Muazzez İlmiye Çığ - İbrahim Peygamber

ktphaneci - eskikitaplarim.
com
Birinci Basm: Ekim 1997
Kapak: ngiliz asll Leonard Woolley ynetiminde, Gney Me-
zopotamya'da yeni ad Tell-al-Muqayyar olan, eski ad Ur ola-
rak kantlanan tepede 1926-1928 yllar arasnda yaplan kaz-
larda bulunan bu eser, Woolley'e gre, brahim, olu Ishak'
kurbanla hazrladnda Tanr tarafndan gnderilen kur-
bann modelini temsil etmektedir.
MUAZZEZ LMYE I
brahim Peygamber
Sumer Yazlarna ve Arkeolojik Buluntulara Gre
Bana aratrma yolunu aan
lmsz Mustafa Kemal Atatrk'e ve
sonsuz bir hogr ile eitimimi salayan
annem Hamide babam Zekeriya Itil'e
teekkrlerimle.
NDEKLER
NSZ 9
Birinci Blm Giri 11
kinci Blm: Kitab Mukaddes, Eski ve Yeni Ahit
("Tevrat" ve "ncil") 21
Tevrat Tekvin Kitabnn zeti 21
ncil 41
Konularna Gre Kur'an Ayetleri 43
srailoullar Hakknda 43
brahim'in stnl ve nderlii 44
brahim'in Dini 45
Peygamberler ve Kitap ndirilenler 47
brahim, Putlar ve Atee Atlmas 50
lleri Diriltme 51
brahim ve Babas 52
brahim ve 53
brahim ve Kurban 54
brahim ve Oul Mjdesi 55
brahim ve Lt 55
Yusuf 57
nc Blm: Karlatrmalar 65
Yaratl 65
dem ve Havva'nn ocuklar Habil ve Kain 70
Tufan 71
Tek Dil 74
Babil Kulesi 75
brahim Ailesi ve lk Gleri
Bu Kabile Bakanlarnn Kkenleri Ne di? 81
Neden Filistin'e Gittiler? 82
Filistin'de brahim Ailesinin Yerletii Yerler 86
brahim Filistin'e Geldii Zaman Oralarda Kimler Vard? 86
Kurban 101
Yusuf Hikyesi ile lgili Aklamalar 107
Kur'an'daki Ayetlerden brahim Peygamber ve
Slalesi Hakknda karlan Bilgiler 112
srailoullar 113
brahim'in Babas 116
Peygamberlik ve Peygamberler 117
Kbe 126
Drdnc Blm: Tevrat'a Gre brahim ve Ailesinin Dini 129
Kenaan Dini 129
brahim Kenan'a Geldiinde Dini Nasld? 134
Kur'an'da brahim'in Tanrs ve
ocuklarnn Onu Tanr Edindikleri Konusu 138
brahim ve ocuklarnn Tanrsnn Ad Neydi? 139
Kur'an'da ve slamda Kral Sleyman'n Kimlii 143
Kur'an'da brahim ve Ailesinin Dini Hakknda Yazlanlar 146
brahim'in Atee Atlmas ile Paralel Konular 152
Atee Atlma ile Anadolu'dan Bir Sylence 152
ran' da Atee Atlma 152
l Hayvanlar Diriltme 153
Msr'daki, Blnp Paralanp Yeniden Dirilme Hikyesi 154
SON SZ 155
DZN 159
EK: KONUYLA LGL RESMLER 169
NSZ
Baz rastlantlar vardr, insan yolundan evirtip baka yne sap-
trr. Bir ilkokul retmeni olarak alp dururken, niversiteye girip
Sumeroloji, Hititoloji eitimi almam, byk bir rastlant sonucu ol-
mutu. Bu kitab yazmaya balamam da yle oldu diyebilirim.
Aslnda btn amacm, Sumerlileri halkmza tantmak iin al-
mak ve yazmakt. Sumerlilerden din kitaplarna giren konular hakknda
yaptm bir aratrma, yazdm kck bir kitap, beni Musevilerin,
Hristiyanlarn ve Mslmanlarn atalar sayd brahim Peygamber'in
ve ocuklarnn yaamlarn aratrmaya yneltti. Bir bakma bunu ya-
pabildiim iin seviniyorum. nk, Tanr sz olarak yzyllar boyu
din adamlar tarafndan inandrlan birok konunun, eitli kltrler-
den, zellikle Sumerlilerden ve onlarn etkiledii kltrlerden alnm
olduunu grdm ve gsterebiliyorum.
Kanma gre, btn aratrmaclarn karlkl belgelere dayanarak,
korkmadan, ekinmeden doruyu ortaya karmalar gerek. steyen inan-
cnda devam eder. Gerei bilmek isteyenler de okur, aratrr. Neyin
doru, neyin yanl olduunu bulmaya alr.
lmsz Atatrk'n, insana en byk yol gstericinin bilim olduunu
sylemekteki hakll gn getike daha iyi anlalyor. Halkmz, din-
deki tabularla, yzyllar boyu uyutuldu; hl da uyutulmak isteniyor. Bun-
dan 250 yl nce, Birinci Mahmut, brahim Mteferrika'ya, Osmanl or-
dusunun hep yenilmesinin nedenini sormu. O da "Sultanm, gnmz-
de artk devletler, dinden ve geleneklerden gelen kurallara gre deil, akl
ve bilim ilkelerine gre ynetilmektedir" yantn vermi.
Bize kmaz sokakta yol, karanlkta k bulan byk Ata'mzn
at yolda, gsterdii kla ge de olsa yolumuza devam edeceiz.
Bunu nlemek isteyenler er veya ge hatalarn anlayacaklardr.
*
9
Teekkrl er
Konuyla ilgili btn bir kitabn fotokopisini gnderen Sayn Prof.
Cell engr'e, Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye'de yaplan kaz-
lardaki buluntulara gre, o yrelerde vaktiyle meydana gelen kuraklkla
ilgili makaleleri gnderen Sayn Do. Dr. Nzhet Dalfes'e, retim
grevlisi Glhan Pulhan'a; istediim bilgileri hemen bulup getirmeye
alan Sayn Yksek Mhendis ve Aratrmac Cengiz Akyol'a, Kafkas
kltrleriyle ilgili kitaplarn okumak zere bana veren Sayn Yaar
Ba'a, el yazs ile yazdm kitab, byk bir dikkat ve beceri ile oku-
yup, bilgisayara geiren Sayn Semra Karabulut Oka, kitab hazrlarken
her trl yardmlarn esirgemeyen Nihal Vardarn'a, kzlarm Yuli
Weston, Esin ve torunum mer Dedeolu'na, kardeim Prof. Dr.
Turan til'e en candan teekkrlerimi sunarm.
Muazzez lmiye
10
BRNC BLM
GR
"Biliyorsun neden retmiyorsun?"
"Bo vakit geirdin neye yarad ?"
Sumer atasz.
Kur'an ncil ve Tevrat'n Sumer'deki Kkeni adl kitab hazrlarken,
1
d kaynaklarda brahim Peygamber'le ilgili baz aklamalar gzme
ilimi ve onlar not etmitim. Daha sonra bu konuyu derinlemesine
aratrmaya karar verdim.
Kimdi bu brahim Peygamber? Neden ve nasl Yahudilerin, Hristi-
yanlarn, sonra da Mslmanlarn atas olmutu? Kendisi, ocuklar, to-
runlar hakknda Tevrat'tan nce ne gibi kaynaklar vard? Onlarn ya-
amlarna, dinlerine ait bilgiler nereden geliyordu? Sumerlilerle bir il-
gileri var myd? Varsa ne yolla olmutu? brahim tektanrya inanm
myd? Bunlar gibi birok soru geldi aklma.
Tevrat'n Tekvin kitabnda bu konuyu okuyunca, bunlara daha birok
soru eklendi. Bunlarn ilk lkeleri neresiydi? Neden Filistin'e gm-
lerdi? brahim Filistin'den Msr'a gittiinde neden Firavun'a karsn
kardei olarak tantp ona kar olarak vermi, fakat geri aldnda zen-
gin olmutu? Neden Lt Peygamber kzlaryla yatmt? Neden olu
shak' kurban etmeye kalkm, ne zaman snnet balamt?
Bu kez ncil ve Kur'an'da bu konuda yazlanlar okudum. Yukardaki
sorulara yenilerinin eklendiini grdm. Neden Mslmanln banda
srailliler yceltilmi de, sonradan lanetlenmi? Neden brahim Msl-
manlarn, smail Araplarn atas saylm? Neden Kbe'nin brahim ve
smail tarafndan yapld ne srlm? Neden brahim'in kurbanla
1 Muazzez, lmiye, , Kur'an ncil ve Tevrat'n Sumer'deki Kkeni, Kaynak Yaynlar,
2. basm, stanbul, Austos 1996.
11
gtrlen, le atlan oullarnn ad yazlmam? brahim'in atee
atlmas, llerin diriltilmesi hikyesi nereden kaynaklanyor? Bu gibi
sorular kt karma. Bu sorulara, arkeolojik buluntulardan, iviyazl
kaynaklardan, Msr, Kumran metinlerinden baz aklamalar geldiini
grdm. Bunlarn hepsini toplayarak, karlatrmal bir alma yap-
maya karar verdim.
brahim Peygamber ve ocuklar ile ilgili konular Tevrat'n ilk kitab
Tekvinin Bap 12-50 ksmn kapsyor. Bataki Bap 1-11 blmleri, ev-
renin ve insann yaratl, Havva'nn dem'in kaburgalarndan var
edilii, cennetten kovulmalar, Habil-Kain cinayeti; Tufan, Babil Kulesi,
tek dil konularn kapsyor. Bunlarn karlatrmal aklamalarn
yukarda szn ettiim kitapta geni olarak yazmtm. Bu kitapta da
okuyucuya bu aklamalarn bir zetini vermeyi uygun bulduumdan,
Tekvin kitabnn tmn baplar halinde, fakat biraz zetleyerek kitaba
aldm. ncil'de brahim Peygamberle ilgili yerde bulunan yazy oldu-
u gibi aldm. Kur'an'da konu, birok surelere dalm ve birbirlerine
balantl olmayan ayetler halinde bulunuyor. Onlar da olduu gibi al-
dm ve bu ayetleri konularna gre aadaki gibi gruplandrdm. Bu ko-
nulardan Tevrat ile paralel olanlar birlikte, dierlerini nc blmn
sonunda ayr olarak ele aldm. Bunlar: srailoullar, brahim'in stn ve
nder oluu, brahim'in dini, peygamberler ve kitap verilenler, bra-
him'in puflar krmas, brahim'in atee atlmas, l hayvanlarn diril-
mesi, brahim'in babas, brahim ve Kbe, brahim ve kurban, brahim ve
oul mjdesi, brahim ve Lt, Yusuf.
Yusuf konusu 111 ayetlik bir surede yer alyor. Tevrat, ncil ve
Kur'an'dan karp yazdm bu metinler Giri'ten sonra ikinci blm
oluturdu. Bylece okur, ilediimiz konunun asl metinlerini de bul-
mu olacaktr.
Tekvin'deki hikye zet olarak yle:
Abram (Araplarda brahim), babas Terah, kardeleri Harran ve
Nahor ile Geldanilerin Ur kentinden Kenan diyarna gitmek zere
Harran'a gelirler. Burada Tanr Rab Abram'a grnerek, gsterecei
lkeye gitmesini, orada onu byk bir kavim yapacan syler. 75
yandaki Abram, ksr kars Saray' ve len kardei Harran'n olu
Lt'u alarak Kenan diyarna gelir. Oradaki ktlk dolaysyla Msr'a
12
giderler. Orada Abram, kardei olarak tantt karsn Firavun'a
verir. Saraya gelen felaketler yznden Firavun Abram'a bir cariye ile
birlikte hem karsn, hem de pek ok hayvan, altn, gm verir. Lt ile
zengin olarak Kenan'a dnerler. Lt, amcasndan ayrlarak Sodom, Go-
morra ehirlerinin olduu yere gider. Rab, Abram'a karsnn douraca-
n syler. Bu arada cariyesinden smail doar. Abram 100 yanda
iken, kars shak' dourur. Tanr'y tanyacaklarn kantlamak iin
snnet olurlar. Cariye ile olu evden atlr. shak kurban edilmek zere
iken, Rab tarafndan ko gnderilir. Lt'un bulunduu yere saldran
dmanlardan, Abram Lt'u kurtarr. Lt'un bulunduu Sodom, Go-
morra ehirlerinin halk ecinsel olduklarndan, Rab oraya ta yadra-
rak yerle bir eder. Lt ailesi kurtulur. Yalnz kars giderken arkasna
baktndan tuz direi olur. Lt kaarken kaldklar maarada kzlaryla
yatar ve onlar babalarndan ocuk dourur. Abram'n kars lr. Heb-
ron'da Makpela'da yer alarak, oradaki maaraya gmer karsn. Bylece
Abraham (Msr dn Tanr'nn verdii ad) Rabbin sz verdii top-
raklardan kk bir blmne paras ile sahip olur. Abraham 175 ya-
nda lr. shak'n kendi soyundan ald kadndan Esav ve Yakob ad-
larnda ikiz olu olur. Yakup, Araplara gre, kardeinden, byk karde
hakk olan mal hile ile alr. Daysnn iki kzn da kan olarak alan
Yakup, daysnn mallarn ve aile tanrsn karr. O, ayn zamanda
gz grmeyen babasna, kendisinden byk saylan ve kutsanma hakk
onun olan ikiz kardeinin yerine geerek, kendisini kutsatmasn salar.
Yakup'un sevdii karsndan olan Yusuf u, kardeleri kskanarak ker-
vanlara satarlar. Msr'da yksek dzeyde birinin yanna kle olarak
alnan Yusuf, efendisinin karsna satat suu ile zindana atlr. Fi-
ravun'un ryalarn iyi yorumlad iin gzne girer ve Msr'da yksek
mevki sahibi olur Yusuf. Sonunda o, babas ve kardelerini Msr'a ge-
tirtir. Babas Yakup 135 yanda lr. Mumyalanp vasiyeti zerine Fi-
listin'deki mezarlklarna gmlr. Yusuf da Msr'da lr.
Bu hikyelerde din adamlarna yaktrlamayacak zina, aile aras
cinsel iliki, cinayet, kskanlk, kin, aldatma gibi birok ahlakd olay-
la karlayoruz. Bunu gren Hristiyan din adamlar, 18. yzylda,
ocuklara verecekleri din kitabndan, bunlar ve Tanr'y kzgn ve ac-
masz gsteren ksmlar karmlardr. Aslnda Tevrat, tarihsel olayla-
13
n dile getiren bir edebi eser olarak kabul edilmektedir. leride grlecei
gibi brahim ve ailesinin hikyesi de uzun bir sre iinde birok kltr-
lerin etkisiyle meydana getirilmi bir tr destandr.
lgin olan, brahim'in Tanr's, btn sz vermelerine ramen, onu
bir trl toprak sahibi yapamamtr. Bu, ncil Resullerin leri Bap
7'de, "imdi oturduumuz memlekete Tanr onu getirdi ve orada kendi-
sine miras olarak ayak koyacak yer bile vermedi" eklinde belirtilmitir.
ncil'de nemli olan bir aklama da, Hristiyanlarn snnet olmamalar-
nn nedenidir. Romallara Gre, Bap 4: 1-14'e gre, brahim snnetsiz
iken iman etmi. Snnet eriat kabul ediliyor. man eriattan nce gel-
dii ve brahim de snnetsiz iken iman ettii iin Hristiyanlkta snnet
kabul edilmemi
Kur'an'da btn arlk, brahim'in tektannya inand, Mslman
ye Mslmanlarn atas olduu konusuna verilmi. Putlar krmas, ate-
e atlmas ile imannn kuvvetlilii vurgulanm. Grne gre bunda
birinci ama, Mslmanln btn dinlerden nce baladn gs-
termek; ikinci ama ise, gerek Hz. Muhammed slalesini, gerek Arap-
lar brahim ve cariyesinden olan olu smail'e balayarak bir soy-
luluk edinmek.
Fakat smail'in ne cariyesinden olduu ne de deersiz olarak le
atld anlatlm. Kur'an'da, bu hikyede ahlaka uygun olmayan olay-
lar da yazlmam. Kur'an'da yazlanlar, zet olarak sayfa 112'de ele
alnd. Tam bir sure iinde anlatlan Yusuf hikyesi de Tevrat'tan biraz
farkl. Onda da yine Yusuf un tektannya inan, Mslman olduu ve
kadnn fettanl n planda. Bu konulara dayanarak, slam yazarlar
tarafndan hadis ad altnda eitli hikyeler yazlmtr. Fakat bunlarn
tek ana kayna Tevrat'tr. Btn aratrmalara ramen, Tevrat'tan nce
yazlm, bunlarn doruluunu kantlayacak, ayn aa ait bir belge bu-
lunamamtr imdiye kadar.
Onlarn nereden, niin ve nasl Filistin'e geldikleri, yaamlar, byk
devletler arasndaki konumlar, yaam tarzlar, inanlar hakknda Tev-
rat'ta aklayc bilgiler olmad gibi, bunlara ait hikyelerde anlala-
mayan, nedenleri zlemeyen birok blm bulunuyor.
brahim'in yaad tarih, 1900-1800 yllar arasna konmak is-
tenmektedir. Bundan daha ge zamanlarda yaadn ne srenler
14
var. Ayrca brahim, shak ve Yakup'un yaayp yaamadklar da bir
tartma konusu. Eer brahim 1900-1800 yllar arasnda yaamsa,
o tarihlerde ne brani denilen bir kavim, ne de Araplar vard diyor
Max Dimont.
2
Onlara ait izleri arama ve deerlendirme uralar birinci
yzylda, kutsal topraklar ad verilen Filistin'de balam. Yahuda
Kral Herod, brahim, shak ve Yakup'un mezarlarnn Hebron'da bu-
lunan Makpela Maaras olduunu aklam ve etrafn grkemli bir
ekilde kapattrmtr.
Drdnc yzylda Kostantin'in annesi mparatorie Helena, sa'nn
mezarn buldurmak umuduyla Kuds Betlehem'de bir kaz yaptrtm.
Yedinci yzylda Emevi Halifesi Abd al-Malik, Herod mabedinin bu-
lunduu yerde geni bir kaz ve restorasyona girimi. Hal Seferleri
zamannda (1099-1291) Avrupal valyeler, keiler, soylular buralara
gelerek Tevrat'taki yerleri bulmak iin, sonulan iyi olmayan aratrma-
lar yapmlar.
Daha sistemli almalar Memlkler anda (1291-1517) yaplm.
bn Battuta ve Estori Haparhi gibi gezginler, inanlarna gre deil,
gzlemlerine gre lkenin durumunu tanmlamlar. Orada yaayanla-
rn hikyeleri, yer adlan, etnik grnleri saptanm. Tarihsel haritalar
izilmi.
3
Osmanl devleti andaki (1517-1917) aratrmalarda nemli iler-
lemeler olmu. Birok bilim adam, bu kutsal topraklarda geen olaylar
kantlamak, izler bulabilmek iin 19. yzyldan itibaren arkeolojik ku-
rumlar oluturarak modern anlamda kazlara balamlardr. Bunlardan
en nemli ve zengin buluntulan, Osman Hamdi Bey'in Sayda'da yapt
kazlar vermitir. Fakat yine de burada Tevrat ile ilgili belgeler bu-
lunamamtr. 20. yzylda kazlar daha sk ve bilimsel olarak yaplm
ve yaplmaktadr.
4
Bu kazlarda en ok beklenen yazlar, belgeler, kral arivleri. Fakat
gerek Kral Sleyman zamannda, gerek ondan nce belgelerin papirs
2 Max Dimont, Jews, God and History, New York, 1962, s.13.
3 1837'de Edward Robinson da Filistin'de yaayan Araplara yer isimlerini sorarak onlar
Tevrat'taki yer adlaryla karlatrp, Filistin'in Tevrat ile ilgili topografisini yapyor.
4 The New Ancyclopedia of Archeological Excavation in the Holy Land, Band I,
Introduction.
15
zerine yazld ve bu yzden yok olduu syleniyor. Dier taraftan 9.
ve 8. yzyllarda, yaz, henz Tevrat'taki metinleri yazacak kadar geli-
memi. Bulunan anak, mlek zerine yazlm yazlardan baz yer ve
kral adlar saptanm ki, bunlardan ancak 2000'lerde oralarda ehir
beylikleri olduu sonucu karlm.
Bu aratrmalarn en heyecan uyandran sonulan Filistin'de deil,
Mezopotamya'daki kazlardan gelmitir. ngiliz asll Leonard Woolley
ynetiminde, Philadelphia niversitesi Mzesi ile British Mzesi'nin pa-
rasal destekleriyle Gney Mezopotamya'da yeni ad Tell-al-Muqayyar,
eski ad Ur olarak kantlanan tepede 1926-1928 yllan arasnda yaplan
kazlardaki buluntular ve onlarn Woolley tarafndan yorumlan ok ilgi
ekiciydi. Woolley'in kazlarnda 2800 yllarna tarihlenebilen kral
mezarlar, mabetler, ehir duvarlar ve byk yapay basamakl kule olan
Ziggurat
5
bulunuyor.
Woolley burann Tevrat'ta, ad geen Kaldea'nn Ur'u olduunu, bra-
him'in buralarda doup bydn ortaya atyor. brahim'in adrda
yaayan, hayvan sren biri deil, byk ehirde yaamn srdren bir
ehirli olduunu ileri sryor. Mezarlarda bulunan aaca dayanm bir
keiyi gsteren eserin, brahim, olu shak' kurbanla hazrladnda
Tanr tarafndan gnderilen kurbann modeli olduunu sylyor. 1929
ylnda daha derinlere inilen kazda kaln ve dzgn bir toprak tabakas
bulunca, bunun Tufan'dan kalan bir tabaka olduuna inanyor. Fakat
daha sonra Mezopotamya'nn dier yerlerinde yaplan kazlarda bunu
kantlayacak veriler bulunmuyor. Tarihiler de Woolley'in sylediklerinin
doru olamayacan, bu hikyelerin tarihsel deil, uydurma olduunu,
bu brani hikyesinin ounlukla Mezopotamya efsanelerinden kay-
naklandn sylyorlar.
6
Fakat Woolley'in bu varsaym, gazeteciler,
yazarlar arasnda zaman zaman ele alnmadan edilemiyor.
5 Bu Ziggurat ilk kez 1854 ylnda, o zamann Irak konsolosu olan J.E. Taylor gryor ve
onun ykntlar arasnda bulduu kilden silindir eklindeki bir kitabede, bu Zigurat'n
550 yllarnda bir Babil kral tarafndan yeniletirildii yazyor. Mezopotamya' da
yaplan veya restore edilen binalarn temellerine, binann ne zaman yapld veya ye-
niletirildii, o srada lkedeki olaylar ve hatta sat maddelerinin fiyatlar yazl bel-
geler konurdu.
6 Bunlar, daha sonraki blmlerde kantlanyor.
16
1953 ylnda Ararat Da' nda Nuh' un gemisinden bir para bu-
lunduu haberi yine byk bir heyecan yaratyor. Fakat, Madrid'de bu
para zerinde yaplan bilimsel bir aratrmaya gre bunun doru ola-
mayaca ortaya kyor.
Halep'in 40 mil gneyinde Tell Mardikh'te talyanlarn yapt
kazda 15 000 kadar iviyazl tablet bulundu. Burann Sumer bel-
gelerinde ad geen Ebla olduu anlald. Bat Sami dilindeki ve
2400'lere tarihlenen bu metinlerde, ilk aratrclar Sodom, Gomorra
ehirlerini, bunlarn krallarnn ve brahim'in adn bulduklarn ak-
layarak yeni bir heyecan yarattlar. Fakat daha sonralar yaplan in-
celemelerde yazlarn yanl yorumland anlald. Ebla'nn Suri-
ye'nin ilk bronz ana ait bir ehir beylii olduu, fakat belgelerin ta-
rihsel ve dinsel adan bir bilgi vermedii akland.
7
1946 ylnda kyller tarafndan srail'de l Deniz (Lt Gl)
civarndaki Kumran maaralarnda ceylan derisi zerine yazlm ve
rulo halinde kplere konmu, 50 veya sonraki 50. yllara tarihlene-
bilen belgeler bulundu. Bunlar Arami ve brani dilinde yazlm hukuki,
edebi, fal metinleri ve birinci yzyldaki Yahudiliin inancn yanst-
yorlar. Bu belgeler Tevrat'taki konulara baz aklamalar getirmitir.
Fakat bunlarn pek ou rm, paralanm durumdadr.
srail'de son kazlardaki buluntular hakknda "Newtestament's Un-
solved Mysteries" (Time, December 18, 1995, s.46) adl makalede bir
hayli bilgi verilmi. 1986'da bulunan bir mhrn, 587'de yaayan ve
Jeremiah'n kehanetlerini yazm olan Neriah'n olu Ktip Baroh'a ait
olduu anlalm. Bir baka mhrde "Kral Jehoiakin'in olu Yera-
me'el" yazl imi. Kuds'n srail ksmnda yaplan bir kazda iinde
kemikler bulunan bir sandk karyorlar. zerindeki yazya gre, n-
cil'de ad geen bir rahibe aitmi. Bu buluntularn en nemlisi olan 9.
yzyla ait ta bir kitabede "srail'in Kral Davut'un evi" yazsnn okun-
mas bir hayli heyecan yaratm. lk kez Tevrat'n dnda byle bir kral
adnn bulunmas olduka nemli kabul ediliyorsa da, tarihe byk bir
katkda bulunacak bir belge saylmyor.
7 Rodi n Lane Fox, The Unauthorized Version, Truth an Fiction in the Bible, New York,
1993, s.217. 478 sayfalk bu deerli kitabn fotokopisini gndermek ltfunda bu-
lunan, Sayn Prof. Dr. Cell engr'e candan teekkrlerimi sunarm.
17
Btn bu aratrmalara ramen, brahim Peygamber ve ailesinin
yaad dnlen aa ait ve onlar kantlayan bir belge bulunmad.
Dier taraftan Mezopotamya'nn eitli yerlerinde, geen yzyldan
beri yaplan kazlarda 3000'lerden balayarak sa'ya kadar tarihlene-
bilen iviyazs ile yazlm on binlerce kil tablet bulundu; yazlan, dil-
leri zld. Ayn ekilde Anadolu Boazky'de kan Hitit tabletleri-
nin, Msr'da hiyeroglif yazlarnn okunmas, daha nce szn ettii-
miz Kumran belgelerinin bulunmas ile kutsal kitaplarn aratrlmasn-
da yeni kaplar ald. Bunlar yoluyla Tevrat'ta anlalamayan birok
yerin anlalmas mmkn olmutur.
Bu buluntular arasnda hemen hemen en nemlisi, Kuzey Suriye'de,
eski ad Ugarit,
8
yeni ad Rasamra'da kan tabletlerdir. Burada 1926
yllarnda kaz yaplm. Bulunan bu tabletler iviyazsndan gelitiril-
mi bir harf yazs ile Bat Sami dilinde yazlmtr.
9
Bu dildeki kelime-
lerin birou brani kelimeleriyle paralel. Dier taraftan alfabede sesli
harfler var. Halbuki brani yazsnda, Arapa gibi, sesli harf yok. Bu
yzden eski braniceyi okumak ok zor. Tevrat'n asl eski branice ya-
zlm. Bunu okuyup anlayabilmek iin, bilim adaml ar Yunancas ile
karlatrarak anlamaya alyorlard.
10
Ugaritedeki vokaller yoluyla
birok ehir adlar okunabildi. Dier taraftan Ugarit metinlerinde yerli
halk olan Kenanllarn inanlar, efsaneleri yazld iin, bunlarla Tev-
rat'taki baz hikyelerin ve dinsel inanlarn anlalmas mmkn
olmutur.
Btn bu buluntularla brahim ve ailesinin hikyelerine ve dinlerine
ait birok aklama elde edildi. Onlarla ilgili ehir adlar, gittikleri yer-
ler, kullandklar eyalar, diktikleri talar, giyinileri ksmen saptand.
11
Fakat yine de onlara ait, kendi alarndan belgeler bulunmadndan
aklanmas gerekli birok soru var.
8 Ugarit, buluntulara gre, 1500 yllarnda olduka nemli bir ticaret merkezi. Hi-
titlilerle bir balantlar var. O da savata Hititlilere yardm edecek. 1380-1340
yllar arasnda Hitit Kral uppililuima'ya vergi verdii anlalyor.
9 Ugarit, harf yazsnda Finikelilere nderlik etmitir.
10 Eski Tevrat, 3. yzylda skenderiye'de Yunancaya evrilmi, Tevrat'n bir kitap ha-
linde yazlmas, 4. yzyln iinde, Babil tutsaklndan sonra. zellikle yaratl,
Adem, cennet, Tufan efsanelerinin Kenan'da olmamas, bu ksmlarn Babil tut-
saklndan sonra yazldna kant oluyor.
11 W.F. Albright, von der Steinzeit zum Christentum, 1969, s.71.
18.
Baz bilginlere gre brahim. shak, Yakup hikyeleri, bu addaki ka-
bilelerin hikyeleri. Bazlarna gre de ahslarn hikyeleri. Bunlar
Homer'in Truva (Troia) savalar hakknda yazdklar gibi yzyllar bo-
yunca destan eklinde azdan aza gelerek en az 1 500 yl sonra
yazya gemitir. Bu sre iinde yeni olaylar, yeni gelenekler, efsaneler
bunlara kartrlm, eklenmitir.
Arkeolojik buluntularda brahim'in atalan olarak verilen ahs adla-
rnn, yer adlar olduu saptand. Gittikleri yazlan ehirlerin o alarda
henz var olmad, Filistin'in gney sahillerinde bulunduklar yazlm
olmasna ramen, yaplan kazlarda oralarda olamayacaklar anlald.
Gney sahillerinde Msrllara ait eserierin bulunmas, oralarn Msrl-
larn kontrol altnda bulunduunu gsteriyordu.
Tevrat'n Babil tutsaklndan sonra kaleme alnd kabul edilen ilk
be kitabnda. srailoullarn meydana getiren eitli Sami kabilelerin
efsanelerinden izler bulunuyor. Fakat brahim hikyesinden nceki b-
lmlerde bulunan evrenin, insann yaratl. Havva'nn dem'in kabur-
gasndan var edilii, cennetten kovulma, Habil-Kain hikyesi. Tufan,
Babil Kulesi, tek dil konularnn hepsi Sumer efsanelerine dayanmakta-
dr.
12
brahim Peygamber'in, karsn, Firavun'a ve baka bir krala kz
kardei olarak tantmas ve onlara brakmas, ayn eyi olu shak'n
tekrarlamas konusu da Sumerlilerden alnmadr.
Tevrat'taki Eyp Peygamber hikyesinin. Sleyman'n arklar
arks blmnn, Musa kanunlarnn, Ataszleri ve Mezmurlar'n
kk de Sumer'e uzanmaktadr.
13
Btn bu konularn aklamalar, nc blmde ayrntl olarak
verilmitir.
Atalar, yani brahim, shak, Yakup zamannda srail bir din mer-
kezi olmam. nk onlar Tanr evleri yapmamlar. Eer yap-
salard, byk rol oynarlard deniyor.
Max Dimont, Jews, God and History'de (America, 1962, s.31-186)
Abraham'n Tanrs ile konumasn Yahudi tarihinin balangc ola-
rak kabul ediyor. Yahudileri bir arada tutan Abraham' ata olarak ka-
12 Muazzez lmiye , ayn eser.
13 Samuel Noah Kramer, History Begins at Sumer (Tarih Sumer'de Balar), eviren
Muazzez lmiye , Ankara, 1990.
19
bul etmeleri, snnet olmalar ve tektanrya inanmalar nedeniyle imi.
Eer onlar Abraham' ata olarak kabul etmeselerdi ne Yahudi ne de
Yahudilik olacakt diyor Max Di mond.
1 4
Fakat onlar ilk zamanlarda ne yalnz kendileri ne de dnya iin tek-
tanr dnmler. leride "brahim'in Dini" blmnde grlecei gibi,
dinleri ilkel inanlarla dolu. Tanrlar insan eklinde, insanlarla yz yze
konuuyorlar. Tanrlar gkte bir saray iinde, etrafnda birok varlklar-
la yayorlar. Gkten bazen merdivenle kp iniyorlar. Bir aile veya
klan kendi Tanrsna bal. Ailenin veya slalenin ba, evin beyi, bir
Tanr oluyor. Bunlar ayn zamanda etraftaki Tanrlar da tanyorlar. Tek-
tanrya gei, daha dorusu brahim'in ahsi Tanrsnn nce ocuklar-
nn, sonra srail'in, en son olarak da btn insanln Tanrs oluu ok
uzun zaman alm. Hatta Tevrat'n yazlmasnn son bulduu 3. yzyl-
da bile Sumerlilerden gelen Bereket Klt devam ediyor grnyor.
zellikle Sleyman'n "arklar arks" blmnn yazlmas bunu
kantlyor.
15
Tektanrya geite Tanrlar arasndaki efsaneler bitiyor.
Tanrlarn seks yaam son buluyor. Buna karn devaml meleklerden,
eytanlardan sz edilmesi oktanndan tektanrya gei abalar olarak
kabul ediliyor. Fakat, gariptir ki, slamda bu dnce hl srmektedir.
Kitabn drdnc blmnde brahim'in Tanrsnn geirdii ev-
reler yer almaktadr.
14 Max Dimont'u, Missouri St. Louis'de davet ettii evinde tandm ve son derece onur-
landrldm. Vermi olduu ve ok yararlandm kitab iin burada kendisine
teekkr ederim.
15 Muazzez lmiye , ayn eser, s.62.
20
KNC BLM
KTABI MUKADDES, ESK VE YEN AHT*
("TEVRAT" VE "NCL")
Tevrat Tekvin Kitabnn zeti
Bap 1:
Allah nce byk bir su stnde bir kubbe yapyor. Onu sularla
ayrarak gk ve yeri oluturuyor. Bundan sonra o bitkileri, hayvanlar
ve kendi suretinde erkek ve dii olarak insanlar yaratyor. Bu i alt
gn sryor ve yedinci gn dinleniyor.
Bap 2:
Allah yeri g yarattktan sonra yerde hi bitki yok, onu ileyecek
insan da yok. Yerden bir buu ykselerek yeri suluyor ve yerin
toprandan Adam' yapyor ve onu Aden'deki baheye koyuyor. Oraya
yenilmesi ve grn gzel her aac, ortasna da hayat aacn di-
kiyor. Oradan bir rmak kp drt kola ayrlyor. Bunlardan ikisi Frat
ve Dicle. Adam' Tanr oraya baksn diye koyuyor ve ona "Her aatan
yiyeceksin, fakat iyilik ktl bilme aacndan yemeyeceksin" diyor.
Tanr=Rab (Efendi, bey anlamna geliyor) Adam'n yalnz kal-
masn istemiyor ve krlarn hayvanlarn, gn kularn topraktan
yapyor ve onlarn adn Adam' a koyduruyor. Bundan sonra Rab,
Adam' uyutup kaburga kemiklerinden birini alp etle dolduruyor.
Ondan bir kadn oluyor. kisi de plak.
Bap 3:
Ylan, kadna yasak aatan yediriyor. O da kocasna veriyor. Buna
kzan Rab, ylan yerde srnmesi ve insanlarla dman olmas, kadn
* brani, Kildani ve Yunani dillerinden son tashih edilmi tercmedir. stanbul, 1958.
21
sancl ocuk dourmas, Adam' da toprak ile uramas eklinde la-
netleyerek Tanr'nn bahesinden attryor. Adam karsnn adn Havva
koyuyor. Rab, onlarn giyinmesi iin deriden giysiler yapyor.
Bap 4:
Havva nce Kain'i, sonra Habil'i douruyor. Kain ifti oluyor.
Habil oban. Her ikisi de rnlerini getiriyorlar. Rab Habil'in ge-
tirdiklerini kabul ediyor. Buna kzan Kain, kardei Habil'i ldryor.
Kain, Nod diyarnda oturuyor; ocuklar, torunlar oluyor. Adam'n
kars da Habil'in yerine it'i douruyor.
Bap 5:
Allah yeniden yaratmaya giriiyor. Allah, Adam' kendi benzeyiin-
de yapyor. Onlar erkek ve dii olarak yaratyor ve onlar mbarek kl-
yor, Adam'n adn koyuyor. Adam 130 yanda iken olu it oluyor. it
105 yanda iken Eno oluyor. Eno 90 yanda iken Kenan; Kenan 70
yanda iken Mahalalel; o 65 yanda iken Yared; o 160 yanda iken
Hanok oluyor. Hanok 65 yanda iken Metuelah douyor. Her ne-
dense Hanok Allah ile yrd iin 365 yanda onu Allah alyor ve
kayboluyor.
Hanok' un olu Metuelah 187 yanda iken Lamek oluyor. Lamek
182 yanda iken de Nuh oluyor. Nuh'un da Sam, Ham, Yafet adl
oullar oluyor.
Bap 6:
Yeryznde adamlar oalmaya balyor. Onlarn kzlar doduu
zaman Allah oullar onlar gzel grerek kendilerine kar olarak alyor-
lar. Allah oullar insan kzlarna vardklar ve bu kzlar onlara ocuk
dourduklar zaman, o gnlerde hem de ondan sonra yeryznde dev
adamlar var. Bunlar eski zamandan kalma zorbalar, nl adamlarm.
Rab insanlarn ktlnden dolay onlar yarattna piman olu-
yor. Yalnz Nuh, Allah yolunda giden iyi adam. Allah ona, insanlar fena
olduklar iin yok edeceini, kendisine gofer aacndan bir gemi yap-
masn sylyor. Gemide odalar olacak; ieriden, dardan ziftle sva-
nacak. Geminin uzunluu 300 arn, genilii 50 arn, ykseklii 30
arn olacak. Gemi kl yaplacak, yukarya doru bir arna tamam-
lanacak; geminin kaps yan tarafta olacak. Alt, ikinci ve nc katl
22
olarak yaplacak. Allah Tufan yaparak yeryzndeki btn insanlar
ldreceini sylyor. O, Nuh'a "Seninle olan oullarn, karlar, seninle
birlikte karn gemiye bineceksiniz ve her yaayandan ikier olarak ge-
miye getireceksin. Bunlar erkek ve dii olacaklar, cinslerine gre
kulardan, srlardan, srnenlerden ikier olarak alacaksn ve sen ye-
nilen her yemekten kendine al ve yanna topla, sana ve onlara yiyecek
olacaktr" diyor. Nuh her syleneni yapyor.
Bap 7:
Rab, Nuh'a, tekrar her temiz hayvandan erkek ve dii olarak yedier,
temiz olmayan hayvanlardan erkek dii ikier, kulardan da erkek dii
yedier gemiye almasn sylyor. Bunlar yaplyor. Tufan baladn-
da Nuh 600 yanda, yeryznde 40 gn Tufan oluyor. Sular yle yk-
seliyor ki, yksek dalar rtlyor; bylece yeryznde her ey yok olu-
yor, yalnz Nuh ve ailesi kalyor. Tufan 150 gn sryor.
Bap 8:
Allah Nuh'u ve gemidekileri hatrlayarak yerin zerine rzgr gnde-
riyor. Sular ekilmeye balyor. 150 gn bitince sular ekiliyor. Gemi
yedinci ayda, ayn 17'sinde Ararat dalar zerine oturuyor. Ancak onun-
cu ayn birinde dalarn tepeleri grnyor. 40 gri getikten sonra Nuh,
geminin penceresini aarak kuzgun salyor, gemiye dnyor. Arkadan
gvercin gnderiyor, o da geri geliyor. Yedi gn sonra tekrar uurduu
gvercin gagasnda bir zeytin yapra ile dnyor. Tekrar yedi gn bek-
leyerek gnderdii gvercin geri dnmeyince sularn tamamyla
ekildii anlalyor.
601. ylnda, birinci ayda, ayn birinde sular kuruyor. Fakat ikinci
ayn on yedinci gnnde ancak gemiden kyorlar.
Nuh, Rabbe, bir mezbah yapp hayvanlardan yakma kurbanlar
yapyor. Rab, ho kokulan duyunca bir daha byle bir ey yap-
mayacan sylyor.
Bap 9:
Allah Nuh'u ve oullarn mbarek klp diyor ki; "oaln,
yeryzn doldurun. Yerin her hayvan, gn her kuu zerine siz-
den korku ve dehet olacaktr. Hareket eden her hayvan size yiyecek
23
olacaktr. Fakat eti, onun can olan kan ile yemeyeceksiniz. Her kim
adam kan dkerse, onun kan adamn eliyle dklecektir. Allah kendi
suretinde adam yapt, yeryznde oalp, treyin."
Allah Nuh'a ve oullarna kendileriyle birlikte onlardan sonra ge-
leceklerle, hatta btn hayvanlarla beraber olacam, onlara bir daha
tufan getirmeyeceini sylyor. Bu sz vermeyi de yle simgeliyor:
"Yaym buluta koydum. Bu benimle yerin arasnda bir ahit (sz verme)
alameti olacaktr ve yerin zerine bulut getirdiim zaman yay da bulutta
grnecektir ve benimle sizin ve yaayan her beden sahibi mahlukun
arasndaki ahdimi hatrlayacam. Artk Tufan olmayacaktr ve bulutta
yay olacaktr."
Bap 9:18-28:
Tufandan sonra Nuh'un oullar Sam, Ham ve Yafet gemiden k-
yorlar. Bunlardan Ham, Kenan'n atas oluyor, yeryznde insanlar bun-
lardan oalarak yaylyor. Nuh, bir ba yapp arap retiyor ki, arap
iip, sarho oluyor. Ham, onu adrda plak olarak gryor. Dier o-
cuklar onu rtyorlar. Nuh aylnca kk olunun kendisini plak
grdn anlyor, ok kzyor ve oullarna u szleri sylyor:
"Kenan lanetli olsun, kardelerine kullar kulu olacak. Sam'n
Tanrs Rab mbarek olsun, Kenan ona kul olsun.
"Allah Yafet'e genilik versin ve Sam'n adrlarnda dursun ve
Kenan ona kul olsun!"
Ve Nuh, Tufan'dan sonra 350 yl yaad ve Nuh' un btn gnleri
950 yld ve ld.
