Voltaire

Candide ya da
ADAM YA YINLARI

Adam ve
Bu ilk 1984'te
ve st ste
Adam Birinci Nisan 2000
Kapak : Zeynep
Kapak Resmi: Turhan Seluk
OO.34.Y.0016.703
ISBN-975-418-561-1
ADAM SOK. NO. 17.80060 BEYOGLU
TEL: (0-212)29341 05 -2920947 (3 HAT) e-mail: adam@ada.net.trfAKS:(0-212)2934108
Voltaire

Candide ya da

eviren:
Server Tanilli
Resimleyen;
Turhan Seluk
i
i

olanca ...
S.T.
i
i
i
i
NSZ
Voltaire'in Candide'ini Trkeye yeniden
iindeyim.
Voltaire'i gerek var
XVIII. o bir
da odur. O devrin hemen
hemen btn onun eserlerinde de buluruz: zgr-
lkten ve dostudur.
Devrimi'nde, onun da byk var Voltaire,
somut reform nerileri getirmekle, soyut ve byk
varmaya Keyfi
tutuklamalara son verilmesi, ve lm
sularla vicdan ve d-
somut hedefleri
Ne kadar gncel bir yazar, diyeceksiniz.
yle.
Btn bir toplumun insan-
olarak bizler iin hele!
Voltaire deyince, akla Candide'i gelir XVII. yz-
Alman filozofu Leibniz'in, gerekten
gldren bir "Olabilecek en
yetkininde her en iyidir" der bu
filozof Voltaire Candide'de, Leibniz'in bu
le alayeder. bir felsefi yknn
Candide, szlk y-
rekli, bir eskilerin "safderun" dedikleri,
Leibniz'in bu bn bir
Neler gemez ki
"Olabilecek en iyisi"nde ne belalara
maz ki!
Voltaire Candide'e, hemen btn
ektiren tm ktlkleri sergiler birer birer.
kendisinden, ama daha ok dzenden kt-
lklerdir bunlar. Kitap,
9
bir son feodal dzenin ol-
kadar, olan kapitalizmin de.
ama bir tarih, bir sosyoloji eseri gibi daha gzel bir
dnya iin de elbette.
Kitapta biz de yk:
"Bahemize de gerek!" diye biter.
Candide, en gzel gereklerinden birini,
ycelten, stelik insanlardan can k-
t ve gtren bir istan-
da, bir Trk laflara,
havada ve gevezeliklere da en-
fes bir sz!
ikinci evirisi oluyor bu.
ilk eviriyi, Fehmi 1938
Elbet diliyle, bugn -bir lde- durumda bu eviri.
Candide'i, evrensel bu yeniden Trke-
ye bugiln
bu. Ne denli oldum, bilemem. Ama Voltaire'e
gerekten ok isterdim.
Bir onurdur, en byk onurlardan biridir bu nk!
Strasbourg, 1 1983
Server Tanilli
Sz. ..
Candide ya da iyimserlik'in bu drdnc Adam
evirinin 1994'te, byk do-
300. bir nc
iki byk yenilik
iin, onunla ilgili bir inceleme koy-
Ama byk yenilik, nl karikatrc-
mz Turhan Seluk'un resimlemesiydi.
ilk kez, o da bir Trk izgileriyle, bu dev
eserin yorumuna Candide'i evirmenin onuruna
bu onuru da
10
Her iki yenilik bu da sryor.
Daha ncekilerden tek romandaki
vermek ol-
du; da buydu.
Okurlar Candide'i, eski tarihlerde
ok daha fazla bir dnya
okuyacaklar; o yenilerinin
ni grecekler. birden glecekler; ama glerken, daha
gzel bir dnya da
Voltaire'in bir da budur insana.
buyurunuz, eviriniz
Strasbourg, 1 Eyll 1999
Server T
YA DA
STNE
Voltaire'in, XVIII. bu
yazar ve eseri iinde, trajedileri -he-
men hemen- btnyle okunup oynanmaz durumda bu-
gn; tarih stne da, -ne
denli halde, gn-
mzde o grmyorlar. Ne var ki, "fel-
sefi" roman ve ykler toplanan eserleri,
daki ilgiyi bugn de gryorlar okuyuculardan.
onlar gzde!
Bu roman ve yklerin, hangi
biliyoruz: Voltaire Berlin'e, Byk Friedrich'in git-
meden nce gelip yeniden saray evresinde, Versail-
les'da, bir sre iyi giderse de, gn gelir ne kendisi ra-
hat eder ne evresi. gzden
gider, Sceaux'da Maine serbest-
bir bu. hayal iin-
deki Zadig bir romanla bir yeni yol
aar kendisine. rnekleri "felsefi"
trde bir sz konusu olan.
konak okunup iin bu
eserlerle, Voltaire, iini dkmekte ve bu arada

O mm-
kn: Zadig (1747), Babouc (1748), Micromegas (1752),
Scarmentado (1756), Jeannot ile Colin (1764),
(1767), Eklk Adam (1768), Babil Prensesi (1768).
1759'da Candide ya da bu listedeki-
lerin en
13
Konuyu hemen ona getirmeden sr-
drelim.
ROMAN VE
Neydi bu roman ve yklerin?
Her birinin bir ana Zadig,
sergiler ve sorununu koyar ortaya;
Micromegas, top-
lumdaki Eklk Adam, ekono-
mik sorunlara Candide ise, bir
yergidir.
Bu tezli romanlarda hibir grlmez: Yazar,
ikinci derecede ve ykye,
gnn esinine gre yZlerce miz ah gldrr
Temalar, bir bir ve hare-
ketli servenleri boyunca genellikle; bylece,
celerin toplumlar stne bir as-
olur: Birbirinden pek rfler, inanlar, uy-
gzlerimizin nnde geit dururlar. Sonun-
da, btn bunlardan ders hep: ve
onun gelen bir
bir yerde yetersiz ve aresiz din-
lerin ktlkleri ...
Ne gibi bir hner yazar onlarda?
fikirlerin egemen bu felsefi roman ve
ykler, yk, hibir za-
man Dramatik olaylar, dolu diyaloglar,
bir ve ilgiyi srekli
tutarlar. Yazar, bizi bir diyara gtrmekten
ve servenlerle gzlerimizi bylemekten
yky srkleyip gtren yle derinleme-
sine zmlemesi abucak krokiler, gl-
drc karikatrler, bir para mekanik hareketleri
kahkahaya bunlar
ne var ki, birer fikri temsil edip sonunda ve insan-
sal tipler olurlar. Ancak, da var: Bu roman ve
renkli imgelemine, Voltaire'in zekft ve
mizahma yazar,
14
bin bir harekete geirmek zere, her zaman
bekler durur. Arada bizi da
okumaya bir gz ya da bir yolla-
mayla.
Voltaire'in roman ve ykleri bir zeka iin.
Bu roman ve ykler iinde ilk Zadig oldu .
. syleyen Zadig, hi
Voltaire'in kendisidir. Eser, gn gnne uymayan kralla-
agzl ve yoldan ra-
hiplerin bir yergisi ve Voltaire'in gelenlerin de
bir yksdr. stne ve
sz konusu oldukta daha da hale olan, Fel-
sefi "filozof"unu yeniden buluruz
Bu gzel zetleyebiliriz: Zengin ve bin bir
hner sahibi, Babilli bir gen olan Zadig, mutlu olmak iin
her sahip Ne var ki, nce
ekecektir: onu terk edip
evlenir; de sadakatsizlik gsterince, bu kez o
yol verir. Tutup bilimde aramaya koyulur; an-
cak, bilgece tehlikeye atar kendisini. Dnyada
mutlu olmak da zordur! Kibar aleminde mi
Bir olarak hapsettirir onu.
Tam
Nelere

kral Adaleti, bilgeli-
sanat zevki toplar; kralie de, sevecen bak-
kendisine. Zadig, mutlu yle hi de zor
inanmaya Ne var ki, felaket birden ul-
stne: Kralie Astarte'ye
yol aar. lanet ederek,
selameti kamakta bulur hemer... ne ki
rum, felaketim oluyor; gibi etseydim, on-
lar gibi mutlu olurdum" diye
Arap taciri Setoc'un klesi olur ve efendisinin dostlu-
dul kalan de
onlarla beraber adetine son verdirir ve,
sz insanlara, Yce gsterip sokar yreklerine. Ne
var ki, dinsizlilde ve mahkum edi-
lir; o da, Serendip ve onun pek ve-
15
ziri olur. Ancak, yeniden rahiplerce tehdit edilir; kaar tek-
rar ve Astarte'ye rastlar; kle eski kralie, Zadig
azat ettirir onu. duran Babil'e dn-
yeni seimi iin dzenlenen bir
Ne var ki, yeniden oyununu oynar:
olarak saf edilir ve o da umutsuzluk iine
tam o ki, dnyadan elini bir
kendisine:
na bu!
Her dzene sonunda: Zadig kralolur, As-
tarte ile evlenir ve mutludurlar.
Konu, ustaca olay, gizemli biimler
halinde, durur ve her bahsin sonunda,
zme Sarayda
olan yknn
krallara, para kilise
na, lkesindeki siyasal gelenek ve greneklere yergi
Blm). Onun Voltaire,
yani dinlerin
ileri srdkleriyle hibir ilgisi olmayan bir
(Deizm), belki en ekici biimde bu dile getir-
(XII. Blm): doldurmayan
lar yrtlen din yerilip alaya ve,
btn dinlerin stnde bir izilir:
"Grnmez bir hissediyoruz;
hepsi bu! Ondan teye bir bile Bu grn-
mez nedir, btn evreni kaplar kaplamaz bel-
li bir yerde midir midir, varsa hareket
edip etkiler? Btn bu bulmaya kalkmak,
bir gzpeklikten bir
Voltaire, Felsefe maddesinde, bu
konuya yeniden
Son olarak romanda, eski bir efsanesinden uyar-
lanan, dnyadan el etek yksnde (XX.
Blm) ise, Voltaire, Zadig'in de konusu olan
ve onun sorununa
Pope'un esinlenip Kibar Ale-
minden ile stne Deneme'ye Voltaire,
bu sorunla durdu hep; 1747'ye tarihle ilgili
incelemesi, kendi ve daha belli bir
16
bilince gtrdler onu. Bir dnya dzenine inansa da,
iyimserlerin, ve onun zerine getirdikleri ka-
dalga gemekten kendini alamaz; ve sz konusu
blmn bu metafizik "ak-
ve insan bilincinin hissettirir okuyucusu-
na.
Bu ktmserlik, gitgide byyecek ve Candide'de do-

Ancak, ondan nce bir konu daha var.
VE
sorunu, Ferney ncesinde
ralarda, zellikle Voltaire'i. soruya ara-
ile uz-

Leibniz, Pope, Wolf'a gre, "olabilir dn-
en iyisinde, her en iyi yani, yetkin
bir dnya yaratmayan -ki yetkin bir dnya
bir nitelik ortaya dnyaya bir de
ktlk Bu ktlk grp du-
ve ylesine ki her
ondan ok daha byk bir iyilik koy-

Neydi Voltaire'in bu
Voltaire'i her zaman sendele-
ten bir Felsefi Mektuplar'daki hemen hemen
btn yergiler, tarih stne tm eserleri bunu gs-
terir bize. Bununla beraber, ilk g-
nah gre "hepimizi kt ve mutsuz bir renge bo-
yamak" isteyen bir tepki olarak, Voltaire,
"insan olanak lde mutlu
kabul eder sren
bir Epikrclk dneminde, tam bir
mutluluk iinde bile
Ne var ki, bu "grece "ktmserlik"e
Voltaire.
Gerekten, Zadig'de (1747), hayal iindeki
ileri srlen ve
17
daha o zamandan.
Berlin serveninin ve tarihsel
Milletlerin rfleri ve Ruhu stne Deneme'sinde (1756),
Bossuet'nin tezini reddeder.
olaylar da, iten ben-
zer: Lizbon Felaketi stne Poem'inde (1756), iyimserle-
rin birbiriyle Son olarak,
Jean-Jacques Rousseau ile iine daha da
gelip girmesine yol aar: Candide (1759), kayra-
ve "her iyi bir reddi-
yedir.
iki Vol-
taire: 1730'a "iyimserlik"i, Pascal'a
gelir zellikle, ne var ki konusunda bir ka-
bu; yirmi sonraki "k-
tmserlik"i ise, Leibniz'e bir tepkisinin sonucudur.
Her iki durumda da, tek
dikilmektedir Voltaire.
Sonunda bir
cesaretini yitirmek
dursun, Voltaire, "yeryzndeki bizzat d-
zenlemeye" Mademki, hibir dn-
leyid bir te dnya kesin bir gvence vermi-
yor bize, -kendi iinde- ele ve
mutlu Bunu yaparken, o tut-
ve zevklerini yasaklamaya da gitmeyelim; nk,
felaket gibi bunlar da Her
yetkin ancak, insan soyunun iinde
durumu dzeltmek bize
yaymak; ticareti, sanayiyi
adaleti ve egemen bize

Felsefi bu; tarihle ilgili
eserlerinin sonundaki umut dersi de byle
Son olarak, Candide'in bitimindeki cmle de bu anlam-

"Bahemize de gerek!"
18

1755 Lizbon'da korkun bir deprem olur ve
binlerce l Bu arada, bilim ve felsefe
da bir velveledir kopar; birbirini iz-
ler .. ilerledike artan Voltaire, Leibniz'in
bir
grr olayda ve tutar, Lizbon Felaketi stne Poem'ini ya-
zar (1756). "Her iyi" syleyen metafiziki-
lere sulu susuz demeden her kol
gezen gsterir. Bir insan
dikilir. Sorar: Btn bu kt-
lklerin "zorunlu" kabul edilebilir mi? Evet denir-
se, iyilikle zgr
unutmak olmaz bu?
Voltaire: duyuyorum, ama evreni de seviyo-
rum." son dizelerinde da grlecektir: Volta-
ire, nnde, bize umudun -o pek za-
avuntusunu sunarak de, ahlak ynnden yerinde
bulmaz
Rousseau'nun stne Mektu-
bu'nda (1756), bu
Gerekten, can-
biimde dile Lizbon Felaketi stne Poem'e
Rousseau, hemen sz konusu eseriyle
verir. Metafizik kimi zaman yoksulla zengin
der Rousse-
au: bir beklerneyecek denli ektim
bu dnyada. btn ince ve
ruhun ve iyiliksever bir var-
-bir an olsun- gtremez beni. Duyuyo-
rum onu, ona, istiyorum, umuyorum ... Zafere
ve byklklerle olan siz, bir bollu-
gibi yle de olsa,
yeryznde sadece ktlk buluyorsunuz. Ya ben? Kim-
senin silik, yoksul, bir dertle peri-
bir insan olarak ben, zevkle
nyor ve her iyi ve yolunda gryorum. Ne-
reden geliyor bu Bizzat kendiniz
Siz ben umuyorum, ve her
19
bu umut, her bir getiri-
yor!"
Voltaire, bahane edip vermez.
759'da Candide ya da
bir iddianame olan eser, Rous-
seau'ya ve zellikle filozof Leibniz ile Wolf'un iyimser -
mezlerine bir Rousseau, onunla
kendisinin hedef incinecek ve ya-

Candide'in yol aan bunlar!
Nedir eserin felsefi
Kitap, yeryznde kkeni ve st-
ne byk bir "olaylar birikimi" ile verir.
Gerekten, eserde her blm, yeni biimiyle
bizi: Hesapta olmayan ktlkler olarak deniz
depremler; insanlardan, gelen
ktlkler klelik) hile ve do-
gelen ktlkler...
Metafizikilerin son trden
ktlkler bunlar!
Voltaire, eserinin bitiminde, bir pratik zm nerir
bize: Trk kyls, ktlerle
yz yze gelmemeyi, bir ekilmek"te
daha da nemlisi, daha mutlu olan maddi
ve manevi ilerlemelerin olarak, far-
kendi deneyimini getirip ro-
mana filozof: Kendi ocuksuluk,
dzeyindeki ve,
da, "bahesine bakmak" Ferney'e e-
Bu forml, kendi iine olarak yo-
daha insansal ve sosyal bir bu-
nun.
bizi bereketlendirmeye bahe, btn
bir
Voltaire, ktmserdir ancak, cesaretini yitir-
bir ktmserliktir bu; iinde,
ile ve ate-
onun.
Sanatsal nedir eserin?
Candide'le, felsefi roman
20
"Mutlu bir y m iindeydi gen Candide"
Gerekten, Zadig'de oldu-
daha Bununla beraber, yazar, bize hisset-
tirmeden, srekli merkezdeki ekip gtr-
meyi bir getirerek, mutluluk ve
felaket birbirinin servenleri
ve iinde uzak yerleri
rak, ve te-
zin gzlerden gizlerneyi bilir.
Bunun gibi, eserin kahramam Candide'in evresin-
de, ona eden bir nemli Pang-
loss, Martin, Cacambo. Candide'in kendisi de, psikolojik
daha zengin bir sergiler: ekingen ve
ama buna abuk fkelenen trdendir.
eser boyunca ete
brnr: Romanesk ve sonra, bir ira-
de kazamr ve pratik duyguya sahip olur gitgide.
Son olarak, Voltaire'in btn
yer bu Candide'dir. okuyucuyu
ve daha ilk kelimede onunla duygu ve or-
kurmada bir bu ve onun kaleminde an-
ve bulur.
Romanda,
Vestfalya'da, Baron Tunder-ten-tronk'un
mutlu bir iindeydi gen Candide: bir
geri; ama iyiyi ktden olduka edebiliyordu ... "
Aym Pangloss, Leibniz'in ve Wolf'un bir
mezi olarak, bir iinde bir iyimser-
lik "Nedensiz sonu ve stn-
de olabilir bu en iyisinde, Baron
Hazretlerinin olabilir en gzeli ve
nin de olabilir en herkesi hay-
ran biimde ... Bylece, her iyi
ileri srenler aptalca bir sz olurlar; her
en iyi sylemeleri gerekirdi nk." Candi-
de, Baron'un Matmazel Cunegonde'a olmamn da
heyecan iinde, bu gnlden
Ama ne Baron,
ve bir tekme- kovar Candide'i. O
andan iyimserlerin hayallerini altst e-
decek bir iddianame halinde bir dizi felaket olup
23
Candide, yle de olsa, Pangloss'un derslerine
srdrecektir; sadece felaketlerin ki,
fark edecektir bir gn.
Neler olur? Ama neler olmaz ki!
Zorla askere Candide, korkun bir
kaar ve Hollanda'ya geer. Orada, yeniden bulur Pang-
loss'u: Korkun bir burnu yok olup ve
oturan herkesin yrekli
bir Anabatist, ikisini; ve bir gn, tam da korkun
Deniz ol-
velinimetleri denizde Candide'le
Pangloss'un sadece bir caniyi
Her iki adam, cesetlerin ve oradan
oraya dururlar; elde olmadan syledikleri bir sz y-
znden, Engizisyon mahkum eder Pangloss
Candide'e gelince, geirildikten sonra
..
iyi olacak her
Candide, iki ldrmek zorunda ve
Amerika'ya kaar. Cunegonde'u terk eder elinde olmadan
ve Paraguay Cizvitlerinin orada,
bir ltfu olacak, albay, Cunegonde'un lmden
Ama, ne bir ve
Candide, deler ve bir nc kez katil olur.
Bir mutluluk eseri, Oreyon de elinden kurtulur
ve, elmastan olan "harikalar Eldorado l-
kesine gider. Oradan, bir hazineyle ykl olarak ve
smrgesi olan Surinam'da, korkun fela-
ketlere bir kleye rastlar. Birok terslikten sonra
Venedik'tedir; orada, -ve unut-
mak iin de karnavala kralla birlikte yemek yer.
geer Candide: Yolda, bir
mucize eseri ancak mahkum
Pangloss'u bulur yeniden ve azat edilmesini Cune-
gonde'uda bulur, geen felaketler sonucu irkin-
yle de olsa evlenir onunla ve teki
beraber bir kk Bir
gn, bir Trk kylsnden, "biz-
den byk kusuru, can kt ve
erdemini Her
24
trl metafizik evirerek, emekleri sa-
yesinde mutludur Pangloss, bulunup,
bylesi bir aralamaya da,
Candide, nl verir ve roman da yle biter:
"Bunlar gzel szler, ama bahemize de ge-
rek!"
KAYNAKLAR:
Lagarde, AndreIMichard, Laurent, XVIII. siecle, Bordas,
Paris, 1985.
Van Den Heuvel, Jacques, Voltaire dans ses contes, A. Co-
lin, Paris, 1967.
Van Den Heuvel, Jacques, Candide ou l'optimisme. La
princesse de Babylone et autres contes, Livre de Poc-
he, Paris, 1983.
Del FredericiVan Den Heuvel, Jacques/Helle Gouarc'h,
Jacqueline (Postface de Roland Barthes), Candide et
autres contes, Gallimard, Paris, 1992.
i
GZEL
NASIL BYTLD VE
NASIL KOVULDU ORADAN
Vestfalya'da, Baron Hazretlerinin
bir gen en gzel huylarla
bir ocuktu bu. Yzne ruhunu
bir geri; ama iyiyi ktden olduka
edebiliyordu. Candide(2) diye da bu yzdendi sa-
emektar hizmetlileri, Baron Hazretleri-
nin o yrede oturan iyi ve drst soylu bir
onun.
bu beyzade ile evlenmeyi hi de
nk beyimiz, birinci g-
ancak; daha nceki
ise, yitip
Baron Hazretleri, en gl beylerinden biriydi Vestfal-
ya nk, bir cmle ve pencereleri
Byk salonu bile, sslen-
KmesIerde kpeklerini ava
gtrrd; seyisleri, av it Ka-
papaz ise zel hazretin. Her-
kes, "Efendimiz" derdi ona ve ykler da g-
(1) Voltaire'in Almanca ile dalga gemek iin bir kelime
(ikinci blmdeki "Valdberghoff-tranbk-dirkdorff" da byledir);
nk, o dnemde, Voltaire ve daha birok kimse, "barbar" bir dil
olarak Almancaya (.n.)
(2) Candide (Kandit diye okunur), temiz yrekli, saf de-
mek (.n.)
27
lerlerdi.
yz elli libre olan Ma-
dam La Baronne, bu pek byk bir topluyor
ve kendisini gzlerde daha da ycelten bir grkemle yne-
tiyordu On yedi Cunegonde, gzel
renkli, tertaze, etli, ve istek Baran'un
her bir ocuktu
Pangloss ise, en ok sz geen Ve kk
Candide, ve btn bir iyi
niyetle dinlerdi derslerini onun.
Metafiziko-teologo-kozmolonigoloji(3) stne idi ders-
leri Pangloss'un. Nedensiz sonu ve stnde
olabilir bu en iyisinde, Baran Haz-
retlerinin olabilecek en gzeli ve
de olabilir en herkesi hayran
biimde
"Bunun trl derdi;
"nk, her bir ama iin her zorun-
lu olarak en iyi ama iindir. burun gzlk
iin bunun iin gzlklerimiz Bacaklar,
orap ve pantolon giymek iin o yzden orap
ve var. yontulmak, sonra da
yapmak iin meydana Efendimizin pek gzel
bir bu nedenledir; eyaletin en byk
baronunun en iyi yerde gerekir. Ve domuzlar da
yenmek iin btn bir domuz yiyoruz.
Bylece, her iyi ileri srenler aptalca bir sz
olurlar; her en iyi sylemeleri ge-
rekirdi nk." Candide, dikkatle dinliyor onu ve saf saf
btn bunlara; Matmazel Cunegonde'u
nst gzel buluyordu nk. Ancak, bunu ona sylemek
bir trl gremiyordu kendisinde. Baran Tun-
der-ten-Trank olarak sonra, ikinci
derecede Matmazel Cunegonde olmak, nc
derece onu her gn grmek ve drdnc mut-
da, en byk filozofu olan stat Pang-
loss'u dinlemek
(3) Leibniz'in sistemiyle alayetmek iin, Voltaire'in kelime
(.n.)
28
"Matmazel Cunegonde kk ormanda gezinirken, a-
n Doktor Pangloss'u, annesinin o pek cici,
pek kk esmer gzeli hizmetisine deneysel fi-
zik dersi verirken grd."
Gnlerden bir gn Cunegonde,
Park dedikleri kk ormanda gezinirken,
da Doktor Pangloss'u, annesinin o pek cici, pek uysal, k-
k esmer gzeli hizmetisine deneysel fizik dersi verirken
grd. Matmazel Cunegonde, bilimlere pek byk bir
ilgisi ve bu kesintisiz de-
nemeleri, soluk almadan izledi. Doktorun yeter nedenini,
nedenleri ve sonulan grd ve
bilgin olmak arzusuyla dolu ve kendisinin Candi-
de iin, Candide'in de kendisi iin yeter
eve dnd.
dnerken Candide'e ve Candi-
de de Cunegonde ona, bir sesle
dedi ve Candide de ne bilmeden onunla
tu. Ertesi gn, sonra masadan
Cunegonde'la Candide bir bu-
Cunegonde, mendilini yere Candide
mendili yerden Cunegonde, Candide'in elini hibir
ktlk tuttu, gen adam da gen elini,
byk bir yrek ama kendine zg bir
bir ve bir incelikle pt; dudaklan
gzleri alevlendi, dizleri titredi ve elleri Baron
Tunder-ten-Tronk Cenaplan bir geti-
ler ve, bu nedenle sonucu grr grmez, bir tekme,
Candide'i kovdular. Cunegonde
maz da Madam La Baronne kendisini. Ve olabi-
lecek bu en gzeli ve latifinde gmld
her ...
31
"Ertesi gn, sonra masadan
Cunegonde'la Candide, bir
.. "
34
II
ARASINDA
GELENLER
Candide, bu yeryz cennetinden kovulduktan sonra,
bir bir gzlerini ve kez ba-
ron en gzelini bu en gzeli-
ne dnp dnp bakarak, nereye bilmeden yrd,
yrd, yrd ... iki saban izi
da a susuz Kar, lapa lapa Candide, ertesi
gn ve yorgunluk-
tan bitkin, srklene srklene Valdberghoff-tranbk-dik-
dorff dedikleri kente zgn ve bir mey-
hanenin nnde durdu. Maviler(l) iki adam
onu grd. Bunlardan biri tekine, dedi,
gzel ve aranan boyda bir gen!" birlikte, Can-
dide'e ilerleyip, byk bir incelikle, davet et-
tiler kendisini. Candide de onlara, giden bir utanga-
ve ekingenlikle, "Baylar, beni ok
Ancak, kendi deyecek kadar param yok"
dedi. Mavilerden biri ona, "Ah dedi, sizin gibi gzel
ve sizin gibi olan kimseler, kesinlikle hibir pa-
ra vermezler. Boyunuz kadem parmak yok mu?"(2)
Candide, nlerinde "Evet, baylar, boyum o
(1) Prusya ordusuna mavi niforma asker toplayanlar denmek is-
teniyor. (Candide ya da 1756-1763 kapsayan Ye-
di (.n.)
(2) Friedrich-Guillaumme'dan Prusya krallan uzun boylu
askerler (.n.)
35
"
Askerler:
- Ah, hemen sofraya oturunuz, dediler.
yiyip demekle sizin gibi bir insa-
da asla nk insanlar,
ancak birbirlerine etmek iin
Candide:
- var baylar dedi; st at Pangloss da hep bu-
nu sylerdi bana. Her en iyi gryorum
ben de.
Biraz para kabul etmesini rica ettiler. Candide,
bir senet vermek istedi; kabul etmediler ve masaya ku-
ruldular.
- Kendisini candan bir kimse var
- Oh, evet! diye Candide; Matmazel Cune-
gonde'u yrekten seviyorum.
biri:
- dedi, candan sevip sevme-
sorduk.
Candide:
- dedi, hi sevrnem; hi grmedim kendisini n-
k.
- ne dediniz? Kendisi en gzelidir.
ielim!
- Memnuniyetle! dedi Candide ve iti.
Ona:
- yeter! dediler. siz
savunucusu ve' oldunuz. Talih yz-
nze gld ve
Hemen demir vurdular ve alaya gtrdler.
dndrdler, sola dndrdler, tfek tfek
indirttiler, ettirdiler, ayak
ve kendisine otuz sopa ertesi gn talimi biraz daha
iyi ve bunun iin yirmi sopa yedi; daha sonraki gn
on sopa yiyince, stn bir
ona.
dnen Candide, da bir kahraman ol-
bir trl. gibi
hayvan tr gibi insan trnn de bir
bir ilkbahar gn do-
36
bu en gzeline dnp dnp bakarak,
nereye bilmeden yrd, yrd, yrd ... "
istedi. Henz iki fersah ki, kadem
boyunda drt kahraman onu ve bir ha-
pishaneye Hukuksal hangisini
ni sordular kendisine: Btn alayca otuz kez
yoksa beynine on iki yemeyi mi?
zgr ve ne ne de
yemek sylemek bi-
rini semesi gerekiyordu. zgrlk denen vergisi sa-
yesinde otuz kez gemeyi alayda iki
gezintisi oldu nnde. Alay iki bin erden
du; ense kknden kuyruksokumuna bedenindeki
ve sinirlerin ortaya neden olan drt bin
darbesi demekti bu da. nc kez nn-
den geecekti ki, dayanamayan Candide para-
diledi ve bu ltfu elde etti; gzlerini ve
diz ktrttler. O geiyordu ora-
dan, edilenin suu bilgi bu kral, b-
yk bir deha sahibi Candide'in sylediklerine
dnya habersiz gen bir metafiziki oldu-
grd/ve her btn gazetelerin bir
ona. Usta bir cerrah, Dioskori-
des'in(3) ilalarla, Candide'i hafta-
da iyi etti. yle ki, sa-
Candide'in biraz derisi ve yryebi-
liyordu.
(3) sonra 1. Yunan hekimi; tuhaf reeteleriyle
n (.n.)
(4) Abarlar, birok kez kkenli bir halk;
Prusya II. Friedrich'e halindeki bir
yollamada bulunuyor Voltaire, da, II. Friedrich
oluyor (.n.)
39
III

