Sezer-Sergender Isadami Intihar

http://www.sosyolojidernegi.org.
tr/dergi
Sosyoloji Dernei, Trkiye
Sosyoloji Aratrmalar Dergisi

Cilt: 16 Say: 1 - Bahar 2013 Sociological Association, Turkey
Journal of Sociological Research

Vol.: 16 Nr.: 1 - Spring 2013
Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

Dr. Sergender Sezer
Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi*

Dr. Sergender Sezer** ZET Ticari baarszlk intiharlar zellikle ekonomik kriz dnemlerinde artmaktadr. Bu aratrma, ticari baarszlk intiharlarnn sosyo-ekonomik nedenlerini bulmay ve bu tr intihar ve intihar giriimlerine zm nerisi getirmeyi amalamaktadr. Bu amala aratrmada, Trkiye statistik Kurumu (TK) istatistiklerinden yararlanlm ve 12 derinlemesine grme yaplmtr. Aratrma sreci 2000-2011 aras dnemle snrlandrlmtr. Trkiyede bu dnemde toplam 1040 kii ticari baarszlk nedeniyle intihar ederek hayatna son vermitir (TK, 2007, 2008, 2009, 2010 ve 2011).
Dr. Sergender Sezer
Aratrma sonular, ticari baarszln bireylerde intihar giriimi riskini artrdn gstermitir. Toplumsal statlerinin bulunduu noktann yksek olmas, herhangi bir iflas veya ticari baarszlk neticesinde daha hzl ve travmatik bir d yaamalarna neden olmaktadr. adamlarnn yaadklar ekonomik ve sosyal kle birlikte borlarn deyemedikleri taktirde hapis cezalaryla yz yze kalmalar intihar riskini daha fazla arttrmaktadr.
Anahtar Kelimeler: ntihar, ntihar Giriimi, adam/kadn, Ticari Baarszlk, flas, Ekonomik Kriz
* Bu makale, yazar tarafndan 2011 ylnda stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde yazlan Ticari Baarszlk Sonucu Ortaya kan ntihar ve ntihar Giriimlerinin Sosyo-Ekonomik Nedenleri konulu doktora tezinden zetlenmi ve veriler gncellenmitir. ** Mula Stk Koman niversitesi, Sosyoloji Blm
Sosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1 105
ABSTRACT Sociological Analysis of Business Failure Suicides
Business failure has an increasing effect on suicides especially during the economic crises. This research focuses on to define the socio-economic factors of suicides related to business failure and tries to find out solutions on suicides. Thus, Turkish Statistical Entitute (TUK) data were being used and 12 interviews were conducted. Research was limited in years between 2000-2011.During this period of time total 1040 people committed suicide because of the business failure in Turkey (TK, 2007, 2008, 2009, 2010 ve 2011).
The research results showed that people who faced with business failure have more inclined toward suicide than other people. People with higher status and business failure increase suicidal inclinations. Additionally, the risks of unable to pay their depth and imprisonment have increasing effect on suicide for businessman.
Keyword: Suicide, Suicid Attempts, Businessman/Businesswomen, Business Failure, Bankruptcy, Economic Crises.
106
Sosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1
Dr. Sergender Sezer
GR Ticari baarszlk intiharlar veya intihar giriimleri, ticari bir faaliyet gsterirken herhangi bir ekilde ilerinde baarsz olmu, ar borlanm, iflas etmi, ekonomik olarak kmaza girmi bireylerin intihar ve intihar giriimlerini kapsamaktadr. Bu trden intihar olaylar bir kategori olarak Trkiye statistik Kurumu (TK)in her yl yaynlad ntihar statistiklerinde yer almaktadr. Genel olarak intiharn sosyolojide ok allmamas, zel olarak da ticari baarszlk intiharlarnn hemen hemen hi allmamas nedeniyle bu konu allmaya deer grlmtr. Bu alma, ticari hayatlar bir ekilde kesintiye uram veya bitmi bireylerin intihar etmelerinin ya da intihara girimelerinin altnda yatan sosyo-ekonomik nedenleri ortaya karmay amalamtr.
Bu amaca ynelik olarak Trkiyedeki ticari baarszlk intiharlarnn genel durumu, ekonomik yapdaki deiimlerle ilikili olarak ne tr deiimler gsterdii, ticari baarszlk intiharlarnn genel intiharlar iindeki yeri, illere gre durumu, sosyo-ekonomik nedenleri; aratrma iin yaplm grmeler ve TK istatistikleri dikkate alnarak deerlendirilmitir.
Bu alma, 2000-2010 yllarn kapsayan Ticari Baarszlk Sonucu Ortaya kan ntihar ve ntihar Giriimi Olaylarnn Sosyo-Ekonomik Nedenleri adl doktora tezine bal kalnarak karlmtr. Daha sonra almaya TKin en son 2011 yl intihar istatistikleri de dahil edilmitir.
Bu kapsam iine girenlerden intihara girimi olan ve bugn bir ekilde hayatna devam edenlerin kendileriyle, intihar sonucu hayatn kaybetmi olanlarn birinci dereceden yaknlaryla yz yze grmeler yaplmtr. Bunun dnda literatr taramas yaplm ve istatistiksel verilerden de yararlanlmtr.
Aratrmann kapsam iine giren bireylerin toplumsal evreleri, ekonomik ve kltrel ynleriyle incelenmi, bireyi ekonomik baarszlndan dolay hayatn sonlandrmaya ynlendiren itkilerin neler olduu saptanmaya allmtr. Bu itkilerin, ahlaki ve kltrel boyutlaSosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1 107
r, bireye getirdii ykmllklerin ve yaptrmlarn neler olduu, bunlarn toplumsal ilikilerdeki gc ve konumu da ortaya konmutur.
Aratrma, iadam veya ikadn bireylerin intihar veya intihar giriimleriyle ilgili henz saptanm bir aratrma olmamas dolaysyla nem arz etmektedir. Oysa bu toplumsal grup intiharlar da en az kadn, ocuk, gen, yal intiharlar gibi aratrlmaya deerdir. Bunun yannda bu gruba giren bireylerin ekonomik bir faaliyet yrtmesi, kendilerine ait bir ekonomik iletmelerinin olmas ve baka insanlara i vermeleri, ekonomiye art deer katmalar nedeniyle, neden intihar yolunu setikleri nemli bir aratrma konusudur.
Aratrmadaki temel varsaym;
Ekonomik gelir dzeyi, yaam kalitesi ve toplumsal stats yksek olan bireylerin ticari baarszlk yaadklarnda intihar etmeleri veya intihara girimelerinde toplumsal ve ekonomik faktrler etkendir eklindedir.
Alan olarak Trkiyede ticari baarszlk kaynakl intihar ve intihar giriimlerinin olduu, stanbul, Mula, Ankara, Bursa, Denizli ve zmir (grme yaplan bireylere ulamak zor olduundan ancak bu illerde aratrmann kapsamna giren bireylere ulalabilmitir), dnem olarak da (TKin yaynlam olduu en son ntihar statistikleri 2011 ylna ait olduu iin) 2000-2011 aras dnemle snrlandrlmtr. Ayrca aratrmada ticari baarszlk intiharlar ile ekonomik krizler arasnda bir balant olup olmadna da baklmtr.
NTHAR GRM VE NTHAR Bir kiinin kendi hayatna son verme eylemi olan intihar ile bunun sadece giriim aamasnda kalmas, lm olaynn gerekleerek hayatn son bulmamas anlamna gelen intihar giriimi tm ynleriyle ve sonucu itibariyle travmatik bir eylemdir. Bu eylemlerin travmatik olmas sadece eylemi gerekletiren kii iin geerli deildir. Eylemde geride kalanlar, olay duyan ve grenler de intihar olaylarnn sonularndan etkilenirler. Bu yzden intihar olaylar108 Sosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1
Dr. Sergender Sezer
nn nlenmesi almalar bir halk sal sorunu olarak da grlmeli ve soruna multidisipliner bir yaklamla zm aranmaldr.
Tarih boyunca bir kiinin kendini ldrmesi dier insanlar derinden etkileyen bir davran olmutur. Bu yzden insanlar cezalandrlm, dinler kendini ldrme davrann knayan ve yasaklayan uygulamalar getirmitir. Bugn konunun hala tabu oluu bu tarihsel uzantnn bir sonucudur. Bu sonu, konunun aka ve bilimsel boyutta ele alnmasn engellemektedir. ntihar konusu utan, huzursuzluk, sululuk duygular ile beraberdir ve dolaysyla gizlenir, kaderci bir yaklamla karlanr. Bu ise aratrma, tespit, tedavi ve nleme almalarnn snrl kalmasna neden olmaktadr (Sayl, 2008: 53).
Toplumsal bir olgu ve toplumsal bir eylem olan intihar, biyolojik, psikolojik ve sosyolojik kkenleri olan karmak bir insan davrandr. Aratrmaclarn karsna intihar dncesi, intihar giriimi ve tamamlanm intihar olarak kabilir ve zorlama yaratan yaam koullarna kar tepki veren normal kiilerden ar ruhsal rahatszlklar olan kiilere kadar geni bir yelpazede grlebilmektedir (zgven, 2008: 1).
Arkuna gre ise; ou zaman intihar, olumlu ve iddetli bir eylemin (action) sonucu saylmakla beraber, yememek gibi devaml olumsuz bir davran da ayn sonuca gtreceinden, bu olumsuz eylemin belirtilmesi yerindedir. Olay kahramannn bu sonucu meydana getireceini bildii halde bu ii yapm olmas Durkheimn tanmnda ayrca belirtilmitir. Bu koulla, kaza ile meydana gelen lmlerle, bunak ve baz hastalarn sonu lm olduunu kestirmeksizin yaptklar hareketler tanm d braklm olur (Arkun, 1978: 26). Yine Durkheim, dinsel, kltrel vb. nedenlerle dorudan, ya da dolayl olarak kendini ldrmeye cesaret edemeyenlerin lm cezasn gerektiren bir davranta bulunanlarn da intihar etmi saymaktadr (Arkun, 1978: 26).
ntihar kavramyla ilgili ok eitli tanm ve yaklamlar bulunmaktadr. Her tanm bir yaklam da beraberinde getirmektedir. Tanm ve yaklamlar ne olursa olsun, sonu itibariyle kiinin kendisini ldrmesi, yok etmesi gibi genel bir anlam olan intiharn tanmlanmas o
kadar da basit deildir. ntihar olgusunun psikolojik, tbbi, hukuksal, felsefi, dini, ahlaki ve sosyolojik olmak zere ok eitli boyutlar bulunmaktadr. Her boyut intihar kavramna ayr bir anlam yklemekte ve ona gre bir tanmlama yapmaktadr. Aada ele alnan farkl tanmlar ve yaklamlarda bunu grmek mmkndr.
ntihar davran, bu davran gerekletiren kiinin kendisine ve evresine olmak zere iki ynl etkide bulunmaktadr. Bu davran ncelikle kiinin ruhsal yapsn etkilemektedir. ntihar giriiminden daha nce balayan ruhsal yapdaki deimelerin en belirgin zellii kiinin kendisine ve evresine yabanclamasdr. Eylem ister bir iliki kurma isteini dile getirsin, ister konumu deitirme amal olsun, ister bir ar, ister bir uyar, isterse bir ileti olarak anlalsn eylemin evreye etkisinin iddeti deimemektedir. Giriimin gsteri amal olmas da etkisinin iddetini azaltmamaktadr (Oda, 2002: 6869).