Bap 10-11:
Burada Nuh'un oullar, torunlar saylyor. Bunlardan Ku'un
olu Nimrod. O yeryznde kuvvetli olmaya balyor. Rab yannda
kudretli avc deniyor. Bu yzden Rab kudretli avc gibi dermi. Onun
krallnn balangc inear diyarnda Babil ve Erek, Akad ve Kaine
idi. O diyardan Aur'a kt ve Nineve'yi, Rehobot-ri, Kalah' ve Ni-
neve ile Kalah arasnda Resen'i bina ediyor ve byk ehir budur de-
niyor. Nimrod' un oullar yazlmyor. Mitsraim ile yine oullar, to-
runlar yeniden balyor. Bu blmde daha sonra sz edilecek Eber
ve Peleg adlar var. Btn baba, oul sra ile adlar yazldktan sonra,
24
bunlarn Nuh oullarnn kabileleri olduu ve Tufan'dan sonra yeryzn-
deki milletlerin bunlardan tredii yazlyor. Bundan dolay onun adna
"Babil" dendi. nk Rab, btn dnyann dilini oradan kartrd ve
Rab onlar yeryzne orada datt.
Nuh' un oullarndan Sam ve Sam'dan gelenler saylyor. Bunlar
arasnda Peleg 109 yl yayor. Nahor'un babas Serug 200 yl, Nahor
119 yl yayor. Onun olu Terah. Terah 70 yanda iken Abram,
Nahor ve Harran'n babas oluyor. Harran'n olu Lt doduu zaman,
Harran Geldanilerin Ur ehrinde lyor. Abram Saray'la, Nahor da
Milka adl kadnlarla evleniyor. Saray'n ocuu olmuyor. Terah,
Abram ve karsn, Nahor ve karsn, bir de torunu Lt'u alarak Gel-
danilerin Ur ehrinden Kenan diyarna gitmek zere Harran'a ge-
liyorlar. Terah 205 yanda Harran'da lyor.
1
Bap 12:
Rab, Abram'a, "Babann memleketinden k, sana gstereceim
yere git ve seni mbarek klacam ve byk adam edeceim" diyor.
Abram 75 yanda,
2
yanna kars ve kardeinin olu Lt'u ve kazan-
dklar mallar alarak Kenan diyarna, ekem denilen yere, More me-
esine kadar olan yere geiyor. Orada o vakit Kenanllar vard. Ab-
ram'a Rab grnerek "Bural ar sana ve zrriyetine vereceim" diyor.
Orada Rab iin bir mezbah yapyor. Daha gneye giderek batsnda
Beyt-el, dousunda Ay olan yere adrn kuruyor. Orada da Rab'a bir
mezbah yapyor. Fakat yine de daha gneye g ediyor.
lkede ktlk oluyor. Abram Msr'a gidiyor. Msr'a girmeden kar-
sna "Sen gzel bir kadnsn. Senin yznden beni ldrrler, onun iin
seni kz kardeim olarak tantacam" diyor. Msr'a girdiklerinde ha-
kikaten Msrllar onun gzelliini grp Firavun'a sylyorlar. Kadn
Firavun'un sarayna alnyor ve Abram'n da koyunlar, srlar, eekle-
ri, cariyeleri, develeri oluyor. Fakat, Firavun'un sarayna byk felaketler
geliyor. Bunun, Abram'n kars yznden olduu syleniyor. Firavun,
ona, "Neden bana karn olduunu sylemedin, ben de onu kan olarak
aldm. imdi bu felaketler onun yznden geldi" diyor. Bunun zerine
1 Abram, babas 70 yanda iken douyor. Babas, 205 yanda lm. O zaman
Abram 135 yanda olmal.
2 Abram babas ldnde 135 yanda iken, nasl imdi 70 yanda olur?
25
Firavun ona kars ile birlikte, altn, gm, hayvan ve cariye vererek
lkelerine dnmelerini salyor. Abram, Msr'dan karsn ve Lt'u ala-
rak ktnda srleri, altn ve gmleriyle ok zengin. Msr'dan
Kenan lkesine eskiden adrn kurduu ve mezbah yapt yere kadar
gidiyorlar. Lt'un da koyunlar ve srleri olduundan obanlar geine-
miyorlar. Lt, Abram'dan ayrlarak Erden havzasna gidiyor. Sodom,
Gomorra'nn bulunduu yer. Henz yok edilmemi bunlar. Orasnn,
Rab'n bahesi, Msr diyar gibi suyu bol olduunu grerek Lt oraya
yerleiyor. Sodom halk ok gnahkr ve Rab'a karlar.
Lt'tan sonra Rab, Abram'a grnerek "Sana ve zrriyetine doudan
batya, kuzeyden gneye kadar olan toprakl ar vereceim ve senin
slalen tozlarn saylamayaca gibi ok olacak." Abram oradan Heb-
ron'a Mamre meeliine giderek bir mezbah yapyor.
Bap 14:
Bata inar Kral Amrafelin olmak zere Mezopotamya tarafndan
drt kral, Sodom ve Gomorra henz yklmamken oraya saldryorlar.
Onlarn krallar ile dier ehrin kral Siddim Vadisi'nde (Tuz Gl)
birleiyorlar. Yaptklar savata bu krallar yenilip kayor. Gelenler bu
ehirlerin btn mallarn ve yiyeceklerini alp kayorlar. Bu arada
Sodom'da oturan Lt'un mallarn da alyorlar. Abram bunu duyunca
evinde doup talim edilmi 318 adamn, onlarn zerine saldrtyor ve
Lt'un kanlarn ve mallarn kurtaryor.
3
Bap 15:
Bunlardan sonra Abram'a ryada Rabbin u sz geliyor: "Abram,
korkma ben senin kalkannm" diyor. O da "Ben ocuksuzum, evimin
sahibi bu Elizer mi olacak, bana ocuk vermedin" diyor. Rab de "Bu
senin mirasn olmayacak. Geldanilerin Ur ehrinden seni karan
benim" dedikten sonra, ona " yllk inek, yllk ko, bir kumru ve
bir gvercin al" diyor. Abram bunlar alp yaryor ve her yarm
dierinin karsna koyuyor. Kular yarmyor.
4
3 brahim'in karlat bu krallar deiik zamanlarda yaadklarndan, karlamalar
olanaksz deniyor.
4 Hayvanlarn paralanmas, Kur'an'da Bakara Suresi, ayet 260'ta, Allah'n brahim'e
lleri nasl dirilttiini gstermek iin kular paralattrmasna benziyor.
26
Abram tekrar uyuyor. Ryasnda Rab, "Senin zrriyetin senin ol-
mayan bir memlekette 400 yl kulluk edecekler. Drdnc nesil de
byk mal ile oradan kp buraya dnecekler.
5
Msr rmandan
byk rmaa, Frat rmana kadar olan yerleri senin zrriyetine ver-
dim" diyor.
Bap 16:
Abram'n kars Saray ocuk dourmuyor. Saray Msrl cariyesini
kocasna veriyor. Cariye Abram'dan gebe kalyor; gebe kalnca ken-
disini stn grmeye balyor. Bunun zerine Abram'n onaylamas
ile Saray, cariyeye ikence yapmaya balyor, cariye kayor. Rab'bin
melei cariyeyi lde grp ona hanmnn yanna dnmesini syl-
yor ve "Sen bir oul douracaksn, adn smail koyacaksn" diyor.
Bunlar bir kuyu yannda oluyor. Bu kuyuya Beer-lahay-roi (anlam,
"Allah iitir" veya "beni grenin, Hay olann kuyusu") deniyor. n-
k cariye Rabbe "Hay beni burada grdn" diyor. Abram 86 yanda
iken cariye olunu douruyor ve adn smail koyuyor.
Bap 17:
Abram 99 yanda iken Rab ona grnerek, "Seni birok mil-
letlerin babas yapacam. Artk adn Abram deil, Abraham olacak"
diyor. (Abram, Aramice. branicede Abraham'n anlam; "yce baba,
cemaatin babas".) "Senin soyundan birok krallar kacak. Sana ve
senden sonra gelenlere Kenan diyarn ebedi bir mlk olarak ve-
receim. Buna karlk senin zrriyetin senden sonra gelenlere beni
'Allah' olarak tantacaksn. Bunu byle yapacana dair verecein
sz, her erkek snnet olarak da kantlayacak. Bu sizinle benim aram-
da yaptmz ahdin (anlamann) alameti (belirtisi) olacaktr ve her
erkek ocuk sekiz gnlk iken snnet olacak (Ben size bu topraklar
vereceim, sizin de beni Tanr olarak kabul ettiiniz, erkeklerin
snnet olmas ile belli olacak)" diyor Rab. Bylece Abraham'n em-
rinde olanlarn hepsi snnet oluyor. smail o zaman 13 yanda imi.
Rab, Abraham'a "Bundan Sonra karna Saray demeyeceksin. Onun ad
Sara (anlam, prenses) olacak ve milletlerin anas olacak, gerek
karn. Ona bir oul vereceim" dedi. Rab ona bir olun olacak dedii
5 Klelikten dnenler zengin olabilir mi?
27
zaman, Abraham gld ve "100 yanda adama bir oul doar m, 90
yanda olan Sara dourur mu?" diyor. Ardndan brahim Rabbe dedi
ki, "Keke smail senin nnde yaayabilse". Rab de, "Karn sana bir
oul douracak ve onun adn shak koyacaksn ve onunla ve ondan
sonra zrriyetinle ahdimi (anlamam) sabit klacam" diyor. Ayrca,
smail'i de mbarek kldn, onu da Semereli edeceini, 12 beyin
babas olacan sylyor.
Bap 18:
brahim'in adrna insan eklinde melek gelerek ona kars
Sara'nn ertesi yl bir oul douracan sylyorlar. Sara da onlar ar-
kada dinliyor. "Ben nasl doururum, ben de, kocam da yalyz" diye-
rek glyor. Rab, "Niin gldn, Rab iin imknsz bir ey var m?" di-
yor (burada melekler yerine Rab konuuyor). Sara "Glmedim" diye
yalan sylese de Rab, "Gldn ite" diyor. Melek eklinde adamlar So-
dom'a doru yneliyorlar. O srada Rab yine brahim ile konuarak So-
dom ve Gomorra'y yok edeceini bildiriyor. brahim, ilerinde iyi insan-
larn da bulunduunu, onlarn yok olmamasn sylyor. Rab "Onlarn
iinden 50 iyi insan bulursam yapmam" diyor. Bundan sonra Rab,
brahim ile pazarlk ediyor ve sonunda "10 insan bulursam onlarn hatr
iin yapmam" diyor ve Rab konumay bitirip gidiyor.
6
Bap 19:
ki melek Sodom'un kapsna geldiklerinde Lt'u orada buluyorlar.
Lt onlar evine alp yemek veriyor. O arada Sodom'un gen, yal
adamlar "Onlar dar kar, greceiz" diyorlar. Lt "Ey kardelerim,
onlara ktlk etmeyin. te benim ee varmam iki kzm var, onlar
size karaym, bu adamlara bir ey yapmayn" diyor. Tanr elileri
Lt'a "Evinde kimler varsa hepsini at ve bu ehirden kar ve ka.
Kaarken de arkana bakma" diyorlar. Lt ve ailesi kayor. Fakat kars
kaarken arkasna bakt iin tuz direi oluyor.
7
Bu arada Sodom ve
Gomorra gklerden inen ate ve kkrt yamuru ile yerle bir oluyor.
6 Burada Rab ile pazarlk, Hz. Muhammed'in namaz saysnn azaltlmas iin, gkte
Allah'n saraynda Allah ile yapt pazarla benziyor. Turan Dursun, Din Bu 1,
stanbul, 1995, s.181.
7 Kur'an'da Hd Suresi'nin 74 ve 81. ayetlerine gre, melekler, Lt'a, karsnn dnda
herkesi almasn sylyor. Nedeni belli deil. Tevrat'a, gre, kars arkasna bakt
ve tuz direi olduu iin gidemiyor.
28
Lt ve kzlar bir dada oturuyorlar. Kzlar babalarnn soyunu
srdrmek iin babalarna arap iirerek koynuna giriyorlar ve ba-
balarndan gebe kalyorlar. kisi de birer olan douruyor. Bunlardan
birisi Moabllarn, dieri de Amonoullarnn atas oluyor.
Bap 20:
Abraham gneye g ederek Kade ve ur arasnda oturuyor. Ge-
rar'a misafir oluyor. Bu yerin kral Abimelek. Abraham yine kars Sa-
ra'y kz kardei olarak tantyor. Kral Sara'y alyor. Fakat Rab, Kral
Abimelek'e ryasnda grnp "Sara'nn Abraham'n kars olduunu,
bu yzden ona dokunmamasn, dokunursa hepsinin leceini sylyor".
Sabahleyin Kral, Abraham'a, neden karsn kz kardei olarak tantt-
n sorunca, "Bu yerde onun yznden beni ldrecekler diye korktum.
Gerekten o babamn kzdr, annemin deildir ve onu karla alrken,
gideceimiz her yerde kz kardeim olduunu syle" dedim diyor. Abi-
melek ona hem karsn, hem de birok kle, hayvan ve gm veriyor.
Bylece Abimelek'in halk lmden kurtuluyor, kadnlar dourmaya
balyor.
Bap 21:
Sara, Rabbin sz zerine gebe kalarak bir olan douruyor, adn
shak koyuyorlar ve sekiz gnlk iken snnet ediyorlar. Abraham 100
yanda. shak stten kesildii gn olu erefine bir ziyafet veriyor. Bu
ziyafette Sara, Hacer'in olunun gldn grerek Abraham'a onlar
dar atmasn, olu ile mirasa giremeyeceini sylyor. Rab, Ab-
raham'a Sara'nn dediini yapmasn, onun zrriyetinin shak'ta oala-
can, cariyenin olunu da bir millet edeceini sylyor. Bunun zerine
Abraham, Hacer'i ve olunu dar atyor. Hacer lde dolayor, o-
cuu bir allk altna brakp bir ok atm uzaa gidiyor,
8
ocuun ala-
dn duymamak iin. ocuk alaynca Rab onu duyuyor. Gklerden,
"Alama, ocuu al, etrafna bak" deyince, o da bakp suyu gryor ve
ocuuna suyu iirtiyor. ocuk Paran l'nde (Sina Yanmadas'nda bir
l) byyor. Anas ona Msr'dan bir kadn alyor.
8 smail snnet olduunda 13 yanda ve evinde. Burada ise, sanki bebekmi gibi
gsteriliyor. ocuun glmesine kzlmas da, onun bilerek gldne, bebek olma-
dna kant.
29
Abraham'a Abimelek ve ordusunun kumandan Fikol gelerek oulla-
rna ve torunlarna hile ile davranmamasn, misafir olduu bu memle-
kette ona gre davranmasn sylyor. Abraham da Abimelek'i atklar
kuyularn aldklar iin azarlyor. Sonunda anlayorlar. Abraham yedi
dii kuzuyu antlama tan olarak veriyor. Bu antlamann yeri Beer-
eba (yedi kuzu). Abraham burada bir lgn aac dikiyor.
Bap 22:
Rab, Abraham'a sevgili olu shak' alarak kurban yaklan yere
gtrmesini ve kurban etmesini sylyor. Abraham oraya giderek oluna
odunlar tatyor. Bir mezbah yapyor. Odunlar zerine koyuyor. O-
lunu balayp tam kesecei srada, Rab gklerden bararak, "Bir ey
yapma, anladm benden korkuyorsun" deyince, Abraham allklar ara-
snda bir ko grp onu kurban ediyor. Rab, ona, olunu kurban etmeye
kalkt iin zrriyetinin gkteki yldzlar kadar olacan, onlar btn
milletlerden mbarek klacan sylyor. Abraham oradan Beer-e-
ba'ya giderek orada oturuyor.
Bunlardan sonra Abraham'a kardei Nahor ile kars Milka'nn o-
cuklar bildiriliyor (bunlardan Betuel'in kz Rebeka olu Laban daha
sonra shak'n kars ve kaynbiraderi oluyor).
Bap 23:
Sara 127 yanda Kiryat-arba'da (Hebron) lyor. Abraham Het
oullarna "Ben sizin yannzda garip bir misafirim. Bana mlk olarak
bir mezar yeri verin" diyor. Ona Hitti olan Efron, tarlasn ve iinde
olan maaray tmyle vermek istiyor. Abraham yalnz maaray is-
tiyorsa da tarla ve iindeki aalarla satlabileceini sylyorlar. Ab-
raham zorunlu olarak 400 egel (1 egel 8,5 gram kadar) gm ve-
rerek tarlay alyor ve Abraham, karsn, Kenan diyarnda Mamre
(Hebron) karsnda, Makpela Maaras'na gmyor.
Bap 24:
Abraham yalanm, klesine olu shak iin kendi memleke-
tinden kadn getirmesini, olunu gtrmemesini sylyor. Kle, efen-
disinin develerinden 10 deve alp Mezopotamya'ya Abraham'n karde-
i Nahor'un ehrine gidiyor. Kle, orada Nahor'un kars Milka'nn
olu olan Betuel'in kz Rebeka'y grp beeniyor. Kle "Oluna,
30
kardeinin kzn almak iin doru yoldan bana rehber olan efendim
Abraham'n Rabbini takdis ederim" diyor. Kle Rebeka'y develer
zerinde getiriyor.
9
shak onlar tarlada bekliyor. Rebeka peesini
aarak kendini gsteriyor
10
ve shak ile evleniyorlar.
Bap 25:
Abraham, Ketura adl bir kadnla evleniyor.
11
O birok ocuk
douruyor, fakat Abraham btn mallarn shak'a veriyor.
Abraham 175 yl yaadktan sonra lyor ve karsnn gmld
Makpela Maaras'na gmlyor.
brahim'den sonra onun Rabbi, olu shak' mbarek klyor. Ha-
cer'den olan smail'in de 12 olu oluyor. Bunlar 12 kavim oluyorlar. s-
mail 137 yl yaadktan sonra lyor.
Abraham'n olu shak Aram Betuel'in kz Rebeka ile evlendii
zaman 40 yanda; kars da ksr. shak, Rabbe, karsna ocuk ver-
mesi iin yakaryor. Rebeka ikiz ocua gebe kalyor. Rab, ona,
"Senin karnnda iki mmet var, onlar iki kavim olacak, onlardan gl
olan gsze hkmedecek" diyor. lk doan kzl oluyor ve adn
Esav (Edom=Kzl) koyuyorlar. kinci doana Yakop (topuu tutan,
yerini alan) diyorlar. kisi de byyor. Bir gn Esav krdan gelince
kardeine ok a olduunu ve kendisine yiyecek vermesini sylyor.
Yakup da ona, "Eer ilk oulluk hakkn bana satarsan, sana yiyecek
veririm" diyor. Esav satyor, Yakup da ona ekmek ve orba veriyor.
Bap 26:
lkede tekrar bir ktlk oluyor ve shak, Gerar'a, Filistilerin kral
Abimelek'e gidiyor. Rab, ona, Msr'a gitmemesini, babas gibi bu di-
yarlarda oturmasn, onu mbarek klacan sylyor. shak, karsn,
Gerar ahalisine (babasnn yapt gibi) kz kardei olarak tantyor.
Abimelek, Rebeka'y shak ile oynarken gryor ve shak'a
"Neden karn demedin, bamza bela getirecektin" diyor. shak bu-
rada ok zengin oluyor. Ora halk onu kskanyor. Atklar su ku-
yularn dolduruyorlar. shak, Gerar vadisinden Beer-eba'ya gidiyor.
9 Arkeolojik bulgulara gre deve, o ada henz evcilletirilmemi.
10 Rebeka'nn peesi ilgin. Bap 38'e gre, peeyi fahieler kullanyor.
11 Bap 25'e gre Ketura da cariye.
31
Rab, ona grnp, "Korkma, ben baban Abraham'n Allah'ym, seni
mbarek klacam, zrriyetini oaltacam" diyor. Daha nce s-
hak' yerlerinde istemeyen Abimelek ve kumandan, shak'a giderek
aralarnda bir dostluk anlamas yapyorlar.
Esav 40 yana gelince Hitti Beeri ile Hitti Elon'un kzlarn
karla alyor. Buna babas ve annesi ok zlyorlar.
Bap 27:
shak yalanm, gzleri grmyor. Olu Esav' ararak ok ve
yayn alp av avlamasn, onlardan kendisine sevdii bir yemek yapma-
sn ve onu mbarek klacan sylyor. Rebeka bunu duyunca olu
Yakup'a srden bir kei getirterek piiriyor ve Yakup'a sunuyor.
Yakup annesi Rebeka ile birleerek babasna kendisini kardei
Esav'm gibi tantyor ve babasnn onu kutsal yapmasn baaryor;
babas onu u szlerle kutsuyor:
"Bak olumun kokusu
Rabbin mbarek kld krlarn kokusu gibidir;
ve Allah sana gklerin iyinden,
ve yerin semizliinden,
budayn ve yeni arabn okluunu versin;
Kavimlerin sana kulluk etsinler,
ve milletler sana ba esinler;
Kardelerine efendi ol,
ve anann oullar sana ba esinler;
Sana lanet edenler, lanetli olsun,
ve seni mbarek klanlar mbarek olsunlar."
Esav bunu renince ok kzyor ve zlyor, kardei Yakup'a
kinlenerek onu ldrmeye karar veriyor (nk kardei onu iki kez al-
datt). Anneleri bunu duyunca, Yakup'a, Harran'a annesinin kardei
(days) Laban'n yanna kamasn sylyor. Rebeka, "Het kzlarn-
dan bktm" diyor.
Bap 28:
Babas shak, Yakup'a, Kenan kzlaryla evlenmemesini, Paddan-
Aram'a, orada anasnn babas Betuel'in evine gitmesini ve anasnn
32
kardei Laban'n kzlarndan birini karla almasn sylyor. Baba,
oluna, Allah'n onu mbarek klmas, Semereli yapmas, Abraham'n
bereketini vermesi, kavimlerinin oaltlmas iin dua ediyor.
Esav, babas shak'n, olu Yakup iin Kenan kzlarn istemediini
grnce, Abraham'n Hacer'den olan olu smail'in (amcas) kz Ne-
bayot'un kz kardei Mahalat' da kar olarak alyor.
Yakup Harran'a doru giderken yolda bir rya gryor. Ryasnda,
yere, ba gklere erien bir merdiven dikilmi. Allah'n melekleri kp
iniyormu. Rab onun zerinde durup yle diyor: "Baban Abraham ve
shak'n Allah' Rab benim. zerinde yatmakta olduu diyar sana ve
senin zrriyetine vereceim. Yerin btn kabileleri sende mbarek kl-
nacaktr". Yakup uyannca, "Gerek Rab bu yerdedir. Bu yer Allah'n
evi, gklerin kapsdr" diyerek bann altna koyduu ta direk olarak
dikiyor ve tepesine zeytinya dkyor ve yerin adn Beyt-el (Allah'n
evi) koyuyor. Daha nce orann ad Luz imi. Yakup, "Eer gideceim
yere iyi olarak gider ve tekrar babamn evine dnersem, o zaman Rab
bana Allah olacak ve direk olarak diktiim tan yeri Allah'n evi olacak
ve bana verecei her eyin ondaln ona vereceim" diyor.
Bap 29:
Yakup, Hanan' a geliyor. Daysnn iki kz var. Biri daha gzel.
Daysna, "Eer kzn Rahel'i bana kar olarak verirsen, sana yedi yl
alrm" diyor. Yedi yl altktan sonra, kz isteyince days
Yakup'un beenmedii kz gizlice yanna koyuyor, bir de cariye ve-
riyor. Sabahleyin Yakup istedii kzn verilmediini grnce ok
kzyor, fakat days yedi sene daha alrsa, teki kz da vereceini
sylyor.
Bap 30:
lk kz be erkek ocuk douruyor. Sonuncusunun ad, Yahuda.
Dier kzn ocuu olmad iin cariyesini veriyor kocasna. Ondan
iki olu oluyor. O arada ksr olan Rahel'in de bir olu oluyor. Adn
Yusuf koyuyorlar.
Yakup, 20 yl Laban'n yannda altktan sonra, srdeki gl
hayvanlar kendisine, gsz olanlar daysna ayrmak suretiyle ok
zengin oluyor. Laban'n oullar, "Yakup, babamzn mallarn ald"
33
diye dedikodu yapyorlar. Yakup da "Babanz beni aldatt, cretimi
10 kez deitirdi. Fakat Allah onu bana ktlk ettirmedi. Baban be-
nekli hayvanlar senin olacak deyince sr benekli dourdu, izgili
olanlar senin deyince sr izgili dourdu. Allah babanzn da-
varlarn bana verdi" diyor.
Bap 31:
Allah, Yakup'a, "Ben Beyt-el'in Allah'ym. Sen orada bir ta diktin,
adak adadn, lkene, babann yanna dn!" diyor. Yakup karlarn,
ocuklarn ve mallarn develere ykleyip, srlerini toplayp babasnn
yanna doru, gizlice yola kyor. karken, Rahel, babasna ait olan te-
rafimi de alyor. Laban bunu duyunca, arkalarndan onlara yetiiyor.
Laban ailesine ait olan terafim'i onlarn eyas arasnda aryor. Kz
Rahel onu devenin semeri altna koymu, zerine kendi oturmu.
Ayba olduundan kalkamayacan syleyerek, babasnn onu bul-
masna engel olmu. Yakup, bundan ok memnun. Laban'a, "ki kzn
iin 14 yl, srn iin alt yl altm sana. Babamn Allah', Ab-
raham'n Allah' ve shak'n korktuu benimle olmasayd, beni kukusuz
bo gnderirdin" diyor. Sonunda Laban ile bir antlama yapp, tank
olarak bir ta dikiyorlar ve talardan bir tepe yapyorlar. Laban buna
Aramice Yegar-sahaduta, Yakup branice Galed diyor. Laban, Yakup'a,
"Kzlarm zerine kan almayacaksn, onl ar incitmeyeceksin, onun iin
bu tal ar
1 2
tanmz olsun. Abraham'n Allah', Nahor'un Allah', ba-
balarn Allah' aramzda egemen olsun" diyor. Bundan sonra iyilikle
ayrlyorlar.
Bap 32:
Yakup yolda giderken Allah'n meleklerini gryor. Yakup'u kar-
lamak zere Esav'n 400 kii ile geldiini sylyorlar, ama Yakup
korkuyor.
Kendi yannda olan halk, srlar, srleri ve develeri iki ble
ayrd ve eer Esav bir bl vurursa, dieri kurtulsun diye. Yakup,
Rabbe, "Ey babam Abraham'n, shak'n Allah' Rab! Sen beni ko-
ruyacana sz verdin. imdi koru!" dedi.
12 Arami dilinde, tanklk ta (ehadet ta). Bu talar aslnda Kenanllarn Tanrsnn
erkeklik sembol.
34
Kardei Esav'a hediye olarak 200 kei ve 20 teke, 200 koyun ve 20
ko yavrularyla 30 emzikli deve, 40 inek ve 10 boa, 20 dii eek ve 10
spa ayryor. Sry de ikiye ayryor. Srden hangisi nce Esav'
grrse, o da elindeki hayvanlarn Esav'a kardei tarafndan hediye edil-
diini syleyecektir. Bylece kardeini yattracan dnyor. Ya-
kup yolda, Yabbok geidinden kar, ocuk ve srlerini geirdikten son-
ra, yalnz kalyor. Bir adam sabaha kadar onunla greiyor. Yakup ye-
nilmiyor, ama uyluunun ba inciniyor. Adam ona adnn artk Yakup
deil, srail (Allah ile uraan veya Allah urar anlamnda) olacan
sylyor. Yakup o yerin adn "Paniel" (Allah'n yz) koyuyor. nk
"Allah' yz yze grdm ve canm sa kald" diyor. Yakup'un uyluu
aksamaya balyor. Bu yzden srailoullar uylukba stndeki kala
adelesini yemezler.
Bap 33:
Esav ve Yakup baryorlar. Yakup, ekem'e gelerek orada bir
mezbah yapp, "El-Elohe-srail" (srail'in Allah') adn koyuyor.
Bap 34:
Yakup'un ailesi ile geldii ehrin beyinin olu, Yakup'un kzna
tecavz ediyor. ehrin beyi, Yakup'a, "Kzn oluma alaym, mal-
larmz da birletirelim" diyor. O da btn ehrin erkekleri snnet
olursa bunu kabul edeceini sylyor. Erkekler snnet oluyor. Fakat
Yakup'un oullar ehre saldrp btn erkekleri ldryor, kadnlar
ve mal l ar yama ediyorlar.
Bap 35:
Allah, Yakup'a, "Kardein Esav yznden katn zaman, sana
grnen Allah'a bir mezbah yap" diyor. Yakup kendisiyle beraber
olanlara, "Aramzda olan yabanc ilahlar atn, beraber bana yardm
eden Tanr iin bir mezbah yapalm!" diyor. Hepsi yabanc ilahlar,
kulaklarndaki kpeleri Yakup'a veriyorlar
13
ve oradan g ediyorlar.
Tanr'nn deheti evrelerindeki ehirlerde olduu iin ocuklarn
yama ettii ehirliler bunlarn arkasna dmemiler.
13 Yakup'un, yabanc ilahlar etrafndakilere attrmas, brahim'in Tanrsn kabul et-
tirmeye altn gsteriyor.
35
Yakup, Paddan-Aram'dan dndnde, Tanr yine ona grnp, onu
mbarek klyor ve "Bundan sonra senin adn Yakup deil, srail
14
ola-
cak. Abraham ve shak'a verdiim diyar sana da vereceim, senden mil-
letler ve krallar kacak" diyor. Yakup konutuu yere ta dikiyor ve
zerine ya dkyor. Tekrar g ediyorlar, kars Rahel bir olan do-
ururken lyor, ocuun adn Benyamin koyuyor babas. Kars Beyt-
lehem'e gmlyor. Rahel'in iki olu var: Yusuf, Benyamin. Yakup'un
dier karlarndan ve cariyelerinden birok oullar oluyor. Babalar
shak 180 yanda lyor.
Bap 36:
Yakup'un kardei Esav, Edomlularn babas saylyor. Birok
ocuklar oluyor. Bunlarn bir ksmna Edom emirleri deniyor.
Bap 37:
Yakup, olu Yusuf u fazla sevdii iin, kardeleri onu kskanyorlar
ve ondan nefret ediyorlar. Yusuf rya gryor ve ryasnda, "Tarlann
ortasnda, demetler balyorduk. Benim demetim kalkt, sizinkiler benim
demetime eildiler" diye kardelerine anlatyor. Kardeleri bu ryadan,
onun kendilerinden stn olacan kararak, ondan daha fazla nefret
ediyorlar. Yusuf bir rya daha gryor: "Gne, ay ve yldz bana eil-
diler" diye kardelerine bu ryasn da anlatyor. Onu iyice kskanyor-
lar. Yusuf bir gn babas tarafndan hayvanlar otlatan kardelerinin ya-
nna gnderiliyor. Kardeleri onu bir kuyuya atyorlar. Sonra da bir ker-
vana satyorlar. Yusuf'un giysisini bir hayvan kanna bulayp, babala-
rna, onu vahi bir hayvann yediini sylyorlar. Kervanlar Yusuf'u,
Msr'da Firavun'un koruyucu askerlerinin ba Potifar'a satyor.
Bap 38:
Yakup'un oullarndan Yusufu ldrtmeyip, kervanlara sattran
Yahuda'nn olu oluyor. O, ilk olunu Tamar adl bir kadnla ev-
lendiriyor. Oul, Rabbin gznde iyi olmad iin onu ldrtyor.
Yahuda gelinini ikinci oluna alyor. kinci olu kardei yerine ken-
disinden zrriyet olmasn diye. (tohumunu) yere dkyor. Buna kzan
Rab onu da ldryor. Yahuda gelinini artk nc oluna almyor.
14 Yakup'a ikinci kez "srail" ad veriliyor.
36
Buna kzan gelin, dulluk elbisesini karp pee takyor ve kendini
fahie gibi gstererek kaynatas ile yatyor.
15
Kaynatasndan buna
karlk mhrn, kuan ve deneini alyor. Gebe kalan bu kad-
nn zina yapt syleniyor. Kaynatas yaklmasn istiyor. Ama kadn
ona ait eyay karnca, adam szn geri alyor. Gelin kaynatasn-
dan ikiz ocuk douruyor.
Bap 39:
Yusuf ok becerikli; satn alan adam ondan ok memnun. Her e-
yini onun eline veriyor. Rab, Yusuf ile beraber olduundan onun yap-
t iler, hep iyi oluyor. O ayn zamanda ok yakkl.
Efendisinin kars, Yusuf ile yatmak istiyor. Yusuf raz olmaynca
kadn kocasna, Yusuf un kendisiyle beraber olmak istediini syl-
yor. Kocas da onu zindana attryor. Fakat yine Rab, Yusuf ile oldu-
undan zindan mdr ona nemli grevler veriyor.
Bap 40:
Msr'da krala kar bakaldran kraln ikicibas ile ekmek-
ibas zindana getirilip Yusuf a teslim ediliyor. Yusuf onlarn grd
ryalar yorumluyor. Yusuf, kicibann grd rya iin, "Fira-
vun'un kendisini affederek ykselteceini ve yine grevine dnceini"
sylyor. Eer ryann yorumu doru karsa, kraln kendisini de zin-
dandan karmas iin ikicibandan yardm istiyor. Ekmekibann
ryasn da tabir edip, "Kral seni asacak" diyor. Ryalar doru kyor.
Fakat kurtulan ikiciba Yusuf'a verdii sz unutuyor.
Bap 41:
ki yl sonra Firavun iki rya gryor:
Birinci rya: Irmaktan yedi besili inek karak, sazlar arasnda ot-
larken, yedi zayf ve irkin inek onlar yiyor.
kinci rya: Bunda bir sapta yedi olgun iyi baak kyor, daha
sonra clz ve dou rzgr yemi, yedi baak karak ncekileri yu-
tuyor. Firavun bu ryalarn yorumlanmas iin Msr'n btn si-
hirbazlarn, bilginlerini aryorsa da kimse yorumlayamyor. O
15 Buna gre fahieler pee takyor; dier taraftan Bap 24'te shak ile evlenmesi iin
getirilen Rebeka'nn peesi var.
37
zaman ikicibann aklna Yusuf gelerek, krala sylyor. Yusuf ge-
tiriliyor. Yusuf, "Yedi inek ve yedi baak yllardr. Msr diyarna
yedi bolluk, yedi ktlk yl gelecektir" diyor.
Bunun zerine Firavun, Yusuf a en byk mevkiyi veriyor. Yusuf,
bolluk ylnda zahireyi ve yiyecekleri topluyor. Ktlk ylnda, onlar
halka satyor.
Ktlk, Yusuf un ailesinin bulunduu yere de geiyor.
Bap 42:
Yusuf un kardeleri de Msr'a buday almak iin geliyorlar. Yusuf
kardelerini tanyor. Onlara ka karde olduklarn, babalarn soruyor.
Onlara buday vereceini, yalnz en kk kardelerini de (anababa bir
Benyamin) getirmeleri iin ilerinden birini alkoyacan sylyor.
Budaylar eeklere ykleniyor. Fakat yolda, uvallarn iinde verdikleri
paralarn geri konduunu grerek aryorlar. lkelerinde babalarna
durumu anlatyorlar. Babalar kk kardelerini gndermiyor.
Bap 43:
Fakat ktlk ok fazlalayor. Yakup oullarna, kardelerini gtrp
buday almak zere Msr'a gitmelerine izin veriyor. Yusuf onlar evin-
de arlyor, yemekler yediriyor. Msrllara branilerle bir arada yemek
yemek mekruh saylrm. Onun iin ayr yerlerde yemiler. braniler en
bykten balayarak ke kadar sra ile oturmular.
Bap 44:
Yusuf, kardelerinin uvallarna, buday ile verdikleri paray geri
koyduruyor. Yalnz z kardei Benyamin'in uvalna bir de gm kse
koyuyorlar. Arkalarndan Yusuf un gnderdii adamlar onlar yakalyor
ve kseyi bulup hepsini geri getiriyorlar. Yusuf Benyamin'i geri gnder-
mek istemiyor. Kardeleri babalarnn buna ok zleceini anlatyorlar.
Bap 45:
Yusuf kendini tutamyor ve kim olduunu sylyor. Firavun da
bunu duyuyor ve onlara arabalar, giyecekler veriyor. Benyamin hep-
sinden fazla alyor ve Firavun, babalarn getirmelerini istiyor.
38
Bap 46:
srail, yani Yakup, babas shak'n Tanrsna kurbanlar kesiyor. Gece
ryasnda Tanr grnyor ve "Ben Tanr, babann lahym, Msr'a git-
mekten korkma, orada seni byk millet edeceim, seninle beraber oraya
gideceim" diyor. Yakup ve btn ailesi gnderilen arabalar davarlaryla
75 kii olarak Msr'a g ediyorlar. Yusuf onlara "Firavun'a sakn ken-
diniz iin oban demeyin, davar adamyz deyin; nk Msrllar iin
oban mekruhtur" diyor. Orada hepsi zengin oluyor.
Bap 47:
Yusuf, Firavun'a, ailesinin geldiini sylyor. Firavun onlarn
Msr'n en iyi yerinde Goan' da oturmalarn neriyor. Yusuf da on-
lara kentin en iyi yerinde, Ramses civarnda yer veriyor. Yusuf, Msr
ve Kenan'dan buday almaya gelenlerden nce para alyor ve Fi-
ravun'a veriyor, ailesini ekmekle besliyor. Ktlk arlatka halkta
ekmek almaya para kalmyor. Yusuf da onlara sra ile koyunlarna,
srlarna, atlarna karlk ekmek veriyor. Hepsi tkenince halkn
tarlasna karlk ekmek veriyor. Bu suretle halkn tarlas Firavun'a
geiyor. Halk tarlay srp bakacak, rnn bete birini Firavun'a ve-
recek. Bylece halk Firavun'a kle oluyor. Bu, sonra Msr'da yasa ha-
line geliyor. Yalnz khinlerin malna dokunulmuyor. nk onlarn
yiyecei saraydan kyormu. Bylece Yusuf hem kendini, hem ai-
lesini hem de Firavun'u zengin yapyor.
Bap 48:
Yakup hasta yatandayken, Yusuf a iki olunu getirmesini sy-
lyor. ocuklar gelince Yakup byk torununun bana sol elini,
knn bana sa elini koyarak "Babalarm Abraham ve shak'n
nnde giden Tanr bugne kadar beni gden, beni her ktlkten
kurtaran melek bu ocuklar da mbarek klsn ve onlarn zerine be-
nim adm ve Abraham ve shak ad arlsn ve yeryznde ziyade-
siyle oalsnlar" diyor. Yusuf babasna, niin byk olunun bana
sa elini koyaca yerde ke koyduunu soruyor. O da "her ikisi
byk millet olacak, ama kk daha byk olacak" diyor. Byk
oulun ad Menasse, kn ad Efraim. Yakup yani srail, Yusuf a
39
"Sana kardelerinden fazla pay verdim. Onu Amorilerin elinden kl-
cm ve yaymla al dm"
1 6
diyor. Bundan sonra oullarnn ne oldukla-
rn, ne olacaklarn iir tarznda anlatyor:
"Ey Yakup'un oullar. Toplann ve iitin;
ve babanz srail'i dinleyin"
eklinde balayan bu blmden baz satrlar:
"Ruben benim ilkim, kudretimin ve kuvvetimin balangc;
tibarda birinci ve gte birinci sensin.
Simon ve Levi kardetirler
zorbalk silahlar onlarn kllardr.
Ey canm, sen onlarn meclislerine girme
Ey izzetim, sen onlarn cemiyetiyle birleme
nk onlar fkeleriyle adam ldrdler
Onlarn fkesi lanetli olsun, nk vahi idiler.
Onlarn fkesi lanetli olsun, nk gaddardlar.
Yahuda! Kardelerin seni vecekler
elin dmanlarn boynunda olacak
Babann oullar nnde secde edecekler
Yahuda bir aslan yavrusudur.
Saltanat asas Yahuda'dan,
Hkmdarlk asas da ayaklarnn altnda gitmeyecektir
ve milletlerin itaati ona olacaktr
Naftali salverilmi geyiktir
gzel szler syler
Yusuf meyveli bir dal!
Kaynak banda meyveli bir daldr
onun filizleri duvarn stnden aar
Okular onu hrpaladlar
Fakat onun yay kuvvetli kald
16 Burada onlarn gebe, tccar ve sava olduklarn gryoruz. Simon ve Levi de
bir ehri yama ediyor, insanlarn ldryorlar.
40
ve onun elleri ve bazular
Sana yardm edecek babann ilah ile
ve kadir ile kuvvetlendirildi
O ki, yukardan, gklerin bereketleriyle
Aada yatan deryann bereketleriyle
Meme ve rahim bereketleriyle seni mbarek klacaktr.
Babann hayr ve dualar,
ebedi tepelerin en uzak hududuna kadar
Atalarmn hayr ve dualarndan yce oldu
onlar Yusuf un ba stnde
ve kardelerinin arasnda reis olann
bann tepesi zerinde olacaklar
Benyamin yrtc bir kurttur."
Yakup bunlar syledikten sonra, lnce kendisini babas Abra-
ham'n satn ald ve gmld Makpela Maaras'na gtrp gm-
melerini istiyor.
Bap 50:
Yakup, Msr'da 17 yl yaadktan sonra, 147 yanda lyor.
Yusuf onu mumyalattrp 40 gn bekletiyor. Msrllar 70 gn onun
iin alyor. Yusuf, Firavun'dan izin alarak arabalar ve byk bir ka-
labalkla kp Erden'in te tarafnda olan Atad harmanna geliyorlar.
Kenanllar buradaki yas grnce oraya Abel-Mitsraim (Msr yas)
adn verdiler.
Yakup'un oullar, babalarnn istedii gibi, onu, Kenan lkesine
gtrp Makpela Maaras'na gmyorlar.
