DOSTOYEVSKI'NIN eviren Zeyyat zalpsan ARARAT'IN KK KiTAPLAR!

: 2 DOSTOYEVSKI'nin HAYATININ KRONOLOJK TABLOSU 30 Ekimde, Moskova'da, babas Miehail Andreyevi Dostoyevski'nin Ser-Tabip olduu, -evi hastahane-sinde dnyaya geldi, kendisine Fyodor ad verildi ve 4 Kasm'da vaftiz edildi. Dostoyevski ailesi Tula eyaletinde bir ev satn alr, bundan byle yazlarn bu evde geirirler. Dostoyevski, Moskova'daki L. J. ermak erkek okuluna girer. Edebiyat retmeninin ocuklar zerinde byk etkisi olur. Pukin'e hayrandr. 27 Ocak'ta, annesi Maria Fyodorovna Dostoyevski lr. Yln balarnda Fyodor Dostoyevski, aabe-yisi Michael ile birlikte Petersburga giderek, K. F. Kostomorov hazrlk okuluna girer. Mhendislik okuluna kabul edilir. [LS37-43 Mhendislik eitimi. Kampta geen bir yaz. Balzac, Hugo ve Hoffman'a hayranlk. Gz snavlarnda baar gsteremedii iin, bir st snfa geemez. Kn, idlovski ve Be-retzky ile arkadalk. iller'le ilgilenir. Babasnn lm. 29 Kasm'da Astsubayla terfi eder. 27 Aralkta Astemen olur. Dramatik almalar. Mare Stuart ve Boris Go-dunov (Bu eserleri batya gememitir) Dostoyevski terfi etmek iin 5 Austosta girdii snav-1842 1843 1844 1845 1846 da baar gstererek Sahra stihkm Astemenliine ykselir. Temen rtbesine ykselir. Mektebi bitirerek, 23 Austos'ta mar Bakanlnda bir greve atanr. Geen yln sonu ile bu yln balangcnda Dos-toyevski, Balzac'n Eugenie Grandet adl eserinin evirisi ile urar. Ayn yl Sue ve George Sand' okur ve eviriler yapar. Yoksullar! yazmaya balar. Yeni bir Dram projesi (30 Eyll, 1844 Mektuplar) 19 Ekim'de mparatorluk karar ile, hastal yznden, stemen rtbesi ile ordudan terhis edilir. Mays balarnda Yoksullar bitirmitir. Nekras-sov ve Grigorovi, kitab okuduktan sonra, bir gece yars, yazar ziyarete gelirler. Bielinski ile tanr. Yazn Reval'e kardei Michael'-in yanna gider. 15 Kasm'da kardeine yazd bir mektupta, edebiyat alanndaki ilk baarsndan bahseder. Ayn yl sonunda, Suboskal, adnda bir hiciv dergisi karmay plnlar. Dokuz mektupluk hikye 15 Ocak'ta Nekrassov'un Petersburg adl dergisi kar, ilk kitab Yoksullar burda baslmtr. Bielinski'nin Yoksullar zerine Ototestnevennia Zapiski dergisinde kan bir yazs, l ubatta Goliadkin O. Z. de baslr. Kesilen sakallar ve Kaldrlan halk memurlar adl hikyeleri (her ikisi de batya gememitir) yazar. Bay Prohartin (O.Z No. 10) Yaz, Reval'de kardei ile birlikte geirir. Gz'n btn hikyelerini bir kitap halinde toplamaya karar verir. Yl sonunda Sovremennik dergisinin yaz ileri ile bir anlamazlk yznden aralar alr. 1847 Dokuz mektupluk hikye Sovremenik'te, Han sahibeside O.Z. de baslr. Yoksullar kitap halinde kar. 1848 Paris'te ocak ihtilli. Politik guruplar kurulmaya balar Petersburg'da. Petraevski evresinde.

Yabanc Kadn, (O.Z. No. 1) Zayf Kalp (O.Z. No. 2) Noel Yortusu ve dn (O.Z. No. 10) Beyaz Geceler (O.Z. No. 16) Kskan Koca (O.Z. No. 12) 1849 Netoka Nesvanova (O.Z. No. 1-2-5-6) Mart aynda Dostoyevski, yksek sesle (Bielinski'nin, Gogol'a yazd bir mektubu Petraevski'nin odasnda okur.) 23 Nisan'da Dostoyevski, Petraevski evresinin dier yeleri ile birlikte tevkif edilerek, Petropu-lovski kalesine hapsedilir. (Kendisi u sularla itham edilmektedir: Sansrn sertlii hakkndaki konumalara katlmak, 1849 ylnn Mart aynda Bielinski'nin Gogol'a yazd ihtillci mektubu yksek sesle okumak. Dourov'un odasnda tekrar okumak ve Dourov'un okuduu deiik makaleleri dinlemek ve Bielinski'nin mektubunu kopye etmesi iin Monbelli'ye vermek. Kurulmas dnlen gizli bir basm evinden haberdar olmak, vesaire.) 19 Aralkta askeri rtbesi geri alnarak, hapse mahkm edilir. 22 Aralk'ta Petraevski gurubuna, idam hkmleri okunur ve sonra kararn deitirilerek, Sibirya'da bir cezaevine gnderilecekleri bildirilir. 624-25 Aralk gecesi, Dostoyevski zincire vurularak,: Petersburg'dan Sibiryaya nakledilir, 1850 11 Ocak'ta Tobolsk'a var. Burada Aralklarn kararyla tanr. 17 Ocak'ta, Omsk'a hareket ederler. 1850-54 Omsk cezaevinde cezasn eker. 1854 15 ubat'ta cezasn tamamlamtr. 22 ubat'ta kardeine yazd bir mektupla cezaevindeki hayatn anlatr. 2 Mart'da Dostoyevski Er olarak 7. Sibirya alayna atanr. Mart'n sonunda Semipalatinsk'e var. Mays'ta 1854 Avrupa olaylar konusunda bir yazar. 21 Kasm'da Baron Vrangel Semipalatinsk'e gelir1855 19 ubat'ta ar II Alexander'in Ta giyme trenim ne ait bir iir yazar. (Bu iir batya gememitir). ller Evini yazmaya balar. 1856 15 Ocak'ta astsubayla terfi eder. 24 Mart'da General Totleben'e bir mektup ya ara kendisi iin arabuluculuk yapmasam rica eder. l Ekim'de mparatorun emriyle, ayn taburda, temenlie terfi eder. 1857 6 ubat'ta dul, Maria Dmitriyovna ssayev ile Kus-nezk'te nianlanr. 18 Nisan'da mparatorluk karar ile Sibirya 7. Ordu Komutanlna gelen br emir Dostoyevski ve meru varislerine asalet unvanlar geri verilir, fakat el konulan topraklan ve mlk-leri geri verilmez. Dostoyevski'nin bundan ancak Mays aynda haberi olur. Ayn yln sonunda, Dostoyevski bir istida ye ordudan istifasn ve Moskova'da oturmasna verilmesini rica eder. Kk Kahraman. (O.Z. No. 8) 1859 18 Mart'ta Temen rtbesi ile ordudan terhis edile-] rek, kendisine oturmas iin Tver ehri gsterilir. Amcamn ryas (Roussky Viestnik No. 3) 2 Temmuz'da Semipalatinsk'ten ayrl. Gz Tver'de geirir. ara bir istida yazarak, mparatorluun btn ehirlerinde serbeste yaamak iin ricada bulunur. ller Evini yazmaya balar. Stepanikovo Ky. (O.Z. No. 11-12) Kasm aynn sonunda Tver ehrini terketmesine izin verilir, Petersburga hareket eder. 1860 ki cilt halinde eserlerinin toplu olarak birinci basks. 1861 Vremya gazetesine yaz yazmaya balar. Hakszlk ve Hakaret ayn gazetede baslp, kitap halinde kar. 1861-62 ller evinin Vremya'da baslmas (1861 No. 4-9-11; 62 No. 1-3-5-12.) Budalaca bir hikye (Vremya No. 11) ller Evinin kitap halinde iki basks 7 Haziran'da d lkelere seyahat Paris, Londra (Herzenle buluur) ve Cenevre'de

kalr. Yaz dnceleri zerine k yazlar (Vremya No. 2-3) Mays'ta Stracov'un Polonya meselesi zerine yazd bir yazdan Vremya'nn kapatlmas. Yazn, d lkelerde seyahat. Kumarbaz m hazrlklarna balamas. Kn, karsnn hastalanmas. 1864-65 Vremya'nn yerini alan Devir dergisinin idaresi. 1864 24 Mart'ta <--Devir'in ilk says. Byk bir ehrin karanlklarndan (Devir, No. 1-2 ve 4) 16 Nisan, Karsnn lm. 10 Haziran. Kardei Michael'in lm, 25 Aralk. Dostu ve i arkada Apollon Grigoryev'-in lm. 1863 1863 8 91865 1865-66 1867 1867 1867 1868 1869 Allmam bir olay (Devir No. 2) Temmuz sonunda, d lkelere seyahat. Crm ve Cezay yazmaya balamas. Gz'de Wiesbaden'de oturma. Ekim'de, Baron Vrangel'i Kopenhagen'de ziyaret. Kasm'da Rusya'ya dn ve telif haklarn Stello-yevski'ye satmas. cilt halinde toplu eserlerinin ilk basks, Petersburg, Stellovski Crm ve Cezann Boussky Viestnik'de baslmas (No. 1-2-3-4-6-8-11-12) ve kitap halinde kmas. Moskova yaknndaki Lublin'de yaz geirmesi. Yl, sonunda Kumarbaz zerine almalar. Anna Gri- gorovna Snitkin adnda bir stenograf ile iliki kur- i mas. 15 ubat'ta A.G. Snitkin ile evlenmesi. 71 D lkelerde oturma. 14 Nisan'da yola k. Dresden'de iki ay. Bielenski i hakknda bir yaz (saklanmam.) 16 Austos'ta Apollon Maikov'a yazd bir mek-tupta Turgenev ile kavgasn ve ruletteki kaybn: anlatmas. Bir yazarn gnl nn hazrlklar (yeenine mektuplar) Yl sonunda Budala ya balamas. ller Evi nin nc basks Crm ve Ceza.\ nn ikinci ve nc basklar. Budalann Roussky Viestnik'de baslmas ve kitap j halinde kmas svire ve talya'da yaz geirmesi. Ateizm zerine bir roman yazma fikri (Karamazof Kardeler'in kiiliklerinin ortaya kmas). Bu konuda yeenine ve Maikov'a mektuplar. Yln balarnda Floransa'ya gidi. Yeni bir dergi i olan Sarya ile iliki ve Danilevski'nin Rusya ve Avrupa adl denemelerine duyduu ilgi. 10 1870 1871 1872 1873 1874 1877 1879 Ebedi Koca (Sarya No. 1-2) Bylenmi i yazmaya balamas. Crm ve Cezann drdnc basks. Bylenmiin baslmas (Roussky Viestnik, 1871 No. 1-2-4-7-9-12 ve 1872, No 11-12). Petersburg'a geri dnmesi. Douya bir seyahat tasars. Ebedi Koca nn kitap halinde kmas. (Vatanda) adl gazetenin yaz kadrosuna katlmas Bir Yazarn Gnl

nn baslmas (ilk 16 ksm) ve D Olaylar nceleme. Bylenmi in kitap halinde kmas. Mart sonunda sansr kurallarn bozduu iin tevkif edilmesi Gz ve K, Staraya - Rouusa'da ge-irir. Budala nn ikinci basks. Beceriksiz Gen adndaki eserine balamas. Beceriksiz Genin baslmas (O.Z. No. 1-2-4-5-9-11-12) ve kitap halinde kmas. Yaz Ems'de geirmesi (Gnlk adl dergide, Haziran says,) Balkan meselesi hakknda bir makale ve Dostoyevski'nin siyas inanlar. Beceriksiz Gen in kitap halinde kmas. Kk Kz (Grajdann dergisini byltmek iin) Yaz Kursk Eyaletinde geirmesi. 24 Aralk: Btn hayatmn hatralar. Karamozof Kardeler! yazmaya balamas Crm ve Cezann drdnc basks. Karamozof Kardeler'in baslmas, (Roussky Viestnik 1879 No: 1-2-4-6-8-11 ve 1880 No: 1-4-711 ve kitap halinde kmas. Bir Yazarn Gnlnn ikinci basks. 1876 ylndan. Hakszlk ve Hakaret'in beinci basks Haziran aynda Vladamir Solovyov ile birlikte Optin manastrna gitmesi. 111880 1S81 1881 25 Mays'ta Moskova yazar ve gazetecilerinin, Dos-toyevski erefine ziyafet vermeleri. 6-7 Haziran'da Pukin antnn als dolays ile Moskova'da yaplan enlikler 8 Haziran'da, Rus Edebiyatn sevenler cemiyetinde, Dostoyevski'nin konumas ve yaplan Pukin Gece lerine katlmas. 28 Ocak'ta akam saat 8.38'de Dostoyevski'nin hayata gzlerini yummas. 31 Ocakta yaplan byk bir trenle, Petersburg'daki Alexander Nevski Manastrnn mezarlna gmlmesi. 12 10. Mays, 1938 Benim aziz ve iyi Babam, Olunun senden harlk istemesi iin sana bavurmasn bir fazlalk olarak kabul edebiliyor musun? Tanr tanm olsun ki, bu ne kiisel ihtiyalarm, ne de imknszlklarn sonucu. Herhangi bir ekilde seni nasl soyabilirim? Onlar skacan bildiim halde, kendi et ve kanma bana bir iyilik etmelerini rica etmenin ne kadar buruk bir tad var. Kendi kafam ve ellerim var. zgr ve bamszm. Aslnda senden bir Kpek bile, istememem gerekir. Kendimi ac fakirliime gmmem gerek. lm yatamdan bana destek olman istemekten utanmam gerek aslnda. Olaylara bakacak olursan seni ancak gelecekle teselli edebilirim. Gelecek ki artk uzaklarda deil ve zaman seni gerekleriyle ikna edecek. u anda kelimenin tam mns ile beni anlaman iin sana yalvaryorum sevgili babacm. Hizmet etmekteyim, istesem de istemesem de en yakn evremin zorunluklarna uymam gerekiyor. Neden bir istisna olayn? Bylesine istisnai davranlar genellikle en byk honutsuzluklardan domaktadr. Bunu imdiden anlam olman lzm sevgili babacn. Bunun iin de insanlara gerektii kadar karm durumdasn. Ve bundan dolay ltfen syliyeceim eylere nem ver: Asker Akademinin her rencisinin, kamp hayat en azndan krk Ruble'ye ihtiya gsteriyor. (Bunu babam olduunuz iin yazyorum.) Bu krk Ruble'ye ay, eker ve saire gibi ihtiyalar dahil deil. Rahatm iin deil, ama en 13zaruri ihtiyalarm iin bunlara sahip olmam gerekiyor. Yamurda ve rutubette bezden bir adrda yatmak gerektii zaman, hele insan, byle bir havada eitimden m ve yorgun dnerse, bir bardak aya ihtiyac olacak kadar hasta olabilir ki, bu son yllarda sk sk tecrbe ile bamdan gemitir. Senin skntlarn da gznnde tuttuumdan tr, ay ve dier eylerden vazgeip, senden sadece en zaruri ihtiyacm olan onalt Ruble'yi istiyorum. ki ift adi postal iin. Tekrar ediyorum, kitaplar yaz malzemeleri, ktlarm, orap ve ayakkablarm gibi eyalarm bir yerde muhafaza etmem gerekiyor. Bunun iin bir

sanda ihtiyacn var. Zira kampta adrdan baka hi bir barnak yok. Yataklarmz klfsz zerine araf rtlm samandr. imdi sana soruyorum, Sandm olmazsa, nerede saklyabilirim eyalarm ? unu bilmen gerekir ki, benim bir sandmn olup olmamas Hazineyi rgalamyor. mtihanlar yaknda bi- tecei iin artk kitaba ihtiyacm olmayacak. Bundan byle i giyimimle ilgilenecekleri iin ayakkab vesaire istemek zorunda kalmyacam. Oysa bo vakitlerimi kitapsz nasl geirebilirim? Bize verilen postallar ylesine kt ki, ifti, ehirde bile giyilecek olsa, alt aydan fazla dayanmyor. (Burada gerekli ihtiyalarn bir listesi var.) Son para havalenden onbe Ruble ayrdm. te gryorsun sevgili Babacm, en azndan yirmibe Rubleye daha ihtiyacm var. Haziran banda kamp bitiyor. Eer olunun bu ac ihtiyalarna destek olmak istiyorsan, Haziran'n banda ona bu paray gnder. Bu dileimde srar etmeye cesaret edemiyorum: Fazla bir ey istediim yok ama kranm snrsz olacaktr. II KARDE MCHAEL'e. Petersburg, 9 Austos, 1838 (Mektup, Dostoyevski'nin kardeine neden uzun sredir yazmadnn aklamasyla balar: Metelii yoktur.) Tembel olduum bir gerek-ok tembel. Eer benim hayata kar yegane davranm bu sregelen tembellikse, sonum ne olacak ? Bilmem ki benim bu kasvetli halim beni asla brakacak m ? Ve byle bir haleti nahiyenin yalnz bir adama musallat olmasn dnmek kionun ruhunun havas dnya ve ahretin bir karm gibi grnmektedir. Ne tabiat d bir rn, ta bandan beri iindeki ruhsal yasalarna tecavz edilmi... Bu dnya bana, gnahkr dncelerle kaplanm olan, ilhi ruhlarn arnmas gereken strap yeri gibi grnyor. Hissediyorum ki, dnyamz gepge-ni bir olumsuzlua eilmekte ve her gzel, asil ilhi ey bir hiciv olarak karmza kmaktadr. Ve bylesine bir tabloda, kii olagelirse, ki, o, ne fikirde ne de bir etkinin btnyle dengesindedir -o aslnda tek kelimeyle, tamamen kopmu bir kiidir- O zaman tabloya ne olacak? Tahrib edilmitir ve bundan byle devam edemez. Ve kutsaln altnda sefilletii bu kaba maskeyi sadece grebilmek ne mthitir. Bir istein tek gcnn bu maskeyi paralamaya kfi gelip insann ebede varabileceini bilmek- Btn bunlar bilmek ve hl yaratklarn en k en sonu gibi hayata devam etmek... Ne korkun! Ne aalktr insan! Hamlet! Hamlet! Btn bu uyuak ve aciz lemin iniltilerini aksettiren kaypak ve vahi dilini dndke, ruhumdan en ufak bir i ekmesi, en ufak bir sitem kopmuyor... Kaderin o keskince basksnn, acsnn altnda olan bu ruh, btn znty kapsayp, sadece kendi kalbini kr14 15maktadr. Pascal der ki: Felsefeye kart olan kiinin kendisi filozoftur. Dzenin zavall talihi. Kfi derecede samaladm. Sonuncunun dnda mektuplarndan sadece iki tanesi elime geti. Yoksulluumdan bahsediyorsun kardeim. Ben de zengin deilim. nanr msn ki, kamptan ayrldm zaman bir kopek'im bile yoktu. stelik yolda souk aldm (btn gn yamur yad ve barnacak bir yer bulamadk). Nerede ise alktan hasta olduum gibi, boazm slatacak bir yudum ay iecek bile param yoktu. Zamanla iyiletim ama, babamdan para gelinceye kadar, kamptaki en etin ihtiyalar kvrandrd beni. Borlarm deyip gerisini sarfettim. (Dostoyevski bu ksmda kardeinin durumu ve kendi mali glkleri hakknda baz aklamalar yapar.) Herneyse. Artk baka eylerden bahsetmenin zaman geldi. Okuduun kitaplarn okluundan bbrleniyorsun... Bu yzden sana gpta ettiimi sakn aklna bile getirme. Peterhof'da en azndan senin kadar ben de okudum. Btn Hoffmann'lar Almanca

ve Rusa olarak (Yeni Kater Murr henz Rusa'ya evrilmi deil) Ayrca Balzac'larn da hemen hepsini (Byk kii Balzac!) Onun kiileri hep zeky kucaklayan yaratklar. Sadece zamannn ruhunu deil, binlerce yln btn abalarn, insan ruhunun geliip kurtulmasn belirtmek iin almtr. Bunlarn dnda Gtle'-nin Faustunu ve ksa iirlerini, Polevios'un tarihi Ugoli-no ve Undineyi okudum. (Baka bir zaman Ugolino'dan uzun uzun bahsedeceim.) Ve nihayet Cromwell ve Her-nani hari Victor Hugo'yu... Hoa kal. Bana mmkn olduu kadar sk yaz. Zira mektuplarn benim iin bir zevk ve teselli kayna oluyor. Hemen cevap ver. Mektubunu en geinden on iki gn iinde bekliyorum. Yaz bana ki tamamen kmiyeyim. Kardein F. Dostoyevski. 16 Yeni bir plnm var: Deli olmak. Bu, insanlarn akllarn kaybettikten sonra tedavi olarak tekrar, akllanmalar iin yegane kar yoldur. Eer btn Hoffmann'lar okuduy-san, Alban' hatrlyacaksn. Nasl buluyorsun onu? Anla-ilmazl avularnn iine ald halde, onunla ne yapacan bilmeden, Allah denen bir oyuncakla oynayan kiiyi seyretmek ne kadar mthi. III KARDE MlCHAEL'e. Petersburg, 31 Ekim, 1838 Sana son yazdmdan bu yana ne kadar zaman geti sevgili kardeim. Bu kahrolas imtihan, sana ve babama yazmama, . N. idlovski'yi aramama engel oldu. (Not: Nikolay idlovski. Hazine memuru olan bu kii, tumturakl soyut fikir ve eilimlerde iirler yazm, daha sonralar iki yznden kendisini mahvetmitir.) Btn bunlardan ne kazandm? Daha terfi de edemedim. Ne korkun! Btn bu sefaletin iinde bir yl daha yaamak. Tam bir aaln kurban olduumu bilmeseydim, btn bunlara bu kadar kz-rnayacaktm. Eer zavall babamn gzyalar ruhumu bylesine yakmasayd, baarszlm beni bu kadar zmiyecek-ti. imdiye dek yaralanm bir gurur hissinin ne olduunu hi bilemedim. Eer byle bir his beni sarmsa, muhakkak kendi kendimden utanmam ve yzmn kzarmas gerekiyor... imdi unu bilmen gerekir ki tm dnyay bir darbede ezip mahvetmek istiyorum... imtihanlardan evvel ylesi17 F: 2ne vakit kaybettim ki. Ayrca hasta ve sefildim. Byle olmasna ramen, kelimenin tam anlam ile btn abalarma. ramen gene de brakldm. Bu kendisine ders yl iinde biraz kstah davrandm Cebir hocasnn verdii bir kararla oldu. Bu davranlarm bugn bile unutmamak basitlii ve adiliini gsteren Profesr bana kaamak yollu bir ekilde, baarszlmn nedenlerini aklad . On numara zerinden, ortalama dokuz buuk tuttuum halde brakldm... Ama hepsine bo ver. Eer strap ekmem gerekiyorsa, ekeceim... Bu konuda daha fazla kt ziyan etmek istemiyorum. Zira seninle konumak frsat o kadar seyrek elime geiyor ki. Dostum, bir ozan gibi felsefe yapyorsun. Oysa insan ruhu devaml olarak en yksek noktasnda olamyaca iin yapt felsefe gerek ve tam olmuyor. Kiinin daha fazla bilebilmesi iin, daha az hissetmesi gerekiyor. Ya da bunun, tam tersi. Kararlarn ok ku beyince- bu yrein sadece bir lgnlndan ibaret. BLMEK kelimesi ile kesinlikle ne demek istiyorsun ? Tabiat, ruh, ak ve Allah kiinin ancak yrei ile hissedilebilir, yoksa akl yoluyla deil. Eer biz ruhlar olsaydk kiiliimizin salnd ruhlar lemine yerleebilirdik. Oysa bizler dnya yaratklaryz ve fikirleri ancak tahmin edebiliriz, yoksa onu tam mns ile kavramak elimizden gelmez. Ruhun i merkezlerinde, geici kuruntular arasnda zekmz gden eye AKIL demekteyiz. Akl maddi bir kabiliyettir, oysa can veya ruh, yrein fsldad dnceler zerinde yaar. Dnce ruhta doar. Akl

ise-bir let, ruh atei ile gdlen bir makinadr. nsan akl ki (bunun zerinde en azndan bir blm durmak gerekir) bilgi mlklerine szd zaman; duygudan bamsz olarak alr ve bu sebeple de yrekten uzaklar. Ama gayemiz ak ve doay anlamaksa o zaman yrein ululuklarna doru ynelmek zorundayz 18 IV KARDE MCHAEL'e. Petersburg, l Ocak, 1810 Sitemlerine cevap verip, beni yanl anladn belirtmek istiyordum. Dier eylerin yannda bahsetmek istediim baz eyler vard. Oysa sana bu mektubu yazarken, aklma ylesine tatl anlar ve dler geldi ki, baka eylerden bahsetmek elimde deil. Sadece bir noktaya temas etmek istiyorum. Sence byk olan ozanlar ben hi bir zaman, birbirleriyle kyaslamay ve aralarndaki farklara varmay aramadm. Ve hi bir zaman Schiller'le Pushkin arasna bir paralel ekmedim. Bunu nasl dnebildiini tahayyl edemiyorum! Mektubumun o blmnde beni ikaz etmen gerekiyor, Schiller ve Pushkin'in isimlerini yan yana koymam mmkn olabilir ama, ben senin aradaki virgl farkedeceini tahmin ediyordum. En ufak bir benzerlikleri bile yok. Oysa Pushkin'le Byron arasnda bir benzerlikten bahsedilebilir. Ama Homerte Victor Hugo arasndaki ilikide beni tam anlam ile yanl anladndan eminim. unu demek istiyorum: (Efsanevi bir kii olan Homer, bize, Tanr tarafndan yollanan sa gibi bir kimsedir, ve ancak sa ile kyaslanabilir. Oysa Victor Hugo ile asla.) abala kardeim. Tm abala, lliad'a girebilmek iin. Dikkatle oku. (unu itiraf et ki, onu asla okumadn. Homer, l-liada'da kadim dnyaya, dnya ve ahret rgtlenmesini, Yeni dnyann sa'ya borlu olduu gibi belirtti. imdi beni an-lyabiliyor musun? Victor Hugo bir ktr, bir melek kadar temiz, ve onun iirleri Hristiyan dncesinin sonuna dek, temizliinin belirtisidir. Bu konuda kimse onunla ak atamaz. Ne Schiller (Eer Hristiyan bir ozansa) ne lirik Sha-kespeare, ne Byron ne de Pushkin Onun Franszca Sonnet'19lerini okudum. Sadece Homer'in, hizmet ettii tanrsal iire ve iirlerine kar sarslmaz bir inanc var-srf bu bakmdan iirleri Victor Hugo'nunki gibi ama fikirleri, tabiatn kendisine verdii anlatm baars bakmndan daha baka. Ben aslnda hi bir zaman buradaki fikirleri kasdetmedim. Aslna bakacak olursan, bence Deravin lirik bir air olarak, her ikisinden de daha stn. Hoakal benim aziz dostum. Hami. Seni bir kere daha azarlamam gerekiyor. iirin eklinden bahsettiin zaman, bana olduka deli dolu grnyorsun. Ciddi sylyorum bunu. Uzun bir zamandan beri, senin bu konuda tam manas ile normal olmadnn farkndaym. Son zamanlarda, Pukin hakknda baz imalarda bulunuyorsun. Ben bunu istiyerek ele almadm. Senin tarzndan ise, gelecek mektubumda uzun uzadya bahsedeceim. Zira u anda ne vaktim ne de imknm var. Ltfen bana syler misin, hangi llere dayanarak, tarzlarnn kt olduunu ileri srerek Racine ve Corneille'nin bizi tatmin etmediini ileri srebiliyorsun. Gidi seni sefil alak! Ve nasl bir kstahlkla ilve edebiliyorsun: Ve her ikisinin de kt birer air olduklarn dnebiliyor musun diye. R.acine air deil demek. dealist, ateli, titiz olan Racine air deil ha? Bunu sormaya nasl cesaret edebilirsin? Onun Andromaque'n okudun mu bakalm? phigenie sini okudun mu? Her hangi bir ekilde onun harikulade olmadn iddia edebilir misin? Racine'in Achilles'i, Homer'-le ayn trden gelmiyor mu? Seni temin ederim ki, Racine bunu Homer'den araklam, ama ne ahane bir ekilde. Ne harikuladedir onun kadnlar. Onlar takdir edip anlamaya al. Diyorsun ki: Racine bir dahi deildir, byle olunca nasl bir dram yaratabilir. Sadece Corneille'yi taklid ediyor. Peki ya Phedre'si? Karde, eer sen Phedre'nin en saf ve en yksek bir iir olduunu kabul etmiyorsan, senin hakknda ne dneceimi bilemiyorum. Neden iinde 20

Shakespeare zorlamas var? Eer ortam, mermer yerine Paris'in svalarysa! Corneille'e gelince. Yeniden dinle beni kardeim! Gerekten seninle nasl konuacam bilemiyorum. Belki de Ivan Nikiforovi (Gogol'un roman kahramanlarndan biri) gibi evvel okkal bir porsiyon yeillik yemem gerekiyor. Byle sama sapan konutuuna baklacak olursa, onu okuduunu hi tahmin etmiyorum. Nasl olur da Corneille'nin, insan st kiileri ve romantik ruhuyla Shakes-peare'e yaklatn bilemezsin. Sefil rezil seni! Acaba bilebiliyor musun ki Corneille'den elli yl sonra ortaya kan o sefil ve tatsz Jodelle (iren Kleopatra'nn yazar) ve Ronsard, ki bizim z Trediakovski'nin ilk ihtarlaryken, Corneille, ada tatsz ve aalk air Malherbe ile birlikte ilk kn yapmtr. Ondan hangi hakla bir ekil, bir tarz isteyebilirsin? Kii onun tarzn Seneca'dan apard-n kabul edebilir. Cinna sim okudun mu onun? lmsz ve ilhi Octavius'un karsnda Kari Moor, Fiesco, Tell ve Don Carlos kim ola? Aslnda bu eser Shakespeare'i iftihar ettirmeli. Rezil seni! Eer daha okumadysan, hi olmazsa Augustus ile Cinna arasndaki konumay oku ve onun ihanetini nasl affettiini ren. Ulu Tanrm! Sadece gazaba uram melaikeler byle konuabilir. Bilhassa, Augustus'un konutuu ksm : Soyons amis, Cinna. Horace'sn okudun mu onun? Bu kiileri kesinlikle sadece Homer'-de bulabilirsin. htiyar Horace bir baka Diomedes'tir; gen Horace ise Telamon'un olu ve Achilles'in ruhuna sahip bir Ajax. Curias Patrocles'tir ve tek kiidir Achilles: Ak ve grevin tam arpmasdr o! ylesine byk ve marur. Le Cid'i okudun mu? Oku ey mutsuz adam ve Corneille'den evvel irkefe yuvarlan. Ona svdn. Her eyden evvel oku onu. Eer Cid:> de hassasiyet en byk geliimi-nf: ulasamyorsa neye yarar? Don Rodrigo'nun kiileri ne mkemmel! Olu ve olunun sevgilisi - ve sonra sonu! Yalvarrm sana hakaretamiz kmalarmdan dolay 21alnma, bana. Gogol'un van Ivanovi Perrepenkosu gibi kzma KARDE MlCHAEL'e. 30 Eyll, 1844. (Balangta, her iki kardein neretmek istedikleri Schiller evirisinden bahsetmektedir.) Evet kardeim, gerekten durumumun ne kadar umutsuz olduunu biliyorum. Olduu gibi, nne sermek istiyorum her eyi. Daha fazla hizmet edemiyeceim iin emekliye ayrlyorum. Bylesine anlamsz bir ekilde hizmet edecek olursam, hayatmn en iyi yllar bana hi. bir zevk salamyacak. Ayrca uzun sre hizmet etmeyi de dn-medim. En iyi yllarm neden harcyaym? Ama asl mesele beni taraya yollamak istemeleri. imdi, de bana! Petersburg'un dnda olursam, bunun bana ne gibi bir faydas olabilir? Ne yapabilirim? Bu konuda beni, kesinlikle an-lyacandan eminim. Gelecekteki hayatm iin gerekten zlmene, meraklanmana lzum yok. Her zaman iin kendimi geindirecek bir eyler bulabilirim. ok ar alacan demek istiyorum. imdi artk hrm. Asl mesele u anda ne yapmamn gerektii. Dn bir kere kardeim! Sekizyz Ruble borcum var - be yz yirmi bei kira paras. Eve bin beyz Ruble borcum olduunu yazdm; zira oradaki kiileri iyi bilirim. (Not. Babas ld iin vasiliini enitesi yapmaktadr) Daima istediim mikdarn te birini yollarlar. Emekliye 22 ayrlacam daha hi kimse bilmiyor. Hizmette olmadma gre balangta ne yapacam? Sivil elbise alacak bile param yok. 14 Ekimde emekli olacam. Eer o zamana kadar Moskova'dan para alamazsam mahvoldum demektir. Cidd sylyorum, her halde ieri atarlar beni - eminim bundan. Tuhaf bir durum. (Yazar burada yeniden, ne ekilde akrabalarndan para temin edebileceinin tartmasn yapmaktadr) Kurtuluumun drammda olduunu sylyorsun. yle ama oynanmas iin uzun zamana ihtiya olduu gibi, para alabilmemin daha da uzun bir zamana ihtiyac var. Bu arada da emekliliim ile yzyzeyim. (Aziz dostum benim, eer ktlarm yollam olsaydm, ayn

eyi imdi bile yapardm. Attm bu admdan en ufak bir pimanlk duymuyorum. Bir umudum daha var; bir roman bitirmek zereyim (Yoksullara) Aa yukar Eugenie Grandet uzunluunda. Gayet deiik bir eser. imdi temize ekiyorum. Her halde ayn 14'ne kadar nairden bir haber alrm. Otetestnennia Zapiski'de kartmak istiyorum (Yaptm iten ok memnunum.) Belki de bunun iin drtyz Ruble alrm - tek "midim bu. Sana kitabmdan daha etrafl bir ekilde bahsetmek isterdim ama u anda vaktim yok. (Oyunu her hal-de sahneye koymak niyetindeyim, zira hayatm bu ekilde temin etmek istiyorum.) Moskovallar, inanlmayacak kadar budala, kibirli ve grg konusunda fazla titiz kiiler. K. yazd son mektubunda (4. Dostoyevski'nin vasisi) stnkr bir ilgi ile, kendimi bylesine Shakespeare'e kaptrmamam tavsiye ediyor. Dediine baklacak olursa kendisi bir sabun kpnden baka bir ey deilmi. Acaba sen bana, Shakespeare'e olan bu rezilce ve sama sapan dmanln nedenlerini aklyabilir misin? Birdenbire onu bu ie kartrmasnn manas ne? Kendisine yolladm cevab grmeliydin. Polemik tarzn mkemmel bir rnei idi. Kendisini iyice bir ha-Jadm. Mektuplarm ebed sanatn birer aheserleridirler. 23Kardeim, Allah akna hi vakit getirmeden eve yaz. Durumum gerekten ok umutsuz. Ayn 14' zamanmn sonu. Ktlarm alt hafta nce yolladm. Cennet akna yaz onlara ve bana hi gecikmeden para yollamalarn bildir. Gayet acele bir i bu, yoksa aksi halde srtma giyecek elbisem bile olmayacak. Clestakof (Not: Gogol'un Mfetti indeki) cezaevine gitmeye hazrd ama tm erefi ile. Ben tm erefimle yalnayak nasl gidebilirim ceza evine? Adresim: Vladmr kilisesi yannda, Piraninikof eliyle, Grafengasse. Romanmdan son derece mutluyum - kendimden geecek kadar. Zira para alacamdan kesinlikle eminim; btn bunlarn dnda... Bu abuk sabuk mektubumun kusuruna bakma. VI KARDE MCHAEI/e. 24 Mart 1845 Uzun bir sredir sabrszlktan yanp tutumusundur sevgili kardeim. Durumumun kararszl sana yazmama engel oldu. Ve bu kararszlkla yzyze olduum srece kendimi hi bir ie veremiyorum. lerimi biraz yoluna sokmay baarabildim ama gene de bu oturmam durumuma ramen sana yazmak istiyorum. Zira o kadar uzun zamandan beri sana tek kelime bile yollyamadm. Moskova'dakilerden beyz Ruble aldm. Ama ylesine: birikmi eski ve yeni borlarm vard ki, para kitabmn baslmasna yetmedi. Gene de o kadar kt deil. Romanm 24 ya borca bastrrm ya da ev borlarmn yarsn derim-Sadece kitap hazr deildi. Kasmda bitirdim ama Aralk aynda esasl bir ekilde deitirmeye karar verdim. Byle de yapp yeniden yazdm. Sonra ubat aynda yeniden do-ladini elime. Kesintiler ilveler yapp iyice bir dzelttim.. Martn ortalarna doru bitti. Yaptm iten tatmin oldum. Tam bu srada yepyeni bir engelle karlatm. Sansr kitab okumak iin bir aylk bir zaman istiyordu. Daha evvel yaplamazm. Dediklerine gre sansr heyetinin grevlilerinin ileri balarndan aknm. Ne yapacam bilmediim iin kitab geri istedim. Sansrn okuma sresi drt haftann zerine, hafta da bask ileri eklenecek olursa,. romanm ancak Maysn banda kabilecekti. Bu ise ok, geti benim iin. Sonra evremdeki kiiler eserimi Ottetest-venia Zapiski'ye gndermem iin drt bir tarafmdan bask yapmaya baladlar. Bir delilik olurdu bu. Muhakkak ki piman olurdum. Her eyden evvel ya yazm okumyacak-lar, ya da en azndan alt ay sonra okuyacaklard. Benim eserime gelene kadar, tepeleme yaz var ellerinde. Bassalar bile, belirli evrelerin gazetesi olduu iin elime metelik gemiyecekti. Ben gnlk ekmeimi kazanmak abas iindeyken, kuru hretin bana ne gibi bir faydas olabilir. arnaar bir sre umutsuzcasna beklemeyi kararlatrdm ve bu arada yeniden

borlandm. Herkes Eyll balarnda, hassas tazlar gibi bir yenilik sezmek iin Petersburg'a d-nnceye kadar, ben de son meteliime kadar dayanmaya alacam, (ki zannmca bu yeterli olmayacak.) Kitabn, basks iin tabii. Eer bunu bir dergide yaynlam olsaydm sadece maitre d'hotel'in deil, ayrca kendilerini kltr yaratclar sanan mutfak itleri ve orospularnn boyunduruklar altna girmek zorunda kalacaktm. Bu bir despot meselesi deil, en azndan yirmi despotun iidir. ayet kitab kendi paramla bastracak olursam kendi yolumu kendim izmi olacam. Ve kitap iyi olursa - km-senmiyecei gibi, beni hem borlarmdan kurtaracak hemde var olma endielerinden kurtaracaktr. Ve imdi btn bunlar var olmaktr! Ve sevgili kardeim gayet-iyi bilirsin ki, ben bu gaye ile kendi imknlar mn iine itilmiimdir. Fakat and itim kendi kendime, bu bana ne kadar zorluk karrsa karsn, artlar ne olursa olsun kendimi toparlyacam ve smarlama hi bir ie gir-miyeceim. Emir altnda almak beni rtecek ve skacaktr. Her abamn kesinlikle iyi olmasn isterim. rnek olarak Pukin ve Gogol'a bak. kisi de ok az yazd hal- de mill hret oldular. Gogol imdi baslm her formas iin bin Ruble alyor ve sen de gayet iyi bilirsin ki, her msra iin Pukine bir duka altn denmektedir. Her ikisi de ve zellikle Gogol namlarn fakirlik yllarna borludurlar. Eski okul yklmakta, yeni okula gelince yazmyor . sadece karalyor. Kabiliyet, iinde muazzam bir adeli g ve canavarca gelimemi fikirler olan, vasi bir kapsama peinde yaplan abada, evrensel olarak harcanmtr. Kiinin mesleinde gerek bir alma bulmas gtr. Beran-.ger; modern Fransz tefrikac ve makalecileri iin, onlarn almalarnn, bir kova iindeki bir ie araba benzediklerini sylyor. Ayn ey bizim halkmz iin de varittir. Ra-fael her resmi zerinde yllarca alp her ayrnt zerinde titizlikle durmu ve bundan tr aheserler yaratmtr. Tanrnn, onun fras altnda ycelmesinin sebebi de budur. Bugn ise Vernet, herbirinin bal bana koskoca bir odaya ihtiya gsteren tablolarn bir ayda tamamlamaktadr. Perspektif pek heybetli, fikir da gibi olduu halde, yaptta on paralk ciddi bir almaya raslanamaz. Bylesine ressamlarn tm bir badanacdan daha ileri gidemezler. Kitabmdan gerekten memnunum. yi ve kkl bir alma ama ayn zamanda mthi de kusurlu bir eser. Her eye ramen onun baslm olduunu grmek beni fazlasyla honut klacaktr. u anda yeni fikirlerim olmadndan beni halka tantracak bir eyler yazmay arzu ediyorum. 26 Sadece para hatrna olsa bile, bu sama sapan yazmak istediim anlamna gelmez ama cidd bir alma yapabilmek iin ok zamana ihtiyacm olmadnn bir nedenidir. Dostlarm, sizlerle birlikte olmay kararlatrm olduum an yaklamaktadr. Oysa buna karlk elimde imknlarm yok. Her eyden evvel para. Bu yzden eski inimde kalmaya karar verdim. nk burada her eye ramen ev sahibi ile aramzdaki anlamadan dolay en azndan alt ay hi bir ekilde zlmeme sebep yok. Aslnda mesele kitabm bitirebilmek. Eer baaramazsam asarm kendimi. Austos ayna kadar en azndan yz Ruble biriktirmi olmay isterdim. Bununla kitab bastrmam mmkn olabilirdi. Fakat Rubleler aknt aanozlar gibi drt bir tarafa saldlar. Drtyz ruble civarnda borlandm. (Yeni giderler ve giysiler dahil.) imdi en azndan iki yl iin efendice giyimliyim. Ama artlar ne olursa olsun sizlere gelmek kararndaym. En yakn frsatta bana yaz ve benim burada kalmam hakkndaki dncelerini bildir. Bu benim iin ok ac bir mesele, ama elimden baka ne gelir ki? Gelecekteki glklerden dehete dtnden bahsediyorsun. Schiller evirisi ileri dzeltecei gibi, benim kitabmdan da bir eyler umabiliriz. Gecikmeden cevap ver. lk postayla sana btn kararlarmdan bahsedeceim.

ocuklar tarafmdan p ve Emilie Fydorovna'ya selmlarm syle (Not : Michael Dostoyevski'nin kars). Her zaman aklmdasnz. Belki de yaz yazmadm zamanlar ne ile vakit geirdiimi merak ediyorsundur - okuyorum. Bir hayli okuyorum ve bunun benim zerimde bir hayli garip etkileri var. Yllarca evvelinden bildiim bir eyi yeniden okuduum zaman kendimde taze kuvvetler hissediyorum. Kitabn ruhuna kadar inip onu kavradktan sonra kendime yeni destekler elde ediyorum. Tiyatro eseri yazmaya gelince; bu konuda hi bir ey bilmek istemiyorum. Bir tane yaratabilmek iin yllar boyu etin almaya ve dinlenmeye ihtiyacm var. Bu gn tiyatro eseri yazmak 27gerekten kolaydr. Zira dram her geen gn biraz daha melodram oluyor. Slakespeare sisler arasnda kayplara karmakta ve bizim rezil drammzn dumanlar arasndan bir Tanr ya da Broken'in bir hayaleti gibi ykselmektedir. Btn bunlara ramen, yazn belki bir tane yazmaya alacam. Hele yle bir ka yl bekliyelim! Karde! Edeb sorunlarda, bir ka yl evvelki kii deilim. O zamanlar ocukluk ve lgnlk yllaryd. Bu iki yllk gl alma, benden ok eyler ald gibi bana ok eyler de getirdi. Son Invalide'eki makalede alk, souk ve tmarhanede len Alman yazarlarnn macerasn okudum. Yirmi kiiydiler - ve de ne isimler! Bu hal tylerimi diken diken ediyor. Aslnda bir sahtekr olmak ok daha iyi. VII KAKDE MlCHAEL'e. 4 Mays, 1845. ok sevgili kardeim, Sana uzun bir sreden beri yazamadm iin bala beni. Her zamanki gibi yaplacak bir sr karmakark islerim vard. Bir trl elinden kurtulamadm romanm, devaml olarak beni sonsuz bir almaya zorluyor. Bunun byle olacan batan bilebilseydim, hi bir zaman balamazdm. Sil batan etmeye karar verdim. Tanrm, nasl da . dzelip geliti! Yeniden bir kere daha dzelteceim ve bu son olacaktr. Bir daha dokunmayacama kendi kendime sz verdim. lk kitaplarn kaderi daima, devaml dzeltil-meleridir. Atala nn, Chateaubriand'n ilk eseri olup ol28 madiini bilmiyorum ama, kendisinin bunu on yedi defa yeni batan yazdndan haberim var. Pukin de ksa iirlerinde ayn eyi yapt. Gogol, zaman zaman ahane eserlerini iki yl sreyle dzeltti. Eer Stern'in o zarif kitab Hissi seyahati okuduysan, Walter Scott'un hakkndaki makalesinde, onun ua La Fleur zerinde srarla sylediklerini hatrlayacaksn. La Pleur efendisinin Fransa gezisi intiba-larnda ortalama olarak be bin sayfa kt harcadn aklyor. imdi asl mesele u: Btn bu ktlar ne oldu? Sonu ufack bir kitapt (rnein Plyukin, Not : Gogol'un l Ruhlar adl kitabnn kiilerinden biri) byle bir eser iin, cimriliin timsali olduundan on iki sayfadan fazla kt harcamyacakt. Ayn. zamanda da, Walter Scott denen kiinin Davran adl eserini bir ka hafta iinde nasl olup da bitirebildiini anlamyorum. Bunun nedeni belki de onun, o zamanlar krk yalarnda olmasndan ileri geliyordu. Bense bu sebeplerden sonumun ne olacan bilmiyorum, kardeim. Durumumun beni en ufak bir ekilde endieye drmediini srarla belirttiin vakit, beni yanl anlyorsun. Aslnda bu beni korkun bir ekilde endielendirmektedir ve bana ikence veren korkun dncelerim yznden, sk sk geceler boyu uyuyamyorum. Akll kiiler romanm bir kitap olarak neredecek olursam benim tepetaklak olacam iddia ediyorlar. Kitabn iyi bir eser olduunu kabul ediyorlar ama, ben onlarca iyi bir i adam olmadm gibi, nairlerin de birer tefeci olduklarn iddia ediyorlar. Kendi karlar yznden beni soyacaklar ve ben onlar tarafndan ldrlmeye ba eeceim. te bu sebeplerden dolay, eserimin bir dergide kmasna karar verdim - rnein Otetestvennia Zapiski. 2500 basyor ama en azndan 100.000 kii tarafndan okunuyor. Eer

romanm bu dergide karacak olursam edeb hretim ve btn geleceim teminat altna alnm olacak Bundan, belki kolayca bir servet bile elde edebilirim. Ay29rica bu gazeteye salam bir adm atmam olacaktr ki, devaml olarak para da kazanabileceim. Eer kitabm, derginin Austos veya Eyll saylarnda kacak olursa, Ekimde de kendi hesabma bastrabilirim. undan da kesinlikle eminim ki kitap sever her kii eserimi alacaktr. Btn bunlarn dnda da reklm ilerine para vermiyeceim. ler bu ekilde ite. Kitabmn islerini ayarlamadan Reval'e gelmeme imkn yok. Vaktimin boa gemesini hi istemiyorum. Hi bir ar iten de kanmamalym. Ayrca ilk kitabm kp da bana salam bir yol izdikten sonra, edebiyat konusunda bir isim yapacak yeni fikirlerim var. Szn ksas, gelecek iin grlerim bunlardan ibaret. Paraya gelince ne yazk ki meteliim yok. Nereye gittiini de ancak eytan bilir. Ama her eye ramen borlarm fazla deil. Kitabm karr karmaz senin Schiller evirinle megul olacamdan yaadn gibi emin olabilirsin. Gezginci Yahudi fena deil, ama Sue'nn zerimdeki etkisi fazlasyla snrl. Bu konuda daha fazla konumak istemiyorum sevgili kardeim, ama senin durumun ve Schiller'e olan inancn beni ylesine zp huzursuzlandryor ki, kendi endielerimi unutuyorum sk sk. Gerekten de bu konuda fazlasyla huzursuzlanyorum. Eer kitabm bastramazsam muhtemelen Neva'ya gideceim. Baka ne yapabilirim ki? Her eyi teker teker dndm. Sabit fikirlerim iin lm gze alamam. Ksa zamanda yaz bana, zira kendi kendimden bktm. 30 VIII KARDE MCHAEL'e. 8 Ekim, 1845 ok sevgili kardeim, Bu zamana kadar sana kendi ilerimden bahsetmek iin ne zamanm, ne de keyfini vard. Her ey iren ve nefret dolu. Dnyann ise bir lden fark yok. Btn bu sre zarfnda param olmad ve sadece borla yayorum ki, bu da hi ho bir ey deil benim aziz ve tek dostum. kincisi, hani insann btn cesaretini kaybettii o rezil durum. iindeydim. Kendi hakknda gereinden fazla dnp, dizginsiz fkelere kapld bir durum. Ayn banda Nekressov gelip borlarnn bir ksmn dedi. Gerisini bir ka gn sonra alacam. Not : Nikolay Alexeyevi Nekressov (1821 -1877) Hr fikir ve eilimleri olan nemli bir yazar. Pukin tarafndan kurulan. Sovremennik adndaki aylk dergiyi 1846 - 66 yllan arasnda idare etmitir). Sana unu sylemeliyim ki, bundan ik hafta evvel Bielinski (Not: Vissarion Grigoryevi Bielinski.. Ar hr fikirleri olan ok nemli bir Rus eletirmecesi.) edebiyat dnyasnda nasl yaamam ve davranmam konusunda bana geni bir ders verdi. Kendi durumumun zm, iin, baslacak her formaya ikiyz ruble istemeliymiim. Bu. artlar altnda Goliadkin adl eserimin bana en azndan bin be yz Ruble getirmesi gerek. Aka vicdan azab. eken Nekressov, ondan bir eyler umduundan benden ald Yoksullar m iin, Ocak aynn 15'inde bana yz. ruble daha vermeye sz verdi. Byle bir esere yz elli ruble vermenin Hristiyanla yakmyacan, sonunda kendisi bana itiraf etmek zorunda kald. Btn bunlar gerekten gzel eyler. Ama en fazla. can skc olan taraf Yoksullar m konusunda sansr he31yetinden henz bir haber almam olmam. Bu saf ve hilesiz eserimi kardlar sanki ve ben bunun sonucunun ne olabileceini bir trl kestiremiyorum. Ya baslmasn yasaklarlarsa? Ya silerlerse her satrn? Gerek bir felket olur bu! Nekressov da bana kendi Gnlk'nn vaktinde kamyacan ve bunun kendisine drt bin Ruble'ye mal olduunu syledi. Jakov Petrovi Goliadkin kt kiinin teki. Her eyden evvel son derece adi ve ben gerekten kendisini nasl idare edebileceimi bilmiyorum. Byk bir inatla daha hazr olmadm

syleyip tek adm bile atmak istemiyor. Henz hazr deilmi, bir himi imdilik ama, gerektii zaman asl kiiliini gsterebilirmi. Neden gstermiyor yleyse? Her eyden evvel de dierlerinden kt olmadn sylyor. Hi aldrmyor benim abalarma. Ne kor- kun ve aalk bir adam. Hi bir art altnda mesleini ve ikiiliini Kasm aynn ortalarna kadar tamamlyamyacak. Hametmahaplar ile bir grme yapt halde iznini almaya bir trl istekli grnmyor - ama alr her halde. Onun zavall yazar bana gelince kt duruma sokuyor beni. Sk sk Bielinski'ye gidiyorum. Halk korumas hak-lmdaki fikirlerini bende de grd iin, bana son derece bir yaknlk ve efkat gsteriyor. Son zamanlarda Sha-'kespeare'nin eviricisi Kroneberg ile tantm. (Kendisi 'arkov'lu yal bir profsrn olu.) Geleceim - bilhas-.sa yakn geleceim benim iin ok iyi olabilir ama, tam tersine ve ktye de dnebilir. Bielinski Goliadkin! bitirmem iin beni iteliyor. Daha imdiden kitabmn hretini tm edebiyat lemine yayd gibi, hemen hemen de .Krayevski'ye satt (Not : Otetestvennia Zapiski dergisinin karcs.) Petersburg'un yars benim Yoksullar mdan szediyor. Grigorovi'in her bir iltifatnn deeri byktr. (Not : Dimitri Vasilivi Gregorovi (1822 - 99) saysz roman ve hikyelerin tannm bir yazcs ve Dos32 toyevski'nin Mhendislik okulundan snf arkada.) Hatta geen gn bana yle syledi: Je suis votre claqueur -chauffeur. Nekressov'un daima takn fikirleri var. Bu onun zaten var olma sebebi - byle domu olsagerek. Geenlerde bir akam dorudan doruya bana gelip, iine btn edeb evrenin gemilerini aktaraca Matrak bir Gnlk'n plnlarn aklad. Yaz ileri listesinin banda da ben, Grigorovi ve Nekressov var. Sonuncumuz da mali rizikolar yklenecek. Gnlk iki yapraktan ibaret olup her iki haftada bir kacak - ayn 7 ve 21'inde. Ad Suboskal. (Alayc) Maksadmz her eyi, insafszca rezil ve kepaze etmek - tiyatrolar, gazeteler, toplum, edebiyat, gnlk olaylar, sergiler, ilnlar, d haberler - ksacas akla gelen her ey. Btn bunlarn hepsi ayn ruh ve eilimde yaplmas gereken eyler. lk say 7 Kasm'da kacak. Nefis bir ekilde tertiplendi. Her eyden evvel resimli olacak. Almeti farikamz nl Bulgarin'in lflar. (Not : Fadey Bulgarin, (1789 - 1859) Polis tarafndan beslenen, kendisinden korkulan ve nefret edilen, muhbir ve gizli ajan olan bir gazeteci) rnein Severnaia Ptchela (Kuzey ars) gazetesinde kan makalelerinden aktarlan cmleler: Gerek iin lme hazrz, nk gereksiz yayamayz. Vesaire. Btn bunlarn altna da Fadey Bulgarin'in imzasn atacaz. Kasmn l'inde kacak el ilnlarnn da muhteviyat ayn ekilde. Nekressov'un bir fkra s. Belirli Petersburg rezillikleri, hakknda. (Tabi bunlar tap-taze cinsten olacak.) Eugene Sue'nin Yedi lml gnah adndaki beklenen hikyesi (hepsi sayfa tutacak). Tm gazetelere bir bak; evirof'un Pukin'in msralar hakknda bir konumas, ki stad bir seferinde baz kibar hatunlarn eliinde Roma'daki Kolluseum'da bu akc bir ka masay okuyana dek, kendilerine orasn mesken eden kurbaa ve kertenkeleler bu aheser satrlar dinliyebilmek iin sr-nerek yuvalarndan kmlardr. (evirov zaten buna ben33 F: 3zer bir nutku da daha evvel Moskova niversitesinde atmt.) Bundan sonra Slavofil'ler toplumunu mutlandracak bir rapor geliyor: Hazreti Adem'in Slav olup Rusyada yaad hakknda. Bu arada bu sorunun kesinlikle belirtilmesinin tm Rus halk iin ne derece nemli olduu aklanacak. Ayn zamanda bizim Subaskal, Kukolnik'in bir resmi ile aadaki yazlar gz nne alarak, belirli bir ekilde dikkati ekecek. (Buradaki harf ve yazlar ba aa yazlm, cmleler ters dzenlenmitir.) Bilinen bir gerek ise, ylesine kt baslan bir resimden dolay musahhihin bu alt st ve tepe taklak cmleleri normal bir olay gibi almasdr. Gri-gorovi, halkn grlen eyler tepkisine dayanarak, Haftann Olaylar konusunda yaz yazacak. Ben ise, Bir uan efendisi hakkndaki mahedeleri ni yazacam. Senin, de

anlyacan gibi, dergi son derece elenceli bir ey olacak - Alphonse Karr'n Guepes dergisinin tarznda bir ey-Btn milletin gzleri .kamaacak ama,, bana gelince, ayda yz il yz elli Ruble aras en dk maa alacam. Gazete baarl olacak. Hatt Nekressov iirler bile yazacak. IX KARDE MCHAEL'e. 16 Kasm, 1845 ok sevgili kardeim, Vaktimin darl dolaysiyle sana ok acele yazyorum. Goliatkin hal hazr olmad ama onu ayn 25'ine kadar muhakkak bitirmek zorundaym. Bana o kadar uzun zamandan beri yazmadn ki seni merak etmeye baladm. Daha sk yaz. Vaktin olmadndan bahsetmen dpedz bir samalk. Kiinin bir mektup yazmas iin gerekten o kadar ok zamana m ihtiyac var? Tara hayatnn ezeli i - .yapamama alkanl seni sadece mahvediyor aziz dostum benim -hepsi bu kadar. Eh, kardeim sanrm ki artk hretim tm iek amaya balad. Her yerde inanlmaz bir ilgi ve sonsuz bir hayranlkla karlanyorum. Bir sr nemli kiilerle ah-baplk kurdum. Prens Odoyevski kendisine bir ziyaret ada-mamla eref duyacan rica ederken, Kont Sollogup umutsuzluktan salarn yoluyordu Panayev ona btn dierlerini silip sprecek yeni bir dahinin doduunu sylemi. S. umutsuzca fr dolanp dierlerinin yannda Kra-yevski'ye de aka sormu: Kim bu Dostoyevski? nerede bulabilirim Dostoyevski'yi kimseye hrmeti olmayan ve herkesi alaya alan Krayevski'nin verdii cevap ise u: Dostoyevski tesadfen bile olsa kendisiyle tanma erefi ve zevkini size bahsetmeyecektir. Gen szlerinde hakl nk aha kalkm bir atn zerinde ve bylesine ahane bir e-kiide tenezzl edercesine konumakla beni yere vuracan zannediyor. Herkes bana dnyann bir harikasymm gibi bakmada. Azm aacak olsam, evre, acaba Dostoyevski ne dedi, Dostoyevski ne yapmay tasarlyor yanklaryle nlyor. Bielinski snrsz derecede seviyor beni. Paris'den yeni dnen yazar Turgeniev dostluktan daha ileri davrand bana. Bielinski'nin de aka sylediine gre Turgeniev yrekten kendini kaptrm bana. T. gerekten mkemmel bir kii ben de yrekten tutuldum ona. Yksek istidat olan bir yazar, asil, yakkl, zengin, zek, kltrl ve sadece yir-n-tibe yanda - Kaderden daha baka ne isteyeceini gerekten bilemiyorum. Btn bunlarn yannda inanlmaz derecede doru, iyi ve mkemmel terbiyeli bir tabiat var. Otedcestvennia Zapiski'de kan Andrey Kolosso adl hikyesini oku. Kahraman kendisi olduu halde kiiliini aklamaya lzum bile grmyor. 35 Henz zengin olmamama ramen, yoksulluktan da yaknmyorum. Son zamanlarda, geici de olsa meteliksiz kalmtm. Sonra Nekrassov, Subaskol adn verdiimiz ok ilgin, alayc Gnlk' yaynlama fikrini ortaya att. Ben de onun ilnlarn hazrladm. Bu gne dek kimse bylesine bir gazete karmaya teebbs etmedii iin bu byk bir heyecan yaratt. Bu bana Lucien de Rubempre'nin ilk makalesini hatrlatt, (not. Balzac'n Kayp Hayller, adl eserinden.) Bunlar imdiden O. Z. de ve dier gazetelerde yaynland. Bu iten yirmi Ruble kazandm. Cebimde metelik kalmaynca yeniden Nekrassov'a bavurdum. Onunla konuurken, aniden aklma dokuz mektupluk bir hikye yazmak fikri geldi. Eve gelir gelmez, bir gecede karver-dim. Yarm forma tuttu. Ertesi sabah yazy Nekrassov'a gtrdm ve 125 Ruble aldm. Bylece, Suboskal'da., forma bana cretim 350 Ruble olmu oluyor. Akam zeri hikyemi, evremizden yirmi kiilik bir dinleyici topluluu nnde yksek sesle okudular. Ve hikye stn bir baar salad. Suboskal'n ilk saysnda yaynlanacak, l Aralk nshasn sana yollyacam. Deiik konular kavrayabilmek kabiliyetimi grnce Bielinski benden ve baarmdan emin olduunu syledi. Son zamanlarda parasz olduumu duyan Krayevski, efendice bir ekilde 500 Rubleyi dn olarak kabul etmemi rica etti. Ondan Forma bana 200 Ruble alacam umuyorum.

