Mi̇kro İkti̇sat

LETME
MKRO KTSAT
letme Ynetimine Giri
AUZEF
STANBUL NVERSTES AIK ve UZAKTAN ETM FAKLTES
1.HAFTA
Do. Dr. Yksel BAYRAKTAR . . ktisat Fakltesi ktisat Blm Mikro ktisat 1.Hafta e-Ders Kitap Blm
ZET lk hafta iktisat biliminin tanm, iktisadi faaliyetlerin nitelii, eitleri, makro ve mikro dzeyde analizi, gnmz iktisadi konularna ilikin bilgiler, temel iktisadi kavramlar zerinde durulacaktr. Balang dzeyindeki bu kavramlarn zerinde durulmas rencilerin derse snmasn salamaya yneliktir.
BRNC BLM Temel Kavramlar ktisat, snrl kaynaklarn snrsz ihtiyalara uyarlanmasdr. Canllar olmadan biyoloji olmuyorsa, ktlk olmadan iktisat olmaz. ktisat bir tercih bilimidir. nsanlar alternatifler arasnda tercih yapmak zorundadr. ktisat, ulusal ve uluslararas bazda ticaretin incelenmesidir. ktisat, para, bankaclk, sermaye ve servetin incelenmesini de konu alr. 1.1. ktisadn Temel zellikleri ktisat bir sosyal bilimdir, iktisadn laboratuar toplumdur. ktisat toplumu gzlemleyerek iktisadi olaylar aklamaya alr. ktisat analitik bir bilimdir. Olgular arasnda neden - sonu ilikisi kurmaya alr. rnein para arz artarsa faizler der, yatrm artar, isizlik azalr ve milli gelir artar. Dier taraftan para arz artarsa, fiyatlar genel dzeyi artar. ktisat, insan davranlarnn sadece iktisadi ynn seer. rnein manavdan 2 kg domatesi 5 TL dan aldmz varsayalm. Burada karlkl 2 transfer vardr. Manav domates vermi, karlnda 5 TL almtr. Burada ayr miktar bulunmaktadr. Domatesin miktar (2 kg), parann miktar (5 TL) ve fiyat (5/2=2,5). Satcnn gler yz ve dier faktrler, domatesin bu manavda dier manava gre fiyat farklln anlatmay salad lde iktisaty ilgilendirmektedir. ktisat, mallarn tketimiyle ilgilendii kadar, retimi ve datmyla da ilgilenir. Bu erevede bir ekonominin ana sorunu bulunmaktadr. Tam Kullanm Sorunu: Kt kaynaklarn tmnn kullanlmasn ifade eder. Etkin Kullanm Sorunu: Kt kaynaklarn gereksinimleri en iyi karlayacak biimde kullanlmasn ifade etmektedir. Bu erevede u sorulara cevap aranmaktadr: Hangi mal ve hizmetler ne kadar retilecek? retim hangi yntemlerle, nasl yaplacak? retim kimler iin yaplacak? Ekonomik etkinlik (hem retim hem blmde etkinlii) salamak retilen mal ve hizmetlerin miktarn arttrmak: Bir ekonomide veri teknoloji ve tam alma koullar altnda retilebilecek azami alternatif mal bileimlerinin geometrik yeri retim olanaklar erisi olarak adlandrlr.
Televizyon
80 50 0
B K
M L C
40 60
Bilgisayar
ekilde basitletirici bir varsaym olarak bir ekonomide sadece televizyon ve bilgisayar gibi iki maln retildii varsaylmtr. Buna gre kaynaklarn tm televizyon retimine ynlendirildiinde 80 adet televizyon, bilgisayar retimine ynlendirildiinde 60 adet bilgisayar retilmektedir. B ve C gibi noktalarda ise mevcut kaynaklarn tm kullanlarak her iki maldan retilmektedir. K noktasnda kaynaklarn tm retim srecine dahil olduu halde etkin girdi bileimi salanmamtr. K noktas pareto optimununun saland szleme erisinin dndaki bir noktadr. M noktasndaki retim dzeyine mevcut kaynaklarla ulamak mmkn deildir. Byle bir noktaya ulaabilmek iin retilen mal ve hizmet miktarnn artmas, yani ekonominin bymesi gerekir. Bunun iin retim olanaklar erisi saa kaymaldr. Bu durumu ekil yardmyla grmek mmkndr.
Televizyon M L T
0
Bilgisayar
retim olanaklar erisinin bir btn olarak saa kaymasna byme denir. Byme ksa dnemde gereklemez. Uzun dnemde nfusun artmas, teknolojinin artmas, emein ve sermayenin verimliliinin artmas vb. nedenlerle retim olanaklar erisi saa kayar. retim olanaklar erisinin sola kaymasna ekonomik daralma denir.
1.2. Baz ktisadi Kavramlar
Mikro iktisat
Makro iktisat
Pozitif iktisat (Olan inceler.)
Normatif iktisat (Olmas gerekeni inceler.)
a) Mikro ktisat: retici, tketici, firma gibi mikro iktisadi birimlerin davranlarn ele alan bilim daldr. Bir firmann kr maksimizasyonunu salayan retim dzeyi, tketicinin fayda maksimizasyonu koulu, reticilerin girdi almn durduracaklar nokta, tketicinin talep koullar, reticinin arz koullar mikro iktisadi meselelere rnek olarak gsterilebilir. b) Makro ktisat: Enflasyon, isizlik, demeler bilanosu, GSMH gibi makro iktisadi meseleleri inceleme konusu yapan bilim daldr. Mikro iktisat, bir ormandaki aalar tek tek ele alrken, makro iktisat orman bir btn olarak ele alr. c) Pozitif ktisat: Deer yargs iermez, objektiftir. Bir ekonominin durumunu ele alarak varolan ortaya koyar. rnein, Para arz artarsa, enflasyon meydana gelir. eklindeki olgular ele alr. d) Normatif ktisat: Deer yargs ierir, subjektifdir. Olan deil, olmas gerekeni inceler. rnein enflasyon oran % 2-3 seviyesinde olmaldr. gibi olmas gereken durumlar zerinde durur. e) Alternatif Maliyet: Frsat maliyeti de denir. Kaynaklarn kt olmas, iktisadi birimlerinin tercihlerde bulunmalarna yol aar. Yaplan her tercih, ayn zamanda dier unsurlardan vazgeme anlamna gelmektedir. Bu duruma alternatif maliyet ad verilmektedir. Bilgisayar ve bisiklet almak isteyen bir ocuun sadece birini alabilecek paraya sahip olduunu varsayalm. Bu durumda bilgisayar almann frsat maliyeti, almaktan vazgeilen bisiklettir. Tersine bisiklet almann frsat maliyeti, almaktan vazgeilen bilgisayardr. f) Hanehalk: Ayn at altnda yaayan ve ortak finansal kararlar alan herkestir. g) Firmalar: ahs irketlerinden devlete kadar btn retici birimleri kapsamaktadr. h) Devlet: Ekonomide gerekli dzenlemeleri yapan piyasalara retici ve tketici olarak katlabilen ve vergi toplama ayrcalna sahip birimdir.
1.3. Deikenler a) Baml deiken: Deeri bamsz deikene bal olan deikendir. b) Bamsz deiken: Dier deikenlerdeki deimelerden bamsz olan deikendir. Baml deiken, bamsz deiken ayrm grafiklerin izimi asndan nem arz etmektedir. nk baml deiken deitiinde eri bir btn olarak yer deitirirken, bamsz deiken deitiinde eri zerinde hareket meydana gelmektedir. Bu durumu iki ayr rnekle gstermek mmkndr.
QS = f (P+) baml deiken bamsz deiken
eklindeki bir fonksiyonda QS arz edilen miktar, P maln fiyatn gstermektedir. Fonksiyona gre arz edilen miktar maln fiyatnn artan fonksiyonudur.
Maln fiyat artarsa arz edilen miktar artar. Maln fiyat azalrsa arz edilen miktar azalr. Bu sonular bamsz deiken deitiinde ortaya kmaktadr. Yani bamsz deiken deitiinde eri zerinde bir hareket olmaktadr. Baml deiken deitiinde ise eri btn olaak yer deitirir. Arz azalrsa arz ekseninde arz erisi orjine doru (sola, S2) kayar. Arz artarsa arz ekseninde arz erisi orjinden sonsuza doru (saa, S1) kayar.
P (fiyat-bamsz deiken) S P1 P0 0 A Q0 Q1 Q
(miktar baml deiken)
P S2 S0 S1
QS Baml deiken arttnda arz erisi S1 eklinde bir btn olarak saa kayar. Baml deiken azaldnda arz erisi bir btn olarak S2 eklinde sola kayar.
Bamsz deiken deitiinde eri zerinde bir deime olur.
Not: Baml deikende meydana gelen art her zaman deikenin saa doru kaymasna neden olmaz. Yani sola doru kaymasna da yol aabilir. Bu durum baml deikenin dikey ya da yatay eksende yer almasna gre deiir. Bu durumu yatrmlarn otonom (I0), tasarrufun gelirin artan fonksiyonu olduu bir grafikle gstermek mmkndr.
S = f (Y+) S, I S1 S0 S2
I0
0 -10
-30
-50
Grafikte baml deiken olan tasarruf (S), dikey eksende yer almaktadr. Tasarruflarda bir art olmas, tasarruf erisinin bulunduu eksende tasarrufun orjinden sonsuza doru kaymasn gerektirir. Bu durumda tasarrufdaki art, S0 tasarruf erisinin S1 eklinde sola kaymasyla gsterilir. Tasarruflarda bir azal olmas, tasarruf erisinin bulunduu eksende tasarrufun orjine doru kaymasn gerektirir. Bu durumda tasarruftaki azal, S0 tasarruf erisinin S2 eklinde saa kaymas ile gsterilir. c) Stok deiken: Deeri zamann belli bir annda llen deikendir. Statik bir durumu ifade eder. r/servet. d) Akm deiken: Belli bir zaman dilimi iin llen deikendir. Burada bir zaman aral szkonusudur. r/gelir. e) sel (endojen) deiken: Deeri model iinde belirlenen deikendir. f) Dsal (egzojen) deiken: Deeri model dnda belirlenen deikendir. Fonksiyonda vergi, modelin dnda bir birim olan devlet tarafndan belirlendii iin dsal deikendir.
Kr = f (fiyat, miktar, retim, vergi) isel deiken dsal deiken
1.4. htiyalar Tatmin edildiinde haz ve doyum, tatmin edilmediinde ac ve znt veren durumdur. htiyalar, zorunlu ve zorunlu olmayan ihtiyalar eklinde ikiye ayrlr. Zorunlu ihtiyalar, hayatn idame ettirilmesi iin gerekli olan ihtiyalardr. rnein, yemek, imek, barnmak gibi ihtiyalardr. Zorunlu olmayan ihtiyalar ise hayat devam ettirmek iin gerekli olmayan ihtiyalardr. htiyalarn zellikleri u ekilde ifade edilebilir: htiyalar snrszdr. Snrsz olmalar, tekrarlandklar anlamna gelir. Yani insanlar acktklarnda yemek yiyerek alk durumlarn giderirler. Ancak daha sonra tekrar ackrlar ve tekrar yemek yerler. Bu ihtiya bir defa karladnda sona ermez. iddetleri bakmndan farkllk gsterirler. Baz ihtiyalar dierlerine gre daha iddetli olabilir. Susamak ve yemek yemek gibi. Tatmin edildike ihtiyalarn iddeti azalr. Susayan bir insan su itike ihtiyacn iddeti azalr.
Baz ihtiyalarn iddeti tatmin edildike artar. Alkol, uyuturucu gibi keyif verici maddeler bu duruma rnek gsterilebilir. htiyalar ikame edilebilir. Yani ihtiyalar birbirlerinin yerine geebilir.
1.5. Mal ve Hizmet Mal, ihtiyalar tatmin etme zellii olan fiziksel varlklardr. Hizmet ise maddi zellii olmayan eylerdir. Kiisel hizmet (berber, hizmeti), ticari hizmet (bankaclk, ulam).
1.6. Mal Trleri a) Ekonomik mallar: Elde etmek iin bedel denmesi gereken mallardr. ktisadi mallara bir bedel denmeksizin sahip olmak mmkn deildir. b) Serbest mal: Doada her istendiinde bedel denmeden bulunabilen mallardr. Bir kaynaktan akan su, serbest mala rnek olarak gsterilebilir. Ancak kaynaktan kan su, ielenip satlmaya baland andan itibaren iktisadi maldr. c) Tketici mallar: Tketicinin ihtiyalarn dorudan karlayan mallardr. Bunlara nihai mal da denir. d) retici mallar: retimde kullanlan mallardr. Sermaye mallar, yar maml mallar, hammaddeler rnek gsterilebilir. NOT: Bir mal, kullanmna bal olarak retici ya da tketici mal olabilir. e) Dayankl mallar: Uzun sre fayda salayan mallardr. f) Dayanksz mallar: Faydas salandnda yok olan mallardr. h) kame mallar: Birbirlerinin yerine kullanlabilen mallardr. Tavuk eti - balk eti, doal gaz - kmr, mandalina - portakal gibi. i) Tamamlayc mallar: Kullanm birbirine bal olan mallardr. ay-eker, otomobil-benzin bu duruma rnek gsterilebilir.
1.7. Eim Deikenlerin birindeki bir birimlik deimeye kar, dier deikenin ne kadar deieceini gsterir. Eim, dikey eksende yer alan deikendeki deiimin, yatay eksende yer alan deikendeki deiime orandr.
NOT: Dorunun stndeki tm noktalarda eim ayndr.

Y 40 30 0 10 A B 20 X DY DX DY DX Y2 Y1 X2 X1 30 40 20 10 10 10
Y 20 10 A
Y2 Y1 DY 20 10 10 = = = =2 X2 X1 DX 10 5 5 X
10
Y 20 A B DY 0 = = DX 10 5 5 Y 20 10 0 B A 15 X DY 20 10 10 = = = DX 0 0 10 X 0 5 =0
Erinin Eimi: Dorunun aksine erinin eimi sabit deildir, bir noktadan dierine deiir. nce eriye belli bir noktada teet olan bir doru izilir. Teet olan bu doru zerinde iki nokta belirlenir ve dorunun eimi hesaplanr. Birbirine teet olan bir doru ve erinin teet olduklar noktadaki eimleri ayndr. Bu yzden de dorunun eimi bulunarak, erinin o noktadaki eimi hesaplanabilir.
rnek
Y 10 5 0 5 A C B 20 X Eim = 5 10 5 1 = = 20 5 15 3
rnek
Y 20 C 10 0 A 30 35 X B Eim = 20 10 10 = =2 35 30 5
Bu noktada eim ile esneklik arasndaki farkn ele alnmas son derece nemlidir. Bu fark dikey eksende fiyatn, yatay eksende talebin bulunduu bir talep fonksiyonu araclyla ele almak mmkndr. leride grlecei zere talep edilen miktar, fiyatn azalan fonksiyonudur. QD = f (P()) Bu fonksiyonda fiyat (P) bamsz, talep (QD) baml deikendir. Eim ile esneklik arasndaki fark tabloda kyaslanarak daha ak biimde grlebilir.
1.8. retim Faktrleri retim faktrleri emek, sermaye, mteebbis ve topraktan olumaktadr. retim faktrleri kullanlmak suretiyle retim gerekletirilir. retim faktrleri ile her bir retim faktrnn retime katlmas karlnda elde ettii gelir farkldr. rnein emek retim faktr retime katlmas karlnda cret geliri elde ederken, sermaye retim faktr faiz, mteebbis kr, toprak rant elde etmektedir. retim faktrleri retim faktrlerinin gelirden ald paylar Emek Sermaye Mteebbis Toprak + Milli gelir NOT: retim faktrleri ile retim faktrlerinin gelirden ald paylar kartrlmamaldr. Yani, cret, faiz, kr, rant bir retim faktr deildir. 1.9. Ekonomik Sistemler a) Piyasa Ekonomisi: retim, tketim gibi kararlarn piyasa srecinde alnd, hangi mallarn ne kadar ve nasl retilecei gibi sorulara piyasann cevap verdii ekonomik sistemdir. cret Faiz Kr Rant
b) Kumanda Ekonomisi: retim, tketim, blm gibi kararlarn merkezden alnd; hangi mallarn, ne kadar ve nasl retileceine merkezden karar verilen ekonomik sistemdir. Merkezi ekonomi de denir. c) Karma Ekonomik Sistem: Piyasa ekonomisi sistemiyle kumanda ekonomisi sisteminin bir arada uyguland; dier bir ifadeyle retim, tketim, blm gibi kararlarn alnmasnda hem piyasann hem de devletin etkin olduu ekonomik sistemdir.
1.10. ktisadi Aklclk ve Homoeconomicus ktisat biliminin en temel varsaym, iktisadi insan, rasyonel insan veya ekonomik insan anlamnda kullanlan homoeconomicus varsaymdr. ktisadi aklclk u zellikleri kapsamaktadr: 1) Tam Bilgiye Sahip Olma: Eksik bilgi altnda rasyonel karar almak mmkn deildir. Bu yzden de rasyonel iktisadi birimlerin tam bilgiye sahip olduu varsaylr. 2) Seici Olma: Homoeconomicus varsaym gerei iktisadi ajanlar alternatifler arasnda faydalarn en oklatracak biimde tercih yaparlar. 3) ou Aza Tercih Etmek: Buna Doyumsuzluk Varsaym da denir. Buna gre rasyonel iktisadi birimler ou aza tercih ederler. rnein a>b iken rasyonel iktisadi birimler ay bye tercih edecektir. 4) Tercihler Arasnda Tutarl Olma: Buna geikenlik varsaym da denir. Buna gre rasyonel iktisadi birimler tercihleri arasnda tutarl olmaldr. Rasyonel iktisadi birimler ay bye (a>b), byi ise cye tercih ediyorsa (b>c) ay cye tercih etmelidir. Aksi taktirde tercihler arasnda tutarszlk vardr.
SONU Bu hafta genelde iktisada, zelde mikro iktisada ynelik temel kavramlar zerinde durulmutur. ktisada giri niteliinde olan bu haftaki ders, rencileri iktisada sndrmay hedeflemektedir.
KONUYA LKN SORU RNEKLER
1. Aadakilerden hangi ikame mallara rnek olarak gsterilebilir? A) Buzdolab-bulak makinesi C) ay-eker E) apka-eldiven B) Tereya-margarin D) Ayakkab-orap
2. Otomobil ile benzin arasndakine benzer bir iliki aadaki seeneklerin hangisinde bulunmaktadr? A) ay-eker D) Pirin-bulgur B) ay-kahve E) orba-salata C) Dana eti-tavuk eti
3.
Aadakilerden hangisinin nicelik ve nitelik bakmndan snrsz olma zellii bulunmaktadr? A) Arz D) Fayda B) htiya E) retim faktrleri C) Verimlilik
4.
Aadakilerden hangisi bir deiim srecini belirlemek iin kullanlan deikenlere verilen isimdir? A) Egzojen deiken C) Akm deiken E) Bamsz deiken B) Endojen deiken D) Stok deiken
5.
Deeri model iindeki aklamalara bal olarak belirlenen deikenlere ne ad verilmektedir? A) Dsal deiken C) sel deiken E) Baml deiken B) Stok deiken D) Bamsz deiken
YANITLAR: 1-B, 2-A, 3-B, 4-C, 5-C
YARARLANILAN KAYNAKLAR ALKN, Erdoan ve Dierleri. ktisada Giri, TC. Anadolu niversitesi Yayn No:1472, Akretim Fakltesi Yayn: 785. 2003. AF, ktisada Giri (Edit: lyas Iklar), TC. Anadolu niversitesi Yayn No: 1472, Akretim Fakltesi Yayn No: 785, Eskiehir, 2003. AF, ktisat Teorisi, (Edit: Kemal Yldrm ve Mustafa zer), TC. Anadolu niversitesi Yayn No: 1456, Akretim Fakltesi Yayn No: 773, Eskiehir, 2003. ASLAN, Nurdan. Mikro ktisat Ders Notlar, Marmara Kariyer Akademisi, 2010. ATA Engin (Editr), PARASIZ lker, ktisadi Analiz, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir, 1986. BLGL, Yksel. Ceteris Paribus: ktisat Sorular, stanbul: kinci Sayfa Yaynevi, 2010 BLGL, Yksel. ktisat Tamam zml km Sorular, stanbul: kinci Sayfa Yaynevi, 2010 BLGL, Yksel. Mikro ktisat Ders Notlar, 3. Bas, stanbul: kinci Sayfa Yaynevi, 2012 CASE, E. Karl, Ray C. Fair ve Sharon M. Oster, Ekonominin lkeleri, (ev. Edit: Erturul Delikta, vd.), Ankara: Palme Yaynclk, 2011. OLAK, . Faruk ve dierleri, ktisada Giri, Ankara: Gazi Kitapevi, 2007. OLAK, . Faruk ve dierleri, ktisadn lkeleri, Ankara: Alkm Yaynevi, 1996. DEMRGL, Demir Ekonomi Ansiklopedisi, stanbul: Hearst Yaynclk, No: 1, 1999. DNLER, Zeyne, Mikro ktisat, Bursa: Ekin Kitabevi, 2010. DNLER, Zeynel, KPSS ktisat, Bursa: Ekin Kitabevi, 2010. DNLER, Zeynel. ktisada Giri, Bursa: Ekin Kitabevi, 2010. Ekonomi Ansiklopedisi, 1Numara ve Hearst Yaynclk-Payma Yaynlar. ERTRK, Emin. ktisada Giri, Ankara: Nobel Yaynevi, 2006. GKDERE, Ahmet. Mikro-Makro Ekonomi, 3. Bas, Ankara: Turhan Kitabevi, 2003. HENDERSON, M. James ve Richard E. Quant. Mikro ktisat, 2. Bask, Ankara: Gazi Kitapevi, 1998. ktisat Teorisi, lkumut AY. ktisat Teorisi, Murat AY. KOUTSOYIANNIS, A. Modern Mikro ktisat, ev. Muzaffer Sarmeeli, Ankara: Gazi Kitabevi, 1997.
KRUGMAN, Paul ve Robin Wells, Mikro ktisat, (ev. Edit: Saym Ik vd.), Ankara: Palme Yaynclk, 2010. LPSEY, Richard G. Peter O. Steiner et. al. ktisat 1, stanbul: Bilim Teknik Yaynevi, 1984. ORHAN, Z. Osman ve Seyfettin Erdoan, ktisada Giri, Ankara: Palme Yaynclk, 2010. AL, Tezer. Mikro ktisat, Ankara: Sava Yaynevi, 2004. PARASIZ, lker. ktisada Giri, 6. Bask, Bursa: Ezgi Kitapev, 2000. PEKN, Tevfik. Ekonomiye Giri, Zeus Kitapevi, 2006. SAVA, Vural. ktisadn Tarihi, 4. bask, Ankara: Siyasal Kitapevi, 2000. SEYDOLU, Halil. Ekonomik Terimler, Ansiklopedik Szlk, Gizem Yaynlar, 1992. SEYDOLU, Halil. ktisat Biliminin Temelleri, stanbul: Gzem Can Yaynlar, 2006. SKOUSEN, Mark. Mikro ktisat, Adres Yaynlar, 2009. AHN, Hseyin. Mikro ktisat, 4. Bask, Bursa: Ezgi Kitapevi, 2008. TRKAY, Orhan. Mikro ktisat, Geniletilmi 10. Bask, Ankara: maj Yaynevi, 2001. NSAL, Erdal. Mikro ktisat, Ankara: maj Kitabevi, 2006 YAYLALI, Muammer. Mikro ktisat, 3. bask, stanbul: Beta Yaynevi, 2003. YILDIRIM, Kemal (Edit). ktisada Giri, 2. Bask, Bursa: Ekin Kitapevi, 2009. YILDIRIM, Kemal (Edit). Mikro ktisada Giri, 7. Bask, Bursa: Ekin Kitapevi, 2009. YILDIRIM, Kemal ve Mustafa zer. ktisat Teorisi, (Ed. Mustafa zer), Eskiehir: Anadolu niversitesi Yayn, No: 1456, Ak retim Fakltesi Yayn No: 773, 2003. YTBAI, ahabettin ve Doan Uysal. Mikro ktisadi Analiz, izgi Kitapevi, 2009. Ykseli Kariyer Rehberlii, KPSS ve Kurum Snavlar in ktisat Ders Notlar, Ykseli Kariyer Rehberlii Yayn No: 2, A Grubu Kadro Yayn No: 2, 2010.
2.HAFTA
Do. Dr. Yksel BAYRAKTAR . . ktisat Fakltesi ktisat Blm Mikro ktisat 2. Hafta e-Ders Kitap Blm
ZET kinci hafta talep kavram zerinde durulacak, talep erisinin tretilmesi, talep erisinin zerindeki hareket, talep erisinin yer deitirmesi gibi konular ele alnacaktr. Talep erisi ele alndktan sonra esneklik kavram talep asndan ele alnacaktr. Bu balamda talebin fiyat esneklii, talebin gelir esneklii ve talebin apraz fiyat esneklii incelenecektir.
KNC BLM Talep
eitli fiyat dzeylerinden tketicilerin satn almak istedikleri mal ve hizmet miktarn gsteren eri, talep erisi olarak ifade edilmektedir. Bir tketicinin deiik fiyat dzeylerinde satn almak istedii mal ve hizmet miktarn gsteren izelgeye talep edl denir. Talep edl bir rnek yardm ile gsterilebilir.
Px 20 15 10 5 0
Px 20 15 10 5 0 3 5 7 A B C Talep erisi E F 9 12 Qx
Qx 3 5 7 9 12
Buna gre fiyat 20 olduunda talep edilen mal miktar 3 iken fiyat sfr olduunda talep edilen miktar 12 birimdir. Talep edln dikey eksende maln fiyatnn, yatay eksende talep edilen miktarnn yer ald bir grafik yardmyla gstermek mmkndr. Dikey eksende yer alan maln fiyat bamsz deiken, yatay ekseninde yer alan maln talep miktar baml deikendir. ekilde grld gibi deiik fiyat dzeyleri iin talep edilen mal miktarn gsteren talep erisi negatif eimlidir. Talep erisinin negatif eimli olmasnn nedeni talep kanunudur. Talep kanunu gereince bir maln fiyat dtnde talep
edilen miktar artar. Tersine maln fiyat ykseldiinde talep edilen miktar azalr. Bunun nedeni gelir ve ikame etkileridir. Talep edilen miktar birok bamsz deikenden etkilenmektedir. Talep edilen miktar ile bamsz deikenler arasndaki ilikiyi talep fonksiyonu yardmyla grmek mmkndr. + + + + + + + QD= f(Px, Ps, Pc, M, me, Z, TS, Pe, E) Bu fonksiyonda Px = Maln kendi fiyat Ps = kame mallarn fiyat Pc = Tamamlayc mallarn fiyat M = Gelir me = Gelir ile ilgili beklentiler Z = Zevk ve tercihler TS = Tketici says
Pe = Fiyatla ilgili beklentiler E = Beklentiler Talep fonksiyonu incelendiinde talep edilen miktarn birok bamsz deikenden etkilendii grlmektedir. Daha nce de ifade edildii gibi talep kanunu gerei bir maln fiyat arttnda/azaldnda talep edilen miktar azalacak/artacaktr. rnein maln fiyatnn ykselmesi durumunda talep edilen miktar azalacaktr. Fakat maln fiyatndaki artn yansra tketicinin geliri artarsa, zevk ve tercihler ilgili mal lehine deiirse, maln fiyatnn daha da artaca ynnde bir beklenti varsa, gelirin artaca beklentisi hakimse, ikame mallarn fiyat artarsa, beklentiler olumlu ise talep edilen miktar azalmayacaktr. Dolaysyla maln talebini etkileyen birok bamsz deiken vardr. Bamsz deikenlerin hepsi birden analize dahil edildiinde karmak bir durumla karlalacaktr. Bunun iin maln kendi fiyat dndaki bamsz deikenlerin sabit olduu varsaylr. Bu duruma Ceteris - Paribus (Dier eyler sabitken) varsaym denir. Qo= f(Px, Ps, Pc, M, me, Z, Pe, E, TS)
Ceteris Paribus (Dier deikenler sabitken) Buna gre dier eyler sabitken talep edilen miktar, maln kendi fiyatnn fonksiyonudur. QD = f(Px() )
Px Qx
Dolaysyla talep kanunu maln fiyatyla talep edilen miktar arasndaki ters ynl ilikiyi gsterir. Bu iliki Ceteris-Paribus koullarnda geerlidir. Daha nce talep edlnden elde edilen talep erisi ise bireysel talep erisidir. Piyasa talep erisi, bireysel talep erilerinin yatay toplamndan olumaktadr. Bu yzden de piyasa talep erisi bireysel talep erilerine gre daha yatktr.
Px Qx
Talep kanunu } Gelir ve kame etkileri
P 8 6 D 0 2 4 (X tketicisi) Q 8 6
P 8 6 D 0 1 5 (Y tketicisi) Q
Talep kanunu gereince talep eirisi negatif eimliD
dir. Ancak bu durumun istisnas vardr.
3 9 Q (Piyasa talep erisi) (X+Y)
P eD = D
Sonsuz esnek talep erisi talep kanununun bir istisnasdr. Buna gre ilgili mal yalnzca tek bir fiyattan satlmaktadr. Maln fiyatnda kk bir deiiklik olmas durumunda talep edilen miktar sfr olmaktadr. Bu duruma rnek olarak tam rekabeti firmann bireysel talep erisi gsterilebilir. Bu durumda talep erisi negatif eimli deil, sfr eime sahiptir.
Sonsuz Esnek Talep Erisi P D
Sfr esnek talep erisi, talep kanununun bir istisnasdr.

eD = 0
Maln fiyatyla talep edilen miktar arasnda iliki yoktur. Fiyatta meydana gelen artma veya azalma talep edilen miktar deitirmez. Tuz ve tabut bu duruma rnek olarak gsterilebilir. Bu durumda talep erisi negatif eimli deil, sonsuz eimlidir.
Q 0 Sfr Esnek Talep Erisi
P D
Negatif ikame etkisinin pozitif gelir etkisinden kk olduu giffen mallar iin talep kanunu geerli deildir. Yani talep erisi pozitif eimlidir. Maln fiyat arttnda talep edilen miktar artarken, maln fiyat azaldnda talep edilen miktar azalmaktadr.
Giffen Mallar in Pozitif Eimli Talep Erisi
Bir talep erisinin zerindeki tm noktalarda esneklik farkldr. Ancak zerindeki tm noktalarda esnekliin ayn olduu zel durum vardr. Bunlar unlardr;
P P P
eD =
A B C E D
eD = 0 D
E C B A
A B C E Q 0
eD = 1
D Birim esnek talep erisi Q
Sonsuz esnek talep erisi
0 Q
Sfr esnek talep erisi
Bir talep erisi sonsuz esnek ise zerindeki tm noktalarda (A, B, C, E vb.) esneklik ayndr. Yani zerindeki tm noktalarda esneklik sonsuza eittir. Sonsuz esnek talep erisinin eimi sfra eittir. Bir talep erisi sfr esneklie sahipken zerindeki tm noktalarda (A, B, C, E, vb.) esneklik ayndr. Yani sfr esnek talep erisinin stndeki tm noktalarda esneklik sfra eittir. Sfr esnek talep erisinin eimi sonsuza eittir. Bir talep erisi ikizkenar hiperbol biimindeyse zerindeki tm noktalarda (A, B, C, E, vb.) esneklik 1e eittir. kizkenar hiperbol biimindeki talep erisine birim esnek talep erisi denir. Birim esnek talep erisi negatif eimlidir. NOT: Dorusal ve eksenleri kesen bir talep erisi zerindeki tm noktalarda esneklik ayn deil, farkldr. Dier taraftan dorunun zerindeki tm noktalarda eim ayn olduu iin dorusal ve eksenleri kesen bir talep erisi zerindeki tm noktalarda eim ayndr. 2.1. Talep Edilen Miktarn Deimesi Ve Talebin Deimesi Bir maln fiyat dtnde talep edilen miktar artar. Tersine maln fiyat arttnda talep edilen miktar azalr. Bu durum Ceteris-Paribus koullarnda geerlidir. Dier eyler sabitken bir maln talep edilen miktar, maln kendi fiyatnn azalan fonksiyonudur. QD = (Px() ) Px Qx Px Qx Maln kendi fiyatndaki deimeler talep erisi zerinde aa ve yukar ynl hareketlere neden olur. Buna talep edilen miktarn deimesi denir.
Px P0 A
P1
Qo
Q1
Qx
Maln fiyat P0 iken, talep edilen miktar Q0dr. Maln fiyat P1e dtnde talep edilen miktar Q1e ykselir. ekilde grld gibi talep erisi zerinde A noktasndan B noktasna geilir.
Maln fiyatnn balangta P1 olduunu varsayalm. Fiyatn P0a ykselmesiyle birlikte talep edilen miktar Q1den Q0a dmtr. ekilde grld gibi talep erisi zerinde B noktasndan A noktasna geilmitir. Sonu olarak maln kendi fiyat deiirse talep edilen miktar deiir ve eri zerinde harekete neden olur. Maln talep erisi yer deitirmez. Yani maln talep erisi saa-sola kaymaz. Talebin deimesi ise maln kendi fiyat dndaki bamsz deikenlerden birinin deimesi sonucunda ortaya kar. Yani Ceteris Paribus kabul edilen deikenlerden biri deiirse, talepte deime meydana gelir. Talebin deimesi, talebin artmas veya azalmas eklinde ortaya kar. Talep artarsa talep erisi saa doru kayar. Talep azalrsa talep erisi sola doru kayar.
P P
Po
A Do
B D1 Q1 Q
Po
B D1
A Do Qo Q
Qo
Q1
Talep erisinin saa kaymas
Talep erisinin sola kaymas
Maln kendi fiyat dndaki bamsz deikenlerin talebi deitirdiini ifade etmitik. Buna gre maln kendi fiyat dndaki bamsz deikenler talep erisini u ekilde etkiler. + + + + + + QD = f(Px, Ps, Pc, M, me, Z, TS, Pe, B) Ceteris Paribus a) kame mallarn fiyat (Ps): kame mallar birbirlerinin yerine kullanlabilen mallardr. rnein tavuk eti ve balk eti. kame maln fiyatnda bir art olursa, ilgili maln talep erisi saa kayar. Yani tavuk eti fiyatlar artarsa, balk etinin talep erisi saa kayar. kame maln fiyat azalrsa, ilgili maln talep erisi sola kayar. Yani tavuk eti fiyat azalrsa, balk etinin talep erisi sola kayar. b) Tamamlayc mallarn fiyat (Pc): Tamamlayc mallar kullanm birbirine bal olan mallardr. Yani birlikte kullanlan mallardr. rnein otomobil-benzin ve oje - aseton. +
Tamamlayc maln fiyat artarsa, ilgili maln talep erisi sola kayar. rnein benzin fiyatlar artarsa, otomobilin talep erisi sola kayar. Tamamlayc maln fiyat azalrsa, ilgili maln talep erisi saa kayar. rnein benzin fiyatlar azalrsa, otomobil talep erisi saa kayar. c) Tketicinin geliri (M): Tketicinin geliri artarsa ilgili maldan dilerse daha ok satn alabilecei iin talep erisi saa kayar. Tersine, tketicinin geliri azalrsa talep erisi sola kayar. d) Tketicinin geliriyle ilgili beklentiler (m e): Tketicinin beklentileri gelirinin artaca ynndeyse, talep erisi saa kayar; azalaca ynndeyse talep erisi sola kayar. e) Zevk ve tercihler (Z): Zevk ve tercihler ilgili maln lehine deiirse talep erisi saa kayar; aleyhine deiirse talep erisi sola kayar. f) Tketicilerin says (TS): Tketicilerin says artarsa talep erisi saa, azalrsa sola kayar. g) Maln fiyatyla ilgili beklentiler: Beklentiler maln fiyatnn artaca ynndeyse ilgili mal pahalanmadan tketiciler satn almak isteyecei iin talep erisi saa kayar. Beklentiler maln fiyatnn decei ynndeyse tketiciler ilgili mal ucuzlad zaman almak isteyecekleri iin talep erisi sola kayar. h) Beklentiler (B): Beklentiler olumlu ise talep erisi saa kayar. Tersine, olumsuz ise talep erisi sola kayar.
Talep Erisini Saa Kaydran Nedenler kame mallarnn fiyatlarnn artmas
Talep Erisini Sola Kaydran Nedenler kame mallarnn fiyatlarnn azalmas
Tamamlayc mallarn fiyatlarnn dmesi Tamamlayc mallarn fiyatlarnn artmas Tketicinin gelirinin artmas Tketicinin gelirinin azalmas
Zevk ve tercihlerin ilgili maln lehine de- Zevk ve tercihlerin ilgili maln aleyhine deimesi imesi
Tketicinin gelirinin artaca beklentisine Tketicinin gelirinin azalaca beklentisine sahip olmas Tketicilerin saysnn artmas Maln fiyatnn artacann beklenmesi Beklentilerin olumlu olmas sahip olmas Tketicilerin saysnn azalmas Maln fiyatnn azalacann beklenmesi Beklentilerin olumsuz olmas
NOT: Maln kendi fiyatndaki deime talep erisinin saa ya da sola kaymasna veya talep erisinin yer deitirmesine neden olmaz. Talep erisi zerinde harekete neden olur. Talep edilen miktarn deimesi ve talebin deimesi bir rnek yardmyla aklanabilir. rnek: X ve Y malnn ikame mallar olduunu varsayalm. X malnn fiyatnda meydana gelen art, X ve Y mallarnn talebini nasl etkiler? zm:
Px P1 B P0 Dx 0 Q1 Q0 Qx 0 Q0 A B Py
P0
D0 Q1
D1 Qy
Talep Edilen Miktarn Deimesi Balangta P0 fiyatndan Q0 kadar X mal tketildiini varsayalm. X malnn fiyat P1e ykseldiinde talep edilen miktar Q1e dmektedir. X malnn talep erisi zerinde sa aadan sol yukarya (Adan Bye) bir hareket olur. Talep erisi yer deitirmez.
Talebin Deimesi Balangta P0 fiyatndan Q0 kadar Y mal tketildiini varsayalm. kame maln fiyat ykseldiinde Y mal nispi olarak ucuz hale gelecei iin talep Q1e ykselmitir. Y malnn fiyat dndaki bir nedenden dolay talebi artt iin talep erisi saa kaymtr. Talep erisi zerinde bir hareket olmamtr.
rnek: X ve Y mallarnn tamamlayc mallar olduunu varsayalm. Y malnn fiyatnda meydana gelen azalma, X ve Y mallarnn talebini nasl etkiler? zm:
Py A P0 P1 B Dy 0 Q0 Q1 Qy 0 Q0 D0 Q1 D1 Qx A B Px
P0
Balangta P0 fiyatndan Q0 kadar Balangta P0 fiyatndan Q0 kadar X mal tketildiini varsayalm. Y mal tketildiini varsayalm. Tamamlayc maln fiyat dt Y malnn fiyat P1e dtnde nde kullanm artaca iin X talep edilen miktar Q1e ykselmimalnn talebi de Q1e artacaktr. tir. X malnn kendi fiyat dndaki bir Y malnn talep erisi zerinde sol nedenden dolay talebi artt iin yukardan sa aaya (Adan Bye) talep erisi saa kaymtr. bir hareket olur. Talep erisi zerinde bir hareket ol Talep erisi yer deitirmez. mamtr. 2.2. Talebin Fiyat Esneklii Esneklik, bamsz deikende meydana gelen yzde deimenin baml deikeni ne lde etkilediini gsteren katsaydr. Buna gre talebin fiyat esneklii bir maln fiyatnda meydana gelen yzde deimenin talep edilen miktar ne lde etkileyebileceini gsterir. Talebin fiyat esneklii ya da ksaca talep esneklii u ekilde hesaplanr:
Q2 - Q1 D Q Miktardaki DQ P Q Q1 DQ P % deime eD = = = = . = . Q DP P2 - P 1 Fiyattaki DP DP Q % deime P1 P
Talep Edilen Miktarn Deimesi
Talebin Deimesi
DQ =
Talep edilen miktardaki deime (Q2-Q1)
Q = Maln ilk talep edilen miktar DP= Maln fiyatndaki deime (P2-P1) P = Maln ilk sat fiyat
rnek: Domatesin kg fiyat 15 TL iken 4 kg talep edilmektedir. Domatesin fiyat 10 TL ye dtnde talep edilen miktar 6 kg olmaktadr. Buna gre domates talebinin fiyat esneklii katr? (Q1=4, Q2=6, P1=15, P2=10)
Q2 -Q1 6-4 2 Q1 4 eD = = = 4 = 1 . - 3 = - 3 = - 1,5 P 2 - P1 10 - 15 - 5 2 2 15 15 P
Esnekliin Yorumu: Bu mal iin talebin fiyat esneklii 1,5dir. Maln fiyat % 10 artarsa talep edilen miktar % 15 azalr. Tersine maln fiyat % 10 azalrsa talep edilen miktar % 15 artar. Bir maln fiyat arttnda (+) talep edilen miktar azalr (-); bir maln fiyat azaldnda () talep edilen miktar artar (+). Maln fiyatyla talep edilen miktar arasnda ters ynl iliki olduu iin talebin fiyat esneklii daima negatif deerli olur.
DQ Q DQ Q
eD =
= veya = = (eksi) + DP DP + P P
Ancak yorum yaplrken talebin fiyat esneklii mutlak deer iinde yorumlanr. Zira zaten negatif olduu bilinen bir durumun ayrca negatif olduunu belirtmeye gerek yoktur. Talep erisi zerindeki iki nokta arasndaki mesafe yaknsa; dier bir ifadeyle fiyatta meydana gelen deimeyle talep edilen miktardaki deime kkse yukarda verilen forml ile esneklik deeri hesaplanr.
DQ Q DP P DQ DQ . P = . P Q DP DP Q Q
D
eD =
=abP
eklindeki dorusal talep denkleminde -b ifadesi nokta fiyat esneklii formlndeki

DQ DP
ye eittir.
NOT: Eim, dikey eksendeki mutlak deimenin yatay eksendeki mutlak deimeye oranDQ dr. Yani olarak ifade edilebilir. Do1aysyla nokta fiyat esneklii formlndeki ifa-
desi eimin tersine eittir. Yani
DP DQ
DQ DP
1 eim
DP
rnek: Kivi talebinin Q= 200 4P olduu durumda, kivinin fiyat 10 ise fiyat esneklii katr? (KPSS, 2005) zm:
DQ Q DQ DQ P eD = = . P = . Q DP DP DP Q P Q = 200 4 P Q = 160 Q = a bP DQ =4 DP Q = 200 (4).(10) Q = 200 4 P eD = 4 . 10 160 40 = 0,25 eD = 160
Yorum: Maln fiyat % 10 artarsa talep edilen miktar % 2,5 azalr. Tersine maln fiyat % 10 azalrsa talep edilen miktar % 2,5 artar. Talep erisi zerindeki iki nokta arasndaki mesafe uzak ise yani fiyatta ve talep edilen miktarda meydana gelen deimeler fazla ise nokta fiyat esneklii forml yerine orta nokta yay esneklii forml kullanlr. Orta nokta yay esneklii u ekilde hesaplanr:
Q2 - Q1 DQ Q + Q1 Q + Q1 DQ eDy = 2 = 2 = . P 2 + P1 = P2 - P 1 Q2 + Q1 DP DP P2 + P1 P 2 + P1 DQ . P2 +P1 D P Q2 +Q1
Orta nokta yay esneklii formlnden
DQ DP
ifadesi QD =abP
eklindeki bir talep denkleminde -bye eittir. Yani, orta nokta yay esneklii formlnde
eD = DQ P2 + P1 . DP Q2 + Q1
Qd = a b P eklinde bir iliki sz konusudur.

P 50 A
10 0
B Q
1500
7500
ekildeki bir talep erisi iin fiyat ve miktar rakamlar arasndaki fark byktr. Byle bir talep erisi iin nokta fiyat esneklii hesaplandnda iki durum ortaya kar. Adan Bye geildiinde nokta fiyat esneklii -5 olur. 1 Bden Aya geildiinde ise olur. Dolaysyla iki ayr 5 nokta fiyat esneklii ile karlalr. ekildeki gibi bir talep erisi iin orta nokta yay esneklii hesaplanrsa; Adan Bye geildii durumda orta nokta yay esneklii 1 olur. Bden Aya geildii durumda orta nokta yay esneklii yine 1 olur, yani deimez.
Nokta Fiyat Esneklii Hesaplamas Adan Bye geildii durum P1 = 50 Q1 = 1500 P2 = 10 Q2 = 7500
Q2 Q 1 7500 1500 6000 Q1 1500 = = 1500 = 4 x 1,25 = 5 eD = P2 P 1 10 50 40 50 50 P1
Bden Aya geildii durum P1 = 10 Q1 = 7500 P2 = 50 Q2 = 1500

Q2 Q 1 1500 7500 6000 4 4 Q1 7500 eD = = = 7500 = 5 = . 1 5 4 P2 P 1 50 10 40 4 10 10 P1 = 4 = 1 20 5
O rta Nokta Yay Esnekliinin Hesaplanmas

Q2 - Q1 DQ DQ Q + Q1 Q2 + Q1 eDY = 2 = = . P 2 + P1 Q2 + Q1 P2 - P 1 DP DP P2 + P1 P 2 + P1 = D Q P2 + P1 . D P Q2 + Q1
Adan Bye geildii durum P1 = 50 Q1 = 1500 P2 = 10 Q2 = 7500

7500 1500 6000 2 6 9000 3 7500 + 1500 = 1 eDY = = = = 2 . 3 = 6 10 50 40 2 3 2 10 + 50 60 3
Bden Aya geildii durum P1 = 10 Q1 = 7500 P2 = 50 Q2 = 1500

1500 7500 6000 2 6 1500 + 7500 9000 eDY = = = 3 = 2. 3= = 1 50 10 40 2 3 2 6 60 3 50 + 10
2.2.1. Talebin Fiyat Esnekliinin Belirlenmesi Talebin fiyat esneklii ifade edilirken birim esnek olduu duruma gre baklr. Birim esnek talep: Talebin fiyat esneklii bire eitse (ed= 1) birim esnek talep denir. Talebin fiyat esneklii bire eitken; Maln fiyat % 10 arttnda talep edilen miktar % 10 azalr. Maln fiyat % 10 azaltldnda talep edilen miktar % 10 artar. Esnek (Elastik) olan talep: Talebin fiyat esneklii birden bykse (ed>1) esnek olan talep denir. Talebin fiyat esneklii birden byk ise;
Maln fiyat % 10 artarsa talep edilen miktar % 10dan daha fazla azalr. rnein % 12 kadar talep edilen miktar azalr. Maln fiyat % 10 derse talep edilen miktar % 10dan daha fazla (rnein % 12) artar. Esnek olmayan (inelastik) talep: Talebin fiyat esneklii birden kkse (ed<1) buna esnek olmayan talep denir. Talebin fiyat esneklii birden kkken; Maln fiyat % 10 artarsa talep edilen miktar % 10dan daha az (rnein % 8) azalr. Maln fiyat % 10 derse talep edilen miktar % 10dan daha az (rnein % 8) artar. Sonsuz esnek talep erisi: Talep erisinin esneklii sonsuza eitse (ed=oo) buna sonsuz esnek talep erisi denir. Talep erisi sonsuz esnekken yatay eksene paraleldir ve sadece tek fiyat dzeyinden mal talep edilir. Fiyatta deime olmas durumunda talep edilen miktar sfra der. Talebin fiyat esneklii sonsuzken; Maln fiyat % 10 artarsa talep edilen miktar sfra der. Maln fiyat % 10 derse talep edilen miktar sfra der. Sfr esnek talep erisi: Talebin fiyat esneklii sfra eitse, buna sfr esnek talep erisi denir. Talebin fiyat esneklii sfrken talep erisi miktar eksenine diktir (fiyat eksenine paralel) ve fiyattaki deimelerden talep edilen miktar etkilenmemektedir. Talebin fiyat esneklii sfra eitken; Maln fiyat % 10 artarsa talep edilen miktarda azalma meydana gelmez. Maln fiyat % 10 azalrsa talep edilen miktarda art meydana gelmez. eD=1 eD>1 eD<1 eD= eD=0 Birim esnek talep Esnek talep Esnek olmayan talep Sonsuz esnek talep Sfr esnek talep
Esneklik deerleri maln fiyatnda meydana gelen deimenin talep edilen miktar ne lde etkileyeceini bilmek asndan nemlidir. Bu durum talebin fiyat esnekliinin deiik deerleri iin gsterilebilir.
Maln fiyatnn % 10 dt durum:

eD= 3,5 eD= 1,7 eD= 1 P % 10 eD= 0,8 eD= 0,2 eD= 0 Q % 35 Q % 17 Q % 10 Q % 8 Q % 2 Q
Maln fiyatnn % 10 artt durum:

eD= 2,8 eD= 1,4 eD= 1 P % 10 eD= 0,6 eD= 0,3 eD= 0 Q % 28 Q % 14 Q % 10 Q % 6 Q % 3 Q
2.2.2. Dorusal Talep Erisinin Esneklii Dorusal bir talep erisi zerindeki tm noktalarda esneklik farkldr. Dorusal bir talep erisi zerinde yksek fiyat dzeylerinde fiyatta meydana gelen yzde deimenin miktar zerinde meydana getirdii yzde deime byk olacaktr. Bu yzden de yksek fiyat dzeyleri iin esneklik birden byk olacaktr. Tersine dk fiyat dzeylerinde fiyatta meydana gelen yzde dmeden miktarda daha kk bir yzde deime meydana gelecektir. Bu nedenle esneklik birden kk olacaktr. Dorusal bir talep erisinin tam orta noktasnda esneklik bire eittir (ekilde A noktas). Dorusal bir talep erisinin fiyat esnekliinin kestii noktada esneklik sonsuza eittir (ekilde B noktas). Esnekliin sonsuz olduu B noktas ile birim esnek olduu A noktas arasndaki blgede esneklik birden byktr. Zira B noktasndaki fiyat dzeyindeyken A noktasna kadar fiyatlar drldnde fiyatta meydana gelen yzde deimeden daha fazla miktarda yzde deime meydana gelecektir.
P B ed = F ed >1 ed >1 e d= 1 ed < 1 Q
A ed = 1
E ed < 1 0
C ed = 0
Dorusal talep erisinin miktar eksenini kestii noktada esneklik sfra eittir (ekilde C noktas). Esnekliin sfr olduu C noktas ile birim esnek olduu A noktas arasndaki alanda talebin fiyat esneklii birden kktr. NOT: Doru zerindeki tm noktalarda eim ayndr. Bu nedenle de dorusal bir talep erisinin stndeki tm noktalarda eim ayndr.
2.2.3.Talebin Fiyat Esneklii ile Toplam Hasla Arasndaki liki Toplam hasla, satlan mal miktar ile maln fiyatnn arpmna eittir. Yani, TR = P . Qdur. Toplam kr ise toplam hasladan toplam maliyetin karlmas suretiyle bulunur. Dolaysyla toplam kr ile toplam hasla ayn ey deildir. TP Toplam kr = TR Toplam hasla TC Toplam maliyet
Talebin fiyat esneklii, toplam hasla formlnde yer alan fiyat (P) ve miktar (Q) deimeleri zerinde etkilidir. Dolaysyla toplam hasla talebin fiyat esnekliine baldr. Bir firma fiyat deitirmek suretiyle haslasn arttrmak istiyorsa satt rn iin talebin fiyat esnekliini bilmelidir.
Talebin Fiyat Esneklii ile Toplam Gelir Arasndaki liki

Esneklik Fiyatn Azalmas Durumu
P %10 Q %10dan daha fazla = TR artar. TRyi
arttrc etki
Fiyatn Artmas Durumu