NASIL VE NE OLDU
Hibir bu iki ordu kadar gzel, evik, parlak ve d-
zenli Trampetler, fifreler, obualar, davullar, toplar,
ylesine uyumluydular ki cehennemde bile bir
yoktu bunun. nce toplar, her iki taraftan bin ki-
devirdi; arkadan en iyisinin yz-
n kirleten dokuz on bin ortadan kal-
Sngler de, birka bin lmesi iin yeter ne-
den oldu. Tm, bir otuz bin lenlerin. Bir filozof
gibi titreyen Cahdide, bu kahramanca elinden gel-
iyi
Sonunda, ner iki kral, kendi Te De-
okuttururlarken, Candide, nedenler ve sonular hak-
iin bir yere gitmeye karar
verdi. len ve can insan zerinden ge-
ti ve en bir kye Ky, kl olup Bulgar-
kamu hukuku gre bir Abar k-
y idi Bir yanda, parampara
memelerinde
can te yanda, bir-
ka giderdikten sonra
son
"Bizi ldrn!" diye kol ve ba-
kafalar teye beriye. Candide,
(1) "Seni vyoruz, diye onu ve ondan
yolunda, Latince nl bir Kilise ilahisi (.n.)
41
bir kye abucak. ve Abar
kahramanlan da oraya Candide,
debelenen insan bedenlerinin zerine basarak ya da
geerek, so-
nunda. az buuk yiyecek, da Matmazel
Cunegonde Hollanda'ya
ancak, bu lkede herkesin zengin ve
Baron Hazretlerinin Matmazel Cu-
negonde'un gzel gzleri iin kovulmadan nce
yorduysa, burada da kendisine yle
kusu yoktu.
Kerliferli birok sadaka istedi; hepsi de, bu
srdrrse, iin bir
sylediler kendisine.
Daha sonra, bir byk iyilik ve
lik stne bir saat bir adama
ona ters ters
- Ne yapmaya geldiniz buraya? diye sordu.
Candide, alakgnlllkle:
- Nedensiz hibir sonu yoktur; her zorunlu olarak
en iyi ama iin Matmazel Cu-
negonde'un kovulmam, geirilmem ge-
rekti; de, kendi elimle
sizden istemem gerekiyor; btn bunlar trl ola-
diye

- Aziz dostum, dedi, Deccal(2)
yor musunuz?
Candide:
- kadar byle bir
ama Papa ister Deccal olsun ister benim yiye-
cek yok! dedi.
Beriki:
- O halde ekmek defol namus-
suz, alak, grmeyeyim bir daha! dedi.
pencereden da Pa-
Deccal bir bulundu-
(2) dininden iin, nce ortaya
(.n.)
42
O halde ekmek yemeye
defol namussuz, alak, grmeyeyim bir daha! dedi. .. "
gorunce, Candide'in bir oturak ..
din nerelere varabiliyor-
du!
Hi vaftiz Jacques bir Anabatist(
3
),
birine, iki ve tysz, ama ruhu olan
bir bu ve grd.
Kolundan tutup kendi evine gtrd Candide'i; te-
mizledi, ona ekmek ve bira verdi, eline de iki florin
turdu; hatta, Hollanda'da kendisinin Acem do-
kuyan bile istedi ona.
Candide, bu nnde hemen hemen secdeye va-

- stat Pangloss, bu dnyada her iyi
yere siyah pa1tolu ve sert-
ok, sizin yufka duy-
nk! diye
Ertesi gn gezinirken, Candide, yz sivilcelerle
l gzl, burnunun ucu si-
yah, genzinden bir ksrkle ve
her de bir tkren bir dilenci grd.
(3) XVI. ile XVII. zellikle Almanya'da ve Hollanda'da ya-
bir Protestan olan Vaftize, ancak erginlik ya-
izin sosyal ileri
da (.n.)
45
LV

FELSEFE HOCASI
DOKTOR PANGLOSS'A
NASIL RASTLADI VE NE OLDU
Candide, korkudan ok. erdemli Anabatist
Jacques'tan iki florini bu korkun dilenciye verdi. Ha-
yalet, ona dikkatle dkt ve boynuna
Candide, korkarak geri ekildi. Sefil adam, teki sefile:
- Ne dedi, sevgili Pangloss'unuzu

- Ne Siz, benim aziz Siz, bu kor-
kun halde! bir felaket geldi ki Niin
en gzelinde incisi,
heseri olan Matmazel Cunegonde ne oldu?
Panglos: .
- dedi.
Anabatistin gtrd onu ve biraz ek-
mek yedirdi. .
Pangloss kendine gelince, Candide:
- Peki dedi, Cunegonde ne oldu?
Pangloss:
- ld! diye
Candide, duyar duymaz bu sz, arkada-
bir kt bir sirkeyle Candi-
de'i Candide gzlerini
- Cunegonde demek Ah! en iyisi
Ancak, hangi ld? Yoksa
47
gzel tekmeyle
ld?
Pangloss:
- dedi. Bir kadar
geildikten sonra, Bulgar askerleri
savunmak isteyen Baron Hazretlerinin
Madam La Baronne para para edildi; e
de gelince,
stnde ne bir ambar, ne bir koyun, ne bir rdek,
ne de bir Ancak, bizim de cmz Abarlar
da, bir Bulgar senyrnn olan yap-
nk.
B u szler zerine yeniden Candide. Kendine
gelip de sylemek istediklerini syledikten sonra, Pang-
loss'u byle yrekler bir duruma getiren neden ve so-
nularla, yeter nedeni istedi.
Beriki:
- ki dedi; insan soyunun avutucusu, evrenin
koruyucusu, duygusu olan btn ruhu olan

Candide:
- Ne dedi; ben de kalplerin
ruhumuzun ruhu olan o Bana, bir ve
yirmi tekmeye maloldu. da
byle gzel bir neden, sizde bu denli bir sonuca var-

Pangloss'un oldu:
- Sevgili Candide! Madam La Baron Hazret-
lerinin gzel hizmetisi Paquette'i Cennetin zevk-
lerini onun ve ki, beni
cehennem yol O da
bu azaplarla belki bu yzden
Paquette'e, bu arayan ok
bilgin bir Kordliye

nk, pa-
paz bunu bir kontesten kontes de bir svari yz-
svari da bir markizden, markiz de bir
da birCizvit o da -
(1) Voltaire, frengi demek istiyor (.n.)
(2) Fransiskenler bir ye (.n.)
48
"Candide, gezinirken eski felsefe Doktor Pang-
lass'a .. "
Kristof Kolomb'un ar-
birinden Bana gelince, ben onu kim-
seye lyorum nk.
Candide:
- O Pangloss! diye pek bir
. cere! Bunu ilk mi?
. Byk adam:
- Asla! diye en iyisinde gerekli
bir nk Kolomb, Amerika
birinde, zehirleyen, hat-
ta kez onleyen ve yksek
ters bu ne
grecektik, ne de Sonra, da belirtme-
li ki, bugne bize zgdr bu hasta-
Trkler, Hintliler, Acemler, inliler, Japon-
lar, bu bilmiyorlar da, gelin-
ce bunu iin yeter neden bulunur. Bugn iin, bi-
zim devletlerin belirleyen ve ok iyi
namuslu askerlerden ordular-
da, bu hastalJk gz bir gsterdi; bir gerek-
tir ki, dzeninde otuzar bin
iki ordudan her birinde yirmi bin frengili var-

Candide:
- bu pek gzel! Ama sizi dedi.
Pangloss:
-:- dedi; param yok dostum. Ve hi-
bir de, para vermeden ya da senin yerine
para vermeden, ne kan ne de bir yap-

Bu szler zerine Candide verdi; gidip iyi y-
rekli Anabatist ve ona dos-
tunun durumu ylesine bir biimde ki,
adam, Doktor Pangloss'a el uzatmakta
ve kendi onu. Pang-
loss, bir gzyle bir oldu. ve
biliyordu. Anabatist Jacques, sayman
onu kendine. ay sonra, kendi ticari iin Liz-
bon'a gitmek zorunda iki filozofu gemisine al-
Pangloss, ona her kadar iyi an-
51
Jacques, bu da biraz bo-
olsalar gerek," diyordu, "nk, insanlar kurt
halde kurt oluyorlar(3). ne yirmi drtlk
top, ne de sng verdi onlara; oysa, birbirlerini yok
etmek iin toplar ve sngler Iflaslarla,
yoksun iin el koyan adaleti
de bunlar katabilirim."
Tek gzl doktor:
- Btn bunlar gerekiyordu, diye onu.
nk, bireylerin felaketidir genel yapan; yle
ki, ne kadar ok birey felakete her o denli iyi
olur.
Byle byle hava rzgar dn-
drt bir esmeye ve Lizbon
ki, korkun bir ge-
mi.
(3) filozofu Hobbes'un, "Homo homini lupus", yani "insan insan
iin kurttur" formlne yollama (.n.)
52
v
DEPREM
VE DOKTOR P ANGLOSS'LA
VE JACQUES'IN
GELENLER
Geminin yol sinirleri ve ters
ynde bedeni kaplayan o
maz korkuyla can tehlike-
den gte bile teki ise,
yor ve dua ediyordu. Yelkenler
ve gemi ortadan Elinden gelen
kimse kimseyi hi kimse komuta etmiyordu.
Anabatist, gvertede elinden manevra-
ya ediyordu. Birden, fkeli bir tayfa,
bir yumrukta yere serdi onu. Ancak, kendi yum-
ruktan ylesine ki, gemiden tepe st
paralanan bir
yrekli Jacques onun; gemiye
iin etti ve gayretin yznden
gz nnde denize denizde
lrken, bile tayfa. Candide bir an
grnen ve sonra hi sulara gmlen veli-
nimetini grd; denize atlamak istedi. Pang-
loss ona, Lizbon koyunun, bu Anabatistin iin
zellikle ortaya engel oldu. O bunu a
gemi tmyle ve Pangloss, Can-
(1) "Hibir denemeye bir Latince deyim
(.n.)
53
dide ve erdemli Anabatisti kaba
herkes ve her sulara gmld; Pangloss'la Candide'in
bir tahta zerinde yzerek
adam.
Biraz kendilerine gelince, Lizbon'a yrmeye
Ceplerinde birka
kurtulduktan sonra, bu parayla da

Kendilerine iyilik eden lmne
Lizbon kentine henz ki,
duydular(2). Limanda, deniz kaynaya-
rak ykseliyor ve demirli gemileri bile alev
ve kl ve evler
damlar temellerin zerine kyor ve temeller da-
erkek, oluk ocuk otuz bin insan
ezilip Gemici, alarak ve kfrede-
rek:
- Burada para var! diyordu.
Pangloss:
- Bu yeterli nedeni ne olabilir? diyordu.
Candide de:
- son gn! diye
Tayfa, birden; para bulmak
iin lme koydu; para buldu, oldu ve
itikten sonra evlerin stnde iyi
niyetli ilk llerin, can orta-
Ne var ki Pangloss, onu kolundan
di ve:
- Dostum dedi, hi de genel nede-
ne bulunuyorsunuz, bu

Beriki:
- Kafa ve kan! diye Ben denizciyim ve Batav-
ya'da Japonya'ya drt gezide, drt kez
(2) Voltaire, Lizbon'da 1 1755'te olan ve yirmi bin dola-
lmne yol aan korkun depremi demek istiyor
(.n.)
54
55
"Yelkenler direkler ve gemi ortadan
Elinden gelen ... "
Tam da buldun genel nedenin-
le!
Birka Candide'i kntyle
rtl bir halde Pangloss'a:
- Ne Bana biraz ekmek ve bul, lyorum, di-
yordu.
Pangloss:
- Bu deprem yeni bir diye geen
Amerika'da Lima kenti de
nedenler, sonular: Lima'dan Lizbon'a toprak
bir kkrt var hi
Candide:
- Hibir bu denli ancak, bi-
raz ve biraz da dedi.
Filozof:
- da ne demek? diye Bunun
savunuyorum.
Candide, kendinden geti ve Pangloss, bulu-
nan bir biraz su getirdi ona.
Ertesi gn, knt girip yiyecek bir bul-
az buuk kendilerine gelebildiler. Sonra, her-
kes gibi onlar da, lmden kurtulan
dindirmeye ettikleri bir-
ka Lizbonlu, onlara, byle bir felakette verilebilecek en iyi
verdiler. Sofra, ki pek hznlyd; davet-
liler, ekmeklerini; ancak Pang-
loss, trl avut-
tu nk diyordu, btn bunlar, olan en iyi-
leridir; nk, Lizbon'da bir varsa, bir yer-
de nk nesnelerin, yerde olma-
her iyidir nk.
Pangloss'un oturan, siyahlar boy-
lu bir Engizisyon grevlisi, incelikle sze Ve:
(3) 1637'de, bir HollandaImm Japonya'da Portekizlilerin
bir suikast O tarihten Hollan-
btn zellikle Japon-
ya'ya- ginnek da Japonya'ya girebil-
meleri iin, .Portekizlilerin dininden yemin etmeleri
ve gemiden inerken bunu gerekiyor-
du (.n.)
57
- Grlyor ki, ilk gnaha beyimiz; n-
k, her en iyiyse, demek ne oldu, ne de ceza-
dedi.
Pangloss, daha da incelikle:
- Efendimizin rica ederim, diye
verdi. nk, ve olabilir dnya-
en iyisine zorunlu olarak
Grevli:
- halde, beyimiz dedi.
Pangloss:
- Efendimiz beni af buyursunIar, dedi; zgrlk mutlak
zorunlulukla bir arada bulunabilir; nk, sonuta belli ira-
de ...
Pangloss, cmlesinin ki, grevli, ken-
disine Porto ya da Oporto veren ba-
bir
58
"Candide, kendinden geti ve Pangloss, bulu-
nan bir biraz su getirdi ona ... "
VI
DEPREMLERE ENGEL OLMAK
NASIL GZEL Y AKILDl
VE NASIL DVLD
Lizbon'un drtte n depremden sonra, lke-
nin tam bir nn almak iin,
halka, gzel bir yakma seyrettirmekten daha
etkili bir yol Koimbra niversitesi, byk bir
trenle, birka hafif
grnmn, engelolmada yzde yz
etkili bir karar verdiler.
Bunun iin de bilinen bir Biskaya-
ve bir piliyerken olan iki Portekizliyi
Yemekten sonra da, Doktor Pangloss ve me-
zi Candide, biri teki de onu onaylar biimde
iin Her ikisini, ke-
sinlikle pek serin iki odaya
Sekiz gn sonra, ikisine de san-benito(3) giydirip,
tren sslediler. Candide'in
ve san-benito'su, ters alevler ve ile penesi olma-
yan resimleriyle sslyd; ama Pangloss'un
da, peneleri de ve alevler dimdikti.
(1) Engizisyon uygulanan bir "Auto-da-fe" diye bili-
nir (.n.)
(2) Biskaya ilinde oturanlara verilen ad (.n.)
(3) Engizisyon dneminde, mahkum olanlara giydirilen giysi. Renkleri
ve zerindeki biimler, hkmolunan simgeliyor-
du.
61
Bylece olarak, bir tren halinde ok doku-
bir vaaz dinlediler; mzik pek gzel bir ilahi
izledi bunu. ilahi Candide, ilahinin ahen-
giyle dayak yedi; ile, asla yemek
iki adam ve Pangloss, adet da olsa
gn toprak, korkun bir grltyle yeniden sar-

Candide kan revan
ierisinde, heyecanla kendi kendine: olabilir dnya-
en iyisi ise, tekileri diyordu.
dayak yemekle neyse. Bulgarlardan da dayak ye-
dim. Ancak, ey benim aziz Pangloss'um,
Niin bilmeden, sizin da grmek
Ey benim aziz Anabatistim, en iyisi! Sizin
de limanda gerekiyordu? Ey Matmazel Cu-
negonde, incisi! Sizin de ini la-

Vaaz dinledikten, dayak yedikten, kutsan-
sonra, g bela ayakta durarak buradan
ken, bir kendisine ve:
- olunuz ve arkamdan geliniz, dedi.
62
VII
Y KADIN
NASIL ZEN
VE
NASILBULDU
Candide, kendine gvenini ama, ka-
bir yere yine de. yara
beresini iin kendisine bir kutu merhem verdi
ve yiyecek iecek olduka temiz bir yatak gsterdi;
da bir kat giysi ona:
- Yiyin, iin dedi; Notre-Dame d'Atocha, Mon-
senyr Aziz Antoine de Padoue, Monsenyr Aziz Jacques
de Compostelle olsun! tekrar
Candide, btn grdklerinden, ektiklerinden ve da-
ha ok da elini pmek iste-
di.

- plmesi gereken elim dedi. yine ge-
Merhemle kendinizi iyice yiyin ve uyu-
yun!
Candide, onca felakete de olsa, yedi ve uyudu.
Ertesi gn, ona getirdi, gzden
geirdi ve bir merhemle kendisi
Sonra getirdi. zeri yeniden
geldi ve getirdi. erte-
si gn de.
Candide:
- Kimsiniz? diyordu durmadan ona; sizin
63
nize kim koydu? Ya ben size bir iyilik yapabilirim?
hibirini bu
zeri yeniden geldi ve bu kez getirmedi.

- Benimle birlikte geliniz ve tek bir kelime sylemeyi-
niz, dedi. Candide'i kolunun ve
bir eyrek mil kadar yrdler. Baheler ve park-
larla tek bir eve k-
k bir Candide'i gizli bir
merdivenden bir odaya gtrd,
meli ipekle rtl bir kanepenin zerine Ve
gitti. Rya Candide; btn
bir ve ana da doyulmaz
bir rya olarak
Az sonra yeniden grnd yz peeli, giy-
sisi ssl, boyu bosu yerinde ve titreyen bir
glkle tl'tabiliyordu.
Candide'e:
- Bu peeyi dedi.
Gen adam korkarak peeyi Ne
o an! Matmazel Cunegonde'u
oydu evet, ta kendisiydi. Dizlerinin zld,
tek bir kelime syleyemedi ve dibine
Cunegonde da kanepeye kt. her ikisini de
diye alkoll sulara kendilerine geldiler,
birbirleriyle nce kesik kesik keli-
meler, sorular ve i ekmeler,
... daha az grlt sy-
leyip
Candide:
- dedi, siz misiniz? muydunuz? Sizi Por-
tekiz'de buluyorum! Demek Ba-
na filozof Pangloss'un yemin billah gibi,
mediler demek?
Gzel Cunegonde:
- hepsi dedi. Ancak, bu iki kaza, her
zaman ldrmyor
- Ama ve annenizi ldrmediler mi?
Cunegonde
- ki, bu dedi.
64
- Ya
- de ldrld.
- Peki, niin Portekiz' desiniz? Benim burada
mu Ve garip bir servenle beni bu .
eve getirttiniz?