Bir sr yeni fikirlerim var - ama bunlardan her hangi birini, kimseye aklayacak olursam, rnein Turgenieve ertesi sabah btn Petersburg, Dostoyevski unu veya bunu yazyor diye dedikoduya balam olacaktr. Gerekten kardeim, eer sana btn baarlarm anlatmaya kalkacak olsam bu mektup yeterli olmaz. Yaknda ok param olacan tahmin ediyorum. Goliadkin baar ile gelimekte. Bu benim aheserim olacak sanyorum. Dn ilk defa olarak P.'lerin evine gittim ve aklma taklan bir fikre baklacak olursa, galiba da karsna ak oldum. Akll, gzel tatl 36 ve allmam bir ekilde ak szl. yi vakit geiriyorum. evremiz ok geni. , Oysa sadece kendimden bahsediyorum - kusurumu bala aziz dostum. unu itiraf edeyim ki edindiim hret beni sarho edip bam dndrd. .Gelecek mektubumda sana Suboskal' yollyacam. Bielinski'-ye gre buna itirak etmemle kendimi kltm oluyorum. Elveda dostum. Sana iyi anslar diler ve terfiini tebrik ederim. Emilie Fyodorovna'nn ellerinden per ocuklar kucaklarm. Hepsi nasllar? Hami - Belinski yaynclarn beni paralamalarna engel oluyor. Bu mektubu yeni batan okudum ve iki sonuca vardm - ok gaddarcasna yazdm gibi kendini beenmiin de tekiyim. Hoa kal ve Allah akna yaz. Schiller'imiz muhakkak baslacak. Bielinski bu klliyat karmak fikrini ok iyi buluyor. Sanyorum ki zaman gelince iyi artlarla bu ii baaracam - belki de Nekrassov'la. Hoa kal. Btn Minna'lar, Clara'lar, Marianna'lar vesaireler inanlmayacak kadar cici eyler ama, fazla paraya mal oluyorlar. Son zamanlarda Turgeniev ile Bielinski benim dzensiz hayatm konusunda bana bir nutuk attlar. Bu dostlarm bana olan efkatlarn ne ekilde gstereceklerini bilemiyorlar - hepsi bana ak. x KARDE MICHAEL'e l ubat, 1846 ok sevgili kardeim. j Evvel sana unu diyeyim ki, sana uzun zamandan be37 ri yazmadm iin bana kzma. Allah adna yemin ederim ki, imdi de sana ispatlyacam gibi vaktim yoktu. Genellikle beni engelliyen, ayn 28'ine kadar bitiremediim, Goliadkin rezili oldu. Aslnda onu Austosta bitirmek istiyordum ama, ubat ayna kadar ertelemek zorunda kaldm. imdi sana Gnlk' yolluyorum. Yoksullar ayn 15'inde kt. Bilsen kardeim, kitabm ne ac bir ekilde yerildi, lllustration'daki eletirme sanki sonu gelmiyecek bir att. Ve Severnaia Ptchela'da kan yaz da inanlmayacak gibiydi. Her eye ramen ben Gogol'un eletirmeciler tarafndan nasl karlandn hatrladm gibi, her ikimiz de Pukin hakknda yazlan eyleri biliriz. Hatt halk bile fazlasyla kzgn. Okuyucularmn drtte nn bana svp saymasna ramen, geriye kalan drtte biri (hatta biraz daha az) kitab ar derecede vyor. Kitap sonsuz tartmalara konu oldu. Svyorlar, svyorlar, svyorlar ve gene de okuyorlar. (Gnlk hayret edilecek bir ekilde iyi sat yapyor. Kesin olan btn basknn iki haftada satlacadr.) Durum, Gogol iin de aynyd. Ona da svdler, svdler ama gene de okudular. imdi ise btn kavgalar unutuldu ve vme balad. Ben itlerin nne sert bir kemik attm ama bunu onlar dnsn - lgnlar! oysa nm ykseltiyorlar. Kuzey Ar'snda kan yaz, onlarn eletirmelerinin bir yz karasdr. Akln tesinde aptalca bir i. Ama bir de bana yaplan vmeler. Sadece kaderimizi dn. Bielinski bile, Gogol'u ok gerilerde braktm kansnda. Eletirmeleri Niktenko tarafndan yazlan, Kitap severler kitabevinde yaknda Yoksullar m hakknda uzun ve iyi bir yaz kacak. Martta Bielinski ortal ayaa kaldracak. Odoyevski ise btn makalesini tm

olarak Yoksullar a adyor. Dostum Sollogub da yle. Bylece gklere karldm kardeim. aya kadar da geirdiim deneyleri sana kendim anlatacam. Halkmzn dier kitlelerden hi bir fark yok. gdleri iyi ama, zevkten yoksunlar. Bir kimsenin nasl olup 38 da bu tarzda yazabileceini anlamyorlar. Her eserde yazarn kendi fikir ve tuhaflklanyla istelenmeye almlar. Ben ise kendi ynlerimi gstermemek kararna vardm. u veya bu grn, benim tarafmdan deil de Dyvukin tarafndan belirtildiini anlamayp, onun zaten baka trl konuamyacan dnecekler. Kitab ok ekilmez buldular. Oysa iinde tek bir fazla ve lzumsuz kelime yok. Bielinski gibi bir oklar; benim terkiplerden ziyade zmlem.e yoluyla yaptm alma tarzn ok deiik buluyorlar ki, bu - benim derinliklere inmem, atomlar araman ve btn bunlardan bir btn yaptlamamdr. Gogol daima geni alanlarda alm ve hi bir zaman benim gibi derinliklere inememitir. Kitabm okuduun zaman bunun sen de farkna varacaksn. nmde prl prl bir gelecek var. Bugn benim Goliadkin,> ortaya kt. Drt gn evveline kadar onunla urayordum. Otetestvennia ZapisTci'nin on bir yapram dolduracak. Goliadkin, Yoksullar mdan on defa daha gzel. ounlukla, l Ruhlar dan bu yana, Rusyada byle bir eyin olmadn sylyorlar ki, bu gerekten ahane bir baardr. Daha fazla lf ediyorlar. Ne sanyorlar beni? Goliadkin ok iyi bir ekilde meydana kt. Onu sen de son derece beeneceksin. Senin taraflarnda O. Z. yi alyorlar m? Krayevski'nin bana bedava bir nsha verip vermiyeceini bilmiyorum. Sana ylesine uzun zamandan beri yazmadm ki sevgili kardeim, son mektubumda, nelerden bahsettiimi bile bilmiyorum. Yaknda greceiz. Yazn kesinlikle sana ve arkadalarma gelip, btn bu sre iinde dehetli bir e-kilde yazacam. Fikirlerim var: ve imdi de yazyorum. Goliadkin iin tastamam 600 Ruble aldm. Bundan baka epey para geti elime. Son grmemizden bu yana 3.000 Rubleden fazla para harcettim. Gerek olan, hayatmn son derece intizamsz olmas... Shhatim tam. anlam le bozulmu durumda. Sinirlerim bozuk ve alak ateim rktyor beni. ylesine sefih oldum ki, artk dzgn bir hayat yayamyorum. 39XI KARDE MCHAEL'e l Nisan, 1846 Sana bu kadar uzun zamandan beri yazmadm iin bana sitem ediyorsun deil mi? Ama sana Popritin (Gogol'un Bir Delinin Hatrat adl eserinin kahraman) in-, azyla cevap vereceim: Mektuplar sama sapan eylerdir ve sadece eczaclar tarafndan yazlrlar. Sana ne syyebilirdim ki ? Btn sylemek istediklerimin hepsini sylemeye kalksam ciltler dolar. Her gn bana ylesine ok yeni eyler, sryle deiiklikler, ho ve ho olmayan, mutlu: ve mutsuz olaylar getiriyor ki bunlarn zerinde durmaya vaktim bile yok. Her eyden evvel, devaml olarak megulm. Kmelerle fikirlerim var ve aralksz olarak yazyorum. Ama benim gllerden bir yatakta yattm sanma sakn. Her eyden evvel ok para harcadm - kesinlikle sy-liyecek olursam tam 4.500 Ruble - seninle son grmemizden bu yana. Bin Ruble de dier ihtiyalarm iin. Senin de iyi bildiin gibi benim iktisad davranlarm beni soyup soana eviriyor ve ou zaman meteliksiz kalyorum. Ama btn bunlarn nemi yok. hretimin tepesine varm durumdaym. Sadece benim bildiime gre iki aylk. bir sre iinde deiik gazetelerde benden otuz be defa. bahsedildi. Bazlar beni akln alamyaca kadar vdler,, bazlar ise daha ihtiyatl bir ekilde bahsettiler. Dier bazlarna gelince, onlar tarafndan da korkun surette halandm. Daha baka ne istiyebilirim? Sadece Bielinski gibi baz arkadalarmn benim Goliadkin im den memnun kalmam olmalar canmn sklmasna ve zlmeme sebep oluyor. zerlerinde ilk

etkisi, kr bir heyecan, byk bir merak ve sonsuz tartmalard. kincisi ise gerek bir eletirme. Hepsi yani dostlarm ve halk bir azdan Goliadkin imin skc zayf ve okunamyacak kadar batan-savma yazlm olduunu sylyor. imizden biri kendini yormamak iin gnde sadece bir ksm okuyup zevkle dudaklarn aprdatyor. Halkn bir ksm iddetle kitabn dayanlmaz olduunu, kimsenin byle bir eseri okuyamyacan,. bunu basp yaynlamann byk bir delilik olduunu sylerken, dierleri ise iindeki her eyin hayattan alndn. ve kitapta kendilerini bulduklarn aklyorlar. Tekrar,, tekrar bir gerek bu. ylesine ok vgler iitiyorum ki, tekrarlamaktan utanyorum bunlar. Bana gelince bir sre cesaretimi korkun bir ekilde kaybettim. Korkun bir kusurum var: Balanmaz derecede hrsl ve bencilim. Bana balanan btn umutlar hayl krklna uratp, belki de-gerekten iyi bir eser olabilecek yazy berbat etmenin dncesi beni ok ar bir znt basks altnda brakyor.. Goliadkin dncesi hasta ediyor beni. Byk bir ksmn hem ok abuk, hem de yorgun olduum zamanlar yazdm. lk yars, ikinci yarsndan daha iyi. indeki son derece gzel ksmlarn yan sra ylesine iren bir ekilde berbat olanlar var ki, ben bile okuyamyorum. Btn bunlar bir sre cehennem azab verdi bana. Gerekten, sinirden hasta oldum. Sevgili kardeim iki haftaya kadar kitab yollyaca:m sana, oku ve drste fikirlerini syle bana. Hayatmdan ve son zamanlardaki almalarmdan bahsetmeyi bir kenara brakp biraz havadis vereyim sana. 1. incisi, en nemlisi: Bielinski O. Z.'nin yaz ilerini brakyor. Shhati son derece bozuk. Bir kaplcaya gidecek, belki de yabanc blgelere. Birka yl hi bir eletirme yaz-nyacak. Mal durumunu toparlamak iin son derece muazzam bir Gnlk karyor. Tam altm forma. Kendisine iki hikye yazyorum. Tra Edilen Sakallar ve Lavedilen Halk Dairelerinin Hikyesi. Son derece kibar bir ekilde her ikisinin de son derece ilgin ve ackl olduunu syledi-ler. Halk merakla bekliyor bunlar. Her ikisi de ksa hikye... Bundan baka Krayevski iin bir eyler yapp, Nekres40sov'a bir roman yazacam. Tmnn almas bir yl kadar srecek. Sakallar u anda hazr. 2. inci ksm haber: Bir sr yeni yazarlar tredi. Bazlar iin ben kutsal bir rakibim. Ksmen ilgin olanlar Herzen (skander) ve Gontorov. Herzen'in baz eyleri basld. Gontorov ise daha yeni yazmaya balyor henz bir eyi neredilmedi. Her ikisi de son derece takdir ediliyor. Ama u anda zirvede olan benim ve bunu sonuna kadar koruyacam umuyorum. Edebiyat hayatnda hi bir zaman bu gnk gibi alma, faaliyet olmamt. yi bir iaret bu. (Bundan sonra Dostoyevski'nin hayat hakknda baz nemsiz ayrntlar yer alyor. Dier tavsiyeler yannda Gthe'nin Reineke Fuchs'unu evirmesini sylyor.) XII KARDE MICHAEL'e (Tarihsiz) 1846 ok sevgili kardeim. Sana sadece bir ka satr yazabileceim. Ynla korkun zntlerim var ve durumum da umutsuz. Gerek u ki. btn plnlarmn artk hi bir deeri kalmad. Hazrlad-m hikye kitab ve sana bahsettiim btn hikyelerden hi biri son zamanlarda baslmad. Hatta Sakallar bile bamdan attm. Tmn birden braktm zira hepsi benim uzun sre evvel yarattm eserlerin eski bir tekrarndan baka bir ey deildi. Yepyeni, prltl, hayat dolu, de-iik; sryle fikirlerim var ve hepsi domak iin sabrszlanyor. Sakallar n sonunu yazarken bunu kendim grdm. Benim durumumda her yeknesaklk ldrcdr. Yeni bir hikye zerinde alyorum. Eser tpk Yoksullar da olduu gibi kolay ve rahat gidiyor. Bu hikyeyi Krayevski'ye vermeye karar verdim. Bu Sovremennik'deki efendileri belki kzdracak. Buna ben de zleceim ama fazla deil. Eer eser Ocak ayna kadar hazr

olursa, gelecek yl hi bir ey bastrmyacam: Yeni bir roman yazmaya karar verdim ve bunu yapana kadar da hi dinlenmi-yecein. Ama bu arada ne ile geineceim? Yoksullar ve yeni batan yazdm Goliadkin i kitap olarak karmak niyetindeyim... XIII KARDE MICHAEL'e 26 Kasn, 1846 Neretme konusundaki btn tasarlarm suya dt. Btn bu fikirler kr salyaca pheli olduu gibi olumam ve ok zamana muhta almalardr. Halk belki tutard. Ama ben bunu gelecek gze atmaya karar verdim. O zamana kadar daha iyi tannacam gibi, durumum da daha kesinlemi olacak. Ayrca biraz para da geliyor. Moskoval bir ressam Goliadkin i resimledi. Dier ikisi ise Yoksullar n resimlerini yapyorlar. Hangisi daha baarl olursa paray o alacak. Bernardski (Not: O zamanlar ok tannan bir kitap ressam ve klie oymacs) ubat aynda benimle i yapmak istediini sylyor. Onun resim42 43leri ile ssl kitaplarmn bask hakkn kendisine verecek olursam bana belirli bir para diyecekmi. imdiye kadar l Ruthlar resimlendirmekle uram. Tek kelimeyle bask fikirleri artk ilgilendirmiyor beni. Bundan baka vaktim de yok zaten. Yaplacak sr ile ilerim, almalarm var. Sana unu da syliyeyim ki, Nekressov Sovre-mennik'i, temsil ettii iin dergi ile olan btn ilikilerimi kestim. Krayevski'ye yazdm iin bana hayli kzd (Oysa aldm paray demek iin bunu yapmak zorundaydm.) ayrca kendi istei gibi, artk O. Z.'nin yazar listesinde olmadm aka bildirmemem onu sinirlendirmi. En ksa bir gelecekte benden hi bir yaz alamyacann farkna varnca yzme kar bir takm kabalklarda bulunup, benden para istiyecek kadar delice ileri gitti. Szn kabul ederek btn yeknu Araln 15'inde diyeceime dair bir senet imzaladm. apkalar ellerinde karma gelmelerini grmek istiyorum. Kendisini batan aa bir halaynca, tpk soyulmu bir Yahudi gibi szlanp ylmaya balad. Szn ksas adi bir hikye. imdi etrafa, benim kibirden aklm karp, para iin kendimi Krayevski'ye sattm haberini yayyorlar. Zira Maikov gazetedeki yazlarnda beni vyormu. Bundan byle Nekressov beni al aa etmek istiyor. Bielinski'ye gelince ylesine uysal ve kolay kandrlan bir kii ki, edeb konular hakknda bile haftada be defa fikir deitirdii oluyor. Mutlu gemi zamanlarmdan sadece onunla ilgimi kesmedim. Gerekten ok iyi bir insan. Krayevski btn bu olan bitenlere ylesine memnun oldu ki, bana para verip btn borlarm da Araln 15'ine kadar diyeceini syledi. Bu yzden yeni yln balarna kadar onunla almak zorundaym. Bak imdi kardeim - btn bu olanlardan sonra salam ve kuvvetli bir karara vardm. stidad olan ve yeni tomurcuklanmaya balyan bir yazar, gazete sahipleri ve nairlerle dosta ilikiler kuracak olursa, sadece kendini yaralam olur. Zira bunun neticesi, karlarndaki aalk 44 kiiler hemen kstahlk etmeye ve adice davranlarda bulunmaya balarlar. Bundan baka bir sanat bamsz olmal ve hereyden nce elindeki alma gcn kutsal sanat ruhuna adamaldr. Byle bir zorlu alma, kutsaldr, temizdir ve temiz yreklilie ihtiya gsterir: yreim ruhumda canlanan hayllerle, imdiye kadar asla arpmad gibi arpyor. Sadece ahlaken deil ayn zamanda vcutce de bir deiim geirmekteyim. Hi bir zaman byle aklm bamda, shhatli olmamtm. Ruhum hi bir zaman bylesine rahat olmad. Btn bunlar iyi dostlarma borluyum: Beketov, Saliubezki ve beraber oturduum dierleri. Namuslu, hassas igdleri, iyi kiilikleri salam dostlar. Onlarla ilgi kurmam iyiletirdi beni. Sonunda hep bir arada oturmamz teklif ettik. Byk bir ev tuttuk ve btn masraflar eit olarak blmeye

karar verdik ki, tm ylda 1200 Ruble civarnda. Ortak yaamann nimetleri ne kadar byk! Kendimin bir odas var ve gn boyu alyorum. XIV uzun bir mektuKARDE MCHAEL'e (1847 Ylnn balangcnda yazlm bunun hami'i) Glkle inanacaksn buna. Edeb almalarmn nc yl olduu halde sanki hal bir ryann iindeyim. Kendi hayatm grmediim gibi bunun farkna varabilecek zaman bile bulamyorum. Bireyler renmek iin de vaktim yok. Salam bir eye varmak istiyorum. Halk hakkmda ylesine kararsz bir hret yaratt ki, bu fkaralk cehenneminin ve devaml acele almann ne kadar devam deceini bilmiyorum. Ah bir kerecik istirahat edebilsem.XV KARDE MCIAEL'e (Hapisten) 18 Temmuz 1849 Sevgili kardeim, 11 Temmuzda aldm mektubun beni inanlmayacak kadar sevindirdi. Sonunda serbest brakldn. Gayet canl olarak, ailene kavutuun zaman, ne derece mutlu olduunu hayl edebiliyorum. Seni ne kadar sonsuz sabrszlklarla beklemilerdir. Gryorum ki hayatn deiik bir ekil almann eiinde. imdi ne ile megul oluyorsun ve asl nemlisi, kendini geindirmek iin neler dnyorsun? in var m ? Ne eit ? ehirde yaz gerekten de bir skntdr. Bana sadece yeni bir eve getiinden bahsediyorsun; yeni evin her halde ok daha kktr. Gerekten btn yaz darda geiremediine zldm. Gnderdiin eylere teekkrler ederim. Beni gerekten oyalayp skntlarm azalt-: tlar. Sevgili dostum.bana midimi kaybetmememi yazyorsun. Gerekten de midimi kaybettiim yok. Kesinlikle hayat burada, hazin ve yeknesak ama baka nasl olabilir? Her eyden evvel pek okadar deimez ekilde de skntl deil. Zaman burada ok intizamsz bir ekilde geiyor - yani bazen ok abuk, bazen de ok ar. Zaman zaman byle bir yaama tarzna altm hissediyorum ve hi bir eyin! fazla nemi olmuyor. Elbette btn cazip dnceleri ka-famdan silip atmak istiyorum ama, bazen baarl olamyorum buna. Genlik gnlerimin taptaze duygu ve haylleri bir frtna gibi ruhumu dolduruyor ve ben gemii yeni batan yayorum. Olanlarn tabii sralaryla demek istiyorum. Simdi gnler bir hayli uzad iin, bir bakma daha neeliyim yamurlu gnler dayanlmayacak kadar skntl ve 46 byle zamanlarda istihkm bodrumlar korkun gaddar grnyorlar. Her ne hal ise meguliyetim var. Zamann bo yere gemesine imkn vermiyorum. ki romann ve hikyenin taslaklarn yaptm. imdi bir roman yazyorum ama fazla almaktan kanyorum. yaptm zaman. bunu byk bir zevkle yaparm (imdiki kadar akla hi bir zaman almadm) ve bu her zaman beni tahrik ettii. gibi sinirlerimi de etkiler. Hrriyet iinde altm zamanlar daima yaptklarm hayretle deitirmek zorunda kalrdm. Ama buradaki heyecann sonu, yaplan ilerin yardmsz bir ekilde buharlanmas oluyor. Shhatim iyi, sadece basurlarmdan ve gergin olup devaml bir crescendo halinde olan sinirlerimden ikyetiyim. Ara sra nefes darl krizleri geliyor. tahma gelince her seferki gibi, hi de tatmin edici deil. Uykum kt ve skntl ryalar gryorum. Gndzleri be saat kadar uyuyup, geceleri en azndan drt defa uyanyorum. Beni gerekten rahatsz eden; bu ite. En kts alacakaranln balad saatler. Saat dokuzda buras olduka karanlk oluyor. ou zaman sabahn bir veya ikisine kadar uyuyamyorum ki, karanlkta. yatmak zorunda olduum bu be saat yle kolay dayanlacak gibi deil. Bunlar shhatimi her eyden daha fazla zedeliyor. Mahkememizin ne zaman bitecei hakknda hi bir ey syliyemem. Zira zaman anlamn kaybetmi durumdaym. Kullandm bir takvimin zerini ilgisizce izip, her geen

gnn yanna, Bitti yazyorum. Buraya geldiimden beri fazla bir ey okuyamadm. Kutsal lkeye ait iki seyahat notlar ile Demetrius von Rostof'un eserleri. Sonuncusu beni hayli ilgilendirdi. Ama bu eit okuma nedir M? Ummanda bir damla. yle sanyorum ki dier eit kitaplar beni fazlasiyle memnun edecekleri, kendi fikirlerimi dierlerininkiyle kyaslayp ayarlamak bakmnda faydal. olacaklar ve benim baka bir havaya girmemi salyacaklardr. te sana imdiki var oluumun btn ayrntlar - syleyecek baka bir eyim yok. Aileni shhatte bulmu olmana ok sevindim. Serbest braklman Moskova'ya yazdn m? Orada bir eyler yaplmamas ok yazk. Seninle bir gnck beraber olmay isterdim. Bu kaleye getirildiimizden beri ay geti kim bilir daarcklarnda bizler iin daha neler vardr. Her halde btn yaz sresince bir tek yeil yaprak bile gremeyeceim. Hatrlar msn Mays'ta bizleri o kk baheye karrlard dolamak iin, yeil yeni yeermeye balamt. Reval' hatrlamaktan bir trl kendimi alamyorum. Btn mevsim seninle beraberdik. Sonra mhendis okulunun bahesi, senin de ayn benzetmeleri yaptn sanyorum. O kadar kederliydim ki. Ve btn bunlarn dnda daha bir ok kiileri grmek istiyorum. En fazla kimleri gryorsun? sanrsam herkes sayfiyededir. Ama kardeimiz Andrey kesinlikle ehirde olmal. Nikolay'y gr-dn m? Hepsine benden selm et. Btn ocuklarn benim iin p. Karna selm syle ve beni dnmesinin beni ok mutlandrdn anlat. Benim iin zlme sadece bir arzum var - shhatte kalabilmek. Sknt geici bir eydir, Ne'eli olmak ise bende son areye dayanr. nsanlarn yaamak iin inanlmaz derecede istekleri ve dayanma gleri vardr. Kendimde de bunun bylesine ok olabileceini asla tahmin edemezdim. Ama tecrbelerimden imdi biliyorum bunu. Elveda, umarm ki bir ka satr seni memnun etmitir. Benim tandn kimi grrsen gr selmlarm syle - kimseyi unutma ben hi birini unutmadm. ocuklar hakknda ne dnyorlar ve ortadan bylesine kaybolmam kendilerine nasl aklyorlardr! Hoakaln eer yapabilirsen O. Z. yi yolla. Hi olmazsa o zaman okuyacak bir eyim olur. Bir ka satr yaz bana - Bu beni son derece mutlandracak. Gelecek sefere kadar! 48 XVI KARDEi MCHAEL'e (Hapisden) 27 Austos, 1849 'Sana cevap verebildiim iin ok mutluyum kardeim, ayrca gnderdiin kitaplara da teekkr ederim. Gene mutluyum ki ceza evi hayat vcudum zerinde kt etkiler yapmam. Her eyden evvel gnderdiin O. Z. iin minnettarm. Ama fazlasyle ksa yazyorsun, benim mektuplarm-sa seninkilerinden ok daha uzun ve etrafl her halde gelecek sefere daha iyi yazarsn. Hakkmda sana kesinlikle syleyecek bir eyim yok imdiyedek durumumuz hakknda hi bir ey bilmiyorum. Kiisel hayatm her zamanki gibi yeknesak ama, iinde hemen hemen onyedi aa bulunan bahede dolamama izin verdiler. Byk bir mutluluk bu benim iin. Ayrca akamlar bir de mum veriyorlar bu da talihimin ikinci ksm. ncs ise ksa zamanda bana cevap verirsen benim talihim olacak. O.Z. gelecek saysn da yolla bana. Durumum her sayy byk bir heyecanla bekleyen taral bir yazar, ya da tarann yeknesak hayatnn skntsndan lecek hale gelmi bir arazi sahibinden farksz. Bana baz tarih eserler yollayabilir misin? ok iyi olur bu. Ama en iyisi bir ncil yollaman. (Her iki vasiyetleri de) ihtiyacm var. Eer mmkn olabilirse Fransz'ca evirisini yolla. Yanna bir de Slav basks ekliyecek olursan bu da benim iin byk bir mutluluk olur.

Salm konusunda sana hi bir iyi ey syleyemiye-ceim. Bir aydan beri hemen hemen Hint ya ile yayorum. Basurlarm her zamanki gibi ikence ediyorlar bana. Ayrca daha evvel asla hissetmediim bir ar balad gsm49 F: 4de sinirlerimin bozukluu hissedilir derecede artt, hele ak-am saatlerinde. Geceleri uzun ve korkun dler gryorum. Son zamanlarda sk sk, sanki altmdaki zemin sallanyor. Bu da odam bir vapur kamarasna benzetmekte. Eskiden sinirlerim beni ylesine rahatsz ettii vakit gerginlii yaz yazmakta kullanrdm. Byle durumlarda hem fazla hem daha iyi yazardm. Ama imdi kendimi bsbtn harap etmemek iin iten kayorum. hafta dinlenip bu sre iinde tek bir satr bile yazmadm, imdi yeniden balam durumdaym. Btn bunlar bir ey deil. Sonuna kadar dayanabilirim. Belki dzelirim yeniden. Moskova'-dakilerin maceramzdan haberleri olmadklarn sandn, yazdn zaman beni son derece arttn. Bunu defalarca dnp vardm netice byle bir eyin imknsz olaca, oldu. Hereyden evvel bilmeleri lzm gelir, ama ben onlarn bu sessizliini baka bir sebebe dayandryorum. Ve bu. da her eyden evvel beklemi olmalardr. Gayet ak bu... (Mektup bundan sonra kardeinin aile hayatndan bahsediyor ve Dostoyevski O. Z. de kan baz yazlar konusunda nemsiz baz iaretlerde bulunuyor.) XVII KARDE MCHAEL'e 22 Aralk, 1849 (Hapisten) Bugn 22 Aralkta hepimizi Semyonovski meydanna gtrdler. Orada bizlere lm hkmmz okuduktan sonra pmemiz iin ha verildi ve balarmzn zerinde haner 50 krld. Mezar tuvaletlerimiz de (beyaz gmlekler) hazrlanmt. Sonra iimizden n lm cezasn yerine getirmek iin kazklardan yaplm itin nne gtrdler. Ben srada altncydm. er kiilik topluluklar halinde aryorlard bizi. Ben ikinci toplulukta olduum iin, bir dakikadan fazla mrm kalmamt. O zaman seni dndm kardeim benim. Son anmda kafamda yalnz sen vardn. Belkide hayatmda ilk defa seni ne derece sevdiimi o zaman rendim sevgili kardeim. Son ayrlk da en yaknmda duran Plesteiev ile Dourov'u kucaklamam iin vaktim vard. Sonra ekilme emrini duyduk. Direklere balanm olanlar geri getirildiler ve bizlere mparator Hazretlerinin hayatmz baladn bildiren yazsn okudular. Sonra son hkm okundu. Sadece Palm affedilmiti. Ayn rtbeyle birliine yolland. F. Dostoyevski XVIII KARDE MCHAEL'e 22 ubat, 1854 (Omsk'dan) Nihayet seninle daha aka ve daha makul bir ekilde konuabileceim. Ama bir satr daha yazmadan unu sormalym sana: Allah akna bu gnedek bana neden tek bir kelime bile yazmadn syler misin? Senden bunu nasl bekliyebilirdim ? En yalnz ve terkedilmi durumumda senin artk hayatta olmadm dnp korkun umutsuzluklara kaplyordum. Geceler boyu uzun uzun ocuklarnn 51ne olduklarn dnyor ve onlara hi yardmda bulunma imknna sahip olmadm iin kt kaderime lanetler ediyordum. Ama senin hayatta olduunu iittiim zamanlar (ki bu sadece uzun sre ektiim hastalm srasnda oldu) sana ac bir ekilde sitemler ediyordum. Sonra akln bu kzgnlk sresi geiyor ve affediyordum seni. Kendimi kyasya zorluyordum seni hakl karabilecek bir sebep bulmak iin ve bunu bulduum zamanlarda rahatlyordum u ana kadar da sana olan inancm kaybolmu deildir zaten: Beni sevdiini ve beni hatrladn biliyorum. Sana resm makamlarmz yolu ile bir mektup yolladm. Alm olman

gerekir bunu. Senden bir cevap beklediim halde, hi bir ey alamadm. O zaman bana yazman yasaklanm myd? Ama ben byle mektuplara izin verildiini biliyorum. Zira siyas sulardan buraya gnderilmi olan mahkmlar, ylda bir sr mektup alyorlar. Hatt Dourov'a bile geldi. Defalarca grevlilere, mektuplama meselesinin nasl olduunu sorduumuzda, bizlere mektup yollamann yasak olmadn akladlar. Ama ben senin bu sessizliinin asl sebebini kuldum. Bir polis karakoluna gidemiyecek kadar tembeldin, ya da bir kere gittiinde, sana hi bir eyden haberi olmayan oir grevli Hayr cevabn verdi. Bir sr kiisel korkular yaratmaya sebep oldun. Senin bir mektuba bile nem vermeyeceini dndke, gerekten daha nemli olan eylere de al-drmyacan kansna vardm. Mmkn olduu kadar abuk yaz ve cevap ver bana. Frsat kollamana lzum yok. Resm yollardan yolla. Elinden geldii kadar ak ve teferruatl yaz. Bu gnlerde somundan kesilmi bir dilim ekmek gibiyim. Geriye uzanmak istiyorum ama olmuyor. Les absents ont toujours tort. Yoksa bu deyim ikimiz iin de mi gerek oldu ? Ama zme kendini: inanyorum sana. Cezaevinden kal bir hafta oldu. Bu mektubu sana en kesin bir gizlilikle yolluyorum. Kimseye tek bir kelime bile etme bu konuda. Sana Sibirya Ordu birlikleri'nin resm kanal ile bir mektup daha yollyacam, ona en ksa zamanda 52 cevap ver - bu mektuba ise ilk msait frsatta. Btn bunlara ramen yazacan resm mektupta, son drt ylda neler yaptn bana etrafl bir ekilde anlat. Ben ise kendi hesabma sana ciltler yollamak isterdim. Ama benim zamanm bu yapraa bile yetmediinden sana ancak ok nemli olan eylerden bahsedeceim. En nemli olan nedir? En nemli olan neydi benim yakn gemiimde? Hatrladm vakit bu mektubun bile buna yeterli olmadn anlyorum. u anda aklmda olanlar sana nasl syliyebilirim ? Dndm eyler, yaptm eyler, yediim cezalar, varabildiim sonu. Byle bir greve kalkamam bile. Kesinlikle yaplamaz byle bir ey. Bir ii hi bir zaman yarm brakmak istemem. Sadece bir para sylemek, hi bir ey sylememek demektir. Her ne ise imdi tafsiltl bildirim eline geecek. Oku ve ne karrsan kar. Sana her eyi anlatmak benim iin bir grev olduundan ie btn hatrladklarmla balyorum. Birbirimizden nasl ayrldmz aklnda m benim aziz ve sevgili dostum? Sen benim yanmdan ayrlmtn ki, mz, Dourov, Yastr-embski ve ben prangaya vurulmak zere dar karldk. Noel gecesi (1849) tam gece yars, zincirler ilk defa dedi-ler bana. En azndan be kilo ektiklerinden yrmeyi inanlmayacak kadar zorlatryorlard. Sonra her birimizi yanmzda birer jandarma olduu halde ak kzaklara bindirdiler - grevli kafileyi yola dzd - ve Petersburg'u terket-tik. Yreim arlamt sanki. Bir sr kark ve deiik, hi bir kesinlii olmayan hisler doldurdu iimi. Garip bir rpm gibi atan yreim onun arsn uyuturuyordu. Temiz hava canlandrcyd ve onun etkisinde her yeni deneyin banda duyulan o canl garip merak ve sabrszlk beni ra-hatlandrd. Dikkatle Petersburg'un bayram klar ile donatlm evlerine bakyor ve elveda diyordum her birine ayr ayr. Senin evinin nnden getik. Krayevski'nin pencereleri prl prld. Bana, onun bir Noel ziyafeti vereceini, senin ocuklarn ve karn Emilie Fyodorovna ile birlikte ora53ya gideceini sylemitin. Evin nnden geerken korkun bir hzn kaplad iimi. Kklerden ayrlyordum. Onlar iin ylesine yalnz hissediyordum ki kendimi, yllar sonras bunu hatrladm zamanlar bile gzlerimin yaarmasna engel olamadm. Yaraslov'un telerine gtrlyorduk. drt durak sonra sabahn kurun alacakaranlnda Schlsselburg'da durup bir hana girdik. ylesine istekle ay itik ki orda, sanki bir haftadan beri elimizi hi bir eye srmemitik. Sekiz aylk tutukluluktan sonra kzak iinde gittiimiz altm verst (1.07 Km.'lik bir Rus uzunluk ls) iyice amt itahlarmz. Bugn bile o halimi zevkle hatrlyorum. Kvammdaydm. Dourov devaml olarak gevezelik ediyor, Yastreemski gelecein istenmiyen korkularndan bahsediyordu. Hepimiz grevlimizle daha iyi ahbap olabilmek iin

elimizden gelen gayreti gsterdik. Bize karg arkadaa, iyi davranan yal ve iyi bir adamd. Hayatta ok ey grm. Btn Avrupay dolam. Yolda bize devaml yaknlk gsterdi. Ad Kusma Prokofyevi Prokofyef. Btn bunlarn arasnda bize bir de kapal kzak temin etti ki bu son derece makbule geti. Dayanlacak gibi deildi ayaz zira. Ertesi gn bayramd. Belirli duraklarda deien srclerin zerinde kpkrmz kuakl kurun Alman abasndan paltolar vard. Kimseler grnmyordu ky sokaklarnda. Bizleri Petersburg, Novgorot ve Yaroslavl Valiliklerinin uzaklarndan gtrdler. Birbirlerinden ok uzakta sryle kk ve nemsiz ehirler vard. Ama bir Bayramda bunlardan birinden geecek olsak yiyecek boldu dorusu. Srdk - korkun srdk giyimlerimiz scakt, bu bir gerek ama zaman zaman kzaklarda on saat oturmak zorunda kalyorduk, ancak alt veya yedi durakta bir mola veriyorduk. Sabaha kadar donuyor ve duraklardaki scak odalara zor alyordum kendimi. Sylemesi tuhaf ama bu seyahat tam mnsiyle bana shhatimi kazandrd. Perm yaknlarnda baz geceler souk krk derece kadar oluyordu. Byle bir eyi 54 hi tavsiye etmem sana. Son derece kt bir ey bu. Ural-lar getiimiz an son derece hazindi. Atlar ve kzaklar karn derinliklerine battlar. Korkun bir kar frtnas vard. Kzaklardan indik geceydi ve kzaklar kardan kurtarlana kadar ayakta bekledik zerimizde kar frtnas fr dolanyordu. Avrupa ve Asya'nn smrndaydk. nmzde Sibirya esrarengiz geleceimizle birlikte uzanyordu. Ardmzda ise btn gemiimiz. ok hzn verici bir eydi bu. Gzlerim yalarla doldu. Yol boyunca kyller bizleri grmek iin akn akn kylerinden frlyorlard Duraklarda ise ayaklarmzda prangalar olduu halde bizden istenen fiatlar aslnn misliydi. Btn gayretlerimize ramen Kusma Prokofyevi'in masraflarmzn yarsn zerine almasna engel olamadk. Bylece btn yolculuk boyunca her birimizin masraf sadece onbe ruble oldu. 12 (1850) Ocakta Tobalsk'a geldik. lgililerin nnden geit resini yaptktan sonra zerlerimiz arand ve btn paramz aldlar. Ben, Dourov ve Yastvembiski ayn hcreye kapatldk. Spieniyof ve .dierleri bizden nce geldikleri iin de birbirimizi ancak bir kere grebildik. Sana Tobolkta kaldmz alt gn iinde edindiim intibalar anlatmak isterdim ama burada yerim yok. Sana sadece orada bize gsterilen efkat ve yaknlktan bahsedebilirim ki, bu bize sanki btn gemii unutturan bir mutluluk oldu. Buradaki eski mahkmlar (ve hatt karlar) bizimle ilgilenip bizlerin tek dost ve akrabalar oldular. (Not: 14 Aralk 1S25 de yaplan Hkmet darbesine katlan Aralklar ad verilen ve Sibiryaya srlen kiiler) Yirmi be yldr zdrap ve sknt imtihanna tutulan bu asl ruhlar! ok sk muhafaza altnda tutulduumuzdan onlar pek sk grmemekle beraber bize elbise yiyecek gnderip rahatmz temin ederek bize cesaret verdiler. ok az ibie getirdiime ac bir ekilde piman oldum ama onlar 55bana elbise de gnderdiler. Nihayet Tobolsk'dan ayrlp gn sonra Omsk'a vardk. Tobolsk'dayken gelecekteki stlerin konusunda bilgi edinmitim. Kumandan drst bir kiiydi ama o Krivzov de- nen Binba inanlmayacak kadar adi bir zalim, ayya, he-kr ksacas tahmin edilebilecek dehetlerin en byyd. Daha balangta Dourov ile beni mankafalar diye armaya balayp haddimizi bilmediimiz ilk an dverek cezalandracana yemin etti. ki yldr bu grevdeydi ve imdiye kadar en iren ve kanuna uygunsuz eyleri yapmt. ki yl sonra yaptklarndan dolay asker mahkemeye verildi. Tanr korudu beni ondan. Krktk sarho yanmza gelir (bir sefer olsun ayk grmedim) zararsz bir mahkmu arar ve sarho olduu mahkmun bahanesiyle onu dvmeye balard. Sk sk geceleri gelerek rast gele ceza verir, unun veya bunun sa taraf yerine sol tarafnda yattn, ya da kiminin uykuda konutuunu, dinlediini ileri srerdi. Ksaca sarho, aklna gelen her ey. Uzun bir sre byle bir adama dayanmama imkn ve ihtimal yoktu. Ayrca, aylk tekmilleri de Petersburg'a yazan oydu.

Tobolsk'da mahkmlarla tanmtm. Omsk'da ise drt yl sreyle, onlarla beraber yaamak zorundaydm. Sert, kzgn ve ac kiilerdi. Asalete olan dmanlklar sonsuz olup asil olan bizlere snrsz bir dmanlk ve nefretle bakyorlard. Ellerinden gelse i i yerlerdi bizi. Nasl bir tehlike iinde bulunduumuza kendin karar ver. Onlarla ayn adetleri paylamak, beraber yemek yemek, ayn yerde uyumak ve bize devaml olarak yaplan hakaretlere asla itiraz edememek. Siz asillerin demir gagalar vardr. Para para ettiniz bizi. Efendiler sizken halka eziyet ettiniz. imdi kt gnler kendi banza gelince bizlerle karde olmak istiyorsunuz. Bu nakarat drt yl srayla geliti. Bizlere zdrap vermekten asla bkmayan yzelli dman. Bu onlarn elencesi, oyunu, vakit geirme aracyd. Tek kalkanmz onlara karg ka56 ytsz olmak ve ahlk yksekliimizdi ki bunu tanyp kabul edip sayg duymak zorunda kaldlar. Onlarn isteklerine ba; emeyiimize ardlar. Kendilerinden stn olduumuzu kabul ediyorlard. Suumuzun ne olduu hakknda en ufak bir fikirleri bile yoktu. Bu konuda son derece ihtiyatl olduumuz iin hi bir zaman birbirimizi anlamadk. Asalete kar gttkleri kin ve nefreti zerimize aktmalarna engel olmadk. Orda geirdiimiz zamanlar ok ktyd. Asker bir hapishane sivil bir hapishaneden daha beter. Tm drt yl zindan duvarlar arasnda geirdim. Dar sadece ar i yapmak iin karlyordum. Her zaman olmamakla beraber i ard. Ara sra kt havalarda yamurda ya da kn dayanlmayacak ayazda kuvvetim terkedecekti beni. Bir seferinde cvann bile donduu krk derecelik bir soukta drt saat fazladan i yapmak zorunda kaldm. Bir ayam dondu. Hep birlikte bir baraka odasnda yayorduk. Yllar ncesi ie yaramadndan dolay yklmas gereken rezil bir tahta bina dn. Yazlar dayanlmyacak kadar scak, klar ise dayanlmayacak kadar souk. Tahtalarn tm rm. Yerde bir parmak kalnlndaki pislik her an iin kayp dmek tehlikesi yaratyor insana. Kk pencereler ylesine donmu ki insan gndz vakti bile okumakta glk ekiyor. Camlardaki buzun kalnl sekiz on santim var. Tavan akyordu. Her yerde esintiler var. Bir fya doldurulmu Ringa bal gibiyiz.. Soba alt ktkle yand halde oda snmyor ve buzlar erimiyor. Btn k sresince ierinin, havas ekilir gibi deil. Mahkmlar ayni odada amarlarn ykyorlar ve etraf ylesine ya oluyor ki kmldamaya cesaret edemiyor insan. Alaca karanlktan sabaha kadar baraka odasn terketmemiz yasak. Kaplar kapal; D odaya tabii ihtiyalarn giderilmesi iin byk bir tahta yalak konulmu ki insann nefes almasn imknszlatryordu. Btn mahkmlar domuz gibi kokuyorlar, syledikleri insandan baka bir ey olmadklar ve yaamak zorunda olduklar iin ellerinden fazla bir ey gelmedii. plak tahtalar zerinde 57 uyuyoruz. Her kiiye bir yastktan fazla msade edilmiyor. zerimize ise ksa koyun postlar rttmzden, ayaklarmz devaml olarak akta kalyor. Bu yzden de her gece devaml olarak donarcasna yoruz. Bitler, pireler ve her trl dier haarat anbarlar dolusu. Kn zerimize ince koyun postlar, ayaklarmza ise ksa konlu izmeler veriyorlar giymek iin. Bu ekilde tehiz edildikten sonra da almak iin ayaza kyoruz. Yemee gelince, ekmek ve lhana orbas. Talimatnameye gre orbann iinde kelle bana yzyirmibe gram et bulunmas gerek, iine daima sosis attklar iin ben bu g-ne dek gerek bir et parasna rastlam deilim. Bayram gnleri yulaf ezmesi veriyorlar ama, iinde, hemen hemen yan damlas yok. Oru gnlerinde ise sadece lahana. Midem bu ekilde yemekten berbat oldu. Sk sk hazmszlk ekiyorum. Btn bunlardan sen de gryorsun, insann burada parasz yaamasnn imkn yok. Eer param olmasayd muhakkak mahvolurdum. Kimse dayanamaz byle bir hayata. Ama her cezal bir takm el ileri yapp satyor, bu da onlarn eline bir ka kuru gemesini salyor. Ben sk sk ay iip kendime bir para et alyordum ki bu da benim kurtu- luum oldu. Ttn

imeden durmann imkn yok, aksi halde insan pis kokudan boulabilir. Btn bu iler grevlilerden habersiz yaplyordu tabii. Sk sk hastahaneye yattm. Sinirlerim ylesine bozul-mutu ki sara nbetleri geirdim. Neyse ok sk olmad bun-lar. Bacaklarmda da romatizma var. Btn bunlarn dnda iyi hissediyorum kendimi. Bu rahatszlklarn zerine, bir de insann bir kitap bulmasnn imknszln ekle. Bir kitap bulduum zamanlarda gizli okumak zorunda kalyordum. evremde ard aras kesilmez nefret, karklk, kavgalar, sregelen fitnecilikler hkm srd gibi, bir dakika da yalnz kalmamn imkn yoktu -ve hi bir deiiklik olmadan drt uzun yl devam etti bu. Burada hi de mutlu olmadm sylersem bana inanrsn deil mi? Btn bunlara bir de 58 hi eksilmeyen, cezaya arptrlmak, zincire vurulmak, ruhun devaml eza ekmesini eklersen hayatmn tablosu kar karna. Btn bunlardan sonra, sana ruhumun, inancmn, aklnm ve yreimin deiikliklerin nasl skntsn ektiini anlatmay denemiyeceim bile bu drt yl iinde. Ama aklm ebed bir ekilde teksif etmem, ac gereklerden kaarak ii-me dnmem meyvalarn vermeye balad. Dier gnlerde asla dnmediim ylesine yeni fikirlerim ve mitlerim var ki. Btn bunlar senin iin karmakark eyler olacandan dier konulara geiyorum. Bir kelime sylemek istiyorum sadece: Beni unutma ve bana yardm et. Paraya ve kitaba ihtiyacm var. Tanr akna yolla bunlar bana. Omsk nefret edilecek bir delik. Nerdeyse tek bir aa bile yok. Yazlar-scak ve rzgrlar, kum frtnalar, klar ise kar frtnas getirir. Etraf hemen hemen hi grmedim. Genellikle askerlerin oturduu ok pis bir yer. Son derece de sefih ve bozuk ahlkl, avam tabakas demek istiyordum. Eer bz kiileri kefetmemi olsaydm tam anlam ile aklm oynatrdm. Constantin vanovi vanov bir karde benim iin. Yapabilecei, elinden gelen her eyi yapt benim iin. Kendisine borcum var. Eer Petersburg'a gelecek olursa ona yaknlk gster. Yirmi be ruble borcum var. Ama onun bana gsterdii yaknl, btn isteklerimi yerine getirmesini ve benimle z kardeim gibi ilgilenmesini nasl deyebilirim? Bu bakmdan kendisi tek teekkre borlu olduum kii deil. Kardeim, dnyada hl asil tabiatl kiiler var. Sana daha evvel de sylediim gibi, sessizliin bana z-drap veriyordu. Yolladn paraya teekkr ederim. Gelecek mektubunda (resmi bile olsa, zira imdilik seninle mektuplamamn mmkn olup olamyacan bilmiyorum.) gelecek mektubunda, bana etrafl yaz. ilerinden, Emilie Fyodorov-na'dan, ocuklardan, tanlardan akrabalardan, Moskovada-kilerden kimlerin lp kimlerin kaldndan ve zellikle kendi iinden bahset. Hangi sermaye ile baladn (Not: Michael Dostoyevski'nin o zamanlar bir sigara fabrikas vard.) Kr 59getiriyor mu? Paral msn? Ksacas, bana maddi bakmdan destek olabilir misin O halde ka para yollyabilirsin ylda? Ama sakn resmi mektupla para yollama, hele emin ve gizli bir adres bulamyacak olursam. imdilik, paketleri gnderen adm Michail Petrovi olarak kullan. (Anlyorsun deil mi?) u anda biraz param var ama hi kitabm yok. Bu yln dergilerini yollyabilir misin? Hi olmazsa O. Z'leri. Ama acele olarak istediklerim unlar (ok nemli) eski tarihiler (Franszca evirileri); yeni tarihiler: Guizot, Thierry, Thiers, Ranke ve dierleri. Mill incelemeler, kilise bykleri. Ucuz ama en geni bilgi veren basklarn se. iadeli olarak yolla. Krgz bozkrlarnn ucunda olan Semipalatilsk'e gitmem emredildi. Adresimi bildireceim sana. imdilik u adresi vereyim: Semipalatinsk, Sibirya Alay, Yedinci Tabur, Er F. Dostoyevski. Resmi adres bu. Mektuplarn buraya yolla. Ama kitaplar iin baka bir adres vereceim. imdilik Mic-hael Petrovi diye yaz. Unutma, her eyden evvel Almanca bir szle ihtiyacm var. Semipalatinsk'de beni nelerin beklediini bilmiyorum. Hizmeti fazla nemsediim yok. Beni asl ilgilendiren, kendini kullan ve benim iin bz kiilerle ilgi kur. Bir iki yl sonra beni

Kafkas'lara gnderemezler mi ? Hi olmazsa o zaman Avrupa Rusyasnda olurum. En byk isteim bu. Tanr akna sala bunu benim iin. Kardeim! Beni unutma. Yazlarmla seni azarlyor, haysiyetini kryorum. Ama sana olan inancm henz snm deil. Kardeimsin ve beni severdin. Paraya ihtiyacm var. Yaamak iin bir eylerimin olmas lzm. Bo yllar olmayacak bunlar. Benim iin sarfettikle-rin kaybolmayacak. Eer bana yardm edersen ocuklarnn nafakasn alm olmyacaksn. Yaarsam bunu sana faizi ile derim-binlerce defa. Alt yla, belki de daha evvel, kadar kitaplarmn baslmasna izin alacamdan eminim. Belki ok baka trl de olabilir ama, imdilik pervaszca yazmak istemiyorum. Benden tekrar haber alacaksn. Bir gn gene greceiz kardeim. Buna kerrat cetveline inandm gibi inanyorum. Bu benim ruhumda ap ak bir 60 ey. Btn geleceimi gryorum gzlerimin nn serili. Ve baarl olacam. Sadece insanlardan ve zalimlikten korkuyorum. Benden holanmyacak bir st subayla ne kadar kolay karlaabilirim (byle kiiler de vardr). Devaml ekilde askerliin sertlikleriyle bana eziyet edip beni mahvedebi-lir-zira zayfna ve asker hayatnn tam ykn ekemem. Ordakiler olduka basit kiilerdir diye teselli ediyor evremdekiler beni. Oysa ben basit olanlardan, kark olanlardan fazla korkuyorum. Zira bu eit kiiler her yerde ayndr. Cezaevi yllarmda aralarnda soyguncu-katiller olan kiiler tandm, nan bana ilerinde ylesine derin, kuvvetli ve iyi huylu olanlar vard ki, sert bir d grnn altnda altn bulmak byk sevin oldu benim iin. Sadece bir iki rnek deil, ama bir sr. Dierleri de dpedz iyi kiilerdi. Gen bir erke'e Rusa okuyup yazmasn rettim-soygun ve cinayet suundan Sibiryaya gnderilmiti. Ne derece minnetdard bana. Baka bir cezal ise, kendisine veda ettiim zaman alad. Evet kendisine sk sk para vermitim ama, o kadar az ki! Oysa bana kar olan kran ylesine snrsz! Ben ki dierleri ile olan ilikilerimde ylesine dzensiz, sabrsz bir kiilie sahibimdir. Fakat onlar bunu benim o andaki kafa durumuma vererek, tavrm hi homurdanmadan kabul ettiler. Srasyken syliyeyim: Ceza evindeyken ne deiik milletlerden ve deiik tipler ve kiilerle tantm. Onlarn hayatlarnn iinde yaadm iin gerekten onlar tandma inanyorum. Bir sr serserinin ve hrszn hayatlar rlplak nme serildii gibi her eyden evvel avam tabakasnn o kahrolmu varolularn rendim. phesiz ki orda yaadn hayat bouna gemedi. Pek az kiinin bildii gibi Rus halkn tandm. Bundan kibirleniyorum, ama bu kadar da affedilebilir sanrm. Kardeim! Bana hayatnn nemli olaylarn anlatmay unutma. Resmi mektubu Semipalatisk'e yolla-dierini yaknda renirsin. Petersburg'daki edeb evrelerden tandklarmzdan bahset (ok etrafl olarak) ve Moskova'daki akraba61lardan. Kardeimiz Kolya nasl? Peki, ya (ok nemli bu) kzkardeimiz aa ne yapyor? Daymz hayatta m hl? Peki ya Andrey kardeten ne haber? Teyzemize Vera eliyle yazyorum. Aman Tanr akna bu mektubu bir lm srr gibi tut ve hemen yak. Bu bir ok kimselerin ban derde sokabilir. Bana kitaplar yollamay unutma aziz dost. Her eyden evvel, tarihler, mill incelemeler, kilis'e bykleri, O.Z.ler ve kilise tarihi. Hepsini birden yollama. Mmkn olduu kadar sk aralklarla yap bu ii. Senin paran sanki kendi pa-ramm gibi sarfediyorum ama bunun sebebi senin bu gnk durumunu bilmememden ileri geliyor. Bana ilerinden geni olarak bahset ki, bu konuda bir fikir sahibi olaym. Fakat una iaret koy kardeim: Kitaplar benim hayatm, yiyeceim ve geleceimdir. Tanr akna terketme beni. Yalvarrm. Kitaplar aka yollamak iin izin almaya al. Ama tedbirli ol. Eer aka yollanabilirse aka yolla. Eer yollana-myorsa o zaman Constantin vanovi kardein adresine yolla. Elime geer benim. Aklma gelmiken syliyeyim. Kendisi hem de bu yl Petersburg'a geliyor. Sana her eyi anlatr. Nasl bir ailesi var! Ve nasl bir kars! Gen bir kz. Ara-lk lardan Annenkov'un kz. O ne yrek, o ne huydur-ve hele btn

geirdiklerini dnecek olursan. Bir hafta sonra Semipalatinsk'e gittiim zaman kapal bir adres bulmaya uraacam. Henz zayf olduum iin bir sre burada kalmak zorundaym. (Bana Kuran', ve Kantin Saf dncenin eletirmesi ni yolla.) Eer resm olmayan yollardan kitap gnderme frsat eline geerse Hegel'i yolla-Bilhassa Hegelin Felsefe tarihini. Btn geleceim bunlara dayanyor. Tanr akna imknlarn kullan ve beni Kafkasya'ya naklettir. Ayrca iyi haber alan kiilerden kitaplarm bastrabilip bastramyacan renmeye al ve hangi yoldan bu izni tas-dik ettirmek iin kime mracaat etmem gerektiini bildir. izin iin bir iki yla kadar bavurmak kararndaym. Yalvarrm o zamana kadar destek ol bana. Parasz, askerlik hayatnda mahvolabilirim. Onun iin ltfen! ;i Belki balangta dier akrabalar da bana biraz yardm;. 62 ederler. Byle olursa paray sana versinler, sen yollarsn. Teyzeme ve Vera'ya yazdm mektuplarmda kesinlikle paradan bahsetmedim. Eer beni dnyorlarsa kendileri tahmin edebilirler bunu. Filibov, Svastopola gitmeden evvel yirmibe ruble verdi bana. Komutan Nabokov'a brakt iin evvelden hi bir haberim olmad. Hi param olmadn dnm. yi yrek-ii kii. Srgnde olan bizimkilerin vaziyeti kt deil. Toll cezasn tamamlad ve imdi sakin bir ekilde Tornsk'da oturuyor. Yastremskl Tara'da. Onunda cezas dolmak zere Spiyeayov rkutsk eyaletinde. Herkese sevdirmi kendini vs hrmet ettirmi. Garip bir kaderi var bu adamn. Ne zaman, ve nerede hangi artlar altnda olursa olsun meydana ktnda yanna sokulunmaz kiiler bile kendisine sayg gsteriyorlar. Petraevski'nin her zamanki gibi akl banda deil. Monbelli ve Loov iyiler. Peki sen naslsn bakalm ? Madam Pleiyev'i sk sk gryor musun? Olu ne yapyor? Buradan, geen cezallardan duyduuma gre hayatta ve Omsk znda-nndaym. Golovinski de uzun bir sreden beri Kafkasyada. Senin edeb almalarn ve edebiyatla ilikin nasl? Bir eyler yazyor musun? Krayeski'den ne haber? Onunla ilikin nasl? Ostrovski beni ilgilendirmiyor. Pissernski'den hi bir ey okumadm. Druinin'den nefret ediyorum. Eugenie Tur byledi beni. Krestovski'den de holanyorum. Sana ok daha fazla yazmak isterdim ama, aradan o kadar uzun zaman geti ki, bunu bile yazmak bir bakma g. Ama gerekte hi bir zaman balarmz kopmu olamaz. Benim iin p ocuklar. Fedya amcay hatrlyorlar m? Btn ahbaplara selm. Ve bu mektubu son derece gizli tut. Hoa kal, hoa kal sevgili dost. Yeniden benden haber alacak ve-belki de greceksin. Evet. Birbirimizi tekrar greceimizden kesinlikle emicini. Hoa kal. Sana yazdklarm dikkatle oku. Bana mmkn olduu kadar sk yaz (hatt resm yollardan da olsa.)Seni ve sizleri ok ok kucaklarm. Senin Dostoyevski'n. 63Hami: ocuk hikyemi aldn m? (Not: Kk Kah-ramandan bahsediyor. Bu hikye 1857 ylnda O.Z. de M-y takma adyla kmtr.) Kaledeyken yazmtm. Eer senin elindeyse ne kimseye gster, ne de bir ey yap. 1850 ylnda ifti yazan ehernov kim? Gelecek sefere kadar! Senin Dostoyevski'n. XIX BAYAN N. D. FONSVN'e Not: Aralklar dan M. A. Fonsivin'in kars Dostoyevski onunla 1850 ylnda Tobolsk'da tanmtr. Tutuklu-luluu srasnda kardei ile mektuplamasna izin verilmediinden, bu kadn onun d dnya ile-ilikisinin vastas olmutur. Omsk Mart ba, 1854 Bundan evvelki oturma yerimi terkettikten sonra nihayet size yazabiliyorum benim iyi N.D.'m... Son yazdmda ruhen ve bedenen hastaydm. Hasretlerle yanyordum ve

mektubumun ok mnsz olduunu syliyebilirim. Maddi ve manevi bakmdan bu renksiz ve uzun hayat iyice bodu beni. Bu gibi anlarda mektup yazmak benim iin her zaman keder verici olmutur. Ben bunu, kiiye ne kadar yakn olu-nursa olunsun, kendi kederini ve dertlerini zorla bakalarna aktarmak istemek gibi bir korkaklk olarak kabul ederim. Bu mektubu size dolayl bir ekilde yolluyorum ve sonunda sizin64 le kendimi zorlamadan konuabildiim iin mutluyum. Btn bunlarn dnda Senipalatns'deki yedinci tabura tayn edildiim iin, gelecekte sizinle nasl mektuplaabileceimi hi bilemiyorum. (Burada Dostoyevski kardei ve Bayan Fon-sivin ile en salam bir ekilde nasl mektuplaabileceinin tartmasn yapmaktadr.) Mektubunuzu ne byk bir zevkle okudum sevgili N.D. Ne kadar gzel mektuplar yazyorsunuz. Yahut daha, kesinlikle syliyecek olursam, mektuplarnz o iyi kalbinizden kolay ve tabii bir ekilde akyor. ine kapal ve buruk kiiler vardr ki ancak pek seyrek anlarda coabilirler. Byle insanlar tanrm ben. Aslnda kt kiiler deildir onlar-ger-ekten de tam tersine. Neden olduunu bilmiyorum ama, mektubunuzdan anladma gre, evinize kt bir ruh haleti iinde dnmsnz. Anlyorum bunu. Zaman zaman ben de, ayet eve dnecek olursam, oradaki etkilerin bana sevinten ok keder vereceini dndm. Sizin hayatnz yaamadm gibi onun bir ok ksmlar da benim iin mehul. Zaten gerekte de insan lml olan bir dostunun tm katn bilemedii halde, insan tabiatnn yabancs olmadmz iin, bana gre srgnde yaam bir kimse evine dnd zaman gemiteki kederli "hayatn kafasnda ve anlarnda devaml olarak yaamakta-dr. Gerek bir terazi gibidir bu, insan bununla btn dayand eylerin ciddiyetini, bandan geenleri ve neler kaybettiini lebilir. Tanr uzun mrler versin size. Birok kiiler bana sizin ok dindar olduunuzu sylediler. Dindar olduunuz iin deil ama, kendim iinde yaadm ve rerldi-.in iin size unu syliyebilirim ki, kii byle anlarnda kendini Saman gibi hissedip inanca susuyor ve sonunda sade ve basit bir ekilde buluyor bunu. Zira kii mutsuz zamanlarnda gerei daha ak grebilmektedir. Size kendimden bahsedecek olursam, bu yata hal bir ocuum ben. inansz, pheci ve galiba da (hatt buna gerekten eminim) hayatnn sonuna kadar byle kalacak bir ocuk. Ne korkun ac-lar vermitir bu bana (hl da vermede) btn bunlara kar65 F: 5 elimde kuvvetli deliller olduu halde, iman zlemek, oysa ki Tanr bana ara srada tam huzuru veriyor, ve bu anlarda ben sevip sevildiime inanyorum. Byle anlarmda kendime akladm imanm; iimde ak ve kutsal benim iin. Son derece basit, bu iman. yle ki: Bir kurtarcdan daha sevgili, daha derin, daha akll, daha insancl daha mkemmel bir ey olmadna inanyor ve kendi kendime kskan bir akla, orada olan O'ndan daha byk bir kimse olmadn sylediim halde, orada da kimse olamyacaktr. Hatt daha da ileri giderek unu syliyebilirim: Her kim ki bana sa'nn. gerein dnda olduunu, ve gerein onu dar attn ispatlarsa o zaman ben, gerein yannda deil, sa'nn yannda olmay tercih ederim. Bu konuda daha fazla bir eyler sylememem daha iyi, Ve gene de, baz konulara neden toplumda hi bir zaman do-kunulamadnm ve bir kimse bunu ortaya att zaman da. dierlerinin rahatsz olma nedenlerini bilmiyorum. Yeter artk, iittiime gre Gneyde bir yerlere seyahat etmeyi arzu. ediyormusunuz. Tanrnn, gereken izni almanzda baarl olmasna, yardm etmesini dilerim. Ltfen syler misiniz bana, ne zaman bizler de olduka hr olacaz ? Hi olmazsa dier insanlar kadar hr. Belki de hrriyete artk ihtiyacmz olmad zaman. Kendi hesabma benim istediim, ya hep-ya hi. Asker elbisem iinde de eskisi gibi ayn tutukluyum. Ruhumda byk bir sabrn bulunduunu renmem beni son derece sevindiriyor. Dnyada bir eye sahip olma isteim yok. Btn ihtiyacn sadece

kitaplar, yazma imkn ve gnde bir ka saat yalnz kalabilmek. Beni en fazla rahatsz edende bu sonuncusu. Hemen hemen be yldr ya devaml gzetleme altnda kaldm, ya da bir sr insanla beraber. Bir saat bile yalnz kalamadm kendi kendimle. Tabii bir ihtiyatr-yalnz olmak insan iin. Tpk yemek ve imek gibi. Bylesine-youn bir ortak yaamada kii tm yrei ile insanln dman olabilir. Devaml olarak bakalar ile birlikte yaamann insan zerindeki etkisi zehir veya boyundurua vurulma-ya benziyor. Drt yldan beridir ekiyorum bu dayanlmaz lm ikencesini. Bz anlarda, iyi veya kt olsun her insandan nefret ediyordum. Sanki her biri benim vaktimi aldklar halde ceza grmeyen hrszlard. Bunun tanamayacak kadar g olan taraf, kiinin haksz, fena kt huylu olarak bymesi, bundan haberdar olduu, kendine ispatlad halde, kendini kontrol edecek kuvveti kendinde bulamamas-dr. Tecrbe ettim bunu. Tanrnn Sizi byle bir eyden uzak tutacana eminim, inanyorum ki, kadn olmanz dolaysiyle dayanma gcnz ok daha fazladr. Bir satr olsun yazn bana N.D. Asyann gerek bir lne gidiyorum. Ve bana yle geliyor ki Semipalatinsk'de, btn duygularm, anlarm gemiim terkedecek beni, hatt hl sevdiim ve gemiimde bir glge gibi dolaan son kii bile. ylesine korkun bir ekilde insanlara alp, koparlmaz bir ekilde evreme ylesine uyuyorum ki, ayrlma zaman geldii zaman byk aclar duymadan ekip koparamyorum kendimi. Sizin iin isteim. uzun ve mutlu yllar yaamanz-dr N.D. Yeniden karlaacak olursak, birbirimizi taptaze olarak tanyacaz ve belki de her ikimizin, yayacak sr ile mutlu gn olacak. Devaml bir bekleme iinde yayorum. Devaml olarak hastaym. ok yaknlarda kesinlikle bir eyin olacan hissediyorum. Tm hayatmn en mkl anlarna yaklamaktaym-ama gelecek ne olursa olsun onu karlayacak kadar olgunum artk. Bu belki parlak ve rahatlandrc, belki de tehdit edici bir eydir. Ama her ne olursa olsun nne geilmez bir ekilde yaklamakta. Aksi halde tm hayatm bir baarszlk olacaktr. Belki de btn bunlar hastaca bir taknlk. Elveda N.D. daha dorusu au revoir. Umabiliriz deil mi? Birbirimizi tekrar greceimizi? Sizin D. Hami: Tanr akna bu dank ve pis mektubun kusuruna bakmayn. Ama Sizi erefimle temin ederim ki, silip tozmadan yazamyorum. Kzmayn bana. 67 XX BAYAN DMTRYEVNA SSAYEV (Not: Dostoyevski'nin gelecekteki kars.) Semipalatinsk'ten Kuznesk'e (Tomsk Eyaleti) 4 Haziran, 1855 Bana yoldan yazdnz aziz mektuba binlerce teekkr ederim benim sevgili ve unutulmaz arkadam Maria Dmitri-yevna. Umarm ki Siz ve Alexander vanovi (Not: Kadnn kocas) her; ikinize de dostum dememe izin verirsiniz. Burada gerekten dosttuk ve ben yle kalacamza inanyorum. Sadece bir ayrlk deitirecek mi bizi? Sanmyorum. Sizlerden ayrlmak sevgili dostlarm beni ylesine ar bir ekilde etkiledi ki, sadece bundan sizlere ne kadar bal olduumu anladm. Tasavvur edin: Bu Size yazdm ikinci mektup. Daha evvelki posta iin, sizin yrekten gelen sevgili mektubunuza cevap yazmtm ama, bunu yollamadm Maria Dmitriyevna. Mektubumu postaya verecek olan Alexan-der Yegorovi (Not: Baron Vrangel.) geen Cumartesi aniden Smyev'e hareket etmi, benim de bundan Pazardan evvel haberim olmad. Ayn anda iki gn iin, ua da ortadan kaybolunca mektup cebimde kald. Kt talih. Tekrardan yazyorum Size bu mektubun da gidip gitmiyeceim bilmiyorum. Alexander Yegorovi henz dnmedi. Ama ardndan zel bir ulak yolladlar. Burada her an Genel-Vali'yi beklemekteyiz. Belki de gelmitir bile. Dediklerine gre drt be gn kalacakm. Yeter bu kadar. Kuznesk'e nasl vardnz? Yolda banza bir ey gelmediini umar ve buna dua ederim. zgn ve hatt hasta olduunuzu yazyorsunuz. Son derece endieleniyorum Si-

68 zin iin. Bu yolculuk bir sr dertlere ve kanlmaz rahatszlklara sebep olduktan baka, bir de stne hastalk eklensin! Nasl dayanacaksnz btn bunlara? Sizden baka, hi bir eyi dnemiyorum. Ne kadar duygulu bir kii olduumu bildiiniz iin endielerimi tahmin edebilirsiniz. Tanrm! O kadar kk olan Siz-Siz ki herhangi bir toplumun ss olabilirsiniz-nasl hakkedersiniz adi dertleri ve aksilikleriyle dolu bir talihi. Me'um, kader! Sabrszlkla bekliyorum mektubunuzu. Ah bu postayla gelebilse! renmek iin defalarca gittim ama, Alexander Yegorovi geri dnmedi henz. Vaktimi nasl geirdiimi ve gnm Sizsiz nasl dzenlediimi soruyorsunuz. ylesine kederliyim ki, iki hafta ne yapacam bilemedim. Kendimi nasl yetim hissettiimi bilebilseniz. Tpk 1848 de beni tevkif edip, btn deer verdiim ve sevdiim kiilerden uzaklatrarak hapse attklar zamana benziyor. ylesine balandm ki Size. ilikimize hi bir zaman sadece bir tanlk gzyle bakmadm iin artk Siz yaknmda deilken bir ok eyleri anlamaya baladm. Tam be yl insanlarla hi bir ilikim olmadan yaadm-olduka yalnz-kalbimi aabileceim tek bir yarata rastlamadan. Oysa her ikiniz bana bir karde gibi davrandnz. Bandan beri hatrlyorum bunu. Evinizde, kendimi, kendi evimdeymi gibi hissettim. Alexander vanovi, kendi kardeine, bana gsterdii yaknlktan daha fazlasn gsteremezdi, ekilmez kiiliimle sizlere kzgnlk sebepleri yarattm halde, her ikiniz de beni sevdiniz. Farkettim hissettim bunu, ama gerekte tm yreksiz deilim ben. Harikulade bir kadnsnz. Bulunmaz, ocuk efkati ile dolu bir kalbiniz var ve bana bir kzkarde gibi davrandnz. Gerek olan u ki, bir kadnn bana bu derece dosta davranmas hayatmn byk olaylarndan biridir. Zira en iyi bir erkek bile genellikle, sylememe izin verirseniz, ktkten farkszdr. Kadn yreinden, kadn efkatinden, kadn merhametinden, kadn sevgisinden, kendi duygusuzluumuz yznden ou zaman habersizdir-f arkna bile varmayz bunun. Ben btn bunlar Sizde buldum, be-btn kusurlarma ramen, bir kzkarde bana Sizin ka69 dar zayf ve anlayl davranamazd. Eer bz iddetli karklklardan getiysek bu daima benim nankrlm yznden olmutur. Ayrca, hasta, kzgn ve yaralydnz. Yaralydnz, zira bu iren toplum sizi deerlendiremedii gibi anlyamad da. Sizin gayretinizde bir kiinin btn bu hakszlklara kar ba kaldrmas gerekiyordu ki, byle bir bakaldrma kymetli ve asildir. Bunlar Sizin kiiliinizin temel zellikleri. ektiiniz zdraplar ve artlar elbette ki ok deitirdi-ama Tanr iin! Bu baarszlklar bir tefecinin kr ile daima geri alnmlardr. Devaml olarak budala olmadm iin bunu grp kymet verdim. Bir kelimeyle, evinizi kendi evim gibi sevmek zorundaydm. Zaten baka trlsn yapamazdm da. Her ikinizi asla unutmayacam gibi, Sizlere daima teekkr borlu olacam. Kesin kanm, her ikinizin de bana kar yapm olduklarnzdan en ufak bir fikrinizin olmamasdr. Oysa Sizin gibi insanlarn. varl ne kadar gerekli benim iin. Ama yeter, btn mektupta bunlardan bahsedecek deilim. Lanet ediyorum bu mektu-ba-nk bana Sizlerden ayrlmam hatrlatyor. Her ey bunu hatrlatyor zaten. Size geldiim o alacakaranlk saatlerde zerimi ylesine bir keder kaplyordu ki, eer bam ne eebilecek kabiliyetim olsayd alardm gerekten. Ve Siz glmezdiniz gzyalarma benim. Biliyorum. Son defa olarak, kalbim ylesine ekillendi ki, btn deer verdikleri ve sevdikleri kkl olarak byyor iinde ve skld zamansa bunlar byk yaralara, aclara sebep oluyor. Olduka yalnz yayorum burda ve kendimle ne yapacam bilemiyorum. Korkun bir boluk. Sadece Alexander Yegarovi var. Beraber olduumuz zamanlar daima kederliyim. stemiyerek kendimi onunla kyaslyorum. Sonucun ne olduunu kolaylkla tahayyl edebilirsiniz. Ne olursa olsun daima yaknda. Yokluu sresince iki defa Kasakov bahelerine gittim ve ylesine kederlendim ki! Geen yaz dndke, Sevgili ve azz Siz'in tek isteiniz olduunu hatrlyorum, krlara kmak ve bylece belki de temiz hava alabilme imknna sahip olma.. Byk bir keder kapsyor her tarafm ve korkun de-

70 recede zlyorum Sizin iin. Hatrlyor musunuz hep bera-ber -Siz, Alexander vanovi, Ben ve Elena- bir kere Kasa-kov bahelerine gitmitik. Oraya tekrar gittiim zaman o his ne kadar canlyd. Bahelerde hi bir ey deimemi. Birlikte oturduumuz sra hl olduu yerde duruyor... ylesine kederlendim ki. Yazdnz mektupta Vrangel ile birlikte oturmam teklif ediyorsunuz ama bunu yapmak istemememin bir sr ar sebepleri, var, kar koyan. Evvela para meselesi. Eer beraber oturacak olursak, onun parasnla yaamak istemediimden, kira, yemek ve uak masraflarm ok daha fazla olacak. kincisi benim kiiliim. ncs, onun kiilii. Drdncs ise, kendisini her trl kimselerin ziyaret ettiinin farkna vardm. Bununla kendimi toplum dna kapatmak istediimi sylemek istemiyorum ama, yabanclara tahammlm yok. Sonuncusu ise, yalnzl seviyorum. Alknm buna ve alkanlk ikinci bir tabiat gibidir. Yeter. Gerekten Size daha hi bir ey sylemedim. Sizinle ormana kadar gidip bir am aacnn altnda (bu aac iaretledim) vedalatktan sonra, Vrangel ile kol kola (Atn yularndan ekerek gtryordu) Peeonovlarn konuksever evlerine gittik. te ilk defa orada perian halimin farkna vardm. Balangta uzaklarda giden arabanz grdm, sonra sadece sesini iittim, sonunda ise artk tamamen uzaklamt. Bir Droki'ye binerek (Not: Drt tekerlekli bir Rus arabas) her ikinizden ve Sizin seyahata nasl dayanabileceinizden konumaya baladk. O zaman Vrangel beni son derece sevindiren bir ey syledi. Sizin gideceiniz gnn sabahnn erken saatlerinde, Pyotr Michailovi gelip, Vrangel'e geceyi biryerlerde beraber geirmeyi teklif etmi. Vrangel bu teklifi reddedince Michailovi, nedenini sormu bunun. O zaman yle cevap vermi: nk. ssayev'leri Uurlamaya mecburum. O zaman Pyotr Michaelovi hemen sormu yeniden: O halde bu ifti gayet iyi tanyorsun. Vrangel sert bir ekilde cevap vererek, Sizleri ksa bir za-andan beri tandn, buna ramen evinizin son derece hu71zur verici olduunu hele sahibesinin -ki bu Sizsiniz- Petersburg'dan beri kyaslyabilecei hi bir kadna benzemediini ve. belki de bir daha byle bir kimse gremiyeceini, Sizin, gibi bir kimseye asla rastlanmyacan syleyip ilave etmi. Onunla tanmanz byk bir eref olarak kabul ediyorum. Vrangelin bu hikayesi beni son derecede sevindirdi. En iyi toplumlardan kadnlar tanyan (zira kendisi byle bir toplumda domutur) byle birinin fikri bence olduka kesindir. Buna benzer konulardan konuup devaml olarak Peeonovs'lar ihmal ederek gn atarken ehre vardk. Kendisine hi bir emir vermediimiz arabac bizi doruca benim evime gtrd. ay imeyi teklif ettiysem de kabul etmediler ve ben buna gerekten sevindim, zira yalnz kalmay, zlyordum. Uzun bir sre evde kaldm. Odamn iinde aa yukar dolaarak gnein douunu seyredip gemi yl dndm. ylesine abuk geti ki gzlerimin nnden. Btn anlarm dndm, geleceimi dndm. Son derece kederlendim. O gnden beri gayesiz bir ekilde dolap duruyorum. Tpk Gezginci Yahudi gibi. Hi bir yere gitmi- -yorum hemen hemen. Bir sefer Griin'e gittim. Kopal'a gidecekleri iin evlerini topluyorlar (Vyerni'ye de gidecek). Zayfladm syliyen Mader'lere, ulikalara (Doum g-nmde tebrike gelmiti) gittim ve orada Pepeenovs'lara rastladm ve konutuk. Ara sra Byelicov'lar ziyarete gidiyorum, tabii sonra kampa gidiyorum talim iin. Devaml olarak hastaym. O Tatar rehberlerinin dnmelerini nasl byk bir sabrszlkla bekledim. Her dakika, bir haber almak iin Ordinski'ye kouyordum, Silota da yle. Bir seferinde Sizin eve gidip sakz sardunyasn aldm (imdi bende) Yetim Surka'y grdm. Sevinten deli gibi yanma geldi ama evi terketmek istemiyor. Sonunda rehberler dndler. Sonsuz derecede teekkr ettiim mektubunuz benim iin byk bir sevin oldu. Bir sr eyler sordum Tatarlara. Bir ok eyler sylediler, ama hereyden evvel vdler 72

Sizi (Herkes vyor Sizi Maria Dymitriyevna) Biraz para. verdim kendilerine. Ertesi gn Vrangel'lerde Kaptiov'a rastladm. O da bana bir sr ey anlatt ama, beni asl meraka boan eyi soramadm kendisine, yani seyahat masraflarnzn yetip yetmediini. Fazla nazik bir soruydu bu. Bu gne kadar seyahatinizin nasl getiini bilmiyorum. Ne-kadar sevgili mektubunuz Maria Dymitriyevna. Ben de bylesini bekliyordum zaten. Ayrntlarla dolu. Bana hep byle mektup yazn. Bykanneniz sanki gzlerimin nnde. htiyar kt kadn! Dertlerinize nasl dert ekleyip gnlerinizi aclatryor. Son gnne kadar kucandaki kpei ile kalr inallah! Umarm ki Alexander vanovi, onu eve sokmadan vasiyetini koparmay baarr. Kendisi iin de en iyi yolun bu olduunu grm olmal, aksi halde yazl olarak. ay iinde leceine sz vermeli (ayda 1000 ruble demek artyla) ki ancak o artla evinize kabul edesiniz. Gerekten, o zayf shhatinizle btn bu salon kpeklerine bakmak zorunda msnz? Bylesine bir yal kadn gerekten dayanlmaz bir ey. Mektubunuzu Vrangel'e okudum - tabii sadece baz paralarn. Bir sefer de Elena'ya gitmekten kendimi alamadm. Zavall o kadar yalnz ki. Yolda hastalandnz iin son derece zgnm. Ne zaman bir mektup alacam Sizden? ylesine zgnm ki! Varnzda nasldnz? Alexande.r vanovi'in ellerinden skar, kendisini perim. Umarm ki yaknda o da yazar. Onu dostum ve kardeim olarak hararetle kucaklarm. Gerekten de kendisi Se-mipalatnsk'ta olduu gibi Kusnezk'te de mi insanlar arasnda kesin olarak hi bir ayrnt yapmyacakm ? Btn bu adamlar arkadalk etmeye, beraber yiyip imeye ve hereyden evvel akla smaz kkszlklerini almaya deer mi? Bu ekilde insan gzleri ak olarak kendi kendini yaralar. Ne iren bir kalabalktr onlar, hereyden evvel ne pis bir kalabalk. nsan onlarla beraber olduu zaman, sanki aalk bir meyhanedeymi gibi ruhunun pislenip lekelendiini 73 hisseder. Umarm ki Alexander vanovi isteklerim ve tavsiyelerim iin bana kzmaz. Elveda unutulmaz Maria Dymit-riyevna - elveda. Yeniden buluacaz deil mi? Bana sk sk yazn ve Kusnezk'ten tandnz yeni kiilerden ve mmkn olduu kadar kendinizden bahsedin. Paa'y tarafm-dan pn. Elveda, elveda - ah, birbirimizi tekrar ne zaman greceiz ? Fyodor Dostoyevski XXI APOLLON NKOLAYEV MAKOV Not: Tannm yazar (1821-97) Semipalatinsk 18 Ocak 1856 Uzun zamandan beri nzik mektubuna cevap vermeyi dnyordum sevgili Apollon Nikolayevi. Okuduum zaman gemiten bir yel esti sanki. Beni unutmadn iin sana binlerce defa teekkr ederim. Neden olduunu bilmiyorum ama senin beni unutmyacana dair bir duygu vard iimde; belki de benim seni unutamadm iin. Bu arada bir ok eylerin deitiini ve her ikimizin de bir ok dei-.iklikler geirdiimizi yazyorsun. Kendi hesabma cevap verebilirim. Bir sr ilgin ey syliyebilirim sana kendi hakkmd. Acele yazdm bu mektup iin ltfen bana kzma. Mektubum krk dkk hatta belki de artc olabilir. Yaz-dn zaman hissettiklerinin aynsn hissetmedeyim - bunca yldan sonra insann demek istediklerini, elli sayfa yazsa dahi, anlatabilmesi hemen hemen imknsz. nsan azdan kacak sze sahip olmay karsndakinin yzn okuyup yrein sesini dinlemelidir. Karlkl sylenen ak bir sz, yzn yz okumas, dznelerce sayfa yazmaktan ok daha etkilidir . Bilhassa bana kendinden bahsettiklerin iin ok teekkr ederim. (Burada Maikov'un tand baz kiiler hakknda aklamalar vardr.)