Bireyin kendi yaamna herhangi bir sebeple kendi istei ile son vermesi eklinde zetlenebilecek (Oktik, Top, Sezer ve Bozyer, 2003: 2) intihar kavramyla ilgili birbirine yakn anlamlarda eitli tanmlar bulunmaktadr. ntihar konusunda ilk kapsaml ve sosyolojik aratrmay yapan, intihar toplumsal bir olgu olarak gren Durkheima gre, len kii tarafndan lmle sonulanaca bilinerek yaplan olumlu ya da olumsuz bir eylemin dorudan ya da dolayl sonucu olan her lm olayna intihar denir (Durkheim, 2002: 25). Ancak Durkheimn tanm bu kadarla snrl kalmamaktadr. O, intihar olaynn arkasnda toplumsal nedenlerin/ hazrlayclarn olduunu ileri srerek, toplumsal olu tiplerine bal olarak intihar gruba ayrmaktadr. Durkheim, intihar adl eserinin birinci kitabnda, toplumsal olmayan olaylar (delilik, sarholuk, rk, soyaekim, iklim, s, taklit vb.) ile intihar arasnda herhangi bir ilikinin bulunmadn gstermeye almtr. kinci kitapta ise, toplumsal bir olayn nedeni gene toplumsal bir olayda aranmaldr kuralna dayanarak, intiharn nedenini psikolojik ya da doal evrede deil, yine toplumda aramtr (Ksemihal, 1971: 8586).
Dnya Salk rgt (DS)nn tanm da Durkheimn tanmnn neredeyse aynsdr. DS intihar, kii tarafndan lmcl sonucu kesin olarak bilinen veya umut edilen isteyerek kendini ldrme eylemi olarak tanmlamaktadr (WHO, 2006).
110 Sosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1
Dr. Sergender Sezer
ntihar giriimleri intihar olaylarndan daha fazla bir ilgisizlikle kar karyadr. zellikle, bu konuda yaplan sosyolojik aratrmalar son derece azdr. Resmi olarak da herhangi bir istatistiksel veri yaynlanmadndan kesin intihar giriimi saysna ulalamamaktadr. Buna karlk bir intihara giriim olaynn ekonomik ve sosyal maliyeti sanlann aksine intihardan ok daha fazladr. Bu maliyet, intihar nedeni ve kullanlan intihar yntemine, dozajna ve tekrar saysna gre deiiklik gstermektedir. rnein, ldrc zellii olan herhangi bir kimyasalla intihara giriilmesi sonucu kiinin bilinci yitik olarak hastaneye getirilmesi, hastanede gerekli acil mdahalenin yaplmas, youn bakmda 3-5 gn kalmas, normal serviste 5-10 gn kalmas, tedavilerin yannda ve sonrasnda psikolojik ve psikiyatrik tedavilerin yaplmas, kullanlan ilalar, kaybolan igc, zaman vs. eklendiinde 1.000-10.000 TL arasnda bir maliyet kmaktadr.1 Bu maliyete olayla ilgili olarak srdrlen adli ve idari soruturmalar dahil deildir. Ayrca kiinin kendisi ve ailesinin sosyal evreden gelecek bir takm nyargl, dlayc ve sulayc davranlara maruz kalmas da sz konusu olabilmektedir.
Dnyada intiharla ilgili yaplan aratrmalarn ve istatistiksel verilerin gsterdiine gre lmle sonulanan her intihar olgusuna karlk 30 intihar giriimi ile karlalmaktadr. Gnmzde intihar giriimleri de kiiyi ve evresini etkilemesi yannda, toplum zerindeki ekonomik ve sosyal etkileri nedeniyle toplumsal bir sorun halini almtr (Acar ve Bykkaya, 2004: 31). ntihar giriimi, bireyin herhangi bir sebeple kendi istei ile yaamna son verme giriiminin lmle sonulanmamas eklinde zetlenebilir (Oktik, Top, Sezer ve Bozyer, 2003: 2). Durkheima gre, intihar giriimi, lmle sonulanaca bilinen ancak lm sonucu dourmadan durdurulan eyleme denir (Durkheim, 2002: 25).
lmle sonulanm intihar giriimleri, yani intiharlar, sorunun grnen ksmdr. Baka bir deyile istatistiksel rakamlarla ifade edilen toplumdaki intihar sorunu bir buzdana benzetilirse, ancak buzdann grnen ksmdr denilebilir. rnein; Oktik ve dierlerinin Mulada yapm olduklar aratrmaya gre; 1997-2005 yllarn kapsayan sekiz yllk srete tespit edilmi 2492 intihar giriimine karlk 430 intihar gereklemitir (Oktik, 2005: 119). ntihar giriimlerinin skl, intiharlardan yaklak on kat daha fazladr (zgven, 2008: 1).
T.C. Salk Bakanl hesaplarna gre.
111
ntihar giriimleri, lmle sonulanmas amalanan ancak baarlamayan eylemlerdir (Oktik, 2005: 12). Amalanan lm sonucunun baarlamam olmas intihara girien bireylerin tekrar bu eylemi gerekletirecei ynnde byk bir riskin olduunu da gstermi olmaktadr. Nitekim, intihar aratrmalar, intihar eden kiilerin byk ounluunun gemite en bir kez intihara giritiini gstermektedir.
ARATIRMANIN BULGULARI VE DEERLENDRME Aratrmada 2000-2010 yllar arasnda olan ticari baarszlk sonucunda intihar etmi kiilerin yaknlarndan ve intihara girimi olan kiilerden oluan toplam 12 kii ile yaplan derinlemesine mlakatlar bulgu olarak kullanlmtr. Bu mlakatlara ek olarak, 2000-2011 yllar arasndaki intihar olaylarnn genel durumu ve ticari baarszlk intiharlarnn genel tablo iindeki yerine de deinilmitir. Aadaki tablolar incelendiinde zellikle ekonomik krizin olduu yllarda ve takip eden yllarda belirgin bir ticari baarszlk intiharnn olduu gze arpmaktadr.
DSnn verilerine gre, her yl yaklak 1 milyon kii intihar sonucu hayatn kaybetmekte ve geride ailesinden bir yenin ya da arkadann yasn tutan 5-6 milyon kii brakmaktadr. Sonlandrlm intiharlarn yan sra yine her yl, yaklak 10-20 milyon kiinin intihar giriiminde bulunduu bildirilmektedir, ki bu her 3 saniyede 1 kiinin intihar giriiminde bulunduu anlamna gelmektedir (Aktaran: TPD, 2012).
Trk Psikiyatri Dernei (TPD)nin 10 Eyll ntihar nleme Gn vesilesiyle yapm olduu basn aklamasnda verdii bilgilere gre; Son 30 ylda intihar edenlerin says yzde 440 art gstermitir. Son 10 ylda Trkiyede toplam 25 000 kii intihar sonucu kaybedilmitir. ntihar oranlar endstriyel lkelerden daha dk olmasna ramen aradaki farkn hzla kapand dikkati ekmektedir (TPD, 2012).
Trkiyenin genel intihar oranlarna bakldnda aadaki tabloda da grld gibi ciddi boyutlarda olmasa da belirli bir seyirde ve tutarl bir art eilimi gzlenmektedir. Oranlarna bakldnda 2011 ylnda bir d olduu hemen gze arpmaktadr. Buna ramen bunun kalc bir d olup
Dr. Sergender Sezer
olmadn sylemek iin henz erkendir. Ancak yine de olumlu bir gelimedir.
Tablo 1. ntiharlarn 2000-2011 yllar arasndaki Trkiye genelindeki durumu (TK, 2008-2009:1-4 ve TK, 2010: 6, TK, 2011: 4).
2000 Trkiye KH 1802 2.67
2001 2584 3.78
2002 2301 3.32
2003 2705 3.85
2004 2707 3.80
2005 2703 3.75
2006 2829 3.88
2007 2793 3.98
2008 2816 3.96
2009 2898 4.02
2010 2933 4.02
2011 2677 3.62
Aada Tablo 2de de grld zere, intihar ekli veya kullanlan ynteme gre Trkiyedeki intiharlara bakldnda kendini asarak intihar etmenin 2010 ylnda % 52.10a ulat grlmektedir. Tablo olarak burada verilmemi olsa da TKin intiharla ilgili verileri incelendiinde; ateli silah kullanm 2009 ylnda % 23.63 ile ikinci srada, yksekten atlamak ise % 10.23 ile nc srada yer almaktadr. 2008 ylna gre bakldnda Ateli silah kullanmnn 2009 ylnda sayca artmasna ramen dier yntemlerle kyaslandnda % 2.59 orannda, kendini asarak intihar edenlerin % 1.63 orannda dt grlmektedir. Ateli silah kullanm ve kendini asarak intihar etme erkeklerde yaygnken kesici-delici alet kullanmak, suya atlayarak intihar etmek kadnlarda daha yksektir. 2009, 2010 ve 2011 yllarnn toplamnda 2151 kii ateli silah kullanarak hayatna son vermitir (TK, 2009, 2010 ve 2011).
Tablo 2. Trkiyedeki ntiharlarn Nedenleri (TK, 2011: 9). Nedenler ntihar Erkek Hastalk Aile Geimsizlii Geim Zorluu Ticari Baarszlk Hissi liki ve stedii ile Evlenememe renme Baarszl Dier Bilinmeyen Toplam 350 156 196 58 98 10 171 837 1876 Toplam Kadn 169 96 19 2 48 5 51 411 801 519 252 215 60 146 15 222 1248 2677 19.39 11.99 8.03 2.24 5.45 0.56 8.29 46.62 100.0
113
Tablo 3. ntiharlar ve Ticari Baarszlk ntiharlarndaki Cinsiyet ve Yllara Gre Deiim2 Yl 2000 Toplam Erkek Kadn 2001 Toplam Erkek Kadn 2002 Toplam Erkek Kadn 2003* Toplam Erkek Kadn 2004 Toplam Erkek Kadn 2005 Toplam Erkek Kadn 2703 1740 963 63 61 2 2,33 3,51 0,21 2707 1681 1026 60 57 3 2,22 3,39 0,29 2705 1574 1131 147 134 13 5,44 8,51 1,15 2301 1392 909 91 82 9 3,95 5,89 0,99 2584 1677 907 148 146 2 5,73 8,71 0,22 1802 1114 688 84 81 3 4,66 7,27 0,44 ntihar Ticari baarszlk Say (%)* Yl 2006 Toplam Erkek Kadn 2007 Toplam Erkek Kadn 2008*** Toplam Erkek Kadn 2009 Toplam Erkek Kadn 2010 Toplam Erkek Kadn 2011 Toplam Erkek Kadn 2677 1876 801 60 58 2 2.24 3.09 0.25 2933 2073 860 62 61 1 2.11 2.94 0.12 2898 2111 787 90 89 1 3.11 4.22 0,13 2816 1924 892 119 117 2 4,23 6,08 0,22 2793 1808 985 60 58 2 2,15 3,21 0,20 2829 1782 1047 56 54 2 1,98 3,03 0,19 ntihar Ticari baarszlk Say (%)**
Yukardaki Tablo 3 incelediinde; ticari baarszlk intiharlarnda kadnlarn saysnn olduka az olduu dikkati ekmektedir. 2000-2011 aras dnemde toplam 42 kadn ticari baarszlk yaad iin intihar etmitir. Oransal olarak kadnlarn bu sredeki toplam ticari baarszlk intiharlar iindeki oran % 4tr. Bu durumun ortaya kmasnda Trkiyede kadnlarn i hayatndaki alan olarak oranlarnn dkl ve ticari faaliyetleri kendi hesaplarna srdren kadnlarn azl da etkendir. Bir dier etken ise, kadnlarn baarszla urad zaman erkeklerden daha fazla toplum ve sosyal evreleri tarafndan destekleniyor olmasdr. Erkekler
yl 114
(*) Toplam intiharlar iindeki oran. (**) Toplam intiharlar iindeki oran. (***) Ekonomik kriz
Dr. Sergender Sezer
ticari baarszlk sonucunda toplumsal statlerini kaybettiklerinde ve yaam kalitelerini drdklerinde bu durumu bir onur/gurur meselesi haline getirebilmekteyken kadnlarn durumu kabullenmesi daha abuk olabilmektedir.
Aadaki Tablo 4te ticari baarszlk intiharlarnda nce kan 10 il gsterilmektedir. Bu illere bakldnda, gelimilik sralamasna gre, ticari baarszlk intiharlarnn da ilk byk ehir sralamasn takip ettii grlmektedir. Dou illerinden hi bir il bu intihar trnde ilk 10a girmezken Gneydoudan sadece Gaziantep yer almtr.
Tablo 4. Ticari baarszlk intiharlarnn en ok olduu 10 il ve bu illerin ekonomik gelimilik sralamalar3 ller* stanbul Ankara zmir Antalya Bursa Adana Aydn Mersin G.antep Manisa Gelimilik 1 2 3 5 6 16 19 24 30 23 00 18 9 12 2 5 2 3 1 3 2 01 53 18 18 2 8 4 2 0 4 3 02 17 12 3 6 3 3 1 4 4 1 03 21 16 8 8 5 1 3 5 5 4 04 8 4 5 3 3 3 12 0 2 2
Yllar
05 8 6 1 3 6 3 2 6 3 1
06 9 1 6 4 2 2 3 3 1 2
07 9 10 5 6 0 1 2 3 1 0
08 20 14 4 5 4 12 1 3 3 4
09 23 8 6 2 4 2 1 3 3 0
10 14 8 0 3 1 3 6 3 0 3
Toplam 11 11 3 14 4 0 3 1 1 1 1 211 109 82 48 41 39 37 32 30 23
Ticari baarszlk yaam bireylerin intihar yntemi olarak daha ok asma yntemini (% 43), ikinci olarak da ateli silah (% 37) kullandklar grlmektedir. Bu iki yntemin de mortalitesi ok yksektir. Bu gruptaki bireylerin kendilerini ldrmek konusundaki kararlnn da en nemli gstergesi olan bu durum, ayn zaman da riskin bu grupta ne kadar yksek olduunun da gstergesidir. nc srada en ok kullanlan yntem % 7lik bir oranla kimyasal ve zehirli maddelerdir.
3
(*)
llerin gelimilik dzeyleri 2011 ylna aittir (Kalknma Bakanl, 2012). Be (5) kiiden az ticari baarszlk intihar olan iller tabloya dahil edilmemitir.