P %10
TRyi arttrc etki
e>1
TRyi azaltc etki
Q %10dan fazla = TR azalr. TRyi

azaltc etki
P %10
e<1
TRyi azaltc etki
Q %10dan az = TR azalr. TRyi

arttrc etki
P %10
TRyi arttrc etki
Q %10dan az = TR artar. TRyi

azaltc etki
P %10
Q %10 =
TRyi arttrc etki
e=1
TRyi azaltc etki
= TR deimez
P %10
Q %10 = TR deimez
TRyi = TRyi arttrc azaltc etki etki
P %10
e=0
TRyi azaltc etki
Q = TR deimez der
P %10
TRyi arttrc etki
Q = TR deimez artar
P %10
e=
TRyi azaltc etki
Q sfr = TR sfr olur olur
P %10
TRyi arttrc etki
Q sfr olur
= TR sfr olur
Toplam geliri arttrmak iin; eD > 1 ise maln fiyatn talebin fiyat esnekliinin bire eit olduu yere kadar drmek gerekir. eD < 1 ise maln fiyatn talebin fiyat esnekliinin bire eit olduu yere kadar arttrmak gerekir. eD = 1 ise maln fiyatn deitirerek toplam geliri arttrmak mmkn deildir. eD = 0 ise maln fiyatn arttrarak toplam geliri arttrmak mmkndr. Zira bu tr mallar fiyat ne kadar artarsa artsn talebinde azalma olmayan zorunlu mallardr. rnein eker hastalar iin inslin ilac. eD = ise maln fiyat deitiinde miktar sfr olduu iin toplam geliri arttrmak mmkn deildir. Ancak ayn fiyattan istenildii kadar mal satmak mmkn olduu iin toplam gelirini arttrmak isteyen firma, miktar arttrmaldr.
2.2.4. Talebin Fiyat Esnekliini Etkileyen Faktrler a) Mala harcanan parann tketici btesi iindeki pay: Mala harcanan parann tketici btesi iindeki pay arttka tketici maln fiyatnda meydana gelen deimelere kar daha duyarl hale gelir. Byle bir durumda maln fiyatndaki yzde deimeden daha fazla miktarda yzde deime olur.
Mala harcanan parann tketicinin btesindeki pay azaldka talebin fiyat esneklii azalr. Zira tketicinin btesi iinde kk yer tutan mallarn fiyat deimelerine duyarll dktr. Byle bir durumda fiyatta meydana gelen yzde deimeden daha az miktarda yzde deime olur. b) kame mallarn says: kame mallarn says arttka talebin fiyat esneklii artar. ok sayda ikamesi olan bir maln fiyat artarsa tketici ikame mallar satn almay tercih edeceinden fiyatta meydana gelen yzde deimeden daha fazla miktarda yzde deime olur. kame mallarn says azaldka talebin fiyat esneklii azalr. Zira az sayda ikamesi olan bir maln fiyatnn artmas durumunda talebinde meydana gelen azalma nispeten az olacaktr. Byle bir durumda fiyatta meydana gelen yzde deimeden daha az miktarda yzde deime olur. c) htiyacn iddeti: Mala duyulan ihtiya fazla ise talebin fiyat esneklii dk olur. iddetli ihtiya duyulan bir maln fiyatnda art olmas durumunda talep edilen miktarda nispeten daha az dme olur. Byle bir durumda fiyatta meydana gelen yzde deimeden daha az miktarda yzde deime meydana gelir. htiyacn iddeti azaldka talebin fiyat esneklii artar. rnein ihtiyacn iddetinin az olduu bir maln fiyat artarsa talep edilen miktar nispeten daha fazla azalr. Byle bir durumda fiyattaki yzde deimeden daha fazla miktarda yzde deime olur. d) Marjinal faydann azalma seyri: Bilindii gibi tketilen son birimin faydas olan marjinal fayda srekli olarak azalmaktadr. Ancak azalmann seyri talebin fiyat esneklii asndan nemlidir. Bir maln marjinal faydas yava azalyor ise talebin fiyat esneklii yksektir. Zira byle bir maln ilave tketimlerinden elde edilen fayda yava biimde azald iin tketicinin maln fiyatndaki deimeye duyarll yksek olacaktr. Bir maln marjinal faydas hzla azalyor ise talebin fiyat esneklii dk olur. Zira byle bir maln ilave tketimlerinden elde edilen fayda hzl biimde azalaca iin tketicinin maln fiyatndaki deimelere duyarll dk olacaktr. e) Zaman: Bir maln fiyatnn deimesi zerinden geen zaman arttka talebin fiyat esneklii artar. Zira fiyatta bir deime olmas durumunda talebin, fiyat deimesi karsnda ayarlanmas ksa dnemde uzun dneme gre daha g olacaktr. Ayrca zaman getike ikame mallarn saysnda art olacaktr.
2.3. Talebin Gelir Esneklii Gelirde meydana gelen yzde deimenin talep edilen miktarda meydana getirecei yzde deimeye talebin gelir esneklii denir.
Miktardaki % deimesi em = Gelirdeki % deime Q2 - Q1 DQ Q Q1 = = M2 - M 1 DM M1 M DQ DQ M . DM = . Q M Q DM
QD= 10 + 0,5 M eklindeki bir talep denkleminde

DQ DM
ifadesi gelirin nndeki katsayya eittir.
rnek: QD = 10 + 0,5M iken tketicinin geliri 30 ise talebin gelir esneklii katr? QD = 10 + 0.5 . (30) QD = 10 + 15 QD = 25
em= e m= DQ Dm DQ DM . M = 0,5 . 30 = 15 = 3 = 0,60 Q 25 25 5 . M Q
QD = 10 + 0,5 G
Yorum: Talebin gelir esneklii 0,6 olarak bulunduu iin bu mal, zorunlu bir maldr. Buna gre; Tketicinin gelirinde %10luk art meydana gelirse, talep edilen miktar % 6 artacaktr. Tketicinin gelirinde %10luk azalma meydana gelirse, talep edilen miktar % 6 azalacaktr. Talebin gelir esneklii, tketicinin gelirinde meydana gelen deimenin mallarn niteliine gre talebi ne lde etkilediini gsterir. Bu durum u ekilde gsterilebilir.
2.3.1. Talebin Gelir Esneklii ve Maln Nitelii Arasndaki liki i) Normal Mal: Gelir esnekliinin alm olduu deerlere gre mallar normal mal veya dk mal eklinde snflandrlabilir.
Gelir arttka tketilen mal miktar artyorsa normal mal durumu sz konusudur. Normal mallar iin talebin gelir esneklii sfrdan byktr (em>0). Yani talebin gelir esneklii pozitiftir. Normal mallar kendi iinde zorunlu mal ve lks mal eklinde ikiye ayrlr. a) Zorunlu mallar: Zorunlu mallar iin talebin gelir esneklii 0 ile 1 arasndadr (0<em<1). Zorunlu bir mal iin tketicinin geliri % 10 artarsa talep edilen miktar % 10dan daha az artar. b) Lks mallar: Lks mallar iin talebin gelir esneklii birden byktr (em>1). Lks bir mal iin tketicinin geliri % 10 artarsa talep edilen miktar % 10dan daha fazla artar. ii) Dk Mal: Gelir arttka talebi azalan mallara dk mal denir. Dk mal iin talebin gelir esnekli sfrdan kktr (em<0). Yani negatiftir. Talebin gelir esneklii ile maln nitelii arasndaki iliki u ekilde zetlenebilir: MALLAR
Normal Mal (em>0) Zorunlu Mal 0<em<1 Lks Mal em>1
Dk Mal (em<0)
rnek 2: Bir tketicinin geliri 60 TL iken 4 kg eftali almaktadr. Tketicnin geliri 80 TL ye ykseldiinde tkettii eftali miktar 6 kg olmaktadr. Buna gre bu tketicinin gelir esneklii katr? zm:
Q2 Q1 em= 64 2 4 20 60 = 120 2 . 60 = = 1,5 180 20 4 Q1 4 = = M2 M1 80 60 M1 60
Yorum: Talebin gelir esneklii 1,5 olarak bulunduu iin ilgili mal, lks bir maldr. Buna gre; Tketicinin gelirinde %10luk bir art meydana gelirse, talep edilen miktar % 15 artacaktr. Tketicinin gelirinde %10luk bir azalma meydana gelirse, talep edilen miktar % 15 azalacaktr.
Tketicinin gelirinin % 10 artt durum:

em= 4,5 em= 2,9 em= 1,9 M % 10 em= 1 em= 0,2 em= 0 em= 0,9 em= 1,3 em= 2,4 Q % 45 Q % 29 Q % 19 Q % 10 Q % 2 Q Q % 9 Q % 13 Q % 24 Dk Mal Zorunlu Mal Lks Mal Normal Mal
Tketicinin gelirinin % 10 azald durum:

em= 3,8 em= 2,3 em= 1,2 M % 10 em= 1 em= 0,7 em= 0 em= 0,6 em= 1,8 em= 2,1 Q % 38 Q % 23 Q % 12 Q % 10 Q % 7 Q Q % 6 Q % 18 Q % 21 Dk Mal Zorunlu Mal Lks Mal Normal Mal
2.4. Talebin apraz Fiyat Esneklii Talebin apraz fiyat esneklii iki mal arasnda nasl bir iliki olduunu ortaya koyar. Yani A ve B gibi iki mal varken A malnn fiyatnda meydana gelen bir deimenin B malnn talep edilen miktarn ne ynde deitireceini ortaya koyar. Sonucun negatif veya pozitif olmasna gre maln nitelii hakknda fikir edinilir.
B malnn miktarndaki % deime e = A malnn fiyatndaki % deime D QB . PA = QB D PA D QB D PA
QB2 - QB1 QB1 = PA2 - P A1 PA1
D QB QB D PA P
. PA QB
arpraz fiyat esneklii negatif veya pozitif deerler olabilir. apraz fiyat esneklii; Negatif ise ilgili mallar arasnda tamamlayclk ilikisi vardr, yani ilgili mallar tamamlayc mallardr. Pozitif ise ilgili mallar arasnda ikame ilikisi sz konusudur, yani ilgili mallar ikame mallardr. kame mallarn apraz fiyat esneklii: A ve B, tavuk eti ve balk eti gibi ikame mallar iken A malnn fiyatnn artmas durumunda B malnn talebi artacaktr. Bu nedenle de apraz fiyat esneklii pozitif deer alacaktr.
B malnn talebi artar (Balk eti) (+) = + =+>0 + A malnn fiyat artarsa (Tavuk eti) (+)
kame mal durumunda = apraz fiyat esneklii
rnek: Balk etinin fiyat 15 TL den 20 TL ye ykseldiinde tavuk etinden talep edilen miktar 4 birinden 6 birime ykselmektedir. Buna gre apraz fiyat esneklii katr? zm:
Q2T Q1T = 64 2 4 5 15 = 30 2 . 15 = = 1,5 20 5 4
Q1T 4 = = P2B P1B 20 15 P1B 15
Yorum: apraz fiyat esneklii pozitif bir deer ald iin bu iki mal ikame mallardr. Buna gre; Balk eti fiyatnda % 10 art olduunda, tavuk etinin talep edilen miktar % 15 artacaktr. Balk eti fiyatnda % 10 azalma olduunda tavuk etinin talep edilen miktar % 15 azacaktr.
Deiik apraz fiyat esneklii deerleri iin talep edilen miktarn ne ekilde deiecei u ekilde gsterilebilir:
A malnn fiyatnn % 10 artt durum:

e= 2,9 e= 1,7 PA % 10 e = 1 e= 0,4 e = 0 QB % 29 QB % 17 QB % 10 QB % 4 QB
A malnn fiyatnn % 10 azald durum:

e= 3,4 e= 1,1 PA % 10 e = 1 e= 0,7 e = 0 QB % 34 QB % 11 QB % 10 QB % 7 QB
Tamamlayc mal durumunda apraz fiyat esneklii: A ve B, otomobil ve benzin gibi tamamlayc mallar iken A malnn fiyat artarsa B malnn talebi azalr. Bu yzden de apraz fiyat esneklii negatif deer almaktadr.
talebi azalr (Otomobil) fiyat artarsa (Benzin)
B malnn
Tamamlayc mal durumunda = apraz fiyat esneklii
A malnn
=<0 +
apraz fiyat esneklii sfr ise ilgili mallar arasnda tamamlayclk ya da ikame ilikisi szkonusu deildir. Dier bir ifadeyle A ve B mal ilikisiz (bamsz) mallardr. A malnn fiyatnda meydana gelen deime, B malnn talebini etkilemeyecektir. rnein takm elbise fiyatnn artmas kurun kalem talebini etkilemeyecektir. rnek: Benzin fiyat 8 TL den 10 TL ye ykseldiinde otomobil talebi 40dan 36ya dmektedir. Buna gre apraz fiyat esneklii katr?
zm:
Q2oto Q1oto = Q1oto P2B P1B P1B = 36 40 40 10 8 8 = -4 40 2 8 = 32 4 . 8 = = 0,4 80 40 2
Yorum: apraz fiyat esneklii negatif bir deer ald iin bu iki mal arasnda tamamlayclk ilikisi bulunmaktadr. Buna gre; Benzin fiyatnda % 10 artt olduunda otomobil talebi % 4 azalacaktr. Benzin fiyatnda % 10 azalma olduunda otomobil talebi % 4 artacaktr. Deiik apraz fiyat esneklii deerleri iin talep edilen miktarn ne ekilde deiecei u ekilde gsterilebilir:
A malnn fiyatnn % 10 artt durum:

e= 4,2 e= 1,9 PA % 10 e= 1 e= 0,3 e= 0 QB % 42 QB % 19 QB % 10 QB % 3 QB
A malnn fiyatnn % 10 azald durum:

e= 3,6 e= 1,4 PA % 10 e= 1 e= 0,4 e = 0 QB % 36 QB % 14 QB % 10 QB % 4 QB
Arz Esneklii Arz esneklii daima pozitiftir. nk arz kanunu gereince bir maln fiyat arttnda arz edilen miktar artar. Tersine fiyat azaldnda arz edilen miktar azalr. Arz esneklii de ayn mantkla bulunur.
Talebin Fiyat Esneklii QD = f P () x QD = f (M) QDA = f ( PB ) e = eM = Miktardaki % Deime Gelirdeki % Deime eD = Miktardaki % Deime Fiyattaki % Deime
Arz edilen miktardaki % deiim eS = = Fiyattaki % deiim
Talebin Gelir Esneklii
Talebin apraz Fiyat Esneklii
A malnn Miktarndaki % Deime B malnn Fiyatndaki % Deime
Q2 - Q1 Q1 P2 - P 1 P1 =
Q2 Q 1 DQ Q Q1 e= = P2 P 1 DP P P1 DQ DQ = . P = . P Q DP DP Q QD = 40 2 P QD = 10 0,8 M
Q2 Q 1 QA2 Q A1 DQ A DQ DQ A Q QA DQ A P B A1 Q Q1 DQ D Q = = . PB = . e= = = . M = . M e= PB2 P B1 DP B QA DP B DP B QA DM Q M 2 M1 DM Q DM PB PB1 M M1

QDA = 20 +/8 P B
DQ Q DP P =
Nokta esneklik hesaplamalar
Orta Nokta, Yay (Ark) Esneklii
DQ . P Q DP =
Q2 Q 1 DQ Q2 + Q 1 Q2 + Q 1 e= = P2 P 1 DP P2 + P 1 P2 + P 1 = = P + P1 DQ DQ P2 + P 1 . 2 . = Q2 + Q 1 DP Q2 + Q 1 DP QD = 40 2 P
Q2 Q 1 DQ Q2 + Q 1 Q2 + Q 1 e= = M2 M1 DM M 2 + M1 M2 + M1 M + M1 DQ DQ M2 + M1 . 2 . = Q2 + Q 1 Q2 + Q 1 DM DM QD = 10 0,8 M
=
QA2 Q A1 QA2 + QA1 e= PB2 P B1 PB2 + PB1
DQ A QA2 + QA1 = DP B PB2 + PB1 DQ A DQ A . P B2 + PB1 = . P B2 + PB1 QA2 + QA1 DP B DP B QA2 + QA1 QDA = 20 +/8 PB
DQ . P Q DP
Mallar Normal Mal (eM>0) Lks Mal Zorunlu Mal 0<eM<1 eM>1 Dk Mal (eM<0)
kame mal =
QA PB
=+=+e>0 + Tamamlayc mal = QA PB Bamsz mal = e = 0 = =e<0 +
Orta nokta yay esneklii hesaplamalar
SONU Bu hafta talep kavram, talebin kaymasna yol aan unsurlar, talep fonksiyonu gibi konular ele alndktan sonra talebin fiyat, gelir ve apraz fiyat esnekliklerine deinilmitir.
KONUYA LKN SORU RNEKLER 1. Dier eyler sabitken A malnn ikamesi olan B malnn fiyatnn artmas sonucu aadakilerden hangisi meydana gelir? A) B malnn talebi azalr. B) B malnn talep edilen miktar azalr C) A malnn talep edilen miktar artar D) A malnn talebi azalr E) A malnn talebi deimez
2. Aadakilerden hangisinde meydana gelen bir deiim talep erisinin kaymasna neden olmaz? A) Zevk ve tercihler C) Tketicinin gelirden bir art E) retim faktrlerinin fiyat B) Servet D) Nfus art
3.
991. Bir maln fiyatndaki art sonrasnda toplam haslatta meydana gelen art aadaki talep esneklii deerlerinden hangisi iin en fazladr? A) e>1 B) e<1 C) e = 1 D) e = 0 E) e =
4.
344.
Maln ismi gelir esneklii -0,4 0,2 1,8
Ayiek ya Tavuk eti Pastrma
Yukardaki mallar iin gelir esneklikleri hesaplanmtr. Bu verilere gre, aadakilerden hangisi doru bir ifade deildir? A) Ayiek ya zorunlu maldr B) Ayiek ya dk maldr C) Tavuk eti normal bir maldr D) Tavuk eti zorunlu maldr E) Pastrma lks bir maldr
5. B malnn fiyat 30 liradan 10 liraya dtnde A malndan talep edilen miktar 90 kgdan 30 kg a dmektedir. A ve B mallar arasndaki apraz talep esnekliinin deeri katr ve iki mal arasnda nasl bir iliki bulunmaktadr? A) -1 ikame ilikisi C) 1 ikame ilikisi E) 2 ikame ilikisi B) -2 tamamlayc ilikisi D) 1 tamamlayc ilikisi
YANITLAR: 1-B, 2-E, 3-D, 4-A, 5-C
3. HAFTA
ZET nc hafta, arz konusu ele alnacaktr. ncelikle arz erisi tretilecek, bireysel arz erisinden piyasa arz erisine ulalacaktr. Arz fonksiyonu, arz kanunu gibi konular ele alndktan sonra arz erisinin zerindeki hareket ve arz erisini saa sola kaydran unsurlar ele alnacaktr. zel arz erilerine deinildikten sonra arzn esneklii ile konu sonra erdirilecektir.
NC BLM
Arz
reticilerin eitli fiyatlarndan retmek veya satmak istedikleri mal ve hizmet miktarna arz denir. Bir maln retilen miktar ile bunu etkileyen faktrler arasndaki iliki arz fonksiyonu ile ifade edilir. Bir maln arz erisini arz edl yardmyla tretmek mmkndr.
P S 35 30 25 20 0 A 4 6 8 12 Q B C D
P 20 25 30 35
Q 4 6 8 12
Arz edlne gre bir maln fiyat arttka arz edilen miktar artmaktadr. Arz edlndeki deerler dikey eksende maln fiyatnn, yatay eksende retim miktarnn yer ald bir diyagrama aktarlrsa arz erisi elde edilir. Buna gre arz erisi reticilerin eitli fiyat dzeylerinden satmaya raz olduklar mal miktarlarnn geometrik yeridir. A, B, C ve D noktalar birletirildiklerinde arz erisine ulalr. Arz edilen miktarn baml deiken olarak tanmland bir durumda arz etkileyen birden fazla bamsz deiken sz konusudur. Buna gre arz fonksiyonu u ekilde ifade edilebilir: + + + + , S, C) Qo = f(Px, Ps, Pc, T, V Px = Maln kendi fiyat Ps = kame mallarn fiyat Pc = Tamamlayc mallarn fiyat C = Maliyetler, retim faktrlerinin fiyat T = Teknoloji V = Vergi S = Sbvansiyon Arz fonksiyonunda grld gibi arz etkileyen birok bamsz deiken vardr. Bamsz deiken saysnn ok olmas analizi gletirmektedir. Analizde kolaylk salamak iin maln kendi fiyat dndaki faktrler (Dier eyler - Ceteris paribus) sabit kabul edilir.
Qo= f(Px, Ps, Pc, T, V , S, C)
Ceteris Paribus Qs = f(Px(+))
Paribus
Px Qs
Kanunu
Dier eyler sabitken bir maln fiyat arttnda arz edilen miktarnn artmasna; maln fiyat azalrken arz edilen miktarnn azalmasna arz kanunu denir. Arz kanunun nedeni azalan verimler yasasdr. Arz kanunu Ceteris Paribus koullarnda geerlidir. Arz kanunu gereince bir maln fiyat arttnda arz edilen miktarnn da artmas gerekir. Ceteris Paribus koullar geerli deilken, tm bamsz deikenlerin arz zerinde etkisi olacaktr. Bu yzden de arz kanunu ortaya kmaz. rnein maln fiyat artarken; retim faktrlerinin fiyat artarsa, vergiler artarsa, teknolojik ilerleme yavalarsa, sbvansiyonlar azalrsa, tamamlayc mallarn fiyat azalrsa, ikame mallarn fiyat artarsa, arz artmayaca iin bu etki ortaya kmaz.
3.1. Piyasa Arz Erisi
Bireysel arz erilerinin yatay toplam alndnda piyasa arz erisine ulalr. Piyasa arz erisi bireysel arz erilerinin yatay toplamndan olutuu iin daha yatktr.
P S P S 5 P S B
3 0
3 Q 0
A 6 11 Q (N firmas)
3 0
4 9 (Z firmas)
Ceteris
Px Qs
Arz
Azalan verimler yasasdr
A 10 20 Q (Piyasa arz erisi)
3.2. Arz Edilen Miktarn Deimesi-Arzn Deimesi
Bir maln fiyat arttnda arz edilen miktar artmakta, maln fiyat azaldnda arz edilen miktar azalmaktadr. Dolaysyla Ceteris Paribus koullarnda bir maln arz edilen miktar maln kendi fiyatnn artan fonksiyonudur. Qs = f(Px(+)) Maln kendi fiyatndaki deimeler arz erisi zerine aa ve yukar ynl hareketlere neden olur. Buna arz edilen miktarn deimesi denir.
P P1 B S
Maln fiyat P0 iken arz edilen miktar Q0dr. Maln fiyatnn P1e ykselmesiyle arz edilen miktar Q1e ykselmitir. Dolaysyla arz erisi zerinde A nokta-
P0
Q0
Q1
sndan B noktasna geilmitir.
Tersine maln fiyat P1 iken P0a derse, arz erisi zerinde B noktasndan A noktasna geilecektir. Yani maln kendi fiyatndaki deimeler arz edilen miktar deitirir ve arz erisi zerinde harekete neden olur. Arz erisinin yer deitirmesine neden olmaz. Arzn deimesi: Maln kendi fiyat dndaki bamsz deikenlerden birinin deimesi durumunda arz edilen miktar deil, arzda deime meydana gelir. Yani Ceteris Paribus kabul edilen deikenlerden biri deiirse arzda deime meydana gelir. Arz artarsa arz erisi saa doru kayar. Arz azalrsa arz erisi sola doru kayar.
P So S1 P S1 So
0 Arzn Artmas
QS
0 Arzn Azalmas
QS
Maln kendi fiyat dndaki bamsz deikenlerden birinin deimesi arz erisinin u ekilde deimesine neden olur: , S, C) QS= f(Px , Ps , Pc , T, V Ceteris Paribus
a) kame Mallarn Fiyat (Ps ): kame mallarn fiyat artarsa ikame maln retimine kaynaklar ynelecei iin ilgili maln arz erisi sola kayar. kame maln fiyat azalrsa ikame maln retiminde kullanlan kaynaklar ilgili mala ynelecei iin ilgili maln arz erisi saa kayar.
b) Tamamlayc Maln Fiyat (Pc ): Tamamlayc maln fiyat artarsa ilgili maln arz erisi saa kayar. Fiyat artan tamamlayc maln retimi artacandan ilgili maln arz da artar. rnein oje fiyat artarsa asetonun arz erisi saa kayar. Tamamlayc maln fiyat azalrsa ilgili maln arz erisi sola kayar. Fiyat azalan tamamlayc maln arz edilen miktar azalaca iin ilgili maln arz azalr. rnein oje fiyatlar derse asetonun arz erisi sola kayar.
c) Teknoloji (T): Teknolojik ilerleme olursa arz erisi saa kayar. Teknolojik gerileme olursa arz erisi sola kayar.
d) Vergi (V): Vergiler artarsa retim maliyetleri artaca iin arz erisi sola kayar. Vergiler azaldnda retim maliyetleri azalaca iin arz erisi saa kayar.
e) Sbvansiyonlar (S): Sbvansiyonlar reticiye verilen desteklerdir. Sbvansiyon arttnda retim maliyetleri azalaca iin arz erisi saa kayar. Sbvansiyon azaldnda retim maliyetleri artaca iin arz erisi sola kayar.
f) retim Faktrlerinin Fiyat ve Maliyetler: retim faktrlerinin fiyat arttnda maliyetler artaca iin arz erisi sola kayar. retim faktrlerinin fiyat azaldnda maliyetler azalaca iin arz erisi saa kayar.
Arz Erisini Saa Kaydran Nedenler kame malnn fiyatnn azalmas Tamamlayc maln fiyatnn artmas Teknolojik ilerleme olmas Vergilerin azalmas Sbvansiyonlarn artmas retim faktrlerinin fiyatnn azalmas
Arz Erisini Sola Kaydran Nedenler kame malnn fiyatnn artmas Tamamlayc maln fiyatnn azalmas Teknolojik gerileme olmas Vergilerin artmas Sbvansiyonlarn azalmas retim faktrlerinin fiyatnn artmas
Arz edilen miktarn deimesi ve arzn deimesi bir rnek yardmyla aklanabilir: rnek: X ve Y mallarnn ikame mallar olduunu varsayalm. X malnn fiyatnda meydana gelen art X ve Y mallarnn arzn nasl etkiler? zm:
Px P1 P0 A Qx Qy S0 B Py S1 A S0
P0 B
Q0
Q1
Q1
Q0
Arz Edilen Miktarn Deimesi Balangta P0 fiyatndan Q0 kadar X mal arz edildiini varsayalm. X malnn fiyat P1e ykseldiinde arz edilen miktar Q1e ykselir. X malnn arz erisi zerinde yukar ynl (Adan Bye) bir hareket olur. Arz erisi yer deitirmez.
Arzn Deimesi Balangta P0 fiyatndan Q0 kadar Y mal arz edildiini varsayalm. kame maln fiyat ykseldiinde X maln retmek daha krl hale gelecei iin Y malnn arz Q1e dmektedir. Y malnn kendi fiyat dndaki bir nedenden dolay arz azald iin arz erisi sola kaymtr. Arz erisi zerinde bir hareket olmamtr.
rnek: X ve Y mallarnn tamamlayc mallar olduunu varsayalm. Y malnn fiyatnda meydana gelen azalma X ve Y mallarnn arzn nasl etkiler? zm:
Py S0 P0 P1 0 B Q1 Q0 Qy 0 Q1 Q0 Qx A P0 Px S1 S0 A
Arz Edilen Miktarn Deimesi Balangta P0 fiyatndan Q0 kadar Y mal arz edildiini varsayalm. Y malnn fiyat P1e dtnde arz edilen miktar Q1e der. Y malnn arz erisi zerinde aa ynl (Adan Bye) bir hareket olur. Arz erisi yer deitirmez.
Arzn Deimesi Balangta P0 fiyatndan Q0 kadar X mal arz edildiini varsayalm. Tamamlayc maln fiyat dtnde onu retmek daha az krl hale gelecei iin tamamlayc olan X malnn arz Q1e decektir. X malnn kendi fiyat dndaki bir nedenden dolay arz azald iin arz erisi sola kaymtr. Arz erisi zerinde bir hareket olmamtr.
rnek: X ve Y mallarnn ikame mallar olduunu varsayalm. X malnn fiyatnda meydana gelen azalma X ve Y mallarnn arz ve taleplerini nasl etkiler? zm: Talep asndan:
Px A B D0 Q0 Q1 Qx 0 Q1 Q0 D1 Py B A D0 Qy
P0 P1 0
P0
X malnn talep edilen miktar art- Y malnn talebi azalmtr. mtr. Y malnn fiyat dndaki bir nedenden dolay talebi azald iin Y X malnn talep erisi zerinde malnn talep erisi D1 eklinde soAdan Bye bir hareket meydana gelmitir. la kaymtr. Talep erisi yer deitirmemitir. Talep erisi zerinde bir hareket olmamtr.
Arz Asndan:
Px S0 P0 P1 0 B Qx 0 Qy A P0 A Py S0 B S1
Q1
Q0
Q0
Q1
X malnn arz edilen miktar Y malnn arz artmtr. azalmtr. kame maln fiyat azald iin re X malnn arz erisi zerinde aa timi krl olmaktan km; kaynakynl bir hareket meydana gelmilar Y malnn retimine ynelmitir. tir. Y malnn arz erisi saa kaymtr. Arz erisi yer deitirmemitir. Arz erisi zerinde bir hareket olmamtr.
3.3. Arz Esneklii
Bir maln fiyatnda meydana gelen yzde deimenin arz edilen miktarda meydana getirecei % deimeye arzn fiyat esneklii denir. Tpk talepte olduu gibi arzn nokta fiyat esneklii ve orta nokta yay esneklii sz konusudur. Nokta Fiyat Esneklii:
Q2 - Q1 D Q Miktardaki Q Q1 DQ P % deime DQ P eS = = = = . = . P2 - P 1 Fiyattaki Q DP DP DP Q % deime P1 P
DQ QS = a + b P eklindeki bir arz denkleminde DP ifadesi Pnin nndeki katsayya (bye) eittir.
rnek: Arz fonksiyonu QS = 20+0,5.P iken maln fiyat 10 ise arzn fiyat esneklii katr? QS = 20 + 0,5 . 10 => QS= 20 + 5 => QS = 25
eS = DQ . P 0.5 . 10 = 5 = 1 = 0,2 25 25 5 DP Q
Yorum: Arz esneklii dktr. Maln fiyat % 10 artarsa arz edilen miktarnda % 2 art meydana gelir. Maln fiyat % 10 azalrsa arz edilen miktarnda % 2 azalma meydana gelir.
rnek: Fiyat 40 TL den 60 TL ye ykselen bir maln arz edilen miktar 8 birinden 14 birime ykselmitir. Buna gre arz esneklii katr? zm:
Q2 Q1 e= 14 8 6 8 20 40 = 3 .2 3 6 . 40 = = 1,5 = 2 4 8 20 Q1 8 = = P2 P1 60 40 P1 40
Yorum: Arz esneklii 1,5dur. Buna gre; Maln fiyat % 10 artarsa, arz edilen miktar % 15 artar. Maln fiyat % 10 azalrsa, arz edilen miktar % 15 azalr.
Arzn Orta Nokta Yay Esneklii:

Q2 - Q1 DQ D Q P 2+P1 Q + Q1 Q2 + Q1 D Q P2 + P1 eY = 2 = = . . Q Q P2 - P 1 + 2 1 DP DP D P Q2 + Q1 P2 + P1 P 2 + P1
Bir arz erisi zerindeki tm noktalardan esneklik farkldr. Ancak zerinde tm noktalarda arz esnekliin ayn olduu zel durum vardr.
3.4. Arz Erisi zerindeki Tm Noktalarda Esnekliin Ayn Olduu Durumlar

P es= oo S P S es= o P S es= 1
Sonsuz Esnek Arz Erisi
QS
Sfr Esnek Arz Erisi
QS
Birim Esnek Arz Erisi
QS
Dorusal bir arz erisinin eksenleri kestii noktalara bakmak suretiyle de arz erisinin esneklii hakknda fikir edinilebilir.
P es>1 S1 S0 es=1 S2
es<1 Q
Dorusal arz erisi orjinden kan pozitif eimli bir doru ise zerindeki tm noktalarda esneklik bire eittir. ekilde S0 arz erisi bu durumu gstermektedir. Dorusal bir arz erisi dikey ekseni (fiyat eksenini) kesiyorsa zerindeki tm noktalarda esneklik birden byktr. ekilde S1 arz erisi bu durumu gstermektedir. Dorusal bir arz erisi yatay ekseni (miktar eksenini) kesiyorsa zerindeki tm noktalardan esneklik birden kktr. ekilde S2 arz erisi bu durumu gstermektedir. Arz kanunu gereince arz erisi daima pozitif eimlidir. Ancak bu durumun istisnas vardr.
P P S S W P S
0 Sonsuz Esnek Arz Erisi (a)
QS
0 Sfr Esnek Arz Erisi (b)
QS
0 Tersine Dnen Emek Arz Erisi (c)
a) Sonsuz Esnek Arz Erisi: Sonsuz esnek arz erisi yatay eksene (miktar eksenine) paralel olduu iin eimi pozitif deil, sfrdr. Bu yzden de arz kanunun bir istisnasdr. b) Sfr Esnek Arz Erisi: Sfr esnek arz erisi dikey eksene (fiyat eksenine) paralel oldu iin eimi pozitif deil, sonsuzdur. Bu yzden de arz kanunun bir istisnasdr. c) Tersine Dnen Emek Arz Erisi: Belli bir cret seviyesine kadar cret dzeyi arttka igc arznda art meydana gelmektedir. Belli bir cret seviyesinden sonra cret dzeyi arttnda, daha az alarak ayn reel cret elde edilebilecei iin igc arznda azalma meydana gelmektedir. Bu duruma tersine dnen emek arz erisi denir. Arz kanunu gereince arz erisi daima pozitif eimlidir. Oysaki tersine dnen emek arz erisine gre arz erisi nce pozitif, sonra negatif eimlidir.
3.5. Arzn Esnekliinin Belirlenmesi Arzn esneklii ele alnrken esnekliin bir olduu duruma gre baklr. Birim esnek arz: Arzn fiyat esneklii bire eitse (es= 1) birim esnek arz denir. Arzn fiyat esneklii bire eitken; Maln fiyat % 10 arttnda arz edilen miktar % 10 artar. Maln fiyat % 10 azaldnda arz edilen miktar % 10 azalr.
Esnek (Elastik) olan arz: Arzn fiyat esneklii birden bykse (es>1) esnek olan arz denir. Arzn fiyat esneklii birden byk ise; Maln fiyat % 10 artarsa arz edilen miktar % 10dan daha fazla artar. rnein % 12 kadar arz edilen miktar artar. Maln fiyat % 10 derse arz edilen miktar % 10dan daha fazla (rnein % 12) azalr. Esnek olmayan (inelastik) arz: Arzn fiyat esneklii birden kkse (es<1) buna esnek olmayan arz denir. Arzn fiyat esneklii birden kkken; Maln fiyat % 10 artarsa arz edilen miktar % 10dan daha az (rnein % 8) artar. Maln fiyat % 10 derse arz edilen miktar % 10dan daha az (rnein % 8) azalr. Sonsuz esnek arz erisi: Arz erisinin esneklii sonsuza eitse (es=oo) buna sonsuz esnek arz erisi denir. Arz erisi sonsuz esnekken yatay eksene paraleldir ve sadece tek fiyat dzeyinden mal arz edilir. Fiyatta deime olmas durumunda arz edilen miktar sfra der. Arzn fiyat esneklii sonsuzken; Maln fiyat % 10 artarsa arz edilen miktar sfra der. Maln fiyat % 10 derse arz edilen miktar sfra der. Sfr esnek arz erisi: Arzn fiyat esneklii sfra eitse, buna sfr esnek arz erisi denir. Arzn fiyat esneklii sfrken arz erisi miktar eksenine diktir (fiyat eksenine paralel) ve fiyattaki deimelerden arz edilen miktar etkilenmemektedir. Arzn fiyat esneklii sfra eitken; Maln fiyat % 10 artarsa arz edilen miktarda artma meydana gelmez. Maln fiyat % 10 azalrsa arz edilen miktarda azalma meydana gelmez. eS=1 eS>1 eS<1 eS= eS=0 Birim esnek arz Esnek arz Esnek olmayan arz Sonsuz esnek arz Sfr esnek arz
Deiik arz esneklii deerleri iin fiyatta meydana gelen deimenin arz edilen miktar ne ynde etkileyecei gsterilebilir:
Maln fiyatnn % 10 artt durum:

eS= 3,6 eS= 2,2 eS= 1,6 P % 10 eS= 1 eS= 0,3 eS= 0 QS % 36 QS % 22 QS % 16 QS % 10 QS % 3 QS
Maln fiyatnn % 10 azald durum:

eS= 3,4 eS= 2,5 eS= 1,9 P % 10 eS= 1 eS= 0,7 eS= 0 QS % 34 QS % 25 QS % 19 QS % 10 QS % 7 QS
SONU Bu hafta arz kavram, arzn kaymasna yol aan unsurlar, arz fonksiyonu gibi konular ele alndktan sonra arzn fiyat esnekliine deinilmitir.
1. Bir maln fiyat arttka arz edilen miktarnn artmasna, fiyat azaldka arz edilen miktarnn azalmasna ne ad verilir? A) Deer Paradoksu C) Talep kanunu E) Arz kanunu B) Azalan verimler kanunu D) Azalan marjinal fayda kanunu
2. Bir maln arz erisinin saa kaymas aadaki deiikliklerden hangisine baldr? A) Maln fiyatnn ykselmesine B) Maln fiyatnn dmesine C) Dier maln fiyatnn ykselmesine D) retim faktrlerinin fiyatnn ykselmesine E) Teknolojik gelime yaanmasna
3.
Dier artlar sabitken aadakilerden hangisi, herhangi bir X malna ait arz erisinin kaymasna neden olan unsurlardan birisi deildir? A) retim faktr fiyatlarnda meydana gelen bir deime B) Teknolojik gelime C) Firmann amalarnn deimesi D) X malnn fiyatnn deimesi E) Marjinal maliyet erisinin deimesi
4. Bir mala ait arz erisi orijinden geen bir doru eklinde ise, arz esneklii ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi dorudur? A) Birden byktr C) Sfr ile bir arasndadr E) Sonsuzdur B) Bire eittir D) Sfrdr
5.
Bir maln fiyat 30 TLden 34 TLye ykseldiinde arz miktar 18 birimden 24 birime ykselmektedir. Bu maln arz esneklii katr? A) 2 B) 2,5 C) 1,5 D) 1 E) 1,8
YANITLAR: 1-E, 2-E, 3-D, 4-B, 5-B
4. HAFTA
ZET Drdnc hafta, piyasa dengesini ele alacaktr. Buna gre ncelikle arz ve talebin kesimesinden oluan piyasa dengesi ele alnacak; sonrasnda arz ve talepteki deimelere bal olarak piyasa dengesindeki deimeler ortaya konacaktr. Yine bu blmde tketici ve retici rant, tarmsal rnler piyasasndaki dalgalanmay aklayan rmcek a teoremi, bolluk paradoksu, ve devletin ekonomiye mdahale biimler olan taban fiyat, tavan fiyat ve vergi politikas ele alnacaktr.
DRDNC BLM Piyasa Dengesi
Piyasa, alc ve satclarnn kar karya geldii yerdir. Mal piyasasnda rettii mal ve hizmetleri satmak isteyenler ile bu mal ve hizmetleri satn almak isteyenler kar karya gelir. Dolaysyla arz ve talebin karlamas ile piyasa dengesi oluur. Mal piyasas iin geerli olan durum faktr piyasas asndan da ele alnabilir. Faktr piyasasnda ise retim faktr sahipleri (faktr arz) ile retim faktrlerini talep edenler (faktr talebi) kar karya gelir. Bu noktada faktr piyasas dengesi oluur. Piyasada dengenin salanmas iki yaklamla ele alnabilir. Bunlar Walrasgil Fiyat intibak ve Marshallgil miktar intibakdr.
4.1. Walrasgil Fiyat ntibak

P P1 Po P2 0 F B Arz Fazlas A G D Q2 Q
Bu yaklama gre fiyat deimeleri, miktar deiC
melerine uyum salar. ekilde A noktasnn temsil ettii Po denge fiyat, Qo denge retim dzeyidir. Fiyatn P1 olduunu varsayalm. Bu durumda B-C aral kadar arz fazlas oluur. Arz fazlasndan dolay fiyat Poa kadar der ve denge salanr. Tersine fi-
yat P2 olduunda F-G aral kadar talep fazlas olumutur. Talep fazlas olduu iin maln fiyat Po dzeyine kadar artm ve denge salanmtr. Dolaysyla Walrasgil fiyat intibak yaklamna gre arz fazlas varsa fiyat der ve denge salanr. Talep fazlas varsa fiyat ykselir ve denge salanr.
4.2. Marshallgil Miktar ntibak

P C F
Po
P2 0
B Q1 Qo
A E
Q2
Talep fiyat, arz fiyatndan fazla ise arz miktar arttrlr. Arz miktarnn arttrlmas ile talep fiyat der, arz fiyat ykselir. Talep fiyat fazlas ortadan kalkt iin denge fiyatna
P1
Talep Fiyat Fazlas
{
Talep Fazlas Q1 Qo
Arz Fiyat Fazlas
Bu yaklama gre miktarda meydana gelen deimeler fiyat deimelerine uyum salar. Dengenin salanmas iin talep edenlerin demeye raz olduu fiyat olan talep fiyat ile arz edenlerin satmaya raz olduu fiyat olan arz fiyat karlatrlr. Buna gre:
ulalr. Bu durumu ekilde grmek mmkndr. retim Q1 dzeyindeyken maln arz fiyat P2, talep fiyat P1dir. Yani B-C aral kadar talep fiyat fazlas vardr. Maln retilen miktar Q0a kadar arttrldnda arz fiyat ykselir, talep fiyat azalr ve talep fiyat fazlas ortadan kalkar. Talep fiyat arz fiyatndan dk ise (arz fiyat fazlas var ise) arz miktar azaltlr. Arz miktarnn azaltlmas ile arz fiyat azalr, talep fiyat ykselir. Arz fiyat fazlas ortadan kalkt iin denge fiyatna ulalr. ekilde Q2 retim dzeyinde iken maln talep fiyat P2, arz fiyat P1dir. E-F aral kadar arz fiyat fazlas vardr. retilen miktar Q0a kadar azaltldnda arz fiyat der, talep fiyat artar ve arz fiyat fazlas ortadan kalkar. 4.3. Arz ve Talep Deimelerinin Denge zerindeki Etkisi
a) Arz Sabitken Talebin Artmas (DP, DQ)

P P1 Po A B So
Balangta piyasa denD1
gesi A noktasnda olumutur. A denge noktasnda, denQ
Do 0 Qo Q1
ge fiyat P0, denge retim dzeyi Q0dr. Arz sabitken tale-
bin arttn varsayalm. Talep erisi saa doru kayar ve yeni denge B noktasnda oluur. B denge noktasnda denge fiyat P1e, denge retim dzeyi Q1e ykselmitir.
b) Arz sabitken talebin azalmas (DP, DQ)

P Po P1 B A S
Do D1
Q1
Qo
Balangta piyasa dengesi A noktasnda olumutur. A denge noktasnda, denge fiyat P0, denge retim dzeyi Q0dr. Arz sabitken talebin azalmas durumunda talep erisi D1 eklinde sola doru kayacak ve yeni denge B noktasnda oluacaktr. B denge noktasnda denge fiyat P1e, denge retim dzeyi Q1e dmtr.
c) Talep sabitken arzn artmas (DP, DQ)

P Po P1 A B So S1
D 0 Qo Q1 Q
Balangta piyasa dengesi A noktasnda olumutur. A denge noktasnda denge fiyat P0, denge retim dzeyi Q0dr. Talep sabitken arzn artmas durumunda arz erisi S1 eklinde saa doru kayacak ve yeni denge B noktasnda oluacaktr. B denge noktasnda denge fiyat P1e dm, denge retim dzeyi Q1e ykselmitir.
d) Talep sabitken arzn azalmas (DP, DQ)

P P1 Po B A S1 So
D 0 Q1 Qo Q
Balangta piyasa dengesi A noktasnda olumutur. A denge noktasnda denge fiyat P0, denge retim dzeyi Q0dr. Talep sabitken arzn azalmas durumunda arz erisi S1 eklinde sola doru kayacak ve yeni denge B noktasnda oluacaktr. B denge noktasnda denge fiyat P1e ykselmi, denge retim dzeyi Q1e dmtr.
e) Talepteki artn arzdaki arttan byk olduu durum (DD>DS) (DP<DQ)

P P1 Po A So S1 B D1 Do Qo Q1
Balangta denge, D0 talep erisi ile S0 arz erisinin kesitii A noktasnda olumutur. A denge noktasnda denge fiyat P0, denge retim dzeyi Q0dr. Talep ve arz artt iin talep ve arz erileri saa doru kayacak ve yeni denge D1 talep ve S1 arz erisinin kesitii B noktasn-
da oluacaktr. B denge noktasnda denge fiyat P1e, denge retim dzeyi Q1e ykselmitir. Talepteki art, arzdaki arttan daha byk olduu iin talep erisinde meydana gelen saa kayma, arz erisinde meydana gelen saa kaymadan daha byktr. Bu yzden de denge retim dzeyinde meydana gelen art, denge fiyat dzeyindeki arttan byktr.
f) Arzdaki artn, talepteki arttan byk olduu durum DD< DS => DP < DQ
P So Po P1 0 A B Do Qo Q1 D1 Q S1
Balangta denge D0 talep erisi ile S0 arz erisinin kesitii A noktasnda olumutur. A denge noktasnda denge fiyat P0, denge retim dzeyi Q0dr. Talepteki art kk olduu iin talep erisi D1 eklinde saa kayarken, arzdaki art daha byk olduu iin S1 eklinde saa kaymtr. Yeni denge D1 talep ve S1 arz erilerinin kesitii B noktasnda olumu; denge fiyat P1e dm, denge retim dzeyi Q1e ykselmitir. Arzda meydana gelen art, talepte meydana gelen arttan byk olduu iin retim dzeyindeki art, fiyattaki dten byktr.
g) Arzdaki azalmann talepteki arttan kk olduu durum DS<DD ise DP> DQ

P P1 B So S1
Po
D1 Do
Qo
Q1
Balangta denge, D0 talep erisi ile S0 arz erisinin kesitii A noktasnda olumutur. A denge noktasnda denge fiyat P0, denge retim dzeyi Q0dr. Talepteki arttan dolay talep erisi D1 eklinde saa doru kayarken, arzdaki azalmadan dolay arz erisi S1 eklinde sola kaymtr. Yeni denge D1 talep erisi ile S1 arz erisinin kesitii B noktasnda olumutur. B denge noktasnda denge fiyat P1e, denge retim dzeyi Q1e ykselmitir. Talepte meydana gelen art, arzda meydana gelen azalmadan byk olduu iin fiyat dzeyinde oluan art, retim dzeyindeki arttan byk olmutur.
h) Talepteki azalmann arzdaki arttan kk olduu durum DD<DS ise DP> DQ

P Po A So S1
P1 0
B D1 Qo Q1
Do Q
Balangta denge, D0 talep erisi ile S0 arz erisinin kesitii A noktasnda olumutur. A denge noktasnda denge fiyat P0, denge retim dzeyi Q0dr. Talepteki azalmadan dolay talep erisi D1 eklinde sola doru kayarken, arzdaki arttan dolay arz erisi S1 eklinde saa doru kaymaktadr. Yeni denge, D1 talep erisi ile S1 arz erisinin kesitii B noktasnda olumaktadr. B denge noktasnda denge fiyat P1e derken, denge retim dzeyi Q1e ykselmektedir. Arzda meydana gelen art, talepte meydana gelen azalmadan byk olduu iin fiyatta meydana gelen dme, retim dzeyindeki arttan byktr.
4.4. Tketici ve retici Rant 4.4.1. Tketici Rant: Tketici art ya da tketici fazlas olarak da adlandrlr. Bir tketicinin bir mala demeye raz olduu en yksek fiyat ile ilgili maln piyasa fiyat arasndaki fark tketici rant olarak adlandrlr. Tketici rant talep erisinin altnda, denge fiyat dzeyinin stnde kalan alana tekabl eder.
P Tketici Rant
P1 Po A
So
D1
ekilde taral alan tketici rantn gstermektedir. Tketici rant taral blgenin alan hesaplanarak bulunabilir. ekilde taral alan gen biiminde olduu iin genin alan hesaplanarak tketici rant hesaplanabilir. axb Tketici Rant = 2
{
b
Qo
rnek:
a
20 10 A
axb (20 10) . (50) Tketici Rant = = 2 2 10 . 5 50 = = 25 2 2
4.4.2. retici Rant: reticinin bir mal retmeye raz olaca en dk fiyat ile piyasa fiyat arasndaki fark retici rant olarak adlandrlr. retici rant retici fazlas ya da retici art eklinde de ifade edilebilir. retici rant arz erisinin stnde, denge piyasa fiyatnn altnda kalan alana tekabl eder. axb retici Rant = 2
rnek: P = 30 + Q iken maln fiyat 50 ise retici rant katr?

