!

"#$ &' (#)#*

+

,- .#&/#)0#/ 123'*4*5' 6/#*37'*5'*8#0 138'8494*
.#*8:;* .<='/*42 >'&/4)4 ?@;3;*5#* A</-)0#*)#3; &'
10'B84/434












1/)#* 6#B2;*
Yeuitepe 0niveisitesi, Felsefe Bolm


!"#$%&'#(&)
+#)#,----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- .
/)0$12&$%&$30( 413&3#5#$ /&6&( 708)06(0)9$9$ 4(&,3#)#1# ----------------------------------------- :
;<0= ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- :
>060$ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------??
@#A(#BC)0DE= ---------------------------------------------------------------------------------------------------------?F


+#)#,

Kant'in Kopeiniki ueviimi ,u cmle ile ozetlenebilii : " anlama yetisi (a piioii)
yasalaiini uogauan almaz, onlaii uogaya buyuiui" (Kant, Piolegomena, 2uuu)
(p.72)

Kant kenuisi ue bunun ba,langita kulaga gaiip geluigini fakat hei,eye iagmen
kesin oluugunu iuuia euei. SAE (Saf Aklin Ele,tiiisi) ve Piolegomena'ua bunu
aiklai. 0zellikle SAE'nin ilk bolm olan Tiansenuental Estetik eviensel
oznenin nasil uoga kai,isinua epistemeolojik oncelik kazanuigini temellenuiiuigi
yeiuii.

SAE'nue uegil ama Piolegomena S9. Bolmue Kant bunu nasil yaptigini izah
euei. Aiistoteles'in kategoiileiini ele alii. (Substantia, qualitas, quantitas,
ielation, action, passio, quanuo, ubi, situs, habitus) Bu kategoiileii kenui
kuigusunua uuyusalligin saf kaviamlaii (uzay ve zaman) ve anlama yetisinin saf
kaviamlaii biibiiinuen ayiilii. (Kant, Piolegomena, 2uuu) (p.76)

Bu noktaua kategoiileiin vaiolanua uegil eviensel oznenin uuyusalligi ve anlama
yetisinuen konumlanuiiilmasina uikkati ekmek geiekii. Bu ua Kant'in
ueviiminin bii boyutuuui.

Aiistoteles'in yakla,iminuan yola ikaiak egei "vaiolan olaiak uzay ve
zaman"uan bahseuiyoisak oncelikle onun ne olaiak ve hangi anlamlaiua
soylenuiginuen ba,lamamiz geiekii. 0zay'uan kastettigimiz neuii.
vaiolan uzay ve zaman tek anlamua ele alinmaz. Faikli anlamlaiua soylenmesi
beklenii. Aiistoteles, Newton, Leibniz, Nach, Einstein, Kant ve uigei zaman ve
uzay zeiine ali,anlai hep faikli ailaiuan bakmaktauiilai. 0lanak olaiak uzay
ile etkinlik olaiak uzay faikli ,eyleiuii. Nitelikleii, nicelikleii, ili,kileii-ilinekleii
anlaminua bu iki kaviam felsefe taiihi boyunca faikli ele alinmi,tii. Fakat hei
uuiumua hepsi ayni kaviami kullanaiak bii aiklama getiimekteuii. Buiaua bu
kaviamlaiin kullanilmasi aiaciligi ile aiklanmaya ali,ilan ,eylei ue faikliliklai
gosteimekteuii. Bu kaviamin gosteiuigi ,ey hei u,niue biiaz faikli
goinyoi.

Kant'in uzayi uaha ok uzam gibi algilanabilii mi. Aslinua iinue hei,eyin
kuiuluugu temel bii aliilik yetenegi foimu olaiak ele alinuiginua bu bizim sonsuz
usuz bucaksiz evienin kenuisine atfettigimiz bii ,ey uegiluii.

Taiti,mayi bu zeminue ve hei kaviamin kenui uygun baglaminua yaptigimizua
taiti,malai aikliga kavu,abilii ve anlamli bii ileti,im kuiulabilii.
Kullanacagimiz bu kaviamlaiin , inceleuigimiz konunun uogasina ve uogal
yapisinin izin veiuigi siniilaia kauai gotilug hei uuiumua uigei alanlai ile
kesi,imlei ve oun alinip kullanilmalai "onue gelen bilgi"nin ve bilimin yapisina
zaiai veiebilii.