Yusuf da 117 yl yayor; lnce onu da mumyalayp tabuta ko-
yuyorlar. (Fakat Kenan'a gtrlp gtrlmedii belli deil.)
ncil
Resullerin leri, Bap 7: 1-20:
Kardeler ve babalar, dinleyin: Atamz brahim Harran'da oturmadan
nce Mezopotamya'da bulunduu zaman izzet Allah' kendisine grnd
41
ve ona dedi: "Memleketinden ve akrabann yanndan k ve sana gs-
tereceim memlekete gel." O zaman Kildanilerin memleketinden kp
Harran'da oturdu ve babas ldkten sonra oradan imdi oturduumuz
memlekete Allah onu getirdi ve orada kendisine miras olarak ayak ko-
yacak yer bile vermedi ve daha ocuu yok iken oray kendisine ve ken-
disinden sonra zrriyetine mlk olarak vermeyi vaat etti. Allah yle
dedi: "Yabanc memlekette 400 yl zrriyetin garip olacaktr ve onu kle
edecekler." Allah dedi: "Klelik edecekleri memlekete ben hkmedece-
im. Ve bu eylerden sonra bana kulluk edeceklerdir. Ve ona snnet ah-
dini verdim" ve bylece brahim shak'n babas olup, onu sekizinci gn-
de snnet etti. Ve shak Yakup'un, Yakup da 12 byk atalarn babas
oldu. Byk atalar Yusuf'u kskanarak Msr'a attlar. Ve Allah onunla
idi. Ve onu btn skntlardan kurtard. Ve Msr kral Firavun nnde
ona hikmet ve inayet verdi. O da kendisini Msr'n ve btn evinin ze-
rine vali etti. Atalarmz yiyecek bulamyorlard. Yakup Msr'da buday
olduunu iitince ilk defa atalarmz gnderdi. kinci defa da Yusuf
kardelerine bildirildi. Ve Yusuf un soyu Firavun'a belli oldu. Yusuf da
gnderip babas Yakup'u ve btn akrabas, yetmi be can ard ve
Yakup Msr'a indi. Kendisi ve atalarmz ld. Ve ekem'e gtrlp
brahim'in ekem'de Hamor oullarndan gm pahas ile satn ald
kabre konuldular. Fakat Allah'n brahim'e ettii vaadin vakti yaklat
zaman kavim Msr'da byyp, oalmt. O vakte kadar Msr zerine
Yusuf u tanmayan baka bir kral kt. Ve o kral soyumuza hile etti ve
ocuklarmz dar atmalar iin babalarmza cefa eyledi. Musa o za-
manda dodu.
Romallara Gre, Bap 4: 1-14:
Ne mutludur o adam ki, Rab ona gnah saymaz.
Bu mutluluk snnetlilik zerine mi, yoksa snnetsizlik zerine de
mi? Zira diyoruz ki, brahimin iman salah sayld. Snnetsizlikte iken
mi, yoksa snnetlilikte iken mi? Snnetlilikte deil, snnetsizlikte. Ve
btn iman edenlerin, hatta snnetsizlikte olanlarn babas olsun ve
onlara salah saylsn diye snnetsizlikte iken sahip olduu imannn
mhr olarak snnetlilik alametini ald. Yalnz snnetlilikten olanlara
42
deil, fakat atamz brahim'in snnetsizlikte iken malik olduu o
imann izlerinde yryenlere de snnetlilik babas oldu. nk dnya
varislii vaadi eriat yoluyla deil, iman yoluyladr. eriattan va-
rislere iman bo, vaat hkmszdr.
Galatyallara Gre, Bap 3: 7-12:
manda olanlar brahimoullardr. Ve kitap Allah'n milletleri iman-
la salih sayacan nceden grerek brahim'e "Btn milletler sende
mbarek saylacaktr" diye nceden mjdeledi. manda olanlar brahim
ile mbarek saylrlar. nk eriat ilerinden olanlarn hepsi lanet al-
tndadr. Allah indinde kimse eriatla salih saylmaz. nk salih, iman
ile yaayacaktr ve eriat imandan deildir.
Konularna Gre Kur'an Ayetleri*
1. srailoullar Hakknda
Bakara Suresi, ayet 122:
"Ey srailoullar! Size verdiim nimetimi ve sizi lemlere stn
klm olduumu hatrlayn!"
El Csiye Suresi, ayet 16:
"Andolsun ki, biz srailoullarna kitab, hkm peygamberlii
verdik. Onlar gzel rzklarla besledik ve onlar dnyada baz ka-
vimlere stn kldk."
"Sen onlarn dinine uyuncaya kadar ne Yahudiler, ne de Hristiyanlar
senden raz olurlar. De ki, 'Doru yol ancak Allah'n yoludur'. Sana gelen
ilimden sonra eer onlarn arzularna uyacak olursan, andolsun ki, Al-
lah'tan sana ne bir dost ne bir yardmc vardr."
* Yararlandm Kur'anlar:
1. Kur'n- Kerm, ve Trke Anlam, Trkiye Diyanet leri Bakanl, Ankara, 1961.
2. Kur'n- Kerm ve Aklamal Meali. Hazrlayanlar: stanbul Yksek slam Enstits M-
dr Dr. Ali zek bakanlnda Hayrettin Karaman, Ali Turgut, Mustafa arc, Dr.
brahim Kafi Dnmez, Sadrettin Gm, basm yeri: Medine-i Mnevvere, 1987.
43
Mide Suresi, ayet 51:
"Ey iman edenler! Yahudileri ve Hristiyanlar dost edinmeyin. Zira
onlar birbirinin dostudur. inizden onlar dost tutanlar onlardandr.
phesiz Allah zalimlerin topluluuna yol gstermez."
"man edenler ile Yahudiler, Sabiler ve Hristiyanlardan, Allah'a
ve ahiret gnne inanp iyi iler yapanlara asla gnah yoktur." (Bu
yukardaki ayete ters dmyor mu?)
Har Suresi, ayet 2-3:
"Ehli kitaptan inkr edenleri, ilk srgnleri yurtlarndan karan
odur. Siz onlarn kacaklarn sanm'amtnz. Onlar da kalelerinin
kendilerini Allah'tan koruyacan sanmlard. Ama Allah'n azab
onlara beklemedikleri yerden geliverdi. O, yreklerine korku drd.
yle ki, evlerini hem kendi elleriyle, hem de mminlerin elleriyle
harap ediyorlard. Ey akl sahipleri! bret aln!".
"Eer Allah onlara srgn yazmam olsayd, elbette onlar dnyada
baka ekilde cezalandracakt. Ahrette de onlara ate azab vardr."
"Ey Muhammed! 'nananlara en iddetli dman olarak insanlardan
Yahudileri ve Allah'a e koanlar bulursun.'"
Mmtehine Suresi, ayet 8:
"Allah din urunda sizinle savamayan, yurdunuzdan karmayan
kimselere iyilik yapmanz, onlara adil davranmanz yasaklamaz.
Ancak sizinle din urunda savaanlar, yurdunuzdan karanlar ve
yardm edenleri dost edinmenizi yasaklar."
2. brahim'in stnl ve nderlii
"Bir zamanlar Rabbi brahim'i birtakm kelimelerle snam, onlar
tam olarak yerine getirince, 'Ben seni insanlara nder yapacam' de-
miti. 'Soyumdan da yap' dedi. Ahdim zalimlere ermez' buyurdu."
44
Nahl. Suresi, ayet 120:
"Gerekten brahim hakka ynelen, Allah'a itaat eden bir nderdi."
3. brahim'in Dini
Ali mrn Suresi, ayet 67:
"brahim ne Yahudi ne de Hristiyand, ama 'Hanifti, 'Mslim'di.
Putatapanlardan deildi."
Ali mran Suresi, ayet 95:
"(Ey Muhammed!) De ki: 'Tanr doru syledi. Hanif olarak
brahim'in dinine uyun! O putatapanlardan deildi.'"
En'm Suresi, ayet 161:
"De ki, 'Tanrm beni doru yola, salam dine, brahim'in dinine
Hanif olarak eritirdi. O putatapanlardan deildi.'"
Nahl Suresi, ayet 120-122:
"Kukusuz brahim, Tanr'ya boyun eip Hanif olarak ibadet eden
bir 'mmet'ti. (Bir toplum-inanrlar nderiydi.) Putatapanlardan olma-
mt. Tanrsnn verdii nimetlere krederdi. Tanrs onu sekin kld.
Ve doru yola eritirdi. Ona dnyada iyilik verdi. Kuku yok ki, o ah-
rette de iyi kiilerdendir."
Bakara Suresi, ayet 128 :
"brahim ile smail dua ederken: Tanrmz bizi senin iin 'Mslim'
kl. Soyumuzdan da senin iin 'Mslman bir mmet' yarat. Bize iba-
det yollarmz gster. Tvbemizi ok kabul eden ve acyansn!"
Bakara Suresi, ayet 131-132:
"Hani Tanrs ona (brahim'e) Mslim ol demiti. O da lemlerin
Rabbine: 'Mslim oldum' demiti. brahim bunu oullarna da vasiyet
etmiti ve Yakup 'Oullarm! Tanr sizin iin dini seti, yleyse yalnz
Mslimler olarak can verin!' dedi."
"Dediler ki, 'Yahudi ya da Hristiyan olun! O zaman doru yolu
bulursunuz!' De ki, 'Hayr! Hanif olarak brahim'in dinine uyarz. O
putatapanlardan deildi' "
45
En'm Suresi, ayet 75-79:
"Yaknen bilenlerden olmas iin, brahim'e gklerin ve yerin h-
kmranln ylece gsteriyorduk: Gece basnca bir yldz grmt:
'te bu benim Rabbim!' dedi. Yldz batnca 'Rabbim beni doru yola
eritirmeseydi, andolsun ki, sapklardan olurdum' dedi. Gnei doar-
ken grnce 'te bu benim Rabbim, bu daha byk!' dedi. Batnca 'Ey
milletim! Dorusu ben, ortak kotuklarndan uzam' dedi. 'Dorusu ben
yzm gkleri ve yeri yaratana, doruya yneltene evirdim. Ben pu-
tatapanlardan deilim!'"
"Kendini bilmezden bakas, brahim'in dininden yz evirmez.
Andolsun ki, dnyada onu setik. hhesiz o ahrette de iyilerdendir."
Nisa Suresi, ayet 125:
"yilik yaparak kendisini Allah'a teslim edip, hakka ynelen bra-
him'in dinine uyandan, din bakmndan daha iyi kim olabilir? Allah
brahim'i dost edinmitir."
Nahl Suresi, ayet 123:
'Sonra da sana 'Doru yola ynelerek brahim'in dinine uy, zira o
mriklerden deildi' diye vahyettik."
"Dorusu brahim'e en yakn olanlar, ona uyanlar, bu peygamber
Muhammed ile ona inananlardr."
"De ki, Allah doruyu sylemitir. yle ise hakka ynelmi ola-
rak brahim'in dinine uyunuz, o mriklerden deildi."
"Yoksa siz Yakup'a lm geldii zaman orada m idiniz? O zaman
(Yakup) oullarna, 'Benden sonra kime kulluk edeceksiniz?' demiti.
'Senin Allah'n ve atalarn brahim, smail ve shak'n Allah' olan tek
Allah'a kulluk edeceiz, biz ona teslim olanlarz' demilerdi."
46
Yusuf Suresi, ayet 38:
"Atalarmz brahim, shak ve Yakup'un dinine uydum. Allah'a her-
hangi bir eyi ortak komamz bize yaramaz. Bu bize ve insanlara
Allah'n ltfundandr. Fakat insanlarn ou kretmezler."
ra Suresi, ayet 13:
"Dini doru tutun ve onda ayrla dmeyin. Din olarak Nuh'a tav-
siye ettiimi, sana vahyettiimizi, brahim'e, Musa'ya ve sa'ya tavsiye
ettiimizi, sizin iin hukuk dzeni yapt. Fakat kendilerini ardn bu
nizam, Allah'a ortak koanlara ar geldi. Allah dilediini kendisine
seer ve kendisine yneleni de doru yola iletir."
Hacc Suresi, ayet 78:
"Ve Tanr urunda nasl cihat etmek gerekiyorsa yle cihat edin! Sizi
sekin klan O'dur. Dinde hibir glk yklemedi. Tpk babanz bra-
him'in dininde olduu gibi... (Buradaki dinin ayetteki karl, Turan
Dursun'a gre millet imi-M...) Daha nceki ve imdiki duruma gre,
size 'mslmanlar' adn koyan odur (buradaki "O" bazlarna gre Allah
imi. Turan Dursun ise, Kur'an Ansiklopedisi'nde bunun "brahim" oldu-
unu sylyor ve buna kant gsteriyor). Peygamber size tank (rnek),
siz de insanlara tanklar (rnekler) olasnz diye... yle ise namaz kln,
zekt verin ve Tanr'ya sarln. O'dur sizin mevlanz (sahibiniz). Ne
gzel mevla, ne gzel yardmc..."
4. Peygamberler ve Kitap ndirilenler
Nisa Suresi, ayet 163:
"Biz Nuh'a ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiimiz gibi
sana da vahyettik. Ve brahim'e, smail'e, shak'a, Yakup'a, torunla-
rna, sa'ya, Eyyb'e, Yunus'a, Harun'a ve Sleyman'a vahyettik. Da-
vud'a da Zebur'u verdik."
"smail, El-Yesa, Yunus ve Lt'u da hidayete erdirdik. Hepsini
lemlere stn kldk."
47
En'm Sresi, ayet 84:
"Biz ona shak', Yakup'u da armaan ettik. Hepsini de doru yola
ilettik. Nitekim daha nce de Nuh'u ve onun soyundan Davud'u, S-
leyman', Eyyb', Yusuf u, Musa'y ve Harun'u doru yola iletmitik.
Biz iyi davrananlar ite byle dllendiririz."
"De ki, 'Biz Allah'a bize indirilene, brahim, smail, shak, Yakup
ve Yakupoullarna indirilenlere, Musa, sa ve peygamberlere Rableri
tarafndan verilenlere iman ettik. Onlar birbirinden ayrt edemeyiz.
Biz ancak ona teslim oluruz'."
Ankebt Suresi, ayet 27:
"Ona shak ve Yakup'u baladk. Peygamberlii ve kitaplar, onun
soyundan gelenlere verdik. Onu dnyada dllendirdik. phesiz o ahi-
rette de salihlerdendir."
Sfft Suresi, ayet 112-113:
"Salihlerden bir peygamber olarak, ona (brahim'e), shak' mjde-
ledik. Kendisini ve shak' mbarek eyledik. Lakin her ikisininin nes-
linden iyi kimseler olaca gibi, kendisine aktan aa ktlk edenler
de olacaktr."
Hadd Suresi, ayet 26-27:
"Andolsun ki, Nuh'u ve brahim'i biz gnderdik. kisinin soyundan
gelenlere peygamberlik ve kitap verdik. Soylarndan gelenlerin kimi yol-
larndan kmtr. Onlarn izleri zerinden peygamberlerimizi art arda
gnderdik. Meryem olu sa'y da artlarndan gnderdik. Ona ncil'i ver-
dik. Ona uyanlarn gnllerine efkat ve merhamet koyduk."
Meryem Suresi, ayet 54-58:
"Kitapta smail'i de an! Gerekten o szne sadkt ve bir eli pey-
gamberdi."
"Halkna namaz, zekt emrederdi. Rabbinin nezdinde beenilen
bir kimse idi."
"Kitapta dris'i de yad et, hakikaten o pek doru bir peygamberdi."
"te bunlar Allah'n kendilerine nimet verdii peygamberlerden,
dem'in soyundan, Nuh ile birlikte (gemide) tadklarmzdan, brahim
48
ve srail (Yakup) soyundan, dorudan ulatrdmz ve sekin kld-
mz kimselerdendir. Onlara ok merhametli olan Allah'n ayetleri
okunduunda alayarak secdeye kapanrlar."
Meryem Suresi, ayet 42:
"Nihayet onlardan ve Allah'n dnda taptklar eylerden uzak-
lap bir tarafa ekildii zaman biz ona shak ve Yakup'u baladk.
Her birini peygamber yaptk."
Sd Suresi, ayet 45:
(Ey Muhammedi) Kuvvetli ve basiretli kullarmz brahim, shak
ve Yakup'u da an!
Sd Suresi, ayet 48:
"smail'i, Elyesa'y, Zlkifl'i de an, hepsi de iyilerdendir."
Enbiy Suresi, ayet 85:
"smail'i, dris'i, Zlkifl'i de (yad et). Hepsi de sabreden kim-
selerdendi."
Ahzb Suresi, ayet 7:
"Hani biz peygamberlerden sz almtk. Senden, Nuh'tan, bra-
him'den, Musa'dan ve Meryem olu sa'dan, biz onlardan ok salam
sz aldk."
"brahim'i de peygamber olarak gnderdik. Hani o topluma yle
demiti: Allah' a kulluk edin! Ona kar gelmekten saknn! Eer
bilmi olsanz bu sizin iin daha hayrldr.'"
"Allah'a, bize gnderilene, brahim'e, smail'e, shak'a, Yakup'a ve
torunlarna gnderilene, Musa ve sa'ya verilene, Rableri tarafndan
peygamberlere verilene, onlar birbirlerinden ayrt etmeyerek inandk,
biz ona teslim olanlardanz! deyin."
'"Yoksa siz brahim, smail, shak, Yakup ve torunlar Yahudi,
yahut Hristiyan olduklarn m sylyorsunuz?' De ki, 'Siz mi daha
49
iyi bilirsiniz, Allah m?' Allah tarafndan bildirilmi bir ahitlii (in-
sanlardan) gizleyen daha zalim kim olabilir? Allah yaptklarnzdan
gafil deildir."
5. brahim, Putlar ve Atee Atlmas
"Sizse Allah' brakp putlara tapyorsunuz! Ve birtakm iftira
ierikli yalanlar yaratyorsunuz. Sizin Allah' brakp da tapndnz
eyler size 'rzk' vermezler. yle ise rzk Allah katndan isteyin. Ve
ona kulluk edin, ona kredin. Ona dneceksiniz."
"Ey ehli kitap! brahim hakknda niin tartyorsunuz? Halbuki
Tevrat ve ncil kesinlikle ondan sonra indirilmitir. Siz hi dnmez
misiniz?"
"Allah'n kendisine hkmranlk verdi diye, brahim ile Rabbi
hakknda tartan grmedin mi? brahim 'Rabbim dirilten ve ld-
rendir' demiti. 'Ben de diriltir ve ldrrm' dedi. brahim, 'phesiz
Allah gnei doudan getirtiyor, sen de batdan getirsene!' dedi. nkr
eden arp kald. Allah, zulmeden kimseleri doru yola eritirmez."
En'm Suresi, ayet 80-81:
"Toplumu onunla tartmaya girmiti. O yle dedi: 'Tanr konu-
sunda -ki o beni kesinlikle doru yola eritirmitir- benimle tartyor
musunuz? Ona ortak saydklarnzdan korkmuyorum ben. Meerki, Tan-
rm bir ey dilemi ola! Tanr'nn bilgisi, her eyi iine almtr. D-
np t almaz msnz? Hem ben nasl korkarm sizin ortak saydkla-
rnzdan? Siz ki, bunlar Tanr'ya ortak komaktan korkmuyorsunuz.
stelik bana ilikin size bir kant da indirip gndermedii halde! Bi-
lebiliyorsanz syleyin: ki kesimden hangisi gvenmeyi hak etmitir?'"
"brahim yldzlara bir gz att ve 'Ben rahatszm!' dedi. Onu
brakp gittiler. O da onlarn Tanrlarna ynetip 'Sunduklar yiyecek-
50
leri yemiyor musunuz? Ne o konumuyor musunuz?' dedi. Sonunda
zerlerine yryp kuvvetle vurdu. Bunun zerine putperestler koa-
rak ona geldiler. brahim onlara yle dedi: 'Yonttuunuz eylere mi
tapyorsunuz? Oysa sizi de, o yonttuklarnz da Allah yaratmtr.'
Putperestler: 'Onun iin yap yapn da, onu, oradan atein iine atn!'
dediler. Ona dzen kurmak istediler. Ama biz onlar alt ettik."
Enbiy Suresi, ayet 58-67:
"Hepsini parampara edip, ilerinden byn, ona bavursunlar
diye, salam brakt. Milleti, Tanrlarmza bunu kim yapt? Dorusu o
zalimlerden biridir!' dediler. Bazlar, brahim denen bir gencin onlar
diline doladn duymutuk!' deyince, 'O halde bunlarn ahitlik ede-
bilmeleri iin, onu, halkn gz nne getirin!' dediler. brahim gelince,
ona, 'Ey brahim! Bunu Tanrlarmza sen mi yaptn?' dediler. brahim,
'Belki onu u bykleri yapmtr, konuabiliyorlarsa onlara sorun!'
dedi. Kendi kendilerine, Dorusu siz hakszsnz' sonra kafalarnda
olan o eski inanlarna dnerek, 'Ey brahim! Bunlarn konuamayaca-
n, andolsun ki, bilirsin!' dediler. brahim, 'O halde, Allah' brakp da
size hibir fayda ve zarar veremeyecek putlara ne diye taparsnz? Size
de, Allah' brakp taptklarnza da yazklar olsun! Akl etmiyor mu-
sunuz?' dedi."
"Onlar, 'Bir ey yapacaksanz, unu yakn da Tanrlarmza yardm
edin!' dediler. Biz, 'Ey ate! brahim'e kar serin ve zararsz ol!' dedik.
Ona dzen kurmak istediler; fakat biz onlar hsrana urattk."
6. lleri Diriltme
"Hani brahim, ' Tanrm! lleri nasl diriltirsin gster bana!'
demiti. Tanr da 'nanmadn m?' deyince, nanmadm deil; ama
yreimin yatmas iin!..' dedi. Tanr (bu kez) 'yleyse kulardan
drt tane tut. Kendisine ekerek kes. Sonra onlardan her bir paray
her bir daa koy. Sonra ar onlar. Sana koarak (uarak) ge-
leceklerdir. Bil ki, Tanr, kukusuz gl ve hikmetlidir!' dedi."
51
7. brahim ve Babas
"An ki, brahim, babas Azer'e, 'Putlar birer Tanr m ediniyorsun?!
Kukusuz ben seni ve toplumunu, ak bir sapklk iinde gryorum!'
demiti."
Meryem Suresi, ayet 41-48:
"(Ey Muhammed!) Kitap'ta, brahim'i de an. nk o dosdorucu bir
peygamberdi. An ki, babasna yle demiti: 'Babam! itmez, grmez
ve hibir gereksinimini karlayamaz olana niye taparsn?! Babam!
Kuku yok ki, sana gelmemi olan bir bilgi, bana geldi. yleyse bana
uy ki, seni dmdz bir yola karaym! Babam! eytana kulluk etme.
nk eytan, Rahman'a bakaldrmtr. Babam! Sana, Rahman'dan
bir azap gelip atar ve sen eytann dostu olup gidersin diye korkuyo-
rum!' Babas, 'brahim! Tanrlarmdan uzaklayor musun sen? Vazge-
mezsen seni talayp kovarm. Hadi imdi bir sre uzakla benden!' de-
yince, brahim yle dedi: 'Selam sana! Senin iin Tanr'dan balama-
sn dileyeceim. nk benim Tanrm, dilediimi yerine getirendir.
Sizi ve Tanr'nn dnda taptklarnz brakp ayrlyorum. Ve Tan-
rma yakaryorum. Olur ki Tanrma olan yakarm nedeniyle mutsuz
olmam!' "
Mmtehine Suresi, ayet 4-7:
"brahim ve onunla beraber olanlarda, sizin iin uyulacak gzel rnek
vardr. Onlar, milletlerine yle demilerdi: 'Biz sizden ve Allah'tan
baka taptklarnzdan uzaz. Sizin dininizi inkr ediyoruz. Bizimle
sizin aranzda, yalnz Allah'a inanmanza kadar ebedi dmanlk ve fke
ba gstermitir!' Yalnz, brahim'in, babasna 'Andolsun ki, senin iin
mafiret dileyeceim, fakat sana Allah'tan gelecek herhangi bir eyi sav-
maya gcm yetmez!' sz, bu rnein dndadr. Ey inananlar! Deyin
ki, 'Rabbimiz! Sana gvendik, sana yneldik, dn sanadr!' 'Rabbi-
miz! Bizi inkr edenlerle deneme; bizi bala, dorusu sen, gl olan,
hkim olansn!' Andolsun ki, sizlerden, Allah' ve ahiret gnn uman
kimse iin, bunlarda gzel rnekler vardr. Kim yz evirirse kendi aley-
hine olur. Dorusu Allah, mstanidir, vlmeye layktr."
52
"Andolsun ki, biz daha nce de, brahim'e erginliini vermitik. Biz
onu bilenlerdik. Hani o babasna ve toplumuna yle demiti: 'Nedir bu
heykeller ki, onlara kapanp tapnyorsunuz?!' Onlar da Atalarmz da
onlara ibadet eder bulduk!' dediler. O yle karlk verdi: 'Andolsun ki,
siz de, atalarnz da, apak bir sapklk iindesiniz.' Onlar yle konu-
tular: 'Sen bize gerei mi getirdin, yoksa oyun oynayanlardan msn?!'
O yle dedi: 'Hayr! Tanrmz gklerin ve yerin Tannsdr. O ki, onlar
yaratmtr. Ben bunun tanklarndanm. Ve Tanr'ya ant ierek syle-
rim ki, sizin putlarnza bir tuzak hazrlayacam. Siz arkanz dnp git-
tikten sonra...'"
Tevbe Suresi, ayet 114:
"brahim'in, babas iin af dilemesi, sadece ona verdii szden
dolay idi. Yoksa onun Allah'n dman olduu kendisine belli olun-
ca (af dilemekten vazgeip) ondan uzaklat. phesiz ki, brahim ok
yumuak huylu ve pek sabrl idi."
8. brahim ve Kbe
brahim Suresi, ayet 37-41:
"Rabbimiz! Ben ocuklarmdan kimini, namaz klabilmesi iin,
senin kutsal evinin yannda, orak bir vadiye yerletirdim. Rabbimiz!
nsanlarn gnllerini onlara meylettir, kretmeleri iin onlar
rnlerle rzklandr! Rabbimiz! Dorusu sen, gizlediimizi de, aa
vurduumuzu da bilirsin. Yerde ve gkte hibir ey, Allah'tan gizli
kalmaz. Kocamken bana smail ve shak' veren Allah'a hamdolsun!
Dorusu Rabbim, dualar iitendir! Rabbim beni ve ocuklarm
namaz klanlardan eyle! Rabbimiz! Duam kabul buyur! Rabbimiz!
Hesap grlecek gnde beni, anam babam ve inananlar bala!"
Hacc Suresi, ayet 26:
"Bir zamanlar brahim'e Beytullah'n yerini hazrlam ve (ona
yle demitik): Bana hibir eyi e tutma: Tavaf edenler, ayakta
ibadet edenler, rk ve secdeye varanlar iin evimi temiz tut."
53
"An o zaman ki, brahim ve smail 'Evi'nin (Kbe'nin) temellerini
ykseltiyorlard. (Dualar:) ' Tanrmz! Bizden kabul et bunu. Kuku
yok ki, sen iiten ve bilensin!"'
"Biz, Beyt'i (Kbe'yi), insanlara (sevap iin) toplant ve gven yeri
kldk. Siz de brahim'in makamndan bir namaz yeri edinin (orada
namaz kln). brahim ve smail'e 'Tavaf edenler, ibadete kapananlar,
rk ve secde edenler iin evimi temizleyin' diye emretmitik."
"Orada apak nianeler, brahim'in makam vardr. Oraya giren
emniyette olur. Yol bakmndan gidenlerin o evi haccetmesi, Allah'n
insanlar zerinde bir hakkdr. Kim inkr ederse bilmelidir ki, Allah
btn lemlerden mstanidir."
9. brahim ve Kurban
"te bunlar, bizim hccetimizdir. Biz onu kavminin kar koy-
masna ramen brahim'e verdik. Biz dilediimiz kimselerin derecelerini
ykseltiriz. phesiz ki Rabbin hikmet sahibidir, hakkyla bilendir."
"Biz de ona yumuak huylu bir olan mjdeledik. ocuk kendisinin
yan sra yrmeye balaynca, 'Ey oulcuum! Dorusu ben uykuda
iken, seni boazladm gryorum, bir dn, ne dersin?' dedi. 'Ey
babacm! Ne ile emrolunsa yap, Allah dilerse, sabredenlerden olduu-
mu greceksin!' dedi. Bylece ikisi de Allah'a teslimiyet gsterip, babas
olunu aln zerine yatrnca, biz 'Ey brahim! Ryay gerek yaptn;
ite biz, iyi davrananlar bylece mkfatlandrrz!' diye seslendik.
Dorusu bu, apak bir denemeydi. Ona fidye olarak byk bir kurbanlk
verdik. Sonra gelenler iinde, 'brahim'e selam olsun!' diye ona bir iyilik
n braktk. te iyileri bylece mkfatlandrrz. Dorusu o inanm
kullarmzdand."
54
10. brahim ve Oul Mjdesi
Hd Suresi, ayet 69-70:
"Andolsun ki, elilerimiz mjdeyle brahim'e geldiler. 'Selam sana!'
dediler. 'Size de selam!' dedi. Hemen kzartlm bir buza getirdi. El-
lerini ona uzatmadklarn grnce, durumlarn beenmedi. Ve iine
korku dt. Onlar 'Korkma biz, Lt milletine gnderildik!' dediler."
"Bu arada, brahim'in ayakta duran kars glnce, 'Ona shak',
ardndan Yakub'u mjdeleriz!' dediler. 'Vay bama gelenler! Ben bir
kocakar, kocam da ihtiyar olmuken; nasl dourabilirim? Dorusu
bu alacak bir ey!' dedi. 'Ey evin hanm! Allah'n rahmeti ve be-
reketi zerinize olmuken, nasl Allah'n iine aarsnz? O,
vlmeye layk, ycelerin ycesidir!' dediler."
11. brahim ve Lt
"brahim'in korkusu gidip de mjde kendisine ulanca, Lt milleti
hakknda elilerimizle tartmaya giriti. Dorusu brahim ok ili,
yumuak huylu ve kendini Allah'a vermi kimseydi. Elilerimiz 'Ey
brahim! Bundan vazge! Dorusu Rabbinin emri gelmitir. Onlara
phesiz, geri evrilemeyecek bir azap gelmektedir!' dediler. Elile-
rim, Lt'a gelince, onun fenasna gitti. ok skld: 'Bu etin bir gn-
dr!' dedi. Milleti ona koarak geldiler. Daha nce kt iler ili-
yorlard. 'Ey milletim! te bunlar benim kzlarm. Onlar sizin iin
daha temizdir! Allah'tan saknn; konuklarmn nnde beni rezil et-
meyin! inizde akl banda kimse yok mudur?!' dedi. 'Andolsun ki,
senin kzlarnla bir iimiz olmadn biliyorsun; dorusu ne is-
tediimizin farkndasn!' dediler. (Lt) 'Keke size yetecek bir kuv-
vetim olsa veya salam bir yere snsam!' dedi. 'Ey Lt! Biz Rabbin
elileriyiz! Onlar sana iliemeyecekler.' Geceleyin bir ara, ailenle be-
raber yola k, karnn dnda kimse geri kalmasn. Dorusu, onlarn
bana gelen onun da bana gelecektir. Vadeleri, gn doana ka-
dardr. Gn domas yakn deil mi?' dediler (melekler).
55
Neml Suresi, ayet 54-55:
"Lt'u da gnderdik. Milletine yle dedi: 'Gz gre gre bir ha-
yaszlk m yapyorsunuz? Kadnlar brakp ehvetle erkeklere mi
yaklayorsunuz? Evet, siz cahil bir milletsiniz!'"
A'rf Suresi, ayet 80-81:
Lt'u da gnderdik. Milletine 'Dnyalarda sizden nce hi kim-
senin yapmad bir hayaszl m yapyorsunuz? Siz kadnlar bra-
kp ehvetle erkeklere yaklayorsunuz. Dorusu siz ar giden bir
milletsiniz!' dedi."
Hicr Suresi, ayet 51-75:
"Onlara brahim'in konuklarn da anlat: brahim'in yanna girip
selam vermilerdi. O, 'Dorusu biz sizden korkuyoruz' demiti de,
'Korkma, biz sana, bilgin bir olun olacan mjdelemeye geldik' de-
milerdi. 'Ben kocamken mjde mi veriyorsunuz? Neye dayanarak
mjdeliyorsunuz?' deyince, 'Seni gerekten mjdeliyoruz, umutsuzlar-
dan olma' demilerdi. 'Zaten sapklardan baka kim Rabbinin rahme-
tinden umudunu keser!' diyerek sormutu: 'Ey eliler! iniz nedir?'
yle cevap vermilerdi: 'Biz phesiz bir millete gnderildik. Lt'un
ailesi bunun dndadr. Kars hari, hepsini kurtaracaz. Karsnn
geride kalanlarla olmasn gerekli bulduk.' Eliler Lt'un ailesine ge-
lince, Lt, 'Dorusu siz tannmam kimselersiniz' dedi. 'Biz sana sa-
dece phe edip durduklar azab getirdik. Sana gerekte geldik. Biz
doru sylemekteyiz. Artk geceleyin bir ara aileni yola kar, sen de
arkasndan git, hibiriniz arkaya bakmasn, emrolunduunuz yere
doru yryn' dediler. Bylece bunlarn sonlarnn kesilmi olarak
sabah edeceklerini bildirdik. ehir halk sevinerek geldiler. Lt, 'Bun-
lar benim konuklarmdr, onlara kar beni mahup etmeyin' dedi.
'Biz sana misafir etmeyi yasak etmemi miydik?' dediler. Lt, 'Ala-
caksanz ite benim kzlarm!' dedi. Ey Muhammed! Senin hayatna
andolsun ki, onlar sarholuklar iinde bocalayp duruyorlard. Tan-
yeri aarrken lk onlar yakalayverdi. Memleketlerini altst ettik,
zerlerine sert talar yadrdk."
ra Suresi, ayet 160:
"Lt milleti de peygamberleri yalanlad. Kardeleri Lt onlar 'Al-
lah'a kar gelmekten saknmaz msnz? Dorusu ben size gnderilmi
56
gvenilir bir eliyim. Artk Allah'tan saknn ve bana itaat edin. Rab-
binizin sizin iin yaratt eleri brakp da insanlar arasnda er-
keklere mi yaklayorsunuz? Dorusu azm bir milletsiniz' dedi. 'Ey
Lt! Bu szlerinden vazgemezsen, mutlaka kovulacaksn' dediler.
Lt 'Rabbim! Beni ve ailemi bunlarn elinden kurtar' dedi. Bunun
zerine geride kalan yal bir kadn dnda, onu ve ailesini hepsini
kurtardk. Dierlerini yerle bir ettik. zerlerine de yamur yadrdk.
Uyarlan, fakat yola gelmeyenlerin yamuru bir kt idi ki..."
Ankebt Suresi, ayet 28-34:
"Lt da milletine yle demiti: 'Dorusu siz dnyalarda hi kim-
senin sizden nce yapmad bir hayaszl yapyorsunuz. Erkeklere
yaklayor, yol kesiyor ve toplantlarnzda fena eyler yapmyor mu-
sunuz?' Milletinin cevab 'Doru szl isen bize Allah'n azabn getir'
demek oldu. Lt, 'Rabbim! Bozgunculara kar bana yardm et!' dedi.
Elilerimiz brahim'e mjde ile geldiklerinde, 'Biz bu kasaba halkn
yok edeceiz, nk orann halk zalim kimselerdir' dediler. brahim,
Ama Lt oradadr' dedi. Eliler 'Biz orada olanlar daha iyi biliriz.
Onu ve geride kalanlardan olacak kars dnda ailesini kurtaracaz'
dediler. Elilerimiz Lt'a gelince, onun fenasna gitti, ok skld. Ona
'Korkma ve zlme, dorusu biz seni ve geride kalacaklardan olan
karnn dnda aileni kurtaracaz. Bu kasaba halkna, yaptklar yol-
suzluklardan tr gkten elbette bir azap indireceiz' dediler."
"Buyruumuz gelince, oralarn altn stne getirdik; zerine de
Rabbin katndan iaretli olarak yn yn sert ta yadrdk. Bunlar,
zalimlerden hibir zaman uzak olmayacaktr."
12. Yusuf
Yusuf Suresi
"Yusuf babasna, 'Babacm ryamda 12 yldz, gne ve ay
bana secde ettiler' demiti. Babas, 'Olum ryan kardelerine an-
latma, sana dzen kurarlar'" (ayet 4).
57
"te bylece Rabbin seni seecek, sana (ryanda grlen) olaylarn
yorumunu retecek ve daha nce iki atan brahim ve shak'a nimetini
tamamlad gibi sana ve Yakup soyuna nimetini tamamlayacaktr.
nk, Rabbin ok iyi bilendir, hikmet sahibidir" (ayet 6).
"Kardeleri 'Birbirimize bal topluluk olduumuz halde babamz,
Yusuf'u ve kardeini daha ok seviyor. Yusuf u ldrn veya onu bir
yere brakn, babanz size kalsn' dediler. lerinden biri onu ldr-
meyerek bir kuyunun derinliklerine brakn!" (ayet 8-9).
"Bunun zerine 'Ey babamz! Yusufu yarn bizimle gnder de
gezsin, oynasn, biz onu koruruz' dediler" (ayet 11-12).
"Babalar 'Onu gtrmeniz beni zyor. Onu kurdun yemesinden
korkarm' dedi" (ayet 13).
"Yusuf'u bir kuyunun derinliklerine brakmay, kararlatrdlar"
(ayet 15).
"Akamst alayarak eve geldiklerinde, 'Ey babamz! nan olsun
Yusuf'u eyamzn yanna brakmtk. Bir kurt onu yedi. Sen bize
inanmazsn'" (ayet 16-17).
"zerine kan bulam Yusuf'un gmleini getirmilerdi. Ba-
balar, 'Sizin nefsiniz bir i yapmaya srkledi, artk sabr gerek'"
(ayet 18].
"Bir kervan sucular kovasn salnca 'te bir olan!' diye Yusuf'u
kardlar. Onu ucuz fiyata mal olarak sattlar" (ayet 19).
"Msr'da onu alan kimse, karsna, 'Ona gzel bak, belki evlat edi-
niriz' dedi. Ona ryalarn nasl yorumlanacan rettik" (ayet 21).
"Erginlik ana gelince hikmet ve bilgi rettik" (ayet 22).
"Evinde bulunduu kadn onu kendine ard. Yusuf, 'Senin
kocan benim efendimdir, bana iyi bakt' dedi" (ayet 23).
"Kadn Yusuf a istekliydi. Rabbinden iaret gelmeseydi, Yusuf da
onu isteyecekti" (ayet 24).
58
"kisi de kapya kotu. Kadn Yusuf un gmleini arkadan yrtt.
Kapnn nnde kocasna rastladlar. Kadn kocasna, 'Ailene fenalk
edenin cezas ya hapis ya da can yakc bir azap olmaldr' dedi. Yu-
suf, 'Beni kendine o ard' dedi. Kadn tarafndan bir ahit eer
gmlek nden yrtlmsa kadn doru sylemi, gmlek arkadan yr-
tlmsa kadn yalan sylemitir, erkek dorulardandr' diye ahitlik
etti" (ayet 25).
"Kocas gmlein arkadan yrtlm olduunu grnce, karsna,
'Dorusu bu sizin dzeninizdir, siz kadnlarn dzeni byktr' dedi.
Yusuf a dnerek, Yusuf sen buna aldrma!' Kadna dnerek, 'Sen de
gnahnn balanmasn dile, nk sulusun' dedi" (ayet 28-29).
"ehirde birtakm kadnlar 'Vezirin kars, klesinin olmak istiyor-
mu, sevgisi barn yakm. Dorusu onun saptm olduunu gr-
yoruz' dediler" (ayet 30).
"Kadnlarn kendisini yermesini iitince, onlar davet etti. Gel-
diklerinde ellerine birer bak verdi. Yusuf'a, Yanlarna k' dedi. Ka-
dnlar Yusuf u grnce arp ellerini kestiler ve Allah' tenzih ede-
riz, ama bu insan deil ancak yce bir melektir' dediler" (ayet 31).
"Vezirin kars, te szn edip beni yerdiiniz budur? Andolsun ki,
onun olmak istedim, fakat o iffetinden dolay ekindi. Emrimi yine yap-
mazsa andolsun ki, hapse tklacak ve kahra urayacak' dedi" (ayet 32).
"Yusuf, 'Rabbim! Hapis benim iin, bunlarn istediklerini yap-
maktan daha iyidir. Eer dzenlerini benden uzaklatrmazsan onlara
gnl verir ve bilmeyenlerden olurum' dedi" (ayet 33).
"Rabbi onun duasn kabul etti ve kadnlarn dzenine engel oldu.
Sonra kadnn ailesi delilleri Yusuf un lehine grd halde onu bir
sre hapsetmeyi uygun buldu" (ayet 34).
"Hapse onunla birlikte iki kii daha girdi. Biri 'Ryamda araplk
zm sktm grdm' dedi. Dieri, 'Bamn zerinde kularn
yedii bir ekmek tadm grdm' dedi" (ayet 36).
59
"Yusuf, 'Rabbimin bana rettii bilgi ile daha yemek gelmeden
onun yorumunu size haber vereceim. Bu Rabbimin bana rettikle-
rindendir. imdi ben Allah'a inanmayan bir kavmin dinini terk ettim.
Onlar ahreti inkr edenlerin kendileridir'" (ayet 37).
"Atalarm brahim, shak ve Yakub'un dinine uydum. Allah'a her-
hangi bir eyi ortak komamz bize yaramaz. Bu bize ve insanlara
Allah'n ltfundandr. Fakat insanlarn ou kretmezler" (ayet 38).
"Ey zindan arkadalarm! eitli Tanrlar' m daha iyi, yoksa kah-
redici bir tek Allah m?" (ayet 39.)
"Ey mahpus arkadalarm! Biriniz efendisine arap sunacak, di-
eri aslacak ve kular bandan yiyecektir" (ayet 41).
"Hkmdar, 'Ben yedi semiz inei, yedi zayf inein yediini, yedi
yeil baak ve bir o kadar da kurumu baak gryorum. Eer rya
yormasn biliyorsanz syleyin' dedi" (ayet 43).
"Hapisten kurtulan" (ayet 45). "Hapishaneye varp, 'Ey doru sz-
l Yusuf! Ryada grlen yedi semiz inein yedi zayf inei yemesi,
yedi yeil baak ve bir o kadar kuru baak nedir? Bize yorumla' dedi"
(ayet 46).
"Yusuf, 'Devaml yedi yl ekin ekip, bitiiniz ekinin yediinizden
artann baanda brakn' (ayet 47).
"Sonra bunun ardndan yedi yl kurak yl gelir. Btn biriktirdii-
nizi yer, yalnz biraz saklarsnz" (ayet 48).
"Sonra, 'Halkn yamur grecei bir yl gelir, o zaman skp sa-
arlar' dedi" (ayet 49).
"Hkmdar, 'Onu bana getirin' dedi. Yusuf a eli gelince, 'Efen-
dine dn, kadnlar niin ellerini kesmilerdi sor, dorusu Rabbim on-
larn dzenini bilir' dedi" (ayet 50).
"Hkmdar kadnlara, Yusuf un olmak istediiniz zaman durumunuz
neydi?' dedi. Kadnlar, 'Onun bir fenaln grmedik dediler. Vezirin
kars, 'imdi gerek ortaya kt, onun olmak isteyen bendim' dedi"
(ayet 51).
60
"Hkmdar, 'Onu bana getirin yanma alaym' dedi" (ayet 54).