P retici rant A S
Po
P1 Qo
{
b
D Q
P0 = 30 P1 = ? Q0 = ? P = 30 + Q ise 50 = 30 + Q Q = 20
P1yi bulmak iin Qya sfr deeri verilir.
P = 30 + Q P = 30 + 0 P1 = 30, Yani, P0 = 50 P1 = 30 Q0 = 20
P S 50 a 20 30 0 20 b 20 D Q A
retici Rant
a x b = 20 . 20 = 200 2 2
4.5. rmcek A Teoremi Cobb-web teorimi de denir. rmcek a teoremi, tarm rnleri piyasasndaki fiyat dalgalanmalarn aklar. nk bir maln talebinde meydana gelen deimeye ilgili maln arznn gecikmeli olarak uyum gsterecei varsaylmtr. Yani tarm rnleri piyasasnda t dneminde meydana gelen bir talep artna, arz t+1 dneminde uyum salayacaktr. Dolaysyla t dnemindeki talep t dnemindeki fiyatn fonksiyonu iken, t dnemindeki arz t1 dnemindeki fiyatn fonksiyonudur. Qdt = f(Pt ) Qst = f(Pt1) Tarm rnleri piyasasnda arz ve talep esneklikleri farkl olabilir. Dolaysyla rmcek a teoremi aklanrken farkl varsaymdan hareket edilir. Bunlar unlardr:
a) Arz ve Talep Esnekliinin Ayn Olduu Durum
Denge Etrafnda Kararl Dalgalanma

P P1 Po b c S
a Do Qo
d D1
Q1
Balangta dengenin D0 talep erisi ile S arz erisinin kesitii a noktasnda olutuunu varsayalm. Bu durumda t dneminde denge fiyat P0, denge retim miktar Q0dr. Herhangi bir nedenle talebin artarak saa kaydn varsayalm. Talebin artmasna ramen t dneminde retim miktarn arttrmak mmkn olmayacaktr. Yani t dneminde Q0 retim dzeyi sabit olaca iin ilgili rnn fiyat P1e kacaktr. Dolaysyla t dneminde Q0 kadarlk retim, P1 fiyatndan satlacaktr. ekilde b noktas ile bu durum gsterilmektedir. t+1 dneminde reticiler hangi rn reteceine karar verirken bir nceki ylki fiyata bakacaktr. Buna gre oluacak muhtemel retim ve fiyat gereklemeleri t1, t2, t3, t4 dnemleri iin u ekilde olacaktr: t1 dneminde t0 dneminin fiyat olan P1i dikkate alan reticiler c noktasna tekabl eden Q1 kadar retim yapacaktr. Ancak rn dndkleri gibi P1 fiyatndan satamayacaklardr. Talep dzeyi D1 iken Q1 kadar mal d noktasna tekabl eden P0 fiyatndan satlacaktr. t2 dneminde reticiler t1 dneminin fiyat olan P0 dikkate alarak Q0 kadar retim yapacaklardr. P0 fiyatndan arz erisine izdm alnrsa retim dzeyinin Q0 olaca grlecektir. Ancak P0 fiyatn gznne alp Q0 kadar retim yapan reticiler rn bekledikleri fiyatnn stnde olan P1 fiyatndan satacaklardr. Q0dan D1 talep erisine izdm alnrsa rnn (b noktas) P1 fiyatndan satlaca grlecektir. t3 dneminde t2 dnemin fiyat olan P1i dikkate alan reticiler c noktasna tekabl eden Q1 kadar retim yapacaktr. Ancak rn dndkleri gibi P1 fiyatndan satamayacaklardr. Talep dzeyi D1 iken Q1 kadar mal d noktasna tekabl eden P0 fiyatndan satlacaktr. t4 dneminde t3 dneminin fiyat olan P0 dikkate alan reticiler Q0 kadar retim yapacaklardr. P0 fiyatndan arz erisine izdm alnrsa retim dzeyinin Q0 olaca grlecektir. Ancak P0 fiyatn gznne alp Q0 kadar retim yapan reticiler rn bekledikleri fiyatnn stnde olan P1 fiyatndan satacaklardr. Q0dan D1 talep erisine izdm alnrsa rnn (b noktas) P1 fiyatndan satlaca grlecektir.
t1 dnemi t2 dnemi t3 dnemi t4 dnemi
Q P Q1 P0 Q 0 P1 Q 1 P0 Q 0 P1
Dolaysyla dardan bir mdahale olmazsa denge etrafnda kararl bir dalgalanma devam edecektir. Eer devlet mdahale edip sonraki yln fiyatn ilan ederse veya retim miktarn ksma ynnde bir karar alrsa kararl dalgalanmadan dengeye ynelinir.
b) Talep Erisi Arz Erisine Gre Daha Esnekse
Dengeye Ynelen Dalgalanma

P b S f c g h a e d D1 Do Qo Q2 Q3 Q1 Q
P1 P3 P4 P2 Po
Balangta denge a noktasndadr. Denge fiyat P0, denge retim dzeyi Q0dr. Herhangi bir nedenle talebin D1 eklinde saa kaydn varsayalm. Tarm rnleri piyasasnda t dneminde Q0 retim dzeyini arttrmak mmkn olmayaca iin fiyat P1e (b noktas) kacaktr. t1 dneminde reticiler t dneminin fiyt olan P1i veri alarak c noktasna tekabl eden Q1 kadar mal retecektir. Ancak t1 dneminde Q1 kadar mal piyasada d noktasna tekabl eden P2 fiyatndan satlacaktr. t2 dneminde reticiler t1 dneminin fiyat olan P2 fiyatna gre retim karar alacak ve e noktasna tekabl Q2 kadar retim yapacaktr. Q2 kadar rn t2 dneminde f noktasna tekabl eden P3 fiyatndan satlacaktr. t3 dneminde reticiler t2 dneminin fiyat olan P3 fiyatn dikkate alarak g noktasna tekabl eden Q3 kadar retim yapacaktr. Ancak t3 dneminde Q3 kadar retim h noktasna tekabl eden P4 fiyatndan satlacaktr. Dolaysyla yllar getike fiyat ve miktarda meydana gelen dalgalanmalar gittike azalacak ve kararl dengeye kendiliinden gelinecektir. Yani talep erisi arz erisine gre daha yatkken, devletin tarm rnleri piyasasna mdahale etmesine gerek yoktur.
c) Arzn Talebe Gre Daha Esnek Olmas
Dengeden Uzaklaan Dalgalanma

P P3 P1 f b c g S
Po P2
a d D1 h Q1 Q3 Do
Q2 Qo
Balangta denge a noktasnda iken denge fiyat P0, denge retim dzeyi Q0dr. t dneminde herhangi bir nedenle talep erisinin D1 eklinde saa kaydn varsayalm. t dneminde retim miktarn arttrmak mmkn olmad iin Q0 kadar mal P1 fiyatndan satlacaktr. t1 dneminde reticiler t dneminin fiyat olan P1i dikkate alarak c noktasna tekabl eden Q1 kadar rn retecektir. Ancak Q1 kadar rn D1 talep erisi iin d noktasna tekabl eden P2 fiyatndan satlacaktr. t2 dneminde reticiler t1 dneminin fiyat olan P2yi dikkate alarak e noktasna tekabl eden Q2 kadar retim yapacaktr. Dier taraftan Q2 kadar retim t2 dneminde f noktasna tekabl eden P3 fiyatndan satlacaktr. t3 dneminde reticiler t2 dneminin fiyat olan P3 dikkate alacak ve g noktasna tekabl eden Q3 kadar retim yapacaktr. Dolaysyla dengeden gittike uzaklaan bir dalgalanma sz konusu olacaktr. Kararl dengeye dnebilmek iin devletin tarm rnleri piyasasna mdahale etmesi gerekmektedir.
4.6. Bolluk Pa radoksu: King Kanunu Tarm rnleri piyasasnda rnn bol olduu yllarda haslatn az, rnn az olduu yllarda ise haslatn bol olmas bolluk paradoksu ya da King Kanunu eklinde ifade edilmektedir. King kanunu, iyi rn kt haslat, kt rn iyi haslat eklinde zetlenebilir. rnn bol olduu yllarda haslatn kt olmasnn nedeni, tarm rnleri iin talebin fiyat esnekliinin birden kk olmasdr. rnein t dneminde tarm rnleri piyasasnda bolluk olduunu ve rn fiyatnn %50 dtn varsayalm. Talebin fiyat esneklii birden kkken fiyatlarn %50 dmesi talep edilen miktar %50den daha az arttraca iin toplam hasla azalacaktr.
eD < 1 P %50 > Q %50den az = TR azalr. TRyi azaltc TRyi arttrc etki etki Bu durumu ekil yardmylada grmek mmkndr.
P So Po a S1
P1 0 Qo
Do Q1
Tarm rnleri piyasasnda arz esneklii sfr iken talebin fiyat esnekliinin birden kk olduu varsayalm. Balangta denge a noktasnda olumutur. a denge noktas iin toplam hasla 0P0aQ0 alanna eittir. Herhangi bir nedenle bolluk yaandn ve arz erisinin S1 eklinde saa kaydn varsayalm. Bu durumda denge b noktasnda oluacaktr. Ancak fiyatta meydana gelen dme, miktarda meydana gelen arttan daha fazla olduu iin toplam hasla alan 0P1bQ1 alanna decektir. Byle bir durumda devlet reticiyi korumay amalarsa taban fiyat politikasna gidilir.
4.7. Taban Fiyat Politikas Devletin bir rnnn satlabilecei en dk fiyat (minimum fiyat) belirlemesine taban fiyat politikas denir. Taban fiyat politikasnn etkili olabilmesi iin denge fiyatnn stnde bir taban fiyatnn belirlenmesi gerekir. Zira denge fiyatndan veya denge fiyatnn altndaki fiyatlardan birinin en dk fiyat olarak belirlenmesi anlaml olmayacaktr. Taban fiyat politikasn ekil yardmyla grmek mmkndr.
P P1 Po B arz fazlas C S
{
A Qo
D Q1 Q2
Balangta piyasa dengesi arz ve talep erilerinin kesitii A noktasnda olumutur. A denge noktasnda piyasada P0 fiyatndan Q0 kadar rn alnp satlmaktadr. Devletin bir an iin piyasada oluan P0 fiyatn reticiler iin dk bir fiyat olarak grdn ve P1 fiyatn
maln satlaca en dk fiyat olarak belirlediini varsayalm. Bu durumda ortaya u sonular kar: Tketiciler taban fiyat politikasndan nce Q0 kadar mal P0 fiyatndan alrken, taban fiyat politikasndan sonra Q1 kadar mal P1 fiyatndan aldklar iin tketici refahnda azalma meydana gelmitir. 0Q1 kadar rn piyasa koullarnda satlabilecei iin reticilerin bazlar maln satacak alc bulabilirken, dierleri rettii mal satn alacak alc bulamaz. reticileri korumak amalanr. Taban fiyat denge fiyatnn stnde belirlendii iin B-C aral kadar arz fazlas oluur. Arz fazlas devlet tarafndan satn alnmazsa taban fiyat politikas baarsz olur. Taban fiyat politikas sonucunda tketicilerin reticilere yapaca demenin artmas veya azalmas P0-P1 fiyat aralnda talebin fiyat esnekliine baldr. Talebin fiyat esneklii birden bykse, taban fiyat politikas sonucunda rnn fiyatnda meydana gelen yzde arttan daha fazla talep edilen miktarda azalma olaca iin tketicinin reticiye yapaca deme azalr. Tersine talebin fiyat esneklii birden kkse, maln fiyatnda meydana gelen yzde arttan, talep edilen miktar daha az decei iin tketicinin reticiye deyecei miktar daha az tketmesine ramen artacaktr. Taban fiyat politikas iileri korumak amacyla da uygulanabilir. Devletin taban fiyat politikas kapsamnda emek piyasasna yapm olduu bu mdahale asgari cret uygulamas olarak adlandrlr. Bu durum ekil yardmyla grmek mmkndr.
W P W1 Wo B igc arz fazlas
SL
{
A Lo
DL L1 L2
Balangta denge cret dzeyi emek arz ve talep erilerinin kesitii A noktasnda olumutur. A denge noktasnda cret dzeyi W0dr. W0 cret dzeyinden L0 kadar igc istihdam edilmektedir. Hkmetin W0 cret dzeyini dk bulduunu ve iileri korumak amacyla W1 cret dzeyini asgari cret olarak belirlediini varsayalm. Bu durumda u sonular ortaya kar:
W1 cret dzeyinden emek talebi L1e, emek arz L2ye kar. B-C aral kadar igc arz fazlas ortaya kar. Yani, B-C aral kadar isizlik olur. Ortaya kan isizlik piyasa cret dzeyinin altndaki cret dzeylerinde iilerin almaya raz olmasna yol aar.
4.8. Tavan Fiyat Politikas Devletin bir rnn satlabilecei en yksek fiyat dzeyini belirlemesine tavan fiyat politikas denir. Tavan fiyat politikasnn etkili olabilmesi iin belirlenen tavan fiyatn denge piyasa fiyatnn altnda olmas gerekir. Bu durumu ekil yardmyla aklamak mmkndr.
P P2 Po P1 0 B E A C S
Balangta A denge noktasnda piyasa fiyat P0, denge retim dzeyi Q0dr. Devletin piyasada oluan P0 fiyatnn tketiciler asndan yksek olduunu ve ilgili maln satlabilecei en yksek fiyat dzeyi olarak P1in belirlendiini
D Q2 Q
{
Talep fazlas Qo Q1 P E A C S Q1 Qo Q2
varsayalm.
Bu durumda u sonulara ulalr: Tketiciyi korumak amalanr. P1 fiyatndan reticiler Q1 kadar mal satmak isterken, tketiciler Q2 kadar mal talep eder. Dolaysyla B-C aral kadar talep fazlas oluur. 0Q1 kadar rn 0Q2 kadar talep arasnda paylatrmak iin karne vb. yntemlere bavurulur. te piyasa mekanizmas tarafndan bir olayn idari karar ile dzenlenmesine taynlama ad verilir.
P2 Po P1 0
D Q
Q1 kadar rne P2 gibi daha yksek bir fiyat demeye raz olan tketiciler olaca iin karaborsa meydana gelir. Bu durumu ekilde grmek mmkndr. Tavan fiyat politikasnn olumsuzluklarn ortadan kaldrmas iin devletin reticileri sbvanse etmesi gerekir.
4.9. Esneklik ve Verginin Yansmas Hkmetler spesifik ve advolorem olmak zere iki tip vergi almaktadr. Spesifik vergi mallarn fiziki birimleri zerinden alnmaktadr. Advolorem vergi ise maln deerinin belli bir yzdesi olarak alnr. Hkmetler tarafndan mallar zerine vergi konulduunda maln arz fiyatnda vergi art kadar ykselme meydana gelir. Dolaysyla arz erisi sola kayar. te bu noktada hkmet tarafndan konulan verginin reticiler ve tketiciler arasnda nasl paylatrlaca sorunu ortaya kar. Bu durum vergi yansmas olarak adlandrlr. Bu durumu tablo yardmyla grmek mmkndr. Esneklik Talep esneklii sonsuz ise Talep esneklii sfr ise Arz esneklii sonsuz ise Arz esneklii sfr ise retici Tamamn retici der. retici demez.. retici demez. Tamamn retici der. Tketici Tketici demez. Tamamn tketici der. Tamamn tketici der. Tketici demez. Kk ksmn tketici der. Byk ksmn tketici der. Eit paylar.
Talep esneklii arz esnekliByk ksmn retici der. inden bykse Talep esneklii arz esnekliKk ksmn retici der. inden kkse Talep esneklii arz esnekliEit paylar. ine eitse
NOT: Esnek olan vergiyi dierine dettirir, yani esnek olmayan der. Verginin reticiler veya tketiciler tarafndan ne kadarlk ksmnn yanstlabilecei talep ve arz esnekliklerine baldr. Dier bir ifadeyle esnek olan vergiyi dierine dettirir.
SONU Bu hafta piyasa dengesi, piyasa dengesindeki deimeler, tketici rant ve retici rant gibi kavramlar ele alndktan sonra rmcek a teoremi, bolluk paradoksu ve baz devlet mdahale biimlerine deinilmitir.
1. Herhangi bir A malna ait arz erisi sola, talep erisi de saa kayyorsa bu durumda denge retim ve fiyat dzeyi hakknda ne sylenebilir? A) Denge fiyat deimez, retim miktar artar. B) Denge fiyat artar, retim miktar der. C) Denge fiyat ve miktar artar. D) Denge fiyat ve retim miktar azalr. E) Denge fiyat ykselir, miktar hakknda kesin bir ey sylenemez.
2.
Aadakilerden hangisinde retici rant ile ilgili olarak doru bir tanmlama yaplmtr? A) Fiyatn zerinde, talep erisinin altnda kalan ksm B) Fiyatn altnda, arz erisinin zerinde kalan ksm C) Arz erisinin stnde, talep erisinin altnda kalan ksm D) Arz ve talep erisinin altnda kalan ksm E) Arz ve talep erisinin stnde kalan ksm
3.
Tketicilerin bir mal satn almaya raz olduklar fiyat dzeyi ile fiilen satn aldklar piyasa fiyat arasndaki farka ne ad verilmektedir? A) Talep kanunu C) Tketici yasas E) Tketici kr B) Tketici btesi D) Tketici rant
4. Devletin piyasalara mdahale ederek, baz mal, hizmet ve retim faktrleri iin denge fiyatnn zerinde belirledii minimum fiyata ne ad verilir? A) Tavan fiyat C) Nispi fiyat E) Mutlak fiyat B) Taban fiyat D) Asgari cret
5. Arz edilen miktarn sabit olmas durumunda vergi yknn dalm aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? A) Verginin tamamn tketici der. B) Verginin tamamn retici der. C) Vergi yk reticiler ve tketiciler arasnda eit olarak paylalr. D) Verginin daha byk ksmn tketici der. E) Verginin daha byk ksmn retici der.
YANITLAR: 1-E, 2-B, 3-D, 4-B, 5-B
5. HAFTA
ZET Beinci hafta, ordinalist ve kardinalist yaklama gre fayda teorilerinin, kaytszlk erisi, bte dorusu, tketici dengesi, tketici dengesindeki deimeler, fiyat-tketim erisi, gelirtketim erisi, engel erisi mikro iktisadn tketici cephesinden temel konular ele alnacaktr.
BENC BLM
Fayda Teorisi ve Tketici Dengesi
5.1. Fayda Kavram Fayda, tketim sonucu elde edilen doyumdur. Dolaysyla fayda tketim ile ilgili bir kavramdr. Fayda fonksiyonunun zellikleri u ekilde ifade edilebilir: Fayda fonksiyonu mallarn ve hizmetlerin tketim miktarnn artan bir fonksiyonudur. Yani fayda fonksiyonu pozitif eimlidir. Dier mallarn tketilen miktar sabitken bir maln tketilen miktar artarsa toplam fayda azalarak artar. Yani marjinal fayda azalr. Her bireyin fayda fonksiyonu birbirinden bamszdr. Bir maln faydas her birey iin farkldr. Fayda fonksiyonu srekli ve iki kez trevi alnabilir bir fonksiyondur. 5.1.1. Fayda Teorileri Fayda teorileri, Ordinal fayda teorisi ve Kardinal fayda teorisi olmak zere ikiye ayrlr. Ordinal fayda teorisi ve Kardinal fayda teorisi arasndaki farklar tablo yardmyla gsterilebilir.
Kardinal Fayda Teorisi Saysalclar olarak da ifade edilmektedir. En nemli temsilcileri Jevans, Gossen ve Wallrastr. Fayday Util denilen bir l birimi yardmyla hesaplarlar. Fayda objektif bir kavramdr, bireyden bireye deimez. Fayda llebildii iin karlatrlabilir. Bir maldan salanan fayda dier mallardan salanan faydadan etkilenmez. Bu yzden de bireysel faydalar toplamak suretiyle toplam faydaya ulalabilir.
O rdinal Fayda Teorisi Srasalclar olarak da ifade edilmektedir. En nemli temsilcileri Edgeworth, Antonelli, Fisherdir. Faydann llmesi imkanszdr. Fayda sralanabilir. Fayda subjektif bir kavramdr, bireyden bireye deiebilir. Fayda llemedii iin karlatrlamaz. Bir maln tketiminden salanan fayda dier mallarn tketiminden salanan faydadan bamsz deildir. rnein Kardinalistlerin ileri srd gibi taban faydas, kan faydasndan bamsz deildir. Tek bana bir taban veya kan faydas, tabak ve kak bir aradayken elde edilen faydadan kktr. Dolaysyla bireysel faydalar toplamak suretiyle toplam faydaya ulamak mmkn deildir.
Tketici dengesini ele alrken saysal bir Ordinalist yaklam tketici dengesi bte yntem olan E marjinal fayda ilkesin- dorusu ve farkszlk erileri yardmyla den yararlanlr. aklanmaktadr.
5.1.2. Kardinalist Yaklama Gre Tketici Dengesi Kardinalist yaklamda tketici dengesini ele alabilmek iin baz basitletirici varsaymlar yaplmaktadr. Bunlar unlardr: nceleme dneminde tketicinin btesi sabittir. nceleme dneminde tketicinin tkettii mal ve hizmetlerin fiyat sabittir. Tketicinin zevk ve tercihleri sabittir. Marjinal fayda saysal olarak bilinmektedir. Tketici dengesini ele almak iin baz kavramlarn bilinmesi gereklidir: Toplam fayda: Bir maln tketilen tm birimlerinden elde edilen faydadr. Marjinal fayda: Tketilen mal miktarnn bir birim arttrlmas durumunda toplam faydada meydana gelen deimeyi ifade eder. Yani marjinal fayda tketilen son birim maldan elde edilen faydadr. Tketilen mal miktar 8 birimden 9 birime karldnda 9. birimin tketilmesinden dolay elde edilen fayda marjinal faydadr. u ekilde hesaplanr:
MU = marjinal fayda
DTU DQ
toplam faydadaki deiim tketim miktarndaki deiim
rnek: Tketilen mal miktar 8 birimken toplam fayda 40 birimdir. Tketilen mal miktar
12ye karldnda toplam fayda 88 birime kmaktadr. Buna gre marjinal fayda katr?
MU = TU2 TU1 DTU 88 40 48 = = = = 12 DQ Q2 Q1 12 8 4
5.1.3. Azalan Marjinal Fayda Kanunu Bir maln tketilen miktar arttka marjinal faydasnn srekli olarak azalmasna azalan marjinal fayda kanunu denir. Bu durumu bir rnekle gstermek mmkndr.
rnek
ay 0 1 2 3 4 5 6 TU 0 12 22 28 30 30 27 MU = DTU DQ
0 12 10 6 2 0 3
Doyum noktas
Tketilen ay miktar sfr iken doal olarak toplam fayda ve marjinal fayda sfrdr. Tketilen ay miktar 1 olduunda toplam fayda ve marjinal fayda 12 birimdir. Tketilen ilk ay ayn zamanda tketilen son ay olduu iin marjinal fayda ve toplam fayda deerleri birbirine eittir. 2. ay iildiinde toplam fayda 22 olduuna gre marjinal fayda 10 olur. 3. ay iildiinde marjinal fayda 6ya dm, toplam fayda 28 olmutur. 4. ay iildiinde marjinal fayda 2ye dt iin toplam fayda 30 olarak gereklemitir. 5. ay iildiinde hi fayda elde edilmedii iin (marjinal faydas sfrdr) toplam faydada deiiklik olmamtr. Dolaysyla buras Doyum Noktasn ifade etmektedir. 6. ay iildiinde tketicinin midesi rahatsz olduu iin toplam fayda 27ye dmtr. Yani 6. ayn marjinal faydas 3 olarak gereklemitir. Bu durum ekil yardmyla gsterilirse:
TU 30 28 27 22 12 D C B A Q E F TU
0 MU 12 10 6 2 0 3
A B C D 1 2 3 4 E 5 6 F MU Q
rnekteki rakamlar ve grafik incelendiinde u karmlar yapmak mmkndr: Toplam fayda nce azalarak artar, sonra azalr. Toplam fayda erisi nce pozitif, sonra negatif eimlidir. Toplam fayda artarken, marjinal fayda azalmaktadr. Fakat pozitif deerlere sahiptir. Toplam fayda azalrken, marjinal fayda azalmaktadr. Fakat negatif deerlere sahiptir. Toplam fayda maksimumken marjinal fayda sfrdr. Marjinal fayda erisi srekli azalan ve eksi deerler alan bir eridir. Marjinal fayda erisi negatif eimlidir. Marjinal fayda sfr iken toplam fayda maksimumdur. Marjinal fayda pozitifken (ekilde A, B, C, D, E noktalar), toplam fayda azalarak artmaktadr, yani pozitif eimlidir. Marjinal fayda negatifken (ekilde F noktas), toplam fayda azalmaktadr. Yani negatif eimlidir. Marjinal fayda negatifken, tketilen mal miktar marjinal faydann sfr olduu yere kadar azaltlrsa marjinal fayda artar, toplam fayda artar. rnein tketilen ay miktar 6dan 5e drldnde toplam fayda 27den 30a, marjinal fayda 3den sfra kmaktadr. Marjinal fayda sfr veya pozitif deere sahipken, tketilen mal miktar azaltlrsa marjinal fayda artar, toplam fayda azalr. rnein tketilen ay miktar 5den 4e drldnde marjinal fayda sfrdan 2ye ykselirken, toplam fayda 30dan 28e dmektedir.
5.1.4. Kardinalist Yaklamda Tketici Denge Koulu Birinci Gossen Kanunu bir maln tketilen miktar arttka toplam faydann belli bir noktaya kadar azalarak artacan ya da marjinal faydann srekli olarak azalacan ifade etmektedir. Dier bir ifadeyle azalan marjinal fayda kanununu ifade etmektedir. Kardinalist yaklama gre tketici dengesinin gerekleebilmesi u koula baldr: Tketicinin satn ald mal bileimlerinin optimum olabilmesi iin her bir maln marjinal faydasnn fiyatna oran btn mallar itibariyle birbirine eit olmaldr. Buna E Marjinal Fayda Kanunu denir. Gelirin tamamnn harcanmas kouluyla tketici dengesi u ekilde gsterilir:
MUx MUy MUn = = ................... = Px Py Pn
Tketici harcad son birimden elde ettii faydalar eitlemise dengededir ve fayda maksimizasyonu salanmtr. Buna ayn zamanda II. Gossen Kanunu denir. 5.2. O rdinalist Yaklamda Tketici Dengesi Ordinal faydaclar tketici dengesini ele alrken farkszlk erisi ve bte kstndan yararlanrlar. Ayrca bu noktada tketici tercihlerinin ele alnmas gerekir. Bir tketicinin rasyonel kararlar alabilmesi, tketici tercihleri ile ilgilidir. Tketicinin tercihleri belirlenirken u varsaymlar yaplmaktadr: Tercihlerin btnl (taml) varsaym: Buna gre tketici A ve B gibi mal sepetleri arasnda bir sralama yapmaktadr. Yani tketici A mal sepetini B mal sepetine ya da B mal sepetini A mal sepetine tercih edebilir. Ya da bu iki mal arasnda kaytsz kalabilmektedir. Tercihlerin geililii varsaym: Buna gre tketici A mal sepetini, B mal sepetine, B mal sepetini ise C mal sepetine tercih ederse, A mal sepetini C mal sepetine tercih edecektir. Kaytszlk erileri geililik ve doymazlk varsaymnn sonucu olarak kesimezler. Tercihlerin doymazl varsaym: Buna gre tketici mal sepetleri arasnda daha fazla mal ieren sepeti tercih etmektedir. Kaytszlk erileri doymazlk varsaym gerei negatif eimlidirler. Dolaysyla kaytszlk erilerinin pozitif eimli olmas, doymazlk varsaymnn ihlali anlamna gelmektedir. Yine orjine daha uzak olan kaytszlk erisinin daha yksek fayda dzeyini temsil etmesi doymazlk varsaymnn bir sonucudur. Tercihlerin sreklilii varsaym: Tketici bir mal sepetinden baka bir mal sepetine geerken (rnein A mal sepetinden B mal sepetine) ok sayda baka mal sepeti bileimleriyle karlamaktadr. Dolaysyla A mal sepetinden daha yksek, B mal sepetinden daha dk fayda dzeyini temsil eden ok sayda mal bileiminin bulunmas tercihlerin sreklilii varsaym olarak adlandrlmaktadr.
Tercihlerin dbkeylilii varsaym: Kaytszlk erileri doymazlk ve tercihlerin kesinlikle dbkeylii varsaymnn bir sonucu olarak orjine dbkey bir grnm arz etmektedir. 5.2.1. Fa rkszlk Erisi Tketiciye ayn tatmin (fayda) dzeyini salayan farkl mal bileimlerinin geometrik yerine farkszlk erisi denir. Farkszlk erisinin dier ad kaytszlk erisi veya e fayda erisidir. Farkszlk erisi analizi yaplrken iki mal tketildii varsaylr. Bu durumu ekil yardmyla grmek mmkndr.
Y mal miktar 10 6 4 3 0 2 3 A B C D 5 X mal miktar
Farkszlk erisi
Buna gre Tketici A noktasndaki mal sepetinde 10Y mal, 2X mal tketmektedir. Tketici kulland X mal miktarn 1 birim arttrdnda ayn fayda dzeyinde kalabilmek iin kulland Y mal miktarn drecektir. ekilde A noktasndan B noktasna geildiinde kullanlan X mal miktar 3 birime ykselirken, ayn fayda dzeyinde kalabilmek iin kullanlan Y mal miktar 6ya drlmtr. B noktasnda tketilen X mal miktar 1 birim arttrldnda ayn fayda dzeyinde kalabilmek iin Y mal miktar 2 birim azaltlarak 4e drlmtr. ekilde C noktasndan D noktasna geildiinde kullanlan X mal miktar 1 birim arttrlrken, Y mal miktar ayn fayda dzeyinde kalabilmek iin 1 birim azaltlmtr. te, tketiciye ayn tatmin dzeyini salayan A, B, C, D gibi noktalarnn geometrik yeri alndnda kaytszlk erisine ulalr. 5.2.2. Fa rkszlk Erilerinin zellikleri Farkszlk erisi zerindeki tm noktalar ayn fayda dzeyini gsterir. ekil incelendiinde u sonuca ulalr. Tketici;
A noktasnda 10Y, 2X B noktasnda 6Y, 3X C noktasnda 4Y, 4X D noktasnda 3Y, 5X Fayda dzeyi asndan UA = UB = UC = UD
eklinde deiik mal sepetleri tketmektedir. A, B, C, D noktalarnda tketici farkl mal bileimleri tketerek ayn tatmin dzeyini elde etmektedir. Dolaysyla tketici A, B, C ve D noktalar arasnda kaytszdr. Hangi noktay tketirse tketsin ayn tatmin dzeyini salayacaktr.
Bir mal dzleminde her tketicinin kendi tercih sralamasn gsteren sonsuz sayda kaytszlk erisi bulunmaktadr. Buna kaytszlk paftas da denir.
Y mal 4 3 2 1 0 0
kaytszlk paftas (kaytszlk haritas)
X mal
Orjine gre daha uzak olan kaytszlk erisi, daha yksek tatmin dzeyini gstermektedir. Yani kaytszlk erisi orjinden uzaklatka elde edilen fayda dzeyi artmaktadr. Buna Doymazlk Varsaym denir. Bu durumu ekil yardmyla grmek mmkndr.
Y mal 4 A B 0 C D 3 2 1 0
0 UA=UB=UC=UD
< 1 < 2 < 3 < 4
X mal
ekilde 0 kaytszlk erisi zerindeki tm noktalar ayn fayda dzeyini gsterirken orjine gre daha uzak olan kaytszlk erisi daha yksek fayda dzeyini gstermektedir. Kaytszlk erileri birbirini kesmezler. Bu duruma tercihler arasnda tutarl olma zellii (geikenlik varsaym) denir. Zira orjine gre daha uzak olan kaytszlk erisi daha yksek fayda dzeyini temsil etmektedir. Kaytszlk erilerinin kesimesi durumunda orjine gre daha uzak olan daha yksek fayda dzeyini gstermemektedir. Bu durumu ekil yardmyla grmek mmkndr.
Y mal A B C 0 0 1
X mal
ekilde A noktas orjine gre daha uzak olan 1 kaytszlk erisi zerindeki bir noktay temsil etmektedir. 1 kaytszlk erisi, 0 kaytszlk erisine gre orjinden daha uzak olduu iin A noktas B noktasndan daha yksek bir fayda dzeyini temsil etmektedir (A>B). C noktas ise A noktas ile ayn kaytszlk erisi zerinde olduu iin ayn fayda dzeyini temsil etmektedir (A=C).
Dier taraftan C noktas B noktasyla da ayn kaytszlk erisi zerinde olduu iin ayn fayda dzeyini temsil etmektedir (B=C). Bu durumda A>B ve A=C ise B=C olamayaca iin A, Bden byk olamaz. Bu nedenle de kaytszlk erileri kesimezler. Kaytszk erileri negatif eimlidir. Kaytszlk erilerinin negatif eimli olmasnn nedeni; yani sol yukardan sa aaya doru inmesinin nedeni, mallarn birbiri yerine ikame edilmesidir. Dier bir ifadeyle mallar aras ikamedir. nk bir maln tketilen miktar bir birim azaltldnda, ayn tatmin dzeyinde kalabilmek iin dier mallarn tketilen miktarnn arttrlmas gerekir. Kaytszlk erisinin negatif eimli olmasnn nedeni mallar aras ikamedir. E rn erisinin negatif eimli olmasnn nedeni girdiler aras ikamedir. Kaytszlk (farkszlk) erileri orjine gre d bkeydir. Kaytszlk erilerinin orjine gre d bkey olmasnn nedeni, marjinal ikame orannn azalan bir seyir izlemesidir. Yani, tketilen mallardan birinin miktar eit paralar halinde arttrldnda her seferinde dier maln kullanmndan vazgeilen miktar azalacaktr. Buna gre marjinal ikame oran u ekilde ifade edilebilir: 5.2.3. Marjinal kame Oran Bir maln tketilen miktar eit paralar halinde arttrldnda, ayn fayda dzeyinde kalabilmek iin dier maln tketiminden ne kadar vazgeilmesi gerektiini gsteren orandr. Dolaysyla vazgeilen miktarn, yerine konulan miktara oranlanmas ile bulunur.
Y malndan vazgeilen miktar DY MRS = = Y mal yerine konulan X mal miktar DX Marjinal kame Oran
DY MO (marjinal ikame oran) = eklinde hesaplanmaktadr. Yani, dikey eksendeki DX mutlak deimenin yatay eksendeki mutlak deimeye orandr. Hatrlanaca zere bu oran eimi vermektedir. Dolaysyla marjinal ikame oran kaytszlk erisinin eimini vermektedir. Tketici bir maldan tkettii miktar arttrdnda (+), ayn fayda dzeyinde kalabilmek iin dier maldan tkettii miktar azaltmas () gerektii olgusundan dolay marjinal ikame oran daima negatif deere sahiptir. D Y () DY MRS = = D X (+) DX Tketilen X mal miktar arttrlrken ayn tatmin dzeyinde kalabilmek iin Y mal miktar azaldndan marjinal ikame oran tipik bir kaytszlk erisi iin daima negatiftir. Marjinal ikame orannn azalan bir seyir izlemesi kaytszlk erisinin orijine gre d bkey olmasna yol amaktadr. Bu durum ekil yardmyla grlebilir.
Y mal 10 6 4 3 0 2 3 A B C D 5 X mal
ekil ele alndnda B, C ve D noktalarnda marjinal ikame oran yle olacaktr:

MRSB = MRSC = MRSD = 4 DY = = 4 1 DX 2 DY = = 2 1 DX DY DX = 1 1 = 1 Azalan bir seyir izliyor.
Buradaki () iareti yanltc olmamaldr. Bu sonularn syledii ey udur: A noktasndan B noktasna geildiinde X mal miktarn 1 birim arttrabilmek iin 4Y malndan vazgeilmitir. B noktasndan C noktasna geildiinde X mal miktarn 1 birim arttrabilmek iin 2Y malndan vazgeilmitir. C noktasndan D noktasna geildiinde X mal miktarn 1 birim arttrabilmek iin 1Y malndan vazgeilmitir.
Dolaysyla X mal miktarn 1 birim arttrabilmek iin nce 4Y malndan, sonra 2Y ve son olarak da 1Y malndan vazgeilmitir. Yani, her seferinde X mal miktarn 1 birim arttrabilmek iin daha az Y malndan vazgeilmitir. Bu durumda Azalan Marjinal kame Oran sz konusu olduu iin kaytszlk erisi orjine dbkey bir grnm arzetmitir. Kaytszlk erisinin orjine d bkey olmasnn nedeni azalan marjinal ikame orandr. Azalan marjinal ikame orannn nedeni ise azalan marjinal fayda kanunudur. Yani, tketilen X mal miktar bir birim arttrldnda her seferinde daha az Y malndan vazgeilmesinin nedeni (Bu durum marjinal ikame orannn azalan bir seyir izledii anlamna gelir), azalan marjinal fayda kanunudur. Bu durum u ekilde ifade edilebilir:
Y mal tketimi A B C D 10 birimken azalrsa 6ya derse 4e derse 3e derse MUy Dkken Ykselmekte Ykselmekte Ykselmekte X mal tketimi MUx X mal tketimi 2 birimken artarsa 3e artarsa 4e artarsa 5e artarsa MUx Yksekken Dmekte Dmekte Dmekte
Y mal tketimi MUy
Yukardaki durumun nedeni Azalan marjinal fayda kanunudur.
Balangta tketicinin sahip olduu Y mal miktar fazla, X mal miktar az iken, Y malnn marjinal faydas dk, X malnn marjinal faydas yksektir. A mal bileiminden D mal bileimine geildike tketicinin sahip olduu Y mal miktar azalmakta ve Y malnn marjinal faydas ykselmektedir. Dier taraftan A mal bileiminden D mal bileimine geildike tketilen X mal miktar artt iin X malnn marjinal faydas dmektedir. Dolaysyla A mal bileiminden D mal bileimine geildike X malnn marjinal faydas azald iin her seferinde bir birim daha fazla X mal tketmek iin daha az Y malndan vazgeilmektedir. Tketici Dengesi bkey olmasnn nedeni, Azalan marjinal ikame orandr. retici Dengesi olmasnn nedeni Azalan marjinal teknik kame orandr.
Kaytszlk erisinin orijine gre d E rn erisinin orijine gre d bkey
Azalan marjinal teknik ikame orannn Azalan marjinal ikame orannn nedeni nedeni, Azalan verimler yasasdr. Azalan marjinal fayda kanunudur. Kaytszlk (farkszlk) erisinin eimi marjinal ikame orann vermektedir. DY MRS= DX
Marjinal ikame orann belirleyen ise X malnn marjinal faydasnn Y malnn marjinal faydasna orandr. Dolaysyla marjinal ikame oran X malnn marjinal faydasnn Y malnn marjinal faydasna oranna eittir.
DY DX MUx MUy DTU DX DTU DY
MRS =
Bu durumu bir rnek yardmyla ifade etmek mmkndr:

Y mal
Y0 Y1 0
A B U=U X0 X1 X mal
Kaytszlk erisi zerindeki tm noktalarda fayda sabittir. Dolaysyla faydadaki deime sfrdr. DU = 0 ekilde A noktasndan B noktasna geildiinde DY kadar tketilen Y mal azald iin Y malndan elde edilen toplam fayda azalr. DY . MUy Dier taraftan tketilen X mal DX kadar artar. Tketilen X mal artt iin X malndan elde edilen toplam fayda artar. +DX . MUx Y malndan elde edilen toplam fayda azalp, X malndan elde edilen toplam fayda artt iin toplam fayda deimez. DY . MUy + DX . MUx = 0 ise DY . MUy = DX . MUx DY MUx = DX MUy sonucu elde edilir.
5.2.4. zel Fa rkszlk Erileri Tipik bir kaytszlk erisi orijine gre d bkey ve negatif eimli bir grnm arz eder. Bir maldan tketilen miktar eit paralar halinde arttrldnda dier maldan tketilen miktar ayn tatmin dzeyinde kalabilmek iin her seferinde daha az drlr. Bundan dolay negatif eimli ve orjine gre d bkey olan kaytszlk erisi iin mallar arasnda azalan ikame sz konusudur.
Y mal 10 6 4 3 0 2 3 A B C 4 D 5 X mal
Kaytszlk erileri her zaman negatif eimli ve orijine gre d bkey bir grnm arz etmez. Bu durumdaki kaytszlk erilerine A tipik kaytszlk erileri denir. Bunlar u ekilde ifade etmek mmkndr: Tam kame Durumu: Kaytszlk erileri dorusal ve eksenleri kesen bir grnm arz ediyorsa mallar arasnda tam ikame sz konusudur. Mallar arasnda tam ikame sz konusu iken, marjinal ikame oran sabittir. Dier bir ifadeyle, mallardan birinin tketilen miktar eit paralar halinde arttrldnda ayn fayda dzeyinde kalabilmek iin dier maln tketilen miktarndan eit miktarda vazgeilecektir. Bu durumu ekil yardmyla da grmek mmkndr.
Y mal A B C X mal
6 4 2 0 2
Buna gre marjinal ikame oranlar u ekildedir: 2 DY B noktas MRS = = =1 2 DX C noktas MRS = DY DX = 2 2 =1
Grld gibi marjinal ikame oran, mallarn tam ikame olmas durumunda sabittir.
Not: Hatrlanaca zere marjinal ikame oran kaytszlk erisinin eimini vermekteydi.
Yine bir doru zerindeki tm noktalarda eimin sabit olduu dikkate alndnda dorusal bir kaytszlk erisinin zerindeki tm noktalarda marjinal ikame orannn (eimin) sabit olduu grlecektir. Tamamlayc Mallar in Kaytszlk Erileri: Mallar arasnda ikame mmkn deilse, yani mallar arasnda mkemmel tamamlayclk ilikisi sz konusu ise bu durumda kaytszlk erileri L eklinde bir grnm arz eder. Bunun nedeni udur: Bu mallar belli bileimlerde kullanlabilir. Kullanlan bu bileimler, balang noktasndan balayan ve eksenlerin pozitif ynlerine doru paralel olarak uzanan bir grnm arz eder.
Ayakkabnn sa teki B A 1 D C 2
2 1 0
i1 i0 Ayakkabnn sol teki
ekilde grld gibi ayakkabnn sa teki ile sol teki birlikte kullanlabilir (A noktas). B noktasndaki bileim ayakkabnn iki sa tekini, C noktasndaki bileim ayakkabnn iki sol tekini, bir sa tekini gstermektedir. Tam tamamlayclk durumunda B ve C noktasndaki bileimlerin kullanlmas mmkn deildir. Daha yksek fayda iin ayakkabnn iki sa teki, iki de sol teki biimindeki bir bileimi ifade eden i1 kaytszlk erisi zerindeki D mal bileimi tercih edilir. Mallar Arasnda Artan kame Durumunda Kaytszlk Erileri: Mallar arasnda artan ikame ilikisi sz konusu ise kaytszlk erileri orijine gre i bkeydir. Bu mallar tek bana tketildiklerinde birlikte tketildikleri duruma gre daha fazla fayda salayan mallardr. Bu durumu ekil yardmyla gstermek mmkndr.
Dondurma 9 8 6 A B C
ayn tketilen miktar bir birim arttrldnda ayn tatmin dzeyinde kalabilmek iin dondurmann tketilen miktar her seferinde daha fazla azaltlmtr. Yani, mallar arasnda artan marjinal ikame ilikisi bulunmaktadr. Bu durumu B, C
D
2 0 2 1 3 1 4 1
ve D noktalar iin marjinal ikame orann hesaplayarak gray
mek mmkndr.
B noktas MRS = C noktas MRS = D noktas MRS =
DY 1 = =1 DX 1 2 DY = =2 1 DX 4 DY = =4 1 DX
Buna gre tketilen ay miktar 1 birim arttrldka, srasyla 1 birim, 2 birim ve 4 birim dondurma tketiminden vazgeilmitir. Yani, mallar arasnda artan marjinal ikame oran sz konusudur.
Kaytszlk Erisinin kame Biimi Durumu
Marjinal kame oran
Eimi (Sol yukardan aa doru hareket ettike)
Orijine d bkeyse Orijine i bkeyse
Azalan ikame Azalan marjinal Eimi azalr. ikame oran Artan ikame Artan marjinal ikame oran Sabit marjinal ikame oran Eimi artar. Eimi deimez. zerindeki tm noktalarda eim ayndr. Eim nce sonsuz, sonra sfr olur.
Dorusal ve eksenleri Tam ikame kesiyorsa
L harfi biimindeyse
kame yok
kame yok
5.2.5. Tketicinin Zevk ve Tercihleri le Fa rkszlk Paftas Arasndaki liki

Y mal
2 1
X mal
Kaytszlk paftas Y mal ekseninin pozitif ksmna doru oluuyor ise bu, tketicinin tercihlerinde Y malna daha ok yer verdii anlamna gelir.
Y mal
2 1 0
X mal
Kaytszlk paftas X mal ekseninin pozitif ksmna doru oluuyorsa bu, tketicinin tercihlerinde X malna daha ok yer verdii anlamna gelir.
Y mal
2 1
X mal
ekildeki gibi bir kaytszlk paftas tketicinin tercihlerinde her iki mala da ayn oranda yer verdii anlamna gelir. 5.2.6. Bte Kst Gelirin tamamnn harcanmas kouluyla harcama olanaklarnn parasal ifadesidir. Tketicinin 100 birim btesi olduunu ve bu bte ile X ve Y mal satn aldn varsayalm. X malnn fiyat 5, Y malnn fiyat 4tr.
M Tketici tm paras ile X mal satn aldnda kadar X mal satn alabilir. Px M 100 = = 20 Px 5 Tketici tm btesini Y malna harcadnda 25 birim Y mal satn alabilir. M 100 = = 25 4 Py M M Tketicinin reel geliri , veya btenin her iki mala da ayrlmas durumunda Px Py M M + ile gsterilmektedir. Px Py Tketicinin tm parasn harcamas suretiyle oluan noktalarn geometrik yeri alndnda bte dorusu elde edilir.
Y mal M A = 25 Py B C D L E F G M = 20 Px K
X mal
Bte dorusu zerindeki tm noktalarda parasal olanaklarn tamam kullanlmtr. Sadece bu parasal olanaklarn ayrld mal bileimi deimitir. rnein tketici B gibi bir noktada parasal olanaklarn daha ok Y, daha az X eklinde kullanrken; F gibi bir noktada daha ok X, daha az Y eklinde kullanmaktadr. Bte dorusunun altndaki alanlarda tketici parasal olanaklarnn tamamn kullanmamtr. rnein L gibi bir noktada tketici parasal olanaklarnn bir ksmn harcamamtr. Bte dorusunun stndeki K gibi bir alana tekabl edecek harcamay tketicinin yapma imkan yoktur. Zira K noktas tketicinin parasal olanaklarnn tesindedir. Bu yzden de bte dorusu ayn zamanda bte kst olarak da ifade edilebilir. ki maln tketildii bir durumda bte kst u ekilde ifade edilebilir:
M = Tketicinin btesi Px = X malnn fiyat Py = Y malnn fiyat
M = Px . X + Py . Y
Bte kst denkleminde mallardan biri baml deiken halinde getirilirse bte fonksiyonu elde edilebilir. Y mal baml deiken haline getirilirse;
Px M = Px . X + Py . Y Y = M . X elde edilir. Py Py
Bu denklemde mallarn fiyatlarnn birbirine oran bte dorusunun eimini vermektedir.

Px Y= M .X Py Py bte dorusunun eimi
rnek
M = 100 Px = 5 Py = 4 ise bte dorusunun eimi katr? P Eim = x = 5 = 1,25 Py 4
Mevcut rnek zerinden bu durum aklayc hale getirilebilir.

Y mal 25 M P eim = x = 10 = 2,5 Py 4 Px 5 eim = = = 1,25 Py 4 eim = N 10 N 20 N 25 Px 4 = = 1 Py 4
X mal
Balangta eim
Px 5 = = 1,25dir. Py 4
X malnn fiyatnn 4e dtn varsayalm. Bu durumda tketilen X mal miktar artaca iin MN bte dorusu X mal ekseninde saa doru kayacak ve yeni bte dorusu MN olacaktr. MN bte dorusu daha yatk olduu iin eimi azalmtr. Bu durumu eim formlyle de grmek mmkndr.
BD eimi = Px 4 = Py 4 = 1
X malnn fiyatnn 10a ktn varsayalm. Bu durumda tketilen X mal miktar azalaca iin bte dorusu X mal ekseninde orijine (sola) doru kayacak ve yeni bte dorusu MN eklini alacaktr. MN bte dorusu daha dik olduu iin eimi artmtr. Bu durumu eim formlyle grmek mmkndr.
BD eimi =
Px 10 = = 2,5 Py 4
5.2.9. Tketici Dengesi Tketici dengesi bte dorusunun kaytszlk erisine teet olduu noktada olumaktadr. Bu durumu ekil yardmyla grmek mmkndr.
Y mal
Tketici dilerse o kaytA D C B N 2 1 o X mal
szlk erisi zerindeki A ve B noktasn tercih edebilir. Ancak mevcut btesiyle daha yksek fayda dzeyini
temsil eden 1 kaytszlk erisi zerinde C noktasn seecektir. Zira bu noktada mevcut bte koullar altnda A ve B noktasna gre daha yksek bir fayda sz konusudur. D noktasnn daha yksek bir fayday temsil ettii dnlebilir. Fakat D noktas bte kstn amaktadr. Bu yzden de mevcut bteyle D noktasnn temsil ettii mal sepetini satn alma imkan yoktur. Dolaysyla tketici denge koulu bte dorusunun kaytszlk erisine teet olduu C noktasnda gerekleecektir. C noktasnda bte dorusu kaytszlk erisine teettir. yleyse C noktasnda bte dorusunun eimi kaytszlk erisinin eimine eittir. Hatrlanaca zere; Kaytszlk erisinin eimi, marjinal ikame oranna eitttir. Marjinal ikame oran ise mallarn marjinal faydalarnn birbirine oranna eittir.
MRS = DY = MUX DX MUY
Bte dorusunun eimi ise mallarn fiyatlarnn birbirine Px oranna eittir. Bte dorusunun eimi = Py Tketici dengede iken bte dorusunun eimi, kaytszlk erisinin eimine eit olduu iin denge koulu u ekilde ifade edilebilir.
D Y = MUx = Px MUy Py DX
Kaytszlk Erisinin eimi
Bte Dorusunun eimi
Yukardaki denge koulu dikkatle incelendiinde ayn zamanda Kardinalist yaklamn denge koulu olan E marjinal fayda ilkesinin saland grlecektir. E marjinal fayda ilkesine gre tketici dengesi, mallarn marjinal faydalarnn fiyatna orannn btn mallar itibariyle eit olmasn gerektirmektedir.
MUx = MUy Px Py
Yukardaki denge koulu bu durumu salad iin ayn zamanda Kardinalist yaklamn denge koulunu salamtr. 5.2.11. Tketici Dengesindeki Deimeler Tketici dengesi analiz edilirken iki maln tketildii, mallarn fiyatlarnn, tketicinin gelirinin, zevk ve tercihlerinin deimedii varsaylmtr. Bu unsurdan biri deitiinde tketicinin denge noktasnda deime meydana gelecektir. Buna gre tketici dengesinde deimeye yol aan etmenler unlardr: Mallarn fiyatlarndaki deimeler Tketicinin gelirindeki deimeler Tketicinin zevk ve tercihlerindeki deimeler 5.2.11.1. Mallarn Fiyatlarndaki Deimelerin Tketici Dengesine Etkisi Bu durumla ilgili olarak deiik varsaymlar altnda analiz yaplabilir. a) Mallardan Birinin Fiyat Sabitken Dierinin Fiyatnn Deimesi:
Y mal
M A Yo B o 1
Xo X1 N
N1
X mal
Balangta tketici MN bte dorusunun o kaytszlk erisine teet olduu A noktasn-
da dengede iken, X malnn fiyatnn dtn varsayalm. Bu durumda bte doru X mal ekseninde saa doru kaym ve denge daha yksek bir fayda dzeyini temsil eden MN1 bte dorusu ile 1 kaytszlk erisinin teet olduu B noktasnda olumutur. B noktasnda tketilen X mal miktar X1e ykselmitir. X malnn fiyatnn dmesi sonucunda X malnn talep edilen miktar X0 - X1 kadar artmtr. Buna fiyat dmesinden dolay ortaya kan Toplam etki ad verilir. Toplam etki Gelir etkisi ve kame etkisinin toplamndan oluur. Gelir etkisi: Tketicinin tkettii mallardan birinin fiyatnn dmesi durumunda
M PX
tketicinin reel gelirinde art olur.
Reel geliri artan tketici hem fiyat den maldan hem de dier mallardan daha fazla satn alma imkanna kavuur. Buna fiyat dmesinden dolay ortaya kan Gelir Etkisi denir. NOT: ekilde X malnn fiyatnn dmesinden dolay X malnn talep edilen miktar X0 - X1 kadar artmtr. X malnn normal mal olduu varsaym altnda bu artn bir ksm ikame etkisinden bir ksm ise gelir etkisinden kaynaklanmaktadr. Sadece gelir etkisinden dolay ortaya kacak talep artn grmek iin fiyatn dmesinden sonra oluan MN1 bte dorusunu, gelirdeki art telafi edecek biimde sola kaydrmak gerekir. Bu durum ileride daha ayrntl biimde aklanacaktr. kame etkisi: Mallardan birinin fiyatnn dmesi durumunda, fiyat den mal, dier mala gre nispi olarak daha ucuz hale gelir. Bu yzden de fiyat den maln talep edilen miktarnda art olur. Buna fiyat dmesinden dolay ortaya kan ikame etkisi denir. ekilde X malnn fiyat dtnde X mal, Y malna gre nispi olarak ucuzlad iin
PX Py
X malnn
talebinde ikame etkisinden dolay art meydana gelmitir. Dolaysyla X malnn talebinde meydana gelen X0 - X1 kadarlk talep artnn bir ksm ikame etkisinden, dier ksm ise gelir etkisinden kaynaklanmaktadr. Gelir ve ikame etkilerini ayrtrmak iin iki ayr yaklam sz konusudur. Bunlar Hicks yaklam ve Slustsky yaklamdr. Hicks yaklam gelir ve ikame etkilerini geometrik olarak incelemitir. Slustsky yaklam gelir ve ikame etkilerinin matematiksel denklemini gelitirmitir. kame etkisinde vurgu, fiyat den maln dier mala gre nispi olarak ucuzlamasndan dolay talebin artmasdr. Gelir etkisinde vurgu, tketicinin reel gelirindeki arttan dolay talep edilen miktarn artmasdr.
5.2.11.2. Fiyat - Tketim Erisi Mallardan birinin fiyat sabitken dierinin fiyatnn srekli deimesi durumunda oluan denge noktalarnn geometrik yerine fiyat - tketim erisi denir. Fiyat tketim erisini ekil yardmyla grmek mmkndr.
Y mal
M B Y0 0 A o X0 X1 N
Fiyat-tketim erisi 1 X mal
N1
Tketici balangta MN bte dorusu ile o kaytszlk erisinin teet olduu A noktasnda dengedeyken X malnn fiyatnn dtn varsayalm. Bu durumda bte dorusu X mal ekseninde saa doru kayacak ve yeni denge daha yksek bir tatmin dzeyini gsteren 1 kaytszlk erisinin MN1 bte dorusuna teet olduu B noktasnda oluacaktr. Bir maln fiyatnn srekli deimesi durumunda oluan A ve B gibi denge noktalar birletirildiinde Fiyat Tketim erisine ulalr. Fiyat - Tketim erisi vastasyla bireysel talep erisine ulalr. Bu durumu ekil yardmyla grmek mmkndr. Balangta tketicinin MN bte dorusunun o kaytszlk erisine teet olduu A noktasnda dengede olduunu varsayalm. Bu durumda Po fiyatndan tketilen X mal miktar Qo kadardr. Bunu dikey eksende fiyatn yatay eksende miktarn yer ald alttaki ekile izdm alarak grmek mmkndr. Fiyatn P1e dtn varsayalm (alttaki ekil). Fiyatn P1e dmesiyle birlikte bte dorusu X mal ekseninde MN1 eklinde saa doru kayacak ve yeni denge, daha yksek bir tatmin dzeyini gsteren 1 kaytszlk erisi ile MN1 bte dorusunun teet oluu B noktasnda oluacaktr. B noktasnda tketilen X mal miktar X1e kmtr. Dolaysyla P1 fiyatndan tketilen X mal miktar Q1e ykselmitir. Bu durum alttaki ekilde B noktas ile gsterilmektedir. Deiik fiyat dzeyleri iin talep edilen mal miktarn gsteren A ve B gibi (bunlarn says arttrlabilir) noktalar birletirildiinde bireysel talep elde edilir.
Y mal Fiyat tketim erisi M Y1 Yo B A Xo X1 N 1 o N1 X mal
0 P Po P1
A B
D 0 Qo Q1 QX
5.2.11.4. Tketici Btesindeki Deimenin Tketici Dengesine Etkisi Tketicinin btesinde meydana gelen deiim, tketici dengesinin deimesine neden olur. Bu durumu ekil yardmyla grmek mmkndr. Tketici balangta A noktasnda dengededir. Tketicinin gelirinin arttn varsayalm. Bu durumda bte dorusu saa doru paralel olarak kayacak ve daha yksek bir tatmin dzeyini gsteren 1 kayszlk erisi ile M1N1 btesi dorusunun teet olduu B noktasnda denge oluacaktr.
Y mal M1 M B M2 A C I2 N2 Io N N1 X mal I1
Tketicinin gelirinin azalmas durumunda ise bte dorusu paralel olarak sola kayacak ve yeni denge I2 kaytszlk erisi ile M2N2 bte dorusunun teet olduu ve daha dk bir tatmin dzeyini temsil eden C noktasnda oluacaktr. 5.2.11.5. Gelir - Tketim Erisi Tketicinin gelirinin srekli deimesi durumunda oluan denge noktalarnn geometrik yeri alndnda Gelir - Tketim Erisine ulalr. NOT: Gelir - Tketim Erisi vastasyla, Engel Erisine ulalr.
Y mal (normal mal) M2 M1 C M A 0 Io N N1 N2 B I1 I2 X mal (normal mal) Gelir-Tketim Erisi
Tketici balangta A noktasnda dengededir. Tketicinin gelirinin artmas durumunda yeni denge nce B, sonra C noktasnda oluacaktr. Tketicinin gelirinin deimesi durumunda oluan A-B-C gibi denge noktalarnn geometrik yeri alndnda Gelir-Tketim erisi elde edilir. Gelir - tketim erisi elde edilirken yukardaki ekilde her iki maln normal mal olduu varsaylmtr. Gelir - tketim erisi elde edilirken mallardan en az birinin normal mal olmas gerekir. Gelir - tketim erisi zerinde yukar doru (Adan Cye) gidilmesi, tketici btesinin artt anlamna gelmektedir. Gelir - tketim erisi zerinde aa doru (Cden Aya) hareket edilmesi, tketici btesinin azald anlamna gelmektedir.
Mallar
Normal (stn) Mallar Gelir arttnda talebi artan; gelir azaldnda talebi azalan mallara denir. Normal mallar iin talebin gelir esneklii sfrdan byktr (eg > 0). Normal mallar kendi iinde ikiye ayrlr. Normal Mal (eg > 0)
Dk Mallar Gelir arttnda talebi azalan, gelir azaldnda talebi artan mallardr. Dk mallar iin talebin gelir esneklii sfrdan kktr. (eg < 0)
Zorunlu Mallar Zorunlu mallar iin talebin gelir esneklii sfr ile bir arasndadr (0 < eg < 1).
Lks Mallar Lks mallar iin talebin gelir esneklii birden byktr. (eg > 1)
5.2.11.7. Gelir - Tketim Erisi Araclyla Engel Erisinin Elde Edilmesi