Kant bize uzay ve zaman goinn saf foimlaiiuii ve ui,aiiuaki bii olanak uegil
bizue a piioii olaiak mevcut olan bii foim ueuiginue hemen buna ititiaz etmeye
geiek yok. Ziia bu aiklamayi yapan ki,i aklin ve u,nmenin yapisini analiz
ettigi bii ele,tiiel ali,ma kapsaminua bu kaviamlaii kullanmaktauii.

Bu tanim Kant'in Kopeinikusu ueviiminin ue ekiiuegini olu,tuiui. Bu saptama
ve yakla,im ile Kant ui, unya ve ueneycilik kai,isinua onemini yitiimi, ozne ve
onun aklinin konumunu iauikal bii ,ekilue uoga kai,isinua uegi,tiimi,tii. Boga
bilimleiinin uogumunun ,afaginua ve Newton'un gl ueteiminist etkisinin
golgesinue, mekanik unya goi,nn ufkunua tm paiauigmayi teisine eviiip,
ontolojik uegilse bile epistemolojik kuiguyu tam teisine eviiuiginuen uolayi
buna bii ueviim uemek mmknui. Boga kai,isinua euilgen ve beliilenmi,,
mekanik unya kai,isinua bo, bii levha gibi ui, unyaya bakip siekli ogienen
ve ogienuike kklgn ve onemsizligini uaha ok kaviayan ve insan
meikezcilligi giueiek teiketmek zoiunua kalan ozne olaiak insan, Kant'in bu
ueviimi ile bilme sieleiinue tekiai ba,iol oyuncusu haline gelmi,tii.

Aslinua Kopeinikus'un yaptigi ueviim ue yukaiiua bahsettigimiz oznenin ve
insan meikezci uoga tasaiiminin yeiine ueteiminizm ve uoganin onceligini
koymaua etkili olan aktoileiuen biii olaiak ele alinabilii. Bu baglamua Kant'in
ueviimi aslinua biim olaiak Kopeinikus'a bizzat kenuisi taiafinuan ua
benzetilse bile baglam ve ieiik olaiak aslinua anti-kopeinikusuuui uiyebiliiiz.

ueii buiaua Kant'in ueiui uzay ve zamanin ne oluugu ve nasil mmkn oluugu
uegiluii. Kenui epistemolojik ele,tiiisi iin geiekli oluugu olue bunu taiti,ii.
Kenuinue ,ey olaiak uzay , ui, unya ve onun vailigi hakkinua ontolojik soiulai
pe,inue uegiluii. Taiti,maua onu uigeileiinuen ayiian ua bu olacaktii.

Einstein'a gelince , o ontolojik aiuan 0zay'in nasil sentetik a piioii bilgisine
ula,acagimizi Kant'in ua yaptigi gibi matematik ve geometii (biiaz faikli bii
matematik ve faikli bii geometii) ile yapacaktii.

Einstein'in 1926 yilinua yazuigi 0zay ve Zaman makalesini bu baglamua ele
alabiliiiz. Einstein ba,lai ba,lamaz Kant'in temel epistemolojik "yaigi"laiini ,
bilimsel ve matematiksel bulgulai ile geli,tiiii, ele,tiiii ve Kant'uan hi
bahsetmese ue neieueyse Kant okumu, bii fiziki gibi yazai. (Einstein, 1926)

Buiaua uikkat euecegimiz nokta hei ikisinin ue aslinua uzay ve zamanin
neliginin pe,inue olmauigiuii. Aiistoteles'in soiu biimi ve metouu ile Kant ve
Einstein'in yaptigi epey faikliuii. Balbuki ue uzay ve zaman hakkinua
konu,uyoilai.

