MUKAVEMET I

SUNU DERS NOTLARI 2011

Yunus ZELKRS
Hakan EROL
Eskiehir Osmangazi niversitesi
Mhendislik Mimarlk Fakltesi
naat Mhendislii Blm
H. Selim ENGEL
2
MUKAVEMET I
TEMEL LKELER
KEST ZORLAMALARI
GERLME
EKL DETRME VE MALZEME BAINTILARI
GERLME-EKL DETRME ANALZ
http://www2.ogu.edu.tr/~yunuso/mukavemeti.pdf
3
OSMANGAZ NVERSTES
MHENDSLK MMARLIK FAKULTES
NAAT MHENDSL BLM
MUKAVEMET I DERS PLANI
DERS SAAT : Cuma I.retim 09:00-12:00 II.retim 14:00-17:00
SINIF : A 217
KREDS : 3+0
RETMYES : Dr. Yunus ZELKRS Oda No:311 Telefon: 3216 E-Mail: yunuso@ogu.edu.tr
GRME SAAT :
RETMYES : Dr. Selim ENGEL Oda No:403 Telefon: 3232 E-Mail: ssengel@ogu.edu.tr
GRME SAAT :
RETMYES : Dr. Hakan EROL Oda No:411 Telefon: 3228 E-Mail: herol@ogu.edu.tr
GRME SAAT :
DERSN AMACI :Mhendislik fakltesi rencilerine, yap ve makine elemanlarnda, etkisi altnda olduklar d ykler
sebebiyle oluan gerilme ve ekil deitirmelerin, bir matematik disiplin iinde , yap malzemesi derslerinde yaplan deney
sonular, mhendislik limitleri iinde kalmak kaydyla yaplan basitletirici kabuller ile statik derslerinde alnan genel denge
kavramlar kullanlarak hesaplanmas iin gerekli altyapnn hazrlanmasdr.
KONU BALIKLARI
1- Temel prensipler: Giri Analiz yntemleri, Kuvvet ye yk tipleri, Denge koullar, kuvvetler (Kesit tesirleri)nin
incelenmesi, Kuvvet Bileenleri Mesnet tipleri, Yk, kesme kuvveti ve moment ilikileri Kesit tesiri diyagramlar,
(integrasyon Yntemi, Kesitler yntemi)
2-Gerilme Kavram : Giri, Gerilme tahmini, Gerime bileenleri, Gerime tansr, Eksenel kuvvet, Ortalama kayma
gerilmesi, Basit yap elemanlarnda gerilme uygulamas, nce cidarl basn kaplar, Emniyet (Gvenlik) gerilmesi Emniyet
faktr
4
3-ekil deitirme, malzeme ilikileri : Giri, Birim ekil deitirme, Birim ekil deitirme bileenleri,ekil
deitirme tansr, Mhendislik malzemeleri Gerilme-birim ekil deitirme diyagramlar, Hooke Kanunu,
Poisson oran, Genelletirilmi Hooke Kanunu, ekil deitirme enerjisi.
4-Gerilme ve ekil deitirme analizi: Giri, Dzlem gerilme hali, Asal gerilmeler, En byk kayma gerilmesi Mohr gerilme
dairesi, Gerilmenin deiimi ve diferansiyel denge denklemleri, Dzlem ekil deitirme hali, ekil deitirmenin
llmesi, Gerilme-ekil deitirme ilikileri.
DEERLENDRME
I. Yaryl ii % Il. Yaryl ii % Bilgi Yoklamalar % Final % 50
(Snavlar kapal dzen olarak yaplacak, forml sayfas verilecektir)
TELAF SINAVI
Szl ve/veya yazl olarak yaplacaktr. (rencinin hangi snava katlmadna baklmakszn tm konular kapsanacaktr.)
DERS KTABI
Dr A.C, UURAL, Mechanics of Materials , Mc.Graw-HiIl 1991
Dr. Mustafa NAN Cisimlerin Mukavemeti, T Vakf Yayn,1990
YARDIMCI KAYNAKLAR
1- http://web.mst.edu/~mecmovie , http://web.mst.edu/~oci/frame1.html
2- Dr. Mehmet H. OMURTAG, Mukavemet Cilt I ve Cilt II Birsen yaynevi, 2007
3- Dr. Mehmet H. OMURTAG, Mukavemet zml Problemleri, Cilt I, Cilt II, Birsen yaynevi, 2006
4- Ferdinand P.BEER & E.Russel JOHNSTON, Mechanics of Materials, McGraw-Hill Book Comp.1981
5- R.C.HIBBELER ,Mechanics of Materials, Prentice Hall International, Inc.1997
6- Dr.N. KADIOLU, Dr.H. ENGN, Dr.M. BAKOLU ,Mukavemet Problemleri CiltI, Cilt II, Beta Basim Yaym Datm
A.~.1989
7- Dr.Uur ERSOY & Dr.Tanvir WASTl, Introductory Mechanics of Deformable Bodies. METU1984
8- Dr.HiImi DEMRAY, Mukavemet,alayan Kitabevi, 1997
5
TEMEL LKELER
GR
Mukavemet, yk etkisi altndaki cisimlerin gerilme ve ekil deitirme durumunun -i davrann- incelendii uygulamal
mekaniin bir daldr. Buradaki cisim kelimesiyle ubuklar, plak ve kabuklar, kolon ve miller ile bu elemanlarn
birletirilmesiyle oluan yap ve makineler kastedilmektedir. Cisimlerin dayanm veya ekil deitiren cisimler
mekanii olarak da adlandrlan malzeme mekaniinde ncelikle gerilme analizi ve cisimlerin mekanik zelikleri
incelenir.
Malzeme mekanii almalar, kuvvet etkisindeki cisimlerde denge kavramnn anlalmasyla balar. Statik dersinde
dengedeki kat cisimlerin d davran incelenirken mukavemette d yklerden oluacak i kuvvetler ve ekil
deitirme aratrlr. Burada ilk olarak statik denge denklemleri ve yk etkisindeki bir cisimde uygulanmas zerinde
durulacaktr. Daha sonra malzeme deformasyon yasalar ve geometrik uygunluk koullar ele alnacaktr.
Kat cisimlerin yk etkisindeki davranlarnn incelenmesi Galileo Galilei (1564-1642) ile balayp kuvvet etkisindeki
cisimlerin ekil deitireceini ilk defa ifade eden Robert Hooke (1635-1703) la devam eder. O zamandan bu yana
pek ok mhendis, bilim adam ve matematiki gerilme analizine katkda bulunarak bu gn kullandmz yeni
yntemlerin geliiminde nemli rol oynamtr.
AMA
Mukavemette temel ama, cisimlerin yk tama kapasitelerinin dayanm, rijitlik ve stabilite bakmlarndan
aratrlmasdr. Sz edilen kavramlarla bir cismin srasyla srekli ekil deitirme veya krlmaya kar direnci,
ekil deitirme direnci ve cismin denge konumunun kararll kastedilmektedir. Gerek yaplardaki karmak
gerilme durumunu deneysel olarak tespit edilen eksenel gerilmeye balayan krlma teorilerinin verecei gerilme
dzeyi, bazen dayanm iin bir l olarak kullanlr. Gme veya krlma en genel anlamyla yapnn herhangi bir
parasnn kendisinden beklenen ilevi yerine getirememesi olarak tanmlanacaktr.
6
rnein eleman eklindeki kalc deformasyon, denge konumundaki deiiklik ve yap elemannn kullanmna engel
olacak ekil deiimleri bizim iin ayr ayr birer gme biimidir.
Mukavemetin balca ura alanlar yle zetlenebilir.
1- Yk etkisindeki cisimlerde gerilme ve ekil deitirme durumunun aratrlmas
2- Yaplarn hasar grmeden ve/veya gmeden ve kendisinden beklenen ilevi kaybetmeden tayabilecei en
byk ykn hesap yada deneyle bulunmas
3- Belirli artlar altnda tanmlanm yklere kar en etkin ekilde direnebilecek malzemenin seimi ve
eleman eklinin belirlenmesi boyutlandrma-
Teknolojideki gelime, yap ve makinelerin daha karmak hale gelmesine yol amaktadr. Bu durumda mhendislerin
gerilme, ekil deitirme ve malzeme davran konularn iyi kavrayp bu konularda ustalamalar gerekmektedir. Bu
derste ekil deitiren cisimler mekaniinin temel kavram ve bilgilerinin verilmesi kadar uygulamadaki kullanl
hususu zerinde de durulacaktr. Konunun tam olarak anlalmas yannda pratik problemlerin zmnde kullanmn
grmek en iyi renme yntemidir.
ANALZ YNTEMLER
Yklerin ekil deitiren cisimler zerindeki etkisinin incelendii a) Mukavemet b) Elastisite teorisi olmak zere
yaygn olarak kullanlan iki farkl yaklam bulunmaktadr. Bu iki yaklam arasndaki temel fark, ekil deitirmelerin
tanmndan ve yaplan basitletirmelerden kaynaklanmaktadr. Mukavemette, mhendislik uygulamalaryla deneysel
almalarn sonularndan faydalanlarak baz basitletirici kabuller altnda problemin zm aranr. Elastisite
Teorisinde ise her adma matematik adan yaklalr. Dolaysyla ykleme ve problem eklinin basit olduu
durumlarda kesin sonuca ulalr. Elastisite Teorisinde kesin sonuca ulamada matematik glkler bulunur. Yap
elemanlarnn analizinde aada verilen hususlarn dnlmesi gerekir
7
1- Statik denge: Yap elemannn btnnde veya elemandan alnan herhangi bir parada kuvvet denge
denklemleri salanmaldr.
2- ekil deitirmeler: Yap elemann oluturan malzemenin davran gerilme-birim ekil deitirme (- )
bantsna uygun olmaldr.
3- Geometri: Yap elemannda ekil deitirmeden sonra herhangi bir kopma krlma ve ktle kayb olmamal, yap
eleman btnln korumaldr.
Yukardaki ilkelerin uygulanmasyla bulunan gerilme ve birim ekil deitirmelerin elemann snr koullarna uygun
olmas gerekir. Bu durum, snr koullarnn salanmas olarak ifade edilir. Analizde her zaman yukardaki admlarn
verilen srayla uygulanmas gerekmeyebilir. Gerilme ve ekil deitirme analizinde, ekil deitirme enerjisi
kavramndan hareketle gelitirilen enerji yntemleri, denge yntemi yerine kullanlabilir. Her iki yntem ykleme ve
eleman eklinin dzenli olmas durumunda yeterli hassaslkta sonu verirken karmak problemlerin zmnde de
saysal yntemlerin uygulanabilecei temeli olutururlar.
KUVVET VE YKLERN SINIFLANDIRILMANSI
Cisme etkiyen btn kuvvetlerle mesnetlerde oluan reaksiyonlar d kuvvetler olarak dnlr. Bu kuvvetleri yzey
ve cisim kuvvetleri olarak snflandrmak mmkndr. Tekil tipteki yzey kuvveti sonlu bir alana yada tek bir noktaya
etkirken cisim kuvvetleri, ekim kuvveti veya manyetik kuvvetler gibi cismin her bir hacim elemanna etkide bulunur.
Dnyann cisimlere uygulad ekim kuvvetine arlk adn veriyoruz. kuvvetler ise cismin bnyesini oluturan
malzeme paralar arasndaki etkileim kuvvetleri olarak alglanr.
Cisme etkiyen ykler tekil veya yayl kuvvetlerle kuvvet iftleri olabilir. Eer kuvvetin etkidii alan elemann boyutlar
ile kyaslandnda kk kalyorsa kuvveti tekil kuvvet olarak kabul etmek mmkndr. Cisme yavaa etki eden
duraan yklere statik ykler, aniden etkiyen yklere de darbe yada arpma ykleri denir. Ykn cisme binlerce defa
etki edip kaldrlmas ise tekrarl ykleme olarak isimlendirilir. Aksi belirtilmedike cismin arl ihmal edilip,
yklemenin statik olduu kabul edilecektir. SI birim sisteminde kuvvet birimi newton (N), uygulamada ou zaman
kilonewton (kN) olarak kullanlr.
8
Yklerin Snflandrlmas :
1) iddeti zamanla deien ykler
(Dinamik ykler)
2) iddeti zamanla deimeyen ykler
(Statik ykler)
Etkime Biimine Gre Yklerin Snflandrlmas:
1) Tekil yk
2) Yayl yk
a) Eri boyunca yayl yk
b) Alana Yayl ykler
c) Hacme yayl ykler
L
y
x
q
}
= =
L
qdx qL R
0
L
y
x
}
=
L
dx
L
x
q R
0
0
sin
t
( )
L
x
q x q
t
sin
0
=
L
y
x
( ) L q dx x q R
L
0
0
2
1
= =
}
( ) x
L
q
x q
0
=
q0
Dzgn yayl yk gen yayl yk Parabolik yayl yk
STATK DENGE KOULLARI
Yap ve makine elemanlarnn tasarmnda bu elemanlarda oluan i kuvvetlerin dalmnn bilinmesi gerekir. D ve i
kuvvetlerin belirlenmesinde statiin temel kavramlar ile denge koullar kullanlr. Daha sonra greceimiz bileke i
kuvvetin bileenlerinin kesit zorlarnn- oluturaca deformasyonlar mhendisler asndan zel bir anlama sahiptir.
Cisme etkiyen kuvvet sisteminin bilekesi sfrsa, cisim dengededir. Newtonun birinci yasasna gre paraca etkiyen
bileke kuvvet sfr ise parack ya hareketsiz kalr yada sabit hzl dzgn dorusal hareket yapar. Statik adndan da
anlalaca zere temelde cisim veya paracn hareketsiz olma durumunu inceler. boyutlu bir cismin dengesi
dnldnde, statike dengenin olabilmesi iin aadaki denklemlerin salanmas gerekir.
9
0 0 0 0 0 0
x y z x y z
F F F M M M = = = = = =

Daha ak bir ifade ile cisme etkiyen kuvvetlerin herhangi bir dorultudaki toplam ile herhangi bir eksen etrafnda
oluturaca momentler toplam sfr olmaldr. Eer cisme etkiyen kuvvetler tek bir (x-y) dzlemin iinde ve dengede
ise yukardaki bantlardan nn otomatik olarak salanaca F
z
=0, M
x
=0, M
y
=0 aikardr. Dolaysyla dzlem
problemlerde bamsz denge denklemi bulunmaktadr.
Aka kuvvetlerin herhangi iki dorultudaki (x,y) toplam ile dzlem iindeki herhangi bir A noktasna veya z eksenine
gre bileke moment sfr olmaldr. Yukardaki denklemlerin yerine aadaki iki ayr denklem takm kullanlabilir.
0 0 0
x A B
F M M = = =

0 0 0
A B C
M M M = = =

Burada A ve B noktalarn birletiren doru x eksenine dik
olmamaldr.
Burada da A, B ve C noktalar ayn doru zerinde
bulunmamaldr.
Alternatif denge denklemleri, kuvvet toplamnn moment toplam ile deitirilmesi yoluyla elde edilmitir. Moment
alnacak noktann dikkatlice seilmesi durumunda alternatif denklemler cebrik hesaplar nemli lde basitletirir.
Dzlem Hal iin
= = = 0 0 0
z y x
M F F
10
vmeli hareket eden bir cisimde statik denge denklemleri yazlrken ilave olarak atalet kuvvetlerinin de dikkate alnmas
gerekir. Yap analizi bakmndan atalet kuvvetlerinin d yklere eklenerek, cismin zerindeki tm kuvvetlerin etkisi
altnda dengesinin incelenmesi DAlembert ilkesi olarak adlandrlr.
Mhendislik problemlerinin byk ounluu dengedeki yap ve makinelerle ilgilidir. Genellikle ykler adn vereceimiz
tanml ve belirli kuvvetler etkisinde reaksiyonlar adn vereceimiz ykleri dengeleyen bilinmeyen kuvvetlerin bulunmas
sz konusudur. Yalnzca denge denklemleri yardmyla btn kuvvetlerin belirlenebildii problemlere izostatik, denge
denklemlerinin btn kuvvetlerin belirlenmesine yetmedii problemlere de hiperstatik denir. Hiperstatiklik derecesi,
bilinmeyen bamsz kuvvet says ile yazlabilen denge denklemi says arasndaki farktr. Statikteki denge denklemleri
ile belirlenebilecek olan dndaki her bir reaksiyona hiperstatik bilinmeyen (Redundant) ad verilir. Herhangi bir
sistemdeki hiperstatik bilinmeyen says ile hiperstatiklik derecesi birbirine eittir.
KUVVETLER : KESM YNTEM
Cisme d kuvvetler etkidiinde, cisimde bir ekil deiimi ile
birlikte cismi oluturan paracklar arasnda bu paracklar bir
arada tutacak i kuvvetler ortaya kar. imdi mukavemetteki
ana konulardan biri olan i kuvvetleri kesim yntemi yardmyla
incelemeye balayabiliriz. Kesim ynteminin uygulanmasndaki
admlar yle sralanabilir.
1- Cismin, bal olduu dier cisimlerden ayrlarak mesnet
reaksiyonlar da dahil olmak zere etki eden btn kuvvetlerin
gsterildii izimlere Serbest Cisim Diyagram (SCD) ad verilir.
Uygulamada cismin yapaca ekil deitirmeler cismin kendi
boyutlar yannda ihmal edilebilecek kadar kk olacandan
SCD iziminde dikkate alnmazlar.
2- Bilinmeyen d kuvvetlerin belirlenmesi amacyla SCD
zerindeki kuvvet sistemi iin denge denklemleri yazlr.
Kesim
Dzlemi
D
Kuvvetler

Kuvvetler
11
3- Cisim herhangi bir yerden hayali bir dzlemle kesilerek ikiye ayrlr. Paralardan biri gz nne alnarak 2.
admdaki ilemler tekrarlanr. Mademki cisim bir btn olarak dengededir, kesimle ortadan kaldrlan i kuvvetlerin
dikkate alnmas art ile o btnden ayrlan herhangi bir parann da dengede olmas gerekir. Bu noktada, d
kuvvetlerin i kuvvetlerle dengelenmekte olduunu, dier bir deyile d kuvvetlerin, eleman boyunca kesim dzlemine
bal olmak kaydyla- i kuvvetler eklinde yayl olarak devam ettiklerini syleyebiliriz.
En byk gerilmeyi oluturan i kuvvetlerin bulunduu yere elemann kritik kesiti ad verilir. Eleman zerinde yalnzca
tek bir kuvvet etki ediyorsa kritik kesitin yer ve dorultusuna gzlemle karar verilebilir.
KEST ZOR(LAMA)LARI
Yap elemanlarnn byk bir ounluu ubuklardan meydana gelir. Bir yap elemannn ubuk olarak isimlendirilebilmesi
iin uzunluunun, enkesit byk kenarnn 5 katndan daha fazla olmas gerekir. ubuklarn herhangi bir kesitine etkiyen
i kuvvetleri, enkesitin arlk merkezinde etkiyen bir kuvvetle bir kuvvet ifti vektr olarak gsterebiliriz.
kuvvetlerin bilekesi olan bu iki vektr, enkesite dik ve teet dorultulardaki bileenlerine ayrlabilir. N, S, M
b
ve M
e
ile gsterilen bu bileenlerden yalnzca birinin bulunmas haline, basit mukavemet halleri ad verilir.
F
1
F
2
F
3
F
4
F
5
M
R
s
M
S
Kesme Kuvveti
M
e
M
b
R
N Eksenel
kuvvet
Eilme
Momenti
Burulma
Momenti
12
EKSENEL KUVVET -Akashi-Kaikyo Bridge from the air -
13
KESME KUVVET
14
15
KESME KUVVET
16
17
y
x
z
(+) eksen
ynleri
Sa l
Eksen
Takm
Kuvvet ifti vektrnn ynleri daima sa-el kural ile belirlenecek ve kuvvet vektrleriyle karmamas iin ularnda
ift ok gsterilecektir. Dik kesitte bulunan i kuvvetlere kesit zor(lama)lar ad verilir. Her bir kesit zoru ubukta
farkl bir ekil deitirme meydana getirir.
Her bir bileen bir mukavemet halini gsterir. Bir kesitte bu tesirlerden bir ka bir arada bulunursa bu duruma
bileik mukavemet hali denir. Kullanlacak olan sa-l koordinat takmnn x ekseni her zaman ubuk ekseni ile
aktrlacak, y ekseni yukar, z ekseni ise okuyucuya doru ynlendirilecektir.
R
x
eksenel kuvveti elemann boyunu uzatmaya yada ksaltmaya alr. Eer bu kuvvet kesim yzeyinden uzaklayorsa
eksenel ekme, kesim yzeyine doru ynlenmi ise eksenel basma kuvveti adn alr.
R
y
, R
z
kesme kuvvetleri komu malzeme paralarn keserek birbirinden ayrmaya alr. Genellikle S harfiyle
gsterilir.
M
x
burulma momenti veya tork eleman kendi ekseni etrafnda dndrmeye alr ve genellikle T harfi ile gsterilir.
M
y
, M
z
eilme momentleri ise ubuu bkmeye alr
18
y
x
z
R
z
R
x
R
y
Sy
(Kesme Kuvveti)
S
z
(Kesme Kuvveti)
N
x
(Normal Kuvvet)
Bileke kuvvetin
eksenler
dorultusundaki
bileenleri
x y z
y z
R R R
N S S
= + +
= + +
R i j k
R i j k
k j i M
k j i M
z y
z y x
M M T
M M M
+ + =
+ + =
y
x
z
M
x
M
y
(Eilme Momenti)
M
z
(Eilme Momenti )
T, M
b
(Burulma Momenti)
Bileke kuvvet iftinin
eksenler
dorultusundaki.
bileenleri
Herhangi bir yap eleman kesit zorlarndan bir veya bir kana veya tamamna ayn anda maruz kalabilir. Tasarmda her
bir kesit zoru ayr olarak ele alnp zm yaplr. Daha sonra bulunan sonularn uygun ekilde birletirilmesiyle nihai
zme ulalr. Dolaysyla kesit zorlaryla kesit zorlar kullanlarak bulunan gerilme ve birim ekil deitirmelerin
hesaplanmasnda kesim yntemi ilk adm olarak karmza kmaktadr.
Uygulamada btn kuvvetler tek bir dzlem iinde etki ettiinden (x-y dzlemi) problem byk lde basitle-
mektedir. Dzlemsel problemlerde kesite etkiyen kesit zoru eksenel kuvvet N, kesme kuvveti S
y
ve eilme momenti
M
z
dir. Bir dzlemin normal vektrnn koordinat ekseni ile ayn ynl olmas durumunda bu dzleme pozitif dzlem aksi
halde negatif dzlem denir. Newtonun nc yasasna gre kesit zorlar kesimle ayrlan paralara eit ve zt ynl
olarak etkir.
19
y
x
z
M
y
T
S
z
N
S
y
M
z
KEST TESRLER N POZTF YN KABULLER
+
M M
+
S S
+
N N
-
M M
-
S S
-
N N
Sol kesit/
- x / - i
dzlemi
Sa kesit/
+ x / + i
dzlemi
Dzlem ubukta +
i kuvvetler
Dzlem ubukta
i kuvvetler
M
y
M
b
S
z
N
S
y
M
z
y
x
z
Bir dzlem, o dzlemden darya doru ynelen birim vektrle tarif edilir. Normalleri, koordinat eksenlerinin pozitif
ynleri ile akan dzlemlere srasyla +i, +j, +k dzlemleri denir. Aada sol tarafta gsterilen ve normali +x ekseni
ynnde olan (+i) dzleme pozitif x dzlemi veya sa kesit de denmektedir. Eksenel kuvvet, kesme kuvveti ve eilme
momenti iin pozitif dzlemde koordinat eksenleri ynndeki, negatif dzlemde ise koordinat eksenlerine ters ynl
kuvvetler pozitif kabul edilecektir. Bu iaret kabul ubuklarn yk etkisi altndaki davranna adapte edilebilir.
rnein pozitif eksenel kuvvetler ubuk boyunu uzatr.
+ y / + j
dzlemi
+ z / + k
dzlemi
20
MESNET TPLER VE GSTERM EKLLER
Ayn dzlemdeki yklerin etkisinde bulunan yap elemanlarnn mesnet tipleri aada gsterilmitir. Bu gsterim ekilleri
yap elemanlarnn SCD izilirken kullanlr.
Hareketli mafsal, yap elemannn bir dorultudaki yer deitirmesine ve dnmesine izin veren ancak belirli bir
dorultudaki yer deitirmeye engel olan mesnet tipidir.
Sabit mafsal, elemann dnmesine izin veren ancak herhangi bir dorultudaki yer deitirmesine engel olan bir mesnet
tipidir. Sabit ve hareketli mafsallara basit mesnetler denir.
Ankastre yada sabit mesnet, elemann yer deitirmesine ve dnmesine engel olan mesnet tipidir. Dolaysyla sabit
mesnetlerde hem momente hem de herhangi bir dorultudaki kuvvete kar konur. Bu kuvvet yzeye teet ve normal
dorultulardaki bileenlerine ayrlabilir.
Serbest cisim diyagramlarnda her bir mesnetteki reaksiyon kuvveti (R) ve moment (M) gsterilir. Elemandaki i
kuvvetlerin bulunmasna reaksiyonlarn belirlenmesinden sonra balanr.
A) Hareketli Mafsal
y
x
R
y
y
x
B) Sabit Mafsal
y
x
R
y
R
x
y
x
0 =
z
M
0
0
x
z
R
M
=
=
C) Ankastre Mesnet
x
y
R
y
R
x
M
z
21
H
A
R
E
K
E
T
L