Y mal (normal mal) Gelir tketim erisi
M2 M1
Y1 Y2 M0 Y0 0 Gelir G2 G1 Go 0 A Xo X1 X2 C B A Io N0 Xo X1 X2 C
I2 I1 N1 N2 X mal (normal mal)
Engel erisi B eg > 0 X mal (normal mal)
Gelir - Tketim Erisi araclyla Engel Erisi elde edilebilir. ncelikle X ve Y malnn normal mal olduu varsaym altnda gelir-tketim erisinden Engel erisini tretelim. steki ekilde, deiik gelir dzeyleri iin denge noktalarn gsteren gelir-tketim erisi pozitif eimlidir. Alttaki diyagrama tketicinin gelirinde meydana gelen deimenin X mal talebinde meydana getirecei deiiklii aktararak Engel erisine ulamak mmkndr. Balang gelir dzeyinde (Go) tketilen X mal miktar Xodir. Gelirin G1e ktn varsayalm. stteki ekilde bte dorusu paralel olarak saa kayar ve yeni dengenin olutuu B noktasnda tketilen mal miktar X1e kar. Gelirin tekrar artmas durumunda tketilen X mal miktar X2ye kar. Deiik gelir seviyeleri iin talep edilen X mal miktar alttaki diyagramda birletirildiinde (A, B ve C noktalar) Engel erisine ulalr. Dolaysyla normal mallar iin Engel erisi pozitif eimlidir. 5.2.11.9. Zevk ve Tercihlerin Deimesinin Dengeye Etkisi Zevk ve tercihler deitiinde kaytszlk paftas, bte dorusu zerinde bir btn olarak yer deitirir.
Y mal
A i 0 B 0 i1 X mal
5.2.12. Gelir ve kame Etkisinin Ayrtrlmas Bir maln fiyat dtnde talep edilen miktarda art meydana gelir. Buna fiyat dmesinden dolay ortaya kan toplam etki ya da fiyat etkisi denir.
PX Po P1 0 A
D QX
X0
X1
(Fiyat Etkisi) Toplam Etki kame Etkisi Gelir Etkisi
ekilde maln fiyat Po iken talep edilen talep edilen X mal miktar Xodr. Fiyatn P1e dmesiyle birlikte talep edilen X mal miktar Xo-X1 kadar artmtr. Buna toplam etki denir. Toplam etki ise ikame ve gelir etkilerinin toplamndan olumaktadr.
Toplam etkinin ne kadarlk ksmnn gelir etkisinden, ne kadarlk ksmnn ikame etkisinden kaynaklandn ayrtrmak iin iki yaklam sz konusudur. Bunlar Hicks yaklam ve Slutsky yaklamdr. Hicks ve Slutsky yaklam arasndaki farklar u ekilde ifade edilebilir.
Hicks Yaklam
John Hicks tarafndan gelitirilmitir. Gelir ve ikame etkisini ayrtrr. Reel gelir artn geri almak iin fayda dzeyinin balang dzeyinde sabit olduu varsaylr.
Slutsky Yaklam
Eugen Slutsky tarafndan gelitirilmitir. Gelir ve ikame etkisini ayrtrr. Reel gelir artn geri almak iin nominal gelirin satn alma gcnn balang dzeyinde sabit olduu varsaylr.
Hicksin analizinde gelir ve ikame etkisinin Slutsky denklemi ile gelir ve ikame etkisi geometriksel olarak gsterimi yaplmtr. matematiksel olarak ifade edilebilir. Hicksin analizinde fiyat ve miktar rakam- Fiyat ve miktar verilerinden yararlanlarak larnn yan sra farkszlk paftasnn da gelir ve ikame etkisi hesaplanr. bilinmesi gerekir.
SONU Bu hafta fayda teoremi ele alndktan, sonra ordinalist ve kardinalist yaklama gre tketici dengesi ele alnmtr. Tketici dengesindeki deimeler ve denge deimelerine bal olarak elde edilen fiyat-tketim erisi, gelir-tketim erisi, engel erisi gibi konular yine bu blmde ele alnmtr.
KONUYA LKN SORU RNEKLER 1. Belli bir maln tketimi esnasnda tketilen sonuncu birimin salad faydaya ne ad verilir? A) Azalan marjinal fayda B) Azalan marjinal rn C) Marjinal hasla D) Marjinal fayda E) Artan marjinal fayda
2. Kaytszlk erileri ile ilgili aadakilerden ifadelerden hangisi doru deildir? A) zerindeki her nokta eit toplam fayda salayan tketim bileenlerini gsterir B) Mal dzleminin her noktasndan bir farkszlk erisi geer C) Negatif eimli olmalarnn nedeni azalan marjinal teknik ikame orandr D) Birbirlerini kesmezler E) Orijine gre dbkeydir
3.
Fiyatlar bir deime yok iken, gelirde bir art olmas durumunda aadakilerden hangisi meydana gelir? A) Bte dorusunun orjine doru yaklamasna B) Bte dorusunun orjinden uzaklamasna C) E maliyet dorusunun paralel olarak saa kaymasna D) E maliyet dorusunun eiminin deimesine E) Bte dorusunun eiminin deimesine
4.
Bir tketici gelirinin tmn harcadnda 4 birim X ve 3 birim Y veya 6 birim X ve 2 birim Y satn alabilmektedir. Bu tketici gelirinin tmyle ka birim X satn alabilir? A) 2 B) 10 C) 32 D) 8 E) 16
5. Bir mala ilikin bireysel talep erisini elde etmek iin aadaki erilerin hangisinden ya ra rlanlr? A) Genileme Yolu C) Gelir-ikame erisi E) Engel erisi B) Fiyat-tketim erisi D) Gelir-tketim erisi
YANITLAR: 1-D, 2-C, 3-B, 4-B, 5-B
6. HAFTA
ZET Altnc hafta, retici analizi yaplacaktr. Bunun iin ncelikle ksa dnem retim analizi yaplacaktr. Ksa dnem retim analizi, ele alnrken azalan verimler yasasndan yararlanlacaktr. Daha sonra e rn erileri analizi ile retici dengesi ele alnacaktr.
ALTINCI BLM
retici Teorisi
6.1. retim Analizi
retim, dar anlamyla eitli girdilerin bir araya getirilerek mal ve hizmet retme faliyeti iken, geni anlamda her trl fayda retme faliyetidir. Geni anlamda retimin drt biimde fayda meydana getirmesi sz konusudur. Bunlar u ekilde ifade etmek mmkndr: a) ekil faydas: Mallarn fiziksel biimlerini deitirmek suretiyle meydana getirilen fayda srecidir. malat sektrnde oluturulan fayda bu duruma rnektir. b) Yer faydas: Mallarn bulunmadklar veya az bulunduklar yerlere tanmas sonucu elde edilen fayda da retim olarak kabul edilir. Yani, tamaclk faliyetleri de retimdir. c) Zaman faydas: Mallarn ok bulunduu dnemlerde stoklanarak az bulunduu dnemlerde tketicinin hizmetine sunulmas sonucu elde edilen faydadr. d) Mlkiyet faydas: Mallarn en ok sahip olmak isteyenlere satlmas sonucu elde edilen fayda da retimdir. Yani sat faliyetleri sonucunda elde edilen fayda, retim olarak kabul edilmektedir.
6.1.1. retimde Dnemler Marshall, retimi dneme ayrmtr. Bunlar ok ksa dnem, ksa dnem ve uzun dnemdir. Marshall, retimi bu ekilde dnemlere ayrrken ay, gn, yl gibi zaman unsurlarn deil, retim girdilerinin sabit veya deiken girdi olmasn dikkate alarak; yani retim faktrlerinin arttrlp arttrlamamasna bal olarak dnemselletirmeyi yapmtr. Marshall, retimi dnemlere ayrrken bir balk kasabasndan yola kmtr. a) ok ksa dnem: Pazar dnemi veya piyasa dnemi olarak da adlandrlmaktadr. ok ksa dnemde retimde kullanlan girdilerin veya retim miktarnn arttrlmas mmkn deildir. retim, pazarda veya piyasada var olanla snrldr. ok ksa dnemde maln arznda bir art olmas mmkn deildir. Zira ok ksa dnem, retimin arttrlamad dnemdir. Talepte bir art olmas durumunda retim arttrlamad iin maln fiyatnda art meydana gelir. Bu durumu ekil yardmyla gstermek mmkndr.
PX
S B A
es = 0 D1 D0
P1 P0 P2 0
C Qo
D2
QX
ok Ksa Dnem
ok ksa dnemde retimi arttrmak mmkn olmad iin arz erisi diktir. Yani arzn fiyat esneklii sfrdr. ekilde balang dengesi A noktasnda olumutur. A denge noktasnda fiyat Po, talep edilen miktar Qodr. Herhangi bir nedenle talebin arttn varsayalm. Bu durumda talep erisi, D1 eklinde saa doru kayacak, yeni denge B noktasnda oluurken fiyatlar P1e ykselecektir. Ancak retim miktarn arttrmak mmkn deildir. Tersine, talebin azalmas durumunda talep erisi sola doru kayacak, denge C noktasnda oluurken fiyatlar P2ye decektir. Dolaysyla ok ksa dnemde maln fiyatn, talep belirlemektedir. Marshalln balk kasabasnda balklarn tuttuklar balklar pazara getirmesiyle ok ksa dnem balar. Balklarn tekrar bala kp pazara yeni balk getirmelerine kadar ok ksa dnem devam eder. ok ksa dnem birka saat ile birka yl arasnda deiebilir. Balk rneinde ok ksa dnem bir gn iken, tarm rnleri piyasasnda 2 hasat dnemi arasnda geen sredir. b) Ksa dnem: Ksa dnemde retimde kullanlan girdilerin bir ksmn arttrmak mmkndr. Dolaysyla ksa dnemde girdiler, enerji, hammadde, ii gibi deiken girdilerden ve makina tehisat, bina gibi sabit girdilerden olumaktadr. Ksa dnemde retim deiken girdi miktarndaki arta bal olarak arttrlabilir. Deiken girdiyi arttrmak suretiyle retimi mevcut kapasitesinin snrna kadar arttrmak mmkndr. Ksa dnemde deiken girdi artna bal olarak retim arttrlabildii iin fiyat hem arz hem de talep etkilemektedir. Ksa dnemde arzn esneklii sfr ile bir arasndadr. Bu durumu ekil yardmyla grmek mmkndr.
P P1 P0 A D0 Qo Q1 B S 0 < es < 1
D1 Q
Balangta denge A noktasndadr. Talebin artmasyla birlikte retim deiken girdideki
arta bal olarak artabildii iin yeni denge noktasnda hem fiyat hem de miktar artmtr. Ancak fiyatta meydana gelen art, miktarda meydana gelen arttan daha fazladr. Marshalln balk kasabasnda balk talebinin arttn fark eden balk, ksa dnemde teknesini (sabit girdi) bytme imkanna sahip deilken, ilave bir ka balk (deiken girdi) altrmas mmkndr. Ksa dnemde teknenin kapasitesinin yettii lde ii says arttrlarak, balk retimi arttrlabilir. Yani ksa dnemde retim deiken girdinin fonksiyonudur. Deiken girdi miktarndaki arta bal olarak retim, nce artarak artmakta, sonra azalarak artmakta daha sonra ise mutlak olarak azalmaktadr. Buna Azalan Verimler Yasas denir. Dolaysyla Azalan Verimler Yasas, ksa dnem retim ilikilerini aklamaktadr. c) Uzun dnem: Girdilerin tmnn deitirilebildii dnemdir. Yani uzun dnemde sabit girdi sz konusu deildir. Hem makina, tehisat, bina gibi byk apl yatrmlarn hem de enerji, hammadde ii gibi ksa dnemde deitirilebilen girdilerin arttrlabildii dnemdir. Firmalar retimi arttrmak iin her olanaa sahip olduklarndan arzn esneklii birden byktr. Bu durumu ekil yardmyla grmek mmkndr.
P S P1 P0 B A D1 0 D0 Qo Q1 Q es > 1
ekilde balang denge noktas Adr. Talebin artmasyla birlikte yeni denge B noktasnda oluurken hem fiyat hem miktar artmtr. Ancak miktardaki art fiyattaki arttan daha fazladr. Arzn esneklii birden byk olduu iin fiyatn belirlenmesinde arz belirleyici olmutur. Marshalln balk kasabasnda uzun dnemde balk hem teknesini hem de ii saysn arttrabilir. Yani uzun dnemde sabit girdi sz konusu deildir. Uzun dnem, girdilerin tmnn deitirilebildii dnemdir. Dolaysyla uzun dnemde retim deiken girdinin fonksiyonudur. Uzun dnem retim ilikileri, lee gre getiri ile aklanr. Firmann lei arttnda, retim artarak artyorsa lee gre artan getiri; retim azalarak artyorsa lee gre azalan getiri; retim ayn dzeyde artyorsa, lee gre sabit getiri sz konusudur.
ok Ksa Dnem - Ksa Dnem Ve Uzun Dnemde Arz Erilerinin Toplu Biimde Gsterimi
P S ok ksa dnem (es = 0) S S Uzun dnem (es > 1) Ksa dnem (0 < es < 1) 0 Q
6.1.2. Ksa Dnem retim Analizi Ksa dnem retim analizine, Marshall analizi de denir. Ksa dnem, girdilerinden birinin deiken olduu durumu ifade etmektedir. Ksa dnem retim analizini gerekletirirken baz vasaymlar yaplmaktadr. Bunlar unlardr: Girdilerden yalnzca biri deiken girdidir. Dier tm girdiler, sabit girdilerdir. retim, deiken girdinin fonksiyonudur. Deiken girdiyle sabit girdiler farkl oranlarda birletirilerek retim srecine dahil edilebilir. Bu durumda u ekilde bir retim fonksiyonu yazlabilir: Q = f(L, K, T) retim fonksiyonunda L, deiken girdi olan emei; K, sabit girdi olan sermayeyi; T, teknolojiyi ifade etmektedir. retim miktar deiken girdinin fonksiyonu olarak ele alndnda u ifadeye ulalr: Q = f(L) Ksa dnem retim analizine gemeden nce baz tanmlamalarda bulunmak faydal olacaktr. Toplam fiziki rn: Belli miktarda deiken girdinin kullanlmasyla elde edilen toplam retimi gstermektedir. Toplam rn olarak da ifade edilir. O rtalama fiziki rn: Deiken girdi bana den retim miktarn gstermektedir. Toplam retimin, yani toplam fiziki rnn deiken girdi miktarna blnmesiyle bulunur. Ortalama rn olarak da ifade edilir. TPP APP = L
Marjinal fiziki rn: Sonuncu deiken girdinin retime katksdr. Dier bir ifadeyle deiken girdi miktarnn bir birim arttrlmas durumunda, toplam fiziki rnde meydana gelen deiimi verir. Marjinal rn olarak da ifade edilir. DTPP MPP = DL
rnek: Deiken girdi miktar 5 iken toplam retim 45dir. Deiken girdi miktar 7ye karldnda toplam retim 60 olmaktadr. Buna gre marjinal rn katr? DTPP 60 - 45 15 MPP = = = = 7,5 DL 7-5 2 6.1.3. Ksa Dnemde retim Analizi: Azalan Verimler Yasas Emek dndaki dier tm girdilerin sabit olduu varsaym altnda mevcut kapasitenin snrna kadar retimi arttrmak mmkndr. retimi arttrabilmek iin deiken girdi olan ii saysn arttrmak gerekir. Ancak ii saysnn deimesiyle birlikte her bir iinin retime katks olan marjinal verimlilik farkl olacaktr. Buna gre deiken girdi miktar arttrldka toplam fiziki rn nce artarak artmakta, sonra azalarak artmakta ve deiken girdi miktarnn arttrlmaya devam edilmesi durumunda mutlak olarak azalmaktadr. Buna azalan verimler yasas denir. Bu durumu bir rnek yardmyla aklamak mmkndr:
i Toplam Fiziki rn 0 Artarak Artmakta 20 50 90 120 Azalarak Artmakta 145 Azalmakta 160 168 Mutlak olarak azalmakta 168 162 Marjinal Fiziki rn DTPP MPP = DL 0 Artmakta I. Blge 20 30 40 30 25 15 8 0 6 Ortalama Fiziki rn TPP APP = L 0 Artmakta Azalmakta 20 25 30 MPP = APP 30 II. Blge 29 26,6 24 21 18
0 1 Azalan Verimler Yasas 2 3 4 5 6 7 8 9
Deiken girdi miktar sfr iken toplam fiziki rn (TPP), ortalama fiziki rn (APP) ve marjinal fiziki rn (MPP) sfrdr. i says arttrldka toplam fiziki rn nce artarak ar-
III. Blge
TPP maksimum MPP sfr
tar. Tablo incelendiinde 3. iiye kadar marjinal fiziki rn artt iin toplam fiziki rnn artarak artt, 3. iiden sonra ii istihtamna devam edilmesi durumunda marjinal verimliliin azald grlr. Bu noktada azalan verimler yasas ilemeye balamtr. Marjinal verimlilik azalmasna ramen pozitif deerler ald iin 8. iinin istihdamna kadar toplam fiziki rn azalarak artmaktadr. 8. iinin retime katks sfrdr. Dolaysyla 8. ii gizli isizdir. Bu noktadan sonra deiken girdi kullanmna devam edilirse marjinal fiziki rn negatif deerler alaca iin toplam fiziki rn azalacaktr. Tablodaki veriler grafik yardmyla gsterilerek retimin 3 blgesi de ele alnabilir.
TPP 160 120 90 0 MPP, APP 3 I. Blge B C APP Qx C D
B 4 8 L
II. III. Blge Blge
40 30
D 0 3 4 8
MPP
I. Blge
II. Blge
III. Blge
MPP nce artmakta, sonra MPP azalmaktadr. Ancak II. MPP negatif deerler almakazalmaktadr. Azalrken Blge boyunca pozitif deer- tadr. APPyi maksimum noktasn- ler almaktadr. da keser. APP, I. Blge boyunca art- II. Blgenin balang nokta- APP azalan bir seyir izler. Anmaktadr. snda APP maksimumdur. Da- cak pozitif deerler alr. Yani ha sonra azalmaktadr. Ancak negatif deer almaz. daima pozitif deer almaktadr. TPP, MPPnin maksimum ol- TPP azalarak artmaktadr. duu noktaya kadar artarak artmakta, daha sonra azalarak artmaktadr. APP=MPP iken I. Blge sona TPPnin maksimum olduu, TPP negatif deer almaz. ermektedir. MPPnin sfra eit olduu noktada II. Blge mektedir. Faktr kullanm durdurul- retim, ikinci blge ierisin- Hem deiken hem de sabit maz. retime devam edilir. de yaplr. faktrn ortalama verimlilii azalmaktadr. Bu blgedeki bir faktr bileimi seilmez. sona erTPP mutlak olarak azalr.
Deiken ve sabit faktr olmak zere iki faktrn kullanld durumda retim srecinde kullanlacak faktr bileimi u ekilde tespit edilir: Sabit faktrn fiyatnn sfr olduu, fakat deiken faktre bir bedel dendii durumda firma deiken faktrn en etkin olduu faktr bileimini seecektir. APP=MPP olduu noktada deiken faktrn ortalama rn maksimumdur. Deiken faktrn fiyatnn sfr olduu, fakat sabit faktre bir bedel dendii durumda firma sabit faktrn en etkin olduu faktr bileimini seecektir. Deiken faktre bir bedel denmedii iin firma istedii kadar kullanacak ve sabit faktr iin yapm olduu deme karlnda en yksek rn elde etmeye abalayacaktr. Nitekim II. Blgenin sonunda sabit faktrn ortalama fiziki rn maksimumdur. Dolaysyla TPPnin maksimum ve MPPnin sfr olduu noktaya kadar retime devam edecek ve faktr talep edecektir. Her iki faktre de bir bedel deniyorsa, firma II. Blge iinde bir faktr bileimi seerek retime devam edecektir. II.Blge iinde deiken faktrn ortalama fiziki rn azalmakta, sabit faktrn ortalama fiziki rn artmaktadr. Firmann hangi faktr bileimini seecei faktrlerin nispi fiyatlarna bal olarak deiecektir. Ayrca ekilden u karmlar yaplabilir: Toplam rn erisi zerindeki bir noktay orjiinle birletiren dorunun eimi ortalama rn deerini verir. Zira ortalama rn, toplam rn erisi zerindeki herhangi bir noktann deiken girdi miktarna blnmesiyle bulunur. stteki ekilde C noktas bu durumu gstermektedir. Toplam fiziki rn erisine izilen teetin eimi toplam rn erisinin o noktadaki eimini verecektir. DTPP Toplam rn erisinin eimi eklinde, ifade edildiine DL gre teetin eimi o noktadaki marjinal rn deerini gsterecektir. Zira toplam fiziki rn erisine B noktasnda izilen teetin eimi en yksek olduu iin alttaki ekilde marjinal fiziki rn erisi zirve yapmtr. D noktasnda toplam fiziki rn maksimumken toplam fiziki rn erisine izilen teetin eimi sfrdr. Yani marjinal fiziki rn D noktasnda sfrdr. Bu durumu alttaki ekilde D noktasnda grmek mmkndr. C noktasnda toplam fiziki rn erisini orijine birletiren doru ortalama fiziki rn vermekteydi. Ayn zamanda bu doru toplam fiziki rn erisineteet olduu iin C noktasndaki marjinal fiziki rn deerini de vermektedir. Dolaysyla C noktasnda ortalama fiziki rn, marjinal fiziki rne eittir.
Ortalama fiziki rnn maksimum olduu nokta tam kapasite retim dzeyini gstermektedir. Dolaysyla bu noktada ortalama maliyet en dk dzeyindedir. Bu noktadan sonra retim arttrlmaya devam edilirse ar kapasiteyle allaca iin ortalama fiziki rn azalacaktr. C noktasndan nce ortalama fiziki rn maksimum olmad iin atl kapasite sz konusudur.
6.2. E rn Erisi Analizi
E rn erisi analizi gerekletirilirken girdilerden sadece birinin deil, btn girdilerin deiken olduu varsaylmaktadr. Buna gre ern erisi analizinin varsaymlar unlardr: retimde sadece emek ve sermaye gibi iki girdi kullanlmaktadr. Girdiler arasnda ikame sz konusudur. Teknoloji dzeyi veriyken ayn retim dzeyini salayan girdi bileimlerinin geometrik yerine e rn erisi denir. E rn erisi u ekilde gsterilebilir.
K Ko K1 K2 0 Lo L1 A B C 100 L2 L
ekildeki gibi bir e rn erisi zerindeki tm noktalarda ayn retim dzeyi sz konusudur. 100 birimlik retim A noktasnda Ko-Lo, B noktasnda K1-L1, C noktasnda K2-L2 girdi bileimi ile elde edilmektedir. Dolaysyla A, B ve C noktalar iin deien ey teknoloji dzeyidir. 6.2.1. E rn Erilerinin zellikleri E rn erileri zerindeki tm noktalar ayn retim dzeyini gsterir. Yani A, B ve C noktalarndaki farkl girdi bileimlerinin her biriyle 100 birimlik retim gerekletirilebilir. E rn erileri orjinden uzaklatka daha yksek retim dzeyini gsterirler.
K
150 100 E rn paftas 50 0 L
E rn erileri birbirlerini kesmezler. Tek bir girdi ile retimin gerekletirilemeyecei varsayldnda e rn erileri eksenleri kesmezler. E rn erileri negatif eimlidirler. E rn erilerinin negatif eimli olmasnn nedeni girdiler aras ikamedir. Zira retimin iktisadi blgesinin gsterildii srt izgileri arasndaki alanda e rn erileri negatif eimlidir ve iktisadi olarak anlamldr. NOT: Farkszlk erilerinin negatif eimli olmasnn nedeni mallar aras ikamedir. E rn erileri orjine gre d bkeydirler. Ern erilerinin orjine gre d bkey olmasnn nedeni azalan marjinal teknik ikame orandr. 6.2.2. Marjinal Teknik kame Oran Girdilerden birinin kullanlan miktar bir birim azaltldnda, ayn retim dzeyini koruyabilmek iin dier girdinin kullanlan miktarnn ne kadar arttrlmas gerektiini gsteren orandr. u ekilde ifade edilir: K Kullanmdan vazgeilen girdi MRTS= = L Yerine konulan girdi MRTS, girdilerden birinin kullanlan miktar azaltldnda, dierinin arttrlmas gerektii olgusundan dolay daima negatif iaretlidir. MRTS, ayn zamanda e rn erisinin eimini vermektedir. Zira eim dikey eksendeki mutlak deimenin yatay eksendeki mutlak deimeye orandr. E rn erisinin orijine gre d bkey olmasnn nedeni azalan marjinal teknik ikame orandr. Bu durumu ekil yardmyla gstermek mmkndr.
K 8 6 4 2 0 1 3 6 A B C D 10 L
ekildeki gibi d bkey bir e rn erisinde retim dzeyi sabit kalmak kouluyla sermaye girdisinin eit miktarlarda (rnein 2 birim) azaltldn varsayalm. Bu durumda azaltlan sermaye girdisinin yerine emek girdisi artan oranda kullanlacaktr. Yani azaltlan her iki birimlik sermaye girdisine karlk emek girdisi daha fazla oranda arttrlacaktr. Bu durumda MRTS
azalan bir seyir izleyecektir. B, C ve D noktalar iin MRTS hesaplandnda bu durum grlecektir. K 2 MRTSB X,Y = = = 1 L 2 K 2 MRTSC X,Y = = = 0,66 L 3 K 2 D MRTS X,Y = = = 0,5 L 4 Grld gibi MRTS gittike azalmaktadr. NOT: MRST daima negatif deer ald iin yorum yaplrken eksi iareti dikkate alnmaz. MRTS, ayn zamanda girdilerin marjinal verimliliklerinin birbirine oranna eittir. K MPL Emein marjinal verimlilii MRTS = = L MPK Sermayenin marjinal verimlilii Bu durumu u ekilde gstermek mmkndr.
K
K0 K1
A B Q=Q L0 L1 L
Ern erisi zerindeki tm noktalarda retim dzeyi sabittir. Dolaysyla ern erisi zerindeki bir noktadan baka bir noktaya geildiinde retimde kullanlan teknoloji deimesine ramen retim dzeyi deimez. ekildeki A noktasndan B noktasna geildiinde K kadar sermaye kullanm azald iin sermayenin toplam fiziki rn azalmtr (K . MPK). Kullanlan emek girdisi L kadar artt iin emein toplam fiziki rn artmtr (+L . MPL). Sermayenin toplam fiziki rnndeki azalmaya karn emein toplam fiziki rn artt iin retim dzeyi deimemitir.
K . MPK + L . MPL = Q K . MPK + L . MPL = 0 K . MPK = L . MPL K MPL = L MPK 6.2.3. Atipik E rn Erileri Tipik bir e rn erisi negatif eimlidir. A tipik e rn erileri ise u ekilde ifade edilebilir: a) Tam kame Durumunda E rn Erisi
Doal gaz
Kmr
Girdiler arasnda tam ikame sz konusu ise e rn erisi dorusal ve eksenleri kesen bir grnm arz eder. E rn erisi eksenleri kestii iin retici dilerse tek bir girdiyle retim yaplabilir. Yani doal gaz veya kmr seeneklerinden birini seebilir. Dorusal bir e rn erisi zerindeki tm noktalarda eim ayndr. Dolaysyla marjinal teknik ikame oranlar da ayndr. Yani girdiler arasnda sabit ikame ilikisi sz konusudur. b) Mkemmel Tamamlayclk Durumunda (kamenin Mmkn Olmad Durumda) E rn Erileri
Su
Un
Girdiler mkemmel tamamlayc iken aralarnda ikame ilikisi sz konusu deildir. Yani e rn erisi L eklindeyken girdiler arasnda ikame mmkn deildir. Byle bir durumda girdilerin belli oranda birletirilmesiyle retim salanabilir. Bu oran bozulduunda retim salanamaz. rnein ekmek reten bir frnc, su ve un bileimini gerekli olan orandan daha az veya daha fazla yapamaz.
c) Artan kame Durumunda E rn Erileri

K
E rn erileri orjine i bkey ise girdiler arasnda artan oranda ikame sz konusudur. Bir girdinin kullanm arttka verimliliin her defasnda artt durumu ifade etmektedir. E rn erileri orjine ibkeyken, marjinal teknik ikame oran artan bir seyir izler. Zira, e rn erisi zerinde sol yukardan sa aaya doru gidildike e rn erisinin eiminin (marjinal teknik ikame orannn) artt grlmektedir.
Ern Erisinin Biimi Orijine d bkeyse Orijine i bkeyse kame Durumu Marjinal kame oran Eimi (Sol yukardan aa doru hareket ettike)
Eimi azalr. Azalan ikame Azalan marjinal teknik ikame oran Artan ikame Eimi artar. Artan marjinal teknik ikame oran Eimi deimez. Sabit marjinal teknik ikame oran zerindeki tm noktalarda eim ayndr. kame yok Eim nce sonsuz, sonra sfr olur.
Dorusal ve eksenleri kesiyorsa Tam ikame
L harfi biimindeyse kame yok
Ern erileri ile kaytszlk erileri bu noktada nemli lde benzerlik gstermektedir. Karklk olmamas ve hatrlatma olmas asndan aadaki ern erileri ile kaytszlk erileri karlatrmal olarak tablolatrlabilir.
Erinin biimi Orijine d bkey ise
Kaytszlk erisi
Ern erisi me oran
Azalan marjinal ikame oran Azalan marjinal teknik ika-
Orijine i bkey ise
Artan marjinal ikame oran Artan marjinal teknik ikame oran Sabit marjinal teknik ikame oran kame yoktur.
Dorusal ve eksenleri kesi- Sabit marjinal ikame oran yorsa Belli bir kullanm dzeyin- kame yoktur. den balayp eksenlerin pozitif ynlerine doru paralel olarak uzuyor ise (L harfi biiminde ise) 6.2.3. lee Gre Getiri
Bir maln retiminde geerli olan teknoloji sabitken, yani girdilerin birbirine oran sabitken retim faktrleri arttrldnda retimin hangi hzla artacan gsteren kavram lee gre getiridir. retimde kullanlan girdilerin birbirine oran sabitken girdi miktar eit aralklarla arttrldnda; retim eit aralklarla artyorsa lee gre sabit getiri, artan miktarlarla artyorsa lee gre artan getiri, azalan miktarlarla artyorsa lee gre azalan getiri sz konusudur. Bu durumu rakamsal olarak da gstermek mmkndr. lee gre artan getiri Cobb - Douglas retim fonksiyonu ve e rn erileri yardmyla gsterilebilir. Cobb-Douglas retim fonksiyonu u ekilde ifade edilebilir. Q = A . La . KB Byle bir fonksiyonda emek ve sermayenin katsaylar olan a ve B deerleri lee gre getirinin belirlenmesinde nemlidir. Buna gre; a + b = 1 ise lee gre sabit getiri, a + b > 1 ise lee gre artan getiri, a + b < 1 ise lee gre azalan getiri sz konusudur.
rnein: Q = 2 . K0,8 . L0,3 eklindeki bir retim fonksiyonu iin a + b deerleri birden byk olduu iin lee gre artan getiri sz konusudur.
6.2.4. lee Gre Getirinin E rn Erileri le Gsterimi lee gre getiri e rn erileri yardmyla gsterilirken iki duruma dikkat edilmelidir: retim miktarnda meydana gelen deimenin bykl E rn erilerinin aralarndaki mesafenin bykl Bu iki deer kyaslanarak lee gre getiri ile ilgili bir yargya varlabilir. a) lee gre sabit getiri durumu
K
E rn erileri eit aralklarla orjinden uzak200 50 150 50 100 50 50 0 L
larken retim de eit miktarda artt iin lee gre sabit getiri sz konusudur.
b) lee gre artan getiri durumu

K
E rn erileri eit aralklarla orjinden uzak450 250 200
larken retim daha hzl artt iin lee gre artan getiri sz konusudur.
130 120 70 50 0 K L
E rn erileri giderek azalan aralklarla orjin200 150 50 100 50 50 0 50 L
den uzaklarken retim ayn dzeyde artt iin lee gre artan getiri sz konusudur.
c) lee gre azalan getiri durumu

K
E rn erileri eit aralklarla orjinden uzakla150 130 100 30 50 50 L 20
rken retim gittike azalan miktarda artt iin lee gre azalan getiri sz konusudur.
K 200 150 100 50 0 50 50 L 50
retim eit dzeyde artarken e rn erileri artan aralklarla orjinden uzaklarken lee gre azalan getiri sz konusudur. 6.2.5. E Maliyet Dorusu Bir firmann mevcut imkanlar ile (firmann btesi ile) elde edilecek maksimum girdi bileimlerinin geometrik yerine e maliyet dorusu denir. E maliyet dorusunu bir rnek yardmyla tretmek mmkndr. reticinin maliyet imkanlarnn 100 olduunu ve bu maliyet imkanlar ile emek ve sermaye satn aldn varsayalm. Emek girdisinin fiyat 5, sermaye girdisinin fiyat 4tr. C retici, tm maliyet imkanlar ile emek istihdam ettiinde w kadar girdi kullanlr. C 100 = = 20 W 5 Yani retici, retim srecinde sadece emek girdisi istihdam ettiinde 20 birimlik emek girdisi kullanabilir. retici tm maliyet imkanlar ile sermaye girdisi satn ald C nda r kadar sermaye girdisi kullanabilir. C 100 = = 25 r 4 Yani retici, tm maliyet imkanlar ile sadece sermaye girdisi istihdam ettiinde 25 birim sermaye girdisi kullanabilir. te reticinin tm maliyet imkanlarn kullanmak suretiyle oluan noktalarn geometrik yerine e maliyet dorusu denir.
K C = 25 r A B C D Z 0 E B C = 20 w L Y
E maliyet dorusu zerindeki tm noktalarda maliyet imkanlarnn tamam kullanlmtr. Dorunun stndeki deiik noktalarda sadece kullanlan girdi bileimi deimitir. E maliyet dorusunun altndaki alanda retici, maliyet olanaklarnn tamamn kullanmamtr. rnein Z gibi bir noktada retici, maliyet olanaklarnn bir ksmn kullanmamtr. E maliyet dorusunun stndeki Y gibi bir noktadaki girdi bileiminin reticinin mevcut maliyet imkanlar ile gerekletirmesi olanaklarnn tesindedir. Bu yzdende e maliyet dorusu ayn zamanda maliyet kst olarak da ifade edilebilir. ki girdinin kullanld bir durumda maliyet kst u ekilde ifade edilebilir: C =K.r+L.w C = reticinin maliyet olana w = Emein fiyat olarak ifade edilen cret r = Sermayenin fiyat olarak ifade edilen faiz
Maliyet kst denkleminde girdilerden biri baml deiken haline getirilirse maliyet fonksiyonu elde edilir. K baml deiken haline getirilirse C w C = K . r + L . w K = . L r r elde edilir. Bu denklemde girdilerin fiyatlarnn birbirine oran e maliyet dorusunun eimini verir.
E maliyet dorusunun eimi K= C - w .L r r
rnek
=4
w =5
C = 100
ise e maliyet dorusunun eimi katr?
w 5 eim = = = 1,25 r 4 E maliyet dorusunun eimi mevcut rnek zerinden de aklanabilir.

K M eim = W = 10 = 2,5 4 r = 1,25 eim = -5 4 W -4 eim = r = 4 = -1 0 N2 10 N0 20 N1 25 L
w 5 Balangta eim = = 1,25dir. r 4 Emek girdisinin fiyatnn 4e dtn varsayalm. E maliyet dorusu emek ekseninde saa kayacak ve daha yatklaacaktr, yani eim azalacaktr. Bu durumu eim formlyle de grmek mmkndr. w 4 = = 1 r 4
Emek girdisinin fiyatnn 10a ktn varsayalm. Bu durumda kullanlabilecek emek girdisinin miktar azald iin e maliyet dorusu X mal ekseninde orjine doru yaklaacaktr. Yani e maliyet dorusunun eimi artacaktr. Bu durumu forml yardmyla grmek mmkndr. w 10 = = 2,5 r 4 6.2.6 retici Dengesi retici dengesi analiz edilirken u varsaymlar kullanlr: reticinin maliyet olanaklar sabittir. Girdilerin fiyat sabittir. Teknoloji sabittir.
K M A D C B 0 N 150 100 50 L
ekilde retici, maliyet olanaklaryla A ve B noktasnn temsil ettii 50 birimlik retimi gerekletirilebilir. A ve B noktas ayn e rn erisi zerinde olduu iin ayn retim dzeyini gstermektedir. Fakat firma A ve B noktasn semeyecektir. nk firma retim maksimizasyonunu amalamaktadr. Mevcut maliyet olanaklar ile 100 birimlik retimin temsil ettii e rn erisinin e maliyet dorusuna teet olduu C noktasndaki retimi gerekletirebilir. Dolaysyla e rn erisinin e maliyet dorusuna teet olduu C noktas firma iin denge noktasdr. Firma D noktasnn temsil ettii 150 birimlik retimi mevcut maliyet imkanlar ile gerekletiremez. Bunu yapabilmesi iin maliyet olanaklarnn artmas gerekir. E rn erisinin eimini marjinal teknik ikame oran gstermektedir. Marjinal teknik ikame oran ise ayn zamanda girdilerin marjinal verimliliklerinin birbirine oranna eittir. DK MPL = DL MPK E maliyet dorusunun eimi ise girdilerin fiyatlarnn birbirine oran ile gsterilir. Emein fiyat w E maliyet dorusunun eimi = = Sermayenin fiyat r reticinin denge koulu e rn erisinin e maliyet dorusuna teet olmasdr. Bu durumda e rn erisinin eimiyle bte dorusunun eimi de eit olur. DK MPL w = = DL MPK r Yukardaki eitlik retici dengesini gstermektedir. Bu eitlik u ekilde de gsterilebilir: MPL MPK - = w r Bu durumda retici dengede iken girdilerin marjinal verimliliklerinin fiyatna oran, btn girdiler iin eitlenmitir.
6.2.7. retici Dengesinin Deimesi retici dengesi nedenden dolay deiir. Bunlar unlardr: a) Girdilerden Birinin Fiyatnn Deimesi
K M A
B q1 q0
N1
ekilde denge balangta A noktasnda olumutur. Emek girdisinin fiyatnn dmesi durumunda e maliyet dorusu emek ekseninde saa doru kaymtr. Yeni denge e rn erisiyle e maliyet dorusunun teet olduu B noktasnda olmutur. b) Maliyet Olanaklarnn Deimesi
K M2 M1 M A 0 C B q0 N Genileme yolu q2 q1 L
N1
N2
retici balangta q0 ern erisiyle MN e maliyet dorusunun teet olduu A noktasnda dengededir. reticinin maliyet olanaklarnn arttn varsayalm. Bu durumda e maliyet dorusu saa doru kayacak ve yeni denge B ve C noktalarnda oluacaktr. te reticinin maliyet olanaklarnn deimesi durumunda oluan denge noktalarnn geometrik yerine Genileme Yolu denir. rnek: Genileme yolu reticinin leini bytrken nasl bir teknoloji ile retim yaptn gsterir.
K M2 M1 M A 0 L C B Genileme yolu
ekildeki gibi bir genileme yolu reticinin sermaye youn bir teknoloji ile retim yaptn ve leini byttn gstermektedir.
N1
N2
K M2 M1 M A 0 B C Genileme yolu
ekildeki gibi bir genileme yolu reticinin emek youn bir teknoloji ile retim yaptn ve leini byttn gstermektedir. Yani firma leini bytrken emek youn teknoloji kullanmn semitir.
N1
N2
retici teknoloji seimini deitirmemitir. Her iki girdiC B A 0 L
ye retim lei arttka ayn oranda yer verilmitir.
c) Teknolojinin Deimesi
K
Teknolojinin deimesi durumunde e rn paftas e

B
maliyet dorusu zerinde yer deitirir.
Tketici dengesinde ise zevk ve tercihler deitiinde kaytszlk paftas, bte dorusu zerinde yer deitirmektedir.
TKETC DENGES
y mal
1. Kaytszlk erisi kullanlr.
U x mal
2. Kaytszlk erisinin eimini marjinal ikame oran verir. DY DX 3. Marjinal ikame oran, mallarn marjinal faydalarnn oranna eittir. MRS = DY MUx Xin marjinal faydas = DX MUy Ynin marjinal faydas
4. Kaytszlk erisinin negatif eimli olmasnn nedeni mallar aras ikamedir. 5. Kaytszlk erisinin orjine d bkey olmasnn nedeni azalan marjinal ikame orandr. Azalan marjinal ikame orannn nedeni azalan marjinal fayda kanunudur. 6. Kaytszlk erisi orjine i bkeyse artan marjinal ikame oran sz konusudur. 7. Mallar arasnda tam tamamlayclk ilikisi varsa kaytszlk erisi L eklindedir. 8. Mallar arasnda tam ikame varsa kaytszlk erisi dorusal ve eksenleri kesmektedir. Sabit marjinal ikame oran vardr. 9. Bte dorusu (bte kst) kullanlr. M = P x . X + Py . Y 10.Bte dorusunun eimi, mallarn fiyatlarnn birbirine oranna eittir. M P - x .x M = Px . X + Py . Y Y = P y Py Bte dorusunun eimi 11.Tketici dengesi kaytszlk erisinin bte dorusuna teet olduu noktada oluur. DY MUx Px MUx MUy = = = DX MUy Py Px Py 12.Tketici dengesi; mallarn fiyatlar, gelir, zevk ve tercihleri deitiinde deiir. 13.Zevk ve tercihler deiirse kaytlk paftas bte dorusu zerinde yer deitirir.
RETC DENGES
Sermaye (K)
1. E rn erisi kullanlr.
Emek (L)
2. E rn erisinin eimini marjinal teknik ikame oran verir. DK DL 3. Marjinal teknik ikame oran, girdilerin marjinal verimliliklerinin oranna eittir. MRST = DK MPL Emein marjinal verimlilii = DL MPK Sermayenin marjinal verimlilii
4. E rn erisinin negatif eimli olmasnn nedeni girdiler aras ikamedir. 5. E rn erisinin orjine d bkey olmasnn nedeni azalan marjinal teknik ikame orandr. Azalan marjinal teknik ikame orannn nedeni azalan verimler yasasdr. 6. E rn erisi orjine i bkeyse artan marjinal teknik ikame oran vardr. 7. Girdiler arasnda tam tamamlayclk ilikisi varsa e rn erisi L eklindedir. 8. Girdiler arasnda tam ikame varsa e rn erisi dorusal ve eksenleri kesmektedir. Sabit marjinal teknik ikame oran vardr. 9. E maliyet dorusu (maliyet kst) kullanlr. C=K.r+L.w 10. E maliyet dorusunun eimi, girdilerin fiyatlarnn birbirine oranna eittir. C w C=K.r+L.w K= .L r r E maliyet dorusunun eimi 11. retici dengesi, e rn erisinin e maliyet dorusuna teet olduu noktada oluur. DK MPL W MPL MPK = = = DL r MPK w r 12. retici dengesi; girdilerin fiyatlar, maliyet olanaklar ve teknoloji deitiinde deiir. 13. Teknoloji dzeyi deiirse e rn paftas e maliyet dorusu zerinde yer deitirir.
SONU Bu hafta ksa ve uzun dnem de retici dengesi analizi gerekletirildi. Ksa dnem retim analizi ele alnrken azalan verimler yasasndan yararlanld. Uzun dnem retim analizi ele alnrken ise, lee gre getiri kavramna bavuruldu.
KONUYA LKN SORU RNEKLER 1. Deiken girdi miktar 10 birimden 20 birime karldnda toplam retim 100 birimden 300 birime kmaktadr. Deiken girdinin 1 birim arttrld durum iin marjinal fiziki rn ka olmaktadr? A) 10 B) 20 C) 30 D) 5 E) 15
2. Azalan verimler kanunu ile ilgili olarak aadakilerden hangisi doru deildir? A) Uzun dnemde ortaya kar B) Ksa dnemde ortaya kar C) Deiken faktrn miktar arttrldka verimi giderek azalmaktadr D) Balangta artan verim hali sz konusudur E) En az bir girdinin sabit olduunu varsaymaktadr
3.
Aadakilerden hangisinde e rn erisinin negatif eimli olmasnn nedeni doru olarak verilmitir? A) Orijine dbkey olmalar B) Mallar aras ikame C) Girdiler aras ikame D) Azalan marjinal fayda kanunu E) Genileme yolu
4.
Aadakilerden hangisi retici dengesinin ifadesidir? A) E rn erisi ile bte dorusunun kesitii nokta B) Farkszlk erisi ile bte dorusunun kesitii nokta C) Faktr arz ile faktr talebinin kesitii nokta D) E fayda erisi ile e maliyet dorusuna teet olduu nokta E) E rn erisi ile e maliyet dorusunun teet olduu nokta
5. ok ksa dnem baladktan sonra piyasa fiyatnn temel belirleyicisi aadakilerden hangisidir?
A) Arz miktar C) Arz esneklii
B) Talep miktar D) retim faktrlerinin fiyat
E) Marjinal maliyet marjinal gelir eitlii
YANITLAR: 1-B, 2-A, 3-C, 4-E, 5-B
7. HAFTA
ZET Yedinci hafta, maliyet analizi yaplacaktr. ok ksa dnemde retim olmad iin maliyette de sz konusudur. Bu yzden maliyetler, ksa ve uzun dnem maliyetler olarak ikiye ayrlarak incelenecektir. Ksa dnemde maliyetler sabit ve deiken maliyetler olarak iyi ayrlrken, uzun dnem de tm maliyetler deikendir. Daha sonra ise, lek ekonomileri, dsal ekonomiler, alan ekonomileri ve renme erisi kavramlar ele alnacaktr.
YEDNC BLM
Maliyetler
7. Ksa ve Uzun Dnem Firma Maliyetleri ok ksa dnemde retim olmad iin maliyet sz konusu deildir. Ksa dnemde girdiler, sabit ve deiken girdiler olmak zere ikiye ayrlr. Dolaysyla ksa dnemde maliyetler de sabit ve deiken maliyet olmak zere ikiye ayrlr. Sabit maliyetler bina, makina - tehisat, kira, amortisman, idari personel ayl, beki maa gibi retim yaplmasa da sz konusu olan maliyetlerdir. Deiken maliyet ise iilik, enerji, hammadde, bakm onarm maliyetleri gibi retim miktarna bal olarak deien maliyetlerdir. Ak maliyetler ise muhasebeletirilebilen maliyetlerdir. Ak maliyetler kapsamnda sabit ve deiken maliyetler olabilir. Yaplan giderler muhasebe kaytlarnda gsterilebiliyor ise bunlar ak maliyetler olarak ifade edilir. rtk maliyet (frsat maliyeti) ise firmann kendine ait olan kaynaklarn baka alanlarda kullanlmas durumunda elde edilecek getiriye eittir. Bir mhendisin 100 bin lira sermaye koyarak kendisine ait iyerinde market ilettiini varsayalm. Bu firmann rtk maliyeti mhendisin baka bir yerde alm olsa idi, alaca maaa (rnein 3 bin lira), 100 bin liralk sermayesini bankaya yatrm olsa idi alaca faiz gelirine (rnein 1000 lira), sahip olduu i yerini bir bakasna kiraya vermi olsa idi alaca kira gelirine (rnein 4000 lira) eit olacaktr. Mhendisin baka yerde alaca maa 3.000 100 bin lirann faiz geliri 1.000 + yeri kiras 4.000 rtk maliyet 8.000 Dolaysyla rtk maliyet 8.000 liradr. rtk maliyetleri muhasebeletirebilmek mmkn deildir. rtk maliyetler ksa dnemde sabit maliyetlerin iinde yer alr. Firmann toplam geliri, toplam maliyetine eitken (TR=TC) firma, rtk maliyetleri kadar kr elde eder. Firmann kendisine ait olan retim faktrlerinin frsat maliyeti kadar kr elde ettii bu durum Normal kr olarak adlandrlr.
TR = TC TR = TFC + TVC + rtk maliyet
Toplam sabit maliyet Toplam deiken maliyet
Muhasebe kr toplam gelirden ak maliyetlerin karlmas suretiyle bulunur. Muhasebe Kr = Toplam Gelir Ak Maliyetler Ekonomik Kr (iktisadi kr) toplam gelirden ak ve rtk maliyetlerin toplam olan toplam maliyetlerin karlmas suretiyle bulunur. ktisadi Kr = Toplam Gelir Toplam Maliyet (Ak + rtk maliyet) = Toplam Gelir Toplam Maliyet ktisadi Kr = 0 TR = TC veya AR = AC Normal kr sz konusudur. ktisadi Kr > 0 TR>TC veya AR > AC Ar kr sz konusudur (Normal st kr). ktisadi Kr < 0 TR<TC veya AR < AC Zarar sz konusudur. 7.1. Ksa Dnem Firma Maliyetleri Ksa dnemde firmann toplam maliyet fonksiyonu u ekilde ifade edilebilir:
Deiken maliyet
TC = f (L, K, N, T)
Sabit maliyet Teknoloji rtk maliyet
Ksa dnemde sabit maliyetler, rtk maliyet ve teknoloji sabittir. Bu nedene de ksa dnemde toplam maliyet deiken maliyetlerdeki deimeye bal olarak deimektedir. Dier bir ifadeyle ksa dnemde deiken girdi miktar arttka retim artmakta, retim arttka toplam maliyet artmaktadr. Dolaysyla toplam maliyet retim miktarna bal olarak ortaya kacaktr. TC = f (Q) TC = aQ3 + bQ2 + cQ + d eklindeki bir maliyet fonksiyonunda d, sabit maliyetleri aQ3, bQ2, cQ ise deiken maliyetleri ifade etmektedir. 7.1.1. Toplam Sabit Maliyetler a. Sabit Maliyetler: Firmann retim dzeyinden bamsz olan maliyetlerdir. Yani retim miktar ne olursa olsun firmann katlanmak zorunda olduu maliyetlerdir. Toplam sabit maliyetler retim miktarndan bamsz olduu iin yatay eksene paralel bir grnm arz eder. Toplam sabit maliyet erisi, yatay eksene paralel olduu iin eimi sfrdr.
TFC C0 A B TFC
Q0
Q1
b. O rtalama Sabit Maliyet: Toplam sabit maliyetin retim miktarna blnmesiyle bulunur. Yani birim bana den sabit maliyettir. Ortalama sabit maliyet, retim miktar arttka azalaca iin gittike azalan bir seyir izler. Yani retim miktar arttka yatay eksene yaklaan bir hiperbol grnm arz eder. Ancak hibir zaman sfr deerini almaz. Bu nedenle de ortalama sabit maliyet erisi negatif eimlidir.
AFC
TFC AFC = Q
AFC 0 Q
7.1.2 Deiken Maliyetler a. Toplam Deiken Maliyet (TVC): retim miktarna bal olarak deien maliyetlerdir. retimi arttrmak isteyen firma, enerji, hammadde, iilik vb. girdilere talebini arttrr. Bu girdilerin talebinin artmas ise deiken maliyetlerin artmasna neden olur. retim sfr iken deiken maliyetler de sfr olur. retim miktarndaki arta bal olarak deiken maliyetler artt iin toplam deiken maliyet erisi orijinden kar. Toplam deiken maliyet erisinin eklini azalan verimler yasas belirler. Hatrlanaca zere azalan verimler yasasna gre deiken girdi kullanm arttka nce artan marjinal verimlilik, sonra azalan marjinal verimlilik sz konusudur. Bu nedenle de toplam deiken maliyet erisi nce azalarak artar (artan marjinal verimlilik durumu), sonra artarak artar (azalan marjinal verimlilik durumu).
TVC TVC
b. O rtalama Deiken Maliyet (AVC): Toplam deiken maliyetin retim miktarna blnmesi suretiyle bulunur. TVC AVC = Q Ortalama deiken maliyet birim bana den deiken maliyeti ifade eder. Ortalama deiken maliyet erisinin ekli azalan verimler yasas tarafndan belirlenir. Buna gre ortalama deiken maliyet erisi nce azalan, sonra artan bir biimdedir. Artan marjinal verimliliin olduu blgede ortalama deiken maliyet erisi azalmakta, azalan marjinal verimliliin olduu blgede artmaktadr.
AVC AVC
7.1.3. Toplam Maliyetler (TC) Toplam sabit maliyet ve toplam deiken maliyetin toplamndan oluur. TC = TFC + TVC Toplam maliyet erisi toplam sabit maliyetler dzeyinden balar. Toplam maliyet erisinin eimi, toplam deiken maliyet erisinin eimi tarafndan belirlenir. Yani toplam sabit maliyetin toplam maliyet erisinin eimi zerinde herhangi bir etkisi yoktur. Zira, toplam sabit maliyet erisinin eimi sfrdr. Toplam maliyet erisi, toplam sabit maliyet dzeyinden balar ve toplam deiken maliyet erisi gibi nce azalarak artan, sonra artarak artan bir grnm arz eder.
TC TC = TFC + TVC TVC
TFC 0 Q
b) Ortalama Toplam Maliyet (ATC): Ortalama maliyet (AC) olarak da ifade edilir. ki ekilde bulunabilir.
Toplam maliyet, retim miktarna blndnde ortalama maliyete ulalr. TC AC = Q Ortalama sabit ve ortalama deiken maliyetlerin toplam alndnda ortalama maliyete ulalr. AC = AFC + AVC Ortalama maliyet nce azalan, sonra artan eimlidir. Bu durumun nedeni azalan verimler yasadr.
AC AC
7.1.4. Marjinal Maliyet (MC) retim miktar bir birim arttnda toplam maliyette meydana gelen deiimdir. Yani sonuncu birimin maliyetidir. Toplam maliyette meydana gelen deiimin, retim miktarndaki deiime blnmesiyle bulunur. DTC MC = DQ Ksa dnemde marjinal maliyeti belirleyen deiken maliyettir. Bu durumu u ekilde ifade etmek mmkndr: DTC TFC + TVC O + TVC TVC MC = = = = DQ DQ DQ DQ Formlde grld gibi retim miktar arttnda toplam sabit maliyette bir deime olmamaktadr. Toplam maliyetteki deime, toplam deiken maliyetteki deime kadar olmaktadr. Azalan verimler yasasndan dolay marjinal maliyet erisi nce azalan, sonra artan bir eim izleyecektir.
Toplam maliyet erisinin herhangi bir noktasnn eimi