Kant'in uzay ve zaman goi,leii, Leibnizci ve Newtoncu goi,lei aiasinuaki
taiti,ma zeiinue ykselii. Newton aisinuan uzay ve zaman zihnimizuen ve
onun iinueki nesneleiuen bagimsiz ve fiili olaiak vaiuii. Leibniz'e goie ise uzay
ve zaman ,eylei aiasinua algilanan bagintilaii sistemle,tiimenin yolu olaiak
zihnimizce yapilan kaviamsal in,alaiuii. Kant hei iki goi, ue yeteisiz bului,
nk uzayin bilgisi olaiak geometiinin a piioii olmasini ve aiitmetikteki hem
uzaysal hem zamansal byklkleiin a piioii bilgisini aiklayamazlai. (W.Woou,
2uuS) (p.6u)

0zay neuii. Soiusuna Newton'un Piincipia'ua yaniti ; uzay ve zamanin evienin
uegi,mez alanini olu,tuian, mutlak ve uegi,mez vailiklai oluugu yonnueuii.
Einstein 19uS yilinua yayinlauigi makalesi ile uzay ve zamanin Newton'un
u,nug gibi biibiiinuen bagimsiz ve mutlak olmauigini , insanlaiin otak
ueneyimleiinin tam teisine goieli ve biibiiinin iine giimi, oluugunu beliileui.
Einstein'in baki, aisina goie, uzay ve zaman Newton'un u,nug gibi kati ve
uegi,mez olmak ,oyle uuisun esnek ve uinamiktii. (uieene, 2uu8) (p.11)

0zay ve Zaman hakkinua olasi soiulai nelei olabilii. Aiistoteles, Kant ve
Einstein'in uzay ve zaman ne amala baktiklaiina gemeuen once kenui
soiulaiimi olu,tuimaya ali,acagim.

1. 0zay neuii.
2. Zaman neuii.
S. Benuen bagimsiz bii ui, uzay vai mi.
4. 0zaysiz u,nebilii miyim.
S. 0zayin uogasi neuii.
6. I,ik bo,lukta nasil yol alii. Acaba uzay bo, uegil miuii.
7. 0zay haieketli miuii, uuiagan miuii.
8. 0zay nasil olu,mu,tui.
9. 0zay neleiuen olu,mu,tui.
1u. Zaman sabit miuii.
11. Zaman benuen bagimsiz bii vailik miuii.
12. Zaman , insan olmasayui olabilii miyui.
1S. Zaman'in uogayi anlamamizuaki yeii neuii.
14. Zaman'ua yolculuk yapilabilii mi.
1S. Baieket egei zamanla ilgili ise haieketin hizi aitinca zaman bunuan
etkilenii mi.
16. 0zay'in yei kaplama ozelligi ui,inua ba,ka hangi ozellikleii vaiuii.
17. 0zay egei bingbang ile olu,mu, bii evieni baiinuiiiyoisa acaba big
banguen once ue mevcut muyuu.
18. Nauuenin iinue yayiluigi boyle bii uzay vaisa yapisi neuii.
19. 0zay ; ollebilii, ueney nesnesi olabilii, hesaplanabilii ve hatta bilinebilii
miuii.
2u. Bu uzay ile benim fiziksel vailigim ayii miuii. Yoksa ben ue onun iinue
ve onun aika fonunua ueili toplu bii uigei mauue olaiak acaba onuan
bagimsiz olmayan ve onunla siekli temas halinue olan bii btnn
paiasi miyim.

0zay hakkinua soiuugumuz nelik, nasillik, nitelik, nicelik, baglam, ilintilei hei
aiuan faikli soiulai uoguiui.
$imui bu aiuan ele aluigimizua yukaiiuaki soiulaiin bii kisminin ontolojik, bii
kisminin teolojik, bii kisminin epistemolojik, bii kisminin fizik, bii kisminin
matematik ile ilgili oluugu goilebilii.

0zay ve zamanin, bagimsiz olaiak mevcut ,eylei (veya boyle ,eyleiin
ozellikleiine uayanan kaviamsal in,alai) uegil ue, goinn, bilme
faaliyetleiimizuen kaynaklanan saf foimlaii olmalaii, Kant'a, matematikte
kai,imiza ikan sentetik a piioii bilginin imkanini aiklamanin tek yolu gibi
goini. Kant iin tek geometii 0klit geometiisiyui, lakin gnmzue 0kliti
olmayan geometiileiin geli,mesi ve mouein fizigin katkilaii ile Kant'in tespitleii
uahiyane ve ikna euici olmasina iagmen, kullanilabilii uegiluii. (W.Woou, 2uuS)
p.62-6S