Belki kardeimden, hakkmda bir eyler duymusundur. Bo zamanlarmda cezaevi anlarmdan notlar tutmadaym. (Not: ller evi 1861-62 yllarnda baslmtr.) Buna ramen iinde pek az kiisel ayrntlar var. Bitirdiim zaman eer iyi bir frsat bulursam sana hatra olarak elyaz--mas bir kopyeyi yollarm. (Burada mektubu getiren Baron A. Vrangel hakknda iten gelen tavsiyeler yazldr.) Beni hararetle dndn ve kendi kendine hangi sona? hangi sona diye sorduunu yazyorsun. Ben de seni hararetle dndm ama sorduun hangi sona sorusuna cevap vermiyeceim. nk ne dersem diyeyim bu kelime harcamaktan baka bir ie yaramyacak. ok eyler yaptn, ok eyler dndn, hayattan, yeni olan ok eyler aldm yazyorsun. Baka trl de olamaz zaten. imdi grlerimizde anlamamz gerekiyor. nk ben de ok eyler yaptm. Allmam durumlar deneylerimle ylesine kartlar ki, kuvvetime eit olmayacak derecede, dnmek, tartmak ve katlanmak zorunda kaldm. Sen beni iyi tandn iin, sadece doru ve drst bulduum eylerin nclnde hareket ettiimi, hi bir zaman hipokrit olmadm ve belirli bir konuyu aldm zaman buna btn ruhumu kattm bilir ve bana kolayca inanabilirsin. Btn bunlarla beni buraya getiren artlardan bahsetmek istediimi san-ma sakn. Sylediklerim daha yeni deneyler. Gelmi gemi olaylardan burada bahetmek, bunlar ima etmek yerinde bir hareket olmaz - her eyden evvel bir maceradan baka 74 75bir ey deildi. Bir insann grleri deiebilir ama yrei daima ayn kalr. Mektubunu dikkatle okuduum halde, en basit ksmlarn anlamakta baar gsteremedim. Yani vatanperverlik, Rus fikri, grev duygusu, mill eref ve senin byk bir heyecanla bahsettiin btn dier eyler. yi ama dostum sen hi baka trl oldun mu? Zira ben her zaman bu hislerin ve kanlarn ilham altndaydm. Rusya, grev, eref. Byk bir kesinlikle unu syliyebilirim ki, ben her zaman tepeden trnaa Rtm. Peki ama senin bu bir eilim hikayesi gibi yazdn ve etrafnda belirli olmaya balayan bu harekette yeni olan nedir? Samimi olarak syliyeyim ki, anlamyorum seni. iirini okudum ve ok g-zel olduunu dnyorum. Senin vatanperver hislerini ve Slav'lara ahlk hrriyeti verilmesindeki aban paylayorum. Rusyann grevi orda yatyor zaten. Bizim asil, ulu Rusyadan verecektir. Rusyann da gerek grevidir bu. Her lis in son satrlar ne kadar gzel. Bu kuvvet dolu fikirleri bylesine aka belirtmeyi nereden bulup kardn? Gerekten paylayorum fikrini. Evet Avrupa, son kararn Rusyadan verecektir. Rusyann da glrek grevidir bu. Her zaman ak seikti bu benim iin. Toplumumuzun grn-e gre duygusuzluundan uyanmaya baladn yazyorsun. Biliyorsun ki bizim toplumumuz asla bir gsteri yapmaz. Byle olduu halde kim bunun duygusuz olduu kansna varabilir? Eer bir fikir gerekten aklanr ve toplum bunu incelerse - toplum her zaman kavrar bunu. imdi ise byle: Fikir en byk, en cmert en mill (insan aka sylemeli bunu) ekilde iln edildi - ve byk Petro'nun bizler iin yaratt byk siyasi fikir, bir anda dnya tarafndan kabul edildi. Belki de toplumun dnen duyan ve aratran o tabakas, Fransz fikirlerinin kklendiini dndklerinden sana saldrdlar ve saldryorlar. phesiz bunda hafif bir istisna var. Kar fikirlerini meydana karmak istiyorlar. Senin de kabul etmen gerekir ki btn olumlu dnrler - ki bunlar her eye dzen veren kiilerdir - Fran76 sz fikirlerine hi bir zaman tam olarak bilimsel bir adan bakmamlardr ve hatta bu ayrlkla en fazla eilimi olanlar bile batan sona kadar Rus kalmlardr. Yeni ne gryorsun bunun iinde? Seni temin ederim, ben btn Ruslara o kadar yakn oldum ki sulular bile korkutmadlar beni. Hepsi Rus ve benim kt kader kardelerimdi. ou zaman bir hrszn, hatta katilin ruhunda bulduum ykseklik duygusu sonsuz sevindirmitir beni. Ama bunun tek sebebi, benim Rus olmam ve bu yzden onlar anlamam-dr. Bir ok deneylerimin zerimde

byle etkiler yapmasn ben kt talihime borluyum. Ayn zamanda unu rendim ki iimin en derinliklerine kadar tam bir Rsum ben. Kii bir fikirde yanlabilir ama, yrek hakknda yanlamaz ve akln yapt bir yanl yznden i duyusunu kaybedemez - yani unu demek istiyorum birinin iledii sua kar etkili olamazsn. Peki ama btn bunlar neden yazyorum sana? Gayet iyi biliyorum ki yazdm bu satrlar gerekte ne demek istediimi aklamaya yeterli deil, yleyse yazmaya devam etmemin sebebi ne ? Btn bunlarn yerine sana kendimden bahsedeyim. Ceza evinde gayet az okudum. stediim kitap lan temin edemememe ramen elime daima kitap geiyordu. Semipalatinsk'e geldiimden beri olduka okuyorum. Byle olduu halde, elimde hl gerekli olan kitaplar yok ve zaman akp gidiyor. Ceza evinde yaz yazmama izin ver-medikeri iin ne derecede zdrap ektiimi anlatamam sana. Fikirlerim kaynama noktasna gelmiti. Bazlar iyiydi. Hissediyordum bunu. Bu ekilde byk bir roman tasarladm. Kesin eserim olacam kabul ediyordum bunun. Yllar getike, eserim iin ilk duyduum hrs ve arzunun souyacandan son derece korkuyordum. Sonunda fikren kavrama saati geldi att - o hrs ve arzu olmadan kii tek bir satr bile yazamazd. Oysa yanlyordum. Btn kitabn temelini tekil edecek olan yarattm kiinin, gelimesi 77iin bir ka yla ihtiyac vard. una kanaat getirdim ki, hazr olmadan, o ilk hrsla kitaba balyacak olsaydm, her eyi mahvedebilirdim. Cezaevinden ktm zaman, fikirlerim hazr olmakla beraber balyamadm bir trl. yazamyordum sadece. Hayatma girmekte ok gecikmi bir durum, bir tesadf nihayet onu tm kaplad, ald gtrd beni, sarho etti. Mutluydum ve yazamyordum. Sonra acy ve kederi rendim. Her eyim olan bir eyi kaybettim. u anda yzlerce verst ayryor bizi (Not: bahsedilen Bayan ssayev, Dostoyevski'nin gelecekteki kardr). imdi kesinlikle konumak istemiyorum, ama belki bir baka zaman sana aklarm bunu. imdilik yapamam... Neyse. Tm de tembel olmadm. Baz eyler yaptm ama, aheserimi yazmay geri braktm biraz. Bunun iin daha rahat bir duruma ihtiyacm var. Alay olsun diye bir gldr yazmaya baladm. ylesine maskara kiiler yaratp, ylesine olaylar hazrladm ve kahramanm ylesine sevdim ki gldrnn eklini deitirip, kahramanmn maceralarn daha iyi kovalamak mmkn olduu kadar ona glmek iin uzattm.. Bir ok ynlerden bana benziyor. Yani. gln bir roman yazyorum. (Not: Amcamn Ryas.) imdiye kadar sadece teker teker maceralar yazdm. Ama imdi yeteri kadar olduundan tm olarak birletiriyorum. te yaptm ilerin tm tekmili. Sana yazamadan edemiyorum bunu. Seninle konutuum zaman benim unutulmaz arkadam, gemiimizi hatrlyorum. Gerekten seninle beraber olduum zaman ylesine mutluydum ki -nasl unutabilirim seni? Edebiyattan bahsediyorsun. Bir yldan beri hemen hemen hi bir ey okumadm. Sana kendi grlerimi olduu gibi yazaym. Beni en fazla memnun eden Turgeniev. Ama ne yazk ki o da sk sk byk kabiliyeti ile eit olamyor.L.T.'yi (Not: Leo Tolstoy) ok beeniyorum. Ama yle sanyorum ki fazla bir eyler yapa-myacak (belki de yanlyorum). Ostrovski'yi hi tanmyorum. Kendisinden hi bir ey okumadm halde eserleri 78 hakknda kan yazlarda bir sr zet grdm. Kendisi belirli bir Rus toplumunu tam olarak bilebilir ama, onun bir sanat olduunu sanmyorum. Bundan baka bana, 'hi bir ideali olmayan bir yazar gibi grnyor. Yalvarrm beni bunun aksine ikna etmeye al. Bir iyilik edip, senin en iyi bulduun eserlerini bana yolla ki, onu sadece eletirmelerden tanmayaym. Pissemski hakknda sadece Kabaday ve Zengin ak biliyorum.. ok beeniyorum kendisini. Akll, mizah iyi, hatta biraz saf, ustaca anlatyor bir hikayeyi. Yazk olan tek taraf, ok abuk yazmas. ok abuk ve ok, ok fazla yazyor. nsann kendi istidadna kar daha hrsl, daha saygdeer olmas ve sanat daha fazla sevmesi gerekir. Genken fikirler insann kafasna inanlmaz bir kalabalkta hcum ederler. Ama insan uuan her fikri acele ile yakalayp dar vurmamal. nsan, daha ziyade

bileimleri bekleyip, daha fazla dnmeli. Bir fikri meydana getiren tek tek ayrntlarn bir araya gelip bir z tekil etmesini, etkili bir resim yaratmasn beklemelidir ancak o zaman, (ondan evvel deil) yazmaldr kii. Dev yazarlar tarafndan yaratlan dev kiiler uzun srede-meydana gelmi, inat bir almann sonucudur. Ama resmi ilgilendiren denemeler, eskizler gsterilmemelidir. Bilmem, anlyabiliyor musun beni? Pissemski'ye gelince, bence elini. akana dayayp yeteri kadar beklemiyor. Bizim yazar hanmlarmz da, dier yazar hanmlar gibi yazyorlar. Zarif,, akllca, ok ak bir anlatmla. Ltfen syler misin bana, kadn yazarlar neden asla ciddi bir sanat olamyorlar? phesiz ki dev bir yazar olan George Sand bile ou zaman kadnsal zellikleri yznden kendi kendini berbat ediyor... Orada olduum btn sre iinde, gazetelerde bir ok ksa iirine rastladm... Son derece beendim. Kuvvetli ol ve al. Sana gizli bir ey syliyeceim. Son derece gizli: Tyutev (Not: (1803-73) Ruslarn en byk filozof - air'i) ok ilgin bir adam, ama ...vesaire vesaire. 79Tyuev ne ise... ne ise bizden biri mi? Bir ok eserleri birer aheser. ' Hoa kal aziz dostum. Bu birbirini tutmayan mektubumu affet. nsan mektupta sylemek istediklerini hak-.kyla anlatamyor. Srf bu sebepten Madam de Sevigne'ye tahamml edemiyorum. ok, ok gzel mektup yazyor. Kim bilir? Belki bir gn seni yeniden kucaklyacam. Tanr byle ister inallah. Tanr akna mektubumu kimseye gsterme (gerekten hi kimseye) Seni kucaklarm. XXII GENERAL E. I. TOTLEBEN'e (Not: Eduard Totleben. (1818-84) stn bir asker ve mhendis, ina ettii Sivastopol istihkamlar mttefik kuvvetlerine on iki ay dayanmtr.) Ekselans Eduard vanovi! Bu mektuba dikkatinizi ekmek isteme cesaretimi affediniz. Korktuum, belki gerekte oktan unutmu olduunuz - oysa yllar nce Sizi ta-jmak erefine ermitim - imzam ve ismimi grdnz vakit, bana kzp mektubumu okumadan bir kenara atma-.mzdr. Beni ho grmenizi rica ediyorum. Belki de durumumla Sizin durumunuz arasndaki eriilmez akln farkna varmay baaramadm iin beni azarlyacaksnz. Ama hayatmda ylesine ac tecrbeler geirdim ki bu boluu grmemezlikten gelmek iin yeterli saylrm. Bir zamanlar beni tandnz hatrlatp benimle en ufak bir ekilde ilgilenmenizi istemeye hi bir hakkm olmadm gerekten ok iyi biliyorum. Ama ylesine mutsuzum ki, kendi isteime kar, talihsiz bir srgne kar yreinizi tm 80 kapamyacanz ummaktan kendimi alamyorum ve ona bir anlk ilgi gstereceinizi umuyorum. Baron Alexander Vrangel'den bu mektubu Size gtr--mesini rica ettim. Semipalatinsk'te bulunduu srede, bana ancak z kardeimin gsterebilecei yaknl gsterip, belki onun yapacaklarndan ok daha fazlasn yapt. Dostluu mutlu kld beni. Btn durumumu biliyor. Ona, bu mektubu Size kendisinin vermesini rica ettim, buna ramen kendisine Sizin bu mektubu bir hogrrlkle karlayabileceinizi syliyemedim. Bir zamanlarn mahkumunun y--eindeki byle pheler kolaylkla anlalabilir. Sizden byk bir ricada bulunmama ramen, beni dinliyeceiniz konusunda umudum ok zayf. Belki tevkif edildiimi, mahkememi ve hakkmdaki hkmn 1849 ylnda yksek mahkeme tarafndan onaylandn duymusunuzdur. Hatta belki de kaderim hakknda biraz olsun ilgilenmisinizdir. Bu tahminimin temelini kardeiniz Adolf vanovi'le bir zamanlar ok iyi dost olmamz tekil ediyor- ocukken bile kendisini yrekten severdim. Son yllarda kendisi ile rastlamamama ramen hl benim kt kaderime acdndan eminim. Belki de ackl hikayemden Size de bahsetmitir. Mahkememi aklamakla vaktinizi almaya cesaret edemem. Suluydum ve vicdanen eminim bundan. Hkmete kar hareket etmek niyetinden (sadece niyetinden) mahkum edildim. Adil ve kanuni bir ekilde mahkum edildim. Bunu izliyen

yllarn verdii ac ve sert tecrbeler beni ayltp bir ok ynlerde fikirlerimin deimesine sebep oldu. Ama o zaman, henz gzlerim almam olduundan btn hayallere ve teorilere inanyordum. Sibiryaya geldiim zaman beni tek rahatlandran ey, hakimler krssnn nnde namuslu bir ekilde hareket ederek, suumu bakalarna yklemek istememem oldu. Hatta kendi hesabma, eer onlar kurtarabileceimi umsaydm, sularn da zerime alabilirdim. Ama o zamanlar kendi fi81 F: 6kirlerimin doruluklarna inanyordum. Her eyi itiraf etme-ciim iin daha sert cezaya arptrldm. Daha evvel iki yl kadar garip bir duruma dtm: evhamllk hastalna tutuldum. Hatta btn uurumu kaybettiim zamanlar da oldu. Ar bir sinirlilie ve marazi bir duygusalla kapldm. En alelade olaylar bambaka ekillere sokmak kuvvetim llemiyecek kadard. Bu hastaln kaderim hakknda kt etkiler yaptn hissediyordum. Bu belki de tarafmdan uydurulan zavall ve hafifletici sebeplerden baka bir ey deildi. Btn bunlara sebep olann da o etkiler olduundan habersizdim. Teferruatlar affedin. Ltfedip devamn dinleyin. Cezaevine gittim - drt korkun ve kederli yl. Arkadalarm, insan hislerinden yoksun, sapk ahlkl canilerdi. Bu drt yl iinde ykseltici hi bir ey gremedim. Sadece en irkin ve kara gerekler. Yaknmda yrekten laf edebilmek iin eriebileceim hi kimse yoktu.. Ala, soua, hastala dayandm. Ar iin ve arkadam olan canilerin, subay olduum ve asil doduum iin bana kar balam olduklar nefretin, beni ok grmelerinin aclarn ektim Ama Size yemin ederim ki, srgne gnderildiim zaman hemcinslerimden koparlp atldmn farkna varmam ve onlara btn gcm arzum ve imkanlarmla hizmet edemi-yeceimi anlamam, daha nce ektiim aclardan ok daha byk oldu. Ben fikir ve teorilerim iin mahkm oldum. Fikirler, sular deiir. Hatt, hatt insann kendisi bile. Beni asl kederlendiren ey, iimdekilerin hepsi tersine dnd halde, gemiteki btn hatalarmn deliliklerini anlamama ramen bunlarn kefaretini imdi demem - gemiteki kymetsizliimi, evvelki abalarm tamir edebilecek bir eyler yapabileceimi hissediyorum. Oysa aresizlik hepsini ruh- , suzlatryor. Askerim imdi. Semipalatinsk'de grevliyim-Bu yaz ast subayla terfi ettirildim. Bir ok kiilerin ben* gerekten sevip, hala sevdiklerini biliyorum. Bir oklar benim hesabma uratlar, umudumu kazanmama yardm et82 tiler ve hl teselli etmek iin ok eyler yapyorlar. H-kmdarmz iyi ve efkatlidir. Son olarak unu biliyorum ki, mutsuz bir adamn bu arada bir eyler yapabileceini ileri sren kii, rnekler baarszla urad zaman zor durumda kalabilir. Ama bu arada bir eyler yapabilirim. Gerekten, ilkeleri, istidad ve hisleri olmayan bir kii deilim. Sizden byk bir. ricada bulunuyorum Eduard vanovi. Bir ey beni zyor. Sizi kendi ilerimle huzursuzlandrmaya en. ufak bir hakkm bile yok. Ama byk ve soylu bir yreiniz var. Bunu aka syliyebilirim, zira bunu ksa zaman evvel btn dnyaya isbat ettiniz. Bundan baka Sizin fikirlerinizi ok daha ncesinden bildiim iin ok mutluyum dierlerinden daha evvel bildiimden - Sizi takdir etmeyi uzun zamandan beri renmi durumdaym. Sizin syliyece-iniz bir kelime, Size mteekkir 'olan ve Sizi seven merhametli hkmdarmzn karsnda ok baarl olabilir. Bu zavall srgn dnp ona yardm edin. Yararl olmay istiyorum. Kii ruh ve akl kuvvetlerini deerlendiremezse. hareketsizliin zdrabn eker. Askerlii meslek edinmeye uygun deilim. Elimden geleni yapmak iimden geliyor ama nce hastalklym, sonra iimde kendi imknlarm iinde baka ufuklarda i grmek iin nne geilmez bir istek var. En byk arzum, askeri hizmetten alnarak, Avrupa Rusyasnda, hatt burada sivil hizmete atanmamdr. Bir de kendi oturacam evi seme hrriyetimin verilmesini rica ediyorum. Ama devlet hizmetinin her hangi bir eklini hayatmn gayesi yapacak deilim. Birka yl

evvel, halk beni byk cesaret vererek edebiyat dnyasna kabul etmiti. En byk arzum, eserlerimin baslmasna izin verilmesidir. Bunun iin rnekler de var: Birok siyas mahkum merhametle affedilip, kendilerine yaz yazmak ve bastrmak hakk tannd. Ben hereyden evvel bir yazar olarak tannmann erefli ve olumlu bir ey olduuna inandm. Ben ancak yazarlk dnyasnda deerli eserler verebileceimden eminim. Bu ekilde dikkati ekebilir, iyi ismimi yeniden elde edebilir 83I ve bir dereceye kadar hayatm kolaylatrabilirim. Zira bu-mtevazi ve kesin edebi istidadmdan baka hi bir eye sahip olmak istemiyorum. unu da aka sylemek isterim ki, bugnk hayatm deitirmek istememin sebebi istidadmla daha iyi uyuaca gibi, btn mrmn mutluluu belki de buna (Not evlenme plnn kastetmektedir.) dayanmas bana Size dnerek kendimi hatrlatmak cesaretini verdi. Ama her eyi birden istemiyorum. Sadece rica ettiim askeri grevden alnarak, sivil greve verilmemin mmkn olup olmaddr. Bu ricam okuyun ama bana cesaretsiz demeyin. yle ok skntlar ektim, yle kederler tadm ve sabrm ylesine isbat ettim ki buna bir dereceye kadar cesaret de denebilir. Ama imdi cesaretimi kaybettim. Kendim de farkndaym bunun. Ben her zaman kendi ilerimle bakalarm rahatsz etmeyi bir korkaklk olarak kabul etmiimdir -her kim olursa olsun - Ama imdi Sizi rahatsz ediyorum. Ama beni affetmeniz iin yalvaryorum Size. Bugne dek talihsizliimi sabrla tadm. Ama artk bu durumlarn arl altnda km olduumdan bu teebbs karar verdim - bu bir teebbsten baka bir ey deil. Size yemin ederim ki, Size yazmak ve Sizi rahatsz etmek dncesi daha evvel aklmdan bile gemi deildi. Kendimi Size hatrlatmak benim iin g ve ac olacakt. Heyecanl ve bencil dncelerden uzak zamanlardaki kahramanca baarlarnz izliyorum. Eer hakknzda dierleri ile ne ekilde konutuumu duymu olsaydnz, inanrdnz bana. Sizi ahsen tanmak erefine nail olduumu ne byk bir gururla sylediimi bilseydiniz! erefli ve anl ileriniz buraya nakledildii zaman etraftan sual yamuruna tutuluyorum. Ve sizden bahsedebilmek erefi benim iin ne byk bir mutluluk. Yaptklarnz ylesine byk ki bu kelimeler bunlar yanstamaz bile. Size bunu yazmaktan korkmuyorum. Bu mektubu Size getiren Size kar olan nilerimin ne derece samimi ve bencil olmadn aklyacaktr. Milli bir felaket annda, Svastopolun o korkun savunmas ile, lmsz ve ebedi bir zaferin tacn bana giymi olan bir kimseye kar, bir Rus'un minnetdarl yeteri kadar anlalabilir. Tekrar ederim ki maksadm Sizi rahatsz etmek deildi. Ama imdi btn cesaretimi kaybedip, hangi tarafa dneceimi bilmediim iin, Sizin bana her zaman ne kadar tabii ve candan davrandnz kendi kendime hatrlattm. Sizin cesur ve soylu gcnz dnnce umut etmeye baladm. Kendi kendime, imdi yksek ve erefli bir mevkiye gelmi olan Sizin, benim gibi dp alalm olan bir kimseyi kovup kovmayacan sordum. Cretimi affedin. Bu uzun mektubu (gerekten ok uzun olduunun farkna vardm) affedin. Ve eer benim iin bir ey yapabilirseniz, yapn. Size yalvaryorum. Sizden byk bir ricam daha var. Ara sra beni kardeiniz Adolf vanovi'e hatrlatn ve onu eskisi gibi sevdiimi, drt yl sren tutuklu-um srasnda, gemii gn be gn, saat saat yeniden yaarken onu daima hatrladm syleyin. Kendisi, onu nasl derin bir sevgiyle sevdiimi bilir. Geenlerde hasta olduunu rendim. yileti mi? Hayatta m? Bu ricam iin beni affedin. Ama yreimin isteini kime aklyacam bilmediim iin Size ba vurdum. Bu mektubun bir disiplinsizlik olduunu biliyorum. Ad bir asker, Ba yavere yazsn! Ama cmert bir kalbiniz olduunu biliyor ve buna gveniyorum. Bir Rusun en derin teekkrleri ve en samimi hrmetleri ile Ekselans'n sadk Hizmetkar Fyodor Dostoyevski

(Not: Totleben'in tutana yle gitmektedir: Hamet-maablar memnuniyetle bana Savunma Bakann grerek, kendisine Fyodor Dostoyevski'nin ikinci ordu kuvvetlerinin alaylarnn birine Astemen olarak terfi etmesi iin teklifte 85bulunmam emrettiler. Bu mmkn olmad takdirde kendisinin ondrdnc dereceden Sivil hizmete alnmas gerektiini, fakat her iki halde de edebiyatla megul olmasna ve eserlerini kanuni yollardan kmamak artyla bastrmasna izin verildiim bildirdiler.) XXIII BARON A. E. VKANGEL'E Semipalatinsk, 13 Nisan 1856 (Mektup, Dostoyevski'nin para durumu zerine pek ilgin olmayan, ayrntlarla balar.) Bizim gibi siyasi sulularn baz hogrler bekliyebi-leceini yazyorsun ama, bunun bir oklar hala sr olarak saklanmaktadr. Bana bir iyilik yap sevgili dost ve benim durumum hakknda bir eyler renmeye al. Bunu kesinlikle bilmem gerekiyor. Bir eyler renmen mmkn olur sa, gecikmeden bana da haber ver. Kafkasya veya Barnaul taburuna atanmamama gelince, artk btn bunlar dnmyorum bile - benim iin hepsi nemlerini kaybetmi durumdalar. Yeni ar' herkesin sevdiini yazyorsun. Bana gelince, ben tapyorum ona. unu itiraf etmeliyim ki, terfi etmemin benim zerimdeki nemi gerekten ok mhim. Oysa subaylk snfna terfi edebilmek iin daha bir hayli uzun zaman beklemem gerekecek. Ta Giyme treni ve enlikleri frsatndan istifade ederek, hemen bir eyler olmasn istiyorum. Bence en akll davran da, bana yazlarm yaynlama izninin verilmesi iin mracaat etmem galiba. 86 Sana, ok yaknda, Ta Giyme treni hakknda yazdm bir iiri, zel olarak yollamay dnyorum. Hatta bu yazm 'resmi' yollardan da yollyabilirim. Hasfort'la (Sibirya Genel Valisi) buluacanzdan, kesinlikle emin olabilirsiniz. Trenlere katlabilmek iin, pek yaknda buradan yola kacak. iirimi, ara sunmas iin onu ikna etmeniz mmkn m? Byle bir ey yapmaz msnz benim iin? Ayrca bana, Size ne zamana kadar emniyetle mektup yazabileceimi de, bildirmenizi rica ederim. Zira, Siz Petersburg'u terkettiiniz vakit elinize gemeyip kaybolabilir ki, bu da benim iin son derece zc bir ey olacaktr. Size daha evvel, Rusya hakknda yazdm makaleden bahsetmitim. Bu yazlar sonunda ufak bir kitapk halini ald. inden tek bir kelimeyi bile. karmak istemiyorum. Yazlar ne kadar vatansever olursa olsun, ben onlarn benini edebi almalarma byle bir kitapkla bile ok g izin vereceklerini sanyorum. yi bir makale oldu. Yazdklarmdan ben bile tatmin oldum. Ayrca ok da ilgilendirdi beni. Byle olduu halde, bunu da bir kenara iteleyip braktm. nk, yaynlama izni alamazsam, neden bir hi iin bir sr glklerle bama dert aaym? Srf elence ve vakit geirmek iin yaz yazmama imkan yok. Zaman benim n son derece kymetli. stelik, siyas hava da deiik durumda. Bu sebepleri gz nne alarak, Sanat zerine mektuplar adl yeni bir yaz serisine baladm. Grand -Duchess Maria Nikolayevna Gzel Sanatlar Akademisinin bakandr. Yazlarm ona adamak iin, evvela kendisinin iznini almay dnyorum. Sonra da imzasz olarak yaynlanmasn salamak iin alacam. Bu aslnda on yllk bir tartmann verdii bir meyvadr. Daha Omsk'ta iken, bu yazmn en ince ayrntlarna kadar dnmtm. Eserimde yer yer ok ateli ve ilgin ksmlarn olduunu Biliyorum ama btn iin kesinlikle hi bir ey syliye-nem. Her halde bir ok kiiler benim fikirlerime katlm-yacaklar. Oysa benim iin yeterli olan, benim kendi fikir87lerime inanm olmamdr. Yazlarmn evvel Apollon Ma-ikov tarafndan okunmasn isterdim. Baz ksmlar bu kk kitapn bir ka sayfasn doldurmaktadr. Konusu dorudan doruya, sanat'ta Hristiyanln igal ettii yer. Ama bunu da nerede yaynlyabilirim ? Eer bir kitapk, olarak karacak olursam, hikye veya roman olmad iin. en fazla yz kii tarafndan alnp okunacak, buna karlk bir

dergide yaynlarsam, ayn zamanda para kazanmam da mmkn. Sovremennik ve Moskvityanin daha balangtan beri, bana dmanca davranan dergilerdir. Koussky Viestnik dergisinde, Katkov'un Pukin hakknda yazd bir yaz serisinin, balangc kt. Burada belirtilen fikirler benimkilerin tam zdd. ler bu hali alnca, bu yazy bastrabilmem iin geriye sadece Otetestvenia Zapiski kalyor. Ama benim, derginin u andaki durumundan haberim yok. ite srf bu sebeplerden dolay, Maikov veya kardeinizden, benim bu yazlar hangi dergi veya gazetede, para ile bast-rabileceimi renmenizi ve onlarn fikirlerini, bana olduu gibi bildirmenizi rica edeceim. u anda asl nemli mesele, yazmakta olduum bir romana verdiim aba ve alma gcnn beni son derecede zevklendirmesi. Acaba, sadece-roman ve hikye yazmakla halkn dikkatini ekip, bir isim yapmam mmkn olabilecek mi? Her neyse. Bence ie cidd bir yaz (sanat zerine) ile balayp, bunun bastrma iznini koparmak daha akllca bir davran olur. Zira bu son gnlerde, halk hikye ve romanlara aalk eylermi gibi bakyor. Aslnda bunun byle olduuna ben de inanyorum... (Dostoyevski, mektubunun devamnda, Vrangele, ona yardmda aba gstermesi iin ettii ricalar tekrarlamak-tadr.) 88 XXIV KARDE MCHAEL'e Semipalatinsk, 31 Mays, 1858 Bana yalvaryorsun sevgili dostum, btn yazdklarm sana yollamam iin. Hatrlamyorum (hafzam son zamanlarda fazlasyla ktledi) Evet, hatrlamyorum. Sana (Roussky Viestnik)'den Katkov'la tantm ve ona gazetesine yaz yazmay teklif ettiimi bildirmi miydim? Kendisine, bana hemen 500 Ruble yollad takdirde, bu yl gazetesi iin uzun bir hikye yazacam bildirdim. Drt be hafta evvel de, 500 Ruble ile birlikte onun tarafndan yazlan, ok dost ve his dolu bir mektup aldm. Bana, onunla birlikte alma teklif ettiimden ok memnun kaldn bildirdii gibi dileimi de (500 Ruble konusunda) yerine getirmeyi unutmam. Hatta bu konuda kendimi zorlayp acele etmememi ve sadece bo vakitlerimde bu hikye zerinde almam rica ediyor. Bu da iin en gzel taraf. Ve bylece, imdi Roussky Viestnik iin, uzun bir hikye yazmaya balyacam. Oysa asl glk, Katkov'la forma bana alacam paray konumam olmam. Yazdm mektupta, para konusunu kendisinin kararna braktm bildirdim. Bu yl', ayn zamanda Koussky Slovo iin de bir eyler yazmak niyetindeyim - roman deil, uzun hikye. Sibirya'y terkedene kadar roman yazmamakta kararlym. O zamana kadar bunu bir kenara brakmak zorundaym. Kitabn konusu gerekten ok gzel. Kahramanna gelince, bu gne kadar hi denenmemi bir kii. (Not: Buradaki kahraman. 'Crm ve Ceza'daki Raskolnikov dr.) Ama bugnm Rusyasna bakacak olursak, byle bir kii, gerek hayatta sk sk, karmza kmaktadr, (bu sonuca yeni hareketleri ve halkn kafasn dolduran yeni fikirleri grp 89anlyarak vardm), yle hissediyorum ki, yeni fikir ve g rlerle geri dndm zaman, romanm geniletip zenginletirmekte, baarl olacam. Kii, aceleye gelmemelidir dostum. Ve insan iyi olann dnda hi bir ey yapmamaldr. Sevgili dostum, bana, benim gerekten ok kibirli bir kii olduumu ve allmam ekilde bir eserle birden ortaya frlamak istediimi, bu yzden de byk bir sabrla, yumurtalarmn zerinde kulukaya yatarak allmam eserimin civciv olarak kmasn beklediimi yazyorsun. Farzet ki, gerek de bu. Her ne hal ise, u anda eserimi ortaya karmak fikrini bir kenara braktma ve iki ayr, kolaylkla okunabilir uzun hikye yazdma gre ''civcivleme" konusu hakknda imdilik sylenecek fazla bir ey yok. Hem sonra, bir tablonun, abucak yaplp ortaya karlmas fikrini de nereden rendin ? Byle bir sonuca, ne zamandan beri varm durumdasn? nan bana. Her ey-de, en bata alma

gelmektedir - devasa bir alma. nan bana, Pukin'in o zarif ve akc iirleri, bir ka satr gememekle beraber, bu zerafet ve akcln, airin bunlar zerinde devaml olarak almasndan ve deitirmesinden almtr. Sarslmaz, deimez bir gerektir bu. Gogol, 'l Ruhlar' m, tam sekiz ylda yazd. Hemen yazm olduu eserlerin hepsi ham, olmam eylerdi. Sylentilere gre .Shakespeare MSS adl eserini bir kere olsun dzeltmemi. te srf bu sebepten de, bir takm korkun zeyksizliklere dmtr. Eer biraz daha alp, abalasayd, btnyle ok daha baarl bir sonuca varabilirdi. in akas, sizler, ilham ile almay birbirine kartryorsunuz. Oysa ki, ilham, artistin ruhunda birdenbire doan bir duygu, bir heyecandr (ve sanatda daima vardr bu) rnein ben, aklma gelen bir olay, oturup hemen kafama ilk doduu ekilde yazar ve bundan da byk bir zevk duyarm. Ve sonra bunlar zerinde, aylarca, yllarca yeni almalar yaparm. Bu ekilde almam da, fikrin bana defalarca ilham 90 vermesini salam olur (byle olmasna baylyorum) baz yerleri karr, baz yerlere ilveler yaparm. nan bana, bu ekil, olaylarn daima zenginlemesine, gelimesine ve kuvvetlenmesine sebep olmaktadr. Kiinin her eyden evvel, ilham sahibi olmas gerekmektedir, zira ortada ilham olmadan hi bir ie balamann imkn ve ihtimali yoktur. Sizin o taraflarda, byk paralar dendiinden bahsediyorsun. Bylece Pissemski, Bin Ruh adl eserinin formasna 200 - 250 Ruble alm. Byle artlar altnda insan rahata yayabilecei gibi, verimli olarak da alabilir. Gerekten sen, Pssemski'nin eserini mkemmel buluyor musun? Bence ok dk bir eser. belki altn yumurtluyor ama, deeri gene de ok dk. tiraf et! Onun bu eserinde yeni ve taze olan bir ey var m? Srf kendisi tarafndan yaratlan ve daha evvel, baka bir kimse tarafndan yaplmam bir taraf grebiliyor musun? Onun sylediklerinin hepsini modern yazarlar ondan ok daha evvel sylediler. Bilhassa Gogol. Onunkiler eski nakaratlara yeni hava uydurmak. Yabanc rneklerden meydana getirilen yi ser, neyse, Benvenuto Cellini'nin yapt desenlerin, yerli mal kt kopyeleri de ayn eydir. Gerek u ki, onun romannn, sadece ilk iki ksmn okudum. Buna sebep de, buraya gazete ve dergilerin ok ge gelmesi. kinci ksmn sonu geree aykr olduu gibi, bastan sona kadar da fazlasyla berbat. Bir kere, bilerek ihanet eden Kalinovi dpedz gerek d bir kii. Yazarn, daha evvel belirttii gibi, Kalinovi'in bir kurban vermesi gerekmektedir. Evlenme teklifinde bulunur. Kendi soylu kiiliinin sarholuu iin-e, kendi kendini sahtekr bir kii olmadna inandrr. Kalinovi ylesine kibirli bir kiidir ki, bu kibri yznden kendi alaklnn bile farkna varmaz. Her eye ramen zevklerinden vazgeecektir. Bu yzden Nastenyka ile bir gece geirdikten sonra ona ihanet eder ama daha sonrala91r, gnlk olaylarn basks altnda, kesinlikle kendisini teselli ederek, yapt bu hareketle bile, soylu bir ekilde davranta bulunduuna, kendi kendini ikna etmeye urar. Fakat bilerek ve istiyerek ihanet eden bir Kalinovi iren olduu kadar da gerek d bir kiidir. Gerekte byle bir kii var olsa bile, o kii asla bir Kalinovi olamaz. Yeterince samaladk. znimi beklemek artk beni yormaya balad. (Mektubun devamnda Dostoyevski, iznini ald zaman neler yapmay dndn anlatmaktadr.) XXV KARDE MCHAEL'e Semipalatinsk 9 Mays, 1859 (Balangta izninden bahseder. zin Mart aynn 18 inde tasdik olduu halde, Semipalatinsk'e Mays ayma kadar hi bir haber gelmemitir. Ayrca baz i konularndan bahsedilmektedir.) Bana her zaman ylesine haberler veriyorsun ki! rnein, Gonarof roman iin 7.000 Ruble alm. Ayrca Kat-kov, (Ben ki ondan forma bana 100 Ruble istiyorum) Turgenev'e Kibarlar Evi iin 4.000 Ruble teklif etmi ki, bu da forma bana 400 Ruble demektir.

(Nihayet Tur-g'enev'in romann okuyabildim. Fevkalde gzel.) Dostum! Gayet iyi biliyorum ki ben, Turgenev kadar iyi yazamyorum. Byle olmakla beraber aradaki fark pek o kadar b92 yk deil ve ben zamanla onun kadar iyi bir yazar olacam mit ediyorum. u halde ben neden, ihtiyalar iinde kvranrken 100 Rubleyi kabul etmek zorundaym. te yandan Turgenev, iki bin rgat' olan bir toprak aas olduu halde forma bana 400 Ruble alsn? nk ben fakirim ve para kazanmak iin abuk ve acele yazmak zorundaym ki, bu da her yaptm ii berbat etmeme sebep oluyor. (Dostoyevski mektubun bu ksmnda, Boussky Slovo'-nun sahibi olan Kaedyov'a teklif edecei artlarn, dncelerinden bahsetmektedir.) imdi, Katkov'a yazdm bir hikyeyi bitirmek zereyim. (Not: Stepanikovo ky) Bir hayli uzun oldu. Ondrt, onbe forma kadar. imdiye kadar, eserin drtte n yolladm, gerisini de Hazirann balarnda yollyacam. imdi, dinle beni Mia! Elbette ki, bu hikyede birok byk hatalar var. Hereyden evvel lzumsuz derecede uzun. Ama ayn zamanda tam bir kesinlikle, ok deerli taraflarnn olduundan da eminim ve bu benim en iyi eserim. ki yldan beri yazyorum (Sadece ortalarda, Amcann Ryas adndaki kitabm yazarken bir duraklama yaptm) Balang ve orta ksmndaki almalar fena deil. Sadece sonu ok aceleye geldi. Byle olduu halde, etimi, kanm, kemiimi ve btn ruhumu koydum ortaya ama, gene de btn varlm verdim demek byk bir samalk olur, zira ortaya dkecek daha ok eylerim var. Bu hikyede, kk insandan ileri giden yle bir ey var ki, insan deli eder. (rnein, Kibarlar Evi nde gsterildii gibi) Ama dier taraftan, ortaya ylesine byk iki tip karyorum ki, bu kiiler zerinde tam be yldan beri alp ekillendirmeye 'Urayorum. Bunlar (benim inandma gre) batan aa Rus tipleri. Ayrca, benim Rus edebiyatndaki bu gibi kiileri fazlasyla incelemediimi de gz nne almak gerekir. Katkov'un eserimi takdir edip edemiyeceini bilmiyorum, Ama, halkn eserime kar tepkisi souk olacak olursa bu 93beni gerekten umutsuzlua srkliyecek. Bu kitaba btn byk .mitlerimi baladm gibi, her eyden evvel bu eser benim edeb kabiliyetimi kesinlikle tayin edecek. (Tekrardan para meseleleri konumalar) XXVI Bayan V. D. Constantine' (Not : Dostoyevski'-nin baldz, Maria, Dimitrievna'nn kz kardei) Paris, l Eyll, 1862 Benim ok sevgili ve saygdeer Varvara Dimitrievna'm ! Belki de Paa'ya (Not: Paa (Paul) ssayev. Dos-toyevski'nin vey olu) yazdm mektuptan, benim sa salim Paris'e gelip yerletiimi duymusunuzdur. Oysa burada uzun zaman kalmak niyetinde deilim. Paris'i sevmiyorum. Ama her eye ramen insan korkutacak kadar byk ve gzel bir yer. Burada gerekten grlecek pek ok ey var, oysa insan grlecek eyleri bitirdikten sonra, kor-kun bir sknt balyor. Buraya bir eyler renmek iin, bir renci olarak gelmi olsaydm, elbette ki durum ok daha baka olacakt. O zaman yapacak hem pek ok eyim olacakt hem pek ok ey iitip grecek ve renecektim. Ama sadece bir turist gibi adetleri inceleyince, Franszlar! ok iren kiiler buldum. Ayrca ehir de benim iin tam anlamyla yabanc. Burada en iyi eyler, arap ve meyva-Uzun bir srede zevkini kaybetmeyen tek ey. zel ilerim hakknda, sana hi bir ey yazacak deilim. Mektuplar 94 samalktr ve sadece Eczaclar tarafndan yazlr. (Not Gogol'un Bir Delinin Hatrat ndan alnm bir cmle) Sana sadece baz iler hakknda yazacam. Aslnda senden bir ricada bulunacam, sevgili Varvara Dmitrievna, Her halde, buraya gelirken yolumun zerinde bulunan Wies-baden'de drt gn kaldm ve tabiatyla rulet oynadm. Ne dersin bu ie?

Kaybetmedim, kazandm. stediim kadar kazanamadm elbette. Yzbin filan deil ama, ufak, tatl bir krm oldu. N. B. (nota bene. yi dikkat) Bunu sakn kimseye syleme 'sevgili Varvara Dmitrievna. Gerekten de kimseye syliyemezsin zaten. Kimseleri grdn yok ki. Ama ben aslnda Paa'y demek istedim. Kendisi hal kk bir kaz palaz olduundan, insann kumar oynayarak hayatn temin edebileceini dnebilir. Kafasna bir kere, tezghtar olup,, bu yoldan para kazanmay koymu. Bylelikle hi bir ey renmek zorunda deilim, diye de bana aklamada bulundu. Ve bu yzden Babasnn kumarhanelere devam ettiini renmemesi lzm. Bundan dolay kendisine hi bir ey syleme. Bu drt gn iinde, kumarbazlar yakndan inceledim. Oyuna yzlerce kii katld halde, ilerinde sa-Uece iki kii gerekten kumar oynamasn biliyordu - seni erefimle temin ederim byle olduuna. Bu iki kii de, bir Fransz kadn ile bir ngiliz Lord'uydu. Evet, biliyorlard oynamasn ve hi bir ey kaybetmediler. Aksine nerede, ise Bankay ifls ettireceklerdi. Ama sakn, benim kazanp da, kaybetmediim iin sevinten yalpaladm ve oyunun, srrm bildiimi dndm sanma. nk ben bu srr,, gerekten biliyorum. nanlmayacak kadar basit ye budalaca bir ey bu sr: yle ki, kiinin devaml olarak kendini kontrol etmesi ve oyun sresince asla heyecanlanmamas gerekiyor. Hepsi bu. Bu artlar altnda insann kaybetmesine imkn yok. Sadece, kesinlikle kazanmas lzm. Burada asl nemli olan, bu srr bilen kiinin, onu dorudan. 95doruya kullanma kudret ve kabiliyetine sahip olabilmesi-dir. nsan son derece zek, demir gibi bir kiilie sahip olduu halde, gayet kolaylkla zarara girebilir. Hatta filozof Straov bile kaybeder burda. Bu yzden, kumar oynamyan-lar, ruletten nefret edenleri ve bunu deliliin zirvesi olarak kabul edenleri takdir ve takdis etmek gerek. imdi gelelim asl meseleye. 5.000 Frank kazandm sevgili Varvara. Dmitrievna; daha dorusu balangta,' 10.400 Frank kazanmtm. Paray alp eve geldim, czdanma yerletirip ertesi gn buradan hareket etmeye ve "kumarhaneye geri gitmemeye karar verdim. Ama dayanamayp oynadm ve yarsn kaybettim parann. Sadece 5.000 Frank kald. Kazancmn bir ksmn, kaza bel paras olarak, kendime ayrdm, geri kalann da Petersburg'a yolluyorum: Yarsn, dnme kadar saklamas iin kardeime, yarsn da, Maria Dmitriyevna'ya vermen, yahut yollaman iin sana. (Bundan sonra, parann hangi yoldan en iyi bir ekilde Rusyaya yollanabileceini ve deitirilebileceini tartmaktadr. ) xx v N. N. STRAHOV'a <Not: Nikolay Nikolayevi Strahov. (1828 - 96) eletirmeci ve dnr. Dostoyevski ve Grigorovi'in yakn arkada. 1860'larda Nihilistler'e ve materyalist eilimlere kar alan kampanyay idare eden kimse) Roma,, 18 (30) Eyll, 1863 <Dostoyevski, hesabnn, Kitapseverler kitabevi'nin idarehanesine yatrlmasn istemekle mektubuna balamaktadr.) Ve Boborikin (Not: Pyotr Boborikin. Hl okunan bir hikayeci. O zamanlar Kitapseverler Kitabevi'nin sahibi) gayet iyi bilir ki, Ne Sovremennik ne de Otetestvennia'ya (Yoksullarn dnda) hayatm boyunca, pein para karl bir kitap satm deilim. Hatta en ufak bir avans bile almadm eserlerim iin. Dier yazarlarn arasnda bir rgat -m ben. Ve bundan byle eer kimse bir eserimi almak isterse, parasn pein demek zorundadr. Bata ben bu ekli lanetliyorum. Ama bir kere buna karar verdim ve hi bir zaman da deitirmeye niyetli deilim. imdi devam edebilirim mektuba : u anda elimde hazr hi bir ey yok. Ama (kendi grme gre) kafamda ok gzel bir hikye konusu var. (.Not: Kumarbaz) Konunun byk bir ksmn ktlara karalam durumdaym. Hatta esasl olarak ele alm durumdaym. Ama hereyden evvel buras

fazlasyla scak. kincisi, Roma'da bir haftadan fazla kalmak niyetinde deilim. Eh, Roma gibi bir ehirde sadece sekiz gn kalm bir kii, nasl olur da bir eyler yazabilir? Btn olup bitenler, beni fazlasyla yoruyor. Hikyemin kahraman, memleket dnda yaayan tipik bir Rus. Sen de hatrlarsn, geen yaz devaml neriyat yapmlard. Btn bunlar, hikyemde yanstacam. Ayrca, i ilerimizin durumunu da (tabi elimden geldii kadar) hikyeye iliyeceim. Kitabmda, cins cibilliyeti son derece basit olan bir kiiyi tarif ediyorum. Bir ok ynlerden gelimi olduu halde, her ynden gelimemi. Btn inanlarn kaybetmi olmasna ramen, kendisinde pheci olmaya yeterli cesareti bulamyor. Btn idarelere ba kaldryor ama, ayn zamanda da mthi korkuyor bundan. Kendisini, Rusyada yapacak hi bir ey olmadna inandrarak rahatlyor ve memleket dndaki Ruslar, geri getirmek istiyenleri en ac ve sert bir ekilde 97 F: 7 lanetliyor. Hepsini, burada sana anlatmamn imkn yok. Kahraman, gerekten ok canl bir kimse (edeb ynden sanki karmda duruyor) Kitap tam olarak bittii zaman, okumaya yeterli bir deeri olacak. Kitaptaki ana fikir, adamn btn varln, kuvvetini ve istidatlarn rulette kaybetmi olmas. Bir kumarbaz ama, adi bir kumarbaz deil; tpk Pukin'in Cimri valyesi nin, adi bir cimri olmad gibi. (Kesinlikle, en ufak bir anlam bakmndan kendimi Pukin'le kyaslyor deilim. Sadece daha iyi belirtmek iin bu rnei verdim.) Kendi bakmna bir air olduu halde, iinin ta derinliklerinden duyduu bir hisle, byle iirlerin kabalndan utanyor. inde tehlikeli ilere, bilinmiye-ne bir zlem olduu halde, bu bile kendi kendinin gznden dmesine sebep oluyor. Btn hikye, onun devaml olarak, tam yl rulet oynamasn anlatyor. Eer benim ller Evi - benden evvel kimse tarafn-' dan denenmemi bir hapishane'nin psikolojik ynden, aklanmas ve anlatlmasdr - halkn ilgisini ektiyse, bu katksz rulet kumarbaznn psikolojik durumu, onlar daha fazla ilgilendirecektir. Btn bunlarn dnda bizler arasnda byle eserlerin ilgi ile okunduu bir gerek ama, bunun dnda yabanc bir memleketin kaplca ehrinde oynanan kumar gerekten ok korkun bir ey. Konunun, nemli taraf, bu memleket dnda yayan Rus'un btn her eye (aalk olmasna) ramen bir neminin olmas. Ksacas, btn ackl olaylar anlay ve hislerimle fazla aprak yollara sapmadan anlatmakta baarl olacam.' umuyorum, ller Evi gerekten ilgi ekici bir eserdi. Burada belirtilen de ayn ekilde bir cehennemin aklanmas. Ceza evinde Trk hamam, gibi bir ey. Bunu yapmak, baarmak istiyorum ve bunun iin de byk, ok byk aclara katlanacam. (Buradan teye, mektuba, gine para meseleleri hakim olmaktadr.) 98 XXVIII A. P. MLYUKOV'a Moskova, Haziran, 1866 OK SEVGL VE EREFL DOSTUM ALEXANDER PETROV, Katkov, Petrovsky parknda yazn tadn karmada; Lybimov da, (Russky Viestnik'in sahibi) hava alyor. Yayn evinde, ara sra, kendisinden hi bir ey renemiye-ceim suratsz bir ktibe kadnn nnden gemek zorunda kalyorum. lk gnlerde, naslsa Lyubimov'u yakalamakta bir baar gsterebildim. Kendisinde romanmn ksm hazr olarak duruyor (Not: Crm ve Ceza.) Ona drdnc ksm, ok ksa bir zamanda yazabileceimi syledim, drd bir araya geldii zaman, ikinci fasln yars tamamlanm olacak, (drt forma) Gelecek sayda drt fasl daha basacaklar ki bylece ikinci ksm sona erecek. Oysaki ben teklifimi yaparken, Lyubimov, birdenbire szm keserek yle konutu: Ben de sana sylemek iin frsat bekliyordum. Haziran ve Temmuz aylarnda, roman daha kk paralar

halinde basabiliriz, byle yapmamz gerek. Hatta yaz mevsiminin, l aylarnda, romandan hi bir ksm koymasak da olur. Romann ikinci ksmnn, Gz'de kmasn tercih ediyoruz, son ksm da Aralk saysnda kacak olursa, bunun yeni abone salamak bakmndan da bize faydas olur. te bu sebepten, romana bir ay daha, ara verilmesine karar verildi. Drt ksm (drt forma olarak) bu yzden Temmuz saysnda kmayacak, halbuki dzeltmeler ve matbaa provalar yapld bile. Ama daha sonra anlald ki, Lyubimov'un, btn bunlardan baka, bir de rezil ve iren art dncesi var-m . Yani adam, bu fasllardan birini hi mi hi basmamaya, 99 karar verdii gibi Katkov da onun bu fikrini destekleyip kabul etmi (Not: Bahsi geen fasl, Dostoyevski'nin, Crm ve Ceza adl eserinin, ikinci ksmnn dokuzuncu faslnda, Sonia ve Raskolnikov'un birlikte ncil okuduklar sahnedir ki, yazar sonradan bu ksm ksaltmtr.) kisine de lgnlar gibi kzdm. Ama onlar dncelerinde inatla direniyorlar. Konu edilen fasl zerinde ben kendim hi bir fikir yrtemem, zira onu iten gelen ,bir sezgi ile yazdm. Buna ramen, kt de olabilir. Ama iin aslna bakacak olursa, onlar eserin edeb ynyle ilgilenmiyorlar da, onlar sinirlendirip tedirgin eden, eserin ahlk yndr. Bu bakmdansa aslnda hakl olan benim. Zira kitabn bu ksmnda ahlka aykr hi bir ey olmad gibi, konu bunun tam aksidir. Ama onlarn fikirleri baka. stelik bir de eserde Nihilizm izleri gryorlar. En sonunda Lyubimov bana bu ksm yeni batan yazmam syledi. Ben de istediklerini kabul edip, koca ksm yeni batan yazdm ki, bu da bana yeni fasl yazmm gibi byk bir alma ve yorgunlua sebep oldu. Her neyse. Yeniden yazp teslim ettim. Ne yazk ki, o gnden beri, Lyubimov'u grmediim iin, memnun kalp kalmadklarn bilmediim gibi, kafa kafaya vererek bu ksm, kendilerinin mi yazmaya niyetli olduklarndan hi haberim yok. Bu kadarla kalsa gene iyi. stelik baka bir fasl daha ayn felkete urad (drt fasldan biri) Lyubimov gelip, bu fasldan bir ok ksmlar kardklarn bana bildirdi. (Ama ben bunu pek nemsemedim, zira bozduklar ksmlar bence hi de nemli olmayan yerler.) Bunun sonu nereye varacak pek bilemiyorum ama, bu romann, benimle yaynevi arasnda ortaya kard fikir ayrlklar beni rahatsz etmeye balad. Stellovski (Not: Dostoyevski'nin (1865 - 66) arasndaki eserlerinin toplu olarak ilk basksn yapan nair) iin yazacam romana, henz balamadm ama, bu ie kesin-likle balyacam. Yeni, kk bir hikye iin ok gzel 100 fikirlerim var. Hatta iinde gerek kiiler bile bulunacak. Stellovski'yi dnmek bana son derece zdrap verir, beni rahatsz ediyor, ryalarma bile giriyor' stelik. Sana bugn bunlar ok acele ve geliigzel bir ekilde anlatyorum, aslnda uzun mektup yazarm. Allah akna cevap ver bana. Bana kendinden, grlerinden ve shhatinden bahset. Bilhassa bana, bizimkilerden bahset. Belki baz haberler iitmisindir. Benim bir ok konularda, susmam gerekiyor. Ltfen, Ludmilla Alexandrovna'ya en iyi dileklerimi bildir, ocuklara beni hatrlat ve btn tandklarmza, tarafmdan selm et. Gelecek sefere kadar, benim iyi dostum, hoakal. Seni kucaklarm. Sadk dostun FYODOR DOSTOYEVSK. N. B. (iyi dikkat!) imdiye kadar hi kriz gelmedi. naps iiyorum. Kolera durumu nasl? XXIX APOLLON NKOLAYEV MAKOV'a Cenevre 16 - 28 Austos, 1867 Beni sevindiren mektubuna, bu kadar uzun zamandan beri, ses etmeyip cevap veremedim, benim sevgili ve unutulmaz dostum, Apollon Nikolayevi. Sana unutulmaz dostum dediim

vakit, yreimin derinliklerinden bunun gerek olduunu hissediyorum. O kadar eski ve birbirine alk dostlarz ki, hayat zaman zaman bizi ayrp, ayr drd101 u halde, hi bir zaman,'gerek-anlamnda ayrmaya gc yetmedi. Bunun tam tersine bizi yaknlatrd birbirimize. Yokluumu, belirli bir dereceye kadar duyduunu yazyorsun; oysa benim nilerim, seninkilerden ok daha fazla. Btn olaylarn dnda, her geen gn biraz daha berraklkla, aramzdaki dnce ve hislerin ne derece birbirine benzediini gsteriyor. unu dikkate alman senden yalvarrm sevgili dostum; seni kaybettikten sonra, ylesine garip bir memlekete geldik ki, burada Rus insannn yz, Rusa kitaplar, Rus dnce ve ilgisi olmad gibi, tek bir dost yz bile yok.. unu sana btn kalbimle syliyeyim ki memleket dnda yayan Ruslarda eer biraz his, biraz zek varsa, btn bunlarn farkna varamayp, kendilerini nasl perian hissetmediklerini, gerekten anlyamyorum. Belki bu grdmz yzler, birbirlerine kar dost yzlerdir ama, bizlere kar deil. Gerekten byle bu! Memleket dndakiler nasl dayanabiliyorlar buna? Tanrm! Memleket olmadan, hayat bir ikence. Alt ay veya bir yl iin, memleket dna kp seyahat etmeyi anlyorum, elbette. Ama benim gibi, memlekete ne zaman dneceini hi bilmeden ve hatta tahmin bile edemeden, seyahat etmek fena ve keder verici bir ey.. Sadece bu dnce bile tamas ok g bir duygu. almam iin, Rusyaya ihtiyacm var, hayatm iin (baka bir hayat deil sadece bu hayat). Tpk sudan km bir balk gibiyim. Btn kuvvetimi, btn kabiliyetimi kaybettim... Memleketi, hangi artlar altnda ve hangi sebeplerden dolay terkettiine biliyorsun. Balca iki sebep var buna: birincisi shhatimi, hatta hayatm kurtarmak. Krizler her sekiz gnde bir gelmeye balamt ve krizlerin sinirlerimi ve beynimi nasl harap ettiklerini hissetmek dayanlamya-cak bir eydi. Btn aklm ve duygularm kaybetmeye balamtm - ve bu bir gerek. Hissediyordum bunu. Bir harabeye dnm olan sinirlerim beni ou zaman bir ok 102 eylerin tam kenarna kadar ekiyordu. kincisi, alacakllarm artk bekliyemiyecek hale gelmilerdi ve hareket edeceim gn, mahkemelerden sr ile davetiye geldi... (Burada, borlarndan bahseder) ......Tanyamyacak gibi bir skntyd bu. Ayrldm zaman, lmn arl sarmt yreimi, Yabanc lkelere kar bir inancm yoktu - daha dorusu, bana ahlk ynlerden kt etkiler yapacana inanyordum. Tam anlamyla tecrid edilmitim, madd imknlarm olmad gibi yanmda, benim bu serseri gibi dolamam ocuksu bir sevinle paylaan bir de gen yaratk (Not: Yazarn ikinci kars, Anna Grigorovna, kzlk ad Snitkin.) vard. Bu ocuksu sevincin ksmen tecrbesizlikten, ksmen genliin ayaklandrd gayretten gelmesini grmek, bana bir ikence oluyor, beni kederlendiriyordu. Anna Grigorovna'nn, benimle geirecei hayat skc bulacandan korkuyordum. nk bu gne kadar, tamamen yalnz kaldk. Kendimden fazla bir ey umamazdm. Hastalkl bir kimseyim ve onun benim bir ok dertlerimi ekmesini dnyor, bekliyordum (Dikkat et! Oysa, Anna Grigorovna, bana, kendisinden beklediimden ok daha kuvvetli, ok daha derin bir kii olduunu ispat etti. Bir ok bakmlardan, koruyucu meleim oldu benim. Ayn zamanda o kadar ocuksu, o kadar olmam, o kadar gzel ve hereyden evvel o kadar yapmackszd ki, hemen hemen, bir karlkta bulunamyordum. Hareketimizden ev-vel, bir hayal gibi farkna varmtm bunun. Ve sana sylediklerime: yani Anna Grigorovna'nn benden, ok daha iyi ve kuvvetli olmasna ramen; imdi bile huzursuzluklarmdan kurtulmu deilim.) Ksacas, btn eksikliklerimiz, beni byk endielere drd. Bir kere ok az paramz olduu gibi, aldmz avanslardan, Katkov'a, tam bin ruble, borcum vard. Hareketimizden hemen sonra, kesinlikle,

103hemen almaya balamak kararndaydm. Ama geen zaman ne verdi bana? u gne kadar, hi bir ey baaramadm. Nihayet, cidd olarak oturup almaya karar verdim. unu itiraf etmeliyim ki, hi bir ey baaramadm demek pek doru olmaz. Zira yle eyler yaadm ve kafamda ylesine ok eyler erevelenmi olmasna ramen; siyah beyaz olarak bu gne kadar ortaya kardm ok az. Siyah ve beyaz olarak yazlm eyler ise ancak bir deer kazanp para kazandrr insana. Skntl Berlin'i elimizden geldii kadar abuk terket-tik (Sadece bir gn kalabildim orda (nk can skc Almanlar beni sinirlendirip, huysuzlatrmaya baladlar. Rus hamamlarna snmak zorunda kaldm.) Sonra Dresden'e geldik. Bir yer bulup, bir sre iin yerletik Dresden'e. Etkisi gerekten ok basit oldu ve birden bir soru ile kar karya kaldm: Neden Dresden'deyim, neden sadece Dresden de baka bir ehir deil. Ve hangi sebeplerden dolay devaml olarak bir ehri terkedip, baka bir ehre gidiyorum? Cevap gayet akt (Salm, borlarm ve saire;. Ama en kts, byk bir aklkla unu anladm ki, artk Dresden veya herhangi baka bir ehirde kalmam, beni en ufak bir ekilde ilgilendirmiyor btn yabanc lkelerde, kendimi byk bir somundan kesilmi bir dilim ekmee benzetiyorum. Geliimin ilk gn, kesinlikle, oturup cidd ve verimli bir ekilde almaya karar vermitim ama, ayn anda orada alamyacam da korkun bir ekilde hissediyordum. Btn fikirlerim, dncelerim, tepe taklak olmulard. Ne yaptm o zaman? Bir bitki gibi yaamaya baladm. Okudum, ara sra bir ka satr yazdm, insan ldrecek kadar byk bir memleket zlemi iine dtm ve bir de bunlarn zerine scak bindi. Deiiklik olmadan, gnler ayn ekilde gelip getiler... Sana, btn hislerimi sylememe imkn yok. Bir sr yeni grler, yeni fikirler topladm. Rus gazeteleri okudum ve ancak tek teselliyi onlarda bulabildim. Sonunda kafamda ylesine yeni fikirler istifledim ki, Rusya'nn Bat Avrupa ile olan ilikilerine ve Rus yksek snfna dair ok uzun bir makale yazabilirim. Almanlar son derece sinirime dokundular, ayrca bizim Rus yksek tabakasnn yaay tarz, onlarn Avrupa'ya ve medeniyete olan inanlarnn ilerine ilemesi de olduka sinirlerimi bozdu. Paris'teki olay, beni korkun derecede altst etti. (Not: Beresovski'nin II. Alexander'e suikast teebbs) Ne etkili deil mi? O Paris'li avukatlarn Yaasn Polonya diye barmalar. Ne kt, ne tiksindirici ne tatsz bir ey. unu her zamankinden fazla kabul ediyorum ki, Avrupa'llarn biz Ruslar hakknda hi bir ey bilmemeleri ve iren fikirler beslemeleri bizim karmza bir olaydr. Sonra Beresovski mahkemesindeki ayrntlar. Ne irkin, ne bo eyler. Anlyamyorum, nasl oluyor da bylesine, samalklardan kurtulup, yeni bir noktaya varabiliyorlar. Rusya, buradan, biz Ruslara ok daha fazla, istenilen ekle sokulabilir gibi grnyor. Bunlardan birincisi, yaplan reformlar karsnda, halkmzn, nasl beklenmedik bir olgunluk ve bamszlk gstermesidir. (rnein yaplan adl reformlar) br tarafta ise, Orenburg eyaletinin Polis Mdr tarafndan dvlen, lonca'ya kaytl bir tacir. Apak olan, Rus halknn kendi hayrseverleri, ve yaplan reformlar sayesinde, bu gibi durumlarda, kendi kendisini eletirmeye ve bu deiikliklere lzumlu bir ekilde altr-masdr ki asl nemli olan ey de bu. Tanrm! Zamanmzda yaplacak reform ve deiiklikler, Byk Petro zamannda yaplan reformlar kadar nem tayor. Demiryollar nasl gidiyor? Mmkn olduu kadar abuk, Gney'e inmek zorundayz. (Not: Dostoyevski burada, Ruslarn Boaza ve istanbul'a inmek iin yapt abalar anlatmak istiyor.) Bundan evvel de her tarafta tarafsz mahkemeler kurulmal104 105

dr. Deiiklik ne byk olacaktr o zaman! (Ben burada, btn bunlar dndke, kalbimin at hzlanyor.) Buralarda kimseleri grdm yok, olduka imknsz bir ey bu. Buna ramen ara sra u veya bu kimseyle karlalyorum. Almanyada, devaml olarak, memleket dnda yayan bir Rus'la tantm. Ylda sadece haftalk bir ziyaret yapyor Rusya'ya ve sonra yeniden Almanya'ya dnyor. Ailesi ve kars burada. Tepeden trnaa hepsi Alman olmular. Dier eylerin arasnda, kendisine, memleketi neden terkettiini sorduum zaman, bana son derece ateli bir ekilde, yle cevap verdi: nk burada medeniyet, orada ise barbarlk var. Bu kibar kii, Gen lericilerden ama, grne gre, kendisini, bir dereceye kadar onlardan uzak tutuyor. Bu d lkelerde oturan mlk sahipleri nasl da, huysuz, kaba ve lanet kiiler olmular. Sonunda, Anna Grigorovna ile ben, Dresden'de, daha fazla vatan hasretine dayanamayacamz anlyarak k svire veya talyada bir yerlerde geirmeye karar verdik. Oysa hi paramz kalmamt. Beraberimizde getirdiklerimizin hepsini sarfetmitik. Oturup, Katkov'a bir mektup yazarak, durumumu btn akl ile anlatp, bana 500 ruble daha avans vermesini rica ettim. Ne olsa beyenirsin? Paray yollad. Ne mkemmel bir adam. Bylece svireye geldik. imdi sana, utanlarm ve adiliklerimi itiraf edeceim. Sevgili Apollon Nikolayevi, iimden bir his, seni, beni yarglayacak bir hkim olarak, kabul edebileceimi sylyor. Yrein ve hislerin var. Ben bunu, gerek eskidenberi ve gerek son zamanlarda da gayet iyi bildiin iin, senin verecein kararlarn bence nemi son derece byk. Gnahlarm sana aklamak bana hi ac vermiyor. imdi yazdklarm, sadece senin iin. Bu yzden, beni yarglamay dier kiilere brakma. Baden-Baden evresinde seyahat ederken, yoldan kp, burasn bir ziyaret etmeye karar verdim. Ayartc bir fikir, devaml olarak kafam kurcalyor ve beni rahatsz ediyordu. 10 Louis altnn gzden karmak belki de bana 2.000 frank 106 kazandrabilirdi. Byle bir para, Petersburg'daki masraflarm dahil, beni drt ay geindirebilirdi. in asl pis taraf, daha nceki yllarda ara sra kumardan para kazanm olmamd. En kts, fena ve son derecede hrsl bir kimse olmam ve yaptm her ite arln snrna kadar gitmem. Hayatmda bu gne kadar itidal denen eyle tanm olmamam. Balangta eytan benim tarafm tutarak btn oyunlarn oynad ve gn iinde, kolaylkla 4.000 frank kazandm. imdi sana her eyi nasl berbat ettiimi anlataym. Bir tarafta kolay kazanlm para -100 frank koyarak, bunu 4000e karmak Dier yanda, borlarm, mahkemelerden gelen davetiyeler ve bir daha Rusya'ya dnme imknmn olamyaca korkusunun verdii sknt. Btn bunlarn dnda da ana nokta olan oyunun kendisi Bilsen, bu, kiiyi nasl kendine ekiyor. Hayr. Sana yemin ederim ki, bu sadece kazanma aknn bir tepkisi-deildi. Gerekte, paraya para olduu iin ihtiyacm vard. Anna Grigorovna, bana, 4.000 frank'la yetinerek, bir an evvel buradan gitmemiz iin yalvaryordu. Ama daha fazla kazanma ve durumumu dzeltebileceim dncesi, her eye baskn kt. Benim kazancmn dnda, her gn, dier kumarbazlarn nasl 20.000 den 30.000 franka kadar kazandklarn gryordum. (Kii kaybedenleri asla grmez.) Dierleri neden benden daha iyi kazanyorlard? Benim, paraya olan ihtiyacm, onlarnkinden ok daha fazlayd. Yeni bir rizikoya girdim ve kaybettim. Sadece kazandklarm deil, kendi param da son meteliine kadar bitirdim. Akln alamyaca bir ekilde heyecanlanmtm ve devaml olarak kaybediyordum. Elbiselerimi rehine vermeye baladm. Anna Grigorovna, sahip olduu son eyi rehin etti. (O melek! Nasl teselli etti beni. Daha fazlasn veremediimiz iin, o lnetli Baden ehrindeki, demirci dkknnn zerindeki, iki ufack odada nasl skntlara katland.) Sonunda canma tak etti. Her eyimi kaybetmitim. (Ne aalk

insan u Almanlar. Ne tefeci, ne alak ve ne hilebaz kiiler. Ev sahibesi olacak kadn, bizim ayrlamyacamz grp, parasz olduu107muzu anlaynca, hemen fiatlar arttrd.) Sonunda kurtulabilmemiz iin, u veya bu ekilde Baden'den kamamz gerekiyordu. Yeniden Katkov'a yazp, 500 ruble daha istedim. (Durumum hakknda hi bir ey yazmadm ama, mektubun Baden'den geldiini grnce, her halde ne olup bittiini anlamtr.) Ve istediim paray yollad. Gerekten yollad! u anda Roussky Yiestnifc'ten avans olarak 4.000 ruble aln durumdaym. imdi Baden maceralarm bitti. Yedi hafta bu cehennemde can ekitik. Buraya iner inmez, istasyonda, Gonarov'a rastladm. Balangta van Alexandrovi, bana kar gayet ihtiyatl davrand. Bu meclis yesi-ya da meclis yesi olacak kii-de vaktini kumar oynamakla geiriyordu. Ama bunun bir sr olarak saklanamyacan, benimse byk ve ak bir rahatlkla oynadmn farkna varnca, bana kar alm olduu gsterili tutumunu biraz azaltt. Byk bir heyecanla oynuyordu (ufak paralar ileri srerek.) Baden'de kal d iki hafta iinde devaml olarak oynad ve kaybetti. Sanrsam, olduka da ykl bir para. Ama Tanr bu iyi adamdan gene de raz olsun. Ben btn param kaybedince (beni elimde byk paralarla grmt) isteim zerine bana 60 frank verdi. Elbette ki ayn zamanda bana, yarsn deil de btn param kaybettiim iin, dayanlmas g, dersler verip, nasihatlar etmeye balad. Gonarov aralksz Turgenev hakknda konutu. Tur-genev'i ziyaretimi devaml olarak geciktirdim ve sonunda gitmek zorunda kaldm. lene yaknd gittiimde ve kendisini, kahvalt ederken buldum. Sana drste syliyeyim, hi bir zaman gerekten holanmadm bu adamdan. in en kts 1857'de (Burada bir yanllk yapyor. Bu yllar yazar Sibiryada'dr, 62 veya 63 yllar olmas gerekir) Wiesba-den'de kendisinden 50 dolar bor almtm (bu gne kadar da hl deyemedim.) Onun iki yzl bir aristokratlkla insan kucaklayp, plmesi iin yanaklarm uzatmasna dayanamyorum. Korkun bir hava yaratyor etrafnda. Ama ondan ac bir ekilde ikyet etmemin asl sebebi Duman 108 adndaki yazd kitap yznden. Bana kendisi, bu kitabn ana fikrinin ve neye deinmek istediini kendisi u ekilde anlatt: Eer byk bir yer sarsnts Rusya'y yerlen bir edip dnya yznden silerse. bu insanlk iin bir kayp olmayaca gibi- kimse bu yokluun farkna bile varmyacaktr.> Ayrca bana, Rusya hakkndaki temel grnn de bu olduunu iln etti. ok sinirli bir hali vard. Sebebi de, Duman adndaki kitabnn urad baarszlk. Sana unu syliyeyim ki, daha o zaman bu baarszln btn ayrntlarndan, benim hi bir ilgim yoktu. Gelen mektuplardan, Staov'un O.Z. de yazd makaleden haberim vard ama, dier gazetelerin de onu yerden yere vurduklarn, hatt Mos kovada bir kulpte, kitab protesto etmek iin imza toplandn bilmiyordum. Btn bunlar bana kendisi anlatt. Samimiyetle sana unu syliyeyim ki, ben. bir kimsenin btn kibirliliine ramen, bu kadar saf ve acemice bir ekilde, btn yaralarn ortaya dkebileceim hayal bile edemezdim. Tpk Turgenev'in bir zamanlar yapt gibi. Ayrca bu kiiler Ateist olmakla da vnyorlar. Ayrca bana, kendisinin dnmez bir Ateist olduunu syledi. Tanrm! Zaten bizler Deims'i (Emirleri inkr eden, fakat Tanrya inanan kimse) Kurtarcya borlu deil miyiz? yle ki, kiinin fikri ylesine asildir ki kii bunu bir korku hissine kaplmadan kavryamaz-ve kiinin, insanln lmszln temsil eden bu fikirden asla phe edemez. Peki mlk sahiplerine ne borluyuz? Turgenev, Herzen, ernievski? En yksek ve kutsal bir yere tkren onlar da bizim, grdklerimiz, irkin ve iren bir gurur, utanmaz bir hassasiyet ve gln bir kibirdir ki, btn bunlardan ne umduklarn ve kimlerin kendilerini rnek olarak alacaklarn tahmin etmek bile imkn d bir eydir. Korkun bir ekilde Rusya'ya ve Ruslar'a hakaret etti. Ama unun farkna vardm ki, Bielinski okulunun ortaya kard Liberal ve lericiler, Rusya'ya zarar verip, ona hakaret etmekten, deta zevk alp kendi kendilerini tatmin, ediyorlar Aralarndaki ayrntya gelince: er-