"Yusuf, 'Beni memleketin hazinelerine memur et, korumasn bi-
lirim' dedi" (ayet 55).
"Yusuf u bylece o memlekete yerletirdik" (ayet 56).
"Yusuf'un kardeleri gelip yanna girdiler. Kendisini tanmadklar
halde, o onlar tand" (ayet 58).
"Onlarn yklerini hazrlatnca yle dedi: 'Bababir kardeinizi de
bana getirin. Grmyor musunuz, ben lei tam dolduruyorum ve
ben misafirperverlerin en iyisiyim." (ayet 59).
'"Eer onu bana getirmezseniz benden bir lek bile alamazsnz.'
Kardeleri, 'Babasn kandrmaya alacaz' dediler" (ayet 60).
"Yusuf adamlarna, 'Karlk olarak getirdiklerini de yklerine
koyun'" (ayet 62).
"Babalarna dnnce, 'Ey babamz! Bize yiyecek yasak edildi,
kardeimizi bizimle gnder de yiyecek alalm, onu koruruz' dediler"
(ayet 63).
' "Daha nce kardeinizi size emanet ettiim gibi, imdi onu ema-
net eder miyim?' dedi" (ayet 64).
"Yklerini anca karlk olarak gtrdkleri mallarnn iade
edilmi olduunu grdler. 'Ey babamz! te mallarmz da bize iade
edilmi. Ailemize yine yiyecek getirir, kardeimizi de korur ve bir
deve yk de artrm oluruz' dediler" (ayet 65).
"Babalar 'Hepiniz onu bana geri getireceinize dair Allah'a kar
salam bir sz vermezseniz sizinle gndermeyeceim' dedi" (ayet 66).
"Sz verdiklerinde, babalar 'Oullarm! Tek bir kapdan deil,
ayr ayr kaplardan girin'" (ayet 67).
"Babalarnn rettii gibi girdiler" (ayet 68).
"Yusuf'un yanna girdiklerinde, kardeini barna bast ve 'Ben
senin kardeinim, onlarn yaptklarna zlme' dedi" (ayet 69).
61
"Yusuf onlarn yklerini ykletirken, bir su kabn da kardelerinin
ykne koydurttu. (Kafile hareket ettikten sonra) bir tellal yle bard:
"Ey kervanclar, siz hrszsnz!'" (ayet 70).
"Geri dnerek 'Ne kaybettiniz?' dediler" (ayet 71).
'"Hkmdarn su kabn kaybettik, onu geri getirene bir deve yk
dl verilecek' dediler" (ayet 72).
'"Allah'a yemin ederiz ki, memlekette fesat karmaya gelmedik,
hrsz da deiliz' dediler" (ayet 73).
"Yusuf kardeinin yknden nce onlarnkini aramaya balad,
sonra kardeinin yknden su kabini kard. Hkmdarn kanunlarna
gre kardeini alkoyamazd, meerki, Allah dileye" (ayet 76).
'"almsa, daha nce kardei de almt" dediler. Yusuf bunu
iinde saklad, onlara amad (ayet 77).
"Kardeleri, 'Ey vezir! Onun yalanm bir babas vardr. Bizden
birini onun yerine al'" (ayet 78).
"Biz mal kimde bulmusak onu alkoyarz" (ayet 79).
"mitsizlie dnce konumak zere bir kenara ekildiler. B-
ykleri yle dedi: 'Babanzn Allah'a kar sizden bir sz aldn, daha
nce Yusuf meselesinde de ileri gittiinizi bilmiyor musunuz? Artk ba-
bam bana izin verene kadar bu yerden ayrlmayacam.' Siz dnn baba-
nza gidin ve deyin ki, 'Ey babamz! Senin olun hrszlk yapt, bu bil-
diimizden baka bir ey grmedik. Bulunduumuz kasabann halkna
ve beraberinde olduumuz kervana da sorabilirsiniz'" (ayet 80-82).
"Yakup, 'Sizi nefsiniz bir i yapmaya srkledi. Belki Allah hep-
sini birden bana getirir' dedi" (ayet 83).
"Onlara srt evirdi, 'Vah, Yusuf'a yazk oldu' dedi ve zntden
gzlerine ak dt" (ayet 84).
"Allah'a yemin ederiz ki, Yusufu anp durman seni bitkin dre-
cek' dediler" (ayet 85).
62
"Yakup, 'Ey oullarm! Gidin Yusuf'u ve kardeini arayn!'" (ayet
87.)
"Ey vezir! Biz ve oluk ocuumuz darla uradk, pek deersiz
malla geldik. lei bize tam yap ve sadaka ver" (ayet 88).
'"Siz Yusuf ve kardeine bilmeden neler yaptnzn farknda
msnz?' dedi" (ayet 89).
"Yoksa sen Yusuf musun?' dediler. Ben Yusuf um bu da kardeim'"
(ayet 90).
'"Allah'a yemin ederiz ki, Allah seni bizden stn tutmutur' de-
diler" (ayet 91).
"Yusuf, 'Bu gmleimi gtrn, babamn yzne srn, grmeye
balar. Btn oluk ocuunuzla bana gelin' dedi" (ayet 92-93).
"Kervan, memleketlerine dnmek zere ayrlrken, babalar, 'nan
olun ki, ben Yusuf'un kokusunu duyuyorum, ne olur bana bunak de-
meyin' dedi" (ayet 94).
"Mjdeci gelince, gmlei Yakup'un yzne srd, hemen gzleri
ald" (ayet 96).
"Yusuf'un yanna geldiklerinde, o, ana ve babasn barna bast,
'Gven iinde Msr'a yerlein' dedi" (ayet 99).
"Ana babasn tahtn zerine oturttu, hepsi nnde eildiler.
Yusuf, 'Babacm! te bu vaktiyle grdm ryann kdr'"
(ayet 100).
"Ey Muhammed! Sana byle vahyettiklerimiz gaybe ait ha-
berlerdir" (ayet 102-103).
"Kur'an kendinden nceki kitaplar tasdik eden, inanan millete her"
eyi aklayan, doru yolu gsteren bir rehber ve rahmettir" (ayet
111).
63
"Biz ona shak' ve (shak'n olu) Yakub'u da armaan ettik, hep-
sini doru yola ilettik. Nitekim daha nce de Nuh'u ve onun soyundan,
Davud'u, Sleyman', Eyp', Yusuf u, Musa'y ve Harun'u doru yola
iletmitik. Biz iyi davrananlar byle mkfatlandrrz."
M'min Suresi, ayet 34:
"Andolsun ki (Musa'dan) nce Yusuf da size ak deliller getirmiti.
O vakit de onun size getirdii eyler hakknda phe edip durmutunuz.
Hatta o vefat edince de 'Allah ondan sonra peygamber gndermez' de-
diniz. te Allah o ar giden, phecileri byle artr."
64
NC BLM
KARILATIRMALAR
Tevrat'n Tekvin blmnde, brahim hikyesinden nce, evrenin, in-
sanlarn, hayvanlarn ve bitkilerin yaratl, Tufan hikyesi anlatldktan
sonra, Tufan'dan kurtulan Nuh ile Nuh'tan sonra gelenler yazlmaktadr.
Tekvinin bu ilk ksm (Bap 1-9) Kur'an ncil ve Tevrat'n Sumer'deki
Kkeni adl kitabmda, karlatrmalarla geni olarak aklanmsa da,
Tekvin kitabn tam olarak vermek istediimden, konulan biraz ksaltp
buraya almamn, okuyuculara bilgi vermek bakmndan iyi olacan
dndm.
Yaratl
Bap l' de Allah'n ruhu sularn stnde gezerken "Kubbe olsun!"
diyor. Kubbe oluyor. Sularla kubbeyi ayryor; st gk, alt yer olu-
yor. Bundan sonra yeryz bitki ve hayvanlarla donatlyor.
Kur'an, Enbiya Suresi, ayet 30:
"Gkler ve yer yapk iken, onlar ayrdmz, canllar sudan
meydana getirdiimizi bilmezler mi?"
Kur'an'da yaratla ait dier ayetler unlardr: Hd Suresi, ayet 7;
Furkan Suresi, ayet 59; Secde Suresi, ayet 4, 7; Fussilet Suresi, ayet,
9,11,12.
Sumer Efsanesine Gre
Balangta her yer su. Bunun Nammu adndaki Tanras sudan
byk bir da karyor. Hava Tanrs Enlil onu ikiye ayryor. st
65
gk, alt yer oluyor. Bilgelik Tanrs Enki ile Hava Tanrs Enlil yeri
bitkiler, aalar, sularla donatyor. Hayvanlar yaratlyor
1
ve hepsini
idare edecek Tanrlar oluturuluyor.
nsann Yaratl
Tekvin Bap l' de yaratl ve insann yaratl iki trl anlatlm.
Bunun nedeni, birinin ya da ikisinin birden baka kaynaktan alnm
olmas.
Birincisinde Tanr, g, yeri, bitkileri, hayvanlar yarattktan
sonra, yaratmann son gn olan altnc gnnde kendi benzeyiinde
erkek ve dii olarak insan yaratyor.
Tekvin Bap 2'de bu kez yerin toprandan Adam',
2
onun ka-
burgalarndan da kadn yaratyor Tanr.
Kur'an'da da btn varlklarn yaratlmas alt gn sryor. Ye-
dinci gn Allah dinleniyor. Altnc gnde insan amurdan yaratlyor,
Hicr Suresi'nin 26-28, 30-31, 33-34. ayetleri bunu geni olarak
aklyor:
"Andolsun ki, biz insan (pimi) kuru bir amurdan, ekillen-
mi cvk balktan yarattk" (ayet 26).
"Rabbin meleklere 'Ben balktan, ilenebilen kara topraktan bir
insan yaratacam. Onu yapp ruhumdan flediimde ona sec-
deye kapann' demiti" (ayet 28-29).
"Bunun zerine blis'in dnda btn melekler hemen secde
(ayet 30-31).
1 Tevrat ve Smer'de nce yer ve gk, sonra bitkiler ve hayvanlar yaratlyor.
2 Tevrat Tekvin 3-17'ye kadar hep Adam o'lar'ak adlandrlan ilk erkee bundan sonra
"dem" deniyor. Adem, Amoritede Adamu, branicede Adam veya Ha. Adam.
Anlam "insan", daha dorusu "krmz toprak". Daha geni bilgi iin bkz. I.M. Di-
akonoff. Father "Adam", Archive fiir Orientforschung Afo Beiheft, 19, s.I6 vd.
Hans Martin'in Iconologie der Genesis (Mnchen, 1989) adh kitabnn 81. sayfasnda
yazldna gre, Hebron'da krmz toprak varm. Bu topra, insanlara g verdiine
ve birok hastal iyiletirdiine inanarak yerlermi. islamlar onu Hebron'dan alarak
Msr'dan Hindistan'a kadar gtrp baharat karl satarlarm. Bu yzden, dem'in
Hebron'da yaratld ileri srlyormu.
66
(Allah), 'Ey blis! Seni secde edenlerle beraber olmaktan alko-
yan nedir?' dedi" (ayet 32).
"(blis) 'Balktan, ilenebilir kara topraktan yarattn insana
secde edemem' dedi" (ayet 33)
3
Sumer'de de Bilgelik Tanrs yumuak kilden kendi benzerinde
ekiller yapyor. Ana Tanra ona fleyerek can veriyor.
4
O bir insan
oluyor. Bu esnada Ana Tanra; Yer Tanras, Doum Tanras, Bil-
gelik Tanrs ile birlikte bulunuyor.
Grld gibi bu dinde de nce byk bir su var. Ondan, bir
da kyor. O ikiye blnyor. Bylece gk ve yer oluyor.
Sumer'de Tanrlar, Tevrat ve Kur'an'da da Tanr insan amurdan
ve kendi benzerinde
5
yaratyor. Yalnz Tevrat'n ikinci yaratl hik-
yesinde erkein amurdan, kadnn da onun kaburgasndan yaratld
ve cennetten kovulmalar konusu tamamyla Sumerlilerin bir efsanesine
dayanmaktadr. Yalnz Kur'an'da kadnn dem'in kaburgasndan yara-
tld yazlmyor. Ona karn hadislerde "Kadnlara hakk tavsiye edi-
niz. nk kadn, eri kaburga kemiinden yaratlmtr. Kaburga ke-
miinin en eri taraf ba ksmdr. Onu dorultmaya alrsan k-
rarsn, olduu gibi brakrsan ylece eri kalr. Kadnlara hayr tavsiye
ediniz."
6
Sumer efsanesine gre, Dilmun adnda Tanrlarn yaad saf ve
temiz bir lke var. Burada hastalk ve lm bilinmiyor. Fakat suyu yok.
3 nsann amurdan yaratldn bildiren dier ayetler unlardr: li mrn Suresi, ayet
19; En'm Suresi, ayet 2; Hac Suresi, ayet 5; Sfft Suresi, ayet 11; Rahman Suresi,
ayet 14.
4 Samuel Noah Kramer, The Sumerian/ Their History, Culture and Character, Chicago,
1963, s.150-151; Giovanni Pettinato, Das altorientalishe Menschenbild und Die Su-
merischen und Akkadischen Schopfugsmythen, Heidelberg, 1971; Muazzez lmiye
, Kur'an ncil ve Tevrat'n Sumer'deki Kkeni, Kaynak Yaynlar, stanbul,
Austos 1996, 2. basm, s.35.
5 Her dinde de insan, Tanr grntsnde yaratlyor. Bu, Tanr'nn da insanlar gibi
olaca dncesinden kaynaklanyor demektir. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz.
M.. , ayn eser, s.37.
6 Bu hadis, Hasan Aydn'n, "Kur'an'da eitli Yaratma Kavramlar" (Bilim ve topya
dergisi, Aralk 1996) adl yazsndan alnd. O da Sahih- Buhar'den (Kitab en-
Nikh No. 1816) aldn belirtmi. Derginin bu saysnda dnya milletleri ef-
sanelerindeki yaratl hikyeleri verildi.
67
Su Tanrs, Gne Tanrs'na yerden su kararak orasn tatl su ile dol-
durmasn sylyor. Gne Tanrs isteneni yapyor. Bylece Dilmun
aalar ve ayrlaryla Tanrlarn cennet bahesi oluyor. Yer Tanras
bu bahede sekiz bitki yetitiriyor. Bunlar ifa verici bitkiler oldu-
undan geliigzel yenmesi yasak. Fakat Bilgelik ve Sular Tanrs Enki
dayanamyor ve iki yz olan vezirine bunlardan toplattrarak yiyor.
Buna ok kzan Tanra, Tanr'y lmle lanetleyerek ortadan yok olu-
yor. Bilgelik Tanrs da ok hastalanyor. Dier Tanrlar byk glk-
lerle Yer Tanras'n bularak Bilgelik Tanns'n iyi etmesi iin yal-
varyorlar. Tanra, Tanr'nn sekiz bitkiye karlk, hasta olan sekiz
organn yi etmek iin sekiz Tanr ve Tanra yaratyor.
7
Tanr'nn hasta
olan organlarndan biri, kaburgas. Onu iyi eden Tanrann ad "ka-
burgann hanm" anlamna gelen Nin-ti'dir. Bu kelimede Nin hanm, ti
kaburgadr, ti kelimesinin dier anlam da yaam'dr. Eer ad ikinci an-
lama gre alrsak, o zaman "yaamn hanm" olur.
8
Bu efsane Tekvin Bap 2: 4'e tamamyla uymaktadr. Sumerlilerde
Tanrlarn bahesi Dilmun. Tevrat'ta Tanr'nn yeri Aden. Her ikisinde
de su yok. Tevrat'ta yerden buu kp topra suluyor.
9
Sumer'de de
Gne Tanrs yerden su karyor. Tevrat'ta, Tanr. Aden'e meyve
aalar ve yenmesi yasak olan aac dikiyor.
Sumer'de de Yer Tanras sulanan bahede yenmesi yasak bitkiler
yetitiriyor.
Tevrat'ta bu bahenin toprandan yaratlan Adam, onun ka-
burgasndan meydana getirilen kadn, ylan tarafndan verilen yasak
meyveyi yedikleri iin buradan kovuluyorlar.
10
7 lgin olan, bunlann bei Tanra. Ayrca burada tpta uzmanlamann gsterilmesi
bakmndan da ok nemli.
8 S.N. Kramer, History Begins at Sumer, eviren M.. . Tarih Sumer'de Balar,
Ankara, 1990,5.120.
9 Buradan bir su kyor, drt kola aynlyor. Bunlardan ikisi Dicle ve Frat. Bu da
hikyenin Mezopotamya'dan geldiine ayn bir kant.
10 Robert Cooper, The Inquier's Text Book, Being Substance of Thirteen Lecturs on the
Bible, Boston, 1846, s.209'da yaratl olay iin unlar yazlm: lk insann amur-
dan meydana geldiini ve hayat nefesi verilerek canlandn dnmek, kadnn
erkein kaburgasndan yaratlm olduunu kabul etmek, ancak barbarlarn yaad
aa ait olmal. Bunlara inananlar, ayn kfl peynirden yapld din kitaplarnda
yazlsa, ona da inanrlar. nsanlar Adem ile Havva'dan remi olsalar bu kadar rk
68
Sumer'de de insan amurdan yaratlyor ve orada Tanrlarn g-
rntsnde yalnz Tanrlar bahesindeki yasak bitkileri yiyen ve la-
netlenen Tanr, ad kaburgann hanm olan bir Tanra, Tanr'nn ka-
burgasn iyi ediyor. Grld gibi bu hikye birbirine ne kadar ben-
ziyor. Yalnz Tevrat'a alnrken konu biraz deitirilerek, kaburgay
iyi eden Tanra, ondan yaratlan kadn olmu. Adna da, Tanrann
adnn ikinci anlam alnarak "yaamn hanm" manasna gelen Hav-
va denmitir.
11
Kur'an'da ne Havva'nn ad, ne de kaburgadan yaratld var. Ya-
sak aaca, sonsuzluk aac denilmi (Th Suresi, ayet 120). Bunda
da Adn cenneti deniyor. Cennetteki rmaklar (Muhammed Suresi'nin
15. ayetine gre) ienlere kuvvet veren araptan, bozulmayan sudan,
stten ve szme baldan i mi .
1 2
nasl oluur deniyor. (Ktphanesinin en deerli kitaplarndan biri olan bu kitab
bana hediye ettii iin, Jersey City niversitesi profesrlerinden, dostum Martin
Abend'e teekkr ederim.)
Ayn konu hakknda, Voltaire, Felsefe Szl'nde (eviren Ltf Ay, stanbul,
1943) yle demitir:
"Tanr'nn srlan yle ki, insanolu yzlerce yl ilk anas babasnn kim olduunu bi-
lememi. dem ile Havva adlarn ne Yunanllar, ne Romallar, ne Persler, ne Su-
riyeliler, hatta ne de Muhammed'e kadar Araplar biliyordu. Tanr ilk yaratt bu ai-
leyi, insan topluluunun en k, en bahtsz olan Yahudilere neden bildirmi ki!
"Nasl olmu da ne Msr'da ne de Babil'de ilk atalarmzn izine ve geleneine
rastlanmam."
nk, Voltaire, bunlar yazd zaman, kimsenin ne Sumerlilerden ne de onlarn
kendilerinden sonra gelenlere yaptklar etkileri kantlayacak belgelerden haberi
vard.
11 S.N. Kramer, The Sumerian, s.218-219.
12 Meydan Larousse'un, "dem" maddesinde, dem'in yaratlmas ve cennetten ko-
vulmas slam yazarlarna gre yle: Allah, Cebrail, Mikail, srafil ve Azrail adl
meleklerinden yedi kat yerden yedi avu toprak getirmelerini istiyor. Yeryuvarl
bu topra vermiyor. Azrail zorla alyor. Allah, bu toprak zerine gnlerce yamur
yadrarak yumuatyor. Melekler youruyor ve Allah ekil veriyor. O, 80 yl ekilsiz,
120 yl ruhsuz bekliyor. ekil ve ruh kazandktan sonra meleklere secde edilmesi em-
rediliyor. eytan dinlemiyor ve cennetten kovuluyor. Cennette iyiyi ktden ayran
elma aacndan yemesi dem'e yasak edilmi. Cennetten kovulduuna kzan eytan,
ylan ile anlap dem ile Havva'y cennetten kovduruyor. Adem yaptna piman
olarak Allah'a yalvaryor. Cebrail vastasyla affedilip Mekke'de Arafat'a gnderiliyor.
Orada Havva ile buluuyorlar. dem'e Mekke'yi yapmas emrediliyor. Cebrail de hac
trenini retiyor.
69
dem ve Havva'nn ocuklar
Habil ve Kain
Tekvin Bap 4: l' de Havva, Habil ve Kain'i (slamda Kabil olmu)
ikiz olarak douruyor. Habil koyun oban, Kain de ifti oluyor. Her
iki karde de Rabbe kendi rnlerini sunuyorlar. Rab, Habil'in ge-
tirdiklerini alyor. Buna kzan Kain kardeini ldryor.
Bu konu, Kur'an'da. Mide Suresi, ayet 27-3l' de ksa olarak ve-
rilmi. ocuklarn ismi yazlmam:.
"Onlara dem'in iki olunun haberini oku! Hani bir kurban tak-
dim etmilerdi de birisinin kabul edilmi, dierinin kabul edil-
memiti. 'Andolsun ki, seni ldreceim' dedi. Dieri de Ancak
saknanlardan kabul eder' dedi. Andolsun ki, sen ldrmek iin
elini uzatsan, ben seni ldrmek iin el uzatacak deilim' dedii
halde, kardeini ldrd ve kargadan onu nasl gmeceini
rendi."
Bu motif Sumer'de ayr iki hikyede bulunuyor. Birinde oban
Tanrs Dumuzi ve ifti Tanrs Enkimdu, Ak ve Bereket Tanras
nanna'ya k olurlar. Ona kendilerini beendirmek iin kendi rn-
lerinden getirirler. Tanra, oban Tanrs'n seer ve onunla evlenir.
Dieri de (Eme) Yaz, (Enten) K ile ilgili. Hava Tanrs Enlil'e.
K, eitli hayvanlar, ya ve st getiriyor. Yaz da aalar, mey-
Burada Havva'nn nasl yaratld bildirilmemi. Bununla Kur'an arasnda bir hayli
ayrlk var. lgin olan, insann yaratlmasnda Allah'a drt melek yardmc oluyor.
Sumer'de de drt nemli Tanr. Elma aac Sumer efsanelerinde, Ak Tanras
nanna ile ilgili bir aa. Kur'an'da da bir kez bunun sonsuzluk aac olduu yazl.
Sumer'de yasak meyveyi Bilgelik Tanns'hn ikiyzl veziri veriyor. Bunu Tevrat'ta
ylan, Kur'an'da eytan, burada ikisi birden yapyor. Adem'i Cebrail affettiriyor. Su-
mer'de Tanrlarn yalvarmas ile Bilgelik Tanrs iyi oluyor. Do. Dr. Abdullah Ay-
demir, slami Kaynaklara Gre Peygamberler adl kitabnda (Diyanet Vakf Yayn-
lar, 1990, s.9-35), dem ve cennetten kovulmalanna ait eitli sylenceler yazl-
m. Bunlar anlatanlar dem zamanndan kalma hangi kaynaktan aldlar acaba? ey-
tan cennete ylann azdileri arasnda girmi! Ylan o zaman deve gibi drt ayakl
gzel bir hayvanm! Cennetteki aacn cinsi iin 17 aa ad saylm. Allah ile
dem, Havva ve ylann konumalarn, yazarlar sanki dinlemiler! Bunlar gibi da-
ha birok akl almayacak uydurma var. Bunlar derleyenin bunlara inandn tah-
min etmiyorum.
70
veler, bitkiler ve deerli talar sunuyor.
13
Tanr Enlil, K'n sun-
duklarn alyor. Yaz da buna raz oluyor.
14
Sumerliler, sr-tahl,
ku-balk, aa-kam, gm-bakr, kazma-saban gibi nesneleri
kendi zelliklerini ortaya koyarak tarttrmlardr. Sonunda Tanr
onlardan birini seer. Havva'nn ikiz ocuklar belki sylence olarak
bunlardan karlmtr.
15
Tekvin Bap 5'te yine insann yaratlmasndan sz ediliyor. Allah
Adem' i kendi benzeyiinde yaratyor ve erkek, dii yapyor. Adem
130 yanda iken olu it oluyor. Bundan sonra 365-930 yalarna
kadar yaayan dem, it, Eno, Kenan, Mahalalel, Yared, Hanok,
Metuelah, Lamek, Nuh birbirinin olu olarak geliyor. Bunlardan
Hanok'u Allah ald, kayboldu deniyor.
Bunlar, Sumerlilerin yazd kral listesine gre
1 6
Tufan'dan nce
binlerce yl yaayan sekiz kral yanstyor. Burada dokuz ahsn ad
var. Fakat Hanok kaybolmu, geride Sumer'deki gibi sekiz ad kalyor.
Tevrat'ta, bunlara ne kral, ne de peygamber deniyor. slamda pey-
gamber srasnda bulunuyorlar.
Tufan
Tekvin Bap 6'da insanlar oald iin Rab kzarak bir Tufan yap-
maya karar veriyor. Bu karar, Tanr korkusu bilen Nuh'a (Nuh'un anla-
13 Sumer'deki Yaz ve K Tanrlaryla ilgili, slamda Amr bn Luhay, "Rabbimiz Taif
souunu gidermek iin Lat eliyle yaz, Tihame scan gidermek iin de Uzza
eliyle k gnderir" demi. (Turan Dursun, Kutsal Kitaplarn Kaynaklar 1, s.82.)
14 Do. Dr. Abdullah Aydemir, slami Kaynaklara Gre Peygamberler'de (Diyanet
Vakf, 1990, s.38) slam kaynaklarndaki bu konu hakknda eitli anlatlar
yazlm. Bunlardan birinde Habil hayvanclk, Kabil de (Kain) ziraatle urayor.
Bunlar bir kz bir erkek olarak ikiz domular. Birlikte doduklar kzla evlenmeleri
emrolunduu halde, Kabil ile doan kz dierinden gzel olduu iin, Habil onunla
evlenmek istemi. Aralarnda kan bir tartmada, Allah'a, Habil bir ko, Kabil de
bir demet baak sunuyor. Habil'in kou kabul edilince Kabil kardeini ldryor.
Ayn kitabn 38. sayfasnda Havva'nn 20 batnda 40 ikiz ocuu, baka bir anlatta
120 batnda 240 ocuu olduu yazl. slam yazarlarnn sanki btn bu olaylar
grm veya o zamandan belgeler bulmu gibi yazmalar alacak ey.
15 Japon yaratl efsanesinde Tanr'nn kz erkek, birok ikiz ocuklar oluyor ve bir-
birleriyle evleniyorlar. (S.N. Kramer, Ancient Mytologies, New York, 1961, s.417.)
Kenan Tanras da 70 ocuk douruyor. Bkz. bu kitapta s. 140, 17. dipnot.
16 C.L. Wooley, The Sumerians, New York, 1965, s.21; S.N. Kramer, The Sumerians,
s.328.
71
m, rahatlk veya dinlence) bildirerek bir gemi yapmasn; iine ailesini,
btn hayvanlardan, ikier, yedier almasn sylyor. Tufan 40 gn s-
ryor. Gemi Ararat Da'na yanayor. 150 gn sonra gemiden klyor.
Rab yaptna piman oluyor ve Nuh'a 950 yl mr veriyor.
Bu hikye de Sumerlilerden kaynaklanyor. Sumer anlatlna gre,
Tanrlar insanlara kzarak bir tufan yapmaya karar veriyorlar. Bunu Bil-
gelik Tanrs Enki, Ziusudra'ya bildiriyor. O da bir gemi yaparak gerekli
olanlar iine alyor. Tufan yedi gn yedi gece sryor. Tufan'dan sonra
Ziusudra'ya lmszl verip Dilmun lkesine yerletiriyorlar.
Sumerlilerden sonra gelen Akadlar, Gilgame hikyelerini bir destan
ekline sokarak Tufan hikyesini de ona eklemiler. Bunda da Tanrlar
insanlara kzarak Tufan'a karar veriyorlar. Utnapitim'e bu Bilgelik Tan-
rs Ea tarafndan bildiriliyor. Gemi yaplyor, insanlar, hayvanlar ieri
alnyor. Tufan yedi gn yedi gece sonra biterek, gemi Nizir Da'na otu-
ruyor. Tanrlar Utnapitim'e lmszlk veriyorlar.
17
Kur'an'da bu olay ok yzeysel yazlm; 7 sure iinde 20 ayet var
ki,
1 8
Nuh ile kavmi arasnda inan problemleriyle ilgili. Bunlar to-
parlayacak olursak; Nuh halk ok gnahkr, Allah ona zlmemesini,
kendisinin bildirdii gibi (neyi bildirdii belli deil) gemi yapmasn,
iine her cinsten birer ifti ("her cins" nedir?) ailesini ve iman edenleri
gemiye almasn sylyor. Nuh gemiyi yaparken, halk onunla alay edi-
yor. Sular kaynyor, gemi dalar gibi dalgalar arasnda gitmeye balyor.
Nuh karada olan olunu aryor. O Allah'a inanmad iin gemiye
binmiyor ve bouluyor. (Bu ne Babil'de ne de Tevrat'ta var.) Kur'an'daki
btn konularda Tanr'nn tek oluuna inanma zerinde durulmu. nan-
mayanlar cezalandrlm. Nuh da kavmini Allah'a inandrmaya al-
m. nanmayanlar Tufanla cezalandnlm. Halbuki btn tarihsel bel-
geler o eski alarda tektanr dncesi olmadn gsteriyor.
Hikye ayn surelerde deiik ekilde tekrarlanyor. Aralarnda bir
balant yok. Allah'n gemi ile onlar kurtard ve Nuh'a 950 yl mr
17 Tarih Sumer'de Balar, s.128-132; S.N. Kramer, In the World of Sumer, an Au-
tobiography, Detroit, 1986, s.99.
18 A'rf Suresi, ayet 59; Yunus Suresi, ayet 73; Hd Suresi, ayet 36-44; M'min Suresi,
ayet 26-29; ra Suresi, ayet 117-120; Ankebt Suresi, ayet 14-15; Zriyt Suresi,
ayet 46; Ysn Suresi, ayet 41-43. Bu ayetler ve ierikleri iin bkz. M.. , Kur'an
ncil ve Tevrat'n Sumer'deki Kkeni, s.49-55.
72
verildii yazlm (Ankebt Suresi, ayet 14). Nuh'a bu mr sanki Tu-
fan'dan nce verilmi gibi, ama neden verildii bildirilmemi. Tufan'n
ka gn srd, geminin nereye yanat belli deil. "Tufan" kelimesi
de yalnz bir ayette geiyor.
19
Buna karlk Tanr'nn insanlara kzmas, olayn bir kiiye bil-
dirilmesi, gk ve yerden sularn fkrmas, insanlarn kurtulmas mo-
tiflerinin Sumer'den geldii grlyor. Sumer'de Nuh'un karl Zi-
usudra'ya lmszlk verilirken, Tevrat ve Kur'an'da. Nuh'a 950 yl
mr veriliyor.
20
Tekvin Bap 11 'de Nuh' un oullar Sam, Ham ve Yafet'in zrriyeti
saylyor. Burada ilgin olan, Ku'un olu Nimrod' a yeryznde kud-
retli adam ve Rabbin yannda kudretli avc deniyormu ve krallnn
balangc inar diyarnda Babil, Erek, Akkad ve Kaine imi. O di-
yardan Asur ve Nineve'yi, Kalah' (ehirlerini) kurdu deniyor. Tarihte
Nemrod adl bir kral yok. Bu, Sumer'in Tanrs Ninurta olmal; nk
o Sava ve Avc Tanrs. Bu, Tevrat'a geerken Nimrod olmu.
21
19 Do. Dr. Abdullah Aydemir, slami Kaynaklara Gre Peygamberler, (Diyanet Vakf
Yaynlar, Ankara, 1990) adl eserin 54. sayfasndan itibaren, Nuh ve Tufan ile ilgili
slam kaynaklarnda yazlanlar, insan artyor. Nuh'un gemiyi ka ylda yapt,
iine alnanlar hakkndaki yorumlar, hele gemide hayvan pisliklerini yemesi iin,
Nuh'un, filin kuyruuna vurup domuzu, fareleri yemesi iin aslann burnundan ke-
diyi karmas akl alacak gibi deil. Yazanlar bunlar sanki grmler! Oysa ki, el-
lerinde tanlar kantlayacak bir belge bile yok.
20 Kenneth L. Wodward, "In the Beginning" (Newsweek, October, 1996) adl makalesinde,
Tekvin blmnn yeni yorumunu yapan ve bu hususta ngiliz otoritelerinden biri olan
Karen Armstrong'un yle sylediini yazm: "Allah ok fena hareket etmi. Tufan'la
yeryzndeki insanlardan baka gnahsz hayvanlar da ldrm. Alman Nazilerin
insan kymna nderlik etmi." Robert Cooper'in, ad verilen kitabnda (s.213), btn
dnyay kaplayacak byle bir tufann fizik kurallarna uymadn, geminin o kadar
yolcu, iecek ve yiyeceklerini tayamayacan, tek ve kapal pencere yznden
canllarn havaszlktan leceklerini, bunlarn Tanr bildirisi deil, uydurma olduunu
yazyor. O zaman Sumerlilerden haber yoktu ki!
Tufan'n oluumu hakknda yeni bir varsaym: Prof. Walter E. Pitman'a gre, Tufan
Karadeniz'de olmu. Buzullar erimeden nce, Karadeniz, stanbul Boaz'ndan 85
metre derinlikte bir gl gibi imi. Buzullar eriyince Boazdan elaleler halinde sular
Karadeniz'e boalm. Bu boalma ile deniz kysndaki yerleim yerleri sular altnda
kalyor. Bunlardan kurtulanlar Mezopotamya'ya g ediyor. Yaz icat edilince de,
kuaklar boyunca anlatlan bu olay yazya geiyor. Bu konuyu, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi lka Tarihi blmnde konferans olarak dinlemitim.
21 Hartmut Schmkel, Das Land Sumer, Almanya, 1955, s.l34'e gre Nimrod ad, Sumer
Av ve Sava Tanrs Ninurta'dr. Dier taraftan Asur Kral I. Tukulti-Ninurta'dan (
73
Tek Dil
Tekvin Bap 11: 1-9'da anlatldna gre, vaktiyle (insanlar) tek
dilde konuuyormu. Tek dil konusu da Sumerlilerden geliyor. Bunu
kantlayan metin de iir tarznda yazlm.
O gnlerde Subur-Hamazi lkesi
Prensliin me'lerin yce lkesi,
karlkl konuan dillerin lkesi Sumer'i
uygun olanlarn hepsine sahip Uri lkesi
gvenlikte dinlenen Martu lkesi
halk iyi baklan btn evren
Enlil'e bir dilde sylerlerdi.
(Fakat) sonra bey saldrgan, prens saldrgan, kral saldrgan
(savatklarndan)
emri gvenilir olan bolluun beyi,
lkeyi gzleyen bilgeliin beyi
Tanrlarn evinde,
Eridu'nun beyi, bilgelikle donanan
onlarn azndaki konumay deitirdi.
Vaktiyle insann tek olan konumasnn iine dalamay soktu.
22
1235) gelmi olabilir. Yunanllardaki bir ykye gre, Ninus adl birisi, Ninova'y, Ba-
bil, Asur ve Urartu mparatorluu'nu kurmu. Burada Kral'n isminin ilk ksm bra-
klarak, Ninurta Ninus'a dnm. Daha sonra da Nimrod olmu. Asur krallar da kabart-
malarda avc olarak gsteriliyor. Ku'un olu deniyor Nimrod'a. Kassitlere de Ku den-
mi. Tukulti-Ninurta, Kassitlerden sonra kral olduuna gre, Nimrod bu olabilir deniyor:
Isac Asimov's Guide to The Bible, Two Volum in one, Amerika, 1981, s.48. brahim
Peygamber'i atee att sylenen de bunlardan biri olacak diye yazlm. (Bun-
lardan baka bkz. s. 150, dipnot 28.)
22 Tarih Sumer'de Baslar, s.288.
Kur'an'da bu konu ile ilgili olduunu dndm Hd Suresi, ayet 118-119'da, "Rabbin
dileseydi btn insanlar bir tek millet yapard (fakat) onlar ihtilafa dmeye devam ede-
cekler. Zaten Rabbin onlar bunun iin (yani dalasnlar diye) yaratt. Rabbin 'Andolsun
ki, cehennemi tmyle insanlar ve cinlerle dolduracam' sz yerini buldu" deniyor.
Mide Suresi, ayet 48 ise yle:
"(Ey mmetler!) her birinize bir eriat ve bir yol verdik. Allah dileseydi sizleri
bir tek mmet yapard. Fakat size verdiinde (yol ve eriatlarda) sizi denemek
iin (byle yapt) yle ise birbirinizle yarn. Hepinizin dn Allah'tr. Artk
size zerinde ayrla dtklerinizi o size haber verecektir."
74
Babil Kulesi
inar'da, insanlar bir ehir ve kule yaparlarken, Rab bu kulenin gk-
lere ykseleceinden korkup yere iniyor ve insanlar oradan datarak
birbirlerini anlamasnlar diye dillerini kartryor. Yapmakta olduklar
Babil ehri tamamlanamyor.
Burada sz edilen Babil Kulesi, Mezopotamya'nn basamakl ku-
lesi Ziggurat'tr.
Robert Cooper (Inquirer's Text
r
Book, Thirteen Lectures on Bibel,
London, 1846, s.215'te) yle yazm:
"Tevrat kronolojisine gre szde bu kule Tufan'dan 115 yl sonra
yaplm. Nuh henz sa. Tufan'dan yalnz Nuh ailesi kurtulmu.
Bu ksa sre iinde insanlar bir ehri dolduracak kadar oalp by-
le grkemli bir kuleyi nasl yapabilirler? stelik onu yapabilmek
iin birok matematik ve geometri bilgisi olmas gerek. Tevrat'a g-
re, ykseklii 81 000 ayak imi. Nerede ise 20 000 metreden fazla.
D taraftan zerinde giden yol sekiz kez helezon olarak dnyor-
mu. Bylece sekiz kule st ste yaplm gibi grnyormu. Bu
kadar erken bir tarihte ve ksa srede byle grkemli bir eserin plan-
lanmas, yaplmas akln alaca gibi deil. Bunda dier bir sama-
lk da, Tanr'nn, insanlarn kendisine ulaacandan korkmas. Bu
kuleyi yapanlar gn hangi katna ulaacakt?"
Voltaire, Felsefe Szl'nde Babil Kulesi ile ilgili olarak S 123'te
Veli Hieronimus'un bunun hakkndaki yorumunu yazyor. Bu yoruma
gre, Tanr bu kuleyi ykmak iin yeryzne indiinde, Kule, 4 000
adm kadar ykselmi. Bu admlar 25 kral aya olduuna gre en az 10
bin ayak ediyormu. Msr ehramlar 500 ayakm. Buna gre, Kule, bu
ehramlardan da ok yksek. "Kule, Tufan'dan hemen sonra yapldna
gre, onun iin gerekli insan, sanaty, arac gereci nereden bulmu-
lar?" diyor, Voltaire.
Bugn Mezopotamya'da yaplan arkeolojik kazlar, ne Babil Ku-
lesi'nin o kadar eski ne de yle yksek olduunu gsteriyor. Ayrca
brahim'in bunu grmesine imkn yoktu deniyor. nk, Kule'nin
1700'lerde Hitit Kral I. Muril tarafndan ykld biliniyor. Yahudiler
Babil'e geldiklerinde, Kule, ykk durumda idi. Babil Kral Naboplassar
( 625-905) ve olu Nabokadnezzar ( 604-562) o yknt iin yle
75
sylemiler: Birincisi, "Marduk bana, benden nce yklm Kule'nin te-
mellerini yerin barna salamca oturtmam ve tepesini de ge yk-
seltmemi emretti." Olu da "Etemenanki'nin tepesini gkle yarsn diye
yerine koymak iin ele aldm" diyor.
23
Yaplan aratrmalara gre Babil Kulesi Marduk mabedi alannda.
Bu alan bir mil karelik. Kule'nin altnn bir taraf 300 ayak (100 metre
kadar), ykseklii de o kadar tahmin ediliyor. Dardan merdivenlerle
kat kat klyor (Samuel Noah Kramer, Cradle of Civilization, New
York, 1971, s. 154).
brahim Ailesi ve lk Gleri
Bu konular, brahim'in Nuh'a kadar ulaan ok uzun mrl ata-
larnn adlar izliyor.
24
Bundan sonra brahim, babas Terah ve kardei
Nahor ile yeeni Lt'u alarak Kaldeal Ur'dan Harran'a g ediyor.
Bu Ur neresiydi? Bunun, Mezopotamya'nn gneyinde, Sumer'in
bakenti ve Ay Tanrs Nanna'nn ehri Ur olduu dnlyordu.
Fakat bugn bunun pek doru olmadn kantlayan eitli veriler var.
1900-1800 yllarnda yaam olaca dnlen brahim ve ailesi,
eer Sumer'in Ur ehrinden gelmi olsalard, Tevrat'ta Sumer lkesin-
den ve Sumerlilerden sz edilmi olacakt. Halbuki onlara ait bir kelime
bile bulunmuyor. Buna karlk Tevrat'n nc yzylda Yunanca-
ya evrilen metninde bu ehrin ad yok.
25
Birok aratrmac, bu Ur
adnn sonradan eklendiini sylyorlar. branice olan metinde Ur-Kas-
dim olarak yazlyor. Mari' de
26
bulunan iviyazl belgelere gre, Ur-
23 C.W. Ceram, Tanrlar, Mezarlar ve Bilginler, eviren Hayrullah rs, stanbul, 1969,
s.265.
24 Bunlarn arasnda bulunan Eber'den brani adnn geldii syleniyor.
25 W.F. Albright, von der Steinzeit zum Christentum, srail, 1969, s.237. Burada Ur ye-
rine yalnz Chaldaer yazlm.
26 Mari, Frat'n st ksmnda, yeni ad Tell Hariri. Ma-ri, gemi ehri anlamna geliyor.
Burada 1936'da kaz yaplmaya balanm ve Kral Zimrilim'in 300 odalk saray ve
iinde 20 bine yakn iviyazl tablet bulunuyor. Bunlar arasnda Mezopotamya'nn
eitli krallklarndan, ehir beylerinden, yksek devlet memurlarndan gnderilen
5 000 kadar mektup var. 1900-1800 yllarnda ok nemli bir krallk. Babil
snrndan Suriye snrna kadar uzanan 300 millik bir alan kaplyor topraklar.