Biz oncelikle Kant'in uzay ve zaman hakkinua soyleuikleiini inceleyecegiz. Bu
neuenle Kant'in bu vaiolanlaii hangi baglamua inceleuigini aklimizua tutaiak
konuyu taiti,maya ali,acagiz. Bei ne kauai geeililigini yitiimi, goinse ue
biile,ik bii uzay-zaman kuiami elue etmeye yonelik felsefi ve makul
te,ebbsleiin en saglamlaiinuan biii olaiak incelenmesi geiekmekteuii.

Yazinin soniaki bolmleiinue Kant ui,inua Felsefe Taiihi boyunca 0zay ve
Zaman kaviaminin nasil bii seyiiuen getigi aia,tiiilacaktii.



/)0$12&$%&$30( 413&3#5#$ /&6&( 708)06(0)9$9$ 4(&,3#)#1#

Nesneleiin goisnue ouagi uegi,tiimek. Copeinicus nasil gokyznueki
nesneleii inceleiken meikezue insanin olmauigi ve hei,eyin bizim etiafimizua
uonmyoi olabilecegini ele alaiak bii ueviime yol atiysa Kant ua bilme ve nesne
aiasinuaki ili,kiue ue bunu yapmi,tii. 0bjenin onceligi ve zoiunlulugu yeiine
oznenin goi yetisini a piioii olaiak yeile,tiimi,tii. Saf Aklin Ele,tiiisi'nin (SAE)
onsoznue Kant bunu yapmak iin metafizikte bii yol amak iin izin istei ve SAE
giii, bolmnuen sonia konuya uogiuuan bu ayiimi aiklayaiak giii,ii. (Kant,
Ciitique of Puie Reason, 2uu9) (B17) SAE BSS'ue Kant; Tiansenuental Estetigi
,oyle tanimlai : " Buyumsalligin tm a piioii piensipleiinin bilimi."
Kant'a goie bu bilimin esas goievi piensipleie ula,mak iin empiiik ve saf
goileii ue biibiiinuen ayiimak geiekii. Bu saf goilei oyle olmaliuii ki kenuileii
a piioii olsunlai ve uigei btn goilei bu zeminue mmkn olsunlai.
Kant bu ti saf goileii uzay ve zaman olaiak konulanuiiii. Bu noktaua neuen
sauece bu ikisi ele aliniyoi uiye soimamiz geiekii. Ayiica buiaya nasil vaiuigini
ve oinegin benlik bilincinin, ozneuen beni ayiimaya yaiayan bii i-ui, ayiimi
yapmama neuen olan bii yeti ve buna benzei ba,ka yetilei saf goilei aiasinua
yei alamaz mi. Soimamiz geiekii.

;<0=

Kant bu kaviamin metafizik yoiumlamasinua ,unlaii beliitii :
0zay, ui, ueneyimleiimizce beliilenen ueneysel bii kaviam uegiluii. 0zayin
bizueki temsili nesnelei aiasinuaki ili,kileiin goin,leiinuen ueneyimle elue
euiliyoi olamaz, bilakis uzayin temsili bu goin,leiin zemininue yei aliyoi
olmaliuii ki bu goin,lei uuyulaiima veiilebilsinlei. (BS8)

0zay uigei goileiin olu,abilmesi iin zoiunlu ve geiekli bii temsiluii. !"#"$#"%
'"( )%*+ ,-$#"." /.*0*1.2 /.3)4) 5*.3- 6 )%*+#2% '"( 7"#"$ ,-$#"." $8$180 3-4".3"(9
Bu haliyle uzay bii kaviam ua uegiluii. Tm kaviamlaiin ua iinue yei alacagi bii
en ui, ve sonsuz katman yei almaliuii. Bu katman bii kaviam olamaz. Bu a piioii
olaiak veiilen bii :;(8 olmaliuii. (A24-B4u)

Bu kisa metafizik ozmleme SAE'nin hacmi u,nlugnue kisa ama tm
paiauigmayi beliileyen bii temeluii. Newton'un mutlak kabul ettigi ve goieliligin
son buluugu yei olaiak Nutlak Zaman ve Nutlak 0zay yakla,iminua Kant yine
ayni mutlakligi, geometii ile ue uestekleyeiek kullanmi,tii. Fakat bii onemli
faikla ki Kant buiaua uzayi ve zamani ui,aiiua uegil saf goinn iinue
konumlanuiimi,tii. Bu konumlanuiima ,u ailaiuan ele,tiiimizuen
kuitulamayacaktii.