- Btn size dedi. Ancak, n-
ce siz, bana o masum pckten ve
sonra gelenleri

Candide, derin bir uydu Cunegonde'a; ve
henz sesi ve titrek,
hala biraz duyuyor da olsa, andan
rak gelenlerin hepsini byk bir Cu-
negonde, gzlerini yrekli Ana-
batistin ve Pangloss'un lmne dkt; sonrada,
bir kelime ve gzleriyle kendisine
gibi bakan Candide'e syledi.
65
Ne bir o an! Matmazel Cunegonde'u
oydu, ta kendisiydi. Dizlerinin
zld, tek bir kelime syleyemedi ve
dibine .. "
VIII
CUNEGONDE'UN YKS
Tunder-ten-Tronk -o gzelim- Bulgar-
gndermekten haz
ben ve derin bir uykuya Bulgarlar, baba-
ve ve annemi ka-
dem boyunda iri bir Bulgar, bu grnm kendi-
mi grnce, gemeye beni kendi-
me getirdi bu, olan bitenin ola-

dim, Gzlerini oymak istiyordum bu kocaman
Kaba herif, izini bugn de
bir
Saf Candide:
- diye szn kesti. Grmek isterdim bu izi!
Cullt!gonde:
- Greceksiniz, dedi; ama devam edelim.
Candide:
- Devam ediniz, dedi.
Cunegonde, srdrd yksn: bir
Bulgar girdi, beni kanlar iinde grd; ancak as-
ker bozmuyordu. bu kaba herifin kendisi-
ne ve onu stmde ldrd.
Sonra, beni pansuman ettirdi ve bir esiri olarak karar-
gtrd. Birka ve
riyordum. sylemek gerekir ki, ok gzel buluyordu
. beni; ben de, bu pek ve cildinin de
ve beyaz
ve az felsefe biliyordu: Doktor Pangloss'tan ders
69
bemydi. ay sonra btn
ve benden de tutup Hollanda ve Portekiz'de ti-
caret yapan ve da ok Don
bir Yahudi'ye beni. Bu Yahudi pek
bana, ancak Bulgar askere direndi-
ok daha fazla direndim ona. Namuslu bir
bir kez geilebilir, ancak erdemi bu olaydan sonra da-
ha Yahudi, beni iin bu
evine getirdi. Bugne dnya zerinde Tunder-ten-
Tronk kadar gzel bir
bu kurtuldum. "
"Byk Engizisyoncu, bir gn beni ki1isede grd;
uzun da szd. Gizli be-
nimle bildirdi. gtrdler be-
ni; ona ailemin syledim; bir Yahudi'ye ait
ailemin dzeyinin ne denli bir
Beni monsenyre iin Don neride bu-
lundular. ve bir olan Don
kar, geldi bu neriyi. Engizisyoncu,
yakmakla korkuttu onu. Sonuta, benim Yahudi sinip pa-
oldu. gre, evle birlikte,
her ikisinin Pazartesi, ve cumartesi
gnleri Yahudi'nin, teki gnleri Engizisyoncunun
oldu. aydan beri sryor bu
ni syleyernem; nk, cumartesiyi pazara gece-
nin eski yasaya yoksa yeni yasaya
belirsizlik Bana gelince, bugne her ikisine de
direndim ve yle ki bundan da hep sevil-
dirn."
"Sonunda, deprem felaketinin yolunu ve
Don korkutmak Engizisyoncu efendimiz,
bir yakma treni dzenlemeye karar verdi gunn bi-
rinde. Beni de oraya ok iyi bir
yerde oturdum; dua ile geen
zamanda, bayanlara iecekler sundular. Yahudi-
nin ve evlenen o namuslu
da gerekten tiksindim; ancak, bir san-benito ile bir
Pangloss'un yzne benzer bir yz grnce duydu-
korkuyu ve anlatarnam. Gzlerimi
dikkatle grdm; bittim. Deh-
70
gzlerini
oymak istiyordum, bu kocaman Kaba herif, sol
izini bugn de bir .. "
hznn, ve son bu. Si-
gerekten daha be-
yaz, daha da Bu gr-
nm, beni ezen, kemiren btn duygulan bir kat daha
Kendi kendime: durunuz!" diye is-
tedim. Ancak sesim da bir yaran olma-
hem. Siz o yedikten sonra, "Sevgili Candide
ve bilge Pangloss, sevgilisi Engizisyoncu efendimi-
zin biri yz yemek, teki de
iin oluyor da Lizbon'da bulunuyorlar?" dedim kendi
kendime. Pangloss, bana dnyada her en iyi bir biim-
de yolunda zaman, beni haince
demek!"
bazen kendinden bazen
gszlkten lecek bir halde, annemin,
min ldrlmesi, Bulgar askerinin sap-
Bulgar
rezil Don Engizisyoncum, Doktor Pang-
loss'un sizi dvdkleri okunan o byk Mi-
serere ilahisi, hele hele sizi son olarak gn para-
pckle doluydu kafarn. Onca
felaketten sonra, beni size Tann'ya dua ediyor-
dum. size zen gstennesini ve ilk
buraya getirmesini syledim; de pek gzel
Sizi yenideI!. gnnenin, dinlemenin, sizinle
zevkini bulunuyorum.
pek benim de ok var. Yemek
yemekle
de sofraya getiler; yemekten sonra da, daha nce
zerinde gzel kanepeye oturdular. Evin efen-
dilerinden biri olan Don
haHL Cumartesi gnyd; Don kullanma-
ya ve gzel anlatmaya geliyordu.
73
i
i
i
i
"Birka ve ... "
i
~ # t . ~ ;
"Engizisyoncu efendimiz, bir yakma treni d-
zenlemeye karar verdi, beni de oraya onur-
Geen zamanda, bayanlara iecekler sun-
dular ... "
IX
CUNEGONDE'UN,
BYK
VE Y
GELENLER
Don Babil'deki beri
fkeli bir
- O dane! Ga1i1e'li kpek kan, dedi; Engizisyoncu bey
yetmiyor mu? Bu da seni benimle
sylerken, hep uzun bir hane-
ri ve da
Candide'in zerine Ancak, bizim iyi yrekli Vestfal-
elbiseyi zaman, bir de gzel
ekti, ne denli huylu biri de ol-
sa, Yahudiyi l olarak gzel Cunegonde'un di-
bine seriverdi.
Cunegonde:
- Aziz Meryem Ana! diye Ne olacak halimiz
Evimde bir adam var! Zaptiyeler gelirse
mahvoluruz!
Candide:
- Pangloss bu durumda g-
zel bir verirdi bize; byk bir filozof tu nk. O olma-
gre dedi.
pek ve
maya bir kk Saat,
gece sonra birdi; pazar gnnn
79
bugn ise Engizisyoncu
elinde bir dayak Candide'i, yerde yatan l-
y, Cungonde'u ve veren gr-
d.
Candide, geiriyordu o
bu aziz adam hi
Cunegonde'u da. has-
ldrmeye bir kez, sallanmaya gelmez."
Bu ve kesin oldu; ve Engizisyoncunun
kendine gelmesine zaman bedenine
gibi te yandan ve onu da Yahudi'nin ya-

Cunegonde:
- birinin daha geldiniz!
cak yerimiz aforoz edildik, son geldi. Siz
ki o kadar
da iki dakika ierisinde bir Yahudi'yle bir ldrebil-
diniz? dedi.
Candide:
- Gzelim, dedi, insan ve bir
de Engizisyonca zaman, kendisini tamyamaz

Sz ve:
- eyeri ve Endls var; Candide
ve var. Her ne
kadar bir tek stne oturabiliyorsam da, hemen
atlara ve Cadiz'e gidelim. en
var ve yolculuk da pek
zevklidir, dedi.
Candide, hemen eyededi. Cunegonde, ka-
ve Candide, bir otuz yol Onlar uzak-
Hermandad(1) eve geldi; Engizisyoncu Haz-
gzel bir kiliseye gmdler ve Yahudi'yi de kentin
Candide, Cunegonde ve
Sierra kk Avasena kenti-
(1) Hermandad olan XV. sonlann-
dan grlen bu
mcadele etmekti; XVIII. ise, yerel rol oy-
nuyordu.
80
ne(2) bile ve bir meyhanede

(2) Sierra Morena, gneyindeki bir orada, Avasena
bir kent de bulunmuyor.
81
i
i
i
i
Y a l k a d n
X
CUNEGONDE
VE KADIN
NE HALDE VARDILAR
VE NASIL
Cunegonde
- Kim benim Ne ile ge-
Ne Bana el-
maslar vereek Engizisyoncularla Yahudileri nerede bula-


- Ne dedi, dn bizimle Badajoz'da handa
kalan bir Kordliye ok
bir varmaktan korusun beni! Ancak, iki kez
girdi ve bizden ok nce yola
Candide:
- dedi, sevgili Pangloss bana, yeryzndeki nes-
neler zerinde btn ortak ve herkesin
her kez. Bu
Kordliye bize bitirecek kadar para
Demek, yle mi gzel
Cunegonde'um?
Cunegonde:
- bileyok! dedi.
Candide:
- Ne diye sordu.

- birini dedi; her ne kadar bir tek
stne oturabiliyorsam da, ben terkisine
85
binerim ve bylece Cadiz'e
handa bir Benedikten adam,
ucuza Candide, Cunegonde ve Lu-
sena, Lebriska ve geerek, Cadiz'e so-
nunda. Cadiz'de bir donanma Saint-Sacre-
ment kenti ve Portekiz kar-
birini sulanan Paragu-
ay'daki Cizvit hadlerini bildirmek iin bir-
likler Candide,
kk ordunun generalinin huzurunda,
ylesine gz doldurucu, evik, atak ve kabartan bir
Bulgar yntemiyle talim ki, bir piyade
verdiler kendisine;
Matmazel Cunegonde, iki ve Portekizli
byk Engizisyoncudan kalma iki Endls gemiye
bindi.
Yolculuk boyunca, Pangloss'un felsefesi zerine
kafa yorup durdular.
Candide:
- bir dnyaya gidiyoruz, diyordu; orada her
iyidir nk, itiraf etmeli ki, bizim
-maddi ve manevi- olup bitenlerden elde de-

Cunegonde da:
- Ben sizi btn kalbimle seviyorum, diyordu; ancak,
grdklerimden ve geirdiklerimden bugn deb-
yk korku iinde ruhum.
Candide:
- Her yolunda gidecek, diye bu yeni
denizi bile bizim denizlerinden
daha iyi; deniz daha durgun ve rzgarlar daha dzenli.
Olabilecek en iyisi bu yeni herhalde!
Cunegonde:
- diyordu; ama bizim dnyada ylesine mut-
(1) Yerlileri 1566 Pa-
ragua y' a Cizvitler, bu yerlileri 1604-1 607 kleci
panyollardan ve dayanan bir
cumhuriyet kurdular. Bu cumhuriyet, 1768
(.n.)
86
~ i.
!\ -......
"Knegond :
- Kim benim Ne ile ge-
Ne
suz oldum ki, iim hemen hemen umuda.
onlara:
- ne dedi; benim gelen
felaketleri grmediniz siz.
Cunegonde, bu szlere gler gibi oldu ve kendisinden
. daha mutsuz syleyen bu pek
bulu. -
Ve ona:
- Ne dedi. Bulgar geme-
dike, iki iki-
si gzlerinizin nnde ana ve
sevgililerinizden ikisini zerinde
grmedike, felaket konusunda benden bas-
hi sanmam; da ki,
iki gbekten beri belli bir ailede baran olarak
ve da

- Matmazel, diye verdi; benini ailemi bilmiyorsu-
nuz ve size gsterseydim byle ve
gecjktirirdiniz.
Candide'le Cunegonde'da derin bir merak
bu szler. da, onlara yksn.
89
XI
KADININ YKS
"Benim de gzlerim hep byle kan gibi ve
burnum byle eneme ve ben de
hep hizmetilik etmedim. Papa X. Urbanus'un(1) ve Palest-
rina prensesinin 14 yle bir sarayda
bydm ki, sizin btn Alman onun
ahm olamazlar ve benim giysilerimden bir teki btn Vest-
ve umutlar iinde, gzel-
ve yeteneklerim duruyordu gilden
gne. Yrek yakmaya bile
du. de ne Beyaz, gibi, Medicilerin Ve-
ns'nn gibi bir O ne gzler! O ne
kirpikler! O ne kara Gzbebeklerimin her ikisinde
de yle bir alev ki, evredeki gi-
bi, bile geride Beni giy-
diren ve soyunduran nmden arkamdan
kendilerinden geerlerdi ve bu yerinde olmak is-
terdi btn erkekler."
"Massa-Carrara(2) olan prensle
Prens de ne prens! Benim kadar gzel, ve ince-
likle parlak ile yanan bir prens.
ilk kez severse yle seviyordum onu;
kunlukla. bir trendi bu
ve grkemliydi. kesilmeyen oldu,
gsterili svari geitIeri operabufalar(3) temsil edil-
(1) X. Urbanus diye bir papa Voltaire, bilinen
bir pi sahibi gstermek istemiyor (.n.)
(2) Taskana yresinde bulunan, 1664'te ykseltilen
ve 1859'da da Piemonte'ye bir kent (.n.) -
91
di. Btn benim iin soneler birtanesi bile g-
zmde yoktu. son ki,
eskiden prensin metresi olan bir markiz, evi-
ne ikolata yemeye Prensim, iki saatten az bir za-
manda, korkun iinde ld; ama,
nemsiz bir bu. Benden daha fazla zilien annem,
umutsuzluk ierisinde, bu yerden bir sre iin ka-
istedi. Gaeta(4) pek gzel bir
malikanesi Roma'daki San-Pietro Kilisesi'nin mihra-
gibi bir gemisine bindik. Birden, Sale'1i<5)
bir korsan gemisi zerimize yrd ve borda etti. As-
kerlerimiz, askerleri gibi kendilerini savundular:
Hepsi birden diz kp ve korsanlardan
dilediler. Hemen askerleri
maymunlar gibi soyundurdular; annemi de, hiz-
meti beni de. Bu herkesi soyundur-
makta gsterdikleri el hayran olunacak bir
di. Ancak, beni daha ok biz ancak
koymaya izin bir yere par-
oldu. Pek tuhaf geliyordu bana bu t-
ren; insan, ilikesinden her
byle Az sonra ki, o yer-
lerimizde anlamak iin ya-
bunu. Denizlerde uygar uluslarda ok es-
ki zamanlardan beri bir adet Malta'da
yan din Trk ve erkeklerini tutsak
byle davranmaktan geri
rendim; hukukun asla bir ya-
bu."
"Bir gen prenses iin annesiyle birlikte Fas'a kle ola-
rak gtrlmenin ne denli bir size anlata-
. mam. gemisinde ektikletimizi gz nne geti-
rebilirsiniz. Annem henz genti; nedimelerimiz, hizmeti
btn Afrika'da rastlanamayacak kadar gzeldi.
(3) Kahramanlan ve konusu komedyadan sahne eseri (.n.)
(4) Latium'da deniz bir kent (.n.)
(5) Fas'ta, Atlantik bir kent (.n.)
(6) XII. kurulan bir ki, XVI.
Mslmanlara silah zoruyla savunmaya
verir kendini (.n.)
92
Bana gelince bir iim su idim, gzellik simgesiydim ve
ancak, uzun srmedi Massa-Car-
gzel prensi iin olan bu korsan-
zorla elimden. Bana onur sanan
ren bir zenciydi bu. Palestrina prensesi ve ben ok gl
ki, Fas'a gelenlere dayana-
bildik! Ama geelim, bunlar o denli genel ki, szn
etmeye bile
"Fas'a kan gvdeyi gtryordu.
rator Mevlay elli ve her birinin de
bir hizbi Siyahilerin siyahilere, siyahilerin
melezIerin melezIere verdik-
leri, elli i demekti bu da. her
sinde srekli bir olanlar."
"Karaya ayak basar basmaz, bizim
olan bir zmrenin siyahileri, ganimetIeri ellerinden al-
mak iin Elmas ve sonra, en
bizdik. yle bir oldum ki,
Avrupa ikliminde asla Kuzey kavimlerinin
o denli Afrika'da duyu-
lan bilmezler onlar.
kan yerine st olsa gerek; Atlas
lkelerde ise ve
yordu. kime iin, o yrenin
ve iin-
de Bir Magripli, kolundan
min, da sol kolundan tuttu;
bir Magripli asker annemin bir bizim kor-
sanIardan biri de teki
hemen hepsi, byle drt asker durdu
bir sre. Bizim beni;
elinde tutuyor ve isteyenle-
rin hepsini ldryordu. Sonunda, bizim ve
annemi, iin canavarlarca para-
ve olarak grdm.
olan tutsaklar, tutsak alanlar, askerler, tayfalar,
siyahiler, beyazlar, melezler ve son olarak bizim
(7) 1672-1727 hkm kadar ynetim-
deki da Fas (,n.)
93
herkes ldrld ve ben de bir ceset
stnde can bir halde gibi bu tr
sahneler, Muhammed'in vakit namaza uy-
makta kusur edilmeyen yz bir toprak
zerinde geiyordu."
"Bin bir glkle, bu ller kur-
tuldum ve srklene srklene, bir
bulunan byk bir portakal kadar git-
tim; korkudan, yorgunluktan, umutsuzluktan ve
bitkin, Az sonra yorgun
kendilerini ok benzeyen bir uykuya
verdiler. lmle gszlk ve duygusuzluk
zerimde gidip gelen bir beni
fark ettim. Gzlerimi iini eken ve ara-
"Ah! olmak ne kt ... " diye gzel
yzl beyaz bir adam grdm."
94
"Bu herkesi soyundurmakta gsterdikleri el
hayran olunacak
XII
KADININ

"Anadilimi duymaktan ve
kadar, bu sylediklerinden de
daha byk felaketlerin syle-
dim ona. Birka kelime ile gelenleri kendi-
sine ve yeniden bitkin Beni bir eve g-
trd, bir yiyecek verdi, bana hizmet etti,
avuttu beni; benim kadar gzelini ve
hi kimsenin ona geri bir yoksun ol-
ne denli "Napoli'de
ben," dedi; "her orada iki bin
ederler; bu yzden lr, sesleri
nn seslerinden daha gzelolur, da gidip devlet y-
netirler(l). Benim da byk bir uygu-
ve Palestrina prensesinin kilisesinde oldum."
. Ben:
- Annemin! diyt;:
O
- Annenizin mi? dedi. Siz benim ka-
dar ve sizin gibi daha o zamandan
belli o gen prensessiniz demek?
- Ta kendisi! Annem de, drt yz tede, bir sr
cesedin parampara
gelenlerin hepsini o da bana kendi
geenleri hikaye etti ve kendisinin, bir
(1) Voltaire, olan Farinelli'ye (1705-1782) yollamada
bulunuyor. nce nl bir sonra da VI. Ferdi-
gzdesi (.n.)
97
devletince bir yapmak zere Fas nezdine na-
Bu Fas
na barut, top ve gemi verilecek, o da teki ti-
caretini mahvetmek iin onlara edecekti(2). Bu na-
muslu grevim bitti, dedi; Seuta'da gemiye bi-
sizi de Ah! olmak ne
kt ... "
"yle ki, dkerek ona te-
ettim. Beni gtrecek yerde Cezayir' e g-
trd ve o eyaletin beyine Daha beye
Afrika, Asya ve veba(3) Cezayir'de de
gstermeye
- Matmazel, deprem grdnz, ama hi vebaya yaka-

Cunegonde:
- hi dedi.

- bir depremin ok stnde bir
kabul ederdiniz, diye srdrd
Afrika'da pek bu ben de
bir zaman iinde, ve
hemen her gn geilmenin, annesinin drt bir para-
ya ve ve
sonunda Cezayir'de vebaya yakalanarak lmenin,
on iin bir gznzn
nne getirebiliyor musunuz? Ne var ki, lmedim. Ancak,
benim Cezayir beyi ve hemen btn
ldler.
"Bu korkun ilk geince, beyin klele-
rini Bir tacir beni ve Tunus'a gtrd;
orada da bir taCire o da tuttu, Trablusgarp'ta bir
tacire devretti; Trablusgarp'tan

Duf'a. SonunCla, bir yenieri beni o da,
(2) (1701-1714) Portekiz Fransa'ya Mevlay
Voltaire, ona yollamada bulunuyor
(.n.)
(3) Yz binlerce lme yol aan, 1720-1721 vebaya yollama-
da bulunuyor Voltaire (.n.)
98
'''Beni ita/ya'ya gtrecek yerde Cezayir'e gtrd ve
o eya/etin beyine s t t ... "
savunmak iin emir az
sonra."
"Kibar bir adam olan btn saray
gtrd ve Palus-Meotides(5) yirmi askerle iki
gz kulak kk bir kaleye
di bizi. Rus ldrld, ama onlar da bizimkilerden
.. bir O ldrdler. Azak, ve kan iinde ve
ne ne de ocuk denildi; kala kala bizim kk kle-
miz bizi a dize getirmek istedi.
Yirmi yenieri, asla teslim olmamaya ant
son izgisine kadar ve sonunda, verdikleri sze
ihanet etmekten iin tutup bizim iki
yemek zorunda gn sonra da ye-
meye karar verdiler."
"Pek dindar ve yufka yrekli bir gzel
bir vaaz vererek bizi btnyle ldrmemeye er-
dirdi: her birinin kaba etinden bir para
kesip, ok gzel bir yemek gerekirse, birka gn
sonra yine bu kadar et daha bulabilirsiniz; Allah, bu
nizden sizden kalacak,
cek! "dedi. /
"ok gzel bir yenierileri
Bize bu korkun yeni snnet edi-
len ocuklara srdkleri bize de srd. l gibiy-
dik hepimiz."
"Yenieriler, kendilerine henz
ki, Ruslar dz gemilere geldiler; bir tek
yenieri Ruslar, duruma dikkat
bile etmediler. Her yerde bunlar-
dan ok usta olan biri, bizi,
iyice bana nerilerde
nu Hepimize, gerekti-
syledi; birok bu gibi
ve bunun bir bi-
zi."
yrmeye Mosko-
va'ya gnderdiler. berii olarak kulla-
(4) Karadeniz bir Trk kenti; 1695-1696 Byk
Petro ve (.n.)
(5) Azak denizinin eski (.n.)
101
nan ve gnde bana yirmi vuran bir boyara
Ancak, iki sonra, saray otuz bo-
yarla birlikte bu soyluyu da ldrdler. Ben de
bu servenden,
uzun zaman Riga'da, sonra Rostof'ta, Visinar'da, Leip-
zig'de, Kassel'de, Utrecht'te, Leyden'de ve Rotterdam'da
meyhane Bir
hi unutmayarak, bir halde, sefalet
ve rezalet ierisinde Yz kez
tedim; ancak, daha seviyordum Bu gln
en biridir belki; nk, hep
yere atmak bir yk srgit istemekten
daha aptalca bir var tiksinmek, ama
yine de ona olmak; sonunda, yiyip yutun-
caya bizi kemirip tketen bir
beni gezip lkelerde ve hizmet
meyhanelerde, kendi tiksinen bir
insan grdm; ama yznden,
na isteyerek son veren ancak on iki
zenci, drt drt Cenevreli ve bir de Robek bir
Alman profesr(6). Sonunda, Yahudi Don
hizmeti oldum: 0, beni sizin koydu gzel
zelim; ben de sizin ve kendiminkiler-
den ok sizin geenlerle ilgilendim. Beni
ve bir gemide gidermek iin yk
anlatmak adeti kesinlikle
sz etmezdim size. Matmazel, deneyim sahibiyim,
kendinize bir edininiz, her yol-
cuyu kendi yksn anlatmaya
ma lanet etmeyen, kendi kendine ok kez
en mutsuzu sylemeyen birini bacak-
tutup denize beni!"
(6) Robek: Kalmar'da 1672'de bir yazar. sevme-
nin stne sonunda, 1739
kendini suya atarak son verdi (.n.)
102
XIII

GZEL CUNEGONDE
Y KADINDAN
NASIL AYRILMAK ZORUNDA KALDI
Gzel Cunegonde, yksn dinledikten
sonra, o ycelikte ve bir insana gsterilmesi gereken
btn gsterdi. neriyi kabul etti; tm
ile geenleri anlatmaya Candide ile Cu-
negonde, sylediler.
Candide:
- Bilge Pap.gloss'un, olarak bir
zerinde elde
ve denizleri kaplayan maddi ve mane-
vi ktlkler zerine, kim bilir ne denli gzel syler-
di bize. Ben de, nnde kimi bulu-
nabilecek kadar yeterli gc kendiinde grebilirdim herhal-
de, diyordu.
Her yolcu, geenleri gemi de iler-
Hyordu. Buenos-Aires'e Cunegonde,
Can di de ve valisi Don Fernando
raa y Figuera y Maskaranes y Lampurdos y gr-
meye gittiler. Bu soylu bu kadar fazla bir in-
sana derecede gururluydu. Erkeklerle pek soylu
bir kmseme ile de burnu ha-
vada, sesini o denli ykseltiyor, ylesine tepe-
(1) Voltaire'in, kimi okumalanndan elde adlardan uy-
dunna bir (.n.)
103
den bakan bir yle byklenen bir havaya
brnyordu ki, selam veren herkes dvmeye niyetlenirdi
onu. severdi. Cunegonde, ka-
dar bir gzellikte grnd gzne. Candi-
de'in olup sormak oldu. biimi,
Candide'i sylemeye cesaret
edemedi, gerekten de
da syleyemedi, de nk. Bu gibi yalan-
lar, eskilerin pek yeniler iin de
olabilir idiyse de, Candide'in rtbas etme-
yecek kadar Ve:
- Matmazel Cunegonde evlenmek onurunu
verecektir bana ve ltfunda
efendimizden istirham ediyoruz, dedi.
Don Fernando y Figuera ya Maskaranes y
Lampurdos y Suza burarak gld ve yz-
Candide'e, gidip denetlemesini buyurdu. Can-
dide uydu emre; vali, Cunegonde ile Ona ilan
etti ve ertesi gn Kilise huzurunda ya da gnlleri is-
terse yle evleneceklerini belirtti. Cunegonde d-
ve karar vermek iin on
izin istedi.
Cunegonde'a:
- Matmazel, dedi, iki belli ama, cebinizde
yok; Gney ok gzel
olan en byk soylusunun olmak sizin bir
konu; her meydan okuyan bir kal-
mak size mi Bulgarlar getiler; bir Yahudi
ve bir Engizisyoncu ilginizle Felaketler, insa-
na hak verir. syleyeyim, yerinizde vali ile
evlenmekte ve Candide'in
lamakta
byle ve deneyimlerin
limana kk bir geminin
grld; bIr sorgu ile zaptiyeler gemide. Olan
biten de zetle:
(2) Tevrat'ta, Hazreti Sara'dan bahsederken karde-
der. Voltaire, buna (.n.)
104
"Gemi, Buenos-Aires bile. Gemiden,
bir sorgu ve byk engizisyoncunun
katillerinin sylentisi .. "
Candide'le apar topar kaarken, Cunegon-
de'un ve mcevherlerini, Badajoz kentinde, o
yerill Kora-cmye Bu
papaz, mcevherlerden bir kuyumcuya satmak is-
tedi. Tacir, byk Engizisyoncuya ait .
Kordliye nce ol-
o yolu da gs-
terdi. Cunegonde'un ve Candide'in her-
kes biliyordu. izlediler zaman yitirme-
den bir gemi gnderdiler. Gemi, Buenos-Aires
bile. Gemiden, bir sorgu ine ce-
ve byk Engizisyoncunun katillerinin sylenti-
si kadm,
olan her grd.
Ve Cunegonde'a:
. - dedi, ve korkacak bir de yok; b-
yk Engizisyoncu efendimizi ldren Siz ki,
sizi seven vali, size kttilk etmelerine" izin vermeyecektir.
dedi.
ve:
- dedi; yoksa bir saat sonra
Yitirilecek bir saniye bile yoktu. Ama Cunegonde'dan
insan? Ve nereye
(3) Saint-Franois olan YenIerinin ve bi-
imi ile ilgili olarak, bu tarikattan birbirine nl e-
yollamada bulunuyor Voltaire (.n.)
107
XIV
CACAMBO'YU
P ARAGUA Y
NASIL
Candide Cadiz'den, ve smrgele-
rinde benzeri ok grlen bir T-
kman'da(l), bir melezden olan eyrek bir
yol'du bu.
Kilisede kilise posta-
askerlik ve bir Cacambo idi
Ve efendisini pek seviyordu; ok iyi bir efendi-
si nk. Hemen iki Endls eyerledi:
- Haydi efendim, dedi,
Y ve bakmadan
Candide, dkt:
- Oh! Sevgili Cunegonde'um. Vali beyin
sizi gidecek miydim? O kadar uzak-
lardan Cunegonde, ne
Cacambo:
- Ne olacaksa olacak, dedi. hibir zaman g-
lklerle
Candide:
- Nereye gtryorsun beni? Nereye gidiyoruz? Cune-
gonde'suz ne diyordu.
Cacambo:
- Cizvitlere gidiyorsunuz; gidelim, on-
larla yan yana olduka sizi onla-
lkesine Bulgar yntemiyle
bilen bir iin pek sevineceklerdir;
(1) Bugnk Arjantin'de bir kent (.n.)
109
byk bir servet edineceksiniz; insan bir yerde bu-
bir yerde bulur onu. Yeni grmek
ve yapmak pek byk bir zevktir, dedi.
Candide:
- Demek, daha nce de Paraguay'da bulundun, yle
mi? dedi.
Cacambo:
- Evet yle! dedi. Assompsion kolejinde Ca-
diz'in kadar, Los Padres(2) ynetimini de
hayran olmamak elde he-
men hemen yz fersahtan fazla otuz eyalete
Los Padres, her sahibidir orada,
ise hibir yoktur; ve adaletin bu. Ken-
di Los Padres'ten daha bir
grmyorum: Burada ispanya ve Portekiz
ama tutar Avrupa'da
burada ldrrler, amaMadrid'de on-
cennete gnderirler. Bu beni hayran
ilerleyelim! En mutlusu Kendileri-
ne Bulgar yntemiyle bilen bir yzba-
da olacaklar Los
Padres!
ilk Cacambo, ilerleyen
bir komutan
syledi; byk bildirildi;
bir subay, haber vermek iin
Candide ile Cacambo'nun nce ellerin-
deki iki Endls el koydular. iki iki,
askerin boynuzlu takkesi, cb-
besini belinde sngs elinde ola-
rak, br uta komutan bulunuyordu. Bir verdi; he-
men yirmi drt tane asker yeni gelenleri Bir a-
onlara beklemeleri onlarla ko-
muhterem herhangi bir is-
panyol'un ancak kendi yce ve l-
kede saat izin sy-
ledi.
(2) Los Pa<Jres: Cizvit dile ,getiren bir terim
(.n.)
110
Cacambo:
- Peki, muhterem nerede? dedi.