115
Tablo 5. Ticari baarszlk nedeniyle intihar edenlerin setikleri intihar yntemi Yllar ntihar ekli 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 Toplam
Asarak Ateli silah Kimyevi madde Yksekten atlayarak Suya atlayarak Kesici-delici alet K. Yakarak Tren ve motorlu tat Doalgaz, tpgaz v.s. Dier Toplam
33 33 9 3 2 1 2 0 0 1 84
68 49 11 10 3 3 0 3 1 0 148
40 24 6 10 1 4 2 2 0 2 91
67 42 12 13 4 2 3 2 0 2 147
21 21 5 7 2 1 1 1 0 1 60
26 26 4 4 2 0 0 1 0 0 63
28 22 5 0 0 0 0 0 1 0 56
22 30 2 4 1 0 1 0 0 0 60
50 54 7 2 0 0 3 0 0 3 119
39 33 5 5 5 2 0 0 0 1 90
20 32 3 2 2 0 0 0 0 3 62
30 20 3 6 0 1 0 0 0 0 60
444 386 72 66 22 14 12 9 2 13 1040
Ticari baarszlk nedeniyle intihar eden bireylerin ailelerinin neredeyse tamam daha nce yaadklar yerlerde bulunmamaktadrlar. nk yaam koullar tamamen deitii, ekonomik olarak hemen hemen her eylerini ve son olarak oturduklar evlerini kaybettikleri iin mutlaka adresleri de deimektedir.
ntihara girienler iin de durum benzerdir. Genellikle eski yaanlan adresler deimitir. Hatta alacakllarn verebilecei muhtemel zararlar, tefecilere veya mafyaya olan borlar nedeniyle ciddi lm tehditleri ve zellikle de hapis cezalar yaanlan kenti ve lkeyi dahi terk etme yolunu bir tercih olarak ne karmaktadr.
Ticari baarszlktan dolay intihara giriip kurtulmu veya kurtarlm kiiler iin intihara girimi olmak ayn zamanda bir damgalanmay da beraberinde getirmektedir. Yeniden hayata tutunma abalar, intihara girimi olmasnn evresinde duyulmas ile zarar grmektedir. Bu nedenle mmkn olduu kadar bu durumun duyulmasn istememektedirler. Yaplan grmelerde kimliklerini ortaya karabilecek bilgi vermekten kanmakta, yeterli gven verilse bile tereddtl davranmaktadrlar. Kimlikleri aa kar, yaadklar yerler belli olur, ailelerine veya kendisine bir zarar gelebilir korkusuyla, daha nce yaanlan ve hali hazrda yaadklar ehir bilgisini, itigal ettikleri i kolunu, ailevi bilgilerini vermekten kanmlardr. Bunun yannda ses kayd yaplmasna olumlu yaklaan ok az kii olmutur.
Dr. Sergender Sezer
Bu sebeplerden dolay ticari baarszlk sonucu intihar etmi kiilerin ailelerine ve intihara girimi olanlarn kendilerine ulamak ok zor olmutur. ntihar ve intihar giriimleri polis, jandarma ve hastanelerin acil servislerinde tutulmaktadr. Bu nedenle stanbul Valiliine 13.01.2009 tarihli ve 2009/6 sayl dileke ile bavurulmutur. Valiliin stanbul Emniyet Mdrl, l Jandarma Alay Komutanl ve l Salk Mdrlne yazmasna ramen sadece l Salk Mdrl hastanelerden bilgi alnabilmesi iin 02.03.2009 tarih ve SG.B104SM.4344743/345 sayl yazs ile izin vermitir.
Hastanelerden alnan adres bilgileriyle ulalmaya allan kiilerden sadece birisine uzun uralardan sonra ulalabilmitir. Ulalan kiilere daha ok kiisel balantlar aracl ile Ankara niversitesi Psikiyatrik Kriz Merkezi ve internet ortamndaki olanaklarla ulalmtr. 2008 ylndan itibaren, ticari baarszlk nedeniyle intihar etmi veya intihara girimi insanlarn, bu eylemlerine etki eden dier sosyo-ekonomik nedenlerin neler olduunu tespit etmek amacyla grmeler yaplmaya balanmtr. Yaklak iki yllk srede onlarca kiiye ulalm sadece 12 kiiden olumlu yant alnm ve grme gerekletirilmitir.
Grme Yaplan Kiilerle lgili Bilgiler4 1. Grme yaplanlarn 10u intihara girimitir ve bizzat kendileriyle grme yaplmtr. 2. Grme yaplanlardan ikisi intihar eden kiinin yakndr. Biri maktln ei, biri de kzdr. 3. Grlen her kiiye bir kod verilmitir ve deerlendirmeler de bu kodlara gre yaplmtr. Kadnlara (K) ile balayan rakamlardan oluan, erkeklere (E) ile balayan ve rakamlardan oluan kodlar verilmitir. 4. Grme yaplan kiilerin ikisi kadn 10u erkektir.
4 Grme yaplan kiilerle ilgili daha ayrntl bilgi iin: SEZER, S. 2011. Ticari Baarszlk Sonucu Ortaya kan ntihar ve ntihar Giriimlerinin Sosyo-Ekonomik Nedenleri. stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Yaynlanmam Doktora Tezi.
5. Bir kii Bursadan, bir kii Muladan, bir kii Denizliden, bir kii Ankaradan, iki
117
kii zmirden ve alt kii de stanbuldandr. 6. stanbulda grme yaplan kiilerden ikisi daha nce farkl bir ehirde yayorken, yukarda saylan nedenlerden dolay stanbula gelmek zorunda kalmlardr. Biri lkeyi terk etmek zorunda kalmtr. 7. Hemen hemen hepsinin bankalarn alacaklarn tahsil etmekte acmaszca stlerine geldiklerinden bahsetmilerdir. Bunun yannda devletin kendilerine borlarn demek iin frsat yaratmak yerine hapse atmay tercih etmesine tepki gstermektedirler. 8. Tefecilik ciddi bir sorun olarak varln hissettirmektedir. Malvarlklarn ve ilerini kaybetmelerinde tefecilerin byk etkisi olmutur. 9. Hibiri ye olduu meslek rgtnden veya devletten destek grmemitir. 10. denmeyen ek veya borlar iin hapis cezas verilmesi hukuka ve insan hakla-
rna uygun olmad gerekesiyle bu sorundan dolay madur olanlar rgtlenerek yasann deimesini salamaya almlardr. Bu abalar sonucu bortan dolay hapis cezas zorlatrlmtr.
Grlen kiilerin bireysel zellikleri
Grmeci5 K1 K2 E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7 E8 E9 E10 Ya 30 45 39 53 44 41 40 62 47 43 36 53 Cinsiyet Kadn Kadn Erkek Erkek Erkek Erkek Erkek Erkek Erkek Erkek Erkek Erkek Eitim lkokul Lise niversite niversite Lise niversite Yksekokul Ortaokul niversite niversite niversite Lise ntihar Nedeni flas Tefeci borcu ve tehdidi flas-Ei ve ocuklar terketmi flas Yakn evresine gvenmek ve flas flas-Ei ve ocuklar terketmi flas Ar borlanma ve haciz Ar bor, ei terk etmi, hapis cezas Ar bor, haciz ve hapis cezas flas flas ve tefeci borcu ntihar Yntemi Ateli silah Ateli silah Ar doz ila Fare zehiri Bileklerini kesme Tarm ilac Yksekten atlamak Ar doz ila Ar doz ila Ar doz ila ve tpgaz Ar doz ila Ateli silah /meslek Mteahhit Fabrika Sahibi Hazr giyim atlyesi sahibi naat Hazr giyim atlyesi ve Sat maazas sahibi iftlik ve oto yedek para dkkan sahibi Beyaz eya dkkan sahibi Tccar Hazr giyim atlyesi sahibi Mteaahit Sigorta acentas ve apart otel sahibi Oto galeri ve benzinlik sahibi Medeni Durum Evli - 3 ocuk Evli 2 ocuk Evli 2 ocuk Evli 2 ocuk Evli 2 ocuk Evli 1 ocuk Evli 2 ocuk Evli 4 ocuk Evli 2 ocuk Evli 2 ocuk Bekar Evli 2 ocuk
118
Dr. Sergender Sezer
3.3.1. Ticari Baarszlk ntihar ve ntihar Giriimlerindeki Sosyal Nedenler Toplumsal yaam birbirine bal zincirlerle her bir yesini kendi kurallarna uyduu srece korumaya almaktadr. Toplumsal yaam bu haliyle bir bulmaca gibidir ve sosyologlar da bu bulmacay zerek toplumu anlamaya almaktadrlar. Toplumun veya toplumsal gruplarn (akraba, tandk veya i-meslek evresi) hangi bireyini ne derece koruyacann belirli bir oran ve kesinlii yoktur. Birbirine benzeyen ancak birbirinin ayn olmayan ilikiler ve kurallar hemen hemen her toplumda ve toplumsal grupta bulunmaktadr. Topluma ve toplumsal gruplara dair, onlar oluturan tekil bireylerden ok daha fazla ey sz konusudur. Geen zamana karn devamlln koruyan bir ok unsur vardr: dil ve yaz, yasalar, gelenekleriyle beraber dinsel, politik gruplar, mlkiyet ve tarihleriyle aileler, sanat ve mimarlk kltrleri, belli topluluklarn (ister etnik, isterse ulusal, politik ya da dinsel olsun) gelitirdikleri tarih ve kimlik duygusu gibi (Bilton, vd., 2008: 6). te bu tr deerler, bireyler aras dayanmann niteliini ve derecesini de belirlemektedir. Ticari baarszlk intiharlar incelendiinde iinde baarsz olan bireyin iliki iinde olduu ailesi, akraba ve i evresi ile dier sosyal gruplar ve toplum tarafndan ne ekilde ve hangi artlarda bir korunmaya alnd onun hayata tutunmasnda nemlidir. Yaplan grmelerde, ilerin bozulmaya balamas veya iflasla birlikte ailevi sorunlarn da kanlmaz olarak ortaya ktn gstermitir. ntihar giriiminden sonra ailelerinin ve sosyal evrelerinin bireylere verdikleri destek ve olumlu yaklamlar onlarn yeniden hayata tutunmalarnda etkili olabilmektedir.
... Ailem, yani eim ve ocuklarm bana ok destek oldu. Onlarla daha bir kenetlendik. niversitede okuyan olum i bulup almaya balam benim haberim yok. renince kzdm ama o beni ikna etti. Derslerini de aksatmadna inandrd. Kk de gayet iyi. O ben de alaym falan demi ama abisi de annesi de izin vermemi sen niversiteye hazrlanyorsun diye. Eim ben de alaym diyor ama ona gre pek i yok. te bir dkkandan gelen kira var, kaynvalidemin ayl var imdilik onlarla idare ediyoruz. ... Biraz nce de sylediim gibi, ailemin dnda alanlarmdan byk destek grdm. Baz arkadalarm hl arar sorarlar. Onun dnda kimseden bir destek grmedim. Zaten maddi destek deildi bu destekler de. te sa olsunlar arayp sordular. En azndan beni unutmadlar... (E2).
Ei ve ocuklarndan olumlu destek gren E10, yaad tm skntlara bu destein verdii gle gs gerip yeni bir hayat kurabilmitir. ... (Eer ailem bana destek olmasayd) kesinlikle yaamam iin bir neden kalmazd. Ben yatp kalkp dua ediyorum, byle bir e, byle ocuklarm var diye. Torunlarm okula gidiyorlar imdi. ok mutluyum bundan dolay. Eski gnlere dnemeyiz, ya da ben gremem ama iler byle giderse be-on seneye toparlarz iyice.
Kimi zaman ticari baarszlk yaam bireylerin elerinin aileleri de ayrlk taraftar olabilmekte ve baarsz olan kiiyi cezalandrmak isteyebilmektedirler. E5in yaadklarna bakldnda ei, ailesinin ayrlmasn istemesine ramen E5i terketmemitir.
... (eim) her durumda yanmda yer ald. Hatta anne babas ayrlmamz bile istedi, ama o beni brakmad, her zaman yanmda oldu. Ha! ben ok mu mutluyum onunla? Deilim! Ama asla vazgeemeyeceim de bir insan. Ama en nihayetinde mantkl, ne zaman duracan, neyi nereye kadar, ne zaman isteyeceini biliyor. Ben de karmdakinin mutluluuyla mutlu olabilen birisiyim. Yaadklarmz da az buz eyler deil. Onun gzlerinde mutluluu da gremeyince, ben de mutlu olamyorum. Talihsizlikler de hi peimizi brakmad. Ar ameliyatlar geirdim, yanmdayd, elektriim kesildiinde de, doal gazm kesildiinde de kn ortasnda, yanmdayd. yi bir hayat arkada evet... (E5).
Toplumun baary para kazanmakla edeer tutmasnn sonucu olan bu durum, dier birok zelliin (kiilikle ilgili kt alglanabilecek, kumar, iki, iddet vs.) grmezden gelinmesine neden olabilmekte, baarszlk durumunda ise bu zelliklerin daha fazla dikkate alnmasn salayabilmektedir.
