAYNAKA
Arivler Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), stanbul A.} MKT. MHM. 658/37, 1313 Z 03. A.} MKT. MHM. 752/47, 1312 Ca 04. DH. TMIK. M.. 7/50, 1314 M 07. DH. TMIK.M., 1313 Z 19. The National Archives (TNA), Londra FO/195.1946, 1990, 1899, 2209, 2235nolu defterler Resmi Yaynlar Osmanl Arivi Yaynlar -Osma nl Belgelerinde Ermeni-ngiliz likileri (1891-1893), c.2, Babakanlk Devlet Arivleri Yay., Ankara 2004. ngiliz Parlamentosu Yaynlar -Parliamentary Papers (Accounts and Papers), LXXX: Turk ey No: 10 Correspondence Respecting the Conditions of the Population in Asia Minor a nd Syria, Londra 1879. -1896 [C.8273] Correspondence relating to Asiatic Provinces of Turkey 1895-96, House of Commons Parliamentary Papers, Londra 1896. 1896 [C.8015] Correspondence relating to Asiatic Provinces of Turkey 1895-96, Trk iye No: 3, House of Commons Parliamentary Papers, Londra 1896. -1896 [C. 8108] Correspondence relating to Asiatic Provinces of Turkey 1894-95, Turkey: 6 House of Commons Parliamentary Papers. Londra 1896. Telif ve Tetkik Eserler Kitaplar -Berridge, G.R. Gerard Fitzmaurice (1865-1939), Chief Dragoman of the British Embassy in Turkey, Martinus Nij hoff, Leyden-Boston 2007. - Erim, Nihat, Devletleraras Hukuk ve Siyasi Ta rih Metinleri, Cilt (1-B), A.. Hukuk Fakltesi Yayn, Ankara 1953. -pek, N. Rumeliden Anadoluya Trk Gleri , Trk Tarih Kurumu, Ankara 1994. -Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi VII Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri (1876-1907), Trk Tarih Kurumu, Ankara 1988. -Kocabaolu, Uygur, Ma jestelerinin Konsoloslar ngiliz Belgeleriyle Osmanl mparatorluundaki ngiliz Konsolosluklar (1580-1900), letiim Yaynlar, stanbul 2004. -Platt, D.C.M. The Cinderalla Service: British Consuls since 1825, Archon Books, Londra 1971. -Washburn, George, Fifty years in Constantinople and Recollections of Robert College, Houghton Mifflin Company, Boston ve New York 1909. -Yerasimos, Stefenos, Azgelimilik Srecinde Trkiye 2-Ta zimattan I. Dnya Savana, Belge Yay., stanbul 2001. Makaleler -Iseminger, Gordon L. The Old Turkish Hands: The British Levantine Consuls, 1856-1876, Middle Ea st Journal, 22: 3 (Yaz 1968): 297-316. -Sofuolu, A. Osmanl Devletinde Ortaya kan G Problemleri ve Trk Glerinin Bir Safhas : 1903-1904 (Rumi 1319) Ylnda Meydana Gelen Gler, Trk Kltr, C. XXXIII, No: 383 Ankara, Mart 1995, ss. 168-188.
TARHN PENDE

Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 7 1 -8 8
Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 7 1 -8 8
OCUK VE GEN KBALN R DNYASINDA Hakan KUYUMCU

zet Bu makalede kbalin Urduca iirlerinin yer ald Bang-e Dara, Bal-e Cibril ve Zarb-e Kalim adl eserlerinde airin edebi ve fikri olarak geliim sreci ierisinde ocuk ve gence bak incelenmitir. kbal, ocuk ve genci ahin; olgun insan kartal sembolleriyle betimlemitir. Genten ahinin cesaret ve ataklna sahip olmasn isteyerek bilince ve bilgiye giden yoldan ayrlmamasn tlemi; olgunlaan genten de kartaln bilgeliine ve vakurluuna yakr davranlarda bulunmasn arzulamtr. Anahtar Kelimeler k ba l, ocuk , gen CHILDHOOD AND YOUTH IN IQBALS P OETRY WORLD Summary Within this article, books called Bang-e Dara , Bal-e Jibril and Zarb-e Kalim covering Iqbals Urdu poems have been reviewed and the poets views on child and youth during his literary maturation have been scrutinized. Iqbal symbolized the child and young with a falcon and the human with an eagle. He advised the young to possess the courage and agility of the falcon by adhering to the path leading to wisdom and consciousness, and desired the maturated young to act on the eagles sagacity and dignity. Key Words Iqba l, Childhood, Youth a nd Fa ble
Yrd. Do. Dr. Seluk niversitesi Do u Dilleri ve Edebiyat Blm retim yesi. hkuyumcu@selcuk.edu.tr
Muhammed kbal (18771938) yazm olduu iirleri, konumalar, makaleleri, mektuplar v.b. yazlaryla ulusuna yitirmi olduu benlik kimliini kazandran ve onu ayaa kaldran byk bir air, siyaset i ve fikir adam, slam kltrnn insanla kazandrd bir deerdir (Soydan, tsz.: 11-18; Toker, 1999: 11-18). kbalin edebi hayatnn ilk dnemi (1905 ncesi) yaklak on sekiz yanda dini ve politik ama tamayan gazel trnde iirler yazmakla balad. iir hayatnn bu evresinde Bat tarz romantizm iir onun ilgisini ekti (Quraishi, 1982: 12), anc ak kiisel dnc e hayat gelitike Amerikal filozof Ralph Waldo Emerson, Alfred Tennyson ve Radolph William Cowper gibi ngiliz airlerin iirlerinin etkisinde politik, toplumsal ve felsefi iirler yazmaya yneldi. kbal bu aamada Hindistann siyasi ve kltrel zgrln bir btnlk i erisinde ilk dnem iirlerinden Himalah ve Taranah-e Hindi de kaleme ald. Bu iirler btnlemeye sadk kalma noktasnda o dnem i erisinde Mslman, Hindu, yetikin, ocuk herkesi derinden etkiledi. kbal bu etkilenmenin yansmalarn ilk olarak ocuklar i in yazm olduu iirlerinde dile getirdi. Bu makalede kbalin edebi ha yatndaki a amalar ierisinde onun Urdu diliyle yazm olduu Bang-e Dara, Bal-e Cibril ve Zarb-e Kalim adl iir kitaplarndaki oc uk ve gen e yaklam inc elenmitir. kbalin ilk iirleri Ek Gae aur Bakri, Ek Pahar aur Gilhari, Ba e ki Dua, Parinde ki Faryad, Eyk Makra aur Makkhi, Man ka Hab balkl iirleri yukarda ad geen airlerden etkilenerek oc uklar i in kaleme ald terc me veya uyarlamalardr (Hamid Ahmed Han; 1997: 95108). Bu iirlerde bir veya iki hayvan motifi seilip balarndan ge en olaylar konu alnarak oc uklara iyilik, adalet, sadakat, drstlk ve zgrlk bilinc i kazandrlmak istenmiti. 13. yzylda Mevlna Celaleddin Ruminin de Mesnevisinde sklkla kulland eitli hayvan motifleri bulunmaktadr (Karaismailolu, 2005: 107117; delli, 1981: 205226). zellikle mrit-mrit ilikisi i inde kbal ve Mevlnann iir tarzlarnda benzerlik arandnda, henz kbalin iir hayatnn ilk dnemi i inde Mevlnann Mesnevisinde kulland dinsel motif ilik anlaynn belirgin olmad grlr. kbalin bu ilk dnem iirlerinde tasavvufi edebiyattaki mesnevi geleneinden ziyade, Fabl tarz masallardaki konu benzerlii daha baskndr. kbal iir hayatnn ilk dneminde terc me ya da uyarlama olmayan, oc uklar konu alan iirler de yazd. Ahd-e Tfl (oc ukluk a)adl iirinde psikanalist bir yaklam i inde k k bir bebein tasvirini yapmakta ve o bebein bilgisini gelitirmek i in pragmatizmin de z olan yaparak renme aamasndaki mac erasn dile getirir.
ocukluk a Dnya yeni bir diya r idi ba na Annemin sinesindeki genilik bir ciha n idi ba na Her ha reket ca n lutfunun ema resi idi ba na Anla msz ha rf idi kendi dilim ba na Bir dert bebekken a la tsa yd beni Ka p zincirinin krts mutlu ederdi beni Ba kp dururdum sa a tlerce uyuya n a ya O ince bulut ierisinde sessizce dola rken Defa la rca da la rn, ova la rn sorma k Ve o iyi niyetli ya la nla ra a rma k Gz grmeye va kft, konuma ya ma ildi duda k Sorma ya a rzum olsa da yreim yoktu. Anc ak Ba ah aur am (ocuk ve Mum) adl dier ocuk konulu iiri bir oc uun anlayabilec einden ok daha fazla anlam ve kavram yklyd. Bu iirde dnc e ve doa kavramlar eklektik ilenie gzel bir rnektir. kbalin ngilterede yaamaya balad 1905 1908 yllar bak a snn daha da gelitii ve gerekten mutlak geree yneldii, hsn ak gizlendii sr perdesinden syrp grmeye almaya balad dnemdir. kbal mutlak Gzeli aramaktadr (Hasan Razvi,1990: 247). O dnc eyi dtan eya zerinde alan bir eleman olarak grmez; dnc ede, iki bamsz unsur olarak ideal ve ger ekin varln belirtirken dnc e ve varlk arasndaki ikileme son vermeyi ama edinir. kbal doa kavramn ise snnetullah kabul eder. Doa bilgisi, Allahn mutlak kudretinin bilgisi demektir. Doa gzlenirken, aslnda Mutlak Varlk ile yakn bir iliki i ine girilir (Muhammed Han Kayani, 2002: 59). Bir oc uun iir i erisinde bu kavramlar anlamas ve badatrmas olduk a zordur. Dier taraftan kbalin bu dnem i erisindeki iirsel dnc e boyutunda artk felsefi ve edeb kavramlar kendine zg bir tarz i erisinde kullanmaya balad grlr. Dolaysyla bu iirde ocuk temas yetikinlere seslenilmek i in kullanlmtr. Allah varlnn delili olarak evrendeki ve dnyadaki yaratl muc izelerini gsterir. Yaratc , Vaka, Mminun, Al-i mran S urelerinde eitli ayetlerde insan yaratlyla, Mlk, Hac , Rad, Enam S urelerinde eitli ayetlerde bitkilerin yaratl, Bakara, Nahl, Naziat, Fatr, Enbiya, Furkan, Araf, Nuh S urelerinde eitli ayetlerle evrenin yaratl muc izelerini beyan etmitir. Bal n znden yaratlan insanolu (23:12) Allah'n varln, kudretini ve baz sfatlarn, yaratm olduu varlklara bakarak anlar. Her resmin kendi ressamn tantmas gibi, c anl ve c ansz varlklar da kendilerini yaratm olan Allah' bize tantrlar. nsann da bunlar zerinde dnmesi ve yaratl delillerine tank olmas gerekir. Nitekim Allah Kuran'da, deve, sivrisinek, ar, rmc ek gibi eitli hayvanlar, bitkileri, aa lar, dalar, yerleri,
gkleri birer iman hakikati, yani yaratl muc izesi olarak rnek vermitir. (http://www.turkishajan.c om/islam-ve-insan/allah-yaratilis-muc izelerikonusunda-dusunmeyi emreder 81880.html )amurdan yaratlan insan i in ona ruhumdan frdmde hemen ona secde ederek (yere) kapann." (15: 28) diye meleklerden de stn gren yaratc nn, insann dnc esinde onu kabul etmesi i in pek ok deliller sunmutur. Yaratc doa ile kendi bykln insann gzleri nne sermitir. kbal de 1905 ylnda yazd aadaki iirde oc uun muma duyduu hayranln yaratlta karlalan kla ayn olduunu sylemesiyle balayan yaratc g doada alglama egzersiziydi. ocuk ve Mum Bu na sl bir ha yra nlktr ey kelebek huylu ya vruca z! Sa a tlerdir mumun kvlcmla rna ba kp duruyorsun Arzun, a guumda dura n bu cmb m Yoksa m koynuna a lma k? Minik ka lbin bu ma nza ra ya a rsa da Za ten da ha nceden grdn bu eye a ina sn, Mum sa dece bir a lev, sen ba ta n a a ksn. Ah! Bu toplulukta o a ik r, sense sa klsn, Ya ra ta nn onu a ik r, Seni ise ka ra topra kta n fa nusun iinde neden sa kl tuttuu bilinmez. Senin nurun a kl peesi a ltnda gizlendi dra k peesi, gren gzn tozudur, Ha ya t denilen ey unuta nlktr, Rya dr, ga flettir, ba ygnlktr, a knlktr. Kudret topluluu, gzelliin sonsuz okya nusu Gz grrse her da mla da gzelliin frtna s va r. Gzel, da n heybetli sessizliinde, Gne nn ya ylnda , gecenin siya h rtsnde, O, sa ba hn gkyzndeki a yna snda , Gecenin ka ra nlnda , a fa n kzllnda , gizli Byk gemiin silinmi izlerinde, Yeni domu bebein konuma a ba snda , Gl ba hesinin sa kinlerinin cvltsnda , Minicik kula rn yuva la rn ya pma k iin sa rf ettii ga yrette, Gzel, da n pna rla rnda , denizin zgrlnde, Gzel, ehirde, ova da , vira nede, ma murda , Ruh sa dece grmek ister grnmeyeni Yoksa bu lde neden inlesin a n misa li Gzelliin bu sra da n cilvesinde bile ruh huzursuz
Ha ya t, onun susuz ka lm ba lk misa li (Kulliya t-e kba l: 119120) Bu iirde yaratlanlarla Yaratan bulmaya alan kbal iir hayatnn ilk dneminin sonlarnda ilgisini, Hindistann politik, entelektel ve kltrel bamszlna odaklar (Zulfikr, 1997: 90). Urduc a-Hint e atmasyla iki ulus kavramnn balamas ve John Locke, Milton ve Thoma gibi ngiliz idarec ilerin Muslim-Anglo Oriental College (Mslman-ngiliz ark Koleji)de 1900den sonra gelitirmeye altklar batl dnc enin rn olan Mslman milliyet iliini kbal kabul etmeyip bat dnc e tarz milliyet ilii benimser (Zulfikar; 64). O, Hindular ve Mslmanlar arasnda alma birlikteliini gelitirmeye urarken Mslmanlarn eitim ve ekonomik bamszln Hindularla ayn dzeye karmalarnn da nc elikle gerekliliine inanr. Bu kapsamda zdeksel ve tinsel ykseli i in Mslmanlarn potansiyellerini ortaya karmalarna ve tinsel alanlarla birlikte zdeksellik i inde slamn tekrar ykselen bir deer olmas gerekliliini Hind Mslmanlarna inandrmaya alr.1 kbal, Hindu-Mslman dostluunun oluturulmas i in her iki grup arasnda yaratlmak istenen dostluun gelimesini engelleyen eksiklikleri, sorunlar tespit etmeye ve bunlara zm yolu bulmaya urar. Yurtseverlik duygularn artrmak i in iirler yazar. zellikle oc uklarn, Hindu-Mslman toplum arasnda dostluun temel ta olac ana inanm olmal ki oc uklardan balayarak birlikteliin salanmas i in alr ve lkenin ok renkli kimliine vurgu yapar. iirlerinde Hint alt ktasnda yaayan etnik gruplar ve farkl c emaatleri iirlerinde bir araya getirerek vatan kavramnn sanki ksa bir tanmn yapar. Hindistan ocuklar Ulusal Mar it2 i bu topra kla rda Ha kn mesa jn a nla tt, Na na k 3 bu ba hede va hdet a rks syledi. Ta ta rla r onu yurt tuttu, Hica zlla r onun iin Ara p ln bra kt. Benim va ta nm ite budur, te budur va ta nm.
AIKLAMALAR kbal henz e itimi mnasebetiyle daha yurt dna kmadan evvel de bu almalara ynelmi ve Kavmi Zindegi adl makalesinde lke sorunlarna e ilebilme cesareti gstermitir. Bu makale1904 ylnda Mahzen adl dergide yaynland. kbal daha sonra e itim iin yurt dnda bulundu u dnem ierinde de bu konuya e ilmeye devam etti ve kbal, The Muslim Community A sociological Study ba lkl makalesinde Mslman ulusun sorunlarna e ilerek edebi hayatnn bu ilk evresinde Hindu ve Mslman uluslarnn sorunlarna zm bulmaktaki bak asndaki de iimi gstermesi bakmndan nemlidir. Bu makale 1911de Pencab Rivyu adl dergide Urducaya evrilerek baslmtr. Munddn Hasan el- it (1142-1236), Hindistan'n ilk ve en byk tarikat olan itiyye tarikatnn kurucusudur. XII. yzyln sonunda Muinddin Hasan el- iti tarafndan sistemle tirildi. itiye tarikatnn tarihinde "byk eyhler" dnemi, "ta ra hankahlar" dnemi, "Sabiriyye" kolunun dnemi ve "Nizamiye" kolunun dnemi olarak drt ana blmde incelenir. Guru Nanak (1469-1539) ba langta Sihizmi yalnzca dini akaidler erevesinde Mslman ve Hindu unsurlarn uzla trmak iin ba lamtr. O sistemi Tanr birli i , insanl n karde li i , kast sisteminin reddi ve Puta tapcl n faydaszl zerine kurmu tur. Sihizm daha sonraki yzyllarda slamn en sert muhalifi olmu tur.
Yuna nlla r ha yra n bra kt, Btn dnya ya bilgi ve hner verdi, Onun sa hibi topra na zenginlik ba la d, Mcevherlerle Trklerin eteklerini doldurdu, Benim va ta nm ite budur, te budur va ta nm. Fa rsn sema snda n den yldzla r. Tekra r sa ma n yolunun ltsyla pa rla tt. Dnya nn va hdet na mesinin duyulduu bu mek nda n Peyga mberime serin rzg rla r geldi. Benim va ta nm ite budur, te budur va ta nm Ya a ya nla r Kelimin bendesi, da la r Sina ola n bu topra Nuhun gemisi kld mek n. Za ra feti gkyzne merdiven ola n bu topra kta Ora da ya a ma k cennette ya a r gibidir Benim va ta nm ite budur, te budur va ta nm (Kulliya t-e kba l: 113114) kbal 1905 ylnda yksek tahsil i in Avrupada yl kaldktan sonra lkesine dndnde bat milliyet ilik anlay yerini Mslman milliyet iliiyle deiti. kbaldeki bu deiim Taranah-e Mill adl iirinde a k a grlmektedir. Anc ak konunun dna kmamak i in milliyet ilik konusunu snrl tutmak uygun olac aktr. kbalin edeb hayatnn ikinc i dnemi (19051908) kendi eitimiyle megul olduu yllard. Onun iir almalarnda bu dnemde bir azalma dikkat ekmektedir. nk O gayretini eitimine vermi, iir almalarn bir sre azaltmt. kbalin ocuk i in yazm olduu iirlere bu dnemde rastlanmaz. airimiz artk dnc e, sezgi ve varlk konularnda bilgisini artrmaya balam, bunun doal sonucu olarak ocuk iirleri yazmaktansa iirlerinde ocuklar ve zellikle de gen leri konu edinmeyi terc ih etmi olabilir. kbal bu dnem i inde kendi iir slubunu ararken ve mesnevi tarznda iirler de yazar. O, bu trde oc uu da konu alan bir iir yazar. Anc ak Hamid Ahmed Han, kbalin bahirlerinde baarl se imler yapmad iin mesnevi tarzndaki iirlerinin tutulmadn belirtir (Hamid Ahmed Han: 111). Ana Kuzusu Senden ba uza kla trdmda lk a ta rsn Ben iyilikseverim, beni kt m sa ndn Ey bu kederli iklime yeni gelen! Yine lk a ta ca ksn ba k Ba tma sn dikka t et! Ka lemin ucu sivridir. Ah! Neden znt veren eyi seversin? Oyna u k t pa ra syla , za ra rszdr
Nerede topun? Nerede porselen kedin? Krk ba l minicik ha yva n nerede? Senin a yna n a rzunun tozunda ki zgrlkt Gznn a lma syla bu a rzu kvlcm pa rla d Elindeki ha rekette, ba kla rnda ki enda zda . Ha ya tn, a yrmla rn snrla nma snda n ba msz Anca k kudretin srr gzlerinden grnyor Benimleyken bir eye sinirlendiinde lk a tyorsun Sorun ne! K t pa ra syla oya la nsa na Ah! Bu a lka nlk ierisinde ben de sa na uydum, Sen ka prisli ben de ka prisli Geici zevklerin a ym, lk a tyorum Hemen sinirlenir, hemen sa kinleirim Grdm gzellie ka na rm Ca hilliim senin ca hilliinden a z deil Ben de imdi senin gibi a lyor, senin gibi glyorum Grnte ben gencim, a ma ben de na da n bir bebeim (Kulliya t-e kba l: 9798) kbalin iir hayatnn nc evresi (19081926) konu ve slup a sndan kendini bulmaya balad dnemdir. slami ve mill i erikli konular kbalin klliyatnn drtte lk blmn oluturur (S oydan, 2003: 56). Din, tarikat ve milliyeti tutuc uluun hayli yaygn olduu bir zamanda kbal, Kurandan ald ilhamla btn inananlarn anc ak karde olduunu ve stnln rka deil, ktlkten ka maya bal bulunduunu btn dnyaya ilan etmitir. Irk lk ona gre milletin birlik ve beraberliini yaanmaz bir hale sokmaktayd. Ona gre Mslmanlarn vatan, snrlar i erisine alnm bir toprak par as deildi. nk din, mekn ve zaman kskac na alnamazd. Kuran, btn insanla ve btn dnyaya indirilmi evrensel bir mesajd. slam Peygamberi de sadec e bir topluma veya bir blgeye gnderilmi peygamber deildi; Mslmanlarn vatan dar bir toprak par as olamazd; Mslmanlarn vatan btn dnya idi. (Ekrem, 2006) 1908 nc esinde Ulus-devlet fikrinin imknszl, artan Hindu milliyet i hareketleriyle Mslman milliyet ilik arasndaki kvlc mlar koc a bir atee dntrmek zereydi. Hindistan Mslmanlarnn karlarnn ve politik haklarnn ilerletilmesi ve korunmas, ama larndan biri olan All India Muslim League (Btn Hindistan Mslmanlar Birlii)in de 1906da kurulmasyla tek bir at altnda toplanmaya alan Mslmanlar, varlk mc adelesinde politik bir kimlik kazand. Hint alt ktasnda srdrlmek istenen Panoryantalizm Propagandas (Keleylmaz, 1999: 6062) iflas etti. Bu aamadan sonra kbal, slm ve Mslman kartlarna kar uzun sre li olac ak mc adelenin c iddi
hazrlklarn yapt. Onun, slami retileri yeniden ele alrken zamann deien artlarna gre uygulanabilir bir alt yap oluturmaya almas reformc u kimliinin de ne kmasna yardmc oldu. kbal, 1908 ylnda Cambridgede Muslim League (Mslman Birlii)in Londra ofisinin kuruc u yesi oldu (Zafar, 1985: 85). Londrada S iyasal Bilimler Fakltesinde hukuk eitimi ald bu dnemde dini konularda pek ok konferanslar verdi. lkenin i inde bulunduu ayrmc yaplanma, onu rahatsz etmekteydi. 1908 kna doru eitimini tamamlayan kbal lkesine geri dnd. O Bat tarz bir milliyet ilik anlayn iddetle reddetti ve Mslmanlarn milliyet ilik anlaynda snrlarn kabul edilemeyec eini; Mslmanlarn bulunduu her yerde slamn snrlarn oluturabilec ekleri dnc esini, iirlerinde de vurgulad (kram, 1998: 2025). Batnn sadec e dnc elerini deil toplumsal gereksinimlerini de aratrd. Ruhbanlk, yazgclk, c ehalet gibi konular zerine almalar yapt (Quraishi: 1618). Bu dnem, Hindu-Mslman birliktelii dnc esinin akldan ve gnlden kalkt dnemdir. Entelektalizm ve dinamizm i erisinde yeniden yaplanan dnyada siyasi liderler pozisyon almaya alrken eski liderler de kaybettikleri pozisyonlar yeniden ele geirme gayreti i erisindeydiler. Anc ak slm lemi zerindeki miskinlik yaratan bulutlar bir trl dalmak bilmiyordu. kbal bu noktada aadaki iirde sahip olduklar deerlerin kymetini bilemedikleri i in Mslman gen lii muhatap alp sitemli bir ekilde atalarna layk olmadklarn vurgulad. Mslman Gence Sesleni Ey Mslma n gen! Hi ka fa yorma dn Senin den bir yldz olduun gkyz neydi? Da riusun ba nda ki ta c a ya a ltnda ineyen bu millet, Seni sevgisinin kuca nda besledi. Uyga rln biimlendiricisi, Dnya ida resindeki esa sla rn ya ra tcs, Deve srclerinin beii ola n Ara p l, Fakr u Fahri nin za ma nnda ki ida renin ha metinde Gzel yzl, gzellemeye ve sse niin ihtiya duysun 4 Alla hn kulla r yoksulken da hi o ka da r ga yretliydiler ki, Zenginler fa kirlerin korkusuna ha yr ya pma kta n ka ndla r Ksa ca o sa hra da otura nla rn kimler olduunu sa na na sl a nla tsa m Onla r dnya fatihleri, dnya hkmdarlar, dnya ida recileri ve dnya y ssleyenler. Kelimelere koysa m, resimlerini izip ne ka da r a nla tma k istesem de Anca k bu ta svir senin ha ya l gcnn ok tesinde Seni a ta la rnla kya sla ya ma m
4
iirde geen bu msra Hafz iraziye aittir.
Sen szsn, onla r eylem; sen yldzsn, onla r gezegen Biz a ta la rmzda n ka la n mira s ya ma la dk Gkyz, Sreyya da n topra a a tt bizi Hkmetmek geiciyse onun iin neden a lyoruz Dnya nn mutla k ka nunda n yok a re Oysa a ta la rmzn kita pla r ilim incileri Bunla r Avrupa da incelenirken gnl olur pa re pa re Ey Ga n! Pir-i Kena nn gz nurunun Zleyha nn gzn ka ma trd ka ra gn izle 5 (Kulliya t-e kba l: 207) Mustafa Ylmazn kbal ve benzeri kiilikler dnc e dnyalarnn giriftlii ile temayz ederler. Allame kbal stad Mevlana gibi sembollerin adamdr. Bu kiiler zihinlerinde tasarladklar ve zlemini ektikleri dnyann maddi tezahrlerini ifade edebilmek i in sembollere bavururlar. Bu sembollerin anlalabilmesi de hakikatin tezahrlerinin anlalmasyla mmkn olur. (Ylmaz: 2007) ifadesi sembollerin iirdeki kullanm zelliini ve nemini vurgular. airimiz sembollerin yerini, zamann, bi imini ve tadklar zellikleri iirinde anlatmak istedii ama dorultusunda kulland. O Mslman gen lie seslenirken genellikle ahin simgesini kullanmay terc ih etti. nk ahin daima ykseklerde uar, yuvasn yksek yerlerde kurar; kurarken de kendine en az zarar verecek sarp yerleri seer. Ayrca keskin grl oluu, tehlikeleri sezii ona yakalanmas zor bir c anl olma zellii kazandrr. kbal ahin gibi olmasn istedii gence seslenirken onun zelliklerini de iirinde a k a belirtmitir: ahin Rzkn a d su ve da ne ola n O dnya y bra ktm. ln tenha l mutlu eder beni Ezeldendir ya ra tlmda ki dervilik Ne meltem, ne glin, ne blbl Ne de a k na mesindeki illet. Ba helerden uza k durma k la zm Onla rda pek ok ba ta n ka rc cilveler va r l rzg ryla olua n lmcl ya ra , Civa nmerdin ga zilik ya ra sdr. Gvercine a deilim ben
5
Bu beyit an Ka mirye aittir
Ha ya tm sa dece za hitliktir benim zerine a tlma k, geri ekilmek ve tekra r sa ldrma k Ka n sca k tutma nn ba ha nesidir. Bunla r ba t ve dou kekliklerinin dnya s Benimse ma sma vi gkyzdr dnya m Kula rn dnya snda bir derviim ben nk ahin yuva ya pma z. (Kulliya t-e kba l: 495) Gazel Yldzla rn tesinde ba ka lemler de va r Akn da henz trl trl imtiha nla r va r Sa dece ya a mda n iba ret deildir bu feza la r Bura da yzlerce ba ka kerva nla r da va r u renk ve koku lemiyle yetinip ka lma sa na Ba ka emenler ba ka a iya nla r da va r Bunla rda n biri ka ybolduysa , neden ga mla na sn Ah u figa n dolu da ha nice ma ka mla rn va r Sen ahin sin grevinse uma ktr senin Ka rnda da ha nice gkler va r te bu gn ve gece a ra sna skp ka lma sa na Ba ka za ma n, ba ka mek nla rnda va r (Kulliya t-e kba l: 389 -390) kbal daha sonraki yllar i inde de gen liin babozukluundan ve tembelliinden rahatsz olmutu. Ondaki Bat zentisini fark ederek atalarn hatrlatmak ve kendi felsefi bak a syla genlie benlik ruhunu kazandrmak i in ahine benzettii gen lie karakterini hatrlatma gerei duyarak seslenir. Bir Gen Adna Sofa la rn Avrupa , ha lla rn ra n senin Ka n a la tma kta ba na genliin tembellii Zenginlik ne ki, Hsrev de olsa n ne fa yda Ne Ha yda rn gc ne de Selma nn perva szl va r sende Ara ma bunu a mzn kltrnn tecellisinde nk ben Mslma nln mira cn sa brda buldum. Genlerde ahin ruhu uya ndnda Menzillerinin gkyz olduunu grrler Umutsuz olma , umutsuzluk ilim ve irfa nn yok oluudur. na nl erkein umudunda Alla hn srda la r va rdr. Senin yuva n sulta nlk ka srnn kubbesinde deildir
Sen ahin sin, da la rn zirvelerindeki ka ya la rda kona kla ma lsn. (Kulliya t-e kba l: 447448) kbal bu dnemin sonu itibariyle 19081924 aras dini dnc esindeki geliimiyle slam dnyas ve Hint alt ktas Mslmanlaryla alkal sorunlar zerinde younlat (Soydan: 15). Bu younlama, ondaki tinsel deiimin haberc isiydi ve ilk olarak 1912 de kaleme ald am-o air adl iirde fark edildi. Tulu-e slam ve Asrar-e Hudi iirleri de bu izgide yazlmtr. Bu iirler verilen mesaj a sndan olduk a etkileyicidir. kbal, ileriki yllarda yazd iirlerde gen Hind Mslmanlarnn da bu konular zerine younlamalarn, kendi i dnyalarnn derinliklerine girmelerini ve buradan elde ettikleri manevi akla varlklarn yc eltmeleri iin yeni araylara ynelmelerini tavsiye etmitir. Byk dava adamlar, kendilerinden sonra gelenlere, bu davalara sahip kac ak yeni nesiller brakmak isterler. Bu yzden zellikle gen nesil, kbal gibi byk dnen lider ve ahsiyetler i in ideal bir dnya ve zengin bir hazine kayna oluturur. Mukaddes davay yksnmeden yklenec ek, akll, c okun ve enerjik bir genlie sahibi olmak onlarn en byk emel ve hayalleridir. Mehmet kifin sm, Fikretin Hluku, S ezai Karakoun Tahas neyse; kbalin Cvidi de odur (Ekrem: 2007). Dolaysyla byk air, bu tavsiye ve mesajlarn biric ik olu Cavid i in yazd iirlerle genlie de iletmek istemitir. Cavide Benlik sa znda ebed ha ya tn a ya k izi va r mmetlerin ra s benlik a teiyle pa rla r Sa na bir szm va r: nsa nn yce bir ga yesi olma l Bu ga ye insa n ta m ta tmin etmeli ve da ima yceltir olma l Ykseklere uma melekesi ya ra tlma d ka rga da Aksine ka rga ile sohbet ahin ya vrusunun kiiliini bozdu Devrin gznde ha y ba ki deil a rtk Ra bbim senin genliini tertemiz klsn Herha ngi bir ha nka hda otura ma d kba l nk o ince, temiz dnceli ve keskin zek l (Kulliya t-e kba l: 443) Benlik saznda ebed hayata a lan kapy airimiz oluna anlatrken ruhu ve akl, aydnlk ve yumuak tutan manevi mekn olan kalbi oluturac ak re eteleri ona ve dolaysyla genlie vermekteydi. Bylece genc in inanc kuvvetli ve midi daim olac akt; gz ve gnl perdesini kaldrarak sezgilerini kuvvetlendirec ekti. nk kbal karakterini kaybetmi, kaybettiinin farknda olmayan bir gen lik istemiyordu. zn, asln kaybetmi gen lie bu deerleri
bulma seferberlii balatrken de gencin yolunun sadec e Bat medeniyetinden ge mediine de dikkat ekti. Cavide Kendine bir yer ya p a k diya rnda Yeni bir za ma n, yeni sa ba hla r ve yeni a ka mla r getir meyda na ! Alla h eer ftra t ina s gnl verdiyse sa na Ba hettii la le ve gln sessizliinden sz ka r Eer Alla h sa na ta bia t a nla ma kudreti verirse! Frengin ka dehini ka ldrma Hindin renkli mleinden ie ve ka dehimi ya p zm da lym ben, meyvem ga zelimdir Meyvemden la le gibi krmz a ra p ya p herkese! Yolum dervilik yoludur, sa lta na t yolu deil Sa tma benliini, na m sa l dervilikte (Kulliya t-e kba l: 477) kbal oluna yazd bu iirlerde ulusunun gen lerine gayretli olmay ve srekli almay tledi. Genliin kendilerine kalac ak hi bir maddi deere itibar etmemelerini; asln unutmadan gelimelerini istedi. Fakirlik dnc esini Kurandan alan kbal (Hasan Razvi, 1990: 224) gen lie ve insanlara bunun anlamn kavratmak i in gayret gsterdi. I Cavide Sinede olma z ise sca k yrek Ha ya t bolukta a kp gider Av eer a kll ve a tik olursa , Ya l a vcnn iine gelmez Ab- ha ya t bu dnya da dr Tek a rt ona susa m olma k Gereklik yolu ga yrettir Ka lenderlik ga yret ile ta ma mla nr. Ey ba ba snn ca n! ahin a sla slnn klesi olma z Bulunma z deildir szn deeri, Yzlerce Enveri6 ve binlerce Ca mi7 ! Benim minderim dnya da m ki
6 7
Gerek ad Ahadud-Dindir. Methiyeleriyle tannm bir Arapa staddr. Gerek ad Molla Abdur-Rahmand. eyhul slam Cama gnlden ba l bir tasavvuf ehliydi.
Benim dnya gzndeki sa ygnlm Szmn doruluunda ndr Alla hn dininin verdii ycelik mira s deildir Oluna ne ka da r gzel buyurur Niza mi: Senin byk olma n gerektii yerde ocuum olma nn sa na fa yda s olma z (Kulliya t-e kba l: 601) kbal, fakr kavram i erisinde, temel grlerinden biri olan nefsi terbiye etmenin, gen lere nc elikle retilmesi zerinde durdu. nk insann ve onun oluturduu toplumun huzuru, bunun retilmesine baldr. fakr insan olgunlua, kmil olmaya gtren nemli bir sretir. Tasavvufta fakr mal varlndan yoksun anlamna gelmeyip Kulun Allaha olan muhta lnn farknda olmasdr. kbal Gnl ehli iin fa kr; a hln ta kendisidir derken maddi zenginlikten kendini telemi bilge kalender insann kalplerde brakt etkiyle ycelec eini inanr; kendini inzivaya ekerek varlktan kendini uzak tutmaya deil. kbal fakr iki anlamda kullanr Biri yapc ve stn deerlere ulam fakr, dieri ise ykc ve toplumu yanltp yanl yola srkleyen fakr (S oydan; 111). kbal srekli olarak gence, hayat yolundaki araynda yapc ve stn deerlere ulamay tler. Cavide Mmine a r gelir bu gece ve gndz, Din ve zenginlik kuma r e dkn ola n kul ka lma d Ka la n sa dece bo boa zlk Eer fa kr ra ma ya gcn va rsa Asl Hica zldr onun O fa krda n insa n ya ra tt Alla hn kimseye muhta olma ya n a n Sere ve gvercin iin lm ola n ahin lik nsa n iin ma ka mdr. Ka ma r onunla a kln gzleri Ebu Ali8 ve Ra zi9 nin srmesiz Ma hmudun ihtia mn ka za nr Ftra tnda olma z ise Ayva zlk10 Senin dnya nda ki bu sra fil
8 9 10
Tp ara trmacs bni Sinadr Tp ara trmacs Ebu Bekr Muhammed ibn Zekeriya bin Yahya er-Razidir Gazneli Mahmudun klesidir. airler kendilerini Mahmuda, sevgililerini de Ayvaza benzetir.
Neyzenlik zevkine sa hip deil Onun dnya y ka rtra n ba k u perdede ta ma men hiledir Bu ileke fa kir buldu Klsz ve oksuz ga zilik a nn Mminin ite bunda dr zenginlii Alla hta n ister ise fa kirlii (Kulliya t-e kba l: 602) slamn temel prensiplerini ve lksn gen lere retmeye alrken, kbalin ger ekletirmek istedii hedeflerden birisi de Dnya slm Devletinin kurulmasyd. kbal, mrnn son dnemlerine yaklat ve edebi hayatnn da sonu olarak belirtilen 1930-1938 yllar arasnda genc i artk toplumu oluturan bir birey/ferd olarak grm ve iirlerinde birey kavramna arlk vermitir. Her ne kadar genc in kendine has deerini anlam ve grlerinin znde nefsi eitmeyi hedeflemise de bunun da yeterli olmadn anlamt. Birey grevini doru biimde yerine getirmez ve yanla neden olursa bu yanlln topluma da yansyac ana inanmt. Dier taraftan iyi yetitirmi bireylerden oluan toplum birey hata yaptnda toplumun kendisi tarafndan dzeltilec ekti. Toplumun bir lks ve onlar bir arada tutan prensipleri olmalyd. Bu lk ve prensiplerin gereklemesiyle de bireyin ve toplumun mutluluu salanmalyd. nk birey ve toplumun olumasna destek olan lk ve prensipler, btn insanln mutluluunu da salamalyd. Bu nedenle kbal, btn Mslmanlar i ine alabilec ek ve insanln huzurunu salayac ak olan bir slm devletinin gerekli olduunu, devaml syleyerek bir slm devletinin ger eklemesi yolunda byk aba gstermi, bu abalar esnasnda hi bir zaman rk bir yaklama meyletmemitir. Anc ak kbal, Hindistanda yaayan Mslmanlar i in bamsz bir slm devleti olmasn, bu devletin inan ta ve hedefte btn Mslmanlar kuc aklamas arzusuyla yetinmek durumunda kalrken, Pakistann kuruluuna temel hazrlayan liderlerin fikir babas da oldu. kbalin olu Cavid, babasnn Pakistan hareketi oluumu i inde yer almadan nc eki sreci yle zetlemitir: Pakistan hareketinin iki boyutu olduunu unutmamak gerekir. kbal yle ya da yle, yakn slam tarihinin, ada slami uyan ya da modern slami Rnesans dnemi diye adlandrabilec eimiz periyoduna mensuptur. Bu, Cemaleddin Afgani'nin abalar ile balamtr ve ardndan slam dnyasnn yetitirdii pek ok saygn ahsiyet; Rusya'da Mercani, Trkiye'de anayasalclk taraftar Mithat Paa, Msr'dan Muhammed Abduh, Hint-Pakistan Alt Ktas'ndan S eyyid Ahmet Han. Bylec e Mslmanlar arasnda slam'a ynelik geleneksel
yaklama kar Reformist Hareket diye adlandrabilec eimiz bir hareket balad.(kbal: 2007) Anc ak geleneki yaklam her zaman Batdan gelen yeniliklere kar tepkici bir yaklam i indeydi. Bu da gerekli olan alma hususunda Mslmanlar kararsz brakt. Cavid, Pakistan hareketinin i inde kbalin yerini belirtmek i in a klamalarna devam eder: S zn ettiim deerli Mslman ahsiyetler, modern dnyann olumlu yanlarnn benimsenmesini savundular. Bu fikirler bir anlamda Bat'dan Mslman douya gelen anayasalclk, milliyetilik ve vatanperverlik gibi yeni fikirlere kars bir yantt. Ana aba batdan gelen yeni fikirleri slmla badat l de kabul etmekti, ilk dnem reformc ularnn yapmaya alt buydu ve ikbal de her ne kadar ok gen nesilden olup dnc e sahnesine ge girmi olsa dahi bu gruba dhildi. O sralarda Hindistan'da Mslmanlarla Hindular arasnda iktidar paylam sorunu vard. O bu soruna en iyi zmn Hindistan'da Mslmanlarn youn olarak yaadklar ve c orafi btnle de sahip olduklar yerlerde kendi kaderlerini tayin etmeleri, tam otonomiye sahip olmalar olduunu dnyordu, ite Pakistan hareketini balatan temel fikir buydu. kbalin almalarnn netic elerinden en nemlisi, kendisinin lmnden sonra 1947de Pakistan devletinin kurulmas olmutur. Bu devletin kurulmasyla birlikte Hindistanda bir taraftan Hindularn zulm altnda ezilen, dier taraftan ngilizlerin smrgesi altnda olan Hintli Mslmanlar biraz olsun emniyete kavumulard. kbal 1930 ile 1938 yllar arasnda edebi ve felsefi dneminin drdnc devresinde ocuk iirleri yazmayp uurlu birer Mslman olan insanlara seslenmeyi tercih etmitir. airimiz 1930da salk durumunun bozulmaya balamasndan dolay aktif siyasetten ekildi. Bu dneme kadar btn art yetiim bilgilerini kazanan kbal, Fars ve Urdu edebiyatlar i erisinde slam dnyasnn gurur kayna olan eserler kaleme almtr. Anc ak kbal bu son dneminde Cavidname ve Bal-e Cibril gibi son derec e ho, nkteli iirsel slubun Mslman gen lik zerinde bir ie yaramadn grmtr. air bu zorunluluktan Hz. Musann inanc i in asasn kullanrken yapm olduu keskin vurular anmsatac ak Zarb-e Kelimi kaleme almtr (S oydan: 17). O yllarc a gnlden istedii slmda Rnesans umutlarn c anl tutac ak olan ocuklardan balamak zere ergin bireylerin nsan- kmil olarak bu hayat mac erasn bitirmelerini arzu etmitir. Bilgili, deneyimli ve olgun bir Mslman olan kbal, yksek umutlar balad gen lie t adl iiriyle seslenerek onu uyarmak istemitir: t yle diyordu ya l kartal, ahin ya vrusuna Ya vrum,
Gklere trma nma gc versin Alla h ka na tla rna Kendi ka nnn a teinde ya nma nn a d Genliktir ok a lma k ba ldr a c ha ya ta Ya vrum, a hinin gvercin zerine a tlma snda n a ld zevk Yoktur gvercinin ka nnda (Kulliya t-e kba l: 448) kbal, Zarb-e Kelim adl iir kitabnda da gen lie batl bir aristokratn, oluna verdii tle seslenerek gaflet uykusundan uyandrmay arzulamtr. kbalin gen liin hayatndaki benlik aray ve alma azmindeki tembellii ve uyuukluu lme edeer tuttu. Ayrc a o Batllar tarafndan kendilerine sunulan eitim anlay i inde gen liin inanc nn bozularak gizli bir esarete srklendiine iaret ederek ona t vermekten vazge medi. t Bir Frenkli Lord oluna yle dedi: Srekli a ra trma ya ynel, gzn olma sn elencede te bu en byk zulmdr o za va llya Eer a sla nn huyu dnrse kuzuya . Sinede ya a t pek ok ha rika srr Tutsa k ola n a sla klla boyun ediremezsin Eitim a sidinin iine bra k onun benliini yumua dnda nereye istersen ora ya dndr. Bu a sidin etkisi iksire dnr Topra kta n yn, a ltnda n bir Hima la ya olur (Kulliya t-e kba l: 666) Ayrc a kbal, genlere verdii nasihatlerle yol gsteric i olmak isterken dilinden de onlar i in duay eksik etmez. Genlere, sa na duyduum tutkulu a k ver Uma k ve grmek iin onla ra bir kartal n gcn ver Alla hm senin ba na ba hettiin idra k gcn Onla ra da Ltfetmen iin ya lva ryorum (Kulliya t-e kba l: 411 ) SONU Bu makalede alnan iirler ksac a deerlendirilec ek olursa, kbal zellikle 1905den sonraki iirlerinde ahin sembolyle ocuk ve genci, kartal sembolyle olgun insan (nsan-e Kamil) tasvir etmitir. kbale gre gen lik inan sz deilse de inanc n niteliini bilmemektedir; airimiz ocukluk evresinin ataklk
ve c esaretiyle bilincin yorulmasn tavsiye ederken, kazanlan bilin le o alarda atlan inan temellerinin gen likte daha da gelitirmesini arzu etmi ve iirlerinde bunu vurgulamtr. kbal gen lerin, erdemli, alkan bir insan olarak zaman i inde vakur bir kartala dnrken yksekleri hedefleme arzusunu gnllerinden silinmemesini arzulamtr. nk kbale ulamak ikbal/gelec ek den vazge memekle mmkndr.
KAYNAKA
-Ekrem, smail, Muhammed kbalin ahsiyeti, Fikirleri ve edebi yn. http:www.medeniyet.org.tr/bulten/metinler.php?kat_id=83, 30.04.2007. -Hamid Ahmed Han, (1997), kbal ahsiyat aur air. Lahor: Nuku Pres. -Hasan Razvi, (1990), Allamah kbal ka Tasavur- Fakr. kbal ke Fikr Aine. Lahor: Sang-e Mil Pablikeyns. -kbal, Cavid, (1992), slam Modernizmi zerine. http.haksz.net/okul/mod.php?mod=Publisher&op=viewarticle&cid=545&artid=179=109k, 30.04.2007. -kbal, Muhammed, (1990), Klliyat- kbal (Urdu). Lahor: kbal Akademi. -kram, Seyyid Muhammed, (1998), kbal aur Milli Taahhuz. Lahor: Bezm-i kbal. -Karaismailolu, Adnan, (2005), Mevlana ve Kltrmz. Konya: T.C. Konya Valilii l Kltr ve Turizm Mdrl Yaynlar. -Kayani, Ahmed Han, (2002), Felsefe, Siyaset ve iir Dnyasyla kbal. stanbul: z Yaynclk. -Keleylmaz, Vahdet, (1999), Tekilat- Mahsusann Hindistan Misyonu (19141918). Ankara: AKDTYK Atatrk Aratrma Merkezi. -delli, zgn, (1981), Hayvan Motiflerinde Mevlanann Dinsel Grleri. Dou Dilleri, 2(4). -Soydan, Celal, (tsz.), Muhammed kbal Ak ve Tutku. Ankara: Aka. -Soydan, Celal, (2003), kbal Felsefesinde Kadnn Yeri. Nsha, 3(9). -Toker, Halil, (1999), Muhammed kbal u Masmavi Gkyzn Kendi Yurdum Sanmtm Ben. stanbul: ule Yaynlar. -Ylmaz, Mustafa, Himalayalarda kbal Arayan Yalnz Bir Adam. http://www.muhammedikbal.com/kitap.php?makale_id=2&kat_id=15, 30.04.2005 http://www.turkishaj an.com/islam-ve-insan/allah-yaratilis-mucizeleri-konusunda-dusunmeyiemreder-81880.html. -Zafar, M. D. (1985), A short History of Pakistan. Lahore: Aziz Publishers. -Zulfikr, Gulm Huseyn, (1997), kbal Eyk Mutalaa. Lahor: kbal Akademi.
TARHN PENDE

Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 8 9 -1 0 2
Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 8 9 -1 0 2
ASSUR TCARET KOLONLER AINDA ORTA ANADOLUDA DNSEL YAP I

Hatice Gl KKBEZC
zet M.. II. bin yln balarnda Orta Anadolunun dinsel yapsn zellikle Kane Kltepe kazlar sonucunda ele geirilen arkeolojik materyaller ve yazl kaynaklardan renmekteyiz. ivi yazl tabletler, heykelcikler, libasyon kaplar, mhrler ve mimari olarak tapnaklar, bu dnemin dinsel inancna k tutmada yardmc olmaktadrlar. Anadolunun Koloni andaki inanc politeisttir. Tanrlar insani zellikler tamann yan sra onlar insanlardan ayran zellik ise doast glere sahip olmalardr. Din, toplum hayatnn hem zel hem de resmi alannda, kendini gstermektedir. Anahtar Kelime Assur Ticaret Kolonileri a, Orta Anadolu, Yerel Din, Kane-Kltepe, Arkeolojik ve Ya zl Ka yna k la r THE RELIGIOUS SITUATION IN THE CENTRAL ANATOLIA DURING THE ASSYRIAN TRADE COLONY P ERIOD Abstract We find out the information about the religious situation in Central Anatolia in Early II. Millenium B.C. from the archaeological materials and written sources, especially from Kane-Kltepe excavations. The clay tablets, figurines, rhytons, seals and temples as the architectural remains, help to shed light on the periods belief. The Assyrian Colony Periods religion in Central Anatolia is polytheistic. Gods are human alike but differ from the human by their supernatural powers. The religion is important both in private and in official areas. Key Words Assyrian Tra de Colony Period, Central Anatolia, Anatolian Religion, Kane-Kltepe, Archaeological a nd W ritten Sources
Bu alma Seluk niversitesi Bilimsel Ara trma Projeleri Koordinatrl tarafndan desteklenen (Proje No: 06103015) M.. 2. Bin Yln lk eyre inde (Assur Ticaret Kolonileri a nda) Orta Anadolunun Sosyoekonomik Yaps , (Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2010), isimli doktora tezinden faydalanlarak hazrlanmtr. Ar. Gr. Dr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim Eleman. Haticegul@selcuk.edu.tr
GR M.. II. bin yln ilk eyreinde (M.. yakl. 1970-1725) Mezopotamyann kuzeyinde yer alan Assur kent-devletinin tc c arlar Anadoluya kalay ve deerli kumalar getirmekteydiler. Assur Ticaret Koloniler a olarak bilinen bu dnem ile birlikte Anadoluda yaz kullanlmaya balanlm ve blge Tarihi alara girmitir. Bu dnem Anadolu dininin, dier Eskia toplumlarnn din anlayna benzedii, toplumun her katman ve kurumunu etkiledii dnlmektedir. Bahsedilen dnemde Anadolu toplumunun, ou benzer uygarlk toplumlar gibi, politeist yani ok-tanrl bir inana sahip olduklar grlmektedir. nsanlar, tanrlarn antropomorf suretinde, grnmez ve lmsz olduklarna, ayn zamanda da doast gleri bulunduuna inanrlard1 . Onlara gre tanrlarn birok grevleri olup, en nemli fonksiyonlar kozmosu korumalaryd. nsanlarn yaradl nedeni S merlerin ve Semitlerin ki gibi; tanrlara hizmet etmek ve kurban gibi sunularda bulunmak olduu dnlmekteydi. M.. II. bin yln ilk eyreindeki Anadolu dininin, M.. II. bin yln ortas ve sonlarndaki Hitit dnemi dini ile benzetii tahmin edilmektedir. Her ikisinde de bayramlarn nemi byktr. Ayrca Tic aret Kolonileri dneminde nemli bir yere sahip olan tanr ya da tanr a, Hitit dneminde de bazen bir farkl isim altnda nemini devam ettirmekteydi. rnein Hattice ad Urunzimu/Wurunemu olan Gne tanras, Hitit dneminde Arinna olarak gemekteydi ve Hitit panteonunda en st srada yer alrd.2 Her iki dnem inan sisteminde, nemli bir yeri olan bir baka tanr ise, Hitit dneminde Arinnann ei olarak grlen Frtna tanrsdr.3 Bu tanr Hattic ede Taru, Hurricede Teup ve Luvic ede ise Tarhun olarak bilinmekteydi, Onun Hitit edeki ismi ise bilinmemektedir.4 Bu tanrlardan ayr olarak Hatti kkenli olduklar sanlan ve Hitit belgelerine ad geen dier tanrlar ise Arinnann kz tanra Mezulla, Ay tanrs Arma, Yer alt tanr as Lelwani, Kamruepadr (Hattic e: Kattahzipuri).5 Bu aratrma esnasnda, ivi yazl tabletler ve arkeolojik bulgular, inc elenen dnemin inan sistemini analiz edebilmek i in, kaynak olarak kullanlac aktr. V YAZILI TABLETLERDE DN Koloni Dneminde Orta Anadoluda yaayan toplumlar yukarda da bahsedildii gibi birok farkl tanrya inanmaktaydlar. Tablet ve sair kalntlarda ismi geen tanr ve tanralardan bazlar Tuhtuhanum6 , Anna, Higia, lalianta, Blum,
1 2 3
4 5 6
Kramer 2002, 107. Arkan 1998,46. Hutter 1997, 77: I. Hattuiliden itibaren resmi Hitit dininde, Hattinin Frtna/Hava tanrs ve Gne tanras Arinna, tanrsal ift olarak kabul grm tr. Karasu 2003, 225. nal1996,63. Bir tanrnn ismi farkl yrelere gre de iebilirdi, tanr ayn olsa bile birden fazla ismi olabilirdi.
Nipas, Nisaba, Usmum, Kubabat, Nrum, Parka, Hariharidir.7 Bu tanr isimlerinin belgelerde zikredilme nedenleri ile Assurlu tanrlarna dair bahisler birbirinden farkldr. rnein Assurlularn ba-tanrs Aur, genelde yazl szlemelerde Assurlular tarafndan ahit olarak gsterilirdi. Yani bu tanr, taraflar arasnda yaplan yeminlere hem geerlilik kazandrr hem de bir eit garantr olarak grlrd8 . Dier taraftan, yerel tanrlarn, farkl kiiler arasnda yaplan szlemelerde, ahit olarak gsterilmemilerdir. Szlemelerde ve bor belgelerinde isimleri geen tanrlar ise, daha ok bir rahiple birlikte kaydedilir ya da festivallerle beraber zikredilirdi. Aada verilecek olan belge rneklerinde ismi ge en ve tanr isimlerinin anld kutsal festival ya da bayramlar ayn zamanda blgesel takvim/takvimleri de belirlemekteydi. Burada bahsedilen bayramlar dier bir ynyle de mevsimler bata olmak zere takvimin olumasna zemin tekil etmektedirler. Tanrlara atfedilen kutsal bayramlarla ilgili kaytlara genellikle bor belgelerinde tesadf edilmektedir. Bor szlemelerine gre, borlar genellikle hasat ve babozumu gibi tarmsal faaliyetlere ait ya da belli bir tanr adna yaplan herhangi bir festivalde geri denecektir. Aada bu hususla ilgili rnek belgeler verilmitir. Kt n/k 1716b9 : Kral tanr Nipasn mabedinden ktnda borlular borlarn deyec eklerdir. Kt a/k 335 10 :Tanr Blum (adna dzenlenec ek bayramda) tartac ak. Kt b/k 134 b11 : tanr Usmum [adna yaplac ak bayram] da tartac aklar Eer demez iseler Kt. n/k 75 12 : Onlarn her biri Nipas-bayramnda 10ar ekel gm deyec eklerdir.... KKS 6a13 : bir mina gm Halup ve Arnuwau, Aur-malike bor ludurlar. Tanr a Annann bayramnda o deyec ektir. Kt. c /k 163414 : Zurann olu akriumann mhr. Alinn olu, Alilinn mhr. anahurnann olu Kimelunun mhr. ailatinn olu Walhinann mhr. Zurann olu akriumann yknden Peruwann bir ekel gm alac a vardr. Peruwa, onun evi ve bo arsay/topran, gvence olarak grmektedir. O gm Annann bayramnda deyec ektir.
7 8 9 10 11 12 13 14
Hirsch 1972, 27-28;Veenhof-Eidem 2008, 230; Bayram 1990, 456-462. Assurlular genelde tanr Aurun haneri nnde yemin ederlerdi. Bayram 1990, 461. Bayram 1990, 458. Bayram 1990, 459. Donbaz 1988, 51. Matou-Matouov--Rajmov 1984. Albayrak 2006, 99-100.
FAOS 3715 : ki mina gm Annann bayramna kadar imnuman ve ei, uleye deyec eklerdir. Eer Annann bayramna kadar demezlerse, ule, imnuman onun eini ve onlarn be olunu oradan gtrec ektir. Verilen rneklerde de grld gibi, ou bor lar bayramlarda denmekteydi. Bunun sebebi yukarda da belirtildii gibi, bayramlarn belirli tarmsal aktiviteler dneminde yaplmas ve bylelikle insanlarn (zellikle ift iler) bor larn deyebilec ek duruma gelmeleriydi. Yine bayramlarla ilgili ortaya kan bir baka bilgi ise Kt n/k 1716b16 de grlmektedir. Belgeye gre lkenin banda bulunan kii yani kral belirli riteller uyguluyordu. Metinde geen satrlara gre kral tanrnn tapnana giriyordu ve tahminen orada bir takm trenler uyguladktan sonra mabetten kyor ve bylelikle yeni bir zaman dilimine girilmi olunuyordu. Bu rnekte ise mabetten kma olayndan sonra bor lu olanlar bor larn demeliydi. Tanr isimlerinin getii bir baka belge grubu ise, o tanrya bal olan rahiplerle ilgilidir. Bu tr belgelerde rahiplerin genel ismi kumrumdur17 . Bu kumrumlarn her birinin, baka bir tanrnn tapnana bal olduklar dnlmektedir. Kltepe kazlarnda tapnak olduu sanlan ve Ib dnemine tarihlenen iki byk bina ortaya karlmtr. T. zg bu tapnaklara komu olduunu dnd iki tapnan daha varln aa karan kalntlara rastlamtr. Ona gre ayn planda yaplm olan bu binalar, ehrin bir blmne toplanmtr.18 Rahiplere geri dnecek olunursa, bunlar genel olarak bor szlemelerinde ya bor veren veyahut da ahit olarak grlmektedir. Kt. 87/k 3919 : Onun efendisi Kouc ularn Amiri Peruwann huzurunda, Pazarc lar Amiri Kaluann huzurunda. Tanra Annann tapnanda patrum olan Kikarann huzurunda. Adamlarn Amiri Tamriann huzurunda. Labar<a>nn huzurunda. Kt. 88/k 108220 : kiyz bira ekmei ve yirmibir uval buday, Adalann olu Tamuria, Hapuwaunun olu Nikituar, Abiakulann olu Hanu, (ve) Walirann olu Hatali, Hikia rahibi olan kiiye bor ludurlar. Enna-S uenin ha mutumluundan itibaren, harman mevsiminde bira ekmeklerini verec ekler, (ayn zamanda) buday lecekler bira ekmekleri ve buday onlarn shhatli ve hakiki olanlarnn balarna baldr. Bu metinde, tanr Hikiann rahibi olan kii, i lerinde hem Assurlu hem de yerli olan birden fazla kiiye 200 ekmek ve 21 uval buday bor vermitir. Bu kiiler iin verilen deme sresi ise hem Assurlularn hem de yerel takvime gre belirtilmitir. Sz konusu belgeden karlabilec ek en nemli sonu ise bir rahibin, kendi ihtiyacn rahatlkla karlayp, bakalarna bor
15 16 17 18 19 20
Kienast 1984. Bayram 1990, 461. Hirsch 1972, 55-56. zg 1999, 46-50. Dercksen 2004, 161; Donbaz 1993, 146-147. Donbaz 1996, 191-192.
verebilecek kadar rn sahibi olmasdr. Fakat burada gz ard edilmemesi gereken bir husus bulunmaktadr ki, o da rahibin bor olarak verdii bu rnlerin kendisine mi yoksa tapnaa m ait olduunun bilinmemesidir. Aada da grlecei zere zaman zaman bor metinlerinde farkl tanrlara ait rahipler ayn belge iinde ahit olarak kaydedilmitir. Kt. 89/k 383 21 : Hikia rahibi Auwannn mhr, Nisaba rahibi Waataprann mhr, Pazarlar Amiri Haumann mhr, Turmalinin mhr, Nakilitin mhr, Peruwann mhr, Kammaliann mhr. Buradan iki farkl sonuc a ulamak mmkndr. Bunlardan ilki bor lu veya alacakl olmak zere her birinin birden fazla tanrya inandklar eklindedir. kinci olarak ise szleme yapan taraflarn, kendi inandklar tanrlarn rahiplerini ahit olarak gsterebildikleridir. TC 3, 21422 (Zarf): Frtna-Tanrs rahiplerinin ba Peruwann mhr, Haberc ilerin Amiri Elaninin mhr, Frtna-Tanrs rahibi uhurpiann mhr, Tuzun, Haduwannn mhr, iliarann mhr. Nikilit ve aalika, koca ve kar boandlar. aalika ... Bir boanma vesikas olan bu metinde de yine ahit olarak rahipler vardr. Bu belgede ge en Frtna-Tanrs rahiplerinin ba ifadesinden ayn zamanda tapnakta bir hiyerarik sistem olduu da anlalmaktadr. Kt. 89/k 37623 : Ambarn Amiri narn mhr, Adadn rahibi uhurpiann mhr, Annann rahibi Alluwann mhr, ([])nn Denetleyic isi Hauinin mhr. .. S zlemede iki rahip ahit olarak bulunmutur. Rahiplerden biri Anadolu tanrs olarak bilinen Annann hizmetkryken, dieri Assurlu bir tanr olan Adadn24 rahipliini yapmaktadr. Adadn rahibi uhurpiann yerli ya da Assurlu kkenlibirisi olabilecei dnlmektedir. Fakat bahsedilen rahip her iki durumda da yerli bir isim tamaktadr. Kt. 89/k 379 25 : Ba Haberc i Walirann mhr, Ba Kahya Kammaliann mhr, Nisbann rahibi Anununun mhr. Kt. 89/k 371 26 : aman rahibi Kuziann mhr, Kubeataln olu Harulann mhr, Hanerin grevinde olan Happuaunun mhr, Depolarn Amiri Kunuwann mhr. Ib ye ait olan bu belgede ahit olarak yerli amirlerin bulunmasnn yan sra, Assurlu din adamlar da bulunmaktadr ki; bu durum Anadolu toplumunun yabanc tanr ve rahiplere kar toleransl olduklarn iaret etmektedir. MMAR VE SANATTA DNSEL MOTFLER Tabletlerden ayr olarak din konusu ile ilgili olarak bilgi veren dier materyaller ise mimari olarak tapnaklar, sanatsal olarak ise trensel kaplar, heykel ve fig21 22 23 24 25 26
Derksen 2004, 170-171 ayrca bkz. Donbaz 1993, 134-135. Dercksen 2004, 173-174. Donbaz 1993, 136-137. Bu tanr hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Hirsch 1972, 2-5. Donbaz 1993, 137-138. Donbaz 1993, 139-140.
rinler ve mhrlerdir. Bunlardan ayr olarak gm gelenei de arkeolojik kaynak olarak saylmaktadr. Tapnaklar: Yazl belgelerden ve arkeolojik malzemelerden, Anadolu toplumun ok tanrl bir dine sahip olduu anlalmaktadr. Her tanrnn kendine ait tapnaklar ve buralarda da hiyerarik bir dzene sahip rahipler topluluu bulunmaktayd. ktisad veya hukuksal nitelikli belgelerin bir ounda rahiplerin isimleri gemektedir. Bu rahiplerin kendi hesaplarna m yoksa tapnak adna m hareket ettikleri bilinmemektedir. Ancak her iki durumda da, tapnak ve rahiplerin toplumun dnda deil, i inde yer aldklar anlalmaktadr. Tapnaklarla ilgili bir baka sorun ise onlarn tamamen bamsz bir kurum ya da bir ekilde saraya bal olup-olmadklar meselesidir. Yazl ve arkeolojik kaynaklar, Anadolu saraynn Mezopotamyadaki saraylardan daha profan karakterli olduu ynndedir. nk Kltepedeki saraylarda yaplan kazlar sonuc unda buralarda hi bir dinsel ya da kutsal alan izine rastlanlmamtr.27 Anadolu saraynn daha ok idar ve ekonomik bir birim olduu, yerliler arasnda yaplan szlemelerden karlabilir. Bu szlemelerde genelde memurlar ya da taraflarn yaknlar ahit olarak kaydedilirken, Assurlularn szlemelerinde tanr Aur ve dier tanrlar ahit olarak gsterilmektedir. Anadolular arasnda yaplan ok nemli antlamalarda ise kentin kral ve onun veliahd ahit olarak belgelenmektedir. Bu durum Anadolulu halkn kutsal ve profan alanlar arasnda, Mezopotamyallara gre, daha belirgin bir izgi olduunu gstermektedir. Trensel Kaplar: Kltepe kazlarnda dinsel bayramlarda ve sunularda kullanlm olan libasyon kaplar ya da ritonlar ortaya karlmtr. Bunlarn ou hayvan bi imlidir.28 Hayvan biimli olmalar, Hititlerde olduu gibi Koloni a dininde de baz hayvanlarn kutsal saylmasndan kaynaklanmaktadr. Tanrlar genel olarak kutsal hayvanlar ile birlikte betimlenirlerdi. Bundan dolay ou tren kaplarnn bu hayvanlarn biimlerinde ekillendirilmeleri doaldr. Dinsel trenlerde ve zel ayinlerde bu kaplara sunu olarak sv ve kat gdalar konulduu dnlmektedir. Sv olarak arap, bira, st, bal gibi iecekler, kat olarak ise de et, ekmek, ya ve muhtelif buday trlerinin konulduu dnlmektedir.
27 28
zg 1999, 61. Bu sunu kaplarnn Hitit BIBRUlan ncleri oldu u d nlmektedir bkz. zg 2005, 169-170.
Resim 1. S unu kaplar 29 Heykelcik ve figrinler: Kltepe kazlarnda ortaya karlan ve dinsel olarak nemli bir yeri olan baka bir arkeolojik buluntu ise, ta, kurun, fildii ve tun gibi farkl materyallerden yaplm olan heykelcikler ve figrinlerdir. Bunlarn ou tanr ve tanr alar tasvir etmektedirler. Bu buluntulardan yola klarak, Koloni Dnemi Anadolu halknn tanr ve tanr alara daha yakn olmak, tapnmak ve onlara sayglarn gstermek iin bunlarn heykellerini yaptklar sonucuna varlabilmektedir.
29
zg 2005, 168-185.
Resim 2. Tun kabartmadan tan- Resim 3. S rl fayanstan tanr ve tanr a ifti ve yine tanr a heykelc ii31 r a heykelc ii30 Mhrler: Dnemin din anlay ile ilgili olarak bir baka bilgi kayna ise mhrlerdir. Bu durum mhr sahibinin ok dindar olduunu gsterebilec ei gibi, onun ilerindeki kazancn artrabilecei bir nevi tlsm gibi . Bu dnem mhrlerinde en ok ilenen motif tanrlarn kabul sahneleridir. Mhrlerde grlen figrlerin ou Frtna-Tanrsn temsil ettikleri grlmektedir. Frtna-Tanrs Hitiler de olduu gibi nc esi dnemde de nemli bir tanr olmalyd.32 Yerli bir i adam olan Peruwann evine ait bir arivde, tanrlarn kabul ve tapnma ile ilgili sahnelerin yer ald baz silindir mhrler bulunmutur. Bu mhrlerin ounda Eski Anadolu (Hatti) slubu33 grlmektedir. CS 25634 (Kt. d/k 7C, n/k 2088): bu mhrde tasvir edilen motif, tanrlarn kabul sahnesini tasvir etmektedir. Sadaki iki figrn tanr olduklar dnlmektedir (en sadaki Hava Tanrsdr35 ).
CS 256 envanter numaral mhr basks.
30 31 32 33 34 35
zg 2005, 205. zg 2005, 209 ve 211. Eliade Antik dinlerdeki yaratc Gk tanrlarnn zamanla Frtna tanrlarna dn t n savunur bkz Eliade 1997, 72-73. Bu konu ile ilgili daha fazla bilgi iin bkz. zg 2006, 3-4. zg 2006, Lev. 1 ve Lev. 89. zg 2006, 3.
CS 34836 (Kt. c/k 1637 a): bu tasvirde ise yksekte oturan bir tanr a ve onun huzurunda boalarn zerinde duran iki Hava -tanrs grlmektedir.37 Yine ayn baskda kutsal semboller olarak ay ve gne grlmektedir.
CS 348 envanter numaral mhr basks. CS 25838 (Kt. d/k 8B): ay, gne ve yldz sembollerinin yer ald bu mhr basksnda, elinde kadeh bulunan bir tanr grlmektedir. Ba-tanr olabilec ei dnlen motifin huzurunda ise, evcilletirilmemi hayvanlarn koruyuc u tanr a nara ve bunun peinden gelen yine boa zerinde iki Hava tanrs ve bir baka tanr daha bulunmaktadr.
CS 258 envanter numaral mhr basks. CS 35339 (Kt. c/k 1639 C): yine ay, yldz ve gne sembol motiflerinin bulunduu bu baskda, Ba tanrnn (?) bir hayvan40 zerinde oturduunu grlmektedir. Bu tanrnn arkasnda ise bir tanr ifti bulunmaktadr. Tanrlarn huzurunda ise deve olduu sanlan bir hayvan tasviri yer almaktadr. Tasvirdeki bu hayvan ve farkl yerlere serpitirilmi olan koyun benzeri hayvan balarnn, tanrlara sunulan kurbanlar olabilec ei dnlmektedir.
36 37 38 39 40
zg 2006, Lev. 17 ve Lev. 124. zg 2006, 3. zg 2006, Lev. 1ve Lev. 90. zg 2006, Lev. 18 ve Lev. 126. zg 2006, 3 bunun bir ceylan oldu unu sylemektedir, biz ise bunun akal tr bir hayvan oldu unu d nmekteyiz.
CS 353 envanter numaral mhr basks. CS 32541 (Kt. d/k 40 D), mhrnde ise bir tapnma sahnesi grlmektedir.42 Bu baskda, elinde testi tutan bir insann, elinde kadeh olan bir (Ba-) tanrnn nnde durduu anlalmaktadr. Bu iki figr etrafnda ise kurbanlk sunu olduu dnlen kei, koyun, domuz ve tanmlanamayan farkl hayvanlara ait balar bulunmaktadr.
CS 325 envanter numaral mhr basks. Karahykte ortaya karlan baz damga mhrlerde ise yine tahtnda oturan tanr, kurban ve sunak motifleri ve ay, yldz ve gne gibi semboller grlmektedir.43
41 42 43
zg 2006, Lev. 13 ve Lev. 114. zg 2006, 4. Alp 1994, 158-160,
Resim 4. Dinsel tasvirli Karahyk damga mhr basklar.44
Mezarlar: Kazlarda, mhrlerin dnda, dinsel inanlarla ilgili bilgi verec ek dier bir buluntu grubu ise mezarlardr. Kltepe Karumda45 yaplan kazlarda hem ocuklarn hem de yetikinlerin evlerin tabanlarna gmldkleri ortaya karlmtr. ller ta sandklarn ya da kplerin iine gmldkleri gibi, mezar olarak topraa kazlan ukurlar da kullanlmaktadr. ou mezarlarn iin, hediye olduu dnlen, buluntular ele geirilmitir.46 Bu buluntularn iinde altn, gm, demir ve tun gibi metallerden taklar, heykelcikler ve yine kymetli talardan yaplm olan farkl ss eyalar bulunmutur. Bu gm hediyelerin, lm insanlarn yaamlarnda kullandklar zel eyalar olduklar dnlmektedir. Kiisel eyalarn sahipleri ile birlikte gmlmeleri, teki dnya inancnn bir iareti saylabilmektedir. Ayrca bu kiisel eyalar ile birlikte, gmlerde pimi topraktan ya da madenden maml, ilerine yiyecek veya iecek konulmu olduu dnlen, anak- mleklere de rastlanlmtr.47 Yine Anadolunun dinsel inanc hakknda fikir sahibi olmamz salayan bir baka buluntu ise mezarlardr. Kanete gmler genellikle evlerin i lerine (intramural) yaplmaktayd. Burada gm ilemleri ta sandk ile kp i ine ya da dorudan topraa kazlarak yaplmaktayd.48 Ayn dneme tarihlenen ve Orta Anadoluda bulunan mezarlarda da Kanete olduu gibi farkl gm ekilleri grlmektedir. rnein M.. II. bin yln ilk eyreine tarihlenen Dedemezar (BayatAfyon) nekropolnde, yaplan kazlar sonucunda kp mezar, ta-sandk ve topran altnda talarn oyulmasyla cesedin yerletirilmesi gibi farkl gm tiplerine
44 45
46 47 48
ekil 43, 44 ve 45 (Alp 1994) Mezarlarn o u Assurlu tccar ailelerine aittir, fakat burada grlen rnek, yerli Anadolu l gmme adetine yakn oldu una inanmaktayz. nk Erken Tun a Anadolu l gmme adetleri ile Karum mezarlarndaki mantk birbirlerine benzemektedirler. zg 2005, 87-88. zg 2005, 88. zg 2005, 87
rastlanlmtr.49 Kaneteki mezar geleneinden farkl olarak Afyonda grlen ou mezarlk, yerleme alannn uzandadr.50 Fakat gm trleri ya da alanlar farkl olsa da, baz ortak noktalar da grlmektedir. stisna durumlar olsa da ou c eset hoker durumunda gmlmtr. Bir baka ortak zellik ise gm yerlerinde c esetlere ait ss ve gndelik eyalarn konulmasdr. Mezar hediyelerinin, lmden sonraki hayata dair bir inana iaret ettii dnlmektedir. SONU M.. II. bin yln ilk eyreinde din, Orta Anadolu toplumunda nemli bir yere sahipti. Toplumun her katmann etkilemekteydi. rnein ekonomik hayatta ok nemli yeri olan mhrlerin motifleri genel olarak dinsel tasvirler i ermekteydi. Sosyal hayatta ise din kendini tanrlara atfedilen festivaller ve bayramlar arac lyla gstermekteydi. Bunun yannda bahsedilen dnemde din, rnein Gney Mezopotamya Smerler dneminde olduu kadar baskn da deildi. S merlerde tapnan gc, saraylarnkinden daha gl iken, Anadolunun Koloni Dnemindeki inan sisteminin, saray gibi, seklar kurumlar zerinde fazla etkisi olmad dnlmektedir. Yazl ve materyal kaynaklardan Anadolulularn birden ok tanr ve tanraya inandklar anlalmaktadr. Tanrlar adna bir takm bayramlar dzenlenmekte ve farkl sunular sunulmaktayd. Mhr tasvirlerinde ska grlen bir motif, tahtnda oturan bir Ba-tanr ve bu hsa sunulan sunulardr. Bu sunular, iki gibi kansz hediyeler olabilecei gibi, kanl olan hayvan kurbanlarndan da olumaktadr. Ba-tanrnn yannda bazen zellikle boa zerinde Hava tanrlar olduu sanlan farkl tanrlarda grlmektedir. Bu durum, birden ok tanrnn varlna inanan halkn belli bir tanry ne kardklar eklinde alglanabilmektedir. Bunun yannda Orta Anadolu dininde hem yerli hem de Mezopotamya kkenli tanrlarn varlklarna ahit olunmaktadr. Buradan Anadolulularn dinsel anlamda kapal olmayan, toleransl bir toplum olduu tahmin edilmektedir. Koloni ann dini daha sonraki Bin Tanrl Hitit dininin olumasna katkda bulunduu dnlmektedir.
49 50
ymez-Koak-lasl 2007, 407; ayrca bkz. Emre 1978, 15. Yine, Asarck Mevkii (Bayat-Afyon), allar mevkii (scehisar-Afyon), Tez hyk mevkii (Emirda -Afyon) ve Ayvatl mevkiinde (Sinanpa a-Afyon), Erken Orta Tun a na tarihlenebilecek mezarlk alanlar bulunmu tur. Bu mezarlarda da Dedemezarnda ortaya km oldu u gibi farkl gm tipleri uygulanmtr bkz. Koak 2011, 3-4.
KAYNAKA
-Albayrak 2006: rfan, Fnf Urkunden aus dem Archiv von Peruwa Sohn von uppibra, JEOL 39, Leiden, 95-105. -Alp 1994: Sedat, Konya Civarnda Karahyk Kazlarnda Bulunan Silindir ve Damga Mhrleri , TTK basmevi, Ankara. -Arkan 1998, Yasemin, Hitit Dualarnda Geen Baz Tanr Adlar, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri, orum 16-22 Eyll 1996, Ankara, 45-51. -Bayram 1990: Sebahattin, Kltepe Tabletlerinde Geen Yeni bir Vde fdesi ve kan Neticeler, X. Trk Ta rih Kongreleri, II cilt, Ankara, 453-462. -Beckman 1989: Gary, The Religion of the Hittites, The Biblical Arhaeologist,vol. 52/2-3, 98-108. -Dercksen 2004: Jan G., Some Elements of Old Anatolian Society in Kane, (ed) J.G. Dercksen, Assyria and Beyond, Studies Presented to Mogens Trolle Larsen, PIHANS 100, Leiden, 137-177. -Donbaz 1993: Veysel, Some Remarkable Contracts of I-B Period Kltepe Tablets II, N. zge Arma a n, Aspects of Art and Iconogra phy: Anatolia and its Neighbors, ed. M. J. Mellink, E. Porada, T. zg, Ankara, 131-154. -Donbaz 1996: Veysel, Kltepe Tabletleri Inda .. 2000-1760 Yllarnda Anadolunun Sosyal Yaps, 1995 Yl Anadolu Medeniyetleri Mzesi Konferanslar , Ankara, 177-194. -Eliade 1997: Mircea, Det Hellige og det Profane, Gyldendal, Oslo. -Emre 1978: Kutlu, Yanarlar, Afyon Yresinde Bir Hitit Mezarl, A Hittite Cemetery Near Afyon, Ankara. -Gurney 2001: Oliver Robert, Hititler, Dost Kitabevi, Ankara. -Hirsch 1972: Hans, Untersuchungen zur altassyrische Religion, Archiv fr Orientforschung, herausgegeben von E. Weidner Beiheft 13/14, Osnabrck. -Hutter 1997: Manfred, Religion in Anatolia. Some Comments on Volkert Haas: Geschichte der Hethitischen Religion, Numen vol. 44, no 1, Brill, 74-90. -Karasu 2003: Cem, Why Did the Hittites Have Thousand Deities, Hittite Studies in Honor of Ha rry A. Hoffner Jr.: on the Occassion of His 65th Birthday , ed. Gary Beckman, Richard Beal, Gregory McMahon, Eisenbrauns, 221-236. -Kienast 1984: Burkhart, Da s Altassyrische Kaufvertragsrecht, (Freiburger Altorientalische Studien, Beihefte: Altassyrische Texte und Untersuchungen=FAOS) Altassyrische Texte und Untersuchungen, band 1, Wiesbaden. -Koak 2011: zdemir, Baz rnekler Inda Afyonkarahisar Orta Tun a Mezarlklar ve Bunlarn Yerlemeleri ile likileri, M. zsaite Armaan Kitab (basmda), 1-13. -Kramer 2002: Samuel Noah, Tarih Smerde Balar, Kabalc, stanbul. -Matou-Matouov--Raj mov 1984: Lubor-Maria, Kappadokische Keilschrifttafeln mit Siegeln aus den Sa mmlungen der Karlsuniversitt in Prag (KKS), Prag. -zg 2006: Nimet, Kltepe-Kani/Nea, Yerli Peruwa ve Aur-mittnin olu Assurlu Tccar U ura -Itarn Arivlerine ait Kil Zarflarn Mhr Basklar, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, V. Dizin-say 50, Ankara. -zg 1999: Tahsin, Kltepe-Kani/Nea Saraylar ve Mabetleri , Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. -zg 2005: Tahsin, Kltepe Kani/Nea, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. -Ringren 1987: Helmer, Forntida Religioner i Mellomstern, Plus Ultra, Lberd. -nal 1996: Ahmet, The Hittite Ritual of Hantitau from the City of Hurma Against Troublesome Yea rs , Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
TARHN PENDE

Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 1 0 3 -1 08
Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 1 0 3 -1 08
ANKARALI AH MAMAK HAKKINDA BR ARATIRMA M. Ali HACIGKMEN

zet Trkiye Seluklular dneminde Ankara, Bizansa kar nemli U merkezi olmutur. Alaeddin Keykubatn lmnden sonra Ankara youn bir Trk gne maruz kalmtr. Bunun sebebi Moollarn Anadoluyu igali ve Seluklu devletinde meydana gelen siyas mcadelelerdir. Ankaraya gen Trklerin byk bir ounluu ise Seluklu Devletinin en dinamik unsuru olan Ahi Tekilatna mensup insanlard. Ahiler o kadar oktu ki, Ankara ahiliin en nemli merkezi olmutu. Bu dnemden sonra Ankaraya g eden baz ahiler Ankara ehrinin dna da yerletikleri grlyor. Ankarann Mamak semtine adn veren Ahi Mamak da bu ahilerden biridir. Anahtar Kelimeler Ma ma k , Ahi, Ank a ra A RESEARCH ON AHI MAMAK FROM ANKARA Summary Ankara was one of the important front hill headquarter against Byzantium during the period of Anatolian Seljuks. Ankara was exposed to an intense Turkish migration after Alaeddin Keykubats death. This result is based on the occupation of Anatolia by Mongols and the political struggles in the Seljuk State. A great number of people who migrated to Ankara are members of Ahi Union, the most dynamic group of Selj uk State. There were so many Ahi s in Ankara and consequently Ankara became the most important centre of Ahilik . It is observed that some of the Ahis who migrated to Ankara after this period lived in suburbs of Ankara. Ahi Mamak was one of these Ahis who had given his name to Mamak district of Ankara. Key Words Ma ma k , Ahis, Angora , Ancyra
Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. hgokmen@selcuk.edu.tr
Anadolunun en eski ehirlerinden biri olan Ankara, tarihin ok eski dnemlerinden itibaren birok medeniyete beiklik etmitir. Ankarann Trk hkimiyetine gemesi Malazgirt zaferinden sonraki dnemde olmutur. ehri ilk defa alan kumandann kim olduu bilinmiyor1 . Kesin olarak Trkiye Sel uklu S ultan I. Kl Arslan (1092-1107) zamannda, oullarndan Melik Arabn Ankara ve havlisine hkim olduunu biliyoruz. II. Klarslan dneminde ise (1155-1192) oullarndan her birini bir ehre gnderdiinde Ankara, Melik Muhiddin Mesdaha verilmi idi. Muhiddin Mesd yaklak 17 yl (1186-1203) Ankarada Meliklik yapmtr2 . XIII. yzyl balarnda Ankara merkezi kale dna tamt. Bu dnemde Ankara ve evresinde bir ok dervi gelip yerletiini biliyoruz. II. Gyaseddin Keyhrevin iktidara gelmesinden sonra veziri S adeddin Kpek, birok Ahi ileri geleni tutuklatt3 . Arkasndan Anadoluda Babailer sya n olarak bilinen byk bir isyan kt (638/1240)4 . Ahiler ve Trkmenler takibta uradlar. Byk ounluu Ankara blgesi dahil olmak zere u blgelere g tler. Arkasndan Mool istils ile gelen Kseda yenilgisi (641/1243) ahilerin u blgelere gn hzlandrd. nl Ankara ahilerinden olan Ahi erafeddinin babas Ahi Hsameddin ve dedesi Seyyid emseddin Ahi Yusufun da bu dnemde Ankara blgesine gm olduunu anlalmaktadr. Ahi Hsameddin 695h/ 1295 ylnda 62 yanda vefat etmitir5 . Ankara ahilerinin en nls ise elimizde bir ec erenmesi bulunan Ahi erafeddin Hace Osmandr6 . lnc eye kadar btn Ana dolu Ahilerinin reisi, yani Krehir ahi zaviyesinin postniini, Ahi Ba ba l uhdesinde bulundurmutur7 . Tabi Ankara ahilerinin de reisi durumundadr. Bundan dolay da blgede hkim glerle temasa geen kiidir. Emir Eratnann naibi olduunu baz kaynaklar yazmtr8 . Ahi erafeddin ayrca Gazan Hann ba maviri olan Aladdevle Semnnnin de(l. 734/ 1333) talebesidir9 . Ahi erafeddin, 751/135051de vefat etmitir10 . S eluklu iktidarnn ykl ile Osmanl hkimiyetine ge mesine kadar ki bu dnem, Ankara ve havlisi iin birok aratrmac tarafndan belirsizlik dnemi olarak nitelendirilmitir. Bu dnemi, Ankarada ahilere ait iki kitabeden 731 h/1330 tarihli olannda11 hkmdar ismi zikredilmediinden, 1330 tarihinden balatma1 2 3
4 5 6
7 8 9 10 11
Darkot 1978: 433-443. Hacgkmen 2002:137-160. Bayram 1991: 84; Bayram 1979: 70-78, Ahi Evrenle birlikte, Baba lyas Horasannin de bu srada tutuklananlar arasndayd. Baz mritlerini ldrld n Elvan elebinin (760/1369) Menakibl kudsiyesinden reniyoruz Ocak 1996: 117,129; Bayram,1979:61. Cevdet 1932: 246; Akyurt 1942: 4; ney 1971:111-112. Tevhid II:1200-1204; Ergin 1922: 550-551; Cevdet 1932:265) Ahi erafaddin Camiinde tomar halinde bulunan bu silsilenme, Osmanl Tarihi Encmeni tarafndan da stanbula getirilmiti. Bu silsile-nme daha sonra kaybolmu tur. A.Tevhid ve M. Cevdet Bey tarafndan neredildi i iin bugn baz bilgilere sahip olabilmekteyiz. Silsile -nmede Ahi erafeddinin nesebi Hz. Aliye kadar gtrlmektedir. Bu da gerekse Ftvvet-nmelerde Ahili in kkenlerini mmkn oldu unca ok eskilere dayandrma anlayndan kaynaklanmaktadr. Hacgkmen 2002:140. Hnz 1952: 776; Togan 1970: 302; Gde 1994: 37; Hacgkmen 2002:144) Hacgkmen 2002:144. Galip 1342:49; Galip 1928: 13; ney 1971:111-113. Edhem,I: 313.
mz daha doru olsa gerektir12 . Bu dnemi birok aratrmac yanl deerlendirmi, Ankarada Ahi Hkmeti kurulmu olduu yazlmtr. Ancak Ahilerin asayii salamas onlarn asker zelliinden gelmektedir. Ahiler insanlara yardm etmek dncesiyle Ankarada inzibatlk grevini de yapmlardr. Bu da baz aratrc lar yanltmtr. A. Mamak Ne Demektir? Dede Korkut hikyelerinde Basatn Tepegz ldrd hikyede Ouzlarn Bozok kolundan (D Ouz) nl beylerin arasnda Demir Donlu (yani Zrhl) Mamak ve iki kardeinin ad gemektedir13 . Buna gre Mamak ismi Ouz Trklerinin Bozok koluna mensup bir beyin ismidir, Trkler arasnda Mamak, ahs ismi veya boy ad olarak kullanlmtr. Ayrca Anadolunun eitli yrelerinde farkl mnlarda da kullanlmaktadr. Anla ysz, aptal14 , doutan ya da sonradan dilsiz olan 15 , kk ocuklarn boynu16 , parmak17 , bir hayvan hastal18 , yenilen yumru kkl bir bitki19 , ka bak20 , kk ocuklara elma, armut vb. meyveler verilirken sylenen szck21 , genellikle gl koncas22 ocuk yemei, mama23 , parmak24 anlamna geldiini biliyoruz. B. Mamak Adnn Yer Ad Olarak Kullanlmas Mamak isminin yer ad olmasnn sebebi ise, ahs veya boy ad olarak kullanlmasndan dolaydr. Trkler bir blgeye gelip yerletiklerinde, eer o blgenin ad varsa kendi dillerine uydururlar, yoksa ya beylerinin, boylarnn adn verirler, ya da o yerin coraf yapsna ve ynlere gre isim verilerdi25 . Anadolunun her tarafnda Ouz boy isimleri ve ahs isimleri bulmamz bu sebepledir26 . te Mamak ismi, XII. XIII yzyllarda Anadoluya gelen Trkler arasnda Mamak isimli ahslar bulunmakta idi. Ya da Hac Bekta- Veli Bektalu Cemaat gibi27 , Ouzlarn Bozok koluna mensup Mamak cemaat de olabilir. Anc ak bu ok zayf bir ihtimaldir. nk Ankaraya ait Osmanl dnemi defterlerinde byle bir kayt bulunmamaktadr28 . Yalnz Mamak isminin ok az olmas, bu ismin Trkler arasnda arkaik olduunu gstermektedir. Mamak ismi Ankara dnda, Bartn ili
12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28
Hacgkmen 2002-II:830-39. Ergin1989:208; Smer 1999: 410-411. Trk Dil Kurumu 1977:3114-3115, Bozdo an Aydn Bergama, Tire zmir, aramba -Samsun-Trabzon ve evresi Ayn yer, (Denizli Burhaniye, Nazilli Aydn) Ayn yer, (Ayn yer, Akyaz evresi Sakarya) Ayn yer, (Bozdo an Aydn) Ayn yer, (Sinop) Ayn yer,, (Eber, Dinar Afyon) Ayn yer, (Giresun) Ayn yer, (Ba ll, E ridir Isparta.) Ayn yer, (Glpazar Bilecik). Ayn yer, (orum ncekum Silifke el.) Korkmaz, 1994:9. Rasonyi (I):71-101. Smer 2001: 335-353. Akst, 2004: 117-129 Hacgkmen 2002: 51-94.
Kozcaz bucana bal bir yerleim birimi ve Ktahya ili, S imav il esi, merkez buc ana bal bir yerleim biriminin ad olduunu biliyoruz29 . Mamak isminin bu kadar az olmas grmz dorulamaktadr. C. Ahi Mamak Kimdir? Ahi Mamak hakknda pek fazla bilgimiz yoktur. Ancak yaad dnemi tespit edebiliyoruz. Onun Romallar dneminden beri yol olarak kullanlan, Ankarann S amsun ve Anadoluya alan kaps durumunda olan30 blgeye maiyeti ile beraber XV. yzyln ilk yarsnda yerlemi olduunu dnyoruz. nk bu tip dervilerin grevi ssz yollarn birletii hkim yerlere zaviyelerini kurarak blgeyi enlendirmek asl amalar idi31 . Ayn ekilde Ankarann bat ve gney taraflarnda da bu tarz yerleim yerlerine rastlyoruz. Ahi Mesut (Eti Mesgut) yerleim yeri de bu tarz yerleim yeridir.32 Ahi Mest Ankarann tannm ahilerindendir. Krehirden Ankaraya gelmi, Ahi Mesut olu Ahi Sinan da Ahi Evren Zaviyesi post-ninlii yapmtr. 1462 yllarnda lm olduunu da biliyoruz 33 . Ahi Mamak ile ilgili Ankara blgesinde zellikle vakfnmelerde bir bilgiye rastlanmamaktadr34 . Bilinen tek bilgi, 842 ylnn Zilkade ( Mays /1439) aynda dzenlenmi Ahi el-Hc Hsam olu El-Hc Murad babasnn adn tayan mahallede ina ettirdii medrese adna dzenledii vakfiyenin artnda ad ge mektedir35 . Burada ya ad srece tevliyetin kendisine kalmas ve lmnden sonra ka dn ve erkeklerden en iyi ocuuna, sonra en iyi torununa ve sonra birbiri ardnca gelecek nesil ve ba tnlarna; eer nesli tkenir, erkeklerden kimse kalmaz ise Vkfn kardeinin olu Ahi El-Hc Murad olu Hasan olu brahim Beyin en iyi oluna sonra en iyi torununa, sonra birbiri a rdnca gelecek nesil ve batnlarna bunlar da tkenir kendilerinden kimse kalmazsa ba hsi geen tevliyet teki kardeinin olu Ahi el-Hac Murad olu Ahi Adil olu Ba tura Beyin en iyi oluna sonra en iyi torununa ve yzyllar boyunca gelecek batnlarna; bunlar tkenir kimse kalmazsa tevliyet Ahi Mamak olu Ahi Mahmuda en iyi ocuuna, torununa birbiri ardnca gelecek nesil ve batnlara kalr. Bunlar da tkenir ise Ankarann hkimine ka lr denmektedir (Ek -1). Buna gre Ahi Mamak 1439lu ylndan evvel lmtr. Eer bu dnemde yayor olsayd, Ahi Hac Murad vakfnn tevliyetini Ahi Mamakn olu Ahi Mahmuda brakmazd. Ahi Hac Murad adn tayan Ankarada bir mahalle mevcut idi. Buras 1601 tarihinde Ankarann en kalabalk mahallesiydi36 . Ahi Hsam olu Murad ile Ahi Mamak arasnda bir dostluk veya shr bir ban kurulabilec eini de syleyebiliriz.
29 30 31 32
33 34 35 36
Harita Genel Komutanl , Yerle im Yeri Veri Taban, http://www.hgk.mil.tr/yyvtsunumu, (14.07.2009). Darkot 1978: 437-438. Barkan 1942:279-386. Eti Mesgut ilesine ba l Ba luca Ky Ahi Mesut zaviyesinin kuruldu u yerdir. Bugn toplam nfusu 291dr. Eti Mesguta uzakl 7 km, Ankaraya ise 21 km. dr Hacgkmen 2002:148. Hacgkmen 2005:190. (Bayramo lu 1983:3-4) VGM Vakf Kaytlar Arivi, No: 581 s. 426 Ergen 1998:29,30.
Sonu Yukarda kstl bilgileri verdiimiz Ahi Mamak, XV. yzyln birinci yarsnda Ankarann nde gelen ahilerinden biri olmutur. Ahilerin zamanla zellikle XIV. yzyldan sonra Bektai ve alevi cemaati iine kartn biliyoruz 37 . Byk bir ihtimalle Ahi Mamak ve etrafndaki Trkmenler ve ahiler, bu blgedeki alev kltr i inde devam ettii sylememiz mmkndr. Ahi Mamakn ne zaman vefat ettii, kabrinin nerede olduunu da bilemiyoruz. Yukarda ifade ettiimiz gibi ahilerin zamanla Bektai ve Alevilere karmas sonuc unda, Ahi Mamakn da Hseyin Gazi trbesi etrafna defnedildii, zamanla da Hseyin Gazi kltyle kartn sylememiz de mmkndr.
37
Sarkaya 2003: 93-110.
KAYNAKA
-Akst, Hamza (2004) Hac Bekta Velinin Sosyal Kkeni Hac Bekta Veli Dergisi Say: 29. -Akyurt,A.Y. (1942)Trk slm Kitabeleri I. Ksm Ankara Kitabeleri, XI. Ankara, TTK Arivi. -Barkan, mer L. (1942), "Osmanl mparatorluunda bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve TemlikIer", Vakflar Dergisi, 2, Ankara. -Bayram, M.(1991) Ahi Evren ve Ahi Tekiltn Kuruluu, Konya. -Bayram, M.(1979) Baba shak syan ve Ahi Evren ile ilgisi, Diyanet Dergisi, XVIII/2. -Bayramolu, Fuat (1998 ), Hac Bayram- Veli, II., TTK yay. Ankara. -Cevdet, M. (1932), Zeyl ala fasl al-ahiyya el- fityn et- Trkiyye fi er-rhleti bn Batuta, stanbul. -Darkot, B. (1978), Ankara slam Ansiklopedisi , I, stanbul. -Edhem, H. (I), Ankarada Ahilere Ait ki Kitabe, TOEM, VII / 41. -Ergen, .(1998), XVI. Yzylda Ankara ve Konya, Ankara Tarih Enstits Vakf, Ankara. -Ergin, Osman N. (1922 ): Mecelle-i Umur-i Belediyye , I, stanbul. -Ergin, Muharrem (1989)Dede Korku Kitab I, TTK Yay, Ankara. -Galip, Mbarek (1342,)Ankara Mescidleri ve Camileri, I, stanbul. -Galip, M. (1928), Ankara II, Kitabeler, stanbul. -Gde, Kemal. (1994), Eratnallar, TTK. Yay. Ankara. -Hacgkmen, M. Ali (2001), Ahi Sinan bin Ahi Mesud ve ecere-nmesi , ( S. . Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi) Konya. -Hacgkmen, M. Ali (2002-II), Ankarada Ahi Hkimiyeti Trkler, VI, Ankara. -Hacgkmen, M. Ali(2002), Ahiler Zamannda Ankarada Sosyal, Kltrel ve lm Faaliyetler S.. Sosya l Bilimler Enstits Dergisi, Yl 2002, Sa. 7 -Hacgkmen, M. Ali(2005), Ankara Ahilerinin Ticar Faaliyetleri ve Bacyn- Rm Hakknda Bir Aratrma A.. Osma nl Ta rihi Aratrma ve uygulama Merkezi Dergisi, (OTAM ) Say:18, Ankara -Hnz , W. (1972), Ortaa Yakn-arkna ait vergi kitabeleri, (trc. F. Iltan) Belleten, XIII/52. -Korkmaz, Zeynep. (1994), Gney-Bat Anadolu Azlar Ses Bilgisi (Fonetik), TDK Yay. Ankara. -Ocak, A. Yaar (1996), Babaler syan, stanbul. -ney, Gnl (1971), Ankara da Trk Devri Yaplar, A. DTCF. Yay. stanbul. -Rasonyi L.(I) Trk zel Adlarnn Kaynaklar, A. DTCF, Trk Dili Edebiyat Aratrmalar Enstits, Trkoloj i Dergisi, I\1 . -Sarkaya, S. (2003) Alevilik ve Bektailiin Ahilikle likisi, slamiyat, VI, 3. -Smer, Faruk. (1999), Ouzlar(Trkmenler), TDAV Yay. stanbul. -Smer, F. (2001), Anadoluda Ouz Boylarna Ait Yer Adlar Trkler, V, Ankara. -Tevhid, Ahmet (II), Ankarada Ahiler Hkmeti, TOEM, IV/19. -Togan, Z. V. (1970), Umum Trk Tarihine Giri I, Enderun Yay. stanbul. -Trk Dil Kurumu (1977), Derleme Szl, IX, TDK Yay. Ankara. VGM Vakf Kaytlar Arivi, No: 581.
TARHN PENDE

Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 1 0 9 -1 24
Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 1 0 9 -1 24
ABBASLER LE HAZARLAR ARASINDAK LKLER ( VIII-IX. Y.Y.) Mustafa DEMRC

zet Hazar hkimiyetinde kalan Volga-Ural blgesine ynelik ilk slam aknlar Hz. Osman zamannda balayp, Emevler devri boyunca kesintisiz devam etti. zellikle Emevlerin son dnemlerinde fethin kalc olmas iin ok sayda Mslman nfus (24.000) blgeye yerletirildi. Abbasler iktidara gelince fetihler durduundan, blge uzun soluklu ve sessiz bir slamlama sreci yaad. Derbent-name adl eserdeki rivayetlerde, blgeye slam ilk getiren kiinin Abbas ihtilalini gerekletiren kii olan Ebu Mslim olarak gsterilmesi ve blgedeki ilk mescitlerin bu dneme tarihlenmesi de Abbasler dneminde kitlesel dzeyde bir slamlama yaandn gsterir. Bu almada Abbasiler dnemindeki slamlama srecine dair dnemin tarihilerinden bn-i Asem, Yakub ve Mesd; corafyaclardan, bn Rusteh, bn Havkal, Makdisi, stahri; seyyah ve elilerden, Mehdinin elisi Selam et-Tercman ve Vask dneminde blgeye giden Harizm gibi ada tanklarn verdikleri bilgiler, detayl ve sistematik bir incelemeye tabi tutularak, blgenin slamlama sreci ortaya konacaktr. Anahtar Kelimeler Ha za r, Emev, Abba s, Ka fk a sya , sla mla ma THE RELATIONS BETWEEN THEABBASIDS AND THE KHAZAR, (VIII-IX.CC) Absract The primary Islamic attacks started in the period of Hz Osman and continued non-stop through the period of Emevis (Umayyads). Especially to maintain the conquest, a great number of Muslims (24.000) were settled in that region in the late period of Emevis. When the Abbasids came into power, the region had a long and quiet period of Islamization period following the end of the conquers. The speculations in the book (creation) named Derbent-name stated that the first person, introduced Islam to this region was Ebu Muslim. He also achieved the Abbasid revaluation. The first small mosques were dated to that period in the region. All of these incidents indicate that a mass Islamization was carried out in Abbasids period. According to the knowledge on the period of Islamization, acquired from the historians of the period Ibn-i Asem, Yakubi and Mesudi, and the geographers of the period bn Rusteh, bn Havkal, Mukaddesi stahri, and travellers and embassadors Selam et-Tercuman and Harizmi who went there during the period of Vask will be examined in detail and the Islamization period will be presented.
Do. Dr., Selcuk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. mustdemirci@hotmail.com
Key Words Kha za r, Uma yya d, Abba sid, Ca uca sia , Isla miza tion
GR Umumiyetle Orta a Tarihini inc eleyenler Abbasi-Bizans ilikilerine younlarlar. Hlbuki VII-X. yzyllar aras dnemde n Asyadaki en nemli oyunc ulardan biri de kukusuz Hazarlardr. imdiye kadar Hazar Tarihi alanlar bu devletin sadece din deitirme olay balamnda d dnya ile ilikilerini anlatr ya da Bizans-Hazar ilikilerine deinirler. u ana kadar bu devrin iki byk devleti ve askeri gc olan Abbasler ile Hazarlarn mnasebetlerinin nasl gelitii ve bu ilikilerin Kafkasya ve tesinin slamlamasn nasl etkiledii detayl bir almaya konu edilmemitir. Biz bu almamzda nc elikle Mslmanlar tarafndan yazlan Arap a kaynaklar kronolojik bir okumaya tabi tutarak VIII. yzyln ortalarndan X. yzyln balarna kadar Abbas-Hazar ilikilerini, blgenin slamlama srec ini ve bu srec i etkileyen dinamikleri ortaya koymaya alacaz. Konuyu X. yzyl ile snrlamamzn sebebi ise artk X. yzyln banda Abbaslerin merkezi otoritesini kaybetmeye balamas sonuc u Kafkasya blgesinde Scler, daha gneyde ise Hamdnler denilen hanedanlklarn ortaya kmasdr. Ayrca IX. yzyln son eyreinde Bizansn douya doru yeni bir hamle yaparak genilemeye almas sonuc u, Ermenistan ve Kafkasyann bir ksmn Abbaslerden almasdr. te bu gelimelerden dolay konumuzu IX. yzyln sonlar ile snrlamak zarureti vardr. HAZARLARA YNELK LK SLAM FETHLER Hulefa-i Raidin Dnemi Hazar Hakanlna ynelik ilk slm aknlar Hulefa-i Ridn dneminde 642-646 yllar arasnda vuku bulmu, ilk nemli hc um ise H. 32 (652-53) ylnda S elmn b. Reba el-Bahil kumandasndaki 4 bin kiilik ordu ile Erran, Beylekan, Berdaa zerinden Derbend Ge idini (Bbul-ebvb) aarak o zamanki Hazar baehri Belencer'e kadar sokulmasyla balamtr. Fakat Hazar kuvvetleri komutan S elman b. Reba da dahil olmak bu ordunun tamamn zere imha etti1 . Bu dramatik olaydan ksa sre sonra Hz. Osmana kar ba gsteren isyan ve takip eden olaylar sonuc u slam dnyasnn i bunalma srklenmesi ile uzun sre Kafkasyaya sefer dzenlenemedi. Emeviler Dnemi Anc ak Emevler dnemine gelindiinde ilk kar saldrya ge en taraf Hazarlar oldu (683-685). Bundan sonra slam fetihlerinin btn c ephelerde en u noktalar ulat Velid b. Abdulmelik dneminde (705-715) Hazarlara ve Kafkaslara ynelik seferler yeniden balad. Hazarlarla Mslmanlar arasndaki en iddetli arpmalar bu halife zamannda oldu. Halifenin kardei Mesleme b. Abdulmelik komutasnda 708 ve 710 yllarnda 80 bin kiilik ordu Derbende
Selman b. Rabiann seferi ve Hazarlar ile karla mas zerine slam kaynaklarnda yar efsanev geni bir malumat y n vardr. Bkz. bn Asem el-Kf, Kitbl-Ftuh , II, Beyrut 1986, s. 111-114.
kar harekete geti ve srdrd mc adeleler sonucu ehri ele geirdi (713). Anc ak 714 ylnda Derbend Geidi'ni ele geiren Mesleme Bizans ile savalarn alevlenmesi zerine 717'de stanbul'u kuatmak zere blgeden ayrlnc a Hazar c ephesi boaltld. Bu frsat deerlendiren Hazarlar 717-718 ylnda kar saldrya ge erek Azerbeycana kadar olan yerleri geri aldlar. Bu sefer srasnda Hazarlar pek ok insan ldrdler, ehirleri yakp yktlar. Bunlara kar Emev Halifesi mer b. Abdlazz, Hatim b. Nu'mn el-Bhlyi grevlendirdi. Yeni komutan Hazarlar durdurmay baard gibi, onlara kar zafer kazanarak bol ganimetler ile dnd (H. 99/717-18). Anc ak mer b. Abdlazizin slamn sava ortamnda yaylamayac a anlayna dayal genel siyasetini uygulamaya konularak bu zaferin zerine gidilmedi ve iki taraf arasnda ksa bir bar ve skn devri yaand2 . Eer mer b. Abdlazizden sonra gelen Emev Halifeleri bu bar siyasetini srdrselerdi, belki Hazarlar Musevi deil, Mslman olac aklard ve Kafkasyann slamlamas ok daha erken tarihlerde balayac akt3 . Hazarlar ile Emevler arasndaki en sert savalar Hiam b. Abdulmelik dneminde (724-744) meydana geldi. mer b. Abdlazizden be yl sonra Kp aklar ve dier Trk boylarnn yardmn salayan Hazarlar'n Merclhic re savanda bozguna uratt Mslman ordusu c iddi kayplar verdi. Bunun zerine Hazarlarla mc adeleye memur edilen Cerrah b. Abdullah elHakem, Hazar topraklarnda ilerleyerek Derbend'in 6 fersah kuzeyinde Hazarlar' ar bir yenilgiye uratt ve baehirleri Belenc eri ele ge irdi. Ondan sonra Mesleme b. Abdulmelik tekrar Hazar c ephesine atand. Mesleme 729-730 ylnda byk bir Hazar ordusunu malup etmesine ramen bu grevden alnarak yerine tekrar Cerrah atand. Anc ak Cerrah 730 ylndaki savalarda malp olarak Azerbaycan'a geri ekilmek zorunda kald. Bu geri ekilmeden istifade eden Hazarlar, hc uma ge erek Erdebile kadar btn Azarbeyc an ele ge irdiler4 . Kafkasyada Hazarlara kar yrtlen bu mc adelede 732'de Azerbaycanrmniye Valiliine nce Said el-Hare getirildi. Onun komutasndaki ordular Hazarlarn elindeki tutsak durumunda bulunan Mslman askerleri kurtard gibi baz baarlar da elde ettiler5 . S aidden sonra komutanla getirilen Mervn b. Muhammedin savalar ve abalar blgenin slamlamas bak-
bn Asem, III, s. 403-405; Taber, Tarihur-Rusul vel-Mlk, thk. Ebul-Fazl brahim, VIII, Beyrut ty, s. 67; Belzur, Ftuhul-Bldan , trc. Mustafa Fayda, Ankara 1988, s. 290-291. Ayrca bkz. Mevlt Koyuncu, Emeviler Devrinde Hazarlarla yaplan Mcadeleler , Sakarya niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Dergisi , Say I/A-B, Sakarya 1997, s. 74-79. Hakk Dursun Yldz, Hazarlar Arasnda Mslmanl n Yaylmas , VIII. Trk Tarih Kongresi Bildiriler, C. II, Ankara 1981, s. 858. Belazuri, s. 295-296; bn Asem, IV, s. 283-287; Ezdi, Tarihu Mevsl, thk. Ali Habbe, Kahire 1967, s. 32; Ayrca Bkz. Koyuncu, agm., s. 74-79. Bkz. bn Asem, IV, s. 270-280; Taber, VII, s. 70 vd.; Zehebi, Dvell-slam, I, Kahire 1974, s. 77-80.
mndan bir dnm noktasdr6 . Mervan, ilk olarak Berzaa ile Tiflis arasnda Kisal ehrini kurdu. Ardndan 40 bin kiilik bir ordu ile Hazarlar zerine byk bir sefer dzenledi ve Derbend Ge idi'ni ap Belenc er'e girdi. Derbend'e kendi kuvvetlerini yerletirdikten sonra 150 bin kiilik bir ordu ile ilerleyerek iki koldan yeni Hazar baehri til'i kuatt. Mervann nnden kuzeye ekilen Hazar Hakan Araplara kar 40 bin kiilik bir ordu toplad. Fakat bu ordu 10 bin l, 7 bin esir vererek ar bir yenilgi ald. Rivayet gre bu sralarda Hazar hakan avlanrken Mslmanlar tarafndan ele ge irilmi ve Mslman olmaya zorlanmt. Mervan b. Muhammedin basklar ile Hazar Hakan Hanuka Hann7 Mslman olduunu iln etmesi de blgede slamn kklemesine yardmc olmutur. Nitekim Belazurideki u kayt bu gr destekler mahiyettedir: Ha zar bykleri, Mervannn kalabalk bir orduyla lkelerine geldiini ha ber a lnca, korkuya kapld. Bu arada Mervan onu slamiyete a rd, aksi takdirde sa va acan bildirdi. Bunun zerine Hazar Hakan slamiyeti kabul ettiini, kendisine sla m anlata cak birsini gndermesini istedi. Mervan Ona deerli bir elbise hediye etti ve Onun huzurunda Mslman oldu. Bundan sonra Mervan, Onunla kendi lkesinde hkmdar olmas ve istedii sla m limlerinin til ehrinde insa nla ra sla m a nla tma s a rtyla bir a ntla ma ya pt ve Ha za r lkesini terk etti.8 Bylece Hazar Hakan slam anlatmak zere gnderilen limlerin huzurunda slam kabul ettiini a klad. mzalanan antlamaya gre til'de iki fakih kalac ak ve Hazarlara slmiyeti retec ekti. Mervan bunun zerine til blgesinde yaayan insanlara ve Hazarlara slam retmek zere Nuh b. S aid el-Esed ile Abdurrahman b. Fulan el-Havlan adnda iki slam alimini gndermitir. Nuh b. S aid el-Esedi Hazar Hakan ile ilk karlamasnda: sla mda ha ra m olan bir eyi helal, helal olan bir eyi de haram klmak diye bir ey yoktur. Eer efendiniz Mslma n olursa, artk Onun l hayvan ve domuz eti yemesi, kan ve arap imesi ha ramdr. Allahn a d anlmadan kesilen hayva nn etini de yemek ya sa ktr 9 demitir. Hakan Mslman limin bu tavr karsnda siz gerekten sa mimi bir Mslma nsnz demekten kendini alamamtr. Mervan da Hazar Hakannn sadakatine gvenerek tile dnmesine izin vermitir10 . Daha sonra Mervn ald 40 bin kadar esiri Derbend'in gneyinde emkur ehrine yerletirdi. Ardndan S erir halk(Avarlar), Tumanlar, Hamzinah, Zerkan, enzan, Tiranah, Filanah, Lekz ve irvan halklar ve ehirleri zerine seferler dzenleyerek onlar da harac a balad. Mervn b. Muhammed'in bu nemli seferi ile, nce Hazarlar kuzeye ekilmeye zorlad ve bylec e Kafkas6
8 9
10
Bu sefer hakknda geni bilgi iin bkz. Belzur, s. 283-293; Ayrca bkz. Marget B. Biro, Marwan b. Muhammads Georgian Campaign , Acta Orientalia Academiae Scientiarum Humgaricae , Budapest 1975, s. 289-291. Hanuka Han Mslman kaynaklar zikretmezler. Yalnz Muhammed b. Mervann huzurunda Mslman oldu unu ikrar eden ahs bu olmaldr. Bkz. Hazarlar mad. Meydan Larousse , 5, stanbul 1973, s. 734. Belazuri, s. 297; bn Asem, III, s. 255. Nuh b. Said el-Esed Yahudiler tarafndan hunharca ldrlm tr. L. N. Gumilev, Eski Ruslar ve Byk Bozkr Halklar, trc. Ahsen Batur, stanbul 2003, s. 75. bn Asem, VIII, 254-255.
larda slamn ilk nvesini oluturdu.11 Her ne kadar Hazar Hakannn slm kabul ksa srse de bu ihtida olay blgede din meselesinin ne kmasna neden olmutur.12 nk bu antlama ile gerek Hazar hakanlk ailesi arasnda, gerekse tilde yaayan Hazarlar arasnda slamiyet hzla yaylmaya balanmtr. Bu blge ile ilgili salam bilgiler aktaran bn Asem konuyla ilgili olarak yle demektedir: Sadece Hakan, Hazar hkmdar Mslman olmakla ka lma m, a ilesi, ya kn evresi, Hazar meras ile birlikte til ehir ha lkndan pek ok kii de Mslma n olmutur. 13 . Daha sonraki gelimeler dikkate alndnda Hazar Hakannn ve evresinin bu zorunlu din deitirmesinin fazla salam temeller zerine oturmam olduu grnmektedir. nk Hazar Hakan ksa zaman sonra dininden dnd. Bu yzden Hazar Hakannn zorla slama girmesi aslnda nemli bir netic e dourmad. Fakat bununla birlikte hakan slamiyetin Hazarlar arasnda yaylmasna mdahalede de bulunmad14 . Bunun sonuc unda Emevler devri boyunc a til havzasna yaplan fetihler ve akabinde bu blgeyi slamlatrmak amac yla Belencer ve Semender ehirlerine tehcir edilen Mslman Arap nfus sayesinde slam dini buralarda tutunabilec ei bir zemin buldu. Mervann bu byk savandan sonra Emevler i bunalma srklendiinden her iki devlet arasnda pek sava grlmemi ve bu durum Hazarlarn yeniden eski zamanlarna dnmelerine neden olmutur Demek ki bu blgede slamn yayln durduran esas olay, tam da bu dnemde Emevlerin ge irdii bu i bunalm sonuc u Abbasi devrimi ile yklmalar olmutur. ayet Emevler yklmayarak burada saladklar stnlklerini srdrebilselerdi, slam hkimiyeti daha o dnemde Don ve Dinyeper nehri boylarna rahat ulaabilirdi15 . Abbaslerin lk Dnemi Emevlerin ykl ve Abbaslerin kuruluu ile Kafkas tesinde, tic ar ve kltrel ilikilerin arlkta olduu bir srec e girildii ve yaklak iki asrlk bu sre te slamn Hazarlar arasnda yava yava yaylmaya balad grlmektedir. Abbaslerin iktidar ele geirmesi ile Arap d politikas zellikle ilk yllarnda bara dnk bir siyaset arz etmekteydi. Daha ziyade i politikada huzur ve asayii korumay, yeni kurulan devleti slamlatrmay hedefleyen Abbasi politikas gerei, Hazarlarla fazla sorun yaanmamtr. Zaman zaman savalar olmakla birlikte Emevler devrinde olduu gibi uzun sreli ve iddetli arpmalarn meydana gelmedii grlmektedir. Ermenistan ve Azerbayc an
11
12
13 14 15
Mervan b. Muhammedin Hazarlara ve Kafkasyaya ynelik seferleri iin bkz. Belzur, s. 297-298; bn Asem, IV, s. 291293 Peter B. Golden- Constantine Zuckerman- Ananiasz Zajaczkowski, Hazarlar ve Musevilik, ev. Osman Karatay, orum 2005, s. 13, 36. bn Asem, VIII, s. 255. M. . Artamonov, Hazar Tarihi , trc. Ahsen Batur, stanbul 2004, s. 345. Golden-Zuckerman-Zajaczkowski, age., s. 36.
blgesinin kuzeyinde, gl ordular ve sava yaplar ile Hazarlar, Abbasler i in en az Bizans kadar tehlike tekil ediyordu. Bundan dolay Basra, Kfe ve m blgesinde bulunan baz kabileler, toplu halde, kabile reislerinin nc lnde, Azerbaycan blgesine tehcir edilerek Tebriz ve c ivarna iskn edilmilerdi. Bu kabilelerin blgede daim kalmalar i in kendilerine araziler ikt edilmiti16 . Ayrc a Halife el-Mansr, Hazarlarn yeniden tehlike olac an fark etmi olmal ki onlarla barn korunmasna zellikle nem vermitir. Halifenin bu blgedeki valilerine yazd mektuplarda bu tedirginlii btn a kl ile grmek mmkndr. Nitekim el-Mansr Ermeniye Valisi Yezd b. Useyde yazd mektupta bu endielerin. yle dile getirmitir: Ermeniya blgesi a nca k Ha zarlarla yaknlk ve akrabalk kurmakla emniyete a lnabilir. Ka naatim odur ki devlet ta ma men kuruluncaya kadar Hazarla r ile a kra ba lk kur. Aksi ta kdirde senin iin ve dier v liler iin endieleniyorum. Eer Hazarlar isterlerse seni ora da ma lup ederler. Dikka tli ol ve dediklerimi uygulamaya al, onlarla akrabalk kurmaya ga yret et. Vessela m 17 . Halife el-Mansrun Hazarlara kar izlenen bu politika er evesinde, Ermeniyye valisi Yezid b. S lemye de bu konuda ihtiyatl davranmasn nermi, hatta Hazar Hakan ile mmknse akrabalk ilikileri kurmasn istemitir. Bunun zerine Vali Yezid bu ama la Hazar Hakan Bagatura akrabalk kurma teklifini iletmi ve Hakan da bu teklifi kabul etmitir18 . Bunun zerine Yezid Hazar Hakannn kzyla evlenmitir19 . Yezid Hazarlara balk paras yerine ge en 100 bin dirhemlik Ka ln demitir. Hazar hakan da Trk gelenekleri gerei kznn eyizine olduka ykl hediyeler koymutur. Hazar prensesini gneye gtren Tarhanlara ok sayda halayk ve kle de elik ediyordu20 . Kaynaklardaki bilgilere gre sz konusu hediyeler, 4 bin adet ksrak, bin adet katr, bin yardmc insan, 10 bin deve ve ift hrg l bin Trk devesinden meydana gelmekteydi. Yirmi araba da Hazar prensesinin altn ve gm kaplardan oluan eyizini tayordu21 . Ancak her iki tarafn da bu iyi niyet giriimleri olumlu sonu vermemitir. nk gelin giden Hazar prensesi hamile kalm doum esnasnda ocuu ile birlikte hayatn kaybetmitir. Araplarn bunu intikam amac ile kastl olarak yapt dedikodular ise Hazar Hakann yanltmtr. Hazarlar intikam amac ile Ras Tarhan22 komutasnda Arap hkimi-
16
17 18 19 20 21 22
Yakb, Trhul-Yakub, thk. Abdul-Emir Mhenna, II, Beyrut 1993, s. 309; Bu blgeye tehcir edilen kable ve topluluklarn kimlikleri hakknda bkz. Khalil Athamna, Emev Hilfeti Dneminde Arap skn , trc. Saim Ylmaz, Sakarya niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi , Say 2000/2, Sakarya 2000, s. 209. bn Asem, VIII, s. 229. Belzur, s. 300; Zeki Velidi Togan, Hazarlar mad., A , C.V, MEB, Ankara 1997, s. 401. bn Asem, VIII, 229. Taberi, III, s. 647. Esref Buharal, Hazar Trklerinin Kltr Tarihine Ait Baz Notlar , Trk Kltr , Say 29 (342), Ankara 1991, s. 505. Ras Tarhannn Astarhan ve Harezm adn da ta d hakknda kaynaklarda farkl detaylar vardr. Kiili i ve ismi hakkndaki tartmalar hakknda bkz. D. M. Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, ev. Zahide Ay, stanbul 2008, s. 194, dn. 43.
yetindeki Ermenistan ve Tiflis topraklarna saldrarak (H. 145/765) ok sayda Mslman ldrmlerdir. Bu saldrlara Abbas ordusu fazla karlk verememi, Trkler de k nedeni ile geri ekilmilerdir23 . Ezdinin verdii bilgiye gre Hazarlar tarafndan esir alnan Mslmanlarn ou souktan lmlerdir24 . Fakat bu saldrlar 779 ylna kadar devam etmi ve Hazarlar Emevler zamannda fethedilen Kehatya, Tao(Taveli), Klarcet, Hamzin, Lekz, Alan lkesi ve Abazyay Mslmanlarn elinden almlardr25 . Hazarlarn Ermeniya ve Azerbaycan blgelerine dzenledikleri saldrlarn karsnda Halife el-Mansr tarafndan blgede gl bir asker birlik oluturmak i in maal kimselerden oluan profesyonel ordunun yannda26 , hapishanelerden 8 bin kii ve inaat ustalarndan oluan guruplar blgeye gnderilerek, Kemh ve Bb Vk ehirlerine yerletirildi27 . Ayrca blgede Ercii Sura ve Ercii Kbr adnda iki yeni idar merkez daha kurularak, buralara Filistinden getirilen askerleri birlikler iskn edildi28 . Nehc evan, Dubeyl, BbulEbvb gibi ehirlere de Abbas hareketine destek vermi olan, ounluu gebelerden oluan kabileler, ocuklar ve aileleri ile birlikte snr boylarna yerletirildi29 . Kabileler bu ehirlerde eskiden olduu gibi kabilev ballklar ile yaaylarn srdrmlerdir30 . Hrn er-Red zamannda, bu kabilelerin Musul blgesindeki kollar da ar vergilerden kurtulmak i in bu blgeye g etmilerdi31 . Doal olarak bu gelimeler blgede kabile reislerini hem idar hem de asker bakmdan nfuzlu bir duruma getirmiti.32 Hrn er-Red dnemine kadar vergi alnmayan Azerbeyc andaki snr halkndan Halifenin blgeye atad Vali S ad b. S leym, hara toplamaya kalknc a blgedeki kabile reisleri toplanarak yle demilerdi: Ya Emir! imdiye kada r bu topra kla rda n hi vergi alnma d. nk bura s dma n klcnn a zdr. Ha lk Ha za rla ra ka r sa va ma kta dr. 33 S onraki yllarda Araplar ile Hazarlar arasnda Hrn er-Red dnemine kadar snr atmalar niteliinde hafif savalar meydana gelse de c iddi anlamda Arap-Hazar savalarndan sz edilmemektedir. Mesela H. 182 (798-799) ylnda Hazarlarn Derbent Ge idini aarak Azerbayc an blgesindeki Ms23 24 25 26
27
28 29 30 31
32 33
Yldz, slamiyet ve Trkler, stanbul 1976, s. 40. Ezdi, s. 294. Gumilev, age., s. 75. Belzur, s. 291 vd., s. 295; Selhaddin Th, sttanul-Arab fi klimi Ermeniya Risletl-Halicil-Arab, Say XX, Riyad 1986, s. 204. Yakb, II, 309; Bu kabilelerin kimlikleri iin bkz. Th, a.g.m., s. 204-207. Stratejik neminden dolay Babul-Evba, Emevler zamannda Mesleme b. Abdulmelik tarafndan 24 bin Suriyeli asker yerle tirilmiti. bn Asem, VIII, s. 69; Yakb, s. 310; Belzur, s. 295; Athamina, a.g.m., s. 211. Belzur, ayn yer; Th, a.g.m., s. 204-205. Athamina, a.g.m., 210. Bu glerin bir ksm Musul blgesindeki kablelerin a r vergiler nedeniyle yerlerini terk etmek zorunda kalmalarnn sonucu olarak Azerbaycan blgesine g etmilerdir. Bkz. Ezd, s. 287; Muhammed Csim Hammd, CezretlFuratiyye vel-Mavsl, Ba dat 1977, s. 171. Th, a.g.m., s. 205 vd. bn sem, VIII, s. 256-257.
lmanlar ldrmeleri zerine, Halife Huzeyme b. Hazim komutasndaki bir orduyu Hazarlara kar gndermi ve onlar Ermeniyeden karmlardr34 . Araplar bu sre te ellerinden geldiinc e Hazarlara kar bar yanls bir politika izlemilerdir. phesiz bunda kendi i ilerindeki alkantl dnemlerin de etkisi vardr. lkenin her yannda patlak veren isyanlar35 , g l rakipleri Hazarlara kar ellerini kollarn balyordu. Her iki devlet arasndaki son byk sava Halife Hrn er-Red dneminde meydana geldi. Bu savan sebepleri hakknda Arap kaynaklar iki farkl rivayet aktarmaktadrlar: Bunlardan birinc isi Halife el-Mansr dneminde olduu gibi Abbasilere gelin giden Hazar prensesinin doum esnasnda lmesi zerine odaklanmtr. Azerbayc an ve Ermenistan valiliine gnderilen Fadl b.Yahya el-Bermek Kafkaslarda sregelen kargaay nleyemeyince, bir trl g yetiremedii Hazar Hakann evlilik yolu ile bara zorlamak istedi. Hakan da onun bu evlilik teklifini kabul etti ve kz S ititi (subt) Vali Bermek ile evlendirdi. Ancak nceki evlilikte olduu gibi bu Trk kz da ok srmeden ld. Hazar hakanna yine bu lm olaynn doal olmad, intikam amac yla ger ekletirildii anlatld. Bunun zerine Hazarlar byk bir ordu ile harekete geerek Abbas topraklarn yamalamaya baladlar36 . Fakat mellifler bu rivayet zerinde fazla durmamakta dier olaya atf yaparc asna bundan ksac a bahsetmektedirler. Kaynaklarda ikinc i rivayet daha detayl anlatlmaktadr: Bu rivayette Kafkaslardaki Ermenilerin isyanlar ve Arap idarec iler arasndaki ekimenin yol a t olaylar sebep olarak gsterilmektedir. Hrn er-Red Kafkaslardaki sorunlar zmek i in S aid b. S elm Kuteybe el-Bahilyi blgeye vali olarak tayin eder. Anc ak gerek yerli halk, gerekse orada hali hazrdaki vali Nec m b. Haim, Hrn er-Redin gnderdii valiye isyan ederler. S aid Araplarn kabul ettii eski vali Nec mi yakalayp ldrnc e blgede durum iyic e karr. Blgede nemli bir nfuza sahip olan ve uzun sredir valilik yapan Nec m ailesi bu durumu kabullenmek istemezler. Necmin olu Hazarlara snarak yeni valiye kar sava balatr. Hazar Meliki de bu talebe 100.000 kiilik bir orduyla destek vererek Bab ehrine gelir. 799 ylnda meydana gelen bu savata Hazarlar bir sre (70 gn) Ermeni topraklarnda kaldktan sonra geri ekilirler37 . Hazarlarn Abbasilere kar son seferi 798-799 ylndaki seferdir. Artk bu tarihten sonra Hazarlarn yklna kadar iki devlet arasnda vuku bulmu herhangi bir sava tespit edilememektedir38 . Bundan sonra iki taraf arasnda tic ar ilikiler ve bar politikalar ne kt. Hazar ehirleri IX. yzylda artk GneyKuzey, Dou-Bat tic aret trafiinin ve temaslarnn merkezi haline geldi. Blgede Bulgarlarn belirleyici olmaya balad X. yzyla kadar da durum byle
34 35 36 37 38
Ezd, s. 295; bnl-Cevz, el-Muntazam, thk. Mahmud Mustafa Abdulkadir Ata, IX, Beyrut 1992, s. 83. Bkz. Cem Zorlu , Abbasilere Ynelik Dini ve Siyasi syanlar, Ankara 2001. Yakb, C. II, s. 10; bn'1-Esir, el-Kmil Fit-Trh, trc. A. K e , C. VI, stanbul 1991, s. 149. Taber, III, s. 650; Yakb,, C. II, s. 5, 20; bn'1-Esr, C .VI, s. 150; Artamanov, age., s. 328. aban Kuzgun, Hazarlar ve Kuzey Trkleri , Ankara 1993, s. 86.
devam etti. Blgenin sessiz sedasz slamlamas da bu skn ve istikrar devresinde oldu39 . Grc bir Azizin Abazya zerinden Hazaryaya gidiini hikyesini anlatan biyografisine gre IX. yzyln balarnda Hazar lkesinde vahi, kstah, yalnz tek tanrya (Gk Tanr nanc !) inanan insanlar yaamaktadr. Yalnz baz ky ve ehirlerinde Hristiyanlar yaamaktadr40 . Hazarlarn Yahudilii benimsemeleri de ite tam bu dnemde ger ekleti. IX. Yzylda Hazar-Abbas likileri IX. yzyla geldiimizde Hazarlar ile Mslmanlar arasndaki savalarn tamamen durduu, her iki tarafn da barn tadn kardn gryoruz. Kafkasya ve Hazar evresi sakinlemi, Hazar Hakan ile Abbasi Halifesi bir eit saldrmazlk srec ine girmilerdi. Ger ekten de slamn yayl tarihinde bu tr savasz ve sakin dnemler her zaman sessiz sedasz slamn yaylna delalet etmitir41 . Emevler devrinde Orta Asyada olduu gibi, IX. yzyln byk blmnde Hazarlar ile Mslmanlar arasnda barn hkm srd bu uygun ortamda bu blgedeki slamlamann temelleri byk oranda tac irler, zanaatkrlar, muhac irler ve teblici din adamlar vastasyla atlmaktadr42 . Daha nc e az da olsa var olan iki taraf arasndaki tic ar ilikiler, X. yzyldan itibaren artmaya balamtr. Bar ortam Hazar lkesini, Mslman tc c arn en ok tic aret yapt sahalardan biri haline getirmitir. Bunun bir uzants olarak din ve bilim adamlar da Hazarlar arasnda faaliyet gstermeye balamlardr43 . S iyas-asker olaylarn azalmasna bal olarak bu yzylda til-Ural havzasnda neler olduuna dair haberler de azalmaktadr. Corafyac Mukaddesi bakalarndan duyduu habere dayanarak Halife Memunun Crc aniyye zerinden til ehri zerine bir sefer dzenlediini ve burann Melikini slama davet ettiini yazar44 . Ancak V. V. Bartold bu daveti yapann Halife Memun deil, Grgen valisi/emiri Memun b. Muhammed olduunu iddia eder45 . Zaten Memunun byle bir seferini dier kaynaklardan teyit edemiyoruz. Bu sefer olmusa bile muhtemelen bu Memunun Mervde kald ehzadelik yllarnda (800-812) ya da Mervdeki Halifelik dneminde (812-818) yaplm olmaldr. Zira o gnn artlarnda Grgen emirinin kendi imknlar ile byle bir sefer dzenlemesi mmkn grnmemektedir.
39 40
41 42 43
44 45
Golden-Zuckerman-Zajaczkowski, age., s. 16, 20. K. Schultze, Das Martyrium des heiligen Abo von Tiflis, Untersushungen zur Geschichte der altchristetlichen Literatur, Neue Folge 13 1905, 23den naklen Bkz. Dunlop, age., s. 196-197. Arthur Koestler, Onnc Kabile, trc. Belks orak, stanbul 1993, s. 103-104. Jacques Piatigorky-Jacques Sapir, Hazar mparatorlu u Tarihi , trc. Hande Greli, stanbul 2005, s. 59. Hakk Dursun Yldz, slmiyet ve Trkler, stanbul, 1980, s. 25-32; Ayn mlf., agm., s. 856-858; Emel Esin, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi ve slama Giri s, stanbul 1978, s. 145-155. Mukaddesi, Ahsent-Teksm, n r. De Goeje, Leiden 1902, s. 360-361. V. V. Bartold, Orta Asya Tarihi Hakknda Dersler, Ankara 1975, s. 85.
Mutasm zamannda, H. 240 (854-855) ylnda nl Trk komutanlardan Ermeniye Valisi Boa el-Kebir, terk edilmi ve harabe haldeki eski emkur46 ehrini tamir ettirerek; Hazar lkesinden slamiyeti kabul etmek isteyen bir zmreyi bu ehre yerletirdi47 . Halbuki Emevler devrinde Mesleme b. Abdulmelikin 730lu yllarda buray fethederken Alanlarn Kalesine bir grup Mslman Arap yerletirilmiti48 . Ayrca Berzaa ehrinden baz tac irler de buraya iskn edildi ve ehre Mtevekkiliye ad verildi49 . Ayrca Hazar vatanda olan 300 Alan da Debend Geidi zerinden getirerek bu ehre yerletirdi50 . Mesudi bu blge hakknda Aba zya ve Hazar ahalisi Tiflis fethedildiinden beri Suur Va lisine cizye derler. Mtevekkil zamannda Mslmanlar bura ya yerletirilmiti. Yerletirilenler a ra snda smail b. shak adnda biri vard ki bunun liderliinde Mslmanlar etra fla rndaki halklara galip geldiler, onlara boyun edirdiler ve onla r da cizye verdiler51 bilgisini vermektedir. Ayrca Abbasler dneminde bu blgede tpk Orta Asyada olduu gibi Ribatlar yapld ve bu ribatlara maal askerler yerletirildi. Bunlar hem gaza ile hem de slamn teblii ile megul oldular52 . Tiflise yakn blgelerde (5 gnlk mesafe) yaayan pagan Alanlar Abbasiler zamannda Bizansn gnderdii Hristiyan din adamlar vastasyla Hristiyanl benimsemilerdi. te bunlarn H. 320/942 yllarnda Hristiyanlktan dnerek Bizansn gndermi olduu din adamlarn kovduklarna ahit olmaktayz 53 . Bu yzylda Hazarlar hakknda en geni bilgiyi Mutasmdan sonra Abbasi Halifesi olan Vask zamannda (227-232/842-847) blgeye gnderilen bir heyetin tuttuu raporlardan reniyoruz. Rivayete gre Vask iktidarnn ilk gnlerinde bir gec e ryasnda Yec c ve Mec c kavminin nndeki seddin a ldn grr. Bunun zerine Enas et-Trkiye ryasn anlatarak ondan Yec c ve Mecc kavmi hakknda bilgi toplamasn ister54 . Enas da 30 dil bilen! S ellam et-Terc man ve Muhammed b. Musa el-Harezmi adl iki Trk bakanlnda 50 g l adam eliinde bir heyeti Kafkas tesinde Yec c ve Mec c kavminin bulunduu blgeye gnderir. El ilik heyetinin bir yllk
46
47 48 49 50 51 52 53 54
emkur, Erran ile Gence arasnda, Genceye 11 fersah uzakl nda bir ehir olup, Hz. Osman zamannda Hazar fatihi Selma b. Rabia tarafndan fethedilmiti. Senaverdiyyeler denilen bir Kafkas halk tarafndan yklncaya kadar slami dnemde mamur bir ehir olarak kald. Onlarn idaresinden insanlar ho nut olmaynca ehir terk edildi ve Mutasm zamanna kadar harap kald. Bkz. Belzur, s. 291; Ykut el-Hamev, Mucemul-Bldn thk. Ferd Abdlaziz el-Cnd, III, Beyrut 1997, s. 413. stahr (e l-Meslik vel-Memlik, n r. Viac Regnarun, Leiden 1927, s. 193) bu blge ehirleri arasndaki mesafeleri verirken emkuru Genceye 10 fersah (=70 km) olarak gstermektedir. bn Fakh, Kitbul-Buldan , n r. Ysuf el-Hd, Beyrut 1992, s. 589-590. Mesd, Murcuz-Zeheb , thk. Abdulemr Mhenn, I, Beyrut 1991, s. 202. Belzur, s. 291. Georgian Chronocle, Marque , Streiftz, 412den naklen Dunlop, age., s. 209. Mesd, I, s. 212. bn Fakh, s. 590; Mukaddesi, s. 358. Mesd, I, s. 202-203. Her ne kadar burada yecc ve mecc kavmi ile ilgili bilgi toplama iste i bir ryaya ba lanmakta ise de ayn halife Kurarnda bahsi geen Ashb- Kehf hakknda da bilgi toplamak ve yerinde inceleme yapmak maksadyla Efese bir bilim heyeti gndermiti. Muhtemelen Kuranda sz edilen gemi topluluklar ile ilgili Abbasi ba kenti baz tartmalar yaanmaktayd ve bu amala ilmi bir heyet gnderilmiti. Bkz. D. M. Dunlop, Muhammad ibn Ms al-Khwrizm JRAS (1943) s. 248-250.
maalar pein denir, 200 katra yiyecek ve su yklenerek S amarradan yola karlar. Halife Ermeniye Valisi smail b. shaka bir mektup yazarak ondan el ilere yardm etmesi istenir. O da S erir hkmdarna, S erir hkmdar Alan hkmdarna, Alan hkmdar Hazar hakanna mektuplar yazarlar. El ilik heyeti Hazar hakannn saraynda bir gec e misafir edildikten sonra 5 rehber verilerek yolculuklarna devam ederler. tilden hareket ettikten 50 gn sonra Yec c ve Mecc halknn yaad blgeye varrlar. Fakat el ilik heyeti Hazar lkesinde byle bir kavmin ve onlara ait bir seddin olmadn tespit ederler. Kaynaklar ilgin bir ekilde Kuzey kutbuna yakn bir blgede heyetin Arap a ve Fars a konuan, Kuran okuyan, kadlar olan Mslman bir topluluk ile karlatklarn yazar. Bunlarn yaad blgede bir fersahlk mesafede kalelerin bulunduundan bahseder. Blgede yaayan insanlar ve yerleim yerleri hakknda bilgi verir55 . Sellamn raporunda blgedeki Mslman varl ile ilgili bilgiler aslnda ok yetersizdir. Fakat bu bilgiler ayn zamanda blgede slamn yava yava taraftar bulmaya baladn da gsterir. nk IX. ve X. yzyllardaki dostane ilikilere bal olarak bu blgeye gelen tac irler ve teblic ilerin nderliinde Belenc er ve S emender gibi ehirlerde artk bir Mslman toplumun olutuu dikkat ekmektedir56 . IX. ve X. yzyllar aslnda Ruslarn tarih sahnesine kt asrlardr. Onlarn IX. yzylda til Nehri boyunc a tic aret yaptklar dikkat eker. Anc ak bu esnada sk sk yamalama faaliyetlerine giritikleri de grlmektedir. 864884 yllar arasnda bir Rus filosu Taberistann Abaskun ehrine saldrmsa da yenilerek geri ekilmek zorunda kalmtr. Ruslar bu saldrlarna 910, 912-913 yllarnda da devam edec eklerdir57 . Aslnda Hazarlarn Rus saldrlar karsnda g duruma dmeleri, Hazar kitlelerinin slamiyete girmesine neden olmutur. Zaten IX. asrn sonuna gelindiinde Hazar Hakanlnn himayesinde yaayan din gruplar arasnda Mslmanlar, Hristiyan ve Yahudilere gre ounlukta idiler. S adece Hazar bakenti tilde Cuma namaz klan erkek nfus 10 bin kadard. Bu sre te Ruslar karsnda kendi devletlerinin gelec eini salama almak maksadyla, Hazar Hakanlarnn Musevi olduklar halde slamiyetin yaylmasn tevik etmeleri dikkat ekic i bir husustur. Ger ekten de bu dnemde slamiyet til havzasnn aa blgelerinde ve Dastanda en hzl yaylan din durumundayd58 .
55
56 57 58
bn Hurdazbih, el-Mesalik vel-Memalik, n r. M. J. De Goeje, Leiden 1889, s. 163-167; bn Fakh, s. 597 vd.; Eb Reyhn el-Brn, srul-Bkiye , n r. Eduard Sachau, Leipzig 1923, s. 41-42. Mukaddesi (s. 360-361) bu rivayeti aktarrken Muhammed b. Musa el-Harizmiyi ve 200 katra erzak ve su yklendi i ayrntlarn ilave eder.. lk slam fetihleri esnasnda Sasanilerin Derbend Valisi de Yecc ve Mecc kavmi hakknda blgeye bir heyet gndermiti. Fakat heyet dnd nde blge Mslmanlar tarafndan fethedilmiti. Bu heyet, Yecc ve Mecc halkn derin bir ukurun tesinde sa lam duvarlar arkasnda bir halk olarak tasvir eder. Heyetlerin gitti i yer hakknda Bkz. Dunlop, age., s. 208, dn. 121. Yldz, agm, s. 857. Koestler, age, s. 140. Hakk Dursun Yldz, Hazarlar mad., D A, stanbul 1998, s. 118.
til-Ural havzasnda IX. yzylda slamiyetin genel durumu hakknda H. 291/903 ylnda vefat eden bn Rstenin Bulgarlar hakknda syledii; Elbiseleri Mslma n elbiselerine, meza rlkla r da Mslma n meza rlkla rna benzemektedir sz Bulgarlarn Mslmanlnn IX. asrn son eyreinde baladn gstermektedir59 . Nitekim bn-i Fazlan Bulgar lkesine gittiinde, onlarn lm ve doum merasimlerini slam usullere gre yaptklarn grmt. Bu durum Bulgarlarn daha nc eden Mslman olduklarn kantlamaktadr. nk bu gibi adetlerin bir toplumda deimesinin zaman alac an hesap ettiimizde, onlarn ok nc eden yani IX. yzyldan itibaren Mslmanl benimsedikleri ve slam bir gelenek oluturduklar sonuc una varabiliriz. SONU Hazarlar VIII. ve IX. yzyllarda, Abbasler ve Bizans karsnda, asker g leri ve nemli tic aret yollarn kontrolleri altnda tutmalar ile eski dnyann byk devletinden bir konumundadr. Bundan dolay da Abbasiler Hazarlara kar, Emevler dneminde olduu gibi savaa dayal bir iliki srdrmek istememektedirler. Bilakis bar politikas takip ederek hem kuzey snrlarn askeri gvenc eye almay, hem de blgenin slamlamasn hedeflemektedirler. Yukardaki verilerden ortaya kmaktadr ki Abbasler dnemi boyunc a Hazarlar ile bar ve dostluk temelinde srdrlen ilikiler netic esinde, dier blgelerde olduu gibi Hazar topraklarnda da slamn sessiz sedasz yaylmasna imkn salanmtr. Nitekim blgenin slamlamas ile ilgili anonimlemi hikyeler ve menkbeler de bunu dorulamaktadr. Anc ak Hazarlarn tam bu dnemde Yahudilie ge mi olmas ve tarih ilerin bu olaya fazla dikkat ekmesi ve bunu abartmalar, blgedeki slamlamann gz ard edilmesine yol a mtr. Halbuki lk Abbas dneminde (750-900) Kafkasyada en hzl yaylan din olarak birinc i srada slam, ikinc i srada ise Hristiyanlk gelmektedir. Yahudiliin etkisi, Hazar Hakanlnn Yahudilii benimsemesinden sonra da son derec e snrl kalm, kitlesel bir destek bulamamtr. Blgeyi gezen seyyah ve corafyac larn tanklklarna baklrsa, milad IX. yzylda blge hzla slamlamaktadr. X. yzyldaki Bulgarlarn ve Hazar bakenti til ve dier Kafkas ehirlerindeki kalabalk Mslman topluluun olumas ve kitlesel ihtidalarn alt yaps, esas olarak IX. yzylda atlmtr. Kafkasya ve til-Volga havzasndaki slamlamann hz kazanmas ve grnr hale gelmesi IX. yzyln son eyrei ve X. yzylda meydana gelmitir. Anc ak bu dnemdeki slamlama, merkezi slam topraklar zerinden deil, bilakis Harezm ve Orta Asya ile tic ar ve din temaslar sonucu ger eklemi ve bunlara bal olarak gelimitir. Harezm ve Orta Asyal tc c ar
59
bn Ruste, Kitbu Alkin-Nefse, Leiden 1891, s. 132.
ve dervilerin til-Volga havzasn slamlatrmalar konusu mutlak ayr bir alma olarak inc elenmelidir.
KAYNAKA
A. Kaynaklar -Belzur, Ftuhul-Bldan, trc. Mustafa Fayda, Kltr ve Turizm Bakanl yay., Ankara 1988. -el-Brn, Eb Reyhn, srul-Bkiye, nr. Eduard Sachau, Leipzig 1923. -Ezd, Ta rihu Mevsl, thk. Ali Habbe, Kahire 1967. - el-Hamev, Ykut, Mucemul-Bldn thk. Ferd Abdlaziz el-Cnd, III, Beyrut 1997. -bn Asem el-Kfi, Kitbl-Ftuh , II, Beyrut 1986. -bn Fakh, Kitbul-Buldan, nr. Ysuf el-Hd, Beyrut 1992. -bn Hurdazbih, el-Mesalik vel-Memalik, nr. M. J. De Goeje, Leiden 1889. -bn Ruste, Kit bu Alkin-Nefse, Leiden 1891. -bnl-Cevz, el-Muntazam, thk. Mahmud Mustafa Abdulkadir Ata, IX, Beyrut 1992. -bn'1-Esr, el-Kmil Fit-Trh, trc. A. Ke , C. VI, Bahar yay., stanbul 1991. - stahr (e l-Meslik vel-Memlik, nr. Viac Regnarun, Leiden 1927. -Mesd, Murcuz-Zeheb, thk. Abdulemr Mhenn, I, Beyrut 1991. -Mukaddes, Ahsent-Teksm, nr. De Goeje, Leiden 1902. -Taber, Ta rihur-Rusul vel-Mlk, thk. Ebul-Fazl brahim, VIII, Beyrut ty. -Yakb, T rhul-Yakub , thk. Abdul-Emir Mhenna, II, Beyrut 1993. -Zehebi, Dvell-slam, I, Kahire 1974. B. Kitaplar ve Makaleler -Artamonov, M. ., Ha za r Tarihi, trc. Ahsen Batur, Selenge yay., stanbul 2004. -Athamna, Khalil, Emev Hilfeti Dneminde Arap skn, trc. Saim Ylmaz, Sa karya niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, Say 2000/2, Sakarya 2000, s. 203-226. - Bartold, V. V., Orta Asya Ta rihi Hakknda Dersler, Ankara 1975. -Biro, Marget B., Marwan b. Muhammads Georgian Campaign, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Humgaricae, Budapest 1975. -Buharal, Eref, Hazar Trklerinin Kltr Tarihine Ait Baz Notlar, Trk Kltr, Say 29 (342), Ankara 1991. -Dunlop, D. M., Ha zar Yahudi Ta rihi , ev. Zahide Ay, Selenge yay., stanbul 2008. __________, Muhammad ibn Ms al-Khwrizm JRAS, (1943), s. 248-250. -Esin, Emel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi ve slama Giri s, stanbul 1978. -Golden Peter B.-Constantine Zuckerman- Ananiasz Zaj aczkowski, Hazarlar ve Musevilik, ev. Osman Karatay, orum 2005. -Gumilev, L. N., Eski Ruslar ve Byk Bozkr Halklar , trc.Ahsen Batur, Selenge yay. stanbul 2003. -Hammd, Muhammed Csim, Cezretl-Furatiyye vel-Mavsl, Badat 1977. - Hazarlar mad. Meydan Larousse, 5, Meydan yay., stanbul 1973, s. 734-735. -Koestler, Arthur, Onnc Kabile, trc. Belks orak, stanbul 1993. -Koyuncu, Mevlt Emeviler Devrinde Hazarlarla yaplan Mcadeleler, Sakarya niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Dergisi , Say I/A-B, Sakarya 1997. -Kuzgun, aban, Ha za rlar ve Kuzey Trk leri , Ankara 1993. - Piatigorky, Jacques-Jacques Sapir, Hazar mparatorluu Tarihi, trc.Hande Greli, stanbul 2005. -Th, Selhaddin, sttanul-Arab fi klimi Ermeniya Risletl-Halicil-Arab, Say XX, Riyad 1986, s. 201-214. -Togan, Zeki Velidi, Hazarlar mad., A , C.V, MEB yay., Ankara 1997, s. 397-408. -Yldz, Hakk Dursun Hazarlar mad., DA, C. 17, TDV yay., stanbul 1998, s. 116-120. __________, Hazarlar Arasnda Mslmanln Yaylmas, VIII. Trk Ta rih Kongresi Bildiriler, C. II, TTK yay., Ankara 1981, s. 855-863. __________, slmiyet ve Trk ler, stanbul 1976; stanbul 1980. -Zorlu,Cem, Abbasilere Ynelik Dini ve Siyasi syanlar, Ankara 2001.
TARHN PENDE

Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 1 2 5 -1 40
Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 1 2 5 -1 40
DUVARLAR ARASINDA ANTALYA YAHUD CEMAAT-I Mustafa ORAL *