- Kilisede ayin sonra geit trenine gitti; ve
siz de, ancak saat sonra pebileceksiniz
diye
Cacambo:
- Ama, dedi, benim gibi len
panyol muhterem Papaz
beklerken biraz bir yiyemez miyiz?
hemen bu szleri komutana anlatmaya gitti.
Bu soylu
- olsun Mademki konu-
onunla; kameriyeye getirsinIer, dedi.
Hemen Candide'i, ve renkli mermer stun-
larla, sinekil betavukla-
ve en az grlr kafeslerle ssl,
bir odaya gtrdler. kase-
ler ierisinde nefis bir yemek
tahta anaklarda ye-
mek yerlerken, muhterem rahip komutan kameriyeye gir-
di.
Dolgun yzl, olduka beyaz, gzel renkli, kal-
al, grkemi
yerinde, ok gzel bir genti bu. Ancak ne bir
yol'un, ne de bir Cizvit'in benziyordu. Candide'le
Cacambo'ya, el silahlarla Endls geri
verdiler. Cacambo, kameriyenin bir beklenmedik
olaydan iin, gzleri hep onlarda, atlara yulaf ye-
dirdi.
Candide, nce cbbesinin pt, son-
ra da sofraya oturdular. Cizvit, Almanca olarak:
- Demek ki dedi.
Candide:
- Evet, muhterem rahibirn, dedi.
Her ikisi de, bu szleri sylerken, dizginleyemedikle-
ri sonsuz bir ve heyecanla birbirleri-
ne.
Cizvit:
- Peki, neresindensiniz dedi.

Candide:
- Pis Vestfalya eyaletindenim, dedi; Tunder-ten-Tronk

Komutan:
- Aman Tannm! olur? diye
Candide:
- Ne mucize! diye
Komutan:
- Yoksa siz misiniz? dedi.
Candide:
- Olamaz bu! dedi.
Her ikisi de st oldular
ve gibi
Candide:
- Demek muhterem rahibim sizsiniz! Siz ha, g-
zel Cunegonde'un siz ha!
Siz ha, Baron Paraguay'da Cizvit, siz ha!
sylemeli ki, pek bir bu dnya! Ey Pang-
loss! Pangloss! Ne denli olsay-

Komutan, kesme kristal kaseler ierisinde iki
zenci klelerle, ve
nace'a(3) bin kez etti. Candide'i
yzleri
Candide:
- Cunegon-
de'un size sylersem, daha fazla
racak,. duygulanacak ve kendinizden geeceksiniz, dedi.
-Nerede?
- Buenos-Aires valisinin ve ben
size geliyordum.
Bu uzun her ke-
lime, stne ekliyordu. Olanca
dillerinin stnde uuyor, dikkat kesiliyor ve gz-
leri Alman iin, muhterem
(3) 1534'te Cizvitler kuran de Layola (.n.)
112
"Komutan:
- Aman diye
Candide:
- Ne mucize! diye .. "
beklerken uzun zaman sofrada ve ko-
mutan, sevgiliCandide'ine syledi.
115
xv
CUNEGONDE'UN
NASIL LDRD
ve
o korkun gn, mrm olduka
Bulgarlar ekilince, sevgili ve anne-
mi, beni, olan iki hizmetiyi ve k-
k iki fersah bu-
lunan bir kilisesine gmmek zere, bir arabaya koy-
dular. Bir Cizvit zerimize kutsal su serpti; korkun derece-
de tuzluydu su; birka gzlerime papaz, gz-
grd: Elini ze-
rine koydu ve onun duydu; grdm ve
nc sonunda yaram belli Pek gzel ol-
biliyorsunuz sevgili Candide'im, daha da
tim; o yzden, yneticisi muhterem papaz
Krust(1), ok bir dostluk kurdu benimle. Bana
mez elbisesi giydirdi; bir sre sonra da Roma'ya gnde-
rildim. Byk Cizvit'in, gen Alman Cizvitlerinden
acemi erlere gereksinmesi Paraguay
az Cizviti kabul ederler; s-
tnlklerini
daha ok. Muhterem Byk Papaz Hazretleri, beni bu
da yetenekli grdler. Bir bir Troliyen
ve ben yola Buraya bir ikinci diyakosluk
ve bir bugn hem
albay, hem de askerlerini sertlik-
le aforoz edilip yenildiklerini size sylemek iste-
rim. buraya bize etmeye gnderdi sizi. An-
(1) Voltaire, 1754'te Almanya Colmar'dayken, bu Alman Cizvi-
tiyle (.n.)
117
cak, sevgili Cunegonde'un Buenos-Aires Valisi
mu?
Candide, yemin ederek, hibir bu denli ol-
syledi. yeniden akmaya Ba-
ron, Candide'i pmekten "karde-
diyordu ona:
- "Ah! Sevgili belki ikirniz birlikte ye-
nerek kente. girip Cunegonde'u kurtarabiliriz!
dedi.
Candide:
- Benim de btn bu; nk, ev-
lenmek niyetindeydim, yine de umuyorum bunu, dedi.
Baron:
- Siz ha, kstah! iki gbek soyu belli olan hem-
evlenmek
sunuz? Bylesine izmeyi bir niyetten sz etmeye ce-
saret sizi ok buluyorum! diye

Bylesi bir donakalan Candide:
"Muhterem Pederim, btn bir araya
gelse umurumda bir Yahudi'nin ve bir
Engizisyoncunun ekip ok
borludur bana, benimle de evlenmek istiyor. stat Pang-
loss, sylerdi bana hep;
nizle mutlaka ben de, dedi.
Cizvit Baron Tunder-ten-Tronk:
- Peki grrz, edepsiz! dedi. zamanda,
tersi ile de vurdu.
Candide, hemen ekti, kadar Cizvit Ba-
ronunun ancak, stnde e-
ker ekmez koyuldu: "Ne dedi; es-
ki efendimi, dostumu, ldrdm;
en iyi benim, ama daha ka-
ve iinde
iki tane de papaz var."
Kameriyenin nbetilik yapan Cacambo
Efendisi ona:
llS
"Cizvit Baran Tunder-Ten-Trank:
- Peki grrz, edepsiz! dedi. zamanda,
tersi ile de vurdu ... "
- bize satmak
kusuz kameriyeye girecekler, elde silah lmeliyiz, de-
di. __-
Byle birok olaylar olan Cacambo, kendini yi-
tirmedi; Baronun Cizvit cbbesini Candide'e
giydirdi; lnn takkesini de Candide'e verdi ve ata
-bindirdi onu.
- Drtnala gidelim efendim; sizi emirler vermeye giden
bir Cizvit sanacak herkes;
biz de oluruz.
Cacambo, bu szleri syleyerek ve "Yol
verin, muhterem Albay Pedere, yol verin!" diye
umaya
121
XVI
KIZ, MAYMUN
VE OREYON ADLANDIRILAN
YABANLARLA,
YOLCUNUN GELENLER
Candide'le Ordugahta, henz hi
kimse Alman Cizvitinin bilmiyordu. Ca-
cambo, ekmek, ikolata, jambon, ve biraz da
Endls yolunu izini
bilinmez bir lkeye Sonunda, yer yer
gzel bir nlerine. Bizim iki
yolcu Cacambo, efendisine yemek yemeyi
nerdi ve nce kendisi
Candide:
- Baron Hazretlerinin ldrdkten ve
srece de gzel Cunegonde'u grmemeye mahkum ol-
duktan sonra, jambon yememi da istersin? diyor-
du. Cunegonde' dan uzakta, vicdan ve
umutsuzluk iinde gre, neye yarar
gnlerimi uzatmak? Trevoux(1) gazetesi ne diyecek?
Byle sylemekle beraber, yemekten de geri
Yolunu bu iki
benzeyen sesler duydular. Ancak, bu
ya da sevin sesleri olup yle de
(1) 1701 Trevoux'da, Cizvitlerce "Les me-
moires pour servir a l'histoire des sclences et des beaux-arts"
ki gazeteye halk verilen ad. Bu gazeteyle Voltaire'in
Voltaire'in Ansiklopedicilerin gemesiyle, 1750
Gazetenin Berthier, 1759
yarak, V oltaire 'in hedef olup (.n.)
123
olsa, bir lkede her insana ve
korku ile hemen Bu
iki gen geliyordu. maymun
da, bu gen
yordu.
Candide ok Bulgarlardan
ve dalda duran bir
iftesini etti ve iki may-
munu ldrd:
- ok sevgiliCacambo! Bu iki zaval-
byk bir tehlikeden bir En-
gizisyoncu ile bir Cizvit'i ldrmekle gnaha girdimse,
iki gen kurtararak bu
gnahtan. Belki bir ailenin bunlar
ve bu serven lkede bize pek byk yararlar
lir.
Bu zere srdrecekti ancak, iki
gen sevgiyle
dkerek cesetleri zerine ve
larla grnce dili tutuldu.
Sonunda Cacambo'ya:
- bylesini de beklemiyordum, dedi.
Cacambo:
- Efendim, bir bu iki sevgili-
lerini ldrdnz, d.edi.
- Sevgilileri mi? Alayediyorsunuz benimle
Cacambo, size?
Cacambo:
- Benim sevgili efendim, dedi, siz srekli her
lkelerde ilgisini
ektiklerini niin bu denli buluyorsunuz? Ben
eyrek bir onlar da eyrek bir
Candide:
- Ne Eskiden bu gibi ve by-
lesine satirlerin
pek ok bun-
grdklerini, stat Pangloss'un
ne. var ki, masal .B;ibi geliyordu bana btn

Cacambo:
- bunun bir gerek
124
"Bu iki
gen geliyordu. iki maymun da, bu gen
... "
Belli bir bundan ya-
grdnz. Bu bir a-
dedi.
Bu yerinde Candide'i, bir
ormana dalmaya gtrd. Cacambo ile orada yeme-
yedi; ve her ikisi, Engizisyoncuya, Portekizli Buenos-Ai-
res Valisine ve Barona lanet okuduktan sonra,
zerinde
fark ettiler;
du nedeni de: O lkede oturan Oreyonlar(2), iki ha-
ber vermesiyle, iplerle, gecele-
yin Ellerinde oklar, to-
puzlar ve baltalarla elli kadar
Oreyon, ikisini. Kimileri byk bir ka-
kimileri ise ve hepsi bir-
den: "Bu bir Cizvit'tir, bu bir Cizvinir! cmz
ve gzel bir Cizvit yiyelim, Cizvit yiyelim!"
diye
Cacambo hznle:
- Bu iki bize kt bir oyun size
sevgili efendim! diye
Candide, ve grnce:
- Hi yok, ya bizi ya da kaynata-
caklar, dedi. Ah! stat Pangloss,
grseydi ne derdi acaba? Her iyi,
ama Matmazel Cunegonde'u yitirmek ve Oreyon-
larca geirilmek de, sylemeli ki pek
bir
Kendini hi yitirmiyordu Cacambo,zgn olan Candi-
de'e:
- Hibir umudunuzu kesmeyiniz; biraz
bu dilinden, onlarla dedi.
Candide:
- Onlara, zellikle insan ne denli korkun
ve bir ve bunun,
(2) Yukan Amazon'un Rio Nayo oturan yerliler (.n.)
(3) Voltaire, Gulliver'in Nitekim, orada da
eserin uykudayken, Lilluput'da oturanlarca byle
rak Voltaire'in, o eserin Swift iin byk
belirtmeye gerek yok (.n.)
127
da ne kadar az etme-
yiniz, dedi.
Cacambo:
- Baylar, bugn bir Cizvit yemek niyetindesiniz de-
mek? ok iyi byle davranmak
pek yerinde. Gerekten, hukuk, bize hemcinsimizi
ldrmeyi ve btn dnyada da byle
insan yemek
mizi yerlerden ileri geliyor bu. An-
cak, bizim gibi yoktur sizin; elde edilen za-
ferin kargalara ve kuzgunlara
yemek daha yerindedir elbette. Ama baylar,
yemek istemezsiniz mi? Bir Cizvit'i
oysa savunucu-
nuzdur sizin, Bana gelince,
illkenizde bay da benim efendim-
dir ve Cizvit olmak dursun az nce bir Cizvit ldr-
d, de onun giysileri; sizleri de tiksindiren bu
Size sylediklerimi iin, bu
cbbeyi ve Los Padres ilk gtr-
nz ve efendimin bir Cizvit ldrp
ni sorunuz. Fazla bir zaman size
yalan grrseniz yine yiyebilirsiniz bizi. An-
cak sylediysem, bizi kadar kamu hu-
kuku ilkelerini, rfleri ve
dedi.
Oreyonlar pek yerinde buldular bu szleri. Zaman yi-
tirmeden gidip diye, tutup iki se-
tiler iki temsilci, grevlerini zeki insanlara
has bir biimde ve gzel haberlerle dndler az
sonra. Oreyonlar, zdler, onlara bin bir tr-
l iltifatta bulundular; sundular, serinletici ver-
diler ve sevin iinde, "Cizvit Cizvit di-
ye devletlerinin kadar onla-

Candide, konu olan hayran olmaktan
kendini:
- Ne halk! Ne insanlar! Ne rfler! Matmazel Cunegon-
de'un bedenini bir delmek mut-
An-
128
cak, bu insanlar, beni yiyecek yerde
nir byle gnl gre,
iyidir o halde, diyordu.
129
XVII
.
ELDORADO V
VE ORADA
gelince, Cacambo, Candide'e:
- Gryor musunuz, dedi, bu tekinden da-
ha iyi bana en yoldan gelin Avrupa'ya
dnelim! ./
Candide:
- dnelim ve nereye gidelim? lkeme gidersem,
Bulgarlar ve Abarlar orada herkesi Porte-
kiz'e dnersem orada; bu lkede
geirilmek tehlikesiyle yz yzeyiz her an, Ya Matmazel
Cunegonde'un karar ver-
meli? dedi.
Cacambo:
- Cayenne'e(1) gidelim, dedi; orada,
her giden buluruz; bize edebilir-
ler. Belki, bize!
Kolay da Cayenne'e gitmek. Hangi yne
yrmek az ok ancak
maklar, uurumlar, haydutlar, . korkun engellerdi
her yanda. ld, yiyecekleri tkendi;
be
r
tam bir ay; sonunda,
ve bli veren, hindistancevi-
(1) XVII.
zorunlu mahkum bir yer
haline geldi sonradan (.n.)
131
zi do.1u kk bir
kadar gzel veren Cacambo, Can-
dide'e:
- Bir epey yol yrdk. bir
gryorum hindistancevizi ile at-
iine kendimizi Bir
oturulan bir yere gtrr hep. gidecek
bulamazsak, yeni buluruz en dedi.
Candide:
- Haydi! dedi, kendimizi ellerine
Bylece bir iekli, bir orak, bir dz, bir sarp
birka fersah ilerlediler. Gitgide
mak; sonunda da, bir yerde, kadar ykselen korkun
kayalardan bir kemerin kayboldu. gez-
gin, bu kemerin korkmadan sulara ken-
dilerini; o yerde fazla daralan ve korkun bir
grlt ile srkledi Yirmi drt saat sonra, yeniden
gkyzn grebildiler; ne var ki, kayalara arparak par-
tam bir fersah, bir kayadan tekine atla-
yarak gitmeleri gerekti; sonunda, ala-
bir evrene lke, gereksinme iin
kadar zevk iin de her yanda, olan
gzeldi zamanda. Yollar, gzellikteki ka-
ve erkekleri ve gzel End-
ls, Tetuvan ve Mekinez(2) yaya iri
parlak bir madde.den parlak bir
arabalarla doluydu, sslyd daha
su.
Candide:
- Vestfalya'dan daha iyi bir lke! dedi.
Cacambo ile Candide, iki kyn
karaya ayak dibalar bir-
ka ky
bizim dnyadan iki gezgin, bu ocuklara baka-
rak ve renkte,
hayli Gezginlerde, bunlardan birka
tanesini almak en kkleri bile, impa-
(2) Bir Fas kenti (.n.)
(3) Voltaire, byk bir "lama"lardansz ediyor (.n.)
132
"Bylece bir iekli, bir orak, bir dz, bir sarp
birka fersah ilerlediler. .. "
ratorunun en byk ziyneti olmaya altm,
zmrt, yakut
Cacambo:
- Bu ocuklar, hi yok, lkenin
rak oynayan dedi.
Tam bu derse sokmak iin
.. grnd.
Candide:
- kral ailesinin dedi.
kk kerata, ve alma-
dan hemen Can di de, yerden
ve yanma gitti ve ona
Prens Hazretlerinin ve mcevherlerini unuttuk-
anlatarak, byk bir alakgnlllkle verdi bu
glmseyerek, yere
bir an, Candide'in yzne hayran hayran ve sonra yo-
luna devam etti.
Gezginler ve zmrtleri toplamak-
tan geri
Candide:
- Neredeyiz? diye Bu lkenin ocukla-
ok iyi olacaklar; onlara, ve m-
cevherlere vermemeyi nk.
Cacambo da Candide gibi Sonunda, kasaba-
ilk evine bir Avrupa gibiydi bu ev.
bir sr insan evin ii daha da
pek gzel bir mzik duyuluyor ve ok nefis bir yemek ko-
kusu geliyordu. Cacambo, ve Peru dili ko-
anadiliydi bu dil de. Cacambo'nun,
bu dilin Tkman'da bir kasabada
herkes bilir.
Candide'e:
- Ben size evirmenIik girelim, bir
meyhanedir, dedi.
Meyhanenin, ve
kurdelelerle iki iki erkek buyur
ettiler hemen. Her birinde iki tane iki yz libre
bir akbaba, son derece lezzetli, iki
maymun bulunan drt orba, bir tabakta yz tane
bir tabakta yz tane sinekil getirdi-
135
ler sofraya; doyulmaz yahniler, nefis .. Ve
btn bunlar, bir kesme kristal tabaklar ierisinde
getiriliyordu. Meyhanenin ve erkek bar-
ikilerle doldu-
ruyorlardI.
son derece nazik tacirlerden ve ara-
ama pek kimi so-
rular sordular Cacambo'ya; onun da doyurucu
biimde
Yemek bitince, Cacambo da Candide gibi, yolda topla-
stne atarak
Meyhanedyle glmekten ka-
ve uzun zaman tuttular. Sonunda kendi-
lerine geldiler.
Meyhaneci:
- Baylar, goruyorum;
grmeye Byk ye-
diklerinizi demeye zaman bak-
kusurumuzu lkemizin pa-
sizde yok; ama burada yemek iin para da gerekli de-
Ticareti iin olan btn
meyhane ve giderlerini devlet der. Burada
pek iyi yemediniz; kymz yoksul bir kydr nk.
Ancak, yerlerde gibi
dedi.
Cacambo, meyhanecinin her Candide'e
Candide de, Cacambo'nun kendisine evirir-
ken ve duyarak dinliyordu .

- yerlerinin ve bizim-
kinden bu denli olan bu lke neresidir peki? Olsa olsa
her yolunda lkedir nk, mutlaka bu
bir lke yeryznde. Ve stat Pangloss ne der-
se desin, Vestfalya'da her kt
kez, diyordu.
136
I
J
~ i
1
"Cacambo, meyhanecinin her Candide'e
Candide de, Cacambo'nun kendisine evirir-
ken ve duyarak dinliyordu
... "
XVIII
ELDORADO

Cacambo, meyhaneciye merak
meyhaneci de ona:
- Pek bilgisizim ve bundan da ancak, bura-
da saraydan gelme, ve
na iletmeyi seven ve lkenin de en bilgin olan bir
dedi.
Cacambo'yu hemen gtrd. Can-
dide, ikinci derecede bir roloynuyor ve
ediyordu. ok sade bir evden ieri girdiler; nk,
ve Ancak, yle-
sine byk bir zevkle ki, en zengin kaplamalar
bile solda Bekleme gerekten
kakma zmrt ve yakutlarla Ancak, her
dzen, bu gzlerden gizliyordu.
iki tylerinden
telerle bir zerinde kabul etti ve onlara, el-
mas kaseler ierisinde likr sundu. Bu tren de bittikten
sonra, szlerle giderdi:
- Yz iki Peru'daki devrim-
leri, seyisi bu devrimlere olan
rahmetli babamdan dn-
bir ele geirmek iin bulunup-
buradan ve sonunda yerle bir edilen
eski yurdudur. .
Bu ailenin anayurtta kalan prensIeri, daha bilgece dav-
milletin alarak, hibir kk
139
buyurdular; ve
koruyan da bu bu-
bilgileri bu lke Buraya Eldorado(1)
hatta yz kadar nce,
valye Raleigh bir buraya Ancak l-
kemiz, kayalar ve uurumlarla evrili
dan, yurdumuzun ve amuruna
almaz derecede ve elde etmek iin hepimizi
ldrebilecek olan

uzun srd; ynetim biimi, rfler,
genel yerleri ve sanat zerinde durul- -
du. Sonunda, metafizikten hep zevk olan Candide, Ca-
cambo'nun lkede bir din olup sordu.
biraz ve:
- Bu da sz m? duyuyorsunuz? Nankr
m bizi? dedi.
Cacambo, alakgnlllkle, Eldorado dininin hangisi
sordu. daha da
- Hi iki tane din olur mu? Bizim dinimiz de herkesin
din sabaha Tan-
dedi.
Candide'in gidermede yapan Ca-
cambo:
- bir tek dedi.

- Elbette, dedi; iki tane, tane ya da drt tane
gre!.. Ancak, syleyeyim ki, sizin dnya-
sorular soruyorlar!..
Candide, bu cana ihtiyara soru sordurmaktan
Eldorado'da
mek istedi.
ve bilge:
- Biz ona asla dedi; ondan isteyecek hibir
(1) Eldorado, lke" demek. XV. Gney
fatihleri, bu lkeyi, Orenok'la Amazon bir yerde ta-
ve son yer ol-
Raleigh de, 1596 bir sefer
oralara. Voltaire, bu eski yurdu
ne hepsini (.n.)
140
yoktur; bize gereken her durmadan
ederiz ona.
Candide, rahipleri grmek nerede
sordu. ihtiyar glmsedi, ve:
- dedi, biz hepimiz rahibiz; kral ve tm aile
.. her sabah trenle gnl borcu ilahileri sylerler ve
bin mzisyen de onlara
- Sizde ders veren, kavga grlt yne-
ten, hile yapan, dolap eviren ve kendi olma-
yan rahipler yok yle mi?