D TC = MC DQ
marjinal maliyeti vermektedir. Yani toplam maliyet e-
risinin herhangi bir noktasna izilen teetin eimi marjinal maliyet erisini verir.
MC MC
7.1.5. Maliyet Erilerinin Toplu Gsterilmesi

MC, AVC, AC, AFC MC AC AVC C B A 0 AFC
Ortalama sabit maliyet erisi (AFC) srekli olarak azalmaktadr. Marjinal maliyet erisi (MC) nce azalan, belli bir noktada minimuma ulaan (A noktas), daha sonra artan bir ynseme izler. Marjinal maliyet erisi artarken ortalama deiken maliyet ve ortalama maliyet erilerini minimum noktalarndan keser (ekilde B ve C noktalar). Marjinal maliyet erisinin ortalama deiken maliyet erisinin minimum noktasnn stnde kalan ksm (marjinal maliyet erisinin B noktasnn stndeki ksm) tam rekabeti firmann ksa dnem arz erisidir. Marjinal maliyet erisi azalrken (MCnin A noktasna kadar olan ksm), ortalama deiken maliyet ve ortalama maliyet erileri azalmaktadr. Ortalama sabit maliyet ise daima azalmaktadr. Ayrca marjinal maliyet erisi, ortalama deiken maliyet ve ortalama maliyetten kktr.
7.1.6. Ksa Dnemde Kapasite Meselesi

AC AC D C A 500 600 800 Q
400
Atl Tam Ar Maksikapa- kapa- kapa- mum site site site kapasite
Tam kapasite: Ksa dnemde ortalama maliyet erisinin en dk olduu dzeyde retim yaplmasna tam kapasite retim dzeyi denir. Yani tam kapasite en dk maliyetle retimin gerekletirildii yerdir (ekilde A noktas). Tam kapasite retimin gerekletirildii noktada ortalama maliyet erisinin eimi sfrdr. Atl kapasite: retimin tam kapasite retim dzeyinin altnda bir noktada gerekletirilmesidir (ekilde B noktas). Atl kapasite sz konusu iken retim tam kapasite dzeyine kadar arttrldnda ortalama maliyet azalr. Atl kapasite sz konusu iken ortalama maliyet erisi negatif eimlidir. Ar kapasite: Firmann tam kapasite retim dzeyinin stndeki noktalarda retim yapmas ar kapasite durumudur (ekilde C noktas). Ar kapasite sz konusu iken retim art devam ederse ortalama maliyetler artacaktr. Ar kapasite sz konusu iken ortalama maliyet erisi pozitif eimlidir. Maksimum kapasite: Bir firmann ksa dnemde mevcut tesisleri ile retebilecei en yksek retim dzeyidir (ekilde D noktas). 7.2. Uzun Dnem Maliyet Erileri Uzun dnemde sabit maliyet sz konusu deildir. Dolaysyla tm maliyetler deikendir. Tm maliyetler deiken olduu iin uzun dnemde toplam deiken maliyet, ayn zamanda toplam maliyete eittir. Uzun dnem, ok sayda ksa dnemin bir araya gelmesinden oluur. Yani firmann bir ksa dnemden baka bir ksa dneme gemesi uzun dnemdir. ekilde firmann ksa dnem ortalama maliyet erisi SRAC0 zerinde retim yaparken leini bytmesi sonucunda SRAC1e gemesi uzun dnemdir. SRAC1den SRAC2ye gemesi yine uzun dnemdir.
Uzun dnem ortalama maliyet erisi firmann leini arttrmas sonucunda oluan yeni ksa dnemleri birletiren bir eri olduu iin lek erisi olarak da adlandrlr.
LRAC SRAC0 LRAC
SRAC1
SRAC2
Uzun dnem ortalama maliyet erisi ksa dnem ortalama maliyet erilerine teet olduu iin yani saran bir grnm arz ettii iin ZARF erisi olarak adlandrlr. Uzun dnem ortalama maliyet erisi nce azalan sonra sabit bir biimde devam eden ve sonra artan bir grnm arz edebilir.
LRAC LRAC
e b gr i a+ ee etir l an g art
a+b=1
lee gre sabit getiri
b< l 1 e aza e g lan re get iri
a+
>1
Uzun dnem ortalama maliyet erisi azalrken (negatif eimli iken) lee gre artan getiri sz konusudur. lee gre artan getiri sz konusu ise a + b > 1dir. Uzun dnem ortalama maliyet erisi yatay eksene paralel iken (eimi sfr iken), lee gre sabit getiri sz konusudur. lee gre sabit getiri sz konusu ise a + b = 1dir. Uzun dnem ortalama maliyet erisi artarken (pozitif eimli iken) lee gre azalan getiri sz konusudur. lee gre azalan getiri sz konusu iken, a + b < 1dir. Uzun dnem ortalama maliyet erisi negatif eimli iken pozitif lek ekonomileri, pozitif eimli iken negatif lek ekonomileri sz konusudur.
LRAC LRAC
Uzun dnem marjinal

Pozitif lek ekonomileri Negatif lek ekonomileri
maliyet erisi ise firmann kaQ
pasitesini bir birim arttrd durumda toplam maliyette
meydana gelen deimeyi gstermektedir. DTC LRMC = DQ Uzun dnem marjinal maliyet erisi (LRMC), tpk ksa dnem marjinal maliyet erisinin ksa dnem ortalama maliyet erisini minimum noktasndan kesmesi gibi, uzun dnem ortalama maliyet erisini minimum noktasndan keser. Yani LRMC erisi, LRAC erisini minimum noktasndan keser. LRMC erisi, LRAC erisini kesmeden nceki noktalarda (ekilde B noktasnn ncesindeki ksm), LRACden kktr. LRMC erisi, LRAC erisini kestii noktalardan sonra (ekildeki B noktasnn sanda kalan ksm), LRACden byktr.
LRAC, LRMC LRMC LRAC
B A 0 Q
7.3. lek Ekonomileri Firmann retim leini arttrmas sonucunda salad maliyet avantajlar veya dezavantajlarna lek ekonomileri denir. lek ekonomileri pozitif lek ekonomileri ve negatif lek ekonomileri olarak ikiye ayrlr. 7.3.1. Pozitif lek Ekonomileri retim leinde meydana gelen art sonucunda firmann salad maliyet avantajlarna denir. Pozitif lek ekonomileri, lek ekonomisi olarak da adlandrlr. Pozitif lek ekonomileri gerek ekonomiler ve ihtiyari ekonomiler olmak zere ikiye ayrlr.
a) Gerek ekonomiler: retim leinin artmasndan dolay yaanan verimlilik artlar ve sabit maliyetlerin azalmasn ifade eder. Gerek ekonomiler kapsamnda u durumlar grlebilir: blm ve uzmanlamadan kaynaklanan maliyet avantajlar Teknolojik verimlilikten kaynaklanan maliyet avantajlar Birim bana stoklama maliyetinin dmesinden kaynaklanan maliyet avantajlar Pazarlama ekonomilerinin pozitif etkileri Yneticilerin etkinliinin artmas lek bydke birim bana ynetim giderlerinin azalmas Tamaclktan kaynaklanan maliyet avantajlar Depolamadan kaynaklanana maliyet avantajlar b) htiyari ekonomiler: Firma leini arttrdnda daha byk miktarlarda girdi satn alr. Satn alnan girdi miktar arttka daha dk maliyetle girdilerin temin edilmesi sz konusu olur. Bu durum ihtiyari ekonomiler olarak adlandrlr. htiyari ekonomiler kapsamnda unlar grlebilir: Daha ok miktarda hammadde satn alnd iin daha dk fiyatla hammadde temin edilebilmesi Firmann lei bydke kredi alma imkanlarnn kolaylamas ve dk faizle kredi bulunabilmesi Byk reklam kampanyalarna gidildiinde daha dk maliyetlerle reklamlarn gerekletirilebilmesi retilen, satlan veya pazarlanan mallarn, leinin artmasna paralel olarak daha dk tarife ile tanabilmesi 7.3.2. Negatif lek Ekonomileri Firmann leini bytmesinden dolay ortaya kan maliyet dezavantajlardr. Bunlar u ekilde olabilir. Ar uzmanlamadan kaynaklanan monotonluunun verimlilii drmesi Ar uzmanlamann i tatminsizliine yol amas lein bymesinden dolay ynetimin etkinliini kaybetmesi 7.3.3. lek Ekonomilerinin Maliyet Erileri zerindeki Etkisi lek ekonomileri firma leini ancak uzun dnemde deitirebildii iin uzun dnemde ortaya kar.
Ksa dnem maliyet erilerini etkilemez. Uzun dnem ortalama maliyet erisinin eimini belirler. Konumu zerinde bir etkisi yoktur. Pozitif lek ekonomileri sz konusu ise uzun dnem ortalama maliyet erisi negatif eimlidir. Negatif lek ekonomileri sz konusu ise uzun dnem ortalama maliyet erisi pozitif eimlidir.
LRAC LRAC
Pozitif lek ekonomileri
Negatif lek ekonomileri
7.4. Dsal Ekonomiler Bir firmann iinde bulunduu endstrinin bymesinden dolay ortaya kan maliyet avantajlar veya dezavantajlardr. Dsal ekonomiler pozitif ve negatif dsal ekonomiler olmak zere ikiye ayrlr. 7.4.1. Pozitif Dsal Ekonomiler Firmann faaliyette bulunduu endstrinin bymesinden dolay ortaya kan maliyet avantajlardr. Bu avantajlar u ekilde saylabilir: Endstrinin bymesi eleman yetitirme maliyetinin azalmasna, kalifiye eleman bulmann kolaylamasna yol aar. Endstri bydke retim srecinde kullanlan yar maml mallar daha ucuza temin edilebilir. Daha az altyap problemiyle karlalr. Endstrinin salad dier hizmetlerden yararlanlr. 7.4.2. Negatif Dsal Ekonomiler Firmann iinde bulunduu endstrinin bymesinden dolay ortaya kan maliyet dezavantajlardr. Bu durum u ekilde ifade edebilir: Endstrideki firma saysnn artmas altyap problemlerine yol aabilir. Firma saysnn artmas evre kirliliine yol aarak maliyetlerin artmasna neden olabilir.
7.4.3. Dsal Ekonomilerin Maliyet Erileri zerindeki Etkisi Dsal ekonomiler hem ksa dnem hem de uzun dnem maliyet erilerinin yer deitirmesine (erinin eiminin deimesine deil) neden olur. Pozitif dsal ekonomiler sz konusu ise: Ksa dnem ortalama maliyet erisi aa doru kayar. Uzun dnem ortalama maliyet erisi aa doru kayar Negatif lek ekonomileri sz konusu ise: Ksa dnem ortalama maliyet erisi yukar doru kayar. Uzun dnem ortalama maliyet erisi yukar doru kayar.
SRAC, LRAC
SRAC0 LRAC0
SRAC, LRAC
SRAC1 LRAC1
C0
SRAC1
LRAC1
C1
SRAC0
LRAC0
C1 0 Q0
C0 0 Q0
Pozitif Dsal Negatif Dsal Ekonomiler Ekonomiler SRAC1 SRAC0, SRAC1 SRAC0, eklinde aa kayar. eklinde yukar kayar. LRAC1 LRAC0, LRAC1 LRAC0, eklinde aa kayar. eklinde yukar kayar. 7.5. Alan Ekonomisi Alan ekonomisi kavram bir firmann birden fazla rn birlikte retmesinin maliyetiyle, bu rnleri ayr ayr retmesinin maliyetleri karlatrldnda ortaya kar. Alan ekonomisi, pozitif ve negatif alan ekonomisi olmak zere ikiye ayrlr. a) Pozitif Alan Ekonomisi Birden fazla rn retmenin maliyeti, bu rnleri ayr ayr retmenin maliyetinden daha kk ise pozitif alan ekonomisi sz konusudur. rnein televizyon ve DVDyi birlikte retmek, bunlar ayr ayr retmeye gre daha ucuz ise pozitif alan ekonomisi vardr. Pozitif alan ekonomisi durumunda alan ekonomisini ifade eden E katsays pozitif deer alr. Alan ekonomisi u ekilde formle edilir: TC(T)+TC(D)TC(T+D) E = TC(T+D)
TC(T) = Sadece televizyon retmenin maliyeti TC(D) = Sadece DVD retmenin maliyeti TC(T+D) = Televizyon ve DVDyi birlikte retmenin maliyeti
rnek: Bir fabrikada sadece televizyon retmenin maliyeti 120, sadece DVD retmenin
maliyeti 80 iken, bu iki rn birlikte retmenin maliyeti 180dir. Buna gre alan ekonomisi hakknda bilgi veriniz. TC(T)+TC(D)TC(T+D) (120+80)180 20 E= = = = % 11,1 TC(T+D) 180 180 Bu iki rn birlikte retildiinde maliyetlerde % 9luk bir azalma meydana gelir. b) Negatif Alan Ekonomileri Birden fazla rn retmenin maliyeti, bu rnleri ayr ayr retmenin maliyetinden daha byk ise negatif alan ekonomisi sz konusudur. Bu durumda E katsays negatif deerler alr.
rnek: Sadece televizyon retmenin maliyeti 120, DVD retmenin maliyeti 80 iken, bu iki
rn birlikte retmenin maliyeti 250dir. Buna gre alan ekonomisi hakknda bilgi veriniz.
TC(T)+TC(D)TC(T+D) (120+80)250 50 1 E = = = = = %20 TC(T+D) 250 250 5 Bu iki rn iin negatif alan ekonomisi sz konusudur. ki rnn birlikte retilmesi durumunda maliyetler % 20 artmaktadr. 7.6. renme Erisi Her bir parti maln retimi esnasnda verimlilikte art meydana gelir. Zira iiler her bir partinin retiminde retim aamalarn daha iyi renir ve verimlilikleri artar. Dolaysyla retilen her parti mal, bir nceki parti mala gre daha ucuza retilir. Bu duruma renme etkisi denir. renme erisi ise kmlatif toplam ktda meydana gelen art ile ortalama maliyette meydana gelen azalmay aklar. renme erisi, pozitif lek ekonomileri ile kartrlmamaldr. Pozitif lek ekonomileri uzun dnem ortalama maliyet erisinin negatif eimli olmasna yol aarken (ekilde A noktasndan B noktasna gei), renme erisi uzun dnem ortalama maliyet erisinin aaya doru yer deitirilmesine (ekildeki LRACo, LRAC1 eklinde aa kaymas) yol aar. Bu durumu ekil yardmyla grmek mmkndr.
LRAC
0 A C
bi birlikte gsterilebilir.
1. Toplam Sabit Maliyet TFC TC TVC MC A Azalan Verimler Yasas Q TFC Artan Verimler Hali Q 0 8. Toplu Gsterim MC, AVC, AC, AFC C B Azalan Verimler Yasas A Q 0 MC AC AVC
Pozitif lek Ekonomisi
3. Toplam Deiken Maliyet TVC TVC
5. Toplam Maliyet TC 7. Marjinal Maliyet MC
renme Etkisi
25
TFC
LRAC1
LRAC0
0 6. Ortalama Toplam Maliyet AC AC A Azalan Verimler Yasas Q 0 LRAC Artan Verimler Hali
2500
Q 0
2. Ortalama Sabit Maliyet AFC AVC
4. Ortalama Deiken Maliyet AVC
Artan Verimler Hali
AFC
0 SRAC3
Tam Rekabet Firm. Ksa. Dn. Arz Erisi AFC Q
AC A B SRAC2 SRAC1
LRAC
AC
Ksa ve uzun dnem maliyet erilerinin ekli, eimleri ve yer deitirmeleri aadaki gi-
0 Eksik Tam ka- Ar Maksimum kapasite pasite kapasite kapasite
Q Q
Uzun Dnem Ortalama Maliyet Erisi
LRAC
1 e b> + a gr ri e eti e
l an g art
lee gre sabit getiri
b< l 1 aza ee g lan re g eti ri

a+b=1
a+
i in LRAC e den aLRAC l n sin n m r an tme na ajla m r la t LRAC Fi y ak van b yn a t Firmann leini ka iye l bytmesinden kaynaklanan maliyet dezavantajlar Negatif Pozitif lek lek ekonomileri ekonomileri Q 0 0
SRAC SRAC SRAC, LRAC
Q
LRAC2 SRAC2 LRAC0
Negatif Dsal Ekonomiler Pozitif Dsal Ekonomiler
SRAC0 LRAC1 SRAC1
Artan Verimler Hali 0
Azalan Verimler Yasas Q 0
Not: renme Erisi, uzun dnem maliyet erisinin aa kaymasna neden olur.
SONU Bu hafta, ksa ve uzun dnem maliyet erileri ele alnd. Ksa dnemde maliyetler sabit ve deiken maliyetler olmak zere iki ayrlmaktadr. Bu balamda toplam sabit maliyet, toplam deiken maliyet ve toplam maliyet erileri ile ortalama sabit maliyet, ortalama deiken maliyet, ortalama toplam maliyet ve marjinal maliyet erileri incelendi. Sonrasnda uzun dnem maliyet erileri, lek ekonomileri, dsa ekonomiler ve alan ekonomileri zerinde duruldu. Maliyet erilerinin renilmesi sonraki blmlerde ele alnacak, tam rekabet piyasas ve eksik rekabet piyasalar denge analizi asndan son derece nemlidir.
KONUYA LKN SORU RNEKLER 1. Aadakilerden hangisi bir mal retmenin frsat maliyeti olarak adlandrlmaktadr? A) Ak maliyet D) Deiken maliyet B) rtk maliyet E) Gizli maliyet C) Toplumsal maliyet
2. Sabit maliyet erisinin ekli ile ilgili olarak aadakilerden hangisi doru bir ifadedir? A) Pozitif eimlidir D) Yatay eksene paraleldir B) Negatif eimlidir E) Hiperboldr C) Yatay eksene deydir
3. Aadaki seeneklerin hangisinde ortalama maliyet kavram doru biimde verilmitir? A) Toplam sabit maliyetin retim miktarna blnmesi B) Toplam maliyetin retim miktarna blnmesi C) Ortalama deiken maliyetten ortalama sabit maliyetin fark D) Toplam maliyet erisinin deiken girdi miktarna blnmesi E) Marjinal maliyetin retim miktaryla arplmas
4. Ksa dnemde marjinal maliyet erisinin nce azalan, sonra artan eimli olmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? A) Azalan verimler yasas C) lee gre artan getiri durumu B) Azalan marjinal fayda kanunu D) lee gre azalan getiri durumu
E) lee gre artan getiri, sonra azalan getiri durumu
5. Uzun dnem ortalama maliyet erisinin balangta retim arttka negatif eimli olmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? A) Artan marjinal getiriler C) Pozitif dsal ekonomiler E) lek ekonomileri B) Pozitif alan ekonomileri D) lee gre sabit getiri
YANITLAR: 1-B, 2-D, 3-B, 4-A, 5-E
8. HAFTA
ZET Sekizinci hafta, tam rekabet piyasas ele alnacaktr. ncelikle tam rekabet piyasasnn zellikleri ortaya konulacak; sonrasnda tam rekabet piyasas iin toplam gelir, ortalama gelir ve marjinal gelir erileri elde edilecektir. Tretilen gelir erileri ile nceki blm ele alnan maliyet erileri yardmyla ksa dnem ve uzun dnem iin firma dengesi gerekletirilecektir.
SEKZNC BLM
Tam Rekabet Piyasas
Piyasalar Piyasa alc ve satclarn kar karya geldii yerdir. Piyasalar, alc ve satclarn says, retilen maln nitelii, piyasaya giri k kolayl ve benzeri faktrler dikkate alndnda ikiye ayrlr. Buna gre piyasalar tam rekabet piyasas ve eksik rekabet piyasas olarak iki temel grupta snflandrlr. Bu snflandrma alc ve satc says dikkate alndnda aadaki gibi ifade edilebilir. 1. Tam Rekabet Piyasas: ok sayda alc ve satcnn bulunduu piyasa trdr. retilen mal homojendir. Piyasa giri k serbesttir. Tam bilgi sz konusudur. 2. Eksik (Aksak) Rekabet Piyasalar: Tam rekabet piyasasnn varsaymlarndan biri aksarsa ortaya eksik rekabet piyasas kar. Eksik rekabet piyasas trleri unlardr: a) Monopol: Tek satcnn ok sayda alcyla kar karya olduu piyasa trdr. b) Monopson: Tek alcnn ok sayda satcyla kar karya olduu piyasa trdr. c) Dopol: ki satcnn ok sayda alcyla kar karya olduu piyasa trdr. d) Dopson: ki alcnn ok sayda satcyla kar karya olduu piyasa trdr. e) Triopol: satcnn ok sayda alcyla karlat piyasa trdr. f) Triopson: alcnn ok sayda satcyla kar karya olduu piyasa trdr. g) Oligopol: Birbirinin kararlarna etki edecek kadar az sayda satcnn ok sayda alcyla kar karya olduu piyasa trdr. h) Oligopson: Birbirinin kararlarn etkileyecek kadar az sayda alcnn ok sayda satcyla kar karya olduu piyasa trdr. ) Zincirleme tekel: Tek alc ile tek satcnn kar karya olduu durumdur. i) Monopolc rekabet: ok sayda alcnn ok sayda satcyla kar karya olduu, fakat retilen maln homojen olmad piyasa trdr. 8.1. Tam Rekabet Piyasas Tam rekabet piyasas ideal (ulalmas arzulanan) bir piyasa trdr. Dolaysyla gerek yaamda tam rekabet piyasasna pek rastlanmaz. Tam rekabet piyasasnn drt temel zellii bulunmaktadr. Bunlar unlardr:
a) Atomisite Koulu: Bu koula gre alc ve satclarn says oktur. yle ki herbir alc ve satcnn piyasadaki pay, piyasa fiyatn etkilemeyecek kadar kktr. Yani tam rekabet piyasasnda ne alclar ne de satclar fiyatlar belirleyemez. Alc ve satclar iin fiyat veridir. Veri piyasa fiyatndan ilem yapabilecekleri iin fiyat alc konumdadrlar. b) Homojenlik Koulu: Piyasada retilen mallarn ambalaj, grnm, kalitesi vb. eyler asndan herhangi bir fark yoktur. Yani retilen mallar homojendir. Bu nedenle de reklam yapmaya gerek yoktur. c) Mobilite Koulu: Bu koula gre piyasaya giri ve k serbesttir. Yani alc ve satclar herhangi bir engelle karlamadan ve ilave bir maliyete katlanmadan piyasaya alc ve satc olarak girip kabilirler. Bunun sonucunda u durumlar ortaya kar: retim faktrleri, en yksek getiriyi elde ettii yerlere herhangi ek maliyete katlanmadan hareket edebilir. Bir maln piyasada tek bir fiyat olur. Zira maln yksek bir fiyattan satlmas durumunda alclar mal ucuz olan yerden satn alabilirler. d) Tam Bilgi (effaflk) Koulu: Piyasadaki alc ve satclarn olup bitenlerle ilgili tam bilgiye sahip olduunu ifade etmektedir. Bu drt zelliin sonucunda tam rekabet piyasasnda retilen bir maln tek bir fiyat olmaktadr. Alc ve satclar piyasada oluan fiyat belirleyememekte, bu fiyattan diledikleri kadar alabilmekte ve satabilmektedir. 8.2. Tam Rekabet Piyasasnda Piyasa ve Firma Talep Erileri Tam rekabet piyasasnda piyasa fiyat, piyasa arz ile piyasa talebinin kesitii noktada oluur. Dolaysyla piyasa talep erisi negatif eimlidir. Piyasada oluan bu denge ok sayda alc ve ok sayda satcnn kar karya gelmesiyle oluur. Alc ve satc says ok olduu iin iktisadi karar birimleri piyasa fiyatn etkileyemez. Ancak piyasa fiyatndan ilem yapabilir. ekilde piyasa dengesi A noktasnda olumu, piyasa fiyat ise Po olarak gereklemitir.
P S A P0 B C E P
P0
D 0 Q0
Q(ton)
q0
q1
q2
Q (kg)
Piyasa Talep Erisi
Firma Talep Erisi
Piyasadaki ok sayda firmann hibiri piyasa fiyatn etkileyebilecek gce sahip deildir.
Firmalarn piyasadaki pay ok kk olduu iin piyasa fiyatndan diledii kadar mal satma imkanna sahiptirler. rnein firma dilerse q0, q1 ya da q2 kadar mal P0 fiyatndan satabilir. Dolaysyla B, C, E noktalar birletirildiinde firmann malna olan talep erisi elde edilir. Tam rekabet piyasasnda piyasa talep erisi negatif eimli iken firma talep erisi yatay eksene paraleldir. Yani firmann talep erisinin esneklii sonsuz, eimi sfrdr. Firma, P0 fiyatnn stnde bir fiyattan maln satmay denerse talebi sfra drecektir. Zira, iktisadi karar birimleri tam rekabet piyasas koullarnda, tam bilgi varsaym altnda homojen bir maln dier firmalar tarafndan P0 fiyatndan satldn bilir. Bu nedenle de P0dan daha yksek bir fiyat isteyen firmann malna talep olmaz. Dier taraftan firmann maln fiyatn srmden kazanmak amacyla P0n altnda belirlemesi akllca olmayacaktr. nk firma P0 fiyatndan diledii kadar mal satma imkanna sahiptir. 8.3. Tam Rekabet Piyasasnda Firmann Gelir Erileri a) Toplam Gelir Toplam gelir, maln sat fiyatyla sat miktarn arplmas suretiyle elde edilir. Yani u ekilde ifade edilir.
fiyat miktar
TR = P x Q
Daha nce de ifade edildii gibi tam rekabet piyasasnda fiyat veridir. Ne kadar sat yaplrsa yaplsn fiyat deitirmek mmkn deildir. Firmann veri olan sat fiyatndan talep edilen miktarnn u ekilde olutuunu varsayalm: P 10 10 10 Q 3 5 7 TR=PxQ 30 50 70
Firmann toplam gelir erisini grafik yardmyla gstermek mmkndr.

TR TR 70 50 30 0 A 3 5 7 Q B C
Maln fiyatnn 10 lira olmas durumunda firma srasyla 35 ve 7 birim mal sattnda toplam geliri A, B, C noktalaryla ifade edilen 30, 50 ve 70 olmaktadr. ekilde A, B ve C noktalar birletirildiinde toplam gelir erisi elde edilir. Grld gibi tam rekabeti bir firmann toplam gelir erisi orijinden kan pozitif eimli bir dorudur. Hatrlanaca zere dorunun zerindeki tm noktalarda eim ayndr. ekilde B ve C noktas iin eim u ekilde hesaplanr: DTR 5030 20 EimB = = = = 10 = P DQ 53 2 DTR 7050 20 EimC = = = = 10 = P DQ 75 2 Bu durumda toplam gelir erisinin eimi maln fiyatn vermektedir. Maln fiyat her sat dzeyinde sabit olduu iin toplam gelir erisinin eimi de sabittir. Buradan hareketle maln fiyatnn farkl olduu ayr toplam gelir erisi izilebilir. rnein maln fiyat iin P1 > P2 > P3 eklinde ayr fiyat szkonusu iken, doal olarak fiyatn en byk olduu toplam gelir erisi daha dik olacaktr.
TR TR1 90 TR1 = P1 x Q P1 = = = 30 3 Q TR2 60 TR2 = P2 x Q P2 = = = 20 3 Q TR3 30 TR3 = P3 x Q P3 = = = 10 3 Q Q
90 60 30 0 3
C B A
Yani eimi en yksek olan toplam gelir erisinin fiyat da en yksektir. b) Ortalama Gelir (AR) Birim bana den geliri ifade etmektedir. TR AR = Q Ortalama gelir toplam gelirin retim miktarna blnmesiyle bulunur. Bu nedenle de ortalama gelir maln fiyatna eittir. Bu durumu forml yardmyla grmek mmkndr. / TR P.Q AR = = = P / Q Q
Tam rekabet piyasasnda maln fiyat veri olduu iin (rnein 10 lira) firma satt her birim maldan ayn ortalama geliri elde edecektir. TR 30 3 birim satldnda AR = = = 10 = P = AR Q 3 TR 50 5 birim satldnda AR = = = 10 = P = AR Q 5
P
10
D = AR = P
c) Marjinal Gelir (MR) Bir firmann satt mal miktarn bir birim arttrmas durumunda toplam gelirde meydana gelen deiikliktir. u ekilde ifade edilebilir: DTR MR = DQ Yani marjinal gelir sonuncu birimden elde edilen gelirdir. Hatrlanaca zere tam rekabet piyasasnda maln fiyat veriydi. Veri piyasa fiyatndan satlacak her son birim maldan elde edilecek gelir, maln fiyatna eit olmak zorundadr. Bu durum bir rnek yardmyla aklanabilir. Piyasa fiyat 10 iken 3 birim sat yapan firmann toplam geliri 30dur. Satn srasyla 5 ve 7ye arttrmas durumunda toplam gelir 50 ve 70e kacaktr. Bu durumda firmann marjinal geliri u ekilde hesaplanr: 5030 20 MR1 = = = 10 = P = AR 53 2 7050 20 MR2 = = = 10 = P = AR 75 2 Grld gibi maln fiyat veri iken marjinal gelir, maln fiyatna eittir. zetlemek gerekirse tam rekabet piyasasnda maln fiyat veri olduu iin firmann talep erisi yatay eksene paraleldir ve maln fiyat, ortalama gelir ve marjinal gelir birbirine eittir.
P P0 D = MR = AR = P
8.4. Tam Rekabet Piyasasnda Firma Dengesi Firma, krn maksimize eden retim dzeyinde dengeye gelir. Firmann kr maksimizasyonu iki yntemle analiz edilir. Toplam Gelir - Toplam Maliyet Yaklam Marjinal Gelir - Marjinal Maliyet Yaklam 8.4.1. Toplam Gelir - Toplam Maliyet Yaklam Bu yaklama gre toplam kr en oklatran ya da toplam gelir ile toplam maliyet arasndaki farkn en fazla olduu retim seviyesinde firma dengeye gelir. Buna gre toplam kr u ekilde ifade edilir. TP = TR
Toplam
TC
Toplam
Maliyet
Toplam
Gelir
Kr
Bu yaklama gre denge, toplam gelir, toplam maliyet ve toplam kr erileriyle gsterilebilir.
TP, TR, TC TR=TC AR=AC TC TR = MR Q E TR B TC>TR AC>AR Zarar TR=TC AR=AC
TR<TC AR<AC
Zarar
Kra gei noktas Baaba noktas Normal kr
A F
Ar kr alan
Baaba noktas Normal kr
TP = MP Q Q
TC = MC Q
Q0
Q2 Q1 TP
ekilde A noktasna kadar TC > TR olduu iin zarar sz konusudur. A ve B noktalarnda TR = TC olduu iin normal kr sz konusudur. Ayn zamanda AR = ACdir. A ve B noktas TR = TC olduu iin ayn zamanda baaba noktasdr.
A-B aralnda toplam gelir, toplam maliyetten byktr. Dolaysyla bu alanda ar kr vardr. Firma krn maksimize etmek iin toplam gelirin toplam maliyeti en fazla at yerde, yani geometrik olarak TR ile TC arasndaki farkn en byk olduu yerde retimini gerekletirecektir. TR TC farknn en yksek olduu yeri bulmak iin toplam maliyet erisine (TC) bir teet izilir. izilen teet ayn zamanda toplam gelir (TR) erisine paralel olmaldr. ekilde E F aral TR TC farknn en fazla olduu yerdir. Dolaysyla firma Q2 kadarlk retim yaparak krn maksimize eder. Firmann krn maksimize ettii yerde toplam gelir erisinin eimi (ki bu marjinal gelirdir) toplam maliyet erisinin eimine (ki bu marjinal maliyettir) eittir. Zira F noksatndaki teetin eimi TRnin eimine eittir. F noktasda E noktasna paralel olan bir doru olduuna gre E ve F noktalarnda toplam gelir ve toplam maliyet erilerinin eimi eittir. TRnin eimi MRyi, TCnin eimi MCyi verdiine gre kr maksimizasyonunun saland yerde MR = MCdir. Toplam kr erisi, nce pozitif sonra negatif eimlidir. Kr maksimizasyonunun saland retim dzeyinde, toplam kr erisinin eimi sfrdr. Zira toplam kr erisine izilen teetin yatay eksene paralel olduu grlmektedir (ekilde G noktas). TP erisi A baaba noktasna kadar pozitif eimli, ancak negatif deerler olmaktadr. TP erisi ar kr blgesinde nce pozitif sonra negatif eimlidir. Fakat bu blgede pozitif deerlere sahiptir. B ile gsterilen baaba noktasndan sonra retime devam edilirse TCnin eimi TRnin eiminden byk olur. Dolaysyla zarar blgesidir. Zarar blgesinde toplam kr erisi negatif eimli ve negatif deerler almaktadr. TR-TC yaklamna gre denge koulunun ierdii olaslklar tablo yardmyla gsterilebilir. 8.4.2. Marjinal Gelir - Marjinal Maliyet Yaklam Kr maksimizasyonu marjinal gelir, marjinal maliyet erileriyle de ifade edilebilir. Buna gre firmann en son rettii maldan elde ettii gelir olan marjinal gelir, en son rettii maln maliyeti olan marjinal maliyetten bykse (MR > MC), firma retim yapmaya devam eder. nk marjinal kr pozitiftir. Firma en son rettii maldan elde ettii gelir, en son rettii ma-
ln maliyetine eit olduu noktada retimini durdurur. Yani MR = MC koulu salandnda firma krn maksimize eden retim dzeyini gerekletirmitir. MR = MC iken marjinal kr sfrdr. Bu noktadan sonra retime devam edilirse MR < MC olaca iin ya da marjinal kr negatif olaca iin firma retimini MR = MC eitliine geri eker. Bu durumu marjinal kr, marjinal gelir ve marjinal maliyet arasndaki ilikiyi ifade eden rakamlar yardmyla gstermek mmkndr. 1. retim 72 birimken MR = 12 MC = 9
MP = MR MC MP = 12 9 MP = 3
MR > MC ya da MP pozitif olduu iin retime devam edilir. 2. retim 73 birime karlrsa MR = 12 MC = 12
} }
MP = MR MC MP = 12 12 MP = 0
MR = MC ya da MP = 0 iken, kr maksimizasyonu koulu salanr. retim daha fazla arttrlmaz. 3. retim 74 birime karlrsa MR = 12 MC = 16 MP = MR MC MP = 12 16 MP = 4 Bu noktada retim yaplmaz. Yaplrsa son retilen maldan 3 birim zarar edilir. Dolaysyla retim MR = MC ya da MP = 0 noktasna kadar drlr. Ar kr, normal kr ya da zarar noktalar tespit edilirken marjinal gelir (MR) ve marjinal maliyete (MC) baklmaz. MR = MC kr en oklatran retim dzeyini gsterir. Yani en son retilen maldan kr edilmedii noktaya kadar retimin devam edecei mantna dayal olarak retime devam edilir. Ortalama kr, normal kr ve zarar durumunu tespit etmek iin toplam ve ortalama ile ifade edilen maliyet ve gelir erilerine bakmak gerekir.
Kr Durumu 1. Ar kr durumu 2. Normal kr durumu 3. Zarar durumu
Toplam Gelir ve Maliyet Erileri TR > TC TR = TC TR < TC
O rtalama Gelir ve Maliyet Erileri AR > AC AR = AC AR < AC
Bu noktada deinilmesi gereken bir dier husus, ortalama kr kavramdr. Ortalama kr, ortalama gelir ile ortalama maliyet arasndaki farka eittir. AP = AR AC Marjinal gelir marjinal maliyet yaklamna gre firmann kr maksimizasyonunu salad retim dzeyi MR = MCnin saland noktada oluur. Ancak MR = MC eitlii, MCnin negatif eimli ve pozitif eimli olduu iki durumda salanabilir. ekilde bu durumu grmek mmkndr.
P MC A B
P0
MR = AR = D
Q0
Q1
ekilde grld gibi MR = MC eitlii hem A noktasnda hem de B noktasnda salanmaktadr. Ancak A noktasndan sonra firma retime devam ettiinde marjinal maliyetlerinde nce azalma, sonra artma olacak; fakat B noktasna kadar marjinal maliyet, marjinal gelirden kk olacaktr. Bu nedenle de A noktasnda retim durdurulmaz. Dolaysyla A noktas kr maksimizasyonunu salayan retim dzeyi olamaz. B noktasnda da MR = MC eitlii salanmtr. Bu noktadan sonra firma retime devam ederse MC > MR olaca iin retime devam etmez. Dolaysyla: Kr masimizasyonunun birinci sra koulu, marjinal gelirin marjinal maliyete eit olmasdr. Birinci sra koulu tam rekabet piyasasnda P=AR=MR ilikisinden dolay fiyatn marjinal maliyete eit olmas (P = MC) veya ortalama gelirin marjinal maliyete eit olmas (AR = MC) eklinde de ifade edilebilir.
Birinci sra koulu
P=AR=MR
MR = MC AR = MC P = MC
Kr maksimizasyonunun ikinci sra koulu ise marjinal maliyetin artyor (pozitif eimli) olmasdr. Yani kr maksimizasyonun saland retim dzeyinde hem MR = MC salanmal hem de marjinal maliyet artyor olmaldr. Kr maksimizasyonunun saland MR = MC noktasnda tam rekabeti firma ksa dnemde ar kr, normal kr veya zarar durumlarndan biriyle karlalabilir. Ancak tam rekabeti firma uzun dnemde sadece normal kr edecektir. Daha aklayc olmas asndan MR = MC yaklamna gre kr maksimizasyonu ar kr, normal kr ve zarar durumlar iin ayr ayr incelenecektir. 8.4.2.1. MR = MC Yaklamna Gre Ar Kr Durumu
P
Ar kr
MC A C
Tam kapasite
AC D = MR = AR
(10) P0 (8) PC
Ar kapasite
Q0 (20)
Firma MR = MC eitliinin saland A noktasnda dengededir. A noktasnda retim dzeyi Q0, maln sat fiyat P0dr. Q0 kadar mal retilirken ortalama maliyet B noktasnn temsil ettii PCye eittir. Dolaysyla firma satt her maldan P0 PC kadar ar kr elde etmektedir. Buna gre; P = AR > AC olduu iin ar kr vardr. Firmann toplam kr P0ABPC alanna eittir. Firmann toplam geliri OP0AQ0 alanna eittir. Firma kr maksimizasyonun saland noktada ar kapasite ile almaktadr. Zira B noktas ortalama maliyetlerin en dk olduu tam kapasite retim dzeyinin (C noktas) sandadr. Firma ar kr ile alrken ortalama maliyet erisi pozitif eimlidir.
Tam rekabeti firma iin olaan durum
P = AR = MR = MC > AC
Kr maksimizasyonu koulu Ar kr koulu (P = AR > AC)
Tam rekabet piyasasnda P = AR = MR ilikisi olduu iin denge yle ifade edilebilir.
P=AR=MR P=AR MR = MC AR = MC P = MC
Tam rekabet piyasasnda P = AR olduu iin ar kr durumu yle ifade edilebilir:

AR > AC P > AC
Buna gre firmann gelir, maliyet ve kr durumu u ekilde ortaya konabilir: TR = P x Q TC = AC x Q TP = TR TC AP = AR AC TR = 10 x 20 = 200 8 x 20 = 160
TC =
TP = 200 160 = 40 AP = 10 8 = 2
8.4.2.2. MR = MC Yaklamna Gre Normal Kr Durumu

P MC (10) P0 A
Tam kapasite
AC
D = MR = AR
Q0 (20)
P = AR = MR = MC = AC
ekilde kr maksimizasyonu MR = MCnin saland A noktasnda olumutur. Buna gre; retim dzeyi Q0dr. Toplam gelir alan OP0AQ0dr. Toplam maliyet alan OP0AQ0dr. Toplam gelir (TR) alan, toplam maliyet (TC) alanna eit olduu iin (TR=TC veya AR=AC) normal kr sz konusudur. Yani iktisadi kr sfrdr. Firma tam kapasite ile retim yapmaktadr. Firma normal kr durumunda tam kapasite ile alt iin ortalama maliyet erisinin eimi sfrdr.
P=AR=AC olduu iin normal kr sz konusudur.

Tam rekabeti firma iin olaan durum Kr maksimizasyonu koulu
P = AR = MR = MC = AC
Normal kr koulu
(P = AR = AC)
TC =
TP = 200 200 = 0 AP = 10 10 = 0
8.4.2.3. MR = MC Yaklamna Gre Zarar Durumu

P
Zarar alan Atl kapasite MC
(15) PC (10) P0
C B A
AC
Tam kapasite D=AR=MR
Q0 (20)
P = AR = MR = MC < AC
ekilde kr maksimizasyonu MR = MCnin saland A noktasnda olumutur. Buna gre: Firmann retim dzeyi Q0dr. Firmann Q0 kadar retim yaparken ortalama maliyeti C noktasna tekabl eden PCdir. Firma P0 fiyatna satt mal, PCye rettii iin satlan mal bana P0PC kadar zarar etmektedir. Firmann TR alan OP0AQ0 alanna eittir. Firmann TC alan OPCCQ0dr. TC > TR olduu iin firma, P0PCCA alan kadar zarar etmektedir. Firma zarar ederken atl kapasite (C noktas) ile almaktadr. Firma zarar koullarnda alrken, ortalama maliyet erisi negatif eimlidir.
Kr maksimizasyonu koulu Tam rekabeti firma iin olaan durum
P = AR = MR = MC < AC
Zarar koulu
TC =
TP = 200 300 = 100 AP = 10 15 = 5
8.6. Tam Rekabeti Firmann Ksa Dnem Arz Erisi Sabit maliyetler firmann retim yapsa da yapmasa da katlanaca maliyetlerdir. Dolaysyla firma deiken maliyetlerini karlayabildii srece retime devam edecektir. Yani firmann fiyat ortalama deiken maliyetten byk olduu srece retime devam edecektir. Fiyat ortalama deiken maliyete eitken (P = AVC) firma retim yapsa da yapmasa da sabit maliyetler kadar zarar edecektir. te firmann retim yapsa da yapmasa da ayn maliyetlere katland P = AVC durumu, firma iin kapanma noktasdr. Dolaysyla fiyatn ortalama deiken maliyetten byk olduu noktalarda firma deiken maliyetlerin yansra bir miktarda sabit maliyeti karlayabildii iin retim yapacaktr. Bu sebeple, marjinal maliyet erisinin ortalama deiken maliyetin minumum noktasnn stnde kalan ksm, tam rekabeti firmann ksa dnem arz erisidir.
P
i et a b ka s isi MC AC Re n K Er m an rz a AVC T rm A Fi em n D
P0 0
A Q0
MR = AR = D Q
8.7. Tam Rekabet Piyasasnda Uzun Dnem Firma Dengesi Ksa dnemde firma ar kr, normal kr ve zarar durumlarndan birinde alyor olabilir. Ancak uzun dnemde, sadece normal kr elde eder. Bu sre u ekilde iler: Firmann ksa dnemde ar kr ile altn varsayalm (P=AR=MR=MC > AC). Ar kr, dier firmalarn piyasaya girmesine ve retimini arttrmasna neden olur. Artan retim
ise arz erisinin saa kaymasna, fiyatlarn dmesine ve ar krn ortadan kalkmasna yol aar. Fiyatlarn dmesiyle firma uzun dnemde normal kr (P=AR=MR=MC=AC) elde eder. Firmann ksa dnemde zarar ettiini varsayalm. Zarar (P=AR=MR=MC<AC) baz firmalarn piyasadan ekilmesine yol aar. Dolaysyla retim azalr, arz erisi sola kayar ve fiyat ykselir. Fiyatn ykselmesiyle birlikte zarar ortadan kalkar ve normal kr elde edilir (P=AR=MR=MC=AC). Normal kr piyasadaki mevcut firmalarn retimini devam ettirmeye yetecek kadar yksek, dier firmalarn piyasaya girmesini cezbetmeyecek kadar dk bir kr dzeyidir. Ksa dnemde ar krdan normal kra gei srecini ekil yardmyla aklamak mmkndr.
P S0 P0 P1 A P MC S1 P0 PC P1 D1 0 Q0 Q1 Qton C Q1 Q 0 A B AC
D=AR=MR D1=AR1=MR1
Q1kg
Balangta piyasa dengesi A noktasnda olumutur. A noktasnda piyasa fiyat P0, piyasa retim dzeyi Q0dr (soldaki ekil). Firma, P0 fiyatndan diledii kadar mal satabilir. Bu nedenle de firmann talep erisi yatay eksene paraleldir ve ortalama gelir, marjinal gelir ve fiyata eittir. Firma, krn MR=MC eitliinin saland A noktasnda maksimize etmekte ve Q0 kadar retim yapmaktadr (sadaki ekil). Bu durumda firma ar kapasite ile alp (B noktas) taral alan kadar ar kr elde etmektedir. Ar krn varl piyasaya yeni firmalarn girmesine neden olacaktr. Piyasaya yeni firma girileriyle birlikte piyasa arz erisi S1 eklinde saa doru kayacak ve denge fiyat P1e derken piyasa retim dzeyi artacaktr. Firma iin artk yeni fiyat dzeyi P1dir. Bu yzdende firmann denge retim dzeyi yeni MR erisi ile MCnin kesitii C noktasnda oluacaktr. C noktasnda MR=MC eitlii salanmken AR=AC olduu iin firma normal kr elde etmektedir. Kr maksimizasyon koulu P = AR = MR = MC = AC C noktas ACnin minimum olduu dzeye tekabl ettii iin firma uzun dnemde tam kapasite ile alr duruma gelmitir. Dolaysyla firma ksa dnemde ar kr durumunda ar kapasite ile retim yaparken uzun dnemde normal kr elde etmekte ve tam kapasiteyle almaktadr.
Tam Rekabet Piyasas in Ksa ve Uzun Dnem Durumlarnn Karlatrlmas

Dnem Kr Durumu Ar kr P=AR>AC Ksa Dnem Zarar P=AR<AC Normal kr P=AR=AC Uzun Dnem Sadece normal kr P=AR=AC Kapasite Durumu Ar kapasite Eksik kapasite Tam kapasite Minimum etkin lek Ortalama Maliyet Erisinin Eimi Pozitif (artan) eimli Negatif (azalan) eimli Sfr eimli Sfr eimli
SONU Tam rekabet piyasas ideal bir piyasa trdr. Tam rekabet piyasasnda firmalar, ksa dnemde ar kar, normal kar veya zarar edebilirler. Ancak uzun dnemde sadece normal kar elde edilir. Bu piyasada retilen mal homojen olduu iin reklam gibi kaynak israf sz konusu olmayacaktr.
1.
Aadakilerden hangisi tam rekabet piyasasnn koullarndan biri deildir? A) Homojen mal B) Kk lekli ok sayda firma dolam C) Byk lekli az sayda firma D) retim faktrlerinin serbest dolam E) Tam bilgi sahibi olma
2. Tam rekabet piyasasnda firmann toplam gelirinin dorusal izilmesinin nedeni aadakilerden hangisidir? A) Ortalama deiken maliyetlerin srekli azalmas B) Sabit maliyetlerin deimemesi C) Ortalama gelirin marjinal gelirden byk olmas D) retim miktarnn artmas E) Maln fiyatnn sabit olmas 3. Aadakilerden hangisi tam rekabeti bir firmann marjinal geliri hakknda doru bir ifade deildir? A) Maln fiyatna eittir B) Maln talebine eittir C) Yatay eksene paralel bir dorudur D) Sfr olduu noktada toplam hasla maksimum olur E) Ortalama haslaya eittir
4.
Aadaki seeneklerin hangisinde tam rekabet piyasasnda faaliyet gsteren bir firma iin ar kr durumu sz konusudur? A) Marjinal haslann ortalama haslaya eit olmas B) Toplam hasla erisinin eiminin 1 olmas C) Toplam hasla erisinin eiminin pozitif olmas
D) Talebin arzdan fazla olmas E) Piyasa fiyatnn ortalama maliyetten fazla olmas
5. Tam rekabet piyasasnda faaliyet gsteren bir firmann ksa dnem arz erisi iin aadakilerden hangisi dorudur? A) Ortalama maliyetin, marjinal maliyetin stnde kalan ksmdr B) Ortalama maliyetin minimum noktasndan balayan ve srekli artan marjinal maliyet erisini ifade eder C) Baa ba noktasnn stnde kalan marjinal maliyet erisinin artan ksmdr D) Firma kapanma noktasnn stnde kalan marjinal maliyetin artan ksmdr E) Ksa dnemde tam rekabet piyasasnda arz erisi yoktur
YANITLAR: 1-C, 2-E, 3-D, 4-E, 5-D
9. HAFTA
ZET Dokuzuncu hafta, eksik rekabet piyasalar ele alnacaktr. Bu balamda ncelikle monopol (tekel) piyasas ele alnacaktr. Tekel piyasasnn yaps ve zellikleri ele alndktan sonra, tekelci firma iin ortalama gelir, marjinal gelir, toplam gelir erileri tretilecektir. Tretilen gelir erileri ile daha nce tretilen maliyet erileri yardmyla tekelci firma iin denge analizi yaplacaktr. Monopolc firmann, maln farkl piyasalarda farkl fiyatlardan satmas eklinde nitelendirilen fiyat farkllatrmas konusu ele alndktan sonra tam rekabeti firma ile monopolc firma karlatrlarak blm sonlandrlacaktr.
DOKUZUNCU BLM
MONOPOL PYASASI
Monopol piyasas, tek satcnn ok sayda alcyla kar karya olduu piyasa trdr. Monopolcnn rettii maln yakn ikamesi yoktur. Monopoln temel zellikleri u ekilde sralanabilir: Tek satc, ok sayda alcyla kar karyadr. Piyasaya giri engellenmitir. Monopolc rettii maln ya fiyatn ya da sat miktarn belirler. kisini birden belirleyemez. Monopolc kaynak dalmnda ve gelir dalmnda adaletsizlie yol aar. Monopolc tketici rantn ele geirmek iin fiyat farkllamasna gidebilir.
9.1. Monopol Meydana Getiren Nedenler Monopol, yasal, ekonomik ve fiili nedenlerden dolay ortaya kabilir. Bunlar aadaki ekilde ifade edilebilir. a) Yasal Nedenler: Pazar imtiyaz, rnn patent hakk ve bir maln tek satcs olma hakknn yasa yoluyla bir firmaya verilmesi durumunda oluan monopoldr. b) Ekonomik Nedenler: Doal tekel durumu, firmann yerleim stnl, hammedde kaynaklarnn sadece bir firmann elinde bulunmas gibi nedenlerden dolay piyasa baka firmalarn girmesinin mmkn olmad durumda ortaya kar. Bu erevede ele alnan doal tekel u ekilde ifade edilebilir: Doal tekel, retim leinin sadece tek bir firmann retim yapmasna imkan tand veya bir firmann lek ekonomisinden dolay dier firmalardan daha dk maliyetle retim yapmas sonucu mal daha dk fiyata arz etmesi ile ortaya kar. Doal monopol temelde u koullar belirler: lek ekonomileri Patent, imtiyaz ve lisans uygulamas Know - How sahibi olma
Doal kaynaklar tekelinde bulundurma c) Fiili Nedenler: Kartel ve Trst gibi birlemeler yoluyla da monopol ortaya kabilir. Kartel, byk lekli firmalarn pazar, fiyat, blge paylam gibi konularda ibirlii yapmalar anlamna gelir. Amalar ortak kr maksimize etmektir. Trst ise firmalarn tek bir firmaym gibi davranmasnn tesinde birlemelerini ifade etmektedir. 9.2. Monopolcnn Talep, Toplam Gelir, O rtalama Gelir ve Marjinal Gelir Erilerinin Belirlenii Tam rekabeti bir firmann talep erisi, piyasa talep erisinden farkldr. Piyasa talep erisi negatif eimli iken, tam rekabeti firmann talep erisi yatay eksene paraleldir.
P P
P0 D 0 Tam Rekabeti Piyasa Talep Erisi
P=AR=MR Q Tam Rekabeti Firmann Talep Erisi
Monopol piyasasnda ise tek bir satc vardr. Yani tek firma vardr. Bu durumda tek firmann kar karya olduu talep erisi, piyasa talep erisinin kendisidir. Zira monopolc firma tm piyasann talebini karlar. Bu nedenle de monopolcnn firma talep erisi ile piyasa talep erisi ayndr.
P
D 0
Monopolc Firmann Talep Erisi
a) Monopolcnn Toplam Gelir Erisi Toplam gelir, maln fiyat ile sat miktarnn arplmas suretiyle elde edilir (TR = P x Q). Monopolcnn toplam gelir erisi, tam rekabeti firmann toplam gelir erisinden farkldr. nk monopolc firma negatif eimli bir talep erisiyle kar karyadr. Monopolc daha ok satmak istiyorsa, maln fiyatn drmek zorundadr. Tam rekabeti firmann firma talep erisi ise yatay eksene paraleldir. Piyasada oluan fiyattan diledii kadar mal satabilir. Yani monopolc gibi daha ok satmak iin fiyat drmek zorunda deildir. Bu nedenle de monopol-
cnn toplam gelir erisi an erisi biimindeyken, tam rekabeti firmann toplam gelir erisi orjinden kan pozitif eimli bir dorudur. Bu durumu deiik fiyat dzeyleri iin monopolcnn sat miktarn gsteren bir rnekle aklamak mmkndr. P 100 80 50
TR 4800 4000 3500 0 A B C TR 40 60 70 Q
Q 40 60 70
TR 4000 4800 3500
ekilde grld gibi monopolc firma maln fiyatn srekli drerek toplam gelirini arttramamaktadr. Talep esnekliinin bire eit olduu noktaya kadar maln fiyatn derek toplam haslasn arttrabilir (ekilde B noktasna kadar). Ancak talep esnekliinin bire eit olduu noktadan sonra (ekilde B noktasndan sonra) monopolc firma fiyatlar drme yoluna giderse toplam gelirinde azalma olur. Toplam gelir erisinin B noktasndan sonraki ksm bu durumu ak biimde gstermektedir.
TR TR TR
TR 0 Q
Tam Rekabeti Firmann Toplam Gelir Erisi
Q
Monopolc Firmann Toplam Gelir Erisi
b) Monopolc Firmann Ortalama Gelir Erisi Ortalama gelir, birim bana den geliri ifade etmektedir. Toplam gelirin retim miktarna blnmesi suretiyle elde edilir. TR AR = Q Yukardaki rnek iin ortalama gelir rakamlar hesaplanarak dikey eksende ortalama gelirin, yatay eksende miktarn bulunduu bir diyagramdan ortalama gelir erisi elde edilebilir.
TR1 4000 AR1 = = = 100 = P 40 Q1 4800 TR2 AR2 = = = 80 = P 60 Q2
3500 TR3 AR3 = = = 50 = P 70 Q3