zet Bu makalede bugne kadar ancak varlndan haberdar olduumuz Antalya Yahudi cemaatinin tarihsel servenini ilk defa topluca ortaya koyuyoruz. Antalya kentinin de iinde bulunduu Pamfilyann Yahudi yerleim izleri blgenin gelikin ky kentlerinde Bergama Krall dneminden itibaren aka izlenebilir. Roma ve Bizans dneminde Yunan kltrnn etkisinde olan Pamfilya Yahudileri, Hristiyanlama durumuna maruz kalmalar nedeniyle etkilerini kaybetmeye, blgeye yaplan Arap saldrlar nedeniyle de en nemli yerleim yerleri olan Sideden ve dier kentlerden kalkarak Antalya kentinde toplanmaya baladlar. te bu arada ortaya kp hzla yaylan Karaim gleri sonucunda Antalya ehrinin yeni bir Yahudi yerleimine sahne olduunu ve sonuta Rabbanler ve Karaimler adnda iki Yahudi grubunun ortaya ktn gryoruz. Seluklu ve Beylikler dneminde mstakil bir mahallede oturacak kadar youn ve etkin olan Antalya Yahudilerinin Rabban cemaati stanbulun fethinden sonraki dnemde yeni bakente tanmtr. Anahtar Kelimeler Anta lya , Side, Myra , Pha selis, Ya hudi, Ka ra im, Ra bba n ANTALYAS JEWISH COMMUNITY WITHIN WALLS-I Abstract In this article, we present for the first time, a complete historical account of the Jewish community in Antalya, up to present j ust only the existence of them has been known. The clear signs of Jewish settlement in the prosperous coastal cities of Pamphylia region -within whose borders today lies the province of Antalya- can be traced back to the period of the Bergama Kingdom. Falling under the influence of Greek culture during the Roman and Byzantine period, the Jewish population of Pamphylia was subj ected to Christianization, eventually beginning to lose their influencial position. Meanwhile as a result of the Arab attacks, the Jews of Pamphylia abandoned Side and their other important settlements, congregating in the Province of Antalya. We see that, as a consequence of newly emerging and rapidly spreading Karaim immigrations, Antalya became the new destination for Jewish settlement, and became home for two Jewish congregations, namely Rabbinics and Karaites. During the period of the Seljuks and Beyliks (Principalities), the Rabbinic Jewish Community in Antalya was influential and large enough to have its own separate neighbourhood. The community migrated to the new capital stanbul following the citys conquest.
Do. Dr. Akdeniz niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. must.oral@gmail.com
Key Words Anta lya , Side, Myra , Pha selis, Jewish, Ka ra ite, Ra bbinic
Eski ve Orta alarda Antalyada bir Yahudi c emaatinin bulunduu yazlm, anc ak c emaatin kkenleri ve sonraki durumu inc eleme konusu edilmemiti. Bu makalenin konusu, Antik ada btn ka bileler diya r denilen Pa mphylia (Pamfilya) blgesinde Atta leia (Antalya) kentinin kuruluundan, yani Bergama Krall dneminden Osmanlya kendi doal seyrini izleyen ve Bat ile Dou arasnda tc c ar bir ulus olarak tannan Yahudi c emaati vesilesiyle Attaleia ve evresinin tic aret ilikileri ve cemaatin tarihsel servenidir. Antalya kentiyle yakn ilikileri bulunan ve Eski/Ya nk Anta lya olarak da bilinen S ide kentini de bu aratrmann kapsamna aldk. Atta leia kentinin de i inde bulunduu blge; batda Likya, kuzeyde Pisidya dalar, douda Dalk Kilikya (Kilikia Trakheia) ile evrili olup Pamfilya denirdi. Bu deyim Antik ada zellikle dalk blgeden Pa mfilya Denizine doru al alan dzlk blgeye karlk kullanlrd. Batdaki Likyadan, en doudaki Mela s ayna kadar uzanan blgenin1 en gen kenti, Bergama Kral II. Attalosun M.. 158de kurduu Atta leia kentidir. II. Attalos (M.. 158138), Pamfilyann batsn igal etmi, blgenin tek ilek liman S ideyi alamaync a donanmasna bir s salamak i in Korykos adndaki balk kynn zerinde kendi adna izafeten yeniden kurmutur2 . Ktip elebi, Cihannma (1654) balkl c orafya kitabnda Attaleia (Adalya) kalesinin kuruc usunun ran hkmdar Da hha k- Ma ri olduunu, bu hkmdarn kattan oluan kalenin her katnda bir olunu iskn ettirdiini yazyor. Bu rivayeti aktaran Anta lya Livs Tarihi (1922) mellifi S . Fikri Erten, bunun doru olmadn belirtiyor3 . Bununla birlikte, tarih Antalya kalesinin tahkim eklini ve kattan oluan otantik yerleim bi imini ilk kez izimiyle birlikte aktaran S . Fikri Ertendir. Attaleia kalesinde oturan dinsel ve rksal unsurlar arasnda Yahudi c emaati de bulunur. Attaleia kentinde ilk Yahudi iskn olduk a ge bir devirde grlr. Bununla birlikte bu c emaatin Pamfilya ve Likya blgesinde daha erken yerletikleri anlalyor. Bergama (Pergamum) Kral II. Attalos dneminde, bamsz birer ehir olan Kariann Myndos, Halikarnasos (Bodrum) ve Knidos ehirleri ile Likyann Phaselis, Pamfilyann S ide ehirlerinde birer Yahudi kolonisinin bulunduu grlyor. Bundan baka Bergamada da hatr saylr oranda bir Yahudi c emaati bulunuyordu ve burann Yahudileri Roma ve Kudsle yakn ilikiler i inde idiler4 . Bu ilikilerin bir boyutu Kudse gidip gelen Yahudi hac lar, bir baka boyutu ise Pamfilya ve Likya blgesinden gelip geen Yahudilerin tic aret ilikileridir. Yeni Ahitin Resullerin leri blmnde (2/10) Hz. sann vefatn izle1 2 3 4
Arif Mfid Mansel, lka da Antalya Blgesi, stanbul, 1956, s.3. Clemens Emin Bosch, Pamphylia Tarihine Dair Tetkikler , ev. S. Atlan, Ankara, TTK, 1957, s.37. Sleyman Fikri, Antalya Livs Tarihi, stanbul, Matbaa-i mire, 1338, s.28. Paul R. Trebilco, Jewish Communities in Asia Minor , Cambridge, 1997, s.6-7.
yen gnlerde eski bir Yahudi hasat bayram ( a vout) olan ve sonradan Hristiyanlarn Paskalyadan sonraki 50 gnlk bayram haline gelen Pentikost gnnde her milleten Yahudilerin, dindar adamlarn Kudste (Jerusalem) oturduu, bunlar arasnda Pamfilyallarn da bulunduu anlatlyor5 . Pamfilyal Yahudilerin S ideli olmas kuvvetle muhtemeldir. Tarsuslu S t. Paulusun yolda Kbrsl Barnabas ile birlikte, M. S . 50li yllarda Anadolunun ve Dou Akdenizin Helenlemi toplumlar ile Yahudiler arasnda sann retisini yaymak yolundaki faaliyetlerinin anlatld seyahat gzerghna ve etkinliklerine baktmzda Atta leia ile Pergenin bu seyahat gzerghnda bulunduunu6 , anc ak burada Yahudi c emaati varlna ilikin bilgiler verilmediini gryoruz. Bunu izleyen II. ve III. yzyllarda Perge ile S idede Hristiyanlk hzl bir geliim ve yaylm gstermi, bu srada kimi Hristiyan azizler ( Ma rtyrdom of Conon) Yahudilerin Hz. saya iftira attklarna ilikin sylemler gelitirmeye baladlar7 . Roma dneminde Akdenizde nemli bir kle pazar olarak geliim gsteren Side, ge Bizans devrinde drt byk mahalleye ayrlmt: Byk Kap, Qua driga , S unak ve Byk malthane. Byk malathane mahallesi, ehirde gelimi bir sanayinin bulunduunun gstergesidir. Bu drt mahallenin ehir phylelerine karlk gelip gelmedii kesin deildir. Bizans dneminde S idedeki Yahudilere ilikin bir ok yazt vardr. Bu yaztlara gre Yahudilerin S ide ehrinde nemli bir koloni oluturduklar anlalyor. S idenin Yahudi kolonisi iki adet de sinagog kurmutu8 . V. yzyl balarnda a rchon adnda bir ynetic inin reislii altnda bulunan S ide Yahudileri, bir Musev millet meclisi ( Sanhedrin) ile arlk ve sikkelerin l mnden sorumlu bir ofise ( Zygostats) sahiptiler. S inagogun sak adndaki yneticisi ( cura tor), a mbodan a pseye yapnn mermerden tezyinatn tamamlam, iki yedi kollu amdan ile iki stun ban restore ettirmiti. Jac obun olu ve Zygostats ofisinin sorumlusu Badekan ve Tartc olan Leontios adndaki dier bir sinagog yneticisi ise bir emeli avlunun yapmn stlenmiti9 . C. Foss, belgelerin S idedeki sinagogun i inde bir emenin bulunduu sral stunlar ile evrili ve avlulu bir Hristiyan bazilikasna ok benzeyen S ardesdeki yapya benzediini dnyor10 . S idede ilk kazlar yapan Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel, revakl avlunun toplant salonunun yannda ya da arkasnda bulunmas ihtimalinden bah-
5 6 7 8 9
10
A.g.e., s.25. Kitab Mukaddes/Eski ve Yeni Ahit (Tevrat ve ncil), C.II, stanbul, 1976, s.120. R. Wallace-W. Williams, Tarsuslu Paulusun Dnyas, ev. Z. Z. lkgelen, stanbul, 1999, s.3-8. Trebilco, Jewish Communities in Asia Minor , s.30-31 dn 125. Mansel, a.e.e., s.11-12, 20; George E. Bean, Turkeys Southern Shore , London, 1979, s.18. Trebilco, Jewish Communities in Asia Minor , s.173; George E. Bean- Arif Mfid Mansel-Jale nan, Side Agoras ve Civarndaki Binalar. 1948 Yl Kazlarna Dair Rapor , Ankara TTK, 1956, Yazt Nu. 69, s.94-95; Clive Foss, Cities, Fortresses and Villages of Byzantine Asie Minor , Hampshire, 1996, s.42. Clive Foss, Cities, Fortresses and Villages of Byzantine Asie Minor , Hampshire, 1996, s.42.
sediyor ve yaynlad yedi kollu amdan tasvirinin bu sinagoglara ait olabilec eini belirtiyor11 . S ide Yahudilerine ilikin bir baka kalnt tr yedi kollu amdandr. Biri Arif Mfit Mansel tarafndan kazlarda bulunan ve S ide Arkeoloji Mzesinde 3142 numara ile sergilenen ve bir ta levha zerinde tasvir edilen yedi kollu amdandr ki, ilk defa Arif Mfid Mansel tarafndan 1978 ylnda yaynlanan S ide kazlar raporunda yaynlanr12 . Dieri ise S ide Mzesinin giriinin solunda bir duvarn zerinde bulunuyor ki, ilk defa tarafmzdan burada yaynlanyor. Bu kantlar, S idenin Yahudi c emaatinin mzenin bulunduu mahalde oturduunu gsteriyor. M.S . II. ve III. yzyllarda Pamfilya ve bu arada S idenin a ltna olmutur. Bu dnemde S ide, gerisindeki verimli topraklardan byk l de yararlanyor, sahip olduu sulama tesisleri sayesinde bunlarn verimini azami derec ede arttryordu. S idenin en nemli rnleri arasnda zeytin ve zeytinya yansra balk ve balk lk bulunuyordu. Ayn zamanda byk tersanelerine sahip olan S ide, bu an en tannm bir esir pazardr Byk tic aret filosuyla ounlukla Dou Akdeniz kentleri ile sk tic aret ilikilerinde bulunur. Bununla birlikte, Ateneustaki bir pasajda tic aret hayatnda S ideli tc c arlarn iyi bir hreti olmadklar grlyor13 . Bir mec liste hazr-c evap olarak bilinen S tratonikos, dnyada aalk insanlarn kimler olduu sorusu zerine, Pamfilyann en aalk insanlarnn Phaselisliler, dnyann en aalk insanlarnn ise S ideliler olduunu syleme c esareti gsteriyordu. XIX. yzylda Likya blgesinde yaplan aratrmalarda Yahudi izleri bulunmusa da son kazlar srasnda M. S . IV.-V. yzyllar arasnda yapld sanlan Myrann (Demre) Andriake limannda bulunan bir sinagog 14 da S ide ile adatr. Pamfilya kentleri arasnda yalnzc a Attaleia bir tic aret liman olarak gelimi ve geliimini bugne kadar da srdrmtr. Attaleiann M.S . II. yzyl ile III. yzyln ilk yarsnda geliimi Anadolu ve Pamfilya ehirleri i in parlak bir dnem olmutur. Blgenin en gelikin ehri olarak grlen S ide, IX. ve X. yzyllarda Araplarn aknlar nedeniyle nc e harap bir duruma, sonra bir korsan yuvas haline gelmitir. Bu etkenler sonucunda IX-X. yzyllardan itibaren Ya nk Anta lya tabir edilen S idenin ahalisi iki gnlk mesafede bulunan Yeni Anta lya (Attaleia) ehrine gmtr15 . Attaleia Yahudi c emaati de ite bu srada oluum srec ine girmitir. V. ve VI. yzyllarda Antalya, Bizansn en byk kentlerinden, en nemli deniz slerinden ve Akdeniz sahilindeki tic aret merkezlerinden biridir. VII.
11 12 13 14 15
Side: 1947-1966 Yllar Kazlar ve Ara trmalarnn Sonular, Ankara, TTK, 1978, s.146. A.g.e., s.13, 14. A.g.e., s.13-14. Nevzat evik, Likyada Yahudi Varl lk Kez Kantland , alom, 9 Eyll 2009. Arif Mfid Mansel, Side Klavuzu, Ankara, TTK, 1967, s.9-10.
yzylda kurulan ve Bat Toroslar ile Karya sahili boyunc a uzanan ve Bizans donanmasnn nemli bir par as olan Kibyrrhaeots deniz temasnn merkezi de buradadr. Buras eskiden Kibyra (imdi Karaburun) adnda k k bir kasaba adndan geliyor. X. yzyln sonlarnda bn Havkaln yazdna gre Bizansn srekli bir tic aret merkezi olan Antalya ile yalnzca Selanik ve Trabzon rekabet edebilecek gtedir16 . Bu ada Antalya kentinin tic aret ilikilerinin en youn olduu ehir skenderiyedir. Eski ada genellikle sakin bir memleket olan Anadolunun balc a tic aret yollar arasnda en nemli kavak noktas Laodic eiadr. Laodic eia (Denizli) kentine ulaan yollardan biri gneyden, Pamfilya ehirleri Attaleia, Perge ve saireden gelirdi. Ticaret ehirleri, doudan batya giden yollar zerinde bulunur, Akdeniz sahillerdeki limanlar genellikle batyla dorudan tic aret i in kullanlrd17 . Antalya kentinin Kbrs, skenderiye, Rodos bata olmak zere dnemin nde gelen tic aret noktalar arasndaki yolun terc ihi Akdeniz kylarnda salanan gvenlie baldr. Mslman Araplar, VII. yzylda Akdenize kmlar, hatta Halife Osman zamannda, 650 ylnda Pamfilya Denizinin yaknndaki Kbrs adasna bir sefer bile yapmlar, aday igal edememilerse de yllk 7200 dinar (altn) harac a balamlard. Ardndan Mslman donanmas bugnk Ka a klarnda 300 yelkenliden oluan Bizans donanmasn Za tus-Seva ri savanda denize gmmtr. Bu nemli olay, Akdenizde Mslman stnlnn balangc olmutur. S onraki yllarda Rodosa da seferler yapan Araplar, Rodosu ve Kbrs alamadlar, anc ak Kilikyann ve Akdenizin nemli bir tic aret kenti olan Tarsusu 792 ylnda aldlar18 . Kilikyann ardndan Pamfilya blgesine ynelen ve banda Ebu S uleym Ferec el-Hdim adndaki Trk kkenli bir komutann kumandasndaki Abbas Araplar, ilk defa 790da olmak zere Antalya ehrini denizden igal etmiler, ardndan IX. yzyln ilk yarsnda birka defa daha istila etmiler, anc ak bunlar ksa sreli igalden teye gidememi, bir sre sonra yeniden Bizans idaresine alnmtr19 . Kilikyadaki son Arap ehri Tarsusun Bizansllarn eline ge mesinden (965) itibaren Kibyra sava filosunun nemi azalm, buna karn zellikle Msrdaki Fatimler ile tic aret trafii bir hayli artmtr. Dounun lks mallar i in bir aktarma merkezi olarak bymeye balayan Antalya ehrinin en belirgin avantaj, dounun ka ps olarak ulamdaki msait yeridir. Bu artta ehirde oturan k k bir Yahudi topluluu byk paya sahiptir. nk onlarn Mslman lkelerinde oturan Yahudi topluluklar ile yakn ve devaml ilikileri
16
17 18 19
Foss, Cities, Fortresses and Villages of Byzantine Asie Minor , s.6-8. Antalya ehrinin kalesi o kadar byk ve genitir ki, dnemin Bizans belgelerinde kastron eklinde geiyor (Foss, a.g.e., s.12) W. M. Ramsay, Anadolunun Tarih Corafyas, ev. M. Pekta , stanbul, MEB, 1960, s.4559. Belazur, Fthl-Bldan, C.I, ev. Z. K. Ugan, stanbul, Maarif Vekleti, 1955, s.245, 273. Bu igaller iin bkz: Hasan Mo ol, Antalya Tarihi, Ankara, Mehter, 1997, s.29-31.
olmutur. Yahudiler ile Rumlardan baka ehir Mslman Araplar, Trkler20 , Venedikli, Cenoval, Pisal, hatta spanyol kkenli tc c arlarn kulland uluslararas bir tic aret merkezi konumuna sahiptir21 . Yahudiler, i lerinde yaadklar milletler tarafndan ou zaman hakarete maruz kaldklar i indir ki, bunlardan hi biri ile yakn ilikileri olmam, onlar kendi aralarnda savarken, hibirinin gvenini sarsmadan her yere girip kmlar, her eit deerli eyann tic aretini yapan kiiler ( spices) olarak tannmlardr. Bu sayede hi bir tehlikeye atlmadan byk krlar elde etmiler ve sadec e tic aretle uratklar i in zellikle ticaret ehirlerinde toplanmtr. Doudan Batya, Filistinden Franklarn lkesine gelen Yahudi tc c arlar tutsak/esirkle tic areti ile tannyorlar ve topta nc ta cirler olarak dnyann bilinen hemen btn ktalarn dolayorlard22 . XI. ve XII. yzyllarda Arap korsanlar tarafndan tutsak alnan arkadalarn fidye ile serbest braktran Yahudilere ilikin bir ok belgenin bulunduu Ka hire Genizasnda kaytldr23 . Buna gre ehirde byke bir Yahudi kolonisi oturuyordu. rnein 1028 ylnda ailesinin bykleri ile reislerinin de i inde bulunduu Antalyal 7 Yahudi fidye i in tutsak alnmt. Bu yllarda bilinen iki gelime daha vardr ki, 1i Kuzey Afrika sahiline karlan 10 Antalyal Yahudi tutsak hakknda skenderiye yetkililerine ulaan mektup, dieri serbest braklmasndan sonra Filistine gitmeyi talep eden bir hahamn da i inde bulunduu tutsaklara ilikindir24 . Antalya Yahudi kolonisinin yalnzca Bizansllar ile Araplar arasndaki tic arette geni ve etkin olduunu deil, ayn zamanda g l Bizans imparatorluk donanmasnn Akdenizde korsanlk sorununu bir trl zemediini de gryoruz. XI. yzylda Antalya, VIII. yzyln ortalarnda Mezopotamyada ortaya kan ve hzla yaylan Karaim mezhebi mensuplarnn Anadoluya, Balkanlara ve Akdenize yaylma sahas zerindedir; bunun i in de yerleimlerine sahne olmutur. Antalya Yahudilerinin Hristiyanlamas c emaatin k lmesine yol a mtr. John Komnenusun saltanatnn (11181143) sonlarnda, erkek kardeleri de vaftiz edilerek Hristiyan yaplan bir Yahudi, ayn zamanda ailesinin konutu olarak kullanlan sinagogu kendilerine balamas ve eski dindalar tarafndan msadere edilen nesneler konusunu bir dilek ede yazarak imparatora bildirdi. Konut, Kutsal Dirili (Paskalya) Kilisesine evrilmi ve keiler yer20 21
22 23 24
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye , stanbul, tken, 2004, s.306. Hansgerd Hellenkemper-Friedrich Hild, Tabula Imperii Byzantini, Band 8: Lykien und Oamphylien, Teil 1, Wien, Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften, 2004, s.293 vd. Ayrca bkz: S.D. Goitein, A Mediterrenean Society , Berkeley, University of California Press, 1967. W. Heyd, Yakn-Dou Ticaret Tarihi, ev. E. Z. Karal, Ankara, TTK, 2000, s.136-139. S.D. Goitein, A Mediterrenean Society , Berkeley, University of California Press, 1967. Foss, Cities, Fortresses and Villages of Byzantine Asie Minor , s.9-10.
lemiti. Fakat Yahudiler, dnmelerin mlkiyetlerine sahip olmalarn kabul etmediler. Bylece devam edip giden bu sorun, Manuel Komnenusun 1143de imparator olmasndan hemen sonra Yahudileri artmak ve yemin ettirmek i in Kibyrrha eotun bandaki valisinin ( dux ) grevlendirilmesi hakknda bir emirname yaynlamasna kadar srp gitmitir25 . Antalya liman, Bizans mparatorluunun Ha llar tarafndan fethine kadar baz anlamalarla Bizansa bal tc c ar uluslara a k bulunuyordu. Venedikli tc c arlarn bu limana serbest e girmelerine Manuel Comnnein 1148 tarihli buyrultusu ile izin verilmiti. Bu karar, III. Alexis tarafndan 1199da yenilenmitir. . Turann tespitine gre, Venediklilere Antalyada serbest tic aret yapmak hakkn Mays 1082 tarihli anlama ile I. Aleksios Komnenos vermitir. Bu anlama ile baz Venediklilere balca Levanten kentlerinde de serbest tic aret msaadesi verilmitir26 . XI. yzylda skenderiyeden Antalya ehrine yaplan youn YahudiKaraim gnn27 , Antalyann uluslararas bir tic aret merkezi haline getirildii ve bunun i in talyan tc c ar uluslar ile eitli anlamalarn yapld esnada ger ekletiini gryoruz. Bununla birlikte g ten sonraki yllarda Peradaki gibi- Attaleiann Rabbani ve Karaim c emaatleri arasnda gerginlik olduunu varsaymak yanl olmaz. Perada mezhep mensuplar kavgalar aralarna bir duvar ekilmesiyle nlenmiti. XI. yzylda Akdenizin her kesinde Yahudi tac irlerin bulunduu, 1890 ylnda Ka hire Geniza snda bulunan tarih belgeler ile ortaya konulmu durumda. Bu dnemde Mslman lkeleri ile Hristiyan Avrupa arasnda arac lk yapan az sayda Mslman ile genelde Yahudi tac irler spanyay Msra, Kuzey Afrikay S uriyeye balayan geni bir ulam ebekesi kurmulard. 1153de Franklarn Akelonu ele ge irmesinden sonraki dnemde Akdeniz deta bir La tin denizi haline gelmi, Doulu tc c arlarn yerlerini bu kez Latin tac irler, zellikle talyan tc c ar uluslar almtr28 . Dou Akdeniz blgesinde blgenin hkimlerinden byk ayrc alklar alnarak zellikle kylarda bulunan ehirlerde ayr bir mahalle halinde kurulan talyan tic aret kolonileri, geni hareket serbestlikleri XII. yzylda Bizans tarafndan snrlandrlnc aya kadar tic aret faaliyetlerini ma ha lle-koloniler yoluyla yrttler29 . Bu mahalle kolonilerin etraflarnn bir surla evrili ve limann yannda olduunu, limann nnn bir zinc irle kapatlarak gvenlik duvar oluturulduunu, bunlarn Antalyada da bulunduunu gezginlerin seyahat
25 26 27
28 29
A.g.e., s.10. erafettin Turan, Trkiye-talya li kileri, C.I, stanbul, Metis, 1990, s.23. Barbara Flemming, Landschaftgeschicte von Pmphylien, Pisidien und Lykien Im Spatmittelalter, Wiesbaden, 1964, s.11-12; Xavier Planhol, De La Plaine Pamphylienne aux Lacs Pisidiens Nomadisme et vie Paysanne , Paris, 1958, s.84; J. Star, The Jews of Byzantine Empire , Athens, 1939, s.32 vd. Michel Balard, Tarih Boyunca Akdeniz Uygarlklar, ev. R. ava , stanbul, 2005, s.186-191. A.g.e., s.191-192.
hatralarnda30 gryoruz. A k as S el uklu Antalyasnda olduu bilinen duvarlarn tarihi S el uklu nc esine dayanr. XI. yzyldan itibaren Pamfilya ovasn istila etmi olan S el uklu Trklerinin Antalya kentinin 5 Mart 1207de fethine, skenderiyeli bir tc c ar kafilesinin mallarna kentin Frank hkimi Toskanal Aldo Brandininin el koymasndan ve S eluklu hkmdar I. Gyseddin Keyhsreve meydan okumasndan sonraki gelimeler yol a mt31 . Fetihten hemen sonra S el uklular ile Kbrsl Latinler arasnda bir tic aret anlamas yapan I. Gyseddin Keyhsrev (1205-1211), Antalyay, Akdenizde bir ithalat ve ihrac at liman ve S el uklu deniz kuvvetleri i in bir hareket merkezi haline koymutu. Anc ak kentin nfus ounluunu oluturan Rumlar ile Frenkler, S el uklu taht kavgasnn hkm srd bir srada, 1212de ayaklanarak ehirdeki yneticileri ve Mslman ahaliyi kl tan ge irip kente btnyle hkim oldular32 . te S el uklular a sndan bu ibretmiz olay, ehrin 1216da yeniden fethinden sonraki gnlerde ehrin duvarlarla ksma, ayr mahalleye ayrlmasna yol a t. zzeddin Keykvusun (1211-1220) kentin yeniden fethini ger ekletirmesinde yine tic ar karlar baskn gelmiti. Bu dnemde Karadenize a lan en nemli liman kenti konumundaki S inopu Bizansn elinden aldktan (1214), Kbrs Krall ile yeni bir tic aret anlamas yaptktan ve Anadolunun en byk tic aret merkezi saylan ve doudan batda giden veya S uriye ve Iraktan gelip Karadenize ulaan yollarn kesime noktasnda bulunan S ivasta ylan tic aret kervanlarn harekete ge irdikten sonra ayn amac Akdeniz sahilinde ger ekletirmek i in Antalya ehrini fethetmi, bunun ardndan Kbrs Latin Krall ile ayrntl bir tic aret anlamas yapmtr33 . Karadenizdeki fetihler ile Kbrsllar ile anlamay tamamlamak amac yla I. Alaaddin Keykubat 1221de Alanya, 1223te ise S udak ehirlerini igal etmitir34 . S eluklu ynetiminin Antalya ehrinde fetihten sonraki gnlerde yapt ilk ilerden biri, ehrin ahalisini dinsel tabiiyetlerine gre duvarlarla ayrarak her birini ayr mahallelerde oturmaya mec bur etmesidir. Bunun temel nedenini ehrin, Rumlarn isyannn Mslman ahalinin ve ynetic ilerin Cuma namazna durduklar srada gereklemi olmas nedenine balayan Paul Luc as 35 olduu gibi, isyann bir gece silahlanan Rumlarn muhafz ve memurlara saldrarak ger ekletiini kaydeden bn Bb36 gibi dnemin bir S el uklu kronik isi vardr. S onraki dnemde mahalleleri birbirine balayan kaplarn Cuma namaznn klnd esnada ve akamlar devaml kapatlyor olmas, bunun g30
31 32 33 34 35 36
Bir rnek: 1047de Akkay gezen ranl seyyah Nsr- Hsrevin tasvir etti i ehrin Mn ve Liman blgesi Antalya rne ine ok benziyor (Sefername , ev. A. Tarzi, stanbul, MEB, 1967, s.2324. C. Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, ev. E. yepazarc, stanbul, Tarih Vakf, 2000, s.121. Turan, Seluklular Devrinde Trkiye , s.307, 330. Osman Turan, Seluklular ve slmiyet, stanbul, Turan Ne riyat, 1971, s.134-135. Turan, Seluklular Devrinde Trkiye , s.358, 378. Paul Lucas, Voyage du Sieur Paul Lucas , Tome I, Paris, 1814, s.244. bn Bb, Seluknme , ev. M. H. Yinan, stanbul, Kitabevi, 2007, s.49.
venlikten kaynaklanan nedenlerle yapld anlalyor. XI. yzylda Antalya ehrine gelmi olan ve skenderiyedeki Yahudi c emaatiyle birlikte alt anlalan Antalyal Yahudi tc c arlar, S el uklu dneminde Hristiyanlar ve Mslmanlar gibi ayr bir mahallede yaamaya devam etmilerdir. Bizanstan kalma bir koloni mahallesi olan Liman mahallesinde ( Mn ) ise ehrin fatihi I. Gyseddin Keyhsrev tarafndan korunan Hristiyan tc c arlar oturuyordu. Nitekim Koloni-mahallelerin Antalya ehrinde Mn adyla kurulduunu, S eluklu ve Beylikler dnemlerinde varln koruunu, bn Batttann 1332de grd Antalyaya ilikin seyahat hatratnda Hristiya n tccarlar mn [=liman] a dyla anlan semtte oturma kta drla r. Bu ma ha llenin evresini bir duva r kuatmakta37 ifadesinde gryoruz. Selukludan nc eki dnemde burada Mslman ve Yahudi tc c arlar da oturuyor, fetihten sonraki dnemde ise yalnzc a Hristiyan tc c arlar bulunuyordu38 . Bu dnemde Antalya, Anadolu ve Konyann gneydeki doal k yeridir ve Msr ile tic aretin en byk limandr. S el uklu fethinden nc eki gnlerde Kbrsn hkimiyetinde bulunan Antalya, yerliler (Rumlar) ile Franklar arasnda rekabete sahne olmutu ve Rumlar, Trklerin tarafn tutmutu. 1207de kentin fethinden hemen sonra Venedik ile bir tic aret anlamas yaplm, anc ak bu anlama kentin bir Cuma gn Mslmanlarn namazda bulunduklar srada 1212de Rumlarn eline ge mesi zerine hkmsz kalmt. 22 Oc ak 1216da Antalyann yeniden fethinden sonra ise -Rumlara olan gvensizliin de etkisiyle- Antalya ehrinde yaayan dinsel grup eskiden var olan duvarlar ihya edilerek mahalle haline getirilmitir. Zimmleri duvarlarla ayrma keyfiyetinin Alanya ehrinde de mevc ut olduunu gryoruz. Roma dneminde Kbrs Yahudi c emaati ile temas halinde bir Yahudi c emaati bulunan Alanyada39 S el uklu ve Osmanl dnemlerinde mstakil bir Yahudi c emaati oluturac ak sayda Yahudinin bulunduuna ilikin bir kayt yoktur, anc ak kalenin, ehrin Seluklu fethi srasnda i i e surla evrili bir yaps vardr40 . XVI. yzyln balarnda Alanyay gezen ve ehrin kaba bir resmini yapan Pr Reis, ehrin bir duvarla -aa ve yukar olmak zere- ikiye ayrldn41 gsteriyor. Aslnda Alanya kalesinin kurulu bulunduu yarmaday evreleyen ve onu esas ksma ayran ve bugn halen ayakta duran surlar ehrin fatihi ve yeniden kuruc usu Aleddin Keykubad dneminden kalmtr. Antalyada olduu gibi Alanyada da bir ksmdan dierine mstahkem avlulardan geile-
37 38 39 40 41
bn Battta Seyahatnmesi, C.I, ev. A. S. Aykut, stanbul, Yap Kredi, 2004, s.403. ehrin ahalisi arasnda Ermeni kilisesine ba l olanlar da bulunur (Heyd, a.g.e., s. 611). Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler. Tarih, Siyas Tetkik , stanbul, 1947, s.13. Mehmet nder, Bitmez-Tkenmez Anadolu, Ankara, 1970, s.238. Pr Reis, Kitab- Bahriye , C.IV, ed. E. Z. kte, stanbul, Kltr Bakanl , 1988, s.381-383.
rek ulalrd42 . Osmanl Antalyasnda olduu gibi, S eluk ve Osmanl Alanyasnda bir mahalle oluturac ak nfus younluu olmayan Yahudilerin Rumlarn semtlerinde oturduu sylenebilir. Ynetim merkezinde olduu gibi kenti mahallelere ayran duvarlar ve surlar da Bizanstan devralnd. Bu duvarlarn aslnda ehrin tahkimatna ynelik olduunu ve zaman i inde -stanbulda, Niksarda ve Alanyada olduu gibidinsel ve rksal gruplar birbirinden ayrmak amac yla yeniden yaplandrldn43 anlyoruz. Tunc er Baykara, surlarn, Mbarizeddin Ertokuun ikinc i kez vali olduu srada (1216) Sultan zzeddin Keykvus dneminde yaptrldn, benzerinin Uluborlu ile Niksarda da bulunduunu, Antalya ehrindeki surlarn44 ise fetihten sonraki aylk youn bir alma sonucunda (22 Oc ak-19 Nisan 1216) bir ihtiya t tedbiri olarak yapldn, Kale Kapsndan ( hrh ) Ta Mescite uzanan bir ekilde kentin 13 orannda ikiye ayrldn ve duvarn zerindeki bur larn ha sm ta rafn douda olac ak ekilde yerletirildiini gsteriyor; bundan on yl kadar sonra, 1225 ylnda ehre ylan Trkmen nfusunu kalenin i ine yerletirmek amac yla S ultan I. Alaeddin Keykubad tarafndan ayn tarzda ikinc i bir duvarn yapldn, yeni surun eski surla birlikte yeni bir ka le ortaya karm olduunu, bundan sonra iki sur arasnda Trkler tarafndan Ahi Yusuf Mesc idinin yaplm olduunu45 yazyor. Antalya ehrinde oturan milletler ortalk kararnc a ve Mslmanlar Cuma namazn kldklar srada mahallelerinin kaplarn kapatmak zorunda olduklarn Antalya ehrini gezip gren hemen btn seyyahlar dikkatli bir ekilde yazyorlar. Mahallelerin duvar ve surlarla ayrlmas keyfiyetinin Osmanl dneminde de devam ettirildiini, zimmlerin oturduklar mahallelerde Mslman Trklerin de oturmalar ger ei,46 bu ayrma ilemin eskiye oranla zamanla yumuatldn gsteriyor. S eluklu dneminde uluslararas tic ar mbadele ve hareketlerin ilerlemesi sayesinde byk kervan yollar zerinde bulunan Antalya, Konya, Kayseri, S ivas, Samsun, Erzincan, Erzurum ve Malatya gibi ehirler olduk a gelimi bir durumda bulunuyordu. Bu ehirlerde talyan, Fransz, ranl, S uriyeli ve sair halklarn yansra Yahudi mahalleleri olumutu. Mslman Trkler ise Kbrsn Magosa ehri ile Suriyenin ve Krmn baz ehirlerinde tic aret yapmak amac yla yerlemi idiler47 .
42
43 44 45 46 47
Alanya kalesinin ve ehrinin blmleri iin bkz: Vasos Voyacoglu, Alanya , ev. A. Ozil, Alanya, DAKTAV, 2002, s.32-33; Ali Yldrm, Alanya Kitbeleri, stanbul, stanbul Fetih Cemiyeti, 2002, s.113. Tuncer Baykara, Trkiyenin Sosyal ve ktisad Tarihi (XI-XIV. Yzyllar), Ankara, 2000. Bunun iin bkz: S. Redford-G. Leiser, Ta a Yazlan Zafer/Victory Inscribed, Antalya, 2008. Bir Seluklu ehri Olarak Antalya , Antalya IV. Seluklu Semineri, Antalya, 1993, s.38-43. Behset Karaca, XV. ve XVI. Yzyllarda Teke Sanca , Isparta, Faklte, 2002, s.128. Turan, Seluklular ve slmiyet, s.137.
Bu durumda Antalya Yahudi c emaatinin etraf duvarlarla evrili ayr bir mahallede oturmas imknsz hale geliyor; nk S leyman Fikri Ertenin iziminde gsterilen mahalleden ikisinin Trklerle iskn edilmesi sonuc unda geriye ounluunu Rumlarn oluturduu bir mahalle kalyor ki, bu durumda bn Batttann 1332de grd etraf duvarlarla evrili bir Yahudi mahallesinin gerek olmamas gerektir. u halde bugnk Civelek Sokak ile Hesap S okak arasnda bulunan etraf duvarlarla evrili mahallede Yahudilerin, Makbule ve Barbaros mahallelerinin bulunduu ksmda Ermeniler ile Rumlarn, Aleddin Camisi ile Ahi Yusuf Mesc idinin evresindeki ksmda ise Mslmanlarn oturduunu, anc ak zaman i inde Mslman Trklerin Rumlar tarafna doru genileyerek nfusun ounluunu oluturduunu, Yahudilerin de bir zaman sonra Balibey Mahallesi tarafna tandn ve XX. yzyln ortalarna kadar burada yaad anlalyor. Antalyadaki durumun Konya, stanbul, Alanya gibi baz ehirler i in de ge erli olduunu, anc ak ehrin hkimi Mslman Trkleri Rumlardan ve Yahudilerden birer duvarla ayrma ileminin Niksar, Borgulu, Antalya ve Alanya gibi birka ehirle snrl olduunu gryoruz. stanbulda Yahudilerin oturduu Bah ekap ile Ayasofya arasndaki mahallenin surlardan denize doru k kaps olan ve Yenicami c ivarnda bulunan mahalleye Bizans dneminde Porta Hebra ica/ Porta Judeca denirdi. Bizansta zimmleri duvarlarla ayrma durumu yalnzc a Hristiyanlar ile Yahudiler arasnda deil, farkl mezhep mensubu Yahudiler arasnda da uygulanyordu. 1170de stanbulu ziyaret eden Yahudi seyyah Tudelal Benjamin, Perada Rabban ve Karaim Yahudileri arasnda sk a vuku bulan kavgalar nlemek amac yla aralarna yksek bir duvar ekilmi olduunu yazyor48 . Bir ok slm lkelerinin yansra S el uklu ve Bizanstaki uygulamalarn, ada kimi monariler tarafndan da uygulandna tank oluyoruz. rnein Mac ar krallarnn baehri Tunann sandaki Buda (Budin) ehrinin XV. yzylda u alt mahalleye ayrlm olduu grlyor: S aray Mahallesi, Yksek ehir, S u ehri, Yahudi Mahallesi, Yukar Mahalle ve Aa Mahalle. 1432de Buday gezen Fransz gezgini Bertrandon De La Broquire, burada Franszc ay ok iyi konuan bir ok Yahudi bulunduunu, bunlarn Fransz Krallndan kovulmu olduunu belirtiyor49 . 1524te Buday alan Osmanllar, a man dileyen binlerc e Hristiyan ile Yahudiyi Budadan srgn olarak Edirne, S elanik ile stanbulun yansra baka yerlere yerletirmi ve nfus ktklerine Buda l Srgnler eklinde kaydetmitir50 .
48
49 50
Ortaa da ki Yahudi Seyyahn Avrupa, Asya ve Afrika Gzlemleri, ev. N. Arslanta , stanbul, Kakns, 2001, s.43; Naim Gleryz, Trk Yahudileri Tarihi, C.I, stanbul, Gzlem, 1993, s.30-31. Deniza r Seyahat, ed. Ch. Schefer, ev. . Arda, stanbul, Eren, 2000, s.276-277. Bernard Lewis, slam Dnyasnda Yahudiler, ev. B. S. ener, Ankara, mge, 1996, s.145. Antalya Livas Tarihi (1922) mellifi S. Fikri Erten (1876-1962) Budal mamzde ailesine mensup oldu unu, oradan Bosnann Rahi kasabasna geldi ini belirtiyor (Musa Seyirci, Sleyman Fikri Erten, Antalya, 1994, s.6-7). Budinin 1526 ylnda fethine ilikin bir an-
1332de Antalyaya gelen bn Battta, Rumlarn oturduu mahallenin evresini birer duvar kuattn, Cuma vakti ve her gec e bu duvarn kaplarnn kapal tutulduunu, ehrin a sl ha lk dedii Rumlarn baka bir mahallede oturduklarn, bulunduklar yerin etrafnn bir surla evrilmi olduunu, Yahudilerin de kendilerine ait bir yerleim alanlar bulunduunu, burasnn da yine byk bir duvarla evrili durumda olduunu belirtiyor; ehrin beyi ile ailesinin ve devlet erkn ile kapkullarnn oturduklar semtin ( ka le) dier taifelerden tamamen ayrlm olduunu, onlarn etrafnn da bir surla evrili ve ka le gibi olduunu yazyor; Mslman (ve Trkler) ahalinin ise ehrin ta m merkezinde oturduunu, ehrin merkezinde bir Cuma Cmii (Yivli Minare) ile medresenin, pek ok hamamn, dzenli planyla kalabalk ve zengin arlar bulunduunu, btn ehrin etrafn ve sz konusu ettii semtleri de i ine alan geni surlar tarafndan kuatldn anlatyor51 . Bu durumda Antalya ehrinin be blme ayrldn gryoruz: Hristiyan, Mslman ve Yahudi mahalleleri ile Ynetim ( kale) ve Tic aret (Mn=Liman) semtleri. Limann etrafn kuatarak ehri tal ksmlara ayran surlar, en eski ehrin ekirdeini oluturur ve kadim alardan kalmadr52 . ehir Helenistik dnemde Liman kuatan ve douya doru uzanan kesimde iken, sonradan gney-doudaki geni alan bir surla evrilerek asl ehre katlmtr. X. yzylda ise kara tarafna ikinc i bir sur yaplm ve ehrin geliimi ve temel yaplanm salanmtr. S el uklu dneminde Mn da Batl Hristiyan tc c arlarn yansra Arap, Rum, Yahudi gibi yabanc tc c arlar da ikamet ediyorlard. ehrin esas ksm olan Limann batsnda ve kuzey-dousunda Mslman Trkler, gney-dousunda Rumlar, orta kesiminde ise Yahudiler oturuyor, pazar ile arlar Trklerin oturduu kesimde bulunuyordu53 . Bu tasnif ve gzlem klasik bir Orta a Trk-slm ehrinin sosyal yapsn gsterir. Antalyann S eluklu miras sosyal yapsn stanbulun fethine (1453) kadar koruduu anlalyor. Alman profesr Dr. Wilfried Buchun ifadesiyle, Ragusa ehri gibi her dinden, her rktan insana hogr ile kuc ak aan bir ehir olan Antalya, konumu a sndan rnek ve sembol bir durum arzeder. XV. yzyln ilk yarsnda kaleme alnm bir Kln Seya ha tna mesinde Antalya ehrine ilikin u satrlar okuyoruz54 : Antalya gzel bir ehir. Duva rla rla ve hendeklerle ksma a yrlm, sa nki a yr ehirden oluuyormu gibi. ehrin bir blmnde
51 52
53 54
latda Osmanl ordusunun ehre girmeden nce Hristiyan halk oktan ehri terk etmi, yalnzca Yahudiler kalmtr; Kanun Sultan Sleyman, Budin dnda karlayarak ehrin btn anahtarlarn kendisine sunan heyetin ba nda bulunan Yozef ben Salamon Eskenaziye bir ferman vererek kendisini ve ailesini ve kendinden sonraki btn slalesini sresiz olarak her trl vergiden muaf tutmu tur (Gleryz, Trk Yahudileri Tarihi, C.I, s.70; ayrca bkz: Galanti, Trkler ve Yahudiler , s.36). bn Battta Seyahatnmesi, C.I, s.403. Kalenin surlar iin bkz: Besim Darkot, Antalya , slm Ansiklopedisi, C.I, stanbul, MEB, 1978, s.461; Feridun Emecan, Antalya , Diyane t slm Ansiklopedisi, C.III, stanbul, TDV, 1991, s.234. Biraz farkl bir yerle tirme iin bkz: Emecan, Antalya , Diyane t slm Ansiklopedisi, s.234-235. Kudse Giden Alman Haclarnn Trkiye zlenimleri , Belleten, Nu.XLVI (Temmuz 1982), s.532.
Hristiya nlar oturuyor, onlar pazar gnn, dier blmnde otura n Ya hudiler cuma rtesiyi ve nc blmde otura n Trkler (Mslmanlar) ise Cuma gnn ta til sa yyorla r. ehirde ok sa yda Hristiya n tcca r var. Bu satrlar, bir yzyl kadar nc e, 1332de ehri gezip gren bn Batttann seyahat hatralar ve gzlemleri ve dnemin tarihsel ger ekleri ile koutluk i indedir. stelik sonraki dnemde, XVII. yzylda ehri gezip, gren ve yazan Fransz gezgini Paul Luc as gibi bir Batlnn gzlemleri ile de rtmektedir. Bu gzlemler aslnda bir gerein ifadesidir. Gayri-Mslim c emaatlere hukuk bir stat veren Fatih S ultan Mehmet ise stanbulun fethinden sonraki dnemde bir fermanla Balkanlardan ve Anadolu ehirlerinden ok sayda Yahudiyi getirterek bakent stanbula yerletirmiti. Bu zorunlu iskn sonuc unda buralarda deta tek bir Yahudi bile braklmamt55 . Fetihten sonraki gnlerde yeni bakent stanbulun yeniden imar ve iskn amac na ynelik olarak Antalyadan stanbula srgn edilen bir grup Yahudi, burada c emaatlerinin adna birer sinagog da kurmulard56 . Sonu olarak, Pamfilya Yahudi c emaatine ilikin tarih verileri Bergama Krall dneminden itibaren izleyebiliyoruz. Bu dnemde Pamfilya ile Likyann gelimi kentlerinde dank durumda bulunan Yahudiler, Roma dneminde Myra, S ide, Perge, Phaselis, Attaleia kentlerinde oturuyorlard. Bizans dneminde ise Hristiyanlama yoluyla Helenleme durumuna maruz kalmlar, blgenin en youn Yahudi yerleim yeri olan S idenin Araplar tarafndan tahrip edilmesi zerine Antalya kentine g mlerdir. XIII. yzyln balarnda S el uklu Trkleri tarafndan alnan Antalya kentinde dinsel bir c emaat olarak mstakil bir mahallede oturan ehrin Yahudileri, yeni bakent stanbulun yeniden imar ve iskn amac yla yaplan gler sonucunda Osmanl dneminde k k bir aznlk haline gelmitir.
55 56
Lewis, slam Dnyasnda Yahudiler , s.142. Galanti, Trkler ve Yahudiler , s.16.
BBLYOGRAFYA
-Balard Michel, (2005), Tarih Boyunca Akdeniz Uygarlklar, ev. R. ava, stanbul. -Baykara, Tuncer, (1993), Bir Seluklu ehri Olarak Antalya, Antalya IV. Seluklu Semineri, Antalya. -Baykara Tuncer, (2000), Trkiyenin Sosyal ve ktisad Tarihi (XI-XIV. Yzyllar), Ankara. -Bean, George E.,(1979), Turkeys Southern Shore, London. -Bean George E. - Mansel Arif Mfid - nan Jale, (1956), Side Agoras ve Civarndaki Binalar. 1948 Yl Kazlarna Dair Rapor, Ankara TTK, Yazt Nu. 69. -Belazur, Fthl-Bldan, (1955), C.I, ev. Z. K. Ugan, stanbul, Maarif Vekleti. -Bosch, Clemens Emin, (1957), Pamphylia Tarihine Dair Tetkikler, ev. S. Atlan, Ankara. -Broquire, Bertrandon De La, (2000), Denizar Seyahat, ed. Ch. Schefer, ev. . Arda, stanbul. -Buch, Wilfried, (1982), Kudse Giden Alman Haclarnn Trkiye zlenimleri, Belleten, Nu.XLVI. -Cahen, C., (2000), Osmanllardan nce Anadolu, ev. E. yepazarc, stanbul. -evik, Nevzat, (2009), Likyada Yahudi Varl lk Kez Kantland, alom. -Darkot, Besim, (1978), Antalya, slm Ansiklopedisi, C.I, stanbul, MEB. -Emecen, Feridun, (1991) Antalya, Diyanet slm Ansiklopedisi, C.III, stanbul, TDV. -Erten, Sleyman Fikri, (1338), Antalya Livs Tarihi, stanbul, Matbaa-i mire. -Flemming, Barbara, (1964), Landschaftgeschicte von Pmphylien, Pisidien und Lykien Im Spatmittelalter, Wiesbaden. -Foss, Clive ,(1996), Cities, Fortresses and Villages of Byzantine Asie Minor, Hampshire. -Galanti Avram, (1947), Trkler ve Yahudiler. Tarih, Siyas Tetkik, stanbul. -Goitein, S.D., (1967), A Mediterrenean Society, Berkeley, University of California Pres. -Gleryz Naim, (1993), Trk Yahudileri Tarihi, C.I, stanbul, Gzlem. -Hellenkemper, Hansgerd Hild, Friedrich, (2004),Tabula Imperii Byzantini, Band 8: Lykien und Oamphylien, Teil 1, Wien, Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften. -Heyd,W., (2000), Yakn-Dou Ticaret Tarihi, ev. E. Z. Karal, Ankara, TTK. -bn Battta Seyahatnmesi, (2004), C.I, ev. A. S. Aykut, stanbul, Yap Kredi. -bn Bb, Seluknme, (2007), ev. M. H. Yinan, stanbul, Kitabevi. -Karaca Behset, (2002), XV. ve XVI. Yzyllarda Teke Sanca, Isparta. Kitab Mukaddes/Eski ve Yeni Ahit (Tevrat ve ncil), (1976), C.II, stanbul. -Lewis, Bernard, (1996), slam Dnyasnda Yahudiler, ev. B. S. ener, Ankara, mge. -Lucas, Paul, (1814), Voyage du Sieur Paul Lucas, Tome I, Paris. -Mansel, Arif Mfid, (1956), lkada Antalya Blgesi, stanbul. -Mansel, Arif Mfid, (1967), Side Klavuzu, Ankara, TTK. -Mool Hasan, (1997), Antalya Tarihi, Ankara, Mehter. -nder Mehmet, (1970), Bitmez-Tkenmez Anadolu, Ankara. -Pr Reis, Kitab- Bahriye, (1988), C.IV, ed. E. Z. kte, stanbul, Kltr Bakanl. -Planhol, Xavier, (1958),De La Plaine Pamphylienne aux Lacs Pisidiens Nomadisme et vie Paysanne, Paris. -Ramsay, W. M. , (1960), Anadolunun Tarih Corafyas, ev. M. Pekta, stanbul, MEB. -Redford, S. Leiser, G., (2008), Taa Yazlan Zafer/Victory Inscribed, Antalya. -Sefername, (1967), ev. A. Tarzi, stanbul, MEB. -Star, J., (1939), The Jews of Byzantine Empire, Athens,. -Trebilco, Paul R. ,(1997), Jewish Communities in Asia Minor, Cambridge. -Tudelal Benjamin, (2001), Ortaada ki Yahudi Seyyahn Avrupa, Asya ve Afrika Gzlemleri, ev. N. Arslanta, stanbul, Kakns. -Turan, Osman, (1971), Seluklular ve slmiyet, stanbul, Turan Neriyat. -Turan Osman, (2004), Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, tken.
-Turan, erafettin, (1990), Trkiye-talya likileri, C.I, stanbul, Metis. -Voyacoglu, Vasos, (2002), Alanya, ev. A. Ozil, Alanya, DAKTAV. -Wallace, R. Williams W., (1999),Tarsuslu Paulusun Dnyas, ev. Z. Z. lkgelen, stanbul. -Yldrm, Ali, (2002), Alanya Kitbeleri, stanbul, stanbul Fetih Cemiyeti.
TARHN PENDE

Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 1 4 1 -1 76
Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 1 4 1 -1 76
CUMHURYET DNEMNDE YAANAN KURAKLIK FELAKETLER ZERNE BR DEERLENDRME Necmi UYANIK* Muhammed SARI
zet Cumhuriyet dneminde yaanan en nemli kuraklk 1928 ylnda meydana gelmitir. Bu kurakln en etkili olduu saha ise Anadolu olmutur. Bu blge halknn ounlukla ziraatle megul olmas, kuraklktan etkilenme orann artrmtr. Nitekim bu kuraklkla birlikte, ou aile yiyeceksiz kalm ve bu yzden bir ksm yerlerini terk etmilerdir. Hatta baz blgelerde lm olaylar bile meydana gelmi olduundan hkmet, bu yrelerin halkna Hill-i Ahmer (Kzlay) ve Ziraat Bankas vastasyla yardmda bulunmutur. Bu yardmlar sayesinde halk rahat bir nefes alabilmi ve zellikle Ziraat Bankasnn borlar ertelemesi sayesinde retici durumlarna devam edebilmilerdir. Anahtar Kelimeler Kura k lk , Ktlk , Hil l-i Ahmer, Ya rdm AN ANALYSIS OF THE DROUGTH DISASTERS IN THE P ERIOD OF REP UBLIC Abstract The most important drought in the period of Republic occured in 1928. The Central Anatolia Region was the most affected area by this drought. Dealing with the agriculture by most of the citizens of this region increased the exposure ratio from the drought. Because of this drought, many families exposed to lackness of food and drink and some of them abandoned their places. Even some death incidents occured in some areas and the government helped the people of thes e regions by means of Hilal-i Ahmer and Agricultural Bank. Thanks to these helps, the public was able to breathe a sigh of relief and especially thanks to the debt suspension of Agricultural Bank, they were able to continue their agricultural life. Key Words Drought, Fa mine, Hila l-i Ahmer, Help
**
Do. Dr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. necmiuyanik@hotmail.com Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits-Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Doktora rencisi. m.sari@hotmail.com
GR Kuraklk, bitki hayatnn ve daha dorusu topraa bal hayatn, gelime olanaklarnn kstland bir doal yaam ortamdr1 . Ekonomisi daha ok toprak rnleri zerine dayanan Trkiyenin, tabiat tarafndan hassas bir ekilde izilmi olan ya karakteri, bir ok seneler yurt ekonomisinin sarslmasna, ift inin byk skntlar ekmesine sebep olmutur2 . Bu skntlarn banda, halkn uzun seneler ekmek zorunda kald ktlk felketi gelmektedir. Bu tr felketlere Trk tarihinin her safhasnda tesadf etmek mmkndr. Tarihte ktlk seneleri diye bilinen seneler ya vakitsiz yaanm, ya da iddetli souklarn ve kurakln neticesi olarak grlmtr. Buna mukabil mahsul tamamen deilse bile, % 30, % 40 ve hatta bazen % 50den fazla azaltan souk, kurakla veya daha genel bir tabir ile gayrimsait senelere daha sk tesadf edilmektedir. 1845, 1874, 1887 ve 1928 senelerini birinc iye ve 1935, 1939, 1942 ve 1945 senelerini de ikinc iye rnek olarak verebiliriz 3 . Ancak bu tr ktlk seneleri daha ok ya azlndan, yani kuraklktan kaynaklanmtr. Bu tr iklim artlarnn etkisi ise en ok Anadolu vilyetlerinde grlmtr. Orta Anadoluda kuraklk ve ktlk o kadar etkili olmutur ki, masallara ve destanlara girerek herkes kuraklk ve ktln ne olduunu bilir hale gelmitir4 . Hi phesizdir ki Anadolu, tarih boyunc a byk kuraklk ve ktlklar yaamtr. Bunlardan Osmanl dneminde olanlarndan bazs yazlmtr. Bu skntl yllar, halkn i inden yetien ozanlar dokunakl feryatlarla dile getirmilerdir. Buna rnek olarak, 1845 kurakl Kayserili bir ozan tarafndan erdi bu ktla nice ok diyarlar-cmlesinden ehven oldu bu civar5 , eklinde dile getirilmitir. Yaanan kuraklklar i erisinde en tesirli olan 1874 ylnda meydana gelmitir. 1873 yaz Orta Anadolu'da kurak ge inc e, o yl az mahsul toplanabilmiti. Buna karlk, sonbahar ar yal, k ise btn lkede fevkalade sert ge mitir. stanbulda bile Hali i buzlar tutmutu. Orta Anadolu'da youn kar ve don yznden yollar aylarca kapal, yzlerc e ky ise mahsur kalm, hatta bazen kar kalnl telgraf direklerinin boyuna ulanc a haberleme imknlar da kesilmitir.6 Bunun netic esinde pek ok kii ya lm, ya da bulunduklar yerleim yerini terk ederek kendilerine yeni hayat sahalar aramaya balamlardr. yle ki, 1874 ylnda meydana gelen korkun ktlk hakknda bir ok halk airi destanlar meydana getirmilerdir. Bu destanlarda halkn o zamanki
2 3 4 5
Nihat Uluocak, Kuraklk ve Kurak Blgelerin zellikleri , stanbul niversitesi Orman Fakltesi Dergisi Seri B , Yl: 1974, S. 2, s.135. Umran Emin la an, Kuraklk ve Memleketimiz , ktisadi Yry , 6 Temmuz 1945, Yl: 6, C. 6, S.133, s.9. Nejat Berkmen, Orta Anadolu`da Kuraklk , Trkiye Cumhuriyeti Tarm Bakanl Dergisi, Ocak 1948, Yl: 2, S.4, s.8. evket Ra it, Kuraklk ve Ktlk , Dnm, Haziran 1935, S.36, s.11. Cahit ztelli, Halk iirinde Tarihi Ktlklar ve Kuraklklar , Hayat Tarih Mecmuas (Tarih ve Edebiyat Mecmuas), Temmuz 1974, Yl:10, C.2, S.7, s.31. Sinan Kuneralp, Orta Anadoluda Ktlk (1873-1875) , Tarih ve Toplum, Nisan 1990, S. 76, s. 54.
muzdarip ruhu, perian hli, samimi bir dille ifade edilmitir7 . Bu tarihten sonra ise, bilhassa 1928 ylnda Orta Anadoluda meydana gelen kurakln tesirleri byk olmutur. Bu tesir 1930lu yllarda dahi srm, bu tarihlerde Karadeniz de dhil olmak zere pek ok blgeyi etkisi altna almtr. A. KURAKLIIN SEBEP LER VE TESRLER Prof Gassner ile Prof. Christiansen-Weniger aa ktklerinden yaptklar aratrmalarda, 1928 ylndan bu yana olan tarihlerdeki ktlk veya fena mahsule, yaszln sebep olduunu ortaya koymulardr8 . Yan en az dt blge olan Orta Anadolu, doal olarak bu durumdan en ok etkilenen blge olmutur. Her ne kadar ya azl burada ktlklar meydana getirmise de, yaanan kurakl sadec e bu etkene balamak doru olmayac aktr. Uygulanmakta olan ziraat tarznn da kurakln iddetini arttrmada byk tesiri olmutur. lm bir inc elemeye dayanmamakla birlikte, ift ilerin bilgilerine, kanaatlerine ve yzeysel bir bakla bile grlen duruma gre, bu ovadaki topraklar ziraate gayet elveriliydi. rnein Beyehir Glnn a lmasndan evvel tarlalar, ok dk bir verimdeyken sulama sayesinde bire on, hatta yirmi rn vermekteydi9 . Yine Krehir ve Aksarayda kuraklktan en ok etkilenen kylerin bir ksm, Kzlrmaka sahildar olan kylerdi. Doal olarak buralarda kuraklktan atlam ve mahsulleri yanm tarlalarn bulunmas byk bir tezat oluturmaktayd. yle ki, Kzlrmakn kendi tabi seviyesiyle sulayabildii yerlerdeki mahsuller gayet iyi durumdayd10 . Buradaki en byk eksiklik, ift inin bu tr su kaynaklarn kullanma zahmetinde bulunmamas ile, gkten dec ek yamurlardan medet bekler hale gelmi olmasdr. Nitekim Konyann kuraklktan en muzdarip bir nahiyesinde drt yz haneli, fakat obanlk yznden yar yarya terk edilmi ve kuraklk yznden de tamamyla harap olmaya mahkm gibi duran Obruk Kynn kenarnda, yzeyi yerden on metre al akta ve suyunun derinlii 130-140 metre arasnda olan, i erisinde yaklak 7.000 metrekp su bulunduran volkan gl bulunu7
ekildi pnardan tkendi mlar Lodos yeli bulutlar kovalar Rahmetten mberr oldu havalar Tutu tu ci erler bryan iinde O zaman bir hrstr d t insana ok gavga kldlar b- revana kmaz oldu zahireler meydana Bulunmazd sevk sultan iinde Acayiptir hele dnle bu sz Bahar geldi gvermedi yeryz Hazret-i lemyezel bununla bizi Terbiye eyledi bir an iinde. Aksaray Folklorunda Yapraklar Aksarayl Bir Halk airinin Dilinden 1290 Ktl , Hasanda, A ustos 1952, Yl:2, S.12, s.4. Nejat Berkmen, agm.,s.8. Leon Robinowicz, Nfus Meselesi, (eviren: Alaettin Cemil), ktisat Matbaas, Ankara 1930, s.353. Age., s.354.
8 9 10
yordu. Anc ak bu su, birka ift inin hayvannn sulanmasndan baka ie yaramyordu.11 S ulama kaynaklarndan faydalanlmamas netic esinde btn kurak blgeler, aa tan mahrum bir hle gelmiti. Bu sebeple ift i; ev, ahr ve basit ziraat aletleri yapac ak keresteden, yemek piirmek ve kn snmak i in gerekli yakacak odundan mahrumdu. Odun yerine sr gbresinden yaplm tezei yakmakta olduundan, tarlalar gbresiz ve topraklar da verimsizdi.12 Verimsiz kalan bu topraklarn yanna, bir de ift inin ziraattaki yanl usulleri ekleninc e tehlike bir kat daha artyordu. Bu sre te sknty meydana getiren ziraat tarzndan biri, ift ilerin genellikle ziraatlarn arpa ve budaya dayandrmalar olmutur. Bunun yannda, msr ve dar gibi yaz mahsul ekilmiyordu.13 yle ki, ift ilerden ounun ziraata elverili ortalama krkar dekar arazisi ve birer ift c lz kz bulunuyordu. Bu arazinin yars kara nadas halinde 1-2 yl dinlendirilir, dier yars da ekilerek, hava uygun giderse 1.200 kilo kadar buday kaldrlabilirdi. Bu budayn 360 kilosunu dier yln tohumluuna, 840 kilosunu ise en az be nfuslu ailesinin ekmeklik ihtiyac na ayryordu. Hlbuki bu ailenin yalnz katksz ekmei iin 1.095 kilo budaya ihtiyac oluyordu. Bir yetersiz yllk zira retim, kuru ekmeini bile karlamayan bu gibi ailelerin erkeklerini, gc yetenlerinin, eksik ekmeini tamamlamak, giyeceini salamak, hkmete olan vergisi ve tc cara olan borcunu deyebilmek i in, zaten i buhran i inde olan ehir ve kasabalara akn ederek i ilik yapmaya mec bur brakyordu14 . Kurumsal bir tekilatlanma gerekletirilebilseydi, en azndan emein inisiyatifi a sndan ift inin ayakta kalmas yolunda nemli bir alt yap salanm olabilirdi. ift inin ziraat iktisadna ait tekilatszl, kurakln vahametini artrc bir etken olmutur. retim kooperatifleri, ziraat birlikleri, zira itibar sandklar ve tekilatlar ile hatta daha basitleri ve ilkelleri olmu olsayd, belki de bu kuraklktan ift iler daha az etkilenecekti. Hi olmazsa kaybettikleri yiyeceklerini, tohumluklarn kendi kendilerine temin etmi olurlard. rnein Aksaray valisinin 1927 ylnda imec e usul ile bir miktar ziraatta bulunmas, seksen bin liralk bir sermayenin teminini salamt15 . Fakat ift i bu tr imec e usullerini uygulamazken, inekleri ve ift kzleri, otsuz, yemsiz, samansz ve bakmszd. yi damzlk boas yoktu. Bu sebeple inekleri stszd. ift kzleri deil demir pullua, kara saban bile ekemeyecek derec ede k k ve c lzd. Yine ift i topra iyi ileyen ve mahsul abuk ve uc uz eken orak, harman temiz-
11 12
13 14 15
Age., s.355. Zihni Derin, Kk ifilerimizin Zirai Dertleri; Tarm Bakanl nn Kk Su lerine Ait Hayrl Bir Te ebbs ve Bu te Muvaffak Olma artlar , Ziraat ve Ticaret Gazetesi, Nisan 1952, S.146, s.93. Leon Robinowicz, age., s.357. Zihni Derin, agm., s.93. Leon Robinowicz, age., s.358.
leme ve ayrt etme ilerini temin eden yeni aletlerden mahrumdu16 . Bununla birlikte, 1928 yl kuraklnn etkisini oaltan sebeplerden birisi de hem ift inin yeterli sermayeye sahip olmamas, hem de topra derinden ileyec ek modern tarm aletlerinin bulunmayyd17 . Bu sebeple hkmet, kuraklktan sonra artk eski sabanlarn yerine daha modern pulluklarn getirilmesi ve topran daha iyi ilenerek, bu gibi zararlardan en az kaypla kurtulmak istemi ve bunun i in de bir kanun dahi hazrlanmt. Bu pulluklarn dardan deil i eride retiminin salanarak temin edilmesi de kararlatrlmtr18 . Fakat buradaki en nemli sorun, ift inin modern tarm aletlerine sahip olmamasnn yannda, bu tarm aletlerini deerlendirec ek bilgiden de mahrum kalmasdr. O dnemde ift i, kendini kalkndrac ak olan yeni ziraat usullerini bilmemekte birlikte bu usulleri kendine retecek rehberden mahrum durumdayd. Bildiklerini tatbik edec ek enerjilerini kaybetmilerdi19 . Dier taraftan ihtiyac nispetinde krediden de mahrumdu. Ziraat Bankasndan salayabildii az bir miktar paray zira retimde kullanamamaktayd. Yine mahsullerini deerlendirec ek satc ya kadar depo edecek, bir elden tayp kymetli fiyatla satac ak ve dnya piyasalarndan haber alac ak vastalardan mahrumdu. Bu yokluk, 1928 ylndaki kuraklkla birlikte iyic e a a km ve ift inin yz glmez hale gelmiti. Bu kuraklk Konya, Aksaray, Yozgat, Krehir, Eskiehir ve Afyon gibi vilyetlerde etkili olmu ve ilk anda nfusun yaklak bete biri zerinde etkisini gstermitir. Kuraklktan etkilenme orannn az gibi grnmesine ramen etkisi ok iddetli olmutur. Bunun nedeni ise, kuraklktan nc eki iki senenin ksmen kurak gitmesi ve 1928 yl knn iddetli ge mesinden ift ilerin alac aklar mahsule gvenerek mevc utlarn hayvanlarna harc amalar yznden ambarlar ve sermayeleri bakmndan zayf durumda kalmalardr20 . Bu durumun netic esinde, retimde mthi bir azalma ba gsterdiinden devlet dardan buday ithal etmek zorunda kalmtr. Bu sadec e olayn ekonomik boyutunu tekil ederken, toplumsal anlamda pek ok kii ekmek bulamaz hale geldii gibi a lktan lenler dahi olmutur. B. KURAKLIIN DEVLETE VE HALKA VERD ZARAR Eskiden beri ktlklar ok mhim deiikliklere sebep olmu, bilhassa insan sal zerinde stma gibi hastalklara neden olmutur. Ayrc a bu kuraklk
16 17
18
19 20
Zihni Derin, agm., s.93. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: II, C.XII, Ankara (tarihsiz), (Ziraat makinelerinde ve ziraatta kullanlan mevad m taile ve muharrike ile mstahzarat kimyeviyenin rsumu hakkndaki kanunu tadil edici 1/498 numaral kanun lyihas ve ktisat, Adliye ve Bte Encmenleri mazbatalar), s.1,2. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: III, C.XX, Ankara (tarihsiz), (Pulluk ve saire iin bir sermaye tesisi hakknda 1/709 numaral kanun lyihas ve ktisat ve Bte Encmenleri mazbatalar), s.1. Zihni Derin, agm., s.93. Leon Robinowicz, age., s.350.
yznden pek ok g hareketi de yaanmtr21 . rnein 1928 senesinden balayarak 4 sene zarfnda Konya Ovasnda kurakln devam etmesi, kylleri pek ac iz ve perian bir hale drm ve hatta baz kyler ahalisinden bir ksm, baka yerlere g etmek mec buriyetinde kalmlardr22 . Anc ak bu g hareketi 1928 kuraklnda daha nc ekilere nazaran geni boyutlu olmamtr. Bununla birlikte, burada yaamak zorunda kalan insanlar, su problemi bata olmak zere pek ok skntya maruz kalmlard. Kuraklk olduu vakit, lkedeki su rezervleri azalm, tarmdaki verimlilik tehlikeye girmi ve insanlar byk skntlarla kar karya kalmlardr23 . Bilhassa 1928de yaanan kuraklk halk zerinde olumsuz pek ok tesir yapmtr. zellikle Anadolunun tarm blgesi olmas ve kuraklnda etkisini burada gstermesi bu tesirin derecesini katlamtr. nk ya neredeyse bu senelerde hi dmemitir. 1928 k fevkalde kurak gitmiti. S enenin byle k zamanna tesadf etmi olmas nedeniyle Beyehir Glnde su hac minin daha fazla olmasn gerektiriyordu. Hlbuki gln seviyesi daha aa dmt. Beyehir Glnn suyunu kanallara veren kapan radyesi 1124 rakamndayd. ebekeye muntazam ve tam su verebilmek iin Beyehir Glnn seviyesi bir bu uk metre yksek olmas gerekiyordu. Yani 1125 bu uk olmas lzmd. Hlbuki birbirini mteakip kuraklklar netic esi olarak su kfi gelmemiti. Bunun netic esi olarak suyun seviyesi mtemadiyen, 1927den beri dmt. 1933 senesi kn kurak gitmesi netic esinde byle bir safhaya inmiti ki, artk kapaklardan su akamayac ak bir vaziyet hsl olmutu24 . Bu durum ise pek ok sahada etkisini gstermitir. Bu senelerde hkm sren kuraklk ile su datmnn fenn bir ekilde yaplmamas yznden, Beyehir Gl suyunun al alm olmas ve bu sebeple ebeke dhilinde bulunan arazinin tamamen sulanamamas, idarenin geliri arasnda mhim bir yekn tekil eden sulama c retinin, ehemmiyetli bir surette azalmasna sebep olmutu25 . Gelirin azalmasnn yannda, suyun yeterli miktarda tarm arazisine datlamamas da ayr bir sorun tekil etmiti. Nitekim 1928 ylnda, beklenen mevsim yamurlar yamad i in tarlalarda henz teekkl etmi olan buday ve arpa baaklar, alev gibi esen rzgrlarn karsnda yanp kavrulmutu. Yamur mevsimi gemi, bu suretle kuraklk, ac bir ger ek olarak ortaya kmt. Kyl bu felket karsnda ne yapac an arm, bu arada, zahire ve hayvan yemi fiyatlar ykselmi, bakmszlktan dola-
21 22
23 24 25
Ali Numan, klim ve Be eriyet , Halkevi, 30 Ekim1932, S. 3, s. 7. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, Fevkalde tima, C.III, Ankara 1931, (1/97 numaral Konya ovas sulama idaresinin 1931 senesi bte kanunu layihas ve bte encmeni mazbatas), s.219. Celal Er, Kuraklk , Karnca , Mart 1989, Yl: 55, S. 627, s. 7. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, tima II, C.XIII, Ankara 1933, s.42. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, tima II, C.XIII, Ankara 1933, (Konya ovas sulama idaresi 1933 senesi btesi hakknda I /506 numaral kanun lyihas ve bte encmeni mazbatas),s.2,4.
y, kasaplk hayvan fiyatlar da dmt.26 Kurakln etkisi, birinc isi gelirlerin azalmas ynnde, ikinc isi ise mahsul ve hayvanlarn lm netic esinde retimdeki azalma eklinde kendisini gstermitir. a. Gelirlerdeki Azalma 1928 ylnda yaanan kuraklk sebebiyle fiyatlarda bir ykseli kendisini gsterirken, bunun netic esinde bt ede a k meydana gelmitir27 . Bu yzden eitli vekletlerin bt elerini yeniden dzenleme gerei duyulmutur. Bundan baka, kuraklk blgesindeki kylnn, kara gn i in saklad altnlar da piyasaya srlmtr. Bu sebeple, piyasaya fazla miktarda altn arzedildii i in, altn fiyatlar da, grlmemi bir surette dmt. Kuraklk netic esinde, Trkiye'nin buday a n kapatmak i in, d piyasalardan buday ithaline ihtiya hsl olmutu. O yl en ok Romanya'dan buday ithal edilmitir28 . Grld zere kuraklk, ayn zamanda lkenin ithalat ve ihrac at dengesini de etkilemitir.1925te ihrac at 192 milyon, ithalt 242 milyon, 1926da ihrac at 182 milyon, ithalt 216 milyon, 1927de kuraklk zamanna tesadf ettii i in 192 milyonluk ihrac at, 158 milyona inmitir. thalt ise 211 milyon olmutur29 . 1928 ylnda ise yaklak olarak 108 milyon kilo buday ithal edilmitir30 . Kurakln bu tesiri sadec e mahsulle snrl kalmamtr. Mesela, Tuz sat kilo olarak; 1926da 7. 803. 606, 1927de (8. 005. 237), 1928de 7. 116. 887 TLdir. Buna binaen hslat da 300,000 lira kadar bir azalma yaanmtr31 . Bu durumun nedeni ise 1928 senesindeki kuraklktr. Bu tr felketler karsnda hkmet, her ne kadar madd anlamda sknt i ine dse de ift ileri korumaya ynelik uygulamalara gitmitir. Nitekim, 20 Haziran 1931de Arazi Vergisi Kanunu grlrken bu kanunun 5. Maddesi kuraklk ile ilgilidir. Bu maddeye gre; herhangi bir ky veya kasaba veya ehir arazisinin tamamnn veya belirli bir blgesinin mahsulleri sel, dolu, kuraklk, yangn, muzr haarat veya bulac hastalklar gibi fevkalde arzalar dolaysyla en az te bir derecesinde zayiata urarsa, bu suretle zarar grd idar tahkikatla sabit olanlarn o seneye ait vergileri, Maliye Vekletinin msaadesiyle ksmen veya tamamen silinec ekti32 . Anc ak, silinen bu bor lar ve retimin dm olmas tahmin gelirlerin beklenenden ok az kmasna sebep olmutur.
26
27
28 29
30 31 32
H. Avni anda, Tarih Boyunca Anadoluda Kuraklklar , stanbul Ticaret Odas Mecmuas, Ekim 1970 - Aralk.1970, S. 11-12, s.51. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: II, C.XII, Ankara (tarihsiz), (Mill Mdafaa Vekleti 1929 senesi btesine fevkalde tahsisat konulmasna dair 1/520 numaral kanun lyihas ve Bte Encmeni mazbatas), s.1. H. Avni anda, agm., s.52. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, Fevkalde tima, C.III, Ankara 1931, s.159. btn rnlerdeki ithalat bu ekilde olurken, bu day olarak 1924te 18 ve 1925te 19 milyon liralk ithalt, 1926 da 2,5 milyon; 1927de 868 bin ve kurak senesi olan 1928 de ise be milyon liralk ithalt yaplmt. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: III, C.XIII, Ankara (tarihsiz), s.14. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: II, C.XII, Ankara (tarihsiz), s.25. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: III, C.XIX, Ankara (tarihsiz), s.143-144. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, Fevkalde tima, C.II, Ankara 1931, s.94.
1928 senesi geliri, 11. 228. 000 lira tahmin edilmiti. Fakat bu sene zarfnda Anadoluda meydanda gelen kuraklk dolaysyla, bilhassa zahire nakliyatnda % 50 derec esinde indirim yaplmasna mec buriyet hsl olmutu. Dier taraftan ayni sebepten nakliyatn azalmas dolaysyla, bilhassa hafif seyir nakliyat 800 bin ksur lira kadar azalm ise de, dier maddelerde gsterilen yolc u ve sair eitli tahsisat da tahmine nazaran mahsus bir fazlalk kaydedilmi olduundan, bu eksiklik ksmen telfi edilmi ve gelir bt esi (285. 466, 07) lira eksik tahsilt ile kapatlmt.33 Ayrc a vergi gelirlerindeki bir azalma da, kara ve deniz boaz vergilerinde grlmtr. Buna gre, 1926 senesinde 774. 136 lira, 1927 senesinde 799. 204 lira ve 1928 senesinde de 697. 012 lira tahsilt olmutu. 1929 senesinde 800 000 lira tahmin edilirken34 , 1928 senesindeki hslatn azalmasnda kurakln etkili olduu phesizdir. Devletin gelirini azaltan en byk sebeplerden bir dieri, yine kurakla bal olarak hkmetin sulama c retlerinde yapm olduu tenzilattr. Hkmet, Orta Anadoluda ve bilhassa Konyada senelerc e devam eden kurakln yapt tesiri ve bilhassa 1928den itibaren hububat fiyatlarnn dkln gz nne alarak, c retlerde indirim yapmt. S ulama daresi Mec lisi tarafndan tespit ve hkmetin tasdikiyle tespit edilen c retler; evvelce her bir dnm bana muntazam ebekede 80 kuru alnrken, 30 kuru indirim yaplarak 50 kuru ve gayri muntazam ebekede dnm bana alnan 50 kurutan da 20 kuru indirim yaplarak 30 kurua indirilmiti.35 Fakat bu indirimler bir ie yaramam yine de halkn byk ounluu sulama borc unu demekte g lk ekmi ve byk bir ksm da deyememiti. S ulama c reti olarak bt edeki tahmin edilen miktar 139.100 lira olduu halde, senenin kurak gitmesinden dolay ziraat taliminden eksik olmakla 106.563 lira 44 kuru ve ayni sebebe binaen deirmen ve fabrika su c retinde 250 lira tahminine kar, 56 lira 4 kuru olarak tahakkuk etmiti. Bylece kurakln tesirinden hayli zarar gren ift ilerden tahsili tahmin olunan geriye kalan miktara mukabil, anc ak 5.072 lira 33 kuru tahsil edilebilmiti.36 Bu durum, uzun sredir devam eden kuraklktan her halde mteessir olmu bulunan sulama sahas ift ilerinin, hl lykyla ilerleme salayamam olmalarndan kaynaklanmt.37 Kurakln tesiri sulama alannda grlrken, dier sahalarda da d olarak kendisini gstermitir.
33
34 35 36
37
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, tima II, C.XIII, Ankara 1933, (Anadolu - Ba dat demiryollar ve Haydarpa a liman ve rhtm idaresinin 1928 senesi hesab katisi hakknda 1/421 numaral kanun lyihas), s.2. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: III, C.XIX, Ankara (tarihsiz), (1930 senesi hakknda umumi mazbata), s.180. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, Fevkalde tima, C.III, Ankara 1931, s.325-326. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, tima II, C.XIII, Ankara 1933, (Konya ovas sulama idaresinin 1928 senesi son hesab hakknda 1/450 Nolu kanun lyihas), s.2. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: III, C.XIX, Ankara (tarihsiz), (Konya Ovas Sulama daresinin 1930 senesi btesi hakknda l/644numaral kanun lyihas ve bte encmeni mazbatas), s.58.
Orta Anadoluda 1928 yl kuraklndan ulam da nasibini alm ve ulam gelirleri bu yl azalmtr38 . Gelirdeki bu azalma, dier alanlarda olduu gibi hkmetin bu sahada da bir indirime gitmesinden kaynaklanmtr. 22 Temmuz 1931 tarihinde Devlet Demiryollar ve Limanlar iletmeleri bt e kanunu grlrken, burada kuraklkla ilgili olarak 8. madde eklenmiti. Bu maddeye gre, 1928 ve 1929 seneleri zarfnda Hill-i Ahmer Cemiyeti tarafndan muhta lara datlmak zere darlk ve kuraklk mntkalarna gnderilen zahirelerin nakliye c retiyle, buna bal edevat tatili, ykleme, kantariye ve saire c retleri ve % 75 indirimle nakledilen amelenin nakliye c reti olarak tahakkuk eden 118. 545, 71 lira iletme alacaklarnn kayd silinmiti39 . nk bu dnemde rnlerdeki ar d ou insann en zarur ihtiya larn bile karlayamayac ak duruma dmelerine sebebiyet vermiti. Bu nedenle de bu yerlere rnlerin azalm olmasna bal olarak buday nakliyat yaplmt. b. rnlerdeki D ve Telefat Cumhuriyet dnemindeki kuraklklarn en ok tesir ettii saha Anadolu Blgesi olmutur. Cumhuriyetin ilk yllarndan balamak zere yaanm olan bu kuraklklar, halkn byk ounluunun ift i olmas hasebiyle dorudan rnlerin verimini ve buna bal olarak da hem vatandan yiyec ek ihtiyac n, hem de gelir kaynan teminden mahrum kalmasna sebep olmutur. 1923 yl sonlarnda Trakya havalisiyle, Konya, Eskiehir, Afyon, Ktahya ve Ankara vilyet ve kazalarnda senenin kurak gitmesi sebebiyle, hububat mahsul ar derec ede dmt. Bu sebeple drt ay sonra bu blge halknn zaruret i inde kalmasna kesin gzyle baklyordu. Buna engel olmak i in, dardan buday ve un getirilmesi ve bunun temini i in de gmrk vergisinin ksa bir mddet i in kaldrlmas ngrlmt. Fakat bunun da memleket ekonomisine verecei zarar dnlerek, bunun en son tedbir olmas uygun grlmtr. Bunun yerine ihtiya duyulan yerlere Mdafaa-i Milliye emrindeki kamyonlarla un ve buday tanmasnn daha muvafk olduu dnlmtr40 . Yine 1925 ylnda Ziraat Vekletinden Babakanla gnderilen bir yazda, 1924 yl mahsulnn k nedeniyle zarara uram olduu ve bu sene de devam eden kurakln klk ekimi zarara uratt ve ilkbaharda da ayn durumla karlamann yksek bir ihtimal olduu gz nne alnarak, bunun i in gerekli nlemlerin alnmas istenmitir.41 Anc ak bu senelerdeki kuraklk 1928 senesine nazaran daha az etkili olduundan rnlerin azalmas ve eitli lm v.b. olaylar pek yaanmamtr. 1928 senesinde yaanan kuraklkta alt vilayetin (Konya, Eskiehir, Ankara, Aksaray, Afyon, Yozgat) darlk sahasndaki etki, ksmen yemlik, ksmen to38
39 40 41
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: I, C.IV, Ankara (tarihsiz), (Anadolu - Ba dat demiryollar ve Haydarpa a liman ve rhtm idaresinin 1928 senesi maliye bte kanunu lyihas ve bte encmeni mazbatas), s.10. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, Fevkalde tima, C.III, Ankara 1931, s.308. BCA ; 30.10/ 184.266.1. BCA ; 30.10/ 184.266.4.
humluk olmak zere darlkta bulunan yaklak yz bin nfus ve elli bin aileyi daha ok etkiliyordu. Bunlardan yaklak yirmi bin aile bir sene, sekiz bin aile dokuz ay, yirmi iki bin ailenin ise alt ay darlk ekmesi bekleniyordu. Bunlarn tohumluk olarak ihtiya lar ise 16-17 milyon kilo civarndayd42 . Ayrc a ift inin elindeki mahsullerin deeri de gitgide dmt. 1929 senesine kadar budayn her bir Konya kilesi 22 lira ve daha yksek fiyatla satlmakta iken, hububat fiyatnn dmesi dolaysyla her bir Konya kilesinin 12 liraya belki daha aa fiyata dmesi kyly daha ziyade mkl ve elim bir vaziyete drmt43 . Bunun yan sra ktisat Vekili akir Beyin verdii bilgiye gre, kuraklktan sadec e hububat deil ayn zamanda panc arda da byk zararlar grlmt44 . Bu etkiyle birlikte iftiler, mahsul yetitiremedikleri gibi, ellerindeki mahsuln yetersizliiyle ok ac kl bir duruma dmlerdir. Bu tarihlerde farkl mntkalardaki kylerde hi yiyec eksiz kalan be on hane bulunmaktayd. Bunlar ksmen alarak, ksmen de komularnn yardmyla ge inmekteydiler. lerinde una ot kartrarak yiyec ei maddenin miktarn artranlar vard. Zararsz otlar halayp unla kartrarak sa ta bir nevi pide yapmaktaydlar. Baz yerlerde de ot yemekteydiler. Bunlar kylerin amele, hizmetkr ve yardmc ksmn oluturuyordu. Tarlalarda i bulamadklar i in bu kt duruma dmlerdi. lerinde bir ou almak zere baka yerlere gitmiler ve oradan ailelerini geindirmeye almlard. Yine bunlar i erisinde a lktan len olmad bildirilmekteydi45 . Fakat bunun aksine, Babalk gazetesinin 8 Mart 1928 tarihli nshasnda, bu sene kn ok iddetli getii ve baz yerlerde insan ve hayvan lmlerinin meydana geldii bildirilmekteydi. Bu yerlerden birisi de Konyayd. Bu felaketle ilgili u ifadeler kullanlmt: Geen sene vila yetin birok mahallerini yamursuzluk, kuraklk, seylap, dolu gibi birok a fetler ha ra p etti. Mba rek iftilerimizin binbir emekle ektikleri hububa t, bu kurutucu fela ketlerle ta rumar oldu. O kadar ki, ifti baz yerlerde hayva nla rn beslemekten bile a ciz ka ld.46 . Hakikaten 1928 senesinde Anadolu yaylasnda kuraklk sebebiyle ot ve saman, ihtiyac a tamamen evvelden anlalm olduu halde, en mhim hububat mntkalarndan ge en ark demiryollar mevkisinde ot ve samanlar rm ve bu yzden Anadolu'da bir ok damzlk hayvan mezbahalara sevkedilmiti. nk saman ve otun ykleme ve tahliyesi hem masrafl hem de mkld.47 Bu nedenle, ift ilerin en byk dayanaklarndan olan hayvanlarnn ou lmt. Bu durum, nerdeyse her kuraklk dneminde byle olmutur.
42 43
44 45 46 47
Leon Robinowicz, age., s.359. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, Fevkalde tima, C.III, Ankara 1931, (1/97 numaral Konya ovas sulama idaresinin 1931 senesi Bte kanunu layihas ve Bte Encmeni mazbatas), s.219. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: III, C.XX, Ankara (tarihsiz), s.163-164. Leon Robinowicz, age., s.359-360. Muzaffer Hamid, iftilere Tohumluk , Babalk , nu: 2742, 8 Mart 1928, s.1. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: I, C.IV, Ankara (tarihsiz), (Sirkeci ile Haydarpa a arasnda feribot tesisi hakknda (1/193) numaral kanun lyihas ve nafa ve bte encmenleri mazbatalar), s.4.
Bilhassa ift ilerin btn mahsulleri ve hayvanlar trl hastalk, bc ek ve zararl hayvanlardan kuraklk ya da fazla yamur ve sel, don, dolu, zelzele gibi tabi afetlerden sk sk zarar grmekteydi.48 Mesela, 1290 kurakl olarak bilinen ve 1874 ylnda meydana gelen kuraklk, Ankara ilinin Keskin il esinde bir felaket eklini alm, srlarn % 81i, koyunlarn % 97si lm, 52. 000 kiilik nfustan 7. 000 kii g etmi, 20. 000 kii lm anc ak, geriye 25. 000 kii kalmt49 . Gerekten de 1874 kuraklnda en ok zarar gren yerlerden Ankara, Bala, keskin, Kalecik halk, g etmi kalanlarn ise, len hayvanlarn etlerini, aa kabuu, ot kkleri yedikleri, g meye izin verilmediinden ldkleri bildirilmiti50 . Bu tarihten sonraki en byk ktlk olan 1928 ylnda bu derec e olmasa da benzer olaylarla karlalmtr. Her sene gitgide artan koyun ve dier hayvanlarn saysnda, 1928 ylnda meydana gelen kuraklk ve iddetli k sebebiyle bir ilerleme meydana gelmemi 51 , hatta bu havalideki koyunlarn ksmen krlmasna sebep olmutu52 . Bu hususta ktisat Vekili Mustafa Rahmi Bey, vekletin bt esinin grlmesi esnasnda, lke ekonomisinden bahsederek 1928 yl kuraklna deinmi ve Ana dolu yaylasnn ziraatnda tehlikeli vaziyetler ihdas eden yamursuzluk ve rutubetsizlik, ha kikaten ciddiyetle nazar itiba ra a la ca k bir mesele ha lini a lmtr. Geen sene be a lt vila yetin iftileri ok yerlerde ektii tohumu a lamamla r ve ok mkl mevkiye dmlerdir ve bunun neticesini de memlekette pa hallk ve dier ticari skntla r eklinde grmekteyiz. Son zamanlar kn tesira t ve geen seneki kuraklk sebebiyle za yflayan gda bula ma ya n ha yva na tmzn mhim bir ksm lmtr. Serveti umumiyemizden belki on be yirmi milyon lira nne gemek mmkn iken ya pla ma ma s sebebiyle ma hv olup gitmi 53 olduklarn ve bunu nlemenin ilk yolu olarak da kyllerin hayvanlar i in al yaptrmak gerektii yle ki, al olan kyllerin hayvanlarndan lenin olmadn, buna mukabil al olmayanlarn hayvanlarnn ise % 10 ile % 70 arasnda telef olduunu bildirmitir. Yine ayn sorunla ilgili olarak ktisat vekleti bt esi grlrken, Aksaray Milletvekili Besim Atalay Bey, burada ift ilere ynelik bir yatrmn olmadndan ve kuraklktan etkilenen bu blge insanna yeterli yardm yaplmadndan bahisle hkmeti yle eletirmiti: Ya lnz bteye baktm, (iftileri takviye) diye bir ta hsisat a ra dm, bula ma dm. Bunun da sebebi, Vekil Beyin itiraf buyurduklar vehile Orta Anadolu' da ba z mntka la r vardr ki, bugn zaruret iindedir. Kohisar, Ara psun'da n a ldm telgra fla r ok a ckldr. Davarlar % 50, % 30 gitmi. Daha fazla veya da ha noksa n ne ise, bir
48 49 50 51 52 53
Zihni Derin, agm., s.93. Umran Emin la an, agm., s.9. Cahit ztelli, agm., s.32. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: I, C.III, Ankara (tarihsiz), s.154,159. Leon Robinowicz, age., s.358. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: I, C.III, Ankara (tarihsiz), s.245.
za ra r var. 54 . Anadoluda etkisini en iddetli gsteren kuraklk, dier blgelerde de bu blge kadar olmasa da, etkili olmu ve oralarda yine ayn ekilde a lk ve sefalet, rnlerin toplanamamasna bal olarak kendisini gstermiti. 1929 yl Ocak aynda, Malatya Vilayetinden babakanla gnderilen bir yazdan anlaldna gre, 1928 ylnn k mevsiminin iddetli ge mesi ve ondan sonra da devam eden kuraklk netic esinde a lk ba gstermitir. Tabi her ne kadar demiryollar iinde ve yollarda i i olarak almaktaysalar da, havalar bozuk gittii iin bu ilere ara verilmitir. Bunun zerine de, bilhassa Arapkir ve Kemaliyede alk had safhaya ulamtr. Bu sebeple vilayet ac ilen 25.000 liralk bir yardm talebinde bulunmutur55 . Yine ayn tarihlerde 2 Haziran 1929da Trabzon Vilayetinden alnan bilgiye gre, S rmene, Rizenin Karaderesiyle Ofun Baltac deresi kylerinde yiyec ek msr tanesi bile kalmam olduundan halkn a lktan ot yedikleri ve bu yzden soygun vakas tr olaylara rastlanmakta ve ac ilen yardm talebinde bulunulmaktayd56 . Bunun yannda 1930 senesinde yine ya yokluu sebebiyle Koc aeline bal Geyve Kazas ve buraya bal 31 kyde kurakln etkisi ok fazlayd. Bu kyler halk kuraklk sebebiyle tohumluk ve yiyec ek zahire elde edemediklerinden Ziraat Bankasna kendilerine bor vermesi hususunda mrac aatta bulunmulard. Aksi takdirde bu yre halknn geimlerini salamak amac yla saa dola dalac aklar bildirilmiti57 . Bu tarihlerde yaanan kuraklklarn ve buna bal olarak ortaya kan ktln ardndan, 1933 ylnda Anadolu ile Dou Anadolu ve Karadenizin baz ehirlerinde yeniden a lk ba gstermitir. Bilhassa Dou Anadoluda kn ok sert ge mesi sebebiyle nemli miktarda hayvan telef olmutu. 1933 Nisannda Erc i, Ahlat, Muradiye gibi yerlerde souktan byk bir sknt yaanm olduundan ok miktarda hayvan telef olmutur. Bu skntlarla beraber ot, saman ve arpa fiyatlarnda gitgide bir art sz konusu olmutur. Mesela 13 Nisanda, ot 4 kuru, saman 5 kuru ve arpada 5.50 kuru iken bir gn sonra, ot 5 kuru, saman 15 kuru ve arpa da 6 kurua ykselmitir58 . Ayn tarihlerde Mu Valilii tarafndan gnderilen bir yazya gre, kn sreklilik gstermesi ve yaan karlardan dolay kyl ok byk bir zarara uramtr. Kn sertlii nedeniyle sonbahar rnleri donmu, ilkbahar ziraat yaplamam, a lktan hayvan telefi % 25 derecesine ulamtr59 . Ayrc a Van ve c ivarnda grlen kuraklk sebebiyle halk byk skntlar ekmi, hatta yiyec ek yokluundan otlarla beslenmek zorunda kalmlardr. Bunun yan sra hayvanlar da birer birer telef olmutur. yle ki, Van merkez ve c ivarnda
54 55 56 57 58 59
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: I, C.III, Ankara (tarihsiz), s.248. BCA ; 30.10/ 120.858.2. BCA ; 30.10/ 120.858.4. BCA ; 30.10/ 120.858.6. BCA ; 30.10/ 121.860.2. BCA ; 30.10/ 121.860.3.
63.010 koyun, 12.390 kei, 3.431 sr, 354 manda, 573 at, 305 eek, 34 katr ve 2 deve olmak zere toplamda 80.149 hayvan lm ve yeni doan kuzu ve olak telefat da % 75 c ivarnda olmutur60 . Bu sralarda Anadolu Blgesinde de kuraklk etkisini gstermi ve bu blgede a lk ve telefat etkili olmutur. 1933 ylndaki kurakln Akehir, Beyehir, Seydiehir, Ereli kazalar ile bilhassa merkez ve umra kazasnda etkisi ok byk olmutur. yle ki, kurakln tesiriyle klk rn, el ile yolmak suretiyle hasadna imkn vermeyec ek kavruk ve c lz bir halde bulunmakta, hatta ou kyde bu imknszlk karsnda ekinlere hayvanlarn bile salnd grlmekteydi. Bu arada, Konya Ovasnda kanal sistemi dhilinde bulunan kylerden bir ksmnn arazisi, Beyehir Glndeki su seviyesinin yine senelerden beri devam eden kuraklk yznden inmesi dolaysyla, anc ak Bozkrdan dolap gelen aramba aynn sularyla kstl bir alan sulanabilirken, geneli tekil eden kra kylerin vaziyeti ok ktyd61 . Bu srada ileri Bakanl tarafndan Babakanla 1933 Kasmnda gnderilen yazya gre, Konyaya bal Akehir, Yeniehir, S eydiehir, Ereli, Merkez ve umra gibi Konya ovasndaki meralar tamamen l manzarasna brnmt. Bu durum, bir taraftan ekinc ileri dier taraftan da hayvanc lar mitsizlie drmt. Lazm gelen yardm yaplmazsa bu kylerde yeni sene iin retim kabiliyeti kalmayaca ve halen merkeze tabi yzde yz kuraklktan etkilenen on sekiz ky halkna yollarda altrlmak zere ekmek paras temin edildii bildirilmiti62 . 1933 ylnda Konya merkeze bal 53 kyde, umrada 45 kyde, Karamanda 32 kyde, Ilgnda 20 kyde, Bozkrda 16 kyde, Kadnhannda 10 kyde, S ultaniye (Karapnar)de 2 ve merkez kazann 6 mahallesi ile Alada mntkas kyleri yazlk ve gzlk rnleri kuraklktan % 50 derec esinde etkilenmiti. Yine Hadim, Ermenek ve Cihanbeyli genelinde de % 50 derec esinde kuraklktan etkilenilmiti63 . 23 Temmuz 1933de, Konyaya bal Bozkr ve Kadnhan kazalarnda kuraklk yaanrken bir anda yamurla kark dolu yamaya balamtr. Yaan dolular bu kazalarn kylerinin mahsulne byk zarar vermitir. zellikle Kadnhanna bal Karasevin Kynn rnleri tamamen yok olmu ve kyl yiyeceksiz ve tohumsuz kalmt.64 Buna gre, Bozkr ve Kadnhannda meydana gelen dolu felaketinden etkilenen kyler u ekildeydi:
60 61 62 63 64
BCA ; 30.10/ 184.269.2. BCA ; 30.10/ 81.530.21. BCA ; 30.10/ 81.530.21. BCA ; 30.10/ 81.530.21. BCA ; 30.10/ 81.530.21.
Tablo-1: 1933 Yl Kuraklndan Etkilenen Konyann Bozkr ve Kadnhan Kazalar65