- Deli gerekirdi; burada hepimiz
cedeyiz; ve rahip demekle ne sylemek de anla-
, dedi.
Candide, btn bu szler kendinden geiyor
ve kendi kendine: "Vestfalya'dan ve Baron Hazretlerinin
ok bir yer bu. Dostumuz Pangloss, Eldo-
rado'yu Tunder-ten-Tronk dn-
yada bulunan en iyisi syleyemezdi;
bir gerek ki, insan yolculuklara diyordu.
Bu uzun sonra, sevimli ihtiyar, koyunlu
bir araba ve saraya gidebilmeleri iin hizmetile-
rinden on ikisini gezginlere verdi. Ve:
- size onurundan beni yoksun
iin Kral, sizi ylesine gzel kabul edecek ki,
son derece ve lkemizde git-
meyen bir adetle da greceksiniz
dedi.
Candide'le Cacambo arabaya bindiler; koyun uu-
yordu sanki. Drt saatten daha az bir zamanda,
bir ucunda bulunan kral Cmle iki
yz ayak ve yz ayak hangi
maddeden anlatmak da
bu maddenin, ve mcevher
ve kum tanelerine olan gz grl-
yordu.
Candide'le Cacambo'yu, arabadan indiklerinde,
yirmi gzel Bu iki
gezgini banyo dairesine gtrdler ve onlara tyn-
den giysiler ondan sonra, sa-
141
raya ve erkek yksek grevliler, ki-
iki mzisyenin geirerek
trenle Kral Hazretlerinin dairelerine gtrdler.
Cacambo, byk rtbeli grevli-
lerden birine, selamlamak diz
yoksa yzkoyun yatmak ellerini
yoksa salonun tozunu
yalamak tek kelimeyle trenin ne
sordu.
Yksek grevli:
- Tremiz, kucaklamak ve her iki p-
mektir, dedi.
Candide'le Cacambo, kendilerini tasarlanabilecek bir
incelikle kabul ve birlikte yemelerini dile-
yen boynuna
Yemek kadar, onlara kenti, bulutlara
ykselen resmi binlerce stunla
saf su akan glsuyu karanfil ve tar-
kokusuna benzeyen bir koku yayan bir tr
byk alanlarda durmadan ya-
iki akan gsterdiler. Candide, adalet sara-
ve parlamentoyu grmek istedi; byle bir
ve herhangi bir davayla sylediler.
Cezaevlerinin olup istedi; yok dedi-
ler. Candide'i en fazla ve onun en ok giden
ii matematik ve fizik gereleriyle dolu olan, iki bin
bir galerinin bilimler
oldu.(2)
sonraki zamanda, kentin yu-
binde birini gezdikten sonra, yeniden
getirildiler. Candide, Kral Hazretleriyle,
cambo ve birok bayanla birlikte sofniya oturdu. Bu denli
gzel bir ve yemekte bunca esprili bir kral asla grl-
Cacambo, Candide'e eviriyor-
du; ancak evrilseler de, olmak niteliklerinden bir
Bu da, Candide'i
(2) Eldorado stne btn bu Voltaire'in -siyasal, sosyal, din-
sel vb.- lksn ortaya Ne ki, sadece hayal dn-
bir Eldorado ... (.n.)
142
daha az
Bu konukevinde bir ay geirdiler. Candide Cacam-
bo 'ya:
- Dostum, bir daha syleyeyim, diyordu durmadan,
gerekten lkenin
de_ ancak, Matmazel Cunegonde burada yok ve
kusuz sizin de Avrupa'da bir sevgiliniz Burada
sak, herkes gibi oysa, Eldorado ykl
on iki koyunla kendi dnersek, hepsin-
den daha zengin oluruz; Engizisyondan da bun-
dan byle ve Matmazel Cunegonde'u da ele ge-
irebiliriz, dedi.
Cacambo'nun gitti bu szler: gezmeyi, ta-
vnmeyi, grdkleri-
ni ne ok sever! yle iin de, iki mutlu
adam mutlu olmamaya ve Kral Hazretlerinden izin is-
temeye karar verdiler.
Kral, onlara:
- ediyorsunuz, dedi. lkernin pek nemli ol-
biliyorum; ancak insan, bir yerde byle rahat
olunca orada ki lkernde
yok; trelerimizde ve ye-
ri olmayan bir bu nk. Btn insanlar zgr-
drler; an gidebilirsiniz. Ancak, buradan
pek gtr. zerinde her ve
kemerlerin akan yuka-
evreleyen
on bin ve duvar gibi de diktir; her bi-
rinin on bir alan kapsar; bu
uurumlarla inilir. Ancak, gitmek gre, rahat
yolculuk edebilmeniz iin bir ara
Sizi kadar gtrdkten
sonra, hi kimse size edemez; bu
evreden yemin nk ve bu
dnmeyecek kadar da ne
gidiyorsa isteyiniz benden.
Cacambo:
- efendimizden, lkenin amuru,
ve biraz da yiyecek ykl birka koyun
143
dedi.
Kral gld, ve:
- Sizin insanlar bizim amurumuzdan ne
zevk bilmiyorum; ancak, kadar gt-
rn. olsun! dedi.
Hemen mhendislerine, bu iki stn lkeden
iin bir ara emretti. iyi bi-
len bin fiziki bu iin ara on gn iinde ha-
ve lkenin olan isterling yirmi mil-
yona para gitti. stne Candide'le Cacam-
bo'yu koydular; arata, sonra binek olarak
zere iki tane koyun, yiyecek ykl yir-
mi tane yk koyunu, lkenin en sekin arma-
otuz koyun ve elma s ve
ykl elli tane koyun Kral, iki sevgiyle ku-
pt.
Yola ve koyunlarla tepesi-
ne grlecek Fizikiler, yolcula-
sonra geri dndler. Candide'in,
gtrp Matmazel Cunegonde'a sunmaktan
bir ve Ve:
- Matmazel Cunegonde Buenos-
Aires Valisine verilecek kadar var. Cayenne'e
ru yryelim, gemiye binelim, sonra bir lke ala-
dedi.
144
"Hemen mhendislerine, bu iki stn lkeden
iin bir ara emretti.
iyi bilen bin fiziki bu iin ara on gn
iinde ve lkenin olan isterling
yirmi milyona para gitti..."
XIX
GELENLER
VE

Bizim iki gezginin olduka gzel geti ilk gn. Asya,
Avrupa ve bir araya zenginlik-
ten daha byk bir servete y-
reklendiriyordu Heyecana Candide,
zerine Cunegonde'un gn, koyunlar-
dan ikisi ve ykleriyle birlikte
birka gn sonra da, koyunlardan ikisi yorgunluktan ld;
daha sonra da, yedisekizi bir lde telef oldu; bir i-
ki gn geti; uuruma Sonunda, yz gn
. .yrdkten sonra ellerinde kala kala iki koyun
Candide, Cacambo'ya:
- Dostum, bu dnya ne denli geici
gryorsunuz; Matmazel Cunegonde'u grmek erdemi ve
kadar hibir yok, dedi.
- Evet, dedi Cacambo da; ancak,
elde fazla bir servetle ykl iki
koyunumuz daha Uzakta, olan Suri-
nam bir kent gryorum.
sonuna ve da
Kente giysisinin, yani mavi bezden
bir donun sahip bit zencinin yerde upu-
zun grdler; sol ile eli yoktu

Candide, Hollandaca ona:
147
- Hay Allah! Bu korkun durumunla, ne
burada? dedi.
Zenci:
- Efendim olan nl tacir Bay Vanderdendur'u(2) bek-
liyorum, diye
Candide:
- Seni bu duruma getiren Bay Vanderdendur mudur?
diye sordu.
Zenci:
- Evet efendim, adet byledir. Bize, giysi olarak,
ince bezden iki don verirler; a-
elimizi keserler,
kamak de bu ikisi de gel-
di. Avrupa'da bunun yiyorsunuz. Bu-
nunla birlikte, annem beni Gine on patagon ak-
e sine satarken, bana:
- "Yavrum, bizim et, onlara dua et
srekli, onlar da seni mutlu beyaz efendileri-
mizin klesi olmak onurunu elde ediyorsun ve bylelikle
annenin ve de
dedi.
Ne
bilmiyorum ama, onlar benimkini Kpek-
ler, maymunlar ve bizden bin kez daha mut-
ludurlar. Beni yapan Hollandah rahipler, her
pazar bana, beyaz olsun kara olsun, hepimizin Hazreti
Adem'in sylyorlar. Soy ktkleri
ancak bu vaizler sylyorlarsa, de-
mek hepimiz amca kabul edersiniz ki,
insan bundan daha korkuncunu yapamaz, de-
di.
Candide:
- Ah Pangloss! Sen bu
tin; bitti, senin vazgemem gerekiyor,
(1) XVIII. smrgelerde, kleeilik ve zu-
lm de Voltaire, burada syledikleriyle, kamuoyunun
oluyor (.n.)
(2) Voltaire, kendisine hayli glkler olan
Van Duren'e bir yollamada bulunuyor burada; ve keli-
me oyunu gsteriyor (.n.)
148
"Zenci:
- Evet efendim, adet byledir. Bize, giysi olarak,
ince bezden iki don verirler;
elimizi ke-
kamak de bu ikisi de
geldi. Avrupa'da bunun yi-
yorsunuz ... "
diye
Cacambo:
- iyimserlik de ne demek? diyordu.
Candide:
- Ne kt bir durumda bir za-
manda her iyi ileri srmesi bu,
.. dedi ve zenciye bakarak dkt ve Su-
rinam'a girdi.
Her nce, limanda Buenos-Aires'e gnderilebi-
lecek bir gemi olup sordular. Bunu
tam bir kaptan ve drste bir
kabul etti; bir meyhanede randevu verdi onlara;
Candide ve Cacambo, da kata-
rak, bu beklemek zere meyhaneye gittiler.
iini dkmekten Can di de, geen
her ispanyol'a ve ona Matmazel Cunegonde'u

Patron:
- Sizi Buenos-Aires'e gtrmekten ekinirim: Siz de
ben de; Matmazel Cunegonde, Vali Hazretleri-
nin dedi.
Candide'in gibi oldu, uzun uzun
sonra, Cacambo'yu bir yana ekti, ve:
- Bak sevgili dostum, dedi, yapman gereken
Her ikimizin ceplerinde milyon elmas
var; sen benden daha git, Matmazel' Cunegon-
de'u Buenos-Aires'ten aL. Vali glk kendisine
bir milyon ver; olmazsa, iki milyon ver. Engizisyoncuyu
sen ldrmedin, senden Ben de bir
gemi Venedik'te seni beklemeye giderim.
Bulgarlardan, Abarlardan, Yahudilerden ve Engizisyoncu-
lardan korkusuz zgr bir kenttir.
Cacambo, bu yerinde bir
dost olup efendisinden geliyordu ona;
ancak, efendisine olmak zevki ondan
dkerek oldular.
Candide, ona verdi. Ca-
cambo, gn yola Gerekten, ok iyi bir
bu Cacambo.
Candide, bir sre daha Surinam'da; bir
151
kendisini ve geri kalan iki koyununu g-
trmesini bekledi. Hizmetiler tuttu ve uzun bir yolculuk
iin gereken her Son olarak, byk bir geminin sa-
hibi olan Bay Vanderdendur, Candide'e
Candide, bu adama:
- Beni, hizmetilerimi, ve iki koyunu,
ca Venedik'e gtrmek iin ne istiyorsunuz? diye sordu.
Kaptan, on bin istedi; Candide
Vanderdendur kendi kendine: "O, o! dedi. Bu
bir on bin verebiliyor. ok zengin
herhalde!"
Biraz sonra dnerek, yirmi bin gemiyi

Candide:
- Peki, yirmi bin dedi.
Gemi sahibi, kendi kendine: "Vay Bu herif on
bin rahat rahat veriyorsa, yirmi bini de yle ve-
riyor" dedi. Yeniden dnd ve Venedik'e otuz bin
tan syledi.
Candide:
- Peki otuz bin veririm, dedi.
tacir, kendi kendine: "Allah! Allah! Otuz
bin bu adama geliyor; hi iki koyun
hadsiz hazinelerle ykl Daha fazla
etmeyelim; nce otuz bin sonra gerekeni ya-
dedi.
Candide, en paradan daha
olan iki kk elma
olarak dedi. koyun gemiye bindirildi. Candide, liman-
da bulunan gemiye gitmek iin bir bindi; kaptan
sattan yelkenleri ve limandan rzgar
da dnen Candide,
bilmez bir halde, gemiyi gzden yitir-
di az sonra. "Ne eski dnyaya bir
oyun!" diye iinde bir halde
dnd; yirmi servetine denk bir
ne de olsa.
evine gitti, Candide az buuk
ieri girdi, ge-
eni ve biraz fazla
152
grltden Candide'den on bin almakla
sonra, dinledi kendisini ve tacir geri dner
dnmez sz verdi ve creti
olarak da on bin daha
Candide'i son derece bu dav-
Gerekten, bundan bin kez daha felaketlere
Ancak, ve servetini alan so-
Candide'in tepesini ve kapkara bir
hzne onu. btn irkinlikle-
riyle beliriyordu; hzn verici d-
Sonunda, bir gemisi Bordeaux'ya ha-
reket etmek zere ve elmas ykl ko-
da geminin bir tam
fiyatla durumundan en fazla tiksinen ve eyaletin
en mutsuz ama namuslu olan birini gt-
ve yolculuk ve yiyecekgiderlerini
stelik iki bin da para btn kentte ilan
ettirdi.
Bir kadar istekli Candi-
de, en birini semek t-
m seilmeye ileri sren ve olduka
sohbet grnen yirmi Hepsini, kendi
meyhanede ve yemek yedirdi onlara.
geenleri gibi yemin ettirdi; kendisi
de, en olan ve durumundan en az grn e-
ni ve tekilere de bir miktar va-
at etti.
saat drdne kadar srd Candide,
bu servenleri dinlerken, Buenos-Aires
syledikleri ve gemide byk bir felaket gel-
meyen hi kimsenin konusunda bahis
geliyordu Her serven Pangloss'u
ve: "Bu Pangloss, sistemini ok
glk ekerdi. Burada isterdim. her yo-
lunda gidiyorsa Eldorado'ya zgdr bu, yoksa
teki diyordu. Sonunda, Amsterdam'daki
iin on bir bilgini seti. Dnya-
da bundan daha fazla tiksinti duyulabilecek bir meslek bu-

bir adam olan bu bilgini, dv-
153
ve da bir Portekizli ile kaarak
de, geimini kk bir ve Suri-
nam'daki papazlar Sosiniyen(3) diye zul-
metmeye tekilerin de en az bunun kadar
felakete kabul etmek gerekiyorduysa
da, Candide, bu bilginin btn yol boyunca kendisini avuta-
umuyordu. Rakipleri, kendilerinin byk bir
sylediler; ancak Candide, her birine yz
vererek da
(3) Fausto Sozzini'nin olanlar. Sozzini, XVi.
bir din reformcusudur. zellikle, "birlik" (trinite) ve
ve kutsal metinlerin bir
yorumunu neriyordu (.n.)
154
xx


GELENLER
Martin bilgin, Candide ile birlikte, Bor-
deaux'ya gitmek zere gemiye bindi. Her ikisi de ok gr-
ve ok Gemi,Surinam'dan
Umut Burnu'nu geerek Japonya'ya yol
btn yolculuk boyunca, gerek bedensel gerekse ruhsal
lar stne syleyecekleri her ikisinin de.
Bununla beraber, Candide'in, Martin'e oranla bir s-
bulunuyordu: Candide, Matmazel Cunegonde'u
umudu iindeydi srekli; Martin'in umacak hibir
yoktu oysa. Candide'in ve
ve en byk hazinesiyle ykl yz
koyunu ve yre-
dert srdryor da olsa, cebinde d-
ve zellikle yemekten sonra Cunegonde'dan sz
ettike, daha ok benimser oluyordu Pangloss'un
n.
Candide, bilgine:
- Siz, Martin, btn bunlar ne
yorsunuz? Ruhsal ve bedensel stne ne-
dir? dedi.
Martin:
- Efendim, rahiplerim Sosiniyenlikle be-
ni; ama ki ben Maniciyim(1), diye
verdi.
155
Candide:
- Benimle alay ediyorsunuz? Ma-
nici yok, dedi.
Martin:
- Ben Ne bilmiyorum, ancak
trl de dedi.
Candide:
- Bedeninize o halde, dedi.
Martin:
- Bu o denli fazla ki, her ye-
re gibi, benim bedenime de olabilir; ancak bu
kreye, daha bu bir gz gezdirince, Tan-
ktlk yapan bir eline
rum Eldorado'yu bunun tutuyorum hep.
kentin istemeyen bir kent, bir ai-
leyi bir aile grmedim. Her yerde
lar, nlerinde srndkleri gllerden tiksinirler; gller
de, yn ve eti srler gibi onlara. Bir
milyon katil, alay halinde, daha namusluca bir meslek bula-
ekmeklerini kazanmak iin, bir
ucundan br ucuna disiplin iinde katillik ve hay-
dutluk yaparlar; ve iinde gi-
bi grnen kentlerde, bir kentin afetten
ok, ve tasa kemirir Gizli genel sefa-
letlerden ok daha fazla Bir kelime ile syle ye- .
yim, o kadar grdm ve o denli felakete ki,
Manici oldum sonunda, dedi.
Candide:
- Bununla birlikte iyi de var, diye ediyordu.
Martin de:
(1) ve Mazdek'in kimi ynlerini kabul eden ve
sonra III. Manes'in ya-
na olan. Dnyada, iki ilkenin, iyilik ile birbiri ile
na Manes. Btn dinlerin kaynaktan
yZnden bunca yere
riyle grerek, btn dinleri tek bir dinde toplamaya:;
bir dinler yapmaya derisi yz-
lerek Voltaire, Manes'in duy-
Beyaz'la Kara yksnde, romanesk onu
(.n.)
156
i
i
i
i
"Marten:
- Efendim, rahiplerim sosiniyenlikle beni;
ama ki, ben maniciyim, diye ver-
di. .. "
- Olabilir, ama ben grmedim, bilmiyorum, diye
veriyordu.
Bu tam top sesleri duyuldu; her
an daha sesler. Herkes drbnn mil
uzakta iki geminin grlyordu. Rzgar, bu iki
gemiyi gemisine o denli ki, iz-
lenebildi Sonunda, gemilerden biri tekine,
yle alttan ve bir borda ki denizin dibine yol-
Candide'le Martin, batan geminin gvertesinde
seik yz kadar insan grdler: Ellerini
hepsi ve korkun Bir anda sulara g-
mldler.
Martin:
- grdnz m, birbirlerine in-
sanlar? dedi.
Candide:
- Bu bir gerek! dedi.
Byle parlak renkte bir ge-
milerinin grd. Bunun ne
anlamak iin bir denize indirdiler; Candide'in ko-
biriydi bu. Candide'in bu koyunu bulmaktan
sevin, Eldorado'nun iri ykl yz
koyununu zntden ok daha fazla
idi.
kaptan, az sonra, su yznde duran geminin bir
batan geminin ise bir ol-
fark etti. Candide'i arpan da bu Bu
el o koca servet de onunla birlikte denize
gmld ve bir koyun kurtulabildi
Candide Martin'e:
- Grdnz m? Demek, kimi zaman gryor
su; bu rezil kaptan da hak buldu!
dedi.
Martin:
- Evet, ama gemisinde bulunan da lmesi mi
gerekirdi? bu da yol-
dedi.
gemisiyle gemisi devam etti-
ler; Candide de Martin'le olan srdrd. On
gn durmadan ve on gnn sonunda ancak ilk
159
gnk kadar Ama, ne de olsa
olarak, birbirlerini

Candide, koyununu ve:
- Seni buldum ya Cunegonde'u da diyordu.
160
XXI

FRANSA KIYILARINA

VE
Fransa grnd sonunda.
Candide:
- MsyMartin, Fransa'da bulundunuz mu hi? dedi.
Martin:
- Evet, birok blgesini Ahalisinin deli
olan blgeleri var; kimisinde insanlar ok kurnaz, kimisinde
pek ve avanak; kimisinde de,
Ve hepsinde gelen ikincisi
ncs de aptal aptal dedi.
- Ama, Msy Martin, siz Paris'i grdnz mi?
- Evet grdm. bu hepsine ben-
zer; bir bir cenderedir ki orada herkes haz
ama hemen kimse de bulamaz.
byle, Paris'te az Saint-Ger-
main yankesiciler, neyim var neyim yok hepsi-
ni beni de ve sekiz gn hapiste yat-
Sonra, Hollanda'ya yaya dnebilecek kadar para ka-
zanmak iin bir dzeltici olarak girdim; orada
yazarlar srsn, dzenbazlar srsn ve
lar srsn Pek terbiyeli, nazik bulun-
sylyorlar bu kentte; dilerim yle olsun! dedi.
Candide:
- Bana gelince, grmeyi hi istemiyorum. El-
161
dorado'da bir ay sonra, dnyada Matmazel Cune-
gonde'u grmenin bir iin merak duyul-
kestirebilirsiniz. Cunegonde'u Venedik'te bek-
gitmek iin Fransa'dan Ba-
na etmeyecek misiniz? dedi.
Martin:
- Seve seve! Venedik'in Venedikli soylular iin
iyi ama ok olan da gler yz
sylyorlar. Benim param yok, siziIrvar;
nereye gitseniz gelirim, dedi.
Candide:
- da Geminin kapta-
bulunan iri kitapta(1) gibi,
bir deniz musunuz? dedi.
- Hibir yok!Birka zamandan beri pi-
yasaya srlen masallara da diye
Martin.
Candide:
- Peki, hangi amala bu dnya? diye sordu.
Martin:
- Bizi kudurtmak iin! dedi.
Candide:
- Size geenleri Oreyonlar lke-
sinden iki gen iki maymuna
sizi? dedi.
Martin:
- Asla! dedi. Byle bir tutkuda bir yan gremi-
yorum; o denli tuhaf grdm ki, hibir
maz beni.
Candide:
- bugn gibi, ezelden beri birbir-
lerini ldrdklerine musunuz? hep
byle hileci, nankr, haydut,
alak, obur, pinti, tutkulu, kan dkc,
dedikoducu, serseri, iki yzl ve budala
dedi.
(1) Voltaire, De Brosses'un Deniz Tarihi'ne yollamada bu-
lunuyor bir Bu kitapta, zellikle Buffon'un, karalann de-
nizlerden ileri sren
162

Bilgin Martin
Martin:
hep gvercinleri yediklerine
emin misiniz? dedi.
Candide:
- Evet dedi.
:- Peki o halde, atmacalar hep
lerse, niin bekliyor-
sunuz? dedi.
Candide:
- O ol ok fark var, dedi. nk, irade-i cz'iye ...
Byle Bordeaux'ya ..
165
XXII
FRANSA'DA
GELENLER
Candide, Eldorado birka tanesini satacak
ve bir yolcu iki bir yer bulacak kadar kal-
Bordeaux'da; nk, filozofMartin'den ar-
Bordeaux'da Bilimler Akademisi'ne koyunun-
dan zld Bu koyunun ynnn niin
sorusunu sordu; ve da, koyunun
ve iek A B,
eksi C, bl Z ile kuzeyli bir bilgin
Yolda, meyhanelerde btn yolcular, "Pa-
ris'e gidiyoruz!" Candide'e.
Bu genel Candide'de de, Paris'i grmek is-
sonunda; Venedik yolundan fazla
bununla da.
Saint-Marceau kente girdi ve Vestfal-
en irkin kylerinden birinde kendisini. Can-
(1) Voltaire burada, Maupertuis'nin (1698-1759) Kozmoloji Denemesi
(1751) eseriyle alayediyor. Maupertuis yara-
dayanarak, "Z Be, bl A+B"
zetliyordu. "Kuzeyli bilgin" denmesi de, Maupertuis'nin
Laponya'ya, lmeye giden bilim heyetinin
sonra da Pmsya Akademisi'nin yneticisi nede-
niyledir (.n.)
(2) bugnk Goblen mahallesidir ki, XViii.
pek sefil haldeydi. J.-J. Rousseau, eserinde Kitap),
"kirli ve pis kokan kk "kara ve irkin evler"inden
sz eder (.n.)
167
dide, otele varmaz, yorgunluk sonucu hafif hasta-
kocaman bir elmas ve
ufak ama pek bir kasa iin, ya-
iki hekim, bir-
ka iten dost ve iki sofu he-
men.
Martin:
- Paris'e ilk hasta
rum; ok yoksuldum: O yzden ne ne sofu-
ne de hekimlerim, yine de iyi oldum, diyordu.
Bununla beraber, o denli ila verdiler, ylesine kan al-
ki, Candide'in sonunda. Mahalle-
nin gediklilerinden biri gelip, Candide'den, br
dnyada denmek zere bir senet(3) istedi. Can-
dide, bunu yapmak istemedi. Sofular, yeni bir. moda oldu-
sylediler bunun; Candide, modaya bir adam
syledi. Martin, gedikliyi pencereden atmak is-
tedi. Papaz mezi, Candide'in kesinlikle g-
ant iti. Martin de, daha fazla
karsa papaz mezini yere yemin etti. Kavga
Martin, herifi ve kabaca
kovdu; skandala yol bu da ve bir tutanak tutuldu hak-