AR 100 80 50 0 A B C AR=D 40 60 70 Q
Dikey eksende grld gibi ortalama gelir, maln fiyatna eittir.
/ TR PxQ AR = = = P / Q Q Fiyat dtke talep edilen miktar artmaktadr. Bu nedenle ortalama gelir erisi ayn zamanda firma talep erisini vermektedir. NOT: Monopolcnn ortalama gelir erisi, tpk tam rekabeti firmann ortalama gelir erisi gibi talebe eittir. Ancak tam rekabeti firmann ortalama gelir ve talep erisi yatay eksene paralelken, monopolc firmann ortalama gelir ve talep erisi negatif eimlidir.
P P
D=AR=MR D=AR 0 Q Monopolc Firmann Ortalama Gelir ve Talep Erileri 0 Q Tam Rekabeti Firmann Ortalama Gelir ve Talep Erileri
c) Monopolc Firmann Marjinal Gelir Erisi Marjinal gelir bir maln sat miktar bir birim arttrldnda toplam gelirde meydana gelen deiiklii ifade eder. Yani satlan son birim maldan elde edilen gelirdir. DTR MR = DQ Marjinal gelir erisi ortalama gelir erisine yn verir. Yani ortalama gelirin azalmasnn nedeni marjinal gelirin ondan daha hzl azalmasdr. 4 birim mal satndan elde edilen toplam gelirin 300, ortalama gelirin 75 olduunu varsayalm. Bu noktada marjinal gelir (5. birim maln geliri) artarsa ortalama gelir artar, azalrsa azalr. yleki 5. birimin geliri 50 olursa (MR < AR) ortalama gelir 75den 70ye der. Tersine 5. birimin geliri 150 olursa (MR > AR) ortalama gelir 75den 90a kar. Dolaysyla ortalamann azalabilmesi iin marjinal gelirin daha hzl azalmas gerekir. Bu nedenle de marjinal gelir erisi, ortalama gelir erisinin solundadr. Yani marjinal gelir, ortalama gelire gre daha hzl azalr.
P
D=AR 0 1/2 MR 1/2
Monopolc firmann ortalama geliri ve talebi birbirine eit; ancak marjinal gelirden byktr. Monopolc firmann marjinal haslatnn fiyattan ve ortalama gelirden dk olmasnn nedeni, maln daha ok satmak isteyen monopolcnn fiyat drmek zorunda olmasdr. nk monopolcnn kar karya olduu talep erisi negatif eimlidir. Hem ortalama gelir ve talep hem de marjinal gelir negatif eimlidir. Marjinal gelir erisinin eimi, ortalama gelir ve talep erisinin eiminin iki katdr. Dier bir ifadeyle, ortalama gelir erisinin eimi, marjinal gelir erisinin eiminin yarsna eittir. MR = 100 2Q AR = P = 100 Q ya da AR = P = 100 Q
MR = 100 2Q ekilde OD aral 1 olarak ifade edilirse marjinal gelir, OD araln tam ortasndan keser. Yani: OMR = MRD Monopolc firma iin marjinal gelir u ekilde hesaplanabilir. 1 MR = P . 1 |e|
]
P
D, MR, AR, TR TR
D=MR=AR Q
TR D=AR Q
Tam Rekabeti Firmaya Ait Talep ve Gelir Erileri
MR
Monopolc Firmaya Ait Talep ve Gelir Erileri
9.3. Monopolc Firmann Hasla Maksimizasyonu Hasla maksimizasyonu ile kr maksimizasyonu ayn eyler deildir. Kr maksimizasyonu iki ekilde ifade edilebilir: Toplam gelir ile TC arasndaki farkn enoklamas durumu MRnin MCye eit olmas durumu Hasla maksimizasyonu ise toplam gelirin enoklatrlmasdr. Bu durum ise tam rekabeti firma ile monopolc firmann hasla maksimizasyonunun farkl olmasna yol aacaktr.
TR TR TR A
TR Q Q
Tam Rekabeti Firmann Toplam Gelir Erisi
Q1
Monopolc Firmann Toplam Gelir Erisi
Tam rekabeti firmann toplam gelir erisi orijinden kan pozitif eimli bir dorudur. Yani firma retim dzeyini sonsuza doru arttrdka toplam hasla da artacaktr. Dolaysyla retimin artmas toplam gelirin artmasna neden olacaktr. Zira tam rekabeti firma, TR=PxQ eitliinde maln fiyat veri olduu iin fiyat deitiremez. Fiyat sabitken, miktar arttka toplam gelir artar.
Monopolc firmann toplam hasla erisi ise an erisi biimindedir. Monopolc, TR=PxQ eitliinde fiyat drerek (P), sat miktarn (Q) arttrabilir. Maln fiyatnda meydana gelen dme sat miktarn arttrmasna ramen toplam gelir zerindeki etki talebin fiyat esnekliine baldr. Yani fiyattaki dmeye (P), miktarn art ynnde ne lde bir tepki (Q) verecei nemlidir. Dolaysyla retim miktarn arttrdka toplam haslann srekli artmas mmkn deildir. ekilde de grld gibi retim dzeyi Q1e kana kadar toplam hasla artmakta, Q1i getikten sonra toplam hasla azalmaktadr. Yani A noktasnda monopolc firmann toplam haslas maksimize olmutur. Monopolc firmann hasla maksimizasyonu iin iki koul sz konusudur: Talebin fiyat esnekliinin 1e eit olmas Marjinal gelirin sfr olmas Bu iki durumu ekil yardmyla grmek mmkndr.
TR TR1 TR2 TR0 MR>0 eD>1 MR=0 eD=1 C B TR Q e>1 ise MR>0, TR artmaktadr. TR maksimum MR=sfr e=1 e<1 Q0 Q1 Q2 MR D=AR Q MR<0 TR, azalyor.
MR<0 eD<1
0 P e= P0 P1 P2 0
e=0
MR>0 ise TR artar. eD>1
MR=0 ise TR = maksimum eD=1
MR<0 TR azalr. eD<1
Monopolc firma maln fiyatn drerek haslasn belli bir noktaya kadar arttrabilir. Maln fiyat P0 iken esneklik birden byktr ve toplam hasla TR0a eittir. Monopolc maln fiyatn esnekliin bire eit olduu P1e kadar drdnde toplam hasla TR1 gibi maksimum dzeye ulamaktadr. Bu noktadan sonra monopolc firma maln fiyatn drrse toplam hasla azalacaktr. ekilden de grld gibi maln fiyatnn P1den P2ye drlmesi durumunda toplam hasla TR1den TR2ye dmtr. ekilden yaplacak karmlar unlardr: Esneklik birden bykken,
marjinal gelir sfrdan byktr, toplam gelir pozitif eimlidir, marjinal gelir pozitif deer almasna ramen negatif eimlidir, ortalama gelir ve talep neatif eimlidir, ortalama gelir ve talep deerleri pozitiftir. Esneklik bire eitken, marjinal gelir sfra eittir, toplam gelir maksimumdur, ortalama gelir ve talep erileri negatif eimlidir, ortalama gelir ve talep deerleri pozitiftir. Esnekliin bire eit olduu durumda marjinal gelirin sfr olmas hali Amarrosa-Robbinson formlyle gsterilebilir. 1 MR = P . [1 ] e = 1 ise |e| 1 MR = P . [1 ] 1
MR = P . ( 0 ) MR = 0 Esnekliin birden kk olduu durumda, marjinal gelir de sfrdan kktr, toplam gelir azalmaktadr, marjinal gelir negatif eimlidir, ortalama gelir ve talep erileri negatif eimlidir. Toplam gelirin negatif eimli olduu, esnekliin birden kk olduu, marjinal gelirin sfrdan kk olduu blgede monopolc firma retim yapmaz. Monopolc firma hasla maksimizasyonunu amalyorsa, esnekliin bire eit olduu ya da marjinal gelirin sfra eit olduu noktada retim yapar. Bu durumun daha iyi anlalmas asndan esneklik ile toplam hasla arasndaki ilikiyi ele alan tablo incelenebilir.
Firma maln retimini srekli olarak arttrrsa, maln fiyatnda dme meydana gelir. Maln fiyat dtnde E = 1 ise toplam haslat deimez. E < 1 ise toplam haslat azalr. E > 1 ise toplam haslat artar. E = 0 ise toplam haslat azalr.
Firma maln retimini srekli olarak azaltrsa, maln fiyatnda ykselme meydana gelir. Maln fiyat ykseldiinde E = 1 ise toplam haslat deimez. E < 1 ise toplam haslat artar. E > 1 ise toplam haslat azalr. E = 0 ise toplam haslat artar.
Monopolc firmann retim yapmay tercih ettii blgede, eD 1 veya MR 0 olacaktr. 9.4. Lerner Endeksi Monopolc, maln fiyatn ya da sat miktarn belirleyebilir. Monopolcnn maln fiyatn belirleyebilme gc monopol gc olarak adlandrlr. Monopol gc Lerner Endeksi ile hesaplanr. P MC Lerner Endeksi = P Buna gre monopolcnn maln fiyatn marjinal maliyetin stnde belirleyebilme gc arttka monopol gc artmaktadr. Bu durum talebin fiyat esneklii ile de ilgilidir. Talebin fiyat esnekliinin sonsuz olduu tam rekabet durumunda firma fiyatta kk bir deiiklie gittiinde sat miktar sfra der. Bu yzden fiyat, marjinal maliyetin zerinde belirleyemeyecei iin monopol gc sfr olur. Talep esneklii azaldka firma fiyat alc konumdan, fiyat belirleyici konuma geer. Talep esneklii azaldka firmann maln fiyatn marjinal maliyetin stnde belirleyebilme gc artt iin monopol gc artar. 9.5. Monopolc Firmann Dengesi Monopolc firma iinde denge, tam rekabeti firma iin olduu gibi TRTC yaklam ve MRMC yaklam erevesinde ele alnabilir. 9.5.1. TR TC Yaklamna Gre Monopolc Firmann Dengesi Bu yaklama gre toplam kr enoklatran ya da toplam gelir ile toplam maliyet arasndaki farkn en fazla olduu retim seviyesinde firma dengeye gelmektedir. Buna gre toplam kr u ekilde ifade edilir: TP = TR TC Bu yaklama gre denge, toplam gelir, toplam maliyet ve toplam kr erileriyle gsterilebilir.
TC TP, TR, TC
Ar kr
TR = MR Q F B
TC>TR AC>AR Zarar TR
TR<TC AR<AC
Zarar
E G
TC = MC Q TP = MP Q
Q0
Q2
Q1 TP
ekilde A noktasna kadar TC > TR olduu iin zarar sz konusudur. A ve B noktalarnda TR = TC olduu iin normal kr sz konusudur. Ayn zamanda AR = ACdir. A ve B noktas TR = TC olduu iin ayn zamanda baaba noktasdr. A-B aralnda toplam gelir, toplam maliyetten byktr. Dolaysyla bu alanda ar kr vardr. Firma, krn maksimize etmek iin toplam gelirin toplam maliyeti en fazla at yerde, yani geometrik olarak TR ile TC arasndaki farkn en byk olduu yerde retimini gerekletirecektir. TR TC farknn en yksek olduu yeri bulmak iin toplam maliyet erisine (TC) bir teet izilir. izilen teet ayn zamanda toplam gelir (TR) erisine paralel olmaldr. ekilde E F aral TR TC farknn en fazla olduu yerdir. Dolaysyla firma Q2 kadarlk retim yaparak krn maksimize eder. Firmann krn maksimize ettii yerde toplam gelir erisinin eimi (ki bu marjinal gelirdir) toplam maliyet erisinin eimine (ki bu marjinal maliyettir) eittir. Zira E noktasndaki teetin eimi TCnin eimine eittir. F noktasda E noktasna paralel olan bir doru olduuna gre E ve F noktalarnda toplam gelir ve toplam maliyet erilerinin eimi eittir. TRnin eimi MRyi, TCnin eimi MCyi verdiine gre kr maksimizasyonunun saland yerde MR = MCdir. Toplam kr erisi, nce pozitif sonra negatif eimlidir. Kr maksimizasyonunun saland retim dzeyinde, toplam kr erisinin eimi sfr-
dr. Zira toplam kr erisine izilen teetin yatay eksene paralel olduu grlmektedir (ekilde G noktas). TP erisi, A baaba noktasna kadar pozitif eimlidir, ancak negatif deerler almaktadr. TP erisi ar kr blgesinde nce pozitif sonra negatif eimlidir. Fakat bu blgede pozitif deerlere sahiptir. B ile gsterilen baaba noktasndan sonra retime devam edilirse TCnin eimi TRnin eiminden byk olur. Dolaysyla zarar blgesidir. Zarar blgesinde toplam kr erisi negatif eimli ve negatif deerler almaktadr. 9.5.2. MR MC Yaklamna Gre Monopolc Firmann Dengesi Kr maksimizasyonu koulu daha nce de ifade edildii zere MR = MC noktasnda da salanmaktadr. Monopolc firmann dengesi ekil yardmyla gsterilebilir.
P
Ar kr Tam MC kapasite
P0 PC
B C A G
Eksik kapasite
AC D=AR Q MR
Q0
MR = MC koulunun saland A noktasndan yatay eksene alnan izdm denge retim dzeyi olan Q0 gstermektedir. A noktasndan AR erisine alnan izdm (B noktas) dikey eksene yanstldnda denge fiyat dzeyi olan P0 bulunur. Kr maksimizasyonu koulunun saland denge retim dzeyinden ortalama maliyet erisine alnan izdm ise (C noktas) ortalama maliyet olan Pcyi gsterir. Buna gre firma A noktasnda Q0 kadar mal retip, bunu P0 fiyatndan satarak OP0BQ0 alan kadar toplam gelir elde etmektedir. OPCCQ0 alan kadar toplam maliyete katlanmaktadr. P0BCPC taral olan kadar ar kr elde etmektedir. Firma, ar kr ettii bu durumda eksik kapasite (C noktas) ile almaktadr. Zira firma retim dzeyini tam kapasite dzeyi olan G noktasna kadar arttrrsa maliyetlerini drebilir. Tam rekabet piyasasnda firmann ksa dnemde ar kr elde etmesi durumunda piyasaya yeni firma girileri olmaktadr. Yeni firma girileri maln arznn artmasna, fiyatnn dmesine ve ar krn ortadan kalkmasna neden olur. Yani tam rekabet piyasasnda uzun dnemde normal kr elde edilir.
Benzer durum monopolc firma iin sz konusu deildir. Monopol piyasasnda ar kr durumunda piyasaya yeni firma girii olmayacaktr. Zira monopol piyasasnda piyasaya giri engellenmitir. Bu nedenle de ksa dnemde ar kr elde eden monopolc firma, uzun dnemde de ar kr elde edecektir. 9.6. Monopolde Fiyat Fa rkllatrmas Monopolc, bir maln tek satcs olduundan krn maksimize etmek iin farkl piyasalarda mal farkl fiyatlardan satabilir. Buna fiyat farkllatrmas denir. Monopolcnn fiyat farkllamas yapabilmesi iin baz koullar vardr: Mal grnte farkllatrlmaldr. Piyasalar blnebilir olmaldr. Ayrca blnebilen piyasalar arasnda gei mmkn olmamaldr. rnein bir futbol man izlemek iin kale arkas bileti satn alan izleyicinin, kapal tribne gemesi mmkn olmamaldr. Blnebilen piyasalar iin talebin fiyat esneklii farkl olmaldr. rnein bir futbol stad; loca, kapal, maraton ve kale arkas eklinde blmlere ayrlmaktadr. Bu ayrm yaplrken talebin fiyat esneklii dikkate alnmaktadr. Buna gre talebin fiyat esneklii yksek gelir grubunun futbol izledii loca iin en dk, dk gelir grubunun futbol izledii kale arkas iin en yksektir. Fiyat farkllamas yapmak iin katlanlan marjinal maliyet, fiyat farkllatrmas sonucunda elde edilen getiriden byk olmamaldr. eit fiyat farkllamas sz konusudur: a) Birinci Derece Fiyat Fa rkllamas: Tam fiyat farkllamas da denir. Monopolc, tketici rantnn tmn alr. Monopolc, fiyat farkllatrmasn yaparken tketicilerin satn alma glerini ve tercihlerini gz nnde bulundurarak farkl fiyat uygulamasna gitmektedir. Yani monopolc, herbir alcnn katlanabilecei en yksek fiyattan mal satar. Bu duruma rencilerin hepsini ve ailelerini yakndan tanyan matematik retmeni rnek verilebilir. Buna gre retmen zel ders almak isteyen herbir rencinin verebilecei en yksek ders cretini talep edecektir. Monopolc tam fiyat farkllamas (birinci derece fiyat farkllamas) yaparken tketicilerin satn alma glerini ve tercihlerini gz nnde bulundurarak farkl fiyat uygulamasna gitmektedir. Bu nedenle de monopolc, tam fiyat farkllatrmas yaptnda tketici rantnn tmn ele geirir. Ayrca retim, tam rekabet retimine eit olduu iin monopolcnn dara kayb olmamaktadr. nk monopolc retim dzeyini drmemekte; sadece her tketicinin demeye raz olduu en yksek fiyattan mal satmaktadr. Bu durumda;
Monopolcnn refah maksimum olur. Monopolcnn dara kayb (refah kayb) olmaz. Monopolc tketici rantnn tmn alr. b) kinci Derece Fiyat Fa rkllamas: Miktarlar aras farkllama da denir. Monopolc, tketici rantnn bir ksmn alamaz. Elektirik, su, telefon gibi devlet monopollerinde rnn kullanm miktarna (belirli bir ton ya da k/w saatten sonra farkl fiyat uygulanmas) veya kullanm alanlarna gre ev ve iyeri ayrm yaplarak farkl fiyat uygulanmas bu duruma rnek gsterilebilir. c) nc Derece Fiyat Fa rklamas: Baz monopolclerin retimine farkl talep esnekliklerine ait guruplardan talep gelebilir. Bu durumda monopolc, piyasalar ayrr ve maln kk ksmn talep esneklii dk olan piyasada yksek fiyattan; kalan ksmn ise talep esneklii nispeten yksek olan piyasada dk fiyattan pazarlayarak toplam krn maksimize eder. rencilere daha dk fiyatla sinema bileti satlmasnn nedeni, rencilerin bilet talebinin fiyat esnekliinin yksek olmasdr. Eer bilet fiyatlar ykselirse, rencilerin sinema talebi, fiyattaki yzde deimeden daha fazla decektir. Tersine, yetikinlere daha yksek fiyattan bilet satlmasnn nedeni, yetikin izleyiciler iin talebin fiyat esnekliinin dk olmasdr. nc derece fiyat farkllamas yapabilmek iin iki koul sz konusudur. Birincisi tketicilerin dk fiyatla satlan yerden mal satn alp, yksek fiyatla satlan yerde satma imkannn olmamasdr. Yani abritaj yapma imkan olmamaldr. kincisi blnen piyasalarda talebin fiyat esneklii farkl olmaldr. Bu durumda monopolc, piyasay, talebin fiyat esnekliine gre guruplandrr. Monopolc, ilgili mal, talebin fiyat esnekliinin yksek olduu alt piyasalarda dk fiyatla; tersine talebin fiyat esnekliinin dk olduu alt piyasalarda yksek fiyatla satarak krn maksimize eder. Birinci derecede fiyat farkllatrmas ile nc derecede fiyat farkllatrmas arasndaki ince ayrma dikkat edilmelidir. Buna gre: Bir retmen her rencisi iin demeye raz olacaklar en yksek ders cretini belirlemi ise; yani herbir renci iin farkl ders creti belirlemise, birinci derece fiyat farkllatrmas sz konusudur. Bir retmen, rencilerin ailelerini gelirlerine gre zengin ve yoksul eklinde iki alt gruba ayrp talebin fiyat esnekliine gre cret talep ederse, nc derece fiyat farkllamas sz konusudur. Bu durumda retmen talebin fiyat esnekliinin yksek olduu yoksul renci gurubundan daha dk ders creti; talebin fiyat esnekliinin dk olduu zengin renci gurubundan daha yksek ders creti talep edecektir.
9.7. Monopolc Firma le Tam Rekabeti Firmann Karlatrlmas

P P0 P1 P2
Ar kr Eksik kapasite
MC AC
B C A K
Tam kapasite
D=MR=AR=P D=AR Q
Q 0 Q1
MR
Monopolc firmada u durumlar gzlenir: Monopolc Q0 kadar mal P0 fiyatndan satar. ekilde A noktasnda, kr maksimizasyonu salanr. P1P0BC alan kadar ar kr elde edilir. Monopolc eksik kapasite ile alr (ekilde C noktas). retim yapt yerde eksik istihdamla alr (C noktas). Ortalama maliyet erisinin eimi negatiftir (C noktas). Tam rekabeti firmada u durumlar gzlenir: Tam kapasite ile alr (ekilde K noktas). Maln fiyat P0 P2 kadar daha dktr. Bu yzden gelir dalmnda etkinlik salanr. retim miktar Q0 Q1 kadar daha fazladr. Bu yzden kaynak dalmnda etkinlik salanr. Maliyetler, monopolcnn ortalama maliyetinden daha dktr. Zira ortalama maliyetin minimum olduu tam kapasite retim dzeyinde retim yaplr. Monopolc firma ile tam rekabeti firmada geerli olan erilere dayal bir kyaslama da yaplabilir.
Tam Rekabet Piyasas Toplam hasla (TR)
Monopol Piyasas
Orjinden kan bir dorudur. an erisi biimindedir. Srekli olarak artan bir yap MRnin sfr olduu noktada gsterir. maksimum olur. nce azalan, belli bir minimuma ulatktan sonra artan bir grnm arz eder. nce azalan, belli bir minimuma ulatktan sonra artan bir grnm arz eder.
nce azalan, belli bir Marjinal maliyet (MC) minimuma ulatktan sonra artan bir grnm arz eder. Ortalama maliyet (AC) Marjinal gelir (MR) Ortalama gelir (AR) nce azalan, belli bir minimuma ulatktan sonra artan bir grnm arz eder.
Yatay eksene paraleldir. Ayn Negatif eimlidir ve ortalama zamanda marjinal gelir iin gelir (AR) ve talep erisinin MR=D=P=AR ilikisi sz altnda seyretmektedir. konusudur. Yatay eksene paraleldir. Ayn zamanda ortalama gelir iin AR=MR=D=P ilikisi sz konusudur. Negatif eimlidir ve marjnal gelir (MR) erisinin stnde seyretmektedir. Ayn zamanda ortalama gelir iin, AR=D=P ilikisi sz konusudur.
SONU Bu hafta tek retici/satc anlamnda kullanlan monopol piyasas ele alnd. Monopolc firma, piyasa iin retim yapan tek firma olduu iin kar karya olduu talep erisi, piyasa talep erisinin kendisidir. Monopolc iin maln fiyatn deitirerek sat miktarn deitirebilir. Ancak monopolc firma ya talebi ya da fiyat belirleyebilir. Ayn anda ikisini birden belirleyemez. Monopol piyasasnda ksa dnemde devam eden ar kar, uzun dnemde de varln devam ettirir. Monopolc firma, tam rekabeti firmaya gre daha az mal retir ve daha yksek fiyattan satar. Bu yzden de kaynak dalmn ve gelir dalmn bozmaktadr.
1. Aadakilerden hangisi tekelci (monopolc) bir firmann zelliklerinden birisi deildir? A) Fiyat farkllatrmas B) Ksa dnemde normal st kr elde edilir. C) Uzun dnemde ortalama maliyet ortalama hasla eitliinde retim yaplmas D) Ortalama haslat ve marjinal haslat erilerinin farkl olmas E) ok sayda alc ile kar karya bulunulmas
2. Aada belirtilen eitliklerin hangisinde talebin fiyat esneklii deeri bire eittir? A) Ortalama haslat = 0 C) Marjinal maliyet = Ortalama haslat E) Marjinal haslat = Ortalama haslat B) Toplam hasla maksimum ise D) Marjinal maliyet = Marjinal haslat
3.
Marjinal maliyet erisi U eklinde olan tekelci bir firmann krn maksimize eden retim dzeyiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? A) Marjinal maliyetin ortalama haslata eit olduu ve marjinal maliyetin artt yerdedir. B) Marjinal maliyetin ortalama haslata eit olduu ve marjinal maliyetin azald yerdedir. C) Marjinal maliyetin marjinal haslata eit olduu ve marjinal maliyetin azald yerdedir. D) Marjinal maliyetin marjinal haslata eit olduu ve marjinal maliyetin artt yerdedir. E) Marjinal maliyetin marjinal haslata eit olduu ve marjinal maliyetin sabit olduu yerdedir.
4. Bir sinema, rencilere 4 TL, yetikinlere 8 TL den bilet satmaktadr. Bu sinemann uygulad fiyat farkllatrmas aadakilerden hangisidir? A) Birinci derece (tam) fiyat farkllatrmas B) kinci derece fiyat farkllatrmas
C) nc derece fiyat farkllatrmas D) Blok fiyat farkllatrmas E) Miktarlar aras fiyat farkllatrmas
5. Aadakilerden hangisi monopoln tketici refahn olumsuz etkileme nedeni olarak gsterilmesinin temel unsurlarndan birisidir? A) Fiyat, marjinal haslata eittir B) Marjinal maliyet, fiyata eittir C) Marjinal maliyet, ortalama haslattan byktr D) Marjinal maliyet, marjinal haslattan kktr E) Fiyat, marjinal maliyetten byktr
YANITLAR: 1-C, 2-B, 3-D, 4-C, 5-E
10. HAFTA
ZET Onuncu hafta, eksik rekabet piyasas trlerinden bir dieri olan monopolc rekabet (tekelci rekabet) piyasas ele alnacaktr. Tekelci rekabet piyasasnda ne kan olgu mal farkllatrmasdr. Mal farkllatrmasn baarabildii lde firma monopol gc elde etmektedir.
ONUNCU BLM
MONOPOLC REKABET PYASASI
Monopolc Rekabet Piyasas (Tekelci Rekabet Piyasas) Chamberlin ve Robinson tarafndan gelitirilmitir. Bu piyasaya girite herhangi bir engel sz konusu deildir. Tam rekabet piyasasnda olduu gibi ok sayda alc ve satc kar karyadr. Bu piyasasnn en nemli zellii mal farkllatrmasdr. Dolaysyla monopolc rekabet piyasasnda retilen mal homojen deil, heterojendir. Mal farkllatrmasndan dolay retilen maln ok sayda yakn ikamesi vardr. Monopolc firma reticinin gznde farkllk imajn oluturabildii lde monopol gc elde eder. Yani firma kendi satt maln yakn ikamesi olan dier mallardan farkl olduu izlenimini tketiciye inandrd lde maln fiyatn belirleyebilme gc elde eder. Dolaysyla farkllk imajn baaran reticinin maln piyasa fiyatn belirleme gc artacaktr. Farkllk imajn oluturabilmek iin monopolc rekabeti firma reklam yapmak zorundadr. Bu nedenle de bu piyasada nemli lde reklam maliyeti sz konusudur. Tam rekabeti firma maln fiyatn belirleyemez. Tam rekabeti firma iin fiyat veridir ve talep erisinin esneklii sonsuza eittir. Firmann maln fiyatn belirleyebilme gc arttka talep erisinin esneklii azalmaktadr. Bu nedenle de maln fiyatn belirleme gc olan monopolc firma iin talep erisinin esneklii nispeten dktr. Monopolc rekabeti firma ise mal farkllamasn baard lde maln fiyatn belirleme gc kazanacak ve talep erisinin esneklii azalacaktr. Esneklik ve eim asndan tam rekabeti, monopolc ve monopolc rekabeti firma iin talep erileri bir arada gsterilebilir.
P Tekelci Firmann Talep Erisi D2 D1 Tekelci Rekabeti Firmann Talep Erisi D0 0 Tam Rekabeti Firmann Talep Erisi Q
Esneklik D0 > D1 > D2 Yani Tam Rekabet > Tekelci Rekabet > Tekel Eim D0 < D1 < D2 Yani Tam Rekabet < Tekelci Rekabet < Tekel
Monopolc rekabeti firma ksa dnemde monopol piyasasna, uzun dnemde tam rekabet piyasasna benzer. Dolaysyla monopolc firma ksa dnemde monopolc firma gibi ar kr, uzun dnemde ise tam rekabeti firma gibi normal kr elde eder.
10.1. Monopolc Rekabeti Firmann Ksa Dnem Dengesi Monopolc rekabeti firma, tpk monopolc firma gibi ksa dnemde ar kr elde etmektedir. Bu nedenle de ksa dnem dengesi monopolc firmann dengesine benzerdir. Ancak mal farkllatrmasndan dolay yaplan reklam giderleri ortalama maliyetinin daha yksek olmasna yol aar. Ayrca talep erisi monopolcye gre daha esnektir. Monopolc rekabeti firmann ksa dnem dengesi ekil yardmyla gsterilebilir. MR = MC koulunun saland A noktasndan yatay eksene alnan izdm denge retim dzeyi olan Q0 gstermektedir. A noktasndan AR erisine alnan izdm (B noktas) dikey eksene yanstldnda denge fiyat dzeyi olan P0 bulunur. Kr maksimizasyonu koulunun saland denge retim dzeyinden ortalama maliyet erisine alnan izdm ise (C noktas) ortalama maliyet olan Pcyi gsterir. Buna gre firma A noktasnda Q0 kadar mal retip, bunu P0 fiyatndan satarak OP0BQ0 alan kadar toplam gelir elde etmektedir. OPCCQ0 alan kadar toplam maliyete katlanmaktadr. P0BCPC taral olan kadar ar kr elde etmektedir. Firma, ar kr ettii bu durumda eksik kapasite (C noktas) ile almaktadr. Zira firma, retim dzeyini tam kapasite dzeyi olan G noktasna kadar arttrrsa maliyetlerini drebilir.
P P0 PC A
Eksik kapasite
MC AC
B C G
Tam kapasite
D=AR Q
Q0
MR
10.2. Monopolc Rekabeti Firmann Uzun Dnem Dengesi Ksa dnemde ar krn varl piyasaya yeni firmalarn girmesine neden olacak ve monopolc rekabeti firma tpk tam rekabeti firma gibi uzun dnemde normal kr elde edecektir. Ancak monopolc rekabeti firma uzun dnemde tam rekabeti firmann aksine eksik kapasite ile alacaktr. Bu durumu ekil yardmyla grmek mmkndr.
Eksik kapasite MC
P0
B C A
AC
Tam kapasite
D=AR Q
Q0
MR
Denge MR=MC koulunun saland A noktasnda olumutur. A noktasnda retim dzeyi Q0, denge fiyat P0dr. retimin yapld noktada ortalama maliyet, ortalama gelire ve fiyata eittir. Yani AC=AR=P olduu iin firma normal kr elde etmektedir. Firmann retim yapt nokta, AC erisinin negatif eimli olduu B noktasdr. Firma retimini tam kapasite retim dzeyi olan C noktasna kadar arttrsayd, birim bana maliyetlerinde azalma meydana gelecekti. Dolaysyla uzun dnemde monopolc rekabeti firma normal kr etmesinin yan sra eksik kapasiteyle almaktadr.
Monopolc Rekabeti Firmann Ksa ve Uzun Dnem Durumlarnn Karlatrlmas

Kapasite Kr Durumu Durumu Ar kr P=AR>AC Normal kr P=AR=AC Eksik kapasite Eksik kapasite retimin Yapld Yerde Ortalama Maliyet Erisinin Eimi Azalan (negatif) eimlidir. Azalan (negatif) eimlidir.
Dnem
Ksa Dnem Uzun Dnem
10.3. Monopolc Rekabeti Firmann Uzun Dnem Dengesi ile Tam Rekabeti Firmann Uzun Dnem Dengesinin Karlatrlmas
P MC P DP P0 1 B C A 0 Q0 Q1 MR DQ D=AR Q AC
D=MR=AR
Monopolc Rekabeti Firma iin;

Denge MR=MC koulunun saland A noktasnda olumutur. A noktasnda retim dzeyi Q0, denge fiyat P0dr.
retimin yapld noktada ortalama maliyet, ortalama gelire ve fiyata eittir. Yani AC=AR=P olduu iin firma normal kr elde etmektedir. Firmann retim yapt nokta, AC erisinin negatif eimli olduu B noktasdr. Firma retimini tam kapasite retim dzeyi olan C noktasna kadar arttrrsa, birim bana maliyetlerinde azalma meydana gelecektir. Dolaysyla uzun dnemde monopolc rekabeti firma normal kr etmesinin yansra eksik kapasiteyle almaktadr.
Tam Rekabeti Firma Olsayd;