Ticari baarszlk yaam ve sonucunda intihara girimi insanlarn geride braktklar aile bireylerinin akrabalarndan ve toplumdan grdkleri destek, onlarn yaama tutunmalarnda nemli paya sahiptir. K1in durumlar bunun rnekleridir.
... onlarn (kendi ailemin) desteiyle oldu, hl da yle, onlarn desteiyle hl ayaktaym. Ablamn evinde oturuyorum. Onlar ne ihtiyacmz varsa katkda bulunuyorlard, sa olsunlar. Abim, ablam. Her ikisi de. Bu ekilde devam ediyoruz. Ben de ie girdim. Hi deilse dedim, evde oturmaktan ok daha iyidir. Bir ekilde de hallederiz. Evin bi120 Sosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1
Dr. Sergender Sezer
rini bankann teklifiyle, 10 yllk konut kredisine evirebildik. Onu da enitem zerinde borlandm. u an onu dyorum sadece...(K1).
Dier taraftan K1in einin ailesinden destek grmedii halde einin lmnde kendisini sulamalar yaad zor zamanlar daha da zorlatrmtr.
... (eimin ailesinin) hibir ekilde destei olmad, hep beni suladlar. ... Eer ben eime bu tr olanaklar salamasaymm, o bu tr bir bymeye kalkmayp byle borlarn altna girmezmi ve sonuta da lmezmi...(K1).
Aile ve yakn evrenin destei konusunda E9un yaadklar onu hayata balayc bir etki yapmtr.
...aksine ok destek oldular. Hastanede herkes de ziyaret etti, ben kimseyle grmek istemedim ama geldiler saolsunlar. Kimse de bana neden yaptn demedi. Sadece gemi olsun, naslsn dediler. Babam bana sen nasl olsa yeniden ayaa kalkarsn varsn olsun, paray bo ver dedi. O kadar paras gitti adamn kzmad bile bir kez olsun. Ama ben gururuma yediremeyip kendimi ldrmeye kalktm. Hata ettim ama sonuta olmas gerekiyormu ki oldu ite. ... buldum ve almaya baladm. Babamn bir arkadann damad bir irkette ynetici... O buldu bana bu ii... imdi iyiyim, alyorum ve borlarm dyorum. Tabii hem benim hem de ailemin yaam kalitesi dt ama yapacak bir ey yok. Buna da kr. (E9).
Geri kalanlara veya intihara girien kiinin kendisine ailesinden veya sosyal evresinden maddi destek gelmesi, o ailelerin ve sosyal evrelerin bu olanaklara sahip olup olmadklaryla balantldr. Tpk E8in syledikleri gibi imkan yoksa destek sadece manevi boyutta kalmaktadr.
... Benim akraba evremde maalesef hali vakti yerinde olan pek insan yok. Fakir bir evrede zincirlerini kran bir babam olmu. Dokuz kardei var benim babamn, kendiyle on yani. ou zaten kt kanaat geiniyor. Okuyup memur vs. olanlar var ocuklarndan ama herkesin kazanc kendine ancak yetiiyor. Zaten yanmzda alanlarn ou da onlardand. Ama onlar da iyi zaman dostlarym. Zor duruma dnce maalarn alamadklar iin isyan kardlar neredeyse. Anne tarafmda yle, olsayd yardm ederlerdi herhalde. Eimin ailesinin durumu iyiydi aslnda. Onlarn zeytinlikleri vs. vard. Kardeleri de konfeksiyon zerine dkkan iletiyorlard. Ama maalesef onlar da 2006da ok kt bir ekilde krize girdiler. Hl da toparlanabilmi deiller. Durumlar iyi olsayd yardm ederlerdi onlar da... (E8). Sosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1 121
Bu rneklerde de olduu gibi ailenin ve sosyal evrenin intihara girimi kiiye sahip kmas, onun hayata daha sk tutunmasna ve bir balang yaparak borlarn demek iin almaya balamasna katk salamaktadr. Bu durumun kart durumlar da bulunmaktadr.
... Bir yl gemeden her ey tepetaklak olmaya balad. Bir trl yetiemiyorum. Geriliyorum. Evde de huzur kalmad. Annemin surat da eimin surat da her gn ask. ilerin demeleri de dier demeler de hep aksyor. Yeminle sylyorum, resmen bir ylda 10 ya yalandm... Eimle ilikimiz bir sre sonra sadece ayn evi paylaan iki insana dnt. Annemle de aras ald, ben srekli arada kaldm. Ev ortamnda pek de mutlu deildim. O nedenle iten ok ge geliyordum. imdi destekten kastnz maddiyatsa eer, onu grebileceim ablalarm, amcam ve eimin ailesi vard. Amcam, ok fazla yardm edemedi, ya da etmedi. Ama eimin ailesi de krizden zararl kanlardand. Ablalarmn eleri memur, memur dediysem ikisi de mhendis, durumlar iyi ama yle benim skntm giderecek bir yardmlar dokunacak kadar deildi. Sonuta bir sava hali gibi geldi bana, sanki herkes benden kat ya da ben yle algladm, bilemiyorum... (E4).
Aile yaamndaki sorunlar, huzursuzluklar, hastalklar ve lmler bireylerin ticari baarszlklarnda ve intihar karar almalarnda ekili olabilmektedir. Modern bir eitim almasna ramen geleneksel yaamn etkilerinden kurtulamayp onun kurallarna gre yaamak zorunda kalan E4, nce babasn kaybetmitir. Bu durum hi hazr olmad halde hem ilerin hem de ailenin sorumluluunu stne almasn gerektirmitir.
Ticari baarszlk yaam bireylerin bazlar iin intihar giriimi sonras ailelerinin destei, onlarn hayata yeniden tutunmalarnda olumlu etkilerinin olmasnn yannda, bazlarnn intihar karar almalarnda olumsuz etkileri de bulunmaktadr.
Ailenin veya yakn akraba evresinin zorda olan bireye yardm etmesi, buna ramen bireyin durumunu dzeltememesi ve bunun sonucunda yardmda bulunanlarn veya bor verenlerin zorda kalan bireye kar kt davranmas intihar kararnn alnmasnda barda taran damla etkisi yapabilmektedir. ntihar etmeye karar vermeden nce E5in abisinden alm olduu borcu taahht ettii srede dememesine tepki olarak yengesinin syledikleri buna rnektir.
Dr. Sergender Sezer
... zkaynaklarm tketerek 30.000 buldum, deyemeyeceimi bile bile kardeimden 15.000 TL bor aldm... Kardeimin 15.000 TLye ihtiyac yok, bekleyebilir durumdayken iki ay sonra vereceim demitim, ipotei kurtarabilmek iin yalan sylemitim ama baka trl de vermezdi yani. Bir akam eiyle birlikte evime geldiler. Srf paralarn istemek iin. Durumumu da biliyorlar, aslnda bir ekilde deyeceimi de biliyorlard. Sanrm, beni kskanyorlard, zmek istemilerdi kar koca... Kars bana dedi ki, sen sahtekarsn! ... Kardeimin ei bana sahtekarsn sen dediinde, benim eim de yanmda... Yani eimin yannda bana hakaret edilmesi de bence etkiliydi. Aslnda dnnce, farknda olmadan bu olay aslnda cinayet gibi bir ey deil mi? Evet, aslnda intihar znde bir iddettir, ama insann karsndakine deil de kendine ynlendirdii bir iddet. Sonucunda lm olursa da bir tr cinayet elbette... (E5).
Zor durumda olan ancak intihar etmeyi o ana kadar dnmeyen E5, yengesinin kendi einin yannda sen borcunu demediin iin sahtekarsn! eklindeki kyla bir anda intihar etmeye karar vermitir. Toplumsallama srecinde rendikleri deerlerle onur ve gurur kelimelerine ykledikleri anlamlar, onlar iin onurlarnn veya gururlarnn incinmesi durumunda intihar etmelerinde, intihara girimelerinde veya bakalarna ynelik iddet uygulamalarnda etkili olabilmektedir.
Ailenin ticari baarszlk yaam bireyin hem bu baarszlnda hem de intihara girimesinde olumsuz etkileri dikkat ekici olabilmektedir. Einin, kendisinin ileri ktye gitmeye baladktan sonra hi desteklememesi, aksine daha fazla stne gelmesinin intihar karar almasnda etkili olduunu syleyen E1, aile dayanmasnn nemine vurgu yapmaktadr.
Ailedeki dayanma eksiklii kimi zaman mutluluun, huzurun baka yerlerde aranmasna da neden olmaktadr. E1in yaadklar bunu gstermektedir. ... rnein eimle olan sorunlarmz konuarak, birbirimize zaman ayrarak zmek yerine ok almay tercih ettik. Sonra ben baka kadnlara snmay tercih ettim. Btn bunlar da ekonomik olarak kmeme neden oldu. Ama o srete kendimi dlanm ve yalnz hissettim.
ntihara girien kiinin, ticari baarszlnda veya intihara girimesinde eini aldatmas etkili olabilmekteyken, einin kendisini aldatmas veya terk etmesi de ayn ekilde olumsuz
etki yapabilmektedir. Eiyle severek evlenen E7 de baka biriyle kaan einin kendisini yalnz brakmas nedeniyle byk bir ruhsal ykma ve umutsuzlua dmtr.
Aile kimi zaman ticari baarszln da nedeni olabilmektedir. E6nn iflas ve intihar giriiminde tamamen bu durum yaanmtr. Olu ve gelinini, dnrlerinin de etkisiyle bilmedikleri bir alanda (tekstil) yatrm yapmak iin E6y kefil gsterip kredi ekmilerdir. Ancak daha sonra ileri bozulup, borlarn deyemez hale geldikleri iin eldeki tm mallar satp kazandklar parayla yurtdna kamlardr. Bunun sonucunda E6 olu iin ektii krediyi deyememi ve hem evine, hem iyerine haciz gelmitir. Bunun sonucunda iflas etmitir. Daha sonra ise bu borlardan dolay hapis cezas alm ve tm bunlar intihara girimesinde etkili olmutur.
Ticari faaliyeti olan bireyler, belirli bir politik eilimleri olmasa bile bir sre sonra daha rahat i yapabilmek iin politikayla ilgilenmek durumunda kalmaktadrlar. lgilendikleri veya dorudan katldklar bir parti olmasa bile genellikle iktidar partisine veya ona alternatif olabilecek baka partilere gitmektedirler. Politikayla ilgilenmenin de ilgilenmemenin de onlara olumlu ve olumsuz yansmalar olmaktadr. ok fazla politik bir insan olmadn, politikayla uramadn syleyen E1, ... politikaya girmi olsaydm, ya da politikayla ilikisi olan insanlarla daha yakn ilikiler kurabilseydim ok daha iyi yerlerde olurdum belki... imdi diyorum ki; keke iktidarla biraz daha yakn ilikilerim olsayd... diyerek, zellikle iktidara yakn olmamasnn iflasnda etkili olduunu vurgulamaktadr. E2 ve E5in de bu konuda syledikleri benzer sonulara kmaktadr. evresindeki insanlarn, akraba, dost veya arkada fark etmeksizin, ileri ktye gitmeye baladktan sonra kendisinden uzaklatn belirten E2, i yapabilmek, ilerini salama alabilmek, skntya girdiinde bunu daha abuk atlatmak iin iyi, salam bir sosyal evrenin olmas gerektiini, bunun iin de ya bir cemaate ya da politikaya girilmesi gerektiini sylemitir. E5in syledikleri ise u ekildedir: Tercih ettiin siyasi parti glyse, iktidar veya iktidara yaknsa sen de o oranda gleniyorsun...(E5). E8 de benzer duruma dikkat ekmekte ve ... Trkiye ekonomisi speklatif bir ekonomi. Burada ok hzl para giri klar oluyor. O nedenle riskli yatrmlara girmemek art. ... bizim lkemizde i yapmak, para kazanmak istiyorsanz kesinlikle iktidara yakn olacaksnz veya bizzat iktidar
Dr. Sergender Sezer
partisinden siyasetin iinde yer alacaksnz... demektedir.