Candide, ve dneminde bir s-
r insan bulundu Byk lde kumar
yordu. Candide, kendisine hi as gelmemesine
Martin ise buna.
Candide'e kenti gezdirenler Perigourdlu bir
rahip hep gsteren, srekli gz her-
kesin kstah, uy-
sal, yolunu kesen, onlara kentin
anlatan ve her keseye uygun bulan
biriydi bu. Adam, Candide'le Martin'i, nce tiyatroya g-
trd. Yeni bir tragedya Candide, birka uka-
yle de olsa, kimi sahnelerde Can-
dide'in engellemedi bu. Bu ukalalardan biri,
(3) 1750 ile 1760 ruhbarun, kimi insanlara, kutsamada
bulunmak ve usulne uygun bir gmlmeyi iin
bir oyun (.n.)
168
perde Candide' e:
- pek Bu oyuncu ok k-
t oynar; onunla oynayan erkek oyuncu daha da ktdr;
piyes ise oyunculardan da Arapa tek ke-
bilmez, ama konu Arabistan'da geiyor. ya-
zar, inanmayan bir Ya-
.. ona en az yirmi kitap size,
dedi.
Candide, bu adama:
- ka tane tiyatro piyesi Fransa'da? dedi.
- ya da bin kadar, diye o da.
Candide:
- Ne kadar ok! Bunlardan gzeldir? dedi.
teki:
- On ya da on tanesi, diye
Martin:
- Bu da fazla! dedi.
Ara oynanan, olduka yavan bir tragedyada(S),
Kralie Elizabeth roln oynayan bir oyuncudan,
Candide pek
Martin'e:
- Bu oyuncu ok gidiyor; Matmazel Cunegon-
de'u kendisi ile zevk duyaca-
dedi.
Perigourdlu papaz, Candide'i oyuncunun gtr-
meyi nerdi. Candide, Almanya'da trenin
ne Fransa'da kralielerine davra-
sordu.
Rahip:
- gerekir: meyhaneye gtrr-
ler; Paris'te srece grrler ve ldk-
leri zaman da atarlar, diye verdi.
Candide:
(4) Buradaki yazar, ve o
yzden kendisine Voltaire'in kendisi-
dir; sz konusu piyesin de, in'in Yetimi piyesi sam-
(.n.)
(5) Thomas Corneille'in Le Comte d'Essex piyesine yollamada bulu-
nuluyor (.n.)
169
- Kralieleri atarlar, ha? dedi.
Martin:
- Evet rahip efendinin var: Matmazel Mo-
nime(6), bu dnyadan br dnyaya Paris'tey-
dim; buralarda gibi, onu gmlme onurundan yani
mahallenin serserileriyle birlikte bir rmek-
ten yoksun kendi srsnden Burgonya so-
bir gmdler. Byle ok
olsa gerek ona; pek soyluca bir de-
di.
Candide:
- ok kaba bir dedi.
Martin:
- Ne bekliyordunuz? Bu adamlar da byle
Hayalinizden btn btn
bu tuhaf milletin hkmetinde, mahke-
melerinde, kiliselerinde, seyir yerlerinde bulabilirsiniz, de-
di.
Candide:
- Paris'te durmadan sylerler, mu-
dur? dedi.
Rahip:
- Evet, hem de kahkaha ile gle-
rek her nk; giderek, en bi-
le glerek yaparlar.
Candide:
- Peki demin, o denli piyes ve o kadar
oyuncular kt syleyen o
domuz kimdi? dedi.
Rahip:
- btn ve btn tiyatro piyeslerini
ktlemekle kazanan bir zevk
duyanlardan nefret etmesi gibi, o da her-
kesten tiksinir: irkef ve zehirleriyle beslenen
biridir bu; bir yazar yazar bozuntusu-
(6) Voltaire, oyuncu Adrienne Lecouvreur'e (1692-1730) yollama-
da bulunuyor. Bu oyuncu, 1717 Tiyatrosu'nda, Mith-
piyesinde Monime rolne 1730'da de, din-
sel trenden yoksun ls (.n.)
170
dur, diye
Candide:
- Yazar bozuntusu ile ne demek istiyorsunuz? dedi.
Rahip:
- Yani abuk sabuk yazanlardan biridir, bir Fre-
ron'dur(7), dedi.
Piyes bittikten sonra, Candide, Martin ve Perigourdlu,
tiyatronun merdiveninde seyrederken
byle
Candide:
- Matmazel Cunegonde'u grmekte ne denli
gsterirsem gstereyim, Matmazel Clairon'la(8) ye-
mek yemeyi de isterdim; hayran oldum kendisine nk,
dedi.
Rahip, soylu ve zengin Matrna-
zel Clairon'a bir adam O yzden,
Candide'e:
- Bu szldr; ancak, ben sizi sekin bir
evine orada, sanki drt Paris'i
dedi.
olan Candide, Saint-Honore ma-
hallesinde oturan o evine gtrlmesine ses
Firavun(9) evde. On iki hznl kumar-
her birinin elinde, sefaletlerinin defteri, is-
kambil kk bir defter Derin
bir sessizlik egemendi. solgunluk,
de Bu kasa tuta-
ev sahibesi, her oyuncunun
neden olan her paroliyi, her yediliyi ve her vadkam-
gzleriyle izliyor; ve ciddi ama, incelikli bir dik-
katle, kartlara dzeltiyor ve
yitirmekten iin, hi Ev
sahibesi, Markiz d Parolinyak dedirtiyordu kendisine. On
olan kumarbazlar ve
(7) Voltaire, Elie Freron'u (1718-1776) sylemek istiyor. Fferon, Volta-
ire'e ve filozoflara nldr. Edebi diye,
geleneki bir derginin yneticisi idi. Voltaire de, her tiksinti-
sini gsterirdi ona (.n.)
(8) Voltaire'in nl biri (.n.)
(9) Bakaraya benzeyen bir oyunu (.n.)
171
gidermeye bu
hileleri bir gz haber veriyordu. Perigourdlu ra-
hip, Candide ve Martin ieri girdiler; kimse ne ne se-
lam verdi, ne de ellerindeki
herkes.
Candide:
- Madam la Baronne Tunder-ten-Tronk daha nazikti,
dedi.
Rahip, markizin markiz,
larak, Candide'i zarif bir glmseme ile ve Martin'i de soy-
lu bir ile Candide'e, bir iskemle ve
bir de iskambil verdirdi; o da, iki elli bin
frank yitirdi. Sonra, gle oynaya yemek yediler. Ve herkes,
zarara halde,Candide'in
kendi dilleriyle birbirlerine: "Mutlaka bir
ingiliz lordudur"
Yemek, Paris'in yemeklerinde gibi geti:
nce sessizlik, sonra hibir bir sr la-
yavan haberler,
biraz siyaset ve dedikodu; hat-
ta, yeni kitaplardan bile sz edildi.
Perigourdlu rahip:
- ilahiyat doktoru, Bay gr-
dnz m? dedi.
biri:
- Evet, ama bitiremedim. Bir sr delidolu yazan-
lar var; ancak hepsi bir araya gelseler, ilahiyat dok-
toru yeri doldu-
ran bu gibi ylesine
ki, kendimi firavuna verdim sonunda, dedi.
Rahip:
- Ya T ... nin(ll) Semeler iin ne
buyuruyorsunuz? dedi.
Madam d Parolinyak:
(10) doktoru olup olmayan Gauehat, ve
Voltaire'in kez Voltaire'in
(.n.)
(11) geen rahip Truplet'dir; Ansiklopedieilerin, Volta,-
ire'in bir (.n.)
172
- Ah can Herkesin ne ka-
dar da ilgiyle sylyor! Hi de dikkate na-
da zenle nkteleri ne ka-
dar da zevksiz biimde benimsiyor! da
bozuyor! Ne denli ondan bilseniz! Ama
birka sayfa okumak yeter
nk! dedi.
Sofrada, markizin sylediklerini bilgin ve
zevk sahibi bir adam Bundan sonra tragedyalardan
sz edildi(I2); bayan, niin kimi zaman oynanan ama oku-
nulamayan tragedyalar sordu. Zevk sahibi
bir piyesin kimi zaman hibir halde,
ilgi pek gzel biimde birka keli-
me ile, her romanda bulunan ve izleyenleri hep byleyen
durumlardan bir iki tanesini ortaya
ni, kamadan yeni kez yce ve
hep insan kalbini bilmenin ve onu
piyesin hibir gstermeden
byk bir dili pek gzel bilmenin, onu, uyak-
dikkat ederek srekli bir
uyumla temiz bir biimde da ka-
ve:
- Bu kurallara uymayanlar da tiyatroda bir
iki tragedya yazabilirler; ancak asla iyi yazarlar ge-
emezler. Gzel pek Kimi, diyalog
biiminde iyi ve yerinde ve
dolu- kimisi, uyutan siyasal ya da in-
kimisi de, kaba bir bi-
emle deli ve kopuk in-
sanlara seslenmesini bilmedikleri iin uzun sylev-
lerle ve beylik szlerle doludur,
dedi.
Can di de, ilgiyle dinledi bu szleri ve hak-
olumlu bir markiz de onu oturt-
Candide ve bu kadar gzel
bu kim sormak
bulundu.
(12) Voltaire, burada Tanerede (1760) oyununa
leri (.n.)
173
Ev sahibi bayan:
- Hi kumar oynamayan ve rahibin ara bana getir-
bir bilgindir; tragedyalardan ve kitaplardan ok iyi an-
lar; tiyatroda ve bana bir
tek bir
rastlanmayan bir tragedya dedi.
Candide:
- Ne byk adam! Bu da bir ikinci Pangloss olsa gerek,
dedi.
Ve, bu bilgine dnerek:
- siz de, gerek maddi ve gerekse ma-
nevi dnyada her en iyi ve trl ola-
dedi.
Bilgin:
- Ben mi? Benim kesinlikle byle bir
yok! Her bizde tersine hi kimsenin yerinin
ve grevinin ne ne ne gere-
keni olduka geen ve pek
grlen yemekler geri m-
nasebetsiz kavgalarla Jansenistler Mo-
linstlere Parlman yeleri kilise
yazarlar yazarlara nedimleri teki nedimlere
maliyedler halka
Bitip tkenmeyecek bir iinde-
yiz, dedi.
Candide:
- Daha ktsn grdm; ancak, bir sre nce
olan bir bilge, btn
nst bana; gzel bir tablo zerinde
glgeler dedi.
Martin: ..
- Sizin dnyayla; sz-
n glgeler korkun lekelerdir, dedi.
Candide:
- Lekeleri yapanlar ve bundan
kendilerini, dedi.
Martin:
- O halde kusuru yok, dedi.
Bu hibir kumarbazla-
iki iiyordu; Martin, bilginle
174
Candide de geenlerin bir blmn ev sahibi ba-
yana .
Yemekten sonra, markiz, kendi gtrd Can-
dide'i ve bir kanepeye oturttu. Ve:
- Demek, Matmazel Cunegonde d Tunder-ten-
Tronk'u Mla seviyorsunuz, yle mi? dedi.
Candide:
- Evet Madam, diye
Markiz, bir
- bir gen gibi dedi. Bir
genci "Geri Matmazel Cunegonde'u sevi-
yorum; ancak, sizi grdkten sonra, onu sevmeyece-
korkuyorum", derdi bana.
Candide:
- Ne Madam, benim da gibi
olacak, dedi.
Markiz:
- Ona olan mendilini yerden almakla
ben de jartiyerimi istiyorum, dedi.
Candide:
- Btn kalbimle dedi, ve jartiyeri
Markiz:
- de jartiyerimi yerine istiyorum, de-
di. Ve Candide jartiyeri yerine koydu.
Markiz:
- siz Parisli kimi zaman
on gn zerim, size ise daha ilk gece kendi-
mi veriyorum; bir gence lkemizi ge-
rek! dedi.
Gzel Candide'in iki elinde iki byk
elmas ylesine iyi niyetle vd ki, Candide'in
markizin geiverdi elmas-.
lar.
Candide, Perigourdlu rahiple dnerken, Mat-
mazel Cunegonde'a
vicdan duymaya Rahip efendi de Candide'in
Candide'in oyunda elli bin frankta
ve da zorla olan iki elmas
rahip efendinin de ufak bir Rahibin
Candide'in
175
Bunun iin, durmadan
Cunegonde'dan sz etti Candide'e. Candide de ona, Cune-
gonde'u Venedik'te
syledi.
Perigourdlu, incelik ve dikkatini ve Candi-
de'in ve yapmak her
dan ilgileniyordu.
Perigourdlu rahip, Candide'e:
- Venedik'te bir var demek, yle
mi? dedi.
Candide:
- Evet rahip efendi, dedi; Matmazel Cunegonde'u mut-
laka gidip
Candide,
iin, hep gibi bu soylu olan
serveninin bir blmn
Rahip:
- Matmazel Cunegonde'un ok zeki ve gzel
mektuplar dedi.
Candide:
- Hibir mektubunu nk
todan onun iin kovulduktan sonra kendisine mektup
az sonra duydum, daha sonra da
kendisini buldum; ancak yeniden yitirdim; de,
buradan iki bin yz fersah bulunan bir yere
zel ulak gnderdim, bekliyorum, dedi.
Rahip dikkatle dinliyor ve grnyordu. Az
sonra, iki sevgiyle izin istedi. Candi-
de, ertesi sabah uyanmaz bir mektup

sevgitim, efendim: sekiz gnden beri bu kentte
hasta Sizin de burada
kalkmaya gcm yetseydi, uarak getirdim
za, Bordeaux'dan Arkam gelecek
olan Cacambo ile orada Bu-
enos-Aires Valisi her ancak kalbiniz bende. Ge-
tiniz, sizin bana verecek ya da se-
vinten ldrecektir. "
Bu gzel mektup, bu umulmayan mektup,
maz bir sevin verdi Candide'e; sevgiliCunegonde'unun
176
"Markiz:
- de jartiyerimi yerine istiyorum,
dedi. .. "
da onu. Bu iki duygu arasinda, ve
ve Martin'le birlikte Matmazel Cunegon-
de'un otele Heyecandan eli do-
girdi otele, kalbi ve sesi titriyordu.
perdelerini amak, getirtmek istedi.
Odada bulunan
- ha! ldrr onu, dedi; bu yzden
perdeleri.
Candide
- Sevgili Cunegonde'um beni gremi-
sesinizi duyurun hi olmazsa, dedi.

- dedi; ve yataktan tombul bir el
Candide bu eli, sonra elmaslarla ssledi
ve zerine de bir kese dolusu
Tam bu anda, bir manga zaptiye
ile bir komiser ve Perigourdlu rahip odadan ieri girdiler.
Rahip:
- szn iki dedi.
Komiser,/hemen her ikisini de zaptiyeleri-
ne, cezaevine gtrmelerini emretti ..
di.
Candide:
- Eldorado'da gezginlere byle davranmazlar, de-
Martin:
- Her zamankinden daha fazla Maniciyim, dedi.
Candide:
- Ama bizi nereye gtryorsunuz? dedi.
Komiser:
- Zindana! dedi.
Martin, kendini Cunegonde
syleyen ve Candide'in pek abuk ktye
kullanan Perigourdlu rahibin birer
ve komiserin de bir

Martin'in uyanan ve gerek Cunegonde'u
grmek iin Candide, adeletin penesine
mektense, komisere, her biri bin pistol el-
mas vermeyi ve neride bulundu.
bastonlu komiser:
179
- Ah akla gelebilecek btn cinayetleri
bile, en namuslu Her biri
bin pistol tane elmas Sizi zindana
gtrecek yerde, lrm sizin iin. Btn tutuk-
luyorlar, ama bana siz; benim Normandiya'da Diep-
pe kentinde bir var, oraya sizi ve
ona da verecek birka varsa, o da, benim gi-
bi grr, dedi.
Candide:
- Peki, btn tutuklamak neden? dedi.
Perigourdlu rahip sz ve:
- Atrebatie(13) lkesinden bir serseri budalaca laftar
da ondan. Sadece bu szler, onun,
1610 gibi de, 1594 Ara-
gibi ve byle budalaca szler duy-
olan teki serserilerin teki ve teki aylarda
cinayetler gibi bir cinayete neden ol-
dedi.
Komiser, sz konusu
Candide:
- Ah! Hainler; durmadan dans eden ve syleyen
bir millette bylesine korkun olur mu? Maymun-
kaplanlara bu diyardan abucak
maz lkernde grdm; ancak Eldorado'da
insan grdm. Allah Venedik'e gtrn
beni; Matmazel Cunegonde'u orada! diye ba-

Komiser:
- Sizi ancak Normandiya'ya gtrebilirim, dedi.
Hemen ellerindeki kelepeleri zdrd, syle-
(13) lkesi Atrebatie, Artois'dan bir yer
Arras olan Damiens biri, 5 Ocak
1757'de XV. Louis'ye bir Damiens, eski-
den Cizvitlerin hizmetinde iin, cinayete etkisinde
nk, kimi Cizvitler, kral ldnnenin vgsn
Damiens'i drt para ettiler. 1610 .
Henry'e 27 1594'te ise, Jean Chastel
biri, yine Henri'ye onu da drt para ettiler.
Cizvit idam edilip ve Cizvitler de Fransa'dan kovul-
dular (.n.)
180
di, ve Candide ile Martin'i Dieppe'e gt-
rp teslim etti. Kk bir Hollanda gemisi
limanda. grnce en olan
Portsmouth giden ge-
miye Candide'i ve bindirdi. yol, Ve-
.. nedik'in yolu ancak Candide, cehennemden kurtul-
ve ilk Venedik'in yolunu tutma-

181
XXIII

KIYILARINA

ORADA
Candide, "Ah Pangloss ah! Ah Martin ah! Ah benim
sevgili Cunegonde'um ah! Nedir bu dnya?" diyordu, Hol-
landa gemisinde. .
Martin:
- ok ve ok bir yer! diye
- Siz orada da Fransa'daki gi-
bi deliler var
- Orada da trl bir egemendir. Kana-
da'da, birka dnm kar bu iki ulusun iinde
ve bu iin de da-
ha ok para bilirsiniz(l).
Bu iki lkenin hangisinde, daha ok
insan kesinlikle sylemeye gelince; bilgimin
elvermez buna. Ancak, bir o da,
pek abuk fkelenir oldukla-
dedi.
Byle Portsmouth'a
bir insan ve donanma gemilerinden biri-
nin gvertesinde, diz gzleri olduka
bir adama dikkatle Bu du-
(1) Saint-Laurent'in Louisbourg iin denmek
isteniyor ki, 1741 beri sryordu (.n.)
183
ran drt askerden her biri, son derece
ve orada bulunanlar da
bir halde geri dndler.
Candide:
- Nedir btn bunlar? Her yanda
hangi dedi. Trenle ldrdkleri bu ada-
kim sordu.
olarak:
- Bir amiraldir(2), dediler.
- Peki; niin ldrdler bu amirali?
- Gereken insan ldrmedi de ondan. Bir Fran-
amirali ile ve ona grl-
d, dediler.
Candide:
- Ama amirali de bu amiralinden
bulunmuyor muydu?
- Bu bir gerektir; ancak, bu lkede, teki
amiralleri yreklendirmek iin ara bir amiral ldrmek
adettir, dediler.
Candide, ve ylesine
dnd ki, karaya ayak basmak istemedi ve -Suri-
nam'daki kaptan gibi soymaya se bile- kap-
tanla, kendisini, hi vakit yitirmeden Venedik'e gtrmesi
iin
Kaptan, ancak iki gn iinde tamamlayabil-
di. Fransa Lizbon'un geti-
ler ve Candide rperdi. ve Akdeniz'e girdiler; so-
nunda Venedik'e Candide, Martin'i kucaklayarak:
"Allah olsun! Gzel Cunegonde'umu burada gre-
Kendime ne denli gvenim varsa, Cacambo'ya da o
denli gvenim var. Her iyidir, her iyi gidiyor, her
iyi gidiyor" dedi.
(2) Buradaki "amiral", John Byng'dir. Menorea'ya asker
Yreklilik gsterernernek ve er-
ken terk etmekle sulanan amiral lme mahkUm edildi ve 14 Mart
1757'de, gemisinin zerinde diziIdi. Voltaire, burada o ami-
rali savunuyor (.n.)
184
Drt askerden herbiri, son derece
... "
XXIV
P AQUETTE'LE PAPAZ
Venedik'e vanr varmaz, Candide, btn meyhaneler-
de, btn kahvelerde, btn evlerinde Cacambo'yu
ve Her gn, limana gelen gemileri ve ka-
aramaya adam gnderiyordu, ama hibir haber
Cacambo'dan.
Martin'e:
- Ben Surinam'dan Bordeaux'ya, Borde-
aux'dan Paris'e, Paris'ten Dieppe'e, Dieppe'den Ports-
mouth'a gittim; tm Portekiz ve
btn Akdeniz'i ve birka aydan beri de Vene-
dik 'te halde, gzel Cunegonde gelmedi ha-
la! Onun yerine, bir markizle bir de Perigoudlu rahibe
Cunegonde ben de lmeliyim!
Bu lanet Avrupa'ya gelmektense, Eldorado gibi bir cen-
nette kalmak daha iyiydi. Ne kadar azizim Mar-
tin, bu dnyada her hayal, her felaketten ibaret-
dedi.
Derin bir hzne Candide ve ne moda olan ope-
raya, ne de teki karnaval hibir ka-
-ufak da olsa- bir istek onda.
Martin ona:
--' Ceplerinde milyon bulunan melez bir
br ucuna gidip sevgilinizi
ve Venedik'e gerekten
ok saf bir sevgilinizi bulursa kendisi iin
187
saklar onu; yok bulamazsa birini Ca-
cambo'yu ve sevgiliniz Cunegonde'u
size, dedi.
Martin, Candide'i avutmaktan bu szleriyle.
Candide'in hzn gn getike Martin de ona,
hi kimsenin Eldorado bir yana, yeryznde
pek az erdemin ve pek az
yordu durmadan.
Bu nemli konu zerinde ve Cunegonde'u
beklerken, Candide, Saint-Marc kolunda bir
duran gen bir papaz grd. Papaz gen, etine dolgun ve
gl kuvvetli grnyordu; gzleri parlak, kendinden
emin, havada, ok gzeldi
ve sylyordu; papaza ve tombul ya-
imdikliyordu arada
Candide, Martin'e gstererek:
- Hi olmazsa, bu ikisinin mutlu kabul eder-
siniz, mi? Bugne Eldorado bir yana, yeryz-
nn her mutsuz insanlar grdm; ancak,
bu papaza gelince, ikisinin de ok mutlu yaratiklar ol-
bahse girerim, dedi.
Martin:
- Ben de mutlu bahse girerim, dedi;
grrs-
nz.
Candide, hemen bu ifte kumrulara er-
ve oteline, makarna, Lombardiya
yemeye ve Montepliya-
no, Lakrima-kristi, ve Sisam imeye davet
etti. Gen papaz neriyi kabul etti ve gen
Candide'e, ve birka damla
utanga gzleriyle bakarak, Gen
Candide'in henz ki, da
Msy Candide Paquette'i dedi. hep
Cunegonde gen o ana dikkatle
bakmaya vakit olan Candide, bu szler zeri-
ne:
- Ne Doktor Pangloss'u gr-
duruma sokan demek sizdiniz ha? dedi.
Paquette:
188
- ki benim, efendim! Her
nuzu gryorum. Madam La Baronne'unevindekilerin ve
gzel Cunegonde'un gelen korkun felaketleri
bana, benim de kadar
ok masumdum beni G-
bir Kordliye ekinmeden
ma girdi; pek korkun oldu bunun. Baron Hazret-
leri sizi tekmelerle kovduktan sonra, ben de
mak zorunda nl bir hekim beni
oktan Borcumu demek iin, bir sre
metresi oldum bu hekimin. deli edecek denli
olan her gn insafslZca dvyordu beni; her
bu. Hekim, en irkin ve ben de,
bir adam yznden durmadan dayak
iin, en mutsuz biriydim. Geim-
siz bir iin, hekimin ne denli tehlikeli
bilirsiniz. Hekim, tak
nezlesini diye, bir gn ylesine
etkili bir ila verdi ki ona, korkun ieri-
sinde iki saatte lp gitti. hekimin aleyhine bir ci-
nayet hekim ve ben de hapsedildim. Bi-
raz beni.
hekimin yerine gemek serbest
beni. ok gemeden bir yerimi, ben de
verdiklerimin alamadan kovuldum; ve siz erkek-
lere pek grnen, ama bizim iin bir sefalet uurumu
olan bu srdrmek zorunda
Venedik'te gsterecektim. Ah! bir taciri,
bir bir bir zo-
runda her trl ve her trl onur ki-
bir iin,
kez bir eteklik dn almak zorunda birin-
den bir kanun
hara vermenin ve gelecekte korkun bir
bir hastane ve bir sizi bekle-
ne demek gz nne bir geti-
rebilirseniz, en mutsuz biri oldu-
dedi.
Paquette, bir odada Martin'in nnde, iyi yrekli
Candide'e bylece iini dkyor ve Martin de, "Gryor-
189
sunuz ya,daha bahsin diyor-
du.
Papaz Giroflee, yemek vaktini beklemek iin, yemek
iiyordu.
Candide Paquette'e:
- Ama, size ylesine sevinli, ylesine
grnyordunuz ki, sylyordunuz ve
bir istekle ileri mutsuzlu-
kadar mutlu grnyordunuz, dedi.
Paquette:
- A efendim, bu da sefaletlerinden biri-
dir. Dn bir subay, hem hem de beni dvd;
bugn bir gitmek iin gler yzl olmam
gerekiyor, diye
Daha fazla sormak istemedi Candide; Martin'in
kabul etti. Paquette ve papazIa birlikte sofraya
oturdular; olduka geti yemek.
da, birbirlerine
Candidepapaza:
- Papaz efendi, herkesin gereken bir talihi-
niz var gibi; yznzde mutluluk oku-
nuyor; iin de pek gzel bir ve
da hayli grnyorsunuz, dedi.
Papaz Giroflee:
- Vallahi efendim, denizin dibinde isterdim
btn Yz kez ve gidip Ms-
)man Anam babam, lanetlik
fazla servet iin, on bu tiksinti
verici cppeyi giymeye beni. Allah
geimsizlik ve hkm sryor.
Birka dzensiz vaazda bulundum,
biraz para geti elirne; onun da yneticimiz
geri da gzel yediriyorum. Ancak, .
olup da yatakhanenin
arparak ve da
dedi.
Martin, her zamanki Candide'e dn-
d, ve:
- N btn bahsi dedi.
Candide, iki bin Paquette'e ve bin da pa-
190
"Paquette"
paz Giroflee'ye verdi, ve:
- bana, bu paralarla mutlu dedi.
Martin:
- Hi bu paralarla, belki daha ok mut-
srkleyeceksiniz dedi.
-Candide:
- ne o ancak, avutan bir
var beni: hi kimse-
leri kez yeniden grebiliyor; koyunumla Paqu-
ette'e gn gelecek Cunegonde'a da rastla-
elbet, dedi.
Martin:
- Cunegonde'un da bir gn sizi mutlu etmesini dilerim;
ancak, pek bundan da! dedi.
Candide:
- ok
Martin:
- da ondan, dedi.
Candide:
- durmadan sylemiyorlar
dedi.
Martin:
- Burada gryorsunuz; bir de evlerinde ve
veletleriyle grseniz

zntleri san-
da kendilerine gre zntleri Ama yine de,
bir talihi bir Doj'un talihine aradaki
fark ylesine ki, stnde durulmaya bile dedi.
Candide:
- Brenta zerindeki gzel sarayda oturan ve yaban-
pek gler yz gsteren senatr Pococurante'den(
2
)
sz ediyorlar. Hi znts olmayan bir adam ileri
srlyor, dedi.
Martin:
'- Byle az bulunur bir grmek isterdim, dedi.
(1) Eski Venedik Cumhuriyeti'nde, seimle gelen verilen ad
(.n.)
(2) Pococurante, "pek az demek. Bu, bir heveslidir
ve, XXv. blmde gibi, Voltaire'inki-
lerle benzerlik iindedir. Nitekim Voltaire de, yerip
terk kendini, byle (.n.)
193
Candide, hemen ertesi gn, keridilerini kabul etmesi
iin Pococurante Hazretlerinden izin istetti.
194
xxv

SOYLU POCOCURANTE
ARET
Candide'le Martin, gondolla geerek soylu
Pococurante'nin Baheler zevkle dzen-
ve mermerden gzel heykellerle saray
ise, gzel bir eseri idi. ok zen-
gin bir ihtiyar olan ev sahibi, pek byk bir incelikle, ama
ok az bir gstererek iki Can-
dide'in bu ve Martin'in ise hi gitmedi.
nce, gzel ve zarif giyimli iki pek gzel kprt-
tkleri sundular. Candide, gzellikleri-
ni, inceliklerini ve vmekten kendini ala-

Senatr Pococurante:
- Bunlar, olduka iyi Kimi zaman
ma kent
kklkle-
rinden, ve onlar iin
ya da sonelerden nk.
Ancak, bu iki da, pek sonun-
da, dedi.
Yemekten sonra Candide, uzun bir galeride gezinir-
ken, gzellikleri hayran iki
tablonun hangi eserleri sordu.
Senatr:
- O iki tablo Raffaello'nundur. Birka salt
195
vneyim diye, ok yksek bir fiyatla
ya 'da, en gzel bunlar sylerler, ancak
hi gitmiyorlar: Renkler pek ehreler
iyice ortaya giysi-
lerin benzer hibir yok. Tek kelimeyle, ne
derlerse desinler, bu tablolarda gerek bir
gremiyorum. Bir tabloda gerek grebildi-
o tabloyu; bylesi de yok
elimde. Birok tablom var, ama hibirine yok ar-
dedi.
Pococurante, geirmek
iin bir konser verdirdi. Candide, pek gzel buldu bu mzi-