Tam rekabeti firma uzun dnemde tam kapasite ile alt iin denge C noktasnda oluacaktr. C noktasnda MR=MC koulu salandnda maln fiyat P1e dmekte ve P1=AR=MR ilikisi domaktadr. Yani tam rekabet piyasas koullarnda maln fiyat P0P1 kadar daha ucuz olmaktadr. C denge noktasnda retim Q1e ykselmektedir. Dolaysyla tam rekabet piyasas koullarnda retim monopolc rekabeti firmann retimine gre Q0Q1 kadar daha fazla olmaktadr. Monopolc rekabet piyasasnda fiyat daha yksek olduu iin gelir dalm olumsuz etkilenmektedir. Monopolc rekabet piyasasnda retim daha az olduu iin kaynak dalm olumsuz etkilenmektedir. Monopolc rekabet piyasasnda hem ksa hem de uzun dnemde eksik kapasite ile allmaktadr. Mal farkllatrmasn salayabilmek iin nemli lde reklam maliyeti sz konusu olmaktadr.
Tam Rekabet Piyasas ok sayda alc ve satc vardr. Piyasaya giri-k serbesttir. Tam bilgi vardr. Mal, homojendir. Maln, dier mallar tam ikamesidir. Fiyat veridir. Firma, fiyat alc konumdadr. Talep erisi yatay eksene paraleldir. D=P=AR=MR Ksa dnemde eksik, tam veya ar kapasite ile alabilir. Uzun dnemde tam kapasite ile alr. Reklam maliyeti yoktur. Tekelci Rekabet Piyasas ok sayda alc ve satc vardr. Piyasaya giri-k serbesttir. Tam bilgi vardr. Mal farkllatrmasna gidilmitir. (Heterojen mal) Maln ok sayda yakn ikamesi vardr. Mal farkllatrmas lsnde fiyat belirleyebilir. Talep erisi negatif eimlidir. D=P=AR > MR Ksa dnemde eksik kapasite ile alr. Uzun dnemde eksik kapasite ile alr. nemli lde reklam maliyeti vardr.
SONU Monopolc rekabeti firma iin en nemli zellik mal farkllatrmasdr. Bu piyasada ok sayda alc ve satc olduu gibi piyasaya giri-k serbesttir. Yakn ikame mallar reten ok sayda kk firmadan oluan piyasada monopol gc elde etmek isteyen firmann, satt maln farkl olduu ynnde tketici zihninde yer edinebilmelidir. Bunun iin nemli lde reklam yapmas gerekir. Bu piyasa ksa dnemde monopole, uzun dnemde tam rekabet piyasasna benzer. Ancak tam rekabet piyasasnda uzun dnemde firma tam kapasite ile alrken, monopolc rekabeti firma eksik kapasite ile almaktadr.
1.
Tekelci rekabet piyasasnda ok sayda firma olmasna ramen firmalarn tekel gc elde etmesinin nedeni aadakilerden hangisidir? A) Alclarn tam bilgiye sahip olmas B) Talebin sonsuz esnek olmas C) Homojen rn olmas D) rn farkllatrmasnn olmas E) Piyasaya giri kn serbest olmas
2.
Aadaki piyasalarn hangisinde en fazla reklam gideri yaplmaktadr? A) Tam rekabet piyasas C) Monopson piyasas E) Oligopol piyasas B) Monopol piyasas D) Monopoll rekabet piyasas
3.
Ksa dnemde, bir tekelci rekabet firmasnn retimini gerekletirdii noktada ortalama toplam maliyet erisinin ekli ile ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? A) Negatif eimlidir. C) Minimum noktasndadr. E) Marjinal gelire eittir. B) Pozitif eimlidir. D) Yatay eksene paraleldir.
4.
Uzun dnemde, bir tekelci rekabet firmasnn retimini gerekletirdii noktada alt kapasite dzeyi ile ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? A) Tam kapasite ile almaktadr. B) Ar kapasite ile almaktadr. C) Eksik kapasite ile almaktadr. D) Maksimum kapasite ile almaktadr. E) Kapasite dzeyini tam olarak bilmek mmkn deildir.
5. Uzun dnemde, bir tekelci rekabet firmasnn retimini gerekletirdii nokta ile ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? A) AR = P = MR C) AR = P =MR = AC E) AR = MR = MC = AC = P B) P = AC D) MC = MR
YANITLAR: 1-D, 2-D, 3-A, 4-C, 5-D
11. HAFTA
ZET Onbirinci haftada, eksik piyasa trlerinden bir dieri olan oligopol piyasas ele alnacaktr. Oligopol piyasasnn zellikleri sralandktan sonra anlamal ve anlamasz oligopol modellerine yer verilecektir. Sonrasnda oligopolde potansiyel rekabet ve younlama orannn llmesi konularna deinilecektir.
ONBRNC BLM
OLGOPOL PYASASI
Birbirinin kararlarn etkileyebilecek kadar az sayda firmann bulunduu piyasa trne oligopol denir. Sadece iki firmann bulunduu oligopol piyasasna dopol, firmann bulunduu oligopol piyasasna triopol denir. 11.1. Oligopoln zellikleri - Satclar homojen ya da farkllatrlm mal satabilirler. - Firmalar birbirlerinin hareketlerini dikkate alrlar. - Piyasaya giriin nnde yksek engeller bulunmaktadr. - ok sayda alc bulunmaktadr. - Firmalarn girdileri tam rekabet koullarnda ald varsaylr. - Firmalar aralarnda ibirlii yapabilirler. 11.2. Oligopol Piyasasnda Endstriye Girii Engelleyen Unsurlar En nemli engel, lek ekonomilerdir. Dier engeller: - Temel hammaddelerin birka firmann elinde bulunmas - Belirli bir rnn patent hakknn birka firmaya ait olmas - Yksek mali kaynak ihtiyac - Teknoloji ve maliyetler 11.3. Oligopol Teorileri Oligopol teorileri ikiye ayrlr. a) Birinci Grup Teoriler: Oligopolc firmalar arasnda rekabeti davranlarn varl zerine kurulmutur. Klasik modeller olarak da adlandrlrlar ve bu modellerde firmalar birbirinden bamsz hareket ederler, ibirlii yapmazlar. Bu durumda fiyat, miktar veya reklam savalar ortaya kabilir. b) kinci Grup Teoriler: Oligopolclerin uzlamac davranlarda bulunduu varsaym zerine ekillenmitir. Oligopolcler fiyat, blge, miktar ya da reklam konusunda anlama yoluna giderek en yksek kr oranlarn paylarlar.
11.4. Anlamasz Oligopol Modelleri 11.4.1. ki Firmal Oligopoller (Dopol Modelleri) Dopol iki satcnn sonsuz sayda alc ile kar karya geldii piyasa trdr. 11.5. Anlamal Oligopol Modelleri 11.5.1. Ak Anlamal Oligopol Teorileri: Kartel / Trst Firmalarn kartel oluturmaktaki amalar, ortak kr maksimize etmektir. Kartel, ortak kr maksimize etmek amacyla byk firmalarn (oligopolc firmalarn) bir araya gelerek tek bir firma gibi davranmasdr. Firmalarn kartel oluturma amac monopolc krn ele geirmektedir. Zira monopolc, piyasadaki talebin tmne cevap veren tek firma olduu iin maln fiyatn veya miktarn belirleyebilmekte ve tam rekabeti firmaya gre daha az mal retip, daha yksek fiyattan satabilmektedir. Bu durumda kartel de, tpk monopolc gibi marjinal gelirin marjinal maliyete eit olduu noktada krn maksimize edecektir. Bu durumu ekil yardmyla ele almak mmkndr.
P MC P0 P1 A 0 Q0 Q1 MR C B
ekilde D, piyasa talep erisini; MR, kartelin marjinal gelir erisini; MC ise kartele dahil olan firmalarn marjinal maliyet erilerinin yatay toplamn vermektedir. Bu durumda
D=AR Q
endstri dengesini kartel ve tam rekabet piyasas iin ayr ayr ele alabiliriz:
Kartel iin denge koulu: Kr maksimizasyonu koulu, kartelin marjinal maliyet erisi ile marjinal gelir erisinin kesitii A noktasnda olumaktadr. A denge noktasnda kartel Q0 kadar mal retip, P0 fiyatndan satmaktadr. Tam rekabet piyasas iin denge koulu: Bireysel firmalarn marjinal maliyet erilerinin yatay toplam ele alndnda tam rekabeti endstri arz erisine ulalr. D, endstri talep erisini gstermekteydi. Tam rekabet piyasas iin denge, endstri arz erisi ile endstri talep erisinin kesitii B noktasnda oluacaktr. B denge noktasnda Q1 kadar mal retilip P1 fiyatndan satlacaktr. Grld gibi tam rekabet piyasasnda daha fazla mal retilip, daha dk fiyata satlmaktadr. Kartel, merkezi kartel ve piyasa paylaan kartel eklinde snflandrlabilir. Merkezi Kartel: Maln monopol fiyatn tespit ederek monopol retim miktarn yeleri arasnda datmakta ve ayn ekilde krn nasl datlacan belirlemektedir.
Piyasa Paylaan Kartel: Bu tr kartelde sadece piyasann nasl bllecei konusunda anlama yaplmaktadr. Bu tr kartellerde her frma, sadece bir blgede faaliyette bulunmaktadr. Kartelin varln devam ettirmesi olduka zordur. Karteller, srekli dalma eilimi iindedirler. Bu durumun nedenleri u ekilde ifade edilebilir: Kartele mensup firmalar organize etmek olduka zordur. Firmalarn maliyet yaplar ve byklkleri farkl ise retim miktar ve kr firmalar arasnda datmak zorlamaktadr. Kartele mensup firmalarn hile yapma ynnde gl eilimleri vardr. Monopol kr dier firmalarn endstriye girmelerini zendirir ve karteli zayflatr. 11.5.2. Gizli Anlamal (rtk) Oligopol Teorileri (Fiyat Liderlii) Fiyat liderlii modelinde, firmalardan biri maln fiyatn kendi krn maksimize edecek biimde belirler ve ayn endstride faaliyet gsteren dier firmalarda rettikleri mal fiyat nderi firmann belirledii fiyattan satarlar. a) Hakim Firmann Fiyat nderlii: Hakim firmann belirledii fiyattan kk firmalarn istedii kadar mal satmasna izin verdii, kk firmalar tarafndan karlanmayan ksm kendi karlad varsaymna dayanmaktadr. b) Dk Maliyetli Firmann Fiyat nderlii: Homojen mal reten iki firmann olduu ve bu iki firmann piyasay eit olarak paylatklar varsaym altnda daha dk maliyetli olan firmann fiyat dzeyinden piyasada sat yaplr. c) Barometrik Fiyat Liderlii: Piyasada saygnl bulunan piyasa koullarndaki deiiklikleri iyi analiz ettiine inanlan bir firma fiyat belirler. Dier firmalar onu takip eder. d) Bir Anlamaya Bal Liderlik: Firmalar belli srelerle bir araya gelerek ak ya da gizli anlama yoluyla bir firmay lider olarak belirler ve onu izlerler. 11.6. Oligopolde Potansiyel Rekabet 11.6.1. Girii Engelleyen Fiyatlandrma Kartel oluturmann amac, ortak kr maksimize etmektir. Krn maksimize etmek isteyen firma ise MR=MC eitliinin saland noktadaki retim dzeyinden ve monopol fiyatndan rn satmay amalar. Ancak ar krn varl, potansiyel firmalar piyasaya girmek konusunda itahlandracaktr. Potansiyel firmaya gre oligopolc firma lek ekonomilerinden dolay nemli lde maliyet avantajna sahiptir. Bu durumda oligopolc firma, maln fiyatn krn maksimum klan dzeyde deil; potansiyel firmann ortalama maliyetinin altnda belir-
leyerek potansiyel firmann piyasaya girmesini engeller. Bu ekilde yaplan fiyatlama politikasna Girii Engelleyen Fiyatlandrma denir. 11.6.2. Yarabilir Piyasalar William J. Baumol nderliinde gelitirilen yarabilir piyasalar modelinde oligopolc endstrinin ileyii, baz koullarn gereklemesi durumunda tam rekabeti bir endstrinin ileyiine benzemektedir. Bu koullar unlardr: Serbest ve Snrsz Giri: Yeni giren firmann, ayn teknoloji, ayn maliyet ve lee sahip olarak retim yapabileceini ve marka/rn gibi konularda dezavantaja sahip olmadn ierir. Mutlak Giri: Piyasaya yeni giren firma, faaliyet gsteren firmalarn onun giriine tepki gstermesinden nce mal retmeye balar. Mevcut firmalar, fiyatlarn deitirerek tepki gsterdiinde piyasadan kar. Serbest k (Batk Maliyet): Endstriden kn maliyetsiz olmas; yani kmaya karar veren firmann karlanamayan maliyetinin olmamasn iermektedir. Bu koulu ihtiva eden piyasalara Yarabilir Piyasalar denilmektedir. Oligopol piyasasnda maln fiyat marjinal maliyetten byktr. Yani firmalar P=AR=MR=MC=AC eklindeki tam rekabeti koullarda belirlenen fiyatn stnde bir fiyattan mal satarlar. Dolaysyla ar kr ile alrlar. Ar kr ile allmas durumunda piyasaya yeni firma girileri olur. Piyasaya yeni giren firmalar, ar kr ortadan kalkncaya kadar retime devam ederler. Mevcut firmalar, fiyatn drerek yeni firmaya tepki verdiklerinde ar kr ortadan kalkar. Yani firmalarn ar krn olduu bir piyasaya yapacaklar vur-ka girii sonucunda ar kr ortadan kalkar, normal kr elde edilir. 11.7. Piyasa Younlama Orannn llmesi Faaliyet gsterilen piyasann nasl bir yapda olduunu ortaya koymak iin piyasa younlama orannn hesaplanmas gerekir. Bunun iin sklkla bavurulan iki yntem bulunmaktadr. 11.7.1. N Firma Younlama ndeksi Bu indeksle endstride faaliyet gsteren en byk n sayda firmann toplam satlarn (P x Q) yzde kan gerekletirdii ele alnr. Toplam satlarn 100 ve endstrideki en byk N firmann satlarnn toplam 85 ise younlama oran %85dir. N firma younlama oran iki firma iin (CR2) hesaplanyorsa, iki firmann endstrideki
toplam satlarn ne kadarn kontrol ettii bulunur. N firma younlama oran srasyla 4 ve 8 (CR4 ve CR8) firma iin hesaplanyorsa, srasyla 4 ve 8 firmann toplam satlarn ne kadarlk ksmn kontrol ettii bulunur. Younlama oran hesaplamalarnda genellikle drt firma younlama oranndan yararlanlr. Buna gre,
Drt Firma Younlama Oran, CR4 CR4 = 0 ise CR4 < %40 ise CR4 > %40 ise %40 < CR4 < %60 CR4 > %60 CR4 = %100 ise Piyasann Tr Tam Rekabet Piyasas Monopolc Rekabet Piyasas Oligopol Piyasas Zayf Oligopol Gl Oligopol Monopol Piyasas
11.7.2. Herfindahl-Hirschman Endeksi (HHI) Drt firma younlama oran piyasann yaps ile ilgili olarak kabaca fikir vermektedir. Herfindahl-Hirschman Endeksinde her bir firmann piyasa paylarnn karelerinin toplam alnarak daha byk firmalara daha fazla arlk verilir. Bunun nemi aadaki gibi aklanabilir. Enerji endstrisinde tek bir firmann, haberleme endstrisinde drt firmann eit paylarla hakim olduunu varsayalm. Bu durumda her iki endstri iin de younlama oran %100dr. Buna karlk enerji sektrnde tek bir firma hakimdir. Herfindahl-Hirschman Endeksi hesaplanrken piyasa faaliyet gsteren en byk n saydaki firmann piyasa paylarnn karelerinin toplam alnr. rnein tek bir firma faaliyet gsteriyorsa, HHI u ekilde hesaplanr: HHI = 1002 = 10.000 HHI, 10.000 deerini alyorsa, bu bir monopol piyasasdr. Drt firma piyasadan eit pay alyorsa, endeks 2.500 deerini alr. HHI = 252 + 252 + 252 + 252 = 2.500 Herfindahl-Hirschman Endeksine gre piyasann tr u ekilde gsterilebilir:
Herfindahl-Hirschman Endeksi HHI < 1000 1000 < HHI < 1800 HHI > 1800 HHI = 10.000 Piyasann Tr Tam Rekabet Piyasas Monopolc Rekabet Piyasas Oligopol Piyasas Monopol Piyasas
Bu durumu, drt firma younlama oran ile Herfindahl-Hirschman Endeksinin karlatrlmas suretiyle ele almak mmkndr. Tabloda X firmasnn piyasa paynn gittike artmas durumunda iki endeksteki sonularn nasl farkllat gsterilmitir.
Piyasann EndsX Y Z T CR4 firmas firmas firmas firmas Nitelii tri Gl S 19 19 19 19 76 Oligopol Gl R 30 25 10 11 76 Oligopol Gl M 40 20 10 6 76 Oligopol Gl N 50 10 8 8 76 Oligopol Piyasann Nitelii Monopolc 2 2 2 2 19+19+19+19=1444 Rekabet Monopolc 2 2 2 2 30+25+10+11=1746 Rekabet HHI
2 2 2 2 40+20+10 +6 =2136 Oligopol
50 +10 +8 +8 =2728 Oligopol
Piyasalarn Karlatrlmas
Piyasalarn zellikleri Firma says retilen rn Piyasaya giri Firmann fiyat belirleme gc Firma talep erisi Tam Rekabet ok Homojen Monopolc Rekabet ok Mal farkllatrmas Serbest Mal farkllatrmas lsnde var Negatif eimli Esneklii monopolc firmann talep erisinden yksek Yok CR4 < % 40 Oligopol Az Monopol Tek
Homojen ya da Yakn ikamesi yok farkllatrlm mal Giri engeli var Giri engeli var nemli lde var Fiyat firma belirler
Serbest Yok
Yatay eksene paralel
Negatif eimli
Negatif eimli
Fiyat farkllatrmas CR4
Yok CR4 = 0
Yok CR4 > % 40 Zayf Oligopol % 40 < CR4 < % 60 Kuvvetli Oligopol CR4 > % 60 HHI > 1800 Saf Oligopol Ham petrol retimi Farkllatrl m Oligopol Hava yolu ulam
Var CR4 = % 100
HHI rnek
HHI < 1000 1000 < HHI < 1800 Tarm Kat mendil rnleri
HHI = 10.000 Doal gaz
SONU Oligopol birbirinin kararlarna etki edecek derecede az sayda satcnn ok sayda alc ile kar karya olduu piyasa trdr. Oligopol piyasasnda lek ekonomilerinden yararlanan az sayda byk firma, ok sayda alc ile kar karyadr. Firmalar lek ekonomilerinden yararland iin endstriye giriin nnde yksek engeller bulunmaktadr.
1.
Demir- elik, gibi rnlerin retildii piyasa, aadaki piyasa trlerinden hangisine rnek olarak gsterilebilir? A) Tam rekabet C) Oligopol E) Oligopson B) Tekel D) Tekelci rekabet
2.
Aadakilerden hangisi oligopol piyasasnda endstriye girii engelleyen en nemli engeldir? A) Temel hammaddenin birka firmann elinde bulunmas B) Belli bir rnn patent hakknn birka firmaya ait olmas C) Birka firmann zel imtiyazl bir endstride retim yaplmasna izin verilmesi D) Yksek mali kaynak ihtiyac E) lek ekonomileri
3.
Piyasa fiyatlarnn piyasada saygnl bulunan piyasa koullarndaki deiiklikleri iyi analiz ettiine inanlan bir firma tarafndan belirlendii fiyat liderlii modeli aadakilerden hangisidir? A) Hakim firmann fiyat nderlii B) Dk maliyetli firmann fiyat nderlii C) Barometrik fiyat nderlii D) Bir anlamaya bal liderlik E) Girii engelleyen fiyatlandrma
4.
Endstrideki en byk n saydaki firmann toplam satlarn yzde kan aldn ifade eden kavram aadakilerden hangisidir? A) n firma younlama indeksi C) Gini katsays E) Herfindahl-Hirschman Endeksi B) Lerner ndeksi D) Paashe ndeksi
5.
Piyasadaki en byk drt kt firmasnn satlarnn % 80n gerekletiriyorsa kt sektr ne tr bir piyasadr? A) Tam rekabet piyasas C) Oligopol piyasas E) Triopol piyasas B) Tekelci rekabet piyasas D) Monopol piyasas
YANITLAR: 1-C, 2-E, 3-C, 4-A, 5-C
12. HAFTA
ZET imdiye kadar ele alnan blmlerde mal piyasas ele alnd. Mal piyasasnda satlan mallarn retilebilmesi iin gerekli olan retim faktrleri faktr piyasasnda temin edilmektedir. Bu balamda faktr piyasas, faktr arz ile faktr talebinin kar karya geldii piyasa trdr. Bu blmde faktr talebi kavram ele alndktan sonra her bir retim faktr iin faktr arz ayrca ele alnacaktr.
ONKNC BLM
FAKTR PYASASI
Faktr Piyasas Daha nceki blmlerde mal piyasas dengesi ele alnmt. Buna gre mal piyasasnda denge, piyasa arz ve talep erileri tarafndan belirlenmektedir.
P S
Po
D 0 Qo
ekilde piyasa dengesi, arz ve talep erilerinin kesitii A noktasnda olumutur. A denge noktasnda piyasa fiyat P0, denge retim dzeyi Q0 olarak olumutur. Mal piyasasnda Q0 kadar mal retebilmek iin faktr piyasasnda faktr arz ve faktr talebinin kar karya gelmesi gerekir. Faktrleri arz edenler retim faktrlerinin sahipleridir. Hatrlanaca zere retim faktrleri emek, sermaye, mteebbis ve topraktr. rnein ii emek faktrn arz eder. veren ise emek faktrn talep eder. Faktr talep edenler ise faktrleri kullanarak retim yapmak isteyen (iveren gibi) kesimdir. Faktr piyasasnda faktr arz erisi ile faktr talep erisinin kesitii noktada denge oluur.
PF SF Po A
DF 0 Qo
QF
ekildeki faktr piyasasnda denge A noktasnda olumutur. P0 fiyatndan Q0 kadar faktr arz ve talep edilmitir.
Faktr piyasas ele alnrken iki unsurla karlalmaktadr: Faktr talebi ve faktr arz. Burada ncelikle faktr talebi ele alnacaktr. 12.1. Faktr Talebi (Girdi Talebi) Faktr, belli bir mal ya da hizmeti retebilmek iin talep edilmektedir. Faktrn retiminde kullanld mala olan talep arttnda faktre olan talep de artmaktadr. Mal talebi, dorudan (dolaysz) bir taleptir. nk nihai bir maln talep edilmesiyle ihtiya karlanm olur ve tketimden dolay fayda elde edilir. Mal talebi, dolaysz talep olmasna karlk faktr talebi, mal talebinden tretilmi bir taleptir. nk faktrn talebi, mal talebi artt iin artmaktadr. Faktr talebi ayrca bal taleptir. Yani retim tek bir faktrle gerekletirilememekte; birden fazla faktrlere bal olarak gerekletirilmektedir. Faktr talebi, faktrn fiyat dndaki deikenler sabitken eitli fiyat dzeylerinden satn alnabilecek faktr miktarn gsterir. Faktr talebini belirleyen birden ok bamsz deiken bulunmaktadr. QDf = f (Pf , Psf , Pcf , MPP, Px) Pf Psf Pcf : Faktrn kendi fiyat : kame faktrlerin fiyat : Tamamlayc faktrlerin fiyat
MPP : Faktrn marjinal verimlilii Px : Faktrn retiminde kullanld X malnn sat fiyat
Grld gibi faktr talebini etkileyen birok bamsz deiken bulunmaktadr. Faktrn fiyat dandaki deikenler sabit kabul edildiinde faktrn talebi kendi fiyatnn fonksiyonu olacaktr. Buna gre, ) Ceteris Paribus, QDf = f (Pf Pf QDf Pf QDf Bu durum grafik yardmyla da gsterilebilir.
PF
Po P1 0
A B DF Qo Q1 Q0F
Faktrn fiyat P0 iken faktrn talep edilen miktar Q0dr. Faktrn fiyat P1e dtnde faktrn talep edilen miktar Q1e ykselmitir. Tersine, faktrn fiyat P1den P0a ykseldiinde faktrn talep edilen miktar Q1den Q0a decektir. Yani faktrn kendi fiyatnda meydana gelen deimeler, faktr talep erisi zerinde bir harekete neden olacaktr. Dier bir ifadeyle, faktr talep erisi saa veya sola doru yer deitirmeyecektir. Faktr talep erisinin yer deitirmesine (saa ve sola kaymasna) ise ceteris paribus olduu varsaylan faktrn kendi fiyat dndaki deikenlerin deimesi yol aacaktr. QDf = f (Pf , Psf , Pcf , MPP, Pm) Ceteris Paribus
PF PF
Po
A DFo
B DF1 QDF
Po
A DF1 DFo
0 Faktr talep erisinin saa kaymas
QDF
Faktr talep erisinin sola kaymas
Faktr talep erisinin saa ve sola kaymas u ekilde aklanabilir: kame Faktrn Fiyatnn Deimesi kame faktrn fiyat arttnda ilgili faktre olan talep artaca iin faktr talep erisi saa kayacaktr. kame faktrn fiyat azaldnda ilgili faktre olan talep azalaca iin faktr talep erisi sola doru kayacaktr. Tamamlayc Faktrn Fiyatnn Deimesi Tamamlayc faktrlerden birinin fiyat arttnda, fiyat artan faktrn talep edilen miktar azalrken, tamamlayc faktrn talep erisi sola doru kayacaktr.
Tamamlayc faktrlerden birinin fiyat azaldnda, fiyat azalan faktrn talep edilen miktar artarken, tamamlayc faktrn talep erisi saa doru kayacaktr. Faktrn Marjinal Verimlilii Faktrn verimliliinde art meydana gelirse, bu faktr kullanmak maliyetleri drecektir. Bu nedenle de faktr talep erisi saa doru kayacaktr. Faktrn marjinal verimlilii azalrsa, faktr talep erisi sola doru kayacaktr. Faktrn retiminde Kullanld Maln Talebi Faktrn retimine katld mala olan talep artarsa, faktre olan talep de artar ve faktr talep erisi saa doru kayar. Faktrn retimine katld mala olan talep azalrsa, faktre olan talep de azalr ve faktr talep erisi sola doru kayar. Faktrn retiminde Kullanld Maln Sat Fiyat Faktrn retimine katld maln sat fiyat artarsa, o mal retmek krl hale gelecei iin faktre olan talep de artar. Yani faktr talep erisi saa doru kayar. Faktrn retimine katld maln sat fiyat azalrsa, o mal retmek krll azaltaca iin faktre olan talep azalr. Yani faktr talep erisi sola doru kayar. 12.2. Faktr Talep Esneklii Faktrn fiyatnda meydana gelen bir birimlik deimenin faktrn talep edilen miktarnda ne kadar deiiklik olacan gsteren orana faktr talep esneklii denir. Faktrn fiyat artarsa, faktrn talep edilen miktar azalr. Faktrn fiyat azalrsa, faktrn talep edilen miktar artar. Faktr talep esnekliini bulmak iin faktrn talep edilen miktarndaki yzde deimeyi, faktrn fiyatndaki yzde deimeye oranlamak gerekir.
Q2f Q1f Q1f P2f P1f P1f Qf Qf Pf Pf
Ef =
Qf P Qf Pf . f = . Qf Pf Pf Qf
12.3. Faktrn Talep Esnekliini Belirleyen Etmenler Faktrn talep esneklii eitli unsurlardan etkilenir. Bunlar unlardr: Faktrn retimine katld maln talep esneklii Marjinal rn haslatnn azalma seyri
Faktre yaplan demenin toplam maliyet iindeki pay Faktrler aras ikamenin derecesi Zaman a) Faktrn retimine Katld Maln Talep Esneklii: Faktr talebi bilindii zere trev bir taleptir. Bu yzden de ilgili maln talep esneklii faktrn talep esnekliini etkiler. lgili maln talep esneklii yksekse, maln fiyat deitiinde talep edilen miktar daha ok deiir. Buna bal olarak faktr talebi de deiir. rnein maln fiyat % 10 artarsa, maln talep edilen miktar %10dan daha fazla azalr. Dolaysyla retimini azaltan firma, faktr talebini de azaltacaktr. Yani faktrn retiminde kullanld maln talep esneklii yksekse, faktrn de talep esneklii yksek olur. lgili maln talep esneklii dkse maln fiyat deitiinde talep edilen miktar daha dk oranda deiir. Buna bal olarak faktr talebi de dk oranda deiir. rnein maln fiyat % 10 artarsa, talep edilen miktar % 10dan daha az decei iin firmann retiminde meydana gelen azalma da dk olur. retimi az den firmann faktr talebinde meydana gelen azalma da dk olur. Yani faktrn retimine katld maln esneklii dkse, faktrn talep esneklii de dk olur. b) Marjinal rn Haslatnn Azalma Seyri: Marjinal rn haslat yava azalyorsa, faktrn talep esneklii yksek olacaktr. nk marjinal rn gelirinin yava azalmas, marjinal fiziki rnn yava azalmas; yani azalan verimler yasasnn yava ilemesi (artan verimlilik halinin daha uzun srmesi) anlamna gelir. Dolaysyla marjinal rn haslatnn yava azald bir maln retiminde kullanlan faktrn fiyatndaki deimeye kar duyarllk yksek olacaktr. Marjinal rn haslat hzla azalyorsa, faktrn talep esneklii dk olacaktr. nk marjinal rn haslatnn hzl azalmas, marjinal fiziki rnn hzl azalmas; yani, azalan verimler yasasnn hzl ilemesi (artan verimler halinin daha ksa srmesi) anlamna gelir. Dolaysyla marjinal rn haslatnn hzl azald bir maln retiminde kullanlan faktrn fiyatndaki deimeye kar duyarllk dk olacaktr. c) Faktre Yaplan demenin Toplam Maliyet indeki Pay: Faktre yaplan demenin toplam maliyet iindeki pay faktrn talep esnekliini belirler. Faktre yaplan demenin toplam maliyet iindeki pay bykse, faktrn talep esneklii artar. rnein bir faktrn maliyeti toplam maliyetin % 70ini olutururken, faktrn fiyat % 20 arttnda, toplam maliyet % 14 artar. Bu da faktrn talebinin daha yksek oranda dmesine neden olur.
Faktre yaplan demenin toplam maliyet iindeki pay kkse, faktrn talep esneklii azalr. rnein bir faktrn maliyeti toplam maliyetin % 10unu olutururken faktrn fiyat % 20 arttnda, toplam maliyet % 2 artar. Bu da faktrn talep edilen miktarnn nispeten az dmesine neden olur. d) Faktrler aras kamenin Kolaylk Derecesi: retim srecinde genellikle birden fazla faktr kullanlr. Bu faktrlerin birbiri yerine geebilme derecesi faktr talep esnekliini etkiler. Faktrler aras ikame kolayken faktrlerden birinin fiyat % 10 arttnda, firma fiyat ykselen faktrden daha byk oranda vazgeecek ve yerine fiyat deimeyen faktr ikame edecektir. Yani faktrler aras ikame kolaylatka faktrn talep esneklii artar. Faktrler aras ikame dkken faktrlerden birinin fiyat arttnda, fiyat ykselen faktrden dk oranda vazgeilecektir. Yani faktrler aras ikame zorlatka faktrn talep esneklii azalr. Faktrler retim srecinde sadece belli bir bileimle kullanlabiliyorsa; yani, faktrler arasnda mkemmel tamamlayclk ilikisi varsa (e rn erileri L eklindeyse) faktrler arasnda ikame olmad iin faktr talep esneklii sz konusu deildir. e) Zaman Faktrn fiyat deitiinde, firmalar fiyat deien faktr karsnda taleplerini kolaylkla ayarlayamamaktadr. Yani faktrn fiyatnda meydana gelen deimeye daha byk oranda bir talep azal ile cevap veremedikleri iin faktrn talep esneklii dktr. Faktrn fiyatnn deimesi, zerinden geen zaman uzadka, firmalar fiyat deien faktre ynelik durumlarn ayarlayabilme asndan daha rahat konumda olacaklardr. Yani zaman uzadka faktrn fiyatnda meydana gelen arta daha byk oranda bir talep azal ile cevap verebilecekleri iin faktr talep esneklii artar. 12.4. Firmann Faktr Talep Erisinin Elde Edilii Azalan verimler yasasnn iledii ksa dnem bir retim ilikisinde emek iin azalan marjinal verimlilik sz konusu olduu iin belli bir dzeyden sonra kullanlan faktrn verimliliinde azalma meydana gelecektir. Balangta firmann kulland ilave her igcnn retime katks kendisinden nceki iiden daha fazla olduu iin marjinal fiziki rn ve buna bal olarak marjinal rn haslat (MRPL) artacaktr. Dolaysyla firma marjinal fiziki rnn ve marjinal rn haslatnn artt noktada faktr talebini durdurmayacaktr. Deiken girdi kullanmna devam edilirse, emein marjinal verimlilii azalacak ve ilave igcnn retime katks kendinden nceki iinin retime olan katksndan daha dk olacaktr. Yani marjinal fi-
ziki rne bal olarak marjinal rn haslat azalacaktr. Bu durumda firma optimum faktr talebini, girdinin marjinal rn haslatnn marjinal faktr maliyetine (MFC) eit olduu noktada gerekletirecektir. Bu noktadan sonra faktr talep ederse, firmann kulland ilave faktrn marjinal rn haslat, marjinal faktr maliyetini altnda kalaca iin optimum olmayacaktr. Dolaysyla firmann faktr talep erisi marjinal rn haslatnn negatif eimli olduu blgenin ortalama rn haslat (ARP) erisinin altnda kalan ksmnda gerekleecektir. nk igcnn ortalama rn haslat stndeki cret dzeylerinde firma zarar edecektir. Bu durumu ekil yardmyla ak bir biimde grmek mmkndr. ekil, firmann mal ve faktr piyasasnda tam rekabeti olmas varsaymna gre izilmitir.
MPP, APP A B APPL L
0 MRP, MFC, AFC e2 W2 N Y W1 W0 0 L2 A B R e1 e0 Z
MPPL
W2 =AFC=MFC Firmann faktr talep erisi MRPL=DL ARPL C W1 =AFC=MFC W0 =AFC=MFC L MRPL
L1 L0
cretin, faktr piyasasnda tam rekabet koullarnn geerli olduu bir durumda W0 dzeyinden belirlendiini varsayalm. Firma, tam rekabet koullarnda W0 cret dzeyinden diledii kadar faktr istihdam edebilir. Bu yzden W0 cret dzeyi ayn zamanda ortalama ve marjinal faktr maliyetine eittir. W0 = AFC = MFC = S L Balangta firma, W0 cret dzeyinde iken sonuncu faktrn maliyetinin (MFC), sonuncu faktrn gelirine (MRP) eit olduu e0 noktasnda dengededir. e0 denge noktasnda W0 cret dzeyinde L0 kadar faktr istihdam edilmektedir. Bu noktada firmann ortalama krn bulabilmek iin ortalama faktr gelirinden (ARP) ortalama faktr maliyetini karmak gerekmek-
tedir. Ortalama faktr geliri L0 kadar emek istihdam edilirken L0 Z kadarken, ortalama faktr maliyeti L0 e0 kadardr. Bu durumda ortalama faktr kr e0 Z kadardr. Toplam kr alan ise W0YZe0 alanna eittir. cretin W1e ykseldiini varsayalm. Bu durumda firmann faktr talebinde azalma meydana gelecektir. W1 cret dzeyinden yeni denge marjinal rn haslat ile marjinal faktr maliyetinin eitlendii (MRP = MFC) e1 noktasnda oluacaktr. W1 cret seviyesinden istihdam edilen igc L1 olacaktr. Bu noktada ise firmann ortalama faktr geliri (ARP) L1 R, ortalama faktr maliyeti L1 e1 kadar olduu iin ortalama faktr kr e1 R kadardr. Toplam kr alan ise W1NRe1e eittir. cretin W2ye ykseldiini varsayalm. Bu durumda yeni denge, MRP = MFC olduu e2 noktasnda meydana gelecek ve emek talebi L2ye decektir. Bu noktada firmann ortalama faktr haslat (L2 - B), ortalama faktr maliyetine (L2 - B) eittir. Ortalama faktr kr, cret W2 iken sfrdr. Faktr fiyat W2nin zerine karsa, ortalama faktr maliyeti ortalama faktr gelirini (AFC > ARP) aacaktr. Dolaysyla W2 cret dzeyinin stndeki cret dzeyleri iin firma faktr talep etmeyecektir. Bu durumda firmann faktr talep erisi, ortalama rn geliri erisinin maksimum noktasnn (B noktas) altnda kalan marjinal rn haslat erisinin pozitif deerlere sahip olduu ksmdr. Dier bir ifadeyle marjinal rn haslat erisinin BC ksmna eittir. Dolaysyla faktr talep erisi marjinal rn geliri ile temsil edilmektedir.
12.5. Marjinal rn Geliri ve Marjinal rn Deeri Kavram 12.5.1. Marjinal rn Geliri (MRP) Faktr kullanmnn bir birim arttrlmas durumunda, toplam gelirde meydana gelen deimeyi gsterir. Yani sonuncu faktrn toplam gelirde meydana getirdii deiiklii ifade eder. Marjinal rn geliri (haslat), iki ekilde hesaplanabilir: DTR Toplam gelirdeki mutlak deiim a) MRP = = Faktr miktarndaki mutlak deiim DQf b) Faktrn marjinal fiziki rn (MPP) ile marjinal geliri arpldnda da marjinal rn geliri elde edilebilir. MRP = MPL,K x MR
12.5.2. Marjinal rn Deeri Kavram Marjinal rn deerini bulabilmek iin faktrn marjinal rn ile maln fiyatn arpmak gerekir. Emein marjinal rn deeri, emein marjinal rn ile maln fiyatnn arpmna eittir. MVPL = MPPL x P Sermayenin marjinal rn deeri ise sermayenin marjinal rn ile maln fiyatnn arpmna eittir. MVPK = MPPK x P
NOT: Faktr talep erisi bilindii gibi marjinal rn geliri (MRP) erisi ile temsil edilmektedir. 12.5.3. Marjinal Faktr Maliyeti Faktr istihdam kararnda ne kan dier olgu marjinal faktr maliyeti (MFC)dir. Marjinal faktr maliyeti, faktr kullanmnn bir birim arttrlmas durumunda toplam maliyetlerde ortaya kan deimeyi gsterir. Yani sonuncu faktrn maliyetini ifade eder. Marjinal faktr maliyeti de iki ekilde hesaplanr: DTC TC2 TC1 1. MFC = = DQf Q2f Q1f
Toplam maliyetteki mutlak deiim = Faktr miktarndaki mutlak deiim 2. Sonuncu faktrn fiyat ile miktar arpldnda da marjinal faktr maliyeti elde edilir. rnein kullanlan nc faktrn fiyat ile miktar arpldnda nc faktrn maliyeti, yani marjinal faktr maliyeti bulunur. MFC = Pf x DQf Faktr istihdamnn bir birim arttrld dikkate alnrsa MFC = Pf x Qf eklinde olur.
12.6. Faktr stihdamnn Belirleyicileri Mal piyasasnda kr maksimizasyonu koulu MR=MC olduunda salanmaktadr. Bunun anlam udur: Sonuncu retilen maldan elde edilen gelir (MR), sonuncu retilen maln maliyetine (MC) eit olduunda retim durdurulmaldr. Daha fazla retmeye devam edilmesi durumunda marjinal maliyet, marjinal geliri aacaktr. Bu denge koulu faktr piyasas asndan da ele alnabilir. Bunun iin ele alnacak iki kavram, marjinal rn geliri ve marjinal faktr maliyetidir. Mal piyasasnda rettii mala olan talebin artmasyla birlikte firma retimini arttrr. Firma retimini arttrrken ne kadar faktr istihdam edeceine karar vermek zorundadr. Bu noktada, sonuncu faktrn geliri olan marjinal rn geliri (MRP), sonuncu faktrn maliyeti olan marjinal faktr maliyetinden (MFC) byk olduu srece (MRP > MFC) firma faktr istihdam etmeye devam eder. Sonuncu faktrn geliri (MRP), sonuncu faktrn maliyetine (MFC) eit olduunda (MRP = MFC) firma faktr istihdamn durdurur. Bu noktada, firma kr faktr piyasasnda maksimum olmaktadr. 12.6.1. Fa rkl Piyasa Koullarnda Firma Dengesi 12.6.1.1. Mal ve Faktr Piyasasnda Tam Rekabet Durumu
W W
W0
MFC=AFC=SL
MRPL=MVPL=DL
Faktr Talebi
Faktr Arz
Faktr piyasasnda firma tam rekabet koullarnda alyorsa, ilave faktr istihdam etmenin maliyeti deimeyecei iin marjinal faktr maliyeti yatay eksene paraleldir. Mal piyasasnda firma, tam rekabet koullarnda alyorsa, firmann faktr talep erisi MRPL = MVPL = DL eklinde ifade edilir.
W
W0
MFC=AFC=SL
MRPL=MVPL=DL L0
Faktr piyasasnda denge, marjinal rn haslatnn marjinal faktr maliyetine eit olduu (MRP = MFC) noktada oluur. A denge noktasnda W0 cret dzeyinden L0 kadar emek istihdam edilir. A noktasnn solunda (MRP > MFC) olduundan firma faktr talebini A noktasna kadar arttrr. A noktasnn sanda (MRP < MFC) olduundan firma faktr talebini A noktasna kadar azaltr. 12.6.1.2. Mal Piyasasnda Monopol, Faktr Piyasasnda Tam Rekabet Durumu
W W
W0 MVPL L 0
MFC=AFC=SL
MRPL=DL
Faktr Talebi
Faktr Arz
Mal piyasasnda eksik rekabet koullar altnda alan firmann satt maln fiyat, marjinal gelirinden byk olduu iin (P > MR), marjinal rn haslat, marjinal rn deerinden (MRP < MVP) kktr. Faktr piyasasnda tam rekabet koullar sz konusu iken faktr arz, marjinal faktr maliyetine ve ortalama faktr maliyetine eittir.
W W1 W0 B A Monopolc smr MFC=AFC=SL MVPL 0 MRPL=DL L0 L
Denge koulu MRPL = MFC eitliinin saland A noktasdr. A denge noktasnda W0 cret dzeyinden L0 kadar emek istihdam edilir. Mal piyasasnda eksik rekabeti olan bir firma, istihdam ettii emein meydana getirdii deerden daha dk cret demektedir. inin elde ettii gelir W0 iken, meydana getirdii deer W1 kadardr. Dolaysyla W0 W1 BA taral alan kadar monopolc smr ortaya kmaktadr.
12.6.1.3. Mal Piyasasnda Tam Rekabet, Faktr Piyasasnda Monopson

W W MFC AFCL=W=SL
MRPL=MVPL=DL 0
L 0
Faktr Talebi
Faktr Arz
Mal piyasasnda tam rekabet koullar sz konusu iken P=MR=AR olduu iin marjinal rn haslat, marjinal rn deerine eittir. Faktr piyasasnda firma monopsoncu iken marjinal faktr maliyeti, ortalama faktr maliyeti ve cretten byktr.
W MFC AFC=SL Monopsoncu W1 smr W0 0 A B MRPL=MVPL=DL L0 L
Denge, marjinal rn haslat ile marjinal faktr maliyetinin eitlendii A noktasnda oluur. A denge noktasnda istihdam edilen igc miktar L0 kadardr. Firma L0 kadar ii istihdam ederken denecek creti bulabilmek iin ortalama faktr maliyetine izdm alnr. cret B noktasna tekabl eden W0 dzeyidir. Dolaysyla firma istihdam edecei ii miktarn MRP=MFC eitliine gre belirlerken, iilere deyecei cret miktarn ortalama faktr maliyetine gre belirler. W0 cret dzeyi iinin marjinal rn geliri (MRP) olan W1den dktr. inin marjinal rn geliri W1 iken iiye denen cret W0dr. Bu nedenle de W0W1AB alan kadar monopsoncu smr ortaya kar. 12.6.1.4. Mal Piyasasnda ve Faktr Piyasasnda Eksik Rekabet
W W MFC AFCL=W=SL
MVPL MRPL=DL
Faktr Talebi
Faktr Arz
Mal piyasasnda monopolc olan firmann marjinal rn haslat, marjinal rn deerinden kktr. Faktr piyasasnda firma monopsoncu iken marjinal faktr maliyeti, ortalama faktr maliyeti ve cretten byktr. Mal piyasasnda monopolc ve faktr piyasasnda monopsoncu koullarn sz konusu olmasna iki yanl tekel denir. i sendikas ile iveren sendikas bu duruma rnek gsterilebilir.
W W2 W1 W0 0 C A MVPL B L0 MRPL=DL L MFC AFC=W=SL
Monopolc smr Monopsoncu smr
ekilde denge, marjinal faktr maliyeti ile marjinal rn haslatnn kesitii A noktasnda olumaktadr. A denge noktasnda istihdam edilen ii says L0 kadardr. L0 kadar ii istihdam edilirken monopsoncunun deyecei cret dzeyini bulabilmek iin ortalama faktr maliyetine izdm alnr. Dolaysyla monopsoncu, iiyi W0 cret dzeyinde altrmak ister. W0 cret dzeyi, iinin marjinal rn gelirinden (MRP) dktr. inin marjinal rn geliri W1 iken iiye denen cret W0dr. Dolaysyla W0 W1 AB alan monopsoncu smry ortaya koymaktadr. Dier taraftan, iiye denen cret dzeyi olan W0, iinin meydana getirdii marjinal rn deeri (MVP) olan W2den daha dktr. Dolaysyla W2 W1 CA alan kadar monopolc smr sz konusudur. Bir monopolc ile monopsoncunun kar karya olduu piyasada denge cret dzeyinin belirlenmesinde pazarlk gc belirleyici olmaktadr.
a) Mal ve faktr piyasasnda tam rekabeti durum

W
b) Mal piyasasnda tam rekabeti faktr piyasasnda monopsoncu

W W1 A B MRP=MVP L MFC W=AFC=SL
W0
MFC=AFC=W W0 MRP=MVP L
L0
L0
c) Mal piyasasnda monopolc - faktr piyasasnda tam rekabeti olma durumu

W
d) Mal piyasasnda monopolc faktr piyasasnda monopsoncu

W W2 C MFC A B MRP 0 L0 L MVP W=AFC
W0
MFC=AFC=W
W1 W0
MRP MVP
L0 L1
12.7. Faktr Arz Faktr arznn belirleyicileri her retim faktr iin farkldr. Emek arz, sermaye ve toprak arzn belirleyen faktrler farkldr. 12.7.1. Emek Arz Emek arz, iin nitelii, iin yoruculuu, sresi, kariyer olana, reel cret, alma artlar gibi birok faktrden etkilenir. Ancak emek arznn en nemli belirleyicisi reel crettir. Reel cret arttka emek arz artar; reel cret azaldka emek arz azalr. a) Reel cret - Nominal cret Ayrm Nominal cret, parasal cret olarak da adlandrlr. ilerin almalar karl alm olduklar para miktardr. rnein aylk 2000 TL maala alan bir iinin nominal creti 2000 TL dir. Reel cret ise nominal cret ile alnabilecek mal ve hizmet miktarn gsterir. Dier bir ifadeyle reel cret, nominal cretin satn alma gcn temsil etmektedir. rnein 2000 TL nominal cretle alan bir ii 2000 TL ye bir bilgisayar alabiliyorsa, reel creti bir bilgisayardr. Dolaysyla reel cret u ekilde bulunur: Nominal cret W 2000 TL Reel cret = = = = 1 bilgisayar Fiyat P 2000 TL
Reel cret eitli biimlerde deiebilir: Nominal cret sabitken fiyatlar derse, reel cret artar. W %0 W 2000 TL Reel cret = = ( ) = = 2 bilgisayar P %50 P 1000 Nominal cret sabitken fiyatlar artarsa, reel cret azalr. W %0 W 2000 TL Reel cret = = ( ) = = 0,5 bilgisayar P %100 P 4000 Fiyatlar genel dzeyi sabitken nominal cret artarsa, reel cret artar. W %100 W 4000 TL Reel cret = = ( ) = = 2 bilgisayar P %0 P 2000 Fiyatlar genel dzeyi sabitken nominal cret azalrsa, reel cret azalr. W %50 W 1000 TL Reel cret = = ( ) = = 0,5 bilgisayar P %0 P 2000 Fiyatlar genel dzeyi artarken nominal cret daha fazla artarsa, reel cret artar. W %100 W 4000 TL Reel cret = = ( )= = 1,33 bilgisayar P %50 P 3000 Fiyatlar genel dzeyi artarken nominal cret daha az artarsa, reel cret azalr. W %50 W 3000 TL Reel cret = = ( )= = 0,75 bilgisayar P %100 P 4000 Fiyatlar genel dzeyi azalrken nominal cret daha az azalrsa, reel cret artar. W %10 W 1800 TL Reel cret = = ( )= = 1,8 bilgisayar P %50 P 1000 Fiyatlar genel dzeyi azalrken nominal cret daha fazla azalrsa, reel cret azalr. W %50 W 1000 TL Reel cret = = ( )= = 0,55 bilgisayar P %10 P 1800 Fiyatlar genel dzeyi azalrken nominal cret artarsa, reel cret artar. W %100 W 4000 TL Reel cret = = ( )= = 4 bilgisayar P %50 P 1000
Fiyatlar genel dzeyi artarken nominal cret azalrsa, reel cret azalr. W %50 W 1000 TL Reel cret = = ( )= = 0,25 bilgisayar P %100 P 4000 12.7.2. Tersine Dnen (Geriye Bklen) Emek Arz Erisi Arz erisi bilindii gibi pozitif eimlidir. Ancak emek arz erisi bu durumun bir istisnasdr. cret dzeyi arttka emek arz artmakta, belli bir cret dzeyinden sonra azalmaktadr. Bu duruma tersine dnen (geriye bklen - tersine esnek) emek arz erisi denilmektedir. i, cret ykseldike belli bir noktaya kadar daha ok emek arz eder. nk cret dzeyi ykseldike bo zamann alternatif maliyeti artacaktr. Bo zamann alternatif maliyeti arttka ii, dinlenmek yerine almay tercih edecektir. Bu duruma ikame etkisi denir. Dolaysyla cret dzeyi ykseldike, ikame etkisinden dolay ii daha ok emek arz edecektir. cret ykseldike iinin gelirinde bir art meydana gelecektir. Geliri artan ii, elde ettii yksek creti harcamak iin daha ok bo zamana ihtiya duyacaktr. Bu nedenle de cret arttka, bo zaman tercihinde art, alma isteinde azal meydana gelecektir. Buna gelir etkisi denilmektedir. Bu durumu ekil yardmyla grmek mmkndr.
cret
W2 W1
.E < G.E .E = G.E
B A
L0
W0
.E > G.E
L2 L1
Emek Arz
ekilde iinin almaya raz olduu en dk cret dzeyi W0dr. Bu cret dzeyinden ii L0 kadar emek arz etmektedir. cret dzeyi W1e kadar arttka, emek arz artacaktr. Bunun nedeni, cret artnn ikame etkisinin gelir etkisinden byk olmasdr. ekilde emek arz erisinin pozitif eimli olduu A-B aras bu duruma rnek gsterilebilir. W1 cret dzeyinden sonra cretler ykselmeye devam ederse, emek arz azalacak ve L2ye decektir. Bu durumun nedeni, cret artnn gelir etkisinin ikame etkisinden byk olmasdr. ekilde emek arz erisinin negatif eimli olduu B-C aras bu duruma rnek gsterilebilir.
12.7.3. Sermaye Sermaye, bilindii zere retim faktrlerinden biridir. Sermayenin elde ettii gelir ise faizdir. Yani sermaye retim faktrnn fiyat faizdir. Bu anlamda faiz, sermayeyi kiraya vermenin bedelidir. Faiz, nominal faiz ve reel faiz olarak iki ayr biimde ele alnabilir. Nominal faiz oran, tasarruf sahibinin mevduatn dn vermesi sonucu elde ettii geliridir. Dolaysyla piyasada aklanan faiz oran, nominal faiz orandr. rnek: 100 TL mevduata sahip olan bir tasarruf sahibi enflasyon oran % 8 iken % 20 faizle parasn 12 ay vade ile bankaya yatrmtr. Bu durumda nominal faiz oran % 20dir. Tasarruf sahibi dnem sonunda 100 TL anaparann yan sra 20 TL faiz geliri olarak toplamda 120 TL alacaktr. Reel faiz oran ise nominal faiz orannn beklenen enflasyona gre dzeltilmi halidir. Reel faiz oran, nominal faiz oranndan beklenen enflasyon orannn karlmas suretiyle elde edilir. Reel Faiz Oran = Nominal Faiz Oran Beklenen Faiz Oran Yukardaki rnekte reel faiz oran (% 20 - % 8) % 12dir. Yani fiyatlar genel dzeyindeki art arndrldnda mevduat sahibinin gerekte elde ettii faiz geliri % 12dir. Reel faiz orannn nominal faiz oranna eit olabilmesi iin enflasyon orannn sfr olmas gerekir. Reel faiz oran negatif ise parasn bankaya yatran mevduat sahipleri zararl kar. Bu durumu bir rnekle aklayalm. Bilgasayar fiyatnn 100 TL olduu bir ekonomide nominal faiz oranlar % 20, beklenen enflasyon oran % 30dur. Tasarruf sahibinin 100 TL si olduunu ve bunu faiz geliri elde etmek iin vadeli mevduat hesabnda deerlendirdiini varsayalm. Bu ekonomi iin reel faiz oran negatiftir. Reel Faiz Oran = % 20 % 30 = % 10 Tasarruf sahibi en bata 100 TL si ile bir bilgisayar alabilmektedir. Ancak vade sonunda eline geen 120 TL ile (anapara + faiz) bir bilgisayar alamamaktadr. Zira bu durumda bilgisayarn fiyat enflasyondan dolay artarak 130 TL olmutur. Bu nedenle de reel faiz oranlar negatifken mevduat sahipleri dn vermek istemezler. dn vermek istemeleri iin reel faiz oranlar pozitif olmaldr.
NOT: Bu noktada enflasyon - nominal faiz ilikisi ele alnabilir. Enflasyon oran % 30 iken nominal faiz oranlarnn % 38 olduunu varsayalm. Bu durumda reel faiz pozitiftir (% 8). Enflasyonun % 50ye kmas durumunda, reel faizlerin tekrar pozitif deer alabilmesi iin nominal faiz oranlarnn % 50nin zerine kmas gerekir. Yani enflasyon artarken nominal faiz oranlar da artmaktadr. 12.7.3.1. Nominal Faiz Orannn Belirlenmesi Nominal faiz oran dn verilebilir fonlar piyasasnda belirlenmektedir. dn verilebilir fonlar piyasasnda, dn verilebilir fonlar talebi ile dn verilebilir fonlar arz kar karya gelmektedir. dn verilebilir fon arz edenler, tasarruf sahipleridir. Nominal faiz oranlar arttka dn verilebilir fon arz artar. Tersine, nominal faiz oranlar azaldka dn verilebilir fon arz azalr. Yani dn verilebilir fon arz erisi pozitif eimlidir. Bu durumda dn verilebilir fon arz erisi nominal faiz oranlarnn artan fonksiyonudur. Qs = f(r+) dn verilebilir fon talep edenler ise yatrm, tketim veya harcama amacyla bor talep eden zel kesim ve devletten oluur. Nominal faiz oran arttka, borlanma maliyeti artaca iin dn verilebilir fon talebi azalr. Tersine, nominal faiz oranlar azaldka borlanma maliyeti azalaca iin dn verilebilir fonlar talebi artar. dn verilebilir fonlar talebi ile faiz oran arasnda ters ynl iliki bulunmaktadr. Yani dn verilebilir fon talep erisi negatif eimlidir. Bu durumda dn verilebilir fon talebi, nominal faiz oranlarnn azalan fonksiyonudur. QD = f(r-)
r QS r0 A
QD 0 Q0
dn verilebilir fonlar piyasasnda denge, dn verilebilir fon arz erisi ile dn verilebilir fon talep erisinin kesitii A noktasnda oluur. A denge noktasnda faiz oran r0, dn fon arz ve talep miktar Q0dr. 12.7.3.2. Faiz Orannn Fa rkllamasna Yol Aan Unsurlar Borcun geri denmeme (acze dme) olasl arttka risk de artaca iin faiz oranlar
ykselir. Tersine, bor almak isteyenler gven veriyor ve acze dme olaslklar dk ise faiz oranlar nispeten dk olur. Borcun vadesi uzadka, borlunun borcunu demesi ile ilgili risklerde art meydana gelir. Zira nmzdeki bir yl ile ilgili kolaylkla tahminde bulunabilmek mmknken, gelecek yirmi yl iin tahminde bulunmak kolay deildir. Hatta gelecek yirmi yl iin olduka fazla belirsizlik vardr. Vade uzadka belirsizlik artar. Belirsizlik arttnda ise risk artt iin faiz oranlar ykselir. Tersine, vade ksaldka belirsizlik azalr. Belirsizlik azaldka risk azald iin faiz oranlar der. Borlanma piyasas iyi organize olmu ve borlanma enstrmanlarnn says fazla ise ilem maliyeti dk olacandan faiz oran dk olur. Tersine, iyi organize olmam borlanma piyasalarnn derinlii dk olduu iin ilem maliyetleri yksektir. Bu nedenle de faiz oranlar yksek olur. Borlanma enstrmanlarnn likiditesi ykseldike faiz oranlar dmektedir. Yani, borlanma aralarnn paraya evrilebilmeleri kolaylatka faiz oranlar der. Tersine, borlanma aralarnn likiditesi dtke, paraya evrilmeleri zorlat iin faiz oranlar ykselir. 12.7.4. Rant retim faktrlerinden topran getirisi rant geliridir. Topra kullanmak sonucu denmesi gereken bedele (kiraya) rant denir. Rant ile ilgili eitli tanmlamalar sz konusudur. Bunlar unlardr: a) Differansiyel Rant: Ricardocu rant veya differansiyel (farkllk) rant ad da verilir. Ricardoya gre, topraklar verimlilik asndan homojen deildir. Dier bir ifadeyle topraklar arasnda verimlilik asndan farklar bulunmaktadr. Verimli topraklara sahip olanlar, ayn miktarda gayret gstererek daha az verimli topraklara sahip olanlardan daha fazla getiri elde ederler. te bu fazlalk Ricardocu rant oluturur. b) Thnen Rant: Thnen rant da bir eit differansiyel ranttr. Ancak Ricardocu rantta topraklar verimlilik asndan heterojen iken, Thnene gre topraklar verimlilik asndan homojendir. Bu durumda Thnene gre rantn ortaya kmasna yol aan olgu ehir merkezine veya pazara uzaklktr. Pazara daha yakn topraklarda retim yapanlar, pazara daha uzak topraklarda retim yapanlara gre tama gibi maliyet avantajlarna sahiptir. Bu avantajlardan dolay elde edilen fazla getiri Thnen Rant olarak adlandrlr. c) Mutlak ya da Ktlk Rant: Topran arz esnekliinin sfr olmasndan dolay ortaya kan rant eitidir. Toprak, ihtiyalardan fazla olmu olsa mutlak rant ortaya kmayacaktr. d) Rant Benzeri: Marshall tarafndan ortaya atlmtr. Marshall, retimi, ok ksa dnem,
ksa dnem ve uzun dnem olarak ayr dneme ayrmtr. ok ksa dnemde arz arttrmak mmkn olmad iin arz esneklii sfrdr. Ksa dnemde arz deiken girdi miktarndaki arta bal olarak arttrmak mmkndr. Yani ksa dnemde arz esneklii sfr ile bir arasndadr. Uzun dnemde ise tm girdiler deiken olduu iin arz esneklii birden byktr. te arz esnekliinin sfr olduu ok ksa dnemde veya arz esnekliinin sfr ile bir arasnda olduu ksa dnemde maln talebinde bir art olursa, maln fiyatnda nemli bir ykselme olacaktr. Bu durumda bu mal satanlar kendi abalar dnda fazladan bir gelir elde edeceklerdir ki buna rant benzeri denir. Ancak bu fazla getiri sadece ok ksa veya ksa dnemde ortaya kar. Rant benzeri olarak adlandrlan bu fazla getiri, uzun dnemde arzn artmasyla birlikte ortadan kalkar. e) Tr ansfer Kazanc (Frsat Maliyeti): Bir retim faktrnn arzn tevik etmek iin denmesi gereken asgari getiri transfer kazancdr. Bu asgari getiri retim faktrnn baka alanlarda kullanlm olsayd elde edecei frsat maliyetine eittir. Vasfsz bir retim faktrnn ya da tam rekabet koullarnda arz edilen bir retim faktrnn elde ettii getiri frsat maliyetine (transfer kazancna) eittir. retim faktrn daha fazla istihdam etmek iin daha yksek bir bedel demeye gerek olmad iin vasfsz veya tam rekabet koullarnda arz edilen bir retim faktrnn elde ettii getirinin tm transfer kazancdr. Bu durumu ekil yardmyla grmek mmkndr.
W Transfer kazanc A SL MRP=DL L0
W0
Tam rekabet koullarnda arz edilen bir retim faktrn firma W0 cret dzeyinden diledii kadar istihdam edebilir. Faktr piyasasnda denge faktr arz ve talep erilerinin kesitii A noktasnda olumutur. A denge noktasnda W0 cret dzeyinden L0 kadar faktr istihdam edilmektedir. L0 kadar faktrn elde ettii toplam kazan alan O W0 A L0 alanna eittir. W0 cret dzeyi faktrn frsat maliyetini oluturduu iin taral alan transfer kazancn vermektedir. f) Ekonomik Rant (ktisadi Rant): Bir retim faktrnn frsat maliyetinin (transfer kazancnn) stnde elde ettii getiri, iktisadi rant olarak adlandrlr. Vasfsz bir retim faktrne frsat maliyeti kadar deme yaplrken, vasfl bir retim faktrnn daha fazla arz edilmesi isteniyorsa frsat maliyetinin yan sra iktisadi rant denmesi gerekir. Bu durumu ekil yardmyla aklamak mmkndr.
W ktisadi rant W0 W1 0 L0 A SL
Transfer Kazanc DL
ekilde faktr arz W1 cret dzeyinden itibaren balamaktadr. W1 cret dzeyinin altndaki cret dzeyleri iin faktr arz edilmemektedir. cret dzeyi W1 seviyesinin stne ktka faktr arz artmaktadr. Piyasadaki denge cret dzeyi W0 seviyesinde olutuunda, faktrler almaya raz olduklar en dk cret seviyesinin stnde bir kazan elde ederler. Dolaysyla L0 kadar faktrn elde ettii toplam kazan alan O W0 A L0dr. Bu kazan alannn O W1 A L0 kadarlk ksm L0 kadar retim faktrnn frsat maliyetine eittir. W1 W0 A alan ise piyasadaki cret dzeyinin faktrlerin almaya raz olduklar en dk cret seviyesinin stnde olumas sonucu L0 kadar faktrn elde ettii iktisadi ranttr. g) Toprak in ktisadi Rant: Topran arz sabittir. Ayrca bulunduu yerde kullanlmyorsa baka bir yerde ya da alanda kullanlmas mmkn deildir. Yani topraktan getiri elde edilebilmesi, bulunduu yerde kullanlmas durumunda ortaya kar. Topran baka bir yere tanmas mmkn olmad veya sadece bulunduu yerde kullanlmas gerektii iin frsat maliyeti sz konusu deildir. Topran elde ettii getirinin tm iktisadi ranttr.
R SN A
R0
ktisadi rant D
N0
ekilde grld gibi denge, A noktasnda olumutur. Toprak tarafndan elde edilen iktisadi rant alan O R0 A N0 alanna eittir. Dier retim faktrleri iin faktrn getirisi arttnda faktrn arz edilen miktar artar. Toprak, sabit bir faktr olduu iin bu durumun istisnasdr. Topran arz esneklii sfr olduu iin elde edilecek rant miktarnn temel belirleyicisi taleptir. Yani topraa talep sfrken rant getirisi sfrdr. Talep arttka rant getirisi artar. Bu durumu ekil yardmyla grmek mmkndr.
SN C B D2 D1 D0
R1 R0
A N0
Balangta topraa talep yokken denge A noktasnda olumutur. Bu noktada rant getirisi sfrdr. Talebin D1e ykselmesiyle birlikte yeni denge B noktasnda olumutur. ktisadi rant alan ise O R0 B N0 alanna eittir. Talebin bir kez daha artarak D2ye ykseldiini varsayalm. Bu durumda yeni denge C noktasnda oluurken, iktisadi rant alan ykselerek O R1 C N0 alanna eit olur. Yani toprak talebi arttka rant getirisi artmaktadr.
SONU Faktr arz ile faktr talebinin kesitii noktada faktr piyasas dengesi olumaktadr. Faktr piyasasnda denge oluurken deiik durumlar sz konusudur. rnein firmann faktrleri temin ederken eksik rekabeti veya tam rekabeti olmasna ve retilen mallar firma satarken mal piyasasnda eksik rekabeti veya tam rekabeti olma durumlarna gre denge deiicektir.
KONUYA LKN SORU RNEKLER 1. Aadaki seeneklerden hangisinde verilenler faktr piyasasnda karlaan unsurlardan birisi deildir? A) verenlerin emek talebi B) ilerin emek arz C) Tketicilerin eitli mallara ynelik talepleri D) Finansal kurumlarn kredi arz E) reticilerin kredi talebi
2. Aadakilerden hangisi faktrn talep esneklii ile ilgili doru bir ifade deildir? A) Faktrn retiminde kullanld maln talep esneklii yksekse, faktrn talep esneklii de yksektir. B) Marjinal rn geliri yava azalyorsa faktrn talep esneklii yksek olacaktr. C) Marjinal rn geliri hzl azalyorsa faktrn talep esneklii yksek olacaktr. D) Faktrler aras ikame kolay ise, faktrn talep esneklii yksek olacaktr. E) Faktrn fiyatnn ykselmesi zerinden geen zaman arttka esneklik artacaktr.
3.
Aadakilerden hangisi igc arz erisinin zelliklerinden birisidir? A) Srekli pozitif eimli C) Srekli negatif eimli E) Yatay eksene paralel B) nce pozitif sonra negatif eimli D) Dey eksene paralel
4.
Bir faktre en az frsat maliyeti kadar yaplan demeye ne ad verilmektedir? A) Transfer kazanc C) Rant benzeri E) Tketici rant B) ktisadi rant D) retici rant
5.
Emek piyasasnda monopson durumunda olan bir firmada, emein marjinal (girdi) maliyeti ile ilgili olarak hangisi dorudur?
A) cret haddinden kktr. B) nce negatif sonra pozitif eimlidir. C) Emein ortalama girdi maliyetinden byktr. D) Emein ortalama girdi maliyetinden kktr. E) Emek arz erisine eittir.
YANITLAR: 1-C, 2-C, 3-B, 4-A, 5-C
13. HAFTA
ZET Onunnc haftada, genel denge analizi yaplacaktr. Buna gre genel denge analizinin varsaymlar ortaya konulduktan sonra retim olanaklar erisi ile toplumsal farkszlk erilerinin yardmyla ekonomide genel denge analizi yaplacaktr.
ONNC BLM
GENEL DENGE ANALZ
Denge analizleri temelde iki yaklamla yaplmaktadr. Bunlar Ksmi Denge Analizi ve Genel Denge Analizidir. Ksmi Denge Analizi, Cambridge Okuluna mensup iktisatlardan Marshall tarafndan gelitirilmiken Genel Denge Analizi Lozan Okuluna mensup iktisatlardan Walras tarafndan gelitirilmitir. Ksmi denge analizi, incelenen piyasada meydana gelen bir deimenin sadece incelenen piyasay etkilediini ileri srmtr. rnein bir maln fiyatnda meydana gelen deimenin yalnzca o maln piyasasn etkileyecei varsaylmtr. Ksmi denge yaklamnda bir maln fiyatnda meydana gelen deimenin ikame ve tamamlayc mallarn fiyat ve miktarlarn etkileme sreci (yaylma etkisi) ve etkilenen bu piyasalarn ilgili mal piyasas zerindeki etkisi (geri besleme etkisi) ihmal edilmitir. Genel denge analizinde, bir piyasada meydana gelen deimenin dier piyasalar etkileyecei ihmal edilmemitir. Buna gre bir piyasada meydana gelen deime dier piyasalar etkilemekte (yaylma etkisi), etkilenen piyasalarda ortaya kan deimeler ise yeniden ilgili piyasay etkilemektedir (geri besleme etkisi). Dolaysyla Genel Denge Analizi yaylma ve geri besleme etkisini dikkate alarak analizini gerekletirmektedir. Statik genel denge analizi ile ilk defa Fizyokratlar ilgilenmitir. Fizyokratlara gre tek retken sektr topraktr. Toprak dndaki dier sektrler ksr sektrlerdir. Net fazla veren tek sektr topraktr. Quesney, toprak tarafndan meydana getirilen net fazlann, toprak ve dier ksr sektrler arasnda nasl datlacan ele alrken bunlardan birinin gelirinin dierinin harcamas olduunu varsaymtr. Bu gr, duraan bir dengenin her yl yeniden nasl tekrarlanacan aklamak suretiyle genel denge analizini ncelemitir. Genel denge analizini esasl bir biimde inceleyerek ele alan Walras ve Paretodur. Genel denge analizini uygulamada kullanlabilir hale getiren Leontief olmutur. Walrasa gre, bir piyasada talep fazlas varsa, baka bir piyasada arz fazlas vardr. Dolaysyla bir ekonomide her zaman ortaya kan talep fazlas, baka piyasa ya da piyasalardaki arz fazlalar toplamna eit olduu iin talep ve arz fazlalar toplam sfra eit olur. Bu durum Walras Kanunu olarak ifade edilmektedir.
13.1. Genel Denge Analizinin Va rsaymlar Ekonomide ok sayda mal, ok sayda tketici ve retici, ok sayda girdi bulunmaktadr. Bu durum ise analiz yapmak iin youn matematiksel hesaplamalar gerektirmektedir. Bu glk baz basitletirici varsaymlar yapmay zorunlu klmaktadr. Bu varsaymlar unlardr: Ekonomide iki birey, iki mal ve iki retim faktr bulunmaktadr. retimde ve tketimde dsallk bulunmamaktadr. Mal ve faktr piyasalarnda tam rekabet koullar geerlidir. Ekonomide devlet ve d ticaret bulunmamaktadr. retim ve tketim ayn yer ve zamanda yaplmaktadr. Dolaysyla tama ve depolama giderleri sfrdr. Kaytszlk ve e rn erileri orijine gre d bkey bir grnm arz etmektedir. 13.2. Pa reto Optimalite Kriteri Bir bireyin refahn azaltmakszn, bir baka bireyin refahn arttrmann mmkn olmad durumda Pareto optimumu salanmtr. Bir bireyin refahn azaltmakszn, bir baka bireyin refahn arttrmann mmkn olduu durumda, toplumsal refahta art meydana gelir. Dier bireylerin refah deimeksizin en az bir bireyin refahnn ktletii durumda toplumsal refahta azalma meydana gelir. 13.3. Edgeworth Kutu Diyagramnn Oluturulmas Tketiciler aras denge aklanrken Edgeworth Kutu Diyagramndan yararlanlr. Edgeworth kutu diyagramnda iki tketicinin birlikte nasl dengeye geldii ele alnmaktadr.
Y Mal M Ya1
E1 I1
Y Mal M Yb1
E1 I1
0A
Xa1
X mal A
0B
Xb1
X mal B
Bir numaral ekilde A tketicisi, E1 denge noktasnda Ya1 kadar Y mal, Xa1 kadar X mal tketmektedir. ki numaral ekil B tketicisinin tkettii X ve Y mal miktarn gstermektedir. Buna gre denge noktasnda B tketicisi Yb1 kadar Y mal, Xb1 kadar X mal tketmektedir.
Her iki tketici dengesi ayn ekil zerinde gsterilmek istenildiinde B tketicisine ait olan ekil ok ynnde 180 evrilmelidir. B tketicisine ait olan ekil, A tketicisine ait eklin eksenleri birbirine akacak biimde oturtulursa Edgeworth Kutu Diyagram elde edilir.
XB YA Xb1 0
Ya1
E1 I1 I1
Yb1
0A
Xa1
XA
YB
B tketicisine ait eklin A tketicisine ait eklin stne oturtulmasyla elde edilen Edgeworth kutu diyagram nceki ekillerle ayn sonulara ulamaktadr. Buna gre tketicilerin birlikte dengesinin ele alnd E1 denge noktasnda; A tketicisi Ya1 kadar Y mal, Xa1 kadar X mal B tketicisi Yb1 kadar Y mal, Xb1 kadar X mal tketmektedir. Dolaysyla bir tketicinin bir maldan tketmedii ksm, dier tketici satn almaktadr. 13.4. Tketimde Etkinliin Salanmas ve Toplumsal Kaytszlk Erisinin Elde Edilmesi Tketimde etkinliin salanmasn Edgeworth kutu diyagram yardmyla gstermek mmkndr. A ve B gibi iki kiinin ve X ve Y gibi iki maln olduu bir ekonomide, X mal miktar Ann ve Bnin sahip olduu X mal miktarna, Y mal miktar Ann ve Bnin sahip olduu Y mal miktarna eittir. Bu durumu Edgeworth kutu diyagram ile analiz etmek mmkndr.
Y F1 X F2 B1 B2 B3 S A0 0A F0 F1 F2 F3 0B
H T M A1
B0
N A3 A2 F3 Y
F0
Edgeworth kutu diyagramnda F0, F1, F2, F3 bte dorularn temsil etmektedir. A0, A1, A2, A3 A tketicisinin kaytszlk erilerini B0, B1, B2, B3 B tketicisinin kaytszlk erileri-
ni temsil etmektedir. Orijine gre daha uzak olan kaytszlk erisi daha yksek fayda dzeyini temsil etmektedir. Buna gre, A ve B tketicileri iin fayda dzeyleri kkten bye doru u ekilde sralanabilir: A0 < A1 < A2 < A3 ve B0 < B1 < B2 < B3 A tketicisi iin denge noktalar kaytszlk erilerinin bte dorularna teet olduu S, T, M, N noktalardr. Benzer olarak, B tketicisi iin denge noktalar kaytszlk erilerinin bte dorularna teet olduu N, M, T, S noktalardr. Buna gre, her iki tketicinin dengede olduu noktalar birletirildiinde elde edilen eriye szleme erisi denilmektedir. Szleme erisi zerindeki tm noktalarda Pareto Optimalite kriteri salanmtr. Szleme erisi zerindeki noktalarda bir tketicinin fayda dzeyini arttrabilmek iin en az bir tketicinin fayda dzeyini azaltmak gerekir. rnein szleme erisi zerinde T noktasnda A tketicinin elde ettii fayda dzeyi A1 kaytszlk erisi ile temsil edilirken, B tketicinin elde ettii fayda dzeyi B2 kaytszlk erisi ile temsil edilmektedir. A tketicisinin fayda dzeyini arttrabilmek, ancak B tketicisinin fayda dzeyini azaltmak pahasna sz konusu olacaktr. Yani, szleme erisi zerinde T noktasndan M noktasna geildiinde A tketicisinin fayda dzeyi A1 kaytszlk erisinin temsil ettii fayda dzeyinden A2ye karken, B tketicisinin fayda dzeyi B2den B1e dmektedir. Dolaysyla A tketicisinin faydasn arttrabilmek iin B tketicisinin faydasn azaltmak gerekir. Bu durumda szleme erisi zerindeki noktalarda deiimden elde edilen bir kazan olmad iin tketiciler arasnda deiim yaplmayacaktr. Szleme erisi zerindeki S, T, M, N gibi noktalarda Ann kaytszlk erileri ile Bnin kaytszlk erileri birbirine teettir. Kaytszlk erilerinin eimi ayn zamanda marjinal ikame orann verdii iin bu noktalarda A ve Bnin marjinal ikame oranlar eittir. Dolaysyla, her iki tketici iin marjinal ikame oranlar eitken yaplan mbadeleden bir kazan elde edilmemektedir.
B MRSA X,Y = MRS X,Y
Marjinal ikame oranlar hatrlanaca zere mallarn marjinal faydalarnn birbirine oranna eittir. MUX MUX ya da = = MRSB MRSA X,Y X,Y = MUY MUY
AB
MUX B = MRS MRS X,Y = X,Y AB MUY