Ailevi sorunlarn neler olduu konusu ou zaman net deildir. Bir kii iin hangi sorunun ne kadar nemli olduu kiiye gre deiebilmektedir. Modern yaamla geleneksel yaamn kesitii noktalarda bir takm uyum sorunlar doabilmektedir. Geleneksel aile yaps birey zerinde ok daha fazla kontrole sahiptir. Buna en iyi rnek, kk bir kentin erafndan, modern bir eitim almasna ramen kk kentin geleneklerine uygun olarak ailesinin onun iin izdii hayata itiraz etmemi olan E4n durumunu u ekilde zetlemek mmkndr: Bat Egenin byk bir ilesinde yaayan yaayan E4, kimya mhendislii okumasna ramen okuduu alanla hi ilgisi olmayan baba meslei oto yedek paracl iini gelenekler dorultusunda srdrmek zorunda kalm. Yine ailesinin istei ve geleneklerin bir gerei olarak, hi hazr olmad bir zamanda, pek fazla tanmad bir eraf kzyla evlenmi. Babasn kaybettikten sonra ailesinin ve ilerin tm sorumluluu ona gemi. Oto yedek paracl iine ek olarak iftilik (zeytin, incir vb.) ileri de olduundan bu sorumluluk ar gelmeye balam. ler ktye gitmeye balaynca aile iinde de sorunlar balam ve bu durum E4n intihar giriiminde bulunmasnda etkili olmu.
Ticari baarszla uradktan sonra bireylerin evrelerindeki sosyal koruma emberinin zayflad veya tamamen ortadan kalkt grlmektedir. nsanlar balarna gelene kadar bir intihar olaynn olabileceini akllarna getirmemektedirler. Sonucu zc, ykc ve travmatik olmasna ramen bu sonu nceden tahmin edilememektedir.
Yakn evrenin korumas altna alnan bireyler kendilerine yeni bir hayat kurma ansn bu sayede daha gl bir ekilde yakalayabilmektedirler. Yakn evrenin verdii bu destek intihar giriimi lmle sonulanm bireylerin geride kalan aile yeleri iin byk nem arz etmektedir.
125
3.3.2. Ticari Baarszlk ntihar ve ntihar Giriimlerindeki Ekonomik Nedenler
Ekonominin kendi ileyiindeki dzensizlikler, kanund uygulamalar veya yasal boluklar da ticari baarszlklarda etkili olmaktadr. rn ald retici ve ana datc firmalarn el altndan spot piyasaya ok ucuza mal vermelerinin iflasnda etkili olduunu syleyen E5in yaadklar bunun bir rneini tekil etmektedir:
... Aslnda ana firmalar batrd bizi... nasl m? Krizden bir hafta nce bana 1000 TLye satt buzdolabn, bir hafta sonra 600 TL pein paraya byk maazalara satmaya baladlar. Yani spot piyasay onlar yarattlar... Bu spot piyasa da bizim canmza okudu. Maalesef kapitalizmin ruhu, duygusu, acmas yoktur...(E5).
Ekonomik yapda meydana gelen deiimlerin toplumun ve bireylerin yaamlarn yakndan ilgilendirdii bilinmektedir. Bu etkiler olumlu ve olumsuz olabilmektedir. Ekonomik yap retim ilikilerini ieren yapdr. Bir toplumdaki toplumsal ilikilerin olumasnda, retim yapmak iin insanlar arasnda kurulan ilikiler temel ilikileri meydana getirirler ki, bunlara, retim ilikileri denmektedir (Ergun, 1993: 127). zellikle ekonomik krizler, yarattklar byk toplumsal zlmeler nedeniyle ekonomik yapdaki ileyi ve ilikileri de olumsuz etkilemektedir.
Toplumsal yaamda olduu gibi ekonomik yaamda da retim ilikilerinde de kurallar vardr. Bu kurallar, tpk toplumsal yaamda olduu gibi her zaman yazl olmayan ekonomik yaamn en temel kural arz ve talep kuraldr. Buna gre; mevcut talepten daha fazla retim yapmak retenin karn azaltp onun zarar etmesine ve bir sre sonra da iflas etmesine sebep olabilir. Bir baka durum da mevcut retim ve pazar kapasitesinin dnda, retim yapmaktr.
Ekonominin evrensel ve yerel kurallarna gre hareket etmeyip, ksa orta ve uzun vadeli planlarn yerinde yapmayp isabetsiz kararlar almak birok iadam ve ikadnn ticari alanda baarsz olmasna neden olabilmektedir. Bu iadamlarndan biri olan E2, kendini intihara gtren sreci yapm olduu hatal yatrmlara vermi olduu yanl kararlara balamaktadr. Kk apl bir irket iken byk apl bir ie girmesinin kendi sonunu hazrladn ve inaat
Dr. Sergender Sezer
sektrnn her krizde ilk etkilenen sektr olmasnn da bu durumda etkili olduunu belirtmitir. E2 yine bu duruma bal olarak, ekonomik kriz dnemlerinde toplumsal balarn, dayanmann ve akrabalk ilikilerinin zayflndan da bahsetmekte ve unlar ifade etmektedir:
... eten dosttan bor almaya kalktk ama, nerede yle paras olan e dost. Herkes bir anda fakirleti sanki. Brakn bor almay bor olarak verdiimiz paralar bile alamadk. Akrabamz, amcamz, daymz diye gvendiimiz adamlara vermiiz paray, gven var ya, senede, bonoya ne hacet! Ama sonra ne olmu? Ayann kaydn gren ein dostun paray ha bugn vereceim, ha yarn vereceim deyip sallamaya balam. Bu her insann bana gelir mi bilmem? Ama benim bama geldi. ok nemli paralar deildi ama yine de onlarn bu durumda yle davranmamalar gerekirdi. Sonra eldeki mallara yneldik, satmaya veya ipotek karl kredi ekmeye altk. Sonunda da sfr tkettik. te bir oturduumuz daire kald bir de dkkan. Ama onlar da eimin annesinin stne diye kald yani, yoksa onlar da gitmiti. Evdeki eyalar bile gitti... (E2).
Ekonomik faaliyetler iinde bor ve demeyle ilgili, ek, senet, bono, tahvil vs. gibi aralar belirli kurallar ve yasalara gre dzenlenir. Ayn zamanda bu aralarn kullanm sermaye sahibinin retim ve pazarlama ile parasal durumuna baldr. Gelirinden ok borlanmak kurallar ve yasalara gre, kiinin mallarnn haczedilmesine, para cezas demesine veya hapis cezas almasna sebep verebilmektedir. E6, E7, E8 ve E10un intihar giriimlerinde deyemedikleri borlar, karlksz kan senetleri, ekleri veya yerine getiremedikleri taahhtleri nedeniyle kesinlemi hapis cezalarnn da etkisi olmutur.
Ticari faaliyet yrten insanlarn ekonominin ve piyasann kurallarn, ileyiini iyi bilmeleri gerekir. Kurallar bilmeyen veya kurallara gre kararlar alp uygulamayan, sosyal yaamlarndaki hatalar ekonomik yaamlarna tayan bireylerin sonu byk zararlar, borlanmalar veya iflas olabilmektedir. lerini hzl bir ekilde byten, einden ayrlnca einin hissetlerini alan yeni ortana ait olan hisseleri de satn alan E1in syledikleri bunun en gzel rneidir:
... Sonra ortamla anlaamadk. Baz sorunlar oldu. Ben de ona devretmek istedim. Ama krizin ucu grnnce vazgeti. Sonra ben almak istedim, anlatmz fiyatn tamamn karamadm. Kalann da kredi ektim. Evi, arabay ve atlyeyi ipotek ettirdim.
ler daha da ktye gitti, giderler srekli artt. ilerin parasn dahi deyemez olduk. i karmak zorunda kaldm. Onlarn tazminatlarn bile deyemedim. i kardmz iin iler yetimedi. Bir iki firma bize i vermeyi kesti... ksa srede ben her taraftan kuatldm. nce arabay sattm ama yetmedi. nk 50 bin lira kredi bir anda 85 bin oldu. Ancak onu kapatabildim... Sonra verdiim ekler senetler protesto olmaya balad. Onlardan bir sr haciz geldi. Dkkndaki makineler alamaz hale gelince evi de sattm. Ama hem kara listeye girmitim, hem iileri kaybetmitim, hem de mterileri. Sonu olarak; borlar bir trl sfrlayamadm. Kendim de artk bir isizdim... (E1).
Modern ekonominin kurallar iinde her ilemin yazl ve yasalara uygun olmas gerekir. Ticaret yaplrken birisine bor veya mal verildii zaman ya da mal gnderilmesi iin para dendii zaman, bunlarn belirli szlemeler ve belgelerle yaplmas gerekir. Geleneksel kurallarla, iyi niyetle veya kiisel gvenle yrtlen ticari ilikilerde kt niyet, lm vs. sz konusu olduunda o zaman hak iddia etmek mmkn olamamaktadr. Arkadana bor olarak ek yazan, ancak demesini gnnde yapmayan, bu durumdan bihaber E1, hem bor olarak verdii parasn alamam hem de verdiinin iki kat demek zorun kalm. stelik ekle ilgili kara listeye girmi. E3 konuyla ilgili olarak ticarette arkadaln, dostluun ve akrabaln ilemediini, eskiden geerli olan dostluk ve gven temelli ticaretin sona erdiini sylemitir.
Ticari ilikilerde gvene, itibara dayal ileyii bitiren yukardaki sebeplerin dnda baka faktrler de olabilir. rnein hkmetlerin alm olduu ekonomiyle ilgili kararlar, dviz piyasasndaki dalgalanmalar, aniden gelen zamlar, girdi fiyatlarnn artmas, herhangi bir sektrde meydana gelen ani krizler, genel ekonomik krizler, bankaclk ilemlerindeki deiiklikler veya mevcut uygulamalar ticari faaliyet srdren bireylerin baarsz olmalarnda etkili olabilmektedir. flasndan nce hrdavatlk ve mteahhitlik yapan E2, zellikle inaat sektrnn her krizde ilk etkilenen sektr olduunu syleyerek, krizi hisseden insanlarn inaatla, tamiratla, tadilatla ve ev almyla ilgili planlarn ertelediklerini sylemitir. naatla ilgili neredeyse her maliyetin dvize endeksli ve inaatla ilgili rant kaynakl speklatif hareketlerin ok olmasndan dolay maliyetlerin ve fiyatlarn ok deikenlik arz ettiini belirten E2, szlerine yle devam etmitir:
...2001 ve 2003 krizini bir ekilde atlatmtk, son byk dalgada fazla aldmz iin
Dr. Sergender Sezer
kyya yanamamz mmkn olmad. Boulduk gittik... kendime hl kzgnm. Biraz da onun etkisi var. Kabahatin by ben de tabi. Ama tek kabahatli de ben deilim. Bizim toplumumuzda paran varsa, senden i kurman, insanlara i-a vermen ve devletine vergini demen beklenir. Ama ne zaman ki ciddi olarak bir ie giriirsin bin dereden su getirirler. Vergisi, algs, izinleri hepsi bir dert. Gittiin her devlet dairesi seni yolacak kaz gibi grr. Elektrik balatmak istersin, basit bir i yle deil mi? bin trl belge, bir sr izin isterler. Yani akl ii deil Trkiyede bu artlarda i yapmak. Bankalar zaten kuzgunlar gibi her an stne atlamay bekler. Sistem bitmi. Sistemin bu kirlilikten ve hantallktan kurtulmad srece daha ok iyi niyetli giriimci, tccar, sanayici, kk iletmeci canna kyar... (E2)
adamlarnn intihara kadar gidecek ticari faaliyetlerinde i, ilikisi iinde olduklar evrenin de etkisi byktr. Her meslek alanna, her kente, her semte ve her iin kendine gre rekabet koullar bulunmaktadr. Her ne kadar grnte bir dayanma, szl ve yazl kurallar olsa da rekabetin olduu yerde bir iadam, tccar veya esnafn dieriyle ilgili kt planlar olabilir veya rakibi zor duruma dtnde onun zaafndan, zayflndan yararlanma istei doabilir. E2ye gre; bu kapitalizmin kendi varolu felsefesinde olan doal bir kuraldr, gl olan zayf yer! naat sektrnn iinde olan E2nin kriz sreciyle ilgili olarak aada syledikleri Trkiyenin sosyo-ekonomik deiimini de gsterir niteliktedir.