Kazann ad Bozkr Kadnhan Nahiyesi Belviran Merkez Ky Sar olan Kuzuveren Kldere Ayvalca Karasevin Kyl tolu Meydanl Konur viran Mahsuln hasar derecesi % 70 % 15 % 30 % 30 % 100 % 100 % 100 % 100
Yamursuzluk ya da dolu gibi felketler sebebiyle, ortaya kan rn azl beraberinde phesiz ki, hububat fiyatlarnda nemli miktarda art eklinde grlmtr. Bu artla birlikte halkn alm gc yetersiz olduundan pek ok kii sefalete maruz kalmt. Mesela Eskiehir Vilayetinden 1935 Hazirannda gnderilen yazya gre, kuraklk sebebiyle, bir ay evvel budayn kilosu 4 kuru iken bugn 6 kurua kmt. Un fiyat ise 600den 725 kurua frlamt. Bir ay evvel buraya birka vagon mal gelirken haziran aynda 20 kileye kadar inmiti. Bunun zerine valilik, halkn ihtiyac n fabrikalardaki buday stoklarndan salamaktayd66 . Anc ak stoktaki budaylar, belirli bir kesimi doyurabilec ek ya da belli bir sreliine kuraklktan koruyabilmekteydi. Ayn felaketin bundan sonra tekrar yaanmas ka nlmaz olacakt. nk ou vilyet ayn skntyla kar karya kalmt. Nitekim, Kars Vilayetinden 1935 Hazirannda gnderilen kuraklk raporuna gre, yamur yamaz ve kuraklk devam ederse, halkn durumunun dndrc olduuna dikkat ekilmiti. Byle bir durumda yakn ve c ivar vilayetlerden zahire getirilmesinin de mmkn olmad bildirilmiti. nk oralarda da ayn durum sz konusuydu. Geen sene ift iye verilen tohumluklardan elde edilen mahsuln bir ksmn ift i tketirken, bir ksmn da topraa ekmi ve elinde pek bir ey kalmamt. Bu sebeple de kuraklk devam ettii srec e durum ok vahim noktalara gelebilirdi67 . Bundan sonra, Bakanlar Kurulunda alnan bir karar gereince, kuraklk sebebiyle Kars ve c ivarnda yeterli miktarda buday retilemediinden, bu yredeki buday fiyatn tanzim etmek gerekmiti. Bunun i in gerek dorudan doruya, gerekse retic iye veya ekmek fiyatn tanzim i in belediyelerin bildirec ei deirmenlere yerel mlkiye amirlerinin teklifi ile buday satlmas kararlatrlmt. Bu budayn fiyat ise, Ziraat Bankasna ml olduu bedel zerinden ve ofis depolarndan teslim
65 66 67
BCA ; 30.10/ 81.530.21. BCA ; 30.10/ 184.266.15. BCA ; 30.10/ 184.266.19.
artyla tespit edilmiti68 . Bu sralarda lkenin baka bir noktas olan Karadeniz eridinde de kuraklk grlmt. Buralarda, belki ve Dou Anadoludaki gibi olmasa da, eitli skntlarla karlalmtr. 1934 ylnda Ordu Vilyetinde kuraklk etkili olmu ve bu yzden yazlk ziraat durma noktasna gelmiti. Blge, yamursuzlua tahamml kalmayac ak derec eye gelmiti. Merkez hari olmak zere % 30 nispetinde iae sknts ekilmekteydi. Bu darla kar alnac ak tedbir ise, bankadan bor alma suretiyle kylye alnac ak para karlnda zahire datmak olarak bildirilmiti69 . Anc ak buradaki datm yeterli olmadndan dier ehirler de dhil olmak zere kuraklk bundan sonraki senelerde etkisini gsterec ektir. 1936 Austosunda Karadeniz vilayetlerinden Rize, Ordu, Trabzon ve Giresunda muhta halka datlmak zere 3.000 ton msr ihtiyac olduu bildirilmiti. Anc ak hem fiyatlarn yksek oluu, hem de istenilen miktarda toplu mal bulunmamas gibi sebeplerden dolay, dardan mal almak yerine buday temin edilmesi ve halkn buday ekmei tketmesini uygun olac a kanaati hsl olmu ve bunun zerine vilayetlerden ihtiyalar sorulmutu. Cevaben Rizenin 50 ton ihtiyac olduu bildirilirken dier vilayetlerden bu tarih itibaryla bir haber gelmemiti70 . Bu srada, Trabzonun S rmene Kazasnn Arakl nahiyesinden balayarak, Vakfkebire kadar devam eden sahil blgede kuraklk yznden msr mahsul ok vahim bir duruma dmt. Bu mntka halknn yiyecek msr ihtiyac gnden dne artmaktayd. Tek geim kayna olan fndk ise ge en yla yani 1935e gre yok denecek kadar azd71 . rnlerin yetimedii yerlerden birisi de S inoptu. 1936da S inopun Ayanc k kazasnda kuraklktan 40 kyde msr hslat yanmt. Yaklak olarak % 35, % 40 c ivarnda hslatta d grlmt. Bunun yannda Cide ve Tireboluda da msr mahsul % 60 orannda yanmt. Mahsuln bol olduu senelerde bile iki kaza ift isi anc ak alt aylk gdalarn retmekte ve br alt aylk geimlerini ise stanbul, Zonguldak gibi yerlere giderek almaktaydlar. Bu sene, durumun ok vahim olmas ka nlmazd. Bunun i in yaplac ak yardmlarn buday olarak deil, msr olarak yaplmasnn daha uygun olduu ve bunun sebebinin de daha nc e kendilerine buday verilen muhta larn, bu budaylar dk karlkta tc c arlardan msr almak suretiyle deitirdikleri bildirilmiti.72 Bu durum ise, halkn elinde mahsuln kalmamasna ve tc c arn elinde bulunan mahsuln, ar art gstermesine sebep olduundan kurakln etkisi kat kat artmt. 1935-36 yllarnn fena bir mahsul yl olmas, ortalama bir hesapla 30 liralk ekmeklik hububat mubayaasn zarur klm ve netic ede aile ihtiya lar umum
68 69 70 71 72
BCA ; 30.18.1.2/ 85.108.15. BCA ; 30.10/ 184.266.11. BCA ; 30.10/ 120.858.10. BCA ; 30.10/ 120.858.10. BCA ; 30.10/ 120.858.10.
nakit ihtiyac nn % 50sine ykseldii gibi senelik nakit ihtiyac da 250 liray bulmutur73 . Yaanan bu skntlar karsnda hkmet, kurakln tesirini azaltmak maksadyla bir dizi nlemler alarak hayata ge irmeye almtr. C. HKMETN KURAKLIIN TESRN AZALTMAK N ALDII NLEMLER 1928 yl kuraklndan nc e 1844, 1854, 1874, 1887, 1917 ve 1918 yllarnda byk kuraklklar yaanmtr74 . rnein daha nc e bu blgede yaanan kuraklkta Aksarayn iki yz yz hanelik Emekaya Kynde koyunlar ve srlar tamamen telef olmu, tek bir inek kalm ve o da buzalamamt75 . Osmanl Devleti zamannda yaanan bu kuraklklarn ardndan, Cumhuriyet dneminde de bu tr kuraklklar yaanm ve bu noktada hkmet ya da halkn kendisi eitli nlemler almaya almt. 1923de yaanan kuraklk azami derec eye ykselinc e Konyadaki halk, yamur duas yaplmas i in mrac aatta bulunmu ve bunun zerine le ve ikindi namazlarndan sonra yamur yancaya kadar yamur duas yaplmas kararlatrlmt76 . Bu tarihten sonra meydana gelen nemli kuraklk olan 1928 kurakl Konya, Aksaray, Krehir, Yozgat, Afyon ve Eskiehir vilayetlerinde etkili bir bi imde grlmt77 . Etki alannn geniliinden dolay hkmet, bu durum karsnda hemen nlem almann gerekli olduunu anlamt. Kuraklktan sonra Anadoluda inc eleme yapan ileri Bakan kr Kaya, yaplac ak ilerin belirli bir sra dhilinde olmasn ve yaplac ak ilerin i erii ile ilgili olarak u nerileri sunmutu78 : 1- Bu skntdan halkn anc ak kendi emei ile kurtulmasnn temin edilip kolaylk salanmas. 2- Hkmet e yaplac ak yardmlarn yiyecek iecek eklinde deil, onlar retime hazr hle getirmek eklinde olmas. 3- Yaplac ak yardmn menfi deil, msbet olmas. Yani kanunun belirttii durumlar mstesna olmak zere, efrat ve devlete kar taahht ve mkellefiyete zarar getirec ek fevkalade kanun tedbirlerinden ka nlmas. 4- Yardmlarda Hill-i Ahmer tekilatnn arac lk etmesi. 5- Devlet e yaplac ak yardmlarn ilk nc e mahall idarelerc e temini. ileri Bakannn nermi olduu bu tekliflerin yannda hkmet, mnferiden afete maruz kalanlar i in yaplabilec ek yardm ekilleri olarak; Hayrsever ahs ve kurulularn yardmlar, kanuni yardmlar, baz mkellefiyet ve vec ibelerden syrlma ve borlarn (Zirai Kredilerin) baka bir zamana ertelen73 74 75 76 77 78
Orta Anadolu Kyls , Kye Doru, 1 Mart 1941, S. 17, s. 4. Leon Robinowicz, age., s.348. Age., s.348. BCA ; 51.0.0./ 7.64.84. Leon Robinowicz, age., s.349. Leon Robinowicz, age., s.364-365.
mesi, tec ili ve taksitlendirilmesi gibi usullerden bahsetmiti. Bunun yannda bir kredi mahiyetinde olmak zere fiili yardm vardr ki, bu da muhta ift ilere dn tohumluk verilmesi ve gmenlere, nakledilenlere ve muhta ift ilere tohumluk ve yemeklik datlmas eklinde ortaya kmtr79 . 1928 yl kuraklnda inc eleme yaparak neriler sunan kr Kayann ardndan Bakanlar Kurulu, bu durumu grmt. Kuraklk netic esinde alnac ak nlemler Vekiller Heyeti tarafndan kararlatrlm ve kararname olarak yaymlanmt. Bu kararnameye gre 80 ; 1- Darlk mntkasndaki kiilere geni miktarda bir i hazrlanac akt. Yine Konya S ulama daresi tarafndan a lac ak sulama kanallar i in zarurette bulunan kiiler altrlac akt. Bundan baka c ivar vilayetlerdeki demiryollar ilerinde darlk mntkasndaki kiilerin altrlmas i in gerekli tedbirler alnmt. Buralara gidec ek amelelerin c retlerine de Hill-i Ahmer Cemiyeti yardmda bulunac akt. 2- Anadolu Demiryollar Mdriyeti uc uz zahire temin i in 100 bin lira tahsis etmiti. Mdriyet bu parayla darlk mntkasna uc uz zahire, ot ve saman gnderec ekti. 3- Maliye Vekleti darlk mntkasndaki kiilerin, bilhassa tuz tic areti gibi ilerde almas i in bt esinin nemli ksmn buraya ynlendirec ekti. 4- Hayvanlarn yiyecekleri i in c ivar vilayetlerde meralar hazrlanmt. Mrac aat eden iftlere valiler yer gsterecek ve emniyetle srlerini gnderec eklerdi. 5- Hill-i Ahmere mrac aat edilmi ve bu kurum, hem yardma muhta olanlara yardm edec ek, hem de shhi yardmda bulunac akt. 6- Gelec ek sene ziraatn temin i in de Ziraat Bankas tohumluk yardmnda bulunmay karar altna almt. 7- Darlk mntkasndaki sulardan istifade olunac akt. Bu suretle Emekaya S uyu, Ulurmak, Kzlrmaktan baka Konya merkez Kazasyla Zvark (Altnekin) Nahiyelerindeki kuyulardan herhangi bir suretle yararlanlac akt. 8- Yardmsever kiilerin yardmlar da Hill-i Ahmer vastasyla yaplac akt. Bu yardmlarn birka koldan yaplac a kararnameden grlmektedir. Buna gre, bir taraftan ift ilere yeni i sahalar a arken, dier taraftan hem tohumluk ihtiya larnn karlanmas dnlm, hem de srleri i in yeni yerlerin tespiti kararlatrlmt. Bu suretle geici de olsa kurakln tesirinden uzak durmak hedeflenmitir. Bu srada Bavekil ismet Paa, 13 Eyll 1928 gn seim blgesi olan Malatya'da verdii bir nutukta, kuraklk meselesi zerinde nemle durmu ve bu
79
80
Fethi Ayta, e itli Afetler Tesiri ile -Mnferiden- Muhta Duruma D en Vatanda lara Nasl Yardm Edilebilir? , dare Dergisi, Mart, Nisan, Mays, Haziran 1960, Yl: 31, S.263-264, s.146. BCA ; 30.18.1.1/ 29.44.2; 30.01/1.4.7.
meseleyi u szleriyle dile getirmitir: ki ylda n beri, birbiri a rka sna srp gelen kura klklar grlmektedir. Fa ka t bu ylki kura klk, dier ylla rda kilerden ok fa rkldr. Baz yerlerde sert sonular verdii anlalmaktadr. Bu hal, da rla meyda n vermi fa kat are ve tedbirlerle, darln hafifletilmesi cihetine gidilmitir. 81 . Bakanlar Kurulunun alm olduu nlemler ve bunun ardndan smet Paann kurakln hafifletilmesi ynndeki uygulamalarna ge ilmi olan almalar mevc uttu. Bu almalar unlardan ibarettir82 : 1- Nafa yollar tahsisatndan 250 000 liray bu mntkalara tahsis etmiti. Burada blge halk alarak gelir elde edec ekti. 2- Nafa, elindeki su ileri parasnn yarsn bu mntkaya vermiti. Konya'da nevi kanaln 25.000 lira ile ihale etmiti ki, bunun ile 10.000 dnm sulanabilec ekti. Aksaray Ulurmak kanalna balanm ve 50.000 lira tahsisat verilmiti. Bununla da 75.000 dnm sulanabilec ekti. Konya c ivarndaki iftlik kanallar i in, Esmil kanal i in, tahsisat vermiti. Bunlar 8.000 dnm sulayac akt. umrada 50.000 lira ile ie balamt, bu kanal 130 km. uzunluundayd. Beyehir Glndeki yeralt kanal temizleniyordu. Ereli bataklnn kurutulmas ile de 70.000 dnm arazinin, Ilgn'da 40-50 bin dnm arazinin ziraate yarar bir hale getirilmesi dnlmt. 3- Devlet Demiryollar, dar mntkalarmzdan iyerlerine gidec ek olanlara tarifelerini yzde 75'e indirmiti. Uc uz yerlerden yiyecek ve yemlik tedarik ederek ic ap eden yerlere ml olduu uc uz fiyatla yetitirmeye almt. Zahire, un, saman nakliyatnda yzde elli indirim yaplmt. 4- Ziraat Bankasnn dar mntkalara iki defada tahsis ettii tohumluk yardm (2 310 000) lirayd. 5- Hilali Ahmer kuraklk yaralarn sarabilmek i in 500.000 lira tahsis etmiti. Bundan 65.000 liras Birinci Umumi Mfetti emrine, 20.000'i Malatya ve havalisine gnderilmi, geri kalan ise Konya, Aksaray, Yozgat, Krehir, Eskiehir, Afyonkarahisar, ankr vilayetlerine gnderilmiti. Kurakln etkisini azaltmaya ynelik yardmlar, daha ok sorunun kayna olan su problemini zmeye ynelik olmutur. Bunun yannda yardma muhta durumda bulunan yerlerin halkna yine Hill-i Ahmer yardma koarak pek ok kii sefil vaziyetten kurtarmaya almtr. Bu konudan Mustafa Kemal Paada 1 Kasm 1928 tarihinde bahsetmi ve Hilal-i Ahmerin yardmna teekkr etmek suretiyle u konumay yapmtr: Ba z vilyetlerimizde bu sene sert bir ekilde deva m eden kura klkta n da ha ziya de muzda rip ve mteessir olduk. Bir ta raftan memleketin umum retimindeki nisb muva zene, dier ta raftan kurak mntkalarda teksif edilen tedbirler ve ya rdmlar, da rln tesirlerini gerei gibi a zaltmtr. Hilli Ahmerin gerek zelzele, gerek kurak sahala rn81 82
H. Avni anda, agm., s.52. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: II, C.V, Ankara (tarihsiz), s.26-27.
da yardma komak iin gsterdii gayret ve iktidar huzurunuzda btn millete ka r teekkrle ya d ederim.83 . Kuraklktan sonra hkmet, artk mahsullerin bir yerde toplanp bekletilmesi ve bu gibi eitli afetler i in silolar ve ambarlar yaplmasnn gerekliliini anlamt. Nitekim Ankara, Konya, Eskiehir ve S ivas olmak zere drt vilayette silo yaplm, alt tane de muhtelif yerlerde ambar ina edilmitir84 . Hkmetin kurakla kar ald bu tedbirlerin yannda, baz mahall ve amel tedbirler de alnmtr. ehirlerle ilikisi olanlarn ehre tanmas, hayvanlarn c ivarlardaki otlak sahalara gndermeleri, i aramaya gitmeleri, ksmen hayvanlarn satmalar, krlardaki en k k ve c lz ot ve dikenleri toplamalar, sulak ayrlarda biten ve hayvan yiyec ei olarak grlmeyen kandere ve kova denilen sert ve u lar dikenli, sepet ve hasr rlen otlar bi meleri bu eit faaliyetlerdendir85 . Yine hkmet, darlk blgesinde bulunanlara para yardm bata olmak zere, tohumluk yardm, bor larn ertelenmesi gibi eitli giriimlerde bulunmutur. a. P ara Yardm 1928 ylnda yaanan kuraklk netic esinde, Anadolunun pek ok yerindeki halk muzdarip bir vaziyetteydi. Nitekim bunlara en bata Hill-i Ahmer vastasyla para yardm yaplmtr. Bu yerlerden birisi olan ve Ankaraya bal Zir Nahiyesinden para yardm talebinde bulunulmu ve bunun zerine buraya 300 liralk bir yardm gnderilmiti86 . Hill-i Ahmerin gndermi olduu bu yardmlar, a lktan muzdarip olan kimsesiz kadn ve oc uklara, ihtiyar ve mall erkeklere datlmtr. Hill-i Ahmer, ne kadar yardmda bulunursa bulunsun, bu yardmlarn yeterli olduu sylenemez. yle ki, aktifinde para dahi olsa, mahalli Hill-i Ahmer ubelerinden yaplabilec ek yardm, zaruretten snrl kalmakta ve nakit olarak yaplac ak yardm problemleri zemeyecektir. nk, ilk ve ac il yardm olmak zere para yardm nispeti nfus bana 20 liradan aa olmamak zere, aile bana 200 liray ge ememekteydi. Kald ki, genel merkezden ald yardmlarla varln devam ettiren ubelerde bu imkn da salanamamaktayd87 . Nitekim Ankara ubesi tarafndan Zir Nahiyesine gnderilen 300 liralk yardm yeterli gelmemi ve halktan gelen yardm talepleri gnden gne artmtr88 . Hill-i Ahmer, sadec e Anadoludaki yardma muhta kiilere deil, lkenin drt bir yannda muzdarip durumda inlemekte olan btn vatandalarn yardma komutur. Hill-i Ahmerin yardmda bulunduu yerlerden birisi de Karadeniz Blgesidir. 1929da nceki yllardan devam eden kuraklk nedeniyle, Trabzon ve
83 84 85 86 87 88
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: II, C.V, Ankara (tarihsiz), s.2. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, tima III, C.XXII, Ankara 1934, s.351. Leon Robinowicz, age., s.361. Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 1393, Belge nu: 133. Fethi Ayta, agm., s.148. Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 1393, Belge nu: 133.
Rize gibi yerlerde dahi a lk ba gstermitir. Bunun zerine, Hilal-i Ahmer Cemiyeti buralara nc e 1.500 lira ve ardndan yine 1.000 liralk yardm gndermitir89 . Ayrc a oruh Vilayetine bal avat ve Rize kazalarnda 1934 ylnda kurakln etkisiyle Hilal-i Ahmer ve Ziraat Bankasndan yardm istenmitir. Bunun zerine Ziraat Bankas mteselsil kefaletle bor vermeyi kabul etmi ve Hill-i Ahmer de blgede inc elemelerde bulunmak zere mfetti grevlendirmitir. Fakat halk paray almak i in Artvine kadar gidememekte ve bu yzden para temin olunamamaktayd. Bunun yannda Hill-i Ahmerin inc elemelerinin uzamas halkn a lktan kvranmasna sebep olmutur. Mesela Pnarl Kynden Tufan olu Battal ve Mehmet olu Rza, a lktan lmlerdir. Bununla birlikte aile efratlar da bir aydan beri a lklarn gidermek i in ot yiyerek beslenmilerdir90 . Bunun zerine Hill-i Ahmer Cemiyeti, avat kazasna 8.000 ve Rizeye de 2.000 lira olmak zere toplamda 10.000 lira para yardm gndermitir91 . Yine bu srada sknt ekmekte olan Beyazta bal Tuzluc aya Hill-i Ahmer tarafndan 1.000 liralk bir yardm gnderilmitir92 . Bu c emiyetin yardmlarnn yetersiz kald noktada Ziraat Bankasnn da nemli miktarda muhta lara yardmlar olmu ve ou aile bu sayede yiyec eklerini temin edebilmitir. 1928 ylndaki kuraklk sebebiyle Ziraat Bankas, zarar gren iftilere faizsiz olarak 50.000 liralk bir yardm gndermiti. Bu yardmlar, en ok ihtiyac olan iller se ilerek datm yaplmt. Datm yaplan iller ve kazalar u ekildedir: Tablo-2: 1928 Ylnda Ziraat Bankasnn ift ilere Yapm Olduu Yardm Yerleri ve Miktar93 .
Vilayet ismi Kaza ismi Her bir nfusa isabet eden miktar (kuru) 12,5 Nfus miktar Nfus oranna gre yaplan datm (kuru) 941.525 623.587 907.737 461.750 260.200 281.175 658.750 162.500 201.462 Datm zeti (lira)
ankr Aksaray Elaz

89 90 91 92 93
ankr erke Aksaray Kohisar Arabsun Keban Elaz Mazgird Baskil
75.314 49.887 72.611 36.940 20.816 22.494 52.700 13.000 16.117
9.000 6.000 9.000 4.000 3.000 3.000 7.000 2.000 2.000
BCA ; 30.10/ 120.858.4. BCA ; 30.10/ 184.266.12. BCA ; 30.10/ 184.266.12. BCA ; 30.10/ 184.269.2. BCA ; 30.10/ 210.432.5.
Kayseri Toplam
Maden Gen Aziziye
11.476 Nfus malum deil
143.450 200.000 100.000 4.942.036
2.000 2.000 1.000 50.000
Ziraat Bankasnn yardmlar her blgede etkili bir bi imde yaplmakta ve ift ileri bu muzdarip durumdan kurtarmak hedeflenmekteydi. ktisat Vekili Mustafa Rahmi Beyin verdii bilgiye gre, Ziraat Bankas vastasyla kuraklktan etkilenen ift ilere 3 milyon lira datm yaplmt94 . Bu datmlar bazen ift ilerin kendilerine yaplrken, bazen de ift inin iletmi olduu ya da almakta olduu yerlere gnderiliyordu. Mesela Karac abey mntkasnda 1934 ylnda hkm sren kuraklk yznden, oradaki harann iftlik geliri, ylbanda umulan derec eyi tutmam olduundan, bu byk ve kymetli harada parac a darlk ba gstermitir. Kendi gelirini umduu derec eye kard yllarda bile umum muvazeneden yardm grmeden yryemeyen haray; dt idar zorluktan kurtarmak i in bt ede, haralara yardm maddesine 10 000 liray eklemek zarur grlmt95 . Ayrca kuraklk mntkasnda olan Ankaraya, yol ve kpr bt esinden 46 bin lira ve yine I. Umum Mfettilik e lzum grldnden Diyarbakr line de 10 bin liralk bir denek ayrlmt96 . Bu tr parasal yardmlarn yannda hi phesiz ki, yiyec ek yardmlar da nemli yer tuttmutur. Bu sayede acilen yiyecee ihtiya duyan ve hi yiyec ek ekmei bulunmayan insanlar kurtarlabilmitir. b. Yiyecek Yardm Cumhuriyet dneminin balangc nda da etkisini gsteren kuraklk felaketi netic esinde halkn ilk talebi yiyecek olmutur. Nitekim 1922 Aralk aynda S inop Vilyetinden Hill-i Ahmer merkezine gnderilen bir yazda: Bu sene liva d hilinde hasl olan kuraklk hasebiyle msr ve buday mahsula t pek a z ha sl olmutur. Bu yzden halk muzdariptir. Bir mddettir msr koa nla ryla ka rnn doyura n ha lk, bu gnlerde onu da bulamadklarndan artk aln son derecesine gelmitir. Bir mddet sonra bu yzden telefa t vukuu kuvvetle melhuzdur. Bilha ssa za ten meda r- ma ietleri olmayan asker a ilelerinin mracaat- mtevalileri pek ok 97 , olduu dile getirilerek bir an evvel yiyecek yardm gnderilmesi talebinde bulunulmutu. 1923 ylna gelindiinde, kuraklk bu kez de Haymana ve evresinde etkili olmaya balamt. Haymana Kazasnn dman istilasna maruz kalan seksen alt karyesinde zirai vastann yokluundan dolay 1922 ve 1923 seneleri zarfnda pek az oranda ziraat yaplmt. 1923te, kuraklk ve baz tabi afetler y94 95
96 97
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: I, C.III, Ankara (tarihsiz), s.258. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, tima IV, C.XXV, Ankara 1935, (Ziraat vekilli i 1934 yl btesinde 55100 Liralk mnakale yaplmas hakknda kanun lyihas 1/1152),s.13. BCA ; 30.18.1.2/ 3.26.9. Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 159, Belge Nu: 273.
znden elli karye halkndan mhim bir ksm ot vesaire ile beslenmekteydi. Bir ksm halk da, baka yerlere g ederek ge imlerini tedarike mec bur olduklarndan ac nac ak bir durum ortaya kmt. Bunun zerine ac ilen vagon un yardmnn yaplmas istenmiti98 . Bundan sonra yaanan 1928 kuraklnda ayn ekilde yardm talepleri devam etmi ve illerden yardm yaplac ak yerlerin haritas gnderilmitir99 . llerden gelen bu yardm talepleri zerine hkmet hemen almalara balayarak, buday satn almak i in aratrmalar yapmtr. Aratrmalar netic esinde, Modiyano ve Sreyya Beylerden buday numuneleri alnm ve Hill-i Ahmer merkezine gnderilmitir.100 Bunun ardndan kurak blgelere gnderilmek zere, Mteahhit Balc zade Mehmet ve erifzade S reyya Beylerden 395.185 kilo Macar ve Mteahhit zak Modiyano birader ve oullarndan 496.365 kilo S rp Taiz buday Hill-i Ahmer tarafndan alnmt101 . Bunun ardndan kuraklk muhta larna gnderilmek i in satn alnan budaylarn bedelini demek zere, Hilal-i Ahmer Merkezinden stanbula, 250.000 lira para gnderilmiti102 . Ayrca, darlk sahasnda budayn daima bol ve uc uz bulunmasn temin edec ek en tesirli ve acil tedbir, Demiryollar Genel Mdrl tarafndan hemen tatbik edilmeye balanmt. ler i in 100 bin lira ayrarak uc uz yerlerden buday ve un tedarik etmiti. Bylece darlk sahasnda ic ap eden istasyonlara mal gnderilerek maliyet fiyatyla Hilal-i Ahmere ve muhta lara satlmtr103 . Hill-i Ahmer Cemiyeti, alm olduu bu budaylar kuraklktan en ok etkilenmi olan Konya, Aksaray, Krehir, Yozgat, Eskiehir ve Afyon vilayetlerine datmak i in harekete gemiti. Bu yardmn eklinin en bata yiyec ek olarak yaplmas uygun grlerek yaklak olarak muhta miktar 135.673 kii i in 1.077.967 kilo un, 165.333 lira bedelle Anadolu Demiryollar daresine tamas verilmiti. Bunun ardndan bu muhta lardan baka dier blgelerde de ihtiyac olanlarn gz nne alnmasyla birlikte, 500 bin liralk yardm 750 bin liraya karlmt. Bunun yannda 141.545 muhta nfusa buday datlmas kararlatrlm ve 1.600.000 kilo buday ihtiya mntkalarna gnderilmiti. Bu budaylar her bir nfusa oc uklar da dhil olmak zere 15er kilo olarak datlmt104 . Hilal-i Ahmer tarafndan yaplan yardm u ekildeydi:
98 99 100 101 102 103 104
Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 1373, Belge Nu: 8. Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 71, Belge Nu: 107. Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 179, Belge Nu: 52.1. Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 179, Belge Nu: 52.2. Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 179, Belge Nu: 52.9. Leon Robinowicz, age., s.368. BCA ; 30.10/ 120.858.3.
Tablo-3: Hill-i Ahmerin Kuraklk S ebebiyle Datm Olduu Yardm105 .

Datlan un miktar (kilo) Afyon Eskiehir Krehir Yozgat Aksaray Konya ankr Ankara Nide Kayseri Ktahya Malatya ark vilayetleri Sivas Toplam 100.300 210.000 120.404 132.880 119.656 329.727 65.000 1.077.967 Datlmakta olan buday miktar (kilo) 188.055 270.000 240.140 187.650 255.000 307.324 300.000 90.000 150.000 150.000 2.138.178 Nakdi yardm (lira) 8.015,88 6.516,81 5.005,38 7.000 5.000 15.500 5.012,33 50.177,66 95.041,26 6.000 38.662,17 241.931,48 Amele sevki yardm (lira) 3.290,87 358,67 1.503,53 5.153
Hill-i Ahmer tarafndan yaplm olan bu yardmlarn hangi ehirlere ne kadar gnderilmi olduu aadaki tablolardan grlebilir. Tablo-4: Hill-i Ahmer Tarafndan Yozgat Vilyetine Gnderilen Yardm106 .
Demiryolu idaresinin uval Kilo (un) 1.920 150 15.000 1.920 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 18.015 1.350 135.000 Lira Kuru 68 64 80 20 7.5 75 88.5 96.5 26 25.50 Yozgat vilayetinin hesab Lira uval (un) 1.879 150 1.856 150 1.981 150 1.906 150 2.031 150 2.031 150 2.031 150 2.032 150 2.035 150 17.787 1.350 Kilo 14.680 14.505 14.680 14.120 15.045 15.050 15.051 15.059 15.076 133.271
105 106
BCA ; 30.10/ 120.858.3. Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 179, Belge Nu: 50.1.
Tablo-5: Hill-i Ahmer Tarafndan Krehir Vilyetine Gnderilen Yardm107 .

Demiryolu idaresinin uval Kilo (un) 1.920 150 15.000 1.920 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 15.990 1.200 120.000 Lira Kuru 40 68 10 15 31 30 75.5 85.5 55 Krehir vilayetinin hesab Lira uval (un) 1.830 150 1.863 150 2.006 150 2.010 150 2.012 150 1.995 150 2.026 150 2.034 150 15.779 1.200 Kilo 14.300 14.560 14.860 14.890 14.906 14.780 15.013 15.073 118.382
Tablo-6: Hill-i Ahmer Tarafndan Afyonkarahisar Vilyetine Gnderilen Yardm108 .

Lira 2.025 2.025 2.025 2.038 2.025 2.025 1.377 13.540 Demiryolu idaresinin Kuru uval Kilo (un) 150 15.000 150 15.000 150 15.000 50 151 15.100 150 15.000 150 15.000 102 10.200 50 1.003 100.300 Afyonkarahisar vilayetinin hesab Kuru Lira uval Kilo (un) 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 50 2.038 151 15.100 075 2.025 150 15.000 62.5 2.031 150 15.045 1.373 102 10.175 20 13.543 1.003 100.320
Tablo-7: Hill-i Ahmer Tarafndan Eskiehir Vilyetine Gnderilen Yardm109 .

Demiryolu idaresinin uval Kilo (un) 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 Lira Kuru Eskiehir vilayetinin hesab Lira uval (un) 2.025 150 2.025 150 2.027 150 2.033 150 2.029 150 2.031 150 2.029 150 2.018 150 2.029 150 Kilo 15.000 15.000 15.020 15.060 15.030 15.050 15.030 14.950 15.104
70 10 05 75 05 25 04
107 108 109
Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 179, Belge Nu: 50.3. Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 179, Belge Nu: 50.5. Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 179, Belge Nu: 50.7.
2.025 2.025 2.025 2.025 2.025 27.350
150 150 150 150 150 2.100
15.000 15.000 15.000 15.000 15.000 210.000
14.5 60 90 99 36.50 94
2.042 2.046 2.043 2.034 2.038 28.463
150 150 150 150 150 2.100
15.147 15.160 15.140 15.074 15.099 210.844
Tablo-8: Hill-i Ahmer Tarafndan ankr Vilyetine Gnderilen Yardm110 .

Demiryolu idaresinin uval Kilo (un) 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 6.075 450 45.000 Lira Kuru 30 35 65 30 ankr vilayetinin hesab Lira uval (un) 2.049 150 2.026 150 2.050 150 6.126 450 Kilo 15.180 15.010 15.190 45.380
Tablo-9: Hill-i Ahmer Tarafndan Konya Vilyetine Gnderilen Yardm111 .

Lira 8.035 10.240 2.025 2.025 2.025 1.957 2.025 2.025 2.011 32.369 Demiryolu idaresinin Kuru uval Kilo (un) 50 89.580 800 80.000 150 15.000 150 15.000 150 15.000 50 145 14.500 150 15.000 150 15.000 50 149 14.900 50 1.844 273.980 Konya vilayetinin hesab Lira uval Kilo (un) 43,50 7.966 88.810 20 9.875 800 77.150 10 2.006 155 14.860 60 2.019 150 14.960 75 2.004 150 14.850 40 1.949 145 14.440 75 2.031 150 15.050 80 2.008 150 14.880 30 1.995 149 14.780 11,50 31.176 1.844 269.780 Kuru
Tablo-10: Hill-i Ahmer Tarafndan Aksaray Vilyetine Gnderilen Yardm112 .

Demiryolu idaresinin uval Kilo (un) 1.920 150 15.000 2.025 150 15.000 1.998 148 14.800 1.971 146 14.600 2.025 150 15.000 2.025 150 15.000 Lira Kuru 04 80 10 95 25 30 Aksaray vilayetinin hesab Lira uval (un) 1.879 150 2.035 150 2.006 148 1.993 146 2.018 150 2.022 150 Kilo 14.680 15.080 14. 860 14.770 14.950 14.980
110 111 112
Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 179, Belge Nu: 50.9. Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 179, Belge Nu: 50.10. Trkiye Kzlay Derne i Ar ivi, Kutu nu: 179, Belge Nu: 50.13.
2.025 2.025 16.014
150 150 1.194
15.000 15.000 119.400
02 46
2.069 2.037 16.061
150 150 1.194
15.325 15.090 119.735
Tablolardan da anlalac a zere, Anadoludaki muhta durumda bulunan kiilere duruma gre yardm yaplmt. Bu yardmlarn tamamen kurakln etkisini ortadan kaldrd sylenemez ama en azndan ge ic i de olsa bir rahatlk yaratmtr. Hill-i Ahmer tarafndan ve hkmetin desteiyle yaplm olan bu yardmlarn yannda ift ilerin ileri vadede tekrar rn yetitirebilmeleri i in tohumluk ihtiya larnn da karlanmas dnlmt. nk bu ihtiya lar karlanmad srec e, hava artlar ne olursa olsun, rn yetitirme imkn ortadan kalkm olac akt. Bu sebeple hkmet bu konuda hassas davranarak ift ilere tohumluk yardmnda bulunmutur. c. Tohumluk Yardm 1928 yl kuraklnda, tohumluk ihtiyac olarak Konyann 7.5 milyon, Krehirin 1.3 milyon, Aksarayn 3.6 milyon, Eskiehirin 14.75 milyon, Yozgatn ise 1 milyon kilo ihtiyac bulunmaktayd113 . Bunun i in hkmet, tohumluklarn bir an evvel datlmasn ngrm ama bu i biraz uzamt. Nitekim 10 Austos 1928 tarihli Babalk gazetesinde, ift inin drt gzle tohumluk beklemekte olduu ve Ziraat Bankas tarafndan datlmas beklenen bu tohumluklarn bir an evvel datlmas gerektii, nk ift inin bekleyec ek zamannn olmad bildirilmekteydi114 . Bunun zerine, ok skntda kalan Ankara, Konya ve Kars ve Bayazd vilyetlerine 4.659.000 kilo tohumluk datlmt115 . Bu tohumluklar vilayetlere datldktan sonra buralardaki sknt biraz olsun azalm ve hkmet bundan sonraki almalarnda ayn ynde uygulamalarna devam etmitir. Kuraklktan etkilenen iftilerle ilgili daha sonra karlan kanun hkmlerine gre, mahsul yzde krktan daha az nispette zarar grm, fakat elinde tohumluu kalmam ve Ziraat Bankasndan ve Tarm Kredi Kooperatiflerinden tohum kredisi salayamam ve bu yzden zirai iletmesini yrtemeyec ek durumda bulunan; mahsul zarara uramam olmakla beraber, elinde olmayan herhangi bir sebeple ok kt durumda, tohumluunu tedarik ve Ziraat Bankasndan veya Tarm Kredi Kooperatiflerinden tohum kredisi almaya imkn bulamayan ve bu sebeple ift ilii brakac ak hale den ift ilere, Ziraat Bankas eliyle dn ve faizsiz olarak buday, arpa, msr, avdar, yulaf tohumluklar ve gerekli hallerde vekiller heyeti kararyla dier tohumluklar
113 114 115
Leon Robinowicz, age., s.372. Muzaffer Hamid, agm., s.1. TBMM Ar ivi, Dosya nu: 2661, Kayt nu: 1/1181; TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, tima IV, C.XXV, Ankara 1935, (Muhacirlere ve muhta iftilere dn tohumluk ve yemeklik da tlmas hakknda kanun lyihas ve Ziraat, Maliye ve Bte encmenleri mazbatalar l/ l181), s.1.
datmaya Ziraat Vekleti yetkili klnmtr116 . ift iyi eitli afetler ve bundan sonra yaanabilec ek kuraklklardan koruma amac yla ayrc a, fidanlklar ve tohum slah istasyonlar ve byk silolar kurulmutu. Bu silolar kylnn budayn eleyip temizliyor ve ileriki ktlk seneleri i in de bir garanti tekil ediyordu117 . Btn bu almalar i erisinde ise, Ziraat bankasnn ayr bir yeri vardr. nk her nerede bir felaket yaanmsa, bilhassa tohumluk ihtiyac nn karlanmasnda bu kurulu nemli yardmlar yapmtr. Memleketin bir ksm yerlerinde ara sra ba gsteren kuraklk ile dolu ve su basmas gibi afetler karsnda yardmda bulunmak gerekli bir durumdu. Bu ihtiyac karlamak zere buday koruma kanununun hkmlerine gre alnmakta olan budaylardan bir milyon liralk kadarnn bu uurda datlmas ve bu yardmn daha kolaylkla yaplabilmesi i in Ziraat Bankasna grdrlmesi enc mence kararlatrlmt118 . Yine 1933te Ziraat Vekleti, Konya ve c ivarnda meydana gelen kuraklk sebebiyle, tohumluklarn bile temin etmekten ac iz olan halka tohumluk verilmesi i in Ziraat Bankasndan yardm talebinde bulunmutu119 . Bununla birlikte, 2056 numaral kanunla hkmet namna Ziraat Bankasnc a satn alnp, alm merkezlerindeki depolarda bulunan budaylardan muhac irlere ve kuraklk gren veya dolu, sel gibi afetlere urayan ift ilere ml olduu fiyatla veya aynen tahsil olunmak zere Vekiller Heyeti karar ile bir milyon liralk kadar zinc irleme bor lanma yoluyla ve iki yl vade ile tohumluk ve yemeklik olarak verilec ekti. O yln rn ift inin borc unu demeyecek kadar az olursa Vekiller Heyeti kararyla bu bor geri braklabiliyordu120 . Buna gre 1935 ylnda Tarm Bakanl, kylye bir milyon liralk tohumluk datmay dnmt. Daha nc e datlm olan bir milyon liralk tohumluk bedelini kyl bu sene deyememiti. nc elemelere gre, mahsul azl kylnn taahhdn yerine getirememesine neden olmutur121 . Bu almalarla ift inin skntlar azaltlm ve yeniden refaha kavumalar temin edilebilmitir. d. Muhta Durumda Bulunan Halka Bulma Kuraklktan korunmann bir yolu olarak, halka derhal yakn ve ift inin yapabilec ei bir i bulmak gerekiyordu122 . Bu sebeple en uygun yntem olarak, muhta halkn yol ilerinde altrlmas uygun grlmt. Bu esnada, Konya Vilayeti bt esinde 340 bin; Aksaray Vilayetinde 144.800; Krehir Vilayetinde 131.900; Yozgatta 150 bin; Eskiehir ve Afyon vilayetlerinde ikier yz
116 117 118 119 120
121 122
Fethi Ayta, agm., s.151. Babalk , nu: 4541, 6 Knunuevvel 1934, s.1. TBMM Ar ivi, Dosya nu: 2661, Kayt nu: 1/1181. BCA ; 30.10/ 81.530.21. TBMM Ar ivi, Dosya nu: 2661, Kayt nu: 1/1181; TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, tima IV, C.XXV, Ankara 1935, s.306-307. Babalk , nu: 4713, 5 lkte rin 1935, s.1. Leon Robinowicz, age., s.365.
bin lira ki toplamda 1 milyon 165 bin liralk yol tahsisat vard. Bu rakamlar dikkate alndnda ad ge en vilayetlerde derhal alt yedi yz bin liralk i a labiliyordu. Yol inaat darlk sahalarna hasredilec ei gibi, bu gibi ilerde kadn ve oc uklarn da altrlmas dnlmtr. Bundan sonra ise darlk blgesindeki halkn altrlmak zere derhal yol inaatna balamas emredilmiti123 . Ayrc a, 1928 ylnda ba gsteren kuraklk nedeniyle Aksaray, Ankara, Eskiehir, Konya, Yozgat ve Krehir gibi illere yol yapmnn kaydrlarak buradaki halka alma imkn ve sahasnn temini ileri Bakanl tarafndan uygun grlmtr124 . Bu almalarla birlikte; 1- Yol inaat tahsisatnn bu sene i in tamamen bu blgeye kaydrlmas. 2- Oradaki vali ve nahiye mdrlerinin bu iin takip isi olmalar. 3- Yalnz aile i inden bir kiinin deil varsa ailede shhati yerindeki dier ferlerin ya da uygun olan oc uklarn da bu ite alabilmelerinin temini. 4- Amele yevmiyesinin iki gnde bir verilmesi gibi uygulamalarn yaplarak 1928 ylnda yaanm olan kurakln tesiri en aza indirilmeye allmtr. Bundan sonraki sre lerde ise bteler tespit edilerek bu miktar zerine i i teminine gidilmitir. 1928 ylnda yaanan kuraklk felaketinin etkili olduu vilayetlerde, muhta durumda olanlara i imkn a mak ve halkn ihtiya larnn teminini salamak maksadyla yaplac ak olan yol ve kprler i in Nafia bt esinden iki yz elli bin liralk bir denek ayrlmt125 . Blgedeki bir baka i kayna ise Tuz Glndeki Tuz hafriyat ve nakliyatyd. Buradan her sene otuz milyon kilo tuz karlmaktayd. Bunun iki misline karlmasyla darlk blgesindeki halka hasredilmesi mmknd. Yine bu mntkada umrada su yollarnn temizlenmesi ii vard. Genel bt edeki tahsisatla beraber sulama idaresi derhal yz bin liralk bir i temin edebilirdi. Ayrc a Nafiann su ilerinde 200 bin liras bulunmaktayd. Bunun toplam en az iki milyon liralk bir iti ve bu iler tamamen darlk blgesine yakn yerlerdeydi126 . Kuraklktan etkilenen halka para, yiyecek ve tohumluk yardmlar onlarn muzdarip duruma dmelerine engel olurken, i bulma a sndan yaplan yardm, onlarn ayrc a kazan elde etmelerini salamtr. Bu tr yardm faaliyetleri sadec e hkmetten beklenmemi, bazen yerel tedbirlerde de bu tr almalar grlmtr. 1935 ylnda Tokat vilayetinden gnderilen kuraklk raporuna gre, yazlk ekinler tamamen yanm durumda olduundan ekinler hayvanlara yedirilmekteydi. Bir hafta i erisinde yamur yamazsa dier ekinlerden de istifade edilemeyecekti. yle ki, geen yla gre bu sene ekinler % 70 noksan durumdayd. Eer bu durum devam ederse yani yamur yamazsa % 20 nispetinde
123 124 125 126
Age., s.365. BCA ; 30.10/ 184.266.7. BCA ; 30.18.1.1/ 29.47.12. Leon Robinowicz, age., s.366.
a lk ve % 50 nispetinde de ift iler iin tohumluk ihtiyac olac akt. Bu duruma engel olmak i in ise vilayet e u tedbirler alnmtr127 : 1- Bir ksm kyller i in para karlnda yol ilerinde alacaklar ve bu paralarla da ekini olanlardan zahire satn alabilec eklerdir. 2- ae zorluuna den bir ksm insanlar da Turhal eker Fabrikasnda altrlmak suretiyle ihtiya lar karlanac aktr. e. Srlerin Baka Yerlere Nakledilmesi 1928 ylndaki ktlk esnasnda, hali vakti yerinde olan ift ilerin bir ksm ehirlere g etmiti. Dier ksmnn ise nakit paras bulunmasa da, yeterli sayda koyunu bulunmaktayd. Bu da kendileri i in bir avantaj oluturuyordu. Fakat besleyemedikleri korkusuyla bunlar da hayvanlarnn bir ksmn ok uc uz fiyata elden karmlard128 . Yaplan inc elemeler netic esinde, Aksaraydaki ift iler, hayvanlarn mevc ut sazlklardan ve otlaklardan istifade ettirmek suretiyle ok az bir yardmla bu seneyi ge irebilec eklerini dnyordu. Yozgatllar ise kendi imknlaryla hayvanlarn besleyebilec eklerdi. Eskiehir ve Afyon vilayetleri de koyunlarn besleyebilec eklerini sylemilerdi. ift hayvanlarnn yiyeceine ihtiya duyulan yerler ise, Konya, Krehir, Eskiehir ve ksmen de Afyon idi. Konya 1.500, Krehir 300, Eskiehir 500, Afyon ide 30-40 vagon saman ihtiya gstermiti. Bunlarn toplam ise 2.449 vagon etmekteydi129 . Fakat bu ihtiya lar belirli bir sre yeteceinden yeniden bir ihtiyac n husule gelmesi ka nlmazd. Bunun i in bu srlerin nakli gndeme gelmiti. kr Kayann raporuna gre, bu blgedeki byk sr sahipleri aresiz kaldklar takdirde, srlerini zmir, Antalya, Burdur, Mentee, Adana ve el mntkalarna gndermeyi dnmekteydiler. K k veya byk srler uzaklara gnderildikleri takdirde mal sahiplerinin tayin edec ekleri bek ilerin veya kyllerin gzetimi altnda gnderilecekti. Bu srlerin gidec ekleri yerlerde yeterli meralar bulunmu ve gereken kolaylk i in tedbir alnmt. Bu sralarda sr sahipleri beklemedeydiler. Yksek yayla ve dalarda hl az ok yiyecek bulunduu gibi, bi ilecek ekinlerin anzlar da kullanlabilec ekti130 . Her ihtimale kar hayvanlarn baka taraflara nakline mec bur kalnd takdirde, Manisann 7.000 sr ve 40.000 koyun, Burdurun 600 sr ve 20.000 koyun, Mulann 3.500 sr ve 17.000 koyun, Aydnn 1.500 sr ve 1.650 koyun, Antalyann 60.000 koyun ve sr, Adanann ise 40.000 koyun ve sr barndrabilec ei tespit edilmiti131 .
127 128 129 130 131
BCA ; 30.10/ 184.266.13. Leon Robinowicz, age., s.360. Age., s.370. Age., s.369. Age., s.371.
f. Borlarn Ertelenmesi Hkmet, kuraklk sebebiyle zor durumda kalan ift ileri bu durumdan kurtarmak amac yla bir baka yol olarak, iftilerin Ziraat Bankasna olan bor larnn ertelenmesini uygun grmt. 1927 senesi sonlarnda, Ankara, orum, Yozgat ve Krehir illerinde yaplan inc elemelere gre, buradaki rnlerin tamamen mahvolduu grlmt. Bu sebeple Ziraat Bankasyla grlm ve onun bu hususta alabilec ei tedbir ve gsterecei kolaylklar yle sralanmt132 : 1- Bor larnn sresi gelmi bulunan ift ilerin bor larnn ertelenmesi. 2- Ziraat Bankas tarafndan bu sene verilecek olan bor larn bu blgede ve kurakla maruz kalm kiilere daha fazla miktarda verilmesi. 3- Banka tarafndan bor larn ertelenmesi ve yeniden verilec ek paralarn artrlmas gibi tedbirler alnrken ayn zamanda bu gibi kolaylklar su-i istiml etmek isteyenlere kar ok dikkatli davranlmas. 4- Ekim zaman gelmeden evvel ift ilere gerekli yardmn yaplarak, yardmlarn ie yarar olmasnn temini. ift inin bor larnn ertelenmesine ynelik kararlar alnrken, bazen karklklar ve farkl uygulamalarla karlalmtr. 1928 ylndaki kuraklk yznden mahsulleri zarara uram olan ift iler, Ziraat Bankasndan alm olduklar bor larn deyememilerdi. Bu sebeple banka da bunlar hac iz yoluyla almak istemi, bunun zerine Bakanlar Kurulu kararyla bu bor larn faizlerini demek artyla gelec ek seneye ertelenmesi istenmiti133 . Bunun ardndan, bundan sonraki srete yaanan kuraklklarda ayn uygulamaya devam edilerek, mrac aatta bulunanlarn bor lar ertelenmitir. 1931 ylnda, Konyada kurakln etkisi srm olduundan, buradaki Bakiolu Tolu iftlii sahipleri borlarn deyemeyec ekleri ve tohumluklarnn kalmayac an bildirerek Ziraat Bankasna olan bor larnn ertelenmesini istemiler ve bu istekleri Oc ak 1931 tarihli Bakanlar Kurulu kararyla kabul edilmiti134 . Hakikaten de, gerek kuraklktan, gerekse dnya krizinden etkilenerek, retilen maln deerinin kaybolmas, Ziraat Bankasna bor lu olan iftileri zor duruma sokmutu. ok bahsedilen kyl kalknmas i in, Ziraat Bankasnn bor lu kylleri korumak i in bir deme sistemine ihtiya vard. Hi kimse bu fikre itiraz etmedii halde, borlarn ertelenmesine ait olan bu tasar, yllarc a inc eleme konusu olmu, ar bir tempo ile gerek bir hale gelmitir. En sonunda, 1935 ylnda buna ait kanun karlarak, yrrle girmitir135 . Kanun hkmlerinin yrrle girdii srada, taksitlere balanarak bor deyec ek olan kyllerin says, 164.766 kiiden ibaretti. Bunlarn bor larnn tutar
132 133 134 135
BCA ; 30.10/ 12.72.36. BCA ; 30.18.1.2/ 1.6.8. BCA ; 30.18.1.2/ 17.3.8. H. Avni anda, age., s.53.
ise, 21.534.300 lira idi136 . Kanunun yrrle girmesiyle eitli blgelerde bu ynde talepler artm ve bir ok kiinin borc u ertelenmitir. Edirnenin merkez kazasna bal kylerde 1937 ylnda meydana gelen kuraklk yznden mahsulleri hasar grmt. Bunun zerine, 1938 ylnda ziraat bor lar taksitlerinin ertelenmesi karar alnmt137 . Yine 1938 ylnda Trabzonda yaanan kuraklk sebebiyle, Ziraat Bankas Trabzon ubesine bal Tarm Kredi Kooperatifinin bankaya olan 471.727 lira borc unu % 7 faizle 10 sene ertelenmiti138 . ift ilerin bankaya olan bor larnn ertelenmesi, onlarn rahat bir ekilde ekim-dikim faaliyetlerini yapmalar ve retimini artrmalarn ama lamtr. Anc ak, bu srada uygulanmakta olan kuru tarm faaliyetlerinin ift iyi sk sk zor duruma drmesi ka nlmazd. Bu ama la bor larn ertelenmesinin yannda asl sorun olan kuru tarmn terk edilerek sulu tarma ge ilmesi ve bu sayede, kuraklktan en asgari dzeyde etkilenilmesi hkmetin en ok nem verdii hususlardan birisi olmutur. g. Sulu Ziraata Geilmesi Genel itibaryla, kurakln etkilerini azaltmak i in insanlarn hatrna nlem gelmiti.139 1- S uni yamur yadrmak. 2- Dry farming denilen kuru ziraat usuln tatbik etmek. 3- Yerst ve yer alt sularyla tarlalar sulamak. 1928 ylnda grlen kuraklk zerine bu yntemlerden nc snn hayata ge irilmesi a sndan hkmet almalar balatmt. Nitekim Tarm Bakanl, kylerdeki k k yerst ve yer alt sularndan k k ift ileri faydalandrmak, ekinleri kuraklktan kurtarmak i in Amerikadan uzman bir su heyeti getirmiti140 . ktisat Vekili Mustafa Rahmi Bey de, vekletin bt esinin grlmesi esnasnda kurakln tesirini azaltmak ve ayn sorunlarla kar karya gelmemek i in, Amerikaya uzmanlar gnderdiklerini ve kuru ziraat hakknda bilgi sahibi olmasn beklediklerini sylemiti. Yine ayn konumasnda sulama ilerine byk nem verilmesi gerektiine de iaret etmiti. Bununla birlikte ziraatin eitlendirilerek eitli fidanlar ekilmesi, baclk ve dut uluk yaplmas gibi nlemleri de dile getirmiti141 . Ktlktan sonraki almalarda ise, Orta Anadoluda hububatn gelimesi iin gerekli suyun yeterli miktarda olduu ve nadas usul ile salanac ak gbrelemenin suni surette uyguland takdirde, iki senede bir alnac ak mahsuln her sene alnmasnn mm-
136 137 138 139 140 141
Age., s.53. BCA ; 30.18.1.2/ 85.102.11. BCA ; 30.18.1.2/ 88.76.1. Zihni Derin, agm., s.94. Agm., s.94. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: I, C.III, Ankara (tarihsiz), s.247.
kn olduu anlalmt142 . Zaten baz yerlerde sulu tarm ilemi yaplmakta olduundan, bunun olumlu netic eleri grlmt. 1928 kuraklnn neticesini nceden gren baz ihtiyatl ift iler, su kuyularndan istifade etmilerdi. Hatta Konya merkez kazasna bal Tmek Kynde bir ift i, tarlasndaki kuyuya beyz lira kadar masrafla eski bir otomobil motoruyla tulumbadan oluan bir terkiple mahsuln ksmen kurtarmaya muvaffak olmutu143 . Yine ktlk sahalarndan biri olan Zvark (Altnekin) nahiyesinde bir kyde bir ifti, hayvan dolabyla su kararak kra arazinin ortasnda yemyeil bir saha oluturmutu. Yine kuraklk sahasnda Tz Kynn yannda Umranl Kynde bir aalk saha meydana getirilmiti144 . Gz nnde olan bu rnekler ve kurakln verdii zararlar hesaba katlarak, 1929 yl Konya sulama idaresi bt esi grlrken, son birka yldr yaanan kurakln, sulama iinin nemini bir kat daha artrdn, bu yzden ziraatin sulanabilir hale getirilmesi i in bu tahsisatn daha da geniletilmesi gerektii bildirilmiti145 . 1929 senesi bt esi grlrken Maliye Bakan kr S araolu, kurakln nlenmesi noktasnda su iine nem verec eklerini ifade eden konumasnda yle diyordu: Geni ve feyizli topra klarmzn inkiaf ve mill servet ve sa yimizin ta bia tn kura klk gibi tesa df zararlarndan kurta rlmas iin, bu seneden itibaren programmza koyduumuz su ileri iin bir buuk milyon ve dier baz faydal iler iin de 300.000 lira ka dar bir pa ra ilveten nafa btesine ta hsis olunmutur.146 . Yine Recep Peker, 29 Mays 1929daki Meclis konumasnda kurakln etkilerinden kurtulmak ve baka dier sebeplerle su problemine ynelik olan politikalarn izah ederken u ifadeleri kullanmt: Memleketimizin sulanmas yalnz sulama ihtiyac, susuz, kura k yerlere su a ktma k deildir. Bu ihtiya su bulunma ya n birok yerlerde suyu temin etmek ve birok yerlerde de za ma nsz za ra rl surette a ka n sula rn za ra rnda n o blgeyi kurutma ktr. 147 . Gerekten Trkiye Byk Millet Mec lisi salk gibi, ziraatn da hayat sembol olan su meselesini tatbik sahasna koymak ve su politikasn tahakkuk ettirmek gibi, yksek bir gayenin temini i in ilk hamlede 31 milyon lira gibi byk bir tahsisat kabul etmiti148 . Bunun ardndan bu blgelerdeki, zellikle de kurakln en ok yaand Anadoludan ie balanmt. Kurak mevsimlerde duyulan su ktlnn n alnmak zere Kzlrmak ve S akaryadan veya ubuk Barajndan su getirilmesi de dnlm; yaplan
142
143 144 145
146 147 148
Halid Evliyar, Orta Anadolu Topraklarnda " Su " ve Ziraat Sisteminde " Nadas - Gbre " Problemi , Ziraat Dergisi, Temmuz 1948, S.90, s.13. Leon Robinowicz, age., 356. Age., s.357. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: II, C.XI, Ankara (tarihsiz), (Konya Ovas Sulama daresinin 1929 senesi btesi hakknda 1/440 numaral kanun layihas ve bte encmeni mazbatas), s.1. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: III, tima: II, C.XII, Ankara (tarihsiz), s.16. Age., s.140. Cumhuriyet Devrinde Su Siyaseti ve Ky Davas Kye Doru, 1 Mays 1941, S.21, s. 9.
tetkiklerden Kzlrmak ve S akaryadan su getirilmesi pek klfetli ve masrafl olac a anlalarak barajn yaplmas halinde ehir suyunun da buradan temini daha iktisad ve emin olaca neticesine varlm ve bu nedenle de burada ubuk Barajnn inas balamt149 . Bu srada sulama iinin baz yerlerde dzensiz yrmesi, eitli eletirilere sebep olmutur. 31 Mays 1934 tarihinde Konya Ovas S ulama daresinin bt esi grlrken Konya Milletvekili aban S rr Bey, buradaki sulama ilerinin intizamszlndan dert yanarak: Birka seneden beri Beyehir Glnden su a lnama ma kta dr. Konya kuraklktan muzdariptir, halk hemen hemen da la ca k bir va ziyettedir. Sula ma tesisa t, ta mamyla metruk ve muattal bir haldedir. Memleketin yirmi milyon a ltn fra nk sa rfyla vcuda getirdii bu tesisa t, gnden gne harap olmaktadr. Bu ha l deva m ederse iki, sene sonra Konya Ovas iska s iin, memleketin bu suretle temin ettii bu eserden hi bir ey ka lmayacan 150 , ifade etmek suretiyle, buradaki su ilerinin dzene sokulmasn istemitir. Bunun zerine burada, tarm arazilerinin sulanmas i in bir giriim balatlmt. Bunlardan birisi de S ar su adyla anlan dereydi. Bu suyun gle verilmesiyle zaten kuraklktan seviyesi dm olan gln yaklak olarak 15 santim daha seviyesinin ykselmesi bekleniyordu. Bu ykseli sayesinde ise, evresindeki btn alanlara su verilebilec ekti. Bununla birlikte buradan kurutulac ak bataklk sahasndan da 50 bin dnmlk ok verimli bir arazi elde edilmi olac akt151 . Yine 13 Haziran 1935 tarihli Ekekon gazetesi haberine gre, gn ge tik e Konyann tarm vaziyeti ktlemekteydi. Yaklak iki aydr yamur yamad gibi, ekinleri ldren bir de rzgr meydana gelmekteydi. Ovada ve kra larda ilkbaharlklardan hi hayr kalmamt. Yalnz ovann klk ekinleri anc ak tohum ve yiyeceklerini verebilec ek durumdayd. Akehir, Ilgn, Kadnhan taraflar da olduk a zarar grmt. Bunun aresi olarak ise su gsteriliyor ve yle deniliyordu: Derecesi yksek olan ifti ve kyl, za ra rla rn ka pa ta ca k yeg ne a re sudur. Konya ok geni bir su konumu istiyor. Bunu gelip geen yllar btn a kl ile gstermitir. Su ileri temin edilmedike Konyann ta rm vaziyeti ve buna ba l ekonomi ileri de kola y kolay dzelemez. Halkn emei birka milyonluk ekim boa gitmitir. te bu yl nmze bir rnektir. 152 . Anadolu Blgesindeki btn bu rneklerin ardndan, blgede hummal bir sulama faaliyeti balam ve baz akarsularn verdii zararlar engellenirken, bazsndan da baraj yaplmak suretiyle faydalanlabilmitir. Bunu netic esinde 1928 yl kurakl kadar dikkate deer bir kuraklk yaanmamtr.
149
150 151 152
TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, tima III, C.XXIII, Ankara 1934, (ubuk baraj in aatnn ikmali ve Ankara ehri suyunun bu barajdan temini hakknda 1/944 numaral kanun lyihas ve Nafa ve Bte encmenleri mazbatalar), s.2. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: IV, tima III, C.XXII, Ankara 1934, s.517. Ziya alk, Konyann Kuraklk Sava na Do ru lk Adm , Ekekon, nu: 216, 3 Birinci Knun 1935, s.1. Ekekon, nu: 73, 13 Haziran 1935, s.1.
SONU Cumhuriyet dneminde yaanan kuraklklarn en nemlisi ve balangc saylabilec ek olan kuraklk 1928de yaanmtr. Bundan evvel sava nedeniyle ktlklar grlm anc ak, 1928 yl kurakl gibi geni bir c orafyay etkisi altna alamamtr. Bu kuraklk, byk bir ounluu ift i olan i Anadolu Blgesinde etkisini gstermi ve buradaki halkn ounu muhta duruma drmtr. S ebepleri sralanm olan kurakln etki alann tespit etmek amac yla buraya giden kr Kaya, Aksaray, Konya, Krehir, Eskiehir ve Yozgat gibi illerde etkili olduunu mahede etmiti. Buradaki izlenimlerini bir rapor haline getiren kr Kaya, bir takm nlemlerin alnmas gerektiini ve bu nlemler alnmazsa halkn daha vahim bir duruma dmesinin ka nlmaz olduunu bildirmiti. Hakikaten halkn pek ou, a lktan ve yiyeceksizlikten yabani otlar yemeye balam ve baz blgelerde dahi lmlere rastlanmt. Bunun zerine hkmet, bata para ve yiyecek yardm olmak zere, tohumluk yardm, srlerin baka yerlere nakli ve sulu ziraate ge ilmesi ynnde nlemler alarak bu kurakln etkisini en aza indirmeye almt. Anc ak kurakla hazrlksz yakalanm olan halk, her ne kadar kendi c ann kurtarm olsa da hayvanlarnn ou bundan etkilenmi ve lmt. Bu sebeple ift i olan bu halk uzun sre kendisine gelememitir.
KAYNAKA
A. Arivler a. Babakanlk Cumhuriyet Arivi -Muamelat Genel Mdrl Katalogu (30.10/ 184.266.1; 30.10/ 184.266.4; 30.10/ 120.858.2; 30.10/ 120.858.4; 30.10/ 120.858.6; 30.10/ 121.860.3; 30.10/ 184.269.2; 30.10/ 81.530.21; 30.10/ 184.266.15; 30.10/ 184.266.19; 30.10/ 184.266.11; 30.10/ 120.858.10; 30.10/ 184.266.12; 30.10/ 210.432.5; 30.10/ 120.858.3; 30.10/ 184.266.7; 30.10/ 184.266.13; 30.10/ 12.72.36; ) -Bakanlar Kurulu Kararlar Katalogu.(1920-1928) (30.18.1.1/ 29.44.2; 30.18.1.1/ 29.47.12) -Bakanlar Kurulu Kararlar Katalogu.(1928 ve Sonras) (30.18.1.2/ 85.108.15; 30.18.1.2/ 1.6.8; 30.18.1.2/ 17.3.8; 30.18.1.2/ 85.102.11; 30.18.1.2/ 88.76.1;) -Babakanlk zel Kalem Mdrl Katalou (30.01/1.4.7.) -Diyanet leri Reislii Katalou (51.0.0./ 7.64.84.) b. Trkiye Byk Millet Meclisi Arivi -Kayt Nu:1/1181, Dosya Nu: 2661. c. Trkiye Kzlay Dernei Arivi -Kutu nu: 1393, Belge nu: 133; Kutu nu: 159, Belge Nu: 273; Kutu nu: 1373, Belge Nu: 8; Kutu nu: 71, Belge Nu: 107; Kutu nu: 179, Belge Nu: 52. B. Resmi Yaynlar a. TBMM Zabt Ceridesi -Devre: III, tima: I, C.III, Ankara (tarihsiz) -Devre: III, tima: I, C.IV, Ankara (tarihsiz) -Devre: III, tima: II, C.V, Ankara (tarihsiz) -Devre: III, tima: II, C.XI, Ankara (tarihsiz) -Devre: III, tima: II, C.XII, Ankara (tarihsiz) -Devre: III, tima: III, C.XIII, Ankara (tarihsiz) -Devre: III, tima: III, C.XIX, Ankara (tarihsiz) -Devre: III, tima: III, C.XX, Ankara (tarihsiz) -Devre: IV, Fevkalde tima, C.II, Ankara 1931. -Devre: IV, Fevkalde tima, C.III, Ankara 1931. -Devre: IV, tima II, C.XIII, Ankara 1933. -Devre: IV, tima III, C.XXII, Ankara 1934. -Devre: IV, tima III, C.XXIII, Ankara 1934. -Devre: IV, tima IV, C.XXV, Ankara 1935 C. Sreli Yaynlar a. Gazeteler -Babalk, nu: 2742, 8 Mart 1928, s.1; nu: 4541, 6 Knunuevvel 1934, s.1; nu: 4713, 5 lkterin 1935, s.1; -Ekekon, nu: 216, 3 Birinci Knun 1935; nu: 73, 13 Haziran 1935, s.1. D. Telif Ve Tetkik Eserler a. Kitaplar -Leon Robinowicz, Nfus Meselesi, (eviren: Alaettin Cemil), ktisat Matbaas, Ankara 1930. b. Makaleler
-(mzasz), Aksaray Folklorunda Yapraklar Aksarayl Bir Halk airinin Dilinden 1290 Ktl, Hasanda, Austos 1952, Yl:2, s.12. -(mzasz), Cumhuriyet Devrinde Su Siyaseti ve Ky Davas, Kye Doru, 1 Mays 1941, s.21. -(mzasz), Orta Anadolu Kyls, Kye Doru, 1 Mart 1941, s. 17. -Berkmen, Nej at, Orta Anadolu`da Kuraklk, Trkiye Cumhuriyeti Tarm Bakanl Dergisi, Ocak 1948, Yl: 2, s.4. -alk, Ziya, Konyann Kuraklk Savana Doru lk Adm, Ekekon, nu: 216, 3 Birinci Knun 1935. -laan, Umran Emin, Kuraklk ve Memleketimiz, ktisadi Yry, 6 Temmuz 1945, Yl:6, C.6, s.133. -Derin, Zihni, Kk ifilerimizin Zirai Dertleri; Tarm Bakanlnn Kk Su lerine Ait Hayrl Bir Teebbs ve Bu te Muvaffak Olma artlar, Ziraat ve Ticaret Gazetesi, Nisan 1952, s.146. -Er, Celal, Kuraklk, Karnca, Mart 1989, Yl: 55, s. 627. -Evliyar, Halid, Orta Anadolu Topraklarnda " Su " ve Ziraat Sisteminde " Nadas - Gbre " Problemi, Ziraat Dergisi, Temmuz 1948, s.90. -Fethi Ayta, eitli Afetler Tesiri ile -Mnferiden- Muhta Duruma Den Vatandalara Nasl Yardm Edilebilir?, dare Dergisi, Mart, Nisan, Mays, Haziran 1960, Yl: 31, s.263-264. -Kuneralp, Sinan, Orta Anadoluda Ktlk (1873-1875), Tarih ve Toplum, Nisan 1990, s. 76. -Muzaffer Hamid, iftilere Tohumluk, Babalk, nu: 2742, 8 Mart 1928, s.1. -Numan, Ali, klim ve Beeriyet, Halkevi, 30 Ekim1932, s. 3. -ztelli, Cahit, Halk iirinde Tarihi Ktlklar ve Kuraklklar, Hayat Tarih Mecmuas (Tarih ve Edebiyat Mecmuas), Temmuz 1974, Yl:10, C.2, s.7. -Rait, evket, Kuraklk ve Ktlk, Dnm, Haziran 1935, s.36. -anda, H. Avni, Tarih Boyunca Anadoluda Kuraklklar, stanbul Ticaret Odas Mecmuas, Ekim 1970 - Aralk.1970, s. 11-12. -Uluocak, Nihat, Kuraklk ve Kurak Blgelerin zellikleri, stanbul niversitesi Orman Fakltesi Dergisi Seri B, Yl: 1974, s. 2.
TARHNPENDE
ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS
THEPURSUITOFHISTORY
INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH
Yl:2011,Say:5 Sayfa:177190
Year:2011,Issue:5 Page:177190
ALMANASKERCEZAKANUNNAMESNNOSMANLIASKERCEZA KANUNNAMESNETATBK NuranKOYUNCU SalihKI