M
A
F
S
A
L
22
S
A
B

T
M
A
F
S
A
L
Resim : in. mh. Ertan Gazi Konuk
BKRETE BR ALI-VER MERKEZ, TEMMUZ 2004
23
TASARIMDA BALICA ADIMLAR
Tasarmn ana amac, yap elemanlarnn verilen ykleri gmeksizin tayabilecei ve kendisinden beklenilen
ilevleri yerine getirebilecei uygun malzeme, eleman ekil ve boyutlarnn belirlenmesidir. Bu aslnda bir
optimizasyon problemidir. Yukarda sz edilen amalara ulamadaki etkinlik kullanlan malzeme ve yapm
maliyetinin minimum yaplmasyla baarlr. Yk etkisindeki bir elemann tasarmnda aadaki hususlar
gz nne alnmaldr.
1. Elemann kendisinden beklenilen ilevleri hangi durum(lar)da kaybedecei belirlenmelidir.
2. Verilen yklemeden oluacak gerilme ve birim ekil deitirme durumu tespit edilmelidir.
3. Gerilme ve birim ekil deitirme gibi nemli byklklerin elemanda gme oluturmakszn alabilecei en
byk deerleri belirlenmelidir.
4. Gvenlik katsaylar seilmelidir.
Yukardaki ilem admlar, verilen problemin yapsna bal olarak uzayp ksalabilir. Pek ok etkinin dikkate
alnmas sz konusu olduunda ounlukla bir deneme-yanlma ilemiyle tasarm sonulandrlr. Bu derste
eleman malzemesi ile geometrik boyutlar nceden seilmi olduundan tasarm srasnda yalnzca dayanm
koulunun salanmas zerinde durulacaktr. Basit mukavemet hallerinin incelendii blmlerde
kartlacak formller, uygun eleman boyutlarnn seiminde kullanlacaktr.
Elemanlarn tasarmnda dikkate alnmas gereken dier hususlar da ykleme sonucu elemanda oluacak
deformasyonun hesaplanmas ve burkulmadr. Bu konulara daha sonraki blmlerde aklk getireceiz.
24
Kullanlan Birim Sistemi
Kuvvet F N, kN
Uzunluk L mm, m
Zaman t sn
Alan A mm
2
, m
2
Hacim V mm
3
, m
3
Atalet Momenti I mm
4
, m
4
Mukavemet Momenti W mm
3
, m
3
Moment M Nm, kNm
Gerilme o, t N/m
2
, N/mm
2
Elastisite Modl E GPa
vme a m/sn
2
-enerji W,U Joule
MPa m N mm N m MN MPa
m N MPa m N Pa
Pascal
= =
= =
2 6 2 2
2 6 2
10
10 1 1
Faktr Hece aret
10
12
Terra T
10
9
Giga G
10
6
Mega M
10
3
Kilo k
10
2
Hekto h
10 Deka da
Faktr Hece aret
10
-1
Desi d
10
-2
Santi c
10
-3
Mili m
10
-6
Mikro
10
-9
Nano n
10
-12
Piko p
10
-15
Femto f
10
-18
Atto a
25
UBUK MUKAVEMETNN ESASLARI
Yaplar boyutlar bakmndan
1- ubuklar (tel, halat, kablo, direk, kiri, kemerler, Bir boyutlu tayc cisimler
2- Levha, plak ve kabuklar (Deme plaklar, kubbe ve tonozlar)
3- boyutlu yaplar (Arlk barajlar)
eklinde snfa ayrlabilir. Mukavemette yalnz ubuk eklindeki cisimler incelenecektir. ubuklar eksen ve dik
kesiti ile belirginleir. Eksen genel olarak bir uzay erisi olup, ubuun byk olan boyutunu temsil ederken dik
kesit ise kapal bir eri ile evrelenmi dzlem parasdr. Sabit kesitli, doru eksenli ubuklara prizmatik
ubuklar denir. ubua etkiyen d kuvvetler ou defa yayl olup dorultular genellikle ubuk ekseninden geer.
Eer d kuvvetlerin tesir izgileri ubuk ekseninden gemiyorsa bu kuvvetler ubuk eksenine kuvvet iftleri ile
birlikte tanr.
KEST ZORLARININ BULUNMASI
Kesit zorlarnn bulunmasnda aadaki yntemler kullanlabilir.
1- Kesim yntemi (STATK)
D kuvvetlerin etkisi altndaki sistemin mesnet tepkileri hesaplanr.
Eleman, sreksizlik gsterdii noktalardan blgelere ayrlr. Bu noktalar, tekil
yklerin uyguland noktalar, yayl yklerin balad ve bittii yerler ve ubuk
kesitinin deitii noktalardr.
Her bir blgedeki kesit zorlar yazlan denge denklemleri yardmyla hesaplanr.
2- ntegrasyon yntemi
Kesit zorlarna ait diferansiyel denge denklemleri, snr koullar dikkate alnarak
zlr.
26
2 2
2 2 y y
dS d dM d M d M
q q
dx dx dx dx dx
(
= = = =
(

( ) x q
y
( ) x q
x
y
x
1 2
x dx
dx
q
y
dx
M + dM
S + dS
S
M
o
x
y
N + dN N
q
x
dx
( )
( )
0 0
0 0
0 0
2
x x
y y
z y
F N dN N q dx
F S dS S q dx
dx
M M dM M q dx Sdx
= + + =
= + + =
= + + =

dM
S
dx
=
y
dS
q
dx
=
x
q
dx
dN
=
YAYILI YKLER ETKSNDEK DORU EKSENL BR KRTE
KEST ZORLARININ DFERANSYEL DENGE DENKLEMLER
Genellikle ekseni boyunca etkiyen yayl ykleri eilme direnleri yardmyla mesnetlerine aktaran bir boyutlu (en
kesit boyutlar kk, uzunluu byk olan) yap elemanlarna kiri ad verilir. imdi d yklerle kesit zorlar
arasndaki bantlar elde etmek istiyoruz. Aada gsterilen basit kirie x ve y eksenleri dorultusunda q
x
ve
q
y
yayl ykleri etkisin. q
x
ve q
y
srasyla x ve y eksenleri dorultusunda etki eden yayl yklerin iddetindeki
deiimi x koordinatna bal olarak ifade eden fonksiyonlardr. Yayl ykler ve mesnet reaksiyonlar altnda
dengede olan kiriten dx kalnlkl kk bir para kartlsn. Btn dengede olan ubuktan alnan bu kk
parann da zerine etkiyen ykler ve kesit zorlar altnda dengede olmas gerekir. Alnan dx kalnlkl parann
sa yzndeki zorlamalarn sol yzdeki zorlamalardan dN, dS ve dM kadar farkl olduu kabul edilmitir.
Eksenler dorultusundaki denge denklemlerinden kirie ait aadaki diferansiyel denklem bulunur.
27
2
2 1
1
2
2 1
1
2
2 1
1
x x x
y y y
y
dN
q N N q dx YFAKA
dx
dS
q S S q dx YFAKA
dx
dM
S M M S dx KKDAKA
dx
= = =
= = =
= = =
}
}
}
Yayl yk fonksiyonu altnda kalan alan
Yayl yk fonksiyonu altnda kalan alan
Kesme kuvveti diyagram altnda kalan alan
KRE TEKL YK VE MOMENT ETKMES HAL
Kesit zorlamalarna ait diferansiyel denge denklemleri
bulunurken gz nne alnan ubuk paras zerinde
herhangi bir tekil kuvvet yada kuvvet ifti etkimedii
dnlmtr. Eer tekil kuvvet ve kuvvet iftleri
varsa kuvvet zorlarnda sreksizlik olacaktr.
Herhangi bir kesitte x ve y eksenleri dorultusunda P
x
ve P
y
tekil kuvvetleri ile bir M momenti etkisin.
Tekilliin olduu yerden alnacak bir eleman zerinde
denge denklemleri yazldnda yandaki bantlara
ulalr.
Px
M
N2
M1
S2
Py
M2
S1
x
y
N1
2 1
2 1
2 1
x
y
N N P
S S P
M M
=
=
=
Kiri diferansiyel denklemlerinin integrasyonu ile kesit zorlar fonksiyonlar belirlenebilir. ntegrasyon
sabitlerinin bulunmasnda kesit zorlarnn balang deerlerinden yararlanlr. ntegrasyon yntemi zellikle
yayl yk fonksiyonlarnn verildii hallerde kolaylk salar. nceki sayfada karttmz diferansiyel
denklemleri belirli iki nokta arasnda mesela 1 ve 2 noktalar arasnda integre edersek aada gsterilen
ifadeler elde edilir. Bu ifadelerin sa taraflarndaki integrallerin fiziki anlamlar srasyla negatif iaretle sz
konusu noktalarn arasndaki yayl yk fonksiyonlarnn altnda kalan alan ile yine negatif iaretle kesme kuvveti
diyagramnn altnda kalan alan olarak sylenebilir. Sz konusu denklemlerin sol taraflar ise srasyla her bir
kesit zorundaki deiimi vermektedir.
28
RNEK 1
4 m 6 m
2 m
6 kN
C B
10 kN
A
ekildeki konsol kiriin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz.
10
10
10
6
10 6
20
10 6
20
16
100
x
[kN]
6
16
+
+
S
y
x
[kNm]
M
z
24
4
100
_
_
4 0 s s x
x
6
M
N
S
o
0

=
y
F
( )
6 0
y
S x + =
( )
6
y
S x kN =
( ) 0 6 = + x M x
z
0

=
o
M
( ) x x M
z
6 =
10 4 s s x
10-x 16
M
N
S
100
x
o
0

=
y
F ( )
16
y
S x kN =
0

=
o
M
( ) ( ) 100 10 16 = x x M
z
29
L
q
y
=-q
A
B
x
y
q
y
L
R
y
B
R
y
A
R
x
A
RNEK 2 ekildeki kiriin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme kuvveti ve moment
fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz.
x
[kN]
+
_
S
y
2
L q
y
2
L q
y
x
[kNm]
M
z
+
8
2
L q
y
(+)
(-)

= = 0 0
A
x x
R F

= + = qL R R F
B
y
A
y y
0

= = 0
2
0
L
qL L R M
B
y
A
z
2
L
q R
B
y
=
2
L
q R
A
y
=
( )
( ) q
dx
x M d
z
=
2
2
( )
1
z
y
dM x
S qx c
dx
= = +
( )
2 1
2
2
c x c
x
q x M
z
+ + =
Snr artlar (Mesnet artlarndan)
( ) 0 0
2
0
= =
=
c x M
x
z
( )
2
0
1
L
q c x M
L x
z
= =
=
( )
2
L
S x qx q = ( ) x
L
q
x
q x M
z
2 2
2
+ =
Maksimum Moment ve Yeri
( )
max
0 S x M =
2
0
2
L
x
L
q qx = =
8
2
2
max
L
q M L
x
=
=
30
( )
2 2
1 1
1
2 2 2 4; 2 4
5
x
dS
x S x x c c S x x
S dx
= | |
= = + = =
|
=
\ .
3
2 2
2 2
3
2
4
32
2 4 4 ;
0 3 3
32
4
3 3
x
dM x
x x M x x c c
M dx
x
M x x
= | |
= + + = + + + =
|
=
\ .
= + +
( )
1 1
0 0; 6 6; 6
dS
S c x S c S kN
dx
= = = = = =
( )
2 2
6 6 0; 0 0; 6
dM
M x c x M c M xkNm
dx
= = + = = = = 1m 3m
6kN/m
A
B
x
y
4 kN 11 kN
6 kN
q
y
=-(2x-2)
RNEK 3 ekildeki konsol kiriin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz.
x
[kN]
+
_
S
y
+
6
5
4
Teet yatay
x
_
+
6
1,49
[kN]m
M
z
blgesi 1 0 s s x
blgesi 4 1 s s x
( )
2
2
2 2
y
d M
q x
dx
= =
2
1
2
dM
x x c
dx
= + +
3
2
1 2
3
x
M x c x c = + + +
2
1 1
1
2 ; 4
5
x
S x x c c
S
= | |
= + =
|
=
\ .
2
2 4 S x x =
3
32
6
1
; 4
3
2 2
2
3
=
|
|
.
|

\
|
=
=
+ + + = c
M
x
c x x
x
M
3
32
4
3
2
3
+ + = x x
x
M
veya AB blgesi
dM
S
dx
=
31
L
B
x
y
A
R
R
ekildeki basit kiriin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme kuvveti ve moment
fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz. Nmerik uygulama L=7 m. q
0
=10 kN/m
0
( ) sin
x
q x q
l
t | |
=
|
\ .
RNEK 4
0
0
0 0
1 1
0 ( ). sin
2 2
l l
y
q l x
F R q x dx q dx
l
t
t
| |
E = = = =
|
\ .
} }
0
0 1
0 0
1
2
0 0
2 2
2
0
2 2
( ) sin cos
0; 0 cos
cos sin
0; 0 0 sin
q l dS x x
q x q S c
dx l l
q l q l x
x S c S
l
q l q l dM x x
S M c
dx l l
q l x
x M c M
l
t t
t
t
t t
t t
t t
t
t
| | | |
= = = +
| |
\ . \ .
| |
= = = =
|
\ .
| | | |
= = = +
| |
\ . \ .
| |
= = = =
|
\ .
0
( ) cos
10*7
( ) cos
7
q l x
S x
l
S x x
t
t
t
t
| |
=
|
\ .
| |
=
|
\ .
2
0
2
2
2
( ) sin
10*7
( ) sin
7
q l x
M x
l
M x x
t
t
t
t
| |
=
|
\ .
| |
=
|
\ .
32
10*7
( ) cos
7
S x x
t
t
| |
=
|
\ .
2
2
10*7
( ) sin
7
M x x
t
t
| |
=
|
\ .
x S M
0 -22,2817 0
0,5 -21,72305 11,04761
1 -20,07511 21,54125
1,5 -17,42051 30,95471
2 -13,89238 38,81597
2,5 -9,667615 44,73082
3 -4,958076 48,40267
3,5 8,18E-05 49,6474
4 4,958236 48,40259
4,5 9,667762 44,73066
5 13,8925 38,81574
5,5 17,42061 30,95442
6 20,07518 21,54092
6,5 21,72309 11,04726
7 22,2817 -0,000365
L
B
x
y
A
R
R
0
( ) sin
x
q x q
l
t | |
=
|
\ .
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
0 1 2 3 4 5 6 7 8
Seri 1
Seri 2
-10
0
10
20
30
40
50
60
0 1 2 3 4 5 6 7 8
Seri 1
33
ekildeki kmal kiriin mesnet tepkilerini
hesaplayp, Kesme kuvveti ve moment
fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz.
Nmerik uygulama L=7 m. q
0
=10 kN/m
dev sorusunun zm
L
B
x
y
A
L/2
C
0
2
( ) sin
x
q x q
l
t | |
=
|
\ .
0 0
0 0
0
2
( ) cos
2 4
1.5
2
( ) cos
2 2
x l
q l q l x
S x
l
l x l
q l q l x
S x
l
t
t t
t
t t
< <
| |
= +
|
\ .
< <
| |
=
|
\ .
2
0 0
2
2 2
0 0 0
2
0
2
( ) sin
4 4
1.5
2 3
( ) sin
4 2 4
x l
q l q l x
M x x
l
l x l
q l q l q l x
M x x
l
t
t t
t
t t t
< <
| |
=
|
\ .
< <
| |
=
|
\ .
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
x
S
Seri 1
Seri 2
-50
-40
-30
-20
-10
0
10
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
x
M
o
m
e
n
t
Seri 1
Seri 2
34
10 m 14 m 8 m
A B
x
y
2, 5
24
y
q x =
2,5kN/m
11,43 kN 38,57 kN
RNEK 5
ekildeki kmal kiriin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz.
+ +
-
-
5,208
6,22
18,57
20
x
[kN] S
y
- -
17,36
1,42
80
x
[kNm] M
z
blgesi 10 0 s s x
blgesi 24 10 s s x
blgesi 32 24 s s x
2
1 1
0
2, 5 2, 5
0
0 24 48
y
y
y
x dS
x S x c c
S dx
=
= = + =
`
=
)
2 3
2 2
0
2, 5 2, 5
0
0 48 144
z
z
z
x
dM
x M x c c
M dx
=
= = + =
`
=
)
( )
2
19, 2
y
x
S x =
( )
6 , 57
3
x
x M
z
=
2
3 3
10
2, 5 2, 5
11, 43
6, 22 24 48
y
y
y
x dS
x S x c c
S dx
=
= = + =
`
=
)
2 3
4
4
2, 5 2, 5
11, 43 11, 43
48 144
10
114, 3
17, 36
z
z
z
dM
x M x x c
dx
x
c
M
= + = + +
=
=
`
=
)
( )
2
11, 43
19, 2
y
x
S x =
( ) 3 , 114 43 , 11
6 , 57
3
+ = x
x
x M
z
5 5
24
2, 5 2, 5 80
20
y
y
y
x dS
S x c c
S dx
=
= = + =
`
=
)
1280
80
24
80 25 , 1 80 5 , 2
6 6
2
=
)
`

=
=
+ + = + = c
M
x
c x x M x
dx
dM
z
z
z
( ) 2, 5 80
y
S x x = +
( ) 1280 80 25 , 1
2
+ = x x x M
z
( )
10 24
0 14,81
14,81 1, 41
y
z
x
S x m
M
s s
= =
=
35
Pozitif Y ve D
kuvveti
Y
D
N
S
o
o
Pozitif S ve N
kesit tesirleri
x
y
o
o
Yatayla herhangi bir as yapan ubukta gz nne alnan kesitin
solunda kalan paradaki (yapdaki) Yatay ve Dey dorultudaki
bileke kuvvetler Y ve D olarak belirlendiinde sz konusu
kesitteki kesme kuvveti S ve normal kuvvet N; y ve x dorultula-
rnda yazlacak toplam kuvvet sfr denklemlerinden hesaplanabilir.
( )
*sin cos
*cos *sin
S Y D
N Y D
o o
o o
=
= +
ki ya da daha fazla ubuun (kiri elemannn) ularndan rijit ekilde
birletirilmesiyle oluturulan tayc sistemlere ereve denir. ereveyi
oluturan elemanlar eitli dorultularda uzanrlar. Tek katl tek aklkl
erevelere portik ad verilmektedir. Sanayi yaplarnda ska karlalan
portiklerin akl 26-30 metre civarndadr. Yan tarafta bir sanayi
yapsnn tayc sistemi ematik olarak gsterilmitir. ereve
elemanlarna ait kesit zorlar, elemanlara ait eksen takmlar kullanlarak
belirlenir. Genelde elemanlara erevenin iinden baklarak elemann sol
ucuna koordinat takmnn merkezi yaptrlr. x ekseni eleman ekseni ile
aktrlr. y ekseni (bak ynnde) yukar doru, z ekseni de kat
dzlemine dik dorultuda ve okuyucuya ynelecek biimde gsterilir. imdi
yatayla as yapan bir elemann herhangi bir kesitindeki Kesme kuvveti
(S) ile Normal kuvvet (N) yi kolayca hesaplamak zere iki bant karalm.
x
y
x
y
x
y
A
B
C
D
y
x
E
0 *sin cos 0
0 *cos *sin 0
y
x
F S Y D
F N Y D
o o
o o
= + =
= + + =

36
80 kN
4 m 2 m
4
0

k
N
/
m
A
B
D
C
36,8
3 m
2,5 kN
120 kN
82,5 kN
2 m
RNEK 6 ekildeki erevenin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme kuvveti
ve moment fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz.
0 120
x x
F A kN = =

0 82, 5
A
z y
M C kN = = |

0 2, 5
C
z y
M A kN = = +

A noktasnn Sa
120 0, 6 2, 5 0,8 70
A
S kN = + =
( ) 120 0,8 2, 5 0, 6 97, 5
A
N kN = =
0 =
A
M
B noktasnn Solu
2, 5 0,8 2
L
B
S kN = =
( ) kN N
L
B
5 , 1 6 , 0 5 , 2 = =
kNm M
L
B
170 4 5 , 2 5 , 1 120 3 120 = =
B noktasnn Sa
2, 5 1 2, 5
R
B
S kN = =
( ) 0 1 0 0 5 , 2 = + =
R
B
N
kNm M
R
B
170 =
D noktasnn sa
82, 5
R
D
S kN =
( ) 0 1 0 0 5 , 82 = + =
R
D
N
kNm M
R
D
165 6 5 , 2 5 . 1 120 3 120 = =
D=-2,5 kN
Y=-120 kN
S
N
M =0
D=-2,5 kN
Y=0
S
N
M =170
B
D=-2,5 kN
S=2,5 kN
N=0
M=170
Y=0 kN
B
D=-82,5
S=82,5
N
M=165
Y=0
D
( )
*sin cos
*cos *sin
S Y D
N Y D
o o
o o
=
= +
Mesnet tepkilerini
hesaplamak iin
yapnn tamamnda
denge denklemleri
yazlrsa,
nceki sayfada kartlan iki banty kullanarak yklemede veya elemanlarn
dorultusunda deime olan kritik noktalardaki zorlamalar hesaplayalm.
37
80 kN
4 m 2 m
4
0

k
N
/
m
A
B
D
C
36,8
3 m
2,5 kN
120 kN
82,5 kN
2 m
x y
Bundan nceki problemlerdeki (tekil veya yayl) ykler ya
elemann sol ucuna yaptrdmz x, y eksenleri dorultusundaki
bileenleri cinsinden verilmekteydi ya da sz konusu eksenler
dorultusundaki bileenlerine kolayca ayrlabilmekteydi. Bu
problemdeki 40 kN/m lik deyde dzgn yayl ykn AB
elemannn A ucuna yaptrlan x ve y eksenleri dorultusundaki
iki bileene ayrlmas (dier bir ifade ile q
x
, q
y
yk fonksiyon-
larnn belirlenmesi) gerekir.
170.14
M
z
[kNm]
+
170
120 kN
9
6

k
N
qy=-72/5
=-14.4 kN/m
A
7
2

k
N
B
A
7
2

k
N
B
9
6

k
N
qx=96/5
=19.2 kN/m
A
B
4
0

k
N
/
m
x
x
y y
( )
( )
( )
1 1
2 2
2
3 3
2
0 5
19.2 19.2 0; 97.5 97.5
19.2 97.5
14.4 14.4 0; 70 70
14.4 70
14.4 70 7.2 70 0; 0 0
7.2 70
x
y
AB eleman x m
dN dN
q N x c x N c
dx dx
N x kN
dS dS
q S x c x S c
dx dx
S x kN
dM dM
S x M x x c x M c
dx dx
M x x kNm
< <
= = = + = = =
= +
= = = + = = =
=
= = + = + + = = =
= +
70
2
S
y
[kN]
-
+
97,5
N
x
[kN]
1,5
+
38
BC elemannn ortasna etkiyen 80 kN lk bir tekil kuvvet bulunmaktadr.
Dolaysyla D noktasndan nceki ve sonraki kesit zoru fonksiyonlar
birbirinden farkldr. ncelikle koordinat takmn elemann sol ucu olan
B noktasna yaptrarak, x koordinatnn 0 ile 2 m. arasnda deitii
BD ksmnda geerli olan kesit zorlar fonksiyonlarn belirleyelim. Kesit
zorlarnn x=0 daki balang deerlerini daha nce kartlan S ve N
bantlar ile belirlemitik. imdi ayn deerleri kesim yntemi ile
hesaplayalm. BC elemannda q
x
, q
y
yk fonksiyonlarnn her ikisi de
sfrdr.
80 kN
4 m 2 m
4
0

k
N
/
m
A
B
D
C
36,8
3 m
2,5 kN
120 kN
82,5 kN
2 m
x
y
( )
( )
( )
1
1
2
2
3
3
0 2
0
0; 0 0 0
0
0; 2.5 2.5 2.5
2.5 2.5
0; 170 170
2.5 170
x
y
BC eleman x m
dN dN
q N c
dx dx
x N c N kN
dS dS
q S c
dx dx
x S c S kN
dM dM
S M x c
dx dx
x M c
M x kNm
< <
= = =
= = = =
= = =
= = = =
= = = +
= = =
= +
70
2
2,5
82,5
S
y
[kN]
-
+
+
+
97,5
N
x
[kN]
1,5
+
Sfr
170.14
165
M
z
[kNm]
+
+
170
4 m
4
0

k
N
/
m
A
B
N
S
36,8 3 m
2,5 kN
120 kN
M
0 0
0 2.5
0 120*1.5 2.5*4 120*3 0
170
x
y
F N
F S kN
M M
M kNm
= =
= =
= + + =
=

( )
( )
( )
1
1
2
2
3
3
2 4
0
4; 0 0 0
0
4; 82.5 82.5 82.5
82.5 82.5
4; 0 330 82.5 330
x
y
BC eleman x m
dN dN
q N c
dx dx
x N c N kN
dS dS
q S c
dx dx
x S c S kN
dM dM
S M x c
dx dx
x M c M x kNm
< <
= = =
= = = =
= = =
= = = =
= = = +
= = = = +
39
5 m
4 m
15 m
78,8 kN
71,2 kN
78 kN
153 kN 150 kN
30 kN
10kN/m
8

k
N
/
m
6 m
x
y
x
y
x
y
A
B
C
D
AB eleman
ekildeki erevenin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme kuvveti ve moment
fonksiyonlarn bularak diyagramlarn iziniz.
-
-
-
N [kN]
78,8
61,03
71,2
M [kNm]
390
-
144
144
-
+
-
-
390
38
S [kN]
78 + 92,567
60,43
48
+
-
-
1
0 78
y
y y
dS
q S c kN
dx
= = = =
2
78 78 c x M
dx
dM
+ = =
3
0 c N q
dx
dN
x
= = =
78
y
S kN =
x M 78 =
kN N 8 , 78 =
BC eleman
( )
1
10 10
y
y
dS
S x c
dx
= = +
2
2
10 92, 567 5 92, 567
dM
x M x x c
dx
= + = + +
3
0 c N q
dx
dN
x
= = =
10 92, 567
y
S x kN =
390 567 , 92 5
2
+ = x x M
kN N 03 , 61 =
CD eleman
1
8 8
y
y
dS
S x c
dx
= = +
2
2
48 4 8 48 c x x M x
dx
dM
+ + = =
3
0 c N q
dx
dN
x
= = =
8 48
y
S x kN =
144 48 4
2
+ = x x M
kN N 2 , 71 =
78 kN
78,8 kN
S
y
B
=-92,567 kN
N =-61,03 kN
M = -390 kNm
71,2 kN
8

k
N
/
m
S
=
-
4
8

k
N
N =-71,2 kN
M = -144 kNm
4
8

k
N
rnek 7
40
A ve B noktalarndan mesnetli bir kmal kiriin kesme kuvveti diyagram
ekilde gsterilmitir. Ykleme durumunu belirleyip eilme momenti diyagra-
mn iziniz.
rnek 8
20 kN
-
-
+
4 kN
10 kN
A B
2
o
Parabol
x
S
y
[kN]
3 m 1 m
Adaki teet
yatay deil
C
2 1
2 1
0 1, 5 2 3 1, 5 16 24 3 0
0 1, 5 3 4 34 0
A
y
M q q
F q q
= + + =
= + + =

m kN q
m kN q
/ 67 , 14
/ 67 , 2
2
1
=
=
4 kN
10 kN 24 kN
A
B C
0 5 , 1 8 2 22 3 24 4 4 0
? \
= + + =
A
M