... ilikisi iinde bulunduum ortam genel olarak sistemden farkl deil. Piyasa artk herkesin birbirini yemek iin frsat kollad bir dneme girmi durumda. Hayatmn hi bir dneminde bu kadar kaypak bir dnem grmedim ben. 11 yamdan beri ticaretin iindeyim, bir sr krizler grdm ama hibiri gnmzde yaanlanlar kadar acmasz deildi. Elindeki para bir anda kaybolup gidiveriyor. Her gn milyarca Dolar, Euro, TL buhar olup uuyor, birileri itike ierken bir anda birileri dibe vuruveriyor. naat sektrnde de bu byle. nce TVler gazeteler bas bas haberler yapt, evler ucuzlad, krediler dt diye. Milleti zendirdiler, herkes eve kotu. Ev fiyatlar gereinden fazla ykseldi. Ona ramen millet borca girip ev ald. Talep bir anda patlad. Bir sr insan bu ie girdi. Yeni emlaklar, mteahhitler tredi. Ama sonunda bunlarn byk bir ksm yok olup gitti. Ev kredileri bu ekilde patlaynca ev alabilecek durumda olanlar bile ev almaktan korkar oldu. Bir anda inaat sektr krizi en ok yaayan sektr oldu. te o ok dalgas da geldi bizi vurdu. O nedenle bizim piyasa riski en yksek piyasadr ve bizim piyasada kk balklar yutmak iin pusuya yatm bir sr byk balk vardr... (E2).
129
Kreselleme olgusu en ok ekonomide kendisini hissettirmektedir. Ticaretin serbestletirilmesi, lkeler aras ulamn kolaylamas, internetin yaygnlamas, teknolojik ilerlemeler pazarlar lke snrlarnn tesine tamaktadr. Bunun yannda her lkenin yaam koullarnn ayn olmamas, insani gelimilik dzeylerindeki ve yaam kalitelerindeki farkllklar, evresel etkilerin nemsenmemesi, enerjinin, hammaddenin ve emein maliyetinin dk olmas gibi etkenler retimi bir anda dnyann baka yerlerine kaydrabilmektedir. Daha ucuza mal edilen rnlerin piyasadaki rekabet avantaj da artmaktadr. Bu gelimeleri takip edemeyen, lkemde kalr, vatanm-milletim iin retim yapar, kendi insanma i veririm diyen giriimciler iin bu gerek ykc olabilmektedir. Bir yandan yar fiyatndan daha ucuza mal edilmi bir rnle rekabet etmek, dier yandan ar vergiler, pahal enerji, yksek faizli krediler, grece yksek ii cretleri ve tefecilik gibi yasad sorunlarla bouan yerli retici, dier yandan lkeye kontrolszce ve engellenmeden giren ucuz mallarla rekabet etmek zorunda kalmaktadr.
Ticareti kresel kapitalizmin kurallarna uygun yapmamak, deien retim ve ticaret anlayna ayak uyduramamak bu tr giriimciler iin lmcl olabilmektedir. rnein; zellikle in bata olmak zere dier uzak dou lkelerindeki ucuz igc, hammadde ve enerji nedeniyle dnya ve lke retiminin bu lkelere kaymas Trkiyede retim yapan zellikle kk ve orta lekli iletmeleri zor durumda brakmtr. Bu durum artarak devam etmekte, zellikle hazr giyim, elektronik eya, hrdavat, otomobil yan sanayi gibi retim alanlarn olumsuz etkilemektedir. Trkiyedeki maliyetin 1/10una tekabl eden retim maliyetinin lkedeki kk reticileri vurmas nedeniyle kendisinin de bu olumsuz koullardan etkilendiini syleyen E3, kresel kriz srecinin kendi iflas srecini daha da hzlandrdn belirtmitir. E3, stikrarl gibi grnen lke ekonomisinin kresel ekonomideki dalgalanmalarn da etkisiyle srekli deiken bir tablo izmesinin nne geilememesi nedeniyle byk firmalarn kk firmalar daha fazla yutaca bir dneme girileceini de belirtmitir. Gnmzde birok irketin birlemesi, kk ve orta lekli yzlerce iletmenin yok olmas ve E7nin de syledikleri, E3n sylediklerini kantlar niteliktedir.
... Dnya kreselleti, snrlar kalkyor, tabii ekonomik, ticari anlamda. Adam kuma Tayvanda, boyay Vietnamda, kesimi Hindistanda, dikimi inde, ty, paketlemeyi bilmem hangi yerlerde yaptryor. Getirip senin lkende satyor. Senin maliyetin 10 ise
Dr. Sergender Sezer
adamn maliyeti 5. Sen kr edebilmek iin bunu en az 13e satmalsn, adam satyor 8e. Arada be puan var. Sen tketicisin, hangisine gidersin, mal ayn mal, elbette ucuz olana gidersin. Benim lkemde ii cretleri, elektrik, su, kira, hammadde hepsi pahal. retim yaptn zaman srekli krndan ksman gerekiyor. Ama kr edemezse bir iletme batar, bende olduu gibi... (E7).
Ticari faaliyet yrten bireylerin rgtllkleri sadece yasal zorunluluk gerei gibi durmaktadr. rgtlerin ileyii bir aile irketinden farkl olmad gibi yeler de o rgtn kendilerine bir faydasnn olacan dnememektedirler. Hatta skntl olduklarnn rgtleri tarafndan bilinmesinin kendilerini daha da zor duruma sokabileceinden korkmaktadrlar. nk rekabetin bunu gerektirdii kansndadrlar. E5in syledikleri de bu dorultudadr:
... ye olduun bir tek esnaf odas vard... Ama ben ye olmaya bile gitmemitim, mecburmuum kanuni olarak... Meslek odasnda bana akl verebilecek birinin de olduunu hi sanmyorum, nk yardm isteyebilecein insanlar, rekabette olduun, batman isteyecek olan insanlar... ve de bir ok seminerde ve ortamda tantm ouyla, niteliksiz, kalitesiz insanlar... Toplumdan srf paralar olduu iin hak etmedikleri ilgiyi saygy gryorlar. imdi sen diyeceksin ki imdi keke yardm olsayd... profesyonel anlamda bile olsa olamaz... Bir ehirde 100 tane maaza olabilir ama satclar 10-15tir. Yani meslek odanda benim skntlarm var diyemezsin, nk annda seni deifre ederler, kredin biter satclardan mal alamazsn... (E5).
Trkiyede kresellemenin ekonomi ve siyaset zerindeki etkisi, lkenin gelimekte olan ekonomisini ve giriimcisini olumsuz etkilemektedir. Uluslararas sermayenin serbeste lke iinde i yapmas, tevikler almas, yerli giriimcilerden bazlarnn Uzakdou lkeleri ve in gibi emein, enerjinin, hammaddenin ucuz olduu yerde retim yapp lkeye kolaylkla sokabilmesi fiyatlarn dmesini ve rekabetin eit olmayan koullarda srmesini salamaktadr. Bunun sonucu olarak birok giriimci iin ykm kanlmaz olmaktadr. E3n yaadklar bu duruma rnek olarak gsterilebilir:
...Bir kere bizim lkemiz ekonomik anlamda pek bamsz deil. Adamlar, yani bunlarn kim olduu hem ok belli, hem de belli deil, gizli bir ekilde istedikleri gibi lke ekonomisini ynlendiriyorlar. 2001 krizinden sonra dediler ki; Trkiyede artk kriz olmaz, istikrar geldi, Akparti iktidara gelince dediler ki; Trkiyede artk siyasi krizi olSosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1 131
maz, tek parti iktidara geldi Ama nedense bir trl sylenen olmuyor. Kriz geldi, yz binlerce insan isiz, a kald. Yzlerce, binlerce iletme kapand, iadamlar, tccarlar iflas etti... ler iyi olsa niye bunlar olsun ki? Bunun cevabn vermek lazm. Akcas ben veremiyorum. Veremediim iin battm ve canma kydm. Verebilseydim, derdim ki, ben bir eyler biliyorum, yok, ben hibir ey bilmiyormuum. Hkmete gvendim, sandm ki, onlar Trk sanayicisini, Trk reticisini, Trk iisini koruyacak, ucuz ve kalitesiz in mallarna, Uzakdou mallarna kar nlem alacak Bekledik, istedik, ama olmad. Bir de sulu biz olduk. Niye retim iin ine gitmedik, kendi lkemizde retip, kendi insanmz altrdk, vergimizi verdik, kendi insanmza hizmet edelim dedik. Bugn vergisini adam gibi veren kimse ayakta duramaz. Sistem sana diyor ki; al-rp, iinin hakkn ye, gemini kurtar!.. (E3).
Buraya kadar anlatlanlarn da gsterdii gibi, toplumsal yaam tek boyutlu deildir, karmak ve boyutludur. Siyaset, ekonomi, aile, din, hukuk, eitim, kltr gibi bir topluma ait tm kurumlar birbirlerini ve toplumu srekli etkiler. Bu nedenledir ki, tm intihar olaylarnda olduu gibi ticari baarszlk intiharlarnda da toplumun bu ok boyutlu ve karmak yaps ve ileyiinin etkisi vardr.
SONU Ksaca bir kiinin kendi hayatna bilerek ve isteyerek son verme eylemi olan intihar ile bunun sadece giriim aamasnda kalmas, lm olaynn gerekleerek hayatn son bulmamas anlamna gelen intihar giriimi, tm ynleri ve sonucu itibariyle travmatik bir eylemdir. Bu eylemlerin travmatik olmas sadece eylemi gerekletiren kii iin geerli deildir. Eylemde geride kalanlar, olay duyan ve grenler de intihar olaylarnn sonularndan etkilenirler. Bu yzden intihar olaylarnn nlenmesi almalar bir halk sal sorunu olarak da grlmeli ve soruna multidisipliner bir yaklamla zm aranmaldr.
Aratrmada temel hareket noktas, Durkheimn intihar yaklamdr. Durkheimn pozitivist bir bak as ile yapm olduu intihar aratrmas, bu aratrmann da sonuca ulamasnda yararlanlan yntemsel modeli oluturmutur. Bunun yannda Max Weberin yorumlu anlama yaklam da alma boyunca bireylerin neden intihar ettiini anlama ve yorumlamada nemli bir hareket noktas olarak kabul edilmitir.
Dr. Sergender Sezer
almann kapsamn oluturan aratrmada bireylerin toplumsal evreleri, ekonomik ve kltrel ynleriyle incelenmi, bireyi ekonomik baarszlndan dolay hayatn sonlandrmaya ynlendiren itkilerin neler olduu saptanmaya allmtr. Bu itkilerin, ahlaki ve kltrel boyutlar, bireye getirdii ykmllklerin ve yaptrmlarn neler olduu, bunlarn toplumsal ilikilerdeki gc ve konumu da ortaya konmutur.
Aratrmada ticari baarszlk sonucu intihara girimi ve intihar etmi birey asndan bireyin kiisel zellikleri, bireyi intihara srkleyen ekonomik ya da ticari baarszln ekonomik nedenleri; ailenin ekonomik durumu ve sosyal stats, i evresi ve meslek rgtleri sorgulanmtr.
Belirli bir ekonomik ilikiler a iinde bulunan, neredeyse tm sosyal ilikileri ve toplumsal stats bu ilikilere bal olan, yaam kalitesi grece daha yksek bireylerin ekonomik baarszla uramalar durumunda evrelerindeki sosyal destek mekanizmas gereinden daha zayf kalabilmektedir.
Aratrma srecinde grme yaplan bireylerin verdikleri bilgilerden de anlald zere; belirli bir yaam standardn yakalayan, bu yaam standardnn gerektirdii ekilde yksek gelire ve tketim alkanlklarna sahip olan bireyler bu olanaklar kaybettiklerinde byk bir sosyal ve psikolojik ykm yaamaktadrlar. Bu yzden sahip olduklar maddi olanaklar, staty ve yaam standartlarn kaybedince onurlarnn, gururlarnn da kaybolduunu hissetmekte, toplumun kendilerine kar olumsuz bir yargyla yaklaacan dnmektedirler. Buna sosyal evrelerinden destek grmemeleri ve yalnzlk duygusu da eklenince intihar etme riski artmaktadr.
Aileleriyle ve akrabalaryla sorunlar olan bireyler daha hzl intihar karar alabilmektedirler. Ekonomik olarak zor duruma den bireylerin sevgilileri, eleri ve ocuklar tarafndan terk edilmeleri veya sulanmalar ise daha ciddi bir risk tekil etmektedir. leriyle ilgili sknt yaayan giriimci bireylerin aileleri ve yakn evrelerinin bu durumun farknda olarak hareket etmesi ve skntlarna zm retmeye, ona destek olmaya devam etmeleri gerekir. nk
tm intiharlarda olduu gibi, ticari baarszlk yaam bireylerin de tekli neden yerine oklu nedenden dolay intihar karar aldklar tespit edilmitir.