Zimrilim'den sonraki byk Sami Kral, Hammurabi oluyor. Burada bulunan tab-
letlerin dili, Dou Samice.
76
Kasdim olarak gsterilen yerin, Gney Mezopotamya'da deil, kuzeyde
Harran civarnda bulunan bir Ur olmas gerek deniyor. Bugne kadar
byle bir yer kantlanamad. Fakat bu yolda eitli tarihsel veriler var.
2400'lerde Sami asll I. Sargon, Sumer Kral Urzababa'ya
bakaldrp kendisini kral yapyor.
27
Sumer'in ehir beyliklerini birer
birer idaresi altna alyor. Bu arada herhalde yerli halk olan Su-
merlilerin dostluunu kazanmak iin kzn Ur' da Ay Tanrs'nn ma-
bedine barahibe yapyor.
Sargon, ynetim snrlarn Kuzey Mezopotamya'ya kadar uzatyor
ve kendisine Sumer ve Akad'n kral unvann veriyor. Bylece lkenin
gney ksm Sumer, kuzey ksm Akad olarak isimlendirilmi. Sar-
gon'dan sonra kral olan Naramsin, Dou Anadolu'da Diyarbakr'a kadar
geliyor. Sargon'un kz ile balayan, Ay Tanrs mabedinin barahibe-
lii, daha sonraki krallar zamannda bir gelenek haline getiriliyor. Sar-
gon veya ondan sonra kral olanlar, kuzeyde de kendilerini daha gl
yapabilmek, daha dorusu ora halkn kendilerine balayabilmek ama-
cyla kurduklar ticari ve dinsel merkezler arasnda, Ay Tanrs iin bir
Ur ehri yapm veya bir ehri Ur olarak adlandrm olabilirler.
2000'lerde, III. Ur anda, Nuzi
2 8
ve Mari, daha ge ada Hitit ve
Ugarit iviyazl metinlerine gre, kuzeyde Ur ad verilen baz koloniler
kurulmu, Ugarit metinlerinde, Ur-a'nn tccarlarnn Ugarit'e geldikle-
rinde orada devaml kalamayacaklar, k mevsiminde kendi ehirleri
olan Ur-a'ya gidecekleri yazlyor.
29
Buna gre bu Ur-a'nn Harran ci-
varnda olmas gerek deniyor. Ugarit metinlerinde Ur-ha ahs ad ola-
rak bulunuyor.
30
27 Kral Sargon'un hikyesi Musa'nnkine benziyor. Bunun annesi de ocuu dourup ziftle
svanm bir sepete kovarak nehre atyor. Onu bir bahvan buluyor ve bytyor. Ki
Kral'nn sarayna ikiciba oluyor. Daha sonra da, Kral'n hastalanmasndan ya-
rarlanarak, nce Ki Kral, sonra btn lkenin kral oluyor.
28 Nuzi, Nineve'nin gneydousunda bir ehir kalnts. Burada Akadca ve iviyazsyla
yazlm byk bir ariv bulundu. Nuzi'de Huniler yayordu. Bunlarn Tevrat'taki
adnn Horitler olduu anlald. Onlar ne ndoavrupa ne de Amorit kkenli. 1600-
1500 yllarnda Amoritlerin alannda byk bir devlet kurmular. Sumer ve Amorit
kltrnden ok etkilenmiler. Buradaki tabletlerden Tevrat'ta bulunan baz gelenek-
lerin nedeni ve kkeni anlald.
29 Bu metne gre, Ur(a)'da Hititlerin gzetimi altnda bir ticaret kolonisi bulunuyor. Hitit
Kral III. Hatuil ( 1282-1250), bu tccarlarn yerli halk smrdkleri ikyeti ze-
rine, onlarn tanmaz mal almalarn ve k boyunca orada kalmalarn yasaklam.
30 Cyras Gordon, The Common Background of Greek and Hebrew Civilization, Ca-
nada, 1965, s.25.
77
Ayrca Kilikya'da Ur-a adl bir liman varm.
31
Buna gre burann
Urfa olmas mmkn. nk, Urfa'nn eski adlar: Ur, Urha, Ur-hai, Al-
Ruha, Edessa, Antiokhea, Kallirhoe, Roha, Orroes, Khurrai; 11. yzylda
Trklerin eline getikten sonra Urfa olmutur.
32
Henz orada bu alara
ait arkeolojik buluntular yok. Fakat Urfa dolaylarnda Nevalieri ve G-
bekli Tepe kazlarnda, anak mlek yapm bilmedikleri halde yerleik
dzene girip bir inan dncesi gelitirmi bir halkn sa'dan 10 bin yl
nce oturduklar kantland.
33
Buna gre bu kadar erken ada bu yre-
lerde bir inan dncesinin oluturulmu bulunmas, daha sonraki a-
larda buralarn bir din merkezi haline gelmesine neden olmu olabilir.
Dier taraftan Urfa'nn "peygamberler ehri" olarak adlandnlmas, zel-
likle brahim ile ilgili eitli efsanelerin bulunmas bunu kantlyor.
34
Ur-
fa'nn temelinin dris Peygamber tarafndan atld sylencesi yannda,
Sumerliler veya Asurlular tarafndan kurulduu da anlatlyor. Hatta
dem ve Havva da burada oturmu. brahim Peygamberin annesi, onu
buradaki bir maarada dourmu. Kral Nimrod da, onu burada atee
atm. Tanr tarafndan atei sndren su da gl olmu, odunlar da
balk.
35
31 Michael C. Astour, The Marchant Class of Ugarit gesellschaftklassen in alten Zwe-
istramland und in den angrenzenden Gebieten, XVII Rencontre Assyriologique In-
ternational, Mnchen, 1972, s. 14,
Ur'a'nn kuzeyde oluunu belirten dier bir yaz da, Cyrus Gordon, "Journal of Cu-
neiform Studies" (JCS) 41/1, 1989, s.287. Burada Tevrat'taki Ur'u gneydeki Ur'dan
ayrmak iin "Kaldea'nn Ur'u" dendiine gre, brahim'in Harran'a geldii Ur, ku-
zeyde Frat yaknnda bir yer olmal diye yazlyor. brahim'in dilinin Aramice
olmas da -nk, Aramiler kuzeyde younlam- Kenan'a, Ur'dan Harran yoluyla
gitmesi de bunu gsteriyor. C. Gordon, Abraham and the Marchant of Ur(a), Jo-
urnal Near Eastern Studies 17, 1958, s.28-31. Burada da burann Urfa olabilecei
yazl.
32 Mustafa Ayta, Peygamberler ehri Urfa, stanbul, 1988, s.26.
33 Sayn Arkeolog Dr. Edibe Uzunolu'nun verdii bilgiye gre.
34 Cyros Gordon, Ur'un Urfa olabileceini, The Commen Background of Greek and
Hebrew Civilization'un 278. sayfasnda belirtiyor.
35 Mustafa Ayta, Peygamberler ehri Urfa, s.25 vd. daha geni bilgi var. Edward Bocon,
Versunkene Kulturen, Geheimnis und Ratsel Frher Welten, Kln, 1963, s.204'te
yazdna gre, 5-6. yzyllarda Urfa'ya giden blistin Aeteria, balklarn gezegen
Atargadis'e (Vens) ait olduu iin yenmediini belirtiyormu. Buna ait sylence iin
bkz. s.130-131. Ayn kitap, s.211-213'te Urfa'da, Gne, Ay, Jpiter, Merkr, Satrn ve
Mars'a tapld ve ehir kaplarndan birinin adnn Beth-eme (Gne Kaps) olduu
ve Hristiyanlktan nceki Urfa paralarnda hilal eklinde ay bulunduu yazlyor.
78
Urfa'da henz ay klt ile ilgili somut bir kant bulunmamasna kar-
n, Urfa'ya vatan olan Harran'da, Sabiler yoluyla hemen hemen zama-
nmza kadar bir ay kltnn devam ettii biliniyor. S nc yzylda
Harran ve civarnda Ay Tanrs'na tapld kantlanyor.
36
Harran ad
iviyazl metinlerde Harran, Harranu eklinde, yol anlamna gelir. Ger-
ekten buras ran, Mezopotamya, Suriye'den Anadolu'ya giden yollarn
kavak noktas; Frat ve Dicle nehirleri aras Cullap ve Deysam sular-
nn getii ovann ortasnda;
37
kuzeybatsnda Kargami, dousunda
Nineve bulunuyor. Ayrca Frat'n Balih ve Habur kollar var. Harran,
Balih Nehri zerinde. Habur kenarnda yeni ad Tel Halaf, eski ad
Gazan var. slam yazarlarna gre Harran, Tufan'dan sonra yeryznde
ilk kurulan ehirmi. Bazlarna gre de Nuh'un torunlarndan Kayman
veya brahim'in kardei Aram
3 8
tarafndan kurulmu. En eski alardan
itibaren bir ticaret merkezi; 2400'lerde var olan Suriye'deki Ebla me-
tinlerinde, 1900'lerde Anadolu'daki Asur ticaret kolonisi metinlerinde,
1700'lerde Mari, 1500'lerde Hitit metinlerinde, "Harran", yer ad olarak
bulunuyor. Ebla anda buras, Zugalum adnda bir kralie tarafndan
ynetiliyor.
39
Akad kralnn yaad a o tarihlerde olduuna gre, bu
kralie vastasyla gneydeki ay kltn buraya getirmi ve kuzeyde de
merkez olarak bir Ur ehri yapm olabilir. Ay Tanrs'nn Sumerce ad
Nanna, karsnn ad Ningal'dir. Akadlar Nanna'ya Sin adn vermiler.
Sumer Tanrlarna Akadca adlar vermek, ilk Sargon slalesi zamannda
bal am.
4 0
Sin, bu yrelerde kehanet veren, her eyi gren, koruyucu,
zellikle antlamalar koruyan bir Tanr olarak alglanm ve tapl-
m .
4 1
Yazl belgelere gre, burada Ay Tanrs Sin'in E.Hul.Hul (nee
36 Aynur zfratl, Eski ada Harran, stanbul, 1994. Harran hakknda geni bilgi
var.
37 Klan bakanlarnn yeri saylan Paddam-Aram (iki nehir aras) buras olmal, deniyor.
Babil Tufan efsanesinde geminin yanat da, Mezopotamya'nn dousundaki Zagros
Da. Tevrat'ta, ise, Ararat Da. Bu da Tufan efsanesinin Kuzey Mezopotamya'dan
geldiini ve brahim slalesinin bulunduu yerin Harran civarnda olduunu gsteriyor.
38 brahim'in Tevrat'ta bu adda bir kardei yok.
39 Aynur zfratl, Eski ada Harran, s.35.
40 Nedense Sin'in karsnn ad deitirilmemi; Ningal olarak kalm. Suriye'ye de
Nikkal eklinde gemi.
41 Aynur zfratl'nn, Eski ada Harran adl kitabnda yazldna gre, hl ora-
larda Ay Tanrs'na taplyormu.
79
evi) adl tapna varm. Fakat yaplan arkeolojik aratrmalarda henz
byle bir tapnak bulunmad. Bu tapnak hakknda Babil Kral Na-
bonid'in annesi Adad-guppi yle yazm:
"Btn Tanrlarn ba Sin'in szne kulak verdim. Bana syledik-
leri doru kt. Tek dourduum olum Nabonid, Sin, Ningal,
Nusku ve adarnunna'ya ait unutulmu olan trenleri yapt.
E.Hul.Hul mabedini yeniledi. Sin, Ningal, Nusku ve adarnunna'y
(heykellerini olacak), onun kraliyet ehri Babil'den getirterek se-
vin ve mutluluk ile Harran'daki eski yerlerine koydu."
42
Yalnz, Harran Ulu Camii'nin hemen altnda bir mabet kalnts
kyor. Genellikle mabet, kilise, cami st ste veya yan yana bulunur.
Bu bakmdan ok ilgin. Bu, putataparlktan slamiyete geildiini
gsteriyor. Bu mabedin Sabitlere ait olduu syleniyor. Onlar da Ay'a,
Gne'e ve yldzlara tapyorlarm. Safvet el-ukala ve Makalat- Her-
mes adl iki din kitaplar var. Kur'an'da Bakara Suresi, ayet 62, Mide
Suresi, ayet 64, Yusuf Suresi, ayet 17'de, bunlarn din kitab tannyor.
Birincisi Hermes=dris, ikincisi Agarhademon=it adlarnda iki pey-
gamberleri var. Turan Dursun, brahim'in bir Sabi olduunu sylyor.
43
Harran yaknnda Selmisin adl bir ky varm. Anlam ta(tan) Sin,
Sin putu demek.
4 4
lgin olan, Tekvin 11: 10'da brahim'in atalar olarak yazlan ahs
adlarnn Harran yresindeki yer adlan olmas. brahim'in bir kardeinin
ad olan Harran ehri hl varln koruyor. Dierinin ad, Nahor. Bu-
nun karl Til-Nahiri. Bunlar, Mari ve Asur metinlerinde ( 1900-
42 James B. Pritchard, The Ancient Near East, Supplementary Texts and Pictures Re-
lating to the old testament, New Jersey, 1969, s. 125.
Edward Bocon, Versunkene Kulturen, Geheinnis und Ratsel Frher Welten, Kln,
1963, s.212'de yazldna gre, 9. yzylda Salmauasar III bu tapna tamir et-
tiriyor. 200 yl sonra Kral Asurbanipal kardeini oraya barahip yapyor.
Tapnan tavan Lbnan'dan getirilen Sedir aacndan yaplm. Sslemeleri mavi
tatan (lapis lazuli), kaps gmtenmi. Kral Nabonit, ryasnda tapnan onarlma-
s gereini grm. Annesi burann rahibesi imi. Nabonit belki Arami idi deniyor. Na-
bonit'in heykeli burada bulundu.
43 Sabitler hakknda geni bilgi iin bkz. Turan Dursun, Din Bu 2, Kaynak Yaynlan,
stanbul, 1995, s.47-57; Turan Dursun, Kutsal Kitaplarn Kaynaklar 1, Kaynak Yayn-
lan, stanbul, 1995, s.87-116; Ramazan een, Harran Tarihi, Ankara, 1993, s.47.
44 Aynur zfratl, ayn eser, stanbul, 1994.
80
1800) bilinen yer adlar. Nahor'un yeri bulunamad, fakat Harran yre
sinde olmal deniyor. brahim'in babas Terah adna uyan, Tila, Turah,
Torah, Til-Turakki eklinde deien yer adlan var. Torah'n anlam,
kei tepesi. Balih Nehri'nin zerinde. Bykbabas Serag, Harran'n ba-
tsnda Sarugi ehri; daha eski atas Peleg'in (blme), Habur Irma'nn
Frat'a kart yerde bulunan Paliga olduu kantland. Bunlar rastlant
olamaz deniyor. Ya bu ahslar buralarda yaayan kabilelerin bakan-
lar idi ya da kabile adlar bu ehirlere verildi.
45
Bu Kabile Bakanlarnn Kkenleri Ne di?
Ge alarda srail ocuklarna "Baban gebe (veya kaak) bir
Arami idi" eklinde retilmi. Onlarn vatan Tekvin 24: l0'a gre,
Aram arazisi. Paddan-Aram (Trke anlam, iki nehir aras)
4 6
1958
tarihli Tevrat'ta, buras iin "Mezopotamya" olarak yazlm.
Tekvin, Bap 25: 20; 28: 5; 31: 20'de anlatldna gre, brahim'in
torunu Yakup ve kuzenleri Araml idiler.
2000'lerde, Sami kkenli Amorit'ler, batdan Mezopotamya'ya ve
Kuzey Suriye'ye aknlar yapyor. Bunlar Msr'a kadar gidiyorlar. Her
yerde Amorit ehirleri kuruyorlar. Mari, Hanan, Nahor, Qatna, Ugarit
Amorit olarak ortaya kyor. Babil, Amoritlerin bakenti oluyor.
1750'lerde bunlarn kral, nl Hammurabi. Bu Amoritler Mezopo-
tamya'nn batsnda l kenarlarnda gebe olarak yaayan bir halk.
Tarih boyunca yerleik uygar halk ile gebeler arasnda srekli a-
tmalar olmu; yerli halk gten dnce dierleri saldrm onlara.
En byk Sami akn olarak tanmlanan bu Amorit saldrsnda, Har-
ran civan, onlarn merkezi haline geliyor. Onlarla birlikte Sumerliler de
45 W.F. Albright, Die Bibel in Licht der Altertumforschung, Stuttgart, 1957, s.86; G.
Ernest Wright, Die Biblical Archeologie, London, 1966, s.4.
ncil, Resullerin leri Bap 1-20'de brahim'in Kildanilerin memleketinden Harran'a
geldii, oradan Filistin'e getii yazl.
Kur'an'da ise, ne geldii ne oturduu yer yazl.
46 G. Ernest Wrigh, Biblical Archeologie, London, 1966, s.41.
81
siyasal yaamdan ekilmek zorunda kalyorlar. Yaplan incelemelere
gre, tam o alarda bu kabile bakanlan Harran yrelerinde bulunuyor.
nk, Mari metinlerinde Abam-Ram=Abram, Yakob-el=Yakup, Ben-
yamin
47
gibi onlara ait adlar bulunuyor. Benyamin, Yakup'un bir olu-
nun ad. Bu isimde daha sonra yaayan bir srail kabilesi olduu gibi,
Suriye'nin kuzeyinde de bir yerin ad. Btn bunlara gre, bu kabileba-
larnn Amoritlerden bir kol olduu dnlyor.
48
Neden Filistin'e Gittiler?
Bunlar niin kendi sulak vatanlarn brakp, ksmen orak ve
kayalk olan Kenan eli denilen Filistin'e gelmilerdi?
49
Bilim adamlarna gre, brahim bir kabile bakan ve ayn za-
manda tccar.
Tekvin Bap 23, 34 ve 42'ye gre, bunlar Filistin'e ticaret amacyla
gelmiler.
Sumer'in nc Ur slalesi sona erince, birok tccar yeni balarn
idaresinde ticaretlerini srdryorlar ve gittikleri yerlerde koloniler ku-
ruyorlar. Bunlann en nemlisi Anadolu'da zellikle Kayseri yaknndaki
Kltepe'de (Kani) kurulan Asur ticaret kolonisi. Bu koloniler Eskibabil
( 1800'lerden itibaren) anda orta Frat'tan Kenan'a ve Girit'e kadar
47 Benyamin'in birinci anlam "sa elin olu", ikinci anlam da "gney"; bu bir yeri de
gsteriyor demektir. Yakup'un oullan Yahuda ve Naftali de da adlan imi.
William F. Albright, Von der Steinzeit, s.245.
48 Mezopotamya'da Amoritleri aalamak iin yle yazmlar (W.F. Albrigt, From
the old stone age to Christianity, s. 121):
Silah onun arkada
Boyun emeyi bilmezler
Pimemi et yerler
Yaamlarnda ev yoktur
llerini gmmezler
49 Filistin; eria rma, Lut Gl ve Akdeniz kys arasna skm bir lke. Ky
boyu dnda en byk ksm kurak ve ounlukla l. Dalk ve yaylalk yerler de
var. Burada eitli uygarlklar arpyor. Yaplan arkeolojik buluntulara grp, bu-
rada insanlar en az 10 bin yldan beri yayorlard.
82
uzanyor. Girit'te bulunan bir Eskibabil mhr bunu kantlyor. Bu ko-
loniler ayn zamanda bulunduu yerin snrn, oraya ticaret amacyla
gelmi kendi milletini ve pazarlarn koruyor.
50
Pers Kral Kambises Msr' aldnda Arami Yahudilerin Nil'de
Elephantine Adas'nn garnizonunu koruduunu gryor. Bunlar Aha-
menit krallar zamannda grevlerini srdryor.
Hemen hemen ayn durumu brahim ve oullar zamannda da
buluyoruz.
Tekvin Bap 38: 8'de Hivilerde lkenin beyi Hemeron'un olu ekem,
Yakup'un kz ile yattnda olann babas Yakup'a "Kznla olum ev-
lensin, dost olalm, lkemde istediiniz gibi oturup ticaret yapn" diyor.
brahim, Msr'dan ok zengin dnyor. Bu mallar karsn Firavun'a
vermesi dolaysyla elde ettii syleniyorsa da, birlikte gtrd karde-
inin olu Lt da ayn ekilde zenginleiyor. Yine karsn kardei ola-
rak sunduu Abimelek'in lkesi Gerar'da da zengin oluyor. Tevrat, He-
zekiel Bap 27: 22'de Harran tccarlarndan sz ediliyor.
Dier taraftan askeri gleri de var. Yakup'a kz alp verme, ticaret
yapma nerisine kar, Yakup'un oullar oraya saldrp, insanlar
ldryor, mallarn yamalyor.
Tekvin Bap 14'te anlatldna gre, Mezopotamya tarafndan drt
kral
51
Sodom, Gomorra ile birlikte oradaki ehirlere saldnp yama edi-
yorlar. brahim yerli krallarla birleerek evinde tuttuu 318 askeriyle, ge-
lenlerle savayor. Onlar am'a kadar sryor. Lt'u ve mallarn kur-
tanyor. Birletii krallar geri alnanlarn hepsini brahim'e vermek isti-
yorlarsa da, brahim onlarn onda birine raz oluyor. Bundan anlald-
na gre, brahim hepsinden gl bir nder.
Bundan baka, brahim ve ocuklan eitli antlamalarla topluluk-
larn geniletmeye alyorlar. Tekvin Bap 21: 22'de Abimelek ve or-
dusunun babuu Fikel, brahim'e, kendilerine ve ocuklarna hile ile bir
zarar vermemelerini; brahim de, atklan kuyular kapatmamalarn
sylyor ve bir antlama yapyorlar. Yemin ile birlikte, brahim'in sekiz
dii kuzu vermesiyle antlamay kantlyorlar.
50 C. Gordon, Abraham and the Marchant of Ur(a). Journal Near Eastern Studies 17,
1958, s.28-31.
51 Bunlardan Amrafil olann baz yazarlar, Hammurabi olarak kabul etmek istemilerse
de, tarihsel bir kant bulunmadndan Hammurabi olamayaca syleniyor.
83
brahim de bu yere Beer-eba (Allah seninledir) adn veriyor ve
oraya bir lgn aac dikiyor.
52
Bunlar da brahim'in daha gl olduunu
gsteriyor. (Tekvin Bap 34: 8'de, shak, karsn verdii Abimelek ile bir-
birlerine kar olmayacaklarna dair bir antlama yapyorlar. Tekvin Bap
31: 44'te mallarn ve Tanrsn gizlice kard iin Laban, damad
yakup' a ok kzd halde, yine de onunla birbirlerine ktlk yapmaya-
caklarna sz verip bir antlama yapyorlar.
brahim'in 99 yanda iken iyice glendii anlalyor. nk, Tan-
rs onun Aramice olan Abram adn deitirerek, ona "toplumun ba-
bas" anlamna gelen "Abraham" adn veriyor. Karsna da Saray verine
"prenses, topluluun annesi"
53
anlamna gelen "Sara" diyor. Tanrs ona,
artk kendisini etrafndakilere Tanr olarak tantmasn, onu Tanr olarak
kabul eden erkeklerin antlamay kantlamalar iin snnet olmalarn
sylyor.
Tekvin Bap 23'te Hittiler ona "Sen bizim beyimizsin, aramzda y-
celtilmi bir prenssin" diyorlar.
54
C. Gordon'a gre, brahim Hitit top-
raklar iinde bulunan Kaldeal Ur'da domu, Kenan'da ticaret ile bir
mevki sahibi olmu ve kendisinden sonra gelen nesil iin bir temel olu-
turmu. "Byle olmasa nehirlerle sulanan bulunduklar yerleri brakp Fi-
listin'in dalk, verimsiz topraklarna neden gelsinler?" diyor Gordon.
55
52 Aa, Kenan dinine gre bir Tanra sembol.
53 Hz. Muhammed de karlarna "mmetlerin annesi" demi ve bunun iin onlarn kendi
lmnden sonra evlenmelerini yasaklamtr.
54 Max I. Dimont, Jews, God, History, America, 1962, s.l86'da brahim'in bir tccar
prens olabileceini yazyor.
55 C. Gordon, The Common Background of Greek and Hebrew Civilization, New York,
1965, s.25.
Bu soruya cevap olarak dier bir varsaym da u ki, baz arkeolojik buluntulara da-
yanan arkeolog ve jeologlara gre, bundan 4 000 yl kadar nce Urfa yrelerinde,
Gney Anadolu-Suriye snn dolaylarnda byk bir kuraklk oluyor. brahim ve
etrafndakiler Urfa ve Harran'dan bu kuraklk yznden Filistin'e g etmi olabilirler.
Bu konu hakknda u eserlere de baklabilir:
H. Weiss, M.-A. Courty, W. Wetterscrom, F. Guichard, L. Senior, R. Meadow, A.
Cumow, The Genesis and Collapse of third Millennium North Mesopotamian Ci-
vilization, Science, 20 Austos 1993, vol.261, s.995-1004.
Harvey Weiss and Marie-Agnes Courty, The Genesis and Collapse of the Akkadian
Empire the Accidental Refractione of Historical Law.
Frank Hole, Evidence for Mid-Holocence Environmental Change in the Western
Khabur Drimage, Northeastern Syria.
84
Bu tccarlarn 2000-1700 yllar arasnda Filistin'e geldikleri tahmin
ediliyor. O tarihlerde buralarda bulunan Beer-eba, Bethel, ekem, Dot-
ham, Hebron gibi ehirlerin arasndaki, otlaklar ve su kaynaklar olan
yerlerde onlar yaamlarn srdrmeye balamlar. ekem'de Yakup'un
su kayna denilen kutsal yerin sa zamanna kadar varl biliniyor
(ncil, John 4). Fakat ondan ne kadar nce kutsal olduu kabul edilmi,
bilinmiyor.
56
Bunlara verilen "Hebrev" adndan, onlarn Eskibabil, Amarna, Nuzi,
Ugarit, Boazky metinlerinde geen "Hapirular" olduu dnlm.
Bunlar Msr metinlerinde de Apiru olarak grlyor. Fakat bu Hapiru
denilen ahslar, metinlerde basknc, paral asker, tutsak, devlet me-
muru, isyanc ve kle olarak bulunuyor. Bar zamanlarnda yerleik
halkn eitli ilerinde altklar anlalyor. Bunlar herhangi bir mil-
lete ve dine sokulamadndan, lde gebe olarak yaayan insanlar
olarak tanmlanyor ve Hebrev olamaz deniyor.
57
Bu tcarlar ne tam yerleik, ne de gebe. Bizdeki airetler gibi.
58
Onun iin uygar olmamakla beraber, ok ilkel de deiller. Bu Amo-
ritlerin kabile yaam hakknda, 1900'lerde Msr'dan kap bunlarn
arasna giren Msrl Sinuhe'nin hikyesi olduka bilgi vermektedir.
Hikye yle: Bir nedenden dolay Firavun'a kzan Sinuhe, ban
alp Kenan lkesine geliyor. Burada Abram, Yakup gibi bir Amorit ka-
56 brahim ve Lt'un Harran'dan Filistin'e glerinin nedeni hakknda, aratrmac yk-
sek mhendis Cengiz Akyol'un varsaym yle: Terah ve oullar Hanan, Nahor,
brahim Ur'da oturuyorlar. Hanan orada lnce, Terah, brahim ve kars Saray', Har-
ran'n olu Lt'u alarak, Kenan diyarna gitmek zere Harran'a geliyorlar. Nahor Ur'da
kalyor. Terah lnce, brahim karsn ve Lt'u alarak Kenan diyanna gidiyor. Cen-
giz Akyol'a gre, Harran byk ocuk olarak, kabile bakan idi. O lnce bakan-
lk Nahor'a geiyor. Baba da lnce Nahor daha gleniyor. brahim belki kskan-
lktan, belki kardeinin hkmnden rahatsz olduu iin yeenini de alarak Kenan'a
gmtr.
Eer bunlar gneydeki Ur'dan km olsalard, Nahor'un ve ocuklarnn Ur'da otur-
mas gerekti. Halbuki, Tevrat'a, gre, onlar, Paddam-Aram'da,oturuyorlar. Kz alp
verme oradan oluyor, gneyden deil. Belki Nahor'un yeri, Tel Nahiri'nin olduu
yerdi.
57 Hebrev, brani ad hibri kelimesinden geliyor. Anlam "kar tarafn, teki tarafn insa-
n". Bunun Msr'da onlara verilen ad olduu syleniyor. Daha nce belirttiimiz gibi,
bunlarn brahim'in atalarndan Eber'den geldii de syleniyor.
58 M. Muhtar Kutlu, "Geleneksel Kltrmz ve Gebeler", Bilim ve topya dergisi,
Nisan 1996, s.32-33: Hem hayvanclk hem ticaret yapan, yerleik tarmcla tam
gememi gebe airetler. Bu tanmlama brahim ve ocuklarna uyuyor gibi.
85
bile bakanna rastlyor. O, kzn Sinuhe ile evlendiriyor. Sinuhe oras
iin "O iyi bir lke idi. ncirler, zmler vard. araplar sudan oktu. Pek
ok bal ve o kadar da zeytin bulunuyordu. Aalar her tr meyve ile do-
luydu. Emmer (budayn ilk tr) vard. Srlar, ahrlar, sayszd.
Benim iin her gn ekmek yaplrd. Gnlk yiyeceim arap, pimi
et, kzarm kmes hayvan idi. Hatta lde avlanm yaban hayvanlar
nme konurdu" eklinde anlattna gre, Sinuhe, orada byk adam
olmu, zenginlemi. Fakat sonunda vatan hasretine derek lkesine
dnm ve Firavunla barm.
59
Bu hikyeye gre, Amorit kabile bakannn yaam hi de fena
deil. Herhalde atalar olarak kabul edilen brahim ailesi de byleydi. Bu
hikye, ayrca Msr'n Suriye ve Filistin ile yakn ilikisi olduunu,
Msr dilinin en azndan kabile bakanlar tarafndan biraz olsun anla-
ldn gsteriyor. Abram da Msr dilinden biraz anlamasayd gi-
demezdi oraya.
60
Filistin'de brahim Ailesinin Yerletii Yerler
Tekvin Bap 13: 18'e gre, Abram, adrn Kuds'n gneyinde Mam-
re meeliine kuruyor. Buras Hebron'da ve atalarn mezarl olan
Makpela Maaras da orada.
Tekvin Bap 26: 23; Bap 28: 10'a gre, shak gneyde Beer-eba ci-
varnda yaam. Tekvin Bap 33: 18; Bap 35: l'e gre de, Yakup, Ku-
ds'n kuzey ksmnda, zellikle Bethel (Beyt-el) ve ekem'de oturmu.
Btn buralara onlar tarafndan Tanr adna sunaklar, stunlar dikilmi.
brahim Filistin'e Geldii Zaman
Oralarda Kimler Vard?
brahim ve ailesi Filistin'e geldiinde, kukusuz oras bo deildi.
zellikle ticaret yapmak amacyla gidilen yerin olduka kalabalk bir
59 G. Ernest Wright, Biblical Archaeology, s.45. Burada da atalarn yerinin Harran
civarnda olaca yazlyor.
60 Arkeolojik kazlarda, Filistin'in zellikle sahil ksmlarnda bulunan Msr eserleri
buralarn Msr ile olan ilikilerini kantlamaktadr.
86
halk olmas gerekir. Filistin ve Suriye'yi iine alan topraklara Kenan,
Kenaan deniyordu. nceleri bu lkenin ad yalnz Tevrat'ta bulunu-
yordu. Bugn Finike, Msr ve iviyazl metinlerde Kena'an, Knahma,
gibi eitli ekillerde ad geiyor. Tekvin Bap 9: 18'de Kenan, Nuh'un
torunu olarak grnyor. Buna gre, bu Kenan halkn Tevrat yazarlar
kendilerine akraba olarak m gstermek istediler? Bu yrelerde zellikle
geen yzylda balayan ve hl sren kazlarda, ehir kalntlar,
eitli eserlerin ve yazl belgelerin bulunmas ile yerli halkn yerleim
yerleri, kltr ve dinleri hakknda olduka geni bilgi edinilmi ve edi-
nilmektedir. Hatta "Giri" blmnde belirttiimiz gibi, son yllarda yal-
nz Tevrat'tan ad bilinen Davud'a ait, zerinde "Kral Davud'un evi" ya-
zl bir tan bulunmas byk bir yank yapt. Buluntularn en nemli
olanlar, kukusuz yazl belgelerdir. Bunlardan, Filistin'de bulunanlarn
en eskisi, 2000-1900 yllarna tarihlenen eitli anak mlek zerine
yazlm olanlardr. Bunlarda Filistin'de bulunan bir hayli ehir ad ve
kral ad yazlmaktadr ki, o yerlerde ehir krallklar olduunu gsteri-
yor. En yenisi de l Deniz civarndaki maaralarda bulunan Kumran
yaztlardr.
Kenan topraklarnda eskiye ait tr yaz bulundu. Orta Bronz
ana ait Biblos hece yazs, bugnk ad Rasamra, eski ad Ugarit'te
harf haline getirilmi iviyazs, Sina yazsndan tremi Linear denilen
alfabe (harf) yazs. Bu belgelerden, 3000 yllarnn bandan itiba-
ren bu yrede Sami bir dilin konuulduu, ikinci binin ilk yarsnda en
az drt Sami dil lehesinin bulunduu anlalyor. Bu metinlere gre,
Tevrat'a, dolaysyla brahim hikyesine, yerli halkn dinlerinden, ef-
sanelerinden birok etki olmu. Ugarit dili eski brani diline ok yakn.
Tevrat'ta bunlara ait Tanrlar ve Tanralarn adlan, onlarla ilgili ef-
sanelerin deitirilmi ekilleri, metinler okunduka aa kmaktadr.
Tekvin Bap 12'ye gre, Abram Filistin'e gittikten sonra bir ktlk oluyor.
O da 90 yanda olduu halde, yine karsn ve kardeinin olu Lt'u
alarak Msr'a gidiyor. Burada kars da ok yal olmasna ramen, ok
gzel olduu iin karsn elinden alp ldrmesinler diye, onu kz
kardei olarak tantmas; Firavun'un sarayna gelen felaketlerin, Ab-
ram'n kars yznden olduunu renen Firavun'un, Abram'a karsn
ve beraberinde bir cariye ve pek ok mal vererek onlar Msr'dan
87
karmas; Abram'n Tanrsnn, yalan syleyip Firavun'u kandrd iin
Abram' cezalandraca yerde Firavun'u cezalandrmas ok garip, Tev-
rat, karsn neden kz kardei olarak tanttn, neden Abram' ld-
receklerini aklamam. Fakat Kumran maaralarnda bulunan bir me-
tinde bu konu uzun ve daha aklayc olarak yazlm.
61
Tm verile-
cek olan metinde, nce Saray'n gzellii anlatlm, sonra Msrllarn
onu beenip Firavun'a bildirmeleri, Firavun'un kadn almas, saraya iki
yl felaket gelmesi, brahim'in kars Saray'n, cariye, mal, altn ve
gmle geri verilmesi yazlyor. Metnin daha sonraki blmnde, ne-
den karsn kz kardei olarak tantt aklanyor. Abram'n grd
ve karsnn yorumlad ryaya gre, kars, Abram' kurtarmak iin
kendisini kardei diye tantyor.
50-S 50. yllar arasna tarihlenebilen, ceylan derisine yazlm
bu hikye, nce Saray'n gzelliini vmekle balyor:
Onun yzne baknca, o ne kadar gzel, bandaki salar ne
ince, gzleri ne kadar gzel, burnu ne ho! Btn ltlar onun
yznde, gs nasl gzel! Beyazl ne sevimli! Kollarnn
grn ne biimli. Elleri ne kadar uygun. Avular ne ho,
parmaklar uzun ve ince. Bacaklar ne gzel! Kalalar ku-
sursuz. Btn kzlarn ve gelinlerin hibiri onun kadar gzel
deil. Hepsinin stnde, o, ok akll bir kadn.
Ve kral, Horkano'un ve onun iki arkadann bu szlerini duy-
du. de tek adam gibi konuuyorlard. Kral onu ok grmek
istedi, onu getirmeleri iin adam gnderdi. Onun gzelliine
hayran kald ve onu karla ald ve beni ldrmek istedi. Saray
krala "O benim erkek kardeimdir" dedi. Ben, Abram' kurtard
ve beni ldrtmedi.
Bu benim iin iyi idi (byle sylemesi bana uygun geldi) ve ben
Abram, Saray'n benden zorla alnd gece byk bir ac ve
znt ile alarken kardeimin olu Lot da benimle alad.
nce byk bir znt ile gzlerimden yalar akarak dua ettim.
"Btn dnyann efendisi, sen en yce Tanr; btn krallarn,
61 Yigael Yadin, The Message of the Scrolle, New York, 1962, s.145 vd.
88
btn beylerin efendisi ve onlar yarglayan sen kutsal, dinle
imdi: Msr Firavunu Zoan,
62
benim karm elimden ald iin
nnde alyorum. Onu benim iin yargla. Senin gl elini onun
ve evindekilerin zerine indir ve bu gece karmla beraber olmasn.
nsanlar, senin yeryz krallarnn efendisi olduunu bilsinler" ve
ben alyorum ac iindeyim. O gece yce Tanr, ona ve evine
bulac bir hastalk getiren bir rzgr gnderdi ve rzgr ok
fena idi. Kral' ve btn evini yakalad ve iki yl kadnn yanna
yaklaamad. ki yl sonraya kadar bu hastalk daha glendi ve
daha ackl hal ald. O Msr'n btn bilginlerini, sihirbazlarn,
doktorlarn ard, fakat hibiri iyiletiremedi. Rzgr onlar da
vurdu ve kard. Sonra Horkano, bana geldi ve Kral' iin dua
etmem, elimi onun zerine koyarak yaatmam iin bana yalvard.
Lot, ona dedi ki: "Abram benim amcamdr, kars Saray kralla
olduundan Kral iin dua edemez. Git, Kral'a, karsn kocasna
gndermesini syle, o zaman o dua edecek ve Kral da yaayacak."
Horkano Lot'un sylediklerini duyunca Kral'a giderek "Kralm,
beyimin bana gelen btn bu felaket Abram'n kars Saray'n
yznden. Saray' kocas Abram'a geri ver, btn bu bela
bandan gidecek ve sen yaayacaksn!"
Kral bana "Saray'n uruna bana neler yaptn? Sen bana onun
iin kz kardeim dedin. Onun iin ben onu kar olarak aldm.
Karn al, Msr lkesinden kp git ve imdi benim iin dua et.
Evimden ve benden bu felaket uzaklasn." Ben dua ettim, elimi
bana koydum ve onun zerinden bela ayrld, fena rzgr gitti
ve o yaad ve kral bana, bunun bozulmayacana yemin ettirdi.
Kral bana ince keten elbiselikleri ve Hacer'i verdi ve beni gtrecek
insanlar da belirledi ve ben Abram, bol srlar, gm ve altnla
zengin oldum ve Msr'dan ayrldm. Kardeimin olu Lot da be-
nimle idi. Lot'un da byk mallar vard ve oradan birde kar ald.
62 Zaon kral ad deil, Msr'da Nil deltasnda bir ehir ad. Tevrat Saylar 13: 12'ye
gre Hebron'dan yedi yl nce yaplm. ehrin baka adlan da var. Bunlardan biri
Tevrat k 1: 1 l'de bulunan depo ehri Raamses olabilir deniyor. G. Ernest Wright,
Biblical Archaeology, Revised and Expanded Edition.
89
Abram, bu metinde, Saray' neden kardei olarak sylediini yle
aklyor:
Biz lkemizden getik. Ham'n olunun lkesi Msr'a girdik. Ben
Abram Msr'a girdiimiz gece bir rya grdm. Bir sedir aac
ile hurma aac vard. Adamlar geldi, sedir aacn kesip kkn
kardlar. Fakat hurma aacn braktlar. Hurma aac ala-
yarak dedi ki, "Sediri kesmeyin". Hurma aacnn hatrna sedir
aac kurtarld. O gece uykudan uyannca Saray'a "Karm ben
bir rya grdm ve bu ryadan ok korktum" ve o bana "Ryan
syle bana, bileyim" dedi. Ona bu ryay sylemeye baladm. Bu
ryaya gre "Beni ldrmek iin arayacaklar, seni brakacaklar"
dedi.
Metinde bozuk olan bir yerden sonra:
Saray, "O benim kardeim" diyeyim. Ben senin iin yaayacam.
Ruhum seni kurtaracak ve Saray nce benim szlerim iin alad.
Bozuk bir ksmdan sonra Tekvin 13'teki Lt'un Abram'dan ayrlma
hikyesi ok ksa anlatlyor. Buna karn Tanr'nn Abram'a syledik-
leri daha ayrntl.
Tekvin 13'te yle deniyor: "Ve Rab Lot ayrldktan sonra, Abram'a
dedi ki 'Gzlerini kaldr, bulunduun yerden kuzeye, gneye, douya,
batya doru bak. Grdn btn yerleri sana ve senin tohumuna ebedi
olarak vereceim. Onlarn tohumlarm yerin tozu kadar oaltacam.
Bir kii yerin topran sayamad kadar onlar oaltacam. Kalk
lkeyi uzunluuna, geniliine yr. Oralar sana vereceim.' Sonra
Abram, adnn toplayarak Hebron'daki Mamre Ovasna geldi ve orada
Rab iin bir sunak yapt."
Bu Kumran metni dolaysyla bu hikyede Sumer bereket kltn
oluturan kutsal evlenme ve yeniyl trenlerinden, bereket kltnn
getirdii bolluktan derin izler buluyoruz.
Bu Sumer hikyesi veya efsanesi ksaca yle: ok gzel, fettan
ve akll olan Ak ve Bereket Tanras nanna, oban Tanrs Du-
muzi ile evlenir. Bir sre sonra Tanra, Yeralt Tanras olan kz
kardeini ziyarete gider. Fakat oradan yerine birini brakmadan
90
kamayaca sylenir. Yeryznde kendi yerine gndermek zere bi-
rini ararken, karsnn yok oluuna zlmemi grnen kocasna k-
zarak, yeralt cinlerine onu gtrmelerini syler. Dumuzi, Gne Tan-
rs'nn yardm ile oradan kaar. Fakat krlarda uyurken bir rya
grr. Ryasnda, yan yana duran iki kamtan biri karlr.
63
Bunu,
Rya Tanras olan kz kardeine anlatr. O da kardeinin tekrar
gtrlecei, kendisinin buna ok zlecei eklinde yorumlar. Ha-
kikaten Dumuzi, tekrar gtrlr. Bu kez kz kardei Tanrlar Mec-
lisi'nde Dumuzi yerine yarm yl kendisinin kalmasn kabul ettirir.