\
= + + = 0 4 24 10 8 22 0
?
y
F
Kesme kuvveti diyagramndaki her zplama, o noktada bir tekil kuvvetin
bulunmas anlamna gelir. Dolays ile A mesnet reaksiyonunun 10 kN, B
deki mesnet reaksiyonunun da 24 kN olduunu dnebiliriz. Ayrca kma
ucunda 4 kN lk bir tekil kuvvet etkimektedir. A-B arasnda kesme kuvveti
diyagramnn 2
0
olmas bu noktalar arasnda 1
0
bir yayl yk fonksiyonunu
akla getirmektedir. Yine kesme kuvveti diyagramnn A noktasndaki
teetinin yatay olmamas bu noktadaki yayl yk iddetinin sfrdan farkl
olduunu, teet eiminin A dan B ye gittike artmas yayl yk iddetinin
de bymekte olduunu gsterir. B ve C noktalar arasnda kesme kuvveti
diyagramnn sabit olmas (eim sfr) bu noktalar arasnda yayl
yklemenin olmadna iaret etmektedir. imdi szn ettiimiz ykleme
durumunu sembolik olarak yandaki ekil zerinde gsterelim.
Trapez yayl yk, biri q
1
iddetinde dzgn yayl dieri q
2
iddetinde
gen yayl iki ayr yklemeye ayrlp kiriin tamam iin yazlacak iki
denge denkleminden q
1
ve q
2
yk iddetleri kolayca hesaplanabilir.
4 kN
10 kN 24 kN
q2
q1
A
B
4 kN
10 kN 24 kN
22 kN
8 kN
14,67
2.67
41
2.67 kN/m
14.67
kN/m
4 kN
x
y
C
B
A
blgesi 3 0 s s x
2
1
1
4,89
2, 67 4,89 2, 67
2
0 10 10
y
y
y
dS
x S x x c
dx
x S c
= + = + +
= = =
2
2, 445 2, 67 10
y
S x x = +
2 3 2
2
2
2, 445 2, 67
2, 445 2, 67 10 10
3 2
0 0 0
z
z
z
dM
x x M x x x c
dx
x M c
= + = + +
= = =
x x x M
z
10 335 , 1 815 , 0
2 3
+ =
Maksimum momentin yeri, Kesme kuvvetinin SIFIR olduu yerdir.
}
2 1
2
1, 55
0 2, 445 2, 67 10 0
-2,641m X
y
x m
S x x
x
= \
= + =
=
( ) ( ) ( ) ( ) kNm x M
z
26 , 9 55 , 1 10 55 , 1 335 , 1 55 , 1 815 , 0 55 , 1
2 3
= + = =
9,26 kNm
-
+
4 kNm
x
Mz [kNm]
20 kN
-
-
+
4 kN
10 kN
A B
2
o
Parabol
x
S
y
[kN]
3 m 1 m
Adaki teet
yatay deil
C
A ve B noktalar arasndaki yayl yk fonksiyonu belirlendikten sonra
integrasyon yntemi ile kesme kuvveti ve eilme momenti fonksiyonlar
hesaplanp diyagramlar izilir.
14.67
( ) 2.67
3
y
q x x =
42
18 kN
-
-
+
3 kN
12 kN
A B
2
o
Parabol
x
S
y
[kN]
3 m 1 m
Bdeki teet
yatay deil
C
A ve B noktalarndan mesnetli bir kmal kiriin kesme
kuvveti diyagram ekilde gsterilmitir. Ykleme
durumunu belirleyip eilme momenti diyagramn iziniz.
4 m 3 m
4
0

k
N
/
m
A
B
C
36,8
4 m
80 kN
3 m
x
y
y
x
ekildeki erevenin mesnet tepkilerini hesaplayp, Kesme
kuvveti ve moment fonksiyonlarn integrasyon yntemiyle
bularak diyagramlarn iziniz.
alma Sorular
A
B
x
y
3 m 1 m
C
43
GERLME
Mhendislerin yk etkisi altndaki bir elemann davrann tanmlamakta kulland iki kavram;
Gerilme ve Birim ekil Deitirme
dir. Gerilme ve bileenlerini tanmlamakta kesim metodunu kullanp, eksenel kuvvetten oluan normal gerilme ile
ortalama kayma gerilmesinin bulunuu zerine duracaz. Sonra, rendiklerimizin eitli problemlerde nasl kullanld
aklanacak eksenel ykl ubuklarn n boyutlandrlmas ve emniyet gerilmesi incelenecektir.
TANIM : GERLME
Neden normal ayakkab ile kara gmlen, bata ka adm atabilen biri hedik
giydiinde yeni yam kar zerinde bile batmadan rahata yryebilmektedir?
Nedeni birim alana gelen arln ikinci durumda azalmas olarak sylenebilir.
Kuvvet etkisinde dengede olan bir elemann iindeki herhangi bir noktadaki i
kuvvetin iddetine yani birim alana den i kuvvete gerilme adn veriyoruz.
Gerilme birimi Pascaldr Uygulamada daha ok MegaPascal (MPa) kullanlr.
Hedik
A A
O
z
F A
y
F A
x
F A
( ) x F A
( )
( )
2
2
( ; )
Pascal
N
Pa m
Gerilme
MegaPascal
N
MPa mm
o t

yandaki ekilde dengede olan bir cisimden kesilerek alnan bir parann
kesim dzlemi zerinde alnan herhangi bir o noktas ve bu nokta
civarndaki AA alan ile bu alana etkiyen AF i kuvveti gsterilmitir. O
noktasna yaptrlan koordinat takmnn x ekseni kesim dzlemine dik
olan dorultu ile aktrlmtr.
44
Gerilme;
a) i kuvvetin (AF) noktadan noktaya deimesine bal olarak deiir.
b) AFnin etkidii noktadan geen dzlemin dorultusuna da bal olarak deiir.
Bir noktadaki gerilmenin tam olarak tanmlanmas iin o noktadan geen btn
dzlemlerdeki (says sonsuz) gerilmelerin verilmesi gerekir. rnein yandaki
ekilde gsterilen ve o noktasnn bulunduu yerden kartlan drt yzlnn
yzndeki i kuvvetler verilmi ise drdnc yzdeki i kuvveti ya da gerilme
durumunu yalnzca denge denklemleri yardm ile bulmak mmkndr.
P
1
P
2
P
3
P
( )
3 2 1
P P P f P , , =
0
0
0
lim
lim
lim
x x
xx x
A
y y
xy
A
z z
xz
A
F dF
A dA
F dF
A dA
F dF
A dA
o o
t
t
A
A
A
A
| |
= = =
|
A
\ .
A
| |
= =
|
A
\ .
A
| |
= =
|
A
\ .
A A
O
z
F A
y
F A
x
F A
( ) x F A
AF i kuvvetinin eksenler dorultusundaki bileenleri srasyla AF
x
, AF
y
, AF
z
olarak bilinsin. Bu gerilme
bileenlerini AA alanna blerek AA sfra giderken limiti alnrsa her bir eksen dorultusundaki gerilme bileeni
tanmlanm olur. Yzeye dik dorultudaki gerilmeye normal gerilme ad verilip (sigma) harfi ile gsterilirken,
kesim yzeyi iindeki gerilmelere de kayma gerilmesi denir ve (tau) harfi ile gsterilir. Her gerilme bileenine
eklenen iki indisden birincisi kesim dzleminin normalinin dorultusunu, ikinci indis ise gerilme bileeninin kendi
dorultusunu belirtir. rnein
xz
normali x ekseni olan dzlemde z ekseni dorultusundaki kayma gerilmesidir.
45
Gerilmenin Bileenleri
Bir noktadan geen sonsuz saydaki dzlemin her birindeki gerilmenin dier bir deyile GERLME HALnin
belirtilmesi iin o noktadan geen dik dzlemdeki gerilme bileenlerinin verilmesi yeterli olur.
x
y
z
Dzlemler o noktadan geen eksenlere dik olarak seilirse sonsuz kk boyutlu bir kbik eleman elde ederiz.
Gerilmelerin elemann yzlerine yayl ve O ve O noktasndaki gerilmelerin edeer olduklarn dnyoruz.
Gerilmeler her dzlemin merkezinde bir vektrle gsterilmitir. Bir noktada dik dzlemdeki toplam 9 gerilme
bileeni ile verilen gerilme hali gsterimine GERLME TANSR denir.
o
y
o
x
o
y
o
z
o
x
o
z
t
xy
t
zy
t
yz
t
xz
t
zy
t
yz
t
xz
t
zx
t
zx
t
yx
t
xy
t
yx
O
O
dy
dz
dx
(
(
(

=
z zy zx
yz y yx
xz xy x
o t t
t o t
t t o
T
.
Gerilme tansrnn her bir satrnda yalnzca belirli bir
dzlemdeki gerilme bileenleri sralanrken her bir
sutunda ise belirli bir koordinat ekseni dorultusundaki
gerilmeler gsterilmektedir.
Skaler byklklerin tarif edilmesinde bir rakam ve
birimin verilmesi yeterli olurken vektrel byklklerin
anlalmasnda bir rakam ve birim yeterli olmamaktadr.
rnein bir yer deitirmenin 5 m olduu sylemek
cismin son konumu hakknda hibir bilgi vermez.
Yaplmas gereken ey cismin balang konumuna bir
eksen takm yaptrmak ve yer deitirmenin 3 m., 4
m., 0 m. gibi bu eksenler dorultusundaki bileenini
vermektir. Verilen bu parametre ile cismin son
konumu tam olarak tarif edilmi olur. Bir noktadaki
gerilme hali ile daha sonra greceimiz bir noktadaki
birim ekil deitirme hali hep tansrel byklkler
olup dokuz bileeni verilmeden tam olarak anlalamayan
byklklerdir.
46
Kayma gerilmesinin zelliklerinin bulunmas iin denge denklemlerini yazalm.

= = = 0 ; 0 ; 0
z y x
F F F
( ) ( ) 0 0 = + = dx dzdy dy dzdx M
xy yx z
t t
yx xy
t t =
DK DZLEMLERDEK KAYMA GERLMELER ETTR.
zy yz x
M t t = =

0
zx xz y
M t t = =

0
bulunur. aret kabul, dzlemin normali ile gerilmenin ynnn her ikisinin de pozitif veya negatif olmas durumunda
gerilme POZTF kabul edilir. imdi gerilme halinin xy dzlemi zerindeki izdmn alalm (+z ynnden
bakldnda).
0 , , =
xy y x
t o o 0 , , =
yz xz z
t o o
o
x
o
x
o
x
o
x
o
y
o
y
o
x
o
x
o
y
o
y
t
xy
t
xy
Tek eksenli, (bir boyutlu)
Gerilme Hali
(Yalnzca normal gerilme varsa)
ki eksenli Gerilme Hali
(ki tane normal
gerilme varsa)
Tam Kayma Hali
(Yalnzca Kayma
gerilme varsa)
Dzlem Gerilme Hali
Otomatik olarak salanr
(
(
(

=
0 0 0
0 0 0
0 0
x
T
o
(
(
(

=
0 0 0
0 0
0 0
y
x
o
o
T
(
(
(

=
0 0 0
0 0
0 0
yx
xy
t
t
T
(
(
(

=
0 0 0
0
0
y yx
xy x
o t
t o
T
47
Ekseni Dorultusunda Kuvvetlerle Ykl Doru Eksenli ubukta Eksenel Normal Kuvvetler
RNEK 1
Bu durumda eksenel normal kuvvet ve uzama veya ksalma sz konusudur.
Yk Diyagram
3P N(x)
A
3P N(x) P
A B
N(x) 2P
D
Serbest Cisim Diyagramlar
3P
2P
2P
-
-
+
P
x
Eksenel Kuvvet Diyagram
ekilde grlen ykler etkisindeki alminyum ubuun eksenel kuvvet diyagramn iziniz.
L/4 L/2 L/4
3P P 4P 2P
A B C D
AB aras;
BC aras;
CD aras;
48
ubuk boyuna ekseni dorultusunda birka eksenel kuvvetle ykl ise eksenel normal kuvvetler kesitten kesite deiir. Bu
amala ncelikle eksenel normal kuvvet diyagram izilmelidir. Bunun iin;.
ncelikle reaksiyonlar hesaplanr.
Yklemede deime olan her bir blgede (ykte sreksizlik olan her bir blgede) ayr bir kesim yaplarak o blgedeki eksenel
normal kuvvet, denge denklemi yazlarak hesaplanr.
Eksenel kuvvet diyagram izilir.
Diyagramn kapanmas hesaplamalarn doruluunu kontrol etmek iin kullanlabilir.
NORMAL GERLME
Cismin herhangi bir kesitindeki gerilme, sabit iddete veya dzgn yayl ise buna basit gerilme ad verilir.Yk tayan
elemanlarn ounun dnlen bir kesitindeki i kuvvetler ya eksenel kuvvettir ya da kesme kuvvetidir. rnein kablolar,
kafes kiri elemanlar, eksenel ykl ubuklarda eksenel normal kuvvet, iki ubuu birletiren cvata, pim ve perinlerde ise
kesme kuvveti sz konusu olduundan normal gerilme ile kayma gerilmesini hesaplamakta dorudan gerilmenin tanmn ve
denge denklemlerini kullanmak mmkndr.
Gerek gerilme yayln bulmak iin ekil deitirmeleri dikkate almak gereklidir.
Eksenel kuvvetle ykl prizmatik bir ubuk dnelim.
ubuk ekseni ile 90
o
lik
a yapan I-I kesitini
dnelim. Kesim
yzeyindeki gerilme
ekilde dzgn yayl
olarak gsterilmitir.

= = A P F
yatay
o 0
A
P
= o
Eksenel ekme
gerilmesi
P P
h
b
P
I
I
P
I
I
I-I kesitinden kesip ayrrsak;
h b A =
o
Bu enkesitteki niform gerilmenin deeridir. Bunun iin;
P enkesitin arlk merkezinden uygulanmal
ubuk doru eksenli, yapld malzeme homojen olmal
Kesim dzlemi ubuk ularndan uzak olmal
le verilen kriterin salanmas gerekir.
1. kriter salanmaz ise moment oluur gerilme enkesite
dzgn yaylmaz.
49
ATAL U RNE
Resim: Dr. Ahmet Necati YELGN
Resim: Dr.Eref NLOLU
50
atal ulardan pime kuvvetin aktarlmas yarm silindirik bir yzey zerinden dier bir deyile temas yzeyi aracl ile
gereklemektedir. Eer bir kuvvet yarm silindirik bir yzey zerinden bir elemandan baka bir elemana aktarlyorsa sz
konusu yzeyde oluan gerilmelere ezilme gerilmesi ad verilir. (Makine mhendisliinde ise bu gerilmeye yatak gerilmesi
denilmektedir.) Gerekte dzgn yayl olmayan ezilme gerilmeleri kuvvetin pim ap x levha kalnlndan oluan yarm silindirik
yzeyin iz dm alanna blnmesiyle hesaplanr.
Temas yzeyi ve
ezilme gerilmeleri
Pim
atal u
P
P
b
A
c
c
b
b
C
d
P/2
t
A=d*t
P/2
t
A=d*t
atal ulardaki kuvvetin pime aktarlmas
P
ATAL ULU BRLEMLER
51
c b
c b
d t
P
1
S S
d
c b
c b
td
P
2
d t
P
1
t
Pim
d t
P
l
1
= o
B ubuundaki ezilme gerilmesi
td
P
l
2
= o
atal ulardaki ezilme gerilmesi
P
P
t
1
t t
b
A
B
c
c
b
b
C
EZLME GERLMES
52
ORTALAMA KAYMA GERLMES
Kayma gerilmeleri, uygulanan kuvvetlerin cismin
bir parasnn komu paralara nazaran kesme
eiliminde olmas halinde ortaya kar. atal
ulu birleimdeki pim, eksenine dik
dorultudaki kesme kuvvetinin etkisiyle b-b ve
c-c kesitlerinden ayrlmaya kar koymaktadr.
Pimin btn dengede olduuna gre ayrlma
yzeylerinin her birinde P/2 kesme kuvvetleri
olumaktadr. Kayma gerilmelerinin uygulanan
kuvvete paralel dzlemlerde olumas halinde
direkt kesme hali denir.
2
2
4
ort
kesilen
P P
d A
t
t
= =
Normal gerilmenin tersine kayma gerilmeleri
dzgn yaylmazlar, pimin aktard kuvvetin,
kesilen pim alanna blnmesiyle bulunan deer
ortalama kayma gerilmesini verir.
P/2
c
c
b
b
C
P/2
P
P
P
t
1
t t
b
A
B
c
c
b
b
C
P/2
c
c
b
b
C
P/2
P
d
c b
c b Pim
53
PERNL ve
CVATALI
BRLEM
Resim : in.Yk mh. Bora Karakurt
Resim : in.mh. Ertan Gazi Konuk
KR EK
ALI-VER MERKEZ BKRE
KOLON EK
PROCTER-GAMBLE GEBZE
54
Resim : in.Yk mh. Bora Karakurt
Resim : in.Yk mh. Bora Karakurt Resim : in.Yk mh. Bora Karakurt
55
Direkt kesme haline rnekler:
1- Perinli veya bulonlu civatal- birleim
P
P
d
t
A
B
b
P P
P
S
( )
1
2
4
ort
P
d
m
t
t
=

P
1
= bir perinin tad kuvvet
m = balantdaki eleman says -1
Kayma gerilmesi hesab
elik yap elemanlarnn birletirilmesinde perin, bulon (cvata) veya kaynak kullanlr. Perin, kre takkesi bir ba ve
hafif konik gvdeden oluan bir birletirme elemandr. Kzl renk alncaya kadar stlan perin elemanlara alan
delikten geirilir. Dier utan kan konik ksm dvlerek kre takkesi biimi verilir. Konik olan perin gvdesi
dvlme srasnda silindire dnerek delii tam olarak kapatr. Eski yaplarda kullanlan perin, kaynak
teknolojisindeki ilerleme sebebiyle gnmzde kullanlmamaktadr. Perin yada kaynakla birletirilen yap elemanlarn,
elemanlara zarar vermeden skmek mmkn olmadndan bu birleim aralar kalc yaplarda kullanlr. Bir yapnn
ileride sklerek baka bir yere tanmas sz konusu ise bulon (cvata) denilen birleim arac kullanlr. Cvata altgen
bir ba ve zerine di alm silindirik bir gvdeden oluur. Elemanlara alan delikten geirilen cvatann dili ucuna
somun ad verilen bir para anahtar yardmyla sklr. Hafif eik yzeylere taklan cvatalarda somun taklmadan nce
ykn yaylmasn salamak amacyla pul denilen halka eklindeki metal paralar kullanlr. elik yaplardaki titreimler
sebebiyle zamanla somunlarn gevemesi sz konusudur. Somunlarn gevemesine engel olmak iin ya rondela ad
verilen yaylar ya da ift somun sklmas yoluna gidilir.
56
d
P
P/2
P/2
t
A
1
min
ezilme
P
t d
o =

| |
min
yrtlma
P
t b k d
o =

Perin/cvata gvdesinde veya levhada delik kenarnda oluan ezilme gerilmesi
Zayflam kesitteki ekme gerilmesi : Yrtlma gerilmesi
Burada; P zayflam kesite etkiyen ekme kuvvetini,
b levha geniliini
k zayflam kesitte bulunan perin saysn,
t
min
birleim blgesine gelen yada giden levha
kalnlklar toplamndan kk olann gstermektedir.
Resimler: Connections Teaching Toolkit
Perry S. Green, Ph.D. & Thomas Sputo,
Ph.D., P.E. & Patrick Veltri
Burada; P
1
bir perin/civataya den kuvveti,
d perin / cvata apn, t
min
birleim
blgesine gelen yada giden levha kalnlklar
toplamndan kk olann gstermektedir.
57
Plak
RS
d
P
Delme
Ucu
t
P
S
d
t r
P
ort

=
t
t
2
2- Bir plak zerinde delik almas (zmbalama gerilmesi)
Japonya da bulunan bu kpr zmbalama etkisi yznden
kullanlamaz halde
58
ekilde 40 kNluk dey kuvveti tayan kafes sistem
grlmektedir. Btn pimler 20 mm apa sahiptir. atal
ulardaki kalnlk 10ar mm, balant levhasnn kalnl 15
mmdir. Elemanlardaki normal gerilmeleri C mafsalndaki
kayma ve ezilme gerilmelerini hesaplaynz.
rnek 2
y
x
P = 40 kN
B A
C
1.5 m
2 m
A = 0.002 m
2
A = 0.004 m
2
50 kN
30 kN
40 kN
B
MPa Pa
AB
5 . 7 10 5 . 7
004 . 0
10 30
6
3
= =

= o
MPa Pa
BC
25 10 25
002 . 0
10 50
6
3
= =

= o
MPa Pa
d
C
6 . 79 10 6 . 79
4
2
10 50
6
2
3
= =

=
t
t
3
6
50 10
166.7 10 166.7
0.015 0.020
ezilme
Pa MPa o

= = =

3
6
50 10
125 10 125
2 0.010 0.020
ezilme
Pa MPa o

= = =

Basma
ekme
Mesnet levhasnda
atal uta
B dm noktasnn dengesinden ubuk
kuvvetleri kolayca hesaplanabilir.
d
t=10 mm
t=10 mm
t
1
=15 mm
F
c
59
Civata keskisine 200 Nluk P kuvveti uygulanmtr.
a) Civataya ve A, B, C noktasndaki pime gelen kuvvetleri hesaplaynz.
b) AD parasnn alan 2x10
-4
m
2
dir. Bu elemandaki gerilmeyi belirleyiniz.
rnek 3
F
By
F
Bx
F
A
Q
B
A

= = 0 0
Bx yat
F F

+ = =
By A d
F Q F F 0

= =
A B
F Q M 75 100 0
Q F
A
3
4
=
3 3
4 Q
Q Q F
By
= =
25 mm
C
B
A
480 mm 12 75 mm 25
P = 200 N
D

= = 0 0
Cx x
F F
By Cy y
F F F + = =

200 0
12 480 200 0
By C
F M = =

kN Q 24 = 8000
By
F N =
kN F
Cy
2 . 8 8000 200 = + =
kN F Q F
By A
32 24 8 = + = + =
3
4
32 10
160
2 10
AD
MPa o