109niyeevski taraftarlar, tm hakaret ve ktle gidip Rusyann yer yznden silinip yok olmasn gaye edinmiler (hem de, ncelikle.) Dierlerine gelince, onlar hep bir azdan Rusya'y sevdiklerini haykryorlar. Ama gene de vatana, topramza ait her eyden nefret etmedeler. Onu alaya almak en byk zevklerinden biri. Ve eer kii, onlarn karsna, aklamasn yapamayp, alaya alamyacaklar bir gerekle kacak olursakabul etmeleri gereken herhangi bir gerek- buna canlarnn ok fazla sklacana, kederleneceklerine ve hatt lgna dneceklerine inanyorum. Turgenev' de de farkettim kive genellikle memleket dnda uzun sre yayanlar- memlekette geen gerek olaylardan en ufak bir fikir sahibi bile deil (gazete okumalarna ramen) ler. Rusya'ya olan sevgi ve anlaylarn ylesine kaybetmiler ki, Rusya'da. olan ve hatt en koyu Nihilistlerin bile inkr edemedikleri basit olaylara bile gzleri kapal, bunlar kendi kafalarna gre, sadece alaya alnacak konular. Bu herifler kavram fikrini kaybetmiler. Bana anlattklarnn arasnda, bizlerin Almanlar nnde, yerlerde srnmek zorunda oldu-umuzu-zira medeniyetin evrensel ve inkr edilmez tek yolu. olduunu- ve Rusya'ya medeniyet ve bamsz bir kltr ge tirmek iin, gsterilen abalarn, delilik ve ahmakln en by olduunu syledi. Rusular ve Slavclara kart uzun. bir yaz yazmakta olduunu da syledi. Kendisine, Paris'ten bir teleskop getirtip; grlerinin berraklamas iin; kurmasn sylediim zaman, Ne demek istiyorsun? diye sordu. Aradaki mesafe fazla uzun da, diye cevap verdim, Teleskobunu Rusya'dan tarafa evirecek olursan bizleri daha iyi grrsn, aksi halde hi bir ey grmene imkn ve ihtimal yok. Kudurmua dnd. Onun bylesine kzdn grnce, iyi bir safla brnp: Gerekten de kitabn hakknda yazlan kltc yazlarn seni bu hale sokabileceini hi tahmin etmezdim, dedim. Btn bu eyleri bylesine nemsemenin hi lzumu yok, tkr zerlerine olsun bitsin. Sen ne sanyorsun yni? Ben bu ilerden hi mi hi sinir110 lenmedim. diye cevap verdii zaman, yz iyice kzarmt. Szn kesip kiisel ve yerli meselelerden konumaya baladm. Gitmeden evvel, zel hi bir fikir ileri srmeden, sanki lf olsun diye, bu ay iinde Almanlardan nasl nefret ettiimi ortaya attm. Biliyor musun? dedim, Bu Almanlar ne dolandrc, ne di ve rezil kiiler. Gerekten de onlarn avam tabakas, bizimkilerden ok daha kt ve namussuz. Ayrca, budalalklar! da su gtrmez bir gerek. Sen durup dinlenmeden medeniyetten bahsediyorsun. Senin bu medeniyetin Alman'lara ne vermi ki, onlar hangi ynlerden bizden stn gryorsun? Kl gibi oldu (hi arr la kamyorum) Byle konuarak, kiiliime hakaret ediyorsun. Gayet iyi biliyorsun ki ben, devaml olarak buraya yerlemi durumdaym. Kendimi bir Rus deil Alman olarak kabul ediyor ve bundan da gurur duyuyorum, diye cevap verdi. Senin Duman adndaki kitabn okudum ve bir saatten beri burada tartyoruz, ama ben, senin byle bir ey Byyebileceini, tahmin edemezdim. Eer bundan tr, sana hakaret ettiysem, zr dilerim, dedim. Ayrlrken, son derece kibar bir ekilde birbirimize veda ettik ve ben kendi kendime, bir daha asla, Turgenev'in kapsnn eiinden admm atmamaya sz verdim. Ertesi sabah Turgenev, saat tam onda oturduum eve gelerek, kartn ev sahibesine brakm. Oysa kendisine bir gn evvel lene, kadar hi bir misafir kabul etmediimi ve genellikle saat on bire kadar uyuduumu sylemitim. Saat onda ya-plan bu ziyaretten de anlalaca gibi Turgenev beni bir daha grmek istemiyordu. Bu yedi hafta ierisinde, kendisi ile sadece bir defa istasyonda karlatk ama, selm vermeden, sadece baktk birbirimize. Belki sen, benim onunla byle dmanca konumam ve birbirimize karlkl hakaret ettiimi-zi duyunca belki zlmsndr, nan bana, beni, btn bu acaip grleri ile ylesine derinden yaralad ki, baka trl hareket etmeme imkn yoktu. Ben kendi hesabma bu ie fazlasyla zldm. Bir kere o kibirli tavrlar ve davranla111

r, insann huzursuzlanmasma yeterliyken, tir de memleketine hizmet edebilecek durumda olduu halde, bir vatan haini gibi konuup, Rusya'ya bylesine hakaret etmesine dayanamayp ileden ktm. Devaml olarak. Almanlara kuyruk sal-lyor. Rusyadan nefretini de bundan drt yl evvel farkettim. Ama Rusya'ya kar imdiki,bu krgnlnn ve kudurganlnn sebebi sadece ve sadece, Duman adl kitabnn baarya ulamamas, ve Rus halknn onu bir deha olarak alklamay reddetmekte gsterdii cesaretten ileri gelmektedir., in iinde kibirden baka hi bir eyin bulunmamas, bunu bsbtn iren bir duruma sokuyor. imdi benim grm dinle dostum. Elbetteki benim, kumarda bu kadar para kaybetmem, ok aalk bir ey. Ama aslnda kendi paramdan ok fazla bir ey kaybetmi deilim. Byle olduu halde, bu para bize iki ay, hatt bugnk yaay eklimizle drt ay bile yeterdi. Ama sana daha evvel de, kazanmaya kar koyamadm sylemitim. Eer balangta, gzden kardn 10 Louis altnn kaybetmi olsaydm, muhakkak ki daha fazla oynamayp, oradan ekip gidecektim. Beni perian eden 4.000 frank kazanmam oldu. Ama, daha fazla kazanmann dayanlmaz istei (o kadar da kolayd ki) bu ekilde btn borlarm diyebi-leceim dncesi, kendimi ve benimkileri-Emilie Fyodorov-na, ve Paaya kar olan grevlerim... ok fazlayd btn bunlar benim iin. Kar koyamadm. Ayrca yanmda, gzel scak kalpli, bana inanan ve koruyup barndrmak zorunda olduum cici bir yaratk vard. Pek fazla olmamakla beraber elimde ve avucumdakileri, kumara yatrmakla, onu da kendimle birlikte sefalete srklememem gerekirdi. Geleceim ok karanlk grnyor bana. Sana daha nce bahsettiim sebepler yznden, Rusya'ya dnmeme imkn yok. Ve beni en fazla ezen dnce, bana gvenen ve dayanan kiilerin halleri ne olacak? Btn bu dnceler ldryor beni... Bana kar sadece sen iyi davrandn sevgili dostum. Sen 112 benim kurtarcmsn.. Bana gelecekte de yardm et. Ufak veya byk her glk karsnda, senin yardmna ba vura. cam, Sen benim mitlerimin temelleri neye dayanyor biliyorsun. Sadece tek bir ekilde herey dzelir ve meyvalarndan faydalanlr. Bu da romanmn gerek bir 'baarya, ulamasdr. Btn gcm buna vermek zorundaym. Ah sevgili dostum benim; bundan yl evvel o delice mitlerimle, btn borlarm diyebileceimi dnerek o kadar ok bor senedi imzalamam ne kadar, hem de ne kadar kt ve altndan kalklamyacak bir durum yaratt benim iin. Btn bu kuvveti ve canll nereden bulacam? Tecrbelerim, bana baarl olabileceimi gsterdi. Ama artlar nedir? Sadece u: Eserlerimin hepsi, ya halkn son derece ilgisini ekti, ya da bunun tam tersi. Byle bir ey nasl mmkn olabilir? Bunu kabul etmek bir fayda salyabilir mi?.. (Mektup bir bor istei ve Dostoyevskinin umutsuz durumunun yeniden tarifi ile son bulur.) XXX -APOLLBT NKOLAYAV MAKOV'a Cenevre 9-12 Ekim 1807 (Mektup para istemekle balar) Kendi hesabma, bu nmzdeki be ay nerede geireceim, benim iin hi bir ey farkettirmiyor, zira bu sre iinde, kesinlikle almak niyetindeyim. Bu Cenevre gerekten de son derece nefret edilecek bir yer ve ben buna bak113 F: 8 tka, son derece de byk bir hayal krklna uruyorum.. Krizler, muntazaman her hafta geliyor, hatt ara sra garip ve rahatsz edici bir kalp arpntsna tutuluyorum. Korkun bir ehir bu, tpk Cayenne biberi gibi. Gnlerce devan eden frtnalar oluyor. Ayrca, normal gnlerde bile hava. drt defa deiiyor. Sara krizlerim ve basurlarmla btn bunlara katlanmam gerekiyor. Ayrca son derece kasvetli ve sinir bozucu bir yer. Halka gelince son

derece kendini beenmi ve kurumlu kiiler. Bylesine bir kibirlilik ise, garip bir budalaln amaz bir ekilde dar vurmasndan, baka bir ey deil. Burada her ey, son derece iren, ii gemi, stelik de pahal. Halk devaml olarak sarho! Londra'da bile bu kadar klhanbeyi ve sarhoa rastlanamaz. En basit eylere, hatt sokaktaki direklere bile, ok gzel ve ahane eylermi gibi bakyorlar. u veya bu sokak ne rede? diye sorulacak olsa, verdikleri cevap yle: Bakn efendim, doru gideceksiniz, o ahane ve ok zarif bron emeyi getikten sonra sapacaksnz, ve saire. Bu ahane ve zarif eme ise, aslnda mnsz ve son derece zevksiz. Rokoko tarznda bir rezaletten baka bir ey deil. Ama. bir Genevre'liye yol bile sorulacak olsa, onlar bundan kendilerini vmek iin hemen bir pay karyorlar. Moskovadaki Sodayava sokanda grecein evlerden iki tanesinin n bahesi kadar bir yeri, allarla donatmlar (iinde tek bir bir aa yok.) ama bunun resimlerini aldrp Cenevre'nin n-giliz baheleri diye de satyorlar stelik. eytan bile, kazklarla ibirlii yapm! Cenevre'den iki buuk saatlik bir uzaklkta, ayn gln kenarnda Vevey diye bir ehir var. Bana kn orasnn ikliminin shhate yararl ve ho bir yer olduunu sylediler. Kimbilir? Belki de bu gnlerde oraya tanrz. Artk benim elimde hi bir ey yok, brakalm i oluruna varsn. Sana almalarm konusunda hi bir ey yazacak deilim, nk u anda yazacak hi bir ey yok. Sadece tek bir ey var: O da gerekten zorlu, hem de ok zorlu bir ekilde114 devam etmem lzm. Bu aralarda gelen krizler btn canllm alp gtryor ve her krizden sonra en azndan drt gn, dncelerimi toparlyamyorum. Ah! Balangta, Alman-yada ne kadar iyiydim. Bu ykc Genevre! Sonumuzun neye varacan bilemiyorum. Romanm benim yegne kurtulu arem. En kts, bunun muhakkak surette bitip ortaya kmas. Bunun dnda hi bir ey olamaz. Zira bu bir sine qua non (muhakkak yaplmas gereken bir i). Ama hastalm btn kabiliyetlerimi ktrm ederken, bu ii nasl baarabilirim? Gr kuvvetim hl yerinde ve bunu bana son almalarn gsterip isbat etti. Sinirlerim de yerinde ama, btn hafzam kaybetmi durumdaym. Ksacas, frtna gibi, lmn bile btn tehlikelerini gz nne alarak, kendimi bu kitaba vermem gerekiyor. Yeter artk.. Kelsiyev (Not: V. Kelsiyev, Herzen'le beraber alan siyas bir mlteci. Tvbekar olarak, Rusya'ya dnm ve ar sac bir gazete olan Roussky Viestnik dergisinde almaya balamtr.) hakkndaki haberi byk bir heyecanla okudum. En doru yol bu. Gerek ve akl! Ama undan emin olabilirim ki, (Polaklarln dnda) bizim btn Liberal ve sosyalist eilimli kiilerimiz, vahi hayvanlar gibi kudu-racaklar. liklerine kadar titretecek bu onlar. Burunlar kesilmiten, daha fazla nefret edecekler bundan. Ne syliye-cekler imdi? Kime amur atacaklar imdi? En fazla yapabilecekleri, dilerini gcrdatmak olacak ki, memlekettekiler de bunu gayet rahatlkla anlyabilirler. Sen bu gne kadar, bizim liberallerden, hi akla yakn bir fikir edindin mi ? Akllarna geldii zaman sadece dilerini gcrdatyorlar ki, gerekte bu da ancak okul andaki ocuklar etkilemekten ileri geemiyor. Kelsiyev iin de imdi, onlarn hepsini ihbar ettii sylentileri kacak ortaya. Greceksin ki bu konuda ben haklym. Ama hi kimse onlar ihbar edebilir mi, sorarm sana? Hereyden evvel, kendileri, kendilerini lekeliyorlar. Ayrca kim onlara kar en ufak bir ilgi gsterir ? On-lar ihbar edilmeye demezler bile. (Yeniden para ve i meseleleri zerine yazlar.) 115 Siyasette neler olacak imdi? Bizim btn bu abalarmz nerede son bulacak? Napoleon bir ie girmek iin kollarn svad, italya, Almanya.. Tren yolunun Kursk'a kadar uzand haberini okuduum zaman, sevinten neredeyse kalbim duracakt. Bir an evvel olmasn dileyelim. Ve sonra-Yasasn Rusya! XXXI VEY OLU P.A. ISSAYEV'e

Cenevre, 10 Ekim 1887 Mektubun beni son derecede sevindirdi sevgili ocuk. Eer evlendikten sonra, seni unuttuumu sanyorsan, (nk ben, senin byle bir fikre kapldnn farkna varp, istiyerek sana bunun aksini isbat etmedim) son derece yanlyorsun. Oysa tam tersi bunun. unu bil ki. evlendikten sonra sana olan ilgim daha da artt ve Tanr sanidinidir ki, sana az da olsa yardm edebilmek iin son derece skntlara katlanmak zorunda kalyorum.. Seni daima, neeli ve yiit bir ocuk olarak kabul ettim. Bu zelliklere sahip olan bir kimsenin, hayatn her durumunda mutlu olmas gerekir. Ayrca, senin ok zeki olduunu da biliyorum. Sana kar olan sadece bir tek nokta var: o da eitimindeki eksiklik. Eer, gerekten bireyler renmek iin bir istein yoksa, o zaman sana vereceim d dinle. Her ne olursa olsun, ahlk gelimelerinde, kendi kendine kar drst ol, zira insan ancak eitimi olmadan, bu ekilde ilerliyebilir. (nk insan okumaya kararl olduu zaman bu abasn hayatnn sonuna kadar gtrmek zorundadr.) Ayrlmadan evvel, Apollon Nikolaye-vi'e senin dostun olmasn ve sana tleriyle yardmc olmasn rica ettim. Paa o, az bulunur insanlarn iinde bile, az bulunur bir kimsedir ve seni akln kullanarak daima doru yola sokabilir ve sana doruyu retir. Unutma bunu. Kendisim yirmi yldan beri tanyorum. Her eyden evvel onunla ilikilerinde ak ve drst olmalsn. Bir sre nce sana bir i teklif edildiini, hl da teklif edilmekte olduunu iittim. Sana bu ie girmeni tavsiye ederim.. Bir Polis-sorgu hkimi yannda almak, senin iin baka bir eyle kyas-lanamyacak kadar faydal olacaktr. Bu ekilde kanunu tanyacan gibi, bir ok ynlerden faydal bilgi sahibi olabilirsin. Ama benim sana, kesinlikle gvenim yok. Byle bir grevde insann son derece almas ve nasl bir kii olaca hakknda bir karar vermesi lzmdr, iyi bir insan m? O zaman iyinin en iyisi olmak gerekir. Kt m? O zaman da ktnn en beteri. Ayrca Lagoda gibi bir tara ehri senin yandaki bir kimse iin, btn sknt ve aalklar gz nne alnacak olursa, ok tehlikeli bir yer olabilir. Elbette ki, demiryolu hizmetinde, sosyal ilikiler gayet kt olacaktr. Hatt benim fikrimce, en yksek devlet dairelerinde bile sosyal ilikiler, rm derecede ktdr. Orada hkim olan sadece daha incelmi, daha kibar davranlardr. Bu sebepten, Petersburg ok daha iyi, nk orada, kendine uygun bir evre bulabilirsin. Ama, her neyse, bu ii kabul et. Kt yollara sapma tehlikesine gelince, bu ynden sana gvenim var. lm olan anneni ve baban unutmu olmana imkn yok. unu kabul et ki, sana bu ie girmeni (srf paras iin) tavsiye ediyor deilim. Byle olmu olsa benim zerimdeki yk olduka hafifletmi olursun. unu iyi bil ki, biriktirecek tek meteliim olmamakla beraber, seni hayatmn sonuna kadar, yan ne olursa olsun, madd bakmdan destekliyeceim. Sana bu ie girme dn vermemin tek sebebi, srf alman iindir. Zira almak her eyin banda gelir. Anna Grigo-rovna da seni benim seni sevdiim kadar seviyor. Bana her eyi etraflca yaz. 116 117XXXII KIZKARDE VERA VE KAYINBRADER ALEXANDER PAVLOV VANOV'a Cenevre, l Ocak, 1868 Benim ok sevgili ve deerli Alexander Pavlovi ve Vera Mihailovna'm. Her eyden evvel sizleri kucaklar ve btn kalbimle, yeni yln sizler, iin her bakmdan iyi olmasn dilerim. Anna Grigorovna beni dn gerekten iyice artt, burada saat tam on buukta ki, Moskovada ayn anda, yeni yl anlar almadayd, ortaya bir ie ampanya kard, ay masamzn zerine yerletirdi ve beraberce kadeh tokuarak, btn sevdiklerimizin shhatine ve erefine itik. Sevdiklerim kimler olabilir benim (Anna Grigorovna'nn da yaknlarn kabul ederek,) Sen ve ocuklarndan baka? Senin yannda sadece Fedya (Not: Dostoyevski'nin yeeni, kardei Michael'in olu) ve ailesi, bir de Paa. Sevdiklerim ve ilgi duyduklarnm hepsi yazl. Her iki mektubunu da aldm, son yazdn ve Kasm aynda yolladn. imdiye kadar cevap veremediim iin beni affet. Seni her zaman

sevdim ve dndm ve bu hislerini, imdiye kadar da hi azalmad. imdiye kadar ylesine zor ve tatmin olmam bir durumdaydm ki, daha iyi bir duruma gelmeyi bekledim, sana cevap verebilmek iin. Gerekten de son zamanlarda (edeb almalarm bakmndan) bir saat olsun bo vakit sahibi olamadm. Bu sre iinde devaml olarak yazyor ve yazdklarm da yok ediyordum. Aralk aynn sonuna kadar romannm birinci ksmn (Not: Budala) bile Roussky Viestnik'e yollyamadm. Ocak says iin istiyorlard ama, korkarm ki, yaz gecikti u anda, benim iin her ey bu eserime bal: Varolabil-mem, gnlk ekmeim ve btn geleceim. Roussky Viestnik ten fazla avans aldm. 4.500 rubleye yakn. Bunun dnda Petersburg'da hl demem gereken, en azndan 3.000 rub118 lelik borlarm var. Ayn zamanda, u veya bu ekilde yaamam lzm-hem de byle bir devrede. Btn umutlarm bu romana balam durumdaym, nmzdeki drt ay iinde, hatt masamn bandan kalkmamacasna, devaml olarak ok almam lzm. imdiye kadar yazdklarm been-sneyip bir kenara attm iin son derece gecikmi, geri kal-an durumdaym. Kitap bana, Roussky Viestnik'in llerine gre, 6.000 ruble kazandracak. Pein olarak aldm 4.500 rubleyi karacak olursak, alacam para, sadece 1.500 ruble. Bu paray bile alrsam, yaamam ancak bir dzene girebilir. Eyllde, borlarmn 1.500 rublesini deyince Rusya'ya geri dneceim. Bu yzden imdi her ey bu eserime ve almama bal: imdiki durumum ve btn geleceim. Kitap herhangi bir bakmdan iyi olacak olursa, Eyll aynda, Viestnik'den yeniden bor alabilirim. imdi sizlere buradaki durumumuzdan ve iinde bulunduumuz artlardan bahsedeyim. Her bakmdan, yeteri kadar yeknesak. Cenevrede kald, mz srede, her gecen gnn bir evvelkinden hi bir fark yok. Ben yazyorum, Anna Grigorovna'da beklediimiz kk kiinin, takmn taklavatn hazrlyor, yahut yardma ihtiyacm olduu zamanlar bana steno'luk yapyor. Durumuna son derece iyi dayanyor, yalnz son zamanlarda pek iyi deildi. Hayatmza hayran olunacak bir ekilde uyuyor. Sadece annesini ok grecei geldi. Yalnzlmzn deeri ben-ce gerekten ok nemli. Aksi halde almama imkn yoktu. Her neyse, Cenevre. Mont Blanc'n grn, gl ve ondan akan Rhone nehri olmasa, son derece skc bir yer. Ben, bunun byle olduunu daha evvelden de biliyordum ama, Eyll aynda tesadfen geldiimiz bu ehirde, artlar, k geirecek baka bir yer bulmamza engel olup, durumumuzdan dolay bizi burada kalmak zorunda braktlar. rnein Paris kn daha souk olduu gibi, odun da, buradan on fa daha pahal, tabii dier eyler de yle. Aslnda italya' gitmek istiyorduk. Milano'ya elbette ki (daha gneye de-). Klar orada ok daha yumuak olduu gibi, Katedrali, 119 sanat galerileri ve tiyatrolaryla ok daha ekici bir ehir: Ama u anda btn Avrupa ve her eyden evvel talyay bir karklk tehlikesi zorlamada. ocuklu bir kadn iinse, birkarkln tam ortasnda olmak hi de iyi br ey deil.. kincisi bizlerin bir doktor ve ebe ile iyi bir ekilde anla-mamz gerekiyor ki, talyanca bilmememiz bunu imknsz-, klyor. Almanya yolumuzun dnda olduu gibi, oraya gitmek iin de fazla bir isteimiz olmad. Cenevre her ne olursa olsun, ktphaneleri, doktorlar bol olan bir ehir ve herkes Franszca konuuyor. Biz burasnn, bylesine skntl olacan daha evvelden dnememitik. Ayrca belirli aralklarla esen yelleri (kuzey yelleri diye adlandrlan) var ki, dalardan gelip, lmsz buzullarn soukluunu getiriyor-beraberinde. lk oturduumuz evde bir hayli sknt ektik.. insan artacak bir ekilde yaplmt. Bir kere evin iinde-soba yerine sadece mineler vard ve stelik pencereleri de ift deildi. Bu yzden insann devaml olarak ate yakmas gerekiyordu. (svire Bat Avrupada odunu bol tek memleket olduu halde, odun burada ok pahal) yle ki ierisini stmakla, dardaki avluyu stmak arasnda pek fazla bir fark olmuyordu. Benim odamda s, sfrn zerinde, be veya. altdan yukar kmyordu. Dier odalarda ise, geceleri tes-tilerdeki su donuyordu sk

sk. Son bir aydan beri, belki de biraz daha fazla, yeni bir yere tandk. ki odas ok hele bir tanesi ylesine scak oluyor ki, insan orada gerekten ok rahat bir ekilde alma imknlarn buluyor. Cenevrede s bu gne kadar sfrn altnda sekizden aa hi dmedi. Floransa'da ise sfrn zerinde on, Fransann Montpellier ehrinde, Akdeniz kysnda, Cenevre'den ok daha gneyde-, tabii, scaklk on be derece imi. Uzun bir sreden beri Petersburg'a mektup yazamadm gibi, onlardan da hemen hemen, hi bir haber almadm.. Fedya ve Paa'nn paraya ihtiyac olduunu dndke, son derece zlp, rahatsz oluyorum. En ksa zamanda her ikisine de yollanmas lzm. Ama ben Roussky Viestnik'den,. romann ikinci ksmn yollamadan hi bir para ummuyorum. imdiye kadar yaptm i sadece 1.000 ruble karl Oysa ben kendilerinden ok fazla avans alm durumdaym. Bu beni ylesine zp huzursuzlandryor ki, geceleri uykularmn kamasna sebep oluyor. Fedya aktan bir yardm, grmezse kendisini idare edemez, Paa ise parasn muntazam almal. Ben burada sadece Viestnik'in bana ayda yollad 100 ruble ile yaamak zorundaym. Yaknda da bundan ok daha fazlasna ihtiyacm olacak ubatn sonunda. (Burann takvimine gre) Anna Grigorovna anne olacak. Bu sebepten elimde muhakkak param olmas, hatt biraz, da yedek akemin bulunmas lzm. Burann takvimine gre insan daha evvelden, ne kadar paraya ihtiyac olduunu he-Kaplyamyor. Mektuplarnz bana gerekten ok zevk veriyor. Keke Moskova'ya gelip sizleri grebilsem. Ama bir daha tekrarlyaym, btn geleceim bu almalarma dayanyor. Yalvarrm, bana kendiniz ve ocuklar hakknda, uzun. ve etrafl mektuplar yazn. Veryoka, Kasm aynda yazdn mektup bir hayli canm skt. ocuklarn iin bir Fransz kadn istediini sylyorsun. Niin ? Hangi sona ? , Fransz ivesi iin mi? Deil bir Fransz kadn, bir Fransz retmenden bile (bunu kendi tecrbelerimden biliyorum) Fran. sz dilinin btn inceliklerini renmeye imkn yoktur. nsan bunu ancak byk bir kabiliyetle halledebilir. Bir dilini ivesini elde edebilmek iinse son derece kuvvetli bir istek sahibi olmas gerekmektedir. Ayrca ben bu ive.> yi fazla, lzumsuz buluyorum. nan bana sevgili Veryoka, ocuklarn byd zaman, artk bizim oturma odalarmzda, Franszca konuulmayacak. Hatt bugn bile, ok gln tepkilerle karlayor. Bir dili okuyup anlamak ok daha baka bir eydir. Eer insan bir seyahata kacak olursa, o zaman bu bildiklerini konumaya evirir. Ama bunun dnda,, okuyup' anlamaktr, bence nemli olan. Bir Fransz kadn ne konu-acak senin ocuklarnla? Ne konuabilir? Samalklardan baka hi bir ey. Etkili ve kuvvetli bir kii olacandan, kendi davranlar, yoldan km saptm memleketinin, adi, km, rezil ve budalaca fikirleri, toplum ve din hak121kndaki dnceleri ile onlar zehirliyecek. Senin evinin havasnda zorbalktan en ufak bir iz bile yok. Hereyi zerinde mutlu, dengeli ve rahat bir ailenin damgas var. Oysa bu Fransz kadn evine bir takm kt Fransz unsurlar sokacak. Btn bunlarn dnda da, edecein masraflardan bahse lzum yok sanrm. Bundan baka ikinci bir nokta daha var. Eer halk bu gn yanlsz Fransz ivesine sahip olmak istiyorsa, grtlaktan kan ve kulaa hi de ho gelmiyen Paris modasna uymak zorundadr ki, bu ive de Pariste, bilemedin, en fazla yir-mibe yldan beri kibarlar arasnda tutunmu bir eydir. Bizim hocalarmz ve ocuklarmzn mrebbiyeleri, bunu. aramza sokmaya u anda cesaret edemiyorlar. Bu sebepten senin ocuklarn mkemmel telffuzu renemiyecekler-dir. Ama dad iin yeteri kadar yazdm galiba. imdi iki gn gn istirahate ekilip, sonra yeniden almaya balyacam. Shhatim, gzden beri farkedilir bir ekilde dzeldi. Bazen yedi hafta hi kriz gelmiyor. imdi ise son derece heyecanl kafa almas ile megulm. Bunun birdenbire nasl gel-, diini bilmiyorum ama, ok memnunum halimden. Gelecek sefere kadar benim sevgili ve deerli bir tanelerim. Sizleri bir karde ve dost olarak, kucaklayp per, en iyi dileklerimi sunarken, bizleri unutmamanz rica ederim. Adresim hl

Cenevre. Belki Nisan'da Mont Cenis zerinden talya'ya gideriz. Milano'ya ve Como glne. Gerek bir cennete gitmek olacak bu. Ama herey almalarma bal. Bana baarlar dileyin. Sizin, Fyodor DOSTOYEVSK 122 XXXIII YEEN SOFA ALEKANDROVNA'ya Cenevre, l Ocak, 1868 Benim sevgili ve deerli Soneka'm. isteine ramen, yazdn mektuba bugne kadar susup, bir cevap veremedim. Ama sana erefim zerine sz veriyorum, bundan byle sana her ay, muntazaman mektup yazacam. Alexander Pavlovi'e yazdm mektubumda, elimden geldii kadar bu sessizliimin sebeplerini aklamaya altm. Btn bu sre iinde ylesine sinirli ve huzursuzum ki, kurtuluu, kendi iime kapanmakla bulacam hissettim. Bylelikle, ac ve zntlerimi yalnzlmda tayabilecektim. O gnlerde sana mektup yazmak, gerekten ok g geldi bana. Sonra ne yazabilirdim ki? Sana kt davranlarmdan, ykk sinirlerimden mi bahsedecektim? (nasl) olsa bu mektubumda aklkla belli olacakt.) Btn bu samalar gerekten yersiz. Son derece g bir durumdaym. Btn geleceim almama ve eserime bal. Viestnik'den sadece 4.500 ruble avans almadm, onlara erefim zerine sz verip, ayrca bu szm her mektupta da tekrarlyarak, romann gerekten yazlacan bildirdim. Ama yaz hazrlanp da. tam yaynevine gnderilmek zereyken byk bir ksm-n yok etmek, yrtmak zorunda kaldm. Zira yazdklarm, be-ni gerektii kadar memnun etmemiti. Ve eer kii kendi eserinden memnun olmazsa, o eserin iyi olmasna imkn yoktur. Bylece yazdklarmn byk bir ksmn attm. yle ki, btn borlarmn denmesi, imdiki halim ve btn geleceim, bu romana balyd. hafta evvel (Bura takvimine gre 18 Aralkta) yeni bir romana baladm. imdi de, gece gndz, bunun zerinde almaktaym. Kitabn fikri ok eski, ama daima, eskiden beri beendiim bir fikir. Ama kadar bunu ortaya karacak cesareti kendimde bu123lamadm. Eer bu almaya balyorsam, bunun tek sebebi son derece umutsuz bir durumda olmamdan ileri geliyor. Ana fikir, gerekten mkemmel bir asil adamn hikyesi. Bu ise dnyada yaplabilecek ilerin en zoru, hele bu gnler-de. Btn yazarlar, sadece bizimkiler deil, yabanclar da' mutlak gzellii belirtebilmek iin bir sr arama yaptlar] ama hepsinin almalar birbirine eitsiz oldu. Zira bu son derece g bir ey. Burada ana. fikir gzellik. Ama bu fikirler, bizde olduu gibi, meden Avrupada da uzun zamandan beri sallanp durmada. Dnya zerinde, gerek ve mutlak gzellii temsil eden tek bir kii vardr, o da Hazreti sa. Bu snrsz gzel kii de, aslnda, elbette ki byk bir harikadr. (Aziz John yazd ncilde devaml olarak bu dnceden bahseder. John bu gzelliin insan eklinde, hayal gibi ortaya ktn grmtr.) Aklamalarmda ok fazla ileri gittim. Sana unu da syliyeyim ki, bence Hristiyan edebiyatnn asil kiileri iinde en mkemmeli bence Don Kiot'-tur. Don Kiot, asil olduu gibi ayn zamanda da komik bir kii. Dickens'in Pickvvick'leri (Don Kiot'tan ok daha zayf kiiler olmakla beraber, byk bir eserdir bu) de komiktirler ki, btn byk deerleri de bundan ileri gelmektedir. Okuyucu kendi kymetinin farkna varmadan, onlara kars bir sevgi ve efkat duyar. Mizah yazlarnn en byk srr da okuyucuda bu sevgiyi uyandrabilmektir ite. Ayn ekilde Jean Valjean (Not: Hugo'nun Sefillerinin kahraman) dikkate deer bir denemedir, ama o, okuyucunun sevgisini sadece, korkun kaderi ve toplumun kendisine yapt hakszlklar sayesinde kazanr. Ben imdiyedek buna benzer olumlu bir ey bulamadm iin kitabmn tam bir baarszlk olmasndan korkuyorum. Tek ayrntlar belki o kadar kt olmayacak. Ama korkum romann skc olabilme ihtimali. ok geni ve uzun bir ey olacak. Birinci ksm, yirmi gnde

tamamlayp, geenlerde yolladm. Birinci ksmda hi bir hareket yok. Sadece itiraflardan meydana-gelen bir nsz. Kitabn btnne hi bir zarar vermiyeceini biliyorum, ama, ne bir eyi aydnlatyor ne de bir mesele veya olay ortaya koyuyor. Tek isteim, okuyucuda ikinci ksm okumak iin bir merak uyandrmak, ikinci ksma bu gn balyorum ve bir aya kadar da bitireceim. (Her zaman byle abuk alrm.) Bunun birinci ksmdan ok daha kuvvetli ve anlaml olacana inanyorum, ite byle sevgilim, bana baar ve iyi talihler dile. Romann ismi Budala ve bunu sana adyorum Sofia Alexandrovna. Sevgili dostum, umarm ki kitabm bu adamaya yakacak bir deerde olur. Elbetteki ben kendi kitabm hakknda bir hkm veremem, hele iinde bulunduum bu heyecanl durumda.. Shhatimden hi bir ikyetim yok. En ar almalara bile dayanabiliyorum. Ama, Anna Grigorovna'nn durumu yznden fazla zlmem zor duruma dryor beni. Drt ay daha alacam Ondan sonra Italyaya gitmeyi umuyorum. u anda yalnzlk, almamn temelini tekil ediyor. Fedya ve Paa beni gerekten kederlendiriyiyorlar. Bu postayla Fedya'ya da mektup yazacam. Darda, yaamak, tm olarak fazlasyla dert ve glk dolu. Rusya'y korkun derecede zledim. Anna Grigorovna ile birlikte olduka yalnz yayoruz burda. Gnlk hayatm yle geiyor: Ge kalkyorum atei yakyorum (son derece souk buras) kahve-iiyoruz ve ben almaya balyorum. Saat drt sularnda bir lokantaya gidip, iki frank'a (arapla beraber) yemek yiyorum. Anna Grigorovna evde yemeyi tercih ediyor. Yemekten sonra bir kahveye gidip, kahve igiyor ve MoskovsTcoie Viedomosti (Moskova haberleri) ile Golos'u (Not: Moskova-nn sesi. nemli bir gazete) A'dan Z'ye kadar okuyorum. Hareket etmek iin yarm saatlik bir yryten sonra eve dnp yeniden almaya balyorum. Yeniden atei yakyorum, kahve iiyoruz ve alyorum. Anna Grigorovna, son derece mutlu olduunu sylyor. Cenevre, skntl mnsz, Protestan ve budala bir ehir. Rezil bir iklimi var ama, almak iin gerekten mkemmel. 124 125Rusya'ya Eyll ayndan evvel dnebileceimi hi san-myorum-Ah sevgili yeeninim. Gelir gelmez de ilk iim sen kucaklamak olacak. Hl dnmde bir dergi karmak di ncesi ile vakit kaybediyorum. Ama bu da imdi yazdm romanmn baarsna bal. Dn bir kere, bu kadar sk altm halde yolladm ksmn Ocak saysna yetiip yetimiyeceinden emin deilim Yoksa bu benim iin ok kt olacak. Seni kucaklar ve perim. Daima senden yana olan dostun, DOSTOYEVSK XXXIV Cenevre 18 Mays 1868 Mektubuna ok teekkr ederini sevgili Apollon Nikola-yevi, ve hereyden evvel, bana kzmayp, mektuplamamza son vermediin iin sana minnettarm. Ama her zaman, ruhumun derinliklerinde Apollon Nikoyevi'in byle bir ey yapmyacan hissetmiimdir ben.. Sonia'm ld. gn evvel gmdk onu. lmnden iki saat evvel onun leceini hi bilmiyordum. lmeden saat evvel, doktor bize, her eyin daha iyiye doru gittiini ve onun yayacan syledi. Sadece bir hafta hasta yatt. Zatrree olmas sebep oldu lmne. Ah benim sevgili Apollon Nikolayevi 'im, ilk ocuuma kar olan sevgim herhalde ok komik bir eydi. Beni tebrik edenlere ylesine komik mektuplar yazp hislerimi belirttim ki Herkesin gznde, rezil kepaze olduumdan hi phem yok. Ama sana, sana sevgili dostum, hi bir eyi sylemekten utanmyorum. O zavall kk sevgili yaratk, daha ayn doldurmad halde, benim iin kendine has zellikleri ve kiilii olan bir kimseydi. Daha yeni balamt, beni tanyp sevmeye. Ne zaman yaknna gitsem daima glmsyordu bana. imdi gelmiler beni teselli edip muhakkak baka ocuklarmn olacam sylyorlar. Peki ama Sonia ner-de? nan bana, eer hayatta kalabileceini temin etseydim,, onun yaamas iin, armha gerilerek lmeye

oktan raz olurdum. Artk bundan bahsetmiyeceim. Karm alyor.. Yarndan sonra, onun minicik mezarna son bir defa veda. edip, baka bir yerlere gideceiz. Anna Nikolayevna (Not: Karsnn annesi) bizlerle beraber kalyor. Kmz lmeden sadece bir hafta evvel geldi buraya. Onbe gn evvel balyan Sonia'nn rahatszlndan bu yana hi alamadm. Katkov'a bir mektup yazarak zr diledim. RoussTty Viestnk'in Mays saysnda kitabmdan sadece ksm kabilecek.. Ama imdiden sonra gece gndz, alabileceimi umuyorum. Bylelikle Haziran saysndan, itibaren muntazaman kmaya balyacak romanm. Kzmn manev babas olmay kabul etmene de ayrca teekkr ederim. lmnden bir hafta evvel vaftiz edilmiti km.. (Mektubun devam i konularndan bahseder.) XXXV APOLLON NKOLAYEV MAlKOV'a Vevey, 10 Haziran 1868 Sevgili dostum Apollon Nikolayevi. Senin sevginin gerek ve katksz olduunu biliyor, ve-"Una inanyorum. Ama ben bu son zamanlardaki gibi, haya126 127m tnda hi bir zaman bylesine derin ve dipsiz bir ekilde mutsuz olmadm. Sana iinde bulunduum durumu anlatmay dnmyorum. Zaman devaml olarak geiyor ve geen zaman sadece anlarmn daha ac bir ekilde anmasna ve Sonia'-mm hayalinin daha bir berraklkla gzlerimin nnde belir-meine sebep oluyor. yle anlarm oluyor ki, gerekten da-yanamyorum buna. Tanyordu beni. Ve ben o ld gn ga-zeteleri okumak iin evden ktm zaman, onun 2 saat sonra leceini aklma bile getirmiyordum. En ufak bir fikrim bile yoktu bu konuda. Evet ben evden karken bana ylesine dikkatle bakyor ve btn hareketlerimi ylesine izliyordu.. Sonra o baklar, ylesine gzlerle bakyordu ki, u anda bile onlar karmda gryor ve bu n her geen gn biraz daha byyp canlanyor. Onu asla unutamyacam gibi, kederim de hi bir zaman son bulmayacak. Eer baka bir ocuum olursa, sana gerei sylyorum, onu sevmek elim-den gelecek mi bilmiyorum. Nereden kacak, nereden doacak bu sevgi? Sadece Sonia'y istiyorum ben. En ufak bir ekilde bile olsun onun artk var olmadn ve onu bir daha asla gremiyeceimi gnlm bir trl kabul etmek istemiyor... (Burada karsnn durumundan ve ilerinden bahsediyor.) Devaml ve ar almaktan olduka aptallatm. Kafamn para para olduunu hissediyorum. Senin mektubunu dindar bir kiinin cennete gitmesini beklemesi gibi bekliyorum. Rusya'dan gelen bir sesten, bir dostumun sesinden daha deerli ne olabilir? Sana syliyecek hi bir eyim, sana verecek hi bir haberim yok. Burada bulunduum srece, her geen gn biraz daha gobi, biraz daha aptal, biraz daha vurdum duymaz oluyor ve romanm bitmedii iin de bu konuda hi bir ey yapmak elimden gelmiyor. Kitap biter bitmez ne olursa olsun Rusya'ya dnmeye kararlym. Kitab bitirebilmek iin masamn banda, gnde en azndan sekiz saat oturmak zorunda kalyorum. Katkov'a olan borlarmn yarsn deyecek kadar i karm durumdaym. Gerisini de 128 alp temizliyeceim. Yaz bana dostum, yaz bana-Tanr akna yaz.. Haziran saysnda kacak drt ksmda, (belki sadece ksm basarlar, drdnc gecikmi olabilir) modern Po-sitivist'lerin ok ar fikirli baz genlerini tarif edip anlattm okuyacaksn. Onlar byk bir gerekilikle ortaya koyduumu biliyorum, (nk tecrbelerimden orta tabakay gayet iyi anlarm ve imdiye kadar hi kimse onlar inceleyip,

dikkat etmedi) ve gene. biliyorum ki, herkes bana hakaret ederek: Mnsz, saf, budala ve sahte diyecek. XXXVI NKOLAY NKOLAYEV STRAHOVa MEKTUBUNDAN BR PARA Dresden, 24 Mart 1870 Dier yazdklarnn arasnda, Tolstoy'un, bizim dier byk yazarlarmzn herhangi biriyle eit olduunu iddia ediyorsun ki, ben senin mektubunun bu ksmndaki fikirlerini kabul edip buna katlamyacam. Byle bir eyin iddia edilmemesi gerekir. Pukin ve Lomonossov . birer dahiydiler-. Byk Petro'nun zencisi ve Bielkin gibi eserlerle ileri frlam .bir yazar, bize ancak, deha'nn haberini getirir... Daha evvel, hi bir yerde, hi bir kimse tarafndan verilme-mi yepyeni bir haberdir bu. Ama Harp ve Sulh ile orta-, ya kan birisi, inan ki Pukin tarafndan oktan verilen bir, haberden sonra . gelmektedir. Sarslmyacak bir eydir bu. Bu konuda Tolstoy ne derecede geliirse gelisin bahis konusu olan haber ondan evvel bir dahi tarafndan verilmitir. Ben bunu son derece nemli buluyorum, ama sana btn fikir ve .dncelerimi burada bir ka atr iine sktrmamn yok,. . .. 129 F: 8XXXVII NKOLAY NKOLAYEV STKAHOV'a Dresden 11, Haziran 1870 {Mektubun banda Dostoyevski, Byk bir Gnahkrn Hayat Hikyesi adndaki eseri, Kapirev'e teklif ettiini ve onun bunu kabul etmediini belirterek ikyetlerde bu-Hunur.) Tesadfen Viestnk Europi (Avrupa gazetesi)'nin geen yl kan btn saylar elime geti ve hepsini batan aa Okudum. Gerekten ok ardm. Nasl olur da, bylesine inanlmayacak kadar alelade bir dergi (Bu ancak Bulgar'larn kard Kuzey Ars dergisi ile kyaslanabilir) bizde bylesine rabet grr (ikinci basks , 6000 adet) Bunun tek sebebi, ilerini bilmelerinden ileri geliyor. Nasl da marifetli bir ekilde halkn sevdii sesi aparmlar! Liberalizm'in son derece tatsz, yavan bir rnei. Elbette. Biz zaten byle eylerden holanrz. Ama dergi her eyden evvel iyi idare ediliyor, bunu kabul etmek lzm. Her ay gn gnne kt gibi deiik yazarlar da var. Dier yazlar arasnda Turgenev'in kaleme ald Tropmann'n dam n da okudum. Senin fi-kirlerin ok deiik olabilir belki Nikolay Nikolayevi ama, bu gsteri budalas, baya ve merhamet uyandran yaz, ben kzgnlktan lgna dndrd. Neden devaml olarak, bir idam seyretmeye gittii iin, ok yanl bir i yaptn Syleyip duruyor? Bu onun iin sadece ackl bir olaysa elbette ki ok yanl bir i yapm. Ama insan olunun, dnya zerinde olan herhangi bir olay karsnda ban evirip, bunu grmemezlikten gelmeye kesinlikle hakk yoktur. Homo sum, et nihil Jumani.. Hele son dakikada, baka tarafa dnerek, idam grmekten kanmas ne kadar komik. Bakn efendiler ben nasl ince bir terbiye ile yetitim ki, byle bir sahneyi grmeye dayanamyorum !> Tepeden trnaa kadar, kendi ken-dine ihanet ediyor. Btn bu yazdan insann kard sonu, onun; mesele birinin kafasnn kesilmesi bile olsa; korkun derecede kendisini ve kafasnn huzurunu dnddr, i-ij tkreyim byle iin. nsanlar midemi bulandrmaya baIladlar. Sevgili Nikolay Nikolayevi, sen onu vecek ne yalarsan yaz, bence Turgenev, ii bitmi Rus yazarlarnn en bitmiidir. Ltfen kzma bana.. XXXVIII APOLLON NOKOLAYEV MAKOV'a Dresden 30 Aralk, 1870 Evet, Rusya'ya dnmeye kararlym ve yln balangcnda muhakkak Petersburg'da olacam. Burada devaml olarak, ylesine kt bir durumdaym ki, hemen hemen hi yazamyorum. Kafam perian. Yazmak, almak inanlmayacak kadar korkun ve g geliyor bana. Rus ve

Alman olaylarn byk bir ilgi ile izlemekteyim. Son drt yl iinde bamdan gemiyen kalmad. Yalnz yaam olmakla beraber ok gayretli yllard bunlar. Tanr bana geleceimde ne verirse versin, bunu byk bir alak gnlllkle kabullene-ceim. Ailemi dnmek de dncelerime fazlasyla bask yapyor. Tek kelimeyle, insanlarla ilikiye ihtiyacm var. Straov bana yazd mektubunda, toplumumuzda her eyin korkulacak kadar i ve ocuka olduunu yazyor, nsann bunu dardan nasl bir incelikle sezdiini bir bilsen. Btn bunlarn dnda btn Bat Avrupadan nasl her an byyen, derin bir nefretle tiksindiimi bilebilsen! Tanrm! Yabanc devletler konusunda taraf tutmamz ne kadar korkun bir ey Ruslar, Prusyallarn, eitimleri saye130 131sinde birer fatih olduklarm sanacak kadar m ahmak ve budala kiiler? Bu yle bir eitim tarz ki, burada ocuklar Atilla'nn yry halindeki ordusunun erlerinden daha fazla yorulup, azap ekiyorlar. Bana, Fransz mill ruhunun, kaba kuvvete kar olduunu yazyorsun. Ben daha iin bandan,beri, Franszlar ba-r yapmakta acele etmeyip, en fazla ay daha dayanabil-seler, Almanlarn rezilliklerinden utanarak geri ekileceklerinden, pskrtleceklerinden eminim. Eer kiisel grleri min hepsini sana bildirmek istesem, ok uzun bir mektup yazmam gerekiyor, rnein bu askerin Fransaya nasl gnderildikleri, nasl askere alndklar, nasl donatlp, beslendikleri: ve sevk edilmeden evvel nasl barndrlp beslendikleri, inanlmayacak kadar ilgi ekici btn bunlar. Farzet ki son derece fakir, ihtiyar bir kadn btn geimini, iki mobilyal; odasn (burada btn odalar mobilyal) kiraya vermeklehayatn kazanyor. Oysa btn bu eyalarn iki paralk bir deeri bile yoktur... byle bir kadn eya sahibi olduundan, on askeri yatrp beslemek zorunda braklyor. Bu misafirlik: sresi, bir, iki, gn-en fazla bir hafta olabilir. Oysa- bu-barndrma bu fakir kadna en azndan yirmi, otuz Taler'e-, mal olmaktadr. Ben kendim, Fransada olan Alman askerlerinin ailelerine yazdklar (ufak i sahipleri) mektuplar kendi gzle-rimle okudum. Ulu Tanrm, neler yazyor, neler anlatyorlar. Hepsi, a sefil ve perian. Anlatmak ok uzun srecek bun-lan. Sana baka bir grm daha aklyaym. Balangta, halkn sokaklarda Ren kysnda nbet adndaki mar hep bir azdan sylediklerini iitiyorduk. imdi artk bu arky kimsenin iittii yok. Btn gurur, heyecan Profesrler, doktorlar ve rencilerin arasnda. Halkn artk fazla ilgilendii yok bu olaylarla. Fakat Profesrler son derece kibirli kiiler. Her akam onlara ehrin kitaplnda rastlyo-rum. lerinde gerekten sz geer, bilgin, bembeyaz sal bir kii, geenlerde yksek sesle Parisi bombalamak gerekiyor diye fikrini aka syledi. Bu onlarn bilgisinden deil, sadece budalalklarndan ileri geliyor. Eitimleri gerekten ok iyi olabilir ama, kafa bakmndan hepsinin dncesi son derecede snrlandrlm. Baka bir grm daha var. Burada herkes okuma yazma biliyor. Buna ramen son derece gabi, inat kr ve yksek fikirlerden mahrum kiiler. Yeter bu kadar. Buluuncaya kadar. Seni evvelden kucaklar ve sana teekkrler ederim. Tanr akna beni unutma ve yaz. Senin Dostoyevski'n XXXIX MOSKOVALI BiR RENC TOPLULUUNA Petersburg, 18 Nisan 1878 (Not: 3 Nisan 1878'de Moskoval renciler, Kiev'de tevkif edilen arkadalar hakknda alnan karara kar olduklarn belirtmek iin bir gsteri yaparlarken sokakta, kasaplar tarafndan saldrya uryarak (Moskova'daki et pazar, niversitenin yaknndadr) fena halde dlmler ve ilerinden bir gurup bir protesto mektubu ile Dostoyevski'ye bavurmutur.) ok erefli efendiler.

Uzun zamandr Size cevap vermediim iin affedin beni. Son derece hastaydm. Ayrca bunun yannda baka durumlar da cevabmn gecikmesine sebep oldu. Sizlere evvel bir gazete yoluyla cevap vermek istedim. Ama karsnda, hi bir ey yapamyacam, elimi kolumu balyan bz sebepler yznden bu ekilde hareket etmemin mmkn olamyaca ortaya kt. Byle olmasna ramen, gene de sizin mesele132 133lerinizi, gereken bir genilikte, btn ayrntlarn ortaya dkerek, basma aktarmama da imkn yoktu zaten. Oysa sizlere bir mektup . erevesi iinde neler syliyebilirim ? Parmak bastnz konu, Rusya'nn kendi snrlar indeki hayatn ilgilendirmektedir. Sizlere bir kitap m yazmam istiyorsunuz. Yoksa sizleri btn itiraflarmn inanc olarak m kabul edeyim? Sonunda sizlere bu ksa mektubu yazmaya karar verdim ki, bu da sizler tarafndan, btnyle yanl anlalacamn tehlikesini gze almam demektir. Gerekten ok ac verici bir sonu bu benim iin. yle yazyorsunuz: Bu meseleyi zmlemenin son derece byk bir nemi vardr. Bizler ne dereceye kadar kabahatliyiz? Ve toplum -bizden aa kalmamak artyla- bu olaylardan nasl bir takm sonular karacaktr? Byk bir hnerle, ada Rus basn ile niversiteli gen nesil arasndaki ilikilere, kesin ve gerek bir nemle iaret ediyorsunuz. Basnmzda hkim olan (sizleri dikkate alarak) bir ho grrlk, bir tenezzl havas vardr. Son derece dorudur bu; hava gerekten bu ekildedir ve konu ne olursa olsun, olay ne olursa olsun, baz pein hkmlerle ok daha evvelden modaya uydurularak ileri srlmektedir ki, bu ksacas son derece tatsz, yavan ve gerekten eskiyip bayatlam bir tutumdur. yle devam ediyor yaznz: Atka, bize arkasn dnen ve verdikleri ykc kararlan ile bizleri vahiler diye adlandran halktan, onlarn bizden bir ey beklemedii gibi, biz de onlardan hi bir ey beklemiyoruz. Bu da doru. Evet sise gerelcten arkalarn evirdiler ve dncelerinin byk bir ksmndan silip attlar sizleri (hi olmazsa kar konulmaz bir ounluk bunu yapt.) Ama gerek toplumda ve gerek basnda, saylar hi de az olmayan kiiler var ki, bunlar, gen neslin halktan (en nemlisi bu) ve toplumdan koptuunu grdke bunun dnceleri, 134 onlar korkun bir derecede altst etmektedir. Gerekten de durum bu ekilde. Ana vatan kalkndrmaya, ona yol gstermeyi emel edinecekleri yerde, gen nesil dler iinde yayor. Rusya'y ilgilendiren hi. bir konuyu renmek bile istemeyip, yabanc renimlerin kk darda olan fikirlerin peine taklyor. Ve sonu olarak bu gn; btn phelerin tesinde; gen nesil, kk ve etkileri tm darda olan, u veya bu siyas partiler tarafndan avlanyorlar ki, bunlar aslnda, bu fikirlerle en kk bir derecede ilgilenmeyip, genleri sanki mezbahaya giden kuzularm gibi srf kendi bir takm karlarn temin etmek iin bir yardm vastas olarak kullanyorlar. Sakn kar gelip bunun aksini syle-meyin efendiler nk bu byledir. Bana yle soruyorsunuz: Bu olaylar iin, biz rencileri ne dereceye kadar kabahatli bulabilirsiniz ?;> Size verilecek cevabm u: Ben kesinlikle, sizleri hi. bir ekilde kabahatli bulmuyorum. u anda, byk bir sahtekrlk>tan kaar gibi, arkanz dndnz toplumun ocuklarsnz sizler. Ama rencilerimizden biri, bu toplumdan bkp, bunun dna kt zaman, halka dnp halkn yanna varaca yerde, kendisi iin sisler iinde, bulank olan d lkelere gidiyor. Avrupallamak iin kayor. Evrensel insan olmak: abasna kaplyor ki bu da onu; halkla hl olan ilikilerini kopararak; onlardan ayryor. Onlar kk grp, onlara yanl anlyor. Tpk kendisinin srt evirerek ayrld toplum gibi. Oysa ki, asl gerek kurtuluumuz halkta ve halkn arasndadr (ok byk bir konu bu)... Her ne hal ise, genlerin halktan kopmasn bu derece sert bir ekilde sulama-rcak lzm. Gerek hayata girmeden, atlmadan evvel, genlere halk hakknda., herhangi bir fikri younlatrmak iin ne zaman ve ne gibi bir frsat verilmitir? iin kts, hal-tan akll ve zeki Ruslarn, kendilerinden

koptuunun fark-na. varm olmalardr, daha da kts bu kiilerin halka -''enciler olarak gsterilmesidir. Halk uzun, ok uzun bir za-frandan beri; altm yllarnn balangcndan, byk bir 135 l dikkatle gzleyip incelemektedir bunu. Aralarnda halka d-.nenler ise halk tarafndan hor grlmlerdir. Halk onlar gen efendiler diye adlandrmtr. Onlarn byle adlandrldklarndan kesinlikle eminim ben. Gerekte unu kabul etmek gerekir ki, halk bu tutumunda yanltr. Zira bugne dek genlerin (sanki Rusya'nn ok kt bir durumda, bir uurumun kenarnda olduunu evvelden belirtir gibi) bylesine drst (inkr edilmez bir ok olaylarda) bylesine hrs-I, gerek iin hayatlarn seve seve verecekleri, gerein syledii her sz kabul ettikleri bir devreye rastlanmad gi-bi, byle bir devre de olmamtr. Gerekten, Rusya'nn en byk midi sizlersiniz. Bunu uzun bir sreden beri hisset; tiim gibi, bu konuda da uzun bir sreden beri yazmaktaym. Genler byk bir hrsla gerei aramaktadrlar Tanr bilir nerede olduunu. Bu geni ve eitli sebepler (ki bunlar da, km Avrupac-Rus toplumu tarafndan yaratlmtr, asla ana vatann, bu topraklarn doma byme hal k tarafndan ortaya atlmamtr. Sonu ise, verilen bu ke-sia sre iinde, ne toplumun, ne de gen neslin halk hakknda en ufak bir bilgisi olmamasdr. Halkn hayatn yaya-caklar yerde, bu gen adamlar, halk kesinlikle anlamadklar gibi, onlarn en nemli kurallarn bile-rnegin din-hor grmektedirler. Bunlar renmek iin halka inecekleri yerde, ltfedercesine, onlar himaye eder grnmek ve onlara bireyler retmek istemek, tepeden! trnaa, bir aristokrat oyunundan baka bir ey deildir. Halk onlar gen; efendiler diye adlandrmakta dorudur. Gerekten ne kadar gariptir ki, btn dnyada demokratlar her zaman halkn tarafn tutarlarken, bizim bilgili demokratlarmz, her zaman iin aristokratlarla birleerek halka kar olmulardr, iyi bir i baarmak iin halkn arasna kartklar halde onlarn btn fikir ve adetlerine tepeden bakp hor grmededirler ki, byle bir horgrn, sevgiye varabilmesi kesinlikle imknszdr! Geen k, Kazan Katedralinin nnde yaptnz gste-136 Tide, kalabalk zorlan ieri girerek, sigara iip, tapnan kutsallna kar hrmetsizlik ederek, byk bir rezalet -Icardlar. imdi dinleyin beni, dedim bu rencilere (bir oklarna da bunu sylediim bir gerektir) Tanrya inan-nyorsunuz. Bu sizi ilgilendiren bir eydir sadece, ama onun tapnana kar hrmetsizlik ederek, halka hakaret etmeye ne hakknz var? Halk onlara bir kere daha gen efendi-er diye karlk verdi, hatta daha kts, renci deyimini de kulland. Oysa ilerinde saylan az olmayan bir takm Yahudi ve Ermeniler de vard saldrganlar arasnda (imdi bildiimiz gibi, yaplanlar kk darda olan bir siyas gsteriden baka bir ey deildi). Tpk Sasuli (Not: Vera Sasuli. nl tedhii. Siyas bir cinayet yznden yarglanmsa da, Jri tarafndan susuz bulunmutur) olayndan sonra btn bu tabancal - kahramanlarn, halk tarafndan gen efendiler diye adlandrmas gibi. Ama halkn rencileri mimliyerek, onlara bile bile kt niyetle ve uygunsuz bir ekilde davranmalar ok fena bir ey. Size gelince efendiler, siz de entellektel basnla birlik olarak Moskova halkm kasaplar diye adlandrdnz. Bunun anlam ne? Kasaplar neden halk toplumunun birer yesi olmasn? Aslnda onlar gerek halktr. Byk Minin (Not: 1610-13 yllarnda hkmetin almad srede ortaya kan mill bir kahraman) bir kasap deil miydi? Halkn hislerini ve tepkilerini bu ekilde gstermesi bir ok kiileri kzdrm du-Tumda ama, unu aklnzdan karmayn ki, halka hakaret edildii vakit, onlar hislerini daima bu ekilde belli etmi-Serdir. Halkn kaba olmasnn sebebi, ounluunu kylle-Tin tekil etmesidir. Aslnda ise btn bu olanlar uzun bir sreden beri kafalar igal eden (ve bugne kadar stn tutulan) halk ile toplum arasndaki anlamazln ortaya kmasndan baka bir ey deildir. Aslnda bu olay yaplmas gerektii gibi deil, ok kt bir ekilde meydana kmtr. Zira yumruklarla hi bir ey gsterilemez.

Ama bu her yerde ve her zaman halk arasnda byle olmutur, ingilizler sk sk, halk toplantlarnda birbirlerine girmiler, Franszlar 137ise, Giyotin iini grp kafalar uururken, nnde dans edip. ark sylemilerdir. imdi geriye kalan bir gerek var, (sadece kasaplar deil, tm halk isimlendirmek ok zavall bir teselli aresidir) o da halkn gen nesle kar ba kaldrp ayaklanmas ve bunlar renciler olarak mimlemesidir; br taraftansa, kabul etmemiz gereken alt st edici baka bir gerek daha var ki, (ok da manl bir ey) basnn, genliin ve sosyetenin, fesatl bir maksatla , birleerek halk yanl anlamak iin almas ve onlara bu bir halk tabakas deil, bir ete demesidir. Efendiler, eer szlerimde, sizlerin grne kar gelen taraflar varsa, en iyisi sizlerin buna sinirlenmemesi, kzma-masdr. Bunsuz bile yeteri kadar bamz dertte. Zira -rm toplumumuzu idare eden sadece halis bir yalanclktr. Halk kendi bana salam ve kuvvetlidir arna on yldan beri halk ile toplum arasnda korkun bir anlamazlk hkm srmededir. Bizim, hislerine fazla kaplan kiilerimiz halk toprak kleliinden azad ettikleri zaman, onun medeniyet ad verilen, Avrupa sahtekrln, barna basacana, itenlikle inanyordu. Oysa halk son derece bamsz olduunu gstermi ve imdi de, yksek tabakann kendilerine kar olan sadakatsizliinin farkna varmaya balamtr. Son yllardaki olaylar bunu kuvvetlendirdii gibi, daha ak bir ekilde de sermitir gzlerinin nne. Bununla beraber, halk dostu ile dmann ayrabilecek durumdadr. Baz ac ve kederli gereklerin kabul edilmesi lzm. Halkn aclarm bulmak, onlar azaltmak iin, halkn arasna katlmak istiyen, sammi, namuslu ve gerei arayan gen adamlara ne oldu? Halk onlar aralarndan att gibi, yaptklar bu iten gelen abalar bile kabul etmek istemedi. Halk bu gen adamlar, aslndan ok daha baka bir ekilde kabul etti. Fikirlerini benimsemedii gibi nefret etti onlardan, dertlerine bulunmak istenen areleri delice ve anlamsz olarak kabul ettiler. Petersburg'a gelince, burada eytan tam ipini koparm, durumda. Genler tabanca mezhebini semiler, stelik h138 zamanki gibi onlardan nefret ediyor ve kabul etmiyor onlar. Oysa genler, halkn kendilerinden korkmadnn ve bir gn kafalarnn bozulabileceinin farknda bile deiller. Yeni bir karlkl atma daha olursa, bu iin sonu nereye varacak? Efendiler, huzursuzluk verici bir zamanda yayoruz. Size, elimden geldii kadar yazdm. Ama gene de yeteri kadar uzunlukta, cevap veremedim sorularnza: Benim fikrimce renciler asla sulu bulunmamal, onlara hi bir kabahat yklenmemelidir. Zira genliimiz hi bir zaman bu kadar samimi ve namuslu olmamtr. (Bu byk, tarihi anlam olan bir gerektir). Ama ne yazk ki genlik tarihimizin son iki yz ylnn btn igfal edici fikirlerini tayor omuzlarnda. Bu sebepten, gerektii ekilde gerekleri eleyip, kalburdan geiremiyor, bunun iin onlar sulamak yersizdir. Hele bu olaylarda ilgin bir topluluu meydana getiri-yorlarsa (saldrlan topluluk olarak). Ben sizlerin, byle artlar altnda doru yolu bulanlardan olmanz temenni ederim. Toplumun evresindeki bugnk boluk, sosyalistlerin kehanette bulunduklar), bugnk toplumla, yarnki toplum arasndaki, boluktan ok daha kesindir. Eer bir kimse, halka inmek ve halk arasnda kalmak istiyorsa, hereyden evvel halk hor grmemeyi, ona yksekten bakmamay renmelidir. Oysa bu bizirn yksek snfmz iin imknsz bir eydir. kincisi, Tanrya inanmaldr insan. Bu da bizim Avrupal Rularmz iin imkn olmayan bir eydir (oysa Avrupa'nn esas Avrupals Tanrya inanr.) Sizleri selmlarm efendiler ve eer izin verirseniz, hepinizin ellerinden skarm. Eer bana byk bir rahatlk vermek istiyorsanz, beni sakn nasihat eden bir vaz'a benzetmeyin. Bana ba vurarak, sizlere kafamn ve vicdanmn inand gerei sylememi istediniz, ben de bunu

elimden geldii kadar yapmaya altm. nk hi bir kimse, kendi kuvvet ve kudretinin elverdiinden daha fazlasn yapmay baaramaz. Sizin sadk, Fyodor Dostoyevski'niz. 139 DOSTOYEVSKI'NIN eviren Zeyyat zalpsan ARARAT'IN KK KiTAPLAR! : 2 DOSTOYEVSKI'nin HAYATININ KRONOLOJK TABLOSU 30 Ekimde, Moskova'da, babas Miehail Andreyevi Dostoyevski'nin Ser-Tabip olduu, -evi hastahane-sinde dnyaya geldi, kendisine Fyodor ad verildi ve 4 Kasm'da vaftiz edildi. Dostoyevski ailesi Tula eyaletinde bir ev satn alr, bundan byle yazlarn bu evde geirirler. Dostoyevski, Moskova'daki L. J. ermak erkek okuluna girer. Edebiyat retmeninin ocuklar zerinde byk etkisi olur. Pukin'e hayrandr. 27 Ocak'ta, annesi Maria Fyodorovna Dostoyevski lr. Yln balarnda Fyodor Dostoyevski, aabe-yisi Michael ile birlikte Petersburga giderek, K. F. Kostomorov hazrlk okuluna girer. Mhendislik okuluna kabul edilir. [LS37-43 Mhendislik eitimi. Kampta geen bir yaz. Balzac, Hugo ve Hoffman'a hayranlk. Gz snavlarnda baar gsteremedii iin, bir st snfa geemez. Kn, idlovski ve Be-retzky ile arkadalk. iller'le ilgilenir. Babasnn lm. 29 Kasm'da Astsubayla terfi eder. 27 Aralkta Astemen olur. Dramatik almalar. Mare Stuart ve Boris Go-dunov (Bu eserleri batya gememitir) Dostoyevski terfi etmek iin 5 Austosta girdii snav-1842 1843 1844 1845 1846 da baar gstererek Sahra stihkm Astemenliine ykselir. Temen rtbesine ykselir. Mektebi bitirerek, 23 Austos'ta mar Bakanlnda bir greve atanr. Geen yln sonu ile bu yln balangcnda Dos-toyevski, Balzac'n Eugenie Grandet adl eserinin evirisi ile urar. Ayn yl Sue ve George Sand' okur ve eviriler yapar. Yoksullar! yazmaya balar. Yeni bir Dram projesi (30 Eyll, 1844 Mektuplar) 19 Ekim'de mparatorluk karar ile, hastal yznden, stemen rtbesi ile ordudan terhis edilir. Mays balarnda Yoksullar bitirmitir. Nekras-sov ve Grigorovi, kitab okuduktan sonra, bir gece yars, yazar ziyarete gelirler. Bielinski ile tanr. Yazn Reval'e kardei Michael'-in yanna gider. 15 Kasm'da kardeine yazd bir mektupta, edebiyat alanndaki ilk baarsndan bahseder. Ayn yl sonunda, Suboskal, adnda bir hiciv dergisi karmay plnlar. Dokuz mektupluk hikye 15 Ocak'ta Nekrassov'un Petersburg adl dergisi kar, ilk kitab Yoksullar burda baslmtr. Bielinski'nin Yoksullar zerine Ototestnevennia Zapiski dergisinde kan bir yazs, l ubatta Goliadkin O. Z. de baslr. Kesilen sakallar ve Kaldrlan halk memurlar adl hikyeleri (her ikisi de batya gememitir) yazar. Bay Prohartin (O.Z No. 10) Yaz, Reval'de kardei ile birlikte geirir. Gz'n btn hikyelerini bir kitap halinde toplamaya karar verir. Yl sonunda Sovremennik dergisinin yaz ileri ile bir anlamazlk yznden aralar alr. 1847 Dokuz mektupluk hikye Sovremenik'te, Han sahibeside O.Z. de baslr.