Pococurante:
- Bu grlt, saat kadar an-
cak, daha uzun srerse, kimse sylemeyi gze alamasa da,
yorar herkesi. Gnmzde mzik, g almak sana-
diye oysa, g olan bir bir an gelir
ki gitmez olur
beni ileden bir dev haline sok-
daha ok severdim belki. Sah-
neleri, bir gsteren iki
gln bir sylenmesi iin
olan mzikli kim grmek isterse gitsin gr-
sn; acemi bir sahnede gezinen ve ya da Ca-
to 'nun rollerini bir dinlemeye kim
sa gitsin bana gelince, ben, bugn onur
veren ve etek dolusu para dktkleri byle-
sine oktan dedi.
Candide, biraz daha Martin,
tan sona senatrn
Sofraya oturdular, gzel bir sonra,
getiler.
Candide, pek gzel bir Homeros grnce, ev
sahibinin dillere destan vd, ve:
(1) besteci Rameau'nun
Fransa'da 1752'den Bouffon'lar trupunun esinletti-
bir ola-
rak bu (.n.)
196
- en iyi filozofu, byk Pangloss'un
zevkini bir kitap, dedi.
Pococurante, bir
- Olabilir, dedi. Ama benim gitmiyor. Eski-
den, onu okurken beni An-
cak, o hep birbirine benzeyen srekli o
bir yapmadan hareket eden piye-
sin bir olabilecekken, konusu olup
Helena; o durmadan ama bir trl
mayan Troya; btn bunlar, bana bir ve-
riyor. Bu benim kadar
bilginlere: okurken el-
lerinden ancak bir olarak ve kul-
paralar gibi bulundurul-
btn yrekli olanlar itiraf
dir.
Candide:
- Senatr Hazretleri, herhalde bir Virgilius
byle dedi.
Pococurante:
- Virgilius'un Aeneas ikinci, drdnc ve
blmlerinin(2) pek kabul ediyorum;
ancak dindar gl dost
kk Ascanius'un ve aptal kral Latinus'una ve orta halli
ve gelince, bunlar ka-
dar ve bunlar kadar ekilmez
Tasso ile Ariosto'nun budalaca yklerini da-
ha ok seviyorum, dedi.
Candide:
- Horatius'u okumaktan byk zevk
sorabilir miyim? dedi.
Pococurante:
- Kimi toplumda bir adam
yararlanabilir bunlardan ve gl dizeler
daha kolay ama Brindes'e
yolculuktan, orada kt bir ve
(2) ikinci blmnde ve drdnc
blmde Didon ile blmde cehenneme
Daha sonra eserin hemen her ye-
rinde (.n.)
197
szleri irin dolu Pupilus diye biriyle szleri sirke gibi olan
bir hamal bana ne ?(3)
ve sihirbazlara kaba di-
zeleri, derin bir tiksintiyle okudum; dostu lirik
koyarsa, yksek gkteki d-'
sylemekle bir anla-
Aptallar, bir her hay-
ran olurlar. Ben ise, kendim iin okurum ve ancak
uyan severim, dedi.
Hibir kendi kendine varmamaya
olan Candide'i pek duyduk-
Martin ise, olduka akla buluyordu Pococran-
tenin biimini.
Candide:
- Oh! bir Cicero, dedi. Bu byk adama gelince,
okumaktan
Venedikli:
- Asla okumam! Rabirius'u ya da Cluentius'u savun-
bana ne? hkm yeter
bana. Felsefi eserleri ile daha ok kurabildim; an-
cak, her grnce, onun kadar
benim de ve cahil olmak iin gereksin-
mem diye
Martin:
- Ah! bir bilimler akademisinin seksen ciltlik der-
gisi, diye Bunda sa-

Pococurante:
- olurdu, bu
birinin hi olmazsa bir yapmak sana-
Ama, ne ki, btn bu kitaplar,
sistemlerle dolu, hibir yok ilerinde,
dedi.
Candide:
- ve bir sr ti-
(3) Burada Horatius'un Yergiler'inin birinci yergisi an-
isteniyor. Senatrn Pupilus Rupilius biridir.
Daha sonraki Horatius'un yergileri ve vglerine
yollamalar (.n.)
198
yatro eseri gryorum, dedi.
Senatr:
- Evet, bin kadar var, ama ilerinde gzel denebile-
cek dzine bile Hepsi birden
bir olmayan vaazlar derlemesine ve
ilahiyat gelince, ne benim, ne de kimsenin
.. emin olabilirsiniz, dedi.
Martin, kitaplarla dolu gstererek:
- Bu kadar serbeste olan bu
nun bir cumhuriyetinin de-
di.
Pococurante:
- Evet, ok iyi bir
bir bu.
mediklerimizi yazmakla yetiniriz; ve Antoni-
us yurdunda oturanlar, ancak bir Jakoben'in iznini al-
sonra bir sahip olabiliyorlar. tutku
ve particilik, bu en ok verilen ya-
esin veren zgrlkten .
dedi.
Candide, Milton'un bir eserini grnce, buna byk bir
adam olarak sordu Pococurante'ye.
Pococurante:
- Kim! Tekvin'in birinci blmn kaba dizelerle dolu
on kitapta yorumlayan bu ilkel mi? Musa, evreni sz-
le yaratan lmsz temsil ederken, Mesih'e, eserini
izme si iin gkteki dolaptan bir pergel vererek
bozan bu kaba yknmecisini mi? Tasso'nun
cehennemi ile Lucifer'i kah
kah cce durumuna getireni mi? yz kez sz-
leri syleteni ini? gk-
te top ne ben,
ne de hi kimse, insana veren bylesine
dan Gnahla lmn ve
kara biraz ince olan her
kusturur; ve bir hastane uzun uzun
bir gidebilir ancak. ve
olan bu ilk
ne ona, ben de onu bugn(4).
da sylyorum, da benim gibi
199
yok, dedi.
Candide, pek bu szlerden; Homeras'a
duyar ve Milton'u da biraz severdi. Martin'in
na:
- bu adam, bizim Alman
derin bir tiksinti iinde, dedi.
- Bunda kt bir yok ki! dedi, Martin.
Candide, kendi kendine,- "Oh! Bu Pococurante, ne y-
ce adamINe byk dahi! Hibir gitmiyor" diye

Btn bylece gzden geirdikten sonra, bah-
eye indiler. Candide, tm gzelliklerini vd bahenin.
Ev sahibi:
- mrmde bylesine zevksiz grmedim! Bu-
rada eften pften iekler var; ama,
daha i aan trden iekler dedi.
Pococurante Hazretlerinden izin isteyip de
saraydan Candide Martin'e:
- Grdnz m ya! Bu en mutlusu
kabul ediyorsunuz, mi? nk, sahip oldu-
her stnde bir adam, dedi.
Martin:
- Elinde bulunan her grmyor
musunuz? Platon, ok nceleri, en iyi midelerin btn yi-
yeceklerden tiksinen mideler de-
di.
Candide:
- Ama her gzel
eksiklikleri grmekte de zevk yok
mudur? dedi.
Martin:
- Yani zevk duymamaktan bir zevk mi? de-
di.
Candide:
- Pekala! Demek Matmazel Cunegonde'a
bir ben mutlu yalnlZ, dedi.
Martin:
(4) Voltaire, Milton hep bu denli sert (Bkz. Felsefe
"Destan" maddesi) (.n.)
200
~ ..
"Pococurante. e e n m e d i i Rafaello tablosu nnde .....
- Ummak hep iyidir, dedi.
Gnler, haftalar bylece geiyordu; Cacambo bir trl
gelmiyordu ve Candide ierisinde ylesine ki,
Paquette'le, papaz kendisine kuru bir
iin bile gelmediklerini hali yoktu.
203
XXVi

YABANCI
. YEMEK VE BU

Bir Candide, Martin, otelde kalan
sofraya kapkara bir
adam gelip koluna girdi ve ona:
-.:. Bizimle birlikte yola olun, ge
dedi.
eyirdi ve Cacambo'yu grd. Cunegon-
de'u grseydi ancak bu denli ve bu denli gider-
di. Sevinten nerdeyse. Sevgili dostunu
- Cunegonde'un burada yok. Sy-
le nerede? Beni ona gtr, sevinten onunla birlikte le-
yim!
Cacambo:
- Cunegonde burada dedi.
Candide:
- Aman in'de bile olsa ora-
ya haydi yr! dedi.
Cacambo:
- Yemekten sonra yola Size daha fazla sy-
leyemem; kleyim, efendim beni bekliyor; sofrada kendisi-
ne hizmet etmek gerekiyor. Tek kelime sylemeyin; yeme-
yiyin ve olun, dedi.
Sevin ve ile ikiye dostunu yeniden
205
onu tutsak olarak
dan sevgilisini bulmak dolu, kalbi he-
bir halde olan Candide, btn
bu servenleri seyreden Martin ve karnava-
Venedik'te geirmeye ile sofraya otur-
du.
Bu birine veren Cacambo, yeme-
sonuna efendisinin
- efendimiz, ne zaman arzu ederlerse ha-
reket edebilirler, gemi dedi.
Bu szleri syledikten sonra, gitti.
bir halde, tek bir sz sylemeden birbirlerine bakarken,
yine bir hizmeti efendisine
- ve da ha-
dedi.
Efendisi bir verdi ve bulu-
nanlar yeniden ve bir kat daha
nc bir nc bir
- bana daha fazla burada kala-
her dedi ve hemen ortadan
kayboldu.
O zaman, Candide ile Martin'in, bunun karnavala has
bir oyun Drdnc bir
drdnc bir efendiye:
- ne zaman isterlerse o zaman hareket
edebilirler, dedi ve tekiler gibi da
efendiye szleri syledi. Ancak,
Candide 'in oturan efendiye bsbtn
biimde seslendi, ve:
- Emin olunuz hi kimse, ne efendimize
ne de bana, kredi amak istemiyor; bu gece, her ikimiz
de kodesi boylayabiliriz; o yzden kendi aresine
bakmaya gidiyorum. dedi.
Btn hizmetiler Candide
ve Martin derin bir Sonunda, Candide
bozup:
- Baylar, tuhaf bir Niin hepiniz
Bize gelince, syleyeyim ki, ne ben, ne de Martin
kral dedi.
Cacambo'nun efendisi, bir sesle sz
206
"Candide, b n evirdi ve Cacambo'yu grd, Cu ne-
gonde'u grsevdi ancak bu denli r r ve bu denli ho-
u n giderdi..."
- Ben III. Ahmet'tir(1).
larca grkemli bir sultan olarak
dan indirdim; de beni indirdi; vezirleri-
min vurdular. mrmn geri eski sa-
rayda sryorum. byk Sultan Mahmut,
ara geziye izin verir; ben de karnava-
Venedik'te geirmeye geldim, dedi.
Sonra Ahmet'in oturan gen bir adam sz
ve:
- Benim Btn imparatoru
idim. Daha indirildim; ve ba-
hapsettiler, beni de hapishanede byttler. Kimi za-
man, olarak, geziye
izin verirler; ben de Venedik'te geirmeye gel-
dim, dedi.
ncs:
- Ben Babam,
stndeki bana Ben de bu
savunmak iin sekiz yznn y-
reklerini ve hapsedildim.
Benim gibi olan ve byk ba-
Roma'da grmeye gidiyorum. Venedik'te
geirmeye geldim, dedi.
Drdncs sz ve:
- Ben de Bir sonunda, ba-
na kalan lkeler elimden gitti; babam da talihsizliklere
uzun mrler vermesini Sul-
tan Ahmet gibi, gibi ve Kral Charles-Edu-
ard gibi, ben de ve
(1) III. Ahmet, 1703'ten 1730'a ye-
nierilerce ve 1736'da Candide
Sultan lmnn stnden yirmi
bulunuyordu (.n.)
(2) ar VI. (1740-1764), Byk Petro'nun Elizabeth
srgne sonra da
(.n.)
(3) Charles-Eduard (1720-1788), III. Jacques
ne var ki, III. Jac-
ques da (.n.)
(4) III. Auguste (1696-1763), Polonya iken, II. 1756
da kovdu onu (.n.)
209
Venedik'te geirmeye geldim, dedi.

- Ben de iki kez yitirdim;
ama bana bir lke nasip etti; ben de
bu lkede, btn Sarmat hep bir arada Vistl
iyiliklerden daha
Ben de boyun ve Venedik'te
geirmeye geldim, dedi.
hkmdara o da:
- Baylar, ben sizler kadar byk bir senyr
ama sonunda, ben de herhangi bir kral gibi bir
Theodore'dur(6). Korsika'ya beni kral setiler. Bana
da diye seslenirlerdi; bugnse, zorla bay diyor-
lar; bir zamanlar para anda param yok; bir
zamanlar iki bugn zar zor bir var; bir
taht zerinde otururken grdm kendimi, sonra uzun sre
Londra'da hapishanede zerinde Her ne
kadar gibi ben de Ve ne dik 'te ge-
irmeye geldimse de, burada
den korkuyorum, dedi.
teki kral, soylu bir dinlediler bu szleri.
Her biri TMedore'a, giysi ve gmlek alabilmesi iin
yirmi lira verdi; Candide, ona iki bin lira bir el-
mas etti.
de:
- Bizim yz mislini verebilecek du-
rumda olup, vermekten de ekinmeyen bu adam da
kim?
Masadan otele, sonunda
lkelerini yitirip, geri kalan blmn Vene-
dik'te geirmeye gelen drt hazretleri daha
geldi. Ancak Candide, bu yeni gelenlere dikkat bile etmedi.
Tek gidip sevgili Cunegon-
de 'unu bulmak!
(5) Stanislas Leszczynski (1677-1766), 1738'de yitirdi ve kar-
Lorraine'i (.n.)
(6) Baron Theodore de Nhof (1694-1756), hizmetinde bir seru-
vencidir. Korsikahlann
etti ve birka kez Korsika oldu; sonra da Londra'da bor yzn-
den hapse girdi ve 1756'da orada ld (.n.)
210
XXVII
YOLCULUU
Cacambo, Sultan Ahmet'i gtrecek
olan geminin Trk Candide ile Martin'i de gemi-
sine almaya Her ikisi de,
nnde yerlere sonra, geminin yolunu tut-
tular. Candide, yolda Martin'e:
- birlikte yemek
kral! Bu kraldan birine de sadaka verdim stelik.
Belki, daha b51htS1Z birok .prens Bana gelince, ben
yz tane koyun yitirdim ve Cunegonde'un
na uuyorum. Azizim Martin, bir daha sylyorum; Pang-
loss'un her iyidir! dedi.
Martin onu:
- yle dilerim, diyerek
Candide: .
;.- Ama Venedik'te ok az bir serven
Hikimse, meyhanede
bir arada yemek yediklerini ne ne de
Martin:
- Bunlar, bizim gelen daha
olma-
da, her zaman grlen onlarla yemek ye-
mek onurunu elde etmemize gelince, bu da ylesine nem-
sizdir ki szn etmeye bile dedi.
Candide, gemiye ayak basar basmaz, eski sevgili
dostu Cacambo'nun boynuna ve:
- Ah! Cunegonde ne Eskisi gibi yi-
ne bir gzellik mi? Bugn de seviyor mu beni?
ona bir saray
211
dedi.
Cacambo:
- Sevgili efendim, Cunegonde, anak ok az
olan bir prensin Marmara
yor. Matmazel Cunegonde, ake
Ragotski(l) eski bir evinde ha-
Ancak, daha zc Matmazel Cunegon-
de'un yitirip korkun biimde olma-
dedi.
Candide:
- Gzel ya da irkin, ben onurlu bir onu her
zaman sevmek boynumun borcudur. Ancak, cebinde al-
milyon halde, da Cunegonde by-
lesine bir duruma dedi.
Cacambo:
- Matmazel Cunegonde'u almak iznini elde
edebilmek iin Buenos-Aires Valisi Don Fernando
d'ibaraa y Figueora y Mascarenez y Lampurdos y Suza'ya
iki milyon vermem gerekti. Ve bir korsan geri kalan para-
Bu korsan, bizi Matapan Burnu'na, Milo'ya,
Nikari'ye, Sisam'a, Petra'ya, anakkale'ye, Marmara'ya,
skdar'a gtrd. Cunegonde'la szn etti-
prensin evinde hizmetilik ben de,
dan olan klesi oldum, dedi.
Candide:
- Bu dnyada birbirine ne ok felaket var-
Ama ne olursa olsun, birka daha var; Cune-
gonde'u kolayca bunlarla. O kadar
ne dedi.
Sonra da, Martin'e dnerek:
- Kimi daha ok gryorsunuz? Sultan
Ahmet'i mi, imparator Kral
yoksa beni mi? dedi.
Martin:.
- Bilmem! Bunu bilmek iin kalplerinizin ierisinde ol-
mam gerek, dedi.
(1) Ferenc Rakoi (1676-1735), bir prens olup, XIV.
Louis ve ile, Avusturya imparatoru-
na yenilince, gz hapsine
(.n.)
212
Candide:
- Ah! Pangloss burada o anlar ve bize de sy-
lerdi, dedi.
Martin:
- Sizin Pangloss'un, hangi terazi ile
lklerini ve bilmiyo-
rum. Ancak, benim bir varsa, o da, yer-
yznde Kral Charles-Eduard'dan, ve
Sultan Ahmet'ten daha ok milyonlarca
dedi.
Candide:
- Bu da pek mmkndr, dedi.
Birka gnlk bir yolculuktan sonra
Candide, nce Cacambo'yu ok sa-
sonra da, zaman yitirmeden, Marmara gi-
dip de olsa Cunegonde'u aramak iin,
birlikte bir
Forsalar Trk ara
sinirinden bir
pek kt krek eken iki tutsak Candide, ola-
rak, teki tutsaklardan daha fazla bir dikkatle onlara,
ve yzlerindeki
izgilerle, Pangloss ve Matmazel Cunegonde'un Ba-
ron -o benzerlik sezer
gibi oldu. Byle bir hem Candi-
de'i, hem de zd onu. Daha da dikkatle onlara.
Ve Cacambo'ya:
- Pangloss'un grmeseydim ve Baro-
nu ldrmek iki .
onlar dedi.
Baron ve Pangloss'un geince, her iki tutsak, bir
zerinde ve ellerinden k-
reklerini Trk kaptan, zerlerine yryp
balamaya
Candide:
- Kaptan Hazretleri, durunuz, durunuz! Size
kadar para diye
Forsalardan biri:
- Candide ha! diyordu.
teki de:
213
- Candide,ha! diye
Candide:
- m gryorum? Uykuda ya? Ben miyim
bu olan? Baron Haz-
retleri mi? st ad Pangloss mu
diye
Onlar da:
- Evet biziz, ta kendileriyiz!
Martin:
- N byk filozof bu mu? diyordu.
Candide: .
- Eh Trk kaptan hazretleri,
en byk biri olan Tunder-ten-
Tronk'la, en derin metafizikisi olan
Pangloss iin ne kadar akesi istiyorsunuz? dedi.
Trk kaptan:
- Kpek gavur! Mademki bu iki gavur biri ba-
ron, teki de metafizikidir; bunlar lke-
lerinde byk birer rtbedir, bana elli bin ake vereceksin,
dedi.
Candide:
- Verdim gitti! Beni bir gibi gtrn,
hemen Ama beni Matmazel Cu-
negonde'a gtrn, dedi.
Trk kaptan, Candide'in daha ilk nerisi zerine, ge-
minin ve gemiyi,
yararak daha da yrtyor-
du.
Candide, Baronla Pangloss'u yz kez ve:
- Ben sizi ldrmedim mi, sevgili Baron Hazretleri? Ya
siz, sevgili Pangloss, halde da
yorsunuz? Ve da, her ikiniz de byle Trki-
ye'de mahkum dedi.
Baron Hazretleri:
- bu lkede mu? diyordu.
Cacambo:
- Evet, burada! diye
Pangloss:
- Demek, sevgili Candide'imi buldum ha! diye
yordu.
214
Candide, onlarla Cacambo ve Martin'i Bir-
birlerini ve bir
uuyordu, limana bile Bir Yahudi buldular;
Candide ona yz bin ake bir elma elli bin ak-
eye Yahudi, Hazreti ant ierek, da-
ha fazla syledi. Candide, Baronla Pang-
loss'un akelerini duraksamadan dedi. Pangloss,
ve
Baron Hazretleri, bir etti ve
ilk bu geri sz verdi, ve:
- Trkiye'de gerekten mmkn
m? dedi.
Cacambo:
- Bundan daha olamaz; nk,
bir prensin evinde dedi.
Hemen iki Yahudi daha getirttiler; Candide, birka el-
mas daha Cunegonde'u gidip kurtarmak iin hep bir-
likte bir bindiler.
21S
" Trkiye'de gerekten mmkn
m? dedi.
Cacambo:
- Bundan daha olamaz; nk, Transilyvan-
bir prensin evinrde dedi. .. "
XXVIII
CUNEGONDE'UN,
PANGLOSS'UN,
VE
GELENLER
Candide Baron'a:
- Yeniden dilerim; bedeninizi bir
af diliyorum, muhterem Papaz Hazret-
leri, dedi.
Baron:
- Bundan sz etmeyelim biraz sert
kabul ediyorum. Ancak, mademki ne tr bir
beni bu anlamak istiyorsunuz, ben
de Kolejin
sonra, bir tutsak
tm. Buenos-Aires'ten yola be-
ni orada hapse Roma'da byk Cizvit ya-
dnmek istedim. elisi pa-
Greve sekiz gn ki, bir
gn gzel bir Hava pek
denize girmek istedi; ben de yararla-
denize girerek banyo yapmak istedim. Bir
bir Mslman genciyle bir arada
byk bir su bilmiyordum. Bir
ma yz sopa krek beni. Dnyada
bunun kadar korkun bir
yordum. Ancak, Trklere Transilvan-
bir prensin niin anlamak ister-
219
dim, dedi.
Candide:
- Sevgili Pangloss, da sizi yeniden grebili-
yorum ? dedi.
Pangloss:
- Benim pek
ki Ancak, beni bar-
daktan de-
mi? ylesine oldu ki yakmaktan
umudu kestiler; daha iyi bir yol
beni. Bir cerrah cesedimi evine gtrd ve beni
paralamaya nce,
ne kadar apraz Beni biimden daha kt
durumda Kutsal Engizisyonun yksek buy-
yerine getiren cellat, ki zamanda ikinci diya-
kostur, pek gzel biliyor, ancak adam
asmaya. o yzden ve d-
yani henz soluk alabiliyordum. apraz
yle ki beni, cerrah st yere ve bir
sanarak, korkudan d
ve kaarken de merdivenlerden kldr
Yan odalardan birinde bulunan grlty duyunca
geldi; beni, zerinde
grnce, fazla korkup ve kaarken de ko-
stne Biraz kendilerine gelince,
cerraha:
- "Bir paralamak de geldi?
hep bylesi bedenlerinde
bilmiyor muydun? Bu okuyup flemesi iin hemen
bir papaz bulmaya duydum. Bu szle-
ri duyunca titredim ve olanca gcmle, bana!" di-
ye Sonunda, Portekizli berber yreklendi,
dikti; hatta da beni Ve on gn ierisinde
Berber bana bir buldu ve beni Venedik'e
giden bir soylunun olarak verdi. An-
cak, efendimin bana iin, ben de
Venedikli bir tacirin hizmetine girdim ve
bul'a geldim.
Bir gn, bir camiye girmek istedi. bir
imamla, dua eden pek gzel gen bir camide.
220
memelerinin lalelerden, gL-
lerden, manisalalelerinden, smbller-
den ve uhaieklerinden bir demet Demeti
yere pek bir abuklukla yerden al-
ancak yerine koymakta ylesine geciktim ki, imam
ye fark edince, "imdat!" diye
Beni gtrdler; o da yz sopa
sonra, krek beni; Baronla
zincirlendim. Bu drt
gen Napolili papaz ve iki de Korfulu
Bunlar, bylesine servenlerin her gn
sylediler bize. Baron Hazretleri, benden daha fazla
ileri sryordu; ben ise, bir
bir demet iek bir bulun-
maktan daha gider Bu evren-
deki sizi bu za-
man ve bizi durmadan ve gnde
yirmi yiyorduk, dedi.
Candide:
- Pekisevgili Pangloss, da-
yak ve mahkum zamanlarda,
yine dnyada her yolunda m?
dedi.
Pangloss:
- ne odur bugn de;
ne de olsa bir filozofum: Zaten, doluluk ve uucu madde gi-
bi daha uyum da en gzel
Leibniz Benim de szmden
dnmem olamaz, diye
221
"Pangloss:
- ne odur bugn
de, ne de olsa bir filozofum ... "
XXIX

CUNEGONDE'U VE KADINI
NASILBULDU
Candide, Baran Hazretleri, Pangloss, Martin ve Ca-
cambo, geenleri evrende ya da ol-
mayan olaylar zerinde yrtr; nedenler ve sonular,
manevi ve maddi zgrlk ve zorunluluk, Trkiye'de
bir stnde duyulabilecek avuntular
prensin Marmara
evine grdkleri, kurutmak iin ip-
lere seren Cunegonde ile oldu.
Baran Hazretleri, bu grnm Se-
vecen Candide, gzel Cunegonde'unu, cildi
gzleri kol-
ve grnce, ierisinde
kalarak geriledi; sonra, incelik ilerledi. Cu-
negonde, Candide'i ve da
onlar ve Candide her ikisini
Kk bir iftlik daha iyi bir
kuruncaya burada nerdi Can-
dide'e. Cunegonde, bilmiyordu, kimse de bu-
nu ona; Candide'e, szleri ylesine ke-
sin bir ki, Candide geri evirmek gcn
gsteremedi. Candide de, Baran Hazretlerine,
ile bildirdi.
Baran Hazretleri:
- bylesine ve sizin de bu
225
tr asla katlanamam; buna engel olaca-
ve hibir zaman
soylu-
luk meclislerine giremeyecektir. impara-
torluk biriyle evlenebilir ancak! dedi.
eunegonde, ve
Ancak, Baron Hazretleri
Candide:
- Benim efendim, seni
senin ve akelerinizi dedim. kar-
burada, stelik de y-
le halde, onunla evlenmek gsteriyorum;
sen ise uyacak olsam, bir da-
ha ldrrdm seni, dedi.
Baron Hazretleri:
- Beni ldrebilirsin, ancak ben
evlenemezsin! dedi.
226
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
Kandid, gzel Knegond'unu, cildi gzleri
i
ve grnce, ierisinde kal-
... "
xxx
SONU
Candide, Cunegonde'la evlenmeye hi de niyetli
di ancak, Baron Hazretlerinin bu
gtryordu onu. Ve Cunegonde da ylesine
ki, sznden dnemez bir noktaya geldi
Candide. Pangloss'a, Martin'e ve sevgisine gvenilir Ca-
cambo'ya Pangloss, gzel bir buluna-
rak, Baronun, zerinde hibir
ve btn Cunegon-
de'un, sol elini Candide'e vererek
Martin, Baron Hazretlerinin denize uygun
grd; Cacambo, Baronun yeniden
iin Trk_kaptana geri verilmesini, ondan sonra da ilk ge-
miyle Cizvitlerin gnderilmesine karar verdi.
Bu ok yerinde buldular; da uygun gr-
d; Cunegonde'a hibir sylemediler. Sorun, ufak bir
para zld ve hep birden bir Cizvit
yakalamaktan ve bir Alman baronunun
zevki
Bunca gelenden sonra sevgilisiyle evlenen Candi-
de'in, eski yurdundan elmaslar sayesin-
de, filozof Pangloss'la, filozof Martin'le ve Cacam-
bo ve birlikte, en gzel mrn s-
pek Ancak, Yahudiler ylesine
ki, sonunda kk elinde.
Her gn biraz daha ve
maz hale geldi; zaten ve Cunegonde'dan
daha ok Bahede ve sonra
229
zerzevat satmaya giden Cacambo'nun
o da lanet okuyordu talihine. Pangloss, Alman ni-
versitelerinden birinde iin kederleniyordu.
Martin'e gelince, her yerde kesin
iindeydi; o yzden de
Candide, Martin ve Pangloss, ara metafizik ve ahlak so-
zerinde Limnos'a, Midilli'ye ve Er-
zurum'a srlen beyler, ve dolu gemilerin,
pencerelerinin grlyordu
kez. SrlenIerin yerlerini almak iin,
ka ve beylerin geldikleri grlyordu; bun-
lar da srlyordu gelince. sunulmak
zere gtrlen samanla kelleler gryorlar-
Bu grnmler,
zaman o dereceye ki, bir gn
onlara: "Hangisinin daha kt anlamak is-
terdim: Zenci korsanlarca yz kez geilmek mi; kaba-
birinin Bulgarlarca
mak bir yakma treninde paralan-
mak bir krek ekmek mi; hepimizin
felaketlere yoksa, burada hibir
yapmadan oturmak dedi.
Candide:
- byk bir sorun! dedi.
Bu szler, yeni ve zellikle Mar-
tin, ya da can
ierisinde iin sonucuna
Candide, kabul etmiyordu bunu, ancak hibir de
sylemiyordu. Pangloss, her zaman
ancak, bir kez her iyi
iin, halde yine de bu savunup
yordu.
Sonunda bir olay, Martin'in ilkelerini
glendirdi; Candide'i her zamankinden fazla duraksama
iine Pangloss'u ise evirdi. Bir gn, Pa-
quette'le Papaz Giroflee'nin, son derece durumda
geldiklerini grdler. bin abucak
lerdi; sonra hapsedil-
Papaz Giroflee de Mslman
sonunda. Paquette, her yerde srdryor, ancak
230
"Bahede ve sonra istanbul'a zerzevat sat-
maya giden Cacambo'nun
para
Martin Candide'e:
- hemen ve
daha yoksul Siz ve Cacambo, mil-
ierisinde halde, Paquette'le Papaz
Giroflee'den daha mutlu dedi.
Pangloss Paquette'e:
- Ah Demek sizi bize gnderdi.
Bana, bir burun ucuna, bir gze, bir mal
zu biliyor muydunuz? siz de ne Ne-
dir bu dnya? dedi.
Bu yeni serven, her zamankinden fazla derin
lere gtrd
Yrede, Trkiye'nin en iyi filozofu geinen, pek nl
bir onun sormaya gittiler; Pang-
loss sz ve
- stat size, insan denen niin ya-
sormaya geldik, dedi.