= =

NOT : Kesici u ve sapta eilme

ve kesme etkisi vardr.
25 mm
12
480 mm
P = 200 N
F
By
F
Bx
=0
F
Cy
F
Cx
Bir yap yada makine
ierisinde yalnzca iki pimle
balanan bir eleman
bulunuyorsa ve bu elemann
zerine hi bir d kuvvet
etkimiyorsa bu elemann
grevi pimleri birletiren
dorultuda kuvvet aktar-
maktr. Kesme kuvveti ve
moment olumaz. (iki kuv-
vet etkisinde dengede olan
cisim konusunu hatrlaynz)
sap
Kesici u
60
500 Gallon, 1000 psi Pres. Vessel
NCE CDARLI
BASIN KAPLARI
61
NCE CDARLI BASIN KAPLARI
Uygulamada rastladmz otomobil lastikleri, boru, tank ve LPG tpleri gibi basn kaplar temelde eksenel kuvvet
tayan aralardr. Basn kaplarnn et kalnl/ i yarap, 1/10 dan kk ise bu tip basn kaplarn ince cidarl
olarak snflandrmaktayz. nce cidarl basn kaplarnda normal gerilme kalnlk boyunca sabit kalrken kaln cidarl
basn kaplarnda deimektedir. nce cidarl basn kaplarnda ayrca i ve d yarap ayrm yaplmaz (Bu iki
deer birbirine ok yakndr).
Burada, ince cidarl silindirik ve kresel basn kaplarn ele alacaz. Basn kabnn cidarlar zar gibi membran-
davrandndan eilme momenti olumayacaktr. Kap eksenel simetrik yaps ile tad maddeden kaynaklanan
basn etkisi ile serbeste ekil deitirirken yalnzca membran gerilmeleri ad verilen dzgn yayl normal
gerilmeler oluur. Bu kabul, kabn rahata ekil deitiremedii u blgeleri ile mesnetleri dnda olduka
isabetlidir. Silindirik kaplarn ularndaki kapak ksmlarnda kesme kuvvetleriyle eilme momentleri ortaya kar.
Kesme kuvveti ile Eilme momentinden kaynaklanan bu gerilmelere sreksizlik gerilmeleri ad verilir. Sreksizlik
gerilmelerini azaltmak iin kapaklara uygun bir erilik verilir. Bu blmde verilen bantlar, sv veya gazdan oluan
p i basnc halinde kullanlabilir. Vakum kaplar ile denizaltlar gibi d basn altnda kalan aralarn incelenmesinde
pnin iaretinin negatif alnmas yeterlidir. D basn halinde hesaplanacak gerilmelerin kap cidarlarnda burkulma
oluturan kritik gerilmelerden kk olmaldr.
ekilde gsterilen i yarap r, et kalnl t, manometre basnc p olan silindirik hava tank veya boyleri
dnelim. Manometre basnc; iteki basncn, d basnc ne kadar atn vermektedir. Kap cidar zerinde
gsterilen kk bir yzey elemanna etki eden, o
c
ve o
a
gerilmelerini belirlemek istiyoruz. o
c
gerilme bileenine,
evresel gerilme, teetsel gerilme veya halka gerilmesi; o
a
gerilme bileenine ise eksenel veya boyuna gerilme
adlar verilir. evresel gerilmeyi hesaplamak zere L boyundaki yarm silindirik bir eleman iindeki akkanla
birlikte ayralm. Akkann kendi arl ile basn kabnn kendi arlnn ihmal edilebilecek kadar kk
olduunu dnyoruz. Eksenel dorultudaki basn ile gerilmeleri basitlik nedeni ile ekil b de gsterilmedi.
ekildeki kap cidarlarnda tanan eksenel kuvvet , o
c
(2tL), ayn dzlemdeki akkan basncndan oluan kuvvet ise
p(2rL) dir.
SLNDRK BASIN KAPLARI
62
t
r
L
c
o
a
o
2r t t
p
L
c
o
a
o
p
(a)
(b)
(c)
( ) rL p tL
c
2 2 = o
t
pr
c
= o
Dey dorultudaki toplam kuvvetin sfr olmas gerektiinden;
Eksenel gerilme, silindirik basn kabndan alnan ve ekil cde gsterilen serbest cisim diyagram kullanlarak
hesaplanabilir. Bu diyagramdaki cidarn tad eksenel kuvvet o
a
(2trt) ; tanan akkann oluturaca eksenel
kuvvet p(tr
2
) dr. Eksenel kuvvetlerin eitliinde,
( ) ( )
2
2 r p rt
a
t t o =
t
pr
a
2
= o
bulunur. Elde edilen gerilme bantlarndan, o
c
=2o
a
olduu grlmektedir.
PEACHOID
63
KRESEL BASIN KAPLARI
Kresel basn kaplarndaki gerilmeler, silindirik kaplarn incelenmesinde uygulanan ilemlere benzer ekilde
bulunabilir. Kresel kaptan alnan kk bir elemana etkiyen gerilmeler simetri nedeniyle birbirine eittir. Kresel
kap tam ortasndan ayrldnda;
o
o
r
t
p
o
2r
Yazlacak denge denklemi ,
evresel gerilme iin
( )
2
2 r p rt t t o =
t
pr
2
= o
Ularnda yarm kre eklinde kapaklar bulunan silindirik tank 1.38 MPalk basnl hava ile doldurulmutur.
Tankn yarap 250 mm, et kalnl 8 mm olduuna gre silindirik ve kresel ksmlarda oluacak gerilmeleri
hesaplaynz.
Kresel kapaklardaki gerilme ile silindirik ksmdaki boyuna gerilme ayndr.
MPa
t
pr
a
56 . 21
8 2
250 38 . 1
2
=

= = =o o MPa
t
pr
c
13 . 43
8
250 38 . 1
=

= = o
silindirik ksmdaki evresel gerilme
en byk radyal gerilme tankn i yznde dr.
MPa
r
38 . 1 = o
rnek 4
sonucunu verir. Bu sonu, krenin apn ieren btn kesimlerde ayn kalr. Radyal dorultudaki gerilme kabn i
yznde p; d yznde sfr olacak ekilde deiir. nce cidarl kaplarda bu gerilme o
c
ve o
a
gerilmelerinden ok
kk olduundan genellikle ihmal edilir. nce cidarl basn kaplarndaki gerilme, iki eksenli gerilme hali olarak
dnlebilir.
64
EMNYET GERLMES: GVENLK KATSAYISI
Yaplarn tasarm ve analizinde karlalan evresel etkiler, kullanm ykleri, malzeme zellikleri gibi eitli
belirsizliklere kar uygun bir gvenlik katsays seilmesi nemlidir. Belirsizlik douran alanlarn banda gerilme
ve ekil deitirme kabulleri gelmektedir. Yapnn imalatnda ve kullanm srasnda oluacak gerilmeler kesin
olarak bilinmediinden gvenlik katsaysna bazen cehalet katsays ad verilir. Baz durumlarda malzeme,
zerindeki yk sabit olduu halde ekil deitirmeye devam eder. Zamanla oluan bu ekil deiimine snme ad
verilir. Dier taraftan ekil deitirmenin sabit olduu hallerde gerilmedeki azalmaya ise geveme denir. Kurun,
lastik ve baz plastiklerde snme normal scaklklarda meydana gelmektedir. Pek ok metalde snme olayna
ergime scaklnn yzde 35-50si dzeyindeki scaklklarda grlmektedir. Herhangi bir malzemenin snme hz
yalnzca scakla deil ayn zamanda gerilme dzeyi ile yk gemiine de baldr. Snme kaynakl deformasyonlar
azaltmak amacyla gerilmelerin kk tutulmas faydaldr.
Gvenlik katsays, yap elemanna uygulanacak ykn, o elamann tayabilecei en byk yk amamasn garanti
eder. Gvenlik katsays, yap elemannn (gmeksizin) tayabilecei en byk ykn kullanm ykne orandr.
Gvenlik Katsays =
En Byk Gerilme
Kullanm Gerilmesi
em
maks
s
f
o
o
=
En byk gerilme, ya akma gerilmesidir yada ekme (basn) mukavemetidir. Gvenlik katsaysnn olduka kk
olmas, emniyet gerilmesinin olduka byk olmasn, bu durumda da yapnn kullanm srasnda problem kabilecei
gsterir. Dier taraftan olduka dk emniyet gerilmesi ve olduka yksek gvenlik katsays ile yap ar ve fazla
maliyetli olur.
Gvenlik katsays, genellikle 1.5 veya stnde seilir. Seim de tecrbe ve mhendislik nsezisi nemlidir. Gvenlik
katsaylar pek ok lkede standart ve ynetmeliklerle belirlenmektedir.
65
ekme ve Ksa Basma ubuklarnn Tasarm
Eksenel ykl prizmatik ubuklarn mukavemet ynnden boyutlandrlmasnda
1.Mmkn gme modunun belirlenmesi: ounlukla gmede normal gerilmenin temel bir byklk olduu kabul edilir.
2.Yk ile gerilme arasndaki bantnn yazlmas:
3.En Byk ekme mukavemetinin belirlenmesi: Malzemenin - diyagramndaki en byk ordinat
maks
4.Gvenlik katsaysnn seilmesi: Enmiyet gerilmesinin hesaplanmasnda gvenlik katsays f
s
kullanlr.
A
P
= o
s
maks
em
f
o
o =
em
P
A
o
=
Gerekli enkesit alan
Olur. Yukarda sz edilen ilemler ekme ve ksa basn ubuklarnn boyutlandrlmasnda kullanlr. Narin basn
ubuklarnn boyutlandrlmas daha sonra incelenecektir. Eer ubuk en kesitinde ani bir deiim varsa yukardaki
ilemler 2. admdaki gerilmenin hesabnda gerilme ylmas katsays kullanlarak tekrarlanr.
ap 1.5 m, et kalnl 3 mm olan elik silindirik tankn
enbyk
= 240 MPa, f
s
= 2 olduuna gre
tayabilecei p basncn hesaplaynz.
rnek 5
240
120 ;
2
maks
em c em
s
pr
MPa
f t
o
o o o = = = = s
MPa p 48 . 0
750
3 120
=

=
2 0.96
2
em
a em
t pr
p MPa
t r
o
o o

= s = =
evresel ve Eksenel gerilmeler, emniyet gerilmesini amamaldr.
Bulunur. Manometre 0.48 MPa amamaldr.
66
C ve E dmlerinde 50
ve 20 kNluk ykleri
tayan kafesin AC, AD,
CD ve CE ubuklarnn
alanlarn hesaplaynz.
Emniyet gerilmesi
ekmede 140, basmada
100 MPadr.
rnek 7
R
Ay
B
D
C
A
E
50 kN 20 kN
R
Ax
R
Bx
2 m 2 m
2 m
a
a
b
b
70 kN
A
90 kN
20 kN
99 kN
45
C
A
50 kN
70 kN
90 kN
20 kN
50 kN
99 kN
D
2
3
9 . 142
140
10 20
mm A A
CE AC
=

= =
2
3
1 . 707
140
10 99
mm A
AD
=

=
2
3
500
100
10 50
mm A
CD
=

=
ubuk kuvvetlerini, kesim yntemini kullanarak (statik
bilgilerinizden yararlanarak) kolayca bulabilirsiniz.
70
B
D
C
A
E
50 kN 20 kN
90
2 m
90
20
99 -50
-90
20
-
2
8
.
2
8
ekilde gsterilen kare kesitli
alminyum AB ubuu ile dairesel
kesitli elik AC ubuunun enkesit
alanlarn hesaplaynz. Alminyum ve
elik ubuklar iin en byk gerilme-
ler srasyla 275 ve 480 MPa ve
gvenlik katsays 2.5dir.
rnek 6
A
4.2 m 3 m
3 m
B C
P = 60 kN
F
c
F
B
7.2
7.8
3
1
1
2
3
0 * 4.2 60 3 111.4
7.8
B C C
M F F kN = = =

1
0 * 4.2 60 7.2 145.5
2
C B B
M F F kN = = =

0
8 . 7
2 . 7
4 . 111
2
1
5 . 145 0
?
= + =
x
F
MPa
al
110
5 . 2
275
= = o MPa
e
192
5 . 2
480
= = o
mm a mm A
AB
4 . 36 7 . 1322
110
10 5 . 145
2
3
= =

=
mm d mm A
AC
18 . 27 2 . 580
192
10 4 . 111
2
3
= =

=
67
ekilde gsterilen ubua uygulanabilecek en
byk P kuvvetini; ekme gerilmesinin 100
MPa, basma gerilmesinin 140 MPa amamas
kouluyla hesaplaynz.
rnek 8
A
B C
E D
2P 4P 6P P P
225 mm
2
900 mm
2 400 mm
2
+
-
N
5P
P
2P
- A
B
C D E
P
kN P
P
AB
5 . 22 100
225
= s = o
kN P
P
BC
2 . 25 140
900
5
= s = o
kN P
P
CD
56 140
400
= s = o
kN P
P
DE
28 140
400
2
= s = o
{ } kN P
em
5 . 22 28 ; 56 ; 2 . 25 ; 5 . 22 min = =
ekilde gsterilen sistem dengededir. a) Normal gerilmenin 140
MPa deerini amamas koulu ile CD ubuunun apn, b) Bdeki
8 mm apl pimdeki kayma gerilmesini, c) B mesnedindeki yatak
gerilmesini, d) B mesnedine balanan ubuktaki yatak gerilmesini
hesaplaynz.
rnek 9
60
o
P
5 kN
200 mm
150 mm
A
B
C
D
10 mm
6 mm
6 mm
8 mm
B
kN P P M
B
774 . 5 200 60 sin 5 150 0 = = =

mm d
d
CD
25 . 7 140
4
10 774 . 5
2
3
= s

=
t
o
kN B
y
33 . 4 60 sin 5 = =
kN B
x
274 . 8 60 cos 5 774 . 5 = + =
kN B 34 . 9 274 . 8 33 . 4
2 2
= + =
MPa 95 . 92
4
8
2
9340
2
= =
t
t
MPa
yatak
3 . 97
8 12
9340
=

= o
MPa
yatak
75 . 116
8 10
9340
=

= o
b)
a)
c)
d)
68
ekilde grlen iki plak drt adet 20 mm apl perinle birletirilmitir. o
em
= 100 MPa, t
em
= 80 MPa,
o
em
ezilme
= 140 MPa olduuna gre bu birleimin tayabilecei en byk P kuvvetini hesaplaynz.
rnek 10
P
P
15 mm
10 mm
P
P
1
2
0

m
m
1
0
0

m
m
80 mm
Bir perinin kesilmeye ve ezilmeye gre tayabilecei kuvvet
1
1 1 2
80 25.132 4* 100.53
20
4
P
P kN P P kN t
t
= s = = =
1
1 1
140 28 4* 112
20 10
ez
P
P kN P P kN o = s = = =

st levhada Yrtlmaya gre tahkik;

( )
( )
( )
100 90
80 20 15
3 / 4
100 120
100 2*20 15
/ 4
100 480
100 20 15
a a
b b
c c
st levha
st levha
st levha
P
P kN
P
P kN
P
P kN
o
o
o

= s =

= s =

= s =

{ }
min 90; 100.53 ....... 90
kN
em
P kN = =
a b c
P
P
15 mm
10 mm
3P/4
3P/4
P/4
P/4
P
P
0
0
ok sayda birleim elemannn bulunduu sorularda her perin
yada civatann eit kuvvet tad kabul edilir. Aadaki ekilde
st levhadaki P kuvvetinin a kesitini anca P/4 kadar azalarak
3P/4 deerine dt, b kesitinden sonra 2*P/4 kadar daha
azalarak P/4 deerine indii, c kesitinden sonra st levhada hi
kuvvet kalmad ematik olarak gsterilmitir. Alttaki levhada
balangta sfr olan kuvvet a, b ve c kesitlerinden sonra arta
arta en sonunda P deerine ykselmektedir.
Alt levhada Yrtlmaya gre tahkik;
( )
( )
( )
100 100
120 20 10
3 / 4
100 107
120 2*20 10
/ 4
100 400
120 20 10
c c
b b
alt levha
alt levha
alt levha
a a
P
P kN
P
P kN
P
P kN
o
o
o

= s =

= s =

= s =

Yrtlma bakmndan kritik olan kesit ya birinci ya da ikinci kesittir.
69
ekilde gsterilen pim balantl erevede a) 150 mm
2
enkesit alanna sahip CE ubuundaki normal
gerilmeyi, b) D noktasnda ift tesirli olarak alan 10 mm apl pimdeki kayma gerilmesini hesaplaynz.
rnek 11
kN A A M
B
66 . 8 0 8 8 30 cos 10 0 = = + =

kN B F
x x
66 . 3 0 = =

kN B F
y y
66 . 8 0 = =

CE ubuu, iki ucu mafsall olduundan yalnz

eksenel kuvvet tar.
0 66 . 8 8 6 45 cos 0 = + =

CE M
ACD
D
kN CE 33 . 16 =
MPa
CE
9 . 108
150
16330
= = o
kN D
kN D
y
x
55 . 11
89 . 2
=
=
ACD ubuunun dengesi
kN D 906 . 11 55 . 11 89 . 2
2 2
= + =
MPA
D
8 . 75
4
10
2
11906
2
= =
t
t
30
o
10 kN
A
B D
E
2 m 6 m
2 m
6 m
C
8.66 kN
11.55 kN
11.55 kN
CE = 16.33 kN
2.89 kN
11.55 kN
D
C
A
Pim balantl erevelerde ilk adm mesnet reaksiyonlarnn
hesaplanmasdr. Daha sonra ereve elemanlar teker teker ele
alnp her bir elemanda adet denge denklemi yazlmas yoluyla
istenen kuvvetler kolayca bulunur.
70
0.8 m yarapl kresel bir basn kab; iki yarm kre
parann eit aralklarla yerletirilen 40 adet cvata
yardmyla birletirilmesinden olumaktadr. basn 600
kPa olarak verildiine gre cvata ap d ile basn kabnn
et kalnl tyi hesaplaynz. Cvata ve kresel kabn emniyet
gerilmeleri srasyla 100 ve 50 MPa olarak bilinmektedir.
rnek 14
0.6 800
50
2 2
4.8
em
c
pr
t t
t mm
o o

= = s =
=
N 30160
40
8 . 4 800 2 50
=

=
t
Bir civataya
den kuvvet
2
30160
100 19.6
4
d mm
d
o
t
= s =
Bir barajn trbinlerine su ileten cebri boru 120 mlik su
yk altndadr. Boru ap 900mmdir. Boru malzemesinin en
byk gerilmesi 100 MPa, gvenlik katsays 1.6dr. Borunun
en kk et kalnl t ne olmaldr? (
su
= 9.81 kN/m
3
)
rnek 13
2
120 9.81 1177 /
1.177
p h kN m
p MPa
= = =
=
mm t
f t
s
maks
c
47 . 8
6 . 1
100 450 177 . 1
min
= = s

=
o
o
0.8 m
t
d
150 mm apl makara, 25 mm apl
mile 5*5*25 mm boyutlara sahip bir
kama ile balanmtr. Kamadaki
kayma gerilmesini hesaplaynz.
rnek 12
150 mm
25 mm
5*5*25
mm
boyutlu
kama
5 kN
3 kN
( )

= = = kN F F M
kama kama
12 5 . 12 75 3 5 0
0
MPa 96
25 5
12000
=

= t
71
ekilde gsterilen birleim, levhalarn alt ve st yzlerine
yerletirilen 5 mm kalnlkl ba levhalar ve 4 adet 19 mm
apndaki perinle yaplmtr. o

em
= 120 MPa, t
em
=70 MPa,
o
em
ezilme
= 240 MPa olarak bilindiine gre birleimin
emniyetle tayabilecei P kuvvetini bulunuz.
120 mm
alma Sorular
ekilde gsterilen elemanl
kafes sisteme E noktasndan P
kuvveti etkimektedir. C ve D
noktasndan mafsalla
birletirilen, eksenel yk tayan
CD eleman 30x50 mm
dikdrtgen kesitlidir. E
noktasndan uygulanan P
kuvvetinin iddeti 210 kN
olduunda CD ubuunda oluan
normal gerilmeyi hesaplaynz.
ekilde gsterilen ABC rijit eleman CD yksek mukavemetli
teli ve A noktasndan uygulanan P kuvveti ile dengededir.
Telin tayabilecei en byk ekme gerilmesi o = 350 MPa
ve gvenlik katsays 3,3; B noktasndaki pimin tayabilecei
en byk kayma gerilmesi t = 300 MPa ve gvenlik
katsaysnn 3,0 olduu bilindiine gre telin ve pimin en
kk ap ne olmaldr?
72
BRM EKL DETRME VE MALZEME (BNYE) BAINTILARI
Bir nceki blmde bir yap yada makine elemanndaki gerilmeler incelendi. imdi gerilme kadar nemli bir konu
olan ekil deitirme konusunu ele alacaz. ekil deitirme veya deformasyon analizi, birim ekil
deitirmelerin tanmlar ile balar. Birim ekil deitirmeler deformasyonun iddetinin llmesinde kullanlr.
leriki blmlerde malzemelerin nemli karakteristik zellikleri tanmlanacaktr. Mhendislikte kullanlan
malzemelerin eksenel ekme deneyi yardmyla belirlenen mekanik zellikleri zerinde durulacaktr. Tek eksenli,
ok eksenli ve kesme kuvvetleri etkisinde gerilme ve birim ekil deitirme arasndaki bantlar ele alnp ekil
deitirme enerjisi kavram ile tekrarl yklemelerin oluturaca krlma olayna giri yaplacaktr.
D kuvvetlerin etkisi altnda bulunan bir cismin her noktas yer deitirir. Herhangi bir noktann yer
deitirmesi; ekil deitirmeden yada rijit cisim hareketlerinden (telenme ve dnme) veya bu iki etkinin
bileiminden meydana gelir. Cisim iindeki noktalarn birbirlerine gre olan konumlarnda bir deime varsa
cisim ekil deitirmitir denir. Herhangi iki nokta arasndaki uzaklk yada herhangi nokta arasndaki a
deimiyorsa yer deitirmenin sebebi rijit cisim hareketleri olabilir. Bu blmde yk etkisindeki mhendislik
yaplarnda, ekil deitirme ile ortaya kan kk yer deitirmeler incelenecektir.
ekil deitirme sonucu cismin hacminde yada biiminde deime olabilir. Bir yap elemanndaki gerek gerilme
yaylnn belirlenmesinde bu yap elemanndaki ekil deitirmenin dikkate alnmas gerekir. D ykler ve
scaklk tesiri etkisindeki hiperstatik yaplarn analizinde ekil deiimi kullanlarak hiperstatik kuvvetlerin
hesaplanmas iin gereken ilave denklemler salanr.
Toplam eksenel ekil deitirme d ile gsterilecektir. Cisim ierisindeki herhangi bir noktada x, y ve z
eksenleri ynndeki yer deitirme bileenleri u, v ve w ile tanmlanacaktr. Birim ekil deitirmeleri 1in
yannda kk, arpmlaryla karelerini ihmal edilebilecek kadar kk kabul etmekteyiz.
73
BRM EKL DETRME TANIMLARI
Normal birim ekil deitirme prizmatik bir ubuk zerinde tanmlanacaktr.
L
A B
x Ax
A B
o
u
u+Au
P
Birim boydaki uzunluk deiimi: Uzama oran
c > 0 UZAMA
c < 0 KISALMA
BRMSZ
Kayma ekil deitirmesi, balangta dik olan iki doru arasndaki ann ekil deitirme sonras diklikten sapt
deerin tanjantna denir. A kk olduundan tanjant yerine radyan cinsinden kendisi yazlabilir.
> 0 DK AI KLR
< 0 DK AI BYR
BRMSZ
u
t
' =
2
Elastik blgede ekil deitirmeler 0.002 veya 2000 deerlerini pek amaz.
Uzunluk ve adaki deiimler uniform ise dikdrtgen iine aldmz iki forml yeterli hassasiyette sonu verir.
Uniform olmayan bir ekil deitirme sz konusu ise bir noktadaki birim ekil deitirmelerin tanmlanmas gerekir.
L
o
c =
P yk uygulandktan sonra
ubuk boyundaki toplam uzama
ubuk balang boyu
74
gen ABC pla, ABC eklini alacak biimde niform ekil deitirme yapmtr.
a) OC ekseni dorultusundaki normal ekil deitirmeyi,
b) AC kenar boyunca normal ekil deitirmeyi,
c) AC ve BC kenarlar arasndaki kayma ekil deiimini, hesaplaynz.
rnek 1
B
A
C
0.001b
b
b
b O
C
0.001
0.001 1000
OC
b
b
c

= = =
( ) | |
c 502
2
2 001 . 0
2
1
2 2
=

+ +
=
b
b b b b
AC
o
b
b
B C A 943 . 89
001 . 1
tan 2

1
= |
.
|

\
|

= '

t
995
180
057 . 0 = |
.
|

\
|
=
Dik adaki deiim = 90 -89.943 = 0.057
o
Radyan cinsinden
ACB as azald iin kayma ekil
deiimi pozitiftir.
RNEK 2
Kresel bir balonun 200 mm olan
ap, iirildikten sonra 201 mm
olmutur. Ortalama evresel uzama
orann hesaplaynz.
3
0
0
0
0
10 5
200
1

= =

=
D
D D
D
D D
c
t
t t
c
evre= t D, D
0
: ilk ap
RNEK 3
i bo bir silindir i basn etkisinde 200 mm olan i ap 0.5 mm, 400 mm
olan d ap 0.3 mm artmtr. a) evresel dorultudaki en byk uzama
oran b) Radyal dorultudaki ortalama uzama orann hesaplaynz.
200.5 200 0.5
0.0025
200 200
i
c
t t
c
t

= = =
00075 . 0
400
3 . 0
400
400 3 . 400
= =

=
t
t t
c
di
c
001 . 0
100
100 9 . 99
=

=
A
=
t
t
r
c
evredeki uzama oran
D evredeki uzama oran
Radyal dorultudaki uzama oran
75
RNEK 4
ekilde grlen dikdrtgen levha, yklemeden sonra bir paralel kenara dnmtr. Levhann AB ve CD
kenarlar 0.005 mm uzayp 0.0012 radyan saat dn ynnde dnerken AD ve BC kenarlar ise 0.002
mm ksalarak 0.0004 radyan saat dn ynne ters ynde dnmtr. a=40mm, b=20mm olduuna gre
dzlem birim ekil deitirme bileenlerini hesaplaynz.
x
y
A
B C
D
a=40 mm
b=20 mm
x
y
A
B C
D
2
0
.
0
0
5
39.998 mm
0.0012
0.0004
00005 . 0
40
002 . 0
=

=
x
c
3
10 25 . 0
20
005 . 0

= =
y
c
0016 . 0 0004 . 0 0012 . 0 = + =
xy

RNEK 5
ekilde grlen ince dikdrtgen plak iki eksenli ekme gerilmeleri etkisinde
uzama oranlarn yapmaktadr. AC kegenindeki boy deiimini hesaplaynz.
4 4
10 4 10 6

= =
y x
c c
x
y
A
B C
D
203 mm
152 mm
x
y
A
B
C
D
C
0.122
0.061
2
5
3
.6
2
5
3
.7
3
4
mm AD
x
122 . 0 = c
AD kenarndaki toplam ekil deitirme=
mm AB
y
061 . 0 = c
AB kenarndaki toplam ekil deitirme=
AC kegeninin ilk uzunluu=
mm 6 . 253 203 152
2 2
= +
AC kegeninin ekil deitirdikten
sonraki ilk uzunluu;
( ) ( ) mm 734 . 253 122 . 203 061 . 152
2 2
= +
AC kegenindeki boy deiimi;
mm
AC
1343 . 0 = A
76
ekil Deiiminin Bileenleri
niform ekil deitirme yoksa birim
ekil deitirme cismin iinde noktadan
noktaya deiir. Daha nce yazdmz
bantlarn Ax uzunluundaki bir AB
doru paras ile ilgili olmas gerekir.
Eksenel kuvvet altnda doru
parasnn ular u ve u + Au yer
deitirmelerini yaparak A ve B
noktalarna gelir. Yani doru parasnn
boyunda Au kadarlk bir uzama
gerekleir. Tanm gerei normal ekil
deitirme
dx
du
x
u
x
x
=
A
A
=
A 0
lim c
dr. Burada limitin anlam dnlrse
x, sfra giderken yalnzca A
noktasnda x dorultusundaki uzama
oran ifade edilmektedir.
Dzlem veya iki eksenli ekil deitirme
durumunda ykleme ncesi ve sonras
cisim iindeki her nokta yine ayn
dzlem iinde kalrlar. Bu durumda birim
kalnlkl dx ve dy boyutlu bir eleman
dorusal ve asal ekil deitirme
yapabilecektir.
u
dx
x
u
u
c
c
+
dy
y
v
v
c
c
+
v
dx
dy
x
y
Bir dzlem elemann dorusal ekil deitirmeleri
x
u
dx
dx u dx
x
u
u dx
x
c
c
=
|
.
|