Yoksullar kitap halinde kar. 1848 Paris'te ocak ihtilli. Politik guruplar kurulmaya balar Petersburg'da. Petraevski evresinde. Yabanc Kadn, (O.Z. No. 1) Zayf Kalp (O.Z. No. 2) Noel Yortusu ve dn (O.Z. No. 10) Beyaz Geceler (O.Z. No. 16) Kskan Koca (O.Z. No. 12) 1849 Netoka Nesvanova (O.Z. No. 1-2-5-6) Mart aynda Dostoyevski, yksek sesle (Bielinski'nin, Gogol'a yazd bir mektubu Petraevski'nin odasnda okur.) 23 Nisan'da Dostoyevski, Petraevski evresinin dier yeleri ile birlikte tevkif edilerek, Petropu-lovski kalesine hapsedilir. (Kendisi u sularla itham edilmektedir: Sansrn sertlii hakkndaki konumalara katlmak, 1849 ylnn Mart aynda Bielinski'nin Gogol'a yazd ihtillci mektubu yksek sesle okumak. Dourov'un odasnda tekrar okumak ve Dourov'un okuduu deiik makaleleri dinlemek ve Bielinski'nin mektubunu kopye etmesi iin Monbelli'ye vermek. Kurulmas dnlen gizli bir basm evinden haberdar olmak, vesaire.) 19 Aralkta askeri rtbesi geri alnarak, hapse mahkm edilir. 22 Aralk'ta Petraevski gurubuna, idam hkmleri okunur ve sonra kararn deitirilerek, Sibirya'da bir cezaevine gnderilecekleri bildirilir. 624-25 Aralk gecesi, Dostoyevski zincire vurularak,: Petersburg'dan Sibiryaya nakledilir, 1850 11 Ocak'ta Tobolsk'a var. Burada Aralklarn kararyla tanr. 17 Ocak'ta, Omsk'a hareket ederler. 1850-54 Omsk cezaevinde cezasn eker. 1854 15 ubat'ta cezasn tamamlamtr. 22 ubat'ta kardeine yazd bir mektupla cezaevindeki hayatn anlatr. 2 Mart'da Dostoyevski Er olarak 7. Sibirya alayna atanr. Mart'n sonunda Semipalatinsk'e var. Mays'ta 1854 Avrupa olaylar konusunda bir yazar. 21 Kasm'da Baron Vrangel Semipalatinsk'e gelir1855 19 ubat'ta ar II Alexander'in Ta giyme trenim ne ait bir iir yazar. (Bu iir batya gememitir). ller Evini yazmaya balar. 1856 15 Ocak'ta astsubayla terfi eder. 24 Mart'da General Totleben'e bir mektup ya ara kendisi iin arabuluculuk yapmasam rica eder. l Ekim'de mparatorun emriyle, ayn taburda, temenlie terfi eder. 1857 6 ubat'ta dul, Maria Dmitriyovna ssayev ile Kus-nezk'te nianlanr. 18 Nisan'da mparatorluk karar ile Sibirya 7. Ordu Komutanlna gelen br emir Dostoyevski ve meru varislerine asalet unvanlar geri verilir, fakat el konulan topraklan ve mlk-leri geri verilmez. Dostoyevski'nin bundan ancak Mays aynda haberi olur. Ayn yln sonunda, Dostoyevski bir istida ye ordudan istifasn ve Moskova'da oturmasna verilmesini rica eder. Kk Kahraman. (O.Z. No. 8) 1859 18 Mart'ta Temen rtbesi ile ordudan terhis edile-] rek, kendisine oturmas iin Tver ehri gsterilir. Amcamn ryas (Roussky Viestnik No. 3) 2 Temmuz'da Semipalatinsk'ten ayrl. Gz Tver'de geirir. ara bir istida yazarak, mparatorluun btn ehirlerinde serbeste yaamak iin ricada bulunur. ller Evini yazmaya balar. Stepanikovo Ky. (O.Z. No. 11-12) Kasm aynn sonunda Tver ehrini terketmesine izin verilir, Petersburga hareket eder. 1860 ki cilt halinde eserlerinin toplu olarak birinci basks.

1861 Vremya gazetesine yaz yazmaya balar. Hakszlk ve Hakaret ayn gazetede baslp, kitap halinde kar. 1861-62 ller evinin Vremya'da baslmas (1861 No. 4-9-11; 62 No. 1-3-5-12.) Budalaca bir hikye (Vremya No. 11) ller Evinin kitap halinde iki basks 7 Haziran'da d lkelere seyahat Paris, Londra (Herzenle buluur) ve Cenevre'de kalr. Yaz dnceleri zerine k yazlar (Vremya No. 2-3) Mays'ta Stracov'un Polonya meselesi zerine yazd bir yazdan Vremya'nn kapatlmas. Yazn, d lkelerde seyahat. Kumarbaz m hazrlklarna balamas. Kn, karsnn hastalanmas. 1864-65 Vremya'nn yerini alan Devir dergisinin idaresi. 1864 24 Mart'ta <--Devir'in ilk says. Byk bir ehrin karanlklarndan (Devir, No. 1-2 ve 4) 16 Nisan, Karsnn lm. 10 Haziran. Kardei Michael'in lm, 25 Aralk. Dostu ve i arkada Apollon Grigoryev'-in lm. 1863 1863 8 91865 1865-66 1867 1867 1867 1868 1869 Allmam bir olay (Devir No. 2) Temmuz sonunda, d lkelere seyahat. Crm ve Cezay yazmaya balamas. Gz'de Wiesbaden'de oturma. Ekim'de, Baron Vrangel'i Kopenhagen'de ziyaret. Kasm'da Rusya'ya dn ve telif haklarn Stello-yevski'ye satmas. cilt halinde toplu eserlerinin ilk basks, Petersburg, Stellovski Crm ve Cezann Boussky Viestnik'de baslmas (No. 1-2-3-4-6-8-11-12) ve kitap halinde kmas. Moskova yaknndaki Lublin'de yaz geirmesi. Yl, sonunda Kumarbaz zerine almalar. Anna Gri- gorovna Snitkin adnda bir stenograf ile iliki kur- i mas. 15 ubat'ta A.G. Snitkin ile evlenmesi. 71 D lkelerde oturma. 14 Nisan'da yola k. Dresden'de iki ay. Bielenski i hakknda bir yaz (saklanmam.) 16 Austos'ta Apollon Maikov'a yazd bir mek-tupta Turgenev ile kavgasn ve ruletteki kaybn: anlatmas. Bir yazarn gnl nn hazrlklar (yeenine mektuplar) Yl sonunda Budala ya balamas. ller Evi nin nc basks Crm ve Ceza.\ nn ikinci ve nc basklar. Budalann Roussky Viestnik'de baslmas ve kitap j halinde kmas svire ve talya'da yaz geirmesi. Ateizm zerine bir roman yazma fikri (Karamazof Kardeler'in kiiliklerinin ortaya kmas). Bu konuda yeenine ve Maikov'a mektuplar. Yln balarnda Floransa'ya gidi. Yeni bir dergi i olan Sarya ile iliki ve Danilevski'nin Rusya ve Avrupa adl denemelerine duyduu ilgi. 10 1870 1871 1872 1873 1874 1877 1879

Ebedi Koca (Sarya No. 1-2) Bylenmi i yazmaya balamas. Crm ve Cezann drdnc basks. Bylenmiin baslmas (Roussky Viestnik, 1871 No. 1-2-4-7-9-12 ve 1872, No 11-12). Petersburg'a geri dnmesi. Douya bir seyahat tasars. Ebedi Koca nn kitap halinde kmas. (Vatanda) adl gazetenin yaz kadrosuna katlmas Bir Yazarn Gnl nn baslmas (ilk 16 ksm) ve D Olaylar nceleme. Bylenmi in kitap halinde kmas. Mart sonunda sansr kurallarn bozduu iin tevkif edilmesi Gz ve K, Staraya - Rouusa'da ge-irir. Budala nn ikinci basks. Beceriksiz Gen adndaki eserine balamas. Beceriksiz Genin baslmas (O.Z. No. 1-2-4-5-9-11-12) ve kitap halinde kmas. Yaz Ems'de geirmesi (Gnlk adl dergide, Haziran says,) Balkan meselesi hakknda bir makale ve Dostoyevski'nin siyas inanlar. Beceriksiz Gen in kitap halinde kmas. Kk Kz (Grajdann dergisini byltmek iin) Yaz Kursk Eyaletinde geirmesi. 24 Aralk: Btn hayatmn hatralar. Karamozof Kardeler! yazmaya balamas Crm ve Cezann drdnc basks. Karamozof Kardeler'in baslmas, (Roussky Viestnik 1879 No: 1-2-4-6-8-11 ve 1880 No: 1-4-711 ve kitap halinde kmas. Bir Yazarn Gnlnn ikinci basks. 1876 ylndan. Hakszlk ve Hakaret'in beinci basks Haziran aynda Vladamir Solovyov ile birlikte Optin manastrna gitmesi. 111880 1S81 1881 25 Mays'ta Moskova yazar ve gazetecilerinin, Dos-toyevski erefine ziyafet vermeleri. 6-7 Haziran'da Pukin antnn als dolays ile Moskova'da yaplan enlikler 8 Haziran'da, Rus Edebiyatn sevenler cemiyetinde, Dostoyevski'nin konumas ve yaplan Pukin Gece lerine katlmas. 28 Ocak'ta akam saat 8.38'de Dostoyevski'nin hayata gzlerini yummas. 31 Ocakta yaplan byk bir trenle, Petersburg'daki Alexander Nevski Manastrnn mezarlna gmlmesi. 12 10. Mays, 1938 Benim aziz ve iyi Babam, Olunun senden harlk istemesi iin sana bavurmasn bir fazlalk olarak kabul edebiliyor musun? Tanr tanm olsun ki, bu ne kiisel ihtiyalarm, ne de imknszlklarn sonucu. Herhangi bir ekilde seni nasl soyabilirim? Onlar skacan bildiim halde, kendi et ve kanma bana bir iyilik etmelerini rica etmenin ne kadar buruk bir tad var. Kendi kafam ve ellerim var. zgr ve bamszm. Aslnda senden bir Kpek bile, istememem gerekir. Kendimi ac fakirliime gmmem gerek. lm yatamdan bana destek olman istemekten utanmam gerek aslnda. Olaylara bakacak olursan seni ancak gelecekle teselli edebilirim. Gelecek ki artk uzaklarda deil ve zaman seni gerekleriyle ikna edecek. u anda kelimenin tam mns ile beni anlaman iin sana yalvaryorum sevgili babacm. Hizmet etmekteyim, istesem de istemesem de en yakn evremin zorunluklarna uymam gerekiyor. Neden bir istisna olayn? Bylesine istisnai davranlar genellikle en byk honutsuzluklardan domaktadr. Bunu imdiden anlam olman lzm sevgili babacn. Bunun iin de insanlara gerektii kadar karm durumdasn. Ve bundan dolay ltfen syliyeceim eylere nem ver: Asker Akademinin her rencisinin, kamp hayat en azndan krk Ruble'ye ihtiya gsteriyor. (Bunu babam olduunuz iin yazyorum.) Bu krk Ruble'ye ay, eker ve saire gibi ihtiyalar dahil deil. Rahatm iin deil, ama en 13zaruri ihtiyalarm iin bunlara sahip olmam gerekiyor. Yamurda ve rutubette bezden bir adrda yatmak gerektii zaman, hele insan, byle bir havada eitimden m

ve yorgun dnerse, bir bardak aya ihtiyac olacak kadar hasta olabilir ki, bu son yllarda sk sk tecrbe ile bamdan gemitir. Senin skntlarn da gznnde tuttuumdan tr, ay ve dier eylerden vazgeip, senden sadece en zaruri ihtiyacm olan onalt Ruble'yi istiyorum. ki ift adi postal iin. Tekrar ediyorum, kitaplar yaz malzemeleri, ktlarm, orap ve ayakkablarm gibi eyalarm bir yerde muhafaza etmem gerekiyor. Bunun iin bir sanda ihtiyacn var. Zira kampta adrdan baka hi bir barnak yok. Yataklarmz klfsz zerine araf rtlm samandr. imdi sana soruyorum, Sandm olmazsa, nerede saklyabilirim eyalarm ? unu bilmen gerekir ki, benim bir sandmn olup olmamas Hazineyi rgalamyor. mtihanlar yaknda bi- tecei iin artk kitaba ihtiyacm olmayacak. Bundan byle i giyimimle ilgilenecekleri iin ayakkab vesaire istemek zorunda kalmyacam. Oysa bo vakitlerimi kitapsz nasl geirebilirim? Bize verilen postallar ylesine kt ki, ifti, ehirde bile giyilecek olsa, alt aydan fazla dayanmyor. (Burada gerekli ihtiyalarn bir listesi var.) Son para havalenden onbe Ruble ayrdm. te gryorsun sevgili Babacm, en azndan yirmibe Rubleye daha ihtiyacm var. Haziran banda kamp bitiyor. Eer olunun bu ac ihtiyalarna destek olmak istiyorsan, Haziran'n banda ona bu paray gnder. Bu dileimde srar etmeye cesaret edemiyorum: Fazla bir ey istediim yok ama kranm snrsz olacaktr. II KARDE MCHAEL'e. Petersburg, 9 Austos, 1838 (Mektup, Dostoyevski'nin kardeine neden uzun sredir yazmadnn aklamasyla balar: Metelii yoktur.) Tembel olduum bir gerek-ok tembel. Eer benim hayata kar yegane davranm bu sregelen tembellikse, sonum ne olacak ? Bilmem ki benim bu kasvetli halim beni asla brakacak m ? Ve byle bir haleti nahiyenin yalnz bir adama musallat olmasn dnmek kionun ruhunun havas dnya ve ahretin bir karm gibi grnmektedir. Ne tabiat d bir rn, ta bandan beri iindeki ruhsal yasalarna tecavz edilmi... Bu dnya bana, gnahkr dncelerle kaplanm olan, ilhi ruhlarn arnmas gereken strap yeri gibi grnyor. Hissediyorum ki, dnyamz gepge-ni bir olumsuzlua eilmekte ve her gzel, asil ilhi ey bir hiciv olarak karmza kmaktadr. Ve bylesine bir tabloda, kii olagelirse, ki, o, ne fikirde ne de bir etkinin btnyle dengesindedir -o aslnda tek kelimeyle, tamamen kopmu bir kiidir- O zaman tabloya ne olacak? Tahrib edilmitir ve bundan byle devam edemez. Ve kutsaln altnda sefilletii bu kaba maskeyi sadece grebilmek ne mthitir. Bir istein tek gcnn bu maskeyi paralamaya kfi gelip insann ebede varabileceini bilmek- Btn bunlar bilmek ve hl yaratklarn en k en sonu gibi hayata devam etmek... Ne korkun! Ne aalktr insan! Hamlet! Hamlet! Btn bu uyuak ve aciz lemin iniltilerini aksettiren kaypak ve vahi dilini dndke, ruhumdan en ufak bir i ekmesi, en ufak bir sitem kopmuyor... Kaderin o keskince basksnn, acsnn altnda olan bu ruh, btn znty kapsayp, sadece kendi kalbini kr14 15maktadr. Pascal der ki: Felsefeye kart olan kiinin kendisi filozoftur. Dzenin zavall talihi. Kfi derecede samaladm. Sonuncunun dnda mektuplarndan sadece iki tanesi elime geti. Yoksulluumdan bahsediyorsun kardeim. Ben de zengin deilim. nanr msn ki, kamptan ayrldm zaman bir kopek'im bile yoktu. stelik yolda souk aldm (btn gn yamur yad ve barnacak bir yer bulamadk). Nerede ise alktan hasta olduum gibi, boazm slatacak bir yudum ay iecek bile param yoktu. Zamanla iyiletim ama, babamdan para gelinceye kadar, kamptaki en etin ihtiyalar kvrandrd beni. Borlarm deyip gerisini sarfettim.

(Dostoyevski bu ksmda kardeinin durumu ve kendi mali glkleri hakknda baz aklamalar yapar.) Herneyse. Artk baka eylerden bahsetmenin zaman geldi. Okuduun kitaplarn okluundan bbrleniyorsun... Bu yzden sana gpta ettiimi sakn aklna bile getirme. Peterhof'da en azndan senin kadar ben de okudum. Btn Hoffmann'lar Almanca ve Rusa olarak (Yeni Kater Murr henz Rusa'ya evrilmi deil) Ayrca Balzac'larn da hemen hepsini (Byk kii Balzac!) Onun kiileri hep zeky kucaklayan yaratklar. Sadece zamannn ruhunu deil, binlerce yln btn abalarn, insan ruhunun geliip kurtulmasn belirtmek iin almtr. Bunlarn dnda Gtle'-nin Faustunu ve ksa iirlerini, Polevios'un tarihi Ugoli-no ve Undineyi okudum. (Baka bir zaman Ugolino'dan uzun uzun bahsedeceim.) Ve nihayet Cromwell ve Her-nani hari Victor Hugo'yu... Hoa kal. Bana mmkn olduu kadar sk yaz. Zira mektuplarn benim iin bir zevk ve teselli kayna oluyor. Hemen cevap ver. Mektubunu en geinden on iki gn iinde bekliyorum. Yaz bana ki tamamen kmiyeyim. Kardein F. Dostoyevski. 16 Yeni bir plnm var: Deli olmak. Bu, insanlarn akllarn kaybettikten sonra tedavi olarak tekrar, akllanmalar iin yegane kar yoldur. Eer btn Hoffmann'lar okuduy-san, Alban' hatrlyacaksn. Nasl buluyorsun onu? Anla-ilmazl avularnn iine ald halde, onunla ne yapacan bilmeden, Allah denen bir oyuncakla oynayan kiiyi seyretmek ne kadar mthi. III KARDE MlCHAEL'e. Petersburg, 31 Ekim, 1838 Sana son yazdmdan bu yana ne kadar zaman geti sevgili kardeim. Bu kahrolas imtihan, sana ve babama yazmama, . N. idlovski'yi aramama engel oldu. (Not: Nikolay idlovski. Hazine memuru olan bu kii, tumturakl soyut fikir ve eilimlerde iirler yazm, daha sonralar iki yznden kendisini mahvetmitir.) Btn bunlardan ne kazandm? Daha terfi de edemedim. Ne korkun! Btn bu sefaletin iinde bir yl daha yaamak. Tam bir aaln kurban olduumu bilmeseydim, btn bunlara bu kadar kz-rnayacaktm. Eer zavall babamn gzyalar ruhumu bylesine yakmasayd, baarszlm beni bu kadar zmiyecek-ti. imdiye dek yaralanm bir gurur hissinin ne olduunu hi bilemedim. Eer byle bir his beni sarmsa, muhakkak kendi kendimden utanmam ve yzmn kzarmas gerekiyor... imdi unu bilmen gerekir ki tm dnyay bir darbede ezip mahvetmek istiyorum... imtihanlardan evvel ylesi17 F: 2ne vakit kaybettim ki. Ayrca hasta ve sefildim. Byle olmasna ramen, kelimenin tam anlam ile btn abalarma. ramen gene de brakldm. Bu kendisine ders yl iinde biraz kstah davrandm Cebir hocasnn verdii bir kararla oldu. Bu davranlarm bugn bile unutmamak basitlii ve adiliini gsteren Profesr bana kaamak yollu bir ekilde, baarszlmn nedenlerini aklad . On numara zerinden, ortalama dokuz buuk tuttuum halde brakldm... Ama hepsine bo ver. Eer strap ekmem gerekiyorsa, ekeceim... Bu konuda daha fazla kt ziyan etmek istemiyorum. Zira seninle konumak frsat o kadar seyrek elime geiyor ki. Dostum, bir ozan gibi felsefe yapyorsun. Oysa insan ruhu devaml olarak en yksek noktasnda olamyaca iin yapt felsefe gerek ve tam olmuyor. Kiinin daha fazla bilebilmesi iin, daha az hissetmesi gerekiyor. Ya da bunun, tam tersi. Kararlarn ok ku beyince- bu yrein sadece bir lgnlndan ibaret. BLMEK kelimesi ile kesinlikle ne demek istiyorsun ? Tabiat, ruh, ak ve Allah kiinin ancak yrei ile hissedilebilir, yoksa

akl yoluyla deil. Eer biz ruhlar olsaydk kiiliimizin salnd ruhlar lemine yerleebilirdik. Oysa bizler dnya yaratklaryz ve fikirleri ancak tahmin edebiliriz, yoksa onu tam mns ile kavramak elimizden gelmez. Ruhun i merkezlerinde, geici kuruntular arasnda zekmz gden eye AKIL demekteyiz. Akl maddi bir kabiliyettir, oysa can veya ruh, yrein fsldad dnceler zerinde yaar. Dnce ruhta doar. Akl ise-bir let, ruh atei ile gdlen bir makinadr. nsan akl ki (bunun zerinde en azndan bir blm durmak gerekir) bilgi mlklerine szd zaman; duygudan bamsz olarak alr ve bu sebeple de yrekten uzaklar. Ama gayemiz ak ve doay anlamaksa o zaman yrein ululuklarna doru ynelmek zorundayz 18 IV KARDE MCHAEL'e. Petersburg, l Ocak, 1810 Sitemlerine cevap verip, beni yanl anladn belirtmek istiyordum. Dier eylerin yannda bahsetmek istediim baz eyler vard. Oysa sana bu mektubu yazarken, aklma ylesine tatl anlar ve dler geldi ki, baka eylerden bahsetmek elimde deil. Sadece bir noktaya temas etmek istiyorum. Sence byk olan ozanlar ben hi bir zaman, birbirleriyle kyaslamay ve aralarndaki farklara varmay aramadm. Ve hi bir zaman Schiller'le Pushkin arasna bir paralel ekmedim. Bunu nasl dnebildiini tahayyl edemiyorum! Mektubumun o blmnde beni ikaz etmen gerekiyor, Schiller ve Pushkin'in isimlerini yan yana koymam mmkn olabilir ama, ben senin aradaki virgl farkedeceini tahmin ediyordum. En ufak bir benzerlikleri bile yok. Oysa Pushkin'le Byron arasnda bir benzerlikten bahsedilebilir. Ama Homerte Victor Hugo arasndaki ilikide beni tam anlam ile yanl anladndan eminim. unu demek istiyorum: (Efsanevi bir kii olan Homer, bize, Tanr tarafndan yollanan sa gibi bir kimsedir, ve ancak sa ile kyaslanabilir. Oysa Victor Hugo ile asla.) abala kardeim. Tm abala, lliad'a girebilmek iin. Dikkatle oku. (unu itiraf et ki, onu asla okumadn. Homer, l-liada'da kadim dnyaya, dnya ve ahret rgtlenmesini, Yeni dnyann sa'ya borlu olduu gibi belirtti. imdi beni an-lyabiliyor musun? Victor Hugo bir ktr, bir melek kadar temiz, ve onun iirleri Hristiyan dncesinin sonuna dek, temizliinin belirtisidir. Bu konuda kimse onunla ak atamaz. Ne Schiller (Eer Hristiyan bir ozansa) ne lirik Sha-kespeare, ne Byron ne de Pushkin Onun Franszca Sonnet'19lerini okudum. Sadece Homer'in, hizmet ettii tanrsal iire ve iirlerine kar sarslmaz bir inanc var-srf bu bakmdan iirleri Victor Hugo'nunki gibi ama fikirleri, tabiatn kendisine verdii anlatm baars bakmndan daha baka. Ben aslnda hi bir zaman buradaki fikirleri kasdetmedim. Aslna bakacak olursan, bence Deravin lirik bir air olarak, her ikisinden de daha stn. Hoakal benim aziz dostum. Hami. Seni bir kere daha azarlamam gerekiyor. iirin eklinden bahsettiin zaman, bana olduka deli dolu grnyorsun. Ciddi sylyorum bunu. Uzun bir zamandan beri, senin bu konuda tam manas ile normal olmadnn farkndaym. Son zamanlarda, Pukin hakknda baz imalarda bulunuyorsun. Ben bunu istiyerek ele almadm. Senin tarzndan ise, gelecek mektubumda uzun uzadya bahsedeceim. Zira u anda ne vaktim ne de imknm var. Ltfen bana syler misin, hangi llere dayanarak, tarzlarnn kt olduunu ileri srerek Racine ve Corneille'nin bizi tatmin etmediini ileri srebiliyorsun. Gidi seni sefil alak! Ve nasl bir kstahlkla ilve edebiliyorsun: Ve her ikisinin de kt birer air olduklarn dnebiliyor musun diye. R.acine air deil demek. dealist, ateli, titiz olan Racine air deil ha? Bunu sormaya nasl cesaret edebilirsin? Onun Andromaque'n okudun mu bakalm? phigenie sini okudun mu? Her hangi bir ekilde onun harikulade olmadn iddia edebilir misin? Racine'in Achilles'i, Homer'-le ayn trden gelmiyor mu? Seni temin ederim ki, Racine bunu Homer'den araklam, ama ne ahane bir ekilde. Ne harikuladedir onun kadnlar. Onlar takdir

edip anlamaya al. Diyorsun ki: Racine bir dahi deildir, byle olunca nasl bir dram yaratabilir. Sadece Corneille'yi taklid ediyor. Peki ya Phedre'si? Karde, eer sen Phedre'nin en saf ve en yksek bir iir olduunu kabul etmiyorsan, senin hakknda ne dneceimi bilemiyorum. Neden iinde 20 Shakespeare zorlamas var? Eer ortam, mermer yerine Paris'in svalarysa! Corneille'e gelince. Yeniden dinle beni kardeim! Gerekten seninle nasl konuacam bilemiyorum. Belki de Ivan Nikiforovi (Gogol'un roman kahramanlarndan biri) gibi evvel okkal bir porsiyon yeillik yemem gerekiyor. Byle sama sapan konutuuna baklacak olursa, onu okuduunu hi tahmin etmiyorum. Nasl olur da Corneille'nin, insan st kiileri ve romantik ruhuyla Shakes-peare'e yaklatn bilemezsin. Sefil rezil seni! Acaba bilebiliyor musun ki Corneille'den elli yl sonra ortaya kan o sefil ve tatsz Jodelle (iren Kleopatra'nn yazar) ve Ronsard, ki bizim z Trediakovski'nin ilk ihtarlaryken, Corneille, ada tatsz ve aalk air Malherbe ile birlikte ilk kn yapmtr. Ondan hangi hakla bir ekil, bir tarz isteyebilirsin? Kii onun tarzn Seneca'dan apard-n kabul edebilir. Cinna sim okudun mu onun? lmsz ve ilhi Octavius'un karsnda Kari Moor, Fiesco, Tell ve Don Carlos kim ola? Aslnda bu eser Shakespeare'i iftihar ettirmeli. Rezil seni! Eer daha okumadysan, hi olmazsa Augustus ile Cinna arasndaki konumay oku ve onun ihanetini nasl affettiini ren. Ulu Tanrm! Sadece gazaba uram melaikeler byle konuabilir. Bilhassa, Augustus'un konutuu ksm : Soyons amis, Cinna. Horace'sn okudun mu onun? Bu kiileri kesinlikle sadece Homer'-de bulabilirsin. htiyar Horace bir baka Diomedes'tir; gen Horace ise Telamon'un olu ve Achilles'in ruhuna sahip bir Ajax. Curias Patrocles'tir ve tek kiidir Achilles: Ak ve grevin tam arpmasdr o! ylesine byk ve marur. Le Cid'i okudun mu? Oku ey mutsuz adam ve Corneille'den evvel irkefe yuvarlan. Ona svdn. Her eyden evvel oku onu. Eer Cid:> de hassasiyet en byk geliimi-nf: ulasamyorsa neye yarar? Don Rodrigo'nun kiileri ne mkemmel! Olu ve olunun sevgilisi - ve sonra sonu! Yalvarrm sana hakaretamiz kmalarmdan dolay 21alnma, bana. Gogol'un van Ivanovi Perrepenkosu gibi kzma KARDE MlCHAEL'e. 30 Eyll, 1844. (Balangta, her iki kardein neretmek istedikleri Schiller evirisinden bahsetmektedir.) Evet kardeim, gerekten durumumun ne kadar umutsuz olduunu biliyorum. Olduu gibi, nne sermek istiyorum her eyi. Daha fazla hizmet edemiyeceim iin emekliye ayrlyorum. Bylesine anlamsz bir ekilde hizmet edecek olursam, hayatmn en iyi yllar bana hi. bir zevk salamyacak. Ayrca uzun sre hizmet etmeyi de dn-medim. En iyi yllarm neden harcyaym? Ama asl mesele beni taraya yollamak istemeleri. imdi, de bana! Petersburg'un dnda olursam, bunun bana ne gibi bir faydas olabilir? Ne yapabilirim? Bu konuda beni, kesinlikle an-lyacandan eminim. Gelecekteki hayatm iin gerekten zlmene, meraklanmana lzum yok. Her zaman iin kendimi geindirecek bir eyler bulabilirim. ok ar alacan demek istiyorum. imdi artk hrm. Asl mesele u anda ne yapmamn gerektii. Dn bir kere kardeim! Sekizyz Ruble borcum var - be yz yirmi bei kira paras. Eve bin beyz Ruble borcum olduunu yazdm; zira oradaki kiileri iyi bilirim. (Not. Babas ld iin vasiliini enitesi yapmaktadr) Daima istediim mikdarn te birini yollarlar. Emekliye 22 ayrlacam daha hi kimse bilmiyor. Hizmette olmadma gre balangta ne yapacam? Sivil elbise alacak bile param yok. 14 Ekimde emekli olacam. Eer o zamana kadar Moskova'dan para alamazsam mahvoldum demektir. Cidd sylyorum, her halde ieri atarlar beni - eminim bundan. Tuhaf bir durum.

(Yazar burada yeniden, ne ekilde akrabalarndan para temin edebileceinin tartmasn yapmaktadr) Kurtuluumun drammda olduunu sylyorsun. yle ama oynanmas iin uzun zamana ihtiya olduu gibi, para alabilmemin daha da uzun bir zamana ihtiyac var. Bu arada da emekliliim ile yzyzeyim. (Aziz dostum benim, eer ktlarm yollam olsaydm, ayn eyi imdi bile yapardm. Attm bu admdan en ufak bir pimanlk duymuyorum. Bir umudum daha var; bir roman bitirmek zereyim (Yoksullara) Aa yukar Eugenie Grandet uzunluunda. Gayet deiik bir eser. imdi temize ekiyorum. Her halde ayn 14'ne kadar nairden bir haber alrm. Otetestnennia Zapiski'de kartmak istiyorum (Yaptm iten ok memnunum.) Belki de bunun iin drtyz Ruble alrm - tek "midim bu. Sana kitabmdan daha etrafl bir ekilde bahsetmek isterdim ama u anda vaktim yok. (Oyunu her hal-de sahneye koymak niyetindeyim, zira hayatm bu ekilde temin etmek istiyorum.) Moskovallar, inanlmayacak kadar budala, kibirli ve grg konusunda fazla titiz kiiler. K. yazd son mektubunda (4. Dostoyevski'nin vasisi) stnkr bir ilgi ile, kendimi bylesine Shakespeare'e kaptrmamam tavsiye ediyor. Dediine baklacak olursa kendisi bir sabun kpnden baka bir ey deilmi. Acaba sen bana, Shakespeare'e olan bu rezilce ve sama sapan dmanln nedenlerini aklyabilir misin? Birdenbire onu bu ie kartrmasnn manas ne? Kendisine yolladm cevab grmeliydin. Polemik tarzn mkemmel bir rnei idi. Kendisini iyice bir ha-Jadm. Mektuplarm ebed sanatn birer aheserleridirler. 23Kardeim, Allah akna hi vakit getirmeden eve yaz. Durumum gerekten ok umutsuz. Ayn 14' zamanmn sonu. Ktlarm alt hafta nce yolladm. Cennet akna yaz onlara ve bana hi gecikmeden para yollamalarn bildir. Gayet acele bir i bu, yoksa aksi halde srtma giyecek elbisem bile olmayacak. Clestakof (Not: Gogol'un Mfetti indeki) cezaevine gitmeye hazrd ama tm erefi ile. Ben tm erefimle yalnayak nasl gidebilirim ceza evine? Adresim: Vladmr kilisesi yannda, Piraninikof eliyle, Grafengasse. Romanmdan son derece mutluyum - kendimden geecek kadar. Zira para alacamdan kesinlikle eminim; btn bunlarn dnda... Bu abuk sabuk mektubumun kusuruna bakma. VI KARDE MCHAEI/e. 24 Mart 1845 Uzun bir sredir sabrszlktan yanp tutumusundur sevgili kardeim. Durumumun kararszl sana yazmama engel oldu. Ve bu kararszlkla yzyze olduum srece kendimi hi bir ie veremiyorum. lerimi biraz yoluna sokmay baarabildim ama gene de bu oturmam durumuma ramen sana yazmak istiyorum. Zira o kadar uzun zamandan beri sana tek kelime bile yollyamadm. Moskova'dakilerden beyz Ruble aldm. Ama ylesine: birikmi eski ve yeni borlarm vard ki, para kitabmn baslmasna yetmedi. Gene de o kadar kt deil. Romanm 24 ya borca bastrrm ya da ev borlarmn yarsn derim-Sadece kitap hazr deildi. Kasmda bitirdim ama Aralk aynda esasl bir ekilde deitirmeye karar verdim. Byle de yapp yeniden yazdm. Sonra ubat aynda yeniden do-ladini elime. Kesintiler ilveler yapp iyice bir dzelttim.. Martn ortalarna doru bitti. Yaptm iten tatmin oldum. Tam bu srada yepyeni bir engelle karlatm. Sansr kitab okumak iin bir aylk bir zaman istiyordu. Daha evvel yaplamazm. Dediklerine gre sansr heyetinin grevlilerinin ileri balarndan aknm. Ne yapacam bilmediim iin kitab geri istedim. Sansrn okuma sresi drt haftann zerine, hafta da bask ileri eklenecek olursa,. romanm ancak Maysn banda kabilecekti. Bu ise ok, geti benim iin. Sonra evremdeki kiiler eserimi Ottetest-venia Zapiski'ye gndermem iin drt bir tarafmdan bask yapmaya baladlar. Bir delilik olurdu bu. Muhakkak ki piman

olurdum. Her eyden evvel ya yazm okumyacak-lar, ya da en azndan alt ay sonra okuyacaklard. Benim eserime gelene kadar, tepeleme yaz var ellerinde. Bassalar bile, belirli evrelerin gazetesi olduu iin elime metelik gemiyecekti. Ben gnlk ekmeimi kazanmak abas iindeyken, kuru hretin bana ne gibi bir faydas olabilir. arnaar bir sre umutsuzcasna beklemeyi kararlatrdm ve bu arada yeniden borlandm. Herkes Eyll balarnda, hassas tazlar gibi bir yenilik sezmek iin Petersburg'a d-nnceye kadar, ben de son meteliime kadar dayanmaya alacam, (ki zannmca bu yeterli olmayacak.) Kitabn, basks iin tabii. Eer bunu bir dergide yaynlam olsaydm sadece maitre d'hotel'in deil, ayrca kendilerini kltr yaratclar sanan mutfak itleri ve orospularnn boyunduruklar altna girmek zorunda kalacaktm. Bu bir despot meselesi deil, en azndan yirmi despotun iidir. ayet kitab kendi paramla bastracak olursam kendi yolumu kendim izmi olacam. Ve kitap iyi olursa - km-senmiyecei gibi, beni hem borlarmdan kurtaracak hemde var olma endielerinden kurtaracaktr. Ve imdi btn bunlar var olmaktr! Ve sevgili kardeim gayet-iyi bilirsin ki, ben bu gaye ile kendi imknlar mn iine itilmiimdir. Fakat and itim kendi kendime, bu bana ne kadar zorluk karrsa karsn, artlar ne olursa olsun kendimi toparlyacam ve smarlama hi bir ie gir-miyeceim. Emir altnda almak beni rtecek ve skacaktr. Her abamn kesinlikle iyi olmasn isterim. rnek olarak Pukin ve Gogol'a bak. kisi de ok az yazd hal- de mill hret oldular. Gogol imdi baslm her formas iin bin Ruble alyor ve sen de gayet iyi bilirsin ki, her msra iin Pukine bir duka altn denmektedir. Her ikisi de ve zellikle Gogol namlarn fakirlik yllarna borludurlar. Eski okul yklmakta, yeni okula gelince yazmyor . sadece karalyor. Kabiliyet, iinde muazzam bir adeli g ve canavarca gelimemi fikirler olan, vasi bir kapsama peinde yaplan abada, evrensel olarak harcanmtr. Kiinin mesleinde gerek bir alma bulmas gtr. Beran-.ger; modern Fransz tefrikac ve makalecileri iin, onlarn almalarnn, bir kova iindeki bir ie araba benzediklerini sylyor. Ayn ey bizim halkmz iin de varittir. Ra-fael her resmi zerinde yllarca alp her ayrnt zerinde titizlikle durmu ve bundan tr aheserler yaratmtr. Tanrnn, onun fras altnda ycelmesinin sebebi de budur. Bugn ise Vernet, herbirinin bal bana koskoca bir odaya ihtiya gsteren tablolarn bir ayda tamamlamaktadr. Perspektif pek heybetli, fikir da gibi olduu halde, yaptta on paralk ciddi bir almaya raslanamaz. Bylesine ressamlarn tm bir badanacdan daha ileri gidemezler. Kitabmdan gerekten memnunum. yi ve kkl bir alma ama ayn zamanda mthi de kusurlu bir eser. Her eye ramen onun baslm olduunu grmek beni fazlasyla honut klacaktr. u anda yeni fikirlerim olmadndan beni halka tantracak bir eyler yazmay arzu ediyorum. 26 Sadece para hatrna olsa bile, bu sama sapan yazmak istediim anlamna gelmez ama cidd bir alma yapabilmek iin ok zamana ihtiyacm olmadnn bir nedenidir. Dostlarm, sizlerle birlikte olmay kararlatrm olduum an yaklamaktadr. Oysa buna karlk elimde imknlarm yok. Her eyden evvel para. Bu yzden eski inimde kalmaya karar verdim. nk burada her eye ramen ev sahibi ile aramzdaki anlamadan dolay en azndan alt ay hi bir ekilde zlmeme sebep yok. Aslnda mesele kitabm bitirebilmek. Eer baaramazsam asarm kendimi. Austos ayna kadar en azndan yz Ruble biriktirmi olmay isterdim. Bununla kitab bastrmam mmkn olabilirdi. Fakat Rubleler aknt aanozlar gibi drt bir tarafa saldlar. Drtyz ruble civarnda borlandm. (Yeni giderler ve giysiler dahil.) imdi en azndan iki yl iin efendice giyimliyim. Ama artlar ne olursa olsun sizlere gelmek kararndaym. En yakn

frsatta bana yaz ve benim burada kalmam hakkndaki dncelerini bildir. Bu benim iin ok ac bir mesele, ama elimden baka ne gelir ki? Gelecekteki glklerden dehete dtnden bahsediyorsun. Schiller evirisi ileri dzeltecei gibi, benim kitabmdan da bir eyler umabiliriz. Gecikmeden cevap ver. lk postayla sana btn kararlarmdan bahsedeceim. ocuklar tarafmdan p ve Emilie Fydorovna'ya selmlarm syle (Not : Michael Dostoyevski'nin kars). Her zaman aklmdasnz. Belki de yaz yazmadm zamanlar ne ile vakit geirdiimi merak ediyorsundur - okuyorum. Bir hayli okuyorum ve bunun benim zerimde bir hayli garip etkileri var. Yllarca evvelinden bildiim bir eyi yeniden okuduum zaman kendimde taze kuvvetler hissediyorum. Kitabn ruhuna kadar inip onu kavradktan sonra kendime yeni destekler elde ediyorum. Tiyatro eseri yazmaya gelince; bu konuda hi bir ey bilmek istemiyorum. Bir tane yaratabilmek iin yllar boyu etin almaya ve dinlenmeye ihtiyacm var. Bu gn tiyatro eseri yazmak 27gerekten kolaydr. Zira dram her geen gn biraz daha melodram oluyor. Slakespeare sisler arasnda kayplara karmakta ve bizim rezil drammzn dumanlar arasndan bir Tanr ya da Broken'in bir hayaleti gibi ykselmektedir. Btn bunlara ramen, yazn belki bir tane yazmaya alacam. Hele yle bir ka yl bekliyelim! Karde! Edeb sorunlarda, bir ka yl evvelki kii deilim. O zamanlar ocukluk ve lgnlk yllaryd. Bu iki yllk gl alma, benden ok eyler ald gibi bana ok eyler de getirdi. Son Invalide'eki makalede alk, souk ve tmarhanede len Alman yazarlarnn macerasn okudum. Yirmi kiiydiler - ve de ne isimler! Bu hal tylerimi diken diken ediyor. Aslnda bir sahtekr olmak ok daha iyi. VII KAKDE MlCHAEL'e. 4 Mays, 1845. ok sevgili kardeim, Sana uzun bir sreden beri yazamadm iin bala beni. Her zamanki gibi yaplacak bir sr karmakark islerim vard. Bir trl elinden kurtulamadm romanm, devaml olarak beni sonsuz bir almaya zorluyor. Bunun byle olacan batan bilebilseydim, hi bir zaman balamazdm. Sil batan etmeye karar verdim. Tanrm, nasl da . dzelip geliti! Yeniden bir kere daha dzelteceim ve bu son olacaktr. Bir daha dokunmayacama kendi kendime sz verdim. lk kitaplarn kaderi daima, devaml dzeltil-meleridir. Atala nn, Chateaubriand'n ilk eseri olup ol28 madiini bilmiyorum ama, kendisinin bunu on yedi defa yeni batan yazdndan haberim var. Pukin de ksa iirlerinde ayn eyi yapt. Gogol, zaman zaman ahane eserlerini iki yl sreyle dzeltti. Eer Stern'in o zarif kitab Hissi seyahati okuduysan, Walter Scott'un hakkndaki makalesinde, onun ua La Fleur zerinde srarla sylediklerini hatrlayacaksn. La Pleur efendisinin Fransa gezisi intiba-larnda ortalama olarak be bin sayfa kt harcadn aklyor. imdi asl mesele u: Btn bu ktlar ne oldu? Sonu ufack bir kitapt (rnein Plyukin, Not : Gogol'un l Ruhlar adl kitabnn kiilerinden biri) byle bir eser iin, cimriliin timsali olduundan on iki sayfadan fazla kt harcamyacakt. Ayn. zamanda da, Walter Scott denen kiinin Davran adl eserini bir ka hafta iinde nasl olup da bitirebildiini anlamyorum. Bunun nedeni belki de onun, o zamanlar krk yalarnda olmasndan ileri geliyordu. Bense bu sebeplerden sonumun ne olacan bilmiyorum, kardeim. Durumumun beni en ufak bir ekilde endieye drmediini srarla belirttiin vakit, beni yanl anlyorsun. Aslnda bu beni korkun bir ekilde endielendirmektedir ve bana ikence veren korkun dncelerim yznden, sk sk geceler boyu uyuyamyorum. Akll kiiler romanm bir kitap olarak neredecek olursam benim tepetaklak olacam iddia ediyorlar. Kitabn iyi bir eser olduunu

kabul ediyorlar ama, ben onlarca iyi bir i adam olmadm gibi, nairlerin de birer tefeci olduklarn iddia ediyorlar. Kendi karlar yznden beni soyacaklar ve ben onlar tarafndan ldrlmeye ba eeceim. te bu sebeplerden dolay, eserimin bir dergide kmasna karar verdim - rnein Otetestvennia Zapiski. 2500 basyor ama en azndan 100.000 kii tarafndan okunuyor. Eer romanm bu dergide karacak olursam edeb hretim ve btn geleceim teminat altna alnm olacak Bundan, belki kolayca bir servet bile elde edebilirim. Ay29rica bu gazeteye salam bir adm atmam olacaktr ki, devaml olarak para da kazanabileceim. Eer kitabm, derginin Austos veya Eyll saylarnda kacak olursa, Ekimde de kendi hesabma bastrabilirim. undan da kesinlikle eminim ki kitap sever her kii eserimi alacaktr. Btn bunlarn dnda da reklm ilerine para vermiyeceim. ler bu ekilde ite. Kitabmn islerini ayarlamadan Reval'e gelmeme imkn yok. Vaktimin boa gemesini hi istemiyorum. Hi bir ar iten de kanmamalym. Ayrca ilk kitabm kp da bana salam bir yol izdikten sonra, edebiyat konusunda bir isim yapacak yeni fikirlerim var. Szn ksas, gelecek iin grlerim bunlardan ibaret. Paraya gelince ne yazk ki meteliim yok. Nereye gittiini de ancak eytan bilir. Ama her eye ramen borlarm fazla deil. Kitabm karr karmaz senin Schiller evirinle megul olacamdan yaadn gibi emin olabilirsin. Gezginci Yahudi fena deil, ama Sue'nn zerimdeki etkisi fazlasyla snrl. Bu konuda daha fazla konumak istemiyorum sevgili kardeim, ama senin durumun ve Schiller'e olan inancn beni ylesine zp huzursuzlandryor ki, kendi endielerimi unutuyorum sk sk. Gerekten de bu konuda fazlasyla huzursuzlanyorum. Eer kitabm bastramazsam muhtemelen Neva'ya gideceim. Baka ne yapabilirim ki? Her eyi teker teker dndm. Sabit fikirlerim iin lm gze alamam. Ksa zamanda yaz bana, zira kendi kendimden bktm. 30 VIII KARDE MCHAEL'e. 8 Ekim, 1845 ok sevgili kardeim, Bu zamana kadar sana kendi ilerimden bahsetmek iin ne zamanm, ne de keyfini vard. Her ey iren ve nefret dolu. Dnyann ise bir lden fark yok. Btn bu sre zarfnda param olmad ve sadece borla yayorum ki, bu da hi ho bir ey deil benim aziz ve tek dostum. kincisi, hani insann btn cesaretini kaybettii o rezil durum. iindeydim. Kendi hakknda gereinden fazla dnp, dizginsiz fkelere kapld bir durum. Ayn banda Nekressov gelip borlarnn bir ksmn dedi. Gerisini bir ka gn sonra alacam. Not : Nikolay Alexeyevi Nekressov (1821 -1877) Hr fikir ve eilimleri olan nemli bir yazar. Pukin tarafndan kurulan. Sovremennik adndaki aylk dergiyi 1846 - 66 yllan arasnda idare etmitir). Sana unu sylemeliyim ki, bundan ik hafta evvel Bielinski (Not: Vissarion Grigoryevi Bielinski.. Ar hr fikirleri olan ok nemli bir Rus eletirmecesi.) edebiyat dnyasnda nasl yaamam ve davranmam konusunda bana geni bir ders verdi. Kendi durumumun zm, iin, baslacak her formaya ikiyz ruble istemeliymiim. Bu. artlar altnda Goliadkin adl eserimin bana en azndan bin be yz Ruble getirmesi gerek. Aka vicdan azab. eken Nekressov, ondan bir eyler umduundan benden ald Yoksullar m iin, Ocak aynn 15'inde bana yz. ruble daha vermeye sz verdi. Byle bir esere yz elli ruble vermenin Hristiyanla yakmyacan, sonunda kendisi bana itiraf etmek zorunda kald. Btn bunlar gerekten gzel eyler. Ama en fazla. can skc olan taraf Yoksullar m konusunda sansr he-

31yetinden henz bir haber almam olmam. Bu saf ve hilesiz eserimi kardlar sanki ve ben bunun sonucunun ne olabileceini bir trl kestiremiyorum. Ya baslmasn yasaklarlarsa? Ya silerlerse her satrn? Gerek bir felket olur bu! Nekressov da bana kendi Gnlk'nn vaktinde kamyacan ve bunun kendisine drt bin Ruble'ye mal olduunu syledi. Jakov Petrovi Goliadkin kt kiinin teki. Her eyden evvel son derece adi ve ben gerekten kendisini nasl idare edebileceimi bilmiyorum. Byk bir inatla daha hazr olmadm syleyip tek adm bile atmak istemiyor. Henz hazr deilmi, bir himi imdilik ama, gerektii zaman asl kiiliini gsterebilirmi. Neden gstermiyor yleyse? Her eyden evvel de dierlerinden kt olmadn sylyor. Hi aldrmyor benim abalarma. Ne kor- kun ve aalk bir adam. Hi bir art altnda mesleini ve ikiiliini Kasm aynn ortalarna kadar tamamlyamyacak. Hametmahaplar ile bir grme yapt halde iznini almaya bir trl istekli grnmyor - ama alr her halde. Onun zavall yazar bana gelince kt duruma sokuyor beni. Sk sk Bielinski'ye gidiyorum. Halk korumas hak-lmdaki fikirlerini bende de grd iin, bana son derece bir yaknlk ve efkat gsteriyor. Son zamanlarda Sha-'kespeare'nin eviricisi Kroneberg ile tantm. (Kendisi 'arkov'lu yal bir profsrn olu.) Geleceim - bilhas-.sa yakn geleceim benim iin ok iyi olabilir ama, tam tersine ve ktye de dnebilir. Bielinski Goliadkin! bitirmem iin beni iteliyor. Daha imdiden kitabmn hretini tm edebiyat lemine yayd gibi, hemen hemen de .Krayevski'ye satt (Not : Otetestvennia Zapiski dergisinin karcs.) Petersburg'un yars benim Yoksullar mdan szediyor. Grigorovi'in her bir iltifatnn deeri byktr. (Not : Dimitri Vasilivi Gregorovi (1822 - 99) saysz roman ve hikyelerin tannm bir yazcs ve Dos32 toyevski'nin Mhendislik okulundan snf arkada.) Hatta geen gn bana yle syledi: Je suis votre claqueur -chauffeur. Nekressov'un daima takn fikirleri var. Bu onun zaten var olma sebebi - byle domu olsagerek. Geenlerde bir akam dorudan doruya bana gelip, iine btn edeb evrenin gemilerini aktaraca Matrak bir Gnlk'n plnlarn aklad. Yaz ileri listesinin banda da ben, Grigorovi ve Nekressov var. Sonuncumuz da mali rizikolar yklenecek. Gnlk iki yapraktan ibaret olup her iki haftada bir kacak - ayn 7 ve 21'inde. Ad Suboskal. (Alayc) Maksadmz her eyi, insafszca rezil ve kepaze etmek - tiyatrolar, gazeteler, toplum, edebiyat, gnlk olaylar, sergiler, ilnlar, d haberler - ksacas akla gelen her ey. Btn bunlarn hepsi ayn ruh ve eilimde yaplmas gereken eyler. lk say 7 Kasm'da kacak. Nefis bir ekilde tertiplendi. Her eyden evvel resimli olacak. Almeti farikamz nl Bulgarin'in lflar. (Not : Fadey Bulgarin, (1789 - 1859) Polis tarafndan beslenen, kendisinden korkulan ve nefret edilen, muhbir ve gizli ajan olan bir gazeteci) rnein Severnaia Ptchela (Kuzey ars) gazetesinde kan makalelerinden aktarlan cmleler: Gerek iin lme hazrz, nk gereksiz yayamayz. Vesaire. Btn bunlarn altna da Fadey Bulgarin'in imzasn atacaz. Kasmn l'inde kacak el ilnlarnn da muhteviyat ayn ekilde. Nekressov'un bir fkra s. Belirli Petersburg rezillikleri, hakknda. (Tabi bunlar tap-taze cinsten olacak.) Eugene Sue'nin Yedi lml gnah adndaki beklenen hikyesi (hepsi sayfa tutacak). Tm gazetelere bir bak; evirof'un Pukin'in msralar hakknda bir konumas, ki stad bir seferinde baz kibar hatunlarn eliinde Roma'daki Kolluseum'da bu akc bir ka masay okuyana dek, kendilerine orasn mesken eden kurbaa ve kertenkeleler bu aheser satrlar dinliyebilmek iin sr-nerek yuvalarndan kmlardr. (evirov zaten buna ben33 F: 3zer bir nutku da daha evvel Moskova niversitesinde atmt.) Bundan sonra Slavofil'ler toplumunu mutlandracak bir rapor geliyor: Hazreti Adem'in Slav olup Rusyada yaad hakknda. Bu arada bu sorunun kesinlikle belirtilmesinin tm Rus halk iin ne derece nemli

olduu aklanacak. Ayn zamanda bizim Subaskal, Kukolnik'in bir resmi ile aadaki yazlar gz nne alarak, belirli bir ekilde dikkati ekecek. (Buradaki harf ve yazlar ba aa yazlm, cmleler ters dzenlenmitir.) Bilinen bir gerek ise, ylesine kt baslan bir resimden dolay musahhihin bu alt st ve tepe taklak cmleleri normal bir olay gibi almasdr. Gri-gorovi, halkn grlen eyler tepkisine dayanarak, Haftann Olaylar konusunda yaz yazacak. Ben ise, Bir uan efendisi hakkndaki mahedeleri ni yazacam. Senin, de anlyacan gibi, dergi son derece elenceli bir ey olacak - Alphonse Karr'n Guepes dergisinin tarznda bir ey-Btn milletin gzleri .kamaacak ama,, bana gelince, ayda yz il yz elli Ruble aras en dk maa alacam. Gazete baarl olacak. Hatt Nekressov iirler bile yazacak. IX KARDE MCHAEL'e. 16 Kasm, 1845 ok sevgili kardeim, Vaktimin darl dolaysiyle sana ok acele yazyorum. Goliatkin hal hazr olmad ama onu ayn 25'ine kadar muhakkak bitirmek zorundaym. Bana o kadar uzun zamandan beri yazmadn ki seni merak etmeye baladm. Daha sk yaz. Vaktin olmadndan bahsetmen dpedz bir samalk. Kiinin bir mektup yazmas iin gerekten o kadar ok zamana m ihtiyac var? Tara hayatnn ezeli i - .yapamama alkanl seni sadece mahvediyor aziz dostum benim -hepsi bu kadar. Eh, kardeim sanrm ki artk hretim tm iek amaya balad. Her yerde inanlmaz bir ilgi ve sonsuz bir hayranlkla karlanyorum. Bir sr nemli kiilerle ah-baplk kurdum. Prens Odoyevski kendisine bir ziyaret ada-mamla eref duyacan rica ederken, Kont Sollogup umutsuzluktan salarn yoluyordu Panayev ona btn dierlerini silip sprecek yeni bir dahinin doduunu sylemi. S. umutsuzca fr dolanp dierlerinin yannda Kra-yevski'ye de aka sormu: Kim bu Dostoyevski? nerede bulabilirim Dostoyevski'yi kimseye hrmeti olmayan ve herkesi alaya alan Krayevski'nin verdii cevap ise u: Dostoyevski tesadfen bile olsa kendisiyle tanma erefi ve zevkini size bahsetmeyecektir. Gen szlerinde hakl nk aha kalkm bir atn zerinde ve bylesine ahane bir e-kiide tenezzl edercesine konumakla beni yere vuracan zannediyor. Herkes bana dnyann bir harikasymm gibi bakmada. Azm aacak olsam, evre, acaba Dostoyevski ne dedi, Dostoyevski ne yapmay tasarlyor yanklaryle nlyor. Bielinski snrsz derecede seviyor beni. Paris'den yeni dnen yazar Turgeniev dostluktan daha ileri davrand bana. Bielinski'nin de aka sylediine gre Turgeniev yrekten kendini kaptrm bana. T. gerekten mkemmel bir kii ben de yrekten tutuldum ona. Yksek istidat olan bir yazar, asil, yakkl, zengin, zek, kltrl ve sadece yir-n-tibe yanda - Kaderden daha baka ne isteyeceini gerekten bilemiyorum. Btn bunlarn yannda inanlmaz derecede doru, iyi ve mkemmel terbiyeli bir tabiat var. Otedcestvennia Zapiski'de kan Andrey Kolosso adl hikyesini oku. Kahraman kendisi olduu halde kiiliini aklamaya lzum bile grmyor. 35 Henz zengin olmamama ramen, yoksulluktan da yaknmyorum. Son zamanlarda, geici de olsa meteliksiz kalmtm. Sonra Nekrassov, Subaskol adn verdiimiz ok ilgin, alayc Gnlk' yaynlama fikrini ortaya att. Ben de onun ilnlarn hazrladm. Bu gne dek kimse bylesine bir gazete karmaya teebbs etmedii iin bu byk bir heyecan yaratt. Bu bana Lucien de Rubempre'nin ilk makalesini hatrlatt, (not. Balzac'n Kayp Hayller, adl eserinden.) Bunlar imdiden O. Z. de ve dier gazetelerde yaynland. Bu iten yirmi Ruble kazandm. Cebimde metelik kalmaynca yeniden Nekrassov'a bavurdum. Onunla konuurken, aniden aklma dokuz mektupluk bir hikye yazmak fikri geldi. Eve gelir gelmez, bir gecede karver-dim. Yarm forma tuttu. Ertesi sabah yazy Nekrassov'a gtrdm ve 125 Ruble aldm. Bylece, Suboskal'da., forma bana cretim 350 Ruble olmu oluyor.

Akam zeri hikyemi, evremizden yirmi kiilik bir dinleyici topluluu nnde yksek sesle okudular. Ve hikye stn bir baar salad. Suboskal'n ilk saysnda yaynlanacak, l Aralk nshasn sana yollyacam. Deiik konular kavrayabilmek kabiliyetimi grnce Bielinski benden ve baarmdan emin olduunu syledi. Son zamanlarda parasz olduumu duyan Krayevski, efendice bir ekilde 500 Rubleyi dn olarak kabul etmemi rica etti. Ondan Forma bana 200 Ruble alacam umuyorum. Bir sr yeni fikirlerim var - ama bunlardan her hangi birini, kimseye aklayacak olursam, rnein Turgenieve ertesi sabah btn Petersburg, Dostoyevski unu veya bunu yazyor diye dedikoduya balam olacaktr. Gerekten kardeim, eer sana btn baarlarm anlatmaya kalkacak olsam bu mektup yeterli olmaz. Yaknda ok param olacan tahmin ediyorum. Goliadkin baar ile gelimekte. Bu benim aheserim olacak sanyorum. Dn ilk defa olarak P.'lerin evine gittim ve aklma taklan bir fikre baklacak olursa, galiba da karsna ak oldum. Akll, gzel tatl 36 ve allmam bir ekilde ak szl. yi vakit geiriyorum. evremiz ok geni. , Oysa sadece kendimden bahsediyorum - kusurumu bala aziz dostum. unu itiraf edeyim ki edindiim hret beni sarho edip bam dndrd. .Gelecek mektubumda sana Suboskal' yollyacam. Bielinski'-ye gre buna itirak etmemle kendimi kltm oluyorum. Elveda dostum. Sana iyi anslar diler ve terfiini tebrik ederim. Emilie Fyodorovna'nn ellerinden per ocuklar kucaklarm. Hepsi nasllar? Hami - Belinski yaynclarn beni paralamalarna engel oluyor. Bu mektubu yeni batan okudum ve iki sonuca vardm - ok gaddarcasna yazdm gibi kendini beenmiin de tekiyim. Hoa kal ve Allah akna yaz. Schiller'imiz muhakkak baslacak. Bielinski bu klliyat karmak fikrini ok iyi buluyor. Sanyorum ki zaman gelince iyi artlarla bu ii baaracam - belki de Nekrassov'la. Hoa kal. Btn Minna'lar, Clara'lar, Marianna'lar vesaireler inanlmayacak kadar cici eyler ama, fazla paraya mal oluyorlar. Son zamanlarda Turgeniev ile Bielinski benim dzensiz hayatm konusunda bana bir nutuk attlar. Bu dostlarm bana olan efkatlarn ne ekilde gstereceklerini bilemiyorlar - hepsi bana ak. x KARDE MICHAEL'e l ubat, 1846 ok sevgili kardeim. j Evvel sana unu diyeyim ki, sana uzun zamandan be37 ri yazmadm iin bana kzma. Allah adna yemin ederim ki, imdi de sana ispatlyacam gibi vaktim yoktu. Genellikle beni engelliyen, ayn 28'ine kadar bitiremediim, Goliadkin rezili oldu. Aslnda onu Austosta bitirmek istiyordum ama, ubat ayna kadar ertelemek zorunda kaldm. imdi sana Gnlk' yolluyorum. Yoksullar ayn 15'inde kt. Bilsen kardeim, kitabm ne ac bir ekilde yerildi, lllustration'daki eletirme sanki sonu gelmiyecek bir att. Ve Severnaia Ptchela'da kan yaz da inanlmayacak gibiydi. Her eye ramen ben Gogol'un eletirmeciler tarafndan nasl karlandn hatrladm gibi, her ikimiz de Pukin hakknda yazlan eyleri biliriz. Hatt halk bile fazlasyla kzgn. Okuyucularmn drtte nn bana svp saymasna ramen, geriye kalan drtte biri (hatta biraz daha az) kitab ar derecede vyor. Kitap sonsuz tartmalara konu oldu. Svyorlar, svyorlar, svyorlar ve gene de okuyorlar. (Gnlk hayret edilecek bir ekilde iyi sat yapyor. Kesin olan btn basknn iki haftada satlacadr.) Durum, Gogol iin de aynyd. Ona da svdler, svdler ama gene de okudular. imdi ise btn kavgalar unutuldu ve vme balad. Ben

itlerin nne sert bir kemik attm ama bunu onlar dnsn - lgnlar! oysa nm ykseltiyorlar. Kuzey Ar'snda kan yaz, onlarn eletirmelerinin bir yz karasdr. Akln tesinde aptalca bir i. Ama bir de bana yaplan vmeler. Sadece kaderimizi dn. Bielinski bile, Gogol'u ok gerilerde braktm kansnda. Eletirmeleri Niktenko tarafndan yazlan, Kitap severler kitabevinde yaknda Yoksullar m hakknda uzun ve iyi bir yaz kacak. Martta Bielinski ortal ayaa kaldracak. Odoyevski ise btn makalesini tm olarak Yoksullar a adyor. Dostum Sollogub da yle. Bylece gklere karldm kardeim. aya kadar da geirdiim deneyleri sana kendim anlatacam. Halkmzn dier kitlelerden hi bir fark yok. gdleri iyi ama, zevkten yoksunlar. Bir kimsenin nasl olup 38 da bu tarzda yazabileceini anlamyorlar. Her eserde yazarn kendi fikir ve tuhaflklanyla istelenmeye almlar. Ben ise kendi ynlerimi gstermemek kararna vardm. u veya bu grn, benim tarafmdan deil de Dyvukin tarafndan belirtildiini anlamayp, onun zaten baka trl konuamyacan dnecekler. Kitab ok ekilmez buldular. Oysa iinde tek bir fazla ve lzumsuz kelime yok. Bielinski gibi bir oklar; benim terkiplerden ziyade zmlem.e yoluyla yaptm alma tarzn ok deiik buluyorlar ki, bu - benim derinliklere inmem, atomlar araman ve btn bunlardan bir btn yaptlamamdr. Gogol daima geni alanlarda alm ve hi bir zaman benim gibi derinliklere inememitir. Kitabm okuduun zaman bunun sen de farkna varacaksn. nmde prl prl bir gelecek var. Bugn benim Goliadkin,> ortaya kt. Drt gn evveline kadar onunla urayordum. Otetestvennia ZapisTci'nin on bir yapram dolduracak. Goliadkin, Yoksullar mdan on defa daha gzel. ounlukla, l Ruhlar dan bu yana, Rusyada byle bir eyin olmadn sylyorlar ki, bu gerekten ahane bir baardr. Daha fazla lf ediyorlar. Ne sanyorlar beni? Goliadkin ok iyi bir ekilde meydana kt. Onu sen de son derece beeneceksin. Senin taraflarnda O. Z. yi alyorlar m? Krayevski'nin bana bedava bir nsha verip vermiyeceini bilmiyorum. Sana ylesine uzun zamandan beri yazmadm ki sevgili kardeim, son mektubumda, nelerden bahsettiimi bile bilmiyorum. Yaknda greceiz. Yazn kesinlikle sana ve arkadalarma gelip, btn bu sre iinde dehetli bir e-kilde yazacam. Fikirlerim var: ve imdi de yazyorum. Goliadkin iin tastamam 600 Ruble aldm. Bundan baka epey para geti elime. Son grmemizden bu yana 3.000 Rubleden fazla para harcettim. Gerek olan, hayatmn son derece intizamsz olmas... Shhatim tam. anlam le bozulmu durumda. Sinirlerim bozuk ve alak ateim rktyor beni. ylesine sefih oldum ki, artk dzgn bir hayat yayamyorum. 39XI KARDE MCHAEL'e l Nisan, 1846 Sana bu kadar uzun zamandan beri yazmadm iin bana sitem ediyorsun deil mi? Ama sana Popritin (Gogol'un Bir Delinin Hatrat adl eserinin kahraman) in-, azyla cevap vereceim: Mektuplar sama sapan eylerdir ve sadece eczaclar tarafndan yazlrlar. Sana ne syyebilirdim ki ? Btn sylemek istediklerimin hepsini sylemeye kalksam ciltler dolar. Her gn bana ylesine ok yeni eyler, sryle deiiklikler, ho ve ho olmayan, mutlu: ve mutsuz olaylar getiriyor ki bunlarn zerinde durmaya vaktim bile yok. Her eyden evvel, devaml olarak megulm. Kmelerle fikirlerim var ve aralksz olarak yazyorum. Ama benim gllerden bir yatakta yattm sanma sakn. Her eyden evvel ok para harcadm - kesinlikle sy-liyecek olursam tam 4.500 Ruble - seninle son grmemizden bu yana. Bin Ruble de dier ihtiyalarm iin. Senin de iyi bildiin gibi benim iktisad davranlarm beni soyup soana eviriyor ve ou zaman meteliksiz kalyorum.