zet II.AbdlhamiddnemindeOsmanlAskerCezaKanunnamesinineksiklikleriningiderilmesi amacylaAlmanAskerCezaKanunnamesinintercmeedilmesiyolunagidilmitir.Osmanl AskerCezaKanunu1880tarihlibueklemelerncesindeoldukaksadrvebukanundabirok konudzenlenmedndabraklmtr.AlmanAskerCezaKanunnamesinintamamtercme edilerekbunlardansadecegerekligrlen56bendikanunnameninilgiliyerlerineeklenmitir. ByleceOsmanlAskerCezaKanunnamesindegrleneksikliklerbykldetamamlan mtr.Bualmannamac,1880tarihlibirbelgeyedayalolarakOsmanlAskerCezaKanun namesineAlmanAskerCezaKanunnamesindentercmeedilerekilaveedilenhukukidzen lemeleriincelemektir. AnahtarKelimeler OsmanlAskerCezaKanunnamesi,AlmanAskerCezaKanunnamesi,OsmanlDevleti,Almanya,Ordu EXECUTINGOFGERMANMILITARYCRIMINALCODEONTHEOTTOMAN MILITARYCRIMINALCODE Abstract IntheperiodofAbdlhamidII.,translationoftheGermanMilitaryCriminalCodebecomestrue tocompletetheOttomanMilitaryCriminalCodesgaps.Beforethese1880addingstheOttoman MilitaryCriminalCodeisveryshortandinthisexample,someformulationsubjectswerepre cludedintheCode.TheentireGermanMilitaryCriminalCodewastranslatedandonlythemost required56paragraphswereaddedtorelevantplacesintheCode.Thus,thelacksoftheOtto manMilitaryCriminalCodewascompletedmainly.TheaimwiththisworkistostudytheOt tomanMilitaryCriminalCodesjuridicalformulations,whichwereaddedafterthetranslationof theGermanMilitaryCriminalCode.Adocumentdatedto1880,isourmainsourceinthisstudy. KeyWords OttomanMilitaryCriminalCode,GermanMilitaryCriminalCode,OttomanState,Germany,Army
Yrd. Do. Dr., Karamanolu Mehmet Bey niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Kamu Ynetimi Blm Hukuk Bilimleri retim yesi. nuranaykoyuncu@hotmail.com Ar. Gr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim Eleman. salihkis@yahoo.com
GR Osmanlda modernleme hareketleri XIX. yzyln ilk yarsnda devletin en nemli unsuru olan orduda balamtr. Yenileme hareketi, ordunun geli im asndan Avrupa devletlerinin gerisinde kalmas ve girdii savalarda malubiyetler almas neticesinde zaruri grlmtr. Osmanl ordusunun modernbiryapyakavuturulmasamacylaAvrupannmodernordularndan kurmay subaylar davet edilmitir1. II. Mahmud ve sonras padiahlar zama nnda gelen bu heyetlerin alma alan ordunun an gereklerine gre dona tlmas ve eitilmesi konusunda younlamtr. Bylelikle XIX. yzyln ilk yarsndan itibaren Avrupann nde gelen ordularnda grev yapan kurmay subaylar2, Osmanl ordusunun modernizasyonu iin deiik birimlerde grev yapmayabalamlardr3. Tanzimat ve sonrasnda yaanan gelimeler Osmanl Devletinde nemli deiiklikveyeniliklerinhabercisiolmutur.Osmanlhukuksisteminintemeli, slam hkmlere dayanan er hukuk ve onun yannda padiahn iradesiyle ekillenen rf hukukun yan yana ve ounlukla bir uyum ierisinde yaatld bir sisteme dayanmtr. Ne var ki gelinen srete batl anlamda yenilikle rin, hukuk sistemine ve dolaysyla hukuki dzenlenmelere de yansd g rlmtr. Bu anlaya uygun olarak II. Abdlhamid dneminde Osmanl As ker Ceza Kanunnamesinin eksikliklerinin giderilmesi amacyla Alman Asker Ceza Kanunnamesinin tercme edilmesi yoluna gidilmitir. Dolaysyla Tan zimatla birlikte, Osmanl ordusundaki modernizasyonu takiben asker hukuk alanndadanemliadmlaratlmtr. Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinde belirtilmeyen crmlerin cezas, Kanunnamenin 5. maddesi gerei Mlk Ceza Kanunnamesine gre belirlen mesi sebebiyle her iki kanunnamenin birada baslmas zorunlu grlmtr. Ancak Asker Ceza Kanunnamesindeki eksikliklerin son derece fazla olmas, Mlk Kanunnameye sk sk mracaata mecbur brakmtr. Bu sebeplerle Os manl Asker Ceza Kanunnamesinin eksikliklerinin Alman Asker Ceza Ka
1
Osmanlya gelen ilk kurmay subaylardan birisi de Prusyal Yzba Moltkedir. Osmanl Sultan II. Mahmudun, Prusya mparatoru III. Friedrich Wilhelmden ordunun modernizasyonu iin bir askeri heyet veya kurmay subaylar talep etmesiyle sre balamtr. 23 Kasm 1835te stanbula gelen bu kurmay subayla birlikte, Osmanlda Avrupa tarz modern ordunun nvesi ekillenmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Helmuth von Moltke, Moltkenin Trkiye Mektuplar, ev. Hayrullah rs, Remzi Kitabevi, stanbul 1969, s.28-30; Jehuda L. Wallach, Bir Askeri Yardmn Anatomisi, ev. Fahri eliker, Genelkurmay Yaynlar, Ankara 1985, s.9-20. Colmar Freiherr Von Der Goltz, Goltz Paann Htrat ve Hal Tercmesi, ev. Pertev Demirhan, Kara Kuvvetleri Komutanl Yaynlar, stanbul 1953, s.15. Alman Asker Ceza Kanunnamesinin 1881 ylnda tercme edilerek baz maddelerinin Osmanl Asker Ceza Kanunnamesine tatbiki ve akabinde devam eden sre ile birlikte Osmanl, asker hukuk alannda Almanyay kendisine model almtr. Osmanl Devleti, bununla yetinmeyip dnemin en modern ordularndan birisine sahip olan Almanyadan kendi ordusunun modernizasyonu iin asker heyet talep etmitir. 21 Haziran 1882de stanbulda Harbiye Nezaretinde greve balayan bu ilk askeri heyet, daha sonra askeri birimlerin yannda askeri okullarn modernizasyon grevini de stlenmitir. Bu da hukuk alanndaki eksiklikleri gndeme getirmi, gelen asker kurmaylarn eitim, kltr ve hukuk alanlarndaki nerileri Osmanl tarafndan dikkate alnarak bu ynde almalar balatlmtr. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.VIII, TTK Yaynlar, Ankara 1995, s.366; Tayyar Etikcan, Edebiyat ve Eitimci Ynleriyle Colmar Freiherr Von Der Goltz Paa, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Alman Dili ve Edebiyat Eitimi Yksek Lisans Program Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1992, s.15.
3/5 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 179
nunnamesinden alnt yaplarak tamamlanmas hususu gndeme gelmitir. Mmkn olan en ksa srede asker dairede yabanc lisanlara muktedir olan ahslarla birlikte ehil kiilerden oluan bir komisyon oluturulmas talebi bir mazbata ile padiaha sunulmutur4. Padiah tarafndan olur verilerek uygun luu kabul edilen mazbatann 23 Rebiylevvel 1297 tarihli iradesi Harbiye Nezaretine bildirilmitir5. Asker Ceza Kanunnamesini tadil ve slah iin Er kan Harbiye Reisi Ethem Paa bakanlnda Levazmat Dairesi Birinciube MdrAhmetVehibPaaveferikamdanFeyziPaailestihkmDairesiReisi Abid Paa ve Topu Dairesikinciube Mdr Kaymakam Bekir ve Erkan Harbiye binbalarndan Osman ve Hilmi Beyefendiler ve dier gerekli kiile rin de katlmyla komisyon oluturularak padiaha arz edilmitir6. Komisyo nunyapmolduukanuntercmesiveKanunnameyeyaplaneklemelerBb lde7 uygun grlpuray Devlete de kabul grdkten sonra ceza mad delerine eklenen ilavelere ilikin layiha arz tezkiresi ile birlikte padiahn ona ynasunulmutur8. Bu almada yalnzca tercme edilerek Osmanl Asker Ceza Kanunname sine eklenen Alman Asker Ceza Kanunnamesine ilikin hkmlere yer ve rilmitir9. Dolaysyla Mlk Ceza Kanunnamesi ve Osmanl Asker Ceza Ka nunnamesininhkmleriincelenmemitir10. IKANUNNAMENNYRRLKALANI Kanunname yalnzca askeriye mensubu kiilere uygulanacaktr11. Yabanc bir lkede grevli veya izinli olarak bulunan askeriye mensubu, cezalandrl mas gerekli bir fiil ilerse, lke iinde bir su ilemi gibi cezalandrlacaktr12. DolaysylaKanunnameahsilikprensibiniesasalmtr. Seferberlik halinde uygulanaca belirtilen cezalar ncelikle kara ve deniz kuvvetlerinin tamamen veya bunlardan bir ksmnn sava halinde olduu zamanlarda geerlidir. Dier taraftan lkenin bir ksmnn askerin ynetimi altna alnd zamanlarda, ihtilal vesair bir sebeple bir yerde bulunan askeri kuvvetin padiahn kumandan olduu resm izni zerine askerin sava halin de bulunacan ilan ettikten sonraki zamanlarda, aniden ortaya kan olaylar
4 5 6 7 8 9 10
11 12
BOA, BEO. D, Nr. 2450/8, 22 Cemaziylevvel 1297 (1 Haziran 1880). BOA, Y.PRK. ASK, Nr. 9/3, 3 Zilkde 1298 ( 27 Eyll 1881). BOA, Y. PRK. ASK, Nr. 3/76, 26 Rebiylevvel 1297 (8 Mart 1880). BOA, .DUT, Nr. 78/46, 21 Zilhicce 1297 (24 Kasm 1880). BOA, Y. PRK. ASK, Nr. 9/3, 3 Zilkde 1298 (27 Eyll 1881). BOA, BEO. D, Nr. 2456/3, 1 evval 1299 (16 Austos 1882). Alman Asker Ceza Kanunnamesinin tercme edilerek Osmanl Asker Ceza Kanunnamesine eklenen hkmleri 23 Rebiylevvel 1298 tarihli ve 9/3 numaral belgede bendler halindedir. Bundan sonraki dipnotlarda sadece bend numaralar ve bu bendlerin Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin hangi maddesine eklendii belirtilecektir. Bend 1, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 2.maddesi olarak konulacaktr.) Bend 2, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 5. maddesi olarak konulacaktr.)
da, kumandan tarafndan aciliyet hakknda durumun gerektirdii seferberlie mahsuscezalarnuygulanacanduyurduuzamanlardadageerlidir13. Askeriye mensuplarnn seferberliin ilannn bandan hazr hale gelince ye kadar cinayet veya kabahatleri olursa haklarnda yine yukarda belirtilen 6. maddeninbirincifkrasnagrehkmverilecektir14. Kanunnamededmanveyaekyakarsndatabiribirsavaveyaatma ihtimalinde ordughn etrafnda karakol oluturulmasndan sonraki zaman ifadeeder15. IISUUNGENELHKMLER Kanunnameye gre mkerreren cinayeti veya asker kabahati grlen as keriyemensubu,dahanceilediklericinayetveaskerkabahattendolayharp divanlarnn birinde mahkm olup, hak ettii cezay grdkten sonra ayn cinayet ve asker kabahati ileyenlerdir. Askeriye mensubunun daha nce ilediicinayetveyaaskerkabahattendolayaldklarcezalariradeiseniyeile tamamenveyaksmenafedildiihaldepimanolmayarakyineayncinayetve kabahatiilerseyinesabkasgereimkerrercezasnalrlar16. Riyazat yani nefsin terbiyesi iin gdann azaltlmas subaylar iin gn sreyle askerler iin ise sadece isnat geceleri pilav verilmesi eklinde uygula nr17. Mahkmun vcut salnn riyazat iin yerinde olmad doktor rapo ruyla anlalrsa riyazat sresi yar orannda azaltlarak o kadar mddeti adi hapiscezasolarakkarlkgrr18. CezasorumluluuetkileyenbirnedenolarakKanunnamedeFailinkonu su su tekil eden bir emir vermesi durumunda yalnzca kendisi sorumlu olsa daemriicraedenmemureeremriaanbiricraattabulunmusabufazlalktan dolaykendisisorumludurhkmneyerverilmektedir19. Her ne ekilde olursa olsun nefs tehlikeyi kaldrmaktan korku ve heder ederek vazife ve asker vecibelerini ifa etmeyenler kasten yerine getirmeyenler gibisorumludur20. Bircinayetveyaaskerbir sutandolayfaillerinincezalarbelirlenirkenbu cinayet veya sutan zarar grenler veyaikyet haklar bulunanlar tarafndan ikyetszkonusuolsavebuikyetilerikyetlerindenvazgeselerbileyine de failler ceza grrler. Dolaysyla kanunnameye gre ikyetten vazgeme cezaydrmemektedir21.
13 14 15 16 17 18 19 20 21
Bend 3, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 6. maddesi olarak konulacaktr.) Bend 4, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 7. maddesi olarak konulacaktr.) Bend 5, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 8. maddesi olarak konulacaktr.) Bend 6, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 9. maddesi olarak konulacaktr.) Bend 7, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 36. bendinden sonra yeni bir bend olarak konulacaktr.) Bend 8, (Yukardaki bendi takiben eklenecektir.) Bend 9, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 10. maddesi olarak konulacaktr.) Bend 10, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 13. maddesinden sonra ayrca bir madde olarak konulacaktr.) Bend 11, (Yukardaki bendin yerine konulacaktr.)
Mezunuylabirlikteolupcezalandrlmasgereken bir fiilvehareketekalk an veya mezununun fiiline itirak eden subay hak ettii cezann en st had diyle cezalandrlr22. Dier taraftan askeriye mensuplar bir yere toplanp gizli olarak veya halkn karsnda alenen ceza gerektiren bir fiile kalkrlarsa hak ettiklericezalarnsthaddiylecezalandrlrlar23. Umumiyetle askeriye mensuplarndan bir veya bir ka sefer esnasnda as ker vazife ve hizmetlerini ifada enme ve dikkatsiz davranmasndan veya bilinsiz halde bulunmasndan dolay dmann hasmne hareketine sebep verilmesi veyahut harp halinde bulunulan Devleti lye ve mttefik ordula rnn tehlikeye sokulmas veyahut ad geen ordulara kabahate sebebiyet ve rilmesi gibi keyfiyet ve ktle sebep vermesi sz konusu olup da bu henz gereklememise emir subaylar hakknda 6 aydan seneye kadar hapis ve kksubayveaskerlerhakknda45denekdarbylaberaber45gnden6aya kadarprangabendcezalarverilir. Eerburneklerdenbirindeyarglamadangeerlibirmazeretiilerisrerek berat edip aklanrsa dahi, memuriyet hizmeti dierine verilmek zere mazere tini zamannda stne ihbar etmemi iseler yine cezann yarsyla cezalandr lrlar24. IIIKANUNNAMEDEKSUTRLER AFirarSuu Gerek sefer vakti gerekse sefer dnda mensup olduu asker ktay terk edip dier asker ktaya katlanlar firar kabul edilirler. Askerde bulunanlar seferesnasndaaadakisularakalkrlarsafirarcezasylacezalandrlrlar. ncelikle kaybettii asker ktaya veya civarnda bulunan dier asker k tayakatlmayanlar. kinci olarak da harp esirliinden her nasl olursa olsun kurtulup da vakit kaybetmeden yaknndaki bir asker ktaya katlmayanlar firar kabul edilecek tir25. Arkadalarndan firar edecek olanlarn bu hareketlerini haberdar olup da firarn nlenebilecei bir zamanda stne haber vermedii anlalanlar hak knda firar gerekleirse 45 gne ve sefer esnasnda ise 3 ay hapis cezas hk molunur26. Harp meydanndan kaanlar arkadalarn szle veya iaretle harp meyda nndan kamaya tahrik edenler her halkarda idam edilirler. Harp etmek iin asker kuvvetlerin ilerledii srada veya geri ekildii zamanda mensup oldu u asker ktadan gizlice geri kalanlar veya ktadan ayrlanlar veya kendisini
22 23 24 25 26
Bend 12, (Yukardaki bendin yerine ayrca bir bend olarak konulacaktr.) Bend 13, (Yukardaki bendin yerine konulacaktr.) Bend 14, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 88. maddesinden sonra konulacaktr.) Bend 15, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 124. maddesinin st tarafna konulacaktr.) Bend 16, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 151. maddesinden sonra konulacaktr.)
gizleyenler silahn ve mhimmatn atanlar veya terk edenler ve saklayanlar veya hayvann ve silahn kullanmaktan kananlar veya kendini tehlikeye drmemek veya kendini harpten geri brakmak dncesiyle sahte olarak yaralandn veya hastalandn beyan edenler subay ise askeriyeden uzak latrma ile beraber 2 seneye kadar kalabend, kk subaylar ve askerler hak kndaise40denekileberaberkaydnyenilenmesicezalarnahkmedilir27. fade edilen sulara teebbs edip de yarglamas yaplmadan nce baka teebbsleri grlen emir subaylar, uzaklatrma cezasna karlk bir sene hapis cezasn hak eder. Kk subaylar ve askerler hakknda kaydn yenilen mesindenvazgeilir28. BEmretaatsizlik Asker hizmet esnasnda st tarafndan verilen emre veya iittii tazire karlk sz syleyenler veya yerine getirmeyenler emir subay ise 45 gnden 6 ayakadarhapis vekksubayveaskerdenise45gndenayakadar pran gabend eer bu durum askerlik hizmeti dnda olursa emir subay ise hakkn da 24 saatten 45 gne kadar hapis ve kk subay ve askerler hakknda 24 saattenbirayakadarprangabendlikcezashkmedilir29 Bahsedilen fiil seferberlik halindeyken ilenirse emir subaylar hakknda askeriyeden uzaklatrma ve kk subay ve askerler hakknda 30 denek ce zasyla birlikte 3 ay prangabendlik cezas hkmedilir. Rt karsnda verilen emrekarlk,dilleveyael koliaretleriyle veyaherhangibirhareketle itaatsiz likgsterir veyaima ederseidam cezashkmedilir. Eerindiricisebeplervar saidamcezas10seneveyamebbethapiscezalarnaevrilir30. Cebir veya tehdit ile stnn emir vermesini engelleyenler veya asker hizmete ilikin bir iin icrasn veya icra edilmemesini salayanlar emir subay ise askeriyeden uzaklatrlr. Kk subay veya askerler ise 45 gnden 6 aya kadar prangabendlik cezas verilir. Eer bu durum seferberlik halindeyken gerekleirse emir subay hakknda uzaklatrma ve aydan bir seneye kadar hapis, kk subay ve askerler hakknda 40 denek ile beraber 6 aydan bir seneye kadar prangabend cezas verilir. Dman karsnda ise gerek emir su bay gerekse kk subay ve askerler hakknda kesin olarak idam cezas veri lir31. Askerhizmetdndaherhangibirorganylastnedokunanlar,arpanlar veya dokunup arpma dncesiyle zerine yryenler emir subay ise 6 ay
27 28 29 30 31
Bend 17, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 136. maddesinin alt tarafna konulacaktr.) Bend 18. Bend 19, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 107. bendinden sonra konulacaktr.) Bend 20, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 107. bendinden sonra konulacaktr.) Bend 21, (Yukardaki benden sonra konulacaktr.)
dan bir seneye kadar hapis ve kk subay ve asker iseler iki aydan drt aya kadarprangabendilecezalandrlrlar32. Genel olarak itaatsizlik fiillerinin olumasna stnn nizama aykr hare ket ve muamelesi veya grev ve iktidarn amas sebebiyet verirse ad geen bu fiillerden dolay emir subaynn tabi olduu cezalardan yalnz hapis ceza syla ve eer ceza seviyeleri yalnz hapis cezasndan ise bunun en alt seviyesi, kk subay ve askerler ise prangabendlik cezalarnn en alt ile cezalandr lr33. Subay ve askeriye mensuplarndan birini st aleyhine itaatsizlie veya makamn tevik veya tahrik edenlerin bu tevikten kaynakl bir su fiili olu sunolumasnbunlaraynmterekfailgibisaylrveayncezaygrrler34. Askeriyeden bir kan birlikte stne itaatsizlie veya kar koymaya te vik veya tahrik edenlerin bir sonu kmasa bile bu maddi ve manevi teebb snnkarlolancezannsthaddiilecezalandrlr35. CGizlirgtKurmaSuu Herhangi bir gizli rgtn olutuuna gerekten haberi olup da nlenebi lecei bir zamanda stne haber vermeyenler mterek fail olarak cezalandr lrlar36. Herhangi bir gizli rgte ye olup da nlenebilecei bir zamanda her hangi bir taraftan henz haber verilmeden nce stne haber verenler ise ce zadanmuaftutulurlar37. Memurluuveresmbiryetkisiolmadhaldegrevidndahususveya asker dzenle ilgili grmeler yapmak iin askeriye mensuplarndan oluan rgt oluturanlar veya zel ve asker dzenle ilgiliikyet edecek ye topla yanlar eer emir subay ise hakknda 45 gnden bir seneye kadar hapis ve k k subay ve askerlerden olursa hakknda 45 gnden 6 aya kadar prangabend cezas verilir. Gizli rgte katlanlar ve bunun iin imza verenler emir subay ise45gnden6ayakadarhapiskksubayveaskerolanlarhakknda45gn prangabendcezasverilir38. Askeriye mensuplarn askerlik hizmetinden nefret ve soutma faaliyetine girenler nefret ettirme faaliyeti szle yaplmsa emir subay hakknda 45 gn den 3 aya kadar hapis ve kk subay ve askerler ise bir aydan iki aya kadar prangabend eer bu fiil yaz ve resim yayn veya belge yoluyla yaplmsa emir subay ise 3 aydan 6 aya kadar hapis kk subay ve askerler hakknda iki aydan 4 aya kadar prangabend ve sefer esnasnda emir subay hakknda
Bend 22, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 106. maddesinden sonra konulacaktr.) Bend 23, (nceki bendin altna ayrca bir bend olarak konulacaktr.) Bend 24, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 71. maddesinin yerine konulacaktr.) Bend 25, (Yukardaki bendin altna bend olarak konulacaktr.) Bend 26, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 71.bendinden sonra konulacaktr.) Bend 27, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 73.bendi olarak konulacaktr.) Bend 28, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 95. maddesinden sonra konulacaktr.)
32 33 34 35 36 37 38
kaydn silinmesi ve kk subay ve askerler hakknda drt aydan 6 aya kadar prangabendilekaydnyenilenmesicezalarverilir39. Esasenbirasirgtekatlpdafaaliyetgstermekten vazgeenlerreisveya nayak olanlardan olmad belirlenirse emir subayysa askeriyeden uzakla trma ile beraber aydan bir seneye kadar hapis ve kk subay ve askerler ise 40 denekten 80 denee kadar darp cezas veya 45 gnden bir seneye ka darprangabendveikidurumdadayenidenaskerolarakkaydedidilir40. Asi bir rgte katlanlarn hepsi ad geen fiilin icrasndan piman olurlar sa yalnz reis ve nayak olan emir subay ise askeriyeden uzaklatrma ve k k subay ve askerler ise 20 denekten 40 denee kadar darp veya bir aydan altayakadarprangabendcezasverilir41. Asi cemiyete katlanlardan aada bahsedilecek fiillere teebbs edenler hakkndaaynasireisgibicezaverilir. ncelikle,ahsen itaate davet edilip de sz veya bir hareketle emre ve da vetikabuletmeyenler. kincisi: Asker iareti ktye kullananlar veya herhangi bir iaretle isyan alevlendirenler. ncolarak:syanedenlerarasndaenbykrtbedebulunanlar42. Bukanunnamedekinbetitabirindenanlalanhangisnftanolursaolsun hazr ve seferde jandarmalar ile karakolun tamamn ve mevki ve imkn ve asker eyann muhafazas iin ikame edilenler nbeti demektir43. Yardmc kuvvetler ve yedek kuvvetlerden olanlar ve sresiz emekli olanlar ve bir md det izinde olanlar hizmette bulunmadklar zaman bile 28 bende ifade edilen fillereteebbsederlersehaklarndaadgeenbendekicezalarverilir44. DGreviKtyeKullanmaSuu Nfuzveiktidarnsuiistimalederekyetkilikiidenaskerhizmetinhizme te ilikin bir kuralnn ifasn talep veya emredenler veya kendiahsi karlar iin nfuz ve iktidarn suiistimal edenler veya stnn bilgisi olmakszn yet kili olan subaydan dn para alarak nfuz ve iktidarn ktye kullananlar veya kendi mevkisini kullanarak yetkilinin yapmas zorunlu bireyde icrasn da yetkiliyi ihbar etmeyenler veya asker hizmet yetkisiymi gibi bir ie sevk edenlerhakkndaemirsubayise45gnden6ayakadarhapisvekksubay ve askerler ise 45 gnden aya kadar prangabend ve emir subaylarndan hangirtbedeolursaolsunkksubayveaskerlerdenistemeyerekakealan larhakknda3aydan6ayakadarhapisvekksubayveonbalaryetkililer
39 40 41 42 43 44
Bend 29, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 74.bendi olarak konulacaktr.) Bend 30, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 96. bendinin drdnc fkras olarak konulacaktr.) Bend 31, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 96. maddesinin 7. fkras olarak konulacaktr.) Bend 32, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 96. bendinin 8. fkras olarak konulacaktr.) Bend 33, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 100. bendine ek olacaktr.) Bend 34, (Bu bend 28. bendin ekine konulacaktr.)
den istemeden ake alrlarsa haklarnda 45 gnden aya kadar prangabend cezalarverilir45. Sava halindeyken, yaralanmaya sebebiyet vermi ve yara yaralanann as ker hizmetini ifasna engel olacak dereceye varm veya bir uzvunun kaybna sebepolmusafailemirsubay iseaskerhizmettenuzaklatrma,kksubay ise6aydanbirseneyekadarprangabendvekaydnyenilenmesicezasverilir46. Nfuz ve iktidarn suiistimal ederek yetkisini su tekil eden bir fiile sevk ve tayine yalnz teebbs edenler eer fiil kabahatten ise subay hakknda 24 saatten 45 gne kadar hapis ve kk subay hakknda bir haftadan bir aya kadar prangabend ve eer fiil cenah ve adam ldrme nevinden ise emir su bay hakknda 45 gnden 6 aya kadar hapis ve kk subay hakknda 45 gn denayakadarprangabendcezasverilir47. Astndan bir veya bir ka askeriye mensubunu sonuta bir tehlike oluaca n veya tehdit ederekikyete engel olmak veyaikyetten vazgeirenler ve kanunen ve asker derecelere uygun olarak kendisine kadar gelmi olan ikyet veya ikyetnameyi sunmayarak gizleyenler veya ikyet olayndan dolay yapmaya mecbur olduu inceleme ve aratrmay yapmayanlar ve ic rayla beraber vazifesini yapmayanlar emir subay ise 45 gnden 6 aya kadar hapis,kksubayolursa45gnden6ayakadarprangabendcezalarylaceza landrlrlar48. Kasten st hakknda adi bir husustan veya esassz bir eyden dolay ikyet edenler emir subay hakknda 45 gnden 6 aya kadar hapis ve kk subayveaskerlerhakknda45gnden3ayakadarprangabendcezalarverilir. ikyet konusu eer ikyet ve iddia edilenlerin haysiyetlerine dokunacak ekilde olursa ve kusurlar olursaikyetilerin iddia veikyet ettikleri cr mnfailigibikabulediliponunlacezalandrlr49. Cezalandrmayetkisindekigcnkastolaraktecavzedenlervezellik le bu hususu sesli olarak ortaya koyanlar veya yasal olmayan bir eyi icraya cret edenler veya zanlnn mahkm olduu cezay snrlayan veyaiddetlen direnler45gnden6ayakadarhapiscezasalr50. Zanl hakknda arz veya sahip klmas gereken bir yolda harp divanlar nn bilgi ve ileyiine mdahale edenler ve nfuzlarnn etkisini kullananlar haklarndaaydanbirseneyekadarhapiscezashkmedilir51. Memuriyeti veya yetkisi dnda olarak bir cezaya hkmedenler ve uygu layanlarhaklarnda45gndenbirseneyekadarhapiscezasverilir52.
45 46 47 48 49 50 51 52
Bend 35, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 113. maddesinden sonra konulacaktr.) Bend 36, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 113. maddesinden sonra ikinci bend olarak konulacaktr.) Bend 37, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesine, 113. maddesinden sonra 3. bend olarak konulacaktr.) Bend 38, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesine, 113. maddesinden sonra 4. bend olarak konulacaktr.) Bend 39, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesine, 113. maddesinden sonra 5. bend olarak konulacaktr.) Bend 40, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesine, 113. maddesinden sonra 6. bend olarak konulacaktr.) Bend 41, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesine, 113. maddesinden sonra 7. bend olarak konulacaktr.) Bend 42, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesine, 113. maddesinden sonra 8. bend olarak konulacaktr.)
36., 37., 38., 41. ve 42. bendlerde saylan filleri ileyen nbeti ve neferat dahi ayn cezalarla cezalandrlrlar. Kanunnamei Hmayunun 113. bendi hkmtamamylayukardaadgeennbetilerhaklarndadahigeerlidir53. Nfuz ve memuriyetini suiistimal ile kast olarak astn daimi bir ceza i leme hareketine sevk ettikleri tahkik ve tespit edilenler fiillerin ad geen me ru olmayan faili veya reisi saylarak sz konusu suun gerei olan cezann en yksekhaddiylecezalandrlrlar54. Astnn cezas daim olarak ilemi olduklar fiili kast olarak stne haber vermeyenler yahut tahkik veya aratrmayanlar emir subay hakknda 45 gn den 6 aya kadar hapislik ve kk subay ve onbalar hakknda 24 saatten 45 gnekadarprangabendcezalarverilir55. EHrszlkGaspYama Askeriyeden birisi sefer esnasnda hrszlk ve gaspa cret veya bu ileri iin birisini yaralasa veya adaba aykr fiilleriyle kabahat veya cinayete cret etse bu hareketten etkilenenlerce yaplmasa bile yine de o kiiler haklarnda cezaverilirveuygulanr56. Sefer esnasnda apul amacyla mensup olduu asker ksmdan izinsiz ay rlanlar ve kaanlar veya kymetli bir mal izinsiz alanlar bu halleri tespit ve tahkiki takdirinde emir subay ise askeriyeden uzaklatrma ile aydan bir seneye kadar hapis kk subay ve askerler ise aydan bir seneye kadar prangabend ve kaydn yenilenmesi cezalaryla cezalandrlrlar. Kymetli olan bumallarizinsizalnanbueylerdahiellerindenalnrvekarlr57. Amirin emriyle ganimet yoluyla elde edileni yetkililere teslim edilmesi ge reken eyay teslim etmeyip alkoyanlar yani alkoyan ve saklayanlar emir su bay ise eyann iadesiyle birlikte aydan bir seneye kadar hapis, kk su bayveaskerlerise45gndenayakadarprangabendcezasverilir58. Muharebe esnasnda sava mevkiinde veya ona yakn bir mahalde yerleik ahaliyi korkutarak bundan yararlanma amacyla ellerinden eya vb. eylerini alkoyanlarveyadmangeliyordiyeahaliyiyerlerindenkararakbraktklar eyay ve hayvanlar zabt edenler veya yetkili olmad halde yerleik ahaliye savavergisitarh veya bakumandantarafndan emredilmiolansavavergisi miktarndan fazla ey alanlar bu durumlarnn tespiti ve aratrlmas sonu cunda emir subay iseler haklarnda askeriyeden uzaklatrma ile beraber aydan be seneye kadar hapis kk subay ve askerler iseler haklarnda
53 54 55 56 57 58
Bend 43, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesine, 113. maddesinden sonra 9. bend olarak konulacaktr.) Bend 44, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 74. bendinden sonra konulacaktr.) Bend 45, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 75. bendi olarak konulacaktr.) Bend 46, (Tarizt- Umumiye bahsinde uygun bir yere konulacaktr.) Bend 47, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 9. faslnn birinci maddesi olarak konulacaktr.) Bend 48, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 9. faslnn ikinci maddesi olarak konulacaktr.)
aydan bir buuk seneye kadar prangabend ve kaydn yenilenmesi cezalar ve rilir59. Karlkl meydan muharebesi esnasnda lenlerin ve yaralanp kalanlarn veyahut yolda nakil srasnda veya hastanede bir hasta veya yaralnn korun mas kendisine verilmi harp esirinin eyasn vs. soyup alanlar emir subay hakknda askeriyeden uzaklatrma ile beraber bir seneden seneye kadar kalabend kk subay ve askerler hakknda 6 aydan bir seneye kadar pranga bendvekaydnyenilenmesicezasverilir. Cezann azaltlmas sz konusu olursa emir subay hakknda yalnz uzak latrma kk subay ve askerler hakknda 6 aya kadar prangabend cezalar verilir60. FYalanBeyan Asker hizmetten muafiyeti veya geerli muafiyetten yaralanmas gereklili i veya subay ve efraddan birisinin terfi rtbesi srasnda gcnn derecesin denfarklolarakyeteneineilikineksikliklerininvebunlarlailgigereiyalan olarak kasten sahte tanklk veya raporla ve yaplmas gerekli her nevi asker hizmetedairgerekszlgerekseyazlsahtebilgiverenlerveyabunlarnsahte olduklarn bilerek kendileriyle ilgili yanl sz syleyenler emir subay hak knda 6 aydan bir seneye kadar hapis kk subay hakknda 45 gnden 3 aya kadarprangabendcezalarverilir. Sahte malumat verenler rvet almlarsa bundan dolay da mlkiye ka nunnamesininrveteilikinbendlerinegrecezalandrlrlar61. GVazifeninfasnaEngelOlma Karakol veya herhangi bir mfreze veya asker kta kumandan veya her eit karakolda bulunan nbetilerden sarholuk veya tmarsz veya baka bir yolla kendilerini vazifelerini ifay yerine getiremez hale koyanlar emir subay hakknda normal zamanda 45 gnden aya kadar hapis ve kk subay ve askerler hakknda 24 saatten 45 gne kadar prangabend, sefer vaktinde ise emir subay hakknda aydan 6 aya kadar hapis ve kk subay ve askerler hakknda 20 denekten 40 denee kadar darp ile beraber 45 gnden 2 aya kadarprangabend. Eer bu durumlar yaplacak vazifenin ifasna bir zarar veya ziyan getirirse normal zamanda emir subay hakknda 6 aydan bir seneye kadar hapis ve k k subay ve askerler hakkndan 20 denekten 40 denee kadar darp ile be raber 45 gnden 2 aya kadar hapis ve harp zamannda emir subay hakknda
59 60 61
Bend 49, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 9. faslnn nc maddesi olarak konulacaktr.) Bend 50, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 169. maddesine konulacaktr.) Bend 51, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 11. faslnn balangcna zel bend olarak konulacaktr.)
askeriyeden uzaklatrma ve kk subay ve askerler hakknda 40 denekten 80deneekadardarpileberaber45gnden3ayakadarprangabend. Eerdmanvesilahlekyakarsndaiseidamcezalarhkmedilir. Eer cezay indirme sebebi varsa idam cezasna karlk on sene veya m ebbedkrekcezasverilir62. HSuaGzYummak Bir karakol veya asker kta kumandan veya her eit nbet hizmetlerinde bulunan asker, men etmesine grevli olduu herhangi bir fenal yasaklama yarakicrasnameydanverirseszkonusufiilikendiilemiesinecezagrr63. IYabancKomutannCezalandrlmas Yabanc zabtandan olup da harp ordularnda bulunmalarna resmi izinli olanlar cezalandrlmas gerekli bir fiili ortaya kanlar hakknda devletin as kermensubuyaniemrizabtangibicezashkmedilirveicraedilir64. DevleteveyaVatanahanet Devlete veya vatana ihanet sulamasyla sulanan askeriye mensuplar, mlki ceza kanunnamesine gre 50., 51., 53., 55., 58. ve 60. maddelerine ve as kercezakanununbirincifaslnaekveilaveedilenmaddeleregrecezalandr lrlar65. Dmann amalarn desteklemek veya devletin ve mttefik ordularna zarar vermek zere kast olarak aada beyan edilen cinayetleri ileyenler hakkndaidamcezasverilir. Evvela: mlk ceza kanunnamesinin daha nce zikredilen ve beyan edilen bendlerindekicinayetiileyenler. kinci olarak: Yol ve vapur, telgraf ve telgrafhaneye ait eyay tahrip ve kullanlmayacakhalegetirenler. nc olarak: Devleti lnin ve mttefiki ordularyla savaan dmana istihbaratibilgitoplayanlarveyaDevletil ve mttefikiordularna istihbara ti bilgi toplayp da yanl yola sevk edenler mhimmat vs. veya vesair harp malzemelerini dmana teslim edenler, ad geen eyalar ve kprleri ve de mir yollarn dman menfaati iin tahrip edenler veya kullanlmasn nleye cekhaligrnenler66.
62 63 64 65 66
Bend 52, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 6. faslnn balangcna birinci bend olarak konulacaktr.) Bend 53, (Tarizt- Umumiye bahsinde uygun bir yere konulacaktr.) Bend 54, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 55. bendinin stne konulacaktr.) Bend 55, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 101. faslnn birinci bendi olacaktr.) Bend 56, (Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinin 77. maddesiyle birlikte konulacaktr.)
SONU Osmanl Asker Ceza Kanunu 1880 tarihli bu eklemeler ncesinde olduka ksadr ve bu kanunda birok konu dzenlenme dnda braklmtr. Alman Asker Ceza Kanunnamesinin tamam tercme edilerek bunlardan sadece gerekli grlen 56 bend kanunnamenin ilgili yerlerine eklenmitir67. Bylece Osmanl Asker Ceza Kanunnamesinde grlen eksiklikler byk lde ta mamlanmtr68. Bununla birlikte Alman Asker Ceza Kanunnamesi btnyle kanunnameye ilave edilmemitir. Eklemeler sonrasnda da baz su trlerinin yine Mlk Kanunnameye gre zmlenecei belirtilerek Mlk Kanunname ileAskerCezaKanunnamesininbirlikteuygulanmasusuldevamettirilmi tir69. Tanzimatla birlikte hukukun birok alannda batl anlamda kanunlatr ma hareketleri balamtr. Alman Asker Ceza Kanunun tercme edilerek Osmanl Asker Ceza Kanunnamesine ilave edilmesi de bu kanunlatrma hareketlerinden sadece birisidir. Dolaysyla Alman Asker Ceza Kanunname sinden yaplan bu iktibas Osmanl tarihinde bir ilk deildir70. Daha nce Tica ret kanunu, Ceza kanunu, Medeni Usul kanunu gibi kanunlarmz da baka lkelerinkanunlarndanfaydalanlarakhazrlanmtr. Tanzimat sonras Osmanl ceza hukukunun geirdii evrim, gerek o d neme ait mlk ceza Kanunnamelerinde gerekse almamzn konusunu olu turan Asker Ceza Kanunnamesinde net olarak hissedilmektedir. 1858 tarihli Osmanl Ceza Kanununda er hukukun ceza hkmlerini hukuken olmasa bile fiilen kaldrma niyeti grlmektedir71. Asker Ceza Kanunnamesinin de bu eklemeler sonrasnda mlk Kanunnamelerde grlener dzenlemelerin dna kma zelliini devam ettirdii grlmektedir. zellikle hrszlk, gasp ve yama sularna verilecek cezalarn er cezalardan farkl olmas, ikyete tabi sularn vazgeme olsa bile cezalandrlmaya devam edilmesi gibi er kurallara aykr dzenlemeler sz konusudur. Sonu olarak Osmanl Asker Ceza Kanunnamesi, gerek er hkmlerin gerekse batl anlamdaki hukuk dzenlemelerinizinitamtr.
67 68 69 70 71
BOA, Y.PRK,ASK, 9/3, 3 Zilkde 1298 ( 27 Eyll 1881). BOA, Y.PRK.ASK, Nr. 3/76, 26 Rebiylevvel 1297 (8 Mart 1880). Bkz. Bend 55. Halil Cin-Gl Akylmaz, Trk Hukuk Tarihi, Sayram Yaynlar, Konya 2003, s. 466. Ahmet Akgndz, 1858 Tarihli Ceza Kanunnamesinin Hukuk Kaynaklar, Tatbik ekli ve Mer-i rtikb Kanunnamesi, Belleten, C.LI, S.199, TTK Yaynlar, Ankara 1987, s. 153 vd.
BBLYOGRAFYA
AArivBelgeleri YldzPerakendeAsker:(Y.PRK.ASK)Nr.3/76,9/3 DosyaUsulradelerTasnifi(.DUT)Nr.78/46 BblEvrakOdasurayDevletBelgeleri(BEO.D)Nr.2450/8,2456/3, BTetkikEserler AKGNDZ,Ahmet,1858TarihliCezaKanunnamesininHukukKaynaklar,Tatbikeklive MerirtikbKanunnamesi,Belleten,C.LI,S.199,TTKYaynlar,Ankara1987. CN,HalilGlAkylmaz,TrkHukukTarihi,SayramYaynlar,Konya2003. ETKCAN,Tayyar,EdebiyatveEitimciYnleriyleColmarFreiherrVonDerGoltzPaa,Gazini versitesiSosyalBilimlerEnstitsAlmanDiliveEdebiyatEitimiYksekLisansProgram BaslmamYksekLisansTezi,Ankara1992. GOLTZ,ColmarFreiherrVonDer,GoltzPaannHtratveHalTercmesi,ev.PertevDemir han,KaraKuvvetleriKomutanlYaynlar,stanbul1953. KARAL,EnverZiya,OsmanlTarihi,C.VIII,TTKYaynlar,Ankara1995. MOLTKE,Helmuthvon,MoltkeninTrkiyeMektuplar,ev.Hayrullahrs,RemziKitabevi, stanbul1969. WALLACH,JehudaL.,BirAskeriYardmnAnatomisi,ev.Fahrieliker,GenelkurmayYaynla r,Ankara1985.
TARHN PENDE

Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 1 9 1 -1 96
Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 1 9 1 -1 96
TRK TARHNDE AN LU-SHAN VE DESTANI Saadettin GME

zet Destanlar, milletlerin kahramanlk hikyelerinin toplamdr. yleyse destanlar zengin olan haklarn tarihleri de o lde muhteemdir. Bu adan baktmzda Trklerin tarihi pek ok destan hikyelerle doludur ve bunlarn da byk bir ksm gerekleri yanstr. Zaten destanlarn en nemli hususiyeti, ierisinde milleti yakndan ilgilendiren yaanm olaylara yer verilmesidir. Trk milletinin tarih sahnesine kt gnden beri bandan ac, tatl birok hadise gemitir. Ve Trkler, dnyann en eski halklarndan birisi olmas hasebiyle sahip olduu destanlar bakmndan son derece ansldr. Elbette gemite cereyan eden her olay destan snfna sokmak mmkn deildir. Bunun iin baz zel artlarn olmas gerekir. Bunlar yerine gelmise, destan olarak deerlendirilir ve tarihi hadiseler yazlrken bunlardan yararlanlr. Anahtar Kelimeler An Lu-sha n, Uygur, Trk Desta nla r THE AN LU-SHANS EP IC IN THE TURKISH HISTORY Abstract The epics are the sum of heroic stories of nations. Therefore, the histories of the nations that have rich epics are magnificent as much. From this point of view Turkish history has many legendary stories and much of them reflect the truth. Anyhow, the most important charateristic of epics is that they contain real events closely connected to nations. The Turkish nation, from their apperance in the scene of history, has experienced many events , in good way or bad way. And Turks, due to they are one of the most ancient nations, they are very lucky in terms of epics. Of course, we cant classify any event occured in past as an epic. To do so, there must be some conditions. If they are fulfilled, they can be classified as epic and can be referred when historical events are written. Key Words An Lu-sha n, Uighur, Turk ish Epics
Prof. Dr., Ankara niversitesi Dil ve Tarih Co rafya Fakltesi Tarih Blm retim yesi. sgomec@yahoo.com
Hi phesiz Trk destanlarnn en muhteemlerinin banda Oguz-nme gelir. Bunun yansra Trklerin Treyii ve Ergenekun, Tlslerin Treyii, S r Tardu Boyunun Yok Olmas, Uygurlarn Treyi ve G Destanlar, Kimek, Bakurt, Alp-Er Tonga, Hun Liu Yan (Ygen), Attila (Ata llig), or Destan bizim szl edebiyatmzn en eski bakiyeleridir. Bir nevi Oguz-nme olan Dede Korkut Hikyeleri de Trk kltrnn bir aheseridir1 . Bununla beraber ismi hususunda imdiye kadar herhangi bir deneme yaplmayan tarihte nemli olaylara imza atm Trk beylerinden birisi de, An Lu-shandr. Maalesef in dili uzmanlar veyahut da bizdeki sinologlar, byle meselelere kafa yormadklarndan dolay Trk tarihinin ve kltrnn pek ok tartmal problemini halledemiyoruz. Zamannda, byk Atatrk tarafndan kurulmu olan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde eski Trk tarihinin kaynaklarnn aratrlmas ve Trklere ait yabanc belgelerin evrilmesi i in bir S inoloji (in Dili) Krss a lm ise de, tpk dier blmlerde olduu zere buras da esas grevini unutarak, sadec e gnmzde basit terc manlar yetitirmeye ynelik ada in dilini retmekle yetiniyor. An Lu-shan, 8. asrda Uygur Kaganl zamannda karlatmz bir Trk beyidir. Onun kimlii konusunda bugne kadar deiik grler ortaya atlmtr. Bunun da balc a nedeni in dilinin renilmesi, onun sorunlar ve inlilerin yeterince bilgi vermemeleri yzndendir. An Lu-shann bir Mogol veya Sogdlu olduu syleniyorsa da bizc e bu doru deildir. Bununla birlikte onun bugnk inin Ying-c hou eyaletinde, 703 senesinde bir Trk prensi baba ile S ogdlu bir anneden doduunu syleyenler de mevc uttur. Ama in kaynaklarna gre, annesi Arslanlar (A-shih-te) soyundan gelen bir kamd ve babas ldnde bir mddet Kk Trk topraklarnda kaldlar. Dolaysyla yabanc bir halktan gelme ihtimali yoktur. Yine An Lu-shann atalarnn Kapgan Kagann 7. yzyln sonlarna doru yapt seferlerde devletin merkezine yerletirildiini, fakat 716da da Kk Trk Kaganlndaki iktidar deiiklii srasnda yaanan olaylar ve isyanlar yznden ine ka tklar belirtilir. Belgelerden anlald kadaryla An Lu-shann ailesi kamlk sanatyla urayordu. Son derece zeki olan bu Trk liderinin, 742 senesinde in imparatoruyla tanmas onun nn a t ve imparatorun gvenini kazanarak; inde iyi bir mevki edindi2 . Para ve sefahata dkn inli memurlar ok iyi kullanyor, onlara verdii rvetler sayesinde srekli ykseliyordu. Kendine ait bir idari blgeye de sahip olan An Lu-shan, imparatorun sarayna istedii zaman girip- kyor; kralie ve prenseslerle ok yakn ilikilerde bulunabiliyordu. Hatta imparatori enin ona k olduu yolunda dedi-kodular da kmt. An Lu1 2
Daha geni bilgi iin baknz, S. Gme, Trk Destanlarna Giri , Ankara 2008. An Lu-shann genli inde bir koyun alarken yakaland ve Yu-chou (Pekin civarlar) garnizonunun ba komutannn huzuruna karlarak, idamnn istendi i sylenir. Ancak komutan onu ok sevimli bulmu ve yanna alarak, evlatl yapmt. Bu sayede onun talihi de iti. Baknz, C. H. Huang , Tang Devrinde Tibetlilerin inliler ve Orta Asya Kavimleriyle Mnasebetleri , Doktora Tezi, stanbul 1971, s. 110; E. Esin, Trk Kosmolojisine Giri, stanbul 2001, s. 63.
shan ekemeyen inli vezirler ve komutanlar ileride balarna bela olac an iaret ettilerse de, bunun pek ie yaramadn grmekteyiz. Herhalde, in hkmetiyle vakti geldiinde mnasebetlerini koparmay planlayan An Lushan birtakm hazrlklarda bulunuyordu. Arasnda yabanc larn da yer ald, ama temelini Trklerin oluturduu ve in bakentine ok yakn bir mevkide, says 150 bine varan kuvvetli bir ordu toplad. Nihayet 755te, o dnemdeki in ba-vezirini sevmediini ileri srerek isyan bayran a t3 . inliler belki onu hafife aldlar ve taktiksel bir hata olarak, bu ayaklanmaya karlk, An Lu-shann ocuklarndan birini ldrdler. Fakat iki byk in ordusu An Lu-shann adamlar tarafndan yenildi. in imparatoru yerini oluna brakarak, ka mak zorunda kald. Yine tarihi vesikalarn haberlerine gre; imparatorla beraber firar eden askerler balarna gelen btn bu felaketlerin sorumlusu olarak grdkleri imparatori eyi yolda boarak ldrdler. Trkler karsndaki bu byk hezimet zerine inliler, baka bir Trk idaresinden, tken Uygur Kaganlndan yardm talebinde bulundular. Ne yazk ki Uygur hakan bu istee olumlu c evap verdi. Kuzeyden gelen dinamik ordu ve mukaddes kagana kar, An Lu-shann yanndakilerin bir blm savamak istemeyince, indeki Trkler de ona c ephe almaya balad. Bu srada ine giden ordunun nnde Uygur kagan bulunuyordu ve o ilk nc e An Lu-shann en gvendii mttefiki olan Tongra Trklerini sindirdi. Daha sonra bu mkemmel askeri ktann komutanln Br Kun (Moyun or) Kagann olu Ulug Bilge Yabgu stlendi. Trk-Uygur ordusu in lkesine byk bir ihtiamla girmiti. Onlar karlayan inli yetkililer kurt bal sanc an nnde eilip, onu selamlyorlar ve pyorlard. in tarihinde bir dnm noktas olan An Lu-shan maalesef kuzeyden gelen bu akrabalarna kar baarsz olup, bozgunlar pei-sra gelince, nihayet kendi adamlar tarafndan ldrld. S ylendiine gre, 60-70 bin c ivarnda insann ld4 An Lu-shan hareketini, vefatndan sonra oullar ve komutanlar devam ettirmeye altlar. An Lu-shann lm hususunda eitli rivayetler vardr. Bunlardan bir tanesi, hastalanarak kr olmas yznden, danmanlar tarafndan ldrld eklindedir. te buna binaen baz ilim adamlar An Lu-shan ile tarihteki Kr-oglunu birletirmektedirler5 . Bu ne dereceye kadar dorudur, bilemeyiz; ama bir hakikat sz konusu ki, Kr-oglu Destan sadec e Trkiye topraklarnda yaayan bir halk hikayesi deildir. Ona ait izlere Azerbaycan ve Trkistan gibi
3
J. Mirsky, Structure of Rebellion: A Successful Insurrection Furing the Tang, Journal of the American Oriental Society , 89/1, 1969, s.68. D. C. Twitchett, The Government of T'ang in the Early Eighth Century , Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 18/2, London 1958, s. 322; E. H. Pritchard, Thoughts on the Historical Development of the Population of China , The Journal of Asian Studies, 23/1, 1963, s. 11; S. Gme, Uygur Trkleri Tarihi , 3. bask, Ankara 2009, s.74 C.Hacyev, Kroglunun in Gaynaglar, Bak 1998.
dier Trk c orafyalarnda da rastlyoruz. Bu yzden Kr-oglu Destann da umumen Trk dnyasna mal etmek yerinde olur. Baka bir mevzu da, An Lu-shan ayaklanmasndan btn Orta Asya Trklnn etkilenmi olmasdr. O, alkantl yllarda inliler bu hadiseler i in arklar yazmtr. Yani, Asyadaki pek ok kavim yle veya byle, bu toplumsal harekete katldlar. Hatta An Lu-shan olaylarnn dorudan veya dolayl inlilerden daha ok Trklere tesiri olduunu da syleyebiliriz. Mesela, bu isyan bastrmak i in ine gittii esnada, Bg Kagann orada tant Mani rahiplerini lkesine getirerek, Maniheizmi resmen devlet dini olarak se mesi nemlidir. Bunun yan sra baz Uygurlarn ine yerleerek tic aret hayatna meyletmeleri, insanlarn yerleik hayatn nimetlerine ve zaaflarna kaplmalar, tembelliin hastalk eklini almas, toplumun bel kemiini oluturan kadnlarn, inli hanmlara zenmeleri, hrszlk, dolandrc lk ve rvet gibi kt alkanlklar, Trk sosyal hayatnda bir ke sebep oldu.6 AN LU-SHANIN DOUMU HKYES Byk Arslanlar (A-shih-te) ailesinin kadn kamlarndan birisi srekli sava bir olan sahibi olmak i in Tanrya yakaryordu. Dilekleri Tanr katnda kabul oldu ve bundan ksa bir sre sonra hamile kald. Nihayet doum gn geldiinde, beklenmedik bir anda adrn tepesinden giren bir k hertaraf aydnlatt. Bu srada kurt, ku, btn yabani hayvanlar uludu. S anki onun doumunu hep birlikte kutluyorlard. Obada bulunan kamlar bunu gkteki birtakm olaylara yordular ve ans getirec eini sylediler. Fakat o zaman onlarn yaad yer in imparatorluunun kontrol altndayd. inli grevliler bu hadiseyi duyduklarnda hemen oraya vardlar. Tanrnn gnderdiine inanlan bu oc uun ortadan kaldrlmas lazmd. adr kuatarak i indekileri ldrmek istediler. Ama anne ve oc uk durumdan haberdar olunc a oradan ka tlar ve saklanarak, lmden kurtuldular. An Lu-shann annesi de Tanr tarafndan esirgendiklerine inanyordu. Onu Tanrnn bir ltfu olarak gren kadn oc uuna Batr/ Urungu (sava anlamna gelen Ya-lo-shan) adn verdi. An Lu-shann doumu hikyesindeki baz motifler, dier Trk destanlarnda da karmza kan ana temalardr. Bunlardan birisi, yukarda da grdmz zere, ar derecede bir erkek oc ua sahip olma hayalidir. Bunun da
Twitchett, a.g.m., s. 322; M. T. Liu, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken (Tu-Ke), Wiesbaden 1958, s. 267; R.Grousset, Bozkr mparatorlu u , ev. R. Uzmen, stanbul 1980, s. 128; S. G. Klya torny, Drevnetyurkskiye Runieskiye Pamyatniki Kak Istonik Po Istori Sredney Azii, Moskva 1964, s. 121-122; Huang, a.g.t., s.110-118; P.Hill, The Chinese Song-Cycles of Brian Dennis , Tempo , No 37, Cambridge 1981, s.28; L. N. Gumilev, Hazar evresinde Bin Yl, ev. A. Batur, stanbul 2001, s. 218. Bu para M. T. Liunun sz konusu eserinin 677-678. sayfalarndan alnmtr.
sebebi, ailenin ve soyun devam i in evlat arttr. te o zaman aile anlaml bir btn haline gelir. Ailenin esas gayelerinden birisi de nesli oaltmadr7 . Bir dier unsur ise, ktr. Destanlarn byk kahramanlar; bu kahramanlara kadnlk ve kutsal Trk oc uklarna annelik yapan hanmlar, ou kere ilahi bir ktan doarlar. Oguz Kagan Destannn ba kahraman Oguz dnyaya geldii zaman onun yz gk, yani aydnlk idi. Oguzun Kn, Ay, Ylduz adl byk oullarn douran ilk kars, ortal karanlk bast zaman gkten inen bir ktan peyda olmutu. 4. asrn balarnda inin kuzeyinde, Ordostaki Chao blgesinde teekkl eden Hun hanedanlnn kuruc usu ad lli (S he-le) doduunda, annesinin etrafnda klar parlamt. Ayrc a Uygur destanlarnda, Uygurlara ba se ilen Bg (Bugu) Han, dier drt kardeiyle beraber Togla ve Selenge rmaklar arasnda bir aa zerine den semavi bir ktan yaratlmtr. slamiyetten sonraki destanlarda da srarla srec ek bu kutlu k, Trk inanna ve dnc esine; var olmann temel unsurlarndan gnein ve n yansmasndan baka bir ey deildir. Eski Trk dininin c ennete gitmeyi ifade eden u mak hadisesi ve sonsuzluk da bir k lemidir. Uygur Kaganl zamannda kabul olunan Maniheizmin de temel tanrs iyilik, yani k tanrsdr. nk Bg Hann ryalarna giren kz bir nur gibidir. Btn bu k motifleri bize eski Trk inan ve dnc esinde n nemli bir unsur olduunu gstermektedir. Trklerin Mslmanl se tikten sonra slam nuruna neden bu kadar sarldklar bunu ortaya koymaktadr. Onlar, slamn aydnln karanlkta kalm lkelere yaymak i in yzlerc e yl c ann vermilerdir. slamdan nc e de bu Trk adaletinin ve temizliinden baka bir ey olmasa gerek8 . Destanlarn teekkl ve kayda ge i yerleri neresi olursa-olsun, bunlarn muhtevasnda ayn dn ve anlaya rastlanlmas, bu insanlarn hepsinin ortak bir kltre sahip bulunduklarnn bir gstergesidir.
Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, haz. . Aka-K. Y. Kopraman, Ankara 1976, s. 293; E. Kuran, Trk Ailesinin Mahiyeti ve Tarihi Gelimesi , Aile Yazlar I, derleyenler, B. Dikeligil-A. i dem, Ankara 1991, s. 365; M. Erz, Trk Ailesi , Aile Yazlar I, derleyenler, B. Dikeligil-A. i dem, Ankara 1991, s. 236-237; B. Gke, Aile ve Aile Tipleri zerine Bir nceleme , Aile Yazlar I, derleyenler, B. Dikeligil-A. i dem, Ankara 1991, s. 207. Gme, Trk Destanlarna , s. 12.
KAYNAKA
-Erz, M., Trk Ailesi, Aile Yazlar I, derleyenler, B. Dikeligil-A. idem, Ankara 1991. -Esin, E., Trk Kosmolojisine Giri, stanbul 2001. -Gkalp, Z., Trk Medeniyeti Tarihi , haz. . Aka-K. Y. Kopraman, Ankara 1976. -Gke, B., Aile ve Aile Tipleri zerine Bir nceleme, Aile Yazlar I, derleyenler, B. Dikeligil-A. idem, Ankara 1991. -Gme, S., Trk Destanlarna Giri , Ankara 2008. -Gme, S., Uygur Trk leri Tarihi, 3. bask, Ankara 2009. -Grousset, R., Bozk r mparatorluu, ev. R. Uzmen, stanbul 1980. -Gumilev, L.N., Ha zar evresinde Bin Yl , ev. A. Batur, stanbul 2001. -Hacyev, C., Kroglunun in Gaynaglar , Bak 1998. -Hill, P., The Chinese Song-Cycles of Brian Dennis, Tempo, No 37, Cambridge 1981. -Huang, C. H., Ta ng Devrinde Tibetlilerin inliler ve Orta Asya Kavimleriyle Mnasebetleri , Doktora Tezi, stanbul 1971. -Klyatorny, S. G., Drevnetyurkskiye Runieskiye Pamyatniki Kak Istonik Po Istori Sredney Azii, Moskva 1964. -Kuran, E., Trk Ailesinin Mahiyeti ve Tarihi Gelimesi, Aile Yazlar I, derleyenler, B. Dikeligil-A. idem, Ankara 1991. -Liu, M. T., Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken (Tu-Ke), Wiesbaden 1958. -Mirsky, J., Structure of Rebellion: A Successful Insurrection Furing the Tang, Journal of the American Oriental Society, 89/1, 1969. -Pritchard, E. H., Thoughts on the Historical Development of the Population of China, The Journa l of Asian Studies, 23/1, 1963. -Pulleyblank, E. G., The Background of the Rebellion of An Lu-shan, London 1955 -Twitchett, D. C., The Government of T'ang in the Early Eighth Century, Bulletin of the School of Orienta l and African Studies, 18/2, London 1958.
TARHN PENDE

Yl: 2011, Say: 5 Sayfa: 197-214
Year: 2011, Issue: 5 Page: 197-214
AFYONKARAHSARDA LK TUN AI ANAK MLEK KLTR* Salih KAYMAKI

zet Afyonkarahisar bugn olduu gibi Eskiada da nemli bir gei noktas zelliini tamaktayd. Bu almamzda blgenin lk Tun a kltrnn bir blm zerinde durduk. Ayrca evre blgelerle olan ilikiler ya da farkllklar ile ilgili bir deerlendirme yapmaya altk. Bu almalarmzla ilgili en nemli materyal grubunu blgede yaplan arkeolojik yzey aratrmalar srasnda ele geen anak-mlek paralar oluturmaktadr. Seilen bu rnekler; hamur katks ve rengi, astar rengi, pime derecesi, aklama teknii ve zerlerindeki bezemeler bakmndan deerlendirmeye alnmtr. Deerlendirmeye alnan bu rnekler evre kltrlerin keramikleri ile karlatrmal olarak incelenmitir. Anahtar Kelimeler Afyonkarahisar Blgesi, lk Tun a kltrleri, anak-mlek THE EARLY BRONZE AGE POTTERY CULTURE IN AFYONKARAHISAR Abstract Afyonkarahisar was an important crosspoint in the ancient period as it is at present. We have in this work, tried to shed light over the regions Early Bronze Age cultures. Furthermore, we have carried out the comparison between this region and the regions with similar cultural characteristics. All the evaluations were carried out with the help of the sherds obtained from the survey. Also, the sherds used in the study were selected from the surveys carried out in Afyonkarahisar region. The selected sherds were taken into consideratin in terms of clay colour, tempering, slipping, firing, burnishing and decoration. These sherds were compared with the ceramic of environmental culture. Also, it was aimed to give some information about early Bronze Age culture in a historical process. Key Words Afyonkarahisar region, Early Bronze Age cultures, Ceramic
Bu alma, S. . Sosyal Bilimler Enstits Eskia Tarihi Anabilim Dalnda yaplan Afyon ve evresi lk Tun a Kltrleri isimli Yksek Lisans tezinden retilmitir. Ar. Gr., Erzincan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim Eleman. s_kaymakci@hotmail.com
GR lk Tun a (T) Anadoluda M. 32001800 yllar arasna tarihlenmektedir. Bu zaman dilimi de kendi arasnda T I, T II ve T III diye blmlere ayrlmaktadr. Konumuzun son blmn oluturan T III dnemi, Asur tccarlarnn Anadoluya geliini, Asur Ticaret Kolonileri an da iine almaktadr. Biz burada bu konuya sadece genel olarak deineceiz ve konumuzu Asur Ticaret Kolonilerinin balangc olan M.. 2000ler olarak snrlayacaz. Konumuz itibariyle burada kltrn ne anlama geldiini ksaca aklamak kanaatindeyiz. Kltr; belirli bir insan topluluunun bireylerinin dnce, inan ve yaama biimleri, yaptklar ve kullandklar aletler ve davran biimleridir. Bu aklama bizim aratrma konumuzun nasl ekillenecei asndan nemlidir. nk konu edinilen zaman dilimi Anadoluda yaznn olmad bir dnemdir. Bu yzden kltr farkllklarn ya da benzerliklerini o zamanda yaplan ve kullanlan materyallerden edinebilmekteyiz. Afyonkarahisar, tarihncesi dnemden itibaren doal yol gzerghlar zerinde yer almaktadr. Konumuzu oluturan Tde yaz henz Anadoluda kullanlmadndan blge ile ilgili siyasi, ekonomik ve sosyal olaylar Mezopotamya kaynaklarndan renmekteyiz. Bunun yan sra blgenin yazsz kaynaklar olan arkeolojik buluntulardan deerlendirmeler yaplarak blgenin kltr ortaya karlmaya allmtr. Blgede sorunlu olan lk Tun III ile ilgili yeni deerlendirmeler yaplm ve bu dnemde blgenin Troia, Beycesultan ve Konya Ovas bata olmak zere evre kltrler arasndaki konumu ortaya konmutur. Genel anlamda bakldnda bu almann en nemli yanlarndan birisi blge kltrlerinin ayrntl kltr zellikleriyle verilmesidir. Ayrca, bu zelliklerin evre yerlemelerle ilikisi ve farkllklar da ayrntl bir ekilde incelenmitir. Szgelimi; blge lk Tun II-III kltrlerinin Seyitgazi-Klloba ile ya da lk Tun aa Gei Evresi ve Ge Kalkolitik a kltrlerinin Beycesultan ve Konya Ovas kltrleri ile ilikisi buralarda yaplm ve yaplmakta olan arkeolojik kaz ve yzey aratrmalar sonucunda elde edilen malzemeler zerinden ve form-hamur-bezeme zellikleri kapsamnda ele alnmtr. Bu almada jeopolitik deerlerin ortaya konmas bakmndan yollarn konumunun belirlenmesi de nemli bir yer tutmaktadr. Burada yine arkeolojik malzeme ve tarihi doal yol gzerghlar evresinden yola karak blgenin erken dnem yol balantlar da incelenmitir. I. BLGENN CORAF DURUMU Afyonkarahisar il snrlar Ege, Akdeniz ve Anadolu Blgeleri olmak zere blge zerindedir.
Ege Blgesinde batdan douya doru gidildiinde, olduka yksek olan platolarn oluturduu sahaya geilir. Bu saha zerinde yksek da sralar uzanr ve buradan Anadolu dzlklerine geilir. Anadolu ve Ege Blgesinin bat blm arasnda bulunan bu yksek alan, bir eik oluturmaktadr. Ayr bir blm olarak kabul edilen bu blme Bat Anadolu ad verilmitir.1 Afyonkarahisarda bu blmn iinde yer almaktadr. klim bakmndan Ege Blgesinin asl Ege Blm ile Anadolu Blgesi arasnda gei zellii tar. Blgede Akdeniz iklimi ve Anadolu iklim zellikleri ar basmaktadr.2 Corafi konum kltr farkllklarn ortaya karmaktadr. Bunun en arpc rnei olarak Sultan Dalarn (15002000 m) gsterebiliriz. Sultan Dalar Afyonkarahisar kltrlerinin gney snrn oluturmaktadr. Adeta gney ile balanty bir bariyer gibi kesmitir. Bu da doal olarak tamamen farkl olmamakla birlikte ayr kltr gruplarnn olumasn salamtr. Blgede yaplan yzey aratrmalarnn verdii bilgiler dorultusunda doal yapnn yerleim ekillerine etkisini grmekteyiz. nsanolu ncelikle korunma problemini ortadan kaldrma amal yerleimi dnmtr. Bu sebeple daha ok yksek dalara, yamalara yerleimin aksine, dalar ile evrili korunakl ovalar tercih etmitir. Bunun yannda ovalardan ne kadar yksee klrsa kurakln baladn, iklim artlarnn zorlatn grmtr. II. AFYONKARAHSARDA YAPILAN BALICA KAZILAR Bu blmde, blgede ksa sreli kaz ve aratrma almalar yaplm baz ren yerleri hakknda genel bir bilgi verilecektir. Kusura Hyk Afyonkarahisar il merkezinin 55 km gneybatsndaki Kusura adl kyde yer almaktadr. Burada Winfred Lamb bakanlnda 1935-1937 yllar arasnda kazlar yaplmtr.3 Hykte A, B ve C tabakalar ismi verilen tabaka mevcuttur.4 Kusura Ada M. 3. bin yln ortalarna tarihlenen (T II ve III) alt yap kat bulunmaktadr. Bden Cye gei ise M. . 3. bin ylsonu ve M. . 2. binyl bana tarihlenmektedir.5 Kaklk Mevkii Afyonkarahisar il merkezinin kuzey-kuzeydousundadr. Burhaniye Kynn 1.2 km. gneybatsndadr. 19831984 yllarnda Afyonkarahisar Mzesine bal olarak Ahmet Topba ynetiminde burada kurtarma kazlar yaplmtr. Kaklk Mevkii Tye gei dnemini aydnlatan yerleim yeriyle ve T II, T III. Evreye tarihlenen mezarlar ile Afyonkarahisar yresinin bu
Atalay vd. 1997: 195. Atalay vd. 1997: 195, Ylmaz 2004: 71 vd. 3 Lamb 1936: 406-411. 4 Seyirci-Baylmaz 1982: 36. 5 Lamb 1937: 217- 273; Harmankaya 2002a: Kusura.
1 2
dnemini aklayacak bilgiler tamaktadr. Hyk iki yap katl dz bir yerlemedir. Mezarlk alan ise erken ve ge olmak zere iki evreden oluur. Bunlarn tarihlemesi de T II ve T III olarak yaplmtr.6 Karaolan Mevkii Afyonkarahisar il merkezinin ku uumu 20 km kuzeyinde, AfyonEskiehir karayolunun yaklak 20. km'sinde, Gazlgl kaplcas kavann gneydou kesindedir. 1986 ylnda burada akaryakt istasyonu yaplmas dncesiyle Afyonkarahisar Mzesine bavurulmas zerine ortaya kmtr. Karaolan Mevkiinde A.Topba ve A. lasl sondaj almalar yapmtr. 1990 ylnda ise Turan Efe, A. Topba ve A. laslnn da katlm ile yerlemede kaz almalar yaplmtr. Hyk yap evresinden oluur. Bu evreler T II ve T IIIe tarihlenmitir. Karaolan Yerlemesinin Beycesultann XV-XIV katlar ile ada olduu dnlmektedir.7 avdarl Hyk Afyonkarahisar il merkezinin yaklak 12 km dousunda, avdarl Ky'nn 3.6 km gneybatsndadr. Kyllerin, hyn kuzeyinden tadklar kltr topra iinde ok sayda mermer heykel bulmalar zerine, 1964 ylnda M. Akok ynetiminde kurtarma kazs yaplmtr. Buluntular T II evresini hatrlatmaktadr. M. Akok bu tabakalar iin M. 2.500-2.000 tarihini nermektedir.8 Susuz Afyonkarahisar il merkezinin 6 km kuzeydousunda, Susuz Ky mezarlnn altndadr. Afyonkarahisar Arkeoloji Mzesi uzmanlarnca yazlm olan mze rehberinde, M. . 3-2. bin yl haritasnda T yerleimi olarak bildirilmektedir. Yazlkaya Mezarlk alan, Afyonkarahisar il merkezinin kuzey-kuzeydousunda, Yazlkaya Ky'nn yaklak 1 km gneyindeki antik Midas kentinin olduu kayalk platonun yaknndadr. Kentin olduu kayalk platoda T yerlemesinin de olabilecei bildirilmektedir. Buluntu yerinin tam konumu aklanmamtr. Daha nce Midas kenti olarak tanmlanan kayalk ykseltinin zerinde yaplan kazlarda 4 adet T, 2 adet Son Kalkolitik/lk Tun a I evresi anak mlek paras bulunmutur. T'ye tarihlenen mezar ise, Yazlkaya kylleri tarafndan tarlada saban ile srlrken tesadfen bulunmutur. 1948 ylnda Frig Dnemi kentinde kaz yapan heyetten H. ambel bu mezar bilimsel olarak am ve gmt buluntularn Afyonkarahisar Mzesi'ne teslim etmitir.
6 7 8
Topba vd. 1998: 42; Harmankaya 2002b: Kaklk Mevkii Topba vd. 1998: 42; lasl 1992, s. 95-103; Harmankaya 2002c: Karaolan Mevkii, Harmankaya 2002d: avdarl Hyk
ok az sayda T anak mleklerinin kt tarladaki kaz almalar yalnz bu mezarla snrl kalmtr. Kaz alan geniletilmemitir.9 Yldrmkemal Afyonkarahisar il merkezinin kuzeybatsnda, atkuyu'nun kuzeybatsnda, Yenice Ky'nn gneybatsndaki Olucak Ky'nn 5.5 km gneydousundadr. Hyn bulunduu mevkii Mandra olarak bilinmektedir. Afyonkarahisar Arkeoloji Mzesi rehberinde T yerlemesi olarak gsterilmitir. Hakknda ayrntl bilgi bulunmamaktadr. III. AFYONKARAHSAR VE EVRES LK TUN A KERAMK KLTRLER lk Tun I Kltrleri Bat Anadoluda lk Tun I dnemi kendi arasnda eitli kltr blgelerine ayrlmtr. Bunlar; Troia I- Yortan, Phrygia-Bithynia, Beycesultan lk Tun a I dnemi ve Lykia-Pisidia kltr blgeleridir.10 Bunlardan Beycesultan T I kltr Denizlinin dousu, Afyonkarahisar ve ksmen de Burdura kadar olan blgeye yaylmtr.11 Troia-Yortan Kltr; Bu kltrn yaylm alan, yarmadann tm kuzeybatsn iine alr. Bu kltr blgesi Limni ve Midilli Adas ile daha kesin aklk getirilmemi znik Blgesidir. Yortan grubunun T Ideki geliimi ile ilgili hemen hemen hibir ey bilinmemektedir. Yortann T IIye tarihlenen mezarlk buluntular, blgenin dier anak mleklerinden farkl zellikler gstermektedir. Bundan dolay bir ksm aratrmac Yortan buluntularn ayr bir kltr grubu iinde deerlendirmektedir. Yortan Grubu haricindeki dier blgeleri M. Korfmann Denizsel Troia Kltr olarak tanmlamaktadr. mleki arknn henz kullanlmad bu kltr blgesine zg anak mlek koyu yzl ve siyah iyi akldr. Genellikle bezemesiz olmakla birlikte baz anaklarda kazma teknii kullanlarak tutamaklar insan yz biimine sokulmutur. Balkesir ve znik blgelerin de ise kahverengi astarl anak mlee rastlanmaktadr. Kaideli ve kaidesiz, omurgal, ite kalnlatrlm dudakl kseler ok tipik rneklerdir. Bu kseler makara kulplu olarak karmza kmaktadr. lmik kulplar makara kulplar kadar tipik deillerdir. Yine dudak zerine ivi ve yiv bezemeler yer almaktadr.12 Phrygia-Bithynia Kltr; Eskiehir Ovas ve evresi, Yukar Sakarya ovalar kltr blgesini oluturmaktadr. T IIde ise znik ve negl ovalarn da iine almaktadr. Siyah akl anak mlek ile krmz astarl ve akl anak
9 10 11 12
French 1968: 240; Harmankaya 2002e: Yazlkaya. Efe 2003: 102. Harmankaya 2002: 17. Sevin 1998: 95; Efe 2003: 102.
mlekler bu dnem iin ok karakteristiktir. Siyah akllarn ounu siyah azl kaseler oluturur. En tipik biim basit grnl, ilmik kulplu kselerdir. Beycesultan T I Kltr; Beycesultan yerlemesi Tnin dnemini de ierir. T I dnemini XIX, XVIII ve XVIIc, b, a katlar temsil etmektedir. Bu dnemin anak-mleklerinin bazlar akl iken dierleri kaba mallardan olumaktadr. Kaliteli ve akl mallarn hamuru soluk krmz, devety ya da grimsi-siyah renktedir. Kk tack ve saman katkl mallarn yan sra, saman katks dahi iermeyen kaliteli mallar da mevcuttur. anak-mlekler genellikle iyi pimilerdir. Fakat ak renkli hamura sahip olan kaplarn znde bir grilik grlmektedir. Kaplarn hemen hepsi astarldr ve iyi akldrlar. Kaplarda bezeme uygulamas snrldr. Kaba mal grubunda ise hamur rengi krmz veya kahverenginin tonlardr. Bu mallarn hamurlar bol ot, saman ve tak katkldr. Bu dnemde, ie dnk azl kseler, derin kseler, fincanlar, uzun boyunlu, kresel gvdeli ve tek kulplu testiler ile iki kulplu oluk bezemeli mlekler kullanlan baz kap biimlerdir.13 Beycesultan T I kltrn oluturan zelliklerden bir bakas ise Ege trnde, keman biimli mermer idollerdir. Ana Tanray ifade eden bu idoller; gereki figrinlerin aksine tamamyla soyut bir grnm ierir. Yine aratrma blgemiz ierisinde yer alan Klloba Hyk, Kalkolitik adan Tye geii veren yerleme kalntlar ve T evresi ile ortaya kmaktadr. Kllobada yaplan kazlar sonucu elde edilen mallar; siyah, gri, zenli akldr. Gaga azl testiler bu evrede ortaya kmtr.14 Kllobann AF 14 katnda ele geen malzemeler Beycesultan I oluk bezemeli anak mlek paralar ile benzerlik gstermektedir. te yandan Klloba T I anak mlei, kuzeybatdan komusu olan Demircihyk anak mlek grubu ile birok ortak zellikler ierir. Fakat szn ettiimiz Demircihyk malzemesinden de ayrlan karakteristik bir takm yerel anak mlei de bnyesinde barndrr. Demircihyk ve Klloba, gneybatda byk bir alan kaplayan Beycesultan I anak mlek grubundan kesin hatlarla ayrlmaktadr. Fakat Kllobann 2. evresinde ele geen mallar ile Beycesultann oluk bezemeli anak mlei arasnda karlatrmalar yaplabilmektedir.15 T Ide Kusura malzemesinin el yapm, ince koyu gri renkli hamurlu, siyah astarl ve olduka kaliteli bir zellie sahip olduunu grmekteyiz. Kusurada T Iin tespit edildii A tabakas ksmen tahribata uramtr. Burada ounlukla kse biimli kaplar bulunmutur. Ayrca bulunan mallar zerinde beyaz boya bezeme teknikleri de grlmektedir.16
13 14 15 16
Lloyd-Mellaart 1962: 119-127. Efe-Ay-Efe 2001: 53. Efe-Ay-Efe 2001: 53. Lamb 1937: 14.
Kltr blgelerinin oluturduu yaylm alan ve bu kltr gruplarna ait mallarn benzer zelliklere sahip olanlarn aratrma blgemiz olan Afyonkarahisarda da grmekteyiz. Bu kltr gruplar ayn yol gzerghlar zerine konumlanm olan yerlemelerden olumaktadr. lk Tun II Kltrleri Bu dnem kltrleri hakkndaki bilgilerimiz lk Tun a I dnemine oranla daha fazladr. T II kltr blgesinin snrn batda Sivrihisar Dalarndan douda Kzlrmak kavsinin iine kadar uzanan blge ile snrlayabiliriz.17 Bu blgenin iinde zellikle anak-mlek buluntularyla ayrt edilebilen be kltr grubu vardr. Batda Polatl ve Ankara, Alacahyk ve evresi, kuzeyde Karadeniz kylar boyunca Filyos, Sinop ve Orta Karadeniz Blgesi (kiztepe), gneyde ise Aksaray-Konya Ovas ve Kilikia Kltr Blgesi yer almaktadr. Burada aratrma alanmz iinde olan kltr blgesi Orta Bat Anadolu Kltr dr. Bu kltr blgesinin yaylm alan iinde Beycesultan lk Tun a II, Acpayam, Kusura, Afyonkarahisar, Altnta-rencik ve TavanlKtahya anak-mlek gruplarndan sz edilebilir. alma blgemiz ile dorudan ilikili olan kltr gruplar ise; Kusura-Isparta, Afyon-Emirda ve Sultandadr. lk Tun a II dneminde kltr blgeleri iinde anak-mlek gruplar ve yresel farkllklar ak olarak grlmektedir. Bu dnemde anakmlek hala elde yaplmaktadr. Krmz astarl ve akl mallar dnemin karakteristik zelliini yanstr. Orta ve Anadoluda lk Tun I dneminin ince kenarl ve oluk bezemeli anak mlei artk grlmez. Fakat oluk bezeme Gller Blgesi, Uak, Denizli ve Afyonkarahisarn gney blgelerinde tipiktir. Ancak mal ve yapm teknikleri farkldr. Kuzeyin oluk bezemesi daha ok Kusura fincanlar ve kselerinde grlmektedir.18 T II dnemi Troia IIde anak-mlek yapm teknii deimitir. Daha nce T I dnemi mallar elde yaplrken imdi retilen anak-mlek arkla yaplmaktayd. T II Troia keramikleri kahverenginin tonlar veya krmzydlar. Troia II anak mlei bu dnem itibariyle byk bir deiim iine girmitir. Troia II maskeli kaplar denilen, yuvarlak matara biimli kaplarn zerine kabartma olarak insan yz tasvir edilmi testiler ile Homerosun bahsettii Depas amphikypellon lar, zarif iki kulplu vazolar bu dnemin en karakteristik kaplarn oluturmutur.19 Beycesultann T II tabakalar XVI-XIII katlardr. Buradaki T II dnemi anak-mlei, hala elde yaplmaktayd. Ak renkli kaplarn hamur rengi, pembe veya devety iken, koyu renklilerinki gri ya da siyahtr. Bu mallardaki
17 18 19
Efe 2003: 104. Efe 2003: 104 vd.; Lloyd-Mellaart 1962: 197. Knal 1998: 39, Sevin 1998: 103.
katklar saman ve tak ierir. Bu dnemin anak-mlek yzeylerinde atlam kaln bir astar tabakas bulunmaktadr ve ak az ok grlse de nceki dneminki kadar kaliteli deildir. Bu kaplar muhtemelen gnlk ihtiyalar iin kullanlyordu. rnein; mutfak eyalar ve ocuk tabutu olarak kullanlan mlekler gibi. Fakat ince, kk ve daha itinal kaplar ise klt eyas olarak kullanlmaktayd. Bu dnem kaplarnda; frnlama yeterli derecededir. Fakat zde hala frnlamadan kaynaklanan siyah izler grlmektedir. T II kap hamuru kaln, kap biimleri ise T Iin kibar kap formlarna gre daha iri ve kabadr. Kaplarda bezeme olarak kullanlan dalga ve yiv motifleri, T II kltrnn en nemli zelliklerinden biridir. Bu mallardaki bezemeler astardan nce uygulanmaktayd. Keramik yzeylerinde kullanlm olan renkler; ak gri, siyah, ak kiremit, koyu gri, kahverengi, siyah ve devety renkleridir. Bu dnemde kullanlm olan kap biimleri arasna kseler, fincanlar, mlek ve testiler (gaga azllar), byk sakslar ve kpler girmektedir. Bunlarn bazlarnda tutamak, kulp ve aktacaklar bulunmaktadr.20 Beycesultan T II yerlemesi, bugne kadar Bat Anadolunun gerek anlamda bilinen en eski kenti olma zelliini tar. Bu dnemin sonlarnda Troiadan Konya Ovas ve Kilikiaya kadar olan yerlemelerde yangnlar saptanmtr. Bu durum Troiadan geldii dnlen Luwi stilasna balanmaktadr.21 T II dnemi Klloba, Yukar Sakarya anak mlek Grubu olarak adlandrlan grubun tipik zelliklerini tamaktadr. Klloba T II anak mlei komu olduu Afyon ve Demircihyk T II anak mlekleri ile birok benzerlikler gstermesine ramen, baz yerel zellikleriyle de onlardan ayrlmaktadr. Demircihykn siyah akl mallar ve S-profilli black topped kseleri Klloba T II grubunda yok denecek kadar azdr. Szn ettiimiz siyah akl mallar Afyonkarahisar iin de tipik deildir. Afyonkarahisar grubu ile Kllobann arasndaki nemli farklardan birisi de; Afyonkarahisar grubu iin karakteristik olan yatay kulplu, ie doru kvrlan azl ve omurgal kselerin Kllobada pek grlmemesidir. Kllobada T II sonu ve erken T IIIte nemli sayda anak mlek ele gemitir. Bu tr bezemeli anak mlekler yerel zellikleri ile Bat Anadoludan douda Kzlrmak kavsinin iine kadar olan tm Orta Anadoluda yaygndr.22 Afyonkarahisarn dousunda Konya Ovas kltr blgesi yer alr. Bu blgede, sz edilen dnemle ilgili olarak sadece Konya-Karahykte kk bir alan aratrlmtr. Konya-Karahyk T II tabakalarnda yaplan kazlarla ele geen en tipik mallar; krmz astarl ve akl kaplardr. Bu kaplarn geliigzel yerlerine kk kulp-tutamaklar yerletirilmi ve zensiz bir krmz
20 21 22
Knal 1998: 41; Lloyd-Mellaart 1962,135 vd. Mellaart 1963: 201. Efe-Ay-Efe 2001: 51.
boya bezeme uygulanmtr. Buradaki metalik mal grubu yksek sda frnlanmtr. Bu dnem Konya Blgesinin ana mal grubu siyah veya krmz astarl ve akl mallardan olumaktadr. 23 Afyonkarahisarn T IIye tarihlenen yerlemelerine bakacak olursak; Kazs yaplm olan Karaolan Yerlemesinin anak mlek grubunun ounu krmz astarl ve akl mallarn oluturduunu grmekteyiz. Bu mallarn hamur rengi daha ok kahverengi ve krmznn tonlardr. Bu grup kendi iinde drt farkl gruba daha ayrlmtr. Bunlar; devety ve krmz astarl mallar, tak katkl krmz astarl mallar, iyi pimi krmz astarl mallar ve beyaz boya motifli bezemeli krmz astarl mallardr.24 Karaolan Mevkiindeki kap biimleri; kaseler, gaga azl testiler, mlekler, geni azl anaklar, geni tabaklar ve kplerdir. En yaygn bezeme rnekleri ise yiv, kabartma ve boya bezemedir.25 Yine Afyonkarahisar snrlar ierisinde kazs yaplm olan Kaklk Mevkii Mezarlnda ele geen kaplar Troiann krmz astarl mallar ile byk bir benzerlik gstermektedir. Keramiklerin yzeyleri kiremit rengi ve kahverenginin tonlar ile astarlanmtr. Hamur kahverengidir, ince kumlu ve mikaldr.26 T II Kusurada B yap tabakas ile ifade edilmektedir. B tabakasnn tarihlemesi T II ve T IIIn sonu olarak tespit edilmitir. Bu dnemdeki anak mleklerin ounluu devety, gri veya krmz ve ak devety astarl olarak tespit edilmitir. Yine ounluu ark yapmdr. anak mleklerden bazlar akldr.27 lk Tun III Kltrleri Bu dnemde yerleme saysnda gzle grlr bir d olurken buna karlk byk yerlemelerin says da artmtr. Bu durum insanlarn giderek ehirlerde toplanmaya balad eklinde yorumlanabilmektedir. T IIIde yeni trde anak-mlek ile karlalr. Bat Anadoluda arkta yaplm ilk kap biimi Troia taba gibi tipik kaplar grlr. Beycesultanda da arkn kullanlmasyla daha kaliteli kaplar ortaya kmamaktadr. Aksine seri retilmi kalitesiz ve fazla sanatsal olmayan kaba mallarda bir art grlmektedir. ark izini gizlemek iin kaplar, ince ve kt bir krmz, devety ya da kirli kahverengi boya astarla svanmlardr. Bezeme ise nadir kullanlmaktayd. Beyaz boya bezeme ve beyaz macunla doldurulmu kaz bezemeler ise ortadan tamamyla kalkmtr. mleklerde, gaga azl testilerde ve fincanlarda astardan nce kaz bezek uygulanmtr. Bu bezeme tr derin, dzensiz ve kabadr. Da ekik azl fincan ve kselerin hemen azlarnn zerinde dikey
23 24 25 26 27
Efe 2003: 106. Topba vd. 1998: 38-39. Topba vd. 1998: 41. Topba vd. 1998: 39. Lamb 1937: 14.
erit ve ilmik kulplar grlr. T III anak-mleinin hamur rengi devety veya soluk/mat krmzdr. Katk olarak da saman ve tak vardr. Kaplar genel olarak iyi pimilerdir. Ancak frnlamadan kaynakl olarak zde grilikler devam etmektedir. Keramik yzeyleri kap slakken dzeltilmitir ya da yzeyler kirli kahverengi veya ak kahverengi astarla dzeltilmilerdir. Boya astar genellikle tm d yzeye ve sadece i aza bir bant eklinde uygulanmtr. Astarl mallar genel olarak bezemesiz ve akszdr. En kaliteli astarl mallara ise ak uygulanmtr. Bu dnemin astarlar ok kolay bir ekilde silinmektedir. Alacal yzeyler bu dnemde fazla grlmezler ve daha nceki dnemlerde grlen kaba ve gri mallar ise T IIIde ortadan kalkmlardr.28 Kllobada T IIIde saptanm olan drt ayr evrede, Bat Anadolunun karakteristik anak mlek mal gruplar ve formlar ele gemitir. Bunlarn en nemlileri arasnda Red Coated Ware ark yapm Troia tabaklar, depaslar, tankard ve ayakl mutfak kaplar, amforalar gelmektedir. Bu dnemde arkn kullanlmasna bal olarak kap gvdelerinin giderek oval bir ekil ald grlmektedir. Bunun rneklerini Tarsus ve Troiada grmek mmkndr.29 Yaplan bu aratrmay destekleyici olmas ile imdi de Afyonkarahisarda yaplan yzey aratrmalar ile ele geen malzemeleri deerlendirerek kltr farkllklarn ortaya karmaya alacaz.30 IV. LK TUN A ANAK-MLEK GRUPLARININ DEERLENDRLMES almalarmz sonucunda blge anak-mlek kltrleri ile ilgili nemli bilgilere ulatk. Arkeolojik yzey aratrmas ile elde edilen buluntular arasnda T I-II ve buna gre daha az oranda T III malzemesine rastlanmtr. Blge T kltrlerinin Bat Anadolu ilikisinin daha belirgin olduu anlalmtr. Yine Gller Blgesi ve Konyann kuzey-kuzeybat kesimi31 ile de baz ilikiler olduu grlmtr.32 Bolvadin-obanlar-sehisar-Bayat lelerinin kesime alannda, (Eskikabir, Pirenlik ve Yazrnayr gibi yerlemelerde) T II boya ve bezemede turuncu astarn biraz daha younlat grlr. zellikle de dalk alan zerinde bulunan Baldanlar yerlemesinde bu younluk daha fazladr.33 Daha nce bu blgede almalar yapan aratrmaclar, Afyon-Emirda Grubu T II kaplarnda yiv bezemenin snrl olduunu belirtmilerdir. Bu durum Bolvadin malzemesinde de ayn ekilde grlmektedir. Yine bu d28 29 30
31 32 33
Lloyd-Mellaart 1962:200 . Efe-Ay-Efe 2001: 54. Bu blmde, 2002-2006 yllar arasnda zdemir Koak bakanlnda, iinde bu makalenin yazarnn da bulunduu bir ekip tarafndan Afyonkarahisar evresinde yaplan yzey aratrmalarndan elde edilen anak-mleklerin deerlendirmesi yaplmtr. Bahar-Koak 2003: 21 vdd. ; Bahar-Koak 2004: 63 vdd. ; izim 4 vdd. Koak 2004: 58. Koak 2004: 58.
nemde ilmik ve erit kulp rneklerinde bir art gzlenmektedir. Bu durum kuzeydeki Demircihyk, Polatl ve Ahlatlbel kltrleri ile ilikilendirilmektedir.34 alma blgemiz ile ilgili elimizdeki krmz astarl buluntularn zellikle Konya Ovasnn koyu rneklerine gre daha ak tonda olduu grlmektedir. Ayrca bu blgede gri, siyah ve tonlarndaki buluntular yaygn deildir.35 1. ANAKLAR Bunlar elimizdeki malzemeler arasnda en byk grubu oluturmaktadrlar. Form zellikleri bakmndan da kendi ierisinde farkl gruplara ayrlmaktadr. Blgedeki anaklar eitli form zellikleri gsterir. Bu gruplardan birisi oval azl ve gvde eimi fazla olan gruptur. Gvdedeki eimden dolay az daha yayvan bir grnm almaktadr. Baz rneklerin gvdesi hemen az altndan itibaren d bkey bir profil ile bombe yaparken, bir grup rnekte ise az altndan itibaren dz gelerek, bombe dibin hemen stnde olumaktadr ve dz diplidir. Ayrca yatay ve ilmik kulplu rnekler de bulunmaktadr. Yatay kulplu zerine yaplan s oluk bezeme rnekleri blgenin tipik kulplar arasndadr. Kulplu rneklerin dnda, at nal tutamakl anaklar da bulunmaktadr.36 Bu gruba ait buluntularmzn Beycesultan37, Troia38 ve Kllobada yakn benzerlerini bulabilmek mmkndr. 1.1 Derin anaklar Derin anaklardan bir ksmnda gvde dik ve dike yakn bir form zellii gstermektedir. Kap, gvdeden dip ksma hafif bir meyil ile daralmaktadr. Bu gruba ait buluntularmzn yakn benzerlerini Beycesultan39 ve Troia40da bulabilmek mmkndr.
34 35 36 37
38 39
Lloyd-Mellaart 1962: 192. Topba vd. 1998: 38 vd; Koak 2004: 59. Koak 2004: 61. Lloyd-Mellaart 1962: 118, Fig. P. 14/ 17, EB 1 pottery, Level XIX; 144, Fig. P. 23/ 20, EB 2 pottery, Level XVI; 154, Fig. P. 28/ 7, EB 2 pottery, Level XV; 158, Fig. P. 30/ 14, EB 2 pottery, Level XV; 174, Fig. P. 38/ 4, EB 2 pottery, Level XIV; 186, Fig. P. 44/ 7, EB 2 pottery, Level XIII; 208, Fig. P. 50/ 37, EB 3a pottery, Level X; 202, Fig. P. 47/ 18, EB 3a pottery, Level XII-XI; 202, Fig. P. 47/ 16, EB 3a pottery, Levels XII-XI; 202, Fig. P. 47/ 18, EB 3a pottery, Levels XII-XI; 202, Fig. P. 47/ 22, EB 3a pottery, Levels XII-XI; 202, Fig. P. 47/ 55, EB 3a pottery, Blegen-Caskey-Rawson 1951: (II/ 2 Plates), 5; 176, 32.67, Troy IV, T IIIa; 184, 2, Profiles of Sherds Phase, Troy IV. Lloyd-Mellaart 1962: 118, Fig. P. 14/ 17, EB 1 pottery, Level XIX; 144, Fig. P. 23/ 20, EB 2 pottery, Level XVI; 172, Fig. P. 37/ 16, EB 2 pottery, Level XIV; 120, Fig. P. 15/ 39, EB 1 pottery, Level XVIII-XVII; 144, Fig. P. 23/ 20, EB 2 pottery, Level XVI; 186, Fig. P. 44/ 7, EB 2 pottery, Level XIII; 172, Fig. P. 37/ 5, EB 2 pottery, Level XIV; 202, Fig. P. 47/ 218, EB 3a pottery, Level XII-XI; 186, Fig. P. 44/ 7, EB 2 pottery, Level XIII; 202, Fig. P. 47/ 49, EB 3a pottery, Levels XII-XI;
Derin anaklarn bir grubunu kapal azl rnekler oluturmaktadr. Buluntularn ok byk bir ksm yuvarlatlm gvdeli ve yuvarlatlm dz diplidir. Bu grup iinde yar kapal ve tam kapal rnekler bulunmaktadr. Bu gruba ait buluntularmzn yakn benzerlerini Beycesultan41, Konya Ovas42, Kuruay43, ve Troiada44 bulabilmek mmkndr. 1.2 S anaklar T anaklarnn bir grubunu da s anaklar oluturmaktadr. Bu anaklar genelde dz, da ak azl veya yuvarlatlm gvdelidir. Dz ya da hafif bombeli gelen gvde, dz yada yuvarlatlm dz bir diple bitmektedir.45 Yine s anaklarn iinde deerlendirdiimiz bir grupta az altndan balayan omurgal tiplerdir. Bu gruba ait buluntularn benzerlerini Beycesultan46, Konya Ovas47 ve Troiada48 grmek mmkndr. 2. MLEKLER mlekler, kapal azllar ve da ekik azllar olmak zere iki ana grupta incelenebilir. 2.1 Kapal Azl mlekler Kapal azl mleklerin dudak ksm hafif oval ya da dz olarak yaplmtr. Bu rnekler kresel karnl ve dz diplidir. Baz rnekler de ise mlek azlarnn hafif da ekik olarak yaplm olduunu grmekteyiz. Bu grupta at nal tutamakl ve
202, Fig. P. 47/ 49, EB 3a pottery, Levels XII-XI; 224, Fig. P. 58/ 16, EB 3b pottery, Level VII; 230, Fig. P. 61/ 19, EB 3b pottery, Levels VII-VIII. Blegen vd. 1951: (II/ 2 Plates), 179, 8. Lloyd-Mellaart 1962: 86, Fig. P. 7/ 6, Late Chalcolithic 2 pottery, Levels XXX-XXXII; 86, Fig. P. 7/ 7, Late Chalcolithic 2 pottery, Levels XXX-XXXII; 144, Fig. P. 23/ 18, EB 2 pottery, Level XVI; 172, Fig. P. 37/ 11, EB 2 pottery, Level XVI; 208, Fig. P. 50/ 36, EB 3a pottery, Level X. Bahar vd. 1996: 31 vdd. Levha CII/7, Kadnhan Byk Hyk; 33 vdd., Levha CIII/8, Sarayn Aa iil; BaharKoak 2004: 64 vd., izim 23/ 1-3. Duru 1996: Levha 131/1-7 1. Katn J Tr Mallarndan siyah hamurlular, Kuruay EB 2. Blegen vd. 1959: (I/1) , 173, 175; (I/2), 249/ 13-14, Troia; Blegen vd. 1951: (II/2 plates), 179, 7. Koak 2004: 61. Lloyd-Mellaart 1962: 202, Fig. P. 47/ 56, EB 3a pottery, Levels XII-XI; 202, Fig. P. 47/ 1, EB 3a pottery, Levels XII-XI; 202, Fig. P. 47/ 17, EB 3a pottery, Levels XII-XI; 202, Fig. P. 47/ 22, EB 3a pottery, Level XII-XI; 208, Fig. P. 50/ 2, EB 3a pottery, Level X; 224, Fig. P. 58/ 2, EB 3b pottery, Level VII; 224, Fig. P. 58/ 12, EB 3b pottery, Level VII. Mellaart 1963: 215/ 14,17, EB 2 ; 218/149, Evderesi T; Bahar vd. 1996: 28, Levha XCIX/5 Karasevin; Bahar-Koak 2004: 64, izim 18/ 1-5. Blegen vd. 1951: (II/ 2 Plates), 182, 1.
40 41
42
43 44 45 46
47
48
yatay kulplu buluntular da vardr. 2.2 Da ekik Azl mlekler alma blgemizde da ekik azl mlekler ok sayda grlmektedir. Bu rneklerin az, profillerinden dolay yayvan yaplmtr. Bunlarn byk bir blm hafif ksa boyunlu, kresel karnl ve dz diplidir. (izim 51:2-3-57-8; 52:1-7; 53; 56:5) mlek gruplarna ait buluntularmzn yakn benzerlerini, Konya Ovas49, Kuruay50 ve Afyonda51 bulabilmek mmkndr.52 3. TAVALAR Tavalarn hemen hepsi da ekik azldr. Dz dipli buluntularn ounda dip ksmnn da doru bir knt yapt grlmektedir. Blgedeki tavalarn yakn benzerlerini Afyon ve Konya Ovas bata olmak zere evre yerlemelerde grebilmekteyiz.53 4. KPLER Blgedeki kplerin byk bir ksm orta boyludur. Bunlar dz ya da oval azl olup, dz bir gvde profiline sahiptir. Gvde yzeylerinde hafif bir przlenme grlmektedir. Baz rneklerin azlar hafif da ekiktir. Bunlarda da yatay at nal biimli tutamaklar grlmektedir.54 V. SONU Yaptmz almalar sonucunda Afyonkarahisar kltr gruplarn oluturan yerlemeler ile ona komu olan douda Konya Ovas, gneyde Gller Blgesi, gneybatda Beycesultan, kuzeyde Demircihyk, Klloba, Troia, Yortan kltr gruplarnn arasndaki ilikiler deerlendirilmeye allmtr. alma blgemizin dou snrn Akehir-Yunak-eltik kesiminin oluturduu ve bu blgenin batda Gller Blgesi ile Eskiehire kadar uzanan bir alanla iliki ierisinde olduunu grmekteyiz. Bu iliki zellikle T IIde karakteristik bir grnm vermektedir. alma alanmzn dou snrn oluturan Akehir, Yunak, eltik ve evresi bir gei blgesi grevi stlenmektedir. Bu blge ksmen Konya Ovas etkisinde grlse bile daha ok Bolvadin-aySultanda kesimi ile iliki ierisindedir. Bu ilikinin Suriye-Kilikyadan balayan ve Konya Ovas zerinden Kuzeybat Anadolu ile Klloba, Demircih-
49
50 51
52 53 54
Mellaart 1963: 215/ 12, EB 1-2; 221/ 8, 19; Bahar vd. 1996: 26 vdd., Levha XCV/ 11, 13, Osmanck, XCIX/ 1, Karasevin; Bahar-Koak 2003: 33 vd., Fig. 19/ 21-22, 28-37; Fig. 18/ 25-27; Fig. 20/ 38-42; Bahar-Koak 2004: 66, izim 7. Duru 1996: 111, Levha 39/ 4-5, T II, Kuruay 2. ve 1 katlarn A/ 1 Gurubu. Topba vd. 1998: 41, 61, 63, Fig. 48/ 92, 49/ 94-95, Afyonkarahisar-Karaolan T II; 77, Fig. 59/ 176, Kaklk Mevkii T II. Koak 2004: 61. Topba vd. 1998: 41-61 vdd. Fig 48/49, Afyon-Karaolan T II; Bahar-Koak 2004: 63, izim 2-3. Koak 2004: 62.
yk ile devam ederek Troiaya uzanan bir ticaret yolu ile de yakndan ilgisi vardr. Blgede Sultandalarnn gneyle olan balanty bir bariyer gibi kestii gibi kltrel olarak da aradaki ilikiyi zayflatt grlmektedir. Buna ramen alma blgesinin daha ok bat kltrleri ile iletiim ierisinde olduu ancak blgesel kltr zelliklerinin de azmsanmayacak kadar ok olduunu sylemek mmkndr. Gller Blgesi ve evresinde ok youn olarak rastlanan makara biimli tutamaklar Afyon blgesi evresindeki yerlemelerde ok az sayda grlr. Ayrca, Gller Blgesinde youn olarak rastladmz omurgal T kaplarna da Afyonun zellikle dou kesiminde az sayda rastlanmaktadr. alma blgemizde yaptmz deerlendirmede; anak mleklerin hamur renkleri krmz ve krmznn tonlar (2.5 YR 5/6 Red-Krmz, 5 YR 6/6 Reddish Yellow-Krmzms sar, 5 YR 5/6 Yellowish Red-Sarms krmz) ile kahverengi ve tonlar (7.5 YR 6/4 Light Brown-Ak kahverengi, 7.5 YR 5/4 Brown -Kahverengi) arasnda grlmektedir. anak mleklerin astar renklerin de ise gzle grlr bir ekilde krmz ve tonlar (2.5 YR 5/6 Red-Krmz) hkimdir. Deerlendirdiimiz keramiklerin byk bir ounluu orta derecede frnlanmtr (Tablo II) ve neredeyse tamamna yakn bir blm de akldr. (Tablo III). Bu anak mlek paralarnn hamur katklar orantl bir seyir izlememektedir. Hamur katks olarak; kire katksnn, mika-tack ve saman katklarna gre daha youn olduu gzlenmitir. (Tablo II) Setiimiz ve deerlendirmeye aldmz malzemelerin yakn benzerlerini Beycesultan, Troia, Konya Ovas, Gller Blgesi, Kuruay ve Kllobada grmemiz mmkndr. alma alanmzn bu saydmz yerlemeler ile benzerlik gstermesi hi phesiz Tde ayn ticaret yol gzergahlar zerinde bulunuyor olmalarndan kaynaklanmaktadr. Ayrca doal etkenlerin de (dalar, iklim artlar) oluturduu bir zorunluluk ile kltr benzerlikleri grlebilmektedir. Szgelimi; Sultandalar Afyonkarahisarn gney ile olan balantsn byk oranda kesmitir. Bu nedenle blge kltr daha ok bat ve dou kuzeydou etkili gelimitir. Bu etki yine hi phesiz blgede retilen anak mleklerin de ekillenmesinde belirleyici unsur olmutur. Yaplan bu alma Afyonkarahisarn evre kltrler ile benzerliklerini ya da farkllklarn ortaya koymay amalamaktadr. Yaznn henz Anadoluda kullanlmad bir dnemi iine alan aratrma konumuz, blgede yaplan arkeolojik kaz ve yzey aratrmalarndan elde edilen bilgiler ile desteklenmeye allmtr. Bu almada deerlendirmeye alnan anak mleklerin hamur ve astar renkleri Munsell Renk Katolouna gre yaplmtr.55 Yaplan bu almada
55
Munsell Soil Chart 2000.
440 adet yzey buluntusu (anak-mlek) deerlendirmeye alnmtr. Daha sonra ise deerlendirmeye alnan buluntularn izimleri ve analojileri yaplmtr. Yandaki tablo deerlendirmeye alnan anak mleklerin hamurlarndaki katk oranlarn vermektedir. (Tablo I)
Bu grafikde ise deerlendirmeye alnan anak mleklerin pime durumlar verilmektedir. (Tablo II)
Deerlendirmeye alnan anak mleklerdeki ak durumu verilmektedir. (Tablo III)
Afyonkarahisar yzey aratrmalarndan elde edilen bir grup keramik rnei.
KAYNAKA
-Atalay, brahim-Kenan, Mortan, Trkiye Blgesel Corafyas, stanbul. 1997 -Bahar, Hasan- Gngr, Karauuz, zdemir, Koak, Eskia Konya Aratrmalar I, Phrygia Paroreus Blgesi (Antlar, Yerlemeler ve Kk Buluntular), stanbul. 1996 -Bahar, Hasan-Koak, zdemir "Western Links Of The Lykaonia Plain in the Chalcolithic and Early Bronze Age", Anatolia Antiqua, XI Paris 2003, S.21-51. 2003 -Bahar, Hasan- Koak, zdemir, Eskia Konya Aratrmalar 2 (Neolitik adan Roma Dnemi Sonuna Kadar), Konya. 2004 -Blegen Carl,W.- John, L. Caskey Marion Rawson, Troy, The Thirth, Fourth, and Fifth Settlements II/1-2, Princeton. 1951 - Blegen Carl,W.- John, L. Caskey Marion Rawson, - Jerome Sperling, Troy, General Introduction the First and Second Settlements, I/1-2, Princeton. 1959 -Duru, Refik, Kuruay Hyk II, TTK, Ankara. 1996 -Efe T., -- Ay- Efe D. . M. Klloba: Kuzeybat Anadoluda Bir lk Tun a Kenti: 19962000 Yllar Arasnda Yaplan Kaz almalarnn Genel Deerlendirmesi, Trkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi (Tba-Ar). 2001 -Efe, Turan, "Bat Anadolu Son Kalkolitik ve lk Tun a", Arkeoatlas Dergisi, 2. s. 94-97, 2003 -French, David. H., Anatolia and the Aegean in the Third Millenium BC. Volume I: Text, Volume II: Illustrations, Dissertation Presented For The Degree Of Doctor Of Philosophy, Cambridge University (Unpublished). 1968 -Harmankaya, Sava., Trkiye lk Tun a Aratrmalar zerine Bir Deerlendirme stanbul. 2002 -Harmankaya, Sava- Ouz Tannd- Mihriban zbaaran,"Kusura", TAY, stanbul. 2002a -Harmankaya, Sava- Ouz Tannd- Mihriban zbaaran, "Kaklk Mevkii", TAY, stanbul. 2002b -Harmankaya, Sava- Ouz Tannd- Mihriban zbaaran, "Karaolan Mevkii", TAY, stanbul. 2002c -Harmankaya, Sava- Ouz Tannd- Mihriban zbaaran, "avdarl Hyk", TAY, stanbul. 2002d -Harmankaya, Sava- Ouz Tannd- Mihriban zbaaran, "Yazlkaya", TAY, stanbul. 2002e -lasl, Ahmet, Karaolan Hy Kurtarma Kazs Mze Kurtarma Kazlar Semineri 2, 1991: 95103. 1992. -zbrak, Reat, Trkiye, Milli Eitim Bakanl Basmevi, stanbul. 2001 -Knal, Fruzan, Eski Anadolu Tarihi, Ankara. 1998 -Koak, zdemir, Erken Dnemlerde Afyonkarahisar Yerlemeleri, Kmen Yaynevi, Konya. 2004 -Lamb, Winifred, Excavations at Kusura near Afyonkarahisar, Archaeologia, 86, London, 1937. -Lamb, Winifred, Excavations at Kusura near Sandkl, Vilayet Afyon-Karahisar, JDAI (Jahrbuch des Deutschen Archaologis), 1936, 406-411. -Lloyd, Seton-James Mellaart, Beycesultan I, The Chalcolithic and Early Bronze Age Levels, London, 1962 -Mellaart, James, Early Cultures of The South Anatolian Plateau, II. the Late Chalcolithic and Early Bronze Age in The Konya Plain, AS, Say; 13, 199-236. 1963 -Munsell, Munsell Soil Color Charts, Macbeth Division of Kollmorgen Corporation, Baltimore, 1975. -Sevin, Veli, Anadolu Arkeolojisi, stanbul 1998 -Seyirci, M.-Baylmaz, R., Her Ynyle Akamasn ehri uhut, Afyon 1982 -Topba, Ahmet Efe, Turan - lasl Ahmet, Salvage Excavations of the Afyon Archaeological Museum, Part 2: The Settlement of Karaolan Mevkii and the Early Bronze Age Cemetery of Kaklk Mevkii. Anatolia Antiqua VI, 2194 1998 -Ylmaz zer, Afyon ve evresi klim zellikleri, Afyon 2000
TARHN PENDE

Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 2 1 5 -2 34
Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 2 1 5 -2 34
II. DNYA SAVAI YILLARINDA UYGULAMAYA KONULAN TOP RAK MAHSULLER VERGS VE KYL ZERNDEK ETKS Sevilay ZER
zet II. Dnya Savann balamasyla birlikte, kyl i gcnn byk bir ksm silah altna alnmtr. lkede hububat ktlyla balayan iae sknts karne ile ekmek datmna kadar gitmitir. Milli Korunma Kanunu ile ekonomi denetim altna alnmaya allmsa da fiyatlarn ykselii ve karaborsa ortamnn olumas bir trl nlenememitir. Devlet bir taraftan zirai seferberlik ilan ederek retimi artrmaya alrken dier taraftan da kylnn rettii hububata kendi belirledii fiyatlar zerinden el koymutur. Hkmetin politikas zellikle orta ve kk kylnn zerinde var olan yk ok daha arlatrmtr. 1943 ylna gelindiinde ise nfusun byk ounluunu oluturan kyl, Toprak Mahsulleri Vergisini demek durumunda braklmtr; ancak uygulamaya konulan bu verginin kyl zerindeki etkisi sadece sava yllar ile snrl kalmayacaktr. Anahtar Kelimeler Topra k Ma hsulleri Vergisi, Kyl, Ta rm THE TAX ON AGRICULTURAL PRODUCTS IMPOSED DURING II. WORLD WAR AND ITS EFFECT ON THE P EASANTS Abstract The large part of labor force of peasants was called to arms with the start of the World War II. The food shortage which started with grain famine went as far to bread rationing. Although economy was tried to be regulated by National Security Law, price rise and emergence of black market couldnt be prevented. While the state declared agricultural mobilization in one hand; one the other hand, it confiscated the grain produced by peasants over the price it has determined. The policy of government aggravated the burden of especially small and middle-sized peasants. When we reached 1943, peasants who formed the maj ority of population had to pay the tax on agricultural products. However, the effect of this tax on peasants would not be limited only with the war period. Keywords Ta x on Agricultura l Products, Pea sa nts, Agriculture
r. Gr., Cumhuriyet niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim Eleman. stosun@cumhuriyet.edu.tr
GR II. Dnya Savanda Trkiyeyi savan dnda tutmak konusunda gsterilen baar ekonomi alannda gsterilememitir. Savaa fiili olarak girilmemi olsa da yaklak bir milyonluk ordunun iae sorunu birok sknty beraberinde getirmitir. Ahmet Hamdi Baar, durumun c iddiyetini u szleriyle anlatmtr: 1939 Avrupa Harbi patlak verdikten sonra, bir bu uk sene kadar bir zaman memleket i inde istihsal ve istihlak arasnda ba dndrc bir suretle alan u urumu grmemek bedbahtlnda bulunduk. stihlak dadan yuvarlanan bir gibi gittik e byyor, istihsal ve mal getirme imknlar ise artlar arlaarak azalyordu(Baar, 1943:182). Bu artlar altnda hkmetin 1942 ylna kadar olan demeleri para basarak yapmas enflasyonun nlenemez ykseliine neden olmutur. Buna bal olarak hayat pahall endeksleri de bir o kadar artmtr. Piyasada talebin artmasna karn arzn yetersiz oluu durumu daha da ktye gtrmtr (Clark, 1984/85: 29-30). hracat olanaklarnn daralmas nedeniyle var olan talepler i piyasadan karlanmaya allmtr. Ancak sava koullarnn verdii endieyle halkn her trl mal stoklamaya balamas nedeniyle piyasadan mallar ekilmi ve bunun sonucunda da fiyatlar inanlmaz derecede ykselmitir. te bu ortamda frsat tc c arlarn sakladklar rnleri fahi fiyatlar zerinden sata karmalar karaborsa ortamnn olumasna sebep olmutur (zkan vd., 2009:320; S ertel, 1968:329). S ava yllarnda, 1939-1942 arasnda Refik Saydam Hkmeti, 1942-1945 yllar arasnda ise kr Saraolu Hkmeti ibana gelmitir. Bu dnemde iki farkl ekonomi politikas uygulanmtr. Refik Saydam Hkmeti lkedeki fiyatlarn kontrol edilemez bir hal almas ile beraberinde karaborsann ykseliine dur diyebilmek i in daha sk ekonomik nlemler almay yelemitir. Bunun en net gstergesi olarak bu dnemde kabul edilen Milli Korunma Kanunu gsterilebilir (Boratav, 1974:296). Saydam Hkmeti, piyasann nlenemez ykselii karsnda Fiyat Murakabe Komisyonlar oluturmu, yine iae konusundaki skntlarn giderilmesi i in 14 ubat 1941 tarihli karar ile Ticaret Bakanlna bal ae Mstearln kurdurmutur. Bu mstearlk ile hem iae ilerinin bir dzene sokulmas hem de denetiminin yaplabilmesi salanmaya allmtr. Bu dnemde yine Halk Datma Birlikleri kurulmu, bu birlikler vastas ile aile kaytlar yaplarak, her nfus i in bir fi ile ayr ayr besin kuponu hazrlanmtr (ztrk, 2004/2005:147-148; Tkin, 1943:157-158). Tarm rnlerinin piyasann ok altnda fiyatlarla satn alnmas ile kentli nfusun ve ordunun ihtiyac karlanmaya allmtr. Bu ekonomi politikas ile kentli nfusun ve ordunun iae ihtiyac karlanm, fiyatlarn ykselii durdurulmu ise de kontrol uygulanan her alanda istif iliin, rvetin kar konulmaz ykseliinin nne ge ilememitir (Boratav, 1974:297-298).
kr S araolu Hkmeti dneminde ise devlet ekonomi zerindeki mdahaleyi ve denetimini gevetmi, fiyatlar serbest brakarak retimi artrmay hedeflemitir. %25 karar bu anlayn bir sonucu olarak uygulamaya konulmutur. Bu dnemde Fiyat Murakabe Komisyonlar, ae rgt ve Datma Ofisi kaldrlarak, bu kurulularn grevleri belediyelere devredilmitir (Koak, 1996:412-413). Anc ak Saraolu Hkmetinin kendinden nceki hkmet dneminde uygulanan politikalar eletirerek yrrle koyduu ekonomi politikas da baarl olamamtr. S at serbest olan rnlerin fiyatlarnn ok yksek meblalara ulamas byk iftiler ile toptan ticaret yapan kiilerin iine yaram, bu kiilerin byk servet edinmelerine neden olmutur. Haksz kazan salayan bu kiilerin gelirlerinin etkin bir bi imde vergilendirilememesi sebebiyle bu kiiler Varlk Vergisi ad altnda bir vergiyi demekle mkellef tutulmulardr (Boratav, 1974:300-301). Bu vergiyi 1943 ylnda karlan Toprak Mahsulleri Vergisi izlemitir. Anc ak bu verginin kyl zerinde brakt etkiyi anlayabilmek iin II. Dnya S ava yllarnda kylnn yaad ortam ve artlarn iyi tahlil edilmesi gerekmektedir. SAVA YILLARINDA KYLNN VAZYET 1940 ylnda toplam nfusun % 75,6lk bir ksmn oluturan 13.474.701 kii kylerde yaamaktadr. 1938 yl milli gelirine baktmzda 1.634.1 milyon liralk safi milli hslann 775 milyon liralk en byk ksmn tarm sektrnn oluturduu grlmtr (Kalknan Trkiye, 1969:100, 3). Nfusun ounluunu oluturan kyl sava ekonomisinin belkemii olmak zorunda braklmtr. Bu sadec e askere gnderdii evlad dolaysyla azalan igc n karlamak zorunda braklmas ile deil, dedii vergi ve iledii topraktan ald rn dk fiyatlarla satmak zorunda braklmas ile ger eklemitir (Pamuk, 1988:100). 18 Ocak 1940 tarihinde kabul edilen Milli Korunma Kanunu1 ile krsal alanda alan vatandalara zira i mkellefiyeti getirilmitir. Hkmet, ihtiya halinde ziraatta alabilir her vatanda, kendi ziraat ii yzst kalmamak art ile oturduklar yerden en ok 15 km. uzaklkta, devlete ya da ahslara ait ziraat iletmelerinde c retli olarak altrlabilecektir. Kadnlar ancak ky, kasaba veya ehir snrlar i inde vazifelendirilebilecektir. Bunun yan sra hkmet, gerekli grd yerlerde ziraatn cins, eit ve miktarn belirleyebilec ek, ziraat yaplmayan 500 hektardan byk olan araziyi bir bedel karlnda iletebilec ektir. zerinde en ok tartlan karar ise ekilen her drt hektar arazi iin bir ift kzn milli mdafaa ykmllnden istisna edilec eine ilikin olan 41. maddedir. Anlalan udur ki 40 dnmden az arazisi olan kyl btn kzlerini devlete vermek durumunda braklmtr (TBMM ZC., D.6, C.8, 18.1.1940:150-154; Aaolu, 1940:405). Bu madde ile kk kylnn iftilik yapma imknnn ortadan kald1
(Resmi Gazete; 26.01.1940, Say.4417), Kanunun meclis gr meleri iin bkz. (TBMM ZC., D.6, Cilt.8, 18.1.1940:138158).
rldna deinen Tokat Mebusu Galip Pekel bu madde zerinde unlar sylemitir: Binaenaleyh Harp Mkellefiyeti Kanununun vesaiti nakliye zerine koyduu btn arl 40 dnmden az hububat eken iftiler zerine kec ektir. Netic e itibariyle zenginler kz mkellefiyetinden kurtulacak ve fakirler bunu ekecektir. Hlbuki memlekette en byk miktar 40 dnmden az ekenler tekil eder. ift ilerimizin belki % 75i bu vaziyettedir ve asl bunlarn himaye edilmesi lazmdr. Beri taraftan, on kz olandan bir tanesini almazken, dier tarafta, btn serveti bir tek kz olann elinden bunu alacaz. Kocaeli Mebusu brahim Dblan ise: Arkadalar, kk arazi sahibi olan iftiler hangi vesaitle zeriyat yapac aklardr, nadas yapac aklardr. 4 hektara bir ift kz verildiine gre az olanlar ne yapacaktr? Bunlar sadan soldan vasta dilenip de arazisini ekmee mi alac aktr demitir (TBMM ZC., D.6, C.8, 18.1.1940: 151-153). ift hayvanlarna ordu tarafndan el konulmas, askere almalarn artrlmas gibi nedenlerden dolay retim azalm bunun sonuc u olarak da hububata olan talep olduka artmtr. Bu durum zerine hkmet, ubat 1941de, mstahsilin rettii rnden geimlik, tohumluk ve hayvan yemi iin belli bir miktar ayrdktan sonra kalann Toprak Mahsulleri Ofisine satmasn karara balamtr. lk olarak 17 ilde balatlan uygulama 15 Mays 1942 tarihli kararname ile 63 ile yaylmtr. nceleri devletin belirledii hububat fiyat piyasann ok altnda olmamakla beraber zamanla bu fiyatlar arasnda keskin fiyat farklarnn olutuu gzlenmitir. Hkmetin yrrle koyduu bu uygulama kyllerin geni kesimi tarafndan tepki ile karlanmtr. Byk ve kk retici bu uygulama karsnda devlet temsilcilerine daha az rn teslim etme abas iine girmitir. Kye gelen grevlilere rvet teklif etmek bu anlayn sonucu olarak ortaya kmtr. Grld zere bu koullarda ok adaletli bir uygulama yaplamamtr. Devletin payn reticiden almak iin kye gelen subalarn2 kyn zenginlerinin ya da toprak aasnn evinde misafir edilmesi, rnlere el koyma ileminde bu kiilerin kayrlmasna yol amtr. Byk reticiler sakladklar rnleri daha sonra karaborsada yksek fiyatlara satma imkn elde etmilerdir (Pamuk, 1988:102-103). 1942 yaznda Refik Saydamn lm zerine kr Saraolu Hkmeti baa gemitir. Sava yllarnda daha esnek politika uygulamalar ile bilinen Sara olu Hkmeti, hububat rnlerinin tmne deil de belli bir ksmna devletin el koymasn, geri kalan rn reticinin serbeste satabilecei imkn salayan % 25 kararn yrrle koymutur. Bu karara gre retici 50 tona kadar olan hububat retiminin % 25ini, 50 ile 100 ton arasndaki retimin % 35ini, 100 ton zerindeki retimin ise % 50sini bedeli karl devlete teslim edec ektir (BCA. 30.18.1.2/
18 Haziran 1942de yaynlanan Suba Te kilat ve Vazifeleri Hakkndaki Talimatname ye gre nfusu 1.500e kadar olan her muhtarlk bir suba istihdam etmek durumundadr. Suba ekim zamannda ekilen mahsuln miktaryla ekim sahasnn genili ini tespit ve ora a girmeden nce mahsuln miktarn tahmin, harman yerinde mahsuln gerek miktarn tespit edecek ve ayrca hkmet tarafndan verilecek di er zirai ileri yapacak memurdur (nar 2008; 248-249). Suba larn yanl uygulamalar iin bkz. (Vatan 27. 4. 1943, Vatan 22 A ustos 1943).
99.63.12; Resmi Gazete, 1 Austos 1942, Say. 5173; Tasviri Efkr, 18 Haziran 1943; Pamuk, 1988:104-106). Anc ak bu uygulama da kyn ileri gelenleri ile toprak aalarnn korunmas ve kyllerin rn karmasndan dolay baarl olamamtr. Sivas Mebusu Abdurahman Nac i Demira uygulamadaki baarszl u szleriyle ortaya koymutur: Arkadalar biz Sivas Mebuslar bizzat kylden tetkikat yaptk. Biz mahvolduk, yandk! diyorlar. Neden mahvoldunuz? diye sorduk, sizden fazla m aldlar? dedik. Nihayet birok tetkik ve incelemeler yaptk grdk ki, Hkmet % 25 almaya karar vermiken % 22 alm fakat yine muteriz? Neden muteriz? nk falan yer % 20 vermitir. Kyl oradaki gerek az tahminler dolaysyla ve gerek subalar tatmin ederek az yazdrmak suretiyle yani % 22 yerine % 10 vermilerdir. Efendim, o bu kadar verirken biz niin fazla verelim diye bir takm dedikodulara ve ikyetlere sebep oldu. Bunu hepimiz dinledik (TBMM ZC., D.7, C.9, 19.4.1944:67). Ekonomide fiyatlara tannan serbest ortam 1943 ylnda buday fiyatlarn 100 kurua kadar karm iken, hkmetin reticiye verdii fiyat anc ak 19,5 kuru olmutur3 . Hkmetin budaya, piyasann yaklak olarak bete bir orannda deer bimesi, Saydam Hkmeti dneminde ba gsteren karaborsay, istif ilii ortadan kaldrmak iin bir zm olmak yle dursun illegal yaplanmalar tevik etmitir. Piyasada hal byle iken hkmet bu karar uyarnca toplad hububat ile ihtiyac a cevap vermekte bile zorlanm ve bu nedenle de belediyelere kredi vererek onlar devreye sokmutur. Ancak bu da zm olmam, belediyelerin hububat ambarlarndan buday alma yarna girmesiyle fiyatlar yine olduk a yksek meblalara ulamtr. Dier taraftan bu karar ile iae meselesinin yk kylnn omuzlarna yklmtr. yle ki, bu sistemde az toprak eken retic i rnn yardan fazlasn tohumluk ve devlet pay olarak ayrmak durumunda braklmtr. Kalan hububat ise reticinin ancak bir yllk tketimini karlayabilmitir. Hatta 50 dnmden az ekenler ile bakalarnn topraklarn kiralayan ailelerde bu durum daha vahim bir hal alm, retic iler hububat tketimlerini bile kstlamak durumunda kalmlardr. Buna karn byk iftiler kazanl kmlardr. nk ok fazla toprak ektikleri iin ellerinde kalan hububat miktar da bir o kadar artmaktadr. Bylece byk retici rnlerini pazara karp elinde kalanlar ise olduk a yksek fiyatlara satma imknna kavumutur. te bu aamada byk toprak sahiplerinin servetlerinin ve arazilerinin artmaya balad grlmtr. Oysaki retic inin byk ksmn oluturan k k ift i ise zor durumda kalmtr (Pamuk, 1988:104-106).
3
evket Sreyya o gnlerdeki ekonomik alkanty yle anlatmtr; Eski kaytlar murakabeler kaldrld. Bu day ihracna karar verildi. Ama bu day 13,5 kuru tan 100 kurua do ru, zeytinya 85 kuru tan 350 kuru a kadar kt. Hlbuki devletin kontrolnde 85 kuru tan 16.000.000 milyon kiloluk bir stok te kil edilmi bulunuyordu. Bunlar da serbest brakld. te bu yeni hrriyet havas iinde e er bir sava a girmek zorunda kalsaydk, sanyorum ki olacak ey sadece karklk, haksz kar ya mas, dzensizlik ve alkt. Yani alarla yeni misyonerlerin devri ba layabilirdi. Tabi bu sava n sonunda bir Trkiye kalabilecek idiyse.?.. (Aydemir, 1999:225).
Buday fiyatlarnn ykselmesi ile zenginleen snrl saydaki bu kyller ev ve arsa almaya, dnlerde ar harcamalarda bulunmaya balamlardr (anda, 1942a:296; anda 1942b:370-371). Hlbuki ounluu oluturduunu bildiimiz k k kyl kesiminin yaam iler acsdr (Tan, 8 Haziran 1943; Vatan, 26 Haziran 1943; Kesler 1943:8). Halil Aytekin Kylerin Bugnk ae Durumu balkl makalesinde kyllerin zenginletii iddialarnn doru olmadn aksine ktlk ve sefaletle mcadele etmek durumunda kaldklarn bir kylnn anlattklarna yer vererek izah etmeye almtr. Makalede kyl durumunu yle dile getirmitir: Hlbuki kyn de sayl ren perlerindenim. Ge en sene subalarn yanl tahmini yznden elimdekini olduu gibi ofise yatrdm. deyemediimi de bu sene dedim. Bu yzden geen sene tohum zaman dikildik kaldk. Ne yaparsn a durulmaz ya, kapda davar sr koymadk budaya deitik. gnlk yerden hayvan srtnda buday taya taya imanmz gevredi (Aytekin, 1943a:489)4 . Benzer bir gr Sadi Irmak Kye Doru dergisinde ifade etmitir: Keke kylnn refahn grsek bir avu ehirli daha da fazla skntya dsek razyz. Fakat Trk milletinin ta kendisi olan kyl, refahtan pek ok uzaktr. Evinin ihtiya lar, hayatndaki iptidailik hala yrekler ac sdr (Irmak, 1942: 4). En sert eletiriyi yapanlardan Falih Rfk Atay kyllere ynelik bu ithamlara yle c evap vermitir. Hangi memlekette yayoruz? Gzlerimize kimin gzln, kafalarmza kimin akln takyoruz? Btn bu resimli ve resimsiz alay ve hicivlere baklnc a, Trk kyn bilenlerin azndan yalnz u gzyal c mle kabilir: Zavall Kyl! (Ulus, 20 Son terin 1942). Bu szler kylnn i ine dt durumu olduk a net ekilde ortaya koymaktadr. Bunlarn yann da ekec ek topra olmayan, rgatlk, yarclk, iftilik, obanlkla uraan ve mevsim artlarna gre alan ii snf ise en fazla zarar gren kesim olmutur (Aytekin, 1943a:489-490). 4429 SAYILI TOPRAK MAHSULLER VERGS KANUNUNUN KABUL 1943 ylna gelindiinde hkmet devlet btesine katkda bulunmak ve bunun yan sra da tarm d kesimde uygulanan Varlk Vergisine ynelik tepkileri azaltmak amac yla Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununu meclise tamtr (nder, 1988:120). Bu vergiyle olaanst masraflarn bir ksmnn giderilmesi ile ordunun ve ehirlinin iae ihtiya larnn karlanmas ama lanmtr (Tekeli, 1943:25; Son Posta, 16 Haziran 1943). Korkut Boratav Toprak Mahsulleri Vergisinin gndeme getiriliinin gerekesini yle zetlemitir: D grn ile bu vergi, sava artlarndan yararlanan gruplar i inde o ana kadar karln dememi bulunan iftilere ynelen ve bu ynyle Varlk Vergisinin bir tamamlayc s olarak grlebilecek bir vergidir (Boratav, 1974:351). Bavekil Saraolu, Top4
Aytekin ba ka bir yazsnda bir ba ka kylnn konu masna yer vermitir: Ah birader! Kyde zengin olan kim? unu bana bir gsterin? En birincisi ben, 100 kile bu day satt m halde eksi im gedi im kapanmad. Geen bir ift celebim devrildi, ld, yenisini almak iin tam 800 liray birden saydm. Paraszlktan imanm a lyor, bak aya ma bir giyim gn alamyorum. Her ey buna keza (Aytekin, 1943b:353).
rak Mahsulleri Vergisi Kanununun meclis mzakeresinde bu kanunun uygulanmasnn neden gerekli olduunu u szleriyle a klamaya almtr: Arkadalar, geen sene bte yapld zaman 140 milyon lira kadar bir a k derpi edilmiti. Bt enin tatbikat esnasnda tahdds eden byk zaruretler, bilhassa asker masraflar pek ok artrd ve fevkalde bte amz o kadar ok artrd ki bunu Varlk Vergisiyle elde ettiimiz 250 milyon lira ile anc ak kapayabildik. nk fevkalde btemizin masraf ksm 400 milyonu am bulunuyor. Bu a da ancak 250 milyon lira ile kapayabiliyorduk. Bu seneki fevkalde bt emize gelince bu bte ann byk bir ksmini Maliye Vekilinin bir iki frsatta sizlere izh ettii dier varidat menbalar ile kapamak imkn elde edilmitir. Geri kalan a k 150 milyon liradr. Bu a da imdi tetkik edec einiz vergi ile kapamaa alacaz. Bu vergi ile 110 - 130 milyon lira olacamz mit ettiimiz gibi, Varlk vergisinden de 30-50 milyon temin edeceimizi mit ediyoruz ve bylec e yeni bir zaruret yeni bir masraf amazsa fevkalde btemizi de adi btemiz gibi mtevzin olarak kapamak imkn elde edeceiz S ara olu, konumasnn devamnda da bu verginin aar vergisi ile olan benzerliine ilikin eletirilere c evap vermi ve Toprak Mahsulleri Vergisini aara benzetmemek iin ellerinden gelen gayreti sarf edeceklerini sylemitir (TBMM ZC., D.7, C.3, 4.6.1943:15; Tan, 5 Haziran 1943; Ulus, 5 Haziran 1943; S on Posta, 5 Haziran 1943). 4429 Sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu 4.6.1943 gn mecliste yaplan oylama sonucunda 168 ret oyuna karn 283 kabul oyuyla yrrle girmitir. Bu kanun dokuz blmden olumutur. lk blmde verginin alnaca mahsuller ile vergiden muaf tutulan mahsullere yer verilmitir. 4429 Sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununa gre aada belirtilen rnler ile ipek kozasndan vergi alnmas uygun grlmtr. Bu rnler hububat, bakliyat ve dier mahsuller ad altnda balkta toplanmtr. Hububat grubuna giren rnler; akdar, arpa, buday, avdar, eltik, kum dar, kaplca, kuyemi, mahlt, msr, yulaf: Bakliyat grubuna giren rnler; bakla, bezelye, brlce, fasulye, merc imek, nohut: Dier mahsuller ad altnda toplanan rnler ise, afyon (sakz), antep fst, ay i ei, fndk, kendir (tohum), keten, kuru incir, kuru zm, narenc iye, pamuk, panc ar, patates, susam, ttn ve zeytindir. Ba ve bah elerde ihtiyac karlamak i in ekilmi rnler, zel btelerle idare edilen teekkl ve messeseler ile belediyelere ait olan alanlarda yetitirilen rnler, umumi menfaatlere ynelik cemiyetlerin, okullarn, hastanelerin kendi ihtiyalarn karlamak zere yetitirdikleri mahsuller ile ceza ve slahevlerinde altrlan mahkmlarn yetitirdikleri rnler ise vergiden muaf tutulmutur. kinc i blmde vergiyi vermekle mkellef olan kiiler hakkndaki bilgilere yer verilmitir. Mahsullerin olgunlama dneminde sahibinden alnacak olan Toprak Mahsulleri Vergisi, eer arazi kiraya verilmi ise kirac dan, itirakli ic arlarda da mal sahibi ile kirac, mahsulden aldklar hisseler nispetinde vergi demekle mkellef tutulmulardr.
nc blm, vergi matrahnn nasl tayin edilec eine ilikin hkmleri i ermektedir. Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununa gre, ehir ve kasabalarda belediyeler, kylerde muhtar ve ihtiyar meclisleri her mahsul yl, Maliye Vekletinin belirledii zamanlarda her eit istihsal yerleri ile bunlardan alnmas umulan mahsul miktar hakkndaki malumat, mkelleflerin beyanlar dorultusunda hazrlk c etvellerine kaydedeceklerdir. Belediyeler ile muhtar ve ihtiyar heyetleri bu beyanlarn doruluunu aratrmakla da ykml tutulmulardr. Vergiye tabi tutulan mahsul miktarlar, msr dar ve eltik haric indeki hububatn l lmesi suretiyle, dier mahsullerde ise mkellefin daha sonra da kontrol yaplac ak beyanlarna gre tespit edilecektir. Miktarlar llerek tespit edilecek olan mahsuller i in her sene harman zamanndan evvel harman ve ynlarn bulunduu yerleri ihtiyar heyetleri nceden bildirmekle sorumludurlar. Mkelleflerin bu yerlerden baka yerlere harman ve yn yapmas yasaklanmtr. lme kollar, belirtilen bu yerlerde oluturulan harmanlar lmek suretiyle vergiyi tespit edec ektir. Miktarlar beyan ile tespit edilecek mahsuller iin tahmin kollar, mahsuln olgunlamasndan evvel sorumlu olduklar blge i indeki mahalle ve kylerde tarla, bah e, sergi ve bcekhaneleri gezerek mkelleflerin elde edec ekleri mahsuln miktarn tahmin etmek suretiyle hazrlk cetvellerindeki beyanlar kontrol edeceklerdir. llecek mahsullerin llnceye kadar baka yerlere tanmas yasaklanmtr. Harman kalkac ak vaziyete geldikten sonra mstahsil kylerde ihtiyar mec lisine harmannn hazr olduunu bildirecektir. Bu ihbardan itibaren gn i inde harman llmedii takdirde harman muhtar ve ihtiyar mec lisi tarafndan l lecektir. lme kollarn, vilayetlerde valinin, kazalarda kaymakamn tayin ettii bir lme memuru ile bunun yannda ehir ve kasabalarda belediyenin mahalle ileri ile grevlendirilen kii ve kylerde de muhtar veya ihtiyar mec lisi azasndan birinin katlmyla oluturulaca belirtilmitir. Tahmin kollar da benzer ekilde oluturulmutur. lme ve tahmin kollarnda grevli olan kiilerin says kazann bykl ile kyn mahalle says esas alnarak belirlenmitir. Drdnc blm alnacak vergi oranlar ile ilgilidir. Kanuna gre aynen alnac ak vergiler % 8, nakden alnacak vergiler ise % 12 zerinden alnac aktr5 . Hkmet e gerekli grlmesi durumunda nakden alnan vergi oran % 8e kadar drlebilec ektir. Beinci blm verginin tarh ve tahsiline ilikindir. Burada vergisi aynen alnac ak rnler belirtilmitir. Bunlardan hububat grubuna girenler; akdar, arpa, buday, avdar, eltik, kaplca, mahlt, msr, yulaf: Baklagiller grubuna girenler; bakla, bezelye, brlce, fasulye, mercimek ve nohut: Dier mahsuller grubuna giren rnler ise antepfst, fndk, kuru incir, kuru zm, pamuk ve zeytindir. Mkellefler aynen demeye mecbur olduklar vergilerini, hububat miktarlar l lerek
5
Vergi miktar belirlenirken topra n verimlili inin ve alan ahs adedinin dikkate alnmamas ele tiri konusu olmu tur (Akam 12 Haziran 1943).
tespit edilen mahsullerde en ge lme ilemini takip eden gn iinde geici olarak ky ambarlarna, miktar beyan ile tespit edilen mahsulleri ise idare heyetlerinc e belirlenen tarihlerde daha nce kendilerine bildirilen yerlere kendi vastalar ile teslim etmeye mecbur tutulmulardr. Mkellefler geici olarak ky ambarlarna teslim ettikleri vergileri bu ambarlara teslim tarihinden itibaren iki ay iinde kendi vastalar ile teslim yerlerine gtrmekle zorunlu tutulmulardr. Eer teslim yeri ky ambarlarna 25 km. fazla mesafede ise fazla mesafe i in kilometre bana iki para hesabyla nakliye creti verilecektir. Vergileri nakden alnacak rnlerin ortalama deer fiyat vilayet ve kaza merkezlerindeki belediye meclislerince belirlenec ektir. Belediye Meclisi toplant halinde deilse belediye enc meni tarafndan fiyatlar tespit edilecektir. Bu vergi zaman Maliye Vekletince tespit edilmek art ile iki eit taksit olarak tahsil edilec ektir. Afyon, panc ar ve ttn mahsullerinin vergisi ise bunlarn dnda tutulmutur. nk Toprak Mahsulleri Ofisi, Trkiye eker Fabrikalar Trk Anonim irketi satn ald afyon ve panc ar mahsulne ait vergileri mstahsile yapac aklar deme srasnda bunlarn alac aklarn kesmek suretiyle tahsil edeceklerdir. Ttnn vergisi de nhisarlar daresi tarafndan tahsil olunac aktr. Altnc blm uygulanacak meyyidelere ayrlmtr. stihsal yerleri hakknda yanl ya da eksik beyanda bulunan mkelleflerin, beyan haric inde kalan istihsal yerlerine den vergileri % 20 zaml olarak alnacaktr. Belirtilen yerlerden baka yerlerde harman ve yn edilen mahsullere ait vergiler % 50 zaml ve yine l lmeden evvel harman ve yn yerlerinden kaldrlan mahsullere ait vergiler bir kat zam ile tahsil olunacaktr. Zamannda tahsil edilmeyen ayni vergiler % 25 zam ile taksit mddetleri i inde denmeyen nakdi vergi bor lar ise % 10 zam ile tahsil olunac aktr. Vaktinde denmeyen vergi borlar hakknda Tahsil-i Emval Kanunu uygulanac a hususuna deinilmitir. Yedinc i blmde mkelleflere ak olan kanun yollar gsterilmitir. Daha nc e mkellefler tarafndan beyan edilen rnlerin kontrol esnasnda tahmin kollarnc a belirtilen mahsul miktarna reticilerin itiraz edebilme hakk sakl tutulmutur. Tahmin esnasnda orada bulunmayan mkellefler tahmin yapld tarihten itibaren 5 gn iinde yazl olarak ehir ve kasabalarda belediyelere, kylerde ihtiyar meclislerine itiraz edebilme hakkna sahiptirler. Mkellefin istei dorultusunda baka bir tahmin kolu bu i iin grevlendirilerek en ge 15 gn iinde yeni bir tahmin yapmas istenecektir. Anc ak bu ikinc i tahminde verilen karar kesin olac aktr. tiraz halinde aynen denmesi lazm gelen vergi zamlar itiraz neticelene kadar saklanmak zere kylerde ihtiyar meclisine tevdi edilecektir. lme kollar tarafndan tespit edilen mahsullerde l me ileminden deme zamanna kadar geen sre iinde sel, dolu, kuraklk, yangn, bulac hastalklar gibi sebepler dolaysyla mahsuln en az drtte bir derecesinde zarara urad belirlenirse mahsule ait vergilerde de zarar derecesine gre alnacak vergi ksmen ya da tamamen silinebilec ektir.
S ekizinci blmde alnacak verginin kesinletii tarihi takip eden mali yldan itibaren 5 sene zarfnda tahsil edilmeyen vergilerin asl ve zamlar zaman amna urayaca hkmne yer verilmitir. S on blmde Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun uygulamasnda grev alacak kadrolara ilikin hkmlere ayrlmtr (TBMM ZC., D.7, C.3, 4.6.1943: 20-38; Resmi Gazete, 7.6.1943, Say. 5423:5241-5244; Dstur 3. Tertip, C.24: 1323). KANUNA YNELK ELETRLER VE ZERNDE YAPILAN DEKLKLER 1943 ylnda kabul edilen 4429 sayl Toprak Mahsulleri Vergisine ynelik eletiriler, kanunun yrrle girmesiyle beraber balamtr. Yeni bir kanun tasars hazrlanmasnn nedeni olarak eski kanunda var olan yanllklar gereke gsterilmitir. 4429 Sayl Toprak Mahsulleri Vergisinin kabulnden hemen sonra zellikle lme memurlarnn seiminde ok itinal davranlmas gerektii zerinde durulmusa da (Doukan, 1943: 73) kanunun uygulanma srec inde grevli olan memurlarn yetersizlii ilk dikkati eken hususlardan biri olmutur (Ulus, 22 Austos 1943). Muvakkat Encmeni M. M. . Devrenin konu ile ilgili grleri yledir: Arkadalar, bin nazariye ok gzel olan bu l sistemi bir defa istilzm ettii geni memur kadrosu, adedi yz bini bulan bir muvakkat memur kadrosunun tekilindeki mklt dolaysyla iyi ileyemedi. Her trl izhtan vrestedir ki bir anda yz bin memur yaratmak fevkalde mkl bir ameliyedir. Memurlarn da kendilerine gre bir yetime tarz bir disiplin nizam, zihniyetleri vardr. Bu zihniyet dhilinde yetimeyen memurlarla ii yrtmek pek gtr, ite l sisteminin bnyesinde tad ilk mahsur bu olmutur. Bu itibarla yz bine yakn bize verilen rakama, gre 93 746 adet, liykatli memur bulunmamasndan dolay 4429 sayl kanun tatbikatta umulan neticeleri verememitir. kinc i bir muvaffakiyetsizlik unsuru da 34 500 ksur kyde fiili bir murakabe tesisi hususundaki imknszlktr. Filhakika bu kadar geni bir sahada messir bir murakabenin tesisinde karlalan mkller yenilememi, ehliyetsiz memurlarla murakabesiz i grmek mecburiyetindeki kanunu ilemez bir hale koymutur (TBMM ZC., D.7, C.9, 19.4.1944:78-79). Bu kadar byk arazinin zerinde yetersiz memur kadrosunun laykyla denetim yapmas mmkn olamad gibi harman ve ynlarn olduk a geni bir arazi zerine yaylmas var olan sknty daha da artrmtr. Kyl vergisini verebilmek i in harman banda nbet tutmak durumunda kalmtr. Eskiehir Mebusu Emin S azak daha 1943 ylndaki meclis mzakeresinde bu konudaki endiesi yle ifade etmitir: S onra harman meselesinde sakat eyler grdm. Geri 3-5 gn amma, arkadalar, kyly da banda harman beklemeye icbar etmekten kt ey yoktur. Hele onu uraya, buraya tatmak, bunu yapacana harmann ateleyiver daha iyi. Bilhassa dalk, allk ve yolsuz yerlerde, fukara kyllere harmann falan
yere getir, diye mdahale etmek doru deildir. Her kyde -eskiden adna muair denirdi, mltezimler kordu - bunun gibi, her kyde % 8 alac ak bir memur olmaldr bence. Bunu heyeti ihtiyariye ye yaptrr ve drt kyn bana bir kontrol kor, drt tane de lc insanlar kor. Azalar da ic abnda lerler. Devletin hakkn memur veya muhtar alr. Hi olmazsa lme meselesi gecikmez. Hele bu sene mahsul biraz da nallah bereketli olursa l me ii g olur. Bir tarafta harman beklerken br harman domuz yer veyahut baka bir ziyana maruz kalr. Bunu ya kanundan bsbtn karalm veyahut kanunda tasrih edelim ki gn gnne l lebilsin (TBMM ZC., D.7, C.3, 4.6.1943:16). Emin S azakn endiesinin yersiz olmad, Erzincan Mebusu Feyzi Kalfagilin 4553 Sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun Meclis grmelerinde yapt konumayla dorulanmtr. Malmu lileri geen sene l esasna istinat eden bu vergilerin tarh ve cibayetinde, yani kanun ve kararnamenin derpi ettii ekilde % 75. deil, % 100 vergi harmanda tahsil edildii halde idare mirleri uzun mddetler tayin ederek mstahsilleri bekletip zrar etmi bulundular (TBMM ZC., D.7, C.9, 24.4.1944:193). Isparta Mebusu Kemal Turan ise 1943 ylndaki verginin baarsz olmasnn sebeplerinden birini yle aklamtr: Geen sene kanunun muvaffak olamamasnn sebeplerinden birisi de, bence, bu iin babo kalmasndan ileri gelmitir. Yani idare mirleri; bunu yalnz bir vergi mevzuu sayarak mal mdryle ve mal mdrnn zayf kadrosu ile onun tedarik edebilecei zayf insanlarla kyly ba baa brakmtr. imdi bunun aks-l-ameli hepimizde vardr. Binenaleyh diyoruz ki, idare mirleri bu iin balca mesuldr. Yrtrlerse mkfat grec ekler, yrtmezlerse ceza greceklerdir. Korkarm ki ge en senenin l-kaydisi yerine bu defa da bilhassa kazalarda idare mirlerinin fazla gayretkeliine uramayalm ki bazen bu gayreti gadir derecesine varabilir. Binen-aleyh Vekletimizden ve Hkmetten birinci ricam, bilhassa idare amirlerince bu iin bir adalet meselesi olduunu ve kylnn verebilecei miktar almak lzm geldiini iyic e duyurmak ve anlamak... (TBMM ZC., D.7, C.9, 19.4.1944: 71-72). Grlen aksaklklarn giderilmesi iin eski kanun maddelerinde birtakm deiikliklere gidilerek oluturulan yeni Toprak Mahsulleri Vergisi Kanun Layihas Meclise sunulmutur. Bu kanunun TBMMndeki birinci mzakeresi 19-22 ve 24 Nisan 1944 tarihlerinde yaplmtr6 . kinci mzakerenin yapld 26 Nisan 1944 tarihinde ise 4553 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu kabul edilmitir ( Resmi Gazete 28.4.1944: Say 5693; Dstur, 3. Tertip, C.25: 294-306; Cumhuriyet, 27 Nisan 1944). 293 olumlu oya kar 161 kiinin oylamaya katlmad dikkati ekmitir (TBMM ZC., D.7, C.9, 26.4.1944:259-272).
4553 Sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun TBMMnde yaplan birinci mzakeresi iin bkz. (TBMM ZC., D.7, C.9, 19.4.1944, TBMM ZC., D.7, C.9, 20.4.1944, TBMM ZC., D.7, C.9, 21.4.1944, TBMM ZC., D.7, C.9, 22. 4. 1944, TBMM ZC., D.7, C.9, 24.4.1944).
S eyhan Mebusu Cavit Oral yeni kanunda grlen deiikleri u c mleleriyle zetlemitir: Bu kanunda geen seneki kanuna nazaran deimi olan en bariz noktalar gerek verginin tarz ve cibayeti ve gerekse mstahsile itiraz hakk verilmesi, hususundaki deiikliklerdir. Sonra bu kanunla geen seneki kanun arasnda en byk ve dikkati eken fark, geen seneki tarz ve cibayetinin yalnz memur kadrosunun iyi ilemesine terk edilmesine karlk; bu seneki, kanun mstahsilin ahlk, seciye ve vatanperverlik hislerine braklm olmasdr (TBMM ZC., D.7, C.9, 19.4.1944:65). Cavit Oraln da belirttii gibi en byk deiiklik vergi toplama usulnde yaplmtr. 1943 ylnda kabul edilen Toprak Mahsulleri Vergisinin toplanmas hkmete pahalya mal olmutur. Hububatn vergilendirilmesi harmanda l me yntemiyle olduu iin ok sayda l me ve tahmin memuru ile harman bek isi bu i iin grevlendirilmek durumunda kalnmtr. Toplanmas beklenen miktarn ancak yars kadar bir vergi toplanabilmi, bununda te biri tarh ve tahsil iin harcanmtr (nci 2009:117). Ahmet Emin Yalman da Vatan Gazetesinde yaynlad Ky leminden Duyduklarm adl yaz dizisinde 1943 ylnda kabul edilen verginin tekilatndaki yanl uygulamalar gezic i bir bamuallimin grlerine yer vererek aktarmtr: Tatbik edilen sistem ihtiyac a uygun deildir ve maksada kifayet etmesine ihtimal de yoktur. Kyly bouna gc endirmitir. l memurlarnn harman yerindeki murakabesi emniyetsizlik ifade eden bir usuldr. kylnn stne havale edilseydi, vic dani mesuliyet hisleri harekete getirilseydi ve hisleri incitmeyecek ekilde umumi bir telkin ve murakabe sistemi kurulsayd herhalde daha iyi netic eler alnrd.(Vatan, 7 Eyll 1943). Bu nedenle yeni yasada lme yoluyla vergi toplama yntemi yerine tahmin yntemi7 benimsenmitir (Akam, 23 Mart 1944). Bylece nceki kanunda grlen aksaklklarn nne geilmek istenmitir (Cumhuriyet, 18 Nisan 1944). Muvakkat Enc meni Mehmet inasi Devrin zellikle vergi toplamada tahmin yntemini benimsemelerinin nedenini yle aklamtr:l sisteminden baka iki sistem hatra gelebilirdi. Tahmin ve iltizam sistemi nc bir sistem kimsenin, hatrna gelmedi ve sylenmedi. ltizam sisteminin lehinde ve aleyhinde zannederim kfi derecede konuuldu. Bendeniz bu sistemin mahzurlarn tekrar lzumsuz gryorum, mesele tenevvr etmitir. Bu sistem de bertaraf edilince geriye tahmin sistemi kalyor. Binaenaleyh tahmin sistemine mrac aat bir zaruret olarak belirmektedir. Devren konumasnn devamnda yeni kanunda oluturulan heyetlerde yer alan kiilerin zellikle ziraattan anlayan kiiler olmasna zen gsterildiini belirterek masraflarn da asgari dzeyde tutulmas iin aba harc andn sylemitir. Bu verginin toplanmas iin harc anac ak masrafn 5-6 milyon olduunun tahmin edildiini, bu miktarn da geen seneki masrafn neredeyse te biri kadar olduunu nemle vurgulamtr (TBMM ZC., D.7, C.9, 19.4.1944:79).
Esat Tekelinin tahmin yntemi hakkndaki gr leri iin bkz. Toprak Mahsulleri Vergisine Dair, (Ulus, 2 ubat 1944).
Gerekten de 1943 ylnda vergi toplamak iin yaplan masraf 20.700.000 iken yaplan deiiklikle 1944 ve 1945 yllarnda bu rakam aalara ekilmitir. 1944 ylnda 11.200.000, 1945 ylnda da 7.000.000 lira masraf yaplmtr (Baar, 1945/1946:103). Bu yeni kanunda alnan kararlardan birisi de vergi orannn %8den % 10a karlmasdr. Ancak pek ok mebus bu kararn kabul edilmesine iddetle kar kmtr. Emin Sazak bu isimlerden bir tanesidir: Ben gryorum ki bu hububat ekenler, iftilerin hepsi de yledir ya, bacanda donu olmayan, ayanda ar olmayan, stne rtecek yorgan olmayan, odunun zerine ban koyup yatan kimdir dediimiz vakit, ite bu vergi mevzuuna dhil olan insanlardr, insaf edin arkadalar, erbab namustan olan memurlara ac mamak elden gelmez; fec i bir vaziyettedirler amma, bacanda donu, ayanda ar, stne rtec ek yorgan olmayanlarn, yannda onlara o kadar acnmaz diyerek balad konumasna Maliye Vekiline hitaben devam etmi ve u szleri sarf etmitir: Ni in artryorsun birader, sana ne yapt? Bu kaynak yle bir mesnet yle bir ihtiyat akesidir ki, her eyi tkettiiniz vakit varn, younu her eyini alac amz bir snftr. Bu adam ayana bir don bulmusa ni in onu yine plak brakmaya alyoruz? Devlet % 8 i % 10 yapt vakit yemin ederim ki daha noksan alac aktr (TBMM ZC., D.7, C.9, 19.4.1944:66). Eskiehir Mebusu Yavuz Abadan da konu ile ilgili grn yle dile getirmitir: K k ifti yani ekseriyet itibariyle (30 - 100) dnm arasnda ekin eken ksm i in kendi yiyecei ve tohumundan gayri kalan nispet zerine % 8 den % 10 a karlm olan bir verginin daha messir daha kati tesirleri olaca muhakkaktr. Bunun da bilhassa, byk bir ksm az istihsal yapan kk ifti snfndan olduu nazar itibara alnrsa nispetin artrlmas c ihetine gitmemek her halde daha doru olac aktr. Yavuz Abadann yapt konumay destekleyen bir baka konumay ise Eskiehir Mebusu olan . Arukan yapmtr: Bendeniz yalnz unu sylemek isterim ki, Yavuz arkadamz, bizde bizim iftiler 50 - 100 dnm yer ekerler dediler. Bizde yle mntkalar vardr ki, senede anc ak 20 dnm ekebilirler ve bunlarn kard mahsul kendisinin bir ka aylk yemesine ancak kfi gelir ve bunlar maietlerini, baka zamanlarda amelelikle temin ederler? te pekl gryoruz ki, bu fukaralarn bir ksm srtnda bir balta, odun krdran diye sokaklarda bararak dolarlar. Bunlarn vergisini arttrmak doru deildir. Szlerinin devamnda bir baka nemli noktaya da temas eden Arukan, bu verginin hslat gayri safiyeden alndn belirtmi bu durumda zellikle icarla arazi ekenlerin maduriyetinin bir kat daha arttna iaret etmitir. Ankara Mebusu F. Daldal, en sert eletiriyi yapan mebuslardan biri olmutur: Toprak mahsulleri vergisinin % 8 den 10 karlmas kyl iin bir felkettir. Bunu huzurunuzda tebrz ettirmek iin buraya ktm. % 2 zam baz arkadalarn nokta-i nazarna gre pek ehemmiyetli telkki edilmiyor. Hakikat, byle deil-
dir, tamamyla aksinedir. Esasen bir kyl ekmi olduu tohumuna kar bire be almaktadr. Bu iyi senelerin vasati verimi byledir. Arz ederim bu alnacak olan 10 da iki be vardr. Binen-aleyh % 8 alnd takdirde bile yine kyl % 10 veriyor demektir. nk % 2 kendi maldr. Tohumudur. Bunu iimizde bilmeyen varsa ben yalan sylemi olaym, (Doru sesleri) Bu % 2nin bteye yapaca 30 milyon tesire mukabil kylye yapaca tesir 300 milyondur. nk bir senelik emeini ekmi olduu 30 - 40 dnmdeki mahsulnden temin edecektir. Yiyeceini, giyec eini ve devlete vergisini ondan verecektir. Bu vergiyi 8 yerine 10 almak demek kylnn zaten tayamad yk bir kat daha artrmak demektir diyerek, konuya ilikin grlerini ileri sren F. Daldal, szlerinin devamnda kyl zerindeki bir baka ykn de rettii mahsuln mecburi mubayaa usul ile satn alnmas olduunu hatrlatm, bu usuln kaldrlmas durumunda kylnn %10 ya da % 12 orannda vergi verebileceine dikkat ekmitir (TBMM ZC., D.7, C.9, 22. 4. 1944:169-172). Verginin % 10dan % 8e indirilmesi iin Eskiehir Mebusu Emin Sazak ve arkadalaryla Krklareli Mebusu Zht Akn ile Konya Mebusu evki Ergun takrir sunmular ise de yeterli ounluktan olumlu oy alamadklar iin bu takrirler dikkate alnmam ve madde meclise sunulduu ekliyle kanunlamtr ( TBMM ZC., D.7, C.9, 22. 4. 1944:181). Yeni kanun ile vergilerin toplanabilmesi iin nc elikle vilayet ve kazalarda tahmin komisyonlar oluturulmutur. Oluturulan bu komisyonlarn teklifi zerine mahallin en byk mlki amiri tarafndan Vukuf (bilirkii) heyetleri atanmtr. Bu heyetler biri memur ikisi ziraat erbab olmak zere kiiden olumutur. Vukuf Heyetleri tahmin komisyonlarnca kendilerine bildirilen istihsal yerlerine giderek her birliin8 fiilen elde edebilecei mahsul miktarn tahmin ederek, bunu bir rapor olarak Tahmin Komisyonuna sunmulardr. Verginin miktarn belirlerken, mkellefler tarafndan yaplan beyanlar, Maliyece yaplm tetkik ve kontrolleri, mahsul beyannameleri ile Vukuf Heyetince yaplan tahmin raporlarn deerlendirmeye alarak kararn veren Tahmin Komisyonlar, belirtilen bu drt ayr rapor ve beyannameyi dikkate alarak olas bir yanlla mahal vermeyerek en doru vergi miktarn belirlemeyi amalamlardr. Mkellefiyet miktarna kar anc ak mahallin en byk mal memuru ile birlik namna mmessiller itiraz edebilme hakkna sahiptir. Bu durumda Tahmin Komisyonu mahsul miktar hakknda karar vermek zere bir baka hakem heyetini grevlendirerek mkellefiyet miktarn kesin olarak karara balamaktadr (Dstur, 3. Tertip, Cilt.25: 296-299). 4429 sayl kanunda vergisi aynen alnac ak rn grubuna giren kuru zm, kuru inc ir, fndk ve antepfstnn 4553 sayl yeni kanunda vergisinin nakden alnmasna karar verilmitir. Dier rnlerin vergilendirilmesi aynen nc eki ka8
Her ehir, kasaba, ky veya iftlik bir birlik olarak de erlendirilmitir. Her birli i temsil iinde bir mmessil seilmitir. (Dstur, 3. Tertip, Cilt.25: 296)
nunda olduu ekilde devam ettirilmitir. Antepfst, fndk, kuru inc ir ve kuru zm mahsullerinin vergisi, bu mahsuller memleket dna karlrken gmrklerde ihra olunan miktar zerinden tahakkuk ettirilerek ihrac at lardan nakden ve % 11 olarak alnaca hususuna aklk getirilmitir (Dstur, 3.Tertip, Cilt 25: 300-301; Kye Doru 1944:2). Yeni kabul edilen kanunla yaplan deiikliklerden bir dieri ise ky ambarlarna rn teslim uygulamasna son verilmi olmasdr. Kanuna gre mkellefler aynen demekle ykml olduklar vergileri Tahmin Komisyonlarnn belirttii tarihlerde teslim yerlerine kendi vastalar ile getirerek teslim etmeleri uygun grlmtr. Bunun yan sra istihsal yerleri hakknda eksik beyanda bulunan mkelleflerin beyan haricinde kalan istihsal yerlerine den vergileri % 20den % 50ye karlmtr. nceki kanunda kesinletii tarihi takip eden mali yldan itibaren 5 sene zarfnda tahsil edilmeyen vergilerin zaman amna urayaca hkm bu kanunda 3 yla indirilmitir (Dstur, 3.Tertip, Cilt 25: 301-302). TOP RAK MAHSULLER VERGSNN KYL ZERNDEK ETKS Halk arasnda Yeil Ekin Vergisi olarak da anlan bu vergi kyly zor durumda brakt gibi uygulamasnda da hatalar yaplmas kylleri ileden karmtr. Basnda da sklkla bu konu ilenmitir. Tasviri Efkr Gazetesinde yer alan konu ile ilgili bir yazda, tam bir hrmet ve teslimiyetle atn, ksran, kzn, arabasn, gdasn tekil eden budayn, hayvanlarn yemlerini hatta yarnnn ihtiyac n karlayacak tohumunu bile veren kylnn bu vergiyi vermek durumunda braklmasnn sakncalarna deinilmitir (Tasviri Efkr, 28 Mays 1943). Kyller en ok, vergi miktarn belirleyen memurlarn keyfi tutumlarndan ikyeti olmulardr. Kimi zaman rvet alarak vergi miktarn dk belirleyebilen grevli memurlarn, kimi zamanda reticinin tarlasnda rettiinden fazlasn vergi miktar olarak tespit ettii grlmtr9 . Kyl bu durumda vergisini deyebilmek iin kzn, tarlasn satla karmak durumunda kalmtr. Bunun yan sra toplanan budaylarn depo edilebilecei depo, silo yeterli olmad i in istasyon civarlarnda yol boylarna hububatlarn yld olmutur. Bunlarn dzenli sevki zamannda salanamad iin yalar nedeniyle rd dahi grlmtr. Bir taraftan ekmek bulamayan halk, dier tarafta yanl uygulamalarla deerlendirilemeyen hububat kylnn ynetime kar byk tepki gstermesine neden olmutur. O dneme tanklk edenler, bahar gelinc e kyllerin tarlalara kotuunu ot toplayarak yemek yaptklarn hatta budaylar daha olgunlamadan baaklarnn atete piirilip danelerinin yenmeye baladn anlatmlardr. A lk nedeniyle kspe yemek durumunda kalanlarn olduuna benzer anlatmlarda rastlanmaktadr (Kocaba, 2009: 230-232). Bu dnemde halk arasnda alktan lenler bile olmutur (Karpat, 1996: 102). Daha bu kanunun kabulnden hemen sonra
9
Bu vergi dolaysyla 24.316 itiraz dilekesi verilmi olup bu dilekelerin 16.816s vergi fazlall na aittir. (kte 1951:201)
S elahattin Demirkan olacaklar grrc esine Kye Doru dergisinde, kanunun uygulanmasna ynelik kayglarn yle dile getirmitir: Asl korkumuz, verginin cibayeti, tarznda, kylden derlenmesi srasnda uranlac ak bir takm mahalli zorluklarn ortadan kaldrlmas ilerinde, kanunun tatbikatna ait meselelerin hallindedir. Zaten her kanunun en nemli taraf tatbik ileri deil midir? Memur zihniyeti ile halk menfaati veyahut realitelerin mantk birbiri ile en fazla ve her vakit arpt memleketimizde, geen seneler zarfnda grdmz, iittiimiz vakalardan o kadar ylmzdr ki bunlarn bu sene de tekrar edilmemesi iin elimizden gelse hayatmz feda etmeye hazrz, diyec ek kadar imdiden i imizde rpermelerin bulunduunu sylemekte bir mahzur grmyoruz (Demirkan, 1943:3). Toprak Mahsulleri Vergi hslat 1943-1946 arasnda hkmetin ve il zel idare bt elerinin toplamnn % 5 ile % 7sini oluturmutur. Ancak toplanmas beklenen % 10luk gayri safi tarmsal retimin ok altnda bir orana ulalabilmitir (Tezel, 1982: 396-397). Toprak Mahsulleri Vergisi ile 1943, 1944 ve 1945 yllarnda toplam 319 milyon lira vergi gelirinin toplanmas ngrlrken, 1943 ile 1946 yllar arasnda tahmin edilen rakamn anc ak % 73ne karlk gelen 233. 500.000 TL toplanabilmitir (Baar, 1945/1946: 100, ener, 2004: 90) 10 . Hkmet tespit ettii vergiyi toplayamad gibi sava yllarnda uygulamaya koyduu kylye ynelik politikalar nedeniyle de krsal kesimi karsna almtr. Bu kartlk ok partili siyasi yaama geildikten sonra da etkisini srdrmtr (Tezel, 1982: 396-397; Timur 2008:207). Tahsildar Basks ile Jandarma Daya o gnleri anlatmak i in sk a kullanlan ibarelerden biridir (Cem, 1989:311; Yerasimos, 1989:151). S ivas Mebusu Abdurahman Naci Demira kylnn tepkisinin bu verginin kndan ok daha ncesine dayandn u szleriyle dile getirir: Toprak mahsulleri vergisi 4429 numaral kanunla 1943 senesinde balamtr. Anc ak ondan daha iki sene evvel dorudan doruya mstahsili c ebri sata tabi tutmaklmz ve cebri sat fiyatyla piyasa fiyat arasndaki farkn mevcudiyeti o gnden itibaren mstahsilleri toprak mahsulleri vergisini demee zmnen icbar etmi vaziyettedir. O halde toprak mahsulleri vergisi cibayeti geen seneden balamaz daha bir, iki sene evvel balar (TBMM ZC., D.7, C.9, 19.4.1944: 67). S ava yllarnn bu olaanst koullarndan geni halk ynlar fakir ve a olarak kmlardr. Seferberlik havasnda geen bu dnemde kyl sava ekonomisinden yararlanmak yle dursun zerine yklenen bu arln altnda ezilmitir (S ertel, 1968: 239, Boratav 1984/85:46). Bu vergi uygulamas ile byk ve k k ift i arasndaki fark gzetilmemi olduu iin, retimi azalan ve sadece ge imlik
10
Vergi geliri ile ilgili verilen rakamlar birbirinden farkllk arz etmektedir. Sadece 1943 yl iin 150 milyon liralk bir gelir elde edilmesi beklenmesine karlk umulan miktara ula lamamtr (Vakit 16 Mays 1943, 16 Mays 1943) kte toplam geliri 229.130.214 lira olarak belirtmitir (1951:201); Boratav bu rakamn 192 milyon lira oldu unu dile getirmitir. (1974:352); nder ise bu verginin hazineye sa lad gelirin 1943, 1944 ve 1945 yllar itibariyle 59,6milyon, 47,2 milyon ve 66,8 milyon lira oldu unu bu vergilerin toplam vergi gelirleri ierisindeki oranlarn ise srasyla % 7,9,% 5,7, % 12,8 olarak ifade etmitir (1988:120).
retim yapan k k kyl bu verginin arln en ok hisseden kesim olmutur (Boratav, 1974:352, Keyder-Birtek, 1983:210). Verginin gayri safi hslattan alnyor olmas ile depremden zarar grenler dndaki mkelleflerin asgari ihtiya larnn dikkate alnmamas da en ok eletirilen bir dier husustur (Kuyuc ak, 1944: 51). 4553 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun kaldrlmas i in mec liste ilk grme 18 Ocak 1946 tarihinde yaplmtr (TBMM ZC., D.7, C.21, 18.1.1946: 74-76). 23 Ocak 1946da yaplan Meclis grmesinde ise kanun 1.1.1946 tarihinden geerli olmak zere kaldrlmtr (TBMM ZC., D.7, C.21, 23.1.1946:91-92). Anc ak Toprak Mahsulleri Vergisinin kaldrlmas bir ksm kyly rahatlatm olsa da, demek zorunda olduu vergi bor lar bulunan kyllerin rahatszl devam etmitir.. Bu nedenle Seyhan Mebusu Sinan Tekeliolu ile orum Mebusu Nec det Ycer, Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun Kaldrlmas Hakkndaki Kanuna ek olarak kanun teklifinde bulunmulardr. orum Milletvekili Nec det Yc er 9.12.1946 tarihinde Toprak Mahsulleri Vergisi bakiyelerinin affedilmesi i in verdii teklifin gerekesini yle aklamtr: Yaptm incelemeye gre, ger ekten kyl ocaklarmzn takriben % 15 20 si bu artklar deyemeyec ekleri gibi deyebilmelerine de maddeten imkn mtala edilememektedir. Bu yzden Tahsili Emval Kanunu gereince haciz muamelesi tatbik olunmakta ve esasen yoksul ve muhta itibariyle borlarn deyemeyen bu vatandalarn takip ve tazyik edilmesi cidd glklere sebebiyet vermektedir. Her ne ekilde olursa olsun tasfiyesine gidilmesi hi bir suretle mspet bir sonu vermeyec ek olan Toprak Mahsulleri Vergisi bakiyelerinin affedilmesi, en etin yurt hizmetlerine byk feragatle koan mstahsilimizi sevindirecek ve bahusus yoksul ve muhta kyl oc aklarn feraha kavuturac aktr (TBMM ZC., D.8, C.5, 21.5.1947: 74-76). S eyhan Mebusu Sinan Tekeliolu da kylnn kalan borc u deme durumunun olmadn bu nedenle kylnn daha fazla strap ekmemesi iin byle bir teklifte bulunduunu ifade etmitir. 21 Mays 1947 tarihinde Mecliste yaplan grmede 302 kabul oyuyla Toprak Mahsulleri Vergisinin bakiyeleri de affedilmitir (TBMM ZC., D.8, C.5, 21.5.1947:200-202). SONU II Dnya Sava yllarnn olaanst koullarndan ok etkilenmemek i in, hkmetler eitli nlemler almlardr. O dnemde zellikle byk kentlerin ve ordunun iae ihtiyacnn karlanmas ciddi sorun tekil etmitir. Bu sorunun zmnde kylden yardm istenmi ve zirai seferberlik balatlarak retimin artrlmasna allmtr. Ancak ilerleyen zamanda, sava koullarnn yaratt ruh hali ile mallar stoklanmaya balanm bu da beraberinde karaborsay getirmitir. Hkmet bu kez kar karya kald iae skntsn gidermek i in, kendi tespit ettii fiyatlar zerinden kylnn hububatn satn almaya balamtr. Refik S aydam Hkmeti dneminde uygulamaya sokulan sk ekonomik tedbirler ile fiyatlarn ykselii bir nebze olsun durdurulabilmi iken S ara olu Hkmeti dne-
minde bu tedbirlerin esnek hale getirilmesi, fiyatlarn inanlmaz derecede ykselmesine sebep olmutur. Bu ortamda kyl rettii hububat pazarda ok yksek rakamlara satma olanana sahip iken, devletin uygulamaya koyduu hububata el koyma politikas gereince ok dk rakamlara rnn devlete teslim etmek durumunda braklmtr. % 25 Karar ile kyl retime tevik edilmek istenmi ise de bu durum tamamyla kk ve orta kylnn aleyhine ilemitir. Byk ift i % 25 Karar uyarnca rettii rnn belli bir ksmn devlete teslim etmi olsa da elinde pazara karabilecei rn kalmtr. Kalan mahsul yksek fiyatlarla satan byk ifti byk paralar kazanma ansna sahip olmutur. Buna karn, k k ve orta iftinin deil pazarda satac a rn, ge imini temin edec ek kadar bile rn elinde kalmamtr. Bu durumda rn miktarn tahmin eden grevli memurlarn hatr saylr bir pay olduunu sylemek sanrm yanl olmayac aktr. Bu koullar altnda 1943 ylnda Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu ile kyl kesimi vergi demek durumunda braklmtr. Ancak, byk ve kk ifti ayrt edilmeden yrrle sokulan bu kanunun uygulanmasndaki hatalar kylleri perian etmitir. Vergi toplama iinin ok planl programl yrtlememesi, tahmin ve lme ileminde yaplan hatalar ile rnlerin sevkiyatnn dzenli olarak salanamamas gibi nedenlerle vergi toplama iinde baarl olunamamtr. Bunun yan sra, ok fazla grevli ile verginin toplanmasna allmas, ngrlen miktarda toplanamayan verginin nemli bir blmnn de masraflara gitmesine sebep olmutur. Tm bu aksaklklardan hareketle, 1944 ylnda Toprak Mahsulleri Vergisinde deiikliklere gidilerek 4553 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu kabul edilmitir. Ancak bu kanunda zellikle vergi miktarnda yaplan %2lik art byk tepkilere neden olmutur. Ksac as, kyl Toprak Mahsulleri Vergisini tek bana deil, sava yllarnda kendisine uygulanan dier politikalar ile beraber deerlendirmitir. Bu dnemde emeinden, igcnden, rnnden olabildiince yararlanlan kyl, omuzlarna yklenen bu ykn arln uzun sre unutamayacaktr. ok partili siyasi yaama geilmesiyle birlikte, byk oy potansiyeline sahip olan kylnn desteini arkasna almak isteyen Demokrat Partinin de bu durumu sklkla Cumhuriyet Halk Partisine hatrlatt grlmtr.
KAYNAKA
I. Ariv Belgeleri -Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 30.18.1.2/ 99.63.12. II. Resmi Yaynlar -Dstur, Cilt 24. -Dstur, Cilt 25. -Resmi Gazete; 26.1.1940, Say.4417. -Resmi Gazete, 7. 6. 1943, Say. 5423. -Resmi Gazete, 1. 8 1942, Say.5173. -Resmi Gazete, 28 4,1944, Say. 5693. -TBMM Zabt Ceridesi, Devre 6, Cilt. 8, tima.1, 27. nikat, (18.1.1940). -TBMM Zabt Ceridesi, Devre.7, Cilt. 3, tima. F, 33. nikat (4.6.1943). -TBMM Zabt Ceridesi, Devre.7, Cilt. 9, tima.1, 44 nikat (19.4.1944). -TBMM Zabt Ceridesi, Devre.7, Cilt. 9, tima.1, 45. nikat (20.4.1944). -TBMM Zabt Ceridesi, Devre.7, Cilt. 9, tima.1, 46 nikat (21.4.1944). -TBMM Zabt Ceridesi, Devre.7, Cilt. 9, tima.1, 47. nikat (22.4.1944). -TBMM Zabt Ceridesi, Devre.7, Cilt. 9, tima.1, 48. nikat (24.4.1944). -TBMM Zabt Ceridesi, Devre.7, Cilt. 9, tima.1, 49. nikat (26.4.1944). -TBMM Zabt Ceridesi, Devre.7, Cilt. 21, tima 3, 25. nikat (18.1.1946). -TBMM Zabt Ceridesi, Devre.7, Cilt. 21, tima.3, 27. nikat (23.1.1946). -TBMM Zabt Ceridesi, Devre.8, Cilt. 5, tima.1, 62. nikat (21.5.1947). III. Gazeteler -Akam -Cumhuriyet -Son Posta -Tan -Tasviri Efkr -Ulus -Vakit -Vatan IV. Kitap ve Makaleler -Aaolu, Samet (1940). Milli Korunma Kanunu Tatbikat- IV Ziraat Sahasnda. Siyasi limler. Yl. 10 (116): 405-408. -Aydemir, evket Sreyya (1999). kinci Adam 1938-1950. Remzi Kitabevi. -Aytekin, Halil (1943a). Kylerin Bugnk ae Durumu. Yurt ve Dnya (36): 486-490. -Aytekin, Halil (1943b). Kyde Geim, Yurt ve Dnya C.4 (33):352-355. -Baar, Ahmet Hamdi (1943). Davalarmz. stanbul: Arkada Basmevi. -Baar, Suat (1945/1946). Toprak Mahsulleri Vergisi Kalknca. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas. C.2 (1-4): 88-107. -Boratav, Korkut (1974). 100 Soruda Devletilik, stanbul: Gerek Yaynevi. -Boratav, Korkut (1984/85). Sava Yllarnn Blm Gstergeleri ve Rantlar Sorunu.Yapt (8): 44-51. -Cem, smail (1989). Trkiyede Geri Kalmln Tarihi. stanbul: Cem Yaynevi. -Clark, Edward C (1984/85). Trk Varlk Vergisine Yeniden Bak, Yapt (8): 29-43. -nar, Tayfun (2008). 1942: A dan Z ye Bozuk Devletin Yeniden Yaplanmas Giriimlerinin Ykselii ve D. Aklamal Ynetim Zamandizini 1940-1949. Ed. Ayman Gler. Ankara.
-Demirkan, Selahattin (1943). Toprak Mahsulleri Vergisi ve Hkmet Hisseleri. Kye Doru. C.3 (72): 3-4. -Doukan, Suphi Rza.(1943). Toprak Mahsulleri Vergisi. Memleket (3): 72-73. -Irmak, Sadi (1942). Kyl in Neler Diyorlar?. Kye Doru C.3 (59): 4. -nci, brahim (2009/1). 1923-1960 Dneminde Trkiyede Tarm Faaliyetleri zerinden Alnan Vergiler. Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Dergisi: 109-130. -Kalknan Trkiye (Rakamlarla 1923-1968). (1969). T.C. Babakanlk Devlet Planlama Tekilat. Ankara: Milli Eitim Basmevi. -Karpat, Kemal (1996). Trk Demokrasi Tarihi. stanbul: Afa Yaynclk. -Kesler, Sait (1043). Kyl Zengin mi Oldu, Yoksulluk mu ekiyor. Kye Doru (83): 8-9. -Keyder, alar-Birtek, Faruk (1983). Trkiyede Devlet-Tarm likileri 1923-1950. Toplumsal Tarih almalar. Dost Kitabevi: 191-220. -Kocaba, Sleyman (2009). nn Dnemi 1938-1950. stanbul: Bayrak Yaynclk. -Koak, Cemil (1996). Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945). C.2. stanbul: letiim Yaynlar. -Kuyucak, Hazm Atf (1944). Toprak Mahsulleri Vergisi, Siyasi limler Mecmuas (157): 46-51. -kte, Faik (1951). Varlk Vergisi Facias. stanbul: Nebiolu Yaynevi. -nder, zzettin (1988). Cumhuriyet Dneminde Tarm Kesimine Uygulanan Vergi Politikas. Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000). Ankara: Yurt Yaynlar: 113-133. -zkan, M. Seluk-Temizer, Abidin (2009). II. Dnya Sava Yllarnda Trkiyede Karaborsaclk. Uluslar aras Sosyal Aratrmalar Dergisi. Volume 2/9: 319-325. -ztrk, Erdoan (2004/2005). kinci Dnya Sava Yllarnda zmir'de Beslenme So-
runu. ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, C.4(11): 145-158.