Aratrma sonunda ekonomik gelir dzeyi, yaam kalitesi ve toplumsal stats yksek olan bireylerin ticari baarszlk yaadklarnda intihar etmeleri veya intihara girimelerinde toplumsal ve ekonomik faktrler etkendir eklindeki temel varsaym dorulanmtr. nk ulam olduu yaam standartlarn birdenbire kaybeden birey, evresindeki insanlarn kendisine baarsz, mflis gzyle bakarak tm ekonomik ve ilikilerini kesme, ekonomik destek vermeme yoluna gitmeleri sk karlalan bir durumdur. Bu durum ekonomik skntda olan bireyi daha fazla ypratmakta ve kendisiyle ilgili yanl kararlar vermesinde etkili olmaktadr. Bunun yannda ticari baarszlk yaayan bireylerin intihara ynelmelerinde, toplumun baarszla, iflasa ve borlu olanlara baknn olumsuz olmas da etkilidir.
Ayrca, ekonomik gelir dzeyi, yaam kalitesi ve toplumsal stats yksek olan bireylerin ticari baarszlkla yz yze geldiklerinde dier sosyal gruplara gre kaybedecekleri daha fazla ey olduundan intihar eilimi daha yksektir. Bunun temel nedeni, sahip olunan ve yaam standardn ykselten her mal ve stat, kaybedildiinde bireylerde youn bir depresyona neden olmaktadr. Depresyon, kaybedilenlerin yeniden elde edilemeyecei umutsuzluu ile birleince intihar srecinde etkili olabilmektedir.
Ticari baarszlk intiharlar, intiharlar iinde zel bir grubu oluturmaktadr. Ekonomik sistem ve retim ilikileri iinde kurallar ve yasalara uygun olarak ticari faaliyet yrten, vergi veren, istihdam yaratan, ekonomiye art deer katan, belirli bir sermaye ile yatrm yapm bireylerin oluturduu bir kategoridir. Bunun yannda sahip olduklar toplumsal statleri, gelirleri, alm olduklar yaam kaliteleri, sosyal evreleri ve aile ilikileri bir anda deien bireylerin intihar riskleri daha yksektir.
Ticaretle uraan bireylerin rgtsel ballklar ve rgtlerine olan gvenleri yetersizdir. rgtlerin de yelerine sahip kma, zor zamanlarnda yanlarnda olmak ynnde bir eilimleri ve faaliyetleri yoktur. Trkiyenin en byk sivil toplum kurulularndan olan bu r134 Sosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1
Dr. Sergender Sezer
gtlerin (TO, TSAD, ATO, MSAD, TSK vb.), sadece yatrm ve ticari ibirliine ynelik almalar bulunmaktadr. yeleri herhangi bir sebeple ekonomik skntya dtnde onlara ekonomik, sosyal veya psikolojik olarak destek olacak bir yaplanmalar bulunmamaktadr.
Ticari baarszlk, intihar ve intihar giriimlerinde ciddi risk tekil etmektedir. ntiharlarn kimi zaman bir cinnet sonucunda olmas baka insanlarn da canna mal olabilmektedir. Bu nedenle dier tm ekonomik nedenlerle olan intiharlarda olduu gibi, ticari baarszlk yaayan bireyler, geride braktklar aile bireylerinin zor bir yaam srecekleri, alacakllarn onlara ktlk yapabilecei veya kt yola debilecekleri gibi endielerle dier aile yelerinin de hayatna kast edebilmektedirler. Bunun yannda, alacaklsn, borlusunu, avukatlar ve icra iin gelen grevlileri ldrp intihar edenlere de rastlanmaktadr.5
Bu gruptaki intihar ve intihar giriimlerinde en ok ateli silah kullanld, ikinci srada da asma ynteminin kullanld tespit edilmitir. Bu yntemler mortalitesi en yksek yntemlerdir. Genel intiharlara bakldnda ise en fazla intihar ynteminin asma, ikinci srada ise ateli silah olduu grlmektedir.
Borlarn artmas, eklerin-senetlerin, kredi borlarnn denememesi, bireylerde kredibilitesinin ve ticari itibarnn zedelenecei endiesini arttrmaktadr. zellikle hacizler, tefecilere olan borlar ve deyemedikleri borlar nedeniyle verilen hapis cezalar intihar kararlarnn alnmasna hzl etki etmektedirler. ek sularndan hapis cezasnn kalkmas bu anlamda atlm olumlu bir admdr.
Ticari baarszla uradktan sonra bireylerin evrelerindeki sosyal koruma emberinin zayflad veya tamamen ortadan kalkt grlmektedir.
Kreselleme, hemen hemen her alanda varln gstermekle birlikte en fazla etkili
5 Bununla ilgili olarak u haberlere baklabilir: http://www.kenthaber.com/Haber/ guncel/Normal/iflas-edince-katliam-yaratti/72a54d17-e0db-40b7-9cf0-7eaa7cd22768, http://www. yg.yenicaggazetesi.com.tr/habergoster.php?haber=80240, http://haber.gazetevatan.com/0/48068/7/yasam, http://www.internethaber.com/cinnet-geciren-adam-ailesini-katletti-499058h.htm ve http://arama. hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=8794761
135
olduu alan ekonomi alandr. Dnya sistemine egemen olan liberalizm braknz yapsnlar, braknz gesinler prensibinden hareket ederek, ticari faaliyetlere tm snrlarn kalkmasn istemektedirler. Bu istek zellikle gelimemi ve azgelimi lkelere srekli bir dayatma seklinde sunulmaktadr. yimser bir yaklamla Trkiyenin gelimekte olan bir lke olduu sylense bile bu dayatmadan kendini kurtaramamaktadr.6
Kresel kapitalizmin kurallarna gre faaliyet yrten Trk giriimcileri, rekabetin azgn dileri arasnda zaman zaman kaybolabilmektedirler. Kresellemeye kout olarak Trk giriimcisini koruyan, lehine olan tm yasal dzenlemeler ortadan kaldrlmakta ve daha yeni yrmeyi renmi Trk giriimcileri kresel kapitalizmin rekabet koullaryla ba baa braklmaktadr.
Kresellemenin etkileri arttka krizlerin arasndaki zaman aral daralmaktadr. 90l yllara kadar 10-15 ylda bir olan ekonomik krizler, artk hem daha kresel, hem de zaman aral 3-5 yla kadar dm durumdadr. Kresel lekteki krizler tm dnyay etkilemektedir. Bunun yannda kresellemenin etkisiyle dnyann herhangi bir yerinde bulunan bir lkedeki dalgalanma veya yerel kriz, Trkiyedeki ekonomik yapy ve dolaysyla yerli yatrmclar da etkileyebilmektedir.
Ekonomik krizlerin her geen zaman hem daha fazla kresel etkiye sahip olmas, hem de zaman aralklarnn daralmas nedeniyle toplumdaki birincil ilikiler, aile ve akraba balar ile bunlarn salad koruyucu kalkan gittike zayflamaktadr.
Bu toz duman iinde devletin ticaretle uraan insanlara salad olanaklarn snrl olmas, yasal faaliyet yrten finans kurulular ve bankalarn kredi artlarnn ar olmas nedeniyle bireyler tefecilere ynelebilmektedirler. Tefecilerin zor duruma dm bireylere saladklar ar bor verme artlar, bu insanlar daha da zor duruma dmektedir. Deyim yerindeyse, devletin yeterince sahip kmamas nedeniyle iadamlar/ikadnlar, tccarlar, esnaflar denize
6 Konuyla ilgili daha ayrntl bilgi iin: SEZER, S. 2011. Ticari Baarszlk Sonucu Ortaya kan ntihar ve ntihar Giriimlerinin Sosyo-Ekonomik Nedenleri. stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Yaynlanmam Doktora Tezi.
136
Dr. Sergender Sezer
dnce ylana sarlmaktadrlar. Devletin tefeciliin nne geilmesi ve ticaretle uraanlarn yasal ve uygun kredilerle desteklenmesi iin gerekli dzenlemeleri yapmas arttr. Tefecilik ve kredilerin yksek faizleri sadece ticaretle uraanlar iin deil, her vatanda iin bir sorundur.
Toplumun intihar konusunda bilinli olmamas, yanl tutum ve davranlarn deitirilmemesine neden olmaktadr. Bunun yannda bireyler baarya kar olumlu bir tutum ve davran sergilerken baarszlk sz konusu olduunda olumsuz tutum ve davran sergilemektedirler. Toplumsal olarak baar tabulatrlmaktadr.
zel olarak ticari baarszlk intiharlar iin meslek rgtleri ile ibirlii yaplarak risk faktrleri belirlenmi deildir. Ticari baarszlk intiharlar sz konusu olduunda bu risk faktrleri sektrlere, illere, blgelere ve dnemlere gre deimektedir. rnein; bir yl tekstilde kriz yaanrken, ertesi yl inaat sektrnde, ertesi yl turizm sektrnde, bir baka yl otomotiv sektrnde yaanmaktadr ya da bazen bir ka sektr birden veya tm lkeyi etkileyen krizler yaanabilmektedir. Bu sektrlerin youn olduu il ve blgelere gre de risk faktrleri de deiebilmektedir.
Trkiyede intihar konuulmas dahi tabu saylan bir konudur. Bu durum iadamlar ve ikadnlarna ynelik bir intihar riski aratrmasnn olmamasnda etkili olmaktadr. Bunun yannda intihar riski tayan veya intihara girimi, ekonomik olarak zor duruma dm iadam ve ikadnlarna ve onlarn ailelerine psikolojik ve toplumsal destek salayacak ne meslek rgtlerinin ne de Salk Bakanlnn bir birimi yoktur. Btn bu olumsuz koullarn st ste gelmesiyle yaamlar ekilmez hale gelen iadamlar/ikadnlar, tccarlar, esnaflar intihar tek seenek olarak grmektedirler.
Trkiyede intiharlarn son 30 yllk seyrine bakldnda; giderek artan bir halk sal sorunu olduu grlmektedir. zellikle 15-25 ya aralndaki genleri hedef alan bir sorun oluu nedeniyle lkenin geleceini de tehdit etmektedir.
137
KAYNAKA Acar, H. ve Bykkaya, E. (2004). ntihar Olgusu, Ruh Sal, (Yl: 1, Say: 3, Haziran). T.C. Sak Bakanl Yaynlar. Ankara. Arkun, N. (1978). ntiharn Psikodinamikleri. .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar. 2. Bask stanbul. DE. (2002). Evlenme, Boanma, ntihar ve lm statistikleri CD-ROM. DE Yaynlar. Ankara. DE. (1999). ntihar statistikleri. DE Yaynlar. Ankara. 1999. Durkheim, E. (2002). ntihar (ev: zer Ozankaya). Cem Yaynevi. stanbul. Ergun, D. (1993). Yntemi Bulmak (Trkiyede Toplumsal Bilimlerin Bunalm). Gerek Yaynevi. stanbul.
Kalknma Bakanl. (2012). llerin Gncellenmi Sosyo-Ekonomik Sralamas, http://www.dpt.
gov.tr/DocObjects/view/14197/BASIN_A%C3%87IKLAMASI-sege_2011_v6. pdf (Eriim: 21.10.2012).
Ksemihal, N. . (1971). Durkheim Sosyolojisi. Remzi Kitabevi. stanbul. Oda, C. (1996). ntihar (z Kym) Tanm- Kuram- Saaltm. zmir Psikiyatri Yaynlar zmir. Oktik, N. (2005). Mula linde ntiharlarn Nedenleri ve zm nerileri. Mula niversitesi Yaynlar. Mula. Oktik, N. Top, A, Sezer, S. ve Bozyer, . (2003). Mula li ntihar ve ntihar Giriimlerinin Sosyolojik Olarak ncelenmesi, Kriz Dergisi 11 (3) 1-19. Ankara. zgven, H. D. (2008). ntihar Davrannn Epidemiyolojisi, Trkiye Klinikleri Psikiyatri ntihar Davran zel Says (Editr: Ik Sayl). Cilt: 1, Say: 3, Yl: 2008. S. 1-7. Sayl, I. (2008). ntihar nleme, Trkiye Klinikleri Psikiyatri ntihar Davran zel Says (Editr: Ik Sayl). Cilt: 1, Say: 3, Yl: 2008. S. 53-57. TPD. (2012). http://www.psikiyatri.org.tr/presses.aspx?press=299&type=24 (Eriim: 18.10.2012). TK. (2007). ntihar statistikleri 2004-2005 (CD-ROM). TK Yaynlar. Ankara. TK. (2008). ntihar statistikleri 2008 (CD-ROM). TK Yaynlar. Ankara. TK. (2009). ntihar statistikleri 2009 (CD-ROM). TK Yaynlar. Ankara. TK. (2010). ntihar statistikleri. http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_ id=37&ust_id=11 TK. (2011). ntihar statistikleri. http://www.tuik.gov.tr/Kitap.do?metod=KitapDetay&KT _
Dr. Sergender Sezer ID=11&KITAP_ID=23
WHO. (2006). Mental Health and Substance Abuse-Facts and Figures, Suicide Prevention: Emerging from Darkness. http://209.61.208.233/en/Section1174/Section1199/Section1567/ Section1824_8076.htm (Eriim: 17.06.2006).
139