Ama btn bunlarn nemi yok. hretimin tepesine varm durumdaym. Sadece benim bildiime gre iki aylk. bir sre iinde deiik gazetelerde benden otuz be defa. bahsedildi. Bazlar beni akln alamyaca kadar vdler,, bazlar ise daha ihtiyatl bir ekilde bahsettiler. Dier bazlarna gelince, onlar tarafndan da korkun surette halandm. Daha baka ne istiyebilirim? Sadece Bielinski gibi baz arkadalarmn benim Goliadkin im den memnun kalmam olmalar canmn sklmasna ve zlmeme sebep oluyor. zerlerinde ilk etkisi, kr bir heyecan, byk bir merak ve sonsuz tartmalard. kincisi ise gerek bir eletirme. Hepsi yani dostlarm ve halk bir azdan Goliadkin imin skc zayf ve okunamyacak kadar batan-savma yazlm olduunu sylyor. imizden biri kendini yormamak iin gnde sadece bir ksm okuyup zevkle dudaklarn aprdatyor. Halkn bir ksm iddetle kitabn dayanlmaz olduunu, kimsenin byle bir eseri okuyamyacan,. bunu basp yaynlamann byk bir delilik olduunu sylerken, dierleri ise iindeki her eyin hayattan alndn. ve kitapta kendilerini bulduklarn aklyorlar. Tekrar,, tekrar bir gerek bu. ylesine ok vgler iitiyorum ki, tekrarlamaktan utanyorum bunlar. Bana gelince bir sre cesaretimi korkun bir ekilde kaybettim. Korkun bir kusurum var: Balanmaz derecede hrsl ve bencilim. Bana balanan btn umutlar hayl krklna uratp, belki de-gerekten iyi bir eser olabilecek yazy berbat etmenin dncesi beni ok ar bir znt basks altnda brakyor.. Goliadkin dncesi hasta ediyor beni. Byk bir ksmn hem ok abuk, hem de yorgun olduum zamanlar yazdm. lk yars, ikinci yarsndan daha iyi. indeki son derece gzel ksmlarn yan sra ylesine iren bir ekilde berbat olanlar var ki, ben bile okuyamyorum. Btn bunlar bir sre cehennem azab verdi bana. Gerekten, sinirden hasta oldum. Sevgili kardeim iki haftaya kadar kitab yollyaca:m sana, oku ve drste fikirlerini syle bana. Hayatmdan ve son zamanlardaki almalarmdan bahsetmeyi bir kenara brakp biraz havadis vereyim sana. 1. incisi, en nemlisi: Bielinski O. Z.'nin yaz ilerini brakyor. Shhati son derece bozuk. Bir kaplcaya gidecek, belki de yabanc blgelere. Birka yl hi bir eletirme yaz-nyacak. Mal durumunu toparlamak iin son derece muazzam bir Gnlk karyor. Tam altm forma. Kendisine iki hikye yazyorum. Tra Edilen Sakallar ve Lavedilen Halk Dairelerinin Hikyesi. Son derece kibar bir ekilde her ikisinin de son derece ilgin ve ackl olduunu syledi-ler. Halk merakla bekliyor bunlar. Her ikisi de ksa hikye... Bundan baka Krayevski iin bir eyler yapp, Nekres40sov'a bir roman yazacam. Tmnn almas bir yl kadar srecek. Sakallar u anda hazr. 2. inci ksm haber: Bir sr yeni yazarlar tredi. Bazlar iin ben kutsal bir rakibim. Ksmen ilgin olanlar Herzen (skander) ve Gontorov. Herzen'in baz eyleri basld. Gontorov ise daha yeni yazmaya balyor henz bir eyi neredilmedi. Her ikisi de son derece takdir ediliyor. Ama u anda zirvede olan benim ve bunu sonuna kadar koruyacam umuyorum. Edebiyat hayatnda hi bir zaman bu gnk gibi alma, faaliyet olmamt. yi bir iaret bu. (Bundan sonra Dostoyevski'nin hayat hakknda baz nemsiz ayrntlar yer alyor. Dier tavsiyeler yannda Gthe'nin Reineke Fuchs'unu evirmesini sylyor.) XII KARDE MICHAEL'e (Tarihsiz) 1846 ok sevgili kardeim. Sana sadece bir ka satr yazabileceim. Ynla korkun zntlerim var ve durumum da umutsuz. Gerek u ki. btn plnlarmn artk hi bir deeri kalmad. Hazrlad-m hikye kitab ve sana bahsettiim btn hikyelerden hi biri son zamanlarda baslmad. Hatta Sakallar bile bamdan attm. Tmn birden braktm zira hepsi benim uzun sre evvel yarattm eserlerin eski bir tekrarndan baka bir ey deildi. Yepyeni, prltl, hayat dolu, de-iik; sryle fikirlerim var ve hepsi domak iin sabrsz-

lanyor. Sakallar n sonunu yazarken bunu kendim grdm. Benim durumumda her yeknesaklk ldrcdr. Yeni bir hikye zerinde alyorum. Eser tpk Yoksullar da olduu gibi kolay ve rahat gidiyor. Bu hikyeyi Krayevski'ye vermeye karar verdim. Bu Sovremennik'deki efendileri belki kzdracak. Buna ben de zleceim ama fazla deil. Eer eser Ocak ayna kadar hazr olursa, gelecek yl hi bir ey bastrmyacam: Yeni bir roman yazmaya karar verdim ve bunu yapana kadar da hi dinlenmi-yecein. Ama bu arada ne ile geineceim? Yoksullar ve yeni batan yazdm Goliadkin i kitap olarak karmak niyetindeyim... XIII KARDE MICHAEL'e 26 Kasn, 1846 Neretme konusundaki btn tasarlarm suya dt. Btn bu fikirler kr salyaca pheli olduu gibi olumam ve ok zamana muhta almalardr. Halk belki tutard. Ama ben bunu gelecek gze atmaya karar verdim. O zamana kadar daha iyi tannacam gibi, durumum da daha kesinlemi olacak. Ayrca biraz para da geliyor. Moskoval bir ressam Goliadkin i resimledi. Dier ikisi ise Yoksullar n resimlerini yapyorlar. Hangisi daha baarl olursa paray o alacak. Bernardski (Not: O zamanlar ok tannan bir kitap ressam ve klie oymacs) ubat aynda benimle i yapmak istediini sylyor. Onun resim42 43leri ile ssl kitaplarmn bask hakkn kendisine verecek olursam bana belirli bir para diyecekmi. imdiye kadar l Ruthlar resimlendirmekle uram. Tek kelimeyle bask fikirleri artk ilgilendirmiyor beni. Bundan baka vaktim de yok zaten. Yaplacak sr ile ilerim, almalarm var. Sana unu da syliyeyim ki, Nekressov Sovre-mennik'i, temsil ettii iin dergi ile olan btn ilikilerimi kestim. Krayevski'ye yazdm iin bana hayli kzd (Oysa aldm paray demek iin bunu yapmak zorundaydm.) ayrca kendi istei gibi, artk O. Z.'nin yazar listesinde olmadm aka bildirmemem onu sinirlendirmi. En ksa bir gelecekte benden hi bir yaz alamyacann farkna varnca yzme kar bir takm kabalklarda bulunup, benden para istiyecek kadar delice ileri gitti. Szn kabul ederek btn yeknu Araln 15'inde diyeceime dair bir senet imzaladm. apkalar ellerinde karma gelmelerini grmek istiyorum. Kendisini batan aa bir halaynca, tpk soyulmu bir Yahudi gibi szlanp ylmaya balad. Szn ksas adi bir hikye. imdi etrafa, benim kibirden aklm karp, para iin kendimi Krayevski'ye sattm haberini yayyorlar. Zira Maikov gazetedeki yazlarnda beni vyormu. Bundan byle Nekressov beni al aa etmek istiyor. Bielinski'ye gelince ylesine uysal ve kolay kandrlan bir kii ki, edeb konular hakknda bile haftada be defa fikir deitirdii oluyor. Mutlu gemi zamanlarmdan sadece onunla ilgimi kesmedim. Gerekten ok iyi bir insan. Krayevski btn bu olan bitenlere ylesine memnun oldu ki, bana para verip btn borlarm da Araln 15'ine kadar diyeceini syledi. Bu yzden yeni yln balarna kadar onunla almak zorundaym. Bak imdi kardeim - btn bu olanlardan sonra salam ve kuvvetli bir karara vardm. stidad olan ve yeni tomurcuklanmaya balyan bir yazar, gazete sahipleri ve nairlerle dosta ilikiler kuracak olursa, sadece kendini yaralam olur. Zira bunun neticesi, karlarndaki aalk 44 kiiler hemen kstahlk etmeye ve adice davranlarda bulunmaya balarlar. Bundan baka bir sanat bamsz olmal ve hereyden nce elindeki alma gcn kutsal sanat ruhuna adamaldr. Byle bir zorlu alma, kutsaldr, temizdir ve temiz yreklilie ihtiya gsterir: yreim ruhumda canlanan hayllerle, imdiye kadar asla arpmad gibi arpyor. Sadece ahlaken deil ayn zamanda vcutce de bir deiim geirmekteyim. Hi bir zaman byle aklm

bamda, shhatli olmamtm. Ruhum hi bir zaman bylesine rahat olmad. Btn bunlar iyi dostlarma borluyum: Beketov, Saliubezki ve beraber oturduum dierleri. Namuslu, hassas igdleri, iyi kiilikleri salam dostlar. Onlarla ilgi kurmam iyiletirdi beni. Sonunda hep bir arada oturmamz teklif ettik. Byk bir ev tuttuk ve btn masraflar eit olarak blmeye karar verdik ki, tm ylda 1200 Ruble civarnda. Ortak yaamann nimetleri ne kadar byk! Kendimin bir odas var ve gn boyu alyorum. XIV uzun bir mektuKARDE MCHAEL'e (1847 Ylnn balangcnda yazlm bunun hami'i) Glkle inanacaksn buna. Edeb almalarmn nc yl olduu halde sanki hal bir ryann iindeyim. Kendi hayatm grmediim gibi bunun farkna varabilecek zaman bile bulamyorum. Bireyler renmek iin de vaktim yok. Salam bir eye varmak istiyorum. Halk hakkmda ylesine kararsz bir hret yaratt ki, bu fkaralk cehenneminin ve devaml acele almann ne kadar devam deceini bilmiyorum. Ah bir kerecik istirahat edebilsem.XV KARDE MCIAEL'e (Hapisten) 18 Temmuz 1849 Sevgili kardeim, 11 Temmuzda aldm mektubun beni inanlmayacak kadar sevindirdi. Sonunda serbest brakldn. Gayet canl olarak, ailene kavutuun zaman, ne derece mutlu olduunu hayl edebiliyorum. Seni ne kadar sonsuz sabrszlklarla beklemilerdir. Gryorum ki hayatn deiik bir ekil almann eiinde. imdi ne ile megul oluyorsun ve asl nemlisi, kendini geindirmek iin neler dnyorsun? in var m ? Ne eit ? ehirde yaz gerekten de bir skntdr. Bana sadece yeni bir eve getiinden bahsediyorsun; yeni evin her halde ok daha kktr. Gerekten btn yaz darda geiremediine zldm. Gnderdiin eylere teekkrler ederim. Beni gerekten oyalayp skntlarm azalt-: tlar. Sevgili dostum.bana midimi kaybetmememi yazyorsun. Gerekten de midimi kaybettiim yok. Kesinlikle hayat burada, hazin ve yeknesak ama baka nasl olabilir? Her eyden evvel pek okadar deimez ekilde de skntl deil. Zaman burada ok intizamsz bir ekilde geiyor - yani bazen ok abuk, bazen de ok ar. Zaman zaman byle bir yaama tarzna altm hissediyorum ve hi bir eyin! fazla nemi olmuyor. Elbette btn cazip dnceleri ka-famdan silip atmak istiyorum ama, bazen baarl olamyorum buna. Genlik gnlerimin taptaze duygu ve haylleri bir frtna gibi ruhumu dolduruyor ve ben gemii yeni batan yayorum. Olanlarn tabii sralaryla demek istiyorum. Simdi gnler bir hayli uzad iin, bir bakma daha neeliyim yamurlu gnler dayanlmayacak kadar skntl ve 46 byle zamanlarda istihkm bodrumlar korkun gaddar grnyorlar. Her ne hal ise meguliyetim var. Zamann bo yere gemesine imkn vermiyorum. ki romann ve hikyenin taslaklarn yaptm. imdi bir roman yazyorum ama fazla almaktan kanyorum. yaptm zaman. bunu byk bir zevkle yaparm (imdiki kadar akla hi bir zaman almadm) ve bu her zaman beni tahrik ettii. gibi sinirlerimi de etkiler. Hrriyet iinde altm zamanlar daima yaptklarm hayretle deitirmek zorunda kalrdm. Ama buradaki heyecann sonu, yaplan ilerin yardmsz bir ekilde buharlanmas oluyor. Shhatim iyi, sadece basurlarmdan ve gergin olup devaml bir crescendo halinde olan sinirlerimden ikyetiyim. Ara sra nefes darl krizleri geliyor. tahma gelince her seferki gibi, hi de tatmin edici deil. Uykum kt ve skntl ryalar gryorum. Gndzleri be saat kadar uyuyup, geceleri en azndan drt defa uyanyorum. Beni gerekten rahatsz eden; bu ite. En kts alacakaranln balad saatler. Saat dokuzda buras olduka karanlk oluyor. ou

zaman sabahn bir veya ikisine kadar uyuyamyorum ki, karanlkta. yatmak zorunda olduum bu be saat yle kolay dayanlacak gibi deil. Bunlar shhatimi her eyden daha fazla zedeliyor. Mahkememizin ne zaman bitecei hakknda hi bir ey syliyemem. Zira zaman anlamn kaybetmi durumdaym. Kullandm bir takvimin zerini ilgisizce izip, her geen gnn yanna, Bitti yazyorum. Buraya geldiimden beri fazla bir ey okuyamadm. Kutsal lkeye ait iki seyahat notlar ile Demetrius von Rostof'un eserleri. Sonuncusu beni hayli ilgilendirdi. Ama bu eit okuma nedir M? Ummanda bir damla. yle sanyorum ki dier eit kitaplar beni fazlasiyle memnun edecekleri, kendi fikirlerimi dierlerininkiyle kyaslayp ayarlamak bakmnda faydal. olacaklar ve benim baka bir havaya girmemi salyacaklardr. te sana imdiki var oluumun btn ayrntlar - syleyecek baka bir eyim yok. Aileni shhatte bulmu olmana ok sevindim. Serbest braklman Moskova'ya yazdn m? Orada bir eyler yaplmamas ok yazk. Seninle bir gnck beraber olmay isterdim. Bu kaleye getirildiimizden beri ay geti kim bilir daarcklarnda bizler iin daha neler vardr. Her halde btn yaz sresince bir tek yeil yaprak bile gremeyeceim. Hatrlar msn Mays'ta bizleri o kk baheye karrlard dolamak iin, yeil yeni yeermeye balamt. Reval' hatrlamaktan bir trl kendimi alamyorum. Btn mevsim seninle beraberdik. Sonra mhendis okulunun bahesi, senin de ayn benzetmeleri yaptn sanyorum. O kadar kederliydim ki. Ve btn bunlarn dnda daha bir ok kiileri grmek istiyorum. En fazla kimleri gryorsun? sanrsam herkes sayfiyededir. Ama kardeimiz Andrey kesinlikle ehirde olmal. Nikolay'y gr-dn m? Hepsine benden selm et. Btn ocuklarn benim iin p. Karna selm syle ve beni dnmesinin beni ok mutlandrdn anlat. Benim iin zlme sadece bir arzum var - shhatte kalabilmek. Sknt geici bir eydir, Ne'eli olmak ise bende son areye dayanr. nsanlarn yaamak iin inanlmaz derecede istekleri ve dayanma gleri vardr. Kendimde de bunun bylesine ok olabileceini asla tahmin edemezdim. Ama tecrbelerimden imdi biliyorum bunu. Elveda, umarm ki bir ka satr seni memnun etmitir. Benim tandn kimi grrsen gr selmlarm syle - kimseyi unutma ben hi birini unutmadm. ocuklar hakknda ne dnyorlar ve ortadan bylesine kaybolmam kendilerine nasl aklyorlardr! Hoakaln eer yapabilirsen O. Z. yi yolla. Hi olmazsa o zaman okuyacak bir eyim olur. Bir ka satr yaz bana - Bu beni son derece mutlandracak. Gelecek sefere kadar! 48 XVI KARDEi MCHAEL'e (Hapisden) 27 Austos, 1849 'Sana cevap verebildiim iin ok mutluyum kardeim, ayrca gnderdiin kitaplara da teekkr ederim. Gene mutluyum ki ceza evi hayat vcudum zerinde kt etkiler yapmam. Her eyden evvel gnderdiin O. Z. iin minnettarm. Ama fazlasyle ksa yazyorsun, benim mektuplarm-sa seninkilerinden ok daha uzun ve etrafl her halde gelecek sefere daha iyi yazarsn. Hakkmda sana kesinlikle syleyecek bir eyim yok imdiyedek durumumuz hakknda hi bir ey bilmiyorum. Kiisel hayatm her zamanki gibi yeknesak ama, iinde hemen hemen onyedi aa bulunan bahede dolamama izin verdiler. Byk bir mutluluk bu benim iin. Ayrca akamlar bir de mum veriyorlar bu da talihimin ikinci ksm. ncs ise ksa zamanda bana cevap verirsen benim talihim olacak. O.Z. gelecek saysn da yolla bana. Durumum her sayy byk bir heyecanla bekleyen taral bir yazar, ya da tarann yeknesak hayatnn skntsndan lecek hale gelmi bir arazi sahibinden farksz. Bana baz tarih eserler yollayabilir misin? ok iyi olur bu. Ama en iyisi bir ncil yollaman. (Her iki vasiyetleri de) ihtiyacm var. Eer mmkn

olabilirse Fransz'ca evirisini yolla. Yanna bir de Slav basks ekliyecek olursan bu da benim iin byk bir mutluluk olur. Salm konusunda sana hi bir iyi ey syleyemiye-ceim. Bir aydan beri hemen hemen Hint ya ile yayorum. Basurlarm her zamanki gibi ikence ediyorlar bana. Ayrca daha evvel asla hissetmediim bir ar balad gsm49 F: 4de sinirlerimin bozukluu hissedilir derecede artt, hele ak-am saatlerinde. Geceleri uzun ve korkun dler gryorum. Son zamanlarda sk sk, sanki altmdaki zemin sallanyor. Bu da odam bir vapur kamarasna benzetmekte. Eskiden sinirlerim beni ylesine rahatsz ettii vakit gerginlii yaz yazmakta kullanrdm. Byle durumlarda hem fazla hem daha iyi yazardm. Ama imdi kendimi bsbtn harap etmemek iin iten kayorum. hafta dinlenip bu sre iinde tek bir satr bile yazmadm, imdi yeniden balam durumdaym. Btn bunlar bir ey deil. Sonuna kadar dayanabilirim. Belki dzelirim yeniden. Moskova'-dakilerin maceramzdan haberleri olmadklarn sandn, yazdn zaman beni son derece arttn. Bunu defalarca dnp vardm netice byle bir eyin imknsz olaca, oldu. Hereyden evvel bilmeleri lzm gelir, ama ben onlarn bu sessizliini baka bir sebebe dayandryorum. Ve bu. da her eyden evvel beklemi olmalardr. Gayet ak bu... (Mektup bundan sonra kardeinin aile hayatndan bahsediyor ve Dostoyevski O. Z. de kan baz yazlar konusunda nemsiz baz iaretlerde bulunuyor.) XVII KARDE MCHAEL'e 22 Aralk, 1849 (Hapisten) Bugn 22 Aralkta hepimizi Semyonovski meydanna gtrdler. Orada bizlere lm hkmmz okuduktan sonra pmemiz iin ha verildi ve balarmzn zerinde haner 50 krld. Mezar tuvaletlerimiz de (beyaz gmlekler) hazrlanmt. Sonra iimizden n lm cezasn yerine getirmek iin kazklardan yaplm itin nne gtrdler. Ben srada altncydm. er kiilik topluluklar halinde aryorlard bizi. Ben ikinci toplulukta olduum iin, bir dakikadan fazla mrm kalmamt. O zaman seni dndm kardeim benim. Son anmda kafamda yalnz sen vardn. Belkide hayatmda ilk defa seni ne derece sevdiimi o zaman rendim sevgili kardeim. Son ayrlk da en yaknmda duran Plesteiev ile Dourov'u kucaklamam iin vaktim vard. Sonra ekilme emrini duyduk. Direklere balanm olanlar geri getirildiler ve bizlere mparator Hazretlerinin hayatmz baladn bildiren yazsn okudular. Sonra son hkm okundu. Sadece Palm affedilmiti. Ayn rtbeyle birliine yolland. F. Dostoyevski XVIII KARDE MCHAEL'e 22 ubat, 1854 (Omsk'dan) Nihayet seninle daha aka ve daha makul bir ekilde konuabileceim. Ama bir satr daha yazmadan unu sormalym sana: Allah akna bu gnedek bana neden tek bir kelime bile yazmadn syler misin? Senden bunu nasl bekliyebilirdim ? En yalnz ve terkedilmi durumumda senin artk hayatta olmadm dnp korkun umutsuzluklara kaplyordum. Geceler boyu uzun uzun ocuklarnn 51ne olduklarn dnyor ve onlara hi yardmda bulunma imknna sahip olmadm iin kt kaderime lanetler ediyordum. Ama senin hayatta olduunu iittiim zamanlar (ki bu sadece uzun sre ektiim hastalm srasnda oldu) sana ac bir ekilde sitemler ediyordum. Sonra akln bu kzgnlk sresi geiyor ve affediyordum seni. Kendimi kyasya zorluyordum seni hakl karabilecek bir sebep bulmak iin ve bunu bulduum zamanlarda rahatlyordum -

u ana kadar da sana olan inancm kaybolmu deildir zaten: Beni sevdiini ve beni hatrladn biliyorum. Sana resm makamlarmz yolu ile bir mektup yolladm. Alm olman gerekir bunu. Senden bir cevap beklediim halde, hi bir ey alamadm. O zaman bana yazman yasaklanm myd? Ama ben byle mektuplara izin verildiini biliyorum. Zira siyas sulardan buraya gnderilmi olan mahkmlar, ylda bir sr mektup alyorlar. Hatt Dourov'a bile geldi. Defalarca grevlilere, mektuplama meselesinin nasl olduunu sorduumuzda, bizlere mektup yollamann yasak olmadn akladlar. Ama ben senin bu sessizliinin asl sebebini kuldum. Bir polis karakoluna gidemiyecek kadar tembeldin, ya da bir kere gittiinde, sana hi bir eyden haberi olmayan oir grevli Hayr cevabn verdi. Bir sr kiisel korkular yaratmaya sebep oldun. Senin bir mektuba bile nem vermeyeceini dndke, gerekten daha nemli olan eylere de al-drmyacan kansna vardm. Mmkn olduu kadar abuk yaz ve cevap ver bana. Frsat kollamana lzum yok. Resm yollardan yolla. Elinden geldii kadar ak ve teferruatl yaz. Bu gnlerde somundan kesilmi bir dilim ekmek gibiyim. Geriye uzanmak istiyorum ama olmuyor. Les absents ont toujours tort. Yoksa bu deyim ikimiz iin de mi gerek oldu ? Ama zme kendini: inanyorum sana. Cezaevinden kal bir hafta oldu. Bu mektubu sana en kesin bir gizlilikle yolluyorum. Kimseye tek bir kelime bile etme bu konuda. Sana Sibirya Ordu birlikleri'nin resm kanal ile bir mektup daha yollyacam, ona en ksa zamanda 52 cevap ver - bu mektuba ise ilk msait frsatta. Btn bunlara ramen yazacan resm mektupta, son drt ylda neler yaptn bana etrafl bir ekilde anlat. Ben ise kendi hesabma sana ciltler yollamak isterdim. Ama benim zamanm bu yapraa bile yetmediinden sana ancak ok nemli olan eylerden bahsedeceim. En nemli olan nedir? En nemli olan neydi benim yakn gemiimde? Hatrladm vakit bu mektubun bile buna yeterli olmadn anlyorum. u anda aklmda olanlar sana nasl syliyebilirim ? Dndm eyler, yaptm eyler, yediim cezalar, varabildiim sonu. Byle bir greve kalkamam bile. Kesinlikle yaplamaz byle bir ey. Bir ii hi bir zaman yarm brakmak istemem. Sadece bir para sylemek, hi bir ey sylememek demektir. Her ne ise imdi tafsiltl bildirim eline geecek. Oku ve ne karrsan kar. Sana her eyi anlatmak benim iin bir grev olduundan ie btn hatrladklarmla balyorum. Birbirimizden nasl ayrldmz aklnda m benim aziz ve sevgili dostum? Sen benim yanmdan ayrlmtn ki, mz, Dourov, Yastr-embski ve ben prangaya vurulmak zere dar karldk. Noel gecesi (1849) tam gece yars, zincirler ilk defa dedi-ler bana. En azndan be kilo ektiklerinden yrmeyi inanlmayacak kadar zorlatryorlard. Sonra her birimizi yanmzda birer jandarma olduu halde ak kzaklara bindirdiler - grevli kafileyi yola dzd - ve Petersburg'u terket-tik. Yreim arlamt sanki. Bir sr kark ve deiik, hi bir kesinlii olmayan hisler doldurdu iimi. Garip bir rpm gibi atan yreim onun arsn uyuturuyordu. Temiz hava canlandrcyd ve onun etkisinde her yeni deneyin banda duyulan o canl garip merak ve sabrszlk beni ra-hatlandrd. Dikkatle Petersburg'un bayram klar ile donatlm evlerine bakyor ve elveda diyordum her birine ayr ayr. Senin evinin nnden getik. Krayevski'nin pencereleri prl prld. Bana, onun bir Noel ziyafeti vereceini, senin ocuklarn ve karn Emilie Fyodorovna ile birlikte ora53ya gideceini sylemitin. Evin nnden geerken korkun bir hzn kaplad iimi. Kklerden ayrlyordum. Onlar iin ylesine yalnz hissediyordum ki kendimi, yllar sonras bunu hatrladm zamanlar bile gzlerimin yaarmasna engel olamadm. Yaraslov'un telerine gtrlyorduk. drt durak sonra sabahn kurun alacakaranlnda Schlsselburg'da durup bir hana girdik. ylesine istekle ay itik ki orda, sanki bir haftadan beri elimizi hi bir eye srmemitik. Sekiz aylk tutukluluktan sonra kzak iinde gittiimiz altm verst (1.07 Km.'lik bir Rus uzunluk ls) iyice amt itahlarmz. Bugn bile o halimi zevkle hatrlyorum.

Kvammdaydm. Dourov devaml olarak gevezelik ediyor, Yastreemski gelecein istenmiyen korkularndan bahsediyordu. Hepimiz grevlimizle daha iyi ahbap olabilmek iin elimizden gelen gayreti gsterdik. Bize karg arkadaa, iyi davranan yal ve iyi bir adamd. Hayatta ok ey grm. Btn Avrupay dolam. Yolda bize devaml yaknlk gsterdi. Ad Kusma Prokofyevi Prokofyef. Btn bunlarn arasnda bize bir de kapal kzak temin etti ki bu son derece makbule geti. Dayanlacak gibi deildi ayaz zira. Ertesi gn bayramd. Belirli duraklarda deien srclerin zerinde kpkrmz kuakl kurun Alman abasndan paltolar vard. Kimseler grnmyordu ky sokaklarnda. Bizleri Petersburg, Novgorot ve Yaroslavl Valiliklerinin uzaklarndan gtrdler. Birbirlerinden ok uzakta sryle kk ve nemsiz ehirler vard. Ama bir Bayramda bunlardan birinden geecek olsak yiyecek boldu dorusu. Srdk - korkun srdk giyimlerimiz scakt, bu bir gerek ama zaman zaman kzaklarda on saat oturmak zorunda kalyorduk, ancak alt veya yedi durakta bir mola veriyorduk. Sabaha kadar donuyor ve duraklardaki scak odalara zor alyordum kendimi. Sylemesi tuhaf ama bu seyahat tam mnsiyle bana shhatimi kazandrd. Perm yaknlarnda baz geceler souk krk derece kadar oluyordu. Byle bir eyi 54 hi tavsiye etmem sana. Son derece kt bir ey bu. Ural-lar getiimiz an son derece hazindi. Atlar ve kzaklar karn derinliklerine battlar. Korkun bir kar frtnas vard. Kzaklardan indik geceydi ve kzaklar kardan kurtarlana kadar ayakta bekledik zerimizde kar frtnas fr dolanyordu. Avrupa ve Asya'nn smrndaydk. nmzde Sibirya esrarengiz geleceimizle birlikte uzanyordu. Ardmzda ise btn gemiimiz. ok hzn verici bir eydi bu. Gzlerim yalarla doldu. Yol boyunca kyller bizleri grmek iin akn akn kylerinden frlyorlard Duraklarda ise ayaklarmzda prangalar olduu halde bizden istenen fiatlar aslnn misliydi. Btn gayretlerimize ramen Kusma Prokofyevi'in masraflarmzn yarsn zerine almasna engel olamadk. Bylece btn yolculuk boyunca her birimizin masraf sadece onbe ruble oldu. 12 (1850) Ocakta Tobalsk'a geldik. lgililerin nnden geit resini yaptktan sonra zerlerimiz arand ve btn paramz aldlar. Ben, Dourov ve Yastvembiski ayn hcreye kapatldk. Spieniyof ve .dierleri bizden nce geldikleri iin de birbirimizi ancak bir kere grebildik. Sana Tobolkta kaldmz alt gn iinde edindiim intibalar anlatmak isterdim ama burada yerim yok. Sana sadece orada bize gsterilen efkat ve yaknlktan bahsedebilirim ki, bu bize sanki btn gemii unutturan bir mutluluk oldu. Buradaki eski mahkmlar (ve hatt karlar) bizimle ilgilenip bizlerin tek dost ve akrabalar oldular. (Not: 14 Aralk 1S25 de yaplan Hkmet darbesine katlan Aralklar ad verilen ve Sibiryaya srlen kiiler) Yirmi be yldr zdrap ve sknt imtihanna tutulan bu asl ruhlar! ok sk muhafaza altnda tutulduumuzdan onlar pek sk grmemekle beraber bize elbise yiyecek gnderip rahatmz temin ederek bize cesaret verdiler. ok az ibie getirdiime ac bir ekilde piman oldum ama onlar 55bana elbise de gnderdiler. Nihayet Tobolsk'dan ayrlp gn sonra Omsk'a vardk. Tobolsk'dayken gelecekteki stlerin konusunda bilgi edinmitim. Kumandan drst bir kiiydi ama o Krivzov de- nen Binba inanlmayacak kadar adi bir zalim, ayya, he-kr ksacas tahmin edilebilecek dehetlerin en byyd. Daha balangta Dourov ile beni mankafalar diye armaya balayp haddimizi bilmediimiz ilk an dverek cezalandracana yemin etti. ki yldr bu grevdeydi ve imdiye kadar en iren ve kanuna uygunsuz eyleri yapmt. ki yl sonra yaptklarndan dolay asker mahkemeye verildi. Tanr korudu beni ondan. Krktk sarho yanmza gelir (bir sefer olsun ayk grmedim) zararsz bir mahkmu arar ve sarho olduu mahkmun bahanesiyle onu dvmeye balard. Sk sk geceleri gelerek rast gele ceza verir, unun veya bunun sa taraf yerine sol tarafnda yattn, ya da kiminin uykuda konutuunu, dinlediini ileri srerdi. Ksaca sarho,

aklna gelen her ey. Uzun bir sre byle bir adama dayanmama imkn ve ihtimal yoktu. Ayrca, aylk tekmilleri de Petersburg'a yazan oydu. Tobolsk'da mahkmlarla tanmtm. Omsk'da ise drt yl sreyle, onlarla beraber yaamak zorundaydm. Sert, kzgn ve ac kiilerdi. Asalete olan dmanlklar sonsuz olup asil olan bizlere snrsz bir dmanlk ve nefretle bakyorlard. Ellerinden gelse i i yerlerdi bizi. Nasl bir tehlike iinde bulunduumuza kendin karar ver. Onlarla ayn adetleri paylamak, beraber yemek yemek, ayn yerde uyumak ve bize devaml olarak yaplan hakaretlere asla itiraz edememek. Siz asillerin demir gagalar vardr. Para para ettiniz bizi. Efendiler sizken halka eziyet ettiniz. imdi kt gnler kendi banza gelince bizlerle karde olmak istiyorsunuz. Bu nakarat drt yl srayla geliti. Bizlere zdrap vermekten asla bkmayan yzelli dman. Bu onlarn elencesi, oyunu, vakit geirme aracyd. Tek kalkanmz onlara karg ka56 ytsz olmak ve ahlk yksekliimizdi ki bunu tanyp kabul edip sayg duymak zorunda kaldlar. Onlarn isteklerine ba; emeyiimize ardlar. Kendilerinden stn olduumuzu kabul ediyorlard. Suumuzun ne olduu hakknda en ufak bir fikirleri bile yoktu. Bu konuda son derece ihtiyatl olduumuz iin hi bir zaman birbirimizi anlamadk. Asalete kar gttkleri kin ve nefreti zerimize aktmalarna engel olmadk. Orda geirdiimiz zamanlar ok ktyd. Asker bir hapishane sivil bir hapishaneden daha beter. Tm drt yl zindan duvarlar arasnda geirdim. Dar sadece ar i yapmak iin karlyordum. Her zaman olmamakla beraber i ard. Ara sra kt havalarda yamurda ya da kn dayanlmayacak ayazda kuvvetim terkedecekti beni. Bir seferinde cvann bile donduu krk derecelik bir soukta drt saat fazladan i yapmak zorunda kaldm. Bir ayam dondu. Hep birlikte bir baraka odasnda yayorduk. Yllar ncesi ie yaramadndan dolay yklmas gereken rezil bir tahta bina dn. Yazlar dayanlmyacak kadar scak, klar ise dayanlmayacak kadar souk. Tahtalarn tm rm. Yerde bir parmak kalnlndaki pislik her an iin kayp dmek tehlikesi yaratyor insana. Kk pencereler ylesine donmu ki insan gndz vakti bile okumakta glk ekiyor. Camlardaki buzun kalnl sekiz on santim var. Tavan akyordu. Her yerde esintiler var. Bir fya doldurulmu Ringa bal gibiyiz.. Soba alt ktkle yand halde oda snmyor ve buzlar erimiyor. Btn k sresince ierinin, havas ekilir gibi deil. Mahkmlar ayni odada amarlarn ykyorlar ve etraf ylesine ya oluyor ki kmldamaya cesaret edemiyor insan. Alaca karanlktan sabaha kadar baraka odasn terketmemiz yasak. Kaplar kapal; D odaya tabii ihtiyalarn giderilmesi iin byk bir tahta yalak konulmu ki insann nefes almasn imknszlatryordu. Btn mahkmlar domuz gibi kokuyorlar, syledikleri insandan baka bir ey olmadklar ve yaamak zorunda olduklar iin ellerinden fazla bir ey gelmedii. plak tahtalar zerinde 57 uyuyoruz. Her kiiye bir yastktan fazla msade edilmiyor. zerimize ise ksa koyun postlar rttmzden, ayaklarmz devaml olarak akta kalyor. Bu yzden de her gece devaml olarak donarcasna yoruz. Bitler, pireler ve her trl dier haarat anbarlar dolusu. Kn zerimize ince koyun postlar, ayaklarmza ise ksa konlu izmeler veriyorlar giymek iin. Bu ekilde tehiz edildikten sonra da almak iin ayaza kyoruz. Yemee gelince, ekmek ve lhana orbas. Talimatnameye gre orbann iinde kelle bana yzyirmibe gram et bulunmas gerek, iine daima sosis attklar iin ben bu g-ne dek gerek bir et parasna rastlam deilim. Bayram gnleri yulaf ezmesi veriyorlar ama, iinde, hemen hemen yan damlas yok. Oru gnlerinde ise sadece lahana. Midem bu ekilde yemekten berbat oldu. Sk sk hazmszlk ekiyorum. Btn bunlardan sen de gryorsun, insann burada parasz yaamasnn imkn yok. Eer param olmasayd muhakkak mahvolurdum. Kimse dayanamaz byle bir hayata. Ama her

cezal bir takm el ileri yapp satyor, bu da onlarn eline bir ka kuru gemesini salyor. Ben sk sk ay iip kendime bir para et alyordum ki bu da benim kurtu- luum oldu. Ttn imeden durmann imkn yok, aksi halde insan pis kokudan boulabilir. Btn bu iler grevlilerden habersiz yaplyordu tabii. Sk sk hastahaneye yattm. Sinirlerim ylesine bozul-mutu ki sara nbetleri geirdim. Neyse ok sk olmad bun-lar. Bacaklarmda da romatizma var. Btn bunlarn dnda iyi hissediyorum kendimi. Bu rahatszlklarn zerine, bir de insann bir kitap bulmasnn imknszln ekle. Bir kitap bulduum zamanlarda gizli okumak zorunda kalyordum. evremde ard aras kesilmez nefret, karklk, kavgalar, sregelen fitnecilikler hkm srd gibi, bir dakika da yalnz kalmamn imkn yoktu -ve hi bir deiiklik olmadan drt uzun yl devam etti bu. Burada hi de mutlu olmadm sylersem bana inanrsn deil mi? Btn bunlara bir de 58 hi eksilmeyen, cezaya arptrlmak, zincire vurulmak, ruhun devaml eza ekmesini eklersen hayatmn tablosu kar karna. Btn bunlardan sonra, sana ruhumun, inancmn, aklnm ve yreimin deiikliklerin nasl skntsn ektiini anlatmay denemiyeceim bile bu drt yl iinde. Ama aklm ebed bir ekilde teksif etmem, ac gereklerden kaarak ii-me dnmem meyvalarn vermeye balad. Dier gnlerde asla dnmediim ylesine yeni fikirlerim ve mitlerim var ki. Btn bunlar senin iin karmakark eyler olacandan dier konulara geiyorum. Bir kelime sylemek istiyorum sadece: Beni unutma ve bana yardm et. Paraya ve kitaba ihtiyacm var. Tanr akna yolla bunlar bana. Omsk nefret edilecek bir delik. Nerdeyse tek bir aa bile yok. Yazlar-scak ve rzgrlar, kum frtnalar, klar ise kar frtnas getirir. Etraf hemen hemen hi grmedim. Genellikle askerlerin oturduu ok pis bir yer. Son derece de sefih ve bozuk ahlkl, avam tabakas demek istiyordum. Eer bz kiileri kefetmemi olsaydm tam anlam ile aklm oynatrdm. Constantin vanovi vanov bir karde benim iin. Yapabilecei, elinden gelen her eyi yapt benim iin. Kendisine borcum var. Eer Petersburg'a gelecek olursa ona yaknlk gster. Yirmi be ruble borcum var. Ama onun bana gsterdii yaknl, btn isteklerimi yerine getirmesini ve benimle z kardeim gibi ilgilenmesini nasl deyebilirim? Bu bakmdan kendisi tek teekkre borlu olduum kii deil. Kardeim, dnyada hl asil tabiatl kiiler var. Sana daha evvel de sylediim gibi, sessizliin bana z-drap veriyordu. Yolladn paraya teekkr ederim. Gelecek mektubunda (resmi bile olsa, zira imdilik seninle mektuplamamn mmkn olup olamyacan bilmiyorum.) gelecek mektubunda, bana etrafl yaz. ilerinden, Emilie Fyodorov-na'dan, ocuklardan, tanlardan akrabalardan, Moskovada-kilerden kimlerin lp kimlerin kaldndan ve zellikle kendi iinden bahset. Hangi sermaye ile baladn (Not: Michael Dostoyevski'nin o zamanlar bir sigara fabrikas vard.) Kr 59getiriyor mu? Paral msn? Ksacas, bana maddi bakmdan destek olabilir misin O halde ka para yollyabilirsin ylda? Ama sakn resmi mektupla para yollama, hele emin ve gizli bir adres bulamyacak olursam. imdilik, paketleri gnderen adm Michail Petrovi olarak kullan. (Anlyorsun deil mi?) u anda biraz param var ama hi kitabm yok. Bu yln dergilerini yollyabilir misin? Hi olmazsa O. Z'leri. Ama acele olarak istediklerim unlar (ok nemli) eski tarihiler (Franszca evirileri); yeni tarihiler: Guizot, Thierry, Thiers, Ranke ve dierleri. Mill incelemeler, kilise bykleri. Ucuz ama en geni bilgi veren basklarn se. iadeli olarak yolla. Krgz bozkrlarnn ucunda olan Semipalatilsk'e gitmem emredildi. Adresimi bildireceim sana. imdilik u adresi vereyim: Semipalatinsk, Sibirya Alay, Yedinci Tabur, Er F. Dostoyevski. Resmi adres bu. Mektuplarn buraya yolla. Ama kitaplar iin baka bir adres vereceim. imdilik Mic-hael Petrovi diye yaz. Unutma, her eyden evvel Almanca bir szle ihtiyacm var.

Semipalatinsk'de beni nelerin beklediini bilmiyorum. Hizmeti fazla nemsediim yok. Beni asl ilgilendiren, kendini kullan ve benim iin bz kiilerle ilgi kur. Bir iki yl sonra beni Kafkas'lara gnderemezler mi ? Hi olmazsa o zaman Avrupa Rusyasnda olurum. En byk isteim bu. Tanr akna sala bunu benim iin. Kardeim! Beni unutma. Yazlarmla seni azarlyor, haysiyetini kryorum. Ama sana olan inancm henz snm deil. Kardeimsin ve beni severdin. Paraya ihtiyacm var. Yaamak iin bir eylerimin olmas lzm. Bo yllar olmayacak bunlar. Benim iin sarfettikle-rin kaybolmayacak. Eer bana yardm edersen ocuklarnn nafakasn alm olmyacaksn. Yaarsam bunu sana faizi ile derim-binlerce defa. Alt yla, belki de daha evvel, kadar kitaplarmn baslmasna izin alacamdan eminim. Belki ok baka trl de olabilir ama, imdilik pervaszca yazmak istemiyorum. Benden tekrar haber alacaksn. Bir gn gene greceiz kardeim. Buna kerrat cetveline inandm gibi inanyorum. Bu benim ruhumda ap ak bir 60 ey. Btn geleceimi gryorum gzlerimin nn serili. Ve baarl olacam. Sadece insanlardan ve zalimlikten korkuyorum. Benden holanmyacak bir st subayla ne kadar kolay karlaabilirim (byle kiiler de vardr). Devaml ekilde askerliin sertlikleriyle bana eziyet edip beni mahvedebi-lir-zira zayfna ve asker hayatnn tam ykn ekemem. Ordakiler olduka basit kiilerdir diye teselli ediyor evremdekiler beni. Oysa ben basit olanlardan, kark olanlardan fazla korkuyorum. Zira bu eit kiiler her yerde ayndr. Cezaevi yllarmda aralarnda soyguncu-katiller olan kiiler tandm, nan bana ilerinde ylesine derin, kuvvetli ve iyi huylu olanlar vard ki, sert bir d grnn altnda altn bulmak byk sevin oldu benim iin. Sadece bir iki rnek deil, ama bir sr. Dierleri de dpedz iyi kiilerdi. Gen bir erke'e Rusa okuyup yazmasn rettim-soygun ve cinayet suundan Sibiryaya gnderilmiti. Ne derece minnetdard bana. Baka bir cezal ise, kendisine veda ettiim zaman alad. Evet kendisine sk sk para vermitim ama, o kadar az ki! Oysa bana kar olan kran ylesine snrsz! Ben ki dierleri ile olan ilikilerimde ylesine dzensiz, sabrsz bir kiilie sahibimdir. Fakat onlar bunu benim o andaki kafa durumuma vererek, tavrm hi homurdanmadan kabul ettiler. Srasyken syliyeyim: Ceza evindeyken ne deiik milletlerden ve deiik tipler ve kiilerle tantm. Onlarn hayatlarnn iinde yaadm iin gerekten onlar tandma inanyorum. Bir sr serserinin ve hrszn hayatlar rlplak nme serildii gibi her eyden evvel avam tabakasnn o kahrolmu varolularn rendim. phesiz ki orda yaadn hayat bouna gemedi. Pek az kiinin bildii gibi Rus halkn tandm. Bundan kibirleniyorum, ama bu kadar da affedilebilir sanrm. Kardeim! Bana hayatnn nemli olaylarn anlatmay unutma. Resmi mektubu Semipalatisk'e yolla-dierini yaknda renirsin. Petersburg'daki edeb evrelerden tandklarmzdan bahset (ok etrafl olarak) ve Moskova'daki akraba61lardan. Kardeimiz Kolya nasl? Peki, ya (ok nemli bu) kzkardeimiz aa ne yapyor? Daymz hayatta m hl? Peki ya Andrey kardeten ne haber? Teyzemize Vera eliyle yazyorum. Aman Tanr akna bu mektubu bir lm srr gibi tut ve hemen yak. Bu bir ok kimselerin ban derde sokabilir. Bana kitaplar yollamay unutma aziz dost. Her eyden evvel, tarihler, mill incelemeler, kilis'e bykleri, O.Z.ler ve kilise tarihi. Hepsini birden yollama. Mmkn olduu kadar sk aralklarla yap bu ii. Senin paran sanki kendi pa-ramm gibi sarfediyorum ama bunun sebebi senin bu gnk durumunu bilmememden ileri geliyor. Bana ilerinden geni olarak bahset ki, bu konuda bir fikir sahibi olaym. Fakat una iaret koy kardeim: Kitaplar benim hayatm, yiyeceim ve geleceimdir. Tanr akna terketme beni. Yalvarrm. Kitaplar aka yollamak iin izin almaya al. Ama tedbirli ol. Eer aka yollanabilirse aka yolla. Eer yollana-myorsa o zaman Constantin vanovi kardein adresine yolla. Elime geer benim. Aklma gelmiken syliyeyim. Kendisi hem

de bu yl Petersburg'a geliyor. Sana her eyi anlatr. Nasl bir ailesi var! Ve nasl bir kars! Gen bir kz. Ara-lk lardan Annenkov'un kz. O ne yrek, o ne huydur-ve hele btn geirdiklerini dnecek olursan. Bir hafta sonra Semipalatinsk'e gittiim zaman kapal bir adres bulmaya uraacam. Henz zayf olduum iin bir sre burada kalmak zorundaym. (Bana Kuran', ve Kantin Saf dncenin eletirmesi ni yolla.) Eer resm olmayan yollardan kitap gnderme frsat eline geerse Hegel'i yolla-Bilhassa Hegelin Felsefe tarihini. Btn geleceim bunlara dayanyor. Tanr akna imknlarn kullan ve beni Kafkasya'ya naklettir. Ayrca iyi haber alan kiilerden kitaplarm bastrabilip bastramyacan renmeye al ve hangi yoldan bu izni tas-dik ettirmek iin kime mracaat etmem gerektiini bildir. izin iin bir iki yla kadar bavurmak kararndaym. Yalvarrm o zamana kadar destek ol bana. Parasz, askerlik hayatnda mahvolabilirim. Onun iin ltfen! ;i Belki balangta dier akrabalar da bana biraz yardm;. 62 ederler. Byle olursa paray sana versinler, sen yollarsn. Teyzeme ve Vera'ya yazdm mektuplarmda kesinlikle paradan bahsetmedim. Eer beni dnyorlarsa kendileri tahmin edebilirler bunu. Filibov, Svastopola gitmeden evvel yirmibe ruble verdi bana. Komutan Nabokov'a brakt iin evvelden hi bir haberim olmad. Hi param olmadn dnm. yi yrek-ii kii. Srgnde olan bizimkilerin vaziyeti kt deil. Toll cezasn tamamlad ve imdi sakin bir ekilde Tornsk'da oturuyor. Yastremskl Tara'da. Onunda cezas dolmak zere Spiyeayov rkutsk eyaletinde. Herkese sevdirmi kendini vs hrmet ettirmi. Garip bir kaderi var bu adamn. Ne zaman, ve nerede hangi artlar altnda olursa olsun meydana ktnda yanna sokulunmaz kiiler bile kendisine sayg gsteriyorlar. Petraevski'nin her zamanki gibi akl banda deil. Monbelli ve Loov iyiler. Peki sen naslsn bakalm ? Madam Pleiyev'i sk sk gryor musun? Olu ne yapyor? Buradan, geen cezallardan duyduuma gre hayatta ve Omsk znda-nndaym. Golovinski de uzun bir sreden beri Kafkasyada. Senin edeb almalarn ve edebiyatla ilikin nasl? Bir eyler yazyor musun? Krayeski'den ne haber? Onunla ilikin nasl? Ostrovski beni ilgilendirmiyor. Pissernski'den hi bir ey okumadm. Druinin'den nefret ediyorum. Eugenie Tur byledi beni. Krestovski'den de holanyorum. Sana ok daha fazla yazmak isterdim ama, aradan o kadar uzun zaman geti ki, bunu bile yazmak bir bakma g. Ama gerekte hi bir zaman balarmz kopmu olamaz. Benim iin p ocuklar. Fedya amcay hatrlyorlar m? Btn ahbaplara selm. Ve bu mektubu son derece gizli tut. Hoa kal, hoa kal sevgili dost. Yeniden benden haber alacak ve-belki de greceksin. Evet. Birbirimizi tekrar greceimizden kesinlikle emicini. Hoa kal. Sana yazdklarm dikkatle oku. Bana mmkn olduu kadar sk yaz (hatt resm yollardan da olsa.)Seni ve sizleri ok ok kucaklarm. Senin Dostoyevski'n. 63Hami: ocuk hikyemi aldn m? (Not: Kk Kah-ramandan bahsediyor. Bu hikye 1857 ylnda O.Z. de M-y takma adyla kmtr.) Kaledeyken yazmtm. Eer senin elindeyse ne kimseye gster, ne de bir ey yap. 1850 ylnda ifti yazan ehernov kim? Gelecek sefere kadar! Senin Dostoyevski'n. XIX BAYAN N. D. FONSVN'e Not: Aralklar dan M. A. Fonsivin'in kars Dostoyevski onunla 1850 ylnda Tobolsk'da tanmtr. Tutuklu-luluu srasnda kardei ile mektuplamasna izin verilmediinden, bu kadn onun d dnya ile-ilikisinin vastas olmutur. Omsk Mart ba, 1854

Bundan evvelki oturma yerimi terkettikten sonra nihayet size yazabiliyorum benim iyi N.D.'m... Son yazdmda ruhen ve bedenen hastaydm. Hasretlerle yanyordum ve mektubumun ok mnsz olduunu syliyebilirim. Maddi ve manevi bakmdan bu renksiz ve uzun hayat iyice bodu beni. Bu gibi anlarda mektup yazmak benim iin her zaman keder verici olmutur. Ben bunu, kiiye ne kadar yakn olu-nursa olunsun, kendi kederini ve dertlerini zorla bakalarna aktarmak istemek gibi bir korkaklk olarak kabul ederim. Bu mektubu size dolayl bir ekilde yolluyorum ve sonunda sizin64 le kendimi zorlamadan konuabildiim iin mutluyum. Btn bunlarn dnda Senipalatns'deki yedinci tabura tayn edildiim iin, gelecekte sizinle nasl mektuplaabileceimi hi bilemiyorum. (Burada Dostoyevski kardei ve Bayan Fon-sivin ile en salam bir ekilde nasl mektuplaabileceinin tartmasn yapmaktadr.) Mektubunuzu ne byk bir zevkle okudum sevgili N.D. Ne kadar gzel mektuplar yazyorsunuz. Yahut daha, kesinlikle syliyecek olursam, mektuplarnz o iyi kalbinizden kolay ve tabii bir ekilde akyor. ine kapal ve buruk kiiler vardr ki ancak pek seyrek anlarda coabilirler. Byle insanlar tanrm ben. Aslnda kt kiiler deildir onlar-ger-ekten de tam tersine. Neden olduunu bilmiyorum ama, mektubunuzdan anladma gre, evinize kt bir ruh haleti iinde dnmsnz. Anlyorum bunu. Zaman zaman ben de, ayet eve dnecek olursam, oradaki etkilerin bana sevinten ok keder vereceini dndm. Sizin hayatnz yaamadm gibi onun bir ok ksmlar da benim iin mehul. Zaten gerekte de insan lml olan bir dostunun tm katn bilemedii halde, insan tabiatnn yabancs olmadmz iin, bana gre srgnde yaam bir kimse evine dnd zaman gemiteki kederli "hayatn kafasnda ve anlarnda devaml olarak yaamakta-dr. Gerek bir terazi gibidir bu, insan bununla btn dayand eylerin ciddiyetini, bandan geenleri ve neler kaybettiini lebilir. Tanr uzun mrler versin size. Birok kiiler bana sizin ok dindar olduunuzu sylediler. Dindar olduunuz iin deil ama, kendim iinde yaadm ve rerldi-.in iin size unu syliyebilirim ki, kii byle anlarnda kendini Saman gibi hissedip inanca susuyor ve sonunda sade ve basit bir ekilde buluyor bunu. Zira kii mutsuz zamanlarnda gerei daha ak grebilmektedir. Size kendimden bahsedecek olursam, bu yata hal bir ocuum ben. inansz, pheci ve galiba da (hatt buna gerekten eminim) hayatnn sonuna kadar byle kalacak bir ocuk. Ne korkun ac-lar vermitir bu bana (hl da vermede) btn bunlara kar65 F: 5 elimde kuvvetli deliller olduu halde, iman zlemek, oysa ki Tanr bana ara srada tam huzuru veriyor, ve bu anlarda ben sevip sevildiime inanyorum. Byle anlarmda kendime akladm imanm; iimde ak ve kutsal benim iin. Son derece basit, bu iman. yle ki: Bir kurtarcdan daha sevgili, daha derin, daha akll, daha insancl daha mkemmel bir ey olmadna inanyor ve kendi kendime kskan bir akla, orada olan O'ndan daha byk bir kimse olmadn sylediim halde, orada da kimse olamyacaktr. Hatt daha da ileri giderek unu syliyebilirim: Her kim ki bana sa'nn. gerein dnda olduunu, ve gerein onu dar attn ispatlarsa o zaman ben, gerein yannda deil, sa'nn yannda olmay tercih ederim. Bu konuda daha fazla bir eyler sylememem daha iyi, Ve gene de, baz konulara neden toplumda hi bir zaman do-kunulamadnm ve bir kimse bunu ortaya att zaman da. dierlerinin rahatsz olma nedenlerini bilmiyorum. Yeter artk, iittiime gre Gneyde bir yerlere seyahat etmeyi arzu. ediyormusunuz. Tanrnn, gereken izni almanzda baarl olmasna, yardm etmesini dilerim. Ltfen syler misiniz bana, ne zaman bizler de olduka hr olacaz ? Hi olmazsa dier insanlar kadar hr. Belki de hrriyete artk ihtiyacmz olmad zaman. Kendi hesabma benim istediim, ya hep-ya hi. Asker elbisem iinde de

eskisi gibi ayn tutukluyum. Ruhumda byk bir sabrn bulunduunu renmem beni son derece sevindiriyor. Dnyada bir eye sahip olma isteim yok. Btn ihtiyacn sadece kitaplar, yazma imkn ve gnde bir ka saat yalnz kalabilmek. Beni en fazla rahatsz edende bu sonuncusu. Hemen hemen be yldr ya devaml gzetleme altnda kaldm, ya da bir sr insanla beraber. Bir saat bile yalnz kalamadm kendi kendimle. Tabii bir ihtiyatr-yalnz olmak insan iin. Tpk yemek ve imek gibi. Bylesine-youn bir ortak yaamada kii tm yrei ile insanln dman olabilir. Devaml olarak bakalar ile birlikte yaamann insan zerindeki etkisi zehir veya boyundurua vurulma-ya benziyor. Drt yldan beridir ekiyorum bu dayanlmaz lm ikencesini. Bz anlarda, iyi veya kt olsun her insandan nefret ediyordum. Sanki her biri benim vaktimi aldklar halde ceza grmeyen hrszlard. Bunun tanamayacak kadar g olan taraf, kiinin haksz, fena kt huylu olarak bymesi, bundan haberdar olduu, kendine ispatlad halde, kendini kontrol edecek kuvveti kendinde bulamamas-dr. Tecrbe ettim bunu. Tanrnn Sizi byle bir eyden uzak tutacana eminim, inanyorum ki, kadn olmanz dolaysiyle dayanma gcnz ok daha fazladr. Bir satr olsun yazn bana N.D. Asyann gerek bir lne gidiyorum. Ve bana yle geliyor ki Semipalatinsk'de, btn duygularm, anlarm gemiim terkedecek beni, hatt hl sevdiim ve gemiimde bir glge gibi dolaan son kii bile. ylesine korkun bir ekilde insanlara alp, koparlmaz bir ekilde evreme ylesine uyuyorum ki, ayrlma zaman geldii zaman byk aclar duymadan ekip koparamyorum kendimi. Sizin iin isteim. uzun ve mutlu yllar yaamanz-dr N.D. Yeniden karlaacak olursak, birbirimizi taptaze olarak tanyacaz ve belki de her ikimizin, yayacak sr ile mutlu gn olacak. Devaml bir bekleme iinde yayorum. Devaml olarak hastaym. ok yaknlarda kesinlikle bir eyin olacan hissediyorum. Tm hayatmn en mkl anlarna yaklamaktaym-ama gelecek ne olursa olsun onu karlayacak kadar olgunum artk. Bu belki parlak ve rahatlandrc, belki de tehdit edici bir eydir. Ama her ne olursa olsun nne geilmez bir ekilde yaklamakta. Aksi halde tm hayatm bir baarszlk olacaktr. Belki de btn bunlar hastaca bir taknlk. Elveda N.D. daha dorusu au revoir. Umabiliriz deil mi? Birbirimizi tekrar greceimizi? Sizin D. Hami: Tanr akna bu dank ve pis mektubun kusuruna bakmayn. Ama Sizi erefimle temin ederim ki, silip tozmadan yazamyorum. Kzmayn bana. 67 XX BAYAN DMTRYEVNA SSAYEV (Not: Dostoyevski'nin gelecekteki kars.) Semipalatinsk'ten Kuznesk'e (Tomsk Eyaleti) 4 Haziran, 1855 Bana yoldan yazdnz aziz mektuba binlerce teekkr ederim benim sevgili ve unutulmaz arkadam Maria Dmitri-yevna. Umarm ki Siz ve Alexander vanovi (Not: Kadnn kocas) her; ikinize de dostum dememe izin verirsiniz. Burada gerekten dosttuk ve ben yle kalacamza inanyorum. Sadece bir ayrlk deitirecek mi bizi? Sanmyorum. Sizlerden ayrlmak sevgili dostlarm beni ylesine ar bir ekilde etkiledi ki, sadece bundan sizlere ne kadar bal olduumu anladm. Tasavvur edin: Bu Size yazdm ikinci mektup. Daha evvelki posta iin, sizin yrekten gelen sevgili mektubunuza cevap yazmtm ama, bunu yollamadm Maria Dmitriyevna. Mektubumu postaya verecek olan Alexan-der Yegorovi (Not: Baron Vrangel.) geen Cumartesi aniden Smyev'e hareket etmi, benim de bundan Pazardan evvel haberim olmad. Ayn anda iki gn iin, ua da ortadan kaybolunca mektup cebimde kald. Kt talih. Tekrardan yazyorum Size bu mektubun da gidip gitmiyeceim bilmiyorum. Alexander Yegorovi henz dnmedi. Ama ardndan zel bir ulak yolladlar. Burada her an Genel-Vali'yi beklemekteyiz. Belki de gelmitir bile. Dediklerine gre drt be gn kalacakm. Yeter bu kadar. Kuznesk'e nasl vardnz? Yolda banza bir ey gelmediini

umar ve buna dua ederim. zgn ve hatt hasta olduunuzu yazyorsunuz. Son derece endieleniyorum Si68 zin iin. Bu yolculuk bir sr dertlere ve kanlmaz rahatszlklara sebep olduktan baka, bir de stne hastalk eklensin! Nasl dayanacaksnz btn bunlara? Sizden baka, hi bir eyi dnemiyorum. Ne kadar duygulu bir kii olduumu bildiiniz iin endielerimi tahmin edebilirsiniz. Tanrm! O kadar kk olan Siz-Siz ki herhangi bir toplumun ss olabilirsiniz-nasl hakkedersiniz adi dertleri ve aksilikleriyle dolu bir talihi. Me'um, kader! Sabrszlkla bekliyorum mektubunuzu. Ah bu postayla gelebilse! renmek iin defalarca gittim ama, Alexander Yegorovi geri dnmedi henz. Vaktimi nasl geirdiimi ve gnm Sizsiz nasl dzenlediimi soruyorsunuz. ylesine kederliyim ki, iki hafta ne yapacam bilemedim. Kendimi nasl yetim hissettiimi bilebilseniz. Tpk 1848 de beni tevkif edip, btn deer verdiim ve sevdiim kiilerden uzaklatrarak hapse attklar zamana benziyor. ylesine balandm ki Size. ilikimize hi bir zaman sadece bir tanlk gzyle bakmadm iin artk Siz yaknmda deilken bir ok eyleri anlamaya baladm. Tam be yl insanlarla hi bir ilikim olmadan yaadm-olduka yalnz-kalbimi aabileceim tek bir yarata rastlamadan. Oysa her ikiniz bana bir karde gibi davrandnz. Bandan beri hatrlyorum bunu. Evinizde, kendimi, kendi evimdeymi gibi hissettim. Alexander vanovi, kendi kardeine, bana gsterdii yaknlktan daha fazlasn gsteremezdi, ekilmez kiiliimle sizlere kzgnlk sebepleri yarattm halde, her ikiniz de beni sevdiniz. Farkettim hissettim bunu, ama gerekte tm yreksiz deilim ben. Harikulade bir kadnsnz. Bulunmaz, ocuk efkati ile dolu bir kalbiniz var ve bana bir kzkarde gibi davrandnz. Gerek olan u ki, bir kadnn bana bu derece dosta davranmas hayatmn byk olaylarndan biridir. Zira en iyi bir erkek bile genellikle, sylememe izin verirseniz, ktkten farkszdr. Kadn yreinden, kadn efkatinden, kadn merhametinden, kadn sevgisinden, kendi duygusuzluumuz yznden ou zaman habersizdir-f arkna bile varmayz bunun. Ben btn bunlar Sizde buldum, be-btn kusurlarma ramen, bir kzkarde bana Sizin ka69 dar zayf ve anlayl davranamazd. Eer bz iddetli karklklardan getiysek bu daima benim nankrlm yznden olmutur. Ayrca, hasta, kzgn ve yaralydnz. Yaralydnz, zira bu iren toplum sizi deerlendiremedii gibi anlyamad da. Sizin gayretinizde bir kiinin btn bu hakszlklara kar ba kaldrmas gerekiyordu ki, byle bir bakaldrma kymetli ve asildir. Bunlar Sizin kiiliinizin temel zellikleri. ektiiniz zdraplar ve artlar elbette ki ok deitirdi-ama Tanr iin! Bu baarszlklar bir tefecinin kr ile daima geri alnmlardr. Devaml olarak budala olmadm iin bunu grp kymet verdim. Bir kelimeyle, evinizi kendi evim gibi sevmek zorundaydm. Zaten baka trlsn yapamazdm da. Her ikinizi asla unutmayacam gibi, Sizlere daima teekkr borlu olacam. Kesin kanm, her ikinizin de bana kar yapm olduklarnzdan en ufak bir fikrinizin olmamasdr. Oysa Sizin gibi insanlarn. varl ne kadar gerekli benim iin. Ama yeter, btn mektupta bunlardan bahsedecek deilim. Lanet ediyorum bu mektu-ba-nk bana Sizlerden ayrlmam hatrlatyor. Her ey bunu hatrlatyor zaten. Size geldiim o alacakaranlk saatlerde zerimi ylesine bir keder kaplyordu ki, eer bam ne eebilecek kabiliyetim olsayd alardm gerekten. Ve Siz glmezdiniz gzyalarma benim. Biliyorum. Son defa olarak, kalbim ylesine ekillendi ki, btn deer verdikleri ve sevdikleri kkl olarak byyor iinde ve skld zamansa bunlar byk yaralara, aclara sebep oluyor. Olduka yalnz yayorum burda ve kendimle ne yapacam bilemiyorum. Korkun bir boluk. Sadece Alexander Yegarovi var. Beraber olduumuz zamanlar daima kederliyim. stemiyerek kendimi onunla kyaslyorum. Sonucun ne olduunu kolaylkla tahayyl edebilirsiniz. Ne olursa olsun daima yaknda. Yokluu sresince iki defa Kasakov bahelerine gittim ve ylesine kederlendim ki! Geen yaz dndke, Sevgili ve azz Siz'in

tek isteiniz olduunu hatrlyorum, krlara kmak ve bylece belki de temiz hava alabilme imknna sahip olma.. Byk bir keder kapsyor her tarafm ve korkun de70 recede zlyorum Sizin iin. Hatrlyor musunuz hep bera-ber -Siz, Alexander vanovi, Ben ve Elena- bir kere Kasa-kov bahelerine gitmitik. Oraya tekrar gittiim zaman o his ne kadar canlyd. Bahelerde hi bir ey deimemi. Birlikte oturduumuz sra hl olduu yerde duruyor... ylesine kederlendim ki. Yazdnz mektupta Vrangel ile birlikte oturmam teklif ediyorsunuz ama bunu yapmak istemememin bir sr ar sebepleri, var, kar koyan. Evvela para meselesi. Eer beraber oturacak olursak, onun parasnla yaamak istemediimden, kira, yemek ve uak masraflarm ok daha fazla olacak. kincisi benim kiiliim. ncs, onun kiilii. Drdncs ise, kendisini her trl kimselerin ziyaret ettiinin farkna vardm. Bununla kendimi toplum dna kapatmak istediimi sylemek istemiyorum ama, yabanclara tahammlm yok. Sonuncusu ise, yalnzl seviyorum. Alknm buna ve alkanlk ikinci bir tabiat gibidir. Yeter. Gerekten Size daha hi bir ey sylemedim. Sizinle ormana kadar gidip bir am aacnn altnda (bu aac iaretledim) vedalatktan sonra, Vrangel ile kol kola (Atn yularndan ekerek gtryordu) Peeonovlarn konuksever evlerine gittik. te ilk defa orada perian halimin farkna vardm. Balangta uzaklarda giden arabanz grdm, sonra sadece sesini iittim, sonunda ise artk tamamen uzaklamt. Bir Droki'ye binerek (Not: Drt tekerlekli bir Rus arabas) her ikinizden ve Sizin seyahata nasl dayanabileceinizden konumaya baladk. O zaman Vrangel beni son derece sevindiren bir ey syledi. Sizin gideceiniz gnn sabahnn erken saatlerinde, Pyotr Michailovi gelip, Vrangel'e geceyi biryerlerde beraber geirmeyi teklif etmi. Vrangel bu teklifi reddedince Michailovi, nedenini sormu bunun. O zaman yle cevap vermi: nk. ssayev'leri Uurlamaya mecburum. O zaman Pyotr Michaelovi hemen sormu yeniden: O halde bu ifti gayet iyi tanyorsun. Vrangel sert bir ekilde cevap vererek, Sizleri ksa bir za-andan beri tandn, buna ramen evinizin son derece hu71zur verici olduunu hele sahibesinin -ki bu Sizsiniz- Petersburg'dan beri kyaslyabilecei hi bir kadna benzemediini ve. belki de bir daha byle bir kimse gremiyeceini, Sizin, gibi bir kimseye asla rastlanmyacan syleyip ilave etmi. Onunla tanmanz byk bir eref olarak kabul ediyorum. Vrangelin bu hikayesi beni son derecede sevindirdi. En iyi toplumlardan kadnlar tanyan (zira kendisi byle bir toplumda domutur) byle birinin fikri bence olduka kesindir. Buna benzer konulardan konuup devaml olarak Peeonovs'lar ihmal ederek gn atarken ehre vardk. Kendisine hi bir emir vermediimiz arabac bizi doruca benim evime gtrd. ay imeyi teklif ettiysem de kabul etmediler ve ben buna gerekten sevindim, zira yalnz kalmay, zlyordum. Uzun bir sre evde kaldm. Odamn iinde aa yukar dolaarak gnein douunu seyredip gemi yl dndm. ylesine abuk geti ki gzlerimin nnden. Btn anlarm dndm, geleceimi dndm. Son derece kederlendim. O gnden beri gayesiz bir ekilde dolap duruyorum. Tpk Gezginci Yahudi gibi. Hi bir yere gitmi- -yorum hemen hemen. Bir sefer Griin'e gittim. Kopal'a gidecekleri iin evlerini topluyorlar (Vyerni'ye de gidecek). Zayfladm syliyen Mader'lere, ulikalara (Doum g-nmde tebrike gelmiti) gittim ve orada Pepeenovs'lara rastladm ve konutuk. Ara sra Byelicov'lar ziyarete gidiyorum, tabii sonra kampa gidiyorum talim iin. Devaml olarak hastaym. O Tatar rehberlerinin dnmelerini nasl byk bir sabrszlkla bekledim. Her dakika, bir haber almak iin Ordinski'ye kouyordum, Silota da yle. Bir seferinde Sizin eve gidip sakz sardunyasn aldm (imdi bende) Yetim Surka'y grdm. Sevinten deli gibi yanma geldi ama evi terketmek istemiyor. Sonunda rehberler dndler. Sonsuz derecede teekkr ettiim mektubunuz benim iin byk bir sevin oldu. Bir sr eyler sordum Tatarlara. Bir ok eyler sylediler, ama hereyden evvel vdler

72 Sizi (Herkes vyor Sizi Maria Dymitriyevna) Biraz para. verdim kendilerine. Ertesi gn Vrangel'lerde Kaptiov'a rastladm. O da bana bir sr ey anlatt ama, beni asl meraka boan eyi soramadm kendisine, yani seyahat masraflarnzn yetip yetmediini. Fazla nazik bir soruydu bu. Bu gne kadar seyahatinizin nasl getiini bilmiyorum. Ne-kadar sevgili mektubunuz Maria Dymitriyevna. Ben de bylesini bekliyordum zaten. Ayrntlarla dolu. Bana hep byle mektup yazn. Bykanneniz sanki gzlerimin nnde. htiyar kt kadn! Dertlerinize nasl dert ekleyip gnlerinizi aclatryor. Son gnne kadar kucandaki kpei ile kalr inallah! Umarm ki Alexander vanovi, onu eve sokmadan vasiyetini koparmay baarr. Kendisi iin de en iyi yolun bu olduunu grm olmal, aksi halde yazl olarak. ay iinde leceine sz vermeli (ayda 1000 ruble demek artyla) ki ancak o artla evinize kabul edesiniz. Gerekten, o zayf shhatinizle btn bu salon kpeklerine bakmak zorunda msnz? Bylesine bir yal kadn gerekten dayanlmaz bir ey. Mektubunuzu Vrangel'e okudum - tabii sadece baz paralarn. Bir sefer de Elena'ya gitmekten kendimi alamadm. Zavall o kadar yalnz ki. Yolda hastalandnz iin son derece zgnm. Ne zaman bir mektup alacam Sizden? ylesine zgnm ki! Varnzda nasldnz? Alexande.r vanovi'in ellerinden skar, kendisini perim. Umarm ki yaknda o da yazar. Onu dostum ve kardeim olarak hararetle kucaklarm. Gerekten de kendisi Se-mipalatnsk'ta olduu gibi Kusnezk'te de mi insanlar arasnda kesin olarak hi bir ayrnt yapmyacakm ? Btn bu adamlar arkadalk etmeye, beraber yiyip imeye ve hereyden evvel akla smaz kkszlklerini almaya deer mi? Bu ekilde insan gzleri ak olarak kendi kendini yaralar. Ne iren bir kalabalktr onlar, hereyden evvel ne pis bir kalabalk. nsan onlarla beraber olduu zaman, sanki aalk bir meyhanedeymi gibi ruhunun pislenip lekelendiini 73 hisseder. Umarm ki Alexander vanovi isteklerim ve tavsiyelerim iin bana kzmaz. Elveda unutulmaz Maria Dymit-riyevna - elveda. Yeniden buluacaz deil mi? Bana sk sk yazn ve Kusnezk'ten tandnz yeni kiilerden ve mmkn olduu kadar kendinizden bahsedin. Paa'y tarafm-dan pn. Elveda, elveda - ah, birbirimizi tekrar ne zaman greceiz ? Fyodor Dostoyevski XXI APOLLON NKOLAYEV MAKOV Not: Tannm yazar (1821-97) Semipalatinsk 18 Ocak 1856 Uzun zamandan beri nzik mektubuna cevap vermeyi dnyordum sevgili Apollon Nikolayevi. Okuduum zaman gemiten bir yel esti sanki. Beni unutmadn iin sana binlerce defa teekkr ederim. Neden olduunu bilmiyorum ama senin beni unutmyacana dair bir duygu vard iimde; belki de benim seni unutamadm iin. Bu arada bir ok eylerin deitiini ve her ikimizin de bir ok dei-.iklikler geirdiimizi yazyorsun. Kendi hesabma cevap verebilirim. Bir sr ilgin ey syliyebilirim sana kendi hakkmd. Acele yazdm bu mektup iin ltfen bana kzma. Mektubum krk dkk hatta belki de artc olabilir. Yaz-dn zaman hissettiklerinin aynsn hissetmedeyim - bunca yldan sonra insann demek istediklerini, elli sayfa yazsa dahi, anlatabilmesi hemen hemen imknsz. nsan azdan kacak sze sahip olmay karsndakinin yzn okuyup yrein sesini dinlemelidir. Karlkl sylenen ak bir sz, yzn yz okumas, dznelerce sayfa yazmaktan ok daha etkilidir . Bilhassa bana kendinden bahsettiklerin iin ok teekkr ederim. (Burada Maikov'un tand baz kiiler hakknda aklamalar vardr.)