\
|

c
c
+ +
= c
y
v
dy
dy v dy
y
v
v dy
y
c
c
=

|
|
.
|

\
|

c
c
+ +
= c
Bir dzlem elemann asal (kayma) ekil deiimi
u
v
dx
dy
x
y
dy
y
u
c
c
dx
x
v
c
c
A
B
C
D
D
C
B
A
( ) ( ) 1 1
xy
x y
u
v
dy
dx
y
x
u v
dx u dx u dy v dy v
x y
u
v
dy
dx
u v y
x
dx y x dy

c c
c
c
c
c
= +
c | | | | c
+ + + +
|
|
c c \ .
\ .
c
c
c c c
c
= + = +
+ c c +
rnein unun y ekseni dorultusundaki deiimi (hz) , udaki
art ise dr. Burada sonsuz kk elemann balangta
dey olan kenarnn eimi olur.
y
u
c
c
dy
y
u
c
c
y
u
c
c
77
x
u
dx dx dx
u x
dx x
c
c | |
+
|
c c
\ .
= =
c
y
v
dy dy dy
y v
dy y
c
| | c
+
|
c c
\ .
= =
c
( )
( ) 1 1
xy
x y
u u
v v
dy dy
dx dx
u v y y
x x
u dx y x v dy
dx dx
dy dy
x
y

c c
c c
c c
c c c c
c c
= + = + = +
c + c c | | | | c +
+
+
|
|
c
c \ .
\ .
Dzlem elemann dorusal ekil deitirmeleri
Dzlem elemann Asal ekil deitirmeleri
u ve v, x ve ynin fonksiyonu olduklarndan ksmi trev
gsterimi (notasyonu) kullanlmaktadr. Benzer ekilde
yatay kenar da as yapacak ekilde ykselir.
x
v
c
c
x
u
x
c
c
= c
y
v
y
c
c
= c
x
v
y
u
xy
c
c
+
c
c
=
A
D
B C
u
v
dx
dy
v
dx
x
c
c
u
dx
x
c
c
v
dy
y
c
c
u
dy
y
c
c
Rijit telenme
x
y
B'
C'
D'
u
dy
y
c
c
v
dx
x
c
c
Bir noktadaki dzlem ekil deitirme halini
anlatabilmek iin yukarda tanmlanan birim
ekil deitirme bileeninin verilmesi gerekir.
nceki sayfada sperpozisyon kural kullanlarak
elde edilen bir noktadaki dorusal ve asal
dzlem ekil deitirme bileenlerini tek bir ekil
zerinde tekrar gsterelim.
Yer deitirme fonksiyonlarndaki deiimi
aadaki biimde yazmak mmkndr.
u u
du dx dy
x y
v v
dv dx dy
x y
c c
= +
c c
c c
= +
c c
Bu ifadelerdeki her terim, fiziksel anlamndan
hareketle yandaki ekil zerinde iaretlenmitir.
78
, ,
x y z
u v w
x y z
c c c
c c c
= = =
c c c
, ,
xy yz xz
u v v w u w
y x z y z x

c c c c c c
= + = + = +
c c c c c c
x xy xz
yx y yz
zx zy z
c
c c
c
(
(
=
(
(

Eer bir noktadaki ekil deitirme halini anlatan 6 bamsz ekil deitirme bileeni biliniyorsa, prizmann
boyutlarndaki ve eklindeki deiimi tam olarak belirleyebiliriz.
6 adet birim ekil deitirme bileeni, eksenler dorultusundaki adet yerdeitirme fonksiyonlarna trevlerle
baldr. Demek ki bu byklkler birbirlerinden bamsz olamazlar. c
x
, c
y
, c
z
,
xy
,
yz
ve
xz
nin salamas gereken 6
adet ifadeye UYGUNLUK denklemleri denir. ki boyutlu problemlerde yalnzca 1 adet uygunluk denklemi vardr.
Uygunluk denklemleri ekil deitirmenin srekli ve tek deerli olduunu ve ekil deitirme srasnda cismin iinde
ktle kayb (boluk) olmayacan ifade ederler.
y x x y
xy y
x
c c
c
=
c
c
+
c
c
c
c
2
2
2
2
2
Dzlem Hali iin Uygunluk denklemi
UYGUNLUK DENKLEMLER
Bir noktadaki dzlem ekil deitirme hali rnein xy dzlemi iin, x ve y eksenleri dorultusundaki uzama oranlar ile
xy dzlemindeki kayma as yardmyla tanmlanmaktadr.
Bir noktadaki boyutlu ekil deitirme halinin tanmlanmasnda x, y ve z eksenleri dorultusundaki uzama oranlar ile
xy, yz ve xz dzlemlerindeki kayma alarnn verilmesi yeterlidir.
Kenarlar dx, dy ve dz olan boyutlu bir prizmatik elemann yapaca ekil deitirmeyi tanmlamakta aadaki alt
adet ekil deitirme bileenleri kullanlr. Bu ekil deitirme bileenleri tpk gerilme haline benzer bir simetrik
tansr oluturur.
79
RNEK 7
ekilde gsterilen bisiklet fren lastii V kesme kuvveti
etkisiyle deforme olup ABCD eklini almtr. Kayma
asnn;
a) herhangi bir noktada, b) Yksekliin ortasnda c)
Orijinde ald deerleri hesaplaynz.
x
y
A
B
C
D
a
b=200 mm
V
2
|
.
|

\
|
=
b
y
h x
C
B
h=0.5 mm
2
2
, 0
2
xy
y
u h v
b
u v h
y
y x b

| |
= =
|
. \
c c
= + =
c c
y y
xy
3
2
10 025 . 0
200
5 . 0 2

=

= a)
0025 . 0 100
200
5 . 0 2
2
=

=
xy

b)
0 =
xy
c)
0.4x0.4 mlik kare ABCD plann yklemeden sonraki
hali ekil zerinde kesikli izgilerle gsterilmitir. A
kesinde, dzlem ekil deitirme bileenlerinin
ortalama deerlerini hesaplaynz.
rnek 6
0.1 mm
400 mm
400 mm
x
y
0.7 mm
0.15 mm
0.25 mm
A
D
B
C
0.3 mm
x
u u
A D
x
A

= c
B A
y
v v
y
c

=
A x
v v
y
u u
A D A B
xy
A

+
A

=
c 1000
400
3 . 0 7 . 0
=

=
x
c 625
400
25 . 0
=

=
y
500
400
0 1 . 0
400
3 . 0 0
=

=
xy
Negatif iaret ann arttn gsterir.
80
RNEK 9
ekilde gsterilen ubukta oluacak en byk c
x
uzama orann; elemann uzunluu
dorultusundaki yerdeitirme fonksiyonunu
a)
b)
olmas durumlar ii ayr ayr hesaplaynz.
( )
3 2
10

= L x u
( ) |
.
|

\
|
=

L
x
L u
2
sin 10
3
t
L
x
002 . 0 10
2
3
= = =
=

L x
maks
x
L
x
dx
du
c
a)
b)
( )
( )
3
3
10 cos
2 2
10 0.00157
2
x
maks
du x
L
dx L L
t t
c
t

| |
= =
|
\ .
= =
RNEK 8
ekilde grlen ince gen plak, uniform ekil
deitirme yaparak ABC biimini almtr. c
x
ve c
y
uzama oranlar ile AC ve BC kenarlar arasndaki kayma
asn hesaplaynz
0012 . 0
1000
2 . 1
= =
x
c 0015 . 0
1000
5 . 1
=

=
y
c
x
y
C
C
B
B
A
A
1 m 1 m 1.2mm 1.2mm
1.5mm
1m
u
o 1
15 . 90
5 . 998
2 . 1001
tan 2 2 = |
.
|

\
|
=

u
( ) radyan
xy
0027 . 0
180
15 . 90 90 = =
t

81
Malzemenin yk altndaki davrann tanmlamakta gerilme ve birim ekil deitirme kavramlarnn kullanlaca daha
nce GERLME konusu anlatlrken sylenmiti. Bu blmn banda uzama oran ve kayma as ad verilen iki birim
ekil deitirme kavram akland. Malzemenin yk altndaki davrann belirlemek amacyla eksenel ekme ve kesme
deneyi gibi basit deneyler yaplr. Eksenel ekme deneyinde genellikle silindirik numuneler kullanlr. Numuneye
uygulanan ekme kuvveti yava yava arttrlarak numunenin boyundaki uzamalar llr. Dey eksende uygulanan
ekme kuvveti yatay eksende numune boyundaki uzamay gsteren kuvvet-deplasman diyagramndan yalnzca o
numune hakknda bilgi alnabilir. Malzeme davrann betimleyen sabitlerin bulunmasnda birim alana gelen kuvvet ile
birim boydaki deiimi ifade eden - diyagram tercih edilir.
ki ve eksenli gerilme halinde, bnye bantlarnn deneysel olarak belirlenmesi pratik bakmdan mmkn deildir.
Hem yaplmas gereken deney says ok fazladr, hem de deneylerin yaplmasnda teknik zorluk sz konusudur. Bu
sebeple tek eksenli ekme ve kesme deneyi sonular ok eksenli gerilme etkisindeki malzeme davrann ifade
etmek zere genelletirilir. Yk altndaki malzemede oluan gerilmeleri, birim ekil deitirmelere balayan bnye
yada malzeme bantlarna genelletirilmi Hooke yasalar ad verilir. imdi mhendislikte kullanlan eitli metaller,
plastikler, ahap, seramikler cam ve beton gibi malzemelerin nemli zelliklerini tanmlayacaz.
Bnye Bantlarnn Deneysel Olarak Belirlenmesi
Mhendislikte Kullanlan Malzemeler
Eksenel ykl ubuk problemini tekrar ele alalm. Yazlabilecek iki denklemde;
A
P
x
= o
x
u
x
c
c
= c
Gerilme-D yk
Birim ekil deitirme - yerdeitirme
u
x x
, ,c o.
Olmak zere bilinmeyen vardr. Gerekli olan bir ilave denklem - ilikisi malzeme kaynakldr. Sonuta eleman
zerindeki yklerden oluan yerdeitirmeler ve malzemelerin mekanik zellikleri birletirilebilir.
82
ELASTK MALZEME
Elastisite : Yklerin kaldrlmas ile ilk ekillerine geri dnme zeliidir. Yklemenin byklne bal bir zelliktir.
Plastisite : lk ekle dn olmayan malzemelere has bir zelliktir.
Sneklik : Krlmadan nce byk ekil deitirme yapabilme zellii. rnek: elik, eitli alamlar, naylon
Gevreklik : Krlmadan nce ok az deformasyon yapma zelliidir. rnek: Dkme demir, beton
Ykleme Gerilme Scaklk
Hz ekli
SNEK GEVREK
KOMPOZT MALZEME ki veya daha fazla sayda malzemeden oluan bnyeye denir (elik lifli cam, polimerler)
Matris ad verilen balayc iinde yksek dayanml malzemenin katlmasndan oluur. Homojen malzemelere gre
daha yksek dayanm/z arla sahiptir. Mukavemet dersinde HOMOJEN ZOTROP malzemeler ele alnacaktr.
zotrop malzemenin yk altndaki davran ynden bamszdr. rnein izotrop malzemeden yaplm bir kbe
uygulanan yk, hangi dorultuda etkirse etkisin ayn ekil deiimi llecektir. Ahap ise anizotrop bir malzemedir.
Kuvvet etkisindeki davran yne baldr. Ahabn byme dorultusunda etkiyen yk tama zellii iyi iken enine
dorultuda etkiyen ykleri tama zellii dktr.
Sneklik nemli bir malzeme zellii olduu kadar yapsal davran asndan da aranan bir zelliktir. Deprem gibi ok
byk zorlamalar geldiinde her elemann tayabildii kadar kuvveti tamas fazlasn ise komulara aktarabilmesi
(yklerin yeniden dalm) ancak yap elemanlarnn krlmadan byk ekil deitirme yapabilmesi ile dier bir deyile
snek davranla mmkndr. Snek davranda byk deformasyonlar sz konusu olduundan zorlanmay haber
verme zellii bulunmaktadr.
Gevreklik ise snekliin tersi bir zellik olarak deformasyon yapma kabiliyetinin olmamas demektir. Gevrek
davranta malzeme yada yap aniden gerek byk mal ve can kaybna sebep olur. Gevrek davranta haber vericilik
yoktur.
83
GERLME-BRM EKL DETRME DYAGRAMI
- diyagramlar malzeme zelliklerinin belirlenmesinde kullanlr. Diyagramlar eksenel ekme deneyi yaplarak
izilir. Genellikle dairesel kesitli bir numune deney aletine takllr ve oda scaklnda yava yava arttrlan
eksenel ekme kuvveti uygulanr. Numunedeki uzamalar lmek iin Ekstansometre ad verilen bir alet kullanlr.
Birim ekil Deitirme c Uzama Oran c
G
e
r
i
l
m
e

o

M
P
a
G
e
r
i
l
m
e

o

M
P
a
lek N
lek M
lek M
lek M
Gerek gerilme- gerek uzama oran diyagram malzeme konusundaki aratrmalarla plastik davrann
incelenmesinde kullanlr.
DYAGRAMIN
OA KISMI : Elastik blge, A noktasna kadar - dorusal A noktasndan sonra malzemede gerilme artmakszn
uzama grlr. Genellikle A ve B akma noktas ayn alnr.
a pL
o o =
Orant snr Akma snr
Solda verilen diyagram, yap elii
iin - diyagramdr.
OABCDE diyagramnn ilk ksm
lek deitirilerek yeniden
izilmitir.
OABCF gerek gerilme-gerek
uzama oran diyagram
Diyagramlar: Uural, 1991
84
Uzama Yzdesi =
( ) 25 % 100
0
0

L
L L
krlm
(Yap eliinde)
Alan Azalma Yzdesi =
(Yap eliinde) ( ) 50 % 100
0
0

A
A A
krlm
Boyun verme
Alminyum, magnezyum ve bakrda belirgin bir akma noktas grlmez. Akma gerilmesini bulmak zere 0.002lik
uzama oranna kar gelen noktadan balang teetine paralel izilir.
Plastik blgedeki numuneden yk kaldrlrsa balang teetine paralel olarak yk boaltma erisi (dorusu)
grlr.
BG//OA, B noktasndaki uzama malzemede kalc olur. Yeniden yklendiinde GB ve orijinal diyagram zerindeki
eri boyunca ilerlenir.
Snek malzemelerin eksenel ekme ve eksenel basn altndaki davranlar ayndr. Gevrek malzemelerin
ounda eksenel basn dayanmlar, ekme dayanmlarndan fazladr.
Malzeme zellikleri direkt kesme ve burulma deneyleriyle de bulunabilir. Bu deneylerde - diyagramlar izilir.
Akma gerilmesi ve dayanm snr ekme deneylerinde bulunann yars mertebesinde elde edilir.
Standart Sneklik lleri:
AE KISMI :Plastik blge, CD arasnda uzamalar gerilmenin
artmasyla mmkn, buna pekleme ad verilir. C noktasndan
sonra ulalan D noktas
ekmedayanm
ad verilir.

E
= Krlma dayanm, Krlmada paralar ubuk eksenine 45
o
a yapan yzeyler oluturur.
Klasik diyagramlar, gerek gerilme gerek ekil deitirme
diyagramlarndaki almann sebebi uzamalarn tek bir kesitte
birikmesidir. Buna boyun verme denir.
85
HOOKE YASASI VE POISSON ORANI
Yap malzemelerinin ounda - diyagramlar dorusal elastik bir blge ile balar.
c o = E
fadesi HOOKE yasas olarak bilinir.
E : Elastisite modl (Young Mudl) Birimi gerilme birimi ile ayn [Pa, MPa] Balang teetinin eimidir. elik iin
200-210 GPa dr.
: boyutsuz byklk
Orant limiti stndeki noktalardaki diyagram eimine teet modl E
t
ad verilir.
Eim = E
s
Eim = E
t
Eim = E
pL
o o =
0
o
c
Yine orant limiti stnde oranna Sekant modl ad verilir. Bu
deer malzemenin ekme ve basntaki rijitliinin ls olarak kullanlr.
Elastisite zellii kesme kuvveti tayan bir eleman zerinde benzer ekilde
llebilir. t diyagramnn dorusal elastik olduu ksmdan
s
E = |
.
|

\
|
c
o
t = G
Kayma Modl [Pa, MPa]
Kayma gerilmesi Kayma ekil
deitirme iin Hooke Yasas denir.
ekme gerilmeleri uygulandnda elemann boyu uzarken elemann en kesit alan azalr (enine dorultuda bzlme olur).
Elastik blgede;
v = -
Enine Uzama Oran
Boyuna (eksenel) Uzama Oran
v : Poisson Oran : 0.3 elik iin
0.5 kauuk genellikle 0.25-0.35
0.1 beton arasnda deiir.
86
ekilde grlen elik dikdrgen blok iki ucundan uygulanan
ekme kuvveti etkisindedir.
P = 46706 Nluk ekme kuvveti uygulandnda o
x
= 0.07112
mm art, o
z
= 0.005334 mm azalma llmtr. E ve vy
hesaplaynz.
rnek 10
P
P
101.6 mm
12.7 mm
25.4 mm
y
z
x
MPa
x
79 . 144
7 . 12 4 . 25
46706
=

= o
4
144.79 0.07112
7 10
101.6
206841
x
x
L E
E MPa
o
c

= = = =
=
4
10 1 . 2
4 . 25
005334 . 0
4 . 25

=

= =
z
z
o
c
3 . 0
10 7
10 1 . 2
4
4
=

= =

x
z
c
c
v
RNEK 11
ekilde grlen elemann zerine yklemden nce 10x10
mm
2
lik ABCD karesi izilmitir. Yklemeden sonra kare,
ekenar drtgen eklini aldna gre Elastisite modl ile
Poisson orann hesaplaynz.
14.11mm
14.15mm A
B
C
D
85 MPa
85 MPa
c o = E
( )MPa E
3
10 * 6 . 40
14 . 14
14 . 14 11 . 14
85
=

= =
c
o
707 000 . 0
14 . 14
14 . 14 15 . 14
=

=
enine
c
-0.00212
14 . 14
14 . 14 11 . 14
=

=
boyuna
c
3
1
= =
boyuna
enine
c
c
v
mm BD AC 14 . 14 10 10
2 2
= + = =
Yklenmeden nce kegen uzunluu;
87
HACM DEM :
dx
dz
dy
x
y
z
c
x
dx
c
y
dy
o
x
o
x
c
z
dz
dx.dy.dz hacimli bir kp eleman zerine yalnzca o
x
gerilmesi uygulayalm.
E
x
x z y
o
v vc c c = = =
Kbn son hacmi
( ) ( ) ( )dz dy dx V
z y x
c c c + + + = 1 1 1
( ) dz dy dx terimler mertebe ve V
edilir ihmal
z y x

(
(

+ + + + =

. 3 2 1 c c c
V V V A + =
0
e
V
V
=
A
0
Birim Hacim Deiimi
( )
E E E V
V V
e
x x x
z y x
o
v
o
v
o
c c c = + + =

=
0
0
( )
( )
x
x
E E
e o
v
v
o 2 1
2 1

= =
ekme Gerilmesi Hacmi Arttrr.
Basma Gerilmesi Hacmi Azaltr.
Sktrlamaz cisimlerde
2
1
0 2 1 0 = = = v v e
Lineer elastik blgede v < 0.5
Plastik blgede v = 0.5 (hacim sabit kalr)
88
x
y
z 200 mm
120 mm
RNEK 12
ekilde grlen dkme
demirden yaplm
silindir, eksenel
dorultuda 40 MPa,
radyal dorultuda 10
MPalk basma gerilmeleri
etkisindedir. E = 100 GPa,
v = 0.25 alarak silindirin
boyu ve apndaki
deiimleri ve hacimdeki
deiimi hesaplaynz.
MPa
x
40 = o MPa
z y
10 = =o o
( ) | |
3
3
10 35 . 0 10 10 25 . 0 40
10 100
1

=

=
x
c
( ) | |
3
3
10 025 . 0 40 10 25 . 0 10
10 100
1

=

= =
z y
c c
mm L 07 . 0 200 10 35 . 0
3
= = A

mm d 003 . 0 120 10 025 . 0
3
+ = + = A

3 3 3
10 30 . 0 10 025 . 0 2 10 35 . 0

= + = + + =
z y x
e c c c
3 2 3
0
679 200 60 10 30 . 0 mm V e V = = = A

t Hacim azalmas
RNEK 13
ap 52 mm, boyu 102 mm olan bir ubuun eksenel
ekme kuvveti altnda hacminin 125 mm
3
artt
gzlenmitir. Eksenel kuvveti (P) hesaplaynz E=70
GPa, Poisson Oran=0.3
( )
E E E V
V V
e
x x x
z y x
o
v
o
v
o
c c c = + + =

=
0
0
( )
( )
0 0 0
1 2
1 2
(1 2 0.3)
125 102
70000
214461
x
x
eV V V
E E
P
A
A
P N
v o
v o

= =
| |
=
|
\ .
=
x
y
z
52 mm
102 mm
P P
89
GENELLETRLM HOOKE YASALARI
Tek eksenli, o- c bants iki ve eksenli gerilme hali iin geniletilebilir. Deney srasnda, normal gerilmelerin kayma
birim ekil deitirmesi oluturmad veya kayma gerilmelerinin de normal birim ekil deitirmesine yol amadn
grmekteyiz. Malzemenin lineer elastik, ekil deitirmelerin kk olduklarn kabul edildiinden sperpozisyon ilkesinden
faydalanarak iki ve eksenli gerilme durumu iin Hooke yasalar formle edilebilir.
Birim kalnlkl elemann iki eksenli gerilme etkisinde olduunu dnelim. o
x
gerilmesinden x ekseni dorultusunda o
x
/E kadar
uzama oluur. o
y
gerilmesi ise x ekseni dorultusunda vo
y
/E kadar ksalmaya neden olur. o
x
ve o
y
gerilmelerinin etkisi altnda
x ve y dorultusundaki uzama oranlarn;
E E
y
x
x
o
v
o
c =
E E
x
y
y
o
v
o
c =
o
y
o
y
o
x
o
x
E
x
o
E
y
o
v
x
c
xy
t
y
x
Tam kayma etkisindeki eleman
ki eksenli gerilme etkisindeki
eleman
Tam kayma dnldnde ise elastik gerilme ekil deitirme bants olmakta idi . gerilmesi yalnzca
kayma birim ekil deitirmesi oluturmaktadr. Yukardaki ifadeleri gerilmeler cinsinden yazarsak;
G
xy
xy
t
=
xy
t
xy

x y x
E o vo c = +
x y y
E vo o c =
( )
y x y y
E E vo c v o c + =
( )
2
1 v o c v c = +
y x y
E E
( )
y x x
E
vc c
v
o +

=
2
1
( )
2
1
y x y
E
o vc c
v
= +

xy xy
G t =
bulunur. Bu ifadelere iki boyutlu gerilme halinin HOOKE YASALARI denir.
G
xy
xy
t
=
90
Benzer ekilde boyutlu gerilme halinin Genelletirilmi Hooke Yasalarn yle yazabiliriz.
( ) | |
z y x x
E
o o v o c + =
1
( ) | |
z x y y
E
o o v o c + =
1
( ) | |
y x z z
E
o o v o c + =
1
G
xy
xy
t
=
G
yz
yz
t
=
G
xz
xz
t
=
Bu ifadeleri gerilmeler cinsinden yazarsak;
( )( )
( )
x z y x x
G
E
c c c c
v v
v
o 2
2 1 1
+ + +
+
=
( )( )
( )
y z y x y
G
E
c c c c
v v
v
o 2
2 1 1
+ + +
+
=
( )( )
( )
z z y x z
G
E
c c c c
v v
v
o 2
2 1 1
+ + +
+
=
Daha nce dorusal ve asal ekil deitirmeleri incelediimiz elemann diyagonalindeki boy deiimi normal birim ekil
deitirme c
x
ve c
y
ile kayma birim ekil deiimi
xy
den oluacan grerek kayma modl Gnin E ve v ile ilgili olmas
gerektii sonucuna varrz. Bu durum ileri blmlerde tekrar ele alnacaktr.
( ) v +
=
1 2
E
G
Sonu olarak izotrop malzemelerin iki bamsz elastik sabitinin olacan bu sabitlerin de eksenel
ekme deneyi ile E ve eklinde bulunduunu, Kayma modl Gnin E ve cinsinden ifade
edilebileceini syleyebiliriz.
xy xy
G t =
yz yz
G t =
xz xz
G t =
o
y
o
x
o
y
o
z
o
x
o
z
t
xy
t
zy
t
yz
t
xz
t
zy
t
yz
t
xz
t
zx
t
zx
t
yx
t
xy
t
yx
O
O
dy
dz
dx
91
Bir noktadaki ekil deitirme bileenleri c
x
= 900, c
y
= -100 ve
xy
= 600 olarak biliniyor. Bu ekil deitirme
durumunu oluturacak dzlem gerilme halini belirleyiniz. E=200 GPa Poisson oran=0.3
rnek 14
( )
6
2 2
200000
(900 0.3 ( 100)) 10 191.2
1 1 0.3
x x y
E
MPa o c vc
v

= + = + =

6
200000
600 10 46.15
2(1 ) 2(1 0.3)
xy xy xy
E
G MPa t
u

= = = =
+ +
( )
6
2 2
200000
( 100 0.3 900) 10 37.4
1 1 0.3
y y x
E
MPa o c vc
v

= + = + =

x
y
z
P
P
P
100 mm
30 mm
40 mm
RNEK 15
ekilde grlen blok btn yzeylerinden etkiyen p = 150 MPalk niform basn etkisindedir. E = 200 GPa,
v = 0.3 alarak hacimdeki ve her bir kenarndaki boy deiimini hesaplaynz.
p
z y x
= = = o o o
( ) | | ( ) p
E
p p
E
x