Bylece yarm yl biri, yarm yl dieri yeraltnda kalr. Tanr Dumu-
zi, yeryzne knca kars ile tekrar birleir. Bunun sonucu lkede
yeni bir yl balar. Hayvanlar oalr, bitkiler, tahllar yerden fkrr.
lkeye bereket gelir. Bu birlemeyi o ylki kral ile bir rahibe byk
enliklerle evlenerek simgelerler.
64
Bu efsane ile Abraham hikyesindeki paralellikler unlardr:
1. Saray ok gzel. Tanra nanna da yle.
2. Abraham, ryasnda iki aatan birinin karldn grr. Du-
muzi de iki kamtan birinin.
3. Abraham'n ryasn kars yorumlar ve onun ldrleceini
syler. Dumuzi'nin ryasn da kz kardei yorumlayarak yeraltna
gtrleceini anlatr.
4. Abraham'n kars onu kurtarmak iin kendisini kz kardei ya-
parak Firavun'a iki yl iin gider. Dumuzi'nin kardei de Dumuzi'yi
kurtarmak iin yeraltna alt ay iin gider.
Dier taraftan Saray'n Firavun'la evlenmesi, kral ile rahibenin ev-
lenmesine paralel. Bu evlenme sonunda Sumer'e bereket geliyor. Ab-
raham ve Lt da ok zengin oluyor.
Dier taraftan Ugaritlerin Kret efsanesi de baka ynden Abram'n
bu yksne benziyor. Kret kahraman bir kral, kars Hurrai, Tanrala-
rn gzellii ile yaracak kadar gzel. Saray da yle imi. Her naslsa
63 Bendt Alster, Dumuzi's Dream, Aspects of Oral Poetry in a Sumerian Myth, Co-
penhagen, 1972, Mesopotamia, vol.l, s.57.
64 S.N. Kramer, The Sacred, Marriage Rites, Aspects of Faith, Myth and Ritual in An-
cient Sumer, London, 1969; Muazzez lmiye , "Sumer'de Kutsal Evlenme", Bilim
ve topya dergisi, Mays 1996, s.23.
91
Hurrai evinden karlyor. Kret onun arkasndan iki gz iki eme a-
lyor. Gzyalar gm paralar gibi salyor. Abraham da karsnn
arkasndan yle alyor. Ryasnda Tanr Bel, ona, temiz ykanp Tanr-
lara kurban vermesini, dua etmesini nerdikten sonra, karsnn bulundu-
u Udun'a gitmesini, orann kral karsna kar ne verirse almamasn,
karsn istemesini neriyor. Kret, byk bir ordu ile gidip karsn
alyor.
65
ok uzun olan bu efsanede de, Tanr, Kret'e yardm ediyor.
Ayn ekilde Abraham'a da Tanr karsn kurtarmas iin saraya birok
felaketler veriyor. Halbuki yalan syleyip, karsn kardei olarak tant-
t iin Abraham' Tanr'nn cezalandrmas gerekti. Grld gibi,
Abraham hikyesi eitli kltrlerden etkilenerek bir destan halinde
yazlmtr.
Yalnz unu belirtmeden geemeyeceiz. Yzyllar boyu Tevrat
aratrmaclarnn nedenini zemedii bu nemli konunun, tmyle
Sumer efsanesine dayandnn ilk olarak bu kitapta aklanabilmesi
sevin verici oldu.
Kur'an'da bu konu yok. Yalnz hadis olarak eitli ekilde yazlm.
Ebu Hureyre'nin Hz. Muhammed'den aktardn syledii, Saray'n
Firavun'a verili hikyesi yle:
brahim Sre ile sefer etmi de onunla bir ehre gelmiti. Orada
bir Melik hkmran idi. Bu zalime, "brahim en gzel kadnlardan
bir kadnla ehre dahil oldu" diye bildirildi. Melik kendisine, "Ya
brahim yanndaki kadn neydi?" diye haber gnderdi. brahim,
"hemiremdir" diye cevap verdi. Sonra brahim, dnp Sre'nin
yanna geldi ve "Szm tekzip etme! Ben bunlara senin (iin) kz
kardeimdir dedim. Allah'a yemin ederim ki, yeryznde benden,
senden baka iman eden hibir kii yoktur" buyurdu. Ve Hz. Halil
Sre'yi Melik'e gnderdi. Melik Sre'ye kyam etti. Sre de hemen
abdest alp namaza durdu ve "Ya Rab! Ben sana ve senin pey-
gamberine iman ettimse, ben kadnlm zevcimden bakasna
kar ebedi muhafaza eyledimse, benim zerime u kfiri musallat
etme" diye dua etti. (Melik'in) derhal nefesi bouldu, horlamaya
hatta aya ile yere vurup deprenmeye balad (ve bu olay birka
65 C. Gordon, The Common Background of Greek and Hebrew Civilization, s. 156.
92
kere tekrarlannca), Melik saraydaki kurenasna "Siz bana mu-
hakkak bir eytan gndermisiniz. Bu kadn brahim'e geri ve-
rin. Hacer'i de Sre'ye veriniz" dedi. Bundan sonra Sre bra-
him'e dnp geldi ve ona "Anladn m zevcim! Allah kfiri tezlil
etti. Bir cariyeyi de bize hizmeti verdi" dedi. (Sahih-i Buha-
r'den aktaran lhan Arsel, eriat'tan Kssalar, Kaynak Yayn-
lar, Temmuz 1996, s.29.)
Grld gibi, slam yazarlar ayn hikyeyi alm, kendilerine
gre yazmlar. brahim ve karsnn hangi lkeye gittikleri bildirilme-
mi. Hikyede Sara'ya aptes alp, namaz kldrlmakla slam olduu,
kendisini krala vermemekle kocaya sadakatin nemi vurgulanm. l-
gin olan, slam kaynaklarnda kadna eytan gzyle baklmas burada
da kendini gstermi.
Tekvin Bap 13: 10-13'e gre, Abram ve Lt Msr'dan zengin olarak
dnnce birbirlerinden ayrlyorlar. Lt, Sodom, Gomorra ehirlerinin
bulunduu Yordan'da Erden Havzas'na gidiyor. Lt, burasn, Rabbin
bahesi, Msr diyar gibi sulak ve bolluk iinde buluyor.
Yaplan arkeolojik aratrmalara gre, hakikaten bu yrede 2000
yllarndan nce bir uygarln bulunduu, fakat 1900 yllarnda bir-
denbire kasabalarn altst olduu, halkn yeniden gerlie balad so-
nucuna varlyor.
Tekvin Bap 18'e gre, Rabbin melekleri, Abram'a gelerek Sodom,
Gomorra'y ilerindeki fena insanlar dolaysyla yok edeceklerini sy-
lyorlar. Bunlarn fenal ecinsellik. Yakkl birer erkek olan bu me-
leklere sulanyor erkekler. Lt onlara kzlarn vermeye raz olduu hal-
de, yine onlarn isteklerini durduramyor. Rab, bu yzden bu iki ehri
talar yadrp, ate pskrterek yerle bir ediyor.
Oralarn deprem kuanda bulunmasndan, bu olayn ar bir
depremden kaynaklad dnlyorsa da, baz verilere gre bir vol-
kan olabilecei de ne srlyor. Bu ehirlerin Lt Gl'nn iine
kaym olmas byk bir olaslk. Fakat henz bunlara ait belirli bir
buluntu yok. Yukarda szn ettiimiz uygarln yok olmas, belki
de bu olayn sonucudur.
Abram, bu ehirlerin yok olduu zaman buralarda ise, o zaman
20. ve 19. yzyllarda yaam olmal deniyor. Fakat daha ge ta-
rihlere de koyanlar var.
93
Lt ve ailesi Sodom ve Gomorra felaketinden kurtuluyorsa da, me-
lekler arkalarna bakmamalarn syledii halde Lt'un kars bakt
iin tuz direine dnyor.
6 6
Kur'an'da. bu konu, metinde grlecei zere, 6 sure iinde 46 ayette
yazlm. Her konuda olduu gibi, bunda da hikye bir sra izlemeden
ve birbirine bal olmayarak, oradan buradan tekrarlarla anlatlm. So-
dom, Gomorra ehirlerinden sz yok. Konuyu toplayacak olursak, fena
bir halk iyi yapmak iin, Allah, peygamber olarak Lt'u gnderiyor.
Lt'un btn uramalarna ramen, ehir halk onu dinlemiyor. En
byk sular, ecinsellik. Onlar bir trl bu iten vazgeirtemiyor Lt.
Onlar Allah tarafndan brahim'e oul mjdesi vermeye gelen erkek
gzeli melekleri istiyorlar.
Lt onlarn yerine kendi kzlarn vermek istiyorsa da, yine halk
kandramyor. Onlara Allah'n gcn anlatmaya urarken, onlar da
"Gstersin Allah gcn" diyorlar. Bunun zerine melekler Lt'a
karsnn dnda ailesini alp ehirden kmalarn, arkalarna bak-
mamalarn sylyorlar. O da yle yapyor ve Allah sert ta yadrp,
lkelerini altst ediyor. Dier bir ayette de yamur yadryor.
lgin olan, Tevrat'ta arkasna bakt iin tuz direi olan Lt'un
kars, Kur'an'da nedense geride braktrlp gnahkr halk gibi ce-
zalandrlyor. Kur'an'da da arkaya bakmamak var, ama nedeni belli
deil.
uar Suresi, ayet 160'ta da bu kez, Lt Allah'a, ecinsellik yapan bu
halkn elinden kendisini kurtarmas iin yakaryor. Hemen her ayette
ecinsellik zerinde durulmu. Hatta A'rf Suresi, ayet 80-8l'de, Allah,
"Dnyalarda sizden nce hi kimsenin yapmad bir hayaszl m
yapyor. Kadnlar brakp erkeklere mi yaklayorsunuz?" diyor. Hal-
buki, Sumer mabetlerinde ecinsellik doal kabul edilmi, erkekler ka-
dn, kadnlar da erkek gibi giyinmiler. slam yazarlar, Lt'un bulun-
duu ehrin Allah tarafndan cezalandrlmasn yle anlatmlar: G-
66 Lt'un karsnn tuz direi olmas hikyesinin meydana gelmesinin nedeni: l
Deniz civar ok tuzlu arazi. Rzgrlarn etkisiyle bu tuzlar baz yerlerde stun gibi
olmu. Bunlardan biri Lt'un kars eklinde yorumlanm. Sodom ve Gomorra e-
hirlerinin Tuz Gl (l Deniz) dolaylarnda olduuna bir kant olabilir deniyor.
Rodin Lane Fox, The Unauthorized Version, Truth and Fiction in the Bible, New
York, 1993,s.219.
94
nahl Lt toplumunun cezalandrlma karar uyguland srada, Cebrail,
kanatlarndan birini lkenin altna koydu ve kaldrd. Ykselttike yk-
seltti, yle ki, eeklerin anrmasn, kpeklerin havlamasn, horozlarn
tmesini gk halk iitiyordu. Cebrail, kanadyla ykselttii lkeyi gk-
lere olabildiince kaldrdktan sonra, birdenbire brakverdi. Byk
bir gle yere arplmaktan altst olan lkede her ey parampara ol-
mutu. (Turan Dursun, Kur'an Ansiklopedisi, "Lut" maddesi. Kaynak
Yaynlar, stanbul, Kasm 1994.) Bunda kartaln kanatlar zerinde
ge kan Smer Kral Etana hikyesinden izler var. Bu hikye
eitli kltrlere girmi.
67
Gelelim Tevrat'taki Lt hikyesinin son ksmna:
Lt ve ailesi, Sodom ve Gomorra felaketinden kurtulduktan sonra,
Lt ve kzlar yolda bir maarada kalyorlar. Kzlar orada babalarna
arap iirterek onun slalesini srdrmek iin babalaryla yatyorlar. ki
kz da gebe kalp oullar douruyor. Birinin ad Moab. O Moabllarn
atas oluyor. Dierinin ad da Benamni; o da Amonoullarnn atas
oluyor.
68
Bu yk ok garip. Tekvin Bap 9'da, Nuh, kendisini plak gren
olunu lanetliyor.
69
Nasl olur da burada baba kzlaryla yatar? Hayrul-
lah rs, Musa ve Yahudilik kitabnn 58. sayfasnda, bunun eski inan-
lardan kalnt olduunu, belki de bu maara sahnesinin bir yeralt Tanr-
syla sembolik bir evlenme treninin olmasndan baka bir ey olma-
dn ve Tevrat'n bu ilk blmlerinin ok eski efsanelerin yazya ge-
mi ekilleri olabileceini yazyor. Hakikaten Ugarit metinlerinde bu-
lunan bir Kenan efsanesi, btn akl ile yanstyor bunu.
67 Muazzez lmiye , Sumerli Ludingirra, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1996, s.49.
68 Burada sz edilen Moablar, Ammonlar tarihsel kaynaklara gre, brahim'den 5
yzyl sonra dou lnden gelmiler. Belki de, sraillilerin srail oluundan yz yl
nce. Bunlar dil ve kltr bakmndan sraillilere benzedikleri iin Tevrat yazarlar
onlar Lt'tan gelme yapm. "Moab", anlam "babadan gelen", Amon (asl Ben-
ammi), anlam "kendi halknn olu". srailliler Kenan' ele geirdikten sonra Moab
ve Ammonlar srail'e dmanlk yapmlar.
Isac Asimov's, Guid to the Bible, Two Volum in one, America, 1981, s.87.
Do. Dr. Abdullah Aydemir, Peygamberler, s.l7'de Lt'un kzlaryla yatmas hikye-
sinden utan duyuyorlarm. 255. sayfada da byle bir hikyenin Tanr'nn yazdrd
bir din kitab olan Tevrat'ta bulunamayaca yazlyor.
69 Ayn ekilde Levililer Bap 18: 10'da. "Senin olunun, kznn, yahut kendi kznn
plakln amayacaksn; nk, onlarn plakl senindir" szleriyle Rab, deil
kz ile yatmak, onu plak grmeyi bile yasaklyor.
95
Kenan Tanrs El, iki kadn yaratyor ve onlar evine koyuyor.
Bunlar ayn zamanda El'in kzlar. El'in sopas (penisini simgeliyor)
indirilmi. O bir ku vurup atete kzartyor. Belki cinsel gcn
kuvvetlendirmek i i n.
70
Tanr bu iki kadnla yatmaya alyor. Bunu
anlatan iir eklindeki metinde yle deniyor:
"El onlarn dudaklarn pt
Dudaklar tatl nar gibi idi.
pmekten uyand
Kucaklamaktan iftleti
ve kadnlar gndoumunu ve
gnbatmn dourdu."
Grld gibi motif ayn. Baba ile yatan iki kz ve doan iki
ocuk. Bundan sonra El, tekrar bu kadnlarla birleiyor. Bu kez yeni
doanlar birer dev gibi oluyorlar. Bunlar yle anlatlyor:
"Bir dudak gkte
Bir dudak yerde
71
yle ki, azlarna
gn kular
denizin balklar girer."
Bu yeni doanlar Tekvin Bap 6: 1-4'te anlatlan devler olmal. Szde
bunlar Tanr oullanyla, insan kzlarnn birlemesinden olmu.
Bundan sonra El, yedi oluna, vahi doada yedi yl talar ve
aalar arasnda dolap iyi Tann olmalann ve sonra tarlaya girecek-
lerini sylyor. Onlar da yle olup geliyorlar. Yedi yl vahi doada
dolamak Hint efsanesinden geliyormu.
72
Bu, biraz da Msr'daki yedi
yl ktlk, yedi yl bolluu hatrlatyor. Yedi says Smer'de yedi da
amak, yedi kap gemek gibi ok kullanlan bir say. Bu, be gezegen
ile gne ve ay simgeliyor.
70 Mezopotamya'da, keklik cinsel g veriyor. Bkz. Muazzez lmiye , "Mezopotam-
ya'da Cinsel Yaam", Bilim ve topya dergisi, Nisan 1995.
71 Masallarmzda anlatlan devlerin de bir duda yerde, bir duda gktedir. Bu de-
yimin kk Kenan efsanesinden.
72 S.N. Kramer, Ancient Mytologies, s.189.
96
Tekvin Bap 15'te Abram, Rabbe, "Benim ocuum yok, mirasm bu
Elizer
73
mi olacak?" diye soruyor. Rab de olmayacan sylyor. Tev-
rat aratrclar bu szn anlamnn ne olduunu bulabilmek iin ok
urayor. Nihayet Nuzi'de bulunan iviyazl metinlerden (bkz. 28. dip-
not) bunun anlam zlebildi. Nuzi metinlerine gre, eer bir karko-
cann ocuu yoksa, birisini evlatlk alr ve onu varis yapar. Bu evlatlk,
aileye lnceye kadar bakar. ldkleri zaman onlara iyi bir l treni
yapar. Buna karlk adamn btn mal onun olur. Fakat adamn bir
ocuu dnyaya gelirse, o, evlatlk haklarndan vazgemek zorundadr.
Abram, ocuu olmayacak da miras Elizer'e kalacak diye zlyor
burada.
Tekvin Bap 16'da Abram'n kars, ocuk dourmadndan, Msr'dan
getirdii cariyesi Hacer'i kocasna ocuk dourmas iin veriyor. Bu ge-
lenek Sumer'de de var: Eer bir kadn ocuk dourmaz veya hasta olur-
sa, kendisi kocasna bir cariyesini verir. Fakat adam karsna da bakmak
zorundadr. Cariye ocuk dourduu iin marrsa, karsnn onu evden
atma hakk var.
74
Abram 86 yanda iken cariyesi gebe kalyor ve maryor. O ma-
nnca Saray ikence yapyor. Cariye kayor ve tekrar eve dnerek ocu-
u smail'i douruyor.
75
Abram 99 yanda iken Rab, ona, "Seni birok milletin babas ya-
pacam. Adn bundan sonra Abram (Aramca) deil, Abraham (yce ba-
ba, topluluun babas) olacak. Karna da Saray demeyeceksin, Sara
(prenses ve milletlerin anas)
76
olacak" diyor. Sara'ya da bir olu ola-
can, adn shak koymasn sylyor.
77
Ayrca yaadklar yerlerin
73 Bu ad Kur'an'da Azer eklinde brahim'in babas olarak yazlm (En'm Suresi,
ayet 74). Bunun hakknda daha geni aklama iin bkz. s. 115.
74 Prof. Dr. Mebrure Tosun, Do. Kadriye Yalva, Sumer, Babil ve Asur Kanunlar ve
Ammi-aduga Ferman, Ankara, 1975, s.69, Lipit-tar, Madde 32.
Bir belgeye gre, byle bir cariye hanmnn sandalyesini mabede tayor, ayaklarn
ykyor. C. Leonard Wooley, Sumerian, New York, 1965, s. 103.
75 slamiyette smail'e verilen deer ve onun hakknda yazlanlar iin bkz. s.121.
76 Kur'an, Ahzb Suresi, ayet 6'da da Hz. Muhmmed'in elerinin mminlerin (yani
inananlarn) anas olduu bildiriliyor.
77 Bunu syleyen Bereket Tanras olmal. Ayn olay Vaftizci Yahya olarak bilinen pey-
gamberin babas Zekarya'ya Rabbin melei grnerek bir olu olacan, adn Yahya
koyacan, srailoullarndan birounu onlarn Allah Rabbe dndreceini sylyor.
Yahya'nn annesi de yal olduundan buna inanmyor. ncil, Luka, Bap 1: 11.
97
btn topraklarn Abraham'a vereceini bildirdikten sonra, bunlara
karlk Abraham'dan, onu kendisinden sonra gelenlere Tanrlar ola-
rak kabul ettirmesini istiyor. Yaptklar bu antlamann kant olarak,
onu kendilerine Tanr yapan erkeklerin snnet olmalarn art kou-
yor. Abraham'n Tanrsnn ona vereceklerine karlk, o da onu etra-
fndakilere Tanr olarak kabul ettirecek. Bylece o, ahsi Tanr ni-
teliinden kp, topluluun Tanrs olma yoluna giriyor. Daha nce
belirttiimiz gibi, Abraham da byk bir topluluun bana gemi
demektir. Snnet olayna gelince: Abraham'n evinde bulunanlar ve olu
smail de 13 yanda snnet balyor. Dikkat edilecek olursa snnet
olay brahim'in Msr'dan dnnden sonra oluyor. Msr'da erkek cin-
sel organ bereket sembol olarak kutsal saylyor. Ondan bir para ko-
parlp Tanr'ya sunulmas, Tanr'ya saygy ve ona ball gsteriyor.
brahim'le Tanr arasndaki bu antlama, Msr'daki snnet geleneinin
Filistin'e sokulmas demektir.
78
Tevrat'ta snnet ile ilgili ayrca iki olay var. kisi de Msr'la ilgili:
1. k 4: 22-26'ya gre, Rab, Musa'ya yle diyor:
"Firavun'a yle syle: srail, olum, ilkimdir. Onu salver ki,
bana ibadet etsin. Onu gndermek istemediin iin ben senin ilk
olunu ldreceim' Rab yolda ona rast geldi. Olunu ldrmek is-
tedi. Tsippora keskin bir ta ile olunun gulfesini kesip Tanrsnn
ayaklarna att. Ve dedi 'Gerekten sen bana kan gveyisin'. Rab
onu brakt ve kadn 'Sen bana snnet sebebiyle kan gveyisin.'"
Kadn gulfeyi sunarak Tanr'y sakinletiriyor. Bir tr kurban.
Burada byk bir eliki var. Bunu Tevrat aratrmaclarnn nasl
zmlediini bulamadk. Rab, Musa'ya, "Firavun'a git, srail'in benim
ilk olum olduumu, onlar brakmasn, brakmazsa onun ilk olunu l-
dreceimi syle!" diyor. Yolda Rab ona rastlyor ve olunu ldrmek
istiyor. Burada Rabbin rastlad kiinin, olunu ldrecei Firavun ol-
mas beklenirdi. Fakat o Musa'nn kar Tsippora'ya rast gelip onun o-
lunu ldrmek istiyor. Neden? Kadn olunu Rab ldrmesin diye, yer-
78 Snnet hakknda balangtan gnmze kadar olan eitli aklamalar iin bkz.
Bilim ve topya dergisi, Kasm 1996; Turan Dursun, Kutsal Kitaplarn Kaynaklar
1, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1995, s.107.
98
den bir ta alp olunun gulfesini keserek, Tanr'nn nne atyor. Buna
karn, 1878'de eski harflerle Trke baslm Tevrat'ta
79
gulfenin Mu-
sa'nn ayana atld yazl. Neden Musa'nn? ocuk ve kadn onun.
ocuu ldrmek isteyen Musa deil, Rab olacak. Ama Rab, Mu-
sa'nn ocuunu deil, Firavun'un ocuunu ldrecekti. Anlalacak
gibi deil.
Dier taraftan kadn Tanr'ya "Sen bana snnet dolaysyla kan
gveyisin" diyor. Bu ne demek? Bunun yantn Hoea Bap 2: 16'da
buluyoruz: Rab diyor ki, "Bana (i) kocam diyeceksin ve bana Baal
demeyeceksin ve onun azndan Baallarn adlarn kaldracam; seni
ebediyen kendime nianlayacam."
Arap harfleriyle olan Tevrat'ta ayn yerde yle deniyor: "Ol gnde
Rab (buyurur) bana zevcim (kocam) diyeceksin ve bana artk Baal'im
demeyeceksin. Baal'in isimlerini onun azndan (srail'in) def edeceim
ve bir daha isimleriyle zikr olunmayacaklar; ve seni kendime adalet, hak
ve merhametle ebediyen nianlayacam."
Yukardaki yazda, srail Tanrs, kendisini koca, srail'i gelin yap-
yor. Buna gre Tsippora ocuun gulfesini Tanr'ya atyor. nk Tanr
gvey oluyor.
"Gvey Tanr" deyimi de Sumer'e dayanyor (s.91). Sumer'in Ak ve
Bereket Tanras nanna'nn kocas Dumuzi, gvey Tanrdr. Buradaki
Tanrsal gveyin Yehova olup olmad belirtilmemi olmasna ramen,
artk "Bana Baal'im" demeyeceksin sz, Baal'de olan Tanrsal gvey-
liin Yehova'ya getiini anlatyor. nk, Baal ve kars Anath, Su-
mer'deki Dumuzi ve nanna'dan Kenan'a geen bereket kltn sim-
gelemektedir. (Bkz. Din Baal Klt.)
Snnet hakknda ikinci olay da yle:
Tevrat, Yeu Bap 5: 2: "Rab, Yeu'ya dedi ki: 'Tatan baklar yap
ve srailoullarn ikinci kere snnet et!' Yeu syleneni yapt. sra-
iloullarn snnet etti. Bunun nedeni udur: Msr'dan kan kavmin er-
kekleri yolda ldler, snnetli idiler. Yolda doanlar snnetsizdi. nk
40 yl yolda idiler. Yeu onlar snnet etti."
79 Kitab- Mukaddes, yani Ahd-i Atik ve Ahd-i Cedid. Esas yazl olduu brani, Gel-
dani ve Yunan lisanlarndan tercme.
Mesarifi (parasal taraf) ngiliz ve Amerikan, Babil irketleri tarafndan Maarif Umu-
miye Nezareti Celilesi'nin (Milli Eitim Bakanl) ruhsat ile Dersaadet'te (stanbul'da)
Boyacyan Agop Matbaas'nda tab olunmutur (babamn kitaplarndan), sene 1878.
99
Grld gibi, snnet, Msr'dan alnan bir gelenek. Bu iler oldu-
unda bronz kullanlyordu. Snnetin bronz bakla deil, tatan bakla
yaplmas, bu gelenein ta devrinden sregeldiini gsterir.
Kur'an'da snnet konusunun olmamas, Araplarda bunun gelenek
olarak varln gsteriyor ya da Muhammed' den sonra, bu, Yahudi-
lerden alnd. nk, Muhammed'in snnetli doduu syleniyor.
Tevrat, Tekvin Bap 21:
brahim 100, Sara 90 yanda iken, Sara, shaki douruyor. shak
stten kesildii gn, Hacer'in olu smail'in glmesine kzan Sara, ca-
riyeyi ve ocuunu le attryor kocasna. Bunu brahim'in Tanrs
onaylayarak karisinin istediini yerine getirmesini sylyor. Daha nce
szn ettiimiz gibi bu olay, tamamyla Sumer kanununa dayanyor.
Ayrca cariye ve ocuun dar atlmas, shak ile mirasa girmesini n-
lyor. Bu da yine Sumer kanununa gredir.
80
Bap 25'e gre, brahim'in
cariyesi olan Ketura'dan ocuklar olduu halde, btn mirasn shak'a
veriyor.
Olaylar kronolojik bir sraya koyarsak: brahim babas 70 yanda
iken domu. Babas 205 yanda lm. brahim'in o zaman 135 ya-
nda olmas gerek. Fakat, brahim 75 yanda Filistin'e gidiyor. Oradan
ktlk yznden Msr'a geiyor. Msr'dan getirdii cariye, ocuk dour-
duunda brahim 86 yanda. Filistin'e, Msr'a gidip gelmesi 11 yl
iinde. brahim, 99 yanda snnet oluyor. Kendisi 100, kars Sara 90
yanda iken shak douyor. smail 13 yanda snnet oluyor. shak
yanda iken smail 16 yanda oluyor ve annesi ile le atlyor. Dier
taraftan yine Tevrat'a gre smail kk iken le atlm gibi grnyor.
Kur'an'a smail'in le atl, isim verilmeden, brahim Suresi, ayet
37-41'de "Rabbimiz! Ben ocuklarmdan kimini namaz klabilmesi iin,
senin kutsal evinin yanna, orak bir vadiye yerletirdim. nsanlarn g-
nllerini onlara meylettir, onlar kretmeleri iin rzklandr" eklinde,
brahim'in duas olarak anlatlyor. Ona karn slam yazarlar, 121. say-
fada grlecei gibi ondan ok byk bir hikye yaratmlar.
80 Prof. Dr. Mebrure Tosun, Do. Kadriye Yalva, Sumer, Babil ve Asur Kanunlar, s.66.
Lipit-tar Kanunu, Madde 25: Eer bir adamn evlendii kars ocuk dourursa, baba
cariye ve ocuklarn zgr klsa da, cariyenin ocuklar efendisinin ocuklar ile
miras paylaamayacaklardr.
100
Kurban
brahim, grd bir rya zerine olu shak' yakma kurban yap-
mak iin gtryorsa da, Rabbin gnderdii bir ko ile bu nleniyor.
Bat Samilerinde oullarn Tanr Baal'e kurban etme gelenei var.
Finike ehirlerinde dinsel lgnlklar halinde bu trenler yaplyor.
Hatta bazen memede olan yzlerce ocuk kurban olarak yaklm.
srail'de de byle kurban var.
Kur'an'n Sfft Suresi'nin 101-111. ayetlerinde grld zere,
brahim, ayn ekilde bir rya zerine olunu keserek kurban etmeye
kalkyor. (Tevrat'taki gibi yakma deil.) Fakat Tanr onun iyi niyetini
anlayarak, ona bir kurbanlk gnderiyor. Kurbanln nasl bir hayvan
olduu belli deil. Kurban edilecek oulun ad da yazlmyor. Daha
sonra slam yazarlar onun smail olduunu sylyorlar. Halbuki, s-
mail cariyeden doan ocuk olduundan, shak gelince onun hibir
deeri kalmyor ve shak ilk ocuk saylyor.
Bat Samilerinde, ilk oul, yakma suretiyle kurban ediliyor. Bu
yzden Tevrat'ta yazld gibi, kurban iin gtrlen shak, smail
olamaz. Bunu kantlayacak baka bir belge de yok.
Tekvin'de insan kurbannn daha brahim zamannda kaldrld
kantlanmaya allm. Drdnc blmde s. 132 vd. grlecei gi-
bi, kaldrlmasnn brahim'den ok sonra olduu anlalyor.
Sara 127 yanda lyor. brahim, Hitti olan Efron'dan bir mezar yeri
almak istiyor. Yerin sahibi btn tarlay, iindeki aalar ve maaras
ile birlikte almas iin zorluyor. brahim, tarlay 400 egel (hemen he-
men kiloya yakn) gm karlnda almak mecburiyetinde kal-
yor. (Bu da brahim'in ne kadar zengin olduunu gsteriyor.) Tarlann
neden brahim'e tmyle satlmak istenildii konusu bilim adamlarn
ok dndrmt ve nedeni bir trl anlalamamt. Fakat Hitit Ka-
nunlar bulunup okunduunda bunun nedeni de anlald.
Hitit Kanunu'na gre, eer alc satcnn btn tarlasn alrsa, o
zaman alcnn belirli bir feodal grev yapmas gerekli satana. brahim
buna yanamak istemiyor. O yzden mezar yapmak zere yalnz maa-
101
ray istiyor. Satc da hepsini birden satma yanls. Buna karlk bra-
him'in ne gibi bir greve ykml olaca belli deil. Tarlann etrafn-
daki aalarla birlikte satlmas bile Hitit Kanunu'na dayanyor.
81
brahim, karsn, Hititlerden ald tarladaki maaraya gmyor.
Tevrat'ta brahim zamannda Hititlilerden sz edilmesi bir hayli tar-
tmalara yol amtr. Eer brahim'in yaad a 1900-1800 ylla-
rna konacak olursa, o tarihte Hititlilerin oraya kadar gitmeleri imknsz
grnyor. brahim'in bir Hititliden tarlay almas, olu Esav'n bir Hitit
kzyla evlenmesi nemli grnmyor. nk, onlar ok ge yazlm.
Fakat Tevrat, Saylar 13: 29'da Hititlilerin, Amoritlerin ve Yebusilerin
dalk yerde; Kenanilerin deniz sahilinde, Erden kys boyunca otur-
duklar yazlyor. Buna gre Makpela Maaras'nn Hititlilerden alnd-
konusunun eski bir kaynaa dayand, bu yzden doru olabilecei
dnlyor. Fakat Hititlilerin snr, Kral uppiluliuma ( 1350)
zamanna kadar Toroslarn gneyine gememi. Hitit ordusu am'a ka-
dar uzanmasna ramen, Filistin'e girmemi. Gneydeki ge Hitit dev-
letleri de Hamat'tan gneye inmemi. Hititlerin sraillilerden nce Fi-
listin'e girmeleri garip grnyor; bu dalk yerdeki Hititler kimler ola-
bilir deniyor.
Hitit Kral kinci Muril, lkesinde kan veba hastalnn neden-
lerini ararken bulduu bir metinde, Hatti Hava Tanrsnn Kurutam-
mallar Msr lkesine kadar gtrd ve onlar bir anlama ile ba-
lad yazyor. Belki de bu zamanda bir grup Hititli oraya gelip yerle-
mi olabilir deniyor. Dier bir olaslk da Hititlilerden nce Anadolu'da
oturan ve dillerine Hattice anlamna gelen Hattili denen ve ondan dolay
kendilerine Hatti ad verilen halktan bir ksm Filistin'e gelip yerlemi
olabilir. Hitit kaynaklarna gre, bunlar geni bir alana yaylmlar. (O
Gurmey, The Hittites, New York, 1990, s.47-50.)
brahim, olu shak iin kar olarak almak zere, develerle klesini
Harran'a gnderiyor. Arkeolojik buluntulara gre, o ada henz deve
81 Manfred R. Lehman, "Abraham's Purchese of Machpelah and Hittite Law", Bulletin
of American Schools of Orient Research Nr. 29, Feb.. 1953, Pl 15-18. Hitit Kanunu,
Madde 46-47.
102
evcilletirilmemi. shak, Rebeka ile evleniyor. brahim de Ketura adl
bir cariye ile evleniyor. Sara 127 yanda ldne gre, brahim de 137
yanda olmal. Yine de yeni ald kadndan ocuklar oluyor. Bunlarn
hemen hepsi bilim d. brahim mirasn yalnz shak'a veriyor. Ne
smail ne de dier ocuklar miras alamyor. Byk adaletsizlik. shakin
Rebeka'dan ikiz olu oluyor. Yakup ve Esav ad konuyor.
brahim 175 yanda lerek karsnn gmld Makpela Maara-
s'na gmlyor. slama gre brahim'in mezar Urfa'da.
Burada da ilk kez smail'in 12 olu olduu, ondan 12 kavim kt
ve 137 yl yaad yazlyor. (smail'in Araplarn atas kabul edildii
hakknda da bkz. s. 120 vd.)
shak da babas gibi Gerar Kral Abimelek'e kars iin kz kar-
deim diyor. Fakat Abimelek bunu abuk anlyor.
shak'n ikiz oullarndan Esav ilk doduu iin byk saylyor.
O avc, dieri oban.
8 2
Bir gn dardan a gelen Esav, kardeinden
yiyecek isteyince Yakup ona, "Bana byk ocukluk hakkn satarsan
veririm" diyor. Esav da satyor. Bunun da ne anlama geldii ancak
iviyazl belgeler okununca anlalyor. Nuzi tabletlerinde ve Sumer
Kanunu' nda byk oula mirastan ayrlan bir hak veriliyor. Mirasn
dier ksm kardeler arasnda eit olarak bllyor.
83
Byk oul
isterse bu hakk satabiliyor veya birine verebiliyor.
Esav 40 yana gelince bir Hitit kz ile evleniyor. Ama, baba buna
ok kzyor. Bu yzden shakin kars, Yakup'u daha ok seviyor. s-
hakin gzleri grmez oluyor. Bir gn Esav'dan av hayvan getirip ken-
disine yedirmesini sylyor babas. O gidince annesi ile Yakup birlee-
rek, Yakup'u Esav gibi gsterip, babasna kutsatyorlar. Bu kutsamada
shak'n syledikleri, Sumer babasnn oluna sylediklerine benziyor.
82 Yakup-Esav hikyesi, Habil-Kain hikyesinin baka ekli. Baba oban seiyor. Bu
konu da daha nce szn ettiimiz gibi Sumerlilere kadar gidiyor. Oradaki Dumuzi-
Enkimdu. Eme-Enten (Yaz ve K) hikyelerinin bir devam s. 71'de grnyor.
83 Sumer, Babil ve Asur Kanunlar, s.69. Lipit-tar Kanunu, Madde 32 ve Hammurabi
Kanunu, Madde 165, s.205.
103
Yakup'un syledikleri:
"Bak olumun kokusu krlarn kokusu gibidir.
ve Allah gklerin neminden
ve yerin semizliinden,
84
Budayn, arabn okluunu versin.
Kullar sana kulluk etsin
Milletler sana ba esin
Kardelerine efendi ol
Anann oullan sana ba esinler!
Sana lanet edenler lanetli olsun
Seni mbarek klanlar mbarek olsun."
Sumer babasnn oluna syledikleri:
Seninle kavga edenlerden Tanr seni korusun
Sana saldranlardan Tanr Nanna seni korusun
Tanrnn gznde deerli olasn!
nsanln sesini ve nefesini yceltsin
ehirdeki aklllarn ba olasn
ehrin, adn en gzde yerlerde ansn
Tanrn seni iyi bir ad ile arsn.
Tanr Nanna nnde beenilen kii olasn
Tanra Ningal tarafndan beenilmi ol asn."
8 5
Babasnn Yakup'u kutsadn renen Esav, buna son derece kz-
yor ve kardeini ldreceini sylyor. Annesi onu kendi kardei La-
ban'n yanna gnderiyor. Orada daysna yedi yl altktan sonra,
onun gzel kzyla evlenmek istiyor. Fakat days bir hile yaparak, onun
yerine irkin kzn veriyor. Bu kez yedi yl daha alp dier kz da
alyor. Yakup bunun acsn, daysnn hayvanlarnn ve malnn byk
bir ksmn kendine mal edinerek, karlarn, ocuklarn ve mallarn
alp gizlice daysndan kararak karyor.
84 Gklerin nemi, topran ve yerin bereketi, Kenan Tanrs Baal'in nitelikleri. S.N
Kramer, The Ancient Mytologies, s.109.
85 S.N. Kramer, History Begins at Sumer, (Tarih Sumer'de Balar), eviren M.. .
104
Day bunu renince arkalarndan yetiip "Niin kayorsunuz?
terafim'i neden aldnz? Onu hemen verin" diyor. Yakup'un kars
Rahel onu devesinin semeri altna saklayp zerine de oturduu iin
bulamyor; babas, her eyden ok terafim'in karldna kzyor.
Bu terafim'in ne olduu ve neden ona o kadar nem verildii konusu
bilim adamlarnca Nuzi tabletleri bulununcaya kadar anlalamyor.
Nuzi tabletlerine gre, bu terafim bir aile Tanrs heykeli. Eer ai-
lenin erkek varisi yoksa ve bir evlat edinirlerse, ailenin Tanrs ona gei-
yor; fakat ailenin bir ocuu olursa Tanr asl evladn oluyor. Yakup'un
days Laban'n olu yok. Yakup'u evlat ediniyor ve ona iki kzn birden
veriyor. Yalnz aile Tanrsnn Yakup'ta kalmas iin, baka kadn ala-
mayaca gibi, Laban'n ocuu da olmamas gerek. O arada Laban'n
ocuu oluyor, terafim ona gemesin diye Yakup'un kars Rahel, te-
rafim'i alp, saklyor.
Yakup evlenmek zere Paddan-Aram'a giderken bir rya gryor.
Bu ryada, ba gklere erien bir merdivenle, Rabbin melekleri inip
kyormu. Tanr da Yakup'a gelerek, o diyar ona ve soyuna verece-
ini sylyor. Buradaki Babil Ziggurat ans olabilecei dnlyor.
Yakup, bu ryadan sonra Rab buradadr diye oraya bir ta (Tanr sem-
bol) dikiyor ve yerin adn Beyt-El, El'in (Tanr'nn) Evi adn koyuyor.
Hz. Muhammed'e de ge karken merdiven konmu. Enes bn
Malik, Hz. Muhammed'den aktararak, "Bundan sonra (yerden ge ka-
dar) merdiven kondu. Cebrail ile yerleip ykseldik" demi. "Mira"n
anlam merdiven. Prof. Kamil Miras, bunun asansr anlamna geleceini
de sylemi. Herhalde "Cebrail ile yerleip ykseldik" cmlesine dayan-
d! (Turan Dursun, Kutsal Kitaplarn Kaynaklar 3, Kaynak Yaynlar,
stanbul, Kasm 1995, s.139.)
Ge merdivenle inip kmann da Mezopotamya'dan kaynaklan-
dn reniyoruz. Benjamin R. Forster, From Distant Days, Myth
Tales and Poetry of Ancient Mesopotamia, America, 1995, s.85'te
"Nergal Nasl Yeralt Dnyasna Kral Oldu?" metninde, Tanr Ner-
gal'in ve Yeralt Tanras'nn vezirinin yeraltndan ge merdivenle
kp indii anlatlyor.
105
Yakup Allah'n ordusu olarak kabul ettii meleklerini gryor ve
yalnz kalnca gece sabaha kadar biriyle greiyor. Tanyeri aarrken,
green gitmek istiyor. Yakup, onu, kendisini kutsamadan brakmyor.
Buna gre Yakup ile green yerli halkn bir Tanrs. Yakup'un da bir
kabile Tanrs olduu, yenilmemesi de yerli Tanr kadar gl olduunu
kantlyor. Bu Tanr, onun adn deitirerek "Tanr ile green" anla-
mna gelen srail koyuyor. Bu grete Yakup'un kalas sakatlanm.
Bu yzden srailoullar hayvann kala adalesini yemezlermi.
Bu olay Kur'an'n Ahzb Suresi'nin, 69. ayetinde yle geer: "Ey
iman edenler! Siz de Musa'ya eziyet edenler gibi olmayn. Nihayet Allah
onu, dedikleri eyden temiz kard." Bunun aklamas da yle:
"Gya Ben srail (Yahudiler) ykanrlarken plak ve birbirlerine
baka baka ykanrlarm. Musa ise bunu hayaszlk bildii iin
yalnz bana ykanmay tercih edermi. Bu yzden halk onun
aleyhinde konuur ve: 'Vallahi Musa'y bizimle beraber ykanmak-
tan al koyan ey (mutlaka) debbe, yani kas kk olmasdr' di-
yerek ona 'ez' ederlermi. Musa, yine bir gn ykanmaya gittiin-
de, soyunup elbisesini bir tan zerine koymu. Fakat ta, el-
biseyi alp kam. Musa bunu grnce: 'Aman ta, rubam!
Aman ta, rubam!' diyerek ve alabildiine koarak tan arkasna
dm. Ben srail onu bu halde grnce, 'Vallahi Musa'da bir
kusur yokmu' diyerek onun ardnca gitmi. Musa koa koa ni-
hayet ta yakalam ve elbisesini alp taa gzel bir dayak atm.