1. 0zay ve zaman hei neieue oluisa olsunlai goieliuii.
2. 0zayin a piioii yapisi 0kliu geometiisine (Newton'ua oluugu gibi)
uayanmaktauii ve 0kliu-ui,i geometiileiin uogayi uaha iyi aiklauigi
uuiumlaiua bu zemin ue saisilacaktii. Einstein bu konuua ,unlaii
soylyoi : " Bilim oncesi u,nceue "uzay" kaviaminin anlami neuii.
',eyleii u,nceue uzakla,tiiabiliiiz, ama uoluuiuuklaii uzayi uegil'
Sanki, heihangi bii ti ueneyim euinmi, olmaksizin uzayin bii kaviamini,
hayii giueiek tasaiimini ta,imi,iz, ve sanki uuyu-ueneyimleiimizi a piioii
bulunan bu kaviamin yaiuimi ile uzenlemi,iz gibiuii. 0te yanua, uzay
fiziksel bii olgusallik olaiak, mauuesel nesnelei gibi u,ncemizuen
bagimsizlik iinue vaiolan bii ,ey olaiak goini. Bu uzay goi,nn
etkisi altinua temel geometii kaviamlaii saf bii anlam ta,iyoi ve zoiunlu
olaiak geeili goilulei. ueometiinin kaviamlaiinin ve oneimeleiinin
aikligina ve uolaysizca olgusal anlamlaiina bu koi inan Eukliues-ui,i
geometii getiiiluigi zaman gveniliiligini yitiiui." (Einstein, 1926)
Einstein taiafinuan Kant'in yakla,imi bilim oncesi olaiak ele aliniyoi ve
onun zemininue kuigulauigi a piioii bilgi alani olaiak geometiinin ue
nasil bu yakla,ima bii ba,ka aiuan gveniliiligine golge u,iugn
gosteiiyoi.
S. Zoiunlu ve mutlak bii zemin olaiak uzayin kenuisi bize nasil veiiliyoi
olabilii ki. Yeni uogan bii bebek uzun bii suie kenuisi ile ui, unya
aiasinuaki faiki kaviayamaz. Bu kaviayi, ve ayiim koi uogan bii insanua
nasil mmkn olabilii uiye itiiaz euilebilii. Bu uigei uuyulaiin ua
katkisini ve tm uuyulaiimizla "uokunuugumuz" bii ui, unyayi geiekli
ve zoiunlu kilai.
4. Netafizik oneimeleiue bulunuiken sentetik a piioii pe,inue ko,mamizi
Kant kenuisi salik veiiyoi. Bilme yetimiz, uuyulaiimiz ve onlaiin geli,imi
ile ilgili bilimsel ali,malai, cognitive science ve beyin aia,tiimalaii bu
konuua sentetik bilgileile bize ne sunuyoi. Ayiica ontolojik ve fizik olaiak
uzayin 0kliu-ui,i geometiinin ue katkisiyla yoiumlanuigi mouein fizik
uzayi nasil konumlanuiiiyoi buna bakmamiz geiekii. Bizim bilincimiz
Eucliuean geometii ile ali,ii, ui, unya ise Riemannian geometiiye uyai.
(Ekin, 2u11)
Nauem ki Kant'in tm sistemi bu temel uzay ve zaman kabulleii
zeiinuen ,ekilleniyoi ve onun en byk ve Kopeiniki katkisi buiauan
ba,liyoi biz ue esas bu kaviamlaii taiti,aiak Kant'ua yol almaliyiz.