= =
v
v c
2 1
2
1
( ) | | ( ) p
E
p p
E
y

= =
v
v c
2 1
2
1
( ) | | ( ) p
E
p p
E
z

= =
v
v c
2 1
2
1
( ) p
E
z y x

= = = =
v
c c c c
2 1
( )
3
3
10 3 . 0 150
10 200
3 . 0 2 1

=

= c
3 3
0
3 3 0.3 10 100 40 30 108
x y z
V
V mm
V
c c c c

A
= + + = A = =
mm
x
03 . 0 100 10 3 . 0
3
= =

o
mm
y
009 . 0 30 10 3 . 0
3
= =

o
mm
z
012 . 0 40 10 3 . 0
3
= =

o
92
RNEK 17 Uzunluu L, kalnl t ve genilii b olan levha iki
rijit duvarn arasna ekilde gsterildii gibi
yerletirilmitir. P eksenel basn kuvveti tayan
levhadaki gerilme ve birim ekil deitirme
bileenlerini belirleyiniz.
0 =
z
o 0 =
y
c
t b
P
x

= o
0 = = =
xz yz xy

| |
y x x
E
vo o c =
1
| |
x y x y y
E
vo o vo o c = = =
1
0
| |
x y x z
E
c
v
v
o o
v
c

= + =
1
x x
E
o
v
c
2
1
=
t b
P
t b
P
y x

= v o o
( )
t b
P
E t b
P
E
z x

+
=

=
v v
c
v
c
1 1
2
2
1 v c
o

=
E
x
x
v
v
c
c

=
1
x
z
Efektif elastisite modl Efektif poisson oran
Bu deerler geni kiri ve plaklarda kullanlmaktadr.
y
x z b
t
L
P
P
y
A
B
x
y
oy=80 MPa
o
y
o
x
C
D
ox=160
MPa
u
20 mm
20 mm
RNEK 16
20X20 mm. Lik kare plan ekilde gsterilen dzlem
gerilme hali etkisinde AC kegeninin eimindeki
deiimi hesaplaynz. E=70 GPa, Poisson Oran=0.3
| |
| |
radyan
Egim
A
BC
AB
E
E
y
x
x y y
y x x
0015 . 0
45 tan 957 . 44 tan deg
043 . 0 45 957 . 44 deg
957 . 44 ) ( tan
00914 . 20 20 ) 1 (
03886 . 20 20 ) 1 (
10 57 . 4
1
10 43 . 19
1
03886 . 20
00914 . 20
1
4
4
=
= =
= =
= = '
= + =
= + =
= =
= =

u
c
c
vo o c
vo o c
93
EKL DETRME ENERJS
D yklerin cismin ekil deiimi srasnda yaptklar i ekil deitirme enerjisi olarak cismin iinde depolanr. Enerji
kaybnn olmad, tam elastik cisimlerde ykn kaldrlmas ile (ekil deiimini yok ederek) geri alnabilir. Bu blmde
verilecek ekil deitirme enerjisi kavram statik ve dinamik yklerle ilgili eitli problemlerin zmnde kullanlacaktr.
ekil deitirme enerjisnin en byk faydas elemandaki krlmann belirlenmesi ile darbeli yklemenin malzeme zerindeki
etkisinin incelenmesinde ortaya kmaktadr.
Tek eksenli gerilme halinde ekil deitirme enerjisini belirlemek zere yava yava artan o
x
gerilmesine maruz bir eleman
dnelim. Elemann x yzlerinde o
x
dydz kuvveti etkir. x ekseni dorultusunda c
x
dx kadar bir uzama oluur. Lineer elastik
malzemeler iin Hooke yasas
x
y
z
x
o
dy
dz
dx
x
o
u
0
Lineer Elastik
Non-Lineer Elastik
Orant snr
o
x
c
x
U*0
x x
E c o =
ekil deitirme srasnda elemann yzlerine etkiyen ortalama kuvvet olur. Bu kuvvetin yapt i, yani ekil
deitirme enerjisi dU, olur.
dz dy
x
o
2
1
dx dz dy
x x
c o
2
1
dV dx dz dy dU
x x x x
c o c o
2
1
2
1
= =
SI birim sisteminde i ve enerji birimi Joule (J)dr. (N.m) Birim hacimdeki ekil deitirme enerjisi enerji younluu adn
alr ve U
0
ile gsterilir.
dV
dU
2 2 2
1
2 2
0
x x
x x
E
E
U
c o
c o = = =
Bu alan ekilde mavi olarak gsterilmitir. o c diyagramnn zerindeki alana
Komplemanter enerji younluu ad verillip ile gsterilir.
*
0
U
94
imdi t
xy
kayma gerilmesi tayan bir eleman dnelim. st yze etkiyen t
xy
dxdz kuvveti
xy
dy yerdeitirmesini olutursun.
Gerilmeler sfrdan balayp yava yava artarak son deerine ulatndan ortalama kuvvet
dz dx
xy
t
2
1
Olur. Tam kayma halinde enerji younluu;
2 2 2
1
2
1
2 2
0
xy xy
xy xy
xy xy
G
G dz dy dx
dy dz dx
U
dV
dU
t
t
t
= = =


= =
Bulunan bu ifadenin t diyagramnn altndaki alana eit olduu sylenebilir.
Kayma gerilmesinden oluan ekil deitirme enerjisi
yukardaki ifadenin hacim zerinden entegrali alnarak elde
edilir. Bu ifade burulma etkisindeki millerle, kesme kuvveti
etkisindeki kiri problemlerinde kullanlabilir.
}
= dV
G
U
xy
2
2
t
En genel gerilme durumunda ekil deitirme enerjisi aadaki
biimlerde yazlabilir.
( )
yz yz xz xz xy xy z z y y x x
U t t t c o c o c o + + + + + =
2
1
0
( ) ( ) ( )
2 2 2 2 2 2
2
1
2
2
1
yz xz xy z y z x y x z y x o
G E
U t t t o o o o o o v o o o + + + + + + + =
Asal eksen takm kullanldnda ( ) ( )
3 1 3 2 2 1
2
3
2
2
2
1
2
2
1
o o o o o o v o o o + + + + =
E
U
o
95
SI birim sisteminde enerji younluu birimi J/m
3
dr veya (pascal). ekil deitirme enerjisi ifadesinde s
x
in karesi
geldiinden bu her zaman pozitif bir byklktr.
o
c
Rezilyans
Modl
o
a
o
c
Krlma
Gme
Tokluk
Modl
o diyagramnda akma noktasnn altnda
kalan alan veya akma gerilmesine ulaan bir
malzemedeki ekil deitirme enerjisi
younluu Rezilyans Modl adn alr.
Rezilyans modl malzemenin kalc ekil
deiimi yapmadan yutabilecei enerjinin
lsn verir. rnein yumuak elik;
( )
3
9
2
6 2
121
10 200 2
10 220
2
m
kJ
E
=


=
o
o diyagramnn altndaki btn alan Tokluk
Modl adn alr ve malzemenin krlmakszn
yutabilecei enerji miktarn gsterir.
Tek eksenli normal gerilme durumunda ekil deitirme enerjisi , enerji younluu ifadesinin hacim zerinde
entegre edilmesi yolu ile;
}
= dV
E
U
x
2
2
o
Bulunur. Bulunan bu ifade eksenel ykleme ve kirilerin eilmesi
problemlerinde kullanlabilir.
96
L
x A
P
RNEK 18
10 mm apl 3 metre uzunluundaki ubukta depolanan
ekil deitirme enerjisi 70 J dr. P kuvvetinin
deerini hesaplaynz. E=200 GPa
2 2
9 5
*3
70
2 2*200 10 *7.854 10
27075
P L P
U
EA
P N

= =
=

r
L
x
Amin
P
r
5r
P
RNEK 19
ekilde gsterilen konik ubuk P kuvveti etkisi altnda
dengededir. ubukta depolanan de ni hesaplaynz.
2 2
2 2
min
2 2 2 2
2 2
min
2
min
4 4
1 1
2 2 2 8
10
x x
x
x
x x
A r r x A x
L L
P P dx P L du
U dV A dx
E EA E A EA u
P L
U
EA
t t
o
| | | |
= = + = +
| |
\ . \ .
= = = =
=
} } } }
4 4
1 u x du dx
L L
= + =
ZEL DURUM:
ki ucundan N eksenel kuvveti etki eden prizmatik
ubua depolanan ekil deitirme enerjisinin
hesab
N N
L
x
y
dx
dv=A.dx
2 2 2
2
2 2 2
x
N N L
U dV Adx U
E EA EA
o
= = =
} }
97
ekilde gsterilen iki ubuklu kafes sistemde B d-
mndeki dey yer deitirmeyi i-enerji yntemiyle
hesaplaynz. E=70 GPa
RNEK 20
P
A=0.004 m
2
A
=
0
.
0
0
2

m
2
L=1.5 m
L
=
2
.
5

m
A
C
B
2

m
B
40 kN
F
AB
=30 kN
F
CB
=50 kN
kN F F
BC y
50 0 = =

kN F F
AB x
30 0 = =

2 2
9 9
3
30000 1.5 50000 2.5
24.732
2 0.004 70 10 2 0.002 70 10
1 1
24.732 40000 24.732
2 2
1.24 10
B B
B
U J
W P
m
o o
o


= + =

= = =
= +
=40 kN
Eer bir kafes kirie sadece bir tek kuvvet etki
ediyorsa kuvvetin etki ettii noktadaki yer
deitirmeyi i-Enerji yntemi ile hesaplayabiliriz.
D kuvvetin yapt i (W), kafes sistemde
depolanan toplam ekil deitirme enerjisine (U)
eit olmaldr. D Kuvvet sfrdan balayp yava
yava artarak son deerine ulat iin yaplan ii
ortalama kuvvet x yer deitirme olarak yazmak
mmkndr.
2
1
1
2 2
n
i i
d
i
i
N L
W U P
EA
o
=
= =

-ENERJ YNTEM LE DEPLASMAN

HESABI
98
Tekrarl Ykleme Ve Yorulma
Yap elemanlarnn gme gerilmesinden olduka kk
gerilme dzeylerine binlerce defa yklenmesi halinde
krlmasna yorulma ad verilir. Yorulma atlann genellikle
gerilmenin younlat blgelerdeki i yap kusur-
larndan/atlaklarndan balad, yzey kalitesi, kimyasal
yap ve i yap kusurlaryla ilgili olduu sylenebilir.
Yorulma mr veya dayankllk genellikle krlma oluturan
gerilme tekrar says ile llr. Deneysel olarak malzeme
iki gerilme snr arasnda srekli deien gerilme durumuna
krlncaya kadar devam edilir. Yorulma deneyi sonular
aadaki gibi yar logaritmik bir diyagram zerinde
iaretlenir.
Yorulma mr N, Devir Says. Uural, 1991
G
e
r
i
l
m
e

o
,

M
P
a
elik
Alminyum
Srekli Dayanm
Snr
ekilde grlen bloa P = 17800 Nluk eksenel
kuvvet etkimektedir. Bloun y ve z eksenleri
dorultusunda ekil deiimi engellendiinde
eksenel dorultudaki uzama oran ne olur?
(E = 69 GPa, )
3
1
= v
RNEK 21
x
y
z
P=17800N
P=17800N
101.6 mm
9.53 mm
1
9

m
m
MPa
x
3 . 98
53 . 9 19
17800
=

= o
( ) 0 3 . 98
3
1 1
= |
.
|

\
|
+ =
z y y
E
o o c
( ) 0 3 . 98
3
1 1
= |
.
|

\
|
+ =
y z z
E
o o c
( ) 0 6 . 196
3
1
= + + +
z y z y
o o o o
( ) ( ) MPa
z y z y
3 . 98
3
6 . 196
3
2
= + = + o o o o
( )
(

+ =
z y x
o o c
3
1
3 . 98
69000
1
( )
6
10 950 3 . 98
3
1
3 . 98
69000
1

=
(

=
x
c
99
RNEK 22
5
0

m
m
200 mm
100 mm
P
x
P
x
P
y
P
y
P
z
MPa
x
20
50 100
10 100
3
=

= o
MPa
y
15
50 200
10 150
3
=

= o MPa
z
5 . 2
200 100
10 50
3
=

= o
( ) | |
3
10 6875 . 0 5 . 2 15 2 . 0 20
24000
1

= =
x
c
( ) | |
3
10 4375 . 0 5 . 2 20 2 . 0 15
24000
1

= =
y
c
( ) | |
3
10 1875 . 0 20 15 2 . 0 5 . 2
24000
1

= =
z
c
mm
x x
1375 . 0 200 = =c o
mm
y y
04375 . 0 100 = =c o mm
z z
009375 . 0 50 = =c o
3
0.4375 10 10.5
y
y y
MPa
E
o
c o

= = = 10.5*200*50 105000 105

y y
P A N kN o = = = =
b)
ekilde grlen dikdrtgenler prizmas eklindeki beton blok P
x
= 100 kN, P
y
= 150 kN ve P
z
= 50 kN luk
kuvvetlerin etkisi altndadr. a) Bloun boyutlarndaki deimeleri b) Bloun yalnzca y yznden etkiyip nceki
yklemenin sebep olduu yer deitirmeyi (y ekseni dorultusunda) oluturacak P kuvvetini hesaplaynz. (E = 24
GPa, )
2 . 0 = v
a)
100
RNEK 23
Ular kapal olan ve p i basnc etkisinde bulunan bir silindirin yarapndaki ve L boyundaki
deimenin
Formlleriyle hesaplanabileceini gsteriniz. r yarap; t et kalnln gstermektedir.
( ) ( ) ( ) ( ) v
o
v v
o
v 2 1 2 1
2
, 2
2
2
2
2
= = A = = A
E
L
Et
prL
L
E
r
Et
pr
r
a c
t
pr
t
pr
2
r
L
Et
pr
Et
pr
c
2
v c =
r r r evre
c
t c t t 2 2 ' 2 = = A
r r
c
t c t 2 2 = A
( ) ( ) v
o
v c = = = A 2
2
2
2
2
E
r
Et
pr
r r
c
c
( ) ( ) v
o
v c 2 1 2 1
2
= = = A
E
L
Et
prL
L L
a
L
RNEK 24
50.8 mm apl pirin ubuk (E = 103 GPa, ), bronz bir borunun iine geirilmitir. Pirin
ubua 178 kNluk eksenel basn kuvveti uygulandnda ubuk yzeyi gerilmesiz olarak bronz
boruyla temas etmektedir. Bronz borunun i apn hesaplaynz.
30 . 0 = v
MPa
pirin
82 . 87
4
8 . 50
178000
2
= =
t
o
6
10 8 . 255
103000
82 . 87
3 . 0

= =
enine
c
mm d
enine
i
bronz
813 . 50 8 . 50 8 . 50 = + = c
2
L
pr pr
Et Et
c v =
101
RNEK 25
50 mm apl 1200 mm. boyundaki alminyum ubuk P = 200 kNluk eksenel kuvvet etkisindedir.
(E = 70 GPa, ) Yk etkisi altnda apnn alabilecei en kk deer ve hacminin ulaaca
en kk deer ne olur?
30 . 0 = v
MPa 86 . 101
25
200000
2
= =
t
o 001455 . 0
70000
86 . 101
= =
boyuna
c
3
10 4365 . 0 001455 . 0 3 . 0

= = =
boyuna enine
c v c
mm d 978 . 49 50 10 4365 . 0 50
3
min
= =

MPa 86 . 101 = o
001455 . 0 =
boyuna
c
3
10 4365 . 0

+ =
enine
c
6
10 582 2

= + = + + =
enine boyuna z y x
e c c c c c
3 2 6
73 . 1370 1200 25 10 582 mm V = = A

t
3 2
min
2353629 73 . 1370 1200 25 mm V = =t
apn minimum olmas iin uygulanmas gereken eksenel kuvvet ekme kuvveti olmaldr. Buna
gre;
Hacmin en kk deeri olmas iin uygulanmas gereken eksenel kuvvet basma kuvveti olmaldr. Buna
gre;
102
GERLME VE BRM EKL DETRME ANALZ
Daha nceki blmlerde ele aldmz gerilme ve birim ekil deitirmeleri tanmlamakta eleman eksenine dik dorultuda
alnan kesitleri kullandk. Bu blmde ise eik bir dzlem zerinde bulunan bir noktadaki gerilme ve birim ekil deitirme hali
incelenecektir. Gerilme ve birim ekil deitirme bileenleri her zaman yk etkisindeki elemanda gz nne alnan noktann
konumuna baldr. Dolays ile gerilmenin noktadan noktaya deiimi de ele alnacaktr.
Bu blmde dzlem gerilme ve dzlem ekil deitirme durumlar zerinde durulacaktr. Burada karlacak formller ile
tantlacak grafik teknik eitli yklere maruz elemann bir noktasndaki gerilme ve birim ekil deitirme dnmnn
analizinde byk kolaylk salar. zellikle grafik tekniin bir noktadaki gerilme deiiminin anlalmas bakmndan ayr bir
nemi vardr. lerideki blmlerde lineer elastik malzemelerde E, G ve v arasndaki bantnn bulunmasnda dnm yasalar
kullanlmtr.
DZLEM GERLME
Gerilmeler koordinat eksenlerinin herhangi birinden
bamsz ise (burada z ekseni) iki boyutlu gerilme
hali sz konusu olur. rnein; eksenel ykl bir
ubuun eik bir kesitinde oluan gerilmeler,
burulma etkisindeki bir mil, eksenine dik dorultuda
yklenmi bir kiri. Bu gerilme hali birden fazla yk
etkisindeki elemann herhangi bir noktasndan
geen btn dzlemlerde de oluur.
TANIMLAR: ki boyutlu problemler dzlem gerilme
ve dzlem ekil deitirme olmak zere iki snfa
ayrlabilir. Bu durum, kalnl boyunca dzgn
yayl ykler etkisindeki ince levhalarda karmza
kar. Levha ince olduundan iki boyutlu gerilme
bileenlerinin kalnlk boyunca deimedii, ve
dier gerilme bileenlerinin de sfr olduu kabul
edilebilir.
o
y
o
X
o
X
o
y
t
xy
t
xy
y
x
z
P
1
P
1
P
4
P
3
P
2
P
5
103
Dzlem gerilme haline bir dier rnek, yap ve makine elemanlarnn serbest yzeyleri verilebilir. Dzlem gerilme halinde,
0 , , ; 0 = = = =
xy y x yz xz z
t o o t t o
olur. Bu gerilmelerin genelletirilmi Hooke yasalarnda yazlmasyla,
( )
y x x
E
o v o c =
1
( )
x y y
E
o v o c =
1
( )
y x z
E
o o
v
c + =
0 , = = =
yz xz
xy
xy
G

t

bulunur. ilk iki denklemden zlp de yerine yazlrsa,

( )
y x
o o +
z
c
( )
y x z
c c
v
v
c +

=
1
Bu ifade dzlem d asal birim ekil deiimi nin dzlem ii ve birim ekil deiimi cinsinden ifadesidir.
z
c
x
c
y
c
Dzlem ekil deitirme halinde ve benzer ekilde sfr alnabilir. Ancak sfr deildir ve deeri ve
cinsinden hesaplanabilir. , ve sfrdan farkl deerler alabilir.
xz
t
yz
t
z
o
x
o
y
o
x
o
y
o
xy
t
Amacmz cismin iindeki bir noktadan alnan sonsuz kk eleman zerindeki , ve gerilme bileenlerinin dnm
denklemlerini kartmaktr. Aadaki ekilde bir gerilme eleman gsterilmitir.
x
o
y
o
xy
t
u
O
x
'
x
y
o y

o x

t x
y

y
'
o y

o x

imdi elemann x ekseni ile u as yapacak

ekilde dnmesi durumunda x ve y dnm
eksen takmndaki -ya da dier bir ifade ile
x dzlemindeki- gerilme bileenlerini
bulmak istiyoruz. z dorultusundaki gerilme
sfr olmasa bile u anda ilgi alanmz
dndadr. Gerilme elemann boyutlu
grn unutulmadan problemi
basitletirmek zere elemann dzlemsel
gsteriliini vermek adettendir.
ekilden de fark edilebilecei gibi elemann
paralel yzlerindeki gerilme bileenlerinin
iddetleri deimemektedir.
u
O
x'
x
y
o
y
o
y
o
x
o
x
t
xy
y'
104
EK DZLEMLERDEK GERLMELER
0 : cos cos cos sin sin sin sin cos 0
x x x xy y xy
F A A A A A o o u u t u u o u u t u u
' '
E = A A A A A =
0 : cos sin cos cos sin cos sin sin 0
y x y x xy y xy
F A A A A A t o u u t u u o u u t u u
' ' '
E = A + A A A + A =
Denklemleri basitletirip yeniden dzenlersek,
u u t u o u o o cos sin 2 sin cos
2 2
xy y x x
+ + =
'
( ) ( ) u u o o u u t t cos sin sin cos
2 2
y x xy y x
=
' '
u u t u o u o o cos sin 2 cos sin
2 2
xy y x y
+ =
'
gerilmesi teriminde u yerine u+t/2 yazlarak hesaplanabilir.
y'
o
x'
o
u
O
x'
x
y
o
y
AASinu
y'
t
x

A
A
B
A
t
xy
AASinu
o
x
AACosu
o
x

A
A
t
xy
AACosu
u
imdi, gsterilen birim kalnlkl (sayfa dzlemine
dik dorultudaki kalnlk) elemann ekildeki x,y
eksen takmn, x referans ekseninden balayp
saat dnne ters ynde u as kadar
dndrerek x

ve y

dnm eksen takmn

oluturalm. Amacmz x eik dzlemindeki o
x
ve
t
xy
gerilmelerini bulmaktr. x

ekseninin
dorultusunu gsteren u as, saat dn ynne
ters olduundan pozitiftir. x

eksenine dik olan AB

kenarna etkiyen gerilmeler, yandaki kama
zerinde pozitif ynde gsterilmitir. AB kenarnn
bulunduu yzeyin alan AA ise 0A ve 0B
kenarlarnn bulunduu yzeylerin alanlar
srasyla, A
0A
=AAcosu ve A
0B
=AAsinu olur. x

ve y

dorultularndaki kuvvetlerin dengesinden,

u
O
x'
x
y
o
y
o
y
o
x
o
x
t
xy
y'
105
biiminde yazlabilir. En son elde edilen bantlar bir noktadaki gerilme halinin yani dik iki dzlemdeki gerilme
bileeninin bilindii durumda, u as ile tanmlanan btn mmkn AB yzeylerindeki gerilmelerin
hesaplanmasnda kullanlabilir. Gerilme, birim ekil deitirme ve atalet momenti gibi byklkler ikinci
mertebeden tansrler olup yukardaki bantlarla dntrlrler. Daha sonra greceimiz MOHR dairesi,
tansrel byklklerin dnmnde kullanlan grafik bir gsterim tarzdr. Son elde edilen ilk iki bant taraf
tarafa toplanrsa;
x y x y
Sabit o o o o
' '
+ = + =
ifadesi bulunur. Dolaysyla iki dik dzlemdeki normal gerilmelerin toplam u asndan bamsz olup
deimezmi. Bu durum eksenli gerilme halinde de geerlidir. Aadaki problemde u asna bal olarak
gerilmelerin deiimi incelenecektir.
Yukarda karlan denklemlerde
trigonometrik bantlarn kullanarak 2u cinsinden yazabiliriz. Bu durumda gerilme dnm denklemleri,
u u 2 cos 1 cos 2
2
+ =
u u u 2 sin cos sin 2 =
u u 2 cos 1 sin 2
2
=
( ) u t u o o t 2 cos 2 sin
2
1
xy y x y x
+ =
' '
( ) ( ) u t u o o o o o 2 sin 2 cos
2
1
2
1
'
xy y x y x
y
+ =
( ) ( ) u t u o o o o o 2 sin 2 cos
2
1
2
1
xy y x y x x
+ + + =
'
106
rnek 1 ekilde bir makine paras zerindeki bir noktadaki gerilme hali gsterilmitir. a-a ve b-b dorultularna paralel
dzlemlerdeki normal ve kayma gerilmelerini hesaplayp ynlenmi bir eleman zerinde gsteriniz.
a
x
y
10 MPa
5 MPa
5 MPa
10 MPa
6 MPa
60
o
45
o
a
b
b
x

dorultusu eik dzleme dik olarak seilmektedir. Burada,

x, y takmndaki gerilme halini x

, y

takmna dntrmek
istiyoruz. Gerilmeler ve dnleri kendi iaretleri ile
kullanmaya dikkat edilmelidir.
a)
MPa MPa MPa
xy y x
o
6 5 10 45 = = = = t o o u
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) MPa
x
5 . 3 90 sin 6 90 cos 5 10
2
1
5 10
2
1
= + + + =
'
o
( ) ( ) ( ) MPa
y x
5 . 7 90 cos 6 90 sin 5 10
2
1
= + =
' '
t
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) MPa
y
5 . 8 90 sin 6 90 cos 5 10
2
1
5 10
2
1
= + =
'
o
b)
MPa MPa MPa
xy y x
o
6 5 10 120 90 30 = = = = + = t o o u
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) MPa
x
95 . 3 240 sin 6 240 cos 5 10
2
1
5 10
2
1
= + + + =
'
o
( ) ( ) ( ) MPa
y x
5 . 9 240 cos 6 240 sin 5 10
2
1
= + =
' '
t
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) MPa
y
05 . 1 240 sin 6 240 cos 5 10
2
1
5 10
2
1
= + =
'
o
107
ASAL GERLMELER: EN BYK KAYMA GERLMES
Bir noktadaki gerilmelerin iddetlerinin o noktadan geen dzleme bal olduunu daha nce belirtmitik. En byk
gerilmeler ile bu gerilmelerin etkidii dzlemlerin yapdaki gme ile ilgili olmas sebebiyle bizim iin ayr bir nemi vardr.
Enbyk gerilmesini hesaplamak zere u ya gre trevini alarak sfra eitleyelim.
x'
o
( ) 0 2 cos 2 2 sin
2
2
= + =
'
u t u o o
u
o
xy y x
x
d
d
( )
( )
y x
xy
p
o o
t
u

=
2
1
2 tan
Kutu ierisinde gsterilen bantdan bulunacak u as en byk ve en kk normal gerilmenin etkidii dzlemi gsterdiinden
u yerine u
p
ile yazlmtr. tan2u = tan(2u+t) olduundan birbirinden 180
o
farkl 2u
p
alar yukardaki banty salarlar.
Dolaysyla u
p
ve bundan 90
o
farkl iki dzlem, normal gerilmenin en byk ve en kk olduu iki dik dzlemi gsterir. imdi
normal gerilmenin maksimum ve minimum olduu dzlemlerdeki kayma gerilmelerini hesaplayalm.
2u
p
2
y x
o o
xy
t
2 2
2
x
y
y
x
r
t
o
o
+
|
|
.
|

\
|

=
( )
( )
y x
xy
p
o o
t
u

=
2
2 tan
( )
r
xy
p
t
u = 2 sin ( )
r
y x
p
2
2 cos
o o
u

=
( ) 0
2 2
=

+
|
|
.
|

\
|
=
' ' xy
y x xy y x
y x
r r
t
o o t o o
t
Kayma gerilmesinin sfr olduu dzlemlerdeki en byk ve en kk normal
gerilmelere ASAL gerilmeler ad verilir.
( ) ( )
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
+ + = =
'
r r
xy
xy
y x
y x y x maks x
t
t
o o
o o o o o o
2 2
1
2
1
min
( )
2
2
2 , 1
2 2
1
xy
y x
y x
t
o o
o o o +
|
|
.
|

\
|
+ =
Saysal olarak byk olan normal gerilmeyi ile gsterip en byk asal gerilme adn verelim.
1
o
y x maks
o o o o o o + = + = +
2 1 min
108
asal gerilmelerinin dorultularn veya etkidii dzlemleri gsteren u
p
alarn u
p

ve u
p

ile gstereceiz.
2 1
ve o
u
p
1
O
x
'
x
y
o 2
o 1
y
'
o 2
o 1
u
p
11
x
'
x
y
o
2
o
1
y
' o
2
o
1
Yukarda izlediimize benzer ilemler yaparak
en byk kayma gerilmesiyle etkidii dzlemleri
aratralm.
0 =
' '
u
t
d
d
y x
bantsndan,
( ) 0 2 sin 2 2 cos
2
2
= =
' '
u t u o o
u
t
xy y x
y x
d
d
( )
xy
y x
s
t
o o
u
2
2 tan

=
bulunur. Burada u
s
en byk kayma gerilmesinin etkidii dzlemi gstermektedir. ereve iindeki banty birbiriyle 90
o
lik
a yapan iki ayr dorultu da salar. Bu dorultular u
s

ve u
s

ile gsterelim. Asal dorultular ile en byk kayma gerilmesi

dorultusunun kyaslanmasyla aralarnda 45
o
lik a bulunduu anlalr.
En byk kayma gerilmesinin deerini hesaplayalm.
2u
s
2
y x
o o

xy
t
2 2
2
x
y
y
x
r
t
o
o
+
|
|
.
|

\
|

=
( )
( )
xy
y x
s
t
o o
u
2
2 tan

=
( )
r
xy
s
t
u = 2 cos ( ) sin 2
2
x y
s
r
o o
u
| |
=
|
\ .