Sezer-Sergender Isadami Intihar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sezer-Sergender Isadami Intihar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

http://www.sosyolojidernegi.org.

Sosyoloji Dernei, Trkiye

Sosyoloji Aratrmalar Dergisi

Journal of Sociological Research

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi*

Dr. Sergender Sezer

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

ABSTRACT Sociological Analysis of Business Failure Suicides

Sosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1

Dr. Sergender Sezer

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

Aratrmadaki temel varsaym;

Dr. Sergender Sezer

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

Dr. Sergender Sezer

T.C. Salk Bakanl hesaplarna gre.

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

Dr. Sergender Sezer

2000 Trkiye KH 1802 2.67

2001 2584 3.78

2002 2301 3.32

2003 2705 3.85

2004 2707 3.80

2005 2703 3.75

2006 2829 3.88

2007 2793 3.98

2008 2816 3.96

2009 2898 4.02

2010 2933 4.02

2011 2677 3.62

Sosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

Sosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1

Dr. Sergender Sezer

Toplam 11 11 3 14 4 0 3 1 1 1 1 211 109 82 48 41 39 37 32 30 23

Sosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

444 386 72 66 22 14 12 9 2 13 1040

Dr. Sergender Sezer

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

Sosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1

Dr. Sergender Sezer

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

Dr. Sergender Sezer

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

Dr. Sergender Sezer

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

Dr. Sergender Sezer

partisinden siyasetin iinde yer alacaksnz... demektedir.

Sosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

3.3.2. Ticari Baarszlk ntihar ve ntihar Giriimlerindeki Ekonomik Nedenler

Dr. Sergender Sezer

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

Dr. Sergender Sezer

Sosyoloji Aratrmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2013 / 1

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

Dr. Sergender Sezer

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

Dr. Sergender Sezer

Ticari Baarszlk ntiharlarnn Sosyolojik Analizi

Dr. Sergender Sezer