S. Kant bu taiti,maya neuenselligin ue yeiini uogauan alip onun ua uzay ve
zaman gibi mutlak yapisini eviensel ozne zeiinue kuiaiak in,a euei.
Newton'cu anlamua ueteiminizim ve sentetik a piioii bilgi olanagi
siuili fakat bunu ui, unyaua aiayaiak uegil bilme yetisinin
kategoiileiinue in,a euei. Bu sayeue bilimin olanagi geometii ve
aiitmetige uayanuiiilaiak ve bunun zemini olan uzay ve zaman bilme
yetisinin kategoiileiine baglanaiak bii sistem olu,tuiului. Fakat bu
sistem yine mouein fizigin ve teimouinamigin neuensellik, geometii ve
aiitmetik zeminine (sauece 0kliu-ui,i geometii ile uegil) goielilik ve
olasilikilik yakla,imiyla ciuui ele,tiiilei getiiii.
6. Bii uigei ele,tiii noktamiz ise uzayin bii vaiolan olaiak ne anlamua ele
alinuigi konusunua olacaktii. Bugn Newton ve Einstein'in teoiileiine
uayanaiak inceleuigimiz ve Bawking'in katkilaiiyla kokenleiine kauai
izini takip euip bilimsel yollaila ispatlauigimiz ve tm evienin izahini
yapmaya ba,lauigimiz anlamua bii uzayuan bahseuiyoisak, bunun
aslinua olmauigini (ontolojik olaiak) sauece bizueki bii goi oluugunu
kabul etmek gln olacaktii. Buiaua Kant'in "space"ini , "extension"
olaiak , "uzam" olaiak veya "mekan" olaiak ele aluigimizua uaha aik ve
uogiu bii vaiolanuan bahseuiyoi olabiliiiz.

>060$

<*$*0 3-0-+"$3-0 3-=>"(".-0 -$?"("1 '"( 1*=(*$ 3-4".3"(9 @*3-7- /0)0 * ?("/("
=*(.242 #*+-#"03- '"( A/1 32> 0-#0-0"0 =- /0.*(20 ->%*$*0.2 =-+* B*(1.2 *0.*(3*
/.3)4)03*0 '*5#-3-'"."(9 (Kant, Ciitique of Puie Reason, 2uu9) (AS1) Buiaua
e,zamanlilik (simultenousity) konusunua Einstein'a kulak veimek geiekii :
"0ygulamaua uzay ve zaman hei zaman biilikte yei alii. Evienue yei alan hei
olay x,y,z )%*+ 1//(3"0*,.*(2 ve t %*$*0 1//(3"0*,2 taiafinuan beliilenii. Boylece
fiziksel betimleme en ba,inuan uoit boyutluuui. Fakat bu uoit boyutlu siekli,
kenuini boyutlu uzay sieklisine ve tek boyutlu zaman sieklisine
oznuiyoi goini. Bu goin,te ozlmenin kokeninue "e,zamanlilik"
kaviaminin anlaminin kenuiliginuen aik oluugu yanilsamasi yei alii. Bu
yanilsama yakin olaylaiin habeileiini i,igin aiaciliginuan oti hemen hemen
ayni anua algilamamiz olgusunuan uogai. E, zamanliligin mutlak kabulne bu
inan , i,igin bo, uzayua yayilimini uzenleyen yasa taiafinuan (Naxwell-Loients
Elektiouinamigi) yok euilmi,tii. Kuantum mekanigi aisinuan bakiluiginua ise ,
evien ,imuinin iine kazinmami,tii, evien ,ans oyunlaii oynai. (uieene, 2uu8)
(p.1S)