Buharnin sylemesine gre dayak yznden o tata 'hl alt,
yahut yedi bere izi' kalmm." (Sahih-i Buhari'den aktaran lhan
Arsel, Sedat'tan Kssa'lar, Kaynak Yaynlar, s.274.)
Bu ta nerede acaba?
Tevrat, Tekvin Bap 37'den itibaren Yakup'un sevgili kars Ra-
hel'den olan olu Yusuf un hikyesi balyor. Fakat bu arada Yusufu
kervana sattran baba bir, ana ayr karde Yahuda'nn yks giriyor.
Buna gre Yahuda'nn bir olu lyor. Dul kalan kadn ikinci oluna
alyor, o da lnce onu nc oluna almyor. Buna kzan kadn
106
kendisine pee takp fahie gibi gstererek kaynatas ile yatp gebe
kalyor. Kaynatas onun gebe kaldn duyunca yaklmasn syl-
yor. Fakat kadn ondan gebe kaldn kantlaynca i kapanyor.
8 6
Bu olayn hangi gelenekten kaynakland yine iviyazl me-
tinlerden renilebildi.
Hitit Kanunu'nun 193. maddesi aklyor bunu. Ona gre "Eer bir
adam ocuu olmadan lrse, kars adamn kardei ile, o da lrse
kocasnn babas ile, o da lrse yeeni ile evlenir." Bunlarn birinden
doan ocuk babasnn adn ve mirasn alyor. Herhalde kadn bu
miras alabilmek iin kaynatasn kandryor. Kaynatann, kadnn
kendisi tarafndan gebe brakldn anlamadan yaklmasn istemesi
de Hintli gelenei. Onlarda kadn ya aileden biriyle evlenecek ya da
yaklacak.
87
Yusuf Hikyesi ile lgili Aklamalar
Yusuf: Yosef-El'in ksaltlm.
Voltaire, Felsefe Szl'nde Yusuf hikyesi hakknda yle yazm:
"O bir merak ve edebiyat konusu olarak ele alnrsa, ilkan
bize kadar gelen en deerli antlarndan biridir. Btn Doulu
yazarlara rnek olmutur. Homer'in Odisse'sinden daha doku-
nakldr. Affeden bir kahraman, insan alandan daha ok duy-
gulandrr. Bunda destan iirlerinde olan anlat, dm, tekrar
tanma, servenler, tabiatst olaylar birbirini kovalar."
Yusuf hikyesi, Tekvin Bap 37-50'ye, Tekvin'in sonuna kadar sr-
yor. Bunu zetleyecek olursak, Yakup'un gzel kars Rahel'den iki
ocuu oluyor: Yusuf ve Benyamin. Kadn Benyamin'i dourunca
lr. Babalar bu iki ocuu dier karsnn ocuklarndan ok sever.
86 Levililer 20: 21'de "Bir adam kardeinin karsn alrsa murdarlktr. Kardeinin plak-
ln amtr. ocuksuz olacaktr" deniyor. Bu, yukardaki olaya ters dyor.
Bap 24'te shak ile evlenmeye gelen Rebeka'nn yz peeli. Bap 38'de Yehuda'nn
gelini kardeini fahie gibi gstermek iin pee takyor. Burada bir eliki var.
Sumer'de mabet fahieliinin simgesi, ba rts.
87 C. Gordon, The Common Backgrond, s.96; Gurney, The Hitite, s.83.
107
Yusuf iki rya grr. Bunlardan birinde tarlada demet balarlarken,
Yusuf'un kalkan demetine kardelerinin demeti eilirler. Dier
ryasnda Gne, Ay ve 11 yldz Yusuf'a eilirler. Bu ryalar duyan
ve onu kskanan kardeleri, bamza geecek korkusuyla bir kuyuya
atarlar. Kervanlar onu bularak Msr'da mevki sahibi bir adama sa-
tarlar. Yusuf hem becerikli, hem akll. Efendisinin kars onunla yat-
mak ister. Yusuf kabul etmeyince, kadn kocasna, onun kendisiyle yat-
mak istediini syler. Kocas onu zindana attrr. Yusuf akll olduun-
dan zindan mdr ona grevler verir. Zindana, Firavun'a bakaldran
iki kii getirilerek Yusuf'a teslim edilir. Yusuf onlarn grd ryay
yorumlayarak, birini Firavun'un affedeceini, dierini asacan syler.
Ryalar kar. ki yl sonra Firavun iki rya grr. Birinde rmaktan
kan yedi besili inei, yedi sska inek yer. Dierinde bir saptaki yedi
olgun baa, yedi sska baak yok eder. Bu ryalarn yorumunu ancak
Yusuf yapar.
O, Msr'a yedi bolluk ylndan sonra yedi ktlk yl geleceini
syler. Firavun Yusuf'a yksek grev verir. O bolluk yllarnda zahire ve
yiyecekleri toplar. Ktlk yllarnda halka onlar satar. yle ki, halkn
elinde karlnda verecek bir ey kalmaynca, onlarn tarlalarn alp,
Kral'a verir. Bu kez halk, tarlay ekip biecek. rnn bete birini Kral'a
verecek. Bu, halkn kle durumuna gelmesi demek. Filistin'e gelen ktlk
dolaysyla Yusufun kardeleri Msr'a buday almaya gelirler. Yusuf
onlar tanr. Onlara, tekrar geldiklerinde kardei Benyamin'i ge-
tirmezlerse, buday veremeyeceini syler. Giderlerken verdikleri pa-
ralarn da uvallarna koyar. Kardeleri tekrar buday almaya gelirken
Benyamin'i gndermek istemeyen babalarn kandrarak, Benyamin'i de
getirirler. Yusuf z kardeini hile ile braktrmak isterse de, dierlerinin
zntsn grerek kendi kimliini aklar. Babasn ve akrabalarn
Msr'a 75 kii olarak getirtir. Kral, onlara Ramses civarnda en iyi yeri
verir. Yakup lr; mumyalanp vasiyeti zerine babasnn yanna Mak-
pela Maaras'na gtrlr. Yusuf 117 yl yayor. Onu da mum-
yalyorlar, ama babasnn yanna gtrlp gtrlmedii belli deil.
Kur'an'da da ayn hikyeyi, 111 ayeti kapsayan Yusuf Suresi
iinde tm ile buluyoruz. Do. Dr. Abdullah Aydemir'in, slami Kay-
naklara Gre Peygamberler adl eserinin 75. sayfasna gre, Hz. Mu-
108
hammed'in arkadalar "Bize bir kssa (hikye anlat)" demiler. Hemen
Yusuf Suresi vahyolmu. Bunda da her konuda olduu gibi, olaylar pek
birbirine balantl deil. Tevrat'a gre, baz eksikler ve fazlalklar var.
Yusuf un yalnz bir ryas var. Onda da 11 yldz yerine 12 yldz yazl.
Yusuf un, efendisinin karsna satap satamad, gmlein arkadan
yrtlmasyla kantlanyorsa da, yine hapse atlyor. Vezirin karsnn
Yusuf a k olmasndaki hakll, dedikodu yapan kadnlara yakkl
Yusuf gsterilerek kendilerini kesmelerine neden olmas ile kantlan-
maya allrken, kadnlarn dedikoduculuu ve dzenbazl vur-
gulanyor. Kraln grd ryann yorumlanmasnda bir gariplik var:
Yedi yl ekin ekip, yenilenden artann baanda braklmas, kuraklk
gelince bu biriktirilenin yenilmesi, biraznn saklanmas nerildikten
sonra, yamur olan ylda da skp saarlar deniyor ki, bundan bir ey
anlalmyor. Baak sapta yedi yl kalmaz. Yamur ylnda neyi skp
saarlar? Yusuf un bollukta topladklar ile ktlkta sattklarndan hem
kendini, hem kral zengin ettiinden sz edilmiyor. Aslnda hikyenin
asl z bu. Buna karlk kardeleriyle olanlar daha dramatize edilmi.
Babasnn, ocuklar gelirken, Yusufun kokusunu duymas, onun gm-
lei ile gzlerinin almas, yeni eklemeler. Hikyede Hz. Muhammed'in
kabul ettii tek Allah' Yusuf'un da bildii, bunu etrafndakilere anlat-
mas zellikle n plana alnm. Surenin sonunda "Kur'an'n kendinden
nceki kitaplar tasdik eden millete (yani Araplara) her eyi aklayan ve
doru yolu gsteren bir rehber" olduu belirtilmi.
Yusuf'un, kardelerini kskandran ryalar, Akad Kral I. Sargon'un
ryalarna benziyor. Sargon, Ki Kral Urzababa'nn saraynda ikiciba-
iken, hasta Kral'a, grd iki ryasn anlatyor.
88
Kral, bu benden
krallm alacak diye korkuyor ve onu ldrtmek istiyor.
89
Hakikaten
Sargon yalnz Ki kralln elde etmekle kalmyor; btn Sumer'i ve
Kuzey Mezopotamya'y ele geirerek kendisine Sumer ve Akad'n kral
unvann veriyor. Yusuf da Sargon gibi ryas yznden ldrlmek is-
teniyor. Fakat sonunda ryas karak saygn ve zengin bir adam oluyor.
88 lgin olan, Sumer'de de ryalar hep iki. Gude'a Eninnu mabedini yapmadan nce iki
rya gryor. Glgam Enkidu ile karlamadan nce iki rya gryor. Yusuf ve Fi-
ravun da yle.
89 Jerrold S. Cooper, Sargon und Joseph, Dream Come True, The Biblical and Related
Studies, Presented to Samuel Iwry, Indiana, s.33-35.
109
Kardeleri de ona ba emek zorunda kalyor. Hikyedeki motif ayn.
Sargon ayn zamanda, Musa gibi, annesi (belki bir rahibe i di )
9 0
tarafn-
dan, ziftle svanm bir sepetle nehre atlyor. Bir bahvan bulup by-
tyor ve kraln sarayna girerek krall ykseliyor. Musa'nn hikyesi-
nin de bundan esinlenerek yazld syleniyor.
Yusuf'un Msr'a gtrlp orada byk bir adam oluu, Alalah
Kral drimi'nin hikyesine benziyor. Suriye'de Aana'da 1939 ylnda
Alalah Kral drimi'nin tahtna oturmu durumdaki bir heykeli bulu-
nuyor. zerinde yazl 101 satrlk metnin zeti yle: "Ben limilim-
ma'nn olu, Alalah'n Tanrs Adad'n, Tanralar tar ve Hepat'n
hizmetisi, drimi'yim" diye balyor. Sonra onun ve ailesinin bana
gelen felaketler yznden Emar'a katklar yazlyor. Fakat drimi
orada kendisini kle gibi hissederek atn ve arabasn alp Kenan l-
kesinde brahim gibi eitli yerlere gidiyor ve sonunda Alalah Kral
olmay baaryor.
9 1
Yusufun patronunun kars ile olan durumu, Msr'da Anubis ve
Bata veya Bitis kardelerin hikyesine benziyor. Bu iki karde beraber
oturuyorlar. Byk olan Anubis'in kars var. Kk karde tarla ve hay-
vanlarla ilgili ilerden ykml. Durmadan alyor. Bir gn aabeyi-
nin kars, ona, "Gel beraber yatalm" diyor. ocuk kabul etmeyince,
kadn kendisini dvlm, st ba yrtlm gibi yaparak yerde yat-
yor ve kocas geldiinde, kardeiyle yatmad iin, kendisini bu hale
soktuunu sylyor. Aabeyi eline bir mzrak alarak kardeini bekliyor.
ocuk inekleri ahra sokarken, ilk inek "Aabeyin seni ldrmek iin
90 Bunu, Sargon'dan en az bin yl sonra yazlm bir iirden reniyoruz:
Ben Agade'nin kral byk kral Sargon
Annem yksek bir rahibe idi, babam bilmiyorum
Yksek rahibe annem beni gizlice dourdu
Beni bir kam sepete koydu, onu ziftle kapad
Beni nehre brakt dar kamayacaktm
Nehir beni srkleyerek, su ekici Akki'ye gtrd
Akki beni sudan kard
Kendi olu gibi bytt beni
Benyamin R. Forster, From Distant days, myths, Tales and Poetry f Ancient Me-
sopotamia, America, 1995, s. 165.
91 The Ancient Near East, Supplementary Texts and Pictures Relating to the Old Tes-
tament, Edited by James B. Pritchard, New Jersey, 1969, s.557-
110
bekliyor" diyor. kinci inek de ayn sz syleyince ocuk kamaya ba-
lyor. Aabeyi onu kovalyor. ocuk kaarken Gne Tanrs'na kur-
tarmas iin yakaryor. O da aralarna timsahlar dolu bir gl koyuyor.
ocuk gln bir ucunda aabeyine kendisini neden ldrmek istediini
soruyor ve karsnn kendisine yaptn anlatyor ve yalan sylemedii-
ni kantlamak iin Gne Tanrs'na yemin ederek bir kamla penisini
kesip gle atyor. Anubis de gidip karsn ldryor.
92
Yedi yd bolluk ve yedi yd ktlk ile ilgili hem Mezopotamya, hem
de Kenan'da efsaneler var.
Mezopotamya'da Ak Tanras tar, evlenmek istedii Gilgame
tarafndan geri evrilince son derece kzyor ve Gk Tanrs An'dan, Gil-
game'i, yedi yl olarak ahslandrlm Gk Boas tarafndan ldrt-
mesini istiyor. O da "Eer o ldrlrse lkede yedi yl ktlk olur" di-
yor. tar da o yedi ylda (Bereket Tanras olarak) lkeyi besleyeceini
sylyor.
93
Kenan motifinde de, Bolluk ve Bereket Tanrs Baal ile lm Tan-
rs Mot'un savamalannda yedi yl biri, yedi yl dieri kazanyor. Baal
kazanrsa lkeye bolluk geliyor. Mot kazanrsa kuraklkla birlikte ktlk
oluyor.
94
Grld gibi Yusuf hikyesi de eitli kltrlerin etkisinden ya-
rarlanlarak yazlmtr.
Tevrat'taki brahim ve ailesi ile ilgili hikye hakknda yazlacaklar
burada bitti. Bu arada Kur'an'da bulunan ayn konular da karlatrld.
ncil'de brahim hakknda yerde ok ksa olarak sz ediliyor.
Resullerin leri, Bap 7: 1-2
Hristiyanlar da, ona, "Ata" diyorlar. Hanan' a g ettikleri yazl
ise de nereden geldikleri belli deil. Yalarndan sz edilmiyor. lgin
olan Filistin'e geldiklerinde, Tanr'nn btn szlerine ramen, ona,
ayak koyacak yer bile vermedii belirtiyor. brahim'in hakikaten bir me-
zar yeri almakta bile glk ektiini grdk. Ancak kabilelerin byk
asker gcyle toprak sahibi olduklar anlalyor. 400 yl yabanc lke-
92 The Ancient Near East, An Anthology of the Texts and Picture, Edited by James B.
Pritchard, Princeton, 1952, s. 12-15.
93 N.K. Sandars, The Epic of Gilgamesh, America, 1985, s.66.
94 S.N. Kramer, Mythologies of the Ancient World, New York, 1966, s.185.
111
de kle olup ktktan sonra Tanrlarna kulluk ettiklerini, olunun sekiz
gnlk iken snnet edildiini, shak ve Yakup'un on ikier olundan on
ikier kabile kurduklarn, onlarn ne kadar oaldn anlatyor. sma-
il'den sz yok. Bunlar Yusuf'un hikyesi izliyor, ama o da ok ksa.
Kardeleri kskanarak, onu Msr'a atmlar. Tanr'nn yardm ile
Firavun' un sarayna vali olmu. Ktlk dolaysyla ailesinden 75 kii-
yi Msr'a getirtmi. Msr'da srailoullar oalnca, Kral onlar l-
kesinden atmaya alrken Musa domu. Btn hikye bu kadar.
Romallara Gre, Bap 4: 1-14
Burada snnet durumu ileniyor. Ona gre brahim, Tanr'ya ok
erken iman ettii iin, bu imann mhr olarak snnet olmu. Yani
Tanr'ya, "Seni Tanr olarak kabul ettiimin kant" diyor. Tanr'nn
ona yer vaadi, snnetli olmadan iman ettiinde olmu. man snnetten
nce olduundan Hristiyanlarda snnet yok.
Galatyallara Gre, Bap 3: 7-12
brahim'in nceden iyi olduunu anlayan Tanr, ona "Bu milletler
sende mbarek klnacaktr" demi. nk eriat ilerinde olanlarn
hepsi lanet altnda imi. Bu bakmdan eriat ile kimsenin insan ola-
mayaca, imann esas olduu yazlyor. eriat iman deil deniyor.
Bunu "eriat" istiyoruz diyenlerin okumas gerek.
Kur'an'daki Ayetlerden brahim Peygamber ve
Slalesi Hakknda karlan Bilgiler
Kur'an'da brahim Peygamber ve ondan sonra gelen ailesi hakkn-
daki ayetler incelenince, btn konularda olduu gibi, bu da ok yzey-
sel yazlm. Konu eitli sureler iine ayet ayet dalm. brahim Su-
resi'nde bile ancak iki ayet ona ait. 65 ayetten karlan sonucu yle
zetleyebiliriz: brahim kk yata Allah'n uyarlaryla Gne'e,
Ay'a, yldzlafa tapmaktan vazgeip Mslim ve Hanif olarak Allah'
tanm ve slamlarn babas olmu. O, putlar krp onlarn bir ie ya-
ramayacan kantlyor. Ona inanmayanlar, onu atee atyorlar. Fakat
Allah onu yakmyor.
112
Allah'n lleri diriltiini anlatmak iin, kular yarp drt tarafa
gnderiyor (dirilip dirilmedii yazlmyor). Putatapan babasnn ad
Azer. brahim'e, shak ve Yakup'a kitap verilmi.
brahim, olu smail ile 'nin temellerini atyor. brahim, ocuk-
larndan bazlarn 'nin yanna, le brakyor ki, namaz klsn, dua
etsin diye. Kimi brakt belli deil.
brahim iyi huylu olduundan ve Allah'a inancndan dolay, Allah,
kars yal olduu halde ona shak ve Yakup'u vererek dllendiriyor.
(Sanki Yakup olu imi gibi. Halbuki, Tevrat'a gre, torunu.) Bunlar
peygamber oluyorlar. Allah onlara kitaplar veriyor. brahim grd bu-
ruya zerine olunu (ad belli deil) kurban etmeye kalkyor. Fakat Al-
lah kurbanlk gnderiyor. Allah tarafndan gnderilen eliler brahim'e
Lt lkesine bir felaket geleceini bildiriyorlar. Sonra da Lt'a gidi-
yorlar. Bunlar duyan ehirliler koarak geliyorlar ve bu elileri (erkek
melekleri) istiyorlar. Lt da onlara, "Brakn onlar, benim el dememi
kzlarm aln" diyor. Melekler Lt'a kars dnda btn ailesini ve ak-
rabasn alarak kamasn sylyor. Onlar kayor. Arkadan ta yaarak
ehrin alt stne geliyor.
Bundan sonra yazlanlar hep brahim ve soyunun tek Allah'a inan-
dklar zerine. Birinci blmde bu ayetlerin nasl gruplandrldklar ve-
rilmiti. Bunlardan Tevrat ile paralel olanlar, karlatrlmas kolay ol-
sun diye birlikte ele alnd. brahim'in dini, putlar krmas, atee atl-
mas, l diriltme konulan drdnc blmde, geri kalanlar bu blmde
ilenecek.
srailoullar
Bakara Suresi, ayet 124 ve Nahl Suresi, ayet 120
lk iki ayette, Allah, srailoullarn stn kldn, kitab ve pey-
gamberlii onlara verdiini, baka kavimlerden stn yaptn sylyor.
Tevrat Tesniye 7: 6
"nk sen Allah'n Rabbe mukaddes bir kavimsin. Allah'n
Rab yeryznde olan btn kavimlerden kendisine has kavim
113
olmak, zere seni seti. Rabbin sizi sevmesi btn kavimlerden
daha ok olduunuz iin deildi. nk btn kavimlerden az
idiniz. Fakat Rab sizi sevdii ve atalarnza ettii and tutmak is-
tedii iin Rab sizi kudretli elle kard."
Sumerliler de kendilerinin Tanrlar tarafndan seilmi stn bir
halk olduunu yazmlardr.
Bunlar Tevrat ve Kur'an'n Sumer kltrnden nasl etkilendiini
gsteriyor. Niin Rab bu kck kabileyi zamann en uygar mil-
letlerinden stn klsn?
Buna karlk dier ayetlerde yava yava Yahudiler ve Hris-
tiyanlar alaltlyor ve gittike daha kuvvetle saldrlarak, Yahudiler
insanlara en iddetli dman olarak gsteriliyor.
Neden Tanr birdenbire yn deitiriyor? O kadar stn tuttuu
bir kavmi byle alaltyor?
Bunun nedenini, Dou Dilleri Ulusal Okulu Enstits yesi ve
onursal yneticisi Henri Mosse, slamiyet (Paris, 1961) adl kitabnn
30. sayfasnda yle akl am:
9 5
"slamlar, Mekke'den Medine'ye g ettikten hemen sonra, Mu-
hammed yeni dinin abdest alma, ezan, oru, namaz klma, dualar
gibi dinsel kurallarn tespit etmeye balamtr. lk cami de ge-
slerinden ksa bir sre sonra yaplm. Fakat, Medine'de parasal
gc olan Yahudiler, ona cephe almaya balam. Muhammed,
eitli halklardan oluan Medine ahalisi arasnda hakemlik yap-
mak istemi ve onlara yanam. Bu arada Tevrat ile de temasa
gemi ve Kur'an'a ondan ald eitli ayetlerde birok yanl-
lklar olduunu gren Yahudiler, peygamberliin Yahudilerde
olduunu syleyerek onunla alay etmiler ve kabileler arasndaki
anlamazlktan krklemiler. Muhammed, bunlarn kendi oto-
ritesini bozacan dnerek, onlarla ilikisini kesmi ve onlar
dman ilan etmitir. Bunun en byk gstergesi de Medine'ye
geldiklerinden 17 ay sonra brahim'i 'nin yapcs olarak ilan
95 ok saydm komum Grg Karamuz, vefatndan ksa bir sre nce kendisinde
bulunan Franszca kitaptan bu ksm evirerek bana vermiti. Kendisini kranla
anyorum.
114
edip, kbleyi, Kuds'ten 'ye dndrmesi olmutur. Bylece,
Arap geleneklerini Yahudi geleneklerinin etkisinden kurtarmay ve
smail'i ata olarak kabul ettirmeyi baarmtr."
Kblenin deitiini bildiren ayet, Bakara Suresi, ayet 144:
"Yzn ge doru evirip durduunu gryoruz. Honut ola-
can kbleye seni, Ey Muhammed, elbette evireceiz. Bulun-
duunuz yerde yzlerinizi onun ynne evirin. Dorusu kitap
verilenler, bunun Rablerinden gelen bir gerek olduunu bilirler.
Allah onlarn yaptklarndan gafil deildir."
Bu ayet Diyanet leri evirisinden. slam Enstits evirisinde
"Yzn artk Mescid-i Haram tarafna evir" eklinde, nereye ev-
rilecei belirtilmi.
Prof. Dr. lhan Arsel, kble konusunu yle aklyor:
"Muhammed'e gre, Musa tpk kendisinden nceki (ve sonraki)
peygamberler gibi, Tanr tarafndan Mslmanlkla emrolunmu
ve kavmini de Mslman yapmtr.
"Musa aracl ile gnderdii Tevrat ise, asl Tanr nezdinde
bulunan ana kitapta
9 6
yazl olanlar kapsayan ve Kur'an'n da
'tasdik' eder olduu bir kitab'dr.
"Ve ite bu tr gerekeleri ne srerektir ki, Muhammed, Ya-
hudilerin 'Mslman' olarak kendilerine katlmalarn istemitir.
Medine'ye hicretin balarnda Tevrat'tan onlarla ilgili hikyeler
96 Kur'an'a gre, Tanrsal kitaplarn asl gkte yazl:
Neml Suresi, ayet 75:
"Gkte ve yerde gze grnmeyen hibir ey yoktur ki, apak bir kitapta (Levhi
Mahfuz) bulunmasn."
Brc Suresi, ayet 17-18:
"Ordularn haberi geldi mi sana? Onlar Firavun ve Samuel ordular idi. nkarclar
bir baka eit yalanlamann iine dtler. Allah onlar arkadan kuatmt. Ha-
kikatte onlarn yalanladklar Levhi Mahfuz'da bulunan erefli Kur'an'dr."
Sumerlerde de ayn inan gryoruz.. Onlara gre dnyadaki btn olaylar ve Tanr-
larn istekleri gkte yldzlarla yazl idi. Bunlarn okunmas veya yorumlanmasndan
astroloji domutur.
115
naklederek ve onlarn ou geleneklerini benimseyerek, hatta
Kble ynn dahi Kuds'e evirerek bu amacn salamaya a-
lm, fakat baarl olamamtr. Olamaynca onlarn aleyhi-
ne dnmtr." (lhan Arsel, eriat'tan Kssalar I, s.152.)
brahim'in Babas
brahim'in babas ile ilgili be ayet var. Bunlarn biri (En'm Suresi,
ayet 74) babasnn adnn Azer olduunu; dierleri, babasn putlardan
vazgeirtmek iin brahim'in babas ile konumalarn kapsyor.
A.J. Vonsinck'in, slam Ansiklopedisi'ndeki Azer maddesinde ya-
zlanlar unlardr: Kur'an'da (En'm Suresi, ayet 74) Aze, Azar, bra-
him'in babasnn ad olarak geer. Burada bir yanllk olduu gr-
jyor. nk hibir kaynakta babas bu ad ile yazlmaz. Mslman
yorumcular da onun Tarah olduunu sylerler. Bazlar, Tarah adnn
Azer olarak Arapalam olduunu, bazlar da Azer'in Arapa ol-
mayp o zamanki toplumun dilinde sapk anlamna geldiini ne s-
rerler. Biri de Farsadaki ate ve ategede, yldrm ve imek an-
lamna gelen Azer diyor. Eski Trkede Azer yksek, kibar, koruyucu
anlamna geliyormu.
Turan Dursun, Kur'an Ansiklopesi'nde, Azer'in brahim'in amcas
olduunu ileri srenler olduunu belirtiyor. Bazlar da, Azer, bra-
him'in putunun ad diyorlarm. Azer'in gl, kuvvetli anlamna gel-
dii ve brahim'in bir nitelii olduu da syleniyor.
Buna karlk B. mer Byka, Hz. brahim ile Awubla ve Kaf-
kasllar (stanbul, 1975) adl kitabnn 53. sayfasnda Azer adnn Aser,
Atar, Tarah, Tarih gibi eitli ekillerin Kafkas dillerinden olduu ileri
srlmektedir. Yalnz o deil, brahim'in annesi, Azer'in babas Nahor,
onun babas Sarug'un da Kafkas dillerinden geldii kantlanmaya
allmaktadr.
97
97 Bu kitap ile ayn yazarn dier iki kitabn yararlanmam iin bana gnderen Sayn
Yaar Ba'a en derin kranlarm sunarm.
116
Do. Dr. Abdullah Aydemir, slam Kaynaklarna Gre Peygam-
berler (Diyanet Vakf, 1990) s.56'da da, babasnn adnn Kur'an'a gre
Azer olduu, fakat baz slam bilginlerine gre Tarah olduu yazl-
maktadr. Daha nce de belirttiimiz gibi, Azer ad, brahim'in khyas
Elizer'in Kur'an'a geen eklidir. Asl baba ad Terah'tr. nk bunu
kantlayan tek belge Tevrat'tr.
Peygamberlik ve Peygamberler
Kur'an'da brahim Peygamberle birlikte adlar bulunan peygam-
berler 11 surede 17 ayet iinde bulunuyor. Bunlarn hemen hepsinde
dem, dris, Nuh, brahim, shak, smail, Yakup, Yusuf, Musa, Harun,
Yunus, Eyp, Elyese, Zlkifl, Davut, Sleyman eklinde sralanmlar.
Bunlarn bir ksmna da kitap verildii yazlyor.
Peygamberlik nedir, tarihte ne zaman balam, bunlara bir gz
atalm. Peygamber, Farsa, Tanr'dan haber getiren; Arapas "resul",
eli anlamna geliyor. Kur'an'a gre, "resul" Allah'n elisi. Onlar in-
san olarak en stn ahlak sahibi, slahat, kendi isteine gre konu-
ur, mminlere canlarndan daha yakn, cret al maz.
9 8
Fakat Tev-
rat'ta yazldna gre, peygamberler arasnda eitli ahlakd dav-
ranlar grlyor.
Felsefecilere gre, peygamberlerin zellikleri:
1. Gemi ve gelecekte bilinmeyenleri bilmeleri.
2. Olaanst olaylar ortaya koymak (mucizeler), herkes pey-
gamber olana boyun emeli, bedenin ruha ball gibi.
3. Peygamber olan kii, Tanr'y veya melekleri somut grebilmeli
ve ald vahyi ak olarak iitebilmeli.
Peygamberliin ilk olarak srail'de balad biliniyordu. Fakat ivi-
yazl belgeler, Msr yazlan okununca, Tanr'dan haber almann hem
Mezopotamya'da hem Msr'da srail'den ok nce balad anlald.
Mezopotamya'da Tanr'dan haber almak, Tanr'nn bir duvar arka-
sndan bildiriyi sylemesi (Tufan kahraman Ziusudra'ya Bilgelik
98 Buna karn, slamda, savata kazanlan ganimetlerin bete biri peygambere, bete
biri ailesine verilmi.
117
Tanrs Enki'nin bildirmesi gibi) ya ryada Tanr'nn istediklerini an-
latmas ya da khinlerin fal yolu ile bildiriyi almas eklinde olu-
yordu. Fal, genellikle hayvanlarn karacierine baklarak, yaplacak
iin Tanr tarafndan olumsuz veya olumlu kabul edildiini bildirirdi.
Karacier falna ait birok iviyazl metin bulunduu gibi, kilden
yaplm karacier modelleri de ele geti kazlarda.
Mari kazlarnda bulunan belgeler arasnda ( 1700 yllar), Tanr
bildirilerini ieren mektuplar kt. Bu bildirileri alanlara apilu deni-
yordu. Byle bir apilu'nun krala yazd mektubunda, Triqa'nin Tanrs
Dagan'n, kraln Benyaminlileri yeneceini bildirdiini sylyor. Dier
bir mektuba gre, Tanr, gelecek ayn on drdnde len krallarn ruhu
iin, kraln kurban yapmasn istemi. Bir baka mektupta, Kallusu
ehrinin Tanrs Adad, kraln baz zel hayvanlarn kurban olarak
gndermesini istiyor. Tanr Adad, Kral' dizleri zerine kaldrp baba-
snn tahtna oturttuunu, ona yerler verdiini syleyerek, eer kurban-
lar gndermezse, "Tahtn, ehrin ve topran efendisi benim, ona ne
verdimse geri alrm" diyor. "Eer isteklerimi yerine getirirse, ona, taht
zerine taht, toprak zerine toprak, ehir zerine ehir, dou ve batdaki
lkeleri vereceim" dedii yazl. Ayrca, Kral, Mari'de otururken ona
kadn erkek apilularla haber gnderdiini sylyor. Eer haber gnde-
ren Tanra ise, haberi kadn alyor. Bunlara apiltu deniyor."
Buna benzer bir Tanr bildirisi, Asur Kral Sanharip'in katlinden
sonra ( 681), taht kavgalar arasnda onun yerine geen Asar-
hadon'a, Ak Tanras tar tarafndan bir apiltu (kadn peygamber)
araclyla gnderilmi. Bunda yle yazlyor:
"Ben Arbela tar'ym, Ey Asarhadon! Asur'da, Nineve'de, Kalah
ve Arbela'da uzun zamanlara, sonsuz yllara kadar benim kralm
99 G. Ernest Wright, Biblical Archeology, s.97. Ayrca:
Tanra Annunitum'dan Krala:
Onlar bir bakaldrma ile seni deneyecekler. Kendine dikkat et! Etrafna seni seven
kimseleri koy, onlar seni koruyabilirler. Yalnz olarak bir yere gitme. Fakat seni de-
nemeye kalkanlar eline vereceim.
Ayn Tanradan:
Ey Zimrilim! Sen bana pek aldr etmemene ramen dmanlarm eline teslim
edeceim.
B.R. Forster, From Distant Days, s.213.
118
Asarhadon'u koruyacam. Uzun zamanlara sonsuz yllara kadar
tahtn gn altnda kurdum. Onu altn bir ivi ile ge baladm.
Elmaslarn ile Asarhadon'u klandrdm."
100
Bunlardan anlalaca gibi, brahim'e Tanrsnn yer verecei, top-
rak verecei, lke verecei vaatleri, bu mektuplardaki vaatlere ok ben-
zemektedir. Her konuda olduu gibi, Tanr'dan haber getirmenin, daha
dorusu peygamberliin de Mezopotamya'ya dayand grlyor.
Kur'an'a gre adlar yazlan btn peygamberler Mslman imi
ve hemen hepsine Tanr'dan kitap verilmi! Namaz klyorlar ve tek-
tanrya inanyorlarm.
dem ve Nuh'un kimlikleri nc blmn banda Sumer belge-
lerine gre aklanmt. Tevrat'a gre, Nuh'a, Tufan'dan sonra 950 yl
mr veriliyor. Sumer'de de Ziusudra'ya Tufan'dan sonra lmszlk ve-
riliyor. Kur'an, Ankebt Suresi, ayet 14'te, Nuh, mmetin arasnda 950
yl yaadktan sonra Tufan olduu yazlm.
Ne brahim'in ne de ondan sonra gelen peygamberlerin Mslman
olamayaca, Mslmanln Hz. Muhammed ile balad, bunlara bir
kitap verildiine dair hibir tarihsel belge bulunmad drdnc blm-
de akland. Hristiyanln din kitab olan ncil de asla sa zamannda
ve sa'nn ald vahiyler zerine yazlmamtr. Ondan ok sonra
birok kimsenin sa'ya ait hatra eklinde veya mektup olarak yaz-
dklar belgelerden toplanp uygun olanlar seilerek ncil meydana
getirilmitir.
Musa'nn yazd sylenen Tevrat'taki ilk be kitabn onun tara-
fndan yazlmad btn bilim adamlar tarafndan kabul edilmektedir.
Musa zamannda onlar yazacak ekilde brani yazs gelimemi.
kinci olarak, o ada yaz talar zerine yazlyordu deniyor. Yaznn
gelimesi ancak 9. ve 8. yzyllarda balam. Musa'nn yazd
sylenen be kitabn sraillilerin Babil tutsaklndan kurtulup lkelerine
dndkten sonra yazld herkese kabul edilmektedir. in ilgin yan,
Babil'e hep bilginler tutsak gtrlm. Onlar da orada bo durmam,
onlarn yaz ve dillerini renerek Babil kitaplklarn incelemiler. Bu
yzden zellikle Tekvin'in ilk ikinci blmne kadar olan konular
100 Meissner, Babylonien und Assyien, Band I, Heidelberg, 1925, s.281.
119
tamamyla Sumer efsanelerinden alnm. Dier ksmlarda da alntlan
gsterdik. Bu be kitaptan sonraki konular da, zaman zaman yazlan me-
tinlerin bir araya getirilmesi ile olumu. Bunlann hemen hepsi tarihsel
yazlar. sraillilerin bu ekildeki tarih yazcln Hititlilerden alm ol-
duklan kabul ediliyor. nk, Hititliler, tarihsel olaylar yllk halinde
yazan ilk millet. Sumer'de de, baz tarihsel olaylar yazlmsa da, baka
konular arasna serpitirilmi bilgiler halinde.
Kur'an, brahim'in cariyesinden olan olu smail'i de peygamber
olarak kabul ediyor. Bu tamamyla Hz. Muhammed ve soyunun s-
mail'e balanarak brahim dolaysyla onlara bir kutsallk vermek ve
bir soy belirlemek istenmesinden kaynaklanm olmal.
Tevrat'a gre, smail cariyeden doan, evden atlan, shak dounca
babasnn mirasna bile giremeyen bir ocuk. Babas onu kutsamyor.
brahim, kars Sara ldkten sonra ald Ketura adl cariyeden do-
an ocuklar da esas ocuk saylmadndan babalarnn mirasna gi-
remiyor ve adlar bile anlmyor. shakin olu Yakup'un ikiz kardei
Esav' bir Hitit kz ile evlendii iin annesi sevmiyor. Onun iin
Yakup'la annesi bir olup gz grmeyen babas shak'a, Yakup ken-
disini Esav gibi gstererek kutsattryor. Bu yzden Esav peygamber-
ler arasna alnmyor.
Kur'an'da smail'in cariyeden doduu, hatta annesiyle le atlann
o olduu yazlmyor. Yalnz brahim Suresi'nin 37. ve 41. ayetlerinde,
brahim, ocuklarndan kimisini le braktn syleyerek onlara Al-
lah'n yardm etmesi iin dua ediyor. Kimdir bu ocuk? Niin le b-
raklyor? Bunlardan sz yok. Fakat daha sonra slam yazarlan bunun
smail olduunu aklayarak ona ait eitli hikyeler yaratm ve uy-
durmular. nk, Tevrat'ta smail'den ancak yerde ok ksa olarak
sz ediliyor. Bu konularda Tevrat'tan baka o gnleri yanstan hibir
yazl belge yok. srail kaynaklar da Tevrat'tan sonra yazlm. Hz. Mu-
hammed slamiyetten sz etmeye baladnda Mekke'de yazy bilen
17 kii varm.
1 01
Buna gre ellerinde bunlara ait herhangi bir yazl
101 Prof. Dr. Neet aatay, Balangtan Abbasilere Kadar slam Tarihi (Dn, tima,
ktisad, Siyasi Adan), Ankara, 1993, s.7; Prof. Dr. Neet aatay, Sorularla slam
Dini ve slam Tarihi, Ankara, 1997, s.19.
120
belge yok demektir. slam yazarlar bunlar ya ge zamanda yazlan
srail kaynaklarndan alp deitirerek, kendilerine gre yorumlar ya-
parak aktardlar veya istedikleri gibi uydurdular onlar.
Tevrat Bap 16'ya gre, Abram 86 yanda iken cariye Hacer, smail'i
douruyor. Bap 21'de Abram 99 yanda. smail de 13 yanda iken
snnet oluyorlar. Sara shak' Abram 100 yanda iken douruyor. shak
stten kesildii gn smail gld iin annesi Hacer ile Beer-eba
glne atlyor. smail'in buna gre en az 14 yanda olmas gerek; fakat
ayn yerde Hacer ocuun aladn duymamak iin, onu bir allk
altna brakyor ve bir ok atm uzaklayor. Rab, ona alamamasn, et-
rafna bakmasn sylyor. Hacer suyu gryor ve ocua iiriyor.
ocuk lde byyor. Annesi ona Msr'dan bir kadn alyor. Grld
gibi burada da eliki var. Atldklar Beer-eba'da henz ehir yok. b-
rahim burada bir kuyu ayor. Gerar kral ile yapt bir antlama ile ku-
yunun sahibi oluyor. Antlamada brahim'den yedi koyun alyor. Beer-
eba yedinin kuyusu veya yedi anlamna geliyor. Buras Hebron'un 28
mil gneybatsnda. Aslnda su bulunan bir yer. Tekvin 21: 20'ye gre,
smail ve Hacer, Paran sszlnda dolayorlar. Buras Kenan ile Msr
arasnda, Sina lnn kuzeyinde, Msr'n etkisi altnda bir yer. Onun
iin Hacer'in oluna Msrl bir kadn alm. Halbuki slam yazarlar
onlarn Mekke'nin bulunduu yere atldklarn, Paran'n da, Mekke ve
Medine arasndaki Faran adl tepeler olduunu yazmlar. (Do. Dr. Ab-
dullah Aydemir, slami Kaynaklara Gre Peygamberler, Ankara, 1990,
s.74.) Halbuki Filistin ile Mekke aras tmyle l ve ok uzak. Oraya
kadar gtrlmelerine veya gitmelerine imkn yok.
slam kaynaklarnda bu konu ile ilgili hikye yle: (lhan Arsel,
eriat'tan Kssalar, stanbul, 1996, s.27.) brahim Hacer ile smail'i
lde brakp giderken, Hacer, "Ey brahim bizi brakp nereye gidiyor-
sun? Ne grecek kimsem, ne de bir hayat var" der. Fakat brahim al-
drmaz. Hacer, "Bunu Allah m sana emretti?" der. brahim "Evet Al-
lah'n emri" diye yant verir. (Neden Allah byle istiyor? Neden bir pey-
gamber ve Allah bu kadar acmasz oluyor? Daha nce bunun Allah'n
istei deil, Sumer gelenei ve kanununa dayand aklanmt.) Ha-
cer de "Allah bizi brakmaz" der. brahim ayrlp giderken Mekke stn-
de "Seniye" denen yere gelince gzn 'ye dndrp ellerini kald-
121
rarak, Tanr'ya, brahim Suresi, ayet 57'deki duasn yapar. Bu duada,
szde onlar namaz klsnlar diye 'nin yannda braktn, in-
sanlarn da onlara yardm etmesini ister. (Fakat hangi insan? Orada hem
ehir yoktu ki. Nitekim hikyede bu belirtiliyor.) Susuz, orak ve kaya-
lk yerde kalan Hacer, olunu emzirmeye balar. (Tevrat'a gre de o-
cuk hem 14 yanda hem kk.) Az sonra sular biter. ocuunun su-
suzluktan kvranmasna dayanamayan anne, Sefa Tepesi'ne kar. Kim-
seyi gremeyince koarak Merve'ye gelir. Orada da kimseyi greme-
yince bu iki yer arasnda yedi kez koar.
102
Hacer son kez Merve'ye
geldiinde inanamad bir ses duyar. Hacer, "Ey ses sahibi! Eer sen
bize yardm edecek gte isen yardm et!" der. Hemen orada bir melek
belirir. Bu Cibril'dir. O ayann topuu veya kanad ile yeri kazar ve
zemzem suyu kar. Hacer su kaybolmasn diye, bir havuz yapar, sudan
ier. Cibril ona, su bitecek diye korkmamasn syler.
103
Hacer bylece
yaayp giderken (yiyecei nereden buldu?) Crhum'dan bir topluluk
gelir.