- Ne sen, senin mi bu? dedi.
Candide:
- Ama muhterem efendim, yeryznde korkun dere-
cede ktlk var, dedi.

- Ktlk ya da iyilik ne nemi var? Pa-
Efendimiz bir gemi iindeki
farelerin rahat olup mu? dedi.
Pangloss:
- Peki, ne yleyse? dedi.

- dedi.
Pangloss:
- Sizinle, nedenler ve sonular olabilecek
en iyisi, ruhun ve da-
ha uyum
seviniyordum, dedi.
bu szleri duyunca etti
Bu Hma-
yun'dan iki vezirin ve bir mftnn ve bun-
da haberi
233
evreye Bu felaket, her yanda byk grltler
birka saat. Pangloss, Candide ve Martin, kk ift-
dnerlerken, nnde, portakal
glgesinde hava alan bir adama
Bilgi kadar her de ilgilenen Pangloss,
mftnn sordu ondan.
adam:
- Bilmiyorum ve hibir zaman, ne bir mftnn, ne
de bir vezirin Szn olay-
dan da kesinlikle haberim yoktur. Devlet
kimselerin, kimi zaman ok biimde ldklerini ve .
bunu hak ettiklerini Ancak, olup
biteni kesinlikle sorup iinde bah-
enin satmaya gndermekle yetini-
rim, dedi.
Bu szleri syledikten sonra evine
ve iki kendi trl kaymak-
turun reeli, portakal, limon, ananas,
ve kt kahvesinden saf Mpka
kahvesi sundular Sonra da, bu iyi kalpH Msl-
iki Candide'in, Pangloss'un ve Martin'in sakal-
koku srdler.
Candide Trk'e:
- ve pek verimli bir olsa gerek? dedi.
Trk:
- yirmi dnmlk! Bu
birlikte eker bierim; bizden byk kusuru, can
kt ve
dedi.
Candide, dnerken, Trk'n szleri hak-
derin yolda. Martin ve Pang-
loss'a:
- Bana yle geliyor ki, bu birlikte yemek
yemek onurunu talihlerine
bir talihi var, dedi.
Pangloss:
- Btn byk mev-
kiler ok nk, Muabitlerin Eglon'u
Aod ldrd; cirit vuru-
ile Kral Baasa; Kral
234
Trkiye'nin en iyi tilozotu geinen, pek nl bir
onun sormaya gittiler; Pangloss
sz ve :
- stat size, insan denen niin
sormaya geldik, dedi.
.
- Ne sen. Senin mi bu? dedi. .. "
"Kandid:
- Bunlar gzel szler, ama bahemizi de y t i t i r m k
gerek! .. "
Zandri; Jehu; Joida ldrd;
Kral Kral Kral Sedecias tutsak oldular.
Krezos'un, Daris'n, Denys'nin,
Pyrrhus'un, Perseus'un, Anibal'in, Ariovist'in,
Pompeus'un, Neron'un, Othon'un, Vitelius'un,
Domisien'in, II. II. VI.
Henti'nin, III. Mary i. ve
olan Henri'nin ve Hen-
ri'nin ldklerini biliyorsunuz. Biliyorsunuz ki ... " .
Candide:
- Bahemize biliyorum, de-
di.
Pangloss:
- var! nk, insan cennete
iin bu da, kalkmak
iin dedi.
Martin:
- halde, kafa yormadan bu da, da-
tek yoludur, dedi.
O bir avu insan, bu vnlecek amaca yneldi; kendi
ortaya koymaya her biri. Kk toprak
ok rn verdi. Cunegonde gerekten pek irkindi, ancak
ok usta bir oldu; Paquette,
zerine Papaz Giroflee de usta bir
marangoz olup ve erdem sahibi bile oldu.
Pangloss, kimi zaman Candide'e:
- Olabilecek en iyisinde, birbirine
btn olaylar; nk, Matmazel Cunegonde'un
iin gzel bir tekme yiyip ol-
Engizisyon zulmne yaya
olarak Baron Hazret-
lerine bir darbesi gzel Eldo-
rado lkesinden btn ol-
burada turun reeliyle yiyemezdiniz, di-
yordu.
Candide de, onu:
- Bunlar gzel szler, ama bahemize ge-
rek!
239

YZNC LM YILI STNE
HUGO'NUN
Yz nce bugn bir insan lyordu. lmsz olarak
lyordu. eserleri, en nl-
sn ve en korkuncunu, yani insan dzelt-
olarak gidiyordu.
ve geleceke
olarak gidiyordu. lanetlenmek, gele-
ceke kutsanmak, baylar, zaferin iki yce biimidir bu! Bir
'yandan ve gelecek te
yandan kimselere gster-
-ayyuka yuha ve kin lm
Bir insandan fazla bir bir o. Bir
grevi yerine eser iin, yasala-
kadar, da ortaya
yce irade kendisini belli ki. Bu ya-
seksen drt seherindeki
devrimden doldurur. Louis
hala XVI. Louis hkm sryordu;
yle ki byk son grebildi ve tabutu,
bykuurumun ilk
Daha gitmeden, baylar, uurum kelimesi zerin-
de Gzel uurumlar iine yu-
bunlar (Bravo!).
Baylar, szlerime ara ta-
lsz ya da kt hibir sz
(*) Victor Hugo, bu sylevi, Voltaire'in lmnn 100. vesilesiyle 30
1878'de (.n.)
243
sylenmeyecektir burada. gereklerine
ilerlemeyi desteklemek, filozoflara felsefenin
bir vermek; on sekizinci on do-
kuzuncu tutmak; yce ve alakg-
nlle hizmet edenleri soylu aba-
yani sanayiyi, bilimi, ileriye
kutsamak; insanlar duygu ve
bu evrensel yce v-
mek iin erdemi, ise cina-
yetidir Bu byk anda, bu grkemli saatte, ahlak
nnde dindarca bir ve Fran-
dinleyen dnyaya sylemek iin Tek
bir g, adaletin hizmetinde olan vicdan, ve olarak da
hizmetindeki deha (Hareketler).
Bunu syledikten sonra devam ediyorum.
Devrim'den nce, baylar, sosyal
halk.
stnde temsil din.
Dinin temsil ettikleri adalet.
insan toplumunun byle bir neydi halk?
Bilgisizlik! Neydi din? Ve neydi adalet?
Adaletsizlik!
Sylediklerimde abartma var Siz verin hkm!
Ancak, iki iki belirtmekle yetinece-

Toulouse'da, 13 Ekim 1761'de, bir evin alt salonunda
bir gen bulunur. Halk ruhban kp-
rr, mahkeme aar. bir bu;
tutup adam ldrmeye Kimin Di-
nin! Ya sulanan? Baba! Bir Huguenot'dur(*) bu, ve
nun Katolik nlemek Ahlaki ynden ca-
maddi ynden de ne nemi
var! ldren bu o genci de bu ihtiyar as-
(*) Huguenot: Kalvin mezhebinden (.n.)
244
Adalet koyulur ve sonu: 9 1762'de,
beyaz bir adam, Jean Calas, bir getiri-
lir, soyundurulur, bir stne kollar ve ba-
caklar durumda Sekinin
stnde adam gz kulak olmakla g-
revli, David bir ha tutan bir rahip ve elinde de-
mirdenbir ubuk bulunan bir cellat. grecek olan,
ve iinde ne rahibe bakar, ne cellada. Cel-
lat, demirden ve bir kolunu
adam ve hemen mahkuma tuz
kendine gelir. Bir yeni ubuk daha, yeni
bir Calas kendinden geer; yeniden
ve cellat yeniden. Ve her kol ve bacak iki yerin-
den kez vurulur her birine,
bu da sekiz tutar. Sekizinci sonra, rahip
pmesi iin ona; Calas evirir ve cellat son
darbeyi indirir, demir kaba ucuyla ezer
yani. Calas da bylece lr. iki saat
lmnden sonra, gencin, gerekten kendi
Ancak) bir cinayet Kim bu-
nu? (Byk heyecan.
bir olay. sonra bir gen adam.
sonra, 1765'te, Abbeville'de, bir ve gecesinin
bir kprnn zerinde, yz be-
ri kprnn tahtadan, bir ha
bulunur. Kim bu yere? Kim bu gna-
Bilinmez. Belki bir gelip geen, rzgar belki de. Sulu
kimdir? Amiens piskoposu, bir mektubu
lar. mektubu denilen de, btn mminlerce ce-
hennem ya da bu olay
bildiklerini ya da bildiklerini sylemeleri iin
bir emir; ldrc yani.
Amiens piskoposunun mektubu, etkisini gste-
rir; sylentiler ylesine byr ki, sonunda ihbar
Adalet, yere gece, iki biri La
Barre, teki d'Etallonde iki grevlinin, Abbeville kp-
rsnden bir halde ve syleyerek getiklerini
ya da Mahkeme, Abbeville yar-
Abbeville grevlileri, Toulouse
Daha az adil iki tutuklama ya-
245
d'Etallonde kaar, La Barre adli so-
teslim edilir. Adam, kprden
ama saklamaz. Abbeville mah-
kum eder kendisini; adam, Paris Pa-
ris'e gtrtr, hkm yerinde bulunur orada da ve
La Barre, Abbeville'ye getirilir yeniden ve zincire vurulur.
Korkun saat gelir. La Barre'a su
syletrnek iin, ve sorgulama-
ya neyin su Bir kprden ve bir
olmak! bir dizini gnah
papaz, kemiklerin
Ertesi gn, 5 Haziran 1766'da, La Barre, Abbeville'nin
byk gtrtr; korkun bir ora-
da; hkm La Barre'a okunur, sonra eli kesilir,
arkadan bir demir kerpetenle dili sktr dibinden, sonra
ltfedilip kesilir ve de La Barre
byle lr.
o zaman ey Voltaire, bir tiksinti sen ve
edebi bu senin!
o zaman tyler rpertici
tiranlara ve canavarlara insan soyunun sa-
vundun ve onu. Byk adam, nur iinde yat! (Ye-
niden
Baylar, size az nce korkun kibar
bir toplumun olup bitiyordu; keyifli ve ha-
fifti, gidilip geliniyordu, insanlar kendilerinin ne stndeki-
lere, ne de
iinde eriyordu; Saint-Aulaire, Boufflers, Gentil-Bernard
gibi zarif cici kaleme sarayda
bayram stne bayram Versailles
du, Paris habersizdi her ve byle bir dnemde,
dinsel bir bir bir stnde
ldryor ve rahipler, bir bir gencin dilini sk-
(Byk heyecan.
Bu hoppa ve i toplumun huzurunda, Volta-
ire, soylusu, bilinsiz bir
246
g olarak o kr uyruklara o denli kaba
efendilere ylesine olan, hem ezici hem dalka-
vuk, krala diz (Bravo!) o kor-
kun ka-
btn bu glerin gzleri
nnde bu Voltaire, tekrar ede-
yim, btn bu sosyal bir arada
bu dev ve korkun dnyaya ve a-
kabul etti. Peki neydi Bir rzgar gibi
ve bir kadar gl olan bir Bir kalem! (Al-

Bu silahla bu silah la yendi.
Baylar, bu
Voltaire yendi, Voltaire ok parlak bir tek
bir herkese bu, yani byk bir
maddeye ve
inana ezilen
na ezene ve
Bir ve
onda. Byk bir zeka ve dev bir yrekti o (Bravo
sesleri).
ve eski yendi; feodal seny-
r, gotik rahibi yendi. halk dze-
yine ykseltti; yola getirdi ve
Calas ve La Barre iin kadar, Sirven ve Mont-
bailly iin de btn tehditleri, btn svgleri, b-
tn zulmleri, srgn ve sar-
glmsemeyle, sarakayla,
alayla, direnmeyle, gerekle
yendi.
dedim. Bunun stnde duruyorum. G-
Voltaire budur.
bunu baylar, nk byk
filozofun. Voltaire'de denge, yeniden kurulmakla
247
hep. ne olursa olsun geer; ve
Voltaire yerini Voltaire' e s-
rekli. O zaman, bu derin belli eder
kendini.
Bu bilgeliktir. Bu tekrar ediyo-
rum, Voltaire'dir. Glmeye kadar gider bu
kez; ancak felsefi onu Gller sz konusu ol-
da Ezeni
ve ezileni Byklere alay, kkler
iin Ah! Bu heyecana gelelim. Seherin
onda. iyiyi ve
doyurucu ne varsa onu iyzn
koydu ortaya; bu irkinlikleri grmek iyiydi; gsterdi onla-
verimli oldu. Yeni toplum,
ve dn arzusu ve diye
iyi niyet, ve l-
l hale getirilmesi, yce yasa olarak grlen
ve yan
grrllk ve olma uyum ... bu b-
yk
Bilgelikle gnl ta-
genel ilan gnde,
olan o gnde, ki,
Voltaire glmseyecek (Arka arkaya
genel afl
Baylar, birbirinden ol} sekiz arayla gelip
hizmet iki gizemli bir var.
maskesini indir-
mek, inan-
yerle bir etmek, -yeniden kurmak
yani sahtenin yerine gerek geirmek, vah-
kan dkc papaz
mak, eline bir kovalamak, mi-
rastan yoksun istemek,
ekenleri korumak, zulme ve bas-
iin mcadele etmek, bu-
248
dur. Peki, bu yapan insan hangisidir? Voltaire'dir o
da (Bravo sesleri).
eserini felsefenin eseri tamamlar;
ruh ruhu da srdrd; derin
. bir duygusuyla syleyelim, Voltaire glm-
sedi; bugnk bu
bu insani gelmektedir (Uzun
Voltaire hep glmsedi mi? da syle-
gibi, kez fkelendi de.
Baylar, ki l, oran, yce
Denilebilir ki felsefenin soluk
vermesidir. Bilge felsefenin iinde olmayan
bir tr kesinlikle, zetlemelidir. Ancak,
kimi anlarda, gerek tutkusu, gl ve sert biimde
kalkar ve esenlik getiren byk rzgarlar gibi da var-
buna. Israrla sylyorum, hibir bilge, adaletle umudu, .
sosyal bu iki yce hibir zaman sarsa-
ve herkes, adaleti temsil ediyorsa
duyacak, umudu temsil ediyorsa rahibi Ama,
kilisenin da engizisyon olursa,
o zaman onun ve der:
Kanununu istemiyoruml Ve rahibe de syler: Dogma-
istemiyoruml Yeryznde odun stnde
gkyznde de cehennemini istemiyorum! (Byk heye-
can. Uzun O zaman filozof ve
adalete haber verir, rahibi de (Yeniden al-

Voltaire'in da budur. Byktr ol
Voltaire ne idi, syledim; neydi, onu anlataca-

Baylar, byk adamlar pek nadir olarak
Byk bir ormana egemen daha b-
yk grnrler, orada kendi evlerindedirler; Voltaire'in
evresinde bir zeka bu orman on sekizinci
249
Bu zekalar Montesquieu, Buffon, Be-
aumarchais gibi doruklar ve Voltaire'den sonra da
en yceler iki Rousseau ile Diderot. Bu
adamlar, insanlara iyi iyi
davranmaya gtryor; yrekte
olup ilerlemenin bu emekileri
Buffon tarihini kurdu; Beau-
marchais, Moliere 'in de tesine geerek, bilinmeyen bir
komedi trn, hemen hemen sosyal komediyi buldu;
Montesquieu yasalar ylesine derin
ki, sonunda hukuku bulup Rousse-
au'ya gelince, Diderot'ya gelince, bu iki sy-
leyelim; Diderot, bu byk zeka, adalete
sevecen yrek, gerek temelolarak
kavramlar vermek istedi ve Ansiklopedi'yi Rous-
seau, hayran olunacak bir hizmette bulundu
stanne ile bu iki yce yan ya-
na getirdi. Rousseau, bu srkleyici ve yazar,
bu derin iindeki hatip, siyasal kez
ve ilan etti. lks iindedir. Fransa'da
diye iinde ilki olmak
onuru onundur; teli Rousseau'da Volta-
ire'de ise evrensel teldir. Deriilebilir ki, bu hare-
ketli on sekizinci Rousseali temsil eder;
Voltaire, daha da olarak Bu byk yazarlar
ortadan ekildiler; ama bizlere, Dev-
rim'i yani
Evet, Devrimi ruhudur
bir tremesidir o. Devrim onlardan gelir; kapa-
yan ve aan bu felaketin her
onlara. Devrimlere zg olan ve nedenlerin ara-
n planda geleni de fark
ettiren bu Diderot'nun Danton, Ro-
usseau'nun Robespierre ve Voltaire'in
Mirabeau grlr. Ve arkadakiler nde biimlendi-
rirler.
Baylar, zetlemek,
bir tr insan haline getir-
250
rnek, henz halka, Yunanistan'a, Fransa'ya
vergidir bu. Perikles Augustus X. Leon yz-
XLV. Louis Voltaire denir. Bu
byk bir adlar vermek,
Yunanistan'a, Fransa'ya has bu
en stn bir belirtisidir. Voltaire'e devlet
bu adlar; Voltaire, bir devlet da
fazla bir o. Voltaire 'le yeni
bir dnem soyunun yce ynetici gcnn d-
sezilmektedir gce
tedir, szn dinleyecektir. ile
ve yerlerine gemesidir bu; yani otorite
Halk iin kanun ve birey iin de
vicdandan hibir egemenlik yoktur bundan byle.
Her birimiz iin, ilerlemenin iki yz bellidir ki, o da
kullanmak, yani bir insan olmak; devini
yerine getirmek, yani bir olmak.
Bu kelimenin, Voltaire kelimesinin bu-
dur; o byl): Devrimi'nin da bu.
On sekizinci nceki iki unutulmaz bu-
nu Rabelais Gargantua'da Mo-
liere de Tartu/fe'te Kiliseyi. Gce kin ve hukuka say-
bu iki nl zekada
Bugn, kim ki "g, hukuktan nce gelir" der, Orta-
giderek geriden seslen-
olur insanlara (Tekrarlanan
Baylar, on dokuzuncu on sekizinci
la an ar. nerir, on dokuzuncu ise
sonuca Ve benim son szm, ilerlemenin
ama bklmez bir
geldi. Hukuk formln buldu: federas-
yon!
Bugn g, kaba g ve olarak ve
su olarak in-
2S1
san soyunun zerine, ilk
yapar ve fetiblerle byk cinayet
dzenler (Hareketler). olarak tarih
gereklik ortaya yapma kaybolur;
halde kahraman, katilin bir trdr Halk-
lar, bu gerekten kalkarak anlamaya ki, alaka
bir cinayetin bymesi kltlemez; ldrmek bir susa,
daha fazla ldrmek hafifletici neden olamaz
ve bravo sesleri); almak, utan verici bir istila etmek
bir onur olamaz (Tekrarlanan Te Deum'lar(*) bun-
adam ldrmek adam ldrmektir, dk-
len kan Sezar ya da Napoleon olsun fark
etmez; ve ebedi gznde insan ldrmenin biimi
nk bir krek mahkumunun yerine bir
imparatorun katilin (Uzun
kez
Ah! Mutlak gerekleri ilan edelim. k-
ltelim. ve yoktur. cesetler
ortaya koymak gzel da
lm iin ey beni evreleyen
analar, bu almaya devam et-
mesine iinde yavrusunu
dnyaya getirmesi, ift srp
ekmesi, kylnn verimli kentle-
ri kafa sanayinin
ortaya harikalar mucizeler in-
faaliyetinin ve
btn bunlar,
verilen o korkun sergilemek iin olamaz!
(Derin heyecan. Herkes ve hatibi

Gerek Paris'in anda dnyaya sun-
insan
Gerek zafer, Paris'in zaferidir
(*) Te Deum: ven ve onun dileyen bir kiliseilahisi
(.n.)
252
Ne ki, -grmezlikten gelemeyiz- ne denli
ve saatte i g-
de var hala; ufukta gryoruz de;
trajedisi sona
hala orada ve bu yce bile, aradan
cesaretini gsteriyor. Prensler iki zc bir
de duruyorlar; bizim de
engeloluyor, ve bylesi bir saptamaya bizi mah-
km ettiklerinden da kt
Bu bizi Voltaire'e gtrsn; korkutucu
eskisinden daha Bu byk
lye, bu byk bu byk zekaya dnelim. Bu say-
mezarlar nnde
nce sona ama eseriyle lmsz olandan
isteyelim. Bu Voltaire'in teki gl
nrlerden, Jean-Jacques'tan, Diderot'dan, Montesqu-
ieu'den isteyelim. Sz bu byk seslere verelim.
san Yeter! Yeter despotlar! Ah!
sryor, peki, felsefe protesto etsin.
tiksinsin. On sekizinci on dokuzuncu
gelsin; ncellerimiz filozoflar,
havarileridir, bu nl hayaletleri
lar nnde,
zgrlk
ilan etsinler; ve talardan
gre, mezarlardan da (Toplu ve uzun
Her yandan, Victor Hugo!
(ev. Server Tanitli) .
253

NSZ 9
YA DA STNE" 13
i. Candide, gzel bir
bytld ve kovuldu oradan 27
II. Candide'in
gelenler 35
III. Candide
ve ne oldu 41
IV. Candide, eski felsefe Doktor
Pangloss'a ve ne oldu 47
V. deniz deprem ve Doktor
Pangloss'la Candide ve Anabatist
gelenler 53
VI. Depremlere engelolmak iin gzel bir
ve Candide dvld 61
VII. bir Candide'e zen
gsterdi ve Candide sevgilisini buldu 63
VIII. Cunegonde'un yks 69
IX. Cunegonde'un, Candide'in,
byk Engizisyoncunun
ve bir gelenler 79
X. Candide, Cunegonde ve Cadiz'e
ne halde ve gemiye bindiler 85
XI. yks 91
XII. gelenlerin 97
XIII. Candide, gzel Cunegonde ile
zorunda 103
XIV. Candide ile Cacambo'yu Paraguay Cizvitleri
109
254
xv. Candide, sevgili Cunegonde'un
ldrd
117
XVI. iki maymun ve reyon diye
yabanlarla, iki yolcunun
gelenler
123
XVII. Candide'le Eldorado lkesine
ve orada grdkleri
131
XVIII. Eldorado lkesinde grdkleri 139
Surinam'da gelenler ve Candide'le
Martin'in
147
XX. Candide'le Martin'in denizde
gelenler 155
XXI. Candide'le Martin Fransa
ve 161
XXII. Fransa'da Candide'le Martin'in
gelenler 167
XXIII. Candide ile Martin
gidiyorlar; orada grdkleri 183
Paquette'le Papaz Giroflee 187
XXV. Venedikli soylu Pococurante Hazretlerini
ziyaret 195
XXVI. Candide ile Martin'in ile
yedikleri yemek ve bu
kim 205
Candide 'in 211
XXVIII. Candide'in, Cunegonde'un, Pangloss'un,
Martin'in ve
gelenler 219
Candide, Cunegonde'u ve
buldu 225
XXX. Sonu 229
Voltaire'in 100. lm stne
Victor Hugo'nun sylevi 241
255
Adam ve
Kapale Ana Sanayi