A
S, T, M, N noktalarnda tketiciler dengede olduuna gre, iki tketici iin de kaytszlk erilerinin eimi bte dorusunun eimine eittir. MUX PX MUX PX B A = MRS X,Y = veya = MRS X,Y = = MUY PY MUY PY
AB MUX PX A B MRS X,Y = MRS X,Y = = AB MUY PY
Szleme erisi zerindeki noktalarda tketiciler mbadele yapmak suretiyle fayda dzeylerini arttramazlar. Bu durumda mallar etkin olarak datlmtr. Rekabeti bir piyasada tketici tercihlerinin normal davran sergiledii ve dsalln olmad varsaym altnda deiim dengesinin Pareto optimal olduu bu durum refah iktisadnn Birinci En yi Teorimidir. Marjinal ikame oranlar ya da kaytszlk erilerinin eimi farkl iken yaplan mbadelede bir tketicinin faydas sabitken, en az birinin faydasn arttrmak mmkn olmaktadr. rnein, H noktasnda iken mbadeleyle T noktasna geildiinde A tketicinin fayda dzeyi A1 dzeyinde sabit kalrken, B tketicisinin fayda dzeyi B1 kaytszlk erisinden B2 kaytszlk erisinin temsil edildii fayda seviyesine ykselir. Dolaysyla marjinal ikame oranlarnn farkl olduu H noktasnda deiimden kazan elde etmek mmkndr. H noktasnda iken yaplan mbadele sonucunda A tketicisi tkettii mal bileimini deitirmitir. A tketicisi tkettii mal bileimini deitirirken ayn kaytszlk erisi zerinde kald iin fayda dzeyi deimemitir. Dier taraftan B tketicisi orijine daha uzak bir kaytszlk erisine getii iin fayda dzeyi artmtr. H gibi bir noktada tketimde etkinlik sz konusu deildir. H noktasndan tketimde etkinliin saland bir noktaya geebilmek iin mbadele yapmak gerekir. Ancak rekabetin mkemmel bir biimde olmasn engelleyen bir aksaklk varsa, devlet tarafndan piyasaya mdahale edilmelidir. te toplumsal refahn kamu mdahalesi ile artt bu durum refah iktisadnn kinci En yi Teoremidir. Toplumsal farkszlk erisi (Fayda Olanaklar Erisi), toplum tarafndan tercih edilen mal bileimlerini gsterir. Bireysel kaytszlk erileri ile zde olarak ele alnmaktadr. Tketiciler aras dengenin saland Edgeworth kutu diyagramnda szleme erisi zerindeki S, T, M, N gibi noktalarn dikey eksende Y malndan salanan fayda, yatay eksende X malndan salanan faydann bulunduu bir diyagramda geometrik yeri alnrsa Fayda Olanaklar Erisi elde edilir.
UY B3 B2 B1 B0 0 A0 A1 A2 S T M N U1 A3 UX
Buna gre, S noktasnda B tketicisi B3, A tketicisi A0 T noktasnda B tketicisi B2, A tketicisi A1 M noktasnda B tketicisi B1, A tketicisi A2 N noktasnda B tketicisi B0, A tketicisi A3 kaytszlk erisi zerinde bulunmaktadr. 13.5. retimde Etkinliin Salanmas ve retim Olanaklar Erisinin Elde Edilmesi retimde etkinliin salanmasn Edgeworth kutu diyagram yardmyla gstermek mmkndr. A ve B gibi iki reticinin ve K ve L gibi iki girdinin olduu bir ekonomide, sermaye miktar Ann ve Bnin sahip olduu sermaye girdisi miktarna, emek girdisi miktar Ann ve Bnin sahip olduu emek girdisi miktarna eittir. Bu durumu Edgeworth kutu diyagram ile analiz etmek mmkndr.
K F1 L B1 B2 B3 S A0 0A F0 F1 F2 L F2 F3 0B
H T M A1
B0
N A3 A2 F3 K
F0
Edgeworth kutu diyagramnda F0, F1, F2, F3 e maliyet dorularn temsil etmektedir. A0, A1, A2, A3, A reticisinin e rn erilerini; B0, B1, B2, B3, B reticisinin e rn erilerini temsil etmektedir. Orijine gre daha uzak olan e rn erisi daha yksek retim dzeyini temsil etmektedir. Buna gre, A ve B reticileri iin retim dzeyleri kkten bye doru u ekilde sralanabilir: A0 < A1 < A2 < A3 ve B0 < B1 < B2 < B3
A reticisi iin denge noktalar e rn erilerinin e maliyet dorularna teet olduu S, T, M, N noktalardr. Benzer olarak, B reticisi iin denge noktalar e rn erilerinin e maliyet dorularna teet olduu N, M, T, S noktalardr. Buna gre, her iki reticinin dengede olduu noktalar birletirildiinde elde edilen eriye szleme erisi denilmektedir. Szleme erisi zerindeki tm noktalarda Pareto Optimalite kriteri salanmtr. Szleme erisi zerindeki noktalarda bir reticinin retim dzeyini arttrabilmek iin en az bir reticinin retim dzeyini azaltmak gerekir. rnein szleme erisi zerinde T noktasnda A reticisinin elde ettii retim dzeyi A1 e rn erisi ile temsil edilirken, B reticisinin elde ettii retim dzeyi B2 e rn erisi ile temsil edilmektedir. A reticisinin retim dzeyini arttrabilmek, ancak B reticisinin retim dzeyini azaltmak pahasna sz konusu olacaktr. Yani, szleme erisi zerinde T noktasndan M noktasna geildiinde A reticisinin retim dzeyi A1 e rn erisinin temsil ettii retim dzeyinden A2ye karken, B reticisinin retim dzeyi B2den B1e dmektedir. Dolaysyla A reticisinin retimini arttrabilmek iin B reticisinin retimini azaltmak gerekir. Bu durumda szleme erisi zerindeki noktalarda girdi ikamesinden elde edilen bir kazan olmad iin reticiler arasnda ikame yaplmayacaktr. Szleme erisi zerindeki S, T, M, N gibi noktalarda Ann e rn erileri ile Bnin e rn erileri birbirine teettir. E rn erilerinin eimi ayn zamanda marjinal teknik ikame orann verdii iin bu noktalarda A ve Bnin marjinal teknik ikame oranlar eittir. Dolaysyla, her iki retici iin marjinal teknik ikame oranlar eitken yaplan ikameden bir kazan elde edilmemektedir.
B MRTSA L,K = MRTS L,K
Marjinal teknik ikame oranlar hatrlanaca zere girdilerin marjinal verimliliklerinin birbirine oranna eittir. MPL MPL B = = MRTS = ya da MRTSA L,K L,K MPK MPK
MPL B = MRTSA AB = MRTS L,K L,K MPK S, T, M, N noktalarnda reticiler dengede olduuna gre, iki retici iin de e rn erilerinin eimi e maliyet dorusunun eimine eittir. MPL w MPL w B = MRTS = = MRTSA = = L,K L,K MPK r MPK r
AB
veya MPL w MRTS L,K = MRTS L,K = = AB r MPK

A B
AB
Szleme erisi zerindeki noktalarda reticiler ikame yapmak suretiyle retim dzeylerini arttramazlar. Bu durumda girdiler etkin olarak dalmtr. Rekabeti bir piyasada retici tercihlerinin normal davran sergiledii ve dsalln olmad varsaym altnda deiim dengesinin Pareto optimal olduu bu durum refah iktisadnn Birinci En yi Teorimidir. Marjinal teknik ikame oranlar ya da e rn erilerinin eimi farkl iken yaplan ikamede bir reticinin retim dzeyi sabitken, en az birinin retimini arttrmak mmkn olmaktadr. rnein, H noktasnda iken ikameyle T noktasna geildiinde A reticinin retim dzeyi A1 dzeyinde sabit kalrken, B reticisinin retim dzeyi B1 e rn erisinden B2 e rn erisinin temsil edildii retim seviyesine ykselir. Dolaysyla marjinal teknik ikame oranlarnn farkl olduu H noktasnda deiimden kazan elde etmek mmkndr. H noktasnda iken yaplan mbadele sonucunda A reticisi retimde kulland girdi bileimini deitirmitir. A reticisinin retimde kulland girdi bileimini deitirirken ayn e rn erisi zerinde kald iin retim dzeyi deimemitir. Dier taraftan B reticisi orijine daha uzak bir e rn erisine getii iin retim dzeyi artmtr. H gibi bir noktada retimde etkinlik sz konusu deildir. H noktasndan retimde etkinliin saland bir noktaya geebilmek iin girdiler aras ikame yapmak gerekir. Ancak rekabetin mkemmel bir biimde olmasn engelleyen bir aksaklk varsa, devlet tarafndan piyasaya mdahale edilmelidir. te toplumsal refahn kamu mdahalesi ile artt bu durum refah iktisadnn kinci En yi Teoremidir. retim olanaklar erisi Edgeworth kutu diyagramnda szleme erisi zerindeki S, T, M, N gibi noktalarn dikey eksende B malnn retim dzeyi, yatay eksende X malnn retim dzeyinin bir diyagramda geometrik yeri alnrsa retim Olanaklar Erisi elde edilir. 13.6. retim mkanlar Erisi (Tr ansformasyon - Dnm Erisi) retim imkanlar erisi, veri teknoloji ve tam alma koullar varsaym altnda retilebilecek maksimum mal ve hizmet miktarn gsteren eriye denir. Bu eriye Transformasyon Dnm Erisi de denir.
Y mal S E T M H N A1 A2 A3 X mal
B3 B2 B1 B0 0
A0
retim olanaklar erisi zerindeki noktalar (S, T, M, N gibi) tm girdilerin etkin biimde kullanlmas durumunda elde edilen maksimum Y mal ve X mal bileimini gstermektedir. Buna gre tm girdiler kullanlmak suretiyle, S noktasnda B3 kadar Y mal, A0 kadar X mal T noktasnda B2 kadar Y mal, A1 kadar X mal M noktasnda B1 kadar Y mal, A2 kadar X mal N noktasnda B0 kadar Y mal, A3 kadar X mal retilmektedir. H noktas, szleme erisi dndaki bir noktann, yani parete optimumunun salanmad bir noktann, retim olanaklar erisine yanstlm halidir. Zira retim olanaklar erisi, reticiler aras dengeyi gsteren Edgeworth kutu diyagramnda iki reticinin birlikte dengede olduu (szleme erisi zerindeki noktalar) durumda rettikleri Y mal ve X mal gibi iki maln miktarlarnn eksenlerde iaretlenmesi sonucu elde edilir. Dolaysyla retim olanaklar erisi, szleme erisinin mal dzlemindeki grnmn yanstmaktadr. ekildeki H noktas szleme erisi dnda bir noktay temsil ettii iin tm girdiler kullanlmasna ramen etkin olmayan bir retim bileimidir. H noktasnda e rn erileri birbirine teet deil, kesmektedir. Yani e rn erilerinin eimini gsteren marjinal teknik ikame oranlar ayn deildir. H noktasndan szleme erisi zerinde bir noktaya geildiinde, retimde etkinlik saland iin retim olanaklar erisi zerinde bir noktaya geilmi olur. retim olanaklar erisi ile orjin arasnda kalan H gibi bir noktay retmek mmknken, retim olanaklar erisinin dnda kalan E gibi bir noktay retmek mmkn deildir. 13.7. Marjinal Dnm Oran Bir maln retimi bir birim arttrldnda ayn retim olanaklar erisi zerinde kalabilmek iin dier maldan ne kadar vazgeilmesi gerektiini gsteren orana marjinal dnm oran denir. Marjinal dnm oran u ekilde ifade edilir:
Vazgeilen miktar Y2 Y1 DY MRT = = = Yerine konulan miktar X2 X1 DX Dikey eksendeki mutlak deime = Yatay eksendeki mutlak deime Forml incelendiinde marjinal dnm orannn retim olanaklar erisinin eimini verdii grlecektir. DY MRT = = retim olanaklar erisinin eimi DX Marjinal kame Oran: X mal bir birim arttrldnda ayn tatmin dzeyini salayabilmek iin Y mal tketiminin ne kadar azaltlmas gerektiini gsteren orandr. DY MRS = DX Marjinal Teknik kame Oran: Emek kullanm bir birim arttrldnda ayn retim dzeyinde kalabilmek iin sermaye kullanmnn ne kadar azaltlmas gerektiini gsteren orandr. DK MRTS = DL Marjinal Dnm Oran: X mal retimi bir birim arttrldnda retim olanaklar erisi zerinde kalabilmek iin Y mal retiminin ne kadar azaltlmas gerektiini gsteren orandr. DY MRT = DX Marjinal ikame oran, kaytszlk erisinin eimine eittir. Marjinal teknik ikame oran, e rn erisinin eimine eittir. Marjinal dnm oran, retim olanaklar erisinin eimine eittir. Marjinal dnm oran, retilen iki mal arasndaki frsat maliyetini vermektedir. Dolaysyla marjinal dnm oran, mallarn marjinal maliyetlerinin oranna eittir. DY MCX MRT = = DX MCY
Marjinal ikame oran, mallarn marjinal faydalarnn birbirine oranna eittir. Bu oran, dengedeyken mallarn fiyatlarnn birbirine oranna da eittir. D Y MUX PX MRS = = = D X MUY PY Marjinal teknik ikame oran, girdilerin marjinal verimliliklerinin birbirine oranna eittir. Bu oran, dengedeyken girdilerin fiyatlarnn oranna da eittir. w D K MPL MRTS = = = D L MPK r Marjinal dnm oran, mallarn marjinal maliyetlerinin birbirine oranna eittir. Bu oran, ayn zamanda mallarn fiyatlarnn birbirine oranna eittir. D Y MCX PX MRT = = = D X MCY PY
13.8. Genel Denge ya da Ekonomik Etkinlik

Y mal
C D S G
U2
E C
U1 U0 X mal
Genel dengenin saland noktada ekonomik etkinlik de salanmtr. Genel denge, hem retimde hem de tketimde etkinliin salanmasna baldr. Yani genel dengenin salanm olmas iin retim olanaklar erisi ile fayda olanaklar erisinin teet olmas gerekir. ekilde D ve E noktalarnda, retimde etkinlik salanmtr. Ancak D ve E noktalarnda tketim etkinlik salanmamtr. S noktas hem retim olanaklar hem de daha yksek bir fayda dzeyini gsteren U1 toplumsal kaytszlk erisi zerindedir. Dolaysyla genel denge toplumun bte dorusu, retim olanaklar erisi ve fayda imkanlar erisinin teget olduu S noktasnda olumutur. G noktas daha yksek fayda salayan bir toplumsal kaytszlk erisi zerinde olmasna ramen retim olanaklar erisinin tesinde olduu iin genel denge olumaz.
S denge noktasnda retim olanaklar erisi, fayda olanaklar erisi ve toplumsal bte dorusu teet olduu iin bu erinin eimi ayndr. Tketimde etkinliin saland nokta:
AB MUX PX A B MRS X,Y =MRS X,Y = = AB MUY Py
retimde etkinliin saland nokta:

AB MPL w A B MRTS L,K =MRTS L,K = = AB MPK r
Kaynaklarn optimal dald nokta: DY MCX PX MRTX,Y = = = DX MCY PY Genel dengenin saland noktada marjinal ikame oran, marjinal teknik ikame oran ve marjinal dnm oran birbirine eit olacaktr. MRS X,Y = MRTS L,K = MRTX,Y Genel dengenin saland S noktasnda Pareto optimumu saland iin refah iktisadnn Birinci En yi Teoremi gereklemitir.
A,B A,B
SONU Bu hafta genel denge analizi yapld. Bunun iin ncelikle Edgeworth kutu diyagram araclyla tketimde etkinliin saland noktalara, yani Pareto optimum noktalara ulald. Tketimde etkinliin saland noktalardan ise toplumsal kaytszlk erileri tretildi. Daha sonra Edgeworth kutu diyagram araclyla retimde etkinliin saland noktalar tespit edildi ve bu noktalar araclyla da retim olanaklar erisi elde edildi. Nihayet toplumsal kaytszlk erileri ile retim olanaklar erisinin birlikte ele alnmas ile genel dengeye ulald.
1.
Aadakilerden hangisi tketiciler aras dengenin saland noktalarn geometrik yerine verilen isimdir? A) Gelir tketim erisi C) Bte dorusu E) Lorenz erisi B) Genileme yolu D) Anlama erisi
2. Bir kiinin tatmininin arttrlmasnn baka bir kiinin tatmininin azaltlmadan mmkn olmad durum aadakilerden hangisi ile ifade edilir? A) Pareto optimum durum C) Pareto stn durum E) Scitovsky Kriteri B) kinci en iyi teoremi D) Kaldor Kriteri
3. ki tketicinin yer ald bir ekonomide szleme erisi zerindeki bir noktadan, dier bir noktaya geilmesi durumunda aadakilerden hangisi ortaya kar? A) Her iki tketicinin durumu da ktleir. B) Tketicilerden birinin durumu ktleirken, dierinin durumu daha iyiye gider. C) Her iki tketicinin durumu da iyileir. D) Her iki reticinin durumu da ktleir. E) reticilerden birinin durumu ktleirken dierinin durumu daha iyiye gider.
4.
Teknolojik gelimenin meydana geldii bir ekonomide aadakilerden hangisi ortaya kacaktr? A) Dnm erisi zerinde bir noktadan dier noktaya geilir B) Dnm erisi saa kayar C) Dnm erisi orijine yaklar D) Dnm erisinin yukarsnda bir retim dzeyi gerekletirilir E) Dnm erisini altnda bir retim dzeyi gerekletirilir
YANITLAR: 1-D, 2-A, 3-B, 4-B
14. HAFTA
ZET Ondrdnc hafta piyasa baarszlklarna ayrlmtr. Buna gre devleti ekonomiye eken nedenler piyasa baarszl olarak grlmektedir. Bu balamda eksik rekabet, kamusal mallar, dsallklar ve asimetrik bilgi piyasa baarszlklar arasnda grlmektedir.
ONDRDNC BLM
PYASA BAARISIZLIKLARI
En az bir kiinin refahn azaltmakszn bir kimsenin refahnn arttrlmasnn mmkn olmad durum, Pareto Optimumunu ifade etmektedir. Piyasa baarszlklar, Pareto optimumun salanmasna engel olmaktadr. Piyasa baarszlklar temelde u ekilde ifade edilebilir: Eksik rekabet Kamusal mallar Dsallklar Asimetrik bilgi 14.1. Eksik Rekabet Tam rekabet piyasasnda pareto optimumun saland noktada fayda olanaklar erisi ile retim olanaklar erisi teettir. Bu noktada retim olanaklar erisinin eimi, fayda olanaklar erisinin eimi ve bte dorusunun eimi birbirine eittir. Ancak bu durum eksik rekabet koullar altnda sz konusu deildir. Eksik rekabetin varl halinde denge, etkinliin olmad bir noktada oluabilir. te bu noktada dengenin ekonomik etkinliin olduu noktada olumas iin devlet mdahalesi gerekir. 14.2. Kamusal Mal Kamusal mal (orta mal), bu maldan yararlananlarn says ne olursa olsun toplam maliyetin deimedii mallardr. Dier bir ifadeyle ilave bir kiinin maldan faydalanmasnn maliyetinin sfr olduu, yani marjinal maliyetin sfr olduu mallardr. lke savunmas kamusal mallara gsterilen en tipik rnektir. ster vergi desin ister demesin lke vatanda olan herkes ulusal gvenlik hizmetlerinden doal olarak yararlanr. Kamusal mallarn en temel zellii blnememesidir. Yani kamusal mallardan herkes eit biimde yararlanmaktadr. rnein bir sokak lambasnn aydnlatmasndan herkes eit dzeyde yararlanr. Kamusal mallar, blnememe zelliinin yansra tketimde rakip olmama ve faydadan
mahrum brakamama zelliine sahiptir.

Tketimde rakip olmama, bir kiinin tketiminin dier kiilerin tketimini engellemedii durumdur. Bu durumda kiiler tketimde birbirlerine rakip deildirler. Bir sokak lambasnn aydnlatmasndan bir kiinin yararlanmas, dier kiinin yararlanmasna engel deildir. Yine,
ulusal gvenlik hizmetlerinden baz vatandalarn yararlanmas, dier vatandalarn yararlanmasna engel deildir. Ya da baz vatandalarn bu hizmetlerden yararlanmamas, hizmetlerin azalmasna neden olmayacaktr. Bu durumda bu tr hizmetleri piyasa srecinde fiyatlandrmak da olduka zor olmaktadr. Faydadan mahrum brakamama ise deme yapmayanlarn retilen kamusal maln faydasndan mahrum braklamamasdr. Dier bir ifadeyle bir kamusal maln faydasndan baz kimselerin yararlanmas, dier kimselerin bu kamusal maln faydasndan yararlanmasna engel deildir. rnein ulusal gvenlik hizmetinin faydasndan bir vatandan yararlanmas, baka kimselerin yararlanmasna engel deildir. Bir maln kamusal mal olarak kabul edilebilmesi iin tketimde rakip olmama ve faydadan mahrum brakmama zelliinin birlikte olmas gereklidir. rnein bir futbol msabakas televizyonda verildiinde bir kiinin izlemesi, dier kiilerin izlemesine engel deildir. Bu durumda seyirciler, birbirine rakip deildir. Ancak bu futbol msabakas ifreli bir kanalda yaynlanyor ise ye olmayanlar bu msabakay izleyemeyecektir. Bu durumda ifreli kanala yelii olmayan kimseler faydadan mahrum braklm olacaktr. Kamusal mallar, piyasa mekanizmas asndan baz problemlere neden olur. yle ki, bir bedel denmeden maln kullanlmasna engel olunamazsa, herkeste bedel denmeden maln tketiminden yararlanma eilimi oluacaktr. Dolaysyla bir bedavaclk sorunu ortaya kar. Bu durumda bedavaclk sorunu u ekilde ifade edilebilir: Kamusal maln faydasndan yara rlanlmasna ramen kamusal maln finansmannda or-
taya kan maliyete ortak olmaktan kanma davran bedavaclk sorunu olarak ifade edilmektedir.
Baz kimselerin kamusal maln finansman katlmadan o maln faydasndan yararlanma ynndeki davranlar toplumun dier kesimlerini de ayn ekilde davranmaya yneltecektir. nk kamusal mal bir kez retildikten sonra kiiler kamusal maln finansmanna katlsn ya da katlmasn bu maln faydasndan mahrum braklamayacaktr. Kamusal maldan bedava yararlanmak eklinde oluan eilim, kamusal maln retim maliyetlerinin karlanamamasna neden olur. retim maliyetlerinin karlanamad bir durumda kamu mallar zel firmalar tarafndan retilmez, retilse bile ihtiyacn altnda bir retim gerekleir. Piyasa baarszl olarak ele alnacak bu durum, devletin bu mallarn retimini gerekletirmesine veya devletin piyasaya mdahale etmesine yol aacaktr. 14.3. Dsallklar Dsallk, bir retici ya da tketici birimin retim veya tketim kararlarndan bakalarnn
fayda veya zarar grmesidir. Dsallk durumunda elde edilen fayda herhangi bir bedel demeksizin ortaya kmaktadr. Yine dsallk durumunda ortaya kan zarar, tazmin edilmemektedir. Yararl dsallklar yerine, dsal ekonomiler ya da pozitif dsal ekonomiler; zararl dsal ekonomiler yerine negatif dsal ekonomiler ya da dsal eksi ekonomiler (dsal ekonomisizlik) kavramlar kullanlabilmektedir. 14.3.1. Pozitif Dsallk Pozitif dsallk bir retici ya da tketici birimin retim veya tketim kararlarndan herhangi bir bedel demeksizin faydalanmak eklinde ortaya kmaktadr. Pozitif dsallk deiik ekillerde ortaya kabilir. Bunlar unlardr: reticiden reticiye Pozitif Dsallk: Bir reticinin retiminden dolay dier firmalarn herhangi bir bedel demeksizin saladklar maliyet avantajlar reticiden reticiye pozitif dsallktr. Gl yetitiricilii yapan birinin arclk ile uraan komu iletmelerin bal retimine yapm olduu katk reticiden reticiye pozitif dsall ifade etmektedir. yle ki, gl yetitiricilii ile uraan firma, arclk ile uraan firmaya pozitif katkda bulunmutur. Ancak bunun karlnda bir bedel almamtr. Yine bir blgede baz firmalarn kurulup yerlemeleri ile o blgeye yaplan alt yap hizmetlerinin artmasnn dier firmalar asndan da daha iyi imkanlar anlamna geldii gz nnde bulundurulursa, reticiden reticiye pozitif dsallk retildii grlecektir. Gl yetitiricilii yapan bir firmann blgede yaayan bir aire ilham kayna olmas bu duruma bir dier rnektir. reticiden Tketiciye Pozitif Dsallk: Bir reticinin retiminden dolay tketicilerin herhangi bir bedel demeksizin saladklar fayda reticiden tketiciye pozitif dsallktr. Gl yetitiricilii yapan bir firmann blgede yaayan insanlarn sabah neeli bir biimde uyanmasna yol amas, reticiden tketiciye pozitif dsallk olarak ifade edilir. Tketiciden reticiye Pozitif Dsallk: Bir tketicinin tketim kararlar sonucunda herhangi bir bedel demeksizin firmalara salad maliyet avantajlarna tketiciden reticiye pozitif dsallk denir. Bir rencinin KPSS A kursu iin gitmi olduu bir dershaneyi evresinde snava hazrlanmak isteyen herkese tavsiye etmesi tketiciden reticiye pozitif dsallktr. Zira, renci dershanenin reklamn yapmakta; ancak dershane bunun iin bir bedel dememektedir. Tketiciden Tketiciye Pozitif Dsallk: Bir tketicinin tketim kararlar sonucunda herhangi bir bedel demeksizin dier tketicilere salam olduu faydaya tketiciden tketiciye pozitif dsallk denir. Dnya edebiyatnn nemli eserlerini okumu birisinin evresindeki insanlar bilgilendirmesi tketiciden tketiciye pozitif dsall ifade etmektedir. Nitekim dnya
edebiyat ile ilgili bilgi alan insanlar herhangi bir bedel dememektedirler. Yine, kaymakamlk snavna daha nce girmi ve kazanm birisinin snavn ierii ve nasl allmas konusunda etrafna vermi olduu bilgi tketiciden tketiciye pozitif dsall ifade etmektedir. Ancak bu bilgiden yararlanan insanlar herhangi bir bedel dememektedirler. Pozitif dsallklar olmas durumunda, dsall salayan firma ya da kiiler iin ilave avantaj salayan bir durum mevcut deilse retim gereinden az olacaktr. Bu nedenle de pozitif dsallklar bir piyasa baarszldr. Bu piyasa baarszlnn ortadan kaldrlabilmesi iin dsallklarn iselletirilmesi gerekir. Dsallklarn iselletirilebilmesi iin bu dsall reten kii ya da firmalarn sbvanse edilmesi gerekir. 14.3.2. Negatif Dsallk Negatif dsallk bir retici ya da tketici birimin retim veya tketim kararlarndan nc kiilerin grd zararn tazmin edilmemesi durumudur. Piknik alanlarnn ar kullanlmas sonucu oluan tahribat dsal ekonomisizlik ya da dsal eksi ekonomiler olarak da adlandrlan negatif dsal ekonomilere rnektir. Negatif dsallk deiik ekillerde ortaya kabilir. Bunlar unlardr: reticiden reticiye Negatif Dsallk: Bir reticinin retiminden dolay dier firmalarn maliyetlerinde meydana gelen arta reticiden reticiye negatif dsallk denir. nk negatif dsallk reten firma, dier firmalara ykledii zarar tazmin etmemektedir. Irmak kenarna kurulmu bir fabrikann rmaa aktt atklardan dolay bir baka fabrikann suyu artmadan kullanamamas, ilgili fabrikann maliyetlerinin artmasna neden olacaktr. Dolaysyla reticiden reticiye negatif dsallk sz konusudur. Yine bir fabrikann bacasnda kan zararl gazlarn blgedeki sebze yetitiricileri zerinde meydana getirdii etki, reticiden reticiye negatif dsallk ile ifade edilir. reticiden Tketiciye Negatif Dsallk: Bir reticinin retiminden dolay tketicilerin karlat zarara reticiden tketiciye negatif dsallk denir. Bir fabrikann bacasndan kan zararl gazlarn blgede evre kirliliine yol amas sonucu ocuklarn astm riski ile kar karya olmas reticiden tketiciye negatif dsallk ile ifade edilir. Tketiciden reticiye Negatif Dsallk: Bir tketicinin tketiminden dolay reticilere yklemi olduu maliyetlere tketiciden reticiye negatif dsallk denir. Tketiciden Tketiciye Negatif Dsallk: : Bir tketicinin tketiminden dolay dier tketicilerin karlam olduu maliyetlere tketiciden tketiciye negatif dsallk denir. Sigara ienlerin etrafa yaym olduu dumann sigara imeyenler zerinde meydana getirdii etki, tketiciden tketiciye negatif dsallktr.
Negatif dsallklarn varl, firmalarn baz maliyetlere katlanmadan retim yapt anlamna gelmektedir. Bu nedenle de firmalar, olmas gerekenden fazla retim yapacaktr. Bu durum ise, bir piyasa baarszldr. Bu piyasa baarszlnn ortadan kaldrlabilmesi iin dsallklarn iselletirilmesi gerekir. Dsallklarn iselletirilebilmesi iin negatif dsall reten kii ya da firmalar vergilendirilmelidir. 14.3.3. Dsallklarn Va rl Halinde Piyasa Dengesi Dsallklarn varl halinde, nc kiilere yklenen maliyetler veya nc kiilerin salad faydalar dikkate alnmad iin denge olmas gereken dzeyde olumaz. Dsallklar, piyasa fiyatlarna yansmad iin Pareto optimalite kriteri salanmamaktadr. 14.3.3.1. Negatif Dsallklar Durumunda Denge Negatif dsallk bir retici ya da tketici birimin retim veya tketim kararlarndan nc kiilerin grd zararn tazmin edilmemesi durumudur. Bir oyuncak fabrikann bacasndan kan zararl gazlarn blgedeki sebze yetitiricilerinin maliyetlerini arttrdn varsayalm. Ancak sebze yetitiricilerinin maliyetlerinde meydana gelen art, hem oyuncak reten firma hem de oyuncaklar satn alan tketiciler dikkate almamaktadr. Negatif dsallk tarafndan meydana getirilen maliyet hesaplamalara dahil edildiinde marjinal dsal maliyet kavramna ulalr.
Marjinal dsal maliyet (MEC): retilen veya tketilen mal miktarnn bir birim arttrlmas durumunda dier kiilere yklenen maliyettir. Marjinal dsal maliyetler, retici tarafndan dikkate alnmad iin fiyatlara yansmamaktadr. Negatif dsalln grafik yardmyla analiz edilebilmesi iin baz tanmlamalarn yaplmas aklayc olacaktr. Bunlar unlardr:
Marjinal zel maliyet (MPC): retilen mal miktar bir birim arttrldnda firmann toplam maliyetlerinde meydana gelen deimedir. Marjinal sosyal maliyet (MSC): Marjinal sosyal maliyet, marjinal zel maliyet ile marjinal dsal maliyetin toplamna eittir.
MSC = MPC + MEC

Dsalln olmad durumda marjinal sosyal maliyet ile marjinal zel maliyet birbirine eittir. Marjinal zel fayda (MPB): Tketilen (retilen) mal miktarnn bir birim arttrlmas sonucu elde edilen faydadr. Marjinal dsal fayda (MEB): Tketilen (retilen) mal miktarnn bir birim arttrlmas sonucu nc kiilerin elde ettii faydadr. Marjinal sosyal fayda (MSB): Marjinal sosyal fayda, marjinal zel fayda ile marjinal dsal faydann toplamna eittir.
MSB = MPB + MEB

Sonu olarak dsalln sz konusu olmad bir durumda bir maln retimi iin gerekli olan zel maliyetler ile sosyal maliyetler birbirine eit olacaktr. Benzer olarak bir maln tketiminden elde edilen zel faydalar ile sosyal faydalar da eit olacaktr. Bu durumda arz ve talep u ekilde ifade edilebilir:
S = MPC = MSC D = MPB = MSB

retimde negatif dsallklar sz konusu olduunda ise marjinal sosyal maliyet, marjinal zel maliyetten byk olacaktr. Yine tketimde pozitif dsallk sz konusu olduunda ise marjinal sosyal fayda, marjinal zel faydadan byk olacaktr.
P
MSC=MPC+MEC S=MPC C A
120 110 100
D=MPB=MSB 0 50 60 Q (Oyuncak)
Oyuncak fabrikasnn tam rekabet koullar altnda altn, marjinal zel fayda ile marjinal sosyal faydann eit olduunu varsayalm. Bu durumda balang dengesi marjinal zel maliyet ile ifade edilen arz erisi ile marjinal sosyal faydaya eit olan talep erisinin kesitii A noktasnda olumaktadr. A denge noktasnda 60 birim oyuncak retilmekte ve retilen maln fiyat, sosyal faydas ve maliyeti birim bana 100 TL dir. Ancak bu denge retici firma tarafndan meydana getirilen negatif dsall gz ard etmektedir. Firma her birim oyuncak retiminde marjinal dsal maliyet kadar negatif dsallk retmesine karn retim kararn marjinal zel maliyete gre vermektedir. Negatif dsallklar, marjinal dsal maliyet kadar marjinal sosyal maliyetin, marjinal zel maliyetten byk olmasna yol aar. Bu durumda marjinal sosyal maliyet ve marjinal zel maliyet erileri arasndaki mesafe marjinal dsal maliyete eittir. Grafik incelendiinde marjinal dsal maliyetin tm kt dzeyleri iin 20 TL olduu grlecektir. Bu durumda etkinlik salanmamaktadr. Etkinliin salanabilmesi iin marjinal sosyal maliyetin (MSC), marjinal sosyal faydaya (MSB) eit olduu B noktasnda dengenin olumas gerekir. B denge noktasnda kaynaklarn etkin tahsisi iin oyuncak retiminin 60 birimden 50 birime dmesi gerekir. Bu durumda net sosyal faydada meydana gelen art, ABC genin alanna eittir. MSB = MSC olduu B denge noktasnda oyuncak retimi 50 birime derken, oyuncak fiyat 110 TL olmaktadr. Grld gibi tam rekabet piyasas koullarnn varl halinde negatif dsallk sz konusu ise retim olmas gereken (50 birim) retimden yksek olmaktadr. Bu durum bir piyasa baarszl olduuna gre devletin mdahale ederek dzenlemesi gerekmektedir. Negatif dsallklarn iselletirilmesi iin marjinal dsal maliyet, marjinal zel maliyete eklenir. Marjinal dsal maliyet marjinal zel maliyete, maln retilen her birimi vergilendirilerek eklenebilir. Yukardaki grafik negatif dsallklarn iselletirilmesi asndan da ele alnabilir.
P 120 G 110 K 100 90 L C A D D=MSB=MPB Q (Oyuncak) MSC=MPC+MEC = S2 S1=MPC B
50 60
Negatif dsall iselletirmek iin firma tarafndan meydana getirilen marjinal dsal maliyet kadar (20 TL) reticinin vergilendirildiini varsayalm. Dolaysyla oyuncak retiminin her birimi bana 20 TL vergi konulmu olunacaktr.
Negatif dsallklarn dikkate alnmad balang durumunda denge marjinal zel maliyet ile marjinal sosyal faydann eit olduu A noktasnda olumutur. 20 TL lik vergi konulmasyla birlikte arz erisi olan S1, vergi kadar (marjinal dsal maliyet kadar) sola kayarak S2 eklini alr. S2 arz erisi, marjinal zel maliyet ile marjinal dsal maliyetin toplam olan marjinal sosyal maliyete eittir. Bu nedenle de negatif dsallk reten firma iin maliyet vergi kadar artmtr. Yeni denge, marjinal sosyal fayda ile marjinal sosyal maliyetin eit olduu B noktasnda olumutur. B denge noktasnda retilen maln fiyat 110 TL ye km, retimi 50 birime dmtr. B noktasndaki retim, tam rekabet koullarnda gerekletirilen retimden daha kktr. Devletin retim bana 20 TL vergi koymasyla birlikte vergi kazanc 1000 TL olacaktr. Vergi kazanc, KLBD alanna eittir. Vergi sonras negatif dsalln iselletirilmesi sonucu net refahta meydana gelen art, ABC geninin alanna eittir. 14.3.3.2. Pozitif Dsallklar Durumunda Denge Pozitif dsallk bir retici ya da tketici birimin retim veya tketim kararlarndan nc kiilerin salad fayda durumudur. Pozitif dsallk durumunda nc kiilere bir marjinal dsal fayda salanmaktadr. Pozitif dsall iselletirmek iin marjinal dsal faydann marjinal zel faydaya eklenmesi gerekmektedir. Bu durum grafik yardmyla ele alnabilir.
P 60 50 40 30 C B A EG MSB=MPB+MEB D=MPB 0 150 200 Q S=MPC=MSC
Balangta denge, marjinal zel fayda ile marjinal sosyal maliyetin eit olduu A noktasnda olumutur. A denge noktasnda, denge miktar 150, denge fiyat 40 TL dir. Pozitif dsallk durumunda nc kiilerin elde ettii faydann 20 TL olduunu varsayalm. Dolaysyla 20 TL lik marjinal dsal fayda meydana getirilmektedir ve nc kiiler hibir bedel demeksizin bundan yararlanmaktadr. Marjinal sosyal faydann, marjinal zel fayday marjinal dsal fayda kadar at bu durumda etkin kaynak dalm salanmamtr. Yani tam rekabet koullarnn geerli olduu A noktasnda etkin kaynak dalm salanmamtr. Etkin kaynak dalmnn salanabilmesi iin dengenin marjinal sosyal fayda ile marjinal sosyal maliyetin eit olduu B noktasnda olumas gerekir. B noktasnda denge fiyat dzeyi 50 TL, denge retim dzeyi 200 birimdir. Marjinal sosyal maliyetin marjinal sosyal faydaya eit olduu B noktasnda net refahta meydana gelen art, ABC genin alanna eittir.
Grld gibi tam rekabet piyasas koullarnn varl halinde pozitif dsallk sz konusu ise retim olmas gereken (200 birim) retimden dk olmaktadr. Bu durum bir piyasa baarszl olduuna gre devletin mdahale ederek dzenlemesi gerekmektedir. Pozitif dsallklarn iselletirilmesi iin marjinal dsal fayda, marjinal zel faydaya eklenir. Marjinal dsal fayda marjinal zel faydaya, maln retilen her birimi sbvanse edilerek eklenebilir. Sbvansiyonu negatif bir vergi gibi dnmek mmkndr. Yukardaki grafik pozitif dsallklarn iselletirilmesi asndan da ele alnabilir.
P 60 E 50 40 30 F C B A G D2=MSB=MPB+MEB D1=MPB 0 150 200 Q S=MPC=MSC
ekilde balang dengesi marjinal sosyal maliyet ile marjinal zel faydann kesitii A noktasnda olumu ve denge fiyat 40, denge retim dzeyi 150 olarak gereklemitir. A denge noktasnda marjinal sosyal fayda, marjinal zel faydadan marjinal dsal fayda kadar byktr. Marjinal dsal faydann 20 TL olduu varsaym altnda uygulanacak olan 20 TL lik bir sbvansiyon politikas sonrasnda D1 talep erisi, marjinal sosyal faydaya eit olacak ekilde D2 olarak saa kayacaktr. Yeni denge, B noktasnda oluacaktr. B denge noktasnda maln fiyat 50 TL olurken, retim dzeyi 200 birime kmaktadr. Bununla birlikte sbvansiyon sonucunda tketicinin dedii fiyat 30 TL ye dmtr. Tketicinin dedii fiyatn azalmas, mal talebinin 150 birimden 200 birime kmasna neden olmaktadr. 200 birim mal satld durumda devletin sbvanse ettii dzey 20 TL ise devlet 4000 TL demede bulunacaktr. Bu durum ekilde EFBG alan ile gsterilmektedir. 14.4. Asimetrik Bilgi Tam rekabet piyasasnn en nemli zelliklerinden biri, tam bilgi varsaymdr. lk defa Klasik iktisatlar tarafndan ortaya konulan bu varsaym, retici ve tketici gibi tm karar birimlerinin piyasada olup bitenler hakknda tam bilgiye sahip olduunu varsaymaktadr. Bu durum limon piyasas ile aklanabilir. Limon, Amerikan argosunda sorunlu durumdaki ikinci el otomobilleri ifade etmektedir. kinci el otomobil piyasasndan otomobil alacak kii otomobilin fiyatn doru olarak deerlendiremez. nk otomobilin durumu ile ilgili olarak tam bilgiye sahip deildir (asimetrik bilgi). Bu nedenle otomobil satn almak isteyen kii, otomobile, iyi durumdaki bir otomobilin
fiyat ile kt durumdaki bir otomobilin fiyatnn arasnda bir fiyat olan ortalama fiyat vermek ister. Satclar asndan iki ayr durum ortaya kacaktr. yi durumdaki otomobil sahipleri, kendi otomobillerinin durumunun iyi olduunu bildikleri iin ortalama fiyat otomobilin gerek deerini yanstan bir fiyat olarak grmeyip, ortalama fiyattan otomobilini satmak istemeyecektir. Dier taraftan, limon otomobillerin sahipleri, otomobillerinin limon durumunda olduunu bildikleri iin limon otomobilin fiyatndan yksek olan ortalama fiyattan otomobillerini satmaya memnun olacaklardr. Dolaysyla iyi durumdaki otomobiller ortalama fiyattan satlmak istenmedii iin ikinci el otomobil piyasasnda bir sre sonra limon otomobiller satlacaktr. Bu durum ters seim (kt seleksiyon) olarak ifade edilmektedir. Kt durumdaki otomobili ortalama fiyattan satmak isteyen otomobil sahibinin davran ise ahlaki tehlike (moral hazard) olarak ifade edilir. Bu sre menkul kymetler borsas asndan deerlendirildiinde u sonular ortaya kar: Yatrmcnn iyi durumdaki irket ile kt durumdaki irketi tam olarak ayrt edememesi, asimetrik bilgi; yi durumdaki irketin hisse senedi iin belirledii deeri ok grp satn almaktan vazgemesi ve kt durumdaki limon irketin hisse senedini satn almas ya da menkul kymetler piyasasndaki satn almlarn durdurmas, ters seim; Limon irketin yapm olduu ihralar sonucunda temin ettii menkul kymetleri, eski borlarn demek iin kullanmas, yksek riskli alanlara yatrmas, ahlaki tehlike.
SONU Bir kiinin refahn azaltmakszn, bir kimsenin refahnn arttrlmasnn mmkn olmad durum Pareto optimumu olarak adlandrlmaktadr. Piyasa baarszlklar, Pareto optimumunun salanmasn engellemektedir. Bu balamda eksik rekabet, kamusal mallar, dsallklar ve asimetrik bilgi piyasa baarszlklar arasnda grlmektedir.
1.
Pozitif dsallklarn meydana geldii retim veya tketim faaliyetlerinin marjinal dsal faydalarn iselletirmek iin kullanlan yntem aadakilerden hangisidir? A) retimi engelleme C) retimi stlenme E) Vergilerin artrm B) Sbvansiyonlar D) retime mdahale
2.
Kamusal mal (orta mal) ile ilgili olarak aadakilerden hangisi doru deildir? A) Bedavaclk sorunu ortaya kar. B) Marjinal maliyeti sfrdr. C) zel firmalar tarafndan retilse bile, retim miktar olmas gerekenin altnda olur. D) Maldan faydalanmann nnde herhangi bir engel yoktur. E) Piyasa mekanizmasnn etkinlii asndan son derece nemlidir.
3.
Aadakilerden hangisi kamusal bir maln marjinal faydasnn zel bir maln marjinal faydasndan farkl olmasnn nedenidir? A) Tketimde rakip olmama C) Maliyetin llememesi E) Negatif dsallk B) Bedavaclk sorunu D) Faydann belirlenememesi
4.
Bir fabrikann bacasndan kan zara rl gazlar, blgedeki bitki rtsne zarar vermektedir. Blgede sebze yetitiricilii ile uraanlar zerinde meydana getirdii etki aadakilerden hangisi ile ifade edilmektedir? A) reticiden tketiciye pozitif dsallk B) reticiden reticiye negatif dsallk C) reticiden reticiye pozitif dsallk D) reticiden tketiciye negatif dsallk E) reticiden reticiye negatif isel ekonomiler
5. Siga ra ienlerin etrafa yaym olduu dumann siga ra imeyenler zerinde meydana getirdii etki aadakilerden hangisi ile ifade edilir? A) reticiden tketiciye negatif dsallk B) reticiden reticiye negatif dsallk C) Tketiciden reticiye negatif dsallk D) Tketiciden tketiciye negatif dsallk E) Tketiciden tketiciye negatif isel ekonomiler
YANITLAR: 1-B, 2-E, 3-A, 4-B, 5-D

Mi̇kro İkti̇sat

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mi̇kro İkti̇sat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LETME

letme Ynetimine Giri

1.2. Baz ktisadi Kavramlar

Pozitif iktisat (Olan inceler.)

Normatif iktisat (Olmas gerekeni inceler.)

QS = f (P+) baml deiken bamsz deiken

Bamsz deiken deitiinde eri zerinde bir deime olur.

NOT: Dorunun stndeki tm noktalarda eim ayndr.

KONUYA LKN SORU RNEKLER

YANITLAR: 1-B, 2-A, 3-B, 4-C, 5-C

KNC BLM Talep

Talep kanunu } Gelir ve kame etkileri

Talep kanunu gereince talep eirisi negatif eimliD

dir. Ancak bu durumun istisnas vardr.

3 9 Q (Piyasa talep erisi) (X+Y)

Sonsuz Esnek Talep Erisi P D

Sfr esnek talep erisi, talep kanununun bir istisnasdr.

Q 0 Sfr Esnek Talep Erisi

Giffen Mallar in Pozitif Eimli Talep Erisi

D Birim esnek talep erisi Q

Sonsuz esnek talep erisi

Sfr esnek talep erisi

Talep erisinin saa kaymas

Talep erisinin sola kaymas

Talep Erisini Saa Kaydran Nedenler kame mallarnn fiyatlarnn artmas

Talep Erisini Sola Kaydran Nedenler kame mallarnn fiyatlarnn azalmas

Talep Edilen Miktarn Deimesi

Talep edilen miktardaki deime (Q2-Q1)

eklindeki dorusal talep denkleminde -b ifadesi nokta fiyat esneklii formlndeki

desi eimin tersine eittir. Yani

Orta nokta yay esneklii formlnden

Qd = a b P eklinde bir iliki sz konusudur.

Bden Aya geildii durum P1 = 10 Q1 = 7500 P2 = 50 Q2 = 1500

O rta Nokta Yay Esnekliinin Hesaplanmas

Adan Bye geildii durum P1 = 50 Q1 = 1500 P2 = 10 Q2 = 7500

Bden Aya geildii durum P1 = 10 Q1 = 7500 P2 = 50 Q2 = 1500

Maln fiyatnn % 10 dt durum:

Maln fiyatnn % 10 artt durum:

P B ed = F ed >1 ed >1 e d= 1 ed < 1 Q

Talebin Fiyat Esneklii ile Toplam Gelir Arasndaki liki

Fiyatn Artmas Durumu

TRyi azaltc etki

Q %10dan fazla = TR azalr. TRyi

TRyi azaltc etki

Q %10dan az = TR azalr. TRyi

Q %10dan az = TR artar. TRyi

TRyi azaltc etki

TRyi = TRyi arttrc azaltc etki etki

TRyi azaltc etki

TRyi azaltc etki

Q sfr = TR sfr olur olur

QD= 10 + 0,5 M eklindeki bir talep denkleminde

ifadesi gelirin nndeki katsayya eittir.

Normal Mal (em>0) Zorunlu Mal 0<em<1 Lks Mal em>1

Tketicinin gelirinin % 10 artt durum:

Tketicinin gelirinin % 10 azald durum:

B malnn miktarndaki % deime e = A malnn fiyatndaki % deime D QB . PA = QB D PA D QB D PA

QB2 - QB1 QB1 = PA2 - P A1 PA1

kame mal durumunda = apraz fiyat esneklii

Q1T 4 = = P2B P1B 20 15 P1B 15

A malnn fiyatnn % 10 artt durum:

A malnn fiyatnn % 10 azald durum:

Tamamlayc mal durumunda = apraz fiyat esneklii