Belki kardeimden, hakkmda bir eyler duymusundur. Bo zamanlarmda cezaevi anlarmdan notlar tutmadaym. (Not: ller evi 1861-62 yllarnda baslmtr.) Buna ramen iinde pek az kiisel ayrntlar var. Bitirdiim zaman eer iyi bir frsat bulursam sana hatra olarak elyaz--mas bir kopyeyi yollarm. (Burada mektubu getiren Baron A. Vrangel hakknda iten gelen tavsiyeler yazldr.) Beni hararetle dndn ve kendi kendine hangi sona? hangi sona diye sorduunu yazyorsun. Ben de seni hararetle dndm ama sorduun hangi sona sorusuna cevap vermiyeceim. nk ne dersem diyeyim bu kelime harcamaktan baka bir ie yaramyacak. ok eyler yaptn, ok eyler dndn, hayattan, yeni olan ok eyler aldm yazyorsun. Baka trl de olamaz zaten. imdi grlerimizde anlamamz gerekiyor. nk ben de ok eyler yaptm. Allmam durumlar deneylerimle ylesine kartlar ki, kuvvetime eit olmayacak derecede, dnmek, tartmak ve katlanmak zorunda kaldm. Sen beni iyi tandn iin, sadece doru ve drst bulduum eylerin nclnde hareket ettiimi, hi bir zaman hipokrit olmadm ve belirli bir konuyu aldm zaman buna btn ruhumu kattm bilir ve bana kolayca inanabilirsin. Btn bunlarla beni buraya getiren artlardan bahsetmek istediimi san-ma sakn. Sylediklerim daha yeni deneyler. Gelmi gemi olaylardan burada bahetmek, bunlar ima etmek yerinde bir hareket olmaz - her eyden evvel bir maceradan baka 74 75bir ey deildi. Bir insann grleri deiebilir ama yrei daima ayn kalr. Mektubunu dikkatle okuduum halde, en basit ksmlarn anlamakta baar gsteremedim. Yani vatanperverlik, Rus fikri, grev duygusu, mill eref ve senin byk bir heyecanla bahsettiin btn dier eyler. yi ama dostum sen hi baka trl oldun mu? Zira ben her zaman bu hislerin ve kanlarn ilham altndaydm. Rusya, grev, eref. Byk bir kesinlikle unu syliyebilirim ki, ben her zaman tepeden trnaa Rtm. Peki ama senin bu bir eilim hikayesi gibi yazdn ve etrafnda belirli olmaya balayan bu harekette yeni olan nedir? Samimi olarak syliyeyim ki, anlamyorum seni. iirini okudum ve ok g-zel olduunu dnyorum. Senin vatanperver hislerini ve Slav'lara ahlk hrriyeti verilmesindeki aban paylayorum. Rusyann grevi orda yatyor zaten. Bizim asil, ulu Rusyadan verecektir. Rusyann da gerek grevidir bu. Her lis in son satrlar ne kadar gzel. Bu kuvvet dolu fikirleri bylesine aka belirtmeyi nereden bulup kardn? Gerekten paylayorum fikrini. Evet Avrupa, son kararn Rusyadan verecektir. Rusyann da glrek grevidir bu. Her zaman ak seikti bu benim iin. Toplumumuzun grn-e gre duygusuzluundan uyanmaya baladn yazyorsun. Biliyorsun ki bizim toplumumuz asla bir gsteri yapmaz. Byle olduu halde kim bunun duygusuz olduu kansna varabilir? Eer bir fikir gerekten aklanr ve toplum bunu incelerse - toplum her zaman kavrar bunu. imdi ise byle: Fikir en byk, en cmert en mill (insan aka sylemeli bunu) ekilde iln edildi - ve byk Petro'nun bizler iin yaratt byk siyasi fikir, bir anda dnya tarafndan kabul edildi. Belki de toplumun dnen duyan ve aratran o tabakas, Fransz fikirlerinin kklendiini dndklerinden sana saldrdlar ve saldryorlar. phesiz bunda hafif bir istisna var. Kar fikirlerini meydana karmak istiyorlar. Senin de kabul etmen gerekir ki btn olumlu dnrler - ki bunlar her eye dzen veren kiilerdir - Fran76 sz fikirlerine hi bir zaman tam olarak bilimsel bir adan bakmamlardr ve hatta bu ayrlkla en fazla eilimi olanlar bile batan sona kadar Rus kalmlardr. Yeni ne gryorsun bunun iinde? Seni temin ederim, ben btn Ruslara o kadar yakn oldum ki sulular bile korkutmadlar beni. Hepsi Rus ve benim kt kader kardelerimdi. ou zaman bir hrszn, hatta katilin ruhunda bulduum ykseklik duygusu sonsuz sevindirmitir beni. Ama bunun tek sebebi, benim Rus olmam ve bu yzden onlar anlamam-dr. Bir ok deneylerimin zerimde

byle etkiler yapmasn ben kt talihime borluyum. Ayn zamanda unu rendim ki iimin en derinliklerine kadar tam bir Rsum ben. Kii bir fikirde yanlabilir ama, yrek hakknda yanlamaz ve akln yapt bir yanl yznden i duyusunu kaybedemez - yani unu demek istiyorum birinin iledii sua kar etkili olamazsn. Peki ama btn bunlar neden yazyorum sana? Gayet iyi biliyorum ki yazdm bu satrlar gerekte ne demek istediimi aklamaya yeterli deil, yleyse yazmaya devam etmemin sebebi ne ? Btn bunlarn yerine sana kendimden bahsedeyim. Ceza evinde gayet az okudum. stediim kitap lan temin edemememe ramen elime daima kitap geiyordu. Semipalatinsk'e geldiimden beri olduka okuyorum. Byle olduu halde, elimde hl gerekli olan kitaplar yok ve zaman akp gidiyor. Ceza evinde yaz yazmama izin ver-medikeri iin ne derecede zdrap ektiimi anlatamam sana. Fikirlerim kaynama noktasna gelmiti. Bazlar iyiydi. Hissediyordum bunu. Bu ekilde byk bir roman tasarladm. Kesin eserim olacam kabul ediyordum bunun. Yllar getike, eserim iin ilk duyduum hrs ve arzunun souyacandan son derece korkuyordum. Sonunda fikren kavrama saati geldi att - o hrs ve arzu olmadan kii tek bir satr bile yazamazd. Oysa yanlyordum. Btn kitabn temelini tekil edecek olan yarattm kiinin, gelimesi 77iin bir ka yla ihtiyac vard. una kanaat getirdim ki, hazr olmadan, o ilk hrsla kitaba balyacak olsaydm, her eyi mahvedebilirdim. Cezaevinden ktm zaman, fikirlerim hazr olmakla beraber balyamadm bir trl. yazamyordum sadece. Hayatma girmekte ok gecikmi bir durum, bir tesadf nihayet onu tm kaplad, ald gtrd beni, sarho etti. Mutluydum ve yazamyordum. Sonra acy ve kederi rendim. Her eyim olan bir eyi kaybettim. u anda yzlerce verst ayryor bizi (Not: bahsedilen Bayan ssayev, Dostoyevski'nin gelecekteki kardr). imdi kesinlikle konumak istemiyorum, ama belki bir baka zaman sana aklarm bunu. imdilik yapamam... Neyse. Tm de tembel olmadm. Baz eyler yaptm ama, aheserimi yazmay geri braktm biraz. Bunun iin daha rahat bir duruma ihtiyacm var. Alay olsun diye bir gldr yazmaya baladm. ylesine maskara kiiler yaratp, ylesine olaylar hazrladm ve kahramanm ylesine sevdim ki gldrnn eklini deitirip, kahramanmn maceralarn daha iyi kovalamak mmkn olduu kadar ona glmek iin uzattm.. Bir ok ynlerden bana benziyor. Yani. gln bir roman yazyorum. (Not: Amcamn Ryas.) imdiye kadar sadece teker teker maceralar yazdm. Ama imdi yeteri kadar olduundan tm olarak birletiriyorum. te yaptm ilerin tm tekmili. Sana yazamadan edemiyorum bunu. Seninle konutuum zaman benim unutulmaz arkadam, gemiimizi hatrlyorum. Gerekten seninle beraber olduum zaman ylesine mutluydum ki -nasl unutabilirim seni? Edebiyattan bahsediyorsun. Bir yldan beri hemen hemen hi bir ey okumadm. Sana kendi grlerimi olduu gibi yazaym. Beni en fazla memnun eden Turgeniev. Ama ne yazk ki o da sk sk byk kabiliyeti ile eit olamyor.L.T.'yi (Not: Leo Tolstoy) ok beeniyorum. Ama yle sanyorum ki fazla bir eyler yapa-myacak (belki de yanlyorum). Ostrovski'yi hi tanmyorum. Kendisinden hi bir ey okumadm halde eserleri 78 hakknda kan yazlarda bir sr zet grdm. Kendisi belirli bir Rus toplumunu tam olarak bilebilir ama, onun bir sanat olduunu sanmyorum. Bundan baka bana, 'hi bir ideali olmayan bir yazar gibi grnyor. Yalvarrm beni bunun aksine ikna etmeye al. Bir iyilik edip, senin en iyi bulduun eserlerini bana yolla ki, onu sadece eletirmelerden tanmayaym. Pissemski hakknda sadece Kabaday ve Zengin ak biliyorum.. ok beeniyorum kendisini. Akll, mizah iyi, hatta biraz saf, ustaca anlatyor bir hikayeyi. Yazk olan tek taraf, ok abuk yazmas. ok abuk ve ok, ok fazla yazyor. nsann kendi istidadna kar daha hrsl, daha saygdeer olmas ve sanat daha fazla sevmesi gerekir. Genken fikirler insann kafasna inanlmaz bir kalabalkta hcum ederler. Ama insan uuan her fikri acele ile yakalayp dar vurmamal. nsan, daha ziyade

bileimleri bekleyip, daha fazla dnmeli. Bir fikri meydana getiren tek tek ayrntlarn bir araya gelip bir z tekil etmesini, etkili bir resim yaratmasn beklemelidir ancak o zaman, (ondan evvel deil) yazmaldr kii. Dev yazarlar tarafndan yaratlan dev kiiler uzun srede-meydana gelmi, inat bir almann sonucudur. Ama resmi ilgilendiren denemeler, eskizler gsterilmemelidir. Bilmem, anlyabiliyor musun beni? Pissemski'ye gelince, bence elini. akana dayayp yeteri kadar beklemiyor. Bizim yazar hanmlarmz da, dier yazar hanmlar gibi yazyorlar. Zarif,, akllca, ok ak bir anlatmla. Ltfen syler misin bana, kadn yazarlar neden asla ciddi bir sanat olamyorlar? phesiz ki dev bir yazar olan George Sand bile ou zaman kadnsal zellikleri yznden kendi kendini berbat ediyor... Orada olduum btn sre iinde, gazetelerde bir ok ksa iirine rastladm... Son derece beendim. Kuvvetli ol ve al. Sana gizli bir ey syliyeceim. Son derece gizli: Tyutev (Not: (1803-73) Ruslarn en byk filozof - air'i) ok ilgin bir adam, ama ...vesaire vesaire. 79Tyuev ne ise... ne ise bizden biri mi? Bir ok eserleri birer aheser. ' Hoa kal aziz dostum. Bu birbirini tutmayan mektubumu affet. nsan mektupta sylemek istediklerini hak-.kyla anlatamyor. Srf bu sebepten Madam de Sevigne'ye tahamml edemiyorum. ok, ok gzel mektup yazyor. Kim bilir? Belki bir gn seni yeniden kucaklyacam. Tanr byle ister inallah. Tanr akna mektubumu kimseye gsterme (gerekten hi kimseye) Seni kucaklarm. XXII GENERAL E. I. TOTLEBEN'e (Not: Eduard Totleben. (1818-84) stn bir asker ve mhendis, ina ettii Sivastopol istihkamlar mttefik kuvvetlerine on iki ay dayanmtr.) Ekselans Eduard vanovi! Bu mektuba dikkatinizi ekmek isteme cesaretimi affediniz. Korktuum, belki gerekte oktan unutmu olduunuz - oysa yllar nce Sizi ta-jmak erefine ermitim - imzam ve ismimi grdnz vakit, bana kzp mektubumu okumadan bir kenara atma-.mzdr. Beni ho grmenizi rica ediyorum. Belki de durumumla Sizin durumunuz arasndaki eriilmez akln farkna varmay baaramadm iin beni azarlyacaksnz. Ama hayatmda ylesine ac tecrbeler geirdim ki bu boluu grmemezlikten gelmek iin yeterli saylrm. Bir zamanlar beni tandnz hatrlatp benimle en ufak bir ekilde ilgilenmenizi istemeye hi bir hakkm olmadm gerekten ok iyi biliyorum. Ama ylesine mutsuzum ki, kendi isteime kar, talihsiz bir srgne kar yreinizi tm 80 kapamyacanz ummaktan kendimi alamyorum ve ona bir anlk ilgi gstereceinizi umuyorum. Baron Alexander Vrangel'den bu mektubu Size gtr--mesini rica ettim. Semipalatinsk'te bulunduu srede, bana ancak z kardeimin gsterebilecei yaknl gsterip, belki onun yapacaklarndan ok daha fazlasn yapt. Dostluu mutlu kld beni. Btn durumumu biliyor. Ona, bu mektubu Size kendisinin vermesini rica ettim, buna ramen kendisine Sizin bu mektubu bir hogrrlkle karlayabileceinizi syliyemedim. Bir zamanlarn mahkumunun y--eindeki byle pheler kolaylkla anlalabilir. Sizden byk bir ricada bulunmama ramen, beni dinliyeceiniz konusunda umudum ok zayf. Belki tevkif edildiimi, mahkememi ve hakkmdaki hkmn 1849 ylnda yksek mahkeme tarafndan onaylandn duymusunuzdur. Hatta belki de kaderim hakknda biraz olsun ilgilenmisinizdir. Bu tahminimin temelini kardeiniz Adolf vanovi'le bir zamanlar ok iyi dost olmamz tekil ediyor- ocukken bile kendisini yrekten severdim. Son yllarda kendisi ile rastlamamama ramen hl benim kt kaderime acdndan eminim. Belki de ackl hikayemden Size de bahsetmitir. Mahkememi aklamakla vaktinizi almaya cesaret edemem. Suluydum ve vicdanen eminim bundan. Hkmete kar hareket etmek niyetinden (sadece niyetinden) mahkum edildim. Adil ve kanuni bir ekilde mahkum edildim. Bunu izliyen

yllarn verdii ac ve sert tecrbeler beni ayltp bir ok ynlerde fikirlerimin deimesine sebep oldu. Ama o zaman, henz gzlerim almam olduundan btn hayallere ve teorilere inanyordum. Sibiryaya geldiim zaman beni tek rahatlandran ey, hakimler krssnn nnde namuslu bir ekilde hareket ederek, suumu bakalarna yklemek istememem oldu. Hatta kendi hesabma, eer onlar kurtarabileceimi umsaydm, sularn da zerime alabilirdim. Ama o zamanlar kendi fi81 F: 6kirlerimin doruluklarna inanyordum. Her eyi itiraf etme-ciim iin daha sert cezaya arptrldm. Daha evvel iki yl kadar garip bir duruma dtm: evhamllk hastalna tutuldum. Hatta btn uurumu kaybettiim zamanlar da oldu. Ar bir sinirlilie ve marazi bir duygusalla kapldm. En alelade olaylar bambaka ekillere sokmak kuvvetim llemiyecek kadard. Bu hastaln kaderim hakknda kt etkiler yaptn hissediyordum. Bu belki de tarafmdan uydurulan zavall ve hafifletici sebeplerden baka bir ey deildi. Btn bunlara sebep olann da o etkiler olduundan habersizdim. Teferruatlar affedin. Ltfedip devamn dinleyin. Cezaevine gittim - drt korkun ve kederli yl. Arkadalarm, insan hislerinden yoksun, sapk ahlkl canilerdi. Bu drt yl iinde ykseltici hi bir ey gremedim. Sadece en irkin ve kara gerekler. Yaknmda yrekten laf edebilmek iin eriebileceim hi kimse yoktu.. Ala, soua, hastala dayandm. Ar iin ve arkadam olan canilerin, subay olduum ve asil doduum iin bana kar balam olduklar nefretin, beni ok grmelerinin aclarn ektim Ama Size yemin ederim ki, srgne gnderildiim zaman hemcinslerimden koparlp atldmn farkna varmam ve onlara btn gcm arzum ve imkanlarmla hizmet edemi-yeceimi anlamam, daha nce ektiim aclardan ok daha byk oldu. Ben fikir ve teorilerim iin mahkm oldum. Fikirler, sular deiir. Hatt, hatt insann kendisi bile. Beni asl kederlendiren ey, iimdekilerin hepsi tersine dnd halde, gemiteki btn hatalarmn deliliklerini anlamama ramen bunlarn kefaretini imdi demem - gemiteki kymetsizliimi, evvelki abalarm tamir edebilecek bir eyler yapabileceimi hissediyorum. Oysa aresizlik hepsini ruh- , suzlatryor. Askerim imdi. Semipalatinsk'de grevliyim-Bu yaz ast subayla terfi ettirildim. Bir ok kiilerin ben* gerekten sevip, hala sevdiklerini biliyorum. Bir oklar benim hesabma uratlar, umudumu kazanmama yardm et82 tiler ve hl teselli etmek iin ok eyler yapyorlar. H-kmdarmz iyi ve efkatlidir. Son olarak unu biliyorum ki, mutsuz bir adamn bu arada bir eyler yapabileceini ileri sren kii, rnekler baarszla urad zaman zor durumda kalabilir. Ama bu arada bir eyler yapabilirim. Gerekten, ilkeleri, istidad ve hisleri olmayan bir kii deilim. Sizden byk bir. ricada bulunuyorum Eduard vanovi. Bir ey beni zyor. Sizi kendi ilerimle huzursuzlandrmaya en. ufak bir hakkm bile yok. Ama byk ve soylu bir yreiniz var. Bunu aka syliyebilirim, zira bunu ksa zaman evvel btn dnyaya isbat ettiniz. Bundan baka Sizin fikirlerinizi ok daha ncesinden bildiim iin ok mutluyum dierlerinden daha evvel bildiimden - Sizi takdir etmeyi uzun zamandan beri renmi durumdaym. Sizin syliyece-iniz bir kelime, Size mteekkir 'olan ve Sizi seven merhametli hkmdarmzn karsnda ok baarl olabilir. Bu zavall srgn dnp ona yardm edin. Yararl olmay istiyorum. Kii ruh ve akl kuvvetlerini deerlendiremezse. hareketsizliin zdrabn eker. Askerlii meslek edinmeye uygun deilim. Elimden geleni yapmak iimden geliyor ama nce hastalklym, sonra iimde kendi imknlarm iinde baka ufuklarda i grmek iin nne geilmez bir istek var. En byk arzum, askeri hizmetten alnarak, Avrupa Rusyasnda, hatt burada sivil hizmete atanmamdr. Bir de kendi oturacam evi seme hrriyetimin verilmesini rica ediyorum. Ama devlet hizmetinin her hangi bir eklini hayatmn gayesi yapacak deilim. Birka yl

evvel, halk beni byk cesaret vererek edebiyat dnyasna kabul etmiti. En byk arzum, eserlerimin baslmasna izin verilmesidir. Bunun iin rnekler de var: Birok siyas mahkum merhametle affedilip, kendilerine yaz yazmak ve bastrmak hakk tannd. Ben hereyden evvel bir yazar olarak tannmann erefli ve olumlu bir ey olduuna inandm. Ben ancak yazarlk dnyasnda deerli eserler verebileceimden eminim. Bu ekilde dikkati ekebilir, iyi ismimi yeniden elde edebilir 83I ve bir dereceye kadar hayatm kolaylatrabilirim. Zira bu-mtevazi ve kesin edebi istidadmdan baka hi bir eye sahip olmak istemiyorum. unu da aka sylemek isterim ki, bugnk hayatm deitirmek istememin sebebi istidadmla daha iyi uyuaca gibi, btn mrmn mutluluu belki de buna (Not evlenme plnn kastetmektedir.) dayanmas bana Size dnerek kendimi hatrlatmak cesaretini verdi. Ama her eyi birden istemiyorum. Sadece rica ettiim askeri grevden alnarak, sivil greve verilmemin mmkn olup olmaddr. Bu ricam okuyun ama bana cesaretsiz demeyin. yle ok skntlar ektim, yle kederler tadm ve sabrm ylesine isbat ettim ki buna bir dereceye kadar cesaret de denebilir. Ama imdi cesaretimi kaybettim. Kendim de farkndaym bunun. Ben her zaman kendi ilerimle bakalarm rahatsz etmeyi bir korkaklk olarak kabul etmiimdir -her kim olursa olsun - Ama imdi Sizi rahatsz ediyorum. Ama beni affetmeniz iin yalvaryorum Size. Bugne dek talihsizliimi sabrla tadm. Ama artk bu durumlarn arl altnda km olduumdan bu teebbs karar verdim - bu bir teebbsten baka bir ey deil. Size yemin ederim ki, Size yazmak ve Sizi rahatsz etmek dncesi daha evvel aklmdan bile gemi deildi. Kendimi Size hatrlatmak benim iin g ve ac olacakt. Heyecanl ve bencil dncelerden uzak zamanlardaki kahramanca baarlarnz izliyorum. Eer hakknzda dierleri ile ne ekilde konutuumu duymu olsaydnz, inanrdnz bana. Sizi ahsen tanmak erefine nail olduumu ne byk bir gururla sylediimi bilseydiniz! erefli ve anl ileriniz buraya nakledildii zaman etraftan sual yamuruna tutuluyorum. Ve sizden bahsedebilmek erefi benim iin ne byk bir mutluluk. Yaptklarnz ylesine byk ki bu kelimeler bunlar yanstamaz bile. Size bunu yazmaktan korkmuyorum. Bu mektubu Size getiren Size kar olan nilerimin ne derece samimi ve bencil olmadn aklyacaktr. Milli bir felaket annda, Svastopolun o korkun savunmas ile, lmsz ve ebedi bir zaferin tacn bana giymi olan bir kimseye kar, bir Rus'un minnetdarl yeteri kadar anlalabilir. Tekrar ederim ki maksadm Sizi rahatsz etmek deildi. Ama imdi btn cesaretimi kaybedip, hangi tarafa dneceimi bilmediim iin, Sizin bana her zaman ne kadar tabii ve candan davrandnz kendi kendime hatrlattm. Sizin cesur ve soylu gcnz dnnce umut etmeye baladm. Kendi kendime, imdi yksek ve erefli bir mevkiye gelmi olan Sizin, benim gibi dp alalm olan bir kimseyi kovup kovmayacan sordum. Cretimi affedin. Bu uzun mektubu (gerekten ok uzun olduunun farkna vardm) affedin. Ve eer benim iin bir ey yapabilirseniz, yapn. Size yalvaryorum. Sizden byk bir ricam daha var. Ara sra beni kardeiniz Adolf vanovi'e hatrlatn ve onu eskisi gibi sevdiimi, drt yl sren tutuklu-um srasnda, gemii gn be gn, saat saat yeniden yaarken onu daima hatrladm syleyin. Kendisi, onu nasl derin bir sevgiyle sevdiimi bilir. Geenlerde hasta olduunu rendim. yileti mi? Hayatta m? Bu ricam iin beni affedin. Ama yreimin isteini kime aklyacam bilmediim iin Size ba vurdum. Bu mektubun bir disiplinsizlik olduunu biliyorum. Ad bir asker, Ba yavere yazsn! Ama cmert bir kalbiniz olduunu biliyor ve buna gveniyorum. Bir Rusun en derin teekkrleri ve en samimi hrmetleri ile Ekselans'n sadk Hizmetkar Fyodor Dostoyevski

(Not: Totleben'in tutana yle gitmektedir: Hamet-maablar memnuniyetle bana Savunma Bakann grerek, kendisine Fyodor Dostoyevski'nin ikinci ordu kuvvetlerinin alaylarnn birine Astemen olarak terfi etmesi iin teklifte 85bulunmam emrettiler. Bu mmkn olmad takdirde kendisinin ondrdnc dereceden Sivil hizmete alnmas gerektiini, fakat her iki halde de edebiyatla megul olmasna ve eserlerini kanuni yollardan kmamak artyla bastrmasna izin verildiim bildirdiler.) XXIII BARON A. E. VKANGEL'E Semipalatinsk, 13 Nisan 1856 (Mektup, Dostoyevski'nin para durumu zerine pek ilgin olmayan, ayrntlarla balar.) Bizim gibi siyasi sulularn baz hogrler bekliyebi-leceini yazyorsun ama, bunun bir oklar hala sr olarak saklanmaktadr. Bana bir iyilik yap sevgili dost ve benim durumum hakknda bir eyler renmeye al. Bunu kesinlikle bilmem gerekiyor. Bir eyler renmen mmkn olur sa, gecikmeden bana da haber ver. Kafkasya veya Barnaul taburuna atanmamama gelince, artk btn bunlar dnmyorum bile - benim iin hepsi nemlerini kaybetmi durumdalar. Yeni ar' herkesin sevdiini yazyorsun. Bana gelince, ben tapyorum ona. unu itiraf etmeliyim ki, terfi etmemin benim zerimdeki nemi gerekten ok mhim. Oysa subaylk snfna terfi edebilmek iin daha bir hayli uzun zaman beklemem gerekecek. Ta Giyme treni ve enlikleri frsatndan istifade ederek, hemen bir eyler olmasn istiyorum. Bence en akll davran da, bana yazlarm yaynlama izninin verilmesi iin mracaat etmem galiba. 86 Sana, ok yaknda, Ta Giyme treni hakknda yazdm bir iiri, zel olarak yollamay dnyorum. Hatta bu yazm 'resmi' yollardan da yollyabilirim. Hasfort'la (Sibirya Genel Valisi) buluacanzdan, kesinlikle emin olabilirsiniz. Trenlere katlabilmek iin, pek yaknda buradan yola kacak. iirimi, ara sunmas iin onu ikna etmeniz mmkn m? Byle bir ey yapmaz msnz benim iin? Ayrca bana, Size ne zamana kadar emniyetle mektup yazabileceimi de, bildirmenizi rica ederim. Zira, Siz Petersburg'u terkettiiniz vakit elinize gemeyip kaybolabilir ki, bu da benim iin son derece zc bir ey olacaktr. Size daha evvel, Rusya hakknda yazdm makaleden bahsetmitim. Bu yazlar sonunda ufak bir kitapk halini ald. inden tek bir kelimeyi bile. karmak istemiyorum. Yazlar ne kadar vatansever olursa olsun, ben onlarn benini edebi almalarma byle bir kitapkla bile ok g izin vereceklerini sanyorum. yi bir makale oldu. Yazdklarmdan ben bile tatmin oldum. Ayrca ok da ilgilendirdi beni. Byle olduu halde, bunu da bir kenara iteleyip braktm. nk, yaynlama izni alamazsam, neden bir hi iin bir sr glklerle bama dert aaym? Srf elence ve vakit geirmek iin yaz yazmama imkan yok. Zaman benim n son derece kymetli. stelik, siyas hava da deiik durumda. Bu sebepleri gz nne alarak, Sanat zerine mektuplar adl yeni bir yaz serisine baladm. Grand -Duchess Maria Nikolayevna Gzel Sanatlar Akademisinin bakandr. Yazlarm ona adamak iin, evvela kendisinin iznini almay dnyorum. Sonra da imzasz olarak yaynlanmasn salamak iin alacam. Bu aslnda on yllk bir tartmann verdii bir meyvadr. Daha Omsk'ta iken, bu yazmn en ince ayrntlarna kadar dnmtm. Eserimde yer yer ok ateli ve ilgin ksmlarn olduunu Biliyorum ama btn iin kesinlikle hi bir ey syliye-nem. Her halde bir ok kiiler benim fikirlerime katlm-yacaklar. Oysa benim iin yeterli olan, benim kendi fikir87lerime inanm olmamdr. Yazlarmn evvel Apollon Ma-ikov tarafndan okunmasn isterdim. Baz ksmlar bu kk kitapn bir ka sayfasn doldurmaktadr. Konusu dorudan doruya, sanat'ta Hristiyanln igal ettii yer. Ama bunu da nerede yaynlyabilirim ? Eer bir kitapk, olarak karacak olursam, hikye veya roman olmad iin. en fazla yz kii tarafndan alnp okunacak, buna karlk bir

dergide yaynlarsam, ayn zamanda para kazanmam da mmkn. Sovremennik ve Moskvityanin daha balangtan beri, bana dmanca davranan dergilerdir. Koussky Viestnik dergisinde, Katkov'un Pukin hakknda yazd bir yaz serisinin, balangc kt. Burada belirtilen fikirler benimkilerin tam zdd. ler bu hali alnca, bu yazy bastrabilmem iin geriye sadece Otetestvenia Zapiski kalyor. Ama benim, derginin u andaki durumundan haberim yok. ite srf bu sebeplerden dolay, Maikov veya kardeinizden, benim bu yazlar hangi dergi veya gazetede, para ile bast-rabileceimi renmenizi ve onlarn fikirlerini, bana olduu gibi bildirmenizi rica edeceim. u anda asl nemli mesele, yazmakta olduum bir romana verdiim aba ve alma gcnn beni son derecede zevklendirmesi. Acaba, sadece-roman ve hikye yazmakla halkn dikkatini ekip, bir isim yapmam mmkn olabilecek mi? Her neyse. Bence ie cidd bir yaz (sanat zerine) ile balayp, bunun bastrma iznini koparmak daha akllca bir davran olur. Zira bu son gnlerde, halk hikye ve romanlara aalk eylermi gibi bakyor. Aslnda bunun byle olduuna ben de inanyorum... (Dostoyevski, mektubunun devamnda, Vrangele, ona yardmda aba gstermesi iin ettii ricalar tekrarlamak-tadr.) 88 XXIV KARDE MCHAEL'e Semipalatinsk, 31 Mays, 1858 Bana yalvaryorsun sevgili dostum, btn yazdklarm sana yollamam iin. Hatrlamyorum (hafzam son zamanlarda fazlasyla ktledi) Evet, hatrlamyorum. Sana (Roussky Viestnik)'den Katkov'la tantm ve ona gazetesine yaz yazmay teklif ettiimi bildirmi miydim? Kendisine, bana hemen 500 Ruble yollad takdirde, bu yl gazetesi iin uzun bir hikye yazacam bildirdim. Drt be hafta evvel de, 500 Ruble ile birlikte onun tarafndan yazlan, ok dost ve his dolu bir mektup aldm. Bana, onunla birlikte alma teklif ettiimden ok memnun kaldn bildirdii gibi dileimi de (500 Ruble konusunda) yerine getirmeyi unutmam. Hatta bu konuda kendimi zorlayp acele etmememi ve sadece bo vakitlerimde bu hikye zerinde almam rica ediyor. Bu da iin en gzel taraf. Ve bylece, imdi Roussky Viestnik iin, uzun bir hikye yazmaya balyacam. Oysa asl glk, Katkov'la forma bana alacam paray konumam olmam. Yazdm mektupta, para konusunu kendisinin kararna braktm bildirdim. Bu yl', ayn zamanda Koussky Slovo iin de bir eyler yazmak niyetindeyim - roman deil, uzun hikye. Sibirya'y terkedene kadar roman yazmamakta kararlym. O zamana kadar bunu bir kenara brakmak zorundaym. Kitabn konusu gerekten ok gzel. Kahramanna gelince, bu gne kadar hi denenmemi bir kii. (Not: Buradaki kahraman. 'Crm ve Ceza'daki Raskolnikov dr.) Ama bugnm Rusyasna bakacak olursak, byle bir kii, gerek hayatta sk sk, karmza kmaktadr, (bu sonuca yeni hareketleri ve halkn kafasn dolduran yeni fikirleri grp 89anlyarak vardm), yle hissediyorum ki, yeni fikir ve g rlerle geri dndm zaman, romanm geniletip zenginletirmekte, baarl olacam. Kii, aceleye gelmemelidir dostum. Ve insan iyi olann dnda hi bir ey yapmamaldr. Sevgili dostum, bana, benim gerekten ok kibirli bir kii olduumu ve allmam ekilde bir eserle birden ortaya frlamak istediimi, bu yzden de byk bir sabrla, yumurtalarmn zerinde kulukaya yatarak allmam eserimin civciv olarak kmasn beklediimi yazyorsun. Farzet ki, gerek de bu. Her ne hal ise, u anda eserimi ortaya karmak fikrini bir kenara braktma ve iki ayr, kolaylkla okunabilir uzun hikye yazdma gre ''civcivleme" konusu hakknda imdilik sylenecek fazla bir ey yok. Hem sonra, bir tablonun, abucak yaplp ortaya karlmas fikrini de nereden rendin ? Byle bir sonuca, ne zamandan beri varm durumdasn? nan bana. Her ey-de, en bata alma

gelmektedir - devasa bir alma. nan bana, Pukin'in o zarif ve akc iirleri, bir ka satr gememekle beraber, bu zerafet ve akcln, airin bunlar zerinde devaml olarak almasndan ve deitirmesinden almtr. Sarslmaz, deimez bir gerektir bu. Gogol, 'l Ruhlar' m, tam sekiz ylda yazd. Hemen yazm olduu eserlerin hepsi ham, olmam eylerdi. Sylentilere gre .Shakespeare MSS adl eserini bir kere olsun dzeltmemi. te srf bu sebepten de, bir takm korkun zeyksizliklere dmtr. Eer biraz daha alp, abalasayd, btnyle ok daha baarl bir sonuca varabilirdi. in akas, sizler, ilham ile almay birbirine kartryorsunuz. Oysa ki, ilham, artistin ruhunda birdenbire doan bir duygu, bir heyecandr (ve sanatda daima vardr bu) rnein ben, aklma gelen bir olay, oturup hemen kafama ilk doduu ekilde yazar ve bundan da byk bir zevk duyarm. Ve sonra bunlar zerinde, aylarca, yllarca yeni almalar yaparm. Bu ekilde almam da, fikrin bana defalarca ilham 90 vermesini salam olur (byle olmasna baylyorum) baz yerleri karr, baz yerlere ilveler yaparm. nan bana, bu ekil, olaylarn daima zenginlemesine, gelimesine ve kuvvetlenmesine sebep olmaktadr. Kiinin her eyden evvel, ilham sahibi olmas gerekmektedir, zira ortada ilham olmadan hi bir ie balamann imkn ve ihtimali yoktur. Sizin o taraflarda, byk paralar dendiinden bahsediyorsun. Bylece Pissemski, Bin Ruh adl eserinin formasna 200 - 250 Ruble alm. Byle artlar altnda insan rahata yayabilecei gibi, verimli olarak da alabilir. Gerekten sen, Pssemski'nin eserini mkemmel buluyor musun? Bence ok dk bir eser. belki altn yumurtluyor ama, deeri gene de ok dk. tiraf et! Onun bu eserinde yeni ve taze olan bir ey var m? Srf kendisi tarafndan yaratlan ve daha evvel, baka bir kimse tarafndan yaplmam bir taraf grebiliyor musun? Onun sylediklerinin hepsini modern yazarlar ondan ok daha evvel sylediler. Bilhassa Gogol. Onunkiler eski nakaratlara yeni hava uydurmak. Yabanc rneklerden meydana getirilen yi ser, neyse, Benvenuto Cellini'nin yapt desenlerin, yerli mal kt kopyeleri de ayn eydir. Gerek u ki, onun romannn, sadece ilk iki ksmn okudum. Buna sebep de, buraya gazete ve dergilerin ok ge gelmesi. kinci ksmn sonu geree aykr olduu gibi, bastan sona kadar da fazlasyla berbat. Bir kere, bilerek ihanet eden Kalinovi dpedz gerek d bir kii. Yazarn, daha evvel belirttii gibi, Kalinovi'in bir kurban vermesi gerekmektedir. Evlenme teklifinde bulunur. Kendi soylu kiiliinin sarholuu iin-e, kendi kendini sahtekr bir kii olmadna inandrr. Kalinovi ylesine kibirli bir kiidir ki, bu kibri yznden kendi alaklnn bile farkna varmaz. Her eye ramen zevklerinden vazgeecektir. Bu yzden Nastenyka ile bir gece geirdikten sonra ona ihanet eder ama daha sonrala91r, gnlk olaylarn basks altnda, kesinlikle kendisini teselli ederek, yapt bu hareketle bile, soylu bir ekilde davranta bulunduuna, kendi kendini ikna etmeye urar. Fakat bilerek ve istiyerek ihanet eden bir Kalinovi iren olduu kadar da gerek d bir kiidir. Gerekte byle bir kii var olsa bile, o kii asla bir Kalinovi olamaz. Yeterince samaladk. znimi beklemek artk beni yormaya balad. (Mektubun devamnda Dostoyevski, iznini ald zaman neler yapmay dndn anlatmaktadr.) XXV KARDE MCHAEL'e Semipalatinsk 9 Mays, 1859 (Balangta izninden bahseder. zin Mart aynn 18 inde tasdik olduu halde, Semipalatinsk'e Mays ayma kadar hi bir haber gelmemitir. Ayrca baz i konularndan bahsedilmektedir.) Bana her zaman ylesine haberler veriyorsun ki! rnein, Gonarof roman iin 7.000 Ruble alm. Ayrca Kat-kov, (Ben ki ondan forma bana 100 Ruble istiyorum) Turgenev'e Kibarlar Evi iin 4.000 Ruble teklif etmi ki, bu da forma bana 400 Ruble demektir.

(Nihayet Tur-g'enev'in romann okuyabildim. Fevkalde gzel.) Dostum! Gayet iyi biliyorum ki ben, Turgenev kadar iyi yazamyorum. Byle olmakla beraber aradaki fark pek o kadar b92 yk deil ve ben zamanla onun kadar iyi bir yazar olacam mit ediyorum. u halde ben neden, ihtiyalar iinde kvranrken 100 Rubleyi kabul etmek zorundaym. te yandan Turgenev, iki bin rgat' olan bir toprak aas olduu halde forma bana 400 Ruble alsn? nk ben fakirim ve para kazanmak iin abuk ve acele yazmak zorundaym ki, bu da her yaptm ii berbat etmeme sebep oluyor. (Dostoyevski mektubun bu ksmnda, Boussky Slovo'-nun sahibi olan Kaedyov'a teklif edecei artlarn, dncelerinden bahsetmektedir.) imdi, Katkov'a yazdm bir hikyeyi bitirmek zereyim. (Not: Stepanikovo ky) Bir hayli uzun oldu. Ondrt, onbe forma kadar. imdiye kadar, eserin drtte n yolladm, gerisini de Hazirann balarnda yollyacam. imdi, dinle beni Mia! Elbette ki, bu hikyede birok byk hatalar var. Hereyden evvel lzumsuz derecede uzun. Ama ayn zamanda tam bir kesinlikle, ok deerli taraflarnn olduundan da eminim ve bu benim en iyi eserim. ki yldan beri yazyorum (Sadece ortalarda, Amcann Ryas adndaki kitabm yazarken bir duraklama yaptm) Balang ve orta ksmndaki almalar fena deil. Sadece sonu ok aceleye geldi. Byle olduu halde, etimi, kanm, kemiimi ve btn ruhumu koydum ortaya ama, gene de btn varlm verdim demek byk bir samalk olur, zira ortaya dkecek daha ok eylerim var. Bu hikyede, kk insandan ileri giden yle bir ey var ki, insan deli eder. (rnein, Kibarlar Evi nde gsterildii gibi) Ama dier taraftan, ortaya ylesine byk iki tip karyorum ki, bu kiiler zerinde tam be yldan beri alp ekillendirmeye 'Urayorum. Bunlar (benim inandma gre) batan aa Rus tipleri. Ayrca, benim Rus edebiyatndaki bu gibi kiileri fazlasyla incelemediimi de gz nne almak gerekir. Katkov'un eserimi takdir edip edemiyeceini bilmiyorum, Ama, halkn eserime kar tepkisi souk olacak olursa bu 93beni gerekten umutsuzlua srkliyecek. Bu kitaba btn byk .mitlerimi baladm gibi, her eyden evvel bu eser benim edeb kabiliyetimi kesinlikle tayin edecek. (Tekrardan para meseleleri konumalar) XXVI Bayan V. D. Constantine' (Not : Dostoyevski'-nin baldz, Maria, Dimitrievna'nn kz kardei) Paris, l Eyll, 1862 Benim ok sevgili ve saygdeer Varvara Dimitrievna'm ! Belki de Paa'ya (Not: Paa (Paul) ssayev. Dos-toyevski'nin vey olu) yazdm mektuptan, benim sa salim Paris'e gelip yerletiimi duymusunuzdur. Oysa burada uzun zaman kalmak niyetinde deilim. Paris'i sevmiyorum. Ama her eye ramen insan korkutacak kadar byk ve gzel bir yer. Burada gerekten grlecek pek ok ey var, oysa insan grlecek eyleri bitirdikten sonra, kor-kun bir sknt balyor. Buraya bir eyler renmek iin, bir renci olarak gelmi olsaydm, elbette ki durum ok daha baka olacakt. O zaman yapacak hem pek ok eyim olacakt hem pek ok ey iitip grecek ve renecektim. Ama sadece bir turist gibi adetleri inceleyince, Franszlar! ok iren kiiler buldum. Ayrca ehir de benim iin tam anlamyla yabanc. Burada en iyi eyler, arap ve meyva-Uzun bir srede zevkini kaybetmeyen tek ey. zel ilerim hakknda, sana hi bir ey yazacak deilim. Mektuplar 94 samalktr ve sadece Eczaclar tarafndan yazlr. (Not Gogol'un Bir Delinin Hatrat ndan alnm bir cmle) Sana sadece baz iler hakknda yazacam. Aslnda senden bir ricada bulunacam, sevgili Varvara Dmitrievna, Her halde, buraya gelirken yolumun zerinde bulunan Wies-baden'de drt gn kaldm ve tabiatyla rulet oynadm. Ne dersin bu ie?

Kaybetmedim, kazandm. stediim kadar kazanamadm elbette. Yzbin filan deil ama, ufak, tatl bir krm oldu. N. B. (nota bene. yi dikkat) Bunu sakn kimseye syleme 'sevgili Varvara Dmitrievna. Gerekten de kimseye syliyemezsin zaten. Kimseleri grdn yok ki. Ama ben aslnda Paa'y demek istedim. Kendisi hal kk bir kaz palaz olduundan, insann kumar oynayarak hayatn temin edebileceini dnebilir. Kafasna bir kere, tezghtar olup,, bu yoldan para kazanmay koymu. Bylelikle hi bir ey renmek zorunda deilim, diye de bana aklamada bulundu. Ve bu yzden Babasnn kumarhanelere devam ettiini renmemesi lzm. Bundan dolay kendisine hi bir ey syleme. Bu drt gn iinde, kumarbazlar yakndan inceledim. Oyuna yzlerce kii katld halde, ilerinde sa-Uece iki kii gerekten kumar oynamasn biliyordu - seni erefimle temin ederim byle olduuna. Bu iki kii de, bir Fransz kadn ile bir ngiliz Lord'uydu. Evet, biliyorlard oynamasn ve hi bir ey kaybetmediler. Aksine nerede, ise Bankay ifls ettireceklerdi. Ama sakn, benim kazanp da, kaybetmediim iin sevinten yalpaladm ve oyunun, srrm bildiimi dndm sanma. nk ben bu srr,, gerekten biliyorum. nanlmayacak kadar basit ye budalaca bir ey bu sr: yle ki, kiinin devaml olarak kendini kontrol etmesi ve oyun sresince asla heyecanlanmamas gerekiyor. Hepsi bu. Bu artlar altnda insann kaybetmesine imkn yok. Sadece, kesinlikle kazanmas lzm. Burada asl nemli olan, bu srr bilen kiinin, onu dorudan. 95doruya kullanma kudret ve kabiliyetine sahip olabilmesi-dir. nsan son derece zek, demir gibi bir kiilie sahip olduu halde, gayet kolaylkla zarara girebilir. Hatta filozof Straov bile kaybeder burda. Bu yzden, kumar oynamyan-lar, ruletten nefret edenleri ve bunu deliliin zirvesi olarak kabul edenleri takdir ve takdis etmek gerek. imdi gelelim asl meseleye. 5.000 Frank kazandm sevgili Varvara. Dmitrievna; daha dorusu balangta,' 10.400 Frank kazanmtm. Paray alp eve geldim, czdanma yerletirip ertesi gn buradan hareket etmeye ve "kumarhaneye geri gitmemeye karar verdim. Ama dayanamayp oynadm ve yarsn kaybettim parann. Sadece 5.000 Frank kald. Kazancmn bir ksmn, kaza bel paras olarak, kendime ayrdm, geri kalann da Petersburg'a yolluyorum: Yarsn, dnme kadar saklamas iin kardeime, yarsn da, Maria Dmitriyevna'ya vermen, yahut yollaman iin sana. (Bundan sonra, parann hangi yoldan en iyi bir ekilde Rusyaya yollanabileceini ve deitirilebileceini tartmaktadr. ) xx v N. N. STRAHOV'a <Not: Nikolay Nikolayevi Strahov. (1828 - 96) eletirmeci ve dnr. Dostoyevski ve Grigorovi'in yakn arkada. 1860'larda Nihilistler'e ve materyalist eilimlere kar alan kampanyay idare eden kimse) Roma,, 18 (30) Eyll, 1863 <Dostoyevski, hesabnn, Kitapseverler kitabevi'nin idarehanesine yatrlmasn istemekle mektubuna balamaktadr.) Ve Boborikin (Not: Pyotr Boborikin. Hl okunan bir hikayeci. O zamanlar Kitapseverler Kitabevi'nin sahibi) gayet iyi bilir ki, Ne Sovremennik ne de Otetestvennia'ya (Yoksullarn dnda) hayatm boyunca, pein para karl bir kitap satm deilim. Hatta en ufak bir avans bile almadm eserlerim iin. Dier yazarlarn arasnda bir rgat -m ben. Ve bundan byle eer kimse bir eserimi almak isterse, parasn pein demek zorundadr. Bata ben bu ekli lanetliyorum. Ama bir kere buna karar verdim ve hi bir zaman da deitirmeye niyetli deilim. imdi devam edebilirim mektuba : u anda elimde hazr hi bir ey yok. Ama (kendi grme gre) kafamda ok gzel bir hikye konusu var. (.Not: Kumarbaz) Konunun byk bir ksmn ktlara karalam durumdaym. Hatta esasl olarak ele alm durumdaym. Ama hereyden evvel buras

fazlasyla scak. kincisi, Roma'da bir haftadan fazla kalmak niyetinde deilim. Eh, Roma gibi bir ehirde sadece sekiz gn kalm bir kii, nasl olur da bir eyler yazabilir? Btn olup bitenler, beni fazlasyla yoruyor. Hikyemin kahraman, memleket dnda yaayan tipik bir Rus. Sen de hatrlarsn, geen yaz devaml neriyat yapmlard. Btn bunlar, hikyemde yanstacam. Ayrca, i ilerimizin durumunu da (tabi elimden geldii kadar) hikyeye iliyeceim. Kitabmda, cins cibilliyeti son derece basit olan bir kiiyi tarif ediyorum. Bir ok ynlerden gelimi olduu halde, her ynden gelimemi. Btn inanlarn kaybetmi olmasna ramen, kendisinde pheci olmaya yeterli cesareti bulamyor. Btn idarelere ba kaldryor ama, ayn zamanda da mthi korkuyor bundan. Kendisini, Rusyada yapacak hi bir ey olmadna inandrarak rahatlyor ve memleket dndaki Ruslar, geri getirmek istiyenleri en ac ve sert bir ekilde 97 F: 7 lanetliyor. Hepsini, burada sana anlatmamn imkn yok. Kahraman, gerekten ok canl bir kimse (edeb ynden sanki karmda duruyor) Kitap tam olarak bittii zaman, okumaya yeterli bir deeri olacak. Kitaptaki ana fikir, adamn btn varln, kuvvetini ve istidatlarn rulette kaybetmi olmas. Bir kumarbaz ama, adi bir kumarbaz deil; tpk Pukin'in Cimri valyesi nin, adi bir cimri olmad gibi. (Kesinlikle, en ufak bir anlam bakmndan kendimi Pukin'le kyaslyor deilim. Sadece daha iyi belirtmek iin bu rnei verdim.) Kendi bakmna bir air olduu halde, iinin ta derinliklerinden duyduu bir hisle, byle iirlerin kabalndan utanyor. inde tehlikeli ilere, bilinmiye-ne bir zlem olduu halde, bu bile kendi kendinin gznden dmesine sebep oluyor. Btn hikye, onun devaml olarak, tam yl rulet oynamasn anlatyor. Eer benim ller Evi - benden evvel kimse tarafn-' dan denenmemi bir hapishane'nin psikolojik ynden, aklanmas ve anlatlmasdr - halkn ilgisini ektiyse, bu katksz rulet kumarbaznn psikolojik durumu, onlar daha fazla ilgilendirecektir. Btn bunlarn dnda bizler arasnda byle eserlerin ilgi ile okunduu bir gerek ama, bunun dnda yabanc bir memleketin kaplca ehrinde oynanan kumar gerekten ok korkun bir ey. Konunun, nemli taraf, bu memleket dnda yayan Rus'un btn her eye (aalk olmasna) ramen bir neminin olmas. Ksacas, btn ackl olaylar anlay ve hislerimle fazla aprak yollara sapmadan anlatmakta baarl olacam.' umuyorum, ller Evi gerekten ilgi ekici bir eserdi. Burada belirtilen de ayn ekilde bir cehennemin aklanmas. Ceza evinde Trk hamam, gibi bir ey. Bunu yapmak, baarmak istiyorum ve bunun iin de byk, ok byk aclara katlanacam. (Buradan teye, mektuba, gine para meseleleri hakim olmaktadr.) 98 XXVIII A. P. MLYUKOV'a Moskova, Haziran, 1866 OK SEVGL VE EREFL DOSTUM ALEXANDER PETROV, Katkov, Petrovsky parknda yazn tadn karmada; Lybimov da, (Russky Viestnik'in sahibi) hava alyor. Yayn evinde, ara sra, kendisinden hi bir ey renemiye-ceim suratsz bir ktibe kadnn nnden gemek zorunda kalyorum. lk gnlerde, naslsa Lyubimov'u yakalamakta bir baar gsterebildim. Kendisinde romanmn ksm hazr olarak duruyor (Not: Crm ve Ceza.) Ona drdnc ksm, ok ksa bir zamanda yazabileceimi syledim, drd bir araya geldii zaman, ikinci fasln yars tamamlanm olacak, (drt forma) Gelecek sayda drt fasl daha basacaklar ki bylece ikinci ksm sona erecek. Oysaki ben teklifimi yaparken, Lyubimov, birdenbire szm keserek yle konutu: Ben de sana sylemek iin frsat bekliyordum. Haziran ve Temmuz aylarnda, roman daha kk paralar

halinde basabiliriz, byle yapmamz gerek. Hatta yaz mevsiminin, l aylarnda, romandan hi bir ksm koymasak da olur. Romann ikinci ksmnn, Gz'de kmasn tercih ediyoruz, son ksm da Aralk saysnda kacak olursa, bunun yeni abone salamak bakmndan da bize faydas olur. te bu sebepten, romana bir ay daha, ara verilmesine karar verildi. Drt ksm (drt forma olarak) bu yzden Temmuz saysnda kmayacak, halbuki dzeltmeler ve matbaa provalar yapld bile. Ama daha sonra anlald ki, Lyubimov'un, btn bunlardan baka, bir de rezil ve iren art dncesi var-m . Yani adam, bu fasllardan birini hi mi hi basmamaya, 99 karar verdii gibi Katkov da onun bu fikrini destekleyip kabul etmi (Not: Bahsi geen fasl, Dostoyevski'nin, Crm ve Ceza adl eserinin, ikinci ksmnn dokuzuncu faslnda, Sonia ve Raskolnikov'un birlikte ncil okuduklar sahnedir ki, yazar sonradan bu ksm ksaltmtr.) kisine de lgnlar gibi kzdm. Ama onlar dncelerinde inatla direniyorlar. Konu edilen fasl zerinde ben kendim hi bir fikir yrtemem, zira onu iten gelen ,bir sezgi ile yazdm. Buna ramen, kt de olabilir. Ama iin aslna bakacak olursa, onlar eserin edeb ynyle ilgilenmiyorlar da, onlar sinirlendirip tedirgin eden, eserin ahlk yndr. Bu bakmdansa aslnda hakl olan benim. Zira kitabn bu ksmnda ahlka aykr hi bir ey olmad gibi, konu bunun tam aksidir. Ama onlarn fikirleri baka. stelik bir de eserde Nihilizm izleri gryorlar. En sonunda Lyubimov bana bu ksm yeni batan yazmam syledi. Ben de istediklerini kabul edip, koca ksm yeni batan yazdm ki, bu da bana yeni fasl yazmm gibi byk bir alma ve yorgunlua sebep oldu. Her neyse. Yeniden yazp teslim ettim. Ne yazk ki, o gnden beri, Lyubimov'u grmediim iin, memnun kalp kalmadklarn bilmediim gibi, kafa kafaya vererek bu ksm, kendilerinin mi yazmaya niyetli olduklarndan hi haberim yok. Bu kadarla kalsa gene iyi. stelik baka bir fasl daha ayn felkete urad (drt fasldan biri) Lyubimov gelip, bu fasldan bir ok ksmlar kardklarn bana bildirdi. (Ama ben bunu pek nemsemedim, zira bozduklar ksmlar bence hi de nemli olmayan yerler.) Bunun sonu nereye varacak pek bilemiyorum ama, bu romann, benimle yaynevi arasnda ortaya kard fikir ayrlklar beni rahatsz etmeye balad. Stellovski (Not: Dostoyevski'nin (1865 - 66) arasndaki eserlerinin toplu olarak ilk basksn yapan nair) iin yazacam romana, henz balamadm ama, bu ie kesin-likle balyacam. Yeni, kk bir hikye iin ok gzel 100 fikirlerim var. Hatta iinde gerek kiiler bile bulunacak. Stellovski'yi dnmek bana son derece zdrap verir, beni rahatsz ediyor, ryalarma bile giriyor' stelik. Sana bugn bunlar ok acele ve geliigzel bir ekilde anlatyorum, aslnda uzun mektup yazarm. Allah akna cevap ver bana. Bana kendinden, grlerinden ve shhatinden bahset. Bilhassa bana, bizimkilerden bahset. Belki baz haberler iitmisindir. Benim bir ok konularda, susmam gerekiyor. Ltfen, Ludmilla Alexandrovna'ya en iyi dileklerimi bildir, ocuklara beni hatrlat ve btn tandklarmza, tarafmdan selm et. Gelecek sefere kadar, benim iyi dostum, hoakal. Seni kucaklarm. Sadk dostun FYODOR DOSTOYEVSK. N. B. (iyi dikkat!) imdiye kadar hi kriz gelmedi. naps iiyorum. Kolera durumu nasl? XXIX APOLLON NKOLAYEV MAKOV'a Cenevre 16 - 28 Austos, 1867 Beni sevindiren mektubuna, bu kadar uzun zamandan beri, ses etmeyip cevap veremedim, benim sevgili ve unutulmaz dostum, Apollon Nikolayevi. Sana unutulmaz dostum dediim

vakit, yreimin derinliklerinden bunun gerek olduunu hissediyorum. O kadar eski ve birbirine alk dostlarz ki, hayat zaman zaman bizi ayrp, ayr drd101 u halde, hi bir zaman,'gerek-anlamnda ayrmaya gc yetmedi. Bunun tam tersine bizi yaknlatrd birbirimize. Yokluumu, belirli bir dereceye kadar duyduunu yazyorsun; oysa benim nilerim, seninkilerden ok daha fazla. Btn olaylarn dnda, her geen gn biraz daha berraklkla, aramzdaki dnce ve hislerin ne derece birbirine benzediini gsteriyor. unu dikkate alman senden yalvarrm sevgili dostum; seni kaybettikten sonra, ylesine garip bir memlekete geldik ki, burada Rus insannn yz, Rusa kitaplar, Rus dnce ve ilgisi olmad gibi, tek bir dost yz bile yok.. unu sana btn kalbimle syliyeyim ki memleket dnda yayan Ruslarda eer biraz his, biraz zek varsa, btn bunlarn farkna varamayp, kendilerini nasl perian hissetmediklerini, gerekten anlyamyorum. Belki bu grdmz yzler, birbirlerine kar dost yzlerdir ama, bizlere kar deil. Gerekten byle bu! Memleket dndakiler nasl dayanabiliyorlar buna? Tanrm! Memleket olmadan, hayat bir ikence. Alt ay veya bir yl iin, memleket dna kp seyahat etmeyi anlyorum, elbette. Ama benim gibi, memlekete ne zaman dneceini hi bilmeden ve hatta tahmin bile edemeden, seyahat etmek fena ve keder verici bir ey.. Sadece bu dnce bile tamas ok g bir duygu. almam iin, Rusyaya ihtiyacm var, hayatm iin (baka bir hayat deil sadece bu hayat). Tpk sudan km bir balk gibiyim. Btn kuvvetimi, btn kabiliyetimi kaybettim... Memleketi, hangi artlar altnda ve hangi sebeplerden dolay terkettiine biliyorsun. Balca iki sebep var buna: birincisi shhatimi, hatta hayatm kurtarmak. Krizler her sekiz gnde bir gelmeye balamt ve krizlerin sinirlerimi ve beynimi nasl harap ettiklerini hissetmek dayanlamya-cak bir eydi. Btn aklm ve duygularm kaybetmeye balamtm - ve bu bir gerek. Hissediyordum bunu. Bir harabeye dnm olan sinirlerim beni ou zaman bir ok 102 eylerin tam kenarna kadar ekiyordu. kincisi, alacakllarm artk bekliyemiyecek hale gelmilerdi ve hareket edeceim gn, mahkemelerden sr ile davetiye geldi... (Burada, borlarndan bahseder) ......Tanyamyacak gibi bir skntyd bu. Ayrldm zaman, lmn arl sarmt yreimi, Yabanc lkelere kar bir inancm yoktu - daha dorusu, bana ahlk ynlerden kt etkiler yapacana inanyordum. Tam anlamyla tecrid edilmitim, madd imknlarm olmad gibi yanmda, benim bu serseri gibi dolamam ocuksu bir sevinle paylaan bir de gen yaratk (Not: Yazarn ikinci kars, Anna Grigorovna, kzlk ad Snitkin.) vard. Bu ocuksu sevincin ksmen tecrbesizlikten, ksmen genliin ayaklandrd gayretten gelmesini grmek, bana bir ikence oluyor, beni kederlendiriyordu. Anna Grigorovna'nn, benimle geirecei hayat skc bulacandan korkuyordum. nk bu gne kadar, tamamen yalnz kaldk. Kendimden fazla bir ey umamazdm. Hastalkl bir kimseyim ve onun benim bir ok dertlerimi ekmesini dnyor, bekliyordum (Dikkat et! Oysa, Anna Grigorovna, bana, kendisinden beklediimden ok daha kuvvetli, ok daha derin bir kii olduunu ispat etti. Bir ok bakmlardan, koruyucu meleim oldu benim. Ayn zamanda o kadar ocuksu, o kadar olmam, o kadar gzel ve hereyden evvel o kadar yapmackszd ki, hemen hemen, bir karlkta bulunamyordum. Hareketimizden ev-vel, bir hayal gibi farkna varmtm bunun. Ve sana sylediklerime: yani Anna Grigorovna'nn benden, ok daha iyi ve kuvvetli olmasna ramen; imdi bile huzursuzluklarmdan kurtulmu deilim.) Ksacas, btn eksikliklerimiz, beni byk endielere drd. Bir kere ok az paramz olduu gibi, aldmz avanslardan, Katkov'a, tam bin ruble, borcum vard. Hareketimizden hemen sonra, kesinlikle,

103hemen almaya balamak kararndaydm. Ama geen zaman ne verdi bana? u gne kadar, hi bir ey baaramadm. Nihayet, cidd olarak oturup almaya karar verdim. unu itiraf etmeliyim ki, hi bir ey baaramadm demek pek doru olmaz. Zira yle eyler yaadm ve kafamda ylesine ok eyler erevelenmi olmasna ramen; siyah beyaz olarak bu gne kadar ortaya kardm ok az. Siyah ve beyaz olarak yazlm eyler ise ancak bir deer kazanp para kazandrr insana. Skntl Berlin'i elimizden geldii kadar abuk terket-tik (Sadece bir gn kalabildim orda (nk can skc Almanlar beni sinirlendirip, huysuzlatrmaya baladlar. Rus hamamlarna snmak zorunda kaldm.) Sonra Dresden'e geldik. Bir yer bulup, bir sre iin yerletik Dresden'e. Etkisi gerekten ok basit oldu ve birden bir soru ile kar karya kaldm: Neden Dresden'deyim, neden sadece Dresden de baka bir ehir deil. Ve hangi sebeplerden dolay devaml olarak bir ehri terkedip, baka bir ehre gidiyorum? Cevap gayet akt (Salm, borlarm ve saire;. Ama en kts, byk bir aklkla unu anladm ki, artk Dresden veya herhangi baka bir ehirde kalmam, beni en ufak bir ekilde ilgilendirmiyor btn yabanc lkelerde, kendimi byk bir somundan kesilmi bir dilim ekmee benzetiyorum. Geliimin ilk gn, kesinlikle, oturup cidd ve verimli bir ekilde almaya karar vermitim ama, ayn anda orada alamyacam da korkun bir ekilde hissediyordum. Btn fikirlerim, dncelerim, tepe taklak olmulard. Ne yaptm o zaman? Bir bitki gibi yaamaya baladm. Okudum, ara sra bir ka satr yazdm, insan ldrecek kadar byk bir memleket zlemi iine dtm ve bir de bunlarn zerine scak bindi. Deiiklik olmadan, gnler ayn ekilde gelip getiler... Sana, btn hislerimi sylememe imkn yok. Bir sr yeni grler, yeni fikirler topladm. Rus gazeteleri okudum ve ancak tek teselliyi onlarda bulabildim. Sonunda kafamda ylesine yeni fikirler istifledim ki, Rusya'nn Bat Avrupa ile olan ilikilerine ve Rus yksek snfna dair ok uzun bir makale yazabilirim. Almanlar son derece sinirime dokundular, ayrca bizim Rus yksek tabakasnn yaay tarz, onlarn Avrupa'ya ve medeniyete olan inanlarnn ilerine ilemesi de olduka sinirlerimi bozdu. Paris'teki olay, beni korkun derecede altst etti. (Not: Beresovski'nin II. Alexander'e suikast teebbs) Ne etkili deil mi? O Paris'li avukatlarn Yaasn Polonya diye barmalar. Ne kt, ne tiksindirici ne tatsz bir ey. unu her zamankinden fazla kabul ediyorum ki, Avrupa'llarn biz Ruslar hakknda hi bir ey bilmemeleri ve iren fikirler beslemeleri bizim karmza bir olaydr. Sonra Beresovski mahkemesindeki ayrntlar. Ne irkin, ne bo eyler. Anlyamyorum, nasl oluyor da bylesine, samalklardan kurtulup, yeni bir noktaya varabiliyorlar. Rusya, buradan, biz Ruslara ok daha fazla, istenilen ekle sokulabilir gibi grnyor. Bunlardan birincisi, yaplan reformlar karsnda, halkmzn, nasl beklenmedik bir olgunluk ve bamszlk gstermesidir. (rnein yaplan adl reformlar) br tarafta ise, Orenburg eyaletinin Polis Mdr tarafndan dvlen, lonca'ya kaytl bir tacir. Apak olan, Rus halknn kendi hayrseverleri, ve yaplan reformlar sayesinde, bu gibi durumlarda, kendi kendisini eletirmeye ve bu deiikliklere lzumlu bir ekilde altr-masdr ki asl nemli olan ey de bu. Tanrm! Zamanmzda yaplacak reform ve deiiklikler, Byk Petro zamannda yaplan reformlar kadar nem tayor. Demiryollar nasl gidiyor? Mmkn olduu kadar abuk, Gney'e inmek zorundayz. (Not: Dostoyevski burada, Ruslarn Boaza ve istanbul'a inmek iin yapt abalar anlatmak istiyor.) Bundan evvel de her tarafta tarafsz mahkemeler kurulmal104 105

dr. Deiiklik ne byk olacaktr o zaman! (Ben burada, btn bunlar dndke, kalbimin at hzlanyor.) Buralarda kimseleri grdm yok, olduka imknsz bir ey bu. Buna ramen ara sra u veya bu kimseyle karlalyorum. Almanyada, devaml olarak, memleket dnda yayan bir Rus'la tantm. Ylda sadece haftalk bir ziyaret yapyor Rusya'ya ve sonra yeniden Almanya'ya dnyor. Ailesi ve kars burada. Tepeden trnaa hepsi Alman olmular. Dier eylerin arasnda, kendisine, memleketi neden terkettiini sorduum zaman, bana son derece ateli bir ekilde, yle cevap verdi: nk burada medeniyet, orada ise barbarlk var. Bu kibar kii, Gen lericilerden ama, grne gre, kendisini, bir dereceye kadar onlardan uzak tutuyor. Bu d lkelerde oturan mlk sahipleri nasl da, huysuz, kaba ve lanet kiiler olmular. Sonunda, Anna Grigorovna ile ben, Dresden'de, daha fazla vatan hasretine dayanamayacamz anlyarak k svire veya talyada bir yerlerde geirmeye karar verdik. Oysa hi paramz kalmamt. Beraberimizde getirdiklerimizin hepsini sarfetmitik. Oturup, Katkov'a bir mektup yazarak, durumumu btn akl ile anlatp, bana 500 ruble daha avans vermesini rica ettim. Ne olsa beyenirsin? Paray yollad. Ne mkemmel bir adam. Bylece svireye geldik. imdi sana, utanlarm ve adiliklerimi itiraf edeceim. Sevgili Apollon Nikolayevi, iimden bir his, seni, beni yarglayacak bir hkim olarak, kabul edebileceimi sylyor. Yrein ve hislerin var. Ben bunu, gerek eskidenberi ve gerek son zamanlarda da gayet iyi bildiin iin, senin verecein kararlarn bence nemi son derece byk. Gnahlarm sana aklamak bana hi ac vermiyor. imdi yazdklarm, sadece senin iin. Bu yzden, beni yarglamay dier kiilere brakma. Baden-Baden evresinde seyahat ederken, yoldan kp, burasn bir ziyaret etmeye karar verdim. Ayartc bir fikir, devaml olarak kafam kurcalyor ve beni rahatsz ediyordu. 10 Louis altnn gzden karmak belki de bana 2.000 frank 106 kazandrabilirdi. Byle bir para, Petersburg'daki masraflarm dahil, beni drt ay geindirebilirdi. in asl pis taraf, daha nceki yllarda ara sra kumardan para kazanm olmamd. En kts, fena ve son derecede hrsl bir kimse olmam ve yaptm her ite arln snrna kadar gitmem. Hayatmda bu gne kadar itidal denen eyle tanm olmamam. Balangta eytan benim tarafm tutarak btn oyunlarn oynad ve gn iinde, kolaylkla 4.000 frank kazandm. imdi sana her eyi nasl berbat ettiimi anlataym. Bir tarafta kolay kazanlm para -100 frank koyarak, bunu 4000e karmak Dier yanda, borlarm, mahkemelerden gelen davetiyeler ve bir daha Rusya'ya dnme imknmn olamyaca korkusunun verdii sknt. Btn bunlarn dnda da ana nokta olan oyunun kendisi Bilsen, bu, kiiyi nasl kendine ekiyor. Hayr. Sana yemin ederim ki, bu sadece kazanma aknn bir tepkisi-deildi. Gerekte, paraya para olduu iin ihtiyacm vard. Anna Grigorovna, bana, 4.000 frank'la yetinerek, bir an evvel buradan gitmemiz iin yalvaryordu. Ama daha fazla kazanma ve durumumu dzeltebileceim dncesi, her eye baskn kt. Benim kazancmn dnda, her gn, dier kumarbazlarn nasl 20.000 den 30.000 franka kadar kazandklarn gryordum. (Kii kaybedenleri asla grmez.) Dierleri neden benden daha iyi kazanyorlard? Benim, paraya olan ihtiyacm, onlarnkinden ok daha fazlayd. Yeni bir rizikoya girdim ve kaybettim. Sadece kazandklarm deil, kendi param da son meteliine kadar bitirdim. Akln alamyaca bir ekilde heyecanlanmtm ve devaml olarak kaybediyordum. Elbiselerimi rehine vermeye baladm. Anna Grigorovna, sahip olduu son eyi rehin etti. (O melek! Nasl teselli etti beni. Daha fazlasn veremediimiz iin, o lnetli Baden ehrindeki, demirci dkknnn zerindeki, iki ufack odada nasl skntlara katland.) Sonunda canma tak etti. Her eyimi kaybetmitim. (Ne aalk

insan u Almanlar. Ne tefeci, ne alak ve ne hilebaz kiiler. Ev sahibesi olacak kadn, bizim ayrlamyacamz grp, parasz olduu107muzu anlaynca, hemen fiatlar arttrd.) Sonunda kurtulabilmemiz iin, u veya bu ekilde Baden'den kamamz gerekiyordu. Yeniden Katkov'a yazp, 500 ruble daha istedim. (Durumum hakknda hi bir ey yazmadm ama, mektubun Baden'den geldiini grnce, her halde ne olup bittiini anlamtr.) Ve istediim paray yollad. Gerekten yollad! u anda Roussky Yiestnifc'ten avans olarak 4.000 ruble aln durumdaym. imdi Baden maceralarm bitti. Yedi hafta bu cehennemde can ekitik. Buraya iner inmez, istasyonda, Gonarov'a rastladm. Balangta van Alexandrovi, bana kar gayet ihtiyatl davrand. Bu meclis yesi-ya da meclis yesi olacak kii-de vaktini kumar oynamakla geiriyordu. Ama bunun bir sr olarak saklanamyacan, benimse byk ve ak bir rahatlkla oynadmn farkna varnca, bana kar alm olduu gsterili tutumunu biraz azaltt. Byk bir heyecanla oynuyordu (ufak paralar ileri srerek.) Baden'de kal d iki hafta iinde devaml olarak oynad ve kaybetti. Sanrsam, olduka da ykl bir para. Ama Tanr bu iyi adamdan gene de raz olsun. Ben btn param kaybedince (beni elimde byk paralarla grmt) isteim zerine bana 60 frank verdi. Elbette ki ayn zamanda bana, yarsn deil de btn param kaybettiim iin, dayanlmas g, dersler verip, nasihatlar etmeye balad. Gonarov aralksz Turgenev hakknda konutu. Tur-genev'i ziyaretimi devaml olarak geciktirdim ve sonunda gitmek zorunda kaldm. lene yaknd gittiimde ve kendisini, kahvalt ederken buldum. Sana drste syliyeyim, hi bir zaman gerekten holanmadm bu adamdan. in en kts 1857'de (Burada bir yanllk yapyor. Bu yllar yazar Sibiryada'dr, 62 veya 63 yllar olmas gerekir) Wiesba-den'de kendisinden 50 dolar bor almtm (bu gne kadar da hl deyemedim.) Onun iki yzl bir aristokratlkla insan kucaklayp, plmesi iin yanaklarm uzatmasna dayanamyorum. Korkun bir hava yaratyor etrafnda. Ama ondan ac bir ekilde ikyet etmemin asl sebebi Duman 108 adndaki yazd kitap yznden. Bana kendisi, bu kitabn ana fikrinin ve neye deinmek istediini kendisi u ekilde anlatt: Eer byk bir yer sarsnts Rusya'y yerlen bir edip dnya yznden silerse. bu insanlk iin bir kayp olmayaca gibi- kimse bu yokluun farkna bile varmyacaktr.> Ayrca bana, Rusya hakkndaki temel grnn de bu olduunu iln etti. ok sinirli bir hali vard. Sebebi de, Duman adndaki kitabnn urad baarszlk. Sana unu syliyeyim ki, daha o zaman bu baarszln btn ayrntlarndan, benim hi bir ilgim yoktu. Gelen mektuplardan, Staov'un O.Z. de yazd makaleden haberim vard ama, dier gazetelerin de onu yerden yere vurduklarn, hatt Mos kovada bir kulpte, kitab protesto etmek iin imza toplandn bilmiyordum. Btn bunlar bana kendisi anlatt. Samimiyetle sana unu syliyeyim ki, ben. bir kimsenin btn kibirliliine ramen, bu kadar saf ve acemice bir ekilde, btn yaralarn ortaya dkebileceim hayal bile edemezdim. Tpk Turgenev'in bir zamanlar yapt gibi. Ayrca bu kiiler Ateist olmakla da vnyorlar. Ayrca bana, kendisinin dnmez bir Ateist olduunu syledi. Tanrm! Zaten bizler Deims'i (Emirleri inkr eden, fakat Tanrya inanan kimse) Kurtarcya borlu deil miyiz? yle ki, kiinin fikri ylesine asildir ki kii bunu bir korku hissine kaplmadan kavryamaz-ve kiinin, insanln lmszln temsil eden bu fikirden asla phe edemez. Peki mlk sahiplerine ne borluyuz? Turgenev, Herzen, ernievski? En yksek ve kutsal bir yere tkren onlar da bizim, grdklerimiz, irkin ve iren bir gurur, utanmaz bir hassasiyet ve gln bir kibirdir ki, btn bunlardan ne umduklarn ve kimlerin kendilerini rnek olarak alacaklarn tahmin etmek bile imkn d bir eydir. Korkun bir ekilde Rusya'ya ve Ruslar'a hakaret etti. Ama unun farkna vardm ki, Bielinski okulunun ortaya kard Liberal ve lericiler, Rusya'ya zarar verip, ona hakaret etmekten, deta zevk alp kendi kendilerini tatmin, ediyorlar Aralarndaki ayrntya gelince: er-