-Pamuk, evket (1988). kinci Dnya Sava Yllarnda Devlet, Tarmsal Yaplar ve Blm. Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000). Ankara: Yurt Yaynlar: 98-112. -Sertel, Zekeriya (1968). Hatrladklarm (1905-1950), stanbul: Yaylack Matbaas. -anda, Hseyin Avni (1942a). Hangi Kyl Zenginleiyor.Yurt ve Dnya (20): 293-296. -anda, Hseyin Avni (1942b). Kylyle Kim Alay Ediyor.Yurt ve Dnya (22-23): 369-372. -ener, Sefer (2004). kinci Dnya Sava Yllarnda Trkiyede Tarm Politikas Araylar. Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi (7): 73-92. -Tekeli, Esat (1943). Toprak Mahsulleri Vergisi. Trk Ekonomisi Yl 1 (1): 25-27. -Tezel, Yahya (1982). Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi 1923-1950. Ankara: Yurt Yaynlar. -Timur, Taner (2008). Trk Devrimi ve Sonras. Ankara: mge Kitabevi. -Toprak Mahsulleri Vergisinin Tatbikatna Ait Mhim Bir Tamim (1944).Kye Doru C.4 (94): 2 -Tkin, smail Hsrev (1943). Trkiyede Fiyat Politikas. Trk Ekonomisi Yl 1 (5): 155-159. -Yerasimos, Stefanos (1989). Azgelimilik Srecinde Trkiye. stanbul: Belge Yaynlar.
TARHN PENDE

Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 2 3 5 -2 50
Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 2 3 5 -2 50
CUMHURYETN LK YILLARINDA ILGINDA GREV YAP AN RETMENLERN SOSYAL VE MESLEK P ROFLLER Seyit TAER
zet Aratrmada, Konya iline bal Ilgn lesinde Cumhuriyetin ilk yllarnda eitli okullarda grev yapan belirli sayda retmenin eitli zellikleri incelenmi olup, sosyal ve mesleki profilleri ortaya konulmaya allmtr. ncelenen unsurlar arasnda retmenlerin ald eitim, mezun olduu ve grev yapt okullar ile retmenlerin eitli kiisel bilgileri yer almaktadr. Bu bilgiler ve iledeki retmenlerin sosyal, mesleki ve kltrel durumlarna yer vermek suretiyle eitim tarihine ilikin tespitler yaplmas hedeflenmitir. Ayn zamanda Ilgnn yakn tarihteki eitim durumunun incelenmesi ve ortaya konulmas amalanmtr. Anahtar Kelimeler Ilgn, retmen, Ok ul, Profil THE SOCIAL AND PROFESSIONAL P ROFILES OF THE TEACHERS IN ILGIN IN THE FIRST YEARS OF THE REP UBLIC OF TURKEY ABSTRACT In our research, we would like to examine the social and professional profiles of teachers in Ilgn in the first years of Turkish Republic. For this various features of a certain number of teachers are researched. Among the factors examined ; the education of teachers, the schools of graduating, his or her service, a variety of personal information regarding to teachers. With this research, we aimed to make determinations about the history of education. At the same time our target to examine the status of education in Ilgn in current history. Key Words Ilgn, Tea cher, School, Profile
Bu makale, I. Ulusal Ilgn Sempozyumu nda (30 Haziran-2 Temuz 2010) bildiri olarak sunulmu tur. Ar. Gr. Dr., Selcuk niversitesi Ahmet Kele o lu E itim Fakltesi lk retim Blm. staser@selcuk.edu.tr
Ama almada, eitim tarihimizde retmen profili nasld, bu profilde ge en zaman i erisinde ne gibi deiiklikler ortaya kt, Cumhuriyetin kurulduu yllarda, retmenler hangi okullardan mezun olarak meslee balamaktayd, tara merkezlerinde kadn eitimc ilerin oran nasld, retmenlerin maddi durumlar ve imknlar ne durumda idi, gibi sorulara yant aranmtr. Yntem almada tarihsel yntemle konuya yaklald ve Konya Blge Yazma Eserler Ktpha nesi ne, Konya Maarif Arivinden gelen belgeler inc elendi. nc elenen belge ve bilgiler Ilgn lesi retmenlerine Ait Ka yt Defteri nde yer almaktadr. Konuyla ilgili, dier tarihi kaynaklar da inc elenmitir. Ilgn merkez ile kylerine ait okullardaki retmenlere ait bilgiler, merkezle evre arasndaki benzerlik ve farkllklar da yanstmaktadr. Bulgular Aratrmada bir merkezdeki eitli okullarda grev yapan retmenlerin sosyal profillerine ilikin ilgin sonu lara ulalmtr. retmenlerin sahip olmas gereken unsur alan bilgisi, genel kltr ve pedogojik formasyon olarak tasnif edilirken, inc elenen retmenlerin zellikle kltrel a dan kendilerini gelitirmi olduklar grlmtr. retmenlerin ortalama olarak gen yata olduklar, bir ounun evli ve oc uk sahibi olduu, dnemin ekonomik artlar dhilinde maalarnn yeterli seviyede saylabilec ei anlalmtr. P urpose In our researc h, it is aimed to reveal details of the educ ation system in history from a c ertain viewpoint. How was the teac her profile in rec ent history? What kind of c hanges has happened rec ently in teac hers profile? What were the sources of teachers in the first years of Turkish republic? In whic h institutions teac hers were educ ated? What was the ration or situation of women, among the teac hers working at the c enter of distric t in rec ent history,? How was the financ ial status of teac hers? are the questions that are tried to be answered and by doing this it is aimed to indic ate teac hers personal information and soc ial struc tures Method In our study we have approac hed the subjects with historical methods. We reviewed the documentation that c ame to Konya Blge Yazma Eserler Ktpha nesi (Konya Local Library of Manuscript Works) from The Arc hive of Educ ation
of Konya. The doc uments reviewed are loc ated at The Tea chers Registry of Ilgn. The informations on teac hers reflec t the differenc es and similarities between in c entral and village sc hools of Ilgn. In our researc h the records kept about teac hers, who served a c ertain period of time the first year in the republic were examined. Results were classified, evaluated under the various headings. Findings and Interpretations In our researc h we reac hed interesting findings about the soc ial and professional profiles of teachers. One of them is about c ultural improvements of teac hers.(teachers must have three elements: 1-area information, 2-general c ulture 3-formation). According to the results of various researches, today, teac hers are not developing themselves for cultural and soc ial respects. 25 percent of the teac hers who work in distric ts are female. Most of them are young, married and have c hildren. When the ec onomic c onditions of time are c onsidered, it c an be said that teac hers have enough salaries. By c onsidering the need for teac hers, devotee qualific ations were agreed. GR Ilgn Kazas, Osmanl Devleti idari blnnde Konya vilayetine bal bir merkez olarak bilinmektedir. Ilgn tarihte ve zellikle S el uklular zamannda konumu itibariyle nem tayan ve Seluklular zamannda Ha l S avalar gibi nemli tarihi hadiselerin yaand bir yerleim birimidir1 . Ilgn Osmanl Devleti dneminde de nemini muhafaza etmitir. S eyyah Friedric h S arre 1895 senesinde Anadoluda yapt gezilere ilikin yazd eserde, Ilgndan da bahseder. Eserde; S arre, Ilgn kazas ile ilgili olarak Argtha n yaknndan debisi yksek bir a ka rsu geiyor ve nehir kuzeydeki Ilgn Glne ka ryor fadesini kullandktan sonra, sc ak kkrtl su kaynaklar ve i inde banyolarn yer ald S el uklu yaps olan eski binadan sz eder2 . Ilgnn bu doal zenginlikleri ve tarihteki nemine ksac a deinildikten sonra asl konu olan eitime ge ebiliriz. almann Ilgn ve evresindeki ilk mektepleri kapsamakta olup, 19281929 senelerinde Ilgnda retmenlik yapan kiilere ait bilgileri ve kaytlar i ermektedir. Bu inc eleme, gnmzde sk a uygulanan anket almalarnn yakn tarihinde uygulanm bi imi gibi dnlebilir. Elde edilen belgelerde yer alan ve muallimlere yneltilen sorular ile bu sorulara verilen c evaplar ayrntl bilgiler ihtiva etmekte olup, muallimlerin farkl ynlerini bizlere yanst1
Seluklular dneminde Ilgna ait bilgiler iin bk. bn Bibi, Anadolu Seluk Devleti Tarihi (Farsa Muhtasar Seluknmesinden), ev.M.Nuri Genosman, Ankara, Uzluk Basmevi, 1941, s.137,230,296 ; Hal Seferleri ve Ilgn hakknda bk. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye , Naklar Yaynevi, stanbul, 1984, s.223, 274. Friedrich Sarre, Kkasya Seyahati( 1895 Yaz), ev. Dr olako lu, stanbul, 1998, s.28,29.
maktadr. Gnmzde anket almalar ile, eitli branlardaki retmenler farkl zellikleri bakmndan inc elenmektedir. Bu almann tarihe uyarlanm bi iminde elbette ki sorular biz hazrlayamyoruz. Fakat o dnemde retmenlere yneltilmi sorular, yakn tarihimizdeki eitimc ilerin, farkl niteliklerini gstermesi bakmndan nem tamaktadr. I- Ilgnda Cumhuriyetin lk Yllarnda ve Gnmzde lkretim Okullar Gnmzde Ilgn l esinde eitim veren ilk retim okullarnn isim ve saylarna ilikin bilgilerlere yer verdikten sonra Cumhuriyetin ilk yllarnda Ilgn l esindeki okullarn isimleri ve says tarihteki ekliyle bu blmde ortaya konulmutur. Buna gre, gnmzde Ilgnda yirmi be ilkretim okulu eitim vermektedir. Bunlar tablo eklinde aada sunulmutur. Tablo 1. Ilgnda Gnmzdeki lkretim Okullar3
Argthan Atatrk lkretim Okulu Argthan Cumhuriyet lkretim Okulu Aaiil Kazm Karabekir lkretim Okulu Aaiil lkretim Okulu Ilgn Atatrk lkretim Okulu Ilgn Balk Mehmet Ali Ak lkretim Okulu Ilgn Bykoba Ky smail Mertolu lkretim Okulu Ilgn Cumhuriyet lkretim Okulu avuugl Atatrk lkretim Okulu Gedikren lkretim Okulu Gkeyurt lkretim Okulu Ilgn Halil zkan lkretim Okulu Ilgn Aalar Murat Doru lkretim Okulu Ilgn Ziya Mert lkretim Okulu Ilgn nn lkretim Okulu Kapakl lkretim Okulu Mahmuthisar lkretim okulu Ilgn Milli Egemenlik lkretim Okulu Orhaniye 125. Yl lkretim Okulu Ilgn Sadk lkretim Okulu Ilgn ehit Mustafa Deniz Kanc lkretim Okulu Ilgn Yukariil ehit Asker Seyit Ali Gr lkretim Okulu 100. Yl lkretim Okulu 75. Yl lkretim Okulu
Bu okullardan 10u merkezde eitim verirken, dierleri ky ve kasabalarda eitim faaliyetlerini srdrmektedirler. Gnmzde 25 ilkretim okulu ile hizmet veren Ilgnda, yakn tarihimizde ne kadar eitim kurumu olduunu tarihi kaytlardan renebilmekteyiz. Ilgnda II. Merutiyet dneminde bir Rdiye Mektebi bulunmaktadr4 . Bunun dnda 1925 senesinde mevc ut okullarn isimleri u ekildedir:
3 4
www.meb.gov.tr/baglantilar/okullar/13.06.2010. Konya Darlmuallimat mtihan Cetveli, Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi (BYEK), D.No (Defter Numaras): 75, s.39.
Merkez lk Erkek Mektebi, Merkez lk Kz Mektebi, iil Mektebi, Balk Mektebi, iftlikler ve Mahmuthisar Tekke Ky5 Mektebi, avuu Ky Mektebi, Geid Ky Mektebi, Argthan Nahiyesi Mektebi, Rus Ky Mektebi, Yen-diin Ky Mektebi, Kembos, Bulcuk, Osmaniye Mektebi, Burhaniye ve Ayaslar Kyleri Mektepleri6 . Dolaysyla on alt ilkokulun olduu grlmektedir. Bir baka kaytta Ilgndaki okullarn isimlerine ilikin bilgiler u ekildedir: Ilgn Kemal Bey Kz Mektebi, Argthan Zikr (Erkek) Mektebi, Argthan nas (Kz) Mektebi, Burhaniye Ky Mektebi, Rus Ky Mektebi, Osmaniye Nahiyesi Mektebi, Belekler Ky Mektebi, Balk Ky Mektebi, iftlikler ve Bulc uk Ky Mektebi, Mahmuthisar Tekke Ky Mektebi, Orhaniye Mektebi, avu u Ky Mektebi, Sebiller, hsaniye, iil, Kembos 7 ve Ayaslar kyleri mektepleri8 . Bu mekteplere merkez erkek mektebi de eklendii zaman toplam on dokuz mektebin eitim verdii anlalr. almamzda bu okullardan bir ounda, grev yapan retmenlerin kaytlar inc elenmitir. nc elediimiz okullar u ekildedir: -Ilgn Merkez Erkek Mektebi -Ilgn Merkez Kz Mektebi -Ilgn Aa iil Ky Mektebi -Ilgn Mahmuthisar ve Tekke Ky Mektebi -Ilgn Burhaniye Ky Mektebi -Ilgn Osmaniye Ky Mektebi -Ilgn Argthan Nahiyesi Mektebi -Ilgn Ge id Ky Mektebi -Ilgn avu u Ky Mektebi -Ilgn Bulc uk Ky Mektebi -Ilgn Yen-diin Ky Mektebi -Ilgn Rus (Baky) Ky Mektebi Bu okullardan Ilgn Merkez Mektebinde grev yapan be retmen; Kz Mektebinde vazife yapan iki retmen; Argthan Nahiyesi ilk mektebindeki iki retmen ve dier karyelerdeki birer retmen olmak zere toplam on sekiz eitimc inin kaytlar inc elenmitir. II. Muallimlerin simleri, Yalar ve Memleketleri eitli mekteplerde grev yaparak Ilgn merkez, nahiye ve kylerinde vazifeye balayan ve burada vazifelerine devam eden retmenlerin doum tarihleri ve doum yerlerine ilikin bilgiler aada tablo halinde gsterilmitir.
5 6 7 8
Mahmuthisar Tekke Ky gnmzde ve yarm asrdr Beykonak olarak bilinmektedir. Ilgn Kazasnn 1341 Sene-i Martndan tibaren lk Mekteplerin Muallimleri Kaydna Mahsus Defter, BYEK, D.NO:6,.s.1. Kembos ky Gkeyurt olarak isimlendirilmitir. Ilgn Kazas lk Mektepleri Muallim ve Muallimelerinin Kaytlarna Mahsus Sicil Defteri , BYEK, D.NO:10, s.1.
Tablo 2. Cumhuriyetin lk Yllarnda Ilgnda Grev Yapan retmenlerin Kiisel Bilgileri9

Okulun Ad Ilgn Merkez lk Mektebi Ilgn Merkez lk Mektebi Ilgn Merkez Mektebi Ilgn Merkez Mektebi Ilgn Merkez lk Mektebi Ilgn Merkez Kz Mektebi Ilgn Merkez Kz Mektebi Ilgn Burhaniye Ky lk Mektebi Ilgn Osmaniye Ky Mektebi Ilgn Argthan Nahiyesi lk Mektebi Ilgn Argthan Nahiyesi Mektebi Ilgn Geid Ky Muallimi Ilgn avuu Ky Mektebi Ilgn Bulcuk Ky Mektebi Ilgn Mahmuthisar ve Tekke Ky Mektebi Ilgn Aaiil Ky Mektebi Ilgn Yen-diin Ky Mektebi Ilgn Rus Ky Mektebi retmenin smi Ahmed akir Bey Nefise Hanm Naciye Hanm Memduh Bey Muallim Vekili Kezban Hanm Hayri Bey Vesile Hanm Rd Bey Halil Hilmi Bey Hseyin Cavid Bey Abdlgaffar Bey Mustafa Fahri Bey Mehmet Emin Bey Ahmet hsan Bey Recep Efendi Doum Tarihi 1890 1892 1907 1901 1911 1896 1901 1902 1887 1894 1876 1897 1901 1906 1900 Doum Yeri Nide Ilgn (Karakarye) Mersin Konya Ilgn stanbul Konya Ilgn Ilgn Ilgn (Bulcuk) Hadim Ilgn arkikaraaa Akehir Konya Babasnn smi Mustafa Efendi Hasan Efendi Hac kr Bey Yusuf Ziya Efendi Mehmet Efendi Mehmet Fuat Efendi Abdullah Efendi Mevld Aa Seyid Efendi Ahmed Efendi Abdlcelil Aa Yakup Efendi Mehmet Tahir Efendi smail Bahri Efendi Hasan Efendi
Mustafa Nazmi Efendi Osman Bey brahim Bey
1894 1899 1889
Ilgn (Bulcuk) Kafkasya Konya
Hseyin Efendi Ali Efendi Said Efendi
Bulgu ve Yorumlar Ilgnda yakn tarihimizde grev yapan retmenlere ilikin yukarda yer verilen bilgiler, retmenlerin ya ortalamas ve memleketlerine ilikin verileri yanstmakta ve bu veriler istatistik bulgulara ulamamza yardmc olmaktadr. Buna gre, incelediimiz on sekiz retmenin ya ortalamas 31dir. retmenlerin gen yata olduklar ifade edilebilir. retmenlerin en genci 18, en yals 52 yandadr. retmenlerden drdnn ise bayan olduu grlmektedir.
Ilgn Merkez Erkek Mektebi,Ilgn Merkez Kz Mektebi, Ilgn Aa i il Mektebi, Ilgn Mahmuthisar Mektebi Ilgn Burhaniye Karyesi Mektebi, Ilgn Osmaniye Karyesi Mektebi, Ilgn Argthan Nahiyesi Mektebi, Ilgn Geid Karyesi Mektebi, Ilgn avu u Karyesi Mektebi, Ilgn Bulcuk Karyesi Mektebi Muallimlerine Ait Kaytlar , Ilgn lesi retmenlerine Ait Kayt Defteri , Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, D.NO: 1, s.2-20.
retmenlerin doum yerlerine baktmz zaman, nemli bir ksmnn Konya ve evresinden olduu grlmektedir. Mersin, Nide, stanbul ve Isparta arkikaraaa tan bir retmen vardr. Kafkasyal bir retmenin de Ilgnda grev yapt anlalr. Dier on retmen Konyaldr. Bunlarnda yedisinin memleketi ise Ilgndr. III. Ilgnda Grev Yapan retmenlerin Sosyal ve Ekonomik Durumu Bu blmde, Ilgnda Cumhuriyetin ilk yllarnda eitli mekteplerde grev alan retmenlerin, maalar, kendilerine ait emlak veya menkl varl, oturduklar evin kira m yoksa kendilerine ait mi olduu, evli ve oc uk sahibi olup olmadklar ile ilgili olarak retmenlere yneltilen sorular yer almaktadr. Bu sorular ile retmenlerin verdii cevaplar aada tablo halinde gsterilmitir. Tablo 3. Ilgn lk Mekteplerindeki retmenlerin Sosyal ve Ekonomik Durumlar10 .
ahsna Ait Emlak ve mal varl var mdr? Oturduu ev kendisinin midir? Hangi el ilerinde mahareti vardr?
Okul ve retmenlerin simleri
Evli Olup Olmad ve ocuk Says
Maa (kuru)
Musikiye vakf mdr?
Resim yapmaya muktedir midir?
Ilgn Merkez lk Mektebi Muallimi Ahmed akir Bey Ilgn Merkez Mektebi Muallimi Memduh Bey Ilgn Merkez Mektebi Muallimesi Naciye Hanm Ilgn Merkez Mektebi Muallimesi Nefise Hanm Ilgn Merkez lk Mektebi Muallimi Muallimi Vekili Kezban Hanm Ilgn Merkez Kz Mektebi Muallimi Vesile Hanm Ilgn Merkez Kz Mektebi Muallimi Hayri Bey Ilgn Aaiil Karyesi Mektebi Muallimi Mustafa Nazmi Efendi
10
Ei vefat etmitir.-ki ocuu vardr.
Yoktur
Kiradr
1950
ark okurum alet alamam.
Karakalem ile resim yaparm
Mukavva ve sair iler.
Bekrdr
Yoktur
Kiradr
1500
Muktedirdir
Kat, ilerinde
Evli (1927)ocuu yok Evli (1909)ki ocuu var.
Yoktur
Kiradr
1500
Ud, keman alar.
Biraz
Muktedirdir.
Yoktur
Kiradr
1500
Lisanen
Biraz
Terzilik, nak ve kat ileri
Bekr
Yoktur
Kiradr
750
Biraz
Kat, diki ve el ileri
Evli-1922- Bir ocuu var
Yoktur
Kiradr
1758
Ud, keman alar
Biraz
Biki, diki, nak
Evli-1922-ki ocuu var
Yoktur
Kiradr
800
Evli-1920Drt ocuu var.
Yoktur
Kiradr
1620
Vakf deildir
Mektepte yaplan resimleri yapar
Mektepte yaplan el ilerini yapar
Ilgn lesi retmenlerine Ait Kayt Defteri , BYEK, D.No:1.
Ilgn Mahmuthisar Mektebi Muallimi Recep Efendi Ilgn Bulcuk Karyesi Mektebi Muallimi Ahmet hsan Bey Ilgn avuu Karyesi Mektebi Muallimi Mehmet Emin Bey Ilgn Geid Karyesi Muallimi Mustafa Fahri Bey Ilgn Argthan Nahiyesi Mekteb i Ba Muallimi Abdlgaffar Bey Ilgn Argthan Nahiyesi Mekteb i Muallimi Hseyin Cavid Bey Ilgn Osmaniye Karyesi Mektebi Muallimi Halil Hilmi Bey Ilgn Burhaniye Karyesi Mektebi Muallimi Rd Bey Ilgn Yen-diin Karyesi Mektebi Muallimi Osman Bey Ilgn Rus Ky Mektebi Muallimi brahim Bey
Deildir
Yoktur
Kiradr
1500
Nota zerine ud alar Piyano, ud, keman alar
lk mekteplere ait resim yapar
lk mekteplere ait el ilerini yapar Terzilikte ve baz el ilerinde mahareti vardr Toprak ilerinde, marangoz ilerinde mahareti vardr. Bir para tahta ve kat ilerinde
Evli-1926ocuu yoktur
Yoktur
Kiradr
800
Muktedirdir.
Evli-1924-ki
Yoktur
Kiradr
1500
Biraz ud alar
Resim ileri olduka yapar
Evli-1921- ki ocuu vardr
Yoktur
Kiradr
1758
Muktedirdir
Evli- Alt ocuu var
Yoktur
Kiradr
1950
Keman, piyano alar
Fotoraflk
Marangozlukta
Evli-1913- 3 ocuu var
Yoktur
Kiradr
1620
lk mekteplerde okumu Lisanen vakftr alet alamaz
Vkftr
Kat, marangozluk ve el ileri
Evli-1910-2 ocuu var
Yoktur
Kiralktr
920
Vardr
Evli-1924- ki ocuu var.
Yoktur
Kiralktr
800
Deildir
Olduka
Mukavva, el ileri Kat kesmek, kutu yapmak gibi Toprak, kat ileri
Evlidir (1927) Evlidir (1911)- ocuu vardr.
Yoktur
Kiralktr
1500
Biraz ark okurum
Biraz muktedirdir Karakalem ile resim yaparm
Konyada bir evi vardr.
Kiralktr
1950
Biraz vakf
retmenlerin sosyal durumlarna ilikin sorular evli olup olmadklar ile ilgili olup, Tablodan anlalac a zere, on sekiz retmenden on drd evlidir. Kalan drt retmenden biri evli iken ei vefat etmitir, de bekrdr. Buna gre retmenlerin ya ortalamas dk olsa dahi evlenme oran yksektir. Evli olan retmenlerin ortalama oc uk says 3 c ivarndadr. retmenlerin ekonomik durumlarna baktmz zaman11 , bir retmen hari hi birinin kendilerine ait bir menkul veya gayr- menkulnn olmad
11
Cumhuriyet dneminde retmenlerin maa larnn genel ekonomik gstergeler baznda ve konjektrel yap ierisindeki durumunun nasl oldu una ilikin genel bir kanaat olu turabilmesi bakmndan, gda rnleri ve altn fiyatlarna bakmamz veya gayri safi milli hasladan kii ba na d en yllk gelir miktarn incelememiz gerekebilir. 1928 Ylnda Kii Ba na d en gayri safi yurt ii hsla 118 Lira. s.74 Altn Fiyat: 830 kuru idi..s.72 1927 Senesi Ekmek: 15.46 kuru Pirin: 42.86 kuru eker: 44.42 kuru idi. s.83 bk. Feridun Ergin, Birinci Dnya Sava nda ve Atatrk Dneminde Fiyatlar ve Gelirler , Atatrk Ara trma Merkezi Dergisi , Cilt:III, Say:7, Kasm 1986, s.59-85
grlmektedir. retmenlerin tamam kiraladklar bir meskende oturmaktadr. Fakat bu duruma istinaden, retmenlerin maalarnn az olduunu sylemek zordur retmenlerin gen yata olmalar nedeniyle mal, mlk edinememeleri de sz konusu olabilir. Ayrca, gnmzdeki gibi mesken bulmann kolay olmamas gz nne alnmaldr. retmenlerin kabiliyetlerine ilikin sorulara verdikleri c evaplar ilgin bulmaktayz. Zira retmenlerin bir ou herhangi bir mzik aleti alabilmekte, almasn bilmeyenler ise en azndan szl olarak mzik ic ra edebilmektedirler. alnan mzik aletleri de olduk a ilgin tir. Ud, keman, piyano gibi mzik aletlerinden en azndan birini on sekiz retmenden alts kullanabilmektedir. Bunun yan sra drt retmen ark syleyebildiklerini ifade etmilerdir. retmenlerin resim yapabilmeleri konusunda verdikleri yantlar da ilgin tir. retmenlerin tamam resim yapmaya muktedir olduklarn belirtmilerdir. Bunlardan bazs kesin olarak muktedir olduunu ifade ederken bazs da biraz kabiliyetli olduunu sylemektedir. retmenlerden birinin ise fotoraf la ilgisinin olduu grlr. retmenlerin hangi el ilerine maharetlerinin olduuna ilikin yneltilen suale verilen c evaplarda, kat ve mukavva ileri n planda yer almaktadr. Bunun yannda retmenlerden marangozlukta, toprak ve tahta ileri ile terzilikte mahareti olanlar vardr. Bayan retmenlerin ise biki, diki ve nak gibi el ilerine ilgilerinin olduu gzlenmektedir. IV. Ilgnda Grev Alan retmenlerin Mesleki Durumlar Ilgnda grev yapm retmenlerin byk bir ksm 1927de bu kazada greve balamtr. Bunun yannda 1909, 1918, 1919, 1923 ve 1924 yllarndan beri, yani on veya on be senedir ve hatta yirmi senesidir Ilgnda, grevine devam edenler de bulunmaktadr. Bilindii zere gerek Osmanl Devletinin son yllarnda gerekse Cumhuriyetin ilk yllarnda muallimlik yapabilmek i in ehadetname veya ehliyetnameye sahip olmak gerekli idi. Bu nedenle baz retmenler retmen okulunu bitirip ehadetname almaktayd. Muallim ihtiyac da gz nne alnd zaman, bazlarnn ehliyetname almas retmenlie devam edebilmesi i in yeterli grnyordu ve mevcut retmenler retmenlie devam edebilmek i in ehliyetname almak amac yla muallim mektebinde snava girmekteydi. Bu blmde retmenlerin, Ilgnda Cumhuriyetin ilk dnemlerinde grevlerini
Bu rakamlar incelendi inde Cumhuriyetin ilk yllarnda 1.950 kuru maa alan bir retmenin bu rnlerden ne kadar alabilece i hesap edilebilir ve gnmzle kyas edilebilir. Fakat retmenin yllk gelirinin, gayri safi milli hsladan kii ba na d en miktardan hayli yksek oldu u grlr. Bu rakam 1929 senesinde 1.95012 =23.400 kuru tur. 1928 senesinde kii ba na d en ortalama yllk gelirin 118 100 =11.800 kuru oldu u anla lr. Dolaysyla bir retmenin yllk geliri, kii ba na d en yllk gelir ortalamasnn iki kat idi.
srdrmekte iken, hangi belge ile bu grevi ifa ettiklerine yer verilmitir. Ayrc a mezun olduklar okullar ile hangi mekteplerde grev aldklar veya ne tr memuriyetleri yrttkleri sorularna retmenlerin verdikleri c evaplar tablo halinde aada gsterilmitir. Tablo 4. Cumhuriyetin lk Yllarnda retmenlerin lmi ve Mesleki Durumlar (Ilgn) 12
Okulun ve retmenin smi lk Tahsilini Nerede Yapmtr? Orta tahsilini nerede yapmtr? Tamamlamad ise hangi snfa kadar okumutur? Sahip olduu ahadetnamenin tarih ve derecesi? Nide Vilayeti Muallim Mektebini tamamlamitr. Derecesi, Aliyylla dr. Kendisi muallimlik etmeye salhiyyetdar13 eden vesika hangisidir? Tarih v e derecesi? Yrtt Vazifeler Aklama Greve Balama Tarihi
Ilgn Merkez Erkek Mektebi Muallimi Ahmed akir Bey
Nide lk Erkek Mektebinde eitim grmtr. 1901 Lisenin btidai ksmndan
Nide Muallim 1926
Vilayeti Mektebi
Ilgn Merkez Mektebi Muallimi Memduh Bey
Mlga (Kapatlm olan) Drl-hilfetilaliyye Medresesinde
Mlga Drlhilfetil-aliyye Medresesi Sahn Ksmndan 14
Muallimlik, htiyat zabt namzetlii, ihtiyat zabt vekillii, ihtiyat mlazm - sni, Kadnhannda Muallimlik, Ilgn Merkez Mektebi Karye Muallimlii, nsuyu Karyesi ve Kadnhan:nda ve Ilgn Merkez Mektebinde grev yapmtr.
1913
Katl maddesinden dolay iten el ektirilmitir.22-111929 stifas vekaleti celilemizce 10-1929 tarihli tahkikatla kabul edilmitir.
1921
Ilgn Merkez Mektebi Muallimesi Naciye Hanm
Konyada
Muavinlik ehliyetnamesi-1924Meslek ehadetnamesi 1927
Ereli Kz Mektebi nde, Konya Merkez mektebinde, Beyehirde ve Ilgn Merkez Mektebinde almtr.
1924
Ilgn Merkez Mektebi Muallimesi Nefise Hanm
Adapazar Rdiyesinde Tahsil Grmtr.
Muavinlik Ehliyetnamesidir-1925
Ilgn Merkez lk Mektebi Muallimesi Vekili Kezban Hanm
Ilgn Kazas lk Kz Mektebinde Tahsil Grmtr. Konyada
Konya Kz Muallim Mektebi kinci Snfndan Tasdiknamelidir
Kz Muallim Mektebi Tasdiknamesidir
Konya Merkez Ana Mektebi Muallimlii, Ana Mektebi Muallim Vekili, Ilgn Kazas Merkez lk Mektebi Muallim Muavini olarak grev yapt. Ilgn Merkez Mektebi Muallim Vekili
1925
1919
Ilgn Merkez Kz Mektebi Muallimi Vesile Hanm
Ehliyetnamelidir1920
Ilgn Namk Kemal Mektebi Muallimlii, Konya Rdiye Mektebi Muallimli-
1918
12 13 14
Ilgn lesi retmenlerine Ait Kayt Defteri , BYEK, D.No:1. Salhiyyet-dr: Yetkili bk.Ferit Develio lu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, Ankara, 2003, s. 916. Drl-hilfetil-aliyye Medresesinin tli ve li ksmlarnn adlar 1917de ibtid-i hric , ibtid-i dhil ve sahn olarak de itirilmitir. Bk. Mbahat S. Ktko lu, XX. Asra Eri en stanbul Medreselesi , Trk Tarih Kurumu, Ankara, 2000, s.19
i, Karaman Merkez Kz Mektebi, Ilgn Merkez Kz Mektebi, Ilgn Merkez Erkek Mektebinde grev yapt. Ilgn Merkez Kz Mektebi Muallimi Hayri Bey stanbul Rehber-i Tahsil Mektebinde Talimgh Ehliyetnamesi bulunamadndan kayd silinmitir. Ilgn Yukariil, Burhaniye, Osmaniye Karyeleri, Argthan Nahiyesi ve Aaiil Karyelerinde Muallimlik yapmtr. Ilgn Mahmuthisar Karyesi Muallimlii 1925
Ilgn Aaiil Karyesi Mektebi Mektebi Muallimi Mustafa Nazmi Efendi
Bulcuk karyesi mekteb-i ibtidiyesinde ve Ilgn rdiyesinde
Konya Erkek Muallim Mektebinde 1. ve 2. snftan terk ederek askere gitmitir.
Muvakkat ehliyetname 1923
1920
Ilgn Mahmuthisar Mektebi Muallimi Recep Efendi Ilgn Bulcuk Karyesi Mektebi Muallimi Ahmet hsan Bey
Konya Mecidiye lk Mektebinde Nide Sultanisinde ve Akehir dadisinde tahsil grmtr. arkikaraaa Mekteb-i btidaisi ve Rdiyesi
stanbul mam Hatip Mektebi
stanbul mam Hatib Mektebi ehadetnamesi 1926 Sanayi Mektebi ehadetnamelidir 1924 Aliyylladr.
1926
Konya Sanayi Mektebini tamamlamtr. 1340 Derecesi Aliyylla
Ilgn Bulcuk Karyesi Muallimlii
1924
Ilgn avuu Karyesi Mektebi Muallimi Mehmet Emin Bey
Drl-hilfetilaliyye Medresesi 4. snfndan mezundur.
Ehliyetnamelidir 1927
Ktahyada Muallim Vekillii ve Ilg n avuu Karyesi Muallimlii yapmtr. Ilgn Merkez Mustafa Bey Mektebi Muallimliini, Akehir Karaaa Karyesi Muallimliini Akehir Azar Karyesi Muallimliini ve Ilgn Geid Karyesi Muallimliini yrtmtr. Ereli Osmaniye Merkez Mektebi Muallimlii, Karaman dadisi Muallimlii. Karaman Kz Mektebi Muallimlii, Ilgn Argthan Nahiyesi Ba Muallimlii yapmtr. Ilgn Merkez Mektebi Muallim Muavinlii Vekaleti, Ilgn Orman Muhafaza Memurluu Ilgn Bulcuk Karyesi Muallimlii,Ilgn Argthan Muallimlii yapmtr. Ilgn Balk Karyesi Muallimlii, Ilgn Osmaniye Mektebi Muallimlii, Ilgn
1925
Ilgn Geid Karyesi Muallimi Mustafa Fahri Bey
Ilgn rdiyesinde
Ehliyetnamelidir. 1921
1915
Ilgn Argthan Nahiyesi Mektebi Ba Muallimi Abdlgaffar Bey
btidai Mektebinde
Muallimlik ehadetnamesi-1910
1909
Ilgn Argthan Nahiyesi Mektebi Muallimi Hseyin Cavid Bey
Bulcuk Karyesi lk Mektebinde
1923
Ilgn Osmaniye Karyesi Mektebi Muallimi Halil Hilmi Bey
Ilgn Mekteb-i Rdiyesinde
1914
Ilgn Burhaniye Karyesi Mektebi Muallimi Rd Bey
umrada bir ilk mektepte
stanbul mam Hatib Mektebi
mam Hatip Mektebi ehadetnamelidir .
iil Karyesi Mektebi Muallimlii, Ilgn Osmaniye Karyesi Muallimlii yapmtr. Ilgn Kazas Burhaniye Karyesi Mektebi Muallimi
1918
Ilgn Yen-diin Karyesi Mektebi Muallimi Osman Bey Ilgn Rus Karyesi Mektebi Muallimi brahim Bey
Konya Huffaz Mektebi btidaisinde kifpaa Mektebinde
Konya Selahi Medresesinde
Muavinlik Ehliyetnamesi
ki Senelik Konya Erkek Muallim Mektebi
Erkek Mektebi namesi
Muallim ehadet-
htiyat Zabt Namzetlii,htiyat Zabt Vekillii, Ilgnda eitli kylerde muallimlik Ilgn hsaniye, Rus, Derbent, Kadnhan ve Akehirde ve Ilgn Rus Karyesinde Muallimlik
1917
1917
Tablodan anlalac a zere, retmenlerin tamam ilk tahsilini iptidaiye mekteplerinde veya rdiye, idadiye gibi mekteplerin iptidai ksmlarnda tamamlamlardr. retmenlerden orta tahsil gren says ise sekizdir. renimine devam ederken askere gitmek durumunda kalm olan retmenlerin olduu da anlalmaktadr. Yksek tahsil gren retmen olmad i in tabloda buna ayrc a yer verilmemitir. Tabloda grlecei zere muallim mektebi orta tahsil grubu i erisinde yer almaktadr. Muallim mekteplerinin ptidi ksm orta renim; Rdiye ve li ksmlar ise yksek renim snfndadr. O halde Ilgndaki retmenlerden muallim mektebini bitirenlerin tamamnn, muallim mektebinin iptidi ubesinden mezun olduklar sylenebilir. Orta renimini iki retmen medresede, dier retmenlerden ikisi mam Hatip Okulunda, biri S anayi Mektebinde tamamlamtr. Muallimlerden yalnz muallimlik ehadetnamesi ile retmen olarak vazifesini yrtmektedir. Kalan on retmenden yedisi ehliyetname sahibidir. retmenlik yapabilme yetkisini talimgha giderek aldn ifade eden retmenin ehliyetnamesi olmadndan retmenlikten alnd anlalr. Dolaysyla talimgh olarak ifade edilen yer veya eitim kurumu, maarif vekletinc e tannmamtr. SONU Ilgnda gerek tarihte gerekse gnmzde bir ok kyde ilkokul bulunmasndan yola karak, Ilgnn ou ky ve kasabasnda okul ana gelmi renc ilere ilk eitimin verildii anlalmaktadr. Ilgnda merkez kz ve erkek mektebinde birden fazla retmen grev yaparken, kylerde bir retmenle eitime devam edildii ifade edilebilir. retmenlerden vekil olarak grevi yrtenler de bulunmaktadr. Ehliyetnamesi olmayana retmenlik yapma yetkisi ise verilmemitir.
Ilgnda retmenlerin tamamna yakn gen yata olup, bunlarn byk bir ksm evli ve oc uk sahibidir. retmenlerin nemli bir ksmnn Ilgn ile Konya ve evresinden olmas, retmenlerin mahallinden temin edilmesi yoluna gidildiini gsterir. retmenlerin kltrel a dan zengin ve kabiliyetli olduu grlr. Byk bir ksmnn resim ve mzie mahareti vardr. retmenlerin bir ou ud, keman, piyano gibi mzik aletleri alabilmekte ve eitli el ilerinde maharetleri bulunmaktadr. retmenlerin maalar dnemin ekonomik koullar dikkate alndnda yksek saylabilec ek bir rakamdr. Fakat retmenlerin tamamnn herhangi bir mal varl bulunmamaktadr. Dolaysyla tarihi artlar i erisinde konu ele alndnda, gnmzdeki ekliyle konut imknlarnn gelimi olmamas ve dier sebepler dikkate alnarak, retmenlerin mal varl edinmedii ifade edilebilir. Ilgn merkez, nahiye ve kylerinde retmenlik yapanlardan, muallim mektebi mezunu olanlarn saysnn bir hayli dk olduu grlmektedir. retmenlerin byk bir ksm ehliyetname almak suretiyle, retmenlik vazifesini yrtmektedir. retmenlik yapabilme yetkisinin Medrese (Drlhilfetil-aliyye Medresesi Sahn Ksm), Sanayi Mektebi ve mam Hatip mezunu olanlara dorudan verildii gzlenmitir. Zira, muallimlik yapmaya salhiyet-dr eden vesika nedir? sorusuna verilen c evaplarda, bu okullarn isimlerinin de olduu anlalr. retmene duyulan ihtiya nedeniyle aranlan niteliklerin asgari dzeyde tutulduu belirtilebilir.
KAYNAKA
- Ferit Develiolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, Ankara, 2003. -Ergin, Feridun, Birinci Dnya Savanda ve Atatrk Dneminde Fiyatlar ve Gelirler, Atatrk Ara trma Merkezi Dergisi, Cilt:III, Say:7, Kasm 1986 - Ilgn lesi retmenlerine Ait Kayt Defteri, Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi BYEK, D.NO: 1. - Ilgn Ka zasnn 1341 Sene-i Martndan tibaren lk Mekteplerin Muallimleri Kaydna Mahsus Defter, BYEK, D.NO:6. - Ilgn Ka zas lk Mektepleri Muallim ve Muallimelerinin Kaytlarna Mahsus Sicil Defteri, BYEK, D.NO:10. - bn Bibi, Anadolu Seluk Devleti Tarihi (Farsa Muhtasar Seluknmesinden), ev.M.Nuri Genosman, Ankara, Uzluk Basmevi, 1941. - Konya Darlmuallimat mtihan Cetveli, BYEK, D.No: 75. - Ktkolu, Mbahat S., XX. Asra Erien stanbul Medreseleri , Trk Tarih Kurumu, Ankara, 2000 - Sarre, Friedrich, Kkasya Seyahati (1895 Yaz), ev. Dr olakolu, stanbul, 1998. - Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, Naklar Yaynevi, stanbul, 1984. - www.meb.gov.tr/baglantilar/okullar/13.06.2010.
EKLER Ek-1- retmenlerden Ahmet akir Beye Ait Kayt
TARHN PENDE

Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 2 5 1 -2 81
Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 2 5 1 -2 81
HIYANET- VATANYE KANUNUNUN MZAKERELER VE KABUL Yaar ZETN* H. Mehmet DAISTAN**