E,zamanliligin ui,inua soiun yaiatan bii uigei kaviam ua az once Kant'tan
alintilauigimiz "faikli anlaiua" olaylaiin geiekle,mesiuii. Zamanin belli bii
yonue ileiliyoimu, gibi goinmesinin, gemi,-,imui-gelecek aiasinua vektoiel
olaiak ileiliyoimu, gibi (zamanin oku) goinmesinin neueni neuii.
Temel fizik uenklemleiinueki hibii ,ey zamanua bii yone kesinlikle uigei
yonleiuen faikli uavianmaz ve bu ua ya,auigimiz ueneyimle taban tabana zittii.
(uieene, 2uu8) (p.1S) Aiistoteles'te ue bu soiun zaman taniminin temelinue yei
almaktauii. 0na goie zaman ,uuui : ";07- ".- #/0(*+* :;(- 3-="0"$ #*+2#2"
(Aiistoteles, 1996) (p.17) Zamanin sayisalligi bu anlamua Kant'ta ua zaman saf
goisnn aiitmetik zeiinue biimlenuiiilmesi ile kai,imiza ikacaktii.
Aiistoteles'in iuhtan bagimsiz bii zamanin olmayacagi nk sayan olmayinca
sayilacak bii uevinimin ols olaiak zamanin ua bulunmayacagi goi, (a.g.e
p.SS) ue Kant taiafinuan aliniyoi gibi goinyoi. Aiistoteles'in ,imuiki zamana
vuigusu sauece Kant'ua uegil Augustinus'ta ua zamani bii vaiolan olaiak ui,sal
bii geieklik uegil bii algilama konusu olaiak ele almaya itiyoi. "0yleyse zaman
ne. Egei hikimse benuen bunu soimasa biliyoium, ama soian ki,iye aiklamak
istesem bilmiyoium. .. ',imui'nin 'ne zaman' olmasi iin gemi,te kaybolmasi
geiekiyoisa, hangi anlamua ona vaiuii uiyebiliiiz. (p.47) ... ,u aik : 0- :-.-7-1
=*( 0- :-A$">... 8A %*$*0 =*(32( C :-A$">,-1".-(- ".">1"0 >"$3"1" %*$*06 >"$3"1".-(-
".">1"0 >"$3"1" %*$*0 =- :-.-7-1,-1".-(- ".">1"0 >"$3"1" %*$*0 (p.SS)"

Spinoza'ya goie "yaiati,iltan once ne zaman vaiui ne ue sie" ve bu ua Begel ve
Einstein'ua siuilecek bii uzay-zaman ayiilmazligi ilkesi olaiak kai,imiza
ikai. Leibniz ise : "zamanin anlaii; nesnelei olmauan ele alinuiginua hilikten
ba,ka bii ,ey uegiluii, yalnizca nesneleiin aiui,ik uzenine bagliuii." ueiken
hem Aiistoteles hem ue Spinoza'yi olumlai. (}.Nahin, 2uu7)

Kant'a goie zaman tm uigei goileiin zemininue yei alan geiekli bii temsiluii.
D;(8.-(" %*$*03*0 1/?*(*'".3"4"$"% 5*.3- :;(808>.-(" %*$*03*0 *+2(*$*+2%9 E)
0-3-0.- %*$*0 * ?("/(" =-(".$">,"(9 F8$ :;(808>.-(" $8$180 12.*0 %*$*032(9
<*$*0 ,-1 '/+),.)3)(9 G*(1.2 %*$*0.*( #*3-7- '"( ,-1 %*$*020 ?*(A*.*(232(9
<*$*020 ?(-0#"?.-(" 3-0-+"$ ,*(*B203*0 =-("."+/( /.*$*%9 (Kant, Ciitique of Puie
Reason, 2uu9) (AS1-B48)

Zaman bu haliyle i-uuyumumuzun bii foimunuan ba,ka bii ,ey uegiluii, ayni
kenuiligimiz ve i uuiumumuzua oluugu gibi. (AS2) Bu noktaua aslinua yukaiiua
soiuugumuz soiuya yakla,iyoiuz. "intuiton of oui self" ve " intuition of oui innei
state" ayni zaman gibi, biiei i-uuyum foimu olaiak aliniyoi. Bizim soiumuz ise
,u iui : H-3-0 #*3-7- #*B :;(8080 "1" B/($) =*(I Bu son ikisi ue saf goinn
zemininue yei almaz mi. Kant elbette bunlaia bii yei buluyoi ve "*12.Jua
(ieason) konumlanuiiiyoi, fakat "kenuiligimiz ve qualia" olmauan nasil ayiim
yapip otekile,tiiip nesnele,tiiip ui,imizuaki unya hakkinua bilgi sahibi
olabiliiiz. Kant'in gittigi yoluan giueisek : benligim olmauan bii ui, unya
u,nebiliyoium ama benligim olmauan bii ui, unya u,nebilmem iin bile
bii benlik faikinualigi yetisine ihtiyacim vai. 0 halue tm uigei yetileie olanak
tanimasi iin a piioii olaiak benlik ve i uuyum olanaklaiina ihtiya vaiuii. Yine
Kant'in yolunuan giueiek bunun bana ueneyim ile veiilemeyecek bizatihi bu
goi foimu sayesinue ueneyimin mmkn oluugu bii yetiuen bahseuiyoi uegil
miyiz. Ayiica bunun ui,aiiua bulunmasi beklenmez nk bunu benuen ba,kasi
ueneyimleyemez. Benuen ba,kasi benligimi ueneyimleyemez. Buna i-goi, i-
uuium, qualia, benlik, vs. hangi kaviamin tam uyacagini bu yaziua
konumlanuiiamasak ua boyle bii i goinn ue Kant'in metouu ile ve akil
yitmesinin izinuen giuileiek en azinuan iuuia euilebilecegini soyleyebiliiiz.