( )
|
|
.
|

\
|
+
|
|
|
|
.
|

\
|

=
r r
xy
xy
y x
y x
maks
t
t
o o
o o
t
2
2
2
2
2
2
2
2
min 2
2
2
xy
y x
xy
y x
xy
y x
maks
t
o o
t
o o
t
o o
t +
|
|
.
|

\
|
=
+
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
=
2
2
min 2
xy
y x
maks
t
o o
t +
|
|
.
|

\
|
=
109
2
2 1
o o
t

=
maks
bulunur.
u
s
1
x
x
'
o
'
y
'
o
'
o
'
o
'
t
maks
K
a
y
m
a
K

e
g
e
n
i
u
s
11
x
x
'
o
'
y'
o
'
o
'
o
'
t
maks
u
p
1
x
'
x
y
o 2
o 1
y
'
o 2
o 1
o
'
o
'
o
'
o
'
t m
a
k
s
45
o
|
|
|
|
.
|

\
|

+
|
|
.
|

\
|
+
+
=
'
r r
y x
xy
xy y x y x
x
2
2 2
o o
t
t o o o o
o
Asal gerilmelerin etkidii dzlemlerde kayma gerilmesi bulunmamasna karn maksimum kayma gerilmesinin etkidii
dzlemlerde normal gerilme bulunur. Bu gerilmenin hesaplanmas iin bantsnda 2u
s
yazlmas yeterlidir.
x'
o
2
'
y x
x
o o
o o
+
= ' =
Fiziksel olarak cebrik iaret anlamsz olduundan en byk kayma gerilmesindeki iarete dikkat etmeden maksimum kayma
gerilmesi ad verilir. Eer ve asal gerilmeler olursa olacandan
x
o
y
o
0 =
xy
t
toplam sfr olmadka maksimum kayma gerilmesinin bulunduu dzlemlerde normal gerilme de olur.
y x
o o +
Gerilme etkisindeki bir elemanda en byk kayma gerilmelerini gsteren oklarn bulutuu keleri birletiren diyagonale
KAYMA KEGEN denir. Bu diyagonal maksimum asal gerilme dorultusundadr. Ayrca en byk asal gerilme, en byk
kayma gerilmesinin ynnn belirlenmesinde de kullanlabilir.
110
o
2
o
1
o
3
o
2
o
1
o
1
o
3
o
2
o
1
o
3
o
3
o
2
o
1
o
3
o
2
o
2
o
1
o
3
o
1
o
2
o
3
t
m
a
ks
Bu durumda en byk kayma gerilmesinin,
eksen dorultusundaki ve gerilmelerinin ayn noktaya etkidiini dnelim Aadaki ekilde gerilmelerin
olarak sralandn kabul edelim. Gerilmelerin etkidii noktadan alnan elemann farkl ynden grn eklin yan
tarafnda verilmitir.
1 2
, o o
3
o
3 2 1
o o o ) )
2
3 1
o o
t

=
maks
ifadesiyle hesaplanaca ve en byk ve en kk asal
gerilmenin etkidii dzlemleri ikiye ayran dorultularda olaca
anlalmaktadr
111
ekilde bir dzlem gerilme hali gsterilmitir. a) Asal gerilmeleri hesaplaynz. b) Maksimum kayma
gerilmesini ve ilgili normal gerilmeyi bularak a ve b klarnda bulduunuz gerilmeleri ynlenmi bir eleman
zerinde gsteriniz
rnek 2
x
y
7 MPa
2 MPa
2 MPa
7 MPa
5 MPa
5 MPa
MPa
MPa
09 . 10
09 . 1
2
2
2 , 1
1
2
59 . 5 5 . 4 5
2
2 7
2
2 7
=
=
= +
|
.
|

\
| +
=
o
o
o
o
p
o
p
p
7 . 31
7 . 121
1
2 7
5 2
tan
2
1 =
=

= |
.
|

\
|

=
u
u
u
Hangi dzlemin hangi asal gerilmenin dorultusunu gsterdiini bulmak iin
dnm denkleminde u = 31.7
o
yazalm.
MPa
o
x
09 . 10
7 . 31
= =
'
o o
bulunur. Sonu olarak,
o
p
o
p
MPa
MPa
7 . 121 09 . 1
7 . 31 09 . 10
2
1
= =
= =
u o
u o
MPa
maks
59 . 5 5
2
2 7
2
2
= + |
.
|

\
|
= t ayrca bants da ayn sonucu vermektedir.
2
2 1
o o
eb
t
n etkidii dzlem,
o
o
s
3 . 13
7 . 76
1
5 * 2
2 7
tan
2
1

= |
.
|

\
|
= u MPa
o
y x
59 . 5
3 . 13
= =

' '
t t
o
s maks
o
s maks
MPa
MPa
7 . 76 59 . 5
3 . 13 59 . 5
= =
= =
u t
u t
Sz konusu dzlemlerdeki normal gerilme, MPa
y x
5 . 4
2
2 7
2
=
+
=
+
= '
o o
o
n dorultusunu bulmakta kayma diyagonali kullanlabilir. maks
t
Bu noktadaki gerilme hali matris formunda,
MPa
(

2 5
5 7
MPa
(

09 . 1 0
0 09 . 10
MPa
(

5 . 4 59 . 5
59 . 5 5 . 4
u = 0
o
u = 31.7
o
u = -13.3
o
verilebilir.
112
DZLEM GERLME HAL N MOHR DARES
Gerilme dnm denklemlerine grafik bir yorum getirmek mmkndr. Bu ksmda, bir noktadaki
gerilme halinin anlalmasn byk lde kolaylatran ve dzlemlerin deimesiyle gerilmelerdeki
dnmlerin hzla yaplmasn salayan grafik bir teknik zerinde durulacaktr. Bu amala
y x x ' ' '
= = t t o o ,
u t u
o o o o
o 2 sin 2 cos
2 2
xy
y x y x
+

=
+

u t u
o o
t 2 cos 2 sin
2
xy
y x
+

=
Denklemlerin kareleri alnp toplanrsa,
2
2 2 2
)
2
( )
2
(
xy
y x y x
t
o o
t
o o
o +

= +
+

bulunan bu bant, o - t eksen takmnda

2 2
)
2
(
xy
y x
r t
o o
+

= yarapl ember denklemi olur.

2
y x
o o +
de dir.
fadelerini tekrar yazalm.
emberin merkezi
113
Mohr dairesinin iziminde ncelikle yatay o ve
dey t kartezyen eksen takm, gerilme lekleri
ayn olacak ekilde izilir. + i dzlemindeki
gerilme hali referans alnr. Bu dzlemdeki normal
gerilme ile kayma gerilmesi koordinat deerleri
olarak alnp o-t dzleminde bir nokta (x)
iaretlenir. Benzer ekilde + j dzlemindeki
gerilme hali yardmyla ikinci bir nokta (y) belir-
lenir. Bu iki noktay birletiren dorunun yatay
ekseni kestii nokta, dairenin merkezi olup C harfi
ile gsterilir. C merkezli Cx yada Cy yarapl daire
izilir. Gerilme eleman ile Mohr dairesi zerindeki
dn ynlerinin ayn olabilmesi iin t ekseninin
pozitif ynn aa alyoruz.
Mohr dairesi, btn tansrel byklklere
uygulanabilmektedir. lekli olarak izim yapl-
dnda sonularn grafik olarak okunmas
mmkndr. ounlukla kaba bir izim yaplarak
uzunluk ve a deerleri trigonometri yardm ile
hesaplanr. Bu teknikle ok eksenli gerilme
durumlarnn pek ou ele alnabilir.
Mohr dairesindeki 1 ve 2 noktalar asal
gerilmeleri; D ve E noktalar da en kk ve en
byk kayma gerilmelerinin etkidii dzlemleri
gstermektedir. Mohr dairesinden, en byk
kayma gerilmelerin etkidii dzlemlerin asal
gerilmelerin bulunduu dzlemlerle 45
0
lik a
yapt da grlmektedir. Dairenin merkezi C, t
eb
nin etkidii dzlemlerdeki normal gerilme o n
salamaktadr.
MOHR DARESNN ZLMES
u
O
x'
x
y
o
y
o
y
o
x
o
x
t
xy
y'

1
o
2u
2u
p
1
C
F
D
2
1
;
2
x y
eb
o o
t
+ | |
|
\ .
(
)
;
y
xy
o
t

y'
y
x'
x
E
( )
;
x xy
o t
( )
' ' '
;
x x y
o t
2
o
o
t
2u
s
1
:
( ; )
( ; )
x xy
y xy
referans noktas
x
y
o t
o t
114
Mohr Dairesinin Yorumu
Mohr dairesindeki dn yn ile u asnn dn yn ayndr.
Daire zerindeki 2u lk a dn gerilme elemannn u kadarlk dnne kar gelir.
Dairenin yarap
2 2
CX CF FX = +
2
2
2
x y
xy
CX
o o
t
| |
= +
|
\ .
x'
olup maksimum kayma gerilmesi n iddetine eittir. x ve y dzlemlerindeki gerilmeler daire zerinde A ve B noktalaryla
temsil edilir. AB den farkl her bir ap, orijinal eksen takmna gre u kadar bir ayla dnlen x

ve y

dzlemlerindeki gerilme
halini gsterir. Daire zerindeki A

noktasnn koordinatlar gerilme dnm denklemlerini vermektedir.

maks
t
CX ile C1 arasndaki a
1
2
p
u
( )
1
cos 2 2
2
x y
x p
CX
o o
o u u
'
+
' = +
( )
1
sin 2 2
x y p
CX t u u
' '
' =
veya a farklarnn trigonometrik eitliklerini yazarak,
( )
1 1
cos 2 cos 2 sin 2 sin 2
2
x y
x p p
CX
o o
o u u u u
'
+
= + +
1 1
cos 2 , sin2
p p
CX CF CX FX u u = =
( )
1 1
sin2 cos 2 cos 2 sin2
x y p p
CX t u u u u
' '
=
ifadeleri yerine yazlrsa,
cos 2 sin 2
2
x y
x
CF FX
o o
o u u
'
+
= + + ,
2
x y
xy
CF FX
o o
t

= = sin2 cos 2
x y
CF FX t u u
' '
= +
gerilme dnm denklemleri elde edilir. Bylece daire zerinde 2u asyla belirlenen noktasnn, gerilme elemannda
u asyla dnlerek bulunan dzlemindeki gerilme bileenlerini gsterdii anlalmaktadr. x'
x'
olsun. Mohr dairesinden
115
o
2
o
1
o
2
o
1
o
1 =-
45
E ekme ve Basma; Tam kayma
o
2
o
1
o
3
t
O
o
1
o
2
o
t
maks
=o
1
O
o
1
o
2
o
t
o
3
t
maks
o
2
o
1
o
3
o
1
=-
o
1
=-
O
o
1
o
2
o
t
o
3
t
maks o
1
=
Eksenli ekme Yanal Basma Ve ekme
Burada sk karlalan gerilme durumlarna ait Mohr daireleri gsterilmitir. Deiik ykleme durumlarndaki malzeme
davrann, gsterilen gerilme durumlarndan elde etmek mmkndr. Aada grlen eit ekme ve basma halinde
o
z
=0 olup ayrca c
z
=0 de sfr olmaktadr. Dolaysyla hem dzlem gerilme hem de dzlem ekil deitirme hali sz konusudur.
Bu haldeki elemann 45
o
dndrlmesiyle tam kayma hali bulunmaktadr. eksenli ekme halinde Mohr dairesi izilirken
elemann her bir yzndeki durumun ayr ayr izimi yaplmaktadr.
116
nceki problem Mohr dairesi yardmyla zlecektir. rnek 3
Dairenin merkezi, ekseni zerinde, dadr. MPa C 5 . 4
2
2 7
=
+
=
o
Referans noktas koordinatlar x(7, 5) dir.
2
1 2
1,2
2
10.09
7 2
1 4.5 5
1.09 2
MPa
OC C
MPa
o
o
o
=
| |
= = +
|
=
\ .

Asal gerilmeler,
o
p
4 . 63
2
2 7
5
tan 2
1
=
|
|
|
|
.
|

\
|

= '

u
Asal gerilme dzlemleri,
o
p
4 . 243 180 4 . 63 2 = + = ' ' u
MPa
o
p
09 . 10 7 . 31
1
= = ' o u Dolaysyla
MPa
o
p
09 . 1 7 . 121
2
= = ' ' o u
b) En byk kayma gerilmesi
D ve E noktasyla tanmlandndan
MPa
eb
59 . 5 5
2
2 7
2
2
= + |
.
|

\
|
= t
Bu gerilmelerin etkidii dzlemler,
o o o
s
7 . 76 45 7 . 31 = + = ' ' u
o o o
s
7 . 166 90 7 . 76 = + = ' u
O
o
t
C
E
2 1
X (7, 5)
s
u' 2
p
u' 2
D
y
(2, -5)
x
y
7 MPa
2 MPa
2 MPa
7 MPa
5 MPa
5 MPa
Veya -13.3
0
117
O
o
t
C
E
2 1
X (7, 5)
D
y
(2, -5)
63,4
26,6
13.3
o
x
76,7
e
d
4
.5
M
P
a
5
.5
9
M
P
a
4
.5
M
P
a
4
.5
M
P
a
E
D
Ynlenmi eleman zerinde gerilme halinin gsterilmesi:
Asal gerilmelerin gsteriminde, Mohr dairesindeki x referans
noktasndan balanarak en ksa yoldan 1 noktasna gidilir. xC1
as birinci asal dorultunun x referans ekseni ile yapt ann
iki katn gsterir. Bu ann yars x ekseninden balanp Mohr
dairesi zerinde gsterilen ynde alnarak birinci asal eksen
izilir. Bu asal eksene 90 derece eklenerek ikinci asal eksen
belirlenir. Asal eksenlerin zerine sembolik bir birim boyutlu kare
eleman yerletirilir. Asal dorultulardaki gerilmeler elemann
yzlerinde vektrlerle gsterilir.
En byk kayma gerilmelerinin gsterimi iin, Mohr dairesindeki
x referans noktasndan balanarak en ksa yoldan E noktasna
gidilir. xCE as en byk pozitif kayma gerilmesinin etkidii
dzlemin normalinin x referans ekseni ile yapt ann iki
katdr. Bu ann yars x ekseninden balanp Mohr dairesi
zerinde gsterilen ynde alnarak birinci eksen izilir. Bu
eksene 90 derece eklenerek ikinci eksen belirlenir. Eksenlerin
zerine sembolik bir birim boyutlu kare eleman yerletirilir. Kare
elemann yzlerinde sras ile E ve D noktalarndaki gerilme hali
vektrlerle temsil edilir.
x
2
1.09 MPa
1
10.09 MPa
1.09 MPa
10.09 MPa
31,7
121,7
b
i
Asal
Gerilmelerin
ynlenmi
eleman zerinde
gsterimi
En byk kayma Gerilmelerinin ynlenmi
eleman zerinde gsterimi
118
ekilde ahap bir yap eleman zerindeki gerilme hali verilmitir. Ahabn byme dorultusundaki liflerine
paralel dzlemlerdeki normal ve kayma gerilmesi nedir ?
rnek 4
x
y
4.83 MPa
2.07 MPa
2.07 MPa
4.83 MPa
15
MPa C 38 . 1
2
07 .. 2 83 . 4
=
+
=
Merkez
o
t
E
y x
y'
x'
(2.07;0)
210
o
30
o
C
(-4.83;0)
MPa r 45 . 3 0
2
07 . 2 83 . 4
2
2
= + |
.
|

\
| +
=
Yarap
MPa
MPa
MPa
y
y x
x
37 . 4 30 cos 45 . 3 38 . 1
725 . 1 30 sin 45 . 3
61 . 1 30 cos 45 . 3 38 . 1
= =
= =
= + =
'
' '
'
o
t
o
o
105 90 15 = + = u ember zerinde saate ters ynde dnlecek.
o
210 2 = u
105
o
x
x
'
1
.6
1
M
P
a
1.725 MPa
4
.3
7
M
P
a
1
.6
1
M
P
a
4
.3
7
M
P
a
y
'
X
Y
119
GERLMENN CSM NDEK DEM
Daha nce yk etkisindeki bir cisimde gerilmenin noktadan noktaya deitiinden sz etmitik. Gerilmedeki bu deiim elastisite
teorisinde diferansiyel denge denklemleri ile verilir. ki boyutlu halde, birim kalnlkl dx, dy kenar uzunluklarna sahip bir elemana
etkiyen gerilmeler aadaki ekilde gsterilmitir.
x
y
dy
y
y
y
c
c
+
o
o
dx
x
x
x
c
c
+
o
o
y
o
x
o
O
xy
t
dx
x
xy
xy
c
c
+
t
t
yx
t
dy
y
yx
yx
c
c
+
t
t
dy
dx
O
O dan noktasna hareket edildiinde gerilmedeki art, rnein gerilmesi iin Taylor
serisi almyla,
O'
x
o
dx
x
x
x
c
c
+
o
o
biiminde ifade edilebilir. Burada in x ve y ile deitii dnldnden ksmi
trev kullanlmtr. Dier gerilme bileenlerinin de ayn ekilde deitii dnlerek
yandaki ekil zerinde gsterilmitir. Grlen elemanda
bantsnn salanmas koulundan,
x
o
0 = E
o
M
0
2 2
=
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
c
c
+ +
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
c
c
+ |
.
|

\
|
c
c

|
|
.
|

\
|
c
c
dxdy dx
x
dxdy dy
y
dy
dxdy
x
dx
dxdy
y
xy
xy
yx
yx
x
y
t
t
t
t
o
o
ve nin bulunduu l arpmlar ihmal edilerek, dx dy
yx yx
t t =
daha nce bulunan sonuca ulalr.
x dorultusundaki kuvvetlerin dengesi iin,
ve benzer bir denklemin iin yazlp sadeletirilmesi sonucu 0 = E
y
F
( ) ( )
0
yx
x
x x yx yx
dx dy dy dy dx dx
x y
t
o
o o t t
c | | c | |
+ + + =
| |
c c
\ .
\ .
0 =
c
c
+
c
c
y x
xy
x
t
o
0 =
c
c
+
c
c
x y
xy y
t o
elde edilir. Yanda ereve ierisindeki bantlarn her malzeme iin salanmas gerekir.
Bu denklemler, normal gerilmedeki deiimin ancak kayma gerilmelerindeki deimeyle
mmkn olduunu gstermektedir. Ayrca bu bantlarda gibi
bilinmeyen gerilme bulunduundan gerilme analizindeki problemlerin iten hiperstatik
olduunu da anlyoruz. Mukavemet derslerinde yaplan ekil deitirme hipotezleri ve
sonlu bir eleman parasnn dengesinin dnlmesiyle hiperstatiklik ortadan
kalkmaktadr.
xy y x
t o o , ,
120
boyutlu gerilme halinde ise yukarda aklanan hususlarn genelletirilmesinden faydalanabiliriz. lk blmde sz edilen
tam analiz matematik adan burada balamaktadr.
ki boyutlu elatisite probleminde o
x
, o
y
, t
xy
, c
x
, c
y
,
xy
, u ve v den oluan sekiz byklk aratrlr.Bu sekiz bileenin eleman
iinde geerli olan sekiz denkleme ek olarak nceki konularda verilen snr koullarn salamas gerekir. Elastisite teorisinin
zm metotlarndan burada sz edilmeyecektir.
Elastisitenin temel denklemlerinin buraya alnmasndaki ama kat mekaniindeki nemli problemlerin temelindeki basit
yaklamlar rencilere tantmaktr. Ayrca bundan sonraki blmlerde kuvvet_deformasyon bantlarnn kritik deerlerinin
hesabnda bu formulasyon kullanlacaktr. Elastisite teorisi ve Mukavemetteki yaklamlarn her biri ayr ayr nemli olup
birbirlerine katkda bulunurlar.
DZLEM BRM EKL DETRME
ki boyutlu veya dzlem birim ekil deitirme durumunda, ykn etkimesinden nce ve sonra her noktann ayn dzlem (x,y)
iinde kald varsaylr. Bylece c
z
=
xz
=
yz
= 0 olup, c
x
, c
y
ve
xy
sfrdan farkl deerler alacaktr.Bu birim ekil
deitirmelere bal olan o
x
, o
y
ve t
xy
gerilme bileenleri sfrdan farkldr. Geneletirilmi Hooke yasalarndan;
( )
y x z
o o v o + = 0 = =
yz xz
t t
bulunur. Daha nce bir noktadaki gerilme halinin iki dik dzlemdeki gerilme bileenleri ile verilmesi gerektii gsterilmiti.
Benzer bir durum birim ekil deitirme hali iin de sz konusudur.
DZLEM EKL DETRME HALNN DNM
Birim kalnlkl, dx, dy kenar uzunluklarn sahip A ve D keleri dorusal ekil deitirme yapan bir eleman dnelim. A
noktasnn x ve y eksenleri dorultusundaki yer deitirmeleri u ve v olsun. C noktasnn yerdeitirmeleri srasyla u+du ve
v+dvdir. Yerdeitirmedeki deiim;
dy
y
u
dx
x
u
du
c
c
+
c
c
= dy
y
v
dx
x
v
dv
c
c
+
c
c
=
olarak ifade edilir. Aadaki ekilde sz konusu elemann AC kegenindeki uzama gsterilmitir.
121
x
y'
A
u
o
C
E
C
F
D
B
B x'
y
ds
du
dv
dy
dx
o
Deformasyondan sonra ABCD eklini alan elemanda AC ile AC
arasndaki kk a o, C noktasnn x ve y eksenleri dorultusunda
yaptklar yerdeitirmeler de srasyla CF ve FC ile gsterilmitir.
Aadaki tretmelerde Coso = 1, Sino = tano = o alnacaktr.
x, y koordinat takm ekildeki gibi seilirse bu eksen takmna gre birim
ekil deitirme bileenleri c
x
, c
y
ve
xy
olur.
u u o sin cos ' cos ' dv du EC EC + = =
Yazlabilir. Normal birim ekil deitirme tanm gerei; dir.
Burada ds, AC kegeninnin balang uzunluudur. Son iki
bant birletirilir, yerine , yerine yazlrsa,
ds
EC
x
'
'
= c
ds
dx
u cos
ds
dy
u sin
ds
dv
ds
du
ds
EC u u sin cos '
+