Crhum, Yemenli bir kabilenin atasym. Soylar da szde Nuh'un
olu am'dan geliyormu. Bunlar Mekke'nin alt tarafna geldiklerinde,
bir kuun gidip geldiini grnce orada su olduunu dnerek oraya
gitmiler. Hacer, onlara suyu kullanabileceklerini, yalnz mlkiyet hak-
knn ona ait olduunu sylemi. Bylece Crhumlular oraya yerlee-
rek, Mekke'nin bulunduu yeri kent haline getirirler.
smail, Crhumlular arasnda byyerek Arapay renir, onlar-
dan bir kzla evlenir, smail zor geinir, annesi 90 yanda lr.
Bu arada brahim'in aklna, lde brakt olu ve kars gelir.
Mekke' ye gidip smail'in evini bulur. Mekke ne abuk ehir olmutur!
smail'in kars fakirliklerinden brahim'e yaknr. brahim de kadna,
"Kocan kapsnn eiini deitirsin!" der ve olunu grmeden gider.
smail gelenin babas olduunu ve karsn boamasn istediini
anlar ve onu boar. brahim ikinci geliinde olunun ikinci kars ok
rahat ve bolluk iinde yaadklarn ve Tanr'ya krettiklerini syler.
Bunun zerine brahim "Ya Rab! Bunlara etlerini ve sularn mbarek
102 Uydurulmu bu hikyedeki gidip gelme haclara yaptrlmaktadr.
103 Baka yerde smail'in ayak vurmas ile zemzem kt sylenir. lhan Arsel, eriat'tan
Kssa'lar, s.32. Tevrat'ta Rab, Hacer'e suyu gsteriyor.
122
kl, bereket ver!" diye dua eder. lgin olan, bn-i Abbas'a gre Mek-
ke'de scak olmasna ramen et ve su'yun birlikte yenip de dokunma-
mas bu duadan dolay imi. Eer brahim tahl olsun diye dua et-
seymi, tahl bol olurmu! (Ne uydurmal ar. )
1 04
smail akam gelince kars olay anlatr. O da gelenin babas ol-
duunu, karsn beendiini anl ar.
1 05
brahim tekrar Mekke'ye gelir. smail'i aa altnda ok yaparken bu-
lur. Kucaklarlar. brahim oluna, ykseke bir tepeyi gstererek "Tan-
r bana bir ev yapmam syledi, sen de bana yardm edeceksin" der.
smail ile birlikte 'nin temellerini ykseltip, Tanr'ya "Ey Rabbimiz
bunu kabul buyur" eklinde, Bakara Suresi, ayet 126'daki duasn yapar.
Ayn hikye, Do. Dr. Abdullah Aydemir'in slami Kaynaklara Gre
Peygamberler adl kitabnn 60 ve 61. sayfasnda da biraz daha deiik
olarak yazlm. Fakat onda da yine bulduu ile yetinen kadnn iyi
kadn olduu anlatlmak istenmi.
lhan Arsel, eriat'tan Kssalar, s.30'da Buhar'nin bn-i Abbas'tan
anlattna gre, brahim'in ei Sara, Hacer'i kskanyor. Hacer, Sara'dan
izini gizlemek iin uzun eteklik giyer. brahim, Hacer'i, Sara'nn saldr-
larndan korumak iin, Hacer ve smail'i alp am'dan karak orak ve
kayalk olan Mekke kesimine gtrr. Orada byk bir aacn altna b-
rakr. O tarihte Mekke'de ne bir kimse ne de bir yiyecek vardr. brahim
yanlarna ii hurma dolu bir daarck ile su dolu bir krba koyar. Sonra
da am'a doru yola kar.
106
Grld gibi bunlar eitli kimseler tarafndan kendilerine gre
yazlm hikyeler.
Kur'an'da peygamber olarak gsterilen Eyp'n, Tevrat'ta olan
bilge dolu szlerle sslenmi 1 040 satrlk iir eklindeki yks de
Sumerlilerden kaynaklanmtr.
104 bn Abbas'n yorumu ilgin. brahim, Allah'a, Hacer ve smail'e et ve su vermesi
iin dua ediyor. Arabistan'da tahl olmadndan et, su kt olduundan, su ok
nemli. Bunlarn bir arada yenmesi neden dokunsun? Bu, acaba Yahudilerde et ve
stn bir arada yenmemesi geleneinin bir yanks m? Bu, Yahudilerde diyet
treninin ba saylyor. S.N. Kramer, Mythologie, s. 187.
105 slam yazarlar her yerde olduu gibi, burada da, iyi kadnn, halinden yaknmayan,
kocasna boyun een kadn olduunu gsteriyor.
106 Bilim adamlar brahim ve ailesinin am'a gittiini kabul etmiyor. am ile Mekke,
hatta Filistin ile Mekke arasnda uzun mesafeler var. Uzaa gitmeye gerek yok, l
Filistin'de var.
123
yknn ana konusu, bir insann, bana gelen felaketler iin Tan-
r'ya kzp, onu sulayaca yerde, sabredip, Tanr'ya dualar ve yakar-
larla onun gnln almas ve bylece Tanr'nn onu bu felaketlerden kur-
tarmasn salamas.
Kur'an'da, Eyp'e ait hikye, Enbiy Suresi, ayet 93-94 ve Sd Su-
resi, ayet 41-42'de ok ksa olarak yazlm. Yine de dier kaynaklara
paralel olarak, adamn skntlarna eytann neden olmas (Sumer'de
eytan yok, hepsi Tanr' dan), sabr, Tanr'ya yakar, duann kabul
edilmesi, fenalklarn giderilip dllendirilmesi, Sumer, Tevrat ve
Kur'an'da ayn.
1 0 7
dris Peygamber denilen kii, slam kaynaklarna gre birka kez
gn birka katna kp, cennete girmi. A J. Wonsinck, slam An-
siklopedisinde ncil'deki efsaneye gre, ebedi hayata ermi bir kii,
sraillilere gre lmeden cennete giren Hanok (bkz. s.71). Buna kar-
n onun Harran civarnda oturan Sabilerin peygamberi olduu Her-
mes adndan dris'e evrildiini reniyoruz (bkz. s.80). Kur'an yo-
rumcularna gre dris'in asl ad Uhnuk imi. Kendisinden nce in-
sanlar hayvan postu giyerlermi. Onlara elbise dikmesini retmi.
lk kez kalem kullanan, yldzlar ve hesap ilmi dnen insan imi.
Kendisine 30 sayfalk vahiy gelmi. (Bunlar, Ali zek bakanlnda
hazrlanan Kur'an- Kerim ve Aklamal Meali, Meryem Suresi, ayet
57'nin aklamasnda yazl.)
Ona vahiy gelmemi, ama Sabilerin kitaplar var (bkz. s.80). Turan
Dursun'a gre, brahim de bir Sabi (s.80). Makalatu Hermes adl ki-
taplar Hermes'in oluna t verir ekilde yazlm. Bu, Sumer'de
uruppak'n oluna yazd gibi. Bu kitap iin El Kindi "Hibir filozof
bu kitapta bir eksik bulamaz" demi. Onlarn ikinci peygamberi it. Tek-
vin 5'e gre o Adem'in olu.
Kur'an da peygamberler arasnda saylan Davud ve Sleyman, Tev-
rat'a gre sraillilerin krallar, peygamber olarak kabul edilmiyorlar.
Bunlarn zamannda peygamber Natan var. Davud bir mabet yaptrmak
istediinde Natan kar kyor. Peygamberlere gre Rabbin evi olmaz,
107 Sumer iiri ile Tevrat iirinin karlatrlmas iin bkz. M.. , Kur'an ncil ve
Tevrat'n Sumer'deki Kkeni, Kaynak Yaynlar, s.56-62.
124
o her yerdedir. Natan, Kral Sleyman'n da mabedi yaptrmasn is-
tememi. Fakat anlalan szn dinletememi. lk mabedi yapan o
ol mu.
srail peygamberleri lkelerinde kral olmasn da istemiyorlard.
Onlara gre Rabdi kral.
Fakat kabileler ve yerli halk arasnda bitmez tkenmez karga-
alklarn nlenmesi iin, kabileler, dier milletlerde olduu gibi, ken-
dilerinin de bir krallar olmasn istiyorlar. O zaman peygamber olan
Samuel, Saul'un kral olmasn onaylyor ( 1050-1020). Bylece
srail'de ilk kez krallk balyor. Saul ve olu savata lnce, birok
servenden sonra Davut ( 1002-962), o lnce olu Sleyman kral
oluyor ( 962-922). Bunlardan lke ikiye ayrlyor. Fakat her kral
zamannda bir peygamber kyor ve din yoluyla sosyal dzeni ko-
rumaya alyorlar. (Samuel Terrien, The Golden Bibel Atlas, Ame-
rica, 1957, s.32 ve sonras.) Kral Sleyman'n kimlii hakknda bkz.
s. 143.
Peygamberler arasnda geen Elyese ve Zlkifl'nin kimlikleri bir
hayli tartmal. Sleyman Ate, (Yce Kur'an'n ada Tefsiri, Sd
ve Enbiy Tefsirleri, stanbul, 1991) Elyese'nin Tevrat, II Krallar'daki
Elie, olduunu ve Zlkifl'in de Hezekiel veya Adubad olduunu
sylyor.
Mustafa Asm Kksal'a gre, (Peygamberler Tarihi, Diyanet Ya-
ynlar, Ankara, 1990, s.323) Zlkifl, Eyp'n olu. Elyese ise it'in
arkada.
srail'de peygamberlerin kmasnn nedeni yle aklanyor: Ka-
bileler arasnda balayan bir krizde, zel gc olan bir ahs ortaya
kyor. Kehanetler yapyor. O kimse krizin atlatlmasn salyor. Buna
Yunanllar Charisma (Karizma) diyorlar, adama da Charismatik.
Bu krizden sonra, g o ahsn oluna gemiyor. Hibir aile po-
litik g kullanmaya kalkmyor. Onlara gre, btn g Tanr'da. Da-
vut ile bu bozularak krallk insana ve slaleye gemi ol uyor.
1 08
108 Biblical Archeology, s.99.
125
Kbe
Kur'an'da Kbe ile ilgili be surede dokuz ayet bulunuyor. Bunlarda,
Allah, Kbe'nin (Beytullah'n anlam, Allah'n evi. Sumerliler de mabede
"Allah'n evi" diyorlard) yerini hazrlam, brahim ve smail onun te-
mellerini ykseltmi, namaz ve ibadet iin hazrlamlar. Orada bra-
him'in makam varm. Allah, brahim'e "Tavaf edenler, ayakta ibadet
edenler, eilen ve secdeye varanlar iin evimi temiz tut" diye emretmi.
Allah, orasn, toplant ve gven yeri yapm. Yola gidenlerin hac et-
mesi gerekmi. Kbe=Ka'ba'nn Arapa anlam, kp ekli demek. Drt
ke gri tatan ve mermerden yapl. Tamamn stunun tuttuu bir
bina. Dou, bat duvarlarndaki kap ok zel trenlerde alyor. Yln
byk bir ksmnda Kbe'nin duvar tmyle zerinde altn, gm
sslenmi ve "Allah'tan baka Allah yoktur. Muhammed onun elisidir"
yazl bir rt ile kaplanyor. Osmanl devrinde bu rtlerin her yl ye-
nisi bir yl boyunca sarayda ilenerek birok kymetli eya ile
gnderilirdi.
109
Kbe'nin dou kesinde krklara ayrlan, fakat kaln bir gm
kuakla evrilmi Hacer-i esvet denilen gkta bulunuyor.
slam yazarlar Kbe iin de eitli hikyeler yazmlar. Bunlardan
birinde, szde dem ile Havva cennetten kovulunca Arafat'ta buluup
Kbe'nin bulunduu yere gelirler. Orada dem, Allah'a yalvarr ve cen-
nette iken etrafnda tavaf ettii nurdan ilenmi tan salanmasn
diler. Allah nurdan bir stun gnderir. dem onun etrafnda dnerek dua
etmeye balar. Stun kaybolur ve yerinde siyah bir ta kalr. dem'in
lmnden sonra, nc olu it, babasnn vasiyeti zerine ta ve
amurla Kbe'yi drt ke olarak yapar. Bir kesine de siyah ta
koyar. Aslnda bu ta nce beyaz iken siyaha dnm. nk in-
sanlarn gnah onu yle yapm.
1 1 0
Dier bir anlatya gre, brahim ile
smail Kbe'yi yeniden onarm. Kur'an'a gre ise, Allah Kbe'nin yerini
hazrlam. Onlar da temellerini ykseltmi. Tektanr iin yaplan bu
binann bekilii, smail'in oullar ve torunlarnn elinde imi. Zamanla
109 Kemal , "Osmanl Padiahlarnn Medine'ye Gnderdikleri Hediyeler ve Srre-i
Hmayun", Tarih Dnyas, 15 Aralk 1950-16 Ocak 1951.
110 lhan Arsel, eriat'tan Kssa'lar, Kaynak Yaynlar, s.35.
126
Kbe bekilii, smailoullarndan bakalarnn eline gemi. sma-
iloullar da bir tepeye ekilmi. lerinden biri onlardan birinin kz ile
evlenince smail slalesi olarak tanmlanan Kurey kabilesi Kbe'yi
ele alm. Muhammed zamannda iinde ve dnda olan 350 heykel
k r l m .
1 1 1
slam yazarlarndan Ka'bul Abbar'a gre, Allah'n gkleri ya-
ratmasndan 40 yl nce, Kbe su zerinde kpk halinde imi. Dier
bir anlatya gre, Allah'n yeryzn yaratmasndan 2 000 yl nce,
Kbe'nin yerini yaratt, tabann yerin yedi kat tabanna kadar uzatt
syleniyor. Baka bir sylentiye gre, Kbe'yi Allah'n emriyle melekler
yapm veya Allah tarafndan gkten indirilmi. Ayrca dem'in yap-
t da syleniyor.
112
Muhammed zel nedenlere dayanarak, slamla, Tevrat hikyelerini
sokmak istemi ve bir putatapar mabedi olan Kbe'nin, Tanrsal bir ba-
lang olduunu kantlamak iin, brahim ve smail hikyesini buna
balamak ona uygun grnm. Kendisinden sonra gelen slam ya-
zarlar, zellikle Tevrat'a ait sylencelerin en byk icatlar olan bn-i
Abbas ve bn-l Kelbi, ona bir soyluluk yaktrmaya kalkyorlar. bra-
him'e Muhammed'i ve ailesini balayarak Araplara bir onur kazandr-
mak istemilerdir.
113
nce Kuds'e ynelik kbleyi, Hz. Muhammed Yahudilere kzp K-
be'ye dndrnce, slamlarn kutsal yeri haline geliyor. Onun etrafnda
dnme ve siyah ta kutsal kabul etme de eski Arap geleneinin bir de-
vam grnyor. slamdan nce Mekke'den ayrlanlar, oradan bir ta
alp, gittikleri yerde uygun bir alana koyup etrafnda dnerlermi.
114
Bir
kayay veya ta kutsal grmek birok kltrde var.
Man and his Symbols, (Conceived and edited by Carl G. Jung)
s.209' da
115
yazldna gre, Germenler de insanlar lnce ruhlarnn
mezar talarnda yaadna inanrlarm. nl insanlar ve Tanrlar
iin ta dikilmesi bu nedenden olsa gerek deniyor.
111 Muhammed, Doan Karde Yaynlar, stanbul, 1971, s.13.
112 Do. Dr. Abdullah Aydemir, slam Kaynaklarna Gre Peygamberler, s.63.
113 Caetani Leone, slam Tarihi, eviren Hseyin Cahit Yaln; Atatrk'n Okuduu Ki-
taplar ve Dt Notlar, derleyen Grbz Tfeki, Bankas Yaynlar, 1983, s.331.
114 Neet aatay, Balangtan Abbasilere Kadar slam Tarihi, s.79.
115 Bu kitab ve Jung'un iki kitabn, bana, Amerika'dan gndermek ltfunda bulunan
Prof. Robert T. Rubin'e (M.D.) burada candan teekkr ederim.
127
DRDNC BLM
TEVRAT'A GRE BRAHM VE ALESNN DN
brahim Filistin'e geldiinde, oradaki insanlarn inanlar, dinleri
nasld? brahim gelirken nasl bir inan ve dinle gelmiti? Gp
gelen bu yabanclar, yerli halkn dininden etkilenmiler miydi? Bu et-
kiler nelerdi? Tektanr dncesine geli sresi ne kadar uzamt?
slamda brahim ve ocuklarnn dini hakkndaki yorumlar nasld?
Bu blmde bu konular aklamaya alacaz.
Kenaan Dini
Daha nce de szn ettiimiz gibi, brahim'in geldii bu top-
raklara Ken'an (Kenaan) deniyordu. Tevrat'ta Kenan dini hakknda bir
hayli bilgi olmasna ramen, onlarn aa kmas, zellikle Ugarit
metinlerinin bulunup zlmesiyle olmutur.
Bat Samileri diye adlandrlan bu halkn, ok sayda Tanrs
vard. Onlarn batanrs El, bir boa ile simgelenmi. Bu, Sumer'in
batanrs, Tanrlarn babas Enlil'in karl. El'den sonra gelen,
fakat ona ok yakn gte olan Tanr Baal. Bu, Frtna ve Yamur
Tanrs. Ona, bulutlara binen, nem getiren de deniyor.
1
O, Yaamn
ve Bereketin Tanrs, yerin beyidir. "Yerin beyi" unvan, Sumer'deki
Bilgelik Tanrs Enki'nin ad.
1 "Gklerin nemi, yerin bereketi" eklinde Yakup'un oluna syledikleri iinde bulunuyor
(s. 104). Ayrca Tevrat, Mezmurlar 29: 3-5; Eyp 37: 2-5; Kur'an'da Ra'd Suresi, ayet 13:
"Gkgrlts Allah'a hamdeder, melekler de tesbih ederler. O yldrmlar gnderip, di-
lediini arpar. Durum byle iken, onlar Allah hakknda mcadele ediyorlar. O azab
ok iddetli olandr."
129
"Baal" ise Sumerlilerde An, Akatlarda Anu olan, Gk Tanrs'nn
karl. Baal'in kz var: Pidai (k), Arsal (yer ve toprak), Tal-
lai (nem ve toprak).
2
Bunlar, slamdan nceki Araplara Allah'n kzla-
r Lat, Uzza, Menat olarak gemi.
Baal Yaam Tanrs iken, Mot da lm Tanrs. Bunlar, srekli
olarak sava halinde. Baal lnce Mot kyor.
3
Bunlar yedi ylda bir
yer deitiriyor. Bylece Baal varken, yedi yl bereket, Mot knca
yedi yl ktlk oluyor.
Baal'in kars Ak ve Sava Tanras Anath. Bu, Sumerlilerde
nanna, Akatlarda tar, Kenan'da Anat veya Astarte. Gney Arabis-
tan'da Athar, Habeistan'da Astar olarak adlandrlm. Bunlarn son
ikisi erkek, dierleri dii Tanrlar.
Sumerlilerde olduu gibi, Kenan'da da bereket klt ok nemli ve
dinleri tamamyla bereket klt zerine kurulmu. Bereketi simgeleyen
Tanra, hibir kltrde Kenan'daki kadar ok ve plak olarak gsteril-
memi. Bunun mabetlerinde kendisine adanm fahieler, kadn gibi gi-
yinmi rahipler grev yapyorlar.
4
Ayn ekilde Sumer mabetlerinde de
fahielik yapan rahibeler, ecinsellik yapan erkekler vard. Bu Sumer ra-
hibe fahieleri balarn rtmek zorunda idi.
5
Frtna Tanrs Hadad, bir
elinde imek ile boa srtnda gsterilmi. Hititlerin Tanrs Teup da
ayn ekilde tasvir edilmi.
Bu ayn zamanda Sumer'deki ve Akatlardaki Adad'n karl. O,
yldrm kulland iin yakc, fakat yamuru getirdii iin iyiliki bir
Tanr olarak kabul edilmi Mezopotamya'da. Bir efsaneye gre, Hadad'a
ve yanndaki Bereket Tanras Atargathei'e (Astarte), Tufan'dan sonra
2 lgin olan, bizler yemin ederken, vallahi, billahiden sonra, tallahi de deriz. "Tallahi"
bundan gelme olmal.
3 Bu, brani kltrne Azmavet olarak gemi. Anlam, Mat gldr. Sumer'deki l
Tanrs Nergl'in karl, slamda Azrail olmu.
4 W.F. Albright, Die Bibel in Licht der Allertum Forschung, Stuttgart, 1959, s.4.
Yahudiler arasnda da nceleri Tanr namna fuhu yapanlar varm. Tevrat, Tesniye
Bap 23: 18'de "srailoullarndan, kzlarndan kendilerini fuha vakfetmi kimseler ol-
mayacaktr. Kadnlar! Fuhu cretini herhangi bir adak iin Rabbin mabedine ge-
tirmeyeceksin. nk, bunlarn ikisi de mekruhtur" deniyor. Yahudi fahieleri yzlerine
pee takarlarm (Tevrat, Tekvin, Bap 38: 15).
5 Bunun hakknda daha geni bilgi iin, M.. , Kur'an ncil ve Tevrat'n Sumer'deki
Kkeni, Kaynak Yaynlar, stanbul, s.29; Bilim ve topya dergisi, ubat 1997, s.35.
130
sularn akp gittii bir yarn zerinde kurulmu tapnakta, kadn
klnda hadm edilmi rahipler hizmet ederlermi. Onlar toplu halde
iki kez denize (belki gl) gider, oradan mabede dklmek zere su
alrlarm. Her yl bu iki Tanr'nn heykelleri, evlenmelerine hazrlk
olmak zere bir gle gtrlp ykanrm. Bu gldeki balklar, onlarn
kutsal hayvanlar saylyormu. Bu, Urfa'daki brahim'in balkl gln
hatrlatyor.
6
Bu Tanra, bir efsaneye gre, erkekleri yok etmek istiyor. Mabedini
erkeklerle dolduruyor ve kapsn kapatyor. Onlarn zerine masa, san-
dalye gibi eline ne geerse atyor. Mabet, erkeklerin kan ile nce diz-
lerine, sonra boazlarna kadar doluyor. Tanra'nn glmekten cieri
kaslyor, kalbi sevinle doluyor.
7
Bu kana bulanma motifi Sumerlilerde Ak Tanras nanna'nn ken-
disine tecavz eden bahvan ukallituda'ya kzp btn sular kana e-
virmesi ve Musa'nn Nil'i kana evirmesi ile paralel grnyor.
8
Kenan Tanrs El, zamanla branilerde Elolam (ebedi Tanr), El
Eliyon (en byk Tanr), El roi (gr Tanrs), El adday (dalarn
Tanrs) olmu. Anne Drafkorn, Journal of Biblical Literatur'deki
(Vol. LXXV, Part III, 1957) ILANI/ELOHIM adl makalesinde, Elo-
him'in Nuzi metinlerinde lani'ye paralel olduunu, "Evin Tanrs"
figr veya terafim anlamna geldiini yazm. Daha nce de be-
lirtildii gibi, terafim'i Yakup'un kars babasndan karyor.
El, ayn zamanda Akadca Ilu karl. Kenan' da buna Il de de-
niyor. branicede de El veya Elohim. Aramicede El veya Elah. Gney
Araplarda Il, klasik Araplarda Allah olmu.
Tekvin, Bap 32'de Yakup'un gretii Tanr El olduundan, Ya-
kut' un ad bu Tanr tarafndan, "El ile green" anlamndaki srail
(sra-El) olarak konmu. Yakup'un onu yenememesi Yakup'un da bir
kabile Tanrs olabilecei dncesini getiriyor. El, Tanr ad ile
birok ahs adlar yaplm. Bunlardan:
131
6 S.N. Kramer, Mythologie, s. 183, 196. 3. Hayrullah rs, Musa ve Yahudilik, s.28:
ayrca bkz. 3. Blm, 35. dipnot
7 G. Ernest Wright, Biblical Archeologie, s.110.
8 Daha geni bilgi iin, M.. , ayn eser, s.47.
Jocob-El: Yakup anlam: El korusun.
Jisma-El: smail anlam: El iitsin.
Jishak-El: shak anlam: El bana glsn.
Elizer: El-ezer anlam: El yardmcm olsun.
9
Tevrat'ta ad geen Molek, Kenan Tanrs Baal imi. Krpe etleri
sevdii iin, onun tun heykelinin karnndaki frnda ocuklar yaklr-
m. Bylece Tanr'y doyurduklarna inanlrm. Balangta sra-
iloullarnda da bu gelenek var. Musa kanununda ocuunu Molek'e ver-
mek yasaklanmsa da, bu, yabanc bir Tanr olduu iin.
nk, Tevrat, Hakimler, Bap 11: 30'da Yeftah, Rabbe adak adayp,
"Eer Ammonoullarn elime verip onlarn yenilmesini salayp se-
lametle dnersem, karlamak iin karma ilk kan yaklan kurban
olarak ona vereceim" diyor. Grld gibi kurban, Tanr ile insan ara-
snda bir anlama. Tanrdan istemeye kar bir deme.
Buna ait ilgin hikye Bap 11: 34'te geer: Yeftah evine gelince ilk
karsna kan tek ocuu kz oluyor. Kzn yakmas gerek. Kz
ona yle neriyor: "Beni iki ay brak, aa dalara ineyim. Arka-
dalarmla birlikte kzlma alayaym." ki ay sonra dnyor, adak
yerine getiriliyor. O, erkek tanmam. Bu yzden srail kzlar Yef-
tah'n kz iin ylda drt gn yas tutmaya giderlermi.
Bu gsteriyor ki, insan kurban devam ediyor. Tevrat'ta Kenan'da
Molek' e ocuk kurbann kaldrmak iin eitli uralar verildii
anlalyor.
Levililer, 18:21: "Molek'e ateten geirmek iin zrriyetinden ver-
meyeceksin ve kendi Allah'nn adn bozmayacaksn."
Levililer 20: 2-5: "srail (Yakup) oullarndan ve srail'e misafir
olan gariplerden Molek'e zrriyetinden veren her adam mutlaka
ldrlecektir. Ben de o adama dneceim ve onu kulum arasndan
atacam."
Burada ayrca zina edenlerin de kulluktan atlacan sylyor
Rab. Bu da mabet fahielerinden sz edildiini gstermektedir.
Bat Samileri arasnda zellikle felaketli zamanlarda ilk doan
erkek ocuklarn yakma suretiyle kurban edilmeleri bir gelenek. Bu,
Romallar zamanna kadar srm.
9 William F. Albright, von der Steinzeit, s.245.
132
1921-1925 yllar arasnda Kartaca ve Finike kolonilerinde 8.-7.
yzyllara ait ocuk kurban mezarlar bulunmu. Yaklan ocuklarn
klleri mleklere konmu. zerlerine "X olu X Baal Hamman'a ve Ti-
nilt'e onun sesini duysun diye adanmtr" eklinde yazlm ve m-
lekler sk sk dizilmi. Ayn ekilde bir mezarlk da Kuds'n dnda,
Hinnom vadisinde bulunmu. Bunlar lkenin bereketi iin yaplan kur-
banlar,
10
Hinnom vadisindeki kurbanlar kantlyor.
Yeremya 7: 31: "Oullarn ve kzlarn atete yakmak iin Hin-
nomolu deresindeki Tofet'te yksek yerler yaptlar, bunlar ben em-
retmedim. Aklmdan da gemedi. Bunun iin Rab diyor ki 'Gnler ge-
liyor ki, artk oraya Tofet ve Hinnomolu deresi deil, ancak Bo-
azlama deresi denilecek."
Hezekiel 20: 24-26'da Rab yle konuuyor: "Kanunlarm yap-
mamlard, gzleri atalarnn putlarnda idi ve benim Rab olduumu
bilsinler diye her ilk doan ateten geirerek ettikleri takdimelerle
onlar murdar ettim." Buna gre Rab de kurban yapyor.
Tevrat,k 34: 19-20: Rab Musa'ya "Btn ilk doanlar benim-
dir. nekten ve koyunlardan ve btn ilk doan erkekleri benimdir.
Eein ilk doan iin bir kuzu, oullarnn ilk doanlar iin fidye
vereceksin" diyor. Burada, insan kurban kaldrlmaya allyor.
Halbuki, daha sonraki blmlerde onun hl varln gryoruz..
Hristiyanlkta kurbann bulunmamasn yle yorumlamlar:
srailoullar, Rab ile anlamay bozduklar iin, sa insanlk namna
kendini kurban ediyor.
Tevrat'ta, geen bir baka Tanr da, Rimmon veya Rammon'dur.
Bunun grleyici nitelii var.
Bat Samileri, Tanrlarna olan saygy Tanrlar iin ta, Tanralar
iin aatan kazklar dikerek gstermiler. Tanr evleri olan tapnaklar
ok sonra yaplmaya balanm. Bunlarda bir i, bir d oda bulunuyor.
Bunlara Tanrlarn heykelleri veya sembolleri konuyordu. Daha son-
ralar srailliler bunlar rnek alarak tapnaklar yapmlar. Bunlara Su-
mercede "byk ev" anlamndaki egal kelimesinden gelen hegal
demiler. Bu da tapnaklarn bile Sumer'den geldiini gsteriyor. Bu-
ralarda reme Tanrs'nn lm ve tekrar dirilmesi, temsil yoluyla can-
133
10 R.D. Barnett, Illustration of Old Testament History, Londra, 1966, s.37.
landrlyor. Bu lp dirilme olay da Sumer Tanrs Dumuzi'nin (Tev-
rat'ta Tammuz) lp dirilmesi hikyesinin bir devam.
1 1
Buralarda bol bol kurban yaplyor.
brahim Kenan'a Geldiinde
Dini Nasld?
Tevrat' izlediimizde gryoruz ki, brahim'in kendi Tanrs var.
ocuklar srekli olarak, "Babamzn Tanrs, brahim'in Tanrs" di-
yorlar. Ne demek kendi Tanrs?
Mezopotamya'da, daha dorusu Sumer'de her ahsn veya ailenin
bir Tanrs vard. Bu Tanr'nn grevi, o ahsn veya ailenin mut-
luluunu koruma, yapacaklar ilerde nder olma, onlarn isteklerini
byk Tanrlara iletme. Onlar, byk Tanrlarla bireyler arasnda bir
eli gibi. brahim'in Tanrs da yle. Ona gidecei yerleri, yapaca
ileri sylyor. Her zaman onunla birlikte. O ayn zamanda ailesinin
de Tanrs. O, brahim'e ya insan eklinde veya ryada grnyor.
slamdan nceki Araplarda ahslar veya kabileler, tapacaklar Tan-
r'ya, bir kurban treniyle kan ba eklinde balanrlarm. Bylece o
kabilenin Tanrs veya atas olurmu. Onun heykelini veya simgesini
evine koyup dualarnda arac olarak kullanrlarm. (Hristiyanlkta bu,
ha, sa, Meryem resim ve heykelleri ile sryor.) Aileden bir kii yola
kaca zaman ona elini, yzn srermi. Yolculuktan dndnde de
ilk ona koar, ayn ilemi yaparm.
Her kabilenin Tanrs ile birlikte dier kabilelerin Tanrlarn da
sayyorlard. Kabile bir yerden dier yere gerken, Tanrs kendi ye-
rinde kalr. Oraya g edenler, onu Tanr edinirler, ayrlanlar da, se-
nede bir kez bayramlarnda oraya gelerek eski Tanrlarn ziyaret
ederlerdi. Kbe'deki gkta olan Hacer-i Esvet'in kutsal kabul edil-
mesi, bu eski inanlarn bir devam.
1 2
11 S.N. Kramer, The Sacred Marriage Rites, Aspects of Faith, Myth and Ritual in An-
cient Sumer, Kanada, 1969; M.. , "Sumer'de Kutsal Evlenme", Bilim ve topya
dergisi, Mays 1996, s.23; M.. , Kur'an incil ve Tevrat'n..., s.62 vd.
12 Prof. Dr. Neet aatay, Balangtan Abbasilere Kadar slam Tarihi, Ankara,
1993, s.79-81, 83.
134
Kur'an'da da bu ahsi Tanr dncesini buluyoruz. Kf Suresi,
ayet 17-18'de: "Hibir kimse yoktur ki, onun zerinde bir koruyucu ve
denetleyicisi bulunmasn."
Daha nce de belirttiimiz gibi, Tevrat'ta devaml olarak brahim'in
Tanrsndan sz ediliyor. Bap 24'te, olu shak iin gtkleri yerden
kz almak zere brahim'in klesi Elizer "Doru yolda bana rehber
olan efendim brahim'in Tanrs'n takdis ederim" diyor, brahim ldk-
ten sonra Tanrs kymetli olu shak' kutsuyor. Bylece babasnn Tan-
rs ona gemi, onun Tanrs olmu oluyor.
Bap 26'da Rab shak'a grnerek "Korkma baban brahim'in Tanr-
sym, seni mbarek klacam" diyor. Bap 28'de Harran'a giden Ya-
kup'a, ryasnda, ge dayanm merdivende duran Tanr, "Ben baban
brahim ve shak'n Tanrsym" diyor. Yine ayn yerde Yakup, 'Eer gi-
deceim yere iyi olarak gider, tekrar babamn evine dnersem, Rab bana
Tanr olacak ve diktiim ta Tanr'nn evi Beyt-El (yani El'in evi) olacak
ye bana verecei her eyin ondaln sana vereceim" diyor. Burada
brahim ailesinin Kenan Tanrsn da almaya baladklarn gryoruz.
El, Kenan Tanrs; dikilen ta onun sembol.
13
Bap 31: 13'te, Rab,
Yakup'a "Senin ta diktiin, adak adadn, Beyt-El adn verdiin yerin
Tanrsym ben" diyor. Dier taraftan Bap 31: 34'te Yakup'un karsnn
babasnn evinden Aile Tanrs terofim'i almas da her ailenin Tanrs
olduunu gsteriyor. Kzn babas ve Yakup'un days olan Laban, mal-
larnn karlna deil terafim'in karlna zlyor. Bap 35: 9'da
Yakup, baba yerine dndnde Rab grnp, adn "srail" yani "Tanr
ile green" koyacan ve babas brahim'e ve shak'a verdii yerleri
ona vereceini sylyor. Yakup, konutuu yere ta dikip, zerine zey-
tinya dkyor (Tanr'ya takdime olarak). Bap 32: 9'da Yakup, kardei
Esav'n ldreceinden korktuunda, "Ey babam, brahim'in, shakin
Rabbi, beni kardeimin elinden kurtar" diye yakaryor. Bap 33: 20'de
Yakup ile Esav barnca ekem'de bir mezbah yapp, adn El-Elohe-
srail (El srail'in Tanrs'dr) koyuyor.. Burada Kenan Tanrs aka
srail'in de Tanrs oluyor.
13 Buradan da anlalaca gibi, bu atalar verdikleri sz yerine getirdiklerinde veya
Tanrlarndan istedikleri olduunda, onlara ta dikiyorlar. Daha nce de belirtildii
gibi, ta, El Tanrs'nn erkeklik sembol, aa da Tanrann. Yakup yerde ta
dikiyor. Yemin, kutsal bir tren veya yksek bir memur iin dikilen bu talar, ar-
keolojik aratrmalarda bulundu.
135
Bap 35: l'de, Rab Yakup'a, "Kardein Esav'dan katn zaman sana
grnen Tanr'ya bir mezbah yap!" diyor. Burada, "Sana grnen Tanr"
demekle baka Tanrlarn da varln anlatm oluyor. Yakup, bunun
zerine kendisi ile beraber olanlara "Yabanc ilahlar atn! Hep birlikte
bana yardm eden Tanr iin bir mezbah yapalm" diyor. Hepsi ilahlarn
Yakup'a veriyorlar. Bu da Yakup zamannda bile etrafndakilerin hl
baka Tanrlara bal olduunu gsteriyor. Bap 46: 1-3'te Yakup (son-
raki ad srail) babas shakin Tanrsna kurbanlar veriyor. Ryasnda
Tanr "Ben babann Tanrsym. Msr'a gitmekten korkma!" diyor.
Bap 48: 15'te Yakup hasta yatanda torunlarn kutsarken "Ba-
balarm brahim ve shakin nnden yrdkleri Tanr, bugne kadar
beni gden Allah, beni her ktlkten kurtaran melek (burada melek
oluyor Tanr) bu ocuklar mbarek klsn" diyor.
k, Bap 5: 14'te Tanr, Musa'ya "srailoullarna 'ecdadnzn
Tanrs, brahim'in Tanrs, shak'n Tanrs ve Yakup'un Tanrs Ye-
hova beni size gnderdi' diyeceksin, bundan sonra sonsuza dek adm bu
olacakr" diyor. Bylece Yehova ad Tanr'ya kati olarak konmu olur.
k Bap 6: 2'de yle deniyor: "Ve Allah Musa'ya syleyip ona
dedi: Ben Rabbim ve brahim, shak ve Yakup'a kadir olan Allah olarak
grndm. Fakat onlara Yehova admla malum olmadm ve Kenan diya-
rn ve onda garip olduklar gurbet diyarlann onlara vermek iin ken-
dileriyle ahdettim ve Msrllarn esirlikte tutmakta olduklar srailoul-
larnn iniltisini de iittim ve ahdimi hatrladm. Bunun iin srailoul-
larna syle! Ben Rabbim ve sizi Msrllarn ykleri altndan karaca-
m ve sizi uzanm bazu ile ve byk hkmlerle azat edeceim ve sizi
kendim iin bir kavim olarak alacam ve size Allah olacam ve bra-
him'e, shak'a ve Yakup'a vermek iin yemin ettiim diyara sizi getirece-
im." Burada atalarn Tanrsnn artk kavim Tanrs olduunu gryoruz.
k Bap 15: 2: Musa ve srailoullarnn Rabbe syledikleri
ilahiden:
"Rab bana kurtulu oldu
O benim Allah'mdr, ona hamdedeceim
Babamn Allah', onu ykselteceim
Rab cenk eridir
Ad Yehova'dr
Allahlar arasnda senin gibi kim vardr ya Rab! "
136
Burada "Babamn Allah'" ile "Allahlar arasnda senin gibi kim
vardr?" szleri, Musa zamannda da birok Tanr'nn bulunduunu ve
onun, babasnn Tanrsna dua ettiini gsteriyor.
Saylar 14: 11'de, Rab, Musa'ya "Ne vakte kadar bu kavim beni
hor grecek ve aralarnda yapm olduum alametlere ramen, bana
iman etmeyecek? Onlar veba ile vuracam ve onlar mirasmdan
mahrum edeceim" diyor.
k Bap 7: 9: Rab, Msrllara varln gstermek iin Harran'a
birok sihirbazlklar yaptryor. ubuu ylan, eli czaml gibi oluyor
ve nehir suyunu kana eviriyor.
14
k Bap 20: 1-2'de, "Seni Msr diyarndan, esirlik evinden karan
Tanr Yehova benim. Karmda baka ilahlarn olmayacaktr" deniyor.
Yeu Bap 24: 2: Musa'nn ua Nun'un olu Yeua, bir toplulukla
Filistin'e geliyor ve birok yeri ele geiriyor. Bir gn srailoullarn top-
layarak, taptklar ilahlar brakmalarn istiyor. Onlar Msr diyarndan
karan ve yaptklar savalar kazandran srail'in Tanrs'na tapmaya
aryor. "Eer Rabbe kulluk etmeyecekseniz rmak tesindeki ata-
larmzn kulluk ettii Tanrlara m, yoksa memleketinde oturduunuz
Amorilerin Tanrlarna m kulluk edeceksiniz, karar verin" deniyor.
Burada da grlyor ki, Msr'dan dndkleri halde, srailoullar
arasnda bile tektanr fikri olumam. Yalnz artk o, ahs ve aile
Tanrlndan kp, srail'in Tanrs oluyor. Halkn bu Tanr'y kabul
ettiine kant olarak ekem'de mee aacnn yanna bir ta dikiliyor.
(Daha nce belirttiimiz gibi, bu, Kenan Tanrs'nn erkeklik sem-
bol.) Bu da kabile bakanlarnn tektanry kabul ettirmekte rol oy-
namaya baladklarn gsteriyor.
14 Sularn kana evrilmesi motifinin, Sumer'den geldiini daha nce yazmtk. M..
, ayn eser, s.48.
Burada ilgin olan, (Tevrat, k, Bap 7: 1) Rabbin, Musa'y Tanr gibi, Harun'u da
onun peygamberi gibi sylemesi ve yukardaki mucizeleri Harun'a yaptrmas ve Bap
4: 10'da, Musa'nn konumay (dili) bilmediinden Harun'u konuturmas. Bu durum,
Musa'nn Aton dinine inanm bir Msrl olabilecei kansn veriyor. Thut-Mose'den
gelen bir ad olabilir deniyor (bkz. s. 145, 23. dipnot). Musa'nn plak olarak sraillilerle
ykanmak istememesi de onlardan olmadn gsteriyor (bkz. s.106).
Sigmund Freud, Hz. Musa ve Tektanrclk, eviren Kamuran ipal, stanbul, 1987.
Yeu, Bap 24: 2'de Musa'nn ua olan Yeu, Filistin'e geldikten sonra, beraberindeki-
lere, srail'in Tanrsna tapmalarn, eer ona kulluk etmeyeceklerse rmak tesindeki
atalarnn kulluk ettikleri Tanrlarna m kulluk edeceklerini sylyor. Bu da, Yeu ile
birlikte olanlardan en az bir ksmnn Msrl olduunu gsteriyor.
137
Samuel Bap 14: 40: "Saul, srail'in Allah' Rabbe, 'Doruyu gster!'
dedi." Burada da Rab, srail'in Allah'.
Kur'an'da brahim'in Tanrs ve
ocuklarnn Onu Tanr Edindikleri Konusu
"Yakup, oullarna 'Benden sonra kime kulluk edeceksiniz?'
demiti de 'Senin Allah'n olan tek Allah'a kulluk edeceiz. Biz
ona teslim olanlardanz' dediler."
Bu ayete smail de alnm. Halbuki, Tevrat'ta ondan kez sz edi-
liyor. Birincisinde, annesi ile le atld, 12 olu olup 137 yl yaad
ve Esav'n onun kzlarndan biri ile evlendii yazl. Babas onu ca-
riyeden olduu iin hem kutsamam, hem de ona miras vermemitir.
Bakara Suresi, ayet 131-132:
"Hani Tanrs ona (brahim'e) Mslim ol demiti."
"brahim, smail ve shak'n Allah'."
Nahl Suresi, ayet 120-121:
"brahim'in Tanrs 'onu sekin kld'."
Bu ayetler Kur'an'da da brahim'in kendi Tanrs olduunu anlatyor.
Meryem Suresi, ayet 49:
"Nihayet ondan, Allah'n dnda taptklar eylerden uzaklap
bir tarafa ekildii zaman ona shak ve Yakup'u baladk. Her
birini peygamber yaptk."
Bu ayet de gsteriyor ki, brahim, shak ve Yakup