zet Trkiye Byk Millet Meclisi, balatlan haksz igaller ve bu igaller karsnda, Mustafa Kemal Paann n ayak olduu direnmenin ve merulama abalarnn bir neticesi olarak ortaya kmtr. TBMM Hkmeti, olaanst artlar altnda ve bu artlarn gerektirdii istikamette kararlar almak zorunluluunu hissederek 29 Nisan 1920de 2 nolu kararla Hyanet-i Vataniye Kanununu kabul etmitir. Mill Mcadele dneminin en etin gnlerinde bu kanunun TBMM tarafndan karlp yrrle konmas, vatann ve milletin kurtuluu asndan bir dnm noktas olmutur. Kanunun kabul ile TBMMnin meruluu perinlenip bir kez daha tescil edilmi, kanun dorultusunda ve ierisinde milletin yksek karlar aleyhine yaplan haksz eylemlerin bertaraf edilme yolu tutulmutur. Anahtar Kelimeler TBMM Birinci Dnem, Hyanet-i Vataniye Kanunu, Hyanet-i Vataniye Kanununun Mzakeresi, Fetva la r, sya nla r THE NEGOTIATIONS AND ACCEP TANCE OF THE LAW OF TREASON Abstract The Turkish Grand National Assembly (TGNA) came forward as a result of the resistance and legitimization efforts led by Mustafa Kemal Pasha against the unfairly launched invasions. Feeling obliged to make decisions under exceptional circumstances and in the direction required by these circumstances, TGNA Government accepted the Law of Treason (Hyanet-i Vataniye Kanunu) with the resolution no.2 on 29 April 1920. The enforcement of this law by TGNA in the most inconvenient days of the national struggle was a milestone in the salvation process of our homeland and nation. After this law was accepted, legitimateness of TGNA was consolidated and registered once again, and unfair actions to the detriment of national interests were started to be obviated inside and in the direction of the law. Key Words TGNA First Term, The Law of Treason (Hyanet-i Vataniye Kanunu), Negotiations of the Law of Treason, Fa twa , Domestic Riots
* **
Do. Dr. Ahi Evran niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm yesi, Krehir. yozucetin@ahievran.edu.tr Ahi Evran niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm rencisi. mehmetdagistan1453@gmail.com
GR Bu aratrma ve incelemenin amac, mzakereleri temelinde Hyanet-i Vataniye Kanununu tahlil edip, bu kanunun Mill Mcadelenin baar ile neticelendirilmesindeki yerini belirlemeye yneliktir. almada, Hyanet-i Vataniye Kanununun mzakereleri, Kanunun kabul edilmesi ve uygulanmasna ynelik ortaya kan eksiklik ve araylar zerinde durulmu, almann ad Hyaneti Vataniye Kanununun Mzakereleri ve Kabul olarak belirlenmitir. Bu almada, TBMM Zabt Cerideleri, Meclis faaliyetlerinin yrtlmesi srasndaki btn konuma ve davranlar ihtiva etmesi, zamann politik artlar hakknda bilgiler vermesi nedeniyle esas alnm, TBMM Kavanin Mecmuas, Dstur ve resm yaynlara da yer verilerek, telif ve tetkik eserlerden de istifade edilmitir. 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesi, Osmanl Devletinin idam ferman olmu ve Mtarekenin uygulanmas ile lkenin can yanm, Trk milletine kendi imknlaryla direnmekten baka are brakmamt1 . Boyun emeyen Anadolu halk, Mustafa Kemal Paa nderliinde bakaldrm, bu ba kaldr, 23 Nisan 1920de TBMMnin almasyla meru bir organ tarafndan ynlendirilmeye balanmt. te isyanlar bastrlmadan, asker firarlar nlenip dzenli ordu kurulmadan otoritenin tesis edilip, igalci glere kar konulmas ve baar elde edebilmesi mmkn gzkmemekte idi. Byle bir durumda TBMM tarafndan 29 Nisan 1920de 2 nolu Hyanet-i Vataniye Kanunu adyla ilk olaanst durum kanunu karlacak ve meruluk, Hilafet-Saltanat ve lke topraklarn kurtarmak amac na dayandrlarak vatana ihanet su u tespit edilip, yaptrm altna alnac akt. Anadolu halk tarafndan stanbul Hkmeti ve Sarayn, tilaf Devletlerinin tutumuna karlk, lkesini ve namusunu muhafaza etmek amacyla lkenin muhtelif yerlerinde Redd-i lhak, Redd-i gal, Muhafaza- Hukuk, stihlas- Vatan ve Mdafa- Hukuk gibi siyas Kuv-y Milliye ad altnda da asker ve silahl direni tekilatlar oluturulmakta, kongreler toplanmakta idi2 . Mustafa Kemal Paann Samsuna kmasyla Mdafa- Hukuk Cemiyetleri ve kongrelerle Anadolu halknn tekiltlandrlmas mmkn hale gelmiti3 . Meclis-i Mebusann 17 ubatta Misk- Millyi onaylamas, merutiyet i ve bar l bir talep olarak dikkati ekmekte ancak, 16 Mart 1920de stanbulun ngilizler tarafndan resmen igal edilmesi ile btn kurumlar ele ge irilmi bulunmakta idi. Heyet-i Temsiliye tarafndan fiil bir hkmet olarak mill irade ele alnm mill ve mahall kongrelerde alnan kararlar titizlikle yerine getirilip, Ge ic i H1 2 3
smet nn, Hatralar, (Haz. Sabahattin Selek), C. 1, stanbul 1985, s. 164. Fethi Teveto lu, Mill Mcadele Yllarndaki Kurulu lar, TTK Basmevi, Ankara 1991, s. (nsz IX). Fahri oker, Parlamento Tarihi Mill Mcadele ve TBMM I. Dnem (19191923), C. I, Trkiye Byk Millet Meclisi Vakf Yaynlar, Ankara 1994, s. 4.
kmet grevi ifa edilmi ve 19 Mart 1920 tarihli ntihbt Teblii nin yaynlanmasyla yeni Trk devletinin kuruluuna giden hukuk yol a lmt4 . 23 Nisan 1920 Cuma gn, Makam muallyi hilfet ve saltanat ve memaliki mahrusa i ahaneyi yed-i ecanipden ta hlis ve taarruzat defi maksadna ma tuf ola ra k teekkl eden 5 Byk Millet Mec lisi toplanmt. Trk ulusunun kendi egemenliini btnyle kendi eline aldnn ilk a klamas ve mjdecisi olan al konumasn en yal ye olmas nedeniyle S inop Mebusu Mehmet erif Bey yapmt. TBMM, stanbuldan gelen mebuslarla birlikte toplam 337 milletvekili bulunmas gerekirken 115 mebusun katlmyla almalarna balamt6 . Meclisin toplanmasnn ertesi gn Meclis Bakan seilen Mustafa Kemal Paa, ilki; Mondros Mtarekesinden Erzurum Kongresine kadar ge en zaman zarfndaki duruma dair, ikinc isi; Erzurum Kongresinden stanbulun igal edildii gn olan 16 Mart 1920 tarihine kadar, nc safhas da; 16 Marttan TBMMnin a lna kadar olan duruma dair, olmak zere devre halinde uzun ve ayrntl bir konuma yapmtr7 . Mustafa Kemal Paa, 30 Ekim 1918 tarihinden 13 Nisan 1920 tarihine kadar geen zaman zarfndaki olaylar anlattktan sonra, yeni Trk Devletinin, hak ve adalete dayanan, gereki, insancl ve bar politikann esaslar er evesinde Meclisin izleyecei ulusal siyaseti; Ulusal snrlarmz iinde, her eyden nce kendi gcmze dayanarak varlmz koruyup ulusun ve yurdun gerek mutluluuna ve ba yndrlna almak geliigzel, ulalamayacak istekler peinde ulusu uratrmama k ve za rara sokmamak, uygarlk dnyasnn uygarca insanca davrann ve karlkl dostluunu beklemektir8 eklinde ifade etmekte idi. Daha sonra Hkmet kurulmas iin de Mec lise nerge verildi ve bu nerge kabul edildi9 . TBMM, 2 Mays 1920de cra Vekillerinin se ilmesine dair 3 numaral kanunu10 kabul ederek ilk cra Vekillerini seip Hkmeti kurduktan sonra Mustafa Kemal Paa, Byk Millet Meclisi Reisi sfatyla c ra Vekilleri Heyeti toplantlarna da bakanlk etmeye balamt. O, 20 Ocak 1921de Tekilt- Esasiye Kanunu ile
4
6 7 8 9
10
Kemal Atatrk (Bugnk dille yayna hazrlayan Prof. Dr. Korkmaz Zeynep), Nutuk 1919 1927 Atatrk Ara trma Merkezi Yaynlar, Ankara 2006, s. 288; erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi Ulusal Direni ten Trkiye Cumhuriyetine, C. 2, Bilgi Yaynevi, Ankara 1992, s. 122. Bkz. 2 Sayl Hyanet-i Vataniye Kanununun Birinci Maddesi.; TBMM Kavanin Mecmuas, D. I, C. I, No: 2, TBMM Matbaas (nc Basl), Ankara 1943, s. 2. Do u Ergil, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, Turhan Kitabevi, Ankara 1981, s. 193. TBMM Zabt Ceridesi (TBMM ZC ), D. I, C. 1, TBMM Matbaas (3. Bask), Ankara 1959, 816, 26-30, 33-35. Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Zeus Kitabevi, zmir 2007, s. 185. Erzurum Mebusu Cellettin Arif Beyin takrirleri gere ince; Meclisin ilerini dzenlemek, icra etkinli ini sa lamak amacyla 15 kiiden olu an bir Lyiha Encmeni ile di er alt kiilik icra encmenin seimine geilmi, nc birle imin beinci oturumunda yaplan seimlerle Trkiyenin ilk kabinesi olan Muvakkat cra Encmeni (Geici cra Komisyonu)ne yeler seilmiti; TBMM ZC, D. 1, C. I, s. 55, 56, 58, 59, 60, 61, 62, 63; 26 Nisan 1920de orum Mebusu Sddk Beyin takriri ve TBMMnin 7 numaral karar ile Meclis-i Mebusan Nizamname-i Dhilisinin de itirilerek uygulamas kabul edilmi, 27 Nisan 1920de Komisyon (ilk Encmen) seimleri tamamlanmt; TBMM ZC, D. 1, C. I, s. 71, 72. Byk Millet Millet Meclisi cra Vekillerinin Sureti ntihabna Dair Kanun.; Dstur, nc Tertip, C. 1, Milliyet Matbaas, stanbul 1929, s. 6; TBMM Kavanin Mecmuas, D. I, C. I, No: 3 TBMM Matbaas (nc Basl), Ankara 1943, s. 4.; TBMM ZC, D. 1, C. I, s. 185, 186.
c ra Vekilleri Heyeti Reislii Makam kurulup Fevzi Paa bu greve se ilinc eye kadar c ra Vekilleri Heyeti Reisliini bizzat yrtmtr11 . 4 Mays 1920de c ra Vekilleri Heyetinin kurulmas ile Mill Mcadelenin yrtme organ yalnz fiili olmaktan kacak, hukuk olarak da milletin kaderine el koymu bulunac akt12 . Meclisin kard ve ihtilalci bir zellii bulunan ilk kanunlar arasnda aratrma ve incelemenin konusunu oluturan Hyanet-i Vataniye Kanunu (29 Nisan 1920) kanunda da yer almakta idi. 13 Cephede yaplacak ve olumlu sonular verecek mcadeleler iin ncelikle dzenli ordunun kurulmas ihtiyac bilinmekte olup, i gvenlii bozuc u unsurlarn ortadan kaldrlmas ve asker ka aklarnn nne ge ilmesi gerekmekte idi14 . TBMM ve Mill Mc adele a sndan dier bir tehlike ise, eyhlislm Drrzade Mehmet Efendiye igalci glerin etkisi ile hazrlatlan fetvalar gzkyordu. 15 1. Hyanet-i Vataniye Kanununun karlmasna Duyulan htiya: TBMMnin a ld dnemde deiik nedenlerle balayan askerden kama ve ayaklanmalarn n alnamam, benzer olaylar nlemek ve asayii salamak i in Mdafa- Hu-
11
12
13
14 15
hsan Ezherli, Trkiye Byk Millet Meclisi (1920-1998) ve Osmanl Meclisi Mebusan (1877-1920), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara 1998, s. 44; Meclisin fevkalde salhiyetli olarak kurulmu olmas, ihtilalci ve me ru karakterinin de en byk sembol idi. stanbuldan gelenler (92), Malta ve Yunanistandan gelip katlanlar (14) ve yeni seilenler (232) olmak zere iki seimle gelen mebuslarda o unlu u yeni seilenlerin te kil etmesi, TBMMye yeni bir ehre ve mna verdi i gibi bundan ba ka Mdafa- Hukuk Cemiyetleri, belediyeler ve idare meclislerinin de katlmas TBMMye seim tekni i bakmndan da ayr bir zellik katyordu. Meclis Reisinin ayn zamanda cra Vekiller Heyetinin de ba kan olmas, Hkmet Ba kan ve vekillerin ayr ayr ve hepsini birden Meclise kar sorumlu klmas, Meclisin me rulu unu kuvvetlendiren ba ka bir faktr olmakta idi; Byklo lu, a.g.m., s. 653655. Byko lu, a.g.m., s. 655; Meclisin yaynlad belli ba l beyannameler de bulunmakta idi. Bu beyannameler unlard; TBMMnin, Mill Mcadeleyi baltalamak ve kertmek, bunun iin de Trk ulusunu paralamak isteyen gerek d manlarn amacn a a vurmak ve halk bu hainlere kar uyandrmak amacyla yaymlad Beyannamesi (26 Nisan 1920), rad Encmeninin Beyannamesi (9 Mays 1920), eriye Encmeninin Beyannamesi (9 Mays 1920), Ayrca Meclis adna, 27 Nisan 1920 tarihli, Padiaha ekilen telgraf; TBMM ZC, D. 1, C. 2, TBMM Basmevi (nc Basl), Ankara 1981, s. 123-124. Hyanet-i Vataniye Kanunu (Dstur, nc Tertip, C. 1, Kanun No: 2, Milliyet Matbaas, stanbul 1929, s. 4-5; Di er ilk kanunlar ise unlar olacaktr: stanbul Hkmeti le Olan Resm Muhaberatn Yasaklanmas Hakknda Kararname (6 Mays 1920); stanbul Hkmetiyle Resm Muhaberatn Memniyeti Hakknda Kararnme (Kararname No: 2) Dstur, nc Tertip, C. 1, s. 7; Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi Mondrostan Mudanyaya Kadar (30 Ekim 1918-11 Ekim 1922), C. 2, TTK Basmevi, Ankara 1989, s. 102; Cemil Kutlu, Birinci Dnem Trkiye Byk Millet Meclisinin Gvenlikle lgili kard Kanun ve Kararnmeler (23 Nisan 1920-16 Nisan 1923), Atatrk niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits (YaymlanmamYksek Lisans Tezi), Erzurum 1992, s. 81; stanbul Hkmetinin 16 Mart 1920den tibaren Akdetti i ve Edece i Btn Mukavele, Ahidler Vesairenin Hkmsz Oldu una Dair Kararname 19 A ustos 1336 (1920), TBMM Kavanin Mecmuas, D. 1, C. 1, Kanun No: 7, s. 8; Saltanat urasnda (22 Temmuz 1920) Sevr Muahedesinin mza Edilmesine Karar ve Rey Verenlerle Muahedeye mza Koyanlarn hanet-i Vataniye le tham Olunmas ve Haklarnda Gyab Hkm Verilmesi ve simlerinin Her Yerde Lanetle Anlmas Takarrr Etmitir (19 A ustos 1920); TBMM Kavanin Mecmuas, D. 1, C. 1, Kararname No: 37, s. 420; stikll Mahkemeleri Te kili Hakknda Umum Heyet Karar (18 Eyll 1920). Ergun Aybars, stikll Mahkemeleri, Bilgi Yaynevi, Ankara 1975, s. 26, 27. Jaeschke, age., C. 2, s. 97; 10 Nisan 1920de hazrlanan bu fetvalar, 11 Nisanda ilan edilerek d man uaklaryla Anadoluya atlyor, sava gemileriyle de kylara da tlyordu. Yine 11 Nisanda Damat Ferit Pa ann Yalanc millet davasyla vatan ve milleti feda edenlere kar beyannamesi yaymlanmt; Jaeschke, age., C. 2, s. 98; Mustafa Kemal Pa ann belirtti i zere Millet ve ordu bu hyanetten habersiz oldu u gibi onun i gal etti i makama asrlarn kkle tirdi i din ve ananev bir ekilde ba l ve sadk halife ve padi ahnn kurtulu unu d nmek ve iddia etmek, dinsizlik, vatanszlk ve hainlikle sulanyordu; Aybars, stikll ..., s. 27, 28.
kuk rgtleri ile Kuv-y Milliye ve asker birlik komutanlar kendi imkn ve g leri nispetinde baz nlemlere bavurmulardr16 . TBMM, bir yandan igalci glere kar savarken, dier yandan da Osmanl Hkmeti ve igalci glerin sebep olduu ayaklanmalar ve ykc propagandalar sebebiyle tabii olarak olaanst artlar ierisinde bulunuyor ve TBMM Hkmeti, kendi otoritesini egemen klacak, ieride gvenlii salayp firarlar nleyec ek bir yasa zorunluluunu hissediyordu 17 . Mill Mcadele aleyhindeki stanbulun tahrikleri ve kkrtmalar daha ok fetvalar yoluyla yrtlmekte idi. Padiah-Halifenin de imzasn tayan eyhlislm Drrizde Abdullah Efendinin 11 Nisan 1920 tarihli fetvasnda Asi (ba gi) ola rak ta nmlanan Mustafa Kemal ile Mill Kuvvetler mensuplarnn katlinin va cip olduu belirtilmekteydi18 . Bu fetvalarda Kuv-y Miliye, Padiahn sadk tebaasna zulm ve ikence edip, halkn mallarn almaya, gnahsz insanlar kesmeye, memleketi nifak ve paralana srkleyen hareketlerle ortal fesada vermeye girimi ekya olarak nitelendiriliyordu19 . Fetvalarda yksek halifelie kar kanlarn imandan ve dinden de ktklar belirtiliyor ve bunlarn Kuran hkmnc e ldrlmesi meru grlyordu. Kuv-y Milliyeye kar gnderilen askerler onlar ldrmekten ekinir veya ka arlarsa en byk gnah ilemi olac aklar, dnyada ve ahirette en byk c ezaya layk grlec eklerdi. Anadolu, saduyulu ve vatansever ulemayla harekete geip, kar fetvalar kartarak kendini korumaya alt. stanbulun kkrtmalarna kaplan baz halk ynlar ikaz edildi. Anadolu fetvalar, mill kuvvetlere kar yaplan iftiralar din yoluyla rtmek istiyordu. 21-22 Nisan 1920 gecesi mill meseleleri konumak zere yaplan toplantda, en yal hocann nclnde Esa rette bulunduu mu16
17
18 19
Mesela 16-25 A ustos 1919 tarihleri arasnda yaplan ve Kuv-y Milliyenin daha iyi te kiltlanmas yolunda yeni kurumlar olu turarak eksikliklerin giderilmeye alld Ala ehir Kongresinde bu amala bir ceza ynetmeli i de dzenlenmiti; Mustafa Albayrak, Mill Mcadele Dneminde Bat Anadolu Kongreleri (17 Mart 1919-2 A ustos 1920), Atatrk Ara trma Merkezi Yaynlar Ankara 1998, s. 139-153; E. Semih Yaln (Ed.), Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, Berikan Yaynevi, Ankara 2008, s. 193-195; Turan, a.g.m., s. 170; Mustafa Kemal Pa a da Temsilciler Kurulu adna 17 Mart 1920de bir genelge yaymlayarak Vatann karlarna aykr davrananlarn ve memleketin huzur ve dzenini bozanlarn din ve millet fark gzetmeksizin iddetle cezalandrlmalarn istemiti. Ancak uygulamada ok farkl cezalar verildi i iin bunlar yasal bir dayana a kavu turmak ve kiisel yargdan kurtarmak gerekiyordu; Turan, a.g.m., s. 170; Yine 9 Zilhicce 1332 (29.10.1914) tarihli Esrar- Askeriyeyi f a ve Casusluk ve Hyanet-i Harbiye Hakknda ki (Asker Gizlili i Aklama, Casusluk ve Sava Hainli ine likin) yasa, Ferit Pa a ve Padiaha kar olanlar sulu sayd ndan Mill Mcadele dneminde uygulanamaz olmu tu. Ergun Aybars, stikll Mahkemeleri (19201927), C. I-II, Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar, zmir 1988, s. 26; Nitekim Mustafa Kemal Pa a, bu do rultuda daha Meclis almadan nce 23 Mart 1920de: D man lehinde propaganda yapanlar herhangi suretle dmanla muhabere icra eyleyenler ve icraat ve mukarrerat milliyeye fiilen muhalefet sureti ile d manlarn husul maksadna yardm ve herhangi bir ekilde casusluk icra edenler derhal mahall hkmetlerince tevkif ve olbaptaki mevad kanuniyeye tevfiken sratle tecziye olunacaklardr ifadelerin bulundu u telgraf ile d man lehinde propaganda yapanlarn, d manla iliki kuranlarn ve casusluk gibi su ileyenlerin blgesel hkmetlerce cezalandrlmalarn istemekte idi; Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV (Aklamal Dizin lavesiyle), Atatrk Ara trma Merkezi, Ankara 2006, s. 282; Osmanl mparatorlu unda, halkn Anayasaya dayanan hak ve zgrlkleri olmad , yasama, yrtme ve yarg organlarnn ba da padiah oldu undan, herhangi bir ola anst durum ayrm yapmak ve bunu zme kavu turmak imknszd. 1876 Kanun-u Esasisinin 7, 36 ve 113. Maddeleri baz yenilikler getirmiti; ancak bu hkmler, daha ziyade padiahn ahsna tannan geni yetkiler olup, toplum varl nn tehlikeye d t veya d me tehlikesiyle kar karya kald ola anst durumlarla ilgili de ildi; Aybars, stikll Mahkemeleri (1920-1927), s. 25. Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava , Kltr Ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1983, s. 162. evket Sreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal (19191922), C. II, Remzi Kitabevi, stanbul 2008, s. 272, 273.
ha kkak olan Fetva Emininin fetvalarna uyulmamas lazmdr karar alnd ve yaymland20 . Anadolu mftlerinin tamamnn imzalar alnarak stanbul fetvalarna kar be ayr fetva yaymland. Bunlarn birinde; Halifenin hilafet ve saltanat makam olan sta nbul, dman devletler tarafndan fiilen igal edilir, askerler silahszlandrlr ve sebepsiz yere ka tlolunursa denilmekte, Mslmanlarn btn gleriyle hilafet ve sa lta na t makamn esaretten kurtarmas cmleye farz olur mu? sorusuna; Elceva p: olur c evab veriliyordu. Rifat (Breki) Efendi ve 153 mft tarafndan imzalanan dier fetvalarda ise; Mill Mcadeleye katlanlarn as ve ak (bagi) deil, gazi ve lenlerin ehit olacaklar, Mill Mc adeleye kar kanlarn da mahkm edilec ei belirtiliyordu21 . Osmanl Hkmeti, ngilizlerin de tevikiyle askerlii kaldrdna ve halk zerindeki btn vergileri affettiine dair propagandalar yapyordu22 . TBMM, yklendii kurtulu mc adelesinde ylgn ve bkkn halka ar fedakrlklar yklediinden halkta bu fedakrlktan ka ma eilimi yaratlmakta, Mustafa Kemal Paann ttihatl, yeniden kuraca ve Boleviklik getirec ei korkusu yerletirilmeye allmaktayd. Btn bunlara ramen, TBMM, birletirici bir tarzda almak ve bu dorultuda mesafe almak zorunluluunun farkndayd. Ancak Hyanet-i Vataniye Kanununun karlmas dahi gnlerc e sren tartmalara sebep olac akt23 . 2. Kanunun Mzakeresi: Birinci Dnya Sava yllarnda seferberlik ilan edilmesi ile birlikte Divan- Harplerin yetkileri dhiline giren c asusluk ve benzeri su lar iin karlm olan Hyanet-i Harbiye Kanunu na benzer bir uygulamaya, yeni dnemde de ac il ihtiya duyulduu zerinde durulmutu.
20 21
22
23
Aydemir, age., s. 275. Kemal elik, Mill Mcadelede syanlar, Vatana hanet Kanunu ve stikll Mahkemeleri, A Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, S. 40, Kasm 2007, s. 591; stanbulun kard fetvalar bir dizi isyana sebep oldu u gibi, Anadoluya asl darbeyi indirme amacna ynelik olmu tu. stanbul Birinci dare-i rfiye Divan- Harbi, TBMM aldktan sonra 11 Mays 1920de Mustafa Kemal Pa a ve arkada larn idama mahkm etti. Bu karar, ayrca 13 Mays 1920de Ali Kemal (Artin Kemal)in idare etti i Peyam- Sabah gazetesinde yaymland; Hlya Baykal, Trk Basn Tarihi 1831-1923 (Tanzimat-Me rutiyet-Mill Mcadele Dnemleri), stanbul 1990, s. 231, 232; E. Semih Yaln, Trkiye Cumhuriyeti Tarihinin Kaynaklar, Berikan Yaynlar, Ankara 2003, s. 173, 174. Yaplan bu propagandalar neticesi, 1919dan TBMMnin alna kadar olan ve 1920-1921 ylnda kan belli ba l i isyanlar unlar olmu tu; I. ve II. Bozkr syan (27 Eyll- 4 Ekim /20 Ekim4 Kasm 1919), Ali Bat syan (11 Mays18 A ustos 1919), eyh Recep Olay (2022 Ekim 1919), eyh Eref syan (26 Ekim25 Aralk 1919), I. Ahmet Anzavur Ayaklanmas (1 Ekim-25 Kasm 1919), II. Anzavur syan (16 ubat-16 Nisan 1920), I. ve II. Dzce syan (13 Nisan-31 Mays / 8 A ustos 23 Eyll 1920), apano ullar syan (15 Mays-27 A ustos 1920), Konya syan (2 Ekim-22 Kasm 1920), Mill Aireti syan (1 Haziran-8 Eyll 1920), opur Musa (ivril) syan (21-30 Temmuz 1920), Kokiri (Zara) syan (6 Mart, 17 Haziran 1921), erkez Ethem syan (Kasm 1920-Ocak 1921); Ayrca, TBMMnin iinde bulundu u durumu daha da zor hale getiren u ekilde gelimelere de tank olunmakta idi; baz il ve ilelerin ileri gelenleri arasndaki ekememezlik ve uyu mazlklarn yol at blgesel olaylar, ete veya Kuv-y Milliye olarak da adlandrlan mill kuvvetlerin, yiyecek, giyecek, para ve ihtiya duyduklar di er maddelerin baz yerlerde halktan zorla alnmas, mill harekete kar oldu u bildirilen ahslar yarglamadan cezalandrmalarnn yaratt olumsuz hava ve baz mill kuvvetler komutanlarnn dzenli ordu denetimine girmeye kar karak isyan etmesi, igalci gler ve zellikle ngilizler tarafndan Anadolu halknn, etnik ve mezhep farklarn n plana karan propagandalarn yaratt olumsuzluklar, ngiltere, Fransa, talya, Yunanistan ve ABDnin Anadoludaki rgtl misyonerlerinin yardm, te vik ve kkrtmalar ile ayaklanan baz Rumlar ve Ermenilerin Mill Mcadeleyi engelleme faaliyetleri; Aybars, Trkiye s. 203-205. Aydemir, age., s. 270.
25 Nisan 1920de TBMMnin ele ald ve zerinde mzakere ettii ilk kanun dzenleme, lkenin ierisinde bulunduu olaanst artlar gerei, Hyanet-i Vataniye Kanunu olmu, bu konuda iki maddelik bir kanun teklifi hazrlayan Karahisarsahip Mebusu Mehmet kr Bey, Meclisin otoritesine ve kararlarna uymayanlarn vatan haini olduklarn ifade ettii teklifi, 25 Nisanda Mec lise sunmutu. Bu teklifte;Gayei matlubeye vusul iin Byk Millet Meclisinin ittiha z eyliyecei mukarrerata btn efrad Osmaniyenin mutavaat eylemesi lzmdr. Bu ecilden Meclisi Millnin mukarrerat aleyhinde bulunanlar veya muta va a t eylemiyenler a nca k ha ini vatan olabilirler ve bu gibilerin de hiyaneti vataniye ile ittiham edilmeleri lzmgelir denilmi ve ardndan u iki madde okunmutur; Halifemiz ve Padiahmz Efendimiz Hazretleriyle memaliki Osmaniyeyi yed-i ecanibden ta hlis maksadna ma tuf buluna n Millet Meclisi mukarreratna itaat eylemiyenler ihaneti vataniye ile ittiha m olunurla r., Hiyaneti vataniye hakkndaki kanunu ma hsus bu gibiler ha kknda ta tbik olunur .24 Mehmet kr Bey, bilerek veya bilmeyerek dmana hizmet eden, bozgunc uluk yapan herkesin vatan haini olduunu syleyerek, bu gibilerin Ka nun- Ma hsusa gre idam edilmelerini arzu ediyordu. Ona gre; bu gibi su lulara sert tutum taknlmaz veya yrrlkteki kanunlara gre ceza verilecek olursa davann netic elenmesinin uzayaca ve cezann ibret yn ve etkisinin kalmayac a bir hakikat idi25 . TBMMnin kabul edecei kararlarn tm Osmanl vatandalarn balamas gerektii, Mill Meclisin kararlar aleyhinde bulunanlar veya itaat etmeyenlerin vatan haini olabileceklerini ve bu gibilerin de vatana ihanetle itham edilmeleri gerektii zerinde duran Mehmet kr Bey, teklifinde devamla; Gryoruz ki, her yerde her tarafta ifsadat var, bu ifsadata bilmiyerek peyrev olanlar var, bu gibi ifsa da ta bilerek peyrev olanlar elbette haini vatandrlar ve haini vatanlarn cezas da kanunu ma hsusunda idamdr 26 demi, tereddtle vakit geirecek zamann olmadn, zaten bu kanunun mevcut olduunu ve bugn yeni bir kanun yaplamayac an, sadec e yrrlkte olan kanunlar karar altna alac aklarnn altn izmiti27 . Mehmet kr Beyin mzakere esnasnda savunduu grlerine karlk, Meclis iinde bir grup mebus, bu mahiyetteki kanunun karlmasn istememekte ve Birinci Dnya Sava srasnda karlan kanunlarla idare edilmesini arzu etmekte idiler. Bu durum ise, hlen Osmanl dnc esinin yaamakta olduunu gstermekte idi28 . Anc ak 24 Nisanda Yabanabad Kaymakamlndan Ko Bey adndaki birinin padiah adna halk ayaklandrdn bildiren telgraf ve Mustafa Kemal Paann
24 25 26 27 28
TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 63. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 63. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 63. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 64. Diner Ural, Hyanet-i Vataniye Kanunu ve Uygulamalar (1920-1927), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 2000, s. 45, 46; Aybars, stikll Mahkemeleri (19201927), s. 26; Kutlu, a.g.t. s. 27.
25 Nisanda bu mektuba yazd cevap Mecliste okundu.29 Bu davran ise ayn gn Lyiha Encmenine gnderilen kanun teklifinin nem atfetmesinde ve daha sonra da kanunlamasnda etkili olac akt. Ko Beyin mektubuna verilen cevapta; Ko Beyin ahaliye vaki olan tebligatnn ngilizlerin amalarna hizmet eden millet hainlerinin tertibi olduu, halifenin stanbulda ngilizlerin basks altnda ve esaretinde kald, btn amacn, halifeyi kurtarmak ve milletin varln devam ettirmek ve bamszl korumak olduu, ngilizlerin amacnn halk bu gibi vastalarla kandrarak Mslmanlar birbirine krdrtmak ve ondan sonra memleketi istedikleri gibi esaret altna almak olduu belirtilmitir. Ayrca bu gerein halka ilan edilmesi, halktan phe edenlerin ngiliz hizmetkr insanlara deil, Millet Mec lisine bavurmalar istenmi, buna ramen fesat karanlarn ve ngiliz taraftarlarnn batan karmalarna kaplan ve isyan edenlerin, Byk Millet Mec lisi tarafndan tam bir iddetle c ezalandrlmasna karar verildii ve bu ama iin gerekli kuvvetlerin de hazr edildii, dklec ek btn kanlarn vebalinin bu fesad karanlar ve onlara uyanlara ait olac an; ayet Yabanabad terke mecbur olurlarsa kendilerine emin vasta ile haber gndermeleri, yapacaklar icraatn sonucundan da hemen malmat vermeleri istenmiti. Anc ak Kastamonu Mebusu Abdlkadir Kemali (t) Bey; Meru isek bunu L yiha Encmenine veyahut baka yere havale etmekte hibir mna yoktur. Bitta bi Meclisimiz merudur ve kararlar da tatbik edecektir diyerek kanunun Lyiha Enc menine gnderilmesine kar kmt30 . Yine S aruhan (Manisa) Mebusu Refik evket Bey (nce)in; Mevcut ka va ninimizin iinde bir hyaneti vataniye kanunu yoktur. Mevzuubahsolan kanun, hiyaneti harbiye ve casusluk hakknda olup, mukarreratmzn hepsi ha rbe ve ca suslua mta a llik deildir31 szlerine, Karahisarsahip Mebusu Mehmet kr Bey; o ka nunda derecat muhtelife vardr. Bilerek yapanlarn cezas bakadr. vatan tehlikeye drecek, va tann emri mdafaasnda hiyanet yapacaklarn ve bunu bilerek ya pa nla rn, bilmiyerek ya panlarn cezas baka, bunlarn hep ayr ayr safahat vardr. Sonra bir de casusluk maddesi gryoruz ki, yaplan eylerde casusluktan ibaret kalmyor. Bir adam kyor bir yerde ngiliz parasiyle casusluk ediyor ve orada efkr muzrra nerediyor. Buna casusluk, hiya neti ha rbiye demiyeceiz de ne diyeceiz Yalnz bugn burada yaptmz vatan mda fa a s da bir harb, bir hareketi askeriye deil midir? Elbette bir hareketi askeriyedir ve ha rb ma hiyetini haizdir32 eklinde cevap vermiti. Mebuslardan ounluunun, bu kanunun Lyiha Encmenine gnderilmesini talep etmesi zerine kabul edilmi ve
29 30 31 32
TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 64. TBMM ZC, D. 1, C. I, s. 64, 65. TBMM ZC, D. 1, C. I, s. 65. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 65.
ayrc a Meclisin mukarreratna tebaiyet etmiyenler hyaneti va ta niye ile mttehemdir eklinde bir takrir daha gelmi ve ertesi gn mzakereye konulmutu33 . 25 Nisanda Karahisarsahip Mebusu Mehmet kr Bey tarafndan Mec lise sunulan takrir, Kastamonu Mebusu Abdlkadir Kemali Bey tarafndan bir kez daha okunmu ve Abdlkadir Kemali Bey; Makam muall yi hil feti ve mema liki ma hrusai ahaneyi yed-i ecanipten tahrie ve taarruzat defi maksadna matuf olarak teekkl eden Byk Millet Meclisinin meruiyetine isyan mutazammn kavlen ve fiilen muhalefet veya ifsadatta bulunan kesan haini vatan addolunur. Ahk m ka nuniye da iresinde muhakemeleri bilicra tecziye olunurlar. Bu maddenin muka rrera t ha kknda , hkm ha kknda sz syliyecek zevat varsa biz onu mdafaa edeceiz34 diyerek kanun hkmn tartmaya a k hale getirmiti. Abdlkadir Kemali Bey, Bir mebusun, c ezann, kanunun hangi maddesine karlk gelmesi ile ilgili sorusuna kanunun 56. maddesine35 atfta bulunarak, Meva dd mnferide kabul etmemiz lzmdr. Kanunu Cezadaki vaziyete nazaran bizim ha li ha zrmza tevafuk eder bir madde yoktur. Eer Ceza Ka nununun bu ma ddesini a ynen ka bul edersek bizim aleyhimize kacaktr. Maddei kanuniye sarihtir36 szleri ile c evap vermiti. Abdlkadir Kemali Beyin aklamalarnn ardndan mzakere, vatana ihanet su u i in Lyiha Encmeninin gr istikametinde bal bana bir madde mi kabul edilmeli, yoksa kabul edilecek esasn mevcut kanunlara uymas m gerekli noktasnda cereyan etmiti. Meclisin alsnn drdnc gn ger ekleen bu mzakerede, Osmanl Devletinin mevcut kanunlarnn m uygulanac a, yoksa bu Meclisin kanunlar yeniden mi yapaca sorusu S ivas Mebusu Mustafa Taki Bey tarafndan gndeme getirilmi, netice olarak Mecliste hkim olan gr, bu maddenin Ceza Kanununa dayandrlmakszn mnferit bir madde eklinde kabul edilmesi olarak belirginlemiti37 . S inop Mebusu Hakk Hami Bey (Ulukan), bu Ceza Kanununun ve mahkeme usulnn ve cezasnn Osmanl milletinin ruhundan ve ihtiyac ndan domu bir kanun olmadn syledikten sonra Meclisin amacna aykr harekette bulunmasna ynelik u ifadelere yer vermekte idi; Bugn Meclisi li, ma ka m hil fet ve sa lta natla beraber bilcmle memaliki mstevliyemizi dmann yeditecavz ve yedita ga llbnden tahlis ve milleti selmeti umumiyei sa ha sna erdirmek iin teekkl etmi bir Meclis bulunmak itibariyle, u emele mnafi harektta bulunanlar hiyaneti va ta niye crmiyle mttehemdir. Bina ena leyh, ida m edilecektir 38 .
33 34 35
36 37 38
TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 65, 66. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 79. Her kim memaliki mahrusa ahalisini yekdi eri aleyhinde silhlandrarak mukateleye tahrik ve igraya veyahut bz mahallerde gasb ve garet ve tahribi memleket ve katli nfus efalini ikaa mtecasir olup da kaziyei fesat tamamiyle fiile kar veyahut maddei fesadn icrasna ba lanm olursa ol kimse kezalik idam olunur.; TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 79. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 79. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 79-81. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 79, 80.
Meclisin meruluu ve stanbul Hkmetinin esaretinden bahseden Bursa Mebusu Muhittin Baha Bey (Pars), Gasp ve garette bulunanlar, bu Meclisin emrine ita a t etmiyenler haini vatandr. Elli altnc madde bunu sylyor. Bunda n evvel bir Hkmet vard. stanbulda icray saltanat ediyordu. O Hkmeti esir addediyoruz ve onun a kval ve efalinde serbest bulunmadn iddia ediyoruz. imdi onun yerine millet kendisini ika me etmitir ve o hareket ediyor. Nasl ki, evvelce yani a y evvel Hkmet a leyhine ha reket edenler haini vatan addediliyorlard. Bu Meclis aleyhinde de hareket edenler ha ini va tan addedilir 39 eklinde ifadeleriyle Ceza Kanununun bir Osmanl kanunu olduundan hareketle, TBMMnin yeni ve bamsz bir Meclis olduu, tespit edilen su larn bu Meclisin kendi yapt kanunlarla cezalandrlmalar gerektii zerinde durmu, bu kanunlarn yrtlmesi i in yeni mahkemeler kurulmasn ileri srmt. Mustafa Kemal Paa bakanlnda a lan ikinci oturumda teklif sahibi Mehmet kr Bey krsye gelerek; Vermi olduum takrir esas itiba riyle ka bul edilmekle beraber suveri tatbkyesi hakknda Meclisi, pek ok ihtilfata dryor. bunun esba bn, urada gryorum ki; Meclis kendisinin vazifei teriyesini esas itibariyle tyin ve ta kdir edememesinden ileri geliyor diyerek mzakere srasnda yaanlan teredddn, teklifin i eriinden ziyade, uygulanmas noktasnda olduunu belirtmiti. Mehmet kr Bey, Halifemizin ve Padiahmzn stanbul igaliyle ngiliz esaretine dmesi itibariyle Makam Saltanat, ve onun kuvvei teriyesi olan Meclisi Mebusan icray fa a liyetten geri kalarak millet yeniden kendi mukadderatn idare etmek iin za t lilerinizi intiha betmi ve gndermitir. intizam da iresinde yryebilmek iin imdiye ka da r va zedilmi kavanini mevzuay ve kavanini esasiyeyi kabul etmek ve onun ihtiyaca mutabk olmyan ve iinde bulunduumuz u fevkalde zamana tevafuk etmiyen mevaddm tadil etmek esa sn kabul ederek ie giriecek olursak zannedersem mzakerat, ihtilfat bu ka da r oalmyacaktr. Esas itibariyle, hiyaneti vataniye crmiyle mttehem olma y ka bul ediyoruz. Yalnz sureti tatbikyesi kalyor. Evet, bizim makasd meruamz kabul etmiyerek ifa datta bulunanlar memleket ahalisini birbirine drenler elbette ve elbette hiya neti va taniye ile itham edilir ve hiyaneti vataniyenin cezas btn dnya da ka bul edilmitir, ida mdr. Binaenaleyh, o takdirde teklif ettiim ikinci ma ddeden va zgeiyorum. nk hiyaneti harbiye hakkndaki kanun noksandr. i teevvata drmemek iin, hiya neti va taniye ile itham olunur, demek dorudur 40 szleriyle Meclisin, yasama yetkisine sahip olup olmad ile ilgili bir durum tespiti yapm, Meclisin hem yasama hem de yrtme yetkisine sahip bulunduunun zerinde durmutu. Buna karlk, Saruhan Mebusu Refik evket Bey ise; Kanunu Cezada hiyaneti va ta niye namnda bir crm yok iken biz, bir hiyaneti vataniye crm ihda s ediyoruz. Bina enaleyh her crmn mukabilinde mutlaka bir ceza da ihdas olunmak lzmdr. Cezas, Ka nunu Cezada mevcut ise, demek crm mevcuttur. Mevcud olduuna na za ra n
39 40
TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 80. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 81.
hkkma, Kanunu Ceza mucibince tayini ceza ediniz, diye emretmek fazla olur, zaten mevcut demektir Evvel, bir hiyaneti vataniye crm tarafmzdan ihdas olundukta n sonra bu ihdas olunan crm iin yine bir ceza ihdas lzmdr. nk Kanunu Cezada bu hiya neti va taniye crm yoktur, hiyaneti vataniye crmn ihda s ediyorsa k ceza sn da kendimiz ihdas etmek lzmgelir. Bina ena leyh mesele, ma dde sa rih deildir, a yet hkkm serbest brakrsak mahkeme, mevadd mahsusasma gre tyini cezada muhta rdrla r, doru ve sarih ve muayyen bir crm gstererek muayyen bir ceza vererek iyi bir yol gstermek, iyi bir tarik irae etmek mkellefiyetindeyiz. yeni bir crm ihdas ediyoruz, o crme de yeni bir ceza koymal ve ayn zamanda yeni bir tariki muhakeme ihda s etmeli ve bu ma hkemeler mmkn olabildii kadar maha lli crmde ceza yi vermeli 41 diyerek mevcut Ceza Kanununda vatana ihanet diye bir suun bulunmadn, bunun iin ilk nc e vatana ihanet suunun belirlenip, sonra ceza tayin etmek gerektiine dikkat ekmekte, sz konusu maddede vatana ihanet su unun a k a tanmlanmas gerekliliinin altn izmekte idi. Refik evket Bey ayrc a, vatana ihanet su una verilecek cezann ne olduunu sz konusu etmeye gerek olmadn, bu su un karlnn her yerde olduu gibi idam cezas olacan, bugnk adl tekiltla sratle i grlemeyeceinden dolay da bu c ezann uygulanmas i in yeni bir tekilt yaplmas gereklilii zerinde duruyordu. Osmanl Devletinin ve kanunlarnn hl mevcut olduunu, yeni madde kabul etmek yerine, mevcut Ceza Kanunun uygulanmas gerektiini vurgulayan Amasya Mebusu Ali Rza Efendi dnda aleyhte42 sz sylenilmeyen mzakere, Refik evket Beyin verdii nergenin Lyiha Encmenine sevkiyle son buldu. 3. Kanunun Adnn Belirlenmesi: 27 Nisanda gerekleen mzakerede Lyiha Enc meninden gelen birinci madde Makam mually hilafeti ve memaliki mahrusai ahanei yedi ecanipten tahlise ve taaarruzat defi maksadna mtuf olarak teekkl eden Byk Millet Meclisinin meruiyetine isyan mutazammn kavlen ve fiilen muhalefet veya ifsadatta bulunan kesan haini vatan addolunur43 eklinde Mec lise beyan edildi. S z alan ve mzakereler arasnda dikkat ekici bir noktaya deinen S aruhan Mebusu Refik evket Bey, Kanunun adnn Hyanet-i Vataniye olmasn istemi44 , devamla; ...Madde hiyaneti vataniyeyi tarif etmelidir. Mcrimi deil, crm tarif edelim. O nokta i nazardan bendeniz bu maddei kanuniyenin mntehasnda (Kavlen ve fiilen muha lefet ve ifsa da tta bulunma ya hiya neti va ta niye) denmesini teklif ederim. Sa lisen ma lmulileri (isyan) tbiri umumiyetle bizde fiil bir ekilde kabul ve telkki olunur. Za 41 42
43 44
TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 81, 82. Bir Hkmeti Osmaniye ve bir vatan slmiye vardr. Yalnz Hkmeti Osmaniyenin merkezi bugn taht muhasaradadr. te bundan dolay millet kendi vekillerini buraya gndererek burada byk bir Meclisi Mill akdettirdi. u halde birtakm yazlan mevadd kanuniyeyi ve bunun hakknda yaplan mnaka ay fazla gryorum. Biz, u Byk Meclisimizi, Hkmeti Osmaniye namna idarei umur etti inden dolay onun mevkiine koydu umuz zaman, e er ceza kanununun ikinci fasln aynen kabul ve tatbik edersek maksadmza kfidir. Bundan dolay bu mevaddn umumunun reddi ve o kanunun ikinci faslnn kabuln teklif ediyorum.; TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 84. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 99. TBMM ZC, C. 1, s. 99.
ten meva dd tiyede (kavil ve fiil) tbirlerini tefrik ettiimiz iin ibu ma dde de buluna n (isyan mutazammn) tbirinin kaldrlmasn teklif ederim. u halde maddei ka nuniyeye (Millet Meclisinin meruiyetine kavlen ve fiilen muhalefet veya ifsadatta bulunmaya hya neti va taniye tesmiye olunur) eklinin verilmesini nazar linize arz ederim45 diyerek, bu kanunda fiilin deil, failin tarif edildiini, oysa maddenin faili deil, fiili tarif etmesi gerektii zerinde durmakta, maddeye Millet Meclisinin meruiyetine ka vlen ve fiilen muhalefet veya ifsadatta bulunmaya hiyaneti vataniye tesmiye olunur eklinin verilmesini teklif etmekte idi. Erzurum Mebusu Mustafa Necati Bey ise; (iradei milliyeyi) ihtiva eden her ey merudur. Binaenaleyh (Meclisin meruiyeti) sz mhmel bir szdr. nk iradei milliyeyi ihtiva ediyor. Onun iin bunun yerine Meclisin (Millet Meclisinin maksad merua ve vataniyesini takim iin harekt ve icraat fiiliyede bulunan kesan (ha ini va ta n) ismiyle ta srih olunursa daha mrit ve daha cam olabilir. Sonra maddenin a slnda b z teza dd muhtevi ve esasat hukukiyeye muha lif eylerde grlebilir. (meruiyetine isya n muta zammm kavlen ve fiilen muhalefet ve ifsadatta bulunan kesann) ayn derecede a ddedilmesi muvafk olamaz. (muhalefet) kelimesi olur ki, bazan hyaneti vataniye a ddedilecek ekilde olmyabilir. (muhalefet) kelimesine (haini va ta n) kelimesi ismi verilemez. Fiilen orta ya kp da bir ey yapmaz bitaraf bir vaziyette kalabilir. (hiyaneti vataniye) den addedilebilmek iin her halde fiile inklbetmi olan ekiller olmas lzmdr. (ta hrika t ve icra a t) kelimelerinin konulmas btn bu mahzurlar bertaraf eder zannederim. (meruiyeti) yerine (ma ksad merua ve vataniyesini tkim iin tahrikat ve icraat fiiliyede bulunan) cmlesi konulmaldr46 diyerek, birinci maddede yer alan Meclisin meruiyetine isyan sznden a k bir anlam kartamadn, mill iradeyi ieren her eyin zaten meru olduunu, dolaysyla bu maddenin Millet Meclisinin maksad merua ve vata niyesini t kim iin harekt ve icraat fiiliyede bulunan kesan haini vatan addolunur eklinde dzenlenmesi ynndeki arzusunu dile getirmekte idi. S z alan dier mebuslar da, birinci madde iin eksik ya da fazla veya yanl grdkleri ibareleri ve deiiklik isteklerini dile getirdiler. Lyiha Encmeninden Abdlkadir Kemali Bey bu teklifler zerine deerlendirmede bulundu ve sonra oturuma ara verildi47 . Drdnc oturumun a lmasyla beraber, Hyanet-i Vataniye Kanununun birinc i maddesi zerine verilen deiiklik nergelerinin grlmesine ge ildi. Bu arada orum Mebusu Fuat Bey de bu Kanunun reddini talep etti. Ancak kendisine geneli itibariyle kabul edilen bir kanun iin artk red talebinde bulunamayaca hatrlatld. S aruhan Mebusu Refik evket Beyin teklifi48 zere de kanunun bal Hya net-i Va ta niye Ka nunu olarak belirlendi.
45 46 47 48
2.
TBMM ZC, C. 1, s. 99, 100. TBMM ZC, C. 1, s. 100. Bkz. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 100, 101. 1. Kanunlar isimsiz olamyaca iin i bu kanunun ismine hiyaneti vataniye tesmiye olunmas. bu maddede (Haini vatan) tarif olunup nevi crm tarif olunmamtr. Onun iin fkrann (ifsadatta bulunmaya hiyaneti vataniye tesmiye olunur) eklinde tadil edilmesi.
Kabul edilen deiiklik nergeleriyle birlikte birinc i madde; Ma kam mually hilafet ve saltanat ve memaliki mahrusai a ha nei yedi eca nipten ta hlise ve taaarruzat defi maksadna mtuf olarak teekkl eden Byk Millet Meclisinin meruiyetine isyan mutazammn kavlen ve fiilen muhalefet veya ifsadatta buluna n kesa n ha ini va ta n a ddolunur suretinde kesinleti49 . Bilfiil hiyaneti vataniyede bulunanlar salben idam olunur. Kanunu Cezann krk beinci maddesinin sarahati dhilinde feran zimethal ola nla r ma ddei mezkure mucibince tecziye edilirler eklindeki ikinc i madde zerindeki mzakere a ld50 . Bu konu hakknda sz alan Saruhan Mebusu Refik evket Bey; Cezay mua yyen ekilde ta tbik ettirebilmek iin mua yyen ve ka ti ve esa sl eyler ta hrir edelim. Mesa ili adliye ile itigal edenler meseleyi halletsinler, nk hkm ile i ha llolunur. bu maddede bendenizin fikrimce, encmenin teklifi gibi elli altnc ma dde t birini koyma ya lzum yoktur. Eer o kaydn konulmasndan maksat elli a ltnc ma dde mucibince ida m olunur, diye idamn ekli icrasn gstermek ise bunun ma ha lli elli a ltnc ma dde deildir. Kanunu Cezann ceraimi ve cezay ve bunlarn ekli icrasn gsteren ma ddeleri iinde (idam u ekilde aiben mahalli crmde icra olunur) diye bir madde vardr. Halbuki elli a ltnc madde, mukateleye tahrik ve yekdiere kar msellh vaziyetlerden bahsettiine gre, bu gibi efalde bulunanlarn idam olunacan tasrih ediyor. Binaenaleyh encmenin teklifindeki idam meselesinde, elli altnc madde t biri kullanlacak yerde aiben ida m olunur, denmesi lzmdr. nk bz yerlerde emsalini gryoruz. Ya lnz a sker meselesi mstesna dr. damlar ibret iin kurunla da yaplr. Bu ihtima l ta gre iimizi ka nuna uydurmak iin diyelim ki; aiben idam olunur. kinci ma ddede fera n zimetha l ola nla r konulmutur. Mteebbisler konulmamtr. Onun iin bendeniz bu maddenin hem fera n zimethal olanlara, hem de mteebbislere mil olma s ta ra fta rym 51 diyerek ikinc i maddenin, yalnz fiili olarak ihaneti gerekletirenleri deil, su ilemeye teebbs edenleri de kapsar nitelikte olmas gerektiinin altn izmekte idi. S ivas Mebusu Mustafa Taki Efendi, silahsz olarak fiili muhalefette bulunanlara idam c ezasnn ar olacan syleyince bir mebus, Etmesinler memleketi tehlikeye koymasnlar cevabn verdi. Buna karlk Lyiha Enc meninden Abdlkadir Kemali Bey ise, bir kiinin silahsz olarak da vatana ihanet edebilec einin izahna alt52 . Ardndan ikinc i madde zerine verilen degiiklik nergelerinin grlmesine geildi ve ikinci madde, Saruhan Mebusu Refik evket Beyin teklifi zere;
3.
49 50 51 52
isyan tbiri fiil olmak zere telkki olundu u ve bahusus mevadd sabkada kavl ve fiil tbirleri mevcudold u iin maddede muharrer (isyan mutazammn) tbirinin ilgas ; TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 102. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 105. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 105. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 105, 106. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 106, 107.
Bilfiil hiyaneti vataniyede bulunanlar salben idam olunurlar. Feran zimethal olanlar ile mtesebbisler kanunu cezann 45 ve 46 ncu maddeleri mucibince tecziye olunurla r 53 eklinde kabul edildi. Daha sonra nc madde zerinde yaplacak olan mzakerelere ge ilse de Mec liste ounluun kalmad anlaldndan oturuma nihayet verildi. Metinde geen Meclisin alaca her trl karara muhalefet etmenin mesela, bir vergi kanunun karlmasna dahi kar kmann da vatana hyanet olarak deerlendirilebilecei endiesi ortaya km, anc ak isyan halinde bulunulur ise eylemin c ezalandrlmas gerektii noktasnda hemfikir olunmutur54 . 28 Nisan tarihli toplantda Hyanet-i Vataniye Kanunu mzakeresine Ka vli veya ta hriri surette muhalefet ve ifsadatta bulunanlar muvakaten krege konulur eklindeki nc madde ile devam edildi. Madde hakknda Lyiha Encmeni mensuplar dnda sz alan tm konumaclar bu maddenin aleyhinde olmulard. Nitekim maddede geen kavli ve tahriri muhalefet ifadesinin belirsizlii ve bu maddenin bir intikam arac olarak kullanlmaya msait olduu konumac lar tarafndan dile getirildi. Vatana hyanet suunda, asl faillerin idam, sua ikinci derecede (feran) katlanlarn ise daha hafif c ezalara arptrlmas kabul edilmi, ancak ikincil derec ede su a itirak kavramndan neyin anlalaca veya anlalmas gerektii c iddi bir tartma konusu olmutu. Kanunun lyihada olduu ekliyle kabul edilmesi durumunda, din grevlilerinin vaaz bile edemeyeceklerini ve kendilerini srekli bask altnda hissedec eklerini syleyen Karahisarsahip Mebusu smail kr (elikalay) Bey, ayn zamanda hrriyet-i itihad (fikir zgrl) ortadan kaldrma tehlikesi tadn da szlerine eklemiti. smail kr Bey, Hyanet-i Vataniye Kanununa taraftar olmakla birlikte, Kanunla Meclisn meruiyetine szle kar kanlar vatan haini olara k deerlendirilmesini isteyen maddesini doru bulmamt. smail kr Beye gre bu yaklam fikir hrriyetini ve merutiyet mantn ortadan kaldrmakta idi. Anc ak fiilen fesat ve karmaa karanlar vatan haini olarak kabul edilebilirler55 . Netic e olarak S ivas Mebusu Mustafa Taki Beyin nergesinin56 kabul ile bu madde kaldrld57 . Hyaneti vataniye crmnn, faillerinin mercii muhakemesi ika crm edilen ma ha ldeki bidayet ceza mahkemesidir. Ahvali msta cele ve fevka la dede mcrimin derdest edildii mahal mahkemesi de icray muhakeme ve itay karara salhiyettardr suretindeki maddenin okunmasyla drdnc madde hakknda mzakere a ld58 .
53 54 55 56
57 58
TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 108. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 100. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 117. nc madde tamamen zaittir. nk muhalefet ve isfadat bilfiil ise idam olunaca ve fer'an zimefhal olmak ise derecatna gre krk beinci madde mucibince tecziye olunacaklar ikinci maddede musarrahtr. Tekrar bir madde ilvesine lzum yoktur. Binaenaleyh nc maddenin tamamen tayyedil me ini teklif ederim. ; TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 116. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 115-117. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 118.
Drdnc maddede, vatana ihanet su unun tespiti i in kazalardaki bidayet mahkemeleri yetkili mercii olarak belirlenmiti. Ancak konumac lar, bu konuda kaza bidayet mahkemelerinin yetkili klnmasn uygun grmemekte idiler. Gerek eleri ise kaza bidayet mahkemeleri yelerinin bakkal, kundurac vb. gibi hukuk eitimi olmayan kiilerden olumas, byle bir ortamda ise idam karar gibi hassas bir kararn verilemeyecei, ayrca bidayet mahkemelerinin ceza verme yetkilerinin iki seneyle snrl olmas idi. Bundan dolay vatana ihanet muhakemelerinin ya liva bidayet mahkemelerine ya da sulunun tutukland en yakn liva c inayet mahkemelerine braklmasnn daha uygun olac a belirtildi. Anc ak, farkl olarak Bursa Mebusu Muhittin Baha Bey; abuk i grelim derken, byk hakszlklar meydana getirmekten itinabedelim. Hepimiz kaza mahkemelerinin sureti tekilini pekl biliriz. Bir mtehassis zatn yannda mntahap iki za vardr. Bunlar ne na zariyat cezaiyeyi, ne de kavanini mevzua devleti bilmezler, reis ne derse onlar yaparla r ve maatteessf bazan, bz tevikat ve tesvilta tbi olmalar ihtimalleri de vardr. Bunla ra idam cezas vermek, bunlara krek cezas vermek sa l hiyeti buhedilirse hi phe etmiyelim ki, biz gerek huzuru tarihte, gerek huzuru ilhide mesul ve muatab oluruz. En ya kn cinayet mahkemelerine tevdii kabildir. Fakat bendeniz bunda da bz mahzurla r gryorum. nk lzm olan srati temin etmek kabil olamyacaktr. Bu itibarla mademki za mann fevkaldeliini mttefikan kabul ediyoruz, seri teda bir ittiha z mecburiyetinde olduumuzu kalbul ediyoruz, bu itibarla ya btn Anadoluda yahut isyana mahsus ola n yerlerde idarei rfiye iln eder, bu mesaili Divan harplere tevdi ederiz. Zaten buna dair bir ta krir ta kdim edeceim. Asl teklifim Bidayeti cezada ryetine ka ra r verilmemesidir 59 diyerek bu iin liva cinayet mahkemelerine brakld takdirde bu kez de srat konusunda sknt yaanac andan dolay hzl hareket etmek adna ya btn Anadoluda yahut isyana mahsus yerlerde skynetim ilan edip, bu muhakemelerin Divan- Harplere braklmas nerisini getirdi. Buna karlk Mehmet kr Bey, tecrbelerine de dayanarak, Bursa Mebusu Muhittin Baha Beyin verdii teklifin mmkn olmadn savundu ve unlar syledi; ...Divan harblerde ittihaz mukarrerat eden kimdir bilir misiniz? Ya bir za bt k tibi muktediri, yahut divan harb mddeiumumisidir. Binaenaleyh divan harblerin muka ddera t bunla rn elindedir. Muha kemeyi istedii yere, istedii ekli gtrr. Binaenaleyh divan harblerde bu ilerin niyeti katiyen doru deildir. Sonra kaza bidayet ma hkemesi ile liva bidayet mahkemesindeki fark en ziyade zayi kiramn zihnini iga l ediyor. Ka zalarda tekilt olmadndan bahsedildi. Her livada tekilt var m efendim? Birok liva la rmz va rdr ki, tekil t a dliyesi ya plma mtr... Bendeniz tekilt adliyesini bildiim yerler var ki, yle bir kaza mahkemesidir ki, liva mahkemesinin hkmlerinden daha iyi hkmler ittihaz ediyor. mahzur, kaza ma hkemeleri hakknda serd edilen mehazir, liva bidayet mahkemeleri hakknda da vridola bilir. biz liva bidayet mahkemelerine vermekle bu sra ti ldreceiz ve bunda n beklenilen
59
TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 119, 120.
neticeyi mahvedeceiz60 dedi. Bylece Muhittin Baha Beyin bu nerisi Mec liste taraftar bulamad61 . Bunun yannda Nide Mebusu Abidin (Zeynelabidin) (Bayhan) Bey; ka za ma hkemelerindeki azalar intihapla icra edilir. Dier mahkemelerdekiler ise Mektebi Hukukta n mezun mddei umumi ceza reisi gibi srf hayat memuriyetinin melekesiyle t yin edilen zeva ttan ibarettir ki, tecrbe, vukuf ve mmareseleriyle terfii memuriyet ederler. Hayat memuriyetinde mptedi olan bir heyete ar bir cezay tertip iin salhiyet vermek, milletin izmihlaline deil ise bile, birtakm ihtirasatn tevelldn mucib ola ca k ha l te, umura meydan vermektir. Bu, caiz olamaz. Bu bapta rfekay kiram tarafndan sylenilen szlere itira k etmekle beraber, Divan harblerden de bahsedildi. Halbuki onlar da kaza ma hkemesinde, liva Bidayet ceza mahkemesinde bulunan Mddei umumi ve ceza reisi kadar kavanini Devlete vkf deildirler. Onun iin katiyen Divan ha rblere verilmesi ca iz ola ma z diyerek kaza mahkemeleriyle dier mahkemeler arasndaki fark, Divan- Harplerin devlet kanunlarna vakf olmadklarn ve buralarda grev alac ak kiilerin verdii kararn c aiz olmadn belirtti62 . Bu tarihte yaplan mzakerelerde tartlan en nemli konu, kanunun hangi mahkemelerde yrtlecei idi. yle ki kanun teklifinde beklenen ama ; davalarn abuk sonulandrlmas ve verilecek hkmlerin ibretlik olmasyd. Bu sebeple normal hukuk mahkemelerinin bu amac gerekletiremeyec ei ileri srld. Bu arada konu hakknda encmenin grn ortaya koymak adna sz alan Kastamonu Mebusu Abdlkadir Kemali Bey; biz bu kanunu yaparken esa s itiba riyle vaziyetimize muhalif hareket edenleri sratle tedibetmeyi dnyoruz, dnerek ya pyoruz ihtill kr vaziyet a lacak isek bu kanunlarla itigale lzum yok, sehpa la r kura rz, bir idarei rfiye il n ederiz 63 szleriyle bulunduu teklifte tpk Kprl Mehmet Paann binlerce insann kellesini kopartp memleketi kurtard gibi bir metotla memleketin kurtarlmasn istedi. Ayrc a kaza bidayet mahkemelerinin yetersizliinin farknda olduklarn, ancak kazalarn livalara uzakl, ulam g lkleri gibi etkenleri hesaba katarak ve bu kanunun uygulanmasnda hzl karar almann esas olmas gerektii bilinciyle bidayet mahkemelerini terc ih ettiklerini ifade etti. te yandan bidayet mahkemelerinin verecekleri kararn, Mec lisin onayndan geecei iin bidayet mahkemelerine daha lml baklabileceinin de altn
60 61 62
63
TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 122. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 118-120. Ni de Mebusu Abidin (Zeynelabidin) (Bayhan) Bey, Krehir sanca n rnek olarak gstererek devamla unlar syledi; Krehir sanca nn Avanus kazasnda vukua gelen bir crmden dolay Ni de sanca nn rgb veya Karahisar, ince Karasu mahallerinde alkadar olanlar derdest edilir. Fakat hibirisi, efali crm ashab birer eriki crmle beraber onun hepsi hakknda bidayeten Krehir veya Ni de de ayr ayr tahkikata ba lanm, her birisi bir araya getirilerek mevkufen tahkikat icra edilmezse, o ayn fiilden ne et eden crmden, mesel Ni de Mahkemesinde biri beraete mazhariyet, Kayseride birisi idam cezasna u ramak gibi ayn bir crmde muhtelif mukarrerat, hkm ve ilmat Vrdolur ki, bu da caiz olamaz. Onun iin bir crmden dolay her nerede efali crmiye ika ve refedilirse o, derdest edilebilir, o crmn sahibi iin hangi ceza mahkemeleri i e ba lam olursa, mcrim olan o ahs derdest edilerek oraya sevk edilmesini ve muhakemesinin o mahkemelerde icrasn teklif ediyorum.; TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 120. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 120.
izdi. Bylelikle birinci oturum itibariyle drdnc maddenin mzakeresi tamamlanm oldu64 . nc oturumda, drdnc madde zerine verilen deiiklik nergelerinin grlmesine geildi. Drdnc madde i in Bolu Mebusu Tunal Hilmi Bey; Hyaneti vataniye crmnn faillerinin mercii muhakemesi ika crm edilen veya mrcimin derdest edildii kazada veya o kazaya mcavir bir kazada diva n ha rbi rfi va r ise divan mezkur, yok ise mahallin mlkiye, askeriye, jandarma ve polis dairelerinin en byk memurlarndan ve mahallin mftsnden mrekkep bir heyettir65 eklindeki deiiklik nergesini verdi. Anc ak Tunal Hilmi Beyin bu nergesi kabul edilmedi. Drdnc madde enc menin teklifi zere aynen kabul edildi66 . Hyaneti vataniye mcrimlerinin muhakemesi her halde mevkufen icra olunur esasna dayanan beinci madde hakknda sz syleyen ve deiiklik nergesi veren olmadndan beinc i madde aynen kabul edildi.67 Za btai adliye memurlarnn tanzim edecekleri tahkikat iptidaiye evrak daireyi istinta ka tevdi olunmakszn mddeiumumler vastasyla yirmi drt saat zarfnda mahkemeye verilir. eklindeki altnc madde orum Mebusu Fuat Beyin verdigi; Za btai adliye memurlarnn tanzim edecekleri tahkikat iptidaiye evrak da irei istinta ka tevdi olunmakszn mahallin en byk mlkiye memuruna ita olunur ve onla r ta ra fnda n dahi mddeiumumiler vastasyla yirmi drt saat zarfnda mahkemeye verilir suretindeki nergesi zere kabul olundu68 . Hyaneti vataniye mcrimlerine ait muhakemat a zami yirmi gnde hkme ra pt oluna caktr. Bu mddeti her ne sebebe mebni olursa olsun tecavz ettiren mahalli za bta s ile ma hkeme heyeti Kanunu Cezann yz ikinci maddesi zeyli mucibince crmnn derecesine gre tecziye edilmek zere mafevki mahkemesince muhakemesi bilicra azami yirmi gn za rfnda hkme rapt edilecektir69 suretindeki yedinci madde zere sz alan Saruhan Mebusu Refik evket Bey; Hkkam takyit kadar mthi bir feca yi yoktur yirmi gn za rfnda mutlaka hkm vereceksiniz dersek hkkm ta kyide koymu oluruz ve bunun ka biliyeti tatbikyesi olmadn kendimiz gstereceiz. Mesel bugn kiiden mrekkep bir bidayet ceza mahkemesinde bulunuyoruz. Heyet halinde bulunup hkm vereceiz. ahitlerin hepsi mutlaka o crmn vukubulduu mahalden olmaz. Bina ena leyh a hitlerin mutlaka ya huzuru hkime getirilmesi lzmdr yahut huzuru hkimde binniyabe ifa desinin alnmas lzmdr70 diyerek, devamla; yirmi gn zarfnda mutlaka hkm verme kaydna itiraz etti ve yollarn uzunluu, bozuk oluu vb. nedenlerden dolay ahitlerin zamannda gelemeyebileceini ya da davaya bakan hkimin hastala64 65 66 67 68 69 70
Bkz. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 120-122. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 127. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 129. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 129. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 130. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 130. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 130, 131.
nabileceini, baz mazeretleri olabileceini gz nnde bulundurarak, bu maddede bir zaman snrlamasna gidilmemesi gerektiini ne srd. Tunal Hilmi Bey ise Refik evket Beyin aksine, bu srenin daha da ksaltlmasndan yana oldu. Nitekim o; Ben bilakis mddetin bir ha fta ya tenzilini teklif ediyorum. Memleketin byle bir zamanda adaletin mutlakiyetinden bahsolunduunu iittim. Maatteessf adaletin mutlakiyetinden veyahut vsatinden ba hsetmek bence ka tiyen a bestir. Varsn milyonlarca bu memleketin feda olmu evladna mukabil birka ta ne ma zlum gitsin. Tek bu Saltanat kurtulsun. Bundan dolaydr ki eer crmn ika edildigi ma ha lde muhakeme icra edilecekse azami bir hafta, baka bir maha lde muha keme edilecekse a zami yirmi gnde muhakemelerinin hitama erdirilmesini teklif ediyorum71 diyerek bu dorultuda bir nerge verdi. Ancak bu nerge kabul grmedi ve Bolu Mebusu Nuri Beyin; Hyaneti vataniye mcrimlerine ait muhakemat bir sebebi mcbire olmadka azami yirmi gnde hkme rapt olunacaktr. Bu mddeti bilsebebi mcbir teca vz ettiren ma halli zabtas ile mahkeme heyeti Kanunu Cezann yz ikinci maddesi zeyli mucibince crmnn derecesine gre tecziye edilmek zere mafevki ma hkemesince muha kemesi bilicra azami yirmi gn zarfnda hkme rapt edilecektir eklindeki nergesi zere yedinc i madde tadilen kabul edildi72 . bu mehakimden sadr olacak mukarrerat kati olup ancak idam mstelzim olan muka rrerat Byk Millet Meclisince badettasdik mahallerinde infaz olunur diyen ve idam kararlarnn Meclis onayndan gemesini ngren sekizinc i maddenin ksmen a lmas gerektigini belirten Bursa Mebusu Muhittin Baha Beyin kafasnda soru iaretleri bulunmakta ve o, bu soru iaretlerini u ekilde dile getirmekte idi; Efendim, mademki tasdik hakk veriliyor. Bunun da bir de mukabili ola n ret veya a f ha kk verilmi oluyor. Tetkik hakk ret mahiyetini haiz midir, degil midir? Encmen bunu tetkik etse, ya ni mukarrerat usulne muvafk degilse, esbab mucibesi ta m degilse, a f m edecek, yahut nakzedip iade mi edecek? Tasdik meselesi kola y. Eer Meclisin de ka na a ti vicdaniyesine tevafuk ediyorsa tasdik eder. Mesele halledilir. Fakat a ksi surette ne ya pla ca ktr? Encmen bunu iza h etsin 73 . Bu sorulara karlk Lyiha Encmeni adna Abdlkadir Kemali Bey; Meclisin sa l hiyeti fevkaldeyi haiz olmasndan dolay bidayet mahkemelerinden verilen karar Meclisimiz dilerse affeder; dilerse tasdik eder. Noksan grrse reddeder. Bunun iin bu sua li va rit addetmiyorum. Meclisin salhiyetini ta kyit varit deildir diyerek bu Mec lisin olaanst yetkilere sahip bir Meclis olmas dolaysyla, bidayet mahkemelerinin kararlarn onaylayp onaylamamann Meclisin elinde olduunu syledi ve devamla; Meclisin salahiyetini ta hdide ka a dir bir kuvvet gremiyorum. 74 demitir. Konuyu farkl bir adan ele alan Malatya Mebusu Fevzi Efendi ise unlar sylyordu; Yaplan kanunlar idam kanunlardr. Bunu biha kkin dnmeli, sonra
71 72 73 74
TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 131. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 132. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 132. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 132.
ya zk olur. ok yerlerde gryoruz ki, hatalara insan heder olup gidiyor. Giden yine milletimizdir. Bir millet saadetini Byk Mecliste grrse emin olun hem emin olurlar ve Meclisin dua han olurlar. Bir zaman olur ki, bu heyet burada ola ma z. L kin o vereceimiz ka rar, yani bugn verdiimiz karar bizim efradmz ldrr ve garaza kurban eder. Byk Millet Meclisinin tasdikine iktiran eden kanun bir zaman olacak ki, bulunmyaca ktr. Her ha l ve krda mahakimden sdr olan karar Byk Millet Meclisinde tadilen tasdik olunmaldr. 75 S ekizinci madde hakknda verilen deiiklik nergelerinden Bolu Mebusu Tunal Hilmi Beye ait olan, bu mehakimden sadr olacak mukarrerat kati olup a nca k ida m mstelzim hkmler Byk Millet Meclisi icra Heyeti ta rafndan badettasdik mahallerinde infaz olunur76 eklindeki nerge de kabul grmedi. Buna karlk sekizinc i madde Erzurum Mebusu Hseyin Avni Beyin; bu kanuna tevfikan ma ha kimden s dr olacak mukarrerat Byk Millet Meclisince badettasdik maha llerinde infa z olunur. Ta sdik edilmedii takdirde Meclise ittihaz edecek karara tevfiki mua mele olunur suretindeki nergesi zere kabul edildi77 . bu kanun her mahallin idare amiri tarafndan nahiye ve kaza, liva ve vila yet merkezlerine ve ky heyeti ihtiyariyeleri mctemian celp edilerek ifham ve sureti tebligi muta za mmn heyeti mezkure zalarnn imzalarn havi zabt varakalar tutularak idare meclislerince hfz edilmekle beraber kavaninin nesir ve ilan hakkndaki kanuna tevfika n a yrca nesir muamelesi dahi yaplacaktr denilen dokuzuncu madde hakknda sz alan ve nerge veren olmadndan madde aynen kabul edildi ve kesinleti78 . bu kanunun icray ahkmna Adliye ve Dhiliye Vekilleri memurdur eklindeki onunc u madde, Saruhan Mebusu Refik evket Beyin nergesi zere; bu ka nunun icray ahkmna Byk Millet Meclisi memurdur suretinde tadilen kabul edildi79 . Bu arada zmit Mebusu Hamdi Namk Bey; Halkmzn ha leti ruhiyesini teemml buyurun, bu ceraimde bz ehasa ait isnadatta buluna ca kla r ha kknda eer bir hkm sdr olmu ise; dediler ki, Ceza Kanununda iftira hakknda maddei mahsusa va rdr. Evet kanunu cezann 113 nc maddesinde bir sarahat var. Fakat bu adamn ma sumiyeti a nlalrsa u esbapdan dolay mevkiini tahkim edecek eyler l zm. ster bir ma ddei ma hsusa ile isnadatta bulunan ister maddei mahsusa tyin etmeksizin isnadatta buluna nla r hakknda bir maddei mzeyyele ilve olunsun. Byle bir kelime sadr olmu ise on seneden a a olmamak zere ceza grr. Fakat byle bir isnat karsnda bulunacak bir a da m ma lmu liniz idam edilir. dam edildikten sonra malm olduu zere bu adam meza rnda n karak ve ikamei dvaya sevk ettirmek imkn yoktur. Binaenaleyh her halde bir ma ddei mzeyyele ilve edilsin80 diyerek zan altndaki kiinin masumiyeti anlaldnda yaplac ak ilem ve kiinin zan altnda kalmasna sebep olan kimseler hakknda
75 76 77 78 79 80
TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 132, 133. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 133. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 133, 134. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 134. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 134. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 134.
ne gibi bir ilem yaplacann da ek bir madde ile belirlenmesi gerektiine dikkat ekti. Oturum Bakan ise kendisinden bu konuda bir nerge sunmasn istedi. bu kanun her mahalde neir ve ilan olunduu tarihten krk sekiz saat sonra merilicra olacaktr suretindeki onbirinci maddenin de aynen kabul edilmesinin ardndan, Hyanet-i Vataniye Kanunu btn itibariyle oylamaya sunuldu ve kabul edildi. Bylec e bu Kanunun birinc i mzakeresi tamamlanm oldu81 . 4. Kanunun Son ekli, zellikleri ve nemi: 29 Nisanda gerekletirilen toplantda bu Kanunun ikinc i mzakeresi yapld. Bu mzakerede, birinc i ve ikinc i maddeler; tadilen, nc madde; ilaveten, drdnc, beinci maddeler; tadilen, altnc madde aynen, yedinci ve sekizinc i maddeler; tadilen kabul edildi. Dokuzunc u, onuncu ve on birinci maddeler ise ilaveten kabul olundu. Kanunun birinci mzakeresinde dokuzuncu ve onunc u olarak belirlenen maddelerde de yalnz numara deiikliine gidilerek, on ikinci ve on nc maddeler olarak, yine kanunun birinc i mzakeresinde on birinc i olarak belirlenen madde de tadilen on drdnc madde olmak suretiyle sz konusu Kanunun tasars, 25 Nisanda Karahisarsahip Mebusu Mehmet kr Beyin nerisiyle mzakeresine balanan ve be gnlk youn mzakereler sonucu 29 Nisanda kabul edilen Hyanet-i Vataniye Kanunu, Mecliste batan itibaren madde madde yeniden okunarak ve gerekli ek dzenlemeler yaplarak 14 madde halinde gerekleti ve kabul edildi82 . Bylec e ihtilal ortamnda ve artlarnda oluan TBMMnin lkenin refah ve kurtuluu i in dnd ilk olaanst kanun olan Hyanet-i Vataniye Kanunu u ekilde kabul edilmi oldu; Madde 1. Makam muallyi hilfet ve saltanat ve memaliki mahrusai ahaneyi yedi ecanipden tahlis ve taarruzat defi maksadna matuf olarak teekkl eden Byk Millet Meclisinin meruiyetine isyan mutazammn kavlen veya fiilen veya tahriren muhalefet veya ifsadatta bulunan kesan haini vatan addolunur. Madde 2. Bilfiil hiyaneti vataniyede bulunanlar salben idam olunur. Feran zimethal olanlar ile mteebbisleri kanunu cezann krk beinci ve krk altnc maddesi muc ibinc e tec zive edilirler. Madde 3. Vaiz ve hitabet suretiyle alenen veya ezminc i muhtelifede ehas muhtc lifeyi srran ve kavlen hyaneti vataniye crmne tahrik ve tevik edenlerle ibu tahrik ve teviki suver ve vesaiti muhtelife ile tahriren ve tersimen irtikbeyliyenler muvakkat kree konulur. Tahrikt ve tevikat sebebivle maddei fesat meydana karsa muharrik ve mevvikler idam olunurlar. Madde 4. Hiyaneti vataniye maznunlarnn mercii muhakemesi ikar crmedilen mahaldeki bidayet ceza mahkemesidir. Ahvali mstacele ve fevkaldede maznunun derdest edildii mahal mahkemesi de ic ray muhakeme ve itay karara salhiyettardr.
81 82
TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 134. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 137-145.
Madde 5. Hiyaneti vatanive maznunlarnn muhakemesi bidayet c eza mahkemelerinden verilecek gayrimuvakkat tevkif mzekkeresi zerine her halde mevkufen ic ra edilir. Madde 6. Zabtai adliye memurlarnn tanzim edec ekleri tahkikat iptidaiye evrak dairei istintaka tevdi olunmakszn mahallin en byk mlkiye memuruna ita olunur ve onun tarafndan dahi mddei umumiler vastasiyle yirmi drt saat zarfnda mahkemeye verilir. Madde 7. Hiyaneti vataniye maznunlarna ait muhakemat bir sebebi mc bire olmadk a zami yirmi gnde hkme raptolunac aktr. Bu mddeti bilsebep mc bir tecavz ettiren mahall zabtas ile mahkeme heyeti kanunu c ezann yz ikinc i maddesi zeyli mucibince crmnn derecesine gre tecziye edilmek zere mafevk mahkemesinc e muhakemesi bilic ra zami yirmi gn zarfnda hkme raptedilec ektir. Madde 8. bu kanuna tevfikan mahakimden sdr olac ak mukarrerat kat olup Byk Millet Meclisince badettsdik mahallerinde infaz olunur. Tasdik edilmedii takdirde Mec lis e ittihaz edilec ek karara tevfiki muamele olunur. Madde 9. bu ceraimin emr muhakemesi iin mahkemelerce istenilen ahsa c elp ve davete hac et kalmakszn bilhkm ihzar mzekkeresi tastir klnr. Madde 10. syana itirak etmiyen ehas hakknda ligarazin isnadatta bulunanlar isnadettikleri c rmn c ezasiyle mc azaat olunurlar. Madde 11. Haklarnda gyaben hkm sdr olan ehas derdestlerinde ibu kanuna tevfikan yeniden ve vic ahen muhakemeleri ic ra olunur. Madde 12. bu kanun her mahallin idare miri tarafndan nahiye ve kaza liva ve vilyet merkezlerine ve ky heyeti ihtiyariyeleri mtemian celbedilerek ifham ve sureti teblii mutazammnn heyeti mezkre zalarnn imzalarn havi zabt varakalar tutularak idare meclislerince hfzedilmekle beraber kavaninin neir ve iln hakkndaki kanuna tevfikan ayrc a neir muamelesi dahi yaplac aktr. Madde 13. bu kanunun icrayi ahkmna Byk Millet Mec lisi memurdur. Madde 14. bu kanun her mahalde tarihi tebli ve ilnndan krk sekiz saat sonra meri olac aktr83 . Yasann ilk maddesinde kimlerin vatan haini saylac a belirtilmi olup, buna gre; Byk Millet Meclisinin yasallna kar ayaklanmaya ynelik szle, yazyla ya da dorudan doruya bilerek kar kan, ya da fesat hareketlerine girien veya yaynda bulunan kiiler, bu su la nitelendirilec eklerdi. Kanun, yarglamann hz kazandrlmas amacyla hem yarglamay yapac ak mahkemelere ve hem de ilgili mahallin mlk idare mirlerine ykmllkler getirerek, Kanunun uygulanmasnda ihmali grlec ek olanlarn Ceza Kanunu gereince cezalandrlacaklarn belirli bir hkme balamt. Kabul edilen metin-
83
Dstur, C. 1, Kanun No: 2, s. 4-5; TBMM Kavanin Mecmuas, D. 1, C. 1, Kanun No: 2, s. 2-3; TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 142-144.
de, Hyanet-i Vataniye Kanununun altnc maddesi, adl zabtann n soruturma evrakn (tahkikat iptidaiye) mahallin en byk mlk mirine hemen onun da savc ya yirmi drt saat ge meden teslimini zorunlu klmakta idi. Yine drdnc ve yedinci maddelerde yarglama merciini ve ihmali grlenleri balayc hkmler yer almakla birlikte kanunda Bidayet Ceza Mahkemeleri yetkili mahkeme olarak gsterilmekte idi. Yedinci madde ile yarglamann yirmi gnden daha fazla srdrlmemesi, sekizinci madde ile de davalarn hzla karara balanarak tasdik merc ii olan TBMMye gnderilmesi hkme balanmt. Bylece TBMM, Hyanet-i Vataniye Kanunu ile millete kar kendi meru durumunu teyit etmi ve bu meruluunu, dman elinde esir bulunan Hilafet ve S altanat kurtarmak amac na dayandrp Hyanet-i Vataniye Kanunuyla yaptrm altna almt. Bu yasa, yalnzca Meclisi deil, onun temsil ettii davay da kart eylem ve akmlardan korumaya ynelikti. Mec lis, Halife ve Padiah olsa dahi kendi zerinde bir yasallk tanmadn ilan etmiti84 . Yine Kanunun birinc i maddesinde 85 , TBMMnin kuruluunun asl sebebi; Hilafeti, Saltanat ve Osmanl topraklarn dman elinden kurtarmak olarak gsterilmiti. Ayn zamanda kabul edilen bu hkm, Hilafete ve Saltanata geleneksel balarla bal olan TBMM yelerinin tepkisini yumuatmaya ynelikti86 . Vatan hainlii ise TBMMnin meruluuna ve milletin yksek menfaatlerine kar yaplacak her eit ayaklanma ve kkrtc lk olarak tespit edilmi ve kkrtcln kayna stanbul Hkmeti olduu i in bu hkm, onun sebep olduu olaylara kar konmutu87 . TBMM, bu hkm ve tedbirlerle daha ilk gnlerinden itibaren mill mukadderata hkim ve yksek bir heyet olduunu kantlyordu88 . Hkmlerinin yrtlmesi sorumluluu TBMMye verilen Hyanet-i Vataniye Kanununun ikinci maddesi gereince isyana katlanlara idam c ezas verilecei gibi, isyan tevik edenlere de Ceza Kanununun 45 ve 46. maddeleri gereinc e c eza verilecekti89 . Ayrca bozguncu ve propagandaclar ile onlara yardmc olanlarn faaliyetleri de bu su kapsamnda idi. Kanunun uygulama yetkisi, Bidayet Mahkemelerine veya nemli durum halinde en yakn mahkemeye devredilmiti.
84 85
86 87 88 89
Ergil, age., s. 207. Makam muallyi hilfet ve saltanat ve memaliki mahrusai ahaneyi yedi ecanipden tahlis ve taarruzat defi maksadna matuf olarak te ekkl eden Byk Millet Meclisinin me ruiyetine isyan mutazammn kavlen veya fiilen veya tahriren muhalefet veya ifsadatta bulunan kesan haini vatan addolunur. TBMM ZC, D. I, C. 2, s. 233. Ural, a.g.t. s. 49, 50; Byklo lu, a.g.m., s. 656.; Aybars, stikll Mahkemeleri (1920-1927), s. 29. Byklo lu, a.g.m., s. 657. Made 45; Ehas mtaaddide bir cinayet ve cnhay mttehiden ika eder veyahut efali mteaddideden mrekkep olan bir cinayet veya cnhada birtakm e hastan her biri crmn husul maksadiyle efali mezbureden birini veya birkan icra eylerse, e has mezkreye hemfiil denilir ve cmlesi faili mstekil gibi mcazat olunur. Madde 46; Bir kimse bir cinayet ikam tasmim edip de vesaiti mahsusa ile icrasna bed ederek yed-i ihtiyarnda olmyan esbab mnia haylletiyle ol cinayetin husulne muktazi efali ikmal edememi ise kanunun sarahati olmyan yerlerde fiili mezkr idam veya mebbet krek cezalarn mstelzim oldu u halde mte ebbis hakknda yedi seneden eksik olmamak zere muvakkat krek ve mebbet kalebentlik cezasn mstelzim ise keza yedi seneden eksik olmamak zere kalebentlik ve mebbeden nefi cezasn mstelzim olan ahvalde sene mddetle kezalik kalebentlik cezas hkmolunur. Ahvali sairede o cinayet iin kanunen mayyen olan cezann nsfndan iki slsne kadar tenzil edilir. ;TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 105.
Kanun, iftira edenlerin, karsndaki kiiye ynelik ileri srdkleri suun cezasyla c ezalandrlacaklarn ngrd gibi, gyaben mahkm edilmi olanlarn, yakalandklarnda yeniden yarglanmalarn salayp, suluya kendini mdafaa hakk da tanmakta idi. Celp ve davete gerek grlmeden huzura gelme karar yazlarak, yarglama a sndan zaman kaybnn nne geildi. Ayrca Kanunun halka duyurulmas ve yaynlanmas ngrlerek bylece TBMMnin halk nezdinde tannmasna arac olmas isteniyor ve Kanundan, halkn habersiz olmasndan dolay meydana gelebilec ek saknc alar ortadan kaldrlyordu. Dnemin olumsuz artlarndan dolay ulam, haberleme ve yayn artlar gz nne alnarak Kanunun her blgede yaynnda krk sekiz saat sonra yrrle girec ei esas kabul ediliyordu 90 . 5. Kanunun Uygulanmasnda Karlalan Zorluklar: Hyanet-i Vataniye Kanunu bir devrim yasas olmakla birlikte uygulama yn ile olaan yntemlere ve kurumlara dayandrlmt. Ancak, onun bu nitelii uygulamann yavalamasna ve kesin sonu alnmasnn gec ikmesine sebep olac akt. Meclis, 29 Nisanda Hyanet-i Vataniye Kanununun kabul edilmesinden bir sre sonra, 9 Maysta nemli bir durum olmad ve gereken kiilerin Meclis tarafndan zel olarak affedildikleri iin genel af karlmayac ana dair karar alarak zellikle vatan hainlii ile su lananlara af kaplarn kapad91 . Mustafa Kemal Paa, Safranboluda kkrtma sonucu meydana gelen bozgunc uluk zerine 30 Nisanda Kastamonu Valiliine, Yozgat ayaklanmas nedeniyle de 28 Maysta Sivas Valiliine92 Hyanet-i Vataniye Kanununun uygulanmasn emretti. Yine ngiliz Gizli Servisinden para alan kiiler olduu anlalan Anzavur olaylarnda parma olanlar, harp divanlar tarafndan en ar ekilde c ezalandrld 93 . 13 Maysta ise zmit Mebusu Hamdi Bey ve arkadalar bir nerge ile Ferit Paa Kabinesi ve kendilerine hizmet edenlerin, Hyanet-i Vataniye Kanununun birinc i ve ikinci maddeleri gereinc e gyaben yarglanmalarn teklif ettiler94 . Bunun zerine Saruhan Mebusu Refik evket Bey; Hiya neti va ta niye ile ma znun olan bir adamn muhakemesi ya hiyaneti vataniye crmnn irtikbedildii yahut derdest olunduu mahal mahkemesinde grlr diye tesbit etmi iken ve sureti cereya n muhakemeye dair her suretle malmat varken Ferid Paa hakknda burada muhakeme icrasna a yrca karar almak doru deildir95 diyerek sulunun, yakaland yerde veya
90 91 92
93
94 95
Ural, a.g.t. s. 50. Ural, a.g.t. s. 51; Ergn Aybars, stikll Mahkemeleri, Zeus Kitabevi, zmir 2006, s. 42. Trk stikll Harbi - stikll Harbinde Ayaklanmalar (1919-1921), C. VI, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1974, s. 101,145. Ural, a.g.t. s. 51, 52; 5 Mays 1920de Konyada halka beyanname okuyup, ayaklanmaya tevik eden sekizi asker kaa olmak zere otuz alt kii harp divanna verilmilerse de, o srada Konyada bulunan Mustafa Kemal Pa a, sulular affetmitir; Ural, a.g.t. s. 51, 52. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 282. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 283.
su un ilendii yerde yarglanmas gerektiini belirtti ve Ferit Paann yarglanamayac a zerinde durmutu. Ardndan Antalya Mebusu Hamdullah Suphi (Tanrver) Bey sz alarak; Bizim zerimize den bir ey var, faili doruda n doruya ya kalamak mmkn deildir. Biz Ferid Paay yakalyamayz. ngiliz esaretini bu memlekete sokmak istiyen ngiliz yardaklarn bugn yakalyamayz. Hi olmazsa Millet Meclisi, kendi haklarnda dnd hkmn, ilmn syler ve sta nbula ka ra rla rmz, dier kararlarmz gibi, yine tebli ederiz. Bunun mnevi byk bir menfa a ti va rdr 96 diyordu. Mecliste yaplan dier mzakereler sonucu Ferit Paann su unun yalnz, stanbula deil btn vatana ait olduu gerek esiyle maddeten olmamakla beraber, manen byk etki yapaca dnld ve bu teklif, oy birlii ile Adliye Enc menine havale edildi97 . zmit Mebusu Hamdi Bey ve arkadalarnn teklifi ve Mecliste yaplan mzakerelerin akabinde 17 Maysta alnan kararla Damat Ferit Paann nc e vatandalktan karlmasna karar verildi. 19 Maysta ise zmit Mebusu Hamdi Bey ve arkadalarnn 13 Mays tarihli nergesi, Adalet Komisyonunca da uygun grld98 . Bylec e Damat Ferit Paann vatan haini olduuna karar verilmiti. Hyanet-i Vataniye Kanunu gereince 200e yakn Kuvay- nzibatiye mensubu ve as, Meclisin onay olmadan harp divanlar tarafndan yargland ve bunlardan on ve Dzce ayaklanmasnda rol olan alt kii idam edildi. Anc ak, Hyanet-i Vataniye Kanununun 8. maddesi gereince idam kararlarnn, Meclisin onay bulunmadan infaz edilmesi, TBMM otoritesini olumsuz ynde etkiliyordu. Ayaklanmalarn bastrlmasnda nemli rol oynayan Ethem, elebalarndan S efer Beyi sulular Hkmet adna asmayacana sz vermesine ramen, Hkmetin otoritesini ineyerek idam etti99 . Hi bir karara bal kalnmakszn, sulu veya su suz btn halkn malna el konulmas, kar koyanlarn evlerinin yaklmas ve sulu grlenlerin, baz sebeplerle idam edilmeleri, birok kimsenin merkez otoriteden uzak ve keyf bir ekilde c ezalandrlmalar halk tedirgin ediliyor, Meclis ve Hkmete olan gven salanamyor, ayrc a terr olaylarn iddetlendiriyordu100 .
96 97 98
99 100
TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 283, 284. TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 284, 285. Buna gre; slmlar yekdi eri aleyhine tahrik ve te vik ile beynelislm irakai deme sebebiyet ve u suretle hiyaneti vataniyeleri sabit olan Ferid Pa a Kabinesiyle mzahir ve muinlerinin Hiyaneti Vataniye Kanunu ahkm mndericesine tevfikan icray muhakemei gyabiyeleri iin bir karar ittihaz hakkndaki zmit Mebusu Hamdi Bey tarafndan ita ve Meclisi Umumiden havale olunan 13 Mays sene 1336 tarihli, Ferid Pa ann Sulh Konferansnda Torosun cenubundaki drt milyona yakn Trk haymene in ve yabanc addederek Franszlara pe ke ekmesi ve Anadolunun muhtelif mahallerinde uri ve fesat ikana kalkmas byk bir hiyanet oldu undan kendisinin vatanda lk hukukundan tecridine ve milletimiz arasndan tardna karar verilmesine mtedair bulunan, Mersin Mebusu smail Safa ve Bursa Mebusu Emin Beyler taraflarndan muta takrirler zerine mzakere olundu. Damat Ferid Pa ann vatanda lk hukukundan tecridine ve milletimiz arasndan tardna karar verilmesi hakkndaki teklif encmenimizce de muvafk ve mnasip grlmekle keyfiyetin olvehile karar ita buyurulmas zmmnda Meclisi Umumiye tevdiine, Ferid Pa a ile hiyaneti vataniyede bulunan rfekas ve mzahir ve muinleri hakknda takibat ve tahkikat lzimei kanuniye icra ettirilmesinin de Heyeti lcraiyeye beray havale Makam Celili Riyasete takdimine karar verildi.; TBMM ZC, D. 1, C. 1, s. 342. Ural, a.g.t, s. 52. Aybars, stikll Mahkemeleri (1920-1927), s. 32.; Ural, a.g.t, s. 52.
26 Haziranda Harp Divanlar (skynetim asker mahkemeleri) kurularak Zilede ayaklanmaya katlanlardan ve ayaklanmay tevik edenlerden elli kii yakalanp bu asker mahkemede yargland. Sululardan yirmi ikisi ise 1 Temmuzda idam edildi. Hyanet-i Vataniye Kanununun baz hkmlerinin normal zamanlara gre dnlm olmas ve usul ynnden de zaman kaybna neden olabilec ek hkmlerin mevcudiyeti gz nne alndnda, olaanst ortamn koullarn karlayamayabilecei konusunda birtakm tereddtler ortaya kt. Bunun yannda, yarglama usulleri olaanst dnemin istisna artlarna uymayan sivil mahkemeler ve Divan- Harpler dnda kanunu uygulayabilec ek bir yarg organ olmamakla birlikte, davalarn ksa srede sonulandrlamayaca ve normal mahkemelerden beklenen sonu larn elde edilemeyec ei anlald. Bu tr keyf yarglamalarn yannda Bidayet Mahkemelerinden de beklenilen netic e alnamyordu. yle ki Mahkemeler Hyanet-i Vataniye gereince verdikleri kararlar TBMMye gnderiyor, Meclis ise konuyu Adliye Encmenine iletiyor ve onun bilgisine dayanarak karar veriyordu. Bu gibi ilemler uzun zaman kaybna sebep olduu iin de grlp karara balanmas gereken davalar birikiyor, ayn zamanda c ezadan ibret olmas ynnde beklenen sonu alnamyordu. Bundan dolay susuz yere aylarca tutuklu kalanlar bulunuyordu. Meclis ise bu gibi madurlara tazminat ve mahkemelere de ihtar verilmesini istiyordu101 . Bakanlar Kurulu ise btn bu olumsuzluklar karsnda Hyanet-i Vataniye ve Hyanet-i Harbiye kanunlarnda bulanan sularn ounun birbirine benzemesinden kaynaklanan elikileri ayrabilmek iin 20 Temmuz 1920de Hya net-i Va ta niye ve Ha rbiye Kanunlarnda Mnderi Sularn Birbirine Mabeheti Dolaysyla Ha sl Ola n Tereddtn zalesi iin Taminen Tebli Olunan Kararn me 102 ad altnda bir karar ald. Bu kararn alnp yaynlanmas Hyanet-i Vataniye Kanununa nc elik tannm olduunu gstermekte idi103 .
101 102
103
Aybars, stikll Mahkemeleri (1920-1927), s. 32.; Ural, a.g.t. s. 53. Madde1; Hyanet-i Vataniye Kanunu crmn vuku buldu u mahalde emn-u asayi in mstekr ve nfuz-u hkmetin halelden masn ve kffe-i uabat- idarenin tedvir-i umura muktedir oldu u bir zamanda ika edilen Hyanet-i Vataniye cerimi mrtekipleri hakknda tatbik olunmaktadr. Madde 2; Asayi ve inzibat haleldr olan ve harekt- askeriyenin iptidr eyledi i mahallerde bu harekta sebebiyet veren e has hakknda 13 Recep 1333 (27 Mays 1915) ve 14 Mays 1331 (1915) tarihli kanun-u muvakkat ile 16 Te rin-i Evvel (Ekim) 1336 (1920) tarihli Hyanet-i Harbiye Kanunu ahkm tatbik ve alel-usl muhakemeleri divn- harplerde icra edilmektedir. Bu divn- harplerden sdr olacak ahkm- ceziyeden ibret-i messire olmak zere acilen tenfiz-i icp edenler hakknda Asker Ceza Kanununun altmbirinci maddesi mucibince hareket olunacaktr. Ancak bu maddedeki selahiyet esbb- kaviye ve mcbiriye mstenit olmakszn istiml etmek mcib-i mesuliyettir. Madde 3; Makam itibariyle kolordu veya mfrez frka kumandanl selhiyetini hiz olan zevattan mada harekt- dhiliye iin do rudan do ruya Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetinden veya cephe veya kolordu kumandanlklar tarafndan tavzf olunarak sevk olunan ktat kumandanlar dhi hibir tasrha lzum grlmeksizin vazife-i tedibiyeye devam etti i mddete imdiye kadar oldu u gibi Merkez Frka Kumandan selhiyetini istiml ederler; Hyanet-i Vataniye ve Harbiye Kanunlarnda mnderic cerimden ekserisinin yekdi erine m behet ve mlbeseinden n i kavanin-i mezkrenin suveri tatbikiyesince baz mahallerhe hsl olan teredddn ref ve izlesiyle hlen ve tiyyen memurn-i askeriye ve adliyece dsturul-amel olabilecek bir ekilde tesbite lzum grlmedi inden berveh-i ti mlmat ve izlatn bilimm valilerle kumandanlklara ve mddeiumumiliklere tebli i Heyet-i Vekilece karargir olmu tur. TBMM Kavanin Mecmuas, D. 1, C. 1, Kararname No: 81, s. 31, 32. Aybars, stikll Mahkemeleri (1920-1927), s. 32.
S u lularn zellikle harp divanlarnca cezalandrlmalar asker otorite dnc esi yaratyordu104 . Oysa TBMM, Trk ihtilalinin bir eseri olup, halkn meru temsilc ileri tarafndan kurulmutu. Bu sebeple de cezalarn Mec lis otoritesine bal kurulularc a verilmesi gerekiyordu. sminden baka dier mahkemelerle hi bir fark olmayan harp divanlarnn verdii cezalar ise suun nemi ile badamyordu. S ert cezalarn uygulanmas iin gerekli olan bir organ yoktu. Sulu ve tanklar kilometrelerce uzaktan gelip mahkeme kurulunun toplantsn beklemek zorundayd. te yandan mahkemelerin kuruluu da tamamlanmad iin mahkemenin kurulduu yre erafndan bakkal veya esnaftan biri buraya ye olabilmekteydi. Bu gibi kimselere idam yetkisinin verilmesinde ise sakncalar vard. Dolaysyla da harp divanlarndan bir ksm kaldrld105 . Harp Divan yeleri bal bulunduklar blgede asker ve sivil idarecilerle iliki i erisindeydiler ve mevki ve rtbece de onlardan kk idiler. Bu nedenle idarec ilerle ilgili kararlarn alnmasnda tarafsz yarg lara ihtiya vard106 . 6. Kanun Hakknda Beklenen Netic eye Dayal Yaplan Deiiklikler: TBMMnin 29 Nisan 1920de kabul ettii Hyanet-i Vataniye Kanunu ile 11 Eyll 1920de kabul ettii Firariler Hakknda Kanun ve 18 Eyll 1920de alnan 45 numaral Muhtelif Menatkta stikll Mahkemeleri Tekili Hakkndaki Ka ra r , stikll Mahkemelerinin hukuk dayana107 olac akt 108 . TBMMnin 7 Haziran 1920de 5 numaral kanun olarak kartt Seyyar Jandarma Mfrezeleri109 Kanununu kabul edilip uygulanmaya balamasndan son104 105 106 107 108 109
Aybars, stikll Mahkemeleri (1920-1927), s. 32. Ural, a.g.t. s. 54.; Aybars, stikll Mahkemeleri (1920-1927), s. 34. Aybars, stikll Mahkemeleri (1920-1927), s. 35. Ezherli, age., s. 65. elik, a.g.m., s. 597. Piyade, Svari Snfndan Mrekkep Olmak zere Jandarma Mfrezeleri Te kili Hakknda Kanun Madde 1. Mdafaai memleketin temini ve asayii umuminin lykiyle tesisi iin Mdafaa-i Milliye vekletine merbut olmak zere seyyar jandarma mfrezeleri te kil edilmitir. Madde 2. Svari ve piyadeden mrekkep olan ibu mfrezelerin ia e, ilbas, tehiz ve teslihi taraf Hkmetten temin edilir. Svariler hayvanlarn kendileri tedarik etme e mecburdurlar. cabnda te kiltn teshili maksadiyle talip olan efrada hayvan almak zere usulne tevfikan taviz suretiyle muaveneti nakdiye icra edilir. Maa at maktuan bervehi tidir: A) Piyade efradna ehr bin iki yz kuru , B) Svari efradna ehr bin be yz kuru verilecektir, C) Firari derdesti ve e kya takibatnda hidemat fevkaldesi grlenlere hizmetinin derecesine gre ayrca Heyeti craiyece tertip edilecek nizamnameye tevfikan mkfat nakdiye verilecektir. Madde 3. Te ekkl edecek bu mfrezeler hizmeti muvazzafai askeriye haricinde bulunan esnan erbabndan bir sene mddetle gnll olarak kaydolunurlar ve bir seneden evvel terki vazife edemeyip yeni sene iin tecdit edilmek hakkn haiz olacaklardr. Madde 4. Svari efradnn hayvanat msademe veya harekt askeriye esnasnda telef veya sakat olur ise taraf miriden muadili bir hayvan veyahut esman ita klnr. Madde 5. bu efrat eytam ve eramili olbaptaki kanundan istifade edecektir. Madde 6. Bir senelik hizmetleri hizmeti mkellefe askeriyesinden iki sene olarak mahsubu icra klnacaktr. Madde 7. Onba lara efrat maa ndan fazla olarak yz, avu lara iki yz, ba avu lara yz kuru verilecektir. Madde 8. Mfreze zbitan jandarma zbitan misill tahsisat alacaklardr. Merkezlerinden uzakta ve seyyar bulunduklar mddete ia elerine medar olmak zere ayrca krk kuru yevmiye verilecektir. Madde 9. bu kanun tarihi ne rinden muteberdir. Madde 10. bu kanunun icrasna Mdafaai Milliye vekleti memurdur. ; TBMM Kavanin Mecmuas, D. I, C. 1, Kanun No: 5, s. 6; Kanunun uygulamaya ba lanmasndan sonra, bu te kiltn, TBMMnin otoritesinin kurulmasnda byk yararllklar oldu. Nitekim 1921 yl ba larna gelindi inde bu te kiltn almalarn devam ettirmesini gerektirecek artlar
ra yaklak drt ay gibi bir zaman gemesine ramen, istenilen sonuc a ulalamad. Mevcut kanunlar ve mahkemeler, olaanst devrin ihtiyalarn yerine getirebilecek nitelikte olmayp, mahkeme usulleri ar, etkiden uzak ve ou kez de dil deildi. zellikle asker kaaklarn nlemek iin uygulanan c eza hkmleri, ka ak olaylarn durdurmak bir yana, bunun iin verilecek ceza, cephede lmeye terc ih ediliyordu. Bu yzden de asker kaaklarnn says gittike artyor, taburlardaki asker says birka kiiye kadar inebiliyordu. Byle bir ortamda sululara bakmakla grevli olan mahkemelerin alma sistemleri yetersiz, verdikleri cezalar ise caydrclktan uzakt. Mahkemelerde grev alan yarglarn hemen hepsi medrese mezunu hatta alaydan yetime kiiler olmakla birlikte hukuk mezunu ok azd. Mill Hareketin cesaret ve iddet gerektirdiini benimseyip, kendisinin de stnde bir g grmediinden, yarg yetkisini yeteneksiz kiilerden ve yntemlerden kurtarmak istiyordu110 . Hyanet-i Vataniye Kanunundan beklenen sonucun alnabilmesi ve Kanunun eksikliklerinin yok edilebilmesi ise abuk ve sert kararlar alan ve bu karar ayn abuklukla uygulayan mahkemelerin kurulmasna balyd. Kurulac ak olan mahkemelerden kast ceza vermek, korku yaratmak ve ka ak olaylarn lmle cezalandrmak deil; btn bunlarn altnda yatan asl sebepleri aratrmak, faile az bir ceza vererek, ona vatan iin arpmak zere yeni bir ans tanmak ve benliini terbiye etmesine yardmc olup bu yolla kazanlan her askeri c epheye gndermekti111 . te Mill Mc adeleyi g lendirme ve ayakta tutma imkn byle yaratlabilirdi. Bylesine zorlu bir grevi ise Mill Mc adelenin amac n ve nemini kavram, toplumun iinde bulunduu koullar bilen, kararlarnda bamsz ve tam yetkili yelerden kurulu ihtill mahkemeleri yerine getirebilirdi. 11 Eyll 1920de Firariler Hakknda Kanun112 adyla TBMMnin 21 nolu kanunu olarak yrrle girdi.
ortadan kalkmt. Bu sebeple Bolu Mebusu Yusuf zzet Pa a ve arkadalarnn Seyyar Jandarma Mfrezelerinin la vedilmesiyle ilgili 5 ubat 1921 tarihli kanun teklifi, TBMMnin 10 ubat 1921 gnk toplantsnda ele alnd. Kanun teklifi hakknda sz alan Mdafaa-i Milliye Vekili Fevzi Pa a, Seyyar Jandarma Te kilatnn hangi gerekeyle ve hangi artlarda kuruldu unu anlattktan sonra dzenli ordu kurma almalar yaplan bu gnlerde artk bu te kiltn mrn tamamlad n ifade etti. Yozgat Mebusu Sleyman Srr Bey, mevsimin k oldu unu, bu sebeple e kyann faaliyet gstermedi ini; ancak bu durumun baharda da srece i anlamna gelmeyece ini ifade ederek, e kya faaliyete geece i zaman bu te kilta ihtiya duyulabilece ini belirti. Fakat Erzurum Mebusu Hseyin Avni Bey, Sivas Mebusu Emir Pa a ve Mdafaa-i Milliye Vekilli Fevzi Pa ann bu endielerin yersiz oldu unu ifade etmelerinden sonra oylamaya konulan kanun teklifi, kabul edilerek, Te kiltn la vedilmesi kararla trld; TBMM Zabt Ceridesi, D. I, C. 8, TBMM Matbaas (2. Basl), Ankara 1945, s. 163-165; TBMM Kavanin Mecmuas, D. I, C. I, Kanun No: 94, s. 100. Aybars, stikll Mahkemeleri (1920-1927), s. 34, 35. Aybars, stikll Mahkemeleri (1920-1927), s. 37. Firariler Hakknda Kanun, 11 Eyll 1336 (1920), No: 21 Madde 1. Muvazzaf ve gnl ile hizmeti askeriyeye dhil olupta firar edenler veya her ne suretle olursa olsun firara sebebiyet verenler ve firari derdest ve evkinde teksl gsterenler ve firarileri ihfa ve ia e ve ilbas edenler hakknda mlki ve asker kavaninde mevcut ahkm ve indelicap di er gna mukarrerat cezaiyeyi mstakillen hkm ve tenzif etmek zere Byk Millet Meclisi azalarndan mrekkep stikll mahkemeleri te kil olunmu tur. Madde 2. Bu mahkemeler azasnn adedi olup Byk Millet Meclisinin ekseriyeti rasiyle intihap ve ilerinden birisi kendileri tarafndan reis addolunur.
110 111 112
14 Aralk 1920de Bolu Mebusu Tunal Hilmi Beyin Kanunlara numara verilmesi hakkndaki teklifinin ardndan 2 numaray alan ve 7 ubat 1921 tarihli Ceride-i Resmiye (Resm Gazete) ile yaymlanan bu Kanunun 1. maddesi, 1 Kasm 1922 tarihli kararla, Saltanatn kaldrlmasn mteakip 15 Nisan 1923 tarih ve 334 sayl Kanunla113 deitirilerek, sz konusu karara aykr olarak veya Trkiye Byk Millet Meclisinin meruluuna ayaklanmay i eren szle, yaz ile veya eylemli olarak kar gelmek, karklk yaratmak veya yaynda bulunmak vatan hainlii saylmt114 . Bylece 334 sayl sayl Kanunla Hyanet-i Vataniye su u kapsamna saltanat savunucular da alnarak rejime geri dn riski ortadan kaldrlmt115 . 15 Nisan 1923 tarih ve 335 Sayl Kanun116 ile Kanunun sekizinc i maddesinin deiiklii, Hyanet-i Vataniye sularnda temyiz yolunu amt. Yani Bu kanuna gre mahkemelerden verilecek hkmlerin inceleme ve onaylama yeri ve usulleri deiik hkmlere balanmt.117
Madde 3. bu mahkemelerin adedini ve mntkalarn Heyeti Vekilenin teklifi zerine Byk Millet Meclisi tyin eder. Madde 4. stikll Mahkemelerinin kararlar kat olup infazna bilmum kuvayi msellha ve gayri msellhai Devlet memurdur. Madde 5. stikll Mahkemelerinin evamir ve mukarreratn infaz etmiyenler veya infazda taalll gsterenler ibu mahkemeler tarafndan taht muhakemeye alnr. Madde 6. Her istikll Mahkemesi ketebe ve mstahdemin ma at ehr yz liray gemiyecektir. Madde 7. Her stikll Mahkemesi vazifeye mbadereti annda firari ve bakaya efradnn bir mddeti muayyene zarfnda icabetini teminen her trl vesaiti tebli iyeye mracaat eder. Madde 8. bu kanun tarihi ne rinden muteberdir. Madde 9. bu kanunun icrasna Byk Millet Meclisi memurdur; TBMM Kavanin Mecmuas, D. I, C. I, Kanun No: 21, s. 22; TBMM ZC, D. 1, C. 4, TBMM Matbaas (3. Bask), Ankara 1959, s. 100, 101; Dstur, nc Tertip, C. 1, s. 61. Hyanet-i Vataniye Kanununun Birinci Maddesinin Tadili Hakknda Kanun Madde 1. Hiyaneti vataniye kanununun birinci maddesi bervehiti tadil olunmu tur: Saltanatn ilgasna ve hukuku hkimiyet ve hkmranisinin gayrikabili terk ve tecezzi ve fera olmak zere Trkiye halknn mmessili hakikisi olan Byk Millet Meclisinin ahsiyeti maneviyesinde mndemi bulundu una dair 1 Te rinisani 1338 tarihli karar hilfnda veya Trkiye Byk Millet Meclisinin me ruiyetine isyan mutazammn kavlen veya tahriren veya fiilen ankasdin muhalefet veya ifsadat veya ne riyatta bulunan kesan haini vatan addolunur. Madde 2. bu kanun tarihi ne rinden muteberdir. Madde 3. bu kanunun icrayi ahkmna Adliye vekili memurdur; TBMM Kavanin Mecmuas, D. 1, C. 1, Kanun No: 334, s. 390. Bu Kanun hakknda yaplan mzakereler iin bkz. TBMM ZC, D.1, C. 29, TBMM Matbaas, Ankara 1961, s. 31, 32, 175-190. oker, age., s. 123. Akn, age., s. 162. 29 Nisan 1336 Tarihli Hyaneti Vataniye Kanununun Sekizinci Maddesini Muaddil Kanun Madde 1. Hiyaneti Vataniye Kanununun sekizinci maddesi bervehi ti tadil olunmu tur: bu kanuna tevfikan mehakimden sadir olan mukarrerattan mahkmiyeti mutazammn olanlar resen ve beraet veyaademi mesuliyet ile vazife ve salhiyet gibi mukarrerat mddeiumumilerin veya alkadarann istidalarna binaen Heyeti temyiziye ceza dairesince mevadd saireye tercihan tetkik olunur. Heyeti temyiziye ceza dairesi ahkm ve mukarrerat mezkreyi vazife ve salhiyetten ve tahsisatn hkme messir olacak surette noksanndan ve iptal hakk mucip olacak surette usul muhakemeye ademi riayetten ve hkmn kanuna muhalefetinden na diyen nakz ve o dairede ifayi muameleetmek zere hkm veren mahkemeye iade eder. Nakz kararlarna kar israrcaiz de ildir. Madde 2. ibu kanun tarihi ne rinden muteberdir. Madde 3. ibu kanunun icrasna Adliye Vekili memurdur. Bkz. TBMM Kavanin Mecmuas, D. 1, C. 1, Kanun No: 335, s. 391; Ad geen kanun hakknda yaplan mzakereler iin bkz. TBMM ZC, D.1, C. 29, s. 64, 190-192. Bundan ba ka zaman ierisinde vatana ihanet suunun kapsam gelimelere paralel olarak farkllk gstermi ve bu nedenle kanun zerinde de iikliklere gidilmitir. Nitekim Bu maddeye 25 Nisan 1925 tarih ve 556 Sayl Kanunla eklenen bir frka ile din veya dince kutsal saylan kurallar siyasal amalara alet edecek dernekler kurulmas yasaklanm, bu tr dernekleri kuranlar veya bu derneklere girenler, ayn amala devletin eklini de itirmek, halk arasnda bozgunculuk ve ayrlk karmak iin gerek tek ba na ve gerek toplu halde sz ile yaz ile veya eylemli olarak sylev vermek ve yaynda bulunmak da vatan hainli i saylmtr. Son olarak Kanunun tm 12 Nisan 1991 tarih ve 3713 sayl Terrle Mcadele Kanununun 23. maddesi (a) fkras ile yrrlkten kaldrlarak, zellikle Mill Mcadele srasnda ve daha sonra inklplarn korunmasnda etkili olan ve 71 yl yrrlkte kalan bu Kanunun ilevini tamamlad d nlm tr; oker, age., s. 123.; Turan, age., s. 171.
113
114 115 116
117
SONU 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Atekes Anlamas ile birlikte Anadolunun nemli bir ksm tilaf Devletleri tarafndan haksz bir ekilde igal edilmi, S aray ve onu temsil eden stanbul Hkmeti igalc i g ler karsnda ac ze dm, Damat Ferit Paa Hkmeti acizliin tesinde igalcilerle ibirlii yaparak, Anadolu halkn Mill Mcadele aleyhinde harekete ge irmekten ekinmemi, i inde bulunduu hyanete Anadolu halkn da srklemeye almtr. stanbul Hkmetinin bu hyaneti ve kkrtmalar Anadolunun bir ok yerinde isyanlara sebep olmu, bu isyanlar, TBMMnin almasyla deta n alnamaz bir hale gelmitir. Silah altna arlanlar, stanbul Fetvasnn, Padiahn askerlii kaldrdn bildiren fermannn ve TBMMnin gayrimeru olduunu ilan eden bildirilerin etkisi altnda kalarak ya askere gelmiyor ya da ubelerden ve ktalardan ka tklar gibi yanlarnda kendilerine verilmi olan silah ve c ephaneyi de gtryorlard. Cephelerde lm kalm sava verenlerin yz dmana dnk iken, c ephe gerisinde arkadan vurulmama areleri aranm, bu temelde Hyanet-i Vataniye Kanunu, 25 Nisan 1920de Karahisarsahip Mebusu Mehmet kr Beyin nerisiyle gndeme alnp mzakerelerine balanm ve etin tartmalarn ardndan 29 Nisan 1920de kabul edilmitir. Ancak, verilen nergeler ve bu nergeler hakknda yaplan mzakerelerde bir grup mebus, ekingenlik ve kararszlk gstererek Kanunun kmasna muhalefet etmekte, onlara gre Osmanl Ceza Kanunu ile bu tr su larn zerine gidilebileceinden, yeni bir kanuna gerek olmamal idi. Bu durum, Meclisin ve yeni devlet geleneinin tam olarak kavranlamadn, ksa bir sreliine de olsa etkili olarak Kanunun karlmasn geciktirdiini gstermektedir. Kanunun ilk maddesinde kimlerin vatan haini saylac a, Byk Millet Meclisinin meruluuna kar ayaklanmaya ynelik szle, yazyla, dorudan doruya bilerek kar kan, ya da fesat hareketlerine girien veya yaynda bulunanlar olarak belirlenmi, verilecek c ezann da idam olduu tespit edilmitir. TBMM, Hyanet-i Vataniye Kanunu ile millete kar kendi meru durumunu teyit etmi ve bu meruluunu, dman elinde esir bulunan Hilafet ve S altanat kurtarmak amac na dayandrp Hyanet-i Vataniye Kanunuyla yaptrm altna alm, Halife ve Padiah olsa dahi kendi zerinde bir yasallk tanmadn ilan etmitir. Anc ak hzl ve kesin kararlar alabilmek amacyla karlan bu kanun, onu uygulayac ak mahkemeler kurulamad i in istenilen netic eyi vermemiti. Nitekim 11 Eyll 1920de kabul edilen ve Firariler Hakknda Kanun ile kurulan stikll Mahkemeleri olaanst artlarn gerektirdii abuklukla, dnlen uygulamalar ger ekletirilebilec ek kurumlar olarak dnlmtr.
KAYNAKA
A. Sreli Yaynlar -Dstur, nc Tertip, C, 1, Milliyet Matbaas, stanbul 1929. -TBMM Kavanin Mecmuas, D. I, C. I, TBMM Matbaas (nc Basl), Ankara 1943. -TBMM Zabt Ceridesi, D. I, C. 1, TBMM Matbaas (3. Bask), Ankara 1959. -TBMM Zabt Ceridesi, D. 1, C. 2, TBMM Basmevi (nc Basl), Ankara 1981. -TBMM Zabt Ceridesi, D. I, C. 4, TBMM Matbaas (3. Bask), Ankara 1959. -TBMM Zabt Ceridesi, D. 1, C. 6, TBMM Basmevi (3. Bask), Ankara 1981. -TBMM Zabt Ceridesi, D. I, C. 8, TBMM Matbaas (2. Bask), Ankara 1945. -TBMM Zabt Ceridesi, D.1, C. 29, TBMM Matbaas, Ankara 1961. B. Telif, Tetkik ve Biyografik Eserler -Akn Rdvan, TBMM Devleti (1920-1923) Birinci Meclis Dneminde Devlet Erkleri ve dare, letiim Yaynlar, stanbul 2008. -Albayrak Mustafa, Mill Mcadele Dneminde Bat Anadolu Kongreleri (17 Mart 1919 2 Austos 1920), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar Ankara 1998. -Atatrk Kemal (Bugnk dille yayna hazrlayan Prof. Dr. KORKMAZ Zeynep), Nutuk 1919 1927, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2006. -Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV (Aklamal Dizin lavesiyle), Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara 2006. -Aybars Ergn, stikll Mahkemeleri, Bilgi Yaynevi, Ankara 1975. , stikll Mahkemeleri (19201927), C. I-II, Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar, zmir 1988. , stikll Mahkemeleri, Zeus Kitabevi, zmir 2006. , Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Zeus Kitabevi, zmir 2007. -Aydemir evket Sreyya, Tek Adam Mustafa Kemal (19191922), C. II, Remzi Kitabevi, stanbul 2008. -Baykal Hlya, Trk Basn Tarihi 1831-1923 (Tanzimat-Merutiyet-Mill Mcadele Dnemleri), stanbul 1990. -Belen Fahri, Trk Kurtulu Sava, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1983. -Byklolu Tevfik, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Hukuk Stats ve htillci Karakteri, Belleten, C. XXIV, Say: 96 (Ekim 1960dan Ayn Basm), TTK Basmevi, Ankara 1960, s. 637663. -elik Kemal, Mill Mcadelede syanlar, Vatana hanet Kanunu ve stikll Mahkemeleri , A Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Say: 40, Kasm 2007, s. 569-613. -oker Fahri, Parlamento Tarihi Mill Mcadele ve TBMM I. Dnem (1919-1923), C. I, Trkiye Byk Millet Meclisi Vakf Yaynlar, Ankara 1994. -Ergil Dou, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, Turhan Kitabevi, Ankara 1981. -Ezherli hsan, Trkiye Byk Millet Meclisi (19201998) ve Osmanl Meclisi Mebusan (1877 1920), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara 1998. -nn smet, Hatralar, Haz. Sabahattin Selek, C. 1, stanbul 1985. -Jaeschke Gotthard, Trk Kurtulu Sava Kronoloj isi Mondrostan Mudanyaya Kadar (30 Ekim 191811 Ekim 1922), C. 2, TTK Basmevi, Ankara 1989. -Kutlu Cemil, Birinci Dnem Trkiye Byk Millet Meclisinin Gvenlikle lgili kard Kanun ve Kararnmeler (23 Nisan 192016 Nisan 1923), Atatrk niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Erzurum 1992. -Tevetolu Fethi, Mill Mcadele Yllarndaki Kurulular, TTK Basmevi, Ankara 1991. -Turan erafettin, Trk Devrim Tarihi Ulusal Direniten Trkiye Cumhuriyetine, C. 2, Bilgi Yaynevi, Ankara 1992.
-Trk stikll Harbi - stikll Harbinde Ayaklanmalar (1919-1921), C. VI, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1974. -Ural Diner, Hyanet-i Vataniye Kanunu ve Uygulamalar (1920-1927), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 2000. -Yaln E. Semih (Ed.), Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, Berikan Yaynevi, Ankara 2008. -Yaln E. Semih, Trkiye Cumhuriyeti Tarihinin Kaynaklar, Berikan Yaynlar, Ankara 2003.

Tarihin Peşinde - 5 (Nisan 2011)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tarihin Peşinde - 5 (Nisan 2011)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

I THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH

YIL: 3 SAYI: 5 NSAN 2011

YEAR: 3 ISSUE: 5 APRIL 2011

TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS III

THE PURSUIT OF HISTORY

(e-dergi) ISSN: 1308-5468 (basl) ISSN: 1308-545X

Editr Do. Dr. Necmi UYANIK

THE PURSUIT OF HISTORY

Bask ncesi: MinyaT K

TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS V

TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS VII

TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS IX

TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS XI

TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS XIII

TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS XV

TAR H N PENDE ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS XVII

THE PURSUIT OF HISTORY

BR HATT-I HMYUN YENER TARHN ZETLEMEYE YETER M? Ahmet YKSEL

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 3

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 5

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 7

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 9

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 11

BOA, Hatt- Hmyun, 284/17078; 29 Zilhicce 1230/2 Aralk 1815.

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 13

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 15

THE PURSUIT OF HISTORY

OSMANLI DEVLETNDE ULAIM VE LETMN RGTLENMES Cemal ETN

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 19

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 21

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 23

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 25

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 27

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 29

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 31

101 102 103 104

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 33

108 109 110

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 35

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 37

THE PURSUIT OF HISTORY

I. TBMM HKMETNN LK ULUSLARARASI ANLAMASI: 20 GNLK MUVAKKAT MTAREKE Cihat YILDIRIM

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 41

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 43

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 45

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 47

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 49

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 51

AKYZ, s.188. Ayn. Ayn.

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 53

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 55

THE PURSUIT OF HISTORY

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 59

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 61

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 63

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 65

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 67

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 69

THE PURSUIT OF HISTORY

OCUK VE GEN KBALN R DNYASINDA Hakan KUYUMCU

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 73

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 75

3/5 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TAR H N PENDE 77

iirde geen bu msra Hafz iraziye aittir.