109niyeevski taraftarlar, tm hakaret ve ktle gidip Rusyann yer yznden silinip yok olmasn gaye edinmiler (hem de, ncelikle.) Dierlerine gelince, onlar hep bir azdan Rusya'y sevdiklerini haykryorlar. Ama gene de vatana, topramza ait her eyden nefret etmedeler. Onu alaya almak en byk zevklerinden biri. Ve eer kii, onlarn karsna, aklamasn yapamayp, alaya alamyacaklar bir gerekle kacak olursakabul etmeleri gereken herhangi bir gerek- buna canlarnn ok fazla sklacana, kederleneceklerine ve hatt lgna dneceklerine inanyorum. Turgenev' de de farkettim kive genellikle memleket dnda uzun sre yayanlar- memlekette geen gerek olaylardan en ufak bir fikir sahibi bile deil (gazete okumalarna ramen) ler. Rusya'ya olan sevgi ve anlaylarn ylesine kaybetmiler ki, Rusya'da. olan ve hatt en koyu Nihilistlerin bile inkr edemedikleri basit olaylara bile gzleri kapal, bunlar kendi kafalarna gre, sadece alaya alnacak konular. Bu herifler kavram fikrini kaybetmiler. Bana anlattklarnn arasnda, bizlerin Almanlar nnde, yerlerde srnmek zorunda oldu-umuzu-zira medeniyetin evrensel ve inkr edilmez tek yolu. olduunu- ve Rusya'ya medeniyet ve bamsz bir kltr ge tirmek iin, gsterilen abalarn, delilik ve ahmakln en by olduunu syledi. Rusular ve Slavclara kart uzun. bir yaz yazmakta olduunu da syledi. Kendisine, Paris'ten bir teleskop getirtip; grlerinin berraklamas iin; kurmasn sylediim zaman, Ne demek istiyorsun? diye sordu. Aradaki mesafe fazla uzun da, diye cevap verdim, Teleskobunu Rusya'dan tarafa evirecek olursan bizleri daha iyi grrsn, aksi halde hi bir ey grmene imkn ve ihtimal yok. Kudurmua dnd. Onun bylesine kzdn grnce, iyi bir safla brnp: Gerekten de kitabn hakknda yazlan kltc yazlarn seni bu hale sokabileceini hi tahmin etmezdim, dedim. Btn bu eyleri bylesine nemsemenin hi lzumu yok, tkr zerlerine olsun bitsin. Sen ne sanyorsun yni? Ben bu ilerden hi mi hi sinir110 lenmedim. diye cevap verdii zaman, yz iyice kzarmt. Szn kesip kiisel ve yerli meselelerden konumaya baladm. Gitmeden evvel, zel hi bir fikir ileri srmeden, sanki lf olsun diye, bu ay iinde Almanlardan nasl nefret ettiimi ortaya attm. Biliyor musun? dedim, Bu Almanlar ne dolandrc, ne di ve rezil kiiler. Gerekten de onlarn avam tabakas, bizimkilerden ok daha kt ve namussuz. Ayrca, budalalklar! da su gtrmez bir gerek. Sen durup dinlenmeden medeniyetten bahsediyorsun. Senin bu medeniyetin Alman'lara ne vermi ki, onlar hangi ynlerden bizden stn gryorsun? Kl gibi oldu (hi arr la kamyorum) Byle konuarak, kiiliime hakaret ediyorsun. Gayet iyi biliyorsun ki ben, devaml olarak buraya yerlemi durumdaym. Kendimi bir Rus deil Alman olarak kabul ediyor ve bundan da gurur duyuyorum, diye cevap verdi. Senin Duman adndaki kitabn okudum ve bir saatten beri burada tartyoruz, ama ben, senin byle bir ey Byyebileceini, tahmin edemezdim. Eer bundan tr, sana hakaret ettiysem, zr dilerim, dedim. Ayrlrken, son derece kibar bir ekilde birbirimize veda ettik ve ben kendi kendime, bir daha asla, Turgenev'in kapsnn eiinden admm atmamaya sz verdim. Ertesi sabah Turgenev, saat tam onda oturduum eve gelerek, kartn ev sahibesine brakm. Oysa kendisine bir gn evvel lene, kadar hi bir misafir kabul etmediimi ve genellikle saat on bire kadar uyuduumu sylemitim. Saat onda ya-plan bu ziyaretten de anlalaca gibi Turgenev beni bir daha grmek istemiyordu. Bu yedi hafta ierisinde, kendisi ile sadece bir defa istasyonda karlatk ama, selm vermeden, sadece baktk birbirimize. Belki sen, benim onunla byle dmanca konumam ve birbirimize karlkl hakaret ettiimi-zi duyunca belki zlmsndr, nan bana, beni, btn bu acaip grleri ile ylesine derinden yaralad ki, baka trl hareket etmeme imkn yoktu. Ben kendi hesabma bu ie fazlasyla zldm. Bir kere o kibirli tavrlar ve davranla111

r, insann huzursuzlanmasma yeterliyken, tir de memleketine hizmet edebilecek durumda olduu halde, bir vatan haini gibi konuup, Rusya'ya bylesine hakaret etmesine dayanamayp ileden ktm. Devaml olarak. Almanlara kuyruk sal-lyor. Rusyadan nefretini de bundan drt yl evvel farkettim. Ama Rusya'ya kar imdiki,bu krgnlnn ve kudurganlnn sebebi sadece ve sadece, Duman adl kitabnn baarya ulamamas, ve Rus halknn onu bir deha olarak alklamay reddetmekte gsterdii cesaretten ileri gelmektedir., in iinde kibirden baka hi bir eyin bulunmamas, bunu bsbtn iren bir duruma sokuyor. imdi benim grm dinle dostum. Elbetteki benim, kumarda bu kadar para kaybetmem, ok aalk bir ey. Ama aslnda kendi paramdan ok fazla bir ey kaybetmi deilim. Byle olduu halde, bu para bize iki ay, hatt bugnk yaay eklimizle drt ay bile yeterdi. Ama sana daha evvel de, kazanmaya kar koyamadm sylemitim. Eer balangta, gzden kardn 10 Louis altnn kaybetmi olsaydm, muhakkak ki daha fazla oynamayp, oradan ekip gidecektim. Beni perian eden 4.000 frank kazanmam oldu. Ama, daha fazla kazanmann dayanlmaz istei (o kadar da kolayd ki) bu ekilde btn borlarm diyebi-leceim dncesi, kendimi ve benimkileri-Emilie Fyodorov-na, ve Paaya kar olan grevlerim... ok fazlayd btn bunlar benim iin. Kar koyamadm. Ayrca yanmda, gzel scak kalpli, bana inanan ve koruyup barndrmak zorunda olduum cici bir yaratk vard. Pek fazla olmamakla beraber elimde ve avucumdakileri, kumara yatrmakla, onu da kendimle birlikte sefalete srklememem gerekirdi. Geleceim ok karanlk grnyor bana. Sana daha nce bahsettiim sebepler yznden, Rusya'ya dnmeme imkn yok. Ve beni en fazla ezen dnce, bana gvenen ve dayanan kiilerin halleri ne olacak? Btn bu dnceler ldryor beni... Bana kar sadece sen iyi davrandn sevgili dostum. Sen 112 benim kurtarcmsn.. Bana gelecekte de yardm et. Ufak veya byk her glk karsnda, senin yardmna ba vura. cam, Sen benim mitlerimin temelleri neye dayanyor biliyorsun. Sadece tek bir ekilde herey dzelir ve meyvalarndan faydalanlr. Bu da romanmn gerek bir 'baarya, ulamasdr. Btn gcm buna vermek zorundaym. Ah sevgili dostum benim; bundan yl evvel o delice mitlerimle, btn borlarm diyebileceimi dnerek o kadar ok bor senedi imzalamam ne kadar, hem de ne kadar kt ve altndan kalklamyacak bir durum yaratt benim iin. Btn bu kuvveti ve canll nereden bulacam? Tecrbelerim, bana baarl olabileceimi gsterdi. Ama artlar nedir? Sadece u: Eserlerimin hepsi, ya halkn son derece ilgisini ekti, ya da bunun tam tersi. Byle bir ey nasl mmkn olabilir? Bunu kabul etmek bir fayda salyabilir mi?.. (Mektup bir bor istei ve Dostoyevskinin umutsuz durumunun yeniden tarifi ile son bulur.) XXX -APOLLBT NKOLAYAV MAKOV'a Cenevre 9-12 Ekim 1807 (Mektup para istemekle balar) Kendi hesabma, bu nmzdeki be ay nerede geireceim, benim iin hi bir ey farkettirmiyor, zira bu sre iinde, kesinlikle almak niyetindeyim. Bu Cenevre gerekten de son derece nefret edilecek bir yer ve ben buna bak113 F: 8 tka, son derece de byk bir hayal krklna uruyorum.. Krizler, muntazaman her hafta geliyor, hatt ara sra garip ve rahatsz edici bir kalp arpntsna tutuluyorum. Korkun bir ehir bu, tpk Cayenne biberi gibi. Gnlerce devan eden frtnalar oluyor. Ayrca, normal gnlerde bile hava. drt defa deiiyor. Sara krizlerim ve basurlarmla btn bunlara katlanmam gerekiyor. Ayrca son derece kasvetli ve sinir bozucu bir yer. Halka gelince son

derece kendini beenmi ve kurumlu kiiler. Bylesine bir kibirlilik ise, garip bir budalaln amaz bir ekilde dar vurmasndan, baka bir ey deil. Burada her ey, son derece iren, ii gemi, stelik de pahal. Halk devaml olarak sarho! Londra'da bile bu kadar klhanbeyi ve sarhoa rastlanamaz. En basit eylere, hatt sokaktaki direklere bile, ok gzel ve ahane eylermi gibi bakyorlar. u veya bu sokak ne rede? diye sorulacak olsa, verdikleri cevap yle: Bakn efendim, doru gideceksiniz, o ahane ve ok zarif bron emeyi getikten sonra sapacaksnz, ve saire. Bu ahane ve zarif eme ise, aslnda mnsz ve son derece zevksiz. Rokoko tarznda bir rezaletten baka bir ey deil. Ama. bir Genevre'liye yol bile sorulacak olsa, onlar bundan kendilerini vmek iin hemen bir pay karyorlar. Moskovadaki Sodayava sokanda grecein evlerden iki tanesinin n bahesi kadar bir yeri, allarla donatmlar (iinde tek bir bir aa yok.) ama bunun resimlerini aldrp Cenevre'nin n-giliz baheleri diye de satyorlar stelik. eytan bile, kazklarla ibirlii yapm! Cenevre'den iki buuk saatlik bir uzaklkta, ayn gln kenarnda Vevey diye bir ehir var. Bana kn orasnn ikliminin shhate yararl ve ho bir yer olduunu sylediler. Kimbilir? Belki de bu gnlerde oraya tanrz. Artk benim elimde hi bir ey yok, brakalm i oluruna varsn. Sana almalarm konusunda hi bir ey yazacak deilim, nk u anda yazacak hi bir ey yok. Sadece tek bir ey var: O da gerekten zorlu, hem de ok zorlu bir ekilde114 devam etmem lzm. Bu aralarda gelen krizler btn canllm alp gtryor ve her krizden sonra en azndan drt gn, dncelerimi toparlyamyorum. Ah! Balangta, Alman-yada ne kadar iyiydim. Bu ykc Genevre! Sonumuzun neye varacan bilemiyorum. Romanm benim yegne kurtulu arem. En kts, bunun muhakkak surette bitip ortaya kmas. Bunun dnda hi bir ey olamaz. Zira bu bir sine qua non (muhakkak yaplmas gereken bir i). Ama hastalm btn kabiliyetlerimi ktrm ederken, bu ii nasl baarabilirim? Gr kuvvetim hl yerinde ve bunu bana son almalarn gsterip isbat etti. Sinirlerim de yerinde ama, btn hafzam kaybetmi durumdaym. Ksacas, frtna gibi, lmn bile btn tehlikelerini gz nne alarak, kendimi bu kitaba vermem gerekiyor. Yeter artk.. Kelsiyev (Not: V. Kelsiyev, Herzen'le beraber alan siyas bir mlteci. Tvbekar olarak, Rusya'ya dnm ve ar sac bir gazete olan Roussky Viestnik dergisinde almaya balamtr.) hakkndaki haberi byk bir heyecanla okudum. En doru yol bu. Gerek ve akl! Ama undan emin olabilirim ki, (Polaklarln dnda) bizim btn Liberal ve sosyalist eilimli kiilerimiz, vahi hayvanlar gibi kudu-racaklar. liklerine kadar titretecek bu onlar. Burunlar kesilmiten, daha fazla nefret edecekler bundan. Ne syliye-cekler imdi? Kime amur atacaklar imdi? En fazla yapabilecekleri, dilerini gcrdatmak olacak ki, memlekettekiler de bunu gayet rahatlkla anlyabilirler. Sen bu gne kadar, bizim liberallerden, hi akla yakn bir fikir edindin mi ? Akllarna geldii zaman sadece dilerini gcrdatyorlar ki, gerekte bu da ancak okul andaki ocuklar etkilemekten ileri geemiyor. Kelsiyev iin de imdi, onlarn hepsini ihbar ettii sylentileri kacak ortaya. Greceksin ki bu konuda ben haklym. Ama hi kimse onlar ihbar edebilir mi, sorarm sana? Hereyden evvel, kendileri, kendilerini lekeliyorlar. Ayrca kim onlara kar en ufak bir ilgi gsterir ? On-lar ihbar edilmeye demezler bile. (Yeniden para ve i meseleleri zerine yazlar.) 115 Siyasette neler olacak imdi? Bizim btn bu abalarmz nerede son bulacak? Napoleon bir ie girmek iin kollarn svad, italya, Almanya.. Tren yolunun Kursk'a kadar uzand haberini okuduum zaman, sevinten neredeyse kalbim duracakt. Bir an evvel olmasn dileyelim. Ve sonra-Yasasn Rusya! XXXI VEY OLU P.A. ISSAYEV'e

Cenevre, 10 Ekim 1887 Mektubun beni son derecede sevindirdi sevgili ocuk. Eer evlendikten sonra, seni unuttuumu sanyorsan, (nk ben, senin byle bir fikre kapldnn farkna varp, istiyerek sana bunun aksini isbat etmedim) son derece yanlyorsun. Oysa tam tersi bunun. unu bil ki. evlendikten sonra sana olan ilgim daha da artt ve Tanr sanidinidir ki, sana az da olsa yardm edebilmek iin son derece skntlara katlanmak zorunda kalyorum.. Seni daima, neeli ve yiit bir ocuk olarak kabul ettim. Bu zelliklere sahip olan bir kimsenin, hayatn her durumunda mutlu olmas gerekir. Ayrca, senin ok zeki olduunu da biliyorum. Sana kar olan sadece bir tek nokta var: o da eitimindeki eksiklik. Eer, gerekten bireyler renmek iin bir istein yoksa, o zaman sana vereceim d dinle. Her ne olursa olsun, ahlk gelimelerinde, kendi kendine kar drst ol, zira insan ancak eitimi olmadan, bu ekilde ilerliyebilir. (nk insan okumaya kararl olduu zaman bu abasn hayatnn sonuna kadar gtrmek zorundadr.) Ayrlmadan evvel, Apollon Nikolaye-vi'e senin dostun olmasn ve sana tleriyle yardmc olmasn rica ettim. Paa o, az bulunur insanlarn iinde bile, az bulunur bir kimsedir ve seni akln kullanarak daima doru yola sokabilir ve sana doruyu retir. Unutma bunu. Kendisim yirmi yldan beri tanyorum. Her eyden evvel onunla ilikilerinde ak ve drst olmalsn. Bir sre nce sana bir i teklif edildiini, hl da teklif edilmekte olduunu iittim. Sana bu ie girmeni tavsiye ederim.. Bir Polis-sorgu hkimi yannda almak, senin iin baka bir eyle kyas-lanamyacak kadar faydal olacaktr. Bu ekilde kanunu tanyacan gibi, bir ok ynlerden faydal bilgi sahibi olabilirsin. Ama benim sana, kesinlikle gvenim yok. Byle bir grevde insann son derece almas ve nasl bir kii olaca hakknda bir karar vermesi lzmdr, iyi bir insan m? O zaman iyinin en iyisi olmak gerekir. Kt m? O zaman da ktnn en beteri. Ayrca Lagoda gibi bir tara ehri senin yandaki bir kimse iin, btn sknt ve aalklar gz nne alnacak olursa, ok tehlikeli bir yer olabilir. Elbette ki, demiryolu hizmetinde, sosyal ilikiler gayet kt olacaktr. Hatt benim fikrimce, en yksek devlet dairelerinde bile sosyal ilikiler, rm derecede ktdr. Orada hkim olan sadece daha incelmi, daha kibar davranlardr. Bu sebepten, Petersburg ok daha iyi, nk orada, kendine uygun bir evre bulabilirsin. Ama, her neyse, bu ii kabul et. Kt yollara sapma tehlikesine gelince, bu ynden sana gvenim var. lm olan anneni ve baban unutmu olmana imkn yok. unu kabul et ki, sana bu ie girmeni (srf paras iin) tavsiye ediyor deilim. Byle olmu olsa benim zerimdeki yk olduka hafifletmi olursun. unu iyi bil ki, biriktirecek tek meteliim olmamakla beraber, seni hayatmn sonuna kadar, yan ne olursa olsun, madd bakmdan destekliyeceim. Sana bu ie girme dn vermemin tek sebebi, srf alman iindir. Zira almak her eyin banda gelir. Anna Grigo-rovna da seni benim seni sevdiim kadar seviyor. Bana her eyi etraflca yaz. 116 117XXXII KIZKARDE VERA VE KAYINBRADER ALEXANDER PAVLOV VANOV'a Cenevre, l Ocak, 1868 Benim ok sevgili ve deerli Alexander Pavlovi ve Vera Mihailovna'm. Her eyden evvel sizleri kucaklar ve btn kalbimle, yeni yln sizler, iin her bakmdan iyi olmasn dilerim. Anna Grigorovna beni dn gerekten iyice artt, burada saat tam on buukta ki, Moskovada ayn anda, yeni yl anlar almadayd, ortaya bir ie ampanya kard, ay masamzn zerine yerletirdi ve beraberce kadeh tokuarak, btn sevdiklerimizin shhatine ve erefine itik. Sevdiklerim kimler olabilir benim (Anna Grigorovna'nn da yaknlarn kabul ederek,) Sen ve ocuklarndan baka? Senin yannda sadece Fedya (Not: Dostoyevski'nin yeeni, kardei Michael'in olu) ve ailesi, bir de Paa. Sevdiklerim ve ilgi duyduklarnm hepsi yazl. Her iki mektubunu da aldm, son yazdn ve Kasm aynda yolladn. imdiye kadar cevap veremediim iin beni affet. Seni her zaman

sevdim ve dndm ve bu hislerini, imdiye kadar da hi azalmad. imdiye kadar ylesine zor ve tatmin olmam bir durumdaydm ki, daha iyi bir duruma gelmeyi bekledim, sana cevap verebilmek iin. Gerekten de son zamanlarda (edeb almalarm bakmndan) bir saat olsun bo vakit sahibi olamadm. Bu sre iinde devaml olarak yazyor ve yazdklarm da yok ediyordum. Aralk aynn sonuna kadar romannm birinci ksmn (Not: Budala) bile Roussky Viestnik'e yollyamadm. Ocak says iin istiyorlard ama, korkarm ki, yaz gecikti u anda, benim iin her ey bu eserime bal: Varolabil-mem, gnlk ekmeim ve btn geleceim. Roussky Viestnik ten fazla avans aldm. 4.500 rubleye yakn. Bunun dnda Petersburg'da hl demem gereken, en azndan 3.000 rub118 lelik borlarm var. Ayn zamanda, u veya bu ekilde yaamam lzm-hem de byle bir devrede. Btn umutlarm bu romana balam durumdaym, nmzdeki drt ay iinde, hatt masamn bandan kalkmamacasna, devaml olarak ok almam lzm. imdiye kadar yazdklarm been-sneyip bir kenara attm iin son derece gecikmi, geri kal-an durumdaym. Kitap bana, Roussky Viestnik'in llerine gre, 6.000 ruble kazandracak. Pein olarak aldm 4.500 rubleyi karacak olursak, alacam para, sadece 1.500 ruble. Bu paray bile alrsam, yaamam ancak bir dzene girebilir. Eyllde, borlarmn 1.500 rublesini deyince Rusya'ya geri dneceim. Bu yzden imdi her ey bu eserime ve almama bal: imdiki durumum ve btn geleceim. Kitap herhangi bir bakmdan iyi olacak olursa, Eyll aynda, Viestnik'den yeniden bor alabilirim. imdi sizlere buradaki durumumuzdan ve iinde bulunduumuz artlardan bahsedeyim. Her bakmdan, yeteri kadar yeknesak. Cenevrede kald, mz srede, her gecen gnn bir evvelkinden hi bir fark yok. Ben yazyorum, Anna Grigorovna'da beklediimiz kk kiinin, takmn taklavatn hazrlyor, yahut yardma ihtiyacm olduu zamanlar bana steno'luk yapyor. Durumuna son derece iyi dayanyor, yalnz son zamanlarda pek iyi deildi. Hayatmza hayran olunacak bir ekilde uyuyor. Sadece annesini ok grecei geldi. Yalnzlmzn deeri ben-ce gerekten ok nemli. Aksi halde almama imkn yoktu. Her neyse, Cenevre. Mont Blanc'n grn, gl ve ondan akan Rhone nehri olmasa, son derece skc bir yer. Ben, bunun byle olduunu daha evvelden de biliyordum ama, Eyll aynda tesadfen geldiimiz bu ehirde, artlar, k geirecek baka bir yer bulmamza engel olup, durumumuzdan dolay bizi burada kalmak zorunda braktlar. rnein Paris kn daha souk olduu gibi, odun da, buradan on fa daha pahal, tabii dier eyler de yle. Aslnda italya' gitmek istiyorduk. Milano'ya elbette ki (daha gneye de-). Klar orada ok daha yumuak olduu gibi, Katedrali, 119 sanat galerileri ve tiyatrolaryla ok daha ekici bir ehir: Ama u anda btn Avrupa ve her eyden evvel talyay bir karklk tehlikesi zorlamada. ocuklu bir kadn iinse, birkarkln tam ortasnda olmak hi de iyi br ey deil.. kincisi bizlerin bir doktor ve ebe ile iyi bir ekilde anla-mamz gerekiyor ki, talyanca bilmememiz bunu imknsz-, klyor. Almanya yolumuzun dnda olduu gibi, oraya gitmek iin de fazla bir isteimiz olmad. Cenevre her ne olursa olsun, ktphaneleri, doktorlar bol olan bir ehir ve herkes Franszca konuuyor. Biz burasnn, bylesine skntl olacan daha evvelden dnememitik. Ayrca belirli aralklarla esen yelleri (kuzey yelleri diye adlandrlan) var ki, dalardan gelip, lmsz buzullarn soukluunu getiriyor-beraberinde. lk oturduumuz evde bir hayli sknt ektik.. insan artacak bir ekilde yaplmt. Bir kere evin iinde-soba yerine sadece mineler vard ve stelik pencereleri de ift deildi. Bu yzden insann devaml olarak ate yakmas gerekiyordu. (svire Bat Avrupada odunu bol tek memleket olduu halde, odun burada ok pahal) yle ki ierisini stmakla, dardaki avluyu stmak arasnda pek fazla bir fark olmuyordu. Benim odamda s, sfrn zerinde, be veya. altdan yukar kmyordu. Dier odalarda ise, geceleri tes-tilerdeki su donuyordu sk

sk. Son bir aydan beri, belki de biraz daha fazla, yeni bir yere tandk. ki odas ok hele bir tanesi ylesine scak oluyor ki, insan orada gerekten ok rahat bir ekilde alma imknlarn buluyor. Cenevrede s bu gne kadar sfrn altnda sekizden aa hi dmedi. Floransa'da ise sfrn zerinde on, Fransann Montpellier ehrinde, Akdeniz kysnda, Cenevre'den ok daha gneyde-, tabii, scaklk on be derece imi. Uzun bir sreden beri Petersburg'a mektup yazamadm gibi, onlardan da hemen hemen, hi bir haber almadm.. Fedya ve Paa'nn paraya ihtiyac olduunu dndke, son derece zlp, rahatsz oluyorum. En ksa zamanda her ikisine de yollanmas lzm. Ama ben Roussky Viestnik'den,. romann ikinci ksmn yollamadan hi bir para ummuyorum. imdiye kadar yaptm i sadece 1.000 ruble karl Oysa ben kendilerinden ok fazla avans alm durumdaym. Bu beni ylesine zp huzursuzlandryor ki, geceleri uykularmn kamasna sebep oluyor. Fedya aktan bir yardm, grmezse kendisini idare edemez, Paa ise parasn muntazam almal. Ben burada sadece Viestnik'in bana ayda yollad 100 ruble ile yaamak zorundaym. Yaknda da bundan ok daha fazlasna ihtiyacm olacak ubatn sonunda. (Burann takvimine gre) Anna Grigorovna anne olacak. Bu sebepten elimde muhakkak param olmas, hatt biraz, da yedek akemin bulunmas lzm. Burann takvimine gre insan daha evvelden, ne kadar paraya ihtiyac olduunu he-Kaplyamyor. Mektuplarnz bana gerekten ok zevk veriyor. Keke Moskova'ya gelip sizleri grebilsem. Ama bir daha tekrarlyaym, btn geleceim bu almalarma dayanyor. Yalvarrm, bana kendiniz ve ocuklar hakknda, uzun. ve etrafl mektuplar yazn. Veryoka, Kasm aynda yazdn mektup bir hayli canm skt. ocuklarn iin bir Fransz kadn istediini sylyorsun. Niin ? Hangi sona ? , Fransz ivesi iin mi? Deil bir Fransz kadn, bir Fransz retmenden bile (bunu kendi tecrbelerimden biliyorum) Fran. sz dilinin btn inceliklerini renmeye imkn yoktur. nsan bunu ancak byk bir kabiliyetle halledebilir. Bir dilini ivesini elde edebilmek iinse son derece kuvvetli bir istek sahibi olmas gerekmektedir. Ayrca ben bu ive.> yi fazla, lzumsuz buluyorum. nan bana sevgili Veryoka, ocuklarn byd zaman, artk bizim oturma odalarmzda, Franszca konuulmayacak. Hatt bugn bile, ok gln tepkilerle karlayor. Bir dili okuyup anlamak ok daha baka bir eydir. Eer insan bir seyahata kacak olursa, o zaman bu bildiklerini konumaya evirir. Ama bunun dnda,, okuyup' anlamaktr, bence nemli olan. Bir Fransz kadn ne konu-acak senin ocuklarnla? Ne konuabilir? Samalklardan baka hi bir ey. Etkili ve kuvvetli bir kii olacandan, kendi davranlar, yoldan km saptm memleketinin, adi, km, rezil ve budalaca fikirleri, toplum ve din hak121kndaki dnceleri ile onlar zehirliyecek. Senin evinin havasnda zorbalktan en ufak bir iz bile yok. Hereyi zerinde mutlu, dengeli ve rahat bir ailenin damgas var. Oysa bu Fransz kadn evine bir takm kt Fransz unsurlar sokacak. Btn bunlarn dnda da, edecein masraflardan bahse lzum yok sanrm. Bundan baka ikinci bir nokta daha var. Eer halk bu gn yanlsz Fransz ivesine sahip olmak istiyorsa, grtlaktan kan ve kulaa hi de ho gelmiyen Paris modasna uymak zorundadr ki, bu ive de Pariste, bilemedin, en fazla yir-mibe yldan beri kibarlar arasnda tutunmu bir eydir. Bizim hocalarmz ve ocuklarmzn mrebbiyeleri, bunu. aramza sokmaya u anda cesaret edemiyorlar. Bu sebepten senin ocuklarn mkemmel telffuzu renemiyecekler-dir. Ama dad iin yeteri kadar yazdm galiba. imdi iki gn gn istirahate ekilip, sonra yeniden almaya balyacam. Shhatim, gzden beri farkedilir bir ekilde dzeldi. Bazen yedi hafta hi kriz gelmiyor. imdi ise son derece heyecanl kafa almas ile megulm. Bunun birdenbire nasl gel-, diini bilmiyorum ama, ok memnunum halimden. Gelecek sefere kadar benim sevgili ve deerli bir tanelerim. Sizleri bir karde ve dost olarak, kucaklayp per, en iyi dileklerimi sunarken, bizleri unutmamanz rica ederim. Adresim hl

Cenevre. Belki Nisan'da Mont Cenis zerinden talya'ya gideriz. Milano'ya ve Como glne. Gerek bir cennete gitmek olacak bu. Ama herey almalarma bal. Bana baarlar dileyin. Sizin, Fyodor DOSTOYEVSK 122 XXXIII YEEN SOFA ALEKANDROVNA'ya Cenevre, l Ocak, 1868 Benim sevgili ve deerli Soneka'm. isteine ramen, yazdn mektuba bugne kadar susup, bir cevap veremedim. Ama sana erefim zerine sz veriyorum, bundan byle sana her ay, muntazaman mektup yazacam. Alexander Pavlovi'e yazdm mektubumda, elimden geldii kadar bu sessizliimin sebeplerini aklamaya altm. Btn bu sre iinde ylesine sinirli ve huzursuzum ki, kurtuluu, kendi iime kapanmakla bulacam hissettim. Bylelikle, ac ve zntlerimi yalnzlmda tayabilecektim. O gnlerde sana mektup yazmak, gerekten ok g geldi bana. Sonra ne yazabilirdim ki? Sana kt davranlarmdan, ykk sinirlerimden mi bahsedecektim? (nasl) olsa bu mektubumda aklkla belli olacakt.) Btn bu samalar gerekten yersiz. Son derece g bir durumdaym. Btn geleceim almama ve eserime bal. Viestnik'den sadece 4.500 ruble avans almadm, onlara erefim zerine sz verip, ayrca bu szm her mektupta da tekrarlyarak, romann gerekten yazlacan bildirdim. Ama yaz hazrlanp da. tam yaynevine gnderilmek zereyken byk bir ksm-n yok etmek, yrtmak zorunda kaldm. Zira yazdklarm, be-ni gerektii kadar memnun etmemiti. Ve eer kii kendi eserinden memnun olmazsa, o eserin iyi olmasna imkn yoktur. Bylece yazdklarmn byk bir ksmn attm. yle ki, btn borlarmn denmesi, imdiki halim ve btn geleceim, bu romana balyd. hafta evvel (Bura takvimine gre 18 Aralkta) yeni bir romana baladm. imdi de, gece gndz, bunun zerinde almaktaym. Kitabn fikri ok eski, ama daima, eskiden beri beendiim bir fikir. Ama kadar bunu ortaya karacak cesareti kendimde bu123lamadm. Eer bu almaya balyorsam, bunun tek sebebi son derece umutsuz bir durumda olmamdan ileri geliyor. Ana fikir, gerekten mkemmel bir asil adamn hikyesi. Bu ise dnyada yaplabilecek ilerin en zoru, hele bu gnler-de. Btn yazarlar, sadece bizimkiler deil, yabanclar da' mutlak gzellii belirtebilmek iin bir sr arama yaptlar] ama hepsinin almalar birbirine eitsiz oldu. Zira bu son derece g bir ey. Burada ana. fikir gzellik. Ama bu fikirler, bizde olduu gibi, meden Avrupada da uzun zamandan beri sallanp durmada. Dnya zerinde, gerek ve mutlak gzellii temsil eden tek bir kii vardr, o da Hazreti sa. Bu snrsz gzel kii de, aslnda, elbette ki byk bir harikadr. (Aziz John yazd ncilde devaml olarak bu dnceden bahseder. John bu gzelliin insan eklinde, hayal gibi ortaya ktn grmtr.) Aklamalarmda ok fazla ileri gittim. Sana unu da syliyeyim ki, bence Hristiyan edebiyatnn asil kiileri iinde en mkemmeli bence Don Kiot'-tur. Don Kiot, asil olduu gibi ayn zamanda da komik bir kii. Dickens'in Pickvvick'leri (Don Kiot'tan ok daha zayf kiiler olmakla beraber, byk bir eserdir bu) de komiktirler ki, btn byk deerleri de bundan ileri gelmektedir. Okuyucu kendi kymetinin farkna varmadan, onlara kars bir sevgi ve efkat duyar. Mizah yazlarnn en byk srr da okuyucuda bu sevgiyi uyandrabilmektir ite. Ayn ekilde Jean Valjean (Not: Hugo'nun Sefillerinin kahraman) dikkate deer bir denemedir, ama o, okuyucunun sevgisini sadece, korkun kaderi ve toplumun kendisine yapt hakszlklar sayesinde kazanr. Ben imdiyedek buna benzer olumlu bir ey bulamadm iin kitabmn tam bir baarszlk olmasndan korkuyorum. Tek ayrntlar belki o kadar kt olmayacak. Ama korkum romann skc olabilme ihtimali. ok geni ve uzun bir ey olacak. Birinci ksm, yirmi gnde

tamamlayp, geenlerde yolladm. Birinci ksmda hi bir hareket yok. Sadece itiraflardan meydana-gelen bir nsz. Kitabn btnne hi bir zarar vermiyeceini biliyorum, ama, ne bir eyi aydnlatyor ne de bir mesele veya olay ortaya koyuyor. Tek isteim, okuyucuda ikinci ksm okumak iin bir merak uyandrmak, ikinci ksma bu gn balyorum ve bir aya kadar da bitireceim. (Her zaman byle abuk alrm.) Bunun birinci ksmdan ok daha kuvvetli ve anlaml olacana inanyorum, ite byle sevgilim, bana baar ve iyi talihler dile. Romann ismi Budala ve bunu sana adyorum Sofia Alexandrovna. Sevgili dostum, umarm ki kitabm bu adamaya yakacak bir deerde olur. Elbetteki ben kendi kitabm hakknda bir hkm veremem, hele iinde bulunduum bu heyecanl durumda.. Shhatimden hi bir ikyetim yok. En ar almalara bile dayanabiliyorum. Ama, Anna Grigorovna'nn durumu yznden fazla zlmem zor duruma dryor beni. Drt ay daha alacam Ondan sonra Italyaya gitmeyi umuyorum. u anda yalnzlk, almamn temelini tekil ediyor. Fedya ve Paa beni gerekten kederlendiriyiyorlar. Bu postayla Fedya'ya da mektup yazacam. Darda, yaamak, tm olarak fazlasyla dert ve glk dolu. Rusya'y korkun derecede zledim. Anna Grigorovna ile birlikte olduka yalnz yayoruz burda. Gnlk hayatm yle geiyor: Ge kalkyorum atei yakyorum (son derece souk buras) kahve-iiyoruz ve ben almaya balyorum. Saat drt sularnda bir lokantaya gidip, iki frank'a (arapla beraber) yemek yiyorum. Anna Grigorovna evde yemeyi tercih ediyor. Yemekten sonra bir kahveye gidip, kahve igiyor ve MoskovsTcoie Viedomosti (Moskova haberleri) ile Golos'u (Not: Moskova-nn sesi. nemli bir gazete) A'dan Z'ye kadar okuyorum. Hareket etmek iin yarm saatlik bir yryten sonra eve dnp yeniden almaya balyorum. Yeniden atei yakyorum, kahve iiyoruz ve alyorum. Anna Grigorovna, son derece mutlu olduunu sylyor. Cenevre, skntl mnsz, Protestan ve budala bir ehir. Rezil bir iklimi var ama, almak iin gerekten mkemmel. 124 125Rusya'ya Eyll ayndan evvel dnebileceimi hi san-myorum-Ah sevgili yeeninim. Gelir gelmez de ilk iim sen kucaklamak olacak. Hl dnmde bir dergi karmak di ncesi ile vakit kaybediyorum. Ama bu da imdi yazdm romanmn baarsna bal. Dn bir kere, bu kadar sk altm halde yolladm ksmn Ocak saysna yetiip yetimiyeceinden emin deilim Yoksa bu benim iin ok kt olacak. Seni kucaklar ve perim. Daima senden yana olan dostun, DOSTOYEVSK XXXIV Cenevre 18 Mays 1868 Mektubuna ok teekkr ederini sevgili Apollon Nikola-yevi, ve hereyden evvel, bana kzmayp, mektuplamamza son vermediin iin sana minnettarm. Ama her zaman, ruhumun derinliklerinde Apollon Nikoyevi'in byle bir ey yapmyacan hissetmiimdir ben.. Sonia'm ld. gn evvel gmdk onu. lmnden iki saat evvel onun leceini hi bilmiyordum. lmeden saat evvel, doktor bize, her eyin daha iyiye doru gittiini ve onun yayacan syledi. Sadece bir hafta hasta yatt. Zatrree olmas sebep oldu lmne. Ah benim sevgili Apollon Nikolayevi 'im, ilk ocuuma kar olan sevgim herhalde ok komik bir eydi. Beni tebrik edenlere ylesine komik mektuplar yazp hislerimi belirttim ki Herkesin gznde, rezil kepaze olduumdan hi phem yok. Ama sana, sana sevgili dostum, hi bir eyi sylemekten utanmyorum. O zavall kk sevgili yaratk, daha ayn doldurmad halde, benim iin kendine has zellikleri ve kiilii olan bir kimseydi. Daha yeni balamt, beni tanyp sevmeye. Ne zaman yaknna gitsem daima glmsyordu bana. imdi gelmiler beni teselli edip muhakkak baka ocuklarmn olacam sylyorlar. Peki ama Sonia ner-de? nan bana, eer hayatta kalabileceini temin etseydim,, onun yaamas iin, armha gerilerek lmeye

oktan raz olurdum. Artk bundan bahsetmiyeceim. Karm alyor.. Yarndan sonra, onun minicik mezarna son bir defa veda. edip, baka bir yerlere gideceiz. Anna Nikolayevna (Not: Karsnn annesi) bizlerle beraber kalyor. Kmz lmeden sadece bir hafta evvel geldi buraya. Onbe gn evvel balyan Sonia'nn rahatszlndan bu yana hi alamadm. Katkov'a bir mektup yazarak zr diledim. RoussTty Viestnk'in Mays saysnda kitabmdan sadece ksm kabilecek.. Ama imdiden sonra gece gndz, alabileceimi umuyorum. Bylelikle Haziran saysndan, itibaren muntazaman kmaya balyacak romanm. Kzmn manev babas olmay kabul etmene de ayrca teekkr ederim. lmnden bir hafta evvel vaftiz edilmiti km.. (Mektubun devam i konularndan bahseder.) XXXV APOLLON NKOLAYEV MAlKOV'a Vevey, 10 Haziran 1868 Sevgili dostum Apollon Nikolayevi. Senin sevginin gerek ve katksz olduunu biliyor, ve-"Una inanyorum. Ama ben bu son zamanlardaki gibi, haya126 127m tnda hi bir zaman bylesine derin ve dipsiz bir ekilde mutsuz olmadm. Sana iinde bulunduum durumu anlatmay dnmyorum. Zaman devaml olarak geiyor ve geen zaman sadece anlarmn daha ac bir ekilde anmasna ve Sonia'-mm hayalinin daha bir berraklkla gzlerimin nnde belir-meine sebep oluyor. yle anlarm oluyor ki, gerekten da-yanamyorum buna. Tanyordu beni. Ve ben o ld gn ga-zeteleri okumak iin evden ktm zaman, onun 2 saat sonra leceini aklma bile getirmiyordum. En ufak bir fikrim bile yoktu bu konuda. Evet ben evden karken bana ylesine dikkatle bakyor ve btn hareketlerimi ylesine izliyordu.. Sonra o baklar, ylesine gzlerle bakyordu ki, u anda bile onlar karmda gryor ve bu n her geen gn biraz daha byyp canlanyor. Onu asla unutamyacam gibi, kederim de hi bir zaman son bulmayacak. Eer baka bir ocuum olursa, sana gerei sylyorum, onu sevmek elim-den gelecek mi bilmiyorum. Nereden kacak, nereden doacak bu sevgi? Sadece Sonia'y istiyorum ben. En ufak bir ekilde bile olsun onun artk var olmadn ve onu bir daha asla gremiyeceimi gnlm bir trl kabul etmek istemiyor... (Burada karsnn durumundan ve ilerinden bahsediyor.) Devaml ve ar almaktan olduka aptallatm. Kafamn para para olduunu hissediyorum. Senin mektubunu dindar bir kiinin cennete gitmesini beklemesi gibi bekliyorum. Rusya'dan gelen bir sesten, bir dostumun sesinden daha deerli ne olabilir? Sana syliyecek hi bir eyim, sana verecek hi bir haberim yok. Burada bulunduum srece, her geen gn biraz daha gobi, biraz daha aptal, biraz daha vurdum duymaz oluyor ve romanm bitmedii iin de bu konuda hi bir ey yapmak elimden gelmiyor. Kitap biter bitmez ne olursa olsun Rusya'ya dnmeye kararlym. Kitab bitirebilmek iin masamn banda, gnde en azndan sekiz saat oturmak zorunda kalyorum. Katkov'a olan borlarmn yarsn deyecek kadar i karm durumdaym. Gerisini de 128 alp temizliyeceim. Yaz bana dostum, yaz bana-Tanr akna yaz.. Haziran saysnda kacak drt ksmda, (belki sadece ksm basarlar, drdnc gecikmi olabilir) modern Po-sitivist'lerin ok ar fikirli baz genlerini tarif edip anlattm okuyacaksn. Onlar byk bir gerekilikle ortaya koyduumu biliyorum, (nk tecrbelerimden orta tabakay gayet iyi anlarm ve imdiye kadar hi kimse onlar inceleyip,

dikkat etmedi) ve gene. biliyorum ki, herkes bana hakaret ederek: Mnsz, saf, budala ve sahte diyecek. XXXVI NKOLAY NKOLAYEV STRAHOVa MEKTUBUNDAN BR PARA Dresden, 24 Mart 1870 Dier yazdklarnn arasnda, Tolstoy'un, bizim dier byk yazarlarmzn herhangi biriyle eit olduunu iddia ediyorsun ki, ben senin mektubunun bu ksmndaki fikirlerini kabul edip buna katlamyacam. Byle bir eyin iddia edilmemesi gerekir. Pukin ve Lomonossov . birer dahiydiler-. Byk Petro'nun zencisi ve Bielkin gibi eserlerle ileri frlam .bir yazar, bize ancak, deha'nn haberini getirir... Daha evvel, hi bir yerde, hi bir kimse tarafndan verilme-mi yepyeni bir haberdir bu. Ama Harp ve Sulh ile orta-, ya kan birisi, inan ki Pukin tarafndan oktan verilen bir, haberden sonra . gelmektedir. Sarslmyacak bir eydir bu. Bu konuda Tolstoy ne derecede geliirse gelisin bahis konusu olan haber ondan evvel bir dahi tarafndan verilmitir. Ben bunu son derece nemli buluyorum, ama sana btn fikir ve .dncelerimi burada bir ka atr iine sktrmamn yok,. . .. 129 F: 8XXXVII NKOLAY NKOLAYEV STKAHOV'a Dresden 11, Haziran 1870 {Mektubun banda Dostoyevski, Byk bir Gnahkrn Hayat Hikyesi adndaki eseri, Kapirev'e teklif ettiini ve onun bunu kabul etmediini belirterek ikyetlerde bu-Hunur.) Tesadfen Viestnk Europi (Avrupa gazetesi)'nin geen yl kan btn saylar elime geti ve hepsini batan aa Okudum. Gerekten ok ardm. Nasl olur da, bylesine inanlmayacak kadar alelade bir dergi (Bu ancak Bulgar'larn kard Kuzey Ars dergisi ile kyaslanabilir) bizde bylesine rabet grr (ikinci basks , 6000 adet) Bunun tek sebebi, ilerini bilmelerinden ileri geliyor. Nasl da marifetli bir ekilde halkn sevdii sesi aparmlar! Liberalizm'in son derece tatsz, yavan bir rnei. Elbette. Biz zaten byle eylerden holanrz. Ama dergi her eyden evvel iyi idare ediliyor, bunu kabul etmek lzm. Her ay gn gnne kt gibi deiik yazarlar da var. Dier yazlar arasnda Turgenev'in kaleme ald Tropmann'n dam n da okudum. Senin fi-kirlerin ok deiik olabilir belki Nikolay Nikolayevi ama, bu gsteri budalas, baya ve merhamet uyandran yaz, ben kzgnlktan lgna dndrd. Neden devaml olarak, bir idam seyretmeye gittii iin, ok yanl bir i yaptn Syleyip duruyor? Bu onun iin sadece ackl bir olaysa elbette ki ok yanl bir i yapm. Ama insan olunun, dnya zerinde olan herhangi bir olay karsnda ban evirip, bunu grmemezlikten gelmeye kesinlikle hakk yoktur. Homo sum, et nihil Jumani.. Hele son dakikada, baka tarafa dnerek, idam grmekten kanmas ne kadar komik. Bakn efendiler ben nasl ince bir terbiye ile yetitim ki, byle bir sahneyi grmeye dayanamyorum !> Tepeden trnaa kadar, kendi ken-dine ihanet ediyor. Btn bu yazdan insann kard sonu, onun; mesele birinin kafasnn kesilmesi bile olsa; korkun derecede kendisini ve kafasnn huzurunu dnddr, i-ij tkreyim byle iin. nsanlar midemi bulandrmaya baIladlar. Sevgili Nikolay Nikolayevi, sen onu vecek ne yalarsan yaz, bence Turgenev, ii bitmi Rus yazarlarnn en bitmiidir. Ltfen kzma bana.. XXXVIII APOLLON NOKOLAYEV MAKOV'a Dresden 30 Aralk, 1870 Evet, Rusya'ya dnmeye kararlym ve yln balangcnda muhakkak Petersburg'da olacam. Burada devaml olarak, ylesine kt bir durumdaym ki, hemen hemen hi yazamyorum. Kafam perian. Yazmak, almak inanlmayacak kadar korkun ve g geliyor bana. Rus ve

Alman olaylarn byk bir ilgi ile izlemekteyim. Son drt yl iinde bamdan gemiyen kalmad. Yalnz yaam olmakla beraber ok gayretli yllard bunlar. Tanr bana geleceimde ne verirse versin, bunu byk bir alak gnlllkle kabullene-ceim. Ailemi dnmek de dncelerime fazlasyla bask yapyor. Tek kelimeyle, insanlarla ilikiye ihtiyacm var. Straov bana yazd mektubunda, toplumumuzda her eyin korkulacak kadar i ve ocuka olduunu yazyor, nsann bunu dardan nasl bir incelikle sezdiini bir bilsen. Btn bunlarn dnda btn Bat Avrupadan nasl her an byyen, derin bir nefretle tiksindiimi bilebilsen! Tanrm! Yabanc devletler konusunda taraf tutmamz ne kadar korkun bir ey Ruslar, Prusyallarn, eitimleri saye130 131sinde birer fatih olduklarm sanacak kadar m ahmak ve budala kiiler? Bu yle bir eitim tarz ki, burada ocuklar Atilla'nn yry halindeki ordusunun erlerinden daha fazla yorulup, azap ekiyorlar. Bana, Fransz mill ruhunun, kaba kuvvete kar olduunu yazyorsun. Ben daha iin bandan,beri, Franszlar ba-r yapmakta acele etmeyip, en fazla ay daha dayanabil-seler, Almanlarn rezilliklerinden utanarak geri ekileceklerinden, pskrtleceklerinden eminim. Eer kiisel grleri min hepsini sana bildirmek istesem, ok uzun bir mektup yazmam gerekiyor, rnein bu askerin Fransaya nasl gnderildikleri, nasl askere alndklar, nasl donatlp, beslendikleri: ve sevk edilmeden evvel nasl barndrlp beslendikleri, inanlmayacak kadar ilgi ekici btn bunlar. Farzet ki son derece fakir, ihtiyar bir kadn btn geimini, iki mobilyal; odasn (burada btn odalar mobilyal) kiraya vermeklehayatn kazanyor. Oysa btn bu eyalarn iki paralk bir deeri bile yoktur... byle bir kadn eya sahibi olduundan, on askeri yatrp beslemek zorunda braklyor. Bu misafirlik: sresi, bir, iki, gn-en fazla bir hafta olabilir. Oysa- bu-barndrma bu fakir kadna en azndan yirmi, otuz Taler'e-, mal olmaktadr. Ben kendim, Fransada olan Alman askerlerinin ailelerine yazdklar (ufak i sahipleri) mektuplar kendi gzle-rimle okudum. Ulu Tanrm, neler yazyor, neler anlatyorlar. Hepsi, a sefil ve perian. Anlatmak ok uzun srecek bun-lan. Sana baka bir grm daha aklyaym. Balangta, halkn sokaklarda Ren kysnda nbet adndaki mar hep bir azdan sylediklerini iitiyorduk. imdi artk bu arky kimsenin iittii yok. Btn gurur, heyecan Profesrler, doktorlar ve rencilerin arasnda. Halkn artk fazla ilgilendii yok bu olaylarla. Fakat Profesrler son derece kibirli kiiler. Her akam onlara ehrin kitaplnda rastlyo-rum. lerinde gerekten sz geer, bilgin, bembeyaz sal bir kii, geenlerde yksek sesle Parisi bombalamak gerekiyor diye fikrini aka syledi. Bu onlarn bilgisinden deil, sadece budalalklarndan ileri geliyor. Eitimleri gerekten ok iyi olabilir ama, kafa bakmndan hepsinin dncesi son derecede snrlandrlm. Baka bir grm daha var. Burada herkes okuma yazma biliyor. Buna ramen son derece gabi, inat kr ve yksek fikirlerden mahrum kiiler. Yeter bu kadar. Buluuncaya kadar. Seni evvelden kucaklar ve sana teekkrler ederim. Tanr akna beni unutma ve yaz. Senin Dostoyevski'n XXXIX MOSKOVALI BiR RENC TOPLULUUNA Petersburg, 18 Nisan 1878 (Not: 3 Nisan 1878'de Moskoval renciler, Kiev'de tevkif edilen arkadalar hakknda alnan karara kar olduklarn belirtmek iin bir gsteri yaparlarken sokakta, kasaplar tarafndan saldrya uryarak (Moskova'daki et pazar, niversitenin yaknndadr) fena halde dlmler ve ilerinden bir gurup bir protesto mektubu ile Dostoyevski'ye bavurmutur.) ok erefli efendiler.

Uzun zamandr Size cevap vermediim iin affedin beni. Son derece hastaydm. Ayrca bunun yannda baka durumlar da cevabmn gecikmesine sebep oldu. Sizlere evvel bir gazete yoluyla cevap vermek istedim. Ama karsnda, hi bir ey yapamyacam, elimi kolumu balyan bz sebepler yznden bu ekilde hareket etmemin mmkn olamyaca ortaya kt. Byle olmasna ramen, gene de sizin mesele132 133lerinizi, gereken bir genilikte, btn ayrntlarn ortaya dkerek, basma aktarmama da imkn yoktu zaten. Oysa sizlere bir mektup . erevesi iinde neler syliyebilirim ? Parmak bastnz konu, Rusya'nn kendi snrlar indeki hayatn ilgilendirmektedir. Sizlere bir kitap m yazmam istiyorsunuz. Yoksa sizleri btn itiraflarmn inanc olarak m kabul edeyim? Sonunda sizlere bu ksa mektubu yazmaya karar verdim ki, bu da sizler tarafndan, btnyle yanl anlalacamn tehlikesini gze almam demektir. Gerekten ok ac verici bir sonu bu benim iin. yle yazyorsunuz: Bu meseleyi zmlemenin son derece byk bir nemi vardr. Bizler ne dereceye kadar kabahatliyiz? Ve toplum -bizden aa kalmamak artyla- bu olaylardan nasl bir takm sonular karacaktr? Byk bir hnerle, ada Rus basn ile niversiteli gen nesil arasndaki ilikilere, kesin ve gerek bir nemle iaret ediyorsunuz. Basnmzda hkim olan (sizleri dikkate alarak) bir ho grrlk, bir tenezzl havas vardr. Son derece dorudur bu; hava gerekten bu ekildedir ve konu ne olursa olsun, olay ne olursa olsun, baz pein hkmlerle ok daha evvelden modaya uydurularak ileri srlmektedir ki, bu ksacas son derece tatsz, yavan ve gerekten eskiyip bayatlam bir tutumdur. yle devam ediyor yaznz: Atka, bize arkasn dnen ve verdikleri ykc kararlan ile bizleri vahiler diye adlandran halktan, onlarn bizden bir ey beklemedii gibi, biz de onlardan hi bir ey beklemiyoruz. Bu da doru. Evet sise gerelcten arkalarn evirdiler ve dncelerinin byk bir ksmndan silip attlar sizleri (hi olmazsa kar konulmaz bir ounluk bunu yapt.) Ama gerek toplumda ve gerek basnda, saylar hi de az olmayan kiiler var ki, bunlar, gen neslin halktan (en nemlisi bu) ve toplumdan koptuunu grdke bunun dnceleri, 134 onlar korkun bir derecede altst etmektedir. Gerekten de durum bu ekilde. Ana vatan kalkndrmaya, ona yol gstermeyi emel edinecekleri yerde, gen nesil dler iinde yayor. Rusya'y ilgilendiren hi. bir konuyu renmek bile istemeyip, yabanc renimlerin kk darda olan fikirlerin peine taklyor. Ve sonu olarak bu gn; btn phelerin tesinde; gen nesil, kk ve etkileri tm darda olan, u veya bu siyas partiler tarafndan avlanyorlar ki, bunlar aslnda, bu fikirlerle en kk bir derecede ilgilenmeyip, genleri sanki mezbahaya giden kuzularm gibi srf kendi bir takm karlarn temin etmek iin bir yardm vastas olarak kullanyorlar. Sakn kar gelip bunun aksini syle-meyin efendiler nk bu byledir. Bana yle soruyorsunuz: Bu olaylar iin, biz rencileri ne dereceye kadar kabahatli bulabilirsiniz ?;> Size verilecek cevabm u: Ben kesinlikle, sizleri hi. bir ekilde kabahatli bulmuyorum. u anda, byk bir sahtekrlk>tan kaar gibi, arkanz dndnz toplumun ocuklarsnz sizler. Ama rencilerimizden biri, bu toplumdan bkp, bunun dna kt zaman, halka dnp halkn yanna varaca yerde, kendisi iin sisler iinde, bulank olan d lkelere gidiyor. Avrupallamak iin kayor. Evrensel insan olmak: abasna kaplyor ki bu da onu; halkla hl olan ilikilerini kopararak; onlardan ayryor. Onlar kk grp, onlara yanl anlyor. Tpk kendisinin srt evirerek ayrld toplum gibi. Oysa ki, asl gerek kurtuluumuz halkta ve halkn arasndadr (ok byk bir konu bu)... Her ne hal ise, genlerin halktan kopmasn bu derece sert bir ekilde sulama-rcak lzm. Gerek hayata girmeden, atlmadan evvel, genlere halk hakknda., herhangi bir fikri younlatrmak iin ne zaman ve ne gibi bir frsat verilmitir? iin kts, hal-tan akll ve zeki Ruslarn, kendilerinden

koptuunun fark-na. varm olmalardr, daha da kts bu kiilerin halka -''enciler olarak gsterilmesidir. Halk uzun, ok uzun bir za-frandan beri; altm yllarnn balangcndan, byk bir 135 l dikkatle gzleyip incelemektedir bunu. Aralarnda halka d-.nenler ise halk tarafndan hor grlmlerdir. Halk onlar gen efendiler diye adlandrmtr. Onlarn byle adlandrldklarndan kesinlikle eminim ben. Gerekte unu kabul etmek gerekir ki, halk bu tutumunda yanltr. Zira bugne dek genlerin (sanki Rusya'nn ok kt bir durumda, bir uurumun kenarnda olduunu evvelden belirtir gibi) bylesine drst (inkr edilmez bir ok olaylarda) bylesine hrs-I, gerek iin hayatlarn seve seve verecekleri, gerein syledii her sz kabul ettikleri bir devreye rastlanmad gi-bi, byle bir devre de olmamtr. Gerekten, Rusya'nn en byk midi sizlersiniz. Bunu uzun bir sreden beri hisset; tiim gibi, bu konuda da uzun bir sreden beri yazmaktaym. Genler byk bir hrsla gerei aramaktadrlar Tanr bilir nerede olduunu. Bu geni ve eitli sebepler (ki bunlar da, km Avrupac-Rus toplumu tarafndan yaratlmtr, asla ana vatann, bu topraklarn doma byme hal k tarafndan ortaya atlmamtr. Sonu ise, verilen bu ke-sia sre iinde, ne toplumun, ne de gen neslin halk hakknda en ufak bir bilgisi olmamasdr. Halkn hayatn yaya-caklar yerde, bu gen adamlar, halk kesinlikle anlamadklar gibi, onlarn en nemli kurallarn bile-rnegin din-hor grmektedirler. Bunlar renmek iin halka inecekleri yerde, ltfedercesine, onlar himaye eder grnmek ve onlara bireyler retmek istemek, tepeden! trnaa, bir aristokrat oyunundan baka bir ey deildir. Halk onlar gen; efendiler diye adlandrmakta dorudur. Gerekten ne kadar gariptir ki, btn dnyada demokratlar her zaman halkn tarafn tutarlarken, bizim bilgili demokratlarmz, her zaman iin aristokratlarla birleerek halka kar olmulardr, iyi bir i baarmak iin halkn arasna kartklar halde onlarn btn fikir ve adetlerine tepeden bakp hor grmededirler ki, byle bir horgrn, sevgiye varabilmesi kesinlikle imknszdr! Geen k, Kazan Katedralinin nnde yaptnz gste-136 Tide, kalabalk zorlan ieri girerek, sigara iip, tapnan kutsallna kar hrmetsizlik ederek, byk bir rezalet -Icardlar. imdi dinleyin beni, dedim bu rencilere (bir oklarna da bunu sylediim bir gerektir) Tanrya inan-nyorsunuz. Bu sizi ilgilendiren bir eydir sadece, ama onun tapnana kar hrmetsizlik ederek, halka hakaret etmeye ne hakknz var? Halk onlara bir kere daha gen efendi-er diye karlk verdi, hatta daha kts, renci deyimini de kulland. Oysa ilerinde saylan az olmayan bir takm Yahudi ve Ermeniler de vard saldrganlar arasnda (imdi bildiimiz gibi, yaplanlar kk darda olan bir siyas gsteriden baka bir ey deildi). Tpk Sasuli (Not: Vera Sasuli. nl tedhii. Siyas bir cinayet yznden yarglanmsa da, Jri tarafndan susuz bulunmutur) olayndan sonra btn bu tabancal - kahramanlarn, halk tarafndan gen efendiler diye adlandrmas gibi. Ama halkn rencileri mimliyerek, onlara bile bile kt niyetle ve uygunsuz bir ekilde davranmalar ok fena bir ey. Size gelince efendiler, siz de entellektel basnla birlik olarak Moskova halkm kasaplar diye adlandrdnz. Bunun anlam ne? Kasaplar neden halk toplumunun birer yesi olmasn? Aslnda onlar gerek halktr. Byk Minin (Not: 1610-13 yllarnda hkmetin almad srede ortaya kan mill bir kahraman) bir kasap deil miydi? Halkn hislerini ve tepkilerini bu ekilde gstermesi bir ok kiileri kzdrm du-Tumda ama, unu aklnzdan karmayn ki, halka hakaret edildii vakit, onlar hislerini daima bu ekilde belli etmi-Serdir. Halkn kaba olmasnn sebebi, ounluunu kylle-Tin tekil etmesidir. Aslnda ise btn bu olanlar uzun bir sreden beri kafalar igal eden (ve bugne kadar stn tutulan) halk ile toplum arasndaki anlamazln ortaya kmasndan baka bir ey deildir. Aslnda bu olay yaplmas gerektii gibi deil, ok kt bir ekilde meydana kmtr. Zira yumruklarla hi bir ey gsterilemez.

Ama bu her yerde ve her zaman halk arasnda byle olmutur, ingilizler sk sk, halk toplantlarnda birbirlerine girmiler, Franszlar 137ise, Giyotin iini grp kafalar uururken, nnde dans edip. ark sylemilerdir. imdi geriye kalan bir gerek var, (sadece kasaplar deil, tm halk isimlendirmek ok zavall bir teselli aresidir) o da halkn gen nesle kar ba kaldrp ayaklanmas ve bunlar renciler olarak mimlemesidir; br taraftansa, kabul etmemiz gereken alt st edici baka bir gerek daha var ki, (ok da manl bir ey) basnn, genliin ve sosyetenin, fesatl bir maksatla , birleerek halk yanl anlamak iin almas ve onlara bu bir halk tabakas deil, bir ete demesidir. Efendiler, eer szlerimde, sizlerin grne kar gelen taraflar varsa, en iyisi sizlerin buna sinirlenmemesi, kzma-masdr. Bunsuz bile yeteri kadar bamz dertte. Zira -rm toplumumuzu idare eden sadece halis bir yalanclktr. Halk kendi bana salam ve kuvvetlidir arna on yldan beri halk ile toplum arasnda korkun bir anlamazlk hkm srmededir. Bizim, hislerine fazla kaplan kiilerimiz halk toprak kleliinden azad ettikleri zaman, onun medeniyet ad verilen, Avrupa sahtekrln, barna basacana, itenlikle inanyordu. Oysa halk son derece bamsz olduunu gstermi ve imdi de, yksek tabakann kendilerine kar olan sadakatsizliinin farkna varmaya balamtr. Son yllardaki olaylar bunu kuvvetlendirdii gibi, daha ak bir ekilde de sermitir gzlerinin nne. Bununla beraber, halk dostu ile dmann ayrabilecek durumdadr. Baz ac ve kederli gereklerin kabul edilmesi lzm. Halkn aclarm bulmak, onlar azaltmak iin, halkn arasna katlmak istiyen, sammi, namuslu ve gerei arayan gen adamlara ne oldu? Halk onlar aralarndan att gibi, yaptklar bu iten gelen abalar bile kabul etmek istemedi. Halk bu gen adamlar, aslndan ok daha baka bir ekilde kabul etti. Fikirlerini benimsemedii gibi nefret etti onlardan, dertlerine bulunmak istenen areleri delice ve anlamsz olarak kabul ettiler. Petersburg'a gelince, burada eytan tam ipini koparm, durumda. Genler tabanca mezhebini semiler, stelik h138 zamanki gibi onlardan nefret ediyor ve kabul etmiyor onlar. Oysa genler, halkn kendilerinden korkmadnn ve bir gn kafalarnn bozulabileceinin farknda bile deiller. Yeni bir karlkl atma daha olursa, bu iin sonu nereye varacak? Efendiler, huzursuzluk verici bir zamanda yayoruz. Size, elimden geldii kadar yazdm. Ama gene de yeteri kadar uzunlukta, cevap veremedim sorularnza: Benim fikrimce renciler asla sulu bulunmamal, onlara hi bir kabahat yklenmemelidir. Zira genliimiz hi bir zaman bu kadar samimi ve namuslu olmamtr. (Bu byk, tarihi anlam olan bir gerektir). Ama ne yazk ki genlik tarihimizin son iki yz ylnn btn igfal edici fikirlerini tayor omuzlarnda. Bu sebepten, gerektii ekilde gerekleri eleyip, kalburdan geiremiyor, bunun iin onlar sulamak yersizdir. Hele bu olaylarda ilgin bir topluluu meydana getiri-yorlarsa (saldrlan topluluk olarak). Ben sizlerin, byle artlar altnda doru yolu bulanlardan olmanz temenni ederim. Toplumun evresindeki bugnk boluk, sosyalistlerin kehanette bulunduklar), bugnk toplumla, yarnki toplum arasndaki, boluktan ok daha kesindir. Eer bir kimse, halka inmek ve halk arasnda kalmak istiyorsa, hereyden evvel halk hor grmemeyi, ona yksekten bakmamay renmelidir. Oysa bu bizirn yksek snfmz iin imknsz bir eydir. kincisi, Tanrya inanmaldr insan. Bu da bizim Avrupal Rularmz iin imkn olmayan bir eydir (oysa Avrupa'nn esas Avrupals Tanrya inanr.) Sizleri selmlarm efendiler ve eer izin verirseniz, hepinizin ellerinden skarm. Eer bana byk bir rahatlk vermek istiyorsanz, beni sakn nasihat eden bir vaz'a benzetmeyin. Bana ba vurarak, sizlere kafamn ve vicdanmn inand gerei sylememi istediniz, ben de bunu

elimden geldii kadar yapmaya altm. nk hi bir kimse, kendi kuvvet ve kudretinin elverdiinden daha fazlasn yapmay baaramaz. Sizin sadk, Fyodor Dostoyevski'niz. 139 DOSTOYEVSKI'NIN eviren Zeyyat zalpsan ARARAT'IN KK KiTAPLAR! : 2 DOSTOYEVSKI'nin HAYATININ KRONOLOJK TABLOSU 30 Ekimde, Moskova'da, babas Miehail A