Kant'in kopeiniki ueviiminuen etkilenen Begel'in uzay ve zaman
konumlanuiimasinua hem kenuinuen onceki Newtoncu, Leibnizci, Spinozaci ve
Kanti uzay kaviamlaiinin sentezini hem ue Einstein'in uzay ve zaman
kuigusunun tohumlaiini bulmak mmknui. Begel Boga Felsefesi I Nekanik'te
,u sentezi sunai : " K%*+ 0-3"(I +* 3* %*$*0 0-3"(I @/().*(20* =-(".-0 +*02,.*(
'/>)0*32(9 0zayi ya ua ba,ka heihangi bii kaviami olu,tuian, onu kenuisinuen
ba,ka bii geieten ieten, uoguian, vaieuen, bii ba,ka kaviam yoktui. 0zay
kenuisiuii, kenuinue ve kenui iinuii, bu anlamua mutlaktii ve soyuttui. 0zay,
zaman ile, mauue ile, haieket ile, uuigunluk ile, ayiilmaz bii biilik iinueuii.
Zamani bii uoiunc boyut olaiak Kabul euen bii uzay ise hi ku,kusuz yalniza
iuhbilimsel tasaiimua vaiuii." (u.W.F.Begel, 1997)(p.7) Buiaua hem uzayin ayii
soyut bii kaviam olaiak vailigi hem ue uigei nesneleiuen ve hatta zamanuan
ayii ele alinamayacagi konumlanuiiilmaktauii. 0zay-zaman olaiak 4.boyutun ele
alinmasi ua buiaua kai,imiza ikmaktauii.

0zay iin Kant'in goi,leiine e,itli ele,tiiilei getiiilebilse bile zaman hakkinua
goi,leii iin genel olaiak uigei u,nilei ve bilim auamlaiinin ua ciuui bii
olumsuzlama getiimeuigi ve mouein fizik ile ue kismen geni,letiluigi
soylenebilii.

@#A(#BC)0DE=
Aiistoteles, A. B. (1996). <*$*0 L*=(*$29 Ankaia: Imge Yayinevi.
Bozkuit, N. (2u1u). LMHF9 Istanbul: Say Yayinlaii.
Einstein, A. (1926). 0zay ve Zaman.
Ekin, 0. (2u11). Is theie an absolute time. N-3",-?-O3- G-.#-B-(1u), S2-67.
u.W.F.Begel. (1997). P/4* G-.#-B-#" Q R-1*0"19 Istanbul: Iuea Yayinevi.
ueiei, N. (2uu9). L*0,O20 P80+*#29 Istanbul: Ileti,im Yayinlaii.
uott, }. (2uuS). S"0#,-"0 S=(-0"03- <*$*0 N/.7).)4)9 Ankaia: Aikaua, Yayinevi.
uieene, B. (2uu8). S=(-0"0 P/1)#)9 Ankaia: Tubitak.
}.Nahin, P. (2uu7). <*$*0 R*1"0-.-("9 Ankaia: Aikaua, Yayinevi.
Kant, I. (2uuu). T(/.-:/$-0*9 Ankaia: Tikiye Felsefe Kuiumu.
Kant, I. (2uu9). !(","U)- /B T)(- V-*#/09 Cambiiuge 0niveisity Piess.
W.Woou, A. (2uuS). LMHF9 Ankaia: Bost Yayinevi.