=
ds
dy
y
v
dx
x
v
ds
dy
y
u
dx
x
u
x
u u
c
sin cos
'
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
=
u u u c u c c cos sin sin cos
2 2
' xy y x x
+ + =
Olur. y dorultusundaki uzama oran iin u yerine u+t/2 yazarsak;
elde edilir. Bu ifade ift a cinsinden;
u

u
c c c c
c 2 sin
2
2 cos
2 2
'
xy y x y x
x
+

+
+
=
u

u
c c c c
c 2 sin
2
2 cos
2 2
'
xy y x y x
y

+
=
Bulunur. Kayma as
xy
nn bulunmas iin ilk olarak x dorultusundaki dnme onn hesaplanmas gerekir. Yeniden ekle
dnerek; , yazlabilir. A ve birim ekil deitirme kk
olduundan olur.
ds
CE
= o tan
o u u sin ' sin cos = EC du dv CE
0 sin sin '
' '
= = = o c o c o ds ds EC
x x
ds
dy
y
u
dx
x
u
ds
dy
y
v
dx
x
v
ds
CE u u
o
sin cos
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c

|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
= =
122
u u u u c u u c o
2 2
sin cos cos sin cos sin
c
c

c
c
+ =
y
u
x
v
x y
( ) u u u u c c o
2 2
sin cos cos sin
c
c

c
c
+ =
y
u
x
v
y x
Elde edilr. y dorultusunun dnmesi iin u yerine u+t/2 yazlarak;
( ) u u u u c c o
t
u
2 2
2
cos sin cos sin
c
c

c
c
+ =
+
y
u
x
v
y x
ift a cnsinden;
( ) ( ) u u u u c c
2 2
' '
sin cos cos sin 2 + =
xy y x y x
( ) u u c c 2 cos 2 sin
' '
+ =
xy y x y x
Haline dnr. Yukarda ereve ierisinde verilen bantlar birim ekil deitirme bileenlerinin dnm denklemleridir.
ASAL EKL DETRMELER: MAKSMUM KAYMA BRM EKL DEM
Gerilme dnm denklemleri ile birim ekil deitirme bileenlerinin dnm denklemleri kyaslandnda byk bir
benzerlik grlmektedir. Eer gerilme dnm denklemlerinde o yerine c, t
xy
yerine de
xy
/2 yazlrsa ekil deitirme
dnm denklemleri bulunmaktadr.
( ) u t u o o t 2 cos 2 sin
2
1
xy y x y x
+ =
' '
( ) ( ) u t u o o o o o 2 sin 2 cos
2
1
2
1
xy y x y x y
+ =
( ) ( ) u t u o o o o o 2 sin 2 cos
2
1
2
1
xy y x y x x
+ + + =
'
( ) u u c c 2 cos
2
1
2 sin
2
1
2
1
' '
+ =
xy y x y x
u

u
c c c c
c 2 sin
2
2 cos
2 2
'
xy y x y x
x
+

+
+
=
u

u
c c c c
c 2 sin
2
2 cos
2 2
'
xy y x y x
y

+
=
G
e
r
i
l
m
e

d
e
n
k
l
m
e
l
e
r
i

e
k
i
l

d
e

t
i
r
m
e


d
e
n
k
l
m
e
l
e
r
i
kayma as ve dnmeleri arasndaki farka eittir.
u
o
2
t
u
o
+
' ' y x

123
Asal birim ekil deitirmeler veya uzama oranlar ile dorultular;
2 2
2 , 1
2 2 2
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|

+
=
xy y x y x
c c c c
c
tan 2
xy
p
x y

u
c c
=

Asal dzlemlerde kayma alar yok olur. Maksimum kayma ekil deiimi olan dzlemler, asal dzlemlerle 45
o
lik a yapar ve
u ifadeyle verilir:
2 2
ek
eb
2 2
2
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
=
xy y x
c c

En byk kayma birim ekil deiiminin olutuu dzlemlerdeki uzama oranlar dir.
boyutlu analizdeki gerek maksimum kayma ekil deiimi, c
1
ve c
3
cebrik olarak en byk ve en kk asal ekil
deitirme olmak kaydyla;
( ) ( )
2 1
2
1
2
1
' c c c c c + = + =
y x
( )
1 3 eb
gerek
c c =
bantsndan hesaplanr. Eer x, y ve z asal gerilme dorultular olursa olup ayrca
olur. Bu durumda x, y ve z eksenleri ayrca asal ekil deitirme eksenleridir. Dolaysyla izotrop malzemelerde asal gerilme ve
asal ekil deitirme eksenleri akrlar. Bu durumun uygulamadaki anlam, verilen bir gerilme durumuna ait asal eksenleri
bulmada ister gerilme; ister ekil deitirme bantlarnn kullanlabilecei olmasdr.
0 = = =
yz xz xy
t t t 0 = = =
yz xz xy

124
u
O
x'
x
y
y'

1
c
2u
2u
p
1
C
F
D
2 1
( )
; 2
y xy
c
y'
y
x'
x
E
( )
; 2
x xy
c
c
2

( )
' ' '
; 2
x x y
c
2
c
2u
s
1
:
( ; / 2)
( ; / 2)
x xy
y xy
referans noktas
x
y
c
c
Dzlem ekil deitirme halindeki Mohr dairesi, dzlem gerilme halinde izilen Mohr dairesine benzer olarak izilir. Yatay
eksende uzama oranlar (c), dey eksende kayma alarnn yars (/2) alnmaldr. Eksenlerin pozitif ynleri saa ve aa
dorudur. Kayma birim ekil deiimindeki iaret kabulleri daha nce kayma gerilmesi iin yaplan iaret kabulne uygun
olmaldr. Kayma birim ekil deiimi pozitif ise x noktas c ekseninin /2 kadar altna, y noktas ise c ekseninin (/2) kadar
stnde iaretlenmelidir. x, y, 1, 2, D ve E noktalaryla ilgili byklkler Mohr dairesi kullanlarak kolayca hesaplanabilir.
DZLEM EKL DETRME HAL N MOHR DARES
|
|
.
|

\
| +
2
;
2
eb
y x

c c
125
Bir noktadaki ekil deitirme bileenleri c
x
= 900, c
y
= -100 ve
xy
= 600 olarak biliniyor. Mohr dairesini
kullanarak asal ekil deitirmeleri ve maksimum kayma ekil deiimini belirleyip ynlenmi elemanlar
zerinde gsteriniz.
rnek 5

c c
400
2
=
+
y x
Dairenin Merkezi =
Dairenin Yarap =
( )
583
2
600
2
100 900
2 2
= |
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|
= r
2
400 583 183 OC R c = = =
1
400 583 983 OC R c = + = + =
( )
o I
p
31
100 900
600
tan 2
1
=
|
|
.
|

\
|

=

u
c u 983 , 5 . 15
1
= =
o I
p
c u 183 , 5 . 105
2
= =
o II
p
( )
1166
2
600
2
100 900
2
2 2
= |
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|
=
eb
veya
( ) c c 1166 183 983
2 1
= =
2u
s
I
2u
p
I
C
D
2
1
y
x
E
c
2

O
(-100; -300)
(900; 300)
Mohr dairesinden en byk kayma birim ekil deiiminin
asal eksenlerle 45
o
lik a yapt grlmektedir.
eb
n
olduu dzlemdeki uzama oranlar, OC = c = 400x10
-6
dr.
Mohr dairesinde maksimum pozitif kayma as c ekseninin
alt tarafnda E noktas ile temsil edilmektedir.
o o I
p
II
s
5 . 60 45 5 . 15 45 = + = + =u u
126
59
31
C
D
2
1
y
x
E
c
2

O
(-100; -300)
(900; 300)
121
15,5
i
b
x
983
183
105,5
1
2
d
e
x
29,5
400
400
60,5
eb=+1166
E
D
Ynlenmi eleman zerinde ekil deiiminin
gsterilmesi:
Asal ekil deitirmelerin eleman zerinde gste-
riminde Mohr dairesindeki x referans noktasndan
balanarak en ksa yoldan 1 noktasna gidilir. xC1
as birinci asal dorultunun x referans ekseni ile
yapt ann iki katn gsterir. Bu ann yars x
ekseninden balanp Mohr dairesi zerinde gsterilen
ynde alnarak birinci asal eksen izilir. Bu asal
eksene 90 derece eklenerek ikinci asal eksen
belirlenir. Asal eksenlerin zerine sembolik bir birim
boyutlu kare eleman yerletirilir. Asal dorultulardaki
ekil deitirmeler uzama ya da ksalma kesikli
izgilerle birim eleman zerinde iaretlenir.
En byk asal ekil deitirmelerin gsterimi iin
Mohr dairesindeki x referans noktasndan balanarak
en ksa yoldan E noktasna gidilir. xCE as en byk
pozitif a bozulmasnn olutuu birinci dzlemin
normalinin x referans ekseni ile yapt ann iki
katdr. Bu ann yars x ekseninden balanp Mohr
dairesi zerinde gsterilen ynde alnarak birinci
eksen izilir. Bu eksene 90 derece eklenerek ikinci
eksen de gsterilir. Eksenlerin zerine sembolik bir
birim boyutlu kare eleman yerletirilir. Kare elemann
her iki eksen dorultusunda yapt birim boy deiimi
birbirine eit olup deeri, Mohr dairesinin merkezinin
absisidir. Kayma asnn doru olarak izilebilmesi
hususunda e ve d dzlemlerinde etkiyen sembolik
kayma gerilmelerinin dnlmesi deformasyon
halinin iziminde byk kolaylk salar.
En byk kayma ekil deitirmelerinin
ynlenmi bir eleman zerinde gsterimi
Asal ekil
deitirmeler ve
dorultular
127
Bu rnekteki elemann dzlem gerilme etkisi altnda olduu dnlr ise v = 0.3 iin nc dorultudaki asal uzama oran
( ) ( )
3
0.3
900 100 343
1 1 0.3
z x y
v
c c c c
v
= = + = =

olarak hesaplanabilir. Gerek en byk kayma as;
( ) ( ) c c 1326 343 983
3 1
= = =
gerek eb
Bu durumda dzlem ii maksimum kayma asnn her zaman en byk kayma asn gstermediini syleyebiliriz.
nceki rnekte verilen ekil deitirme halinde; (a) Asal gerilmelerle dorultularn, (b) En byk kayma gerilmesi
ve dorultularn hesaplaynz. E = 200 GPa, v = 0.3
rnek 6
nceki rnekten c
1
= 983, c
2
= -183,
eb
= 1166
( ) ( ) ( ) MPa
E
204 183 3 . 0 983
3 . 0 1
10 200
1
2
3
2 1 2 1
= +

= +

= vc c
v
o ( ) MPa 6 . 24 983 3 . 0 183
3 . 0 1
10 200
2
3
2
= +

= o
( ) ( )
MPa
E
eb eb
7 . 89 10 1166
3 . 0 1 2
10 200
1 2
6
3
=
+

=
+
=

v
t
MPa 3 . 114
2
6 . 24 204
2
'
2 1
=
+
=
+
=
o o
o
MPa
eb
7 . 89
2
6 . 24 204
2
2 1
=

=
o o
t
15,5
2
1
x
204 MPa
204 MPa
24.6 MPa
24.6 MPa
1
2
Asal
Gerilmeler
ve
dorultular
En byk kayma gerilmeleri ve dorultular
x
60,5
d
e
114.3 MPa
89.7 MPa
114.3 MPa
29,5
D
E
128
BRM EKL DEMNN LLMES
Dzlem ekil deitirme yapan bir elemann serbest yzeyindeki uzama orannn llmesi amacyla optik, elektriksel ve
mekanik sistemler gelitirilmitir. Yaygn olarak kullanlan ve doru sonu veren yntemde elektriksel esasl strain gage
lerler kullanlr. Bu ksmda serbest yzeye yaptrlan strain gageler ve zel dzenlenmi ekilleri zerinde durulacaktr.
Yzeyin d normalini z dorultusu olarak alrsak o
z
= t
xz
= t
yz
= 0 olur. Sz konusu gerilme durumunda dzlem d elastik
deformasyonlar nleyecek her hangi bir kst olmadndan dzlem ii c
x
, c
y
,
xy
ekil deitirme bileenlerine ilaveten dzleme
dik dorultuda normal birim ekil deitirme de oluur. Genelletirilmi Hooke yasalarnda
xy
=
yz
= 0 olduu iin c
z
ayn zamanda asal ekil deitirmedir. Dzlem d asal uzama oran, gerek maksimum kayma birim ekil deiiminin
belirlenmesi asndan nemlidir. Dzlem ekil deitirme hali iin karlan bantlarda c
z
asal ekil deiimi c
x
ve c
y
cinsinden
bulunmakta idi. Dolaysyla bir nceki ksmda yaplan tretmeler burada da geerlidir.
Strain gageler iki tabaka kat ya da plastik arasna yerletirilen yaprak biimli ok ince kalnlkl levha/kk apl telden
oluur. Genellikle 0.03 mm apl tel yada 0.003 mm kalnlkl yaprak levha kullanlr. ler pullar d yzeyden lm yaplacak
yzeye yaptrlrlar. Yk etkisi altnda sz konusu yzeyde ekil deiimi olduunda tel zgara yzeyle birlikte uzar yada
ksalr. Bu boy deiimi lerin elektriksel direncinde deiime yol aar. lerin ularna balanan bir akm kprs elektrik
direncindeki deiimi uzunluk deiimine dntrr. Bu amala kullanlan akm kprsne Wheatstone kprs ad verilir.
Rozet
Metal Yaprak
Strain Gage
129
ROZETLER: Referans ekseni x ile u
a
, u
b
, u
c
as yapan uzama ler bir nceki sayfadaki ekilde gsterilmitir. a,
b, c dorultularndaki uzama oranlar;
a a xy a y a x a
u u u c u c c cos sin sin cos
2 2
+ + =
b b xy b y b x b
u u u c u c c cos sin sin cos
2 2
+ + =
c c xy c y c x c
u u u c u c c cos sin sin cos
2 2
+ + =
Yazlabilir. Burada u
a
, u
b
, u
c
dorultularndaki c
a
, c
b
ve c
c
uzama oranlar bilinmekte c
x
, c
y
,
xy
aranmaktadr. Uzama
lerlerin bu tarda dzenlenmi haline ROZET ad verilir. Rozetler ounlukla 45
o
ve 60
o
lik alarla dzenlenen
uzama lerden oluur.
45
o
lik rozetle yaplan lm sununda eleman zerindeki bir noktada u
a
= 0
o
, u
b
= 45
o
ve u
c
= 90
o
iin c
a
=
900, c
b
= 700, c
c
= -100 deerleri okunmutur. c
x
, c
y
ve
xy
deerlerini hesaplaynz.
rnek 7
90 sin
2
90 cos
2 2
, ,
xy y x y x
b y c x a
c c c c
c c c c c +

+
+
= = =
( ) ( ) c c 600 100 900
2
1
2
1
700 = + = + + =
xy xy xy y x
hesaplanabilir.
900
100
600
x
y
xy
c
c

=
=
=
: ekil deitirme Hali
130
Bir yapnn serbest yzeyin zerine bir noktada 60
o
lik rozetle yaplan lm sunun u
a
= 0
o
, u
b
= 60
o
ve u
c
= 120
o
iin c
a
= 70, c
b
= 850, c
c
= 250 deerleri okunmutur.
a) Dzlem ii asal uzama oranlar ile maksimum kayma asn
b) Poisson oran v = 0.3 alarak gerek maksimum kayma asn
c) a kkndaki sonular ynlenmi birer eleman zerinde gsteriniz.
rnek 8
x a
c c =
|
|
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|

+
=
2
3
2 2
1
2 2
xy y x y x
b
c c c c
c
|
|
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|

+
=
2
3
2 2
1
2 2
xy y x y x
c
c c c c
c
c c 70 = =
a x
( ) = =

c c 600 3
2
xy
c b
693
710
70
xy
y
x

c
c
=
=
=
c
c
c
83
862
2
693
2
710 70
2
710 70
2
1
2 2
2 , 1
=
=

|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|

+
=
943
2
693
2
710 70
2
2 2
= |
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|
=
eb

c c
c 390
2
710 70
2
' =
+
=
+
=
y x
Asal ekil deitirmeler ve dorultular
1
2 1
4 . 66
6 . 23
710 70
693
tan 2
c u
c u
u
=
=
)
`

|
.
|

\
|

=

o II
p
o I
p
p
En byk kayma ekil deitirmeleri
En byk kayma asnn olutuu dzlemler
1
21.36 70 710
2 tan
693 111.4
I o
s maks
s
II o
s maks
u
u
u

= + | |
=
`
|
= \ .)
131
66,4
i (2)
b (1)
x
862
82
1
2
Asal ekil deitirmeler ve dorultular
e
d
x
21,4
390
390
68,6
eb=-943
E
D
b) Dzlem d asal uzama oran;
( ) c c 334 710 70
3 . 0 1
3 . 0
3
= +

= =
z
( ) ( ) c c 1196 334 862
3 1
= = =
gerek eb
Gerek en byk kayma as;
2u
s
I
=42.8

2u
p
I
=132.8
C
D
y
E
x
c
2

O
(70; 346.5)
(710;-346.5)
(862;0) (-334;0)
82
1196
c'=390
1 2 3
d
e
x
21,4
390
390
eb = 943
E
D
En byk kayma ekil deitirmelerinin
ynlenmi bir eleman zerinde gsterimi
70
710
693
(70 ; 346.5)
(710; 346.5)
x
y
xy
referans noktas
x
y
c
c

=
=
=

Sz konusu noktada dik

eksen takmndaki ekil
deitirme bileenleri
132
( ) | |
z y x x
E
o o v o c + =
1
( ) | |
z x y y
E
o o v o c + =
1
( ) | |
y x z z
E
o o v o c + =
1
G
xy
xy
t
=
G
yz
yz
t
=
G
xz
xz
t
=
Bu ifadeleri gerilmeler cinsinden yazlrsa;
( )( )
( )
x z y x x
G
E
c c c c
v v
v
o 2
2 1 1
+ + +
+
=
( )( )
( )
y z y x y
G
E
c c c c
v v
v
o 2
2 1 1
+ + +
+
=
( )( )
( )
z z y x z
G
E
c c c c
v v
v
o 2
2 1 1
+ + +
+
=
xy xy
G t =
yz yz
G t =
xz xz
G t =
GENELLETRLM HOOKE YASALARI
( )
y x x
E
vc c
v
o +

=
2
1
( )
2
1
y x y
E
o vc c
v
= +

xy xy
G t =
K BOYUTLU HALDE
GENELLETRLM HOOKE
YASALARI
1
x x y
E
c o vo ( =

1
y y x
E
c o vo ( =

G
xy
xy
t
=
133
E, v ve G Arasndaki Bant
Elastisite modl E, kayma modl G ve Poisson oran v arasndaki banty kartmak iin tam kayma etkisindeki bir
elemana ait mohr dairesini dnelim. Bu durumda o
1
= t
eb
, o
2
= -t
eb
olup Asal dzlemlerle kayma dzlemleri arasndaki 45
o
lik
a bulunmaktadr.
o
2
o
1
o
2
o
1
t
eb =-
t
eb =
t
O
o
1
o
2
o
t
eb
=o
1
45
eb
t
Genelletirilmi Hooke yasalarndan birinci bant
| | ( ) v
t
vo o c + = = 1
1
2 1 1
E E
eb
fadesini verir. Ayrca tam kayma halindeki Mohr dairesinden , Hooke yasasndan da olduu dnlrse
2
1
eb

c =
G
eb
eb
t
=
( )
G E
eb eb
2
1
t
v
t
= + yazlabilir. Buradan
( ) v +
E
=
1 2
G
bulunur. x, y eksen takmnn baka keyfi dorultularda seilmesi halinde de ereve ierisindeki bantnn geerli olduunu
syleyebiliriz. Dolaysyla elastik izotrop malzemelerde iki ve boyutlu gerilme-birim ekil deitirme bantlarnn iki
bamsz malzeme sabitiyle yazlmas mmkndr.
/2
O
c
1
c
2
c

eb/2
=c
1
134
rnek 9 60X80 mm boyutlarndaki dikdrtgen elik plak ekilde gsterilen gerilmelerin etkisindedir. E=210
GPa, v=0.33 olduuna gre; a) AC ve BD diyagonalindeki boy deiimlerini hesaplaynz.
( )
( )
6
3
6
3
6
3 3
1
300 0.33 150 1664.10
210*10
1
150 0.33 300 1186.10
210*10
100 100
1267.10
210*10 78.95.10
2(1 0.33)
x
y
xy
c
c

= = (

= = (

= = =
+
x
y
100MPa
300MPa
150MPa
60mm
80mm
A
B
C
D
1
60
tan 37
80
DAC

| |
= =
|
\ .

1664 ( 1186) 1664 1186 1267

cos(2*37 ) sin(2*37 ) 1241
2 2 2
AC
c
+ +
= + + =
6
143
6 3
. 100*1241 0.124 .
23.31*10 ,
100*23.31*10 2.33*10 .
AC AC
BD
BD
AC mm uzama
mm
o c
c c
o

= = =
= =
= =
135
rnek 10
( )
| |
3
1 2
3
2 2
3
6
1 2
200*10
836 0.3 702 137.45 32.15
1 0.3
200*10
702 0.3*836 99.20 122.15
1 0.3
12.85
210*10
. 1538.10 118.3
77.15 2(1 0.30)
137.45 99.2
19.
2 2
P
P
S
eb eb
ek ek
S
MPa
MPa
G MPa
o u
o u
u
t
u
o o
o

' = + = = (

'' = + = =

' =
= = =
'' = +
+
' = = = 1 MPa
400 400
500 ( 0.5) (0.866)
2 2 2
400 400
700 ( 0.5) ( 0.866)
2 2 2
y y xy
y y xy
c c
c c
+
= + +
+
= + +
a x
y
xy
= =400
=-266.67
=1386
c c
c

2 2
1,2
400 266.67 400 266.67 1386
2 2 2
c
+ | | | |
= +
| |
\ . \ .
1386
tan 2
400 266.67
P
u =

1
2
32.15 836
122.15 702
P
P
u c
u c
' = =
'' = =
2 2
400 266.67 1386
769
2 2 2 eb
ek

+ | | | | | |
= + =
| | |
\ . \ . \ .
400 266.67
tan 2
1386
S
u
+
=
min
12.85 1538
77.15 1538
S maks
S
u
u
' = =
'' = =

`
)
12.85
o
x
77.15
o
x'
y'
1
9
.1
M
P
a
1
1
8
.3
M
P
a
1
9
.1
M
P
a
1
9
.1
M
P
a
x
32,2
y
'
x
'
137.45 MPa
99.2 MPa
elik bir elemann dzlem gerilme etkisindeki serbest yzeyi zerinde 60 lik rozetle llen uzama
oranlar
a
=400 ,
b
=500 ,
c
=-700 dur. E=200 GPa, =0.30 olarak bilindiine gre; a) Asal uzama
oranlar ile dorultularn b) asal gerilmeler, en byk kayma gerilmeleri ile ilgili normal gerilmeler ve
dorultularn belirleyip ynlenmi birer eleman zerinde gsteriniz.
v
136
ROZET
problemi
ekil Deitirme
Durumu
, ,
x y xy
c c
Gerilme Durumu
, ,
x y xy
o o t
Asal ekil
Deitirmeler
'
1 2
, ,
p
c c u
Asal Gerilmeler
'
1 2
, ,
p
o o u
Enbyk Kayma
Gerilmeleri ve
etkidii Dzlemler
'
, ,
enbyk enkk s
t t u
Enbyk Kayma
ekil Deitirmeleri ve
etkidii Dzlemler
'
, ,
enbyk enkk s
u
Bnye Bantlar
c o
137
ekilde bir noktadaki dzlem
gerilme hali ile bu gerilme haline
ait mohr emberi yalnzca asal
gerilmeleri ile gsterilmitir.

y
=2
x
olduu bilindiine gre A
ve B dzlemlerindeki gerilmeleri
hesaplayp mohr emberi
zerinde gsteriniz.
x
y
x
o
y
o
xy
t
B
A
t
o
o
1
=200 MPa o
2
=350 MPa
rnek Problemler
u=30
o
t
x
y
Dzlem gerilme haline maruz bir levhann P noktasnda
aralarnda bilinmeyen bir u as bulunan iki dzlemdeki
gerilmeler ekilde gsterilmitir.
a- P noktasndaki asal gerilmeler ile dzlemlerini bulunuz.
Ynlenmi bir eleman zerinde gsteriniz.
b- Gerilme durumuna ait Mohr emberini izerek A ve B
dzlemlerini tasvir eden noktalar ember zerinde
gsteriniz.
ekilde gsterilen eik dzlemdeki normal gerilme 28 MPa,
kayma gerilmesi 10 MPadr. +y dzlemindeki normal gerilme
sfr olarak bilindiine gre +x dzlemindeki normal gerilme
ile kayma gerilmesini hesaplayp ynlenmi bir eleman
zerinde gsteriniz.
u
50 MPa
10 MPa
3
8

M
P
a
1
4

M
P
a
A
B
P
138
ekilde gsterilen alminyum dikdrtgen levha x ekseni
dorultusunda 7.5 mm uzama, kalnlk dorultusunda 0.1 mm
uzama yapmtr. o
x
ve o
y
gerilmelerini hesaplaynz.
E = 70 GPa, v =1/3
x
y
3 m
2

m
0
.
2
0
m
o
x
o
y
z
elik bir elemann dzlem gerilme etkisindeki serbest yzeyi
zerinde 30 lik rozetle llen uzama oranlar
a
= 250 ,

b
= 350 ,
c
= -200 dur. E = 200 GPa, = 0.30 olarak
bilindiine gre; a) Dik dorultulardaki uzama oranlarn
belirleyiniz. b) SADECE MOHR EMBERN KULLANARAK asal
uzama oranlar ile dorultularn bulunuz. c) Asal gerilmeler ve
dorultularn belirleyip ynlenmi bir eleman zerinde
gsteriniz. d)En byk kayma gerilmeleri ile ilgili normal
gerilmeleri ve gerilmelerin etki ettii dzlemlerin dorultularn
belirleyip ynlenmi birer eleman zerinde gsteriniz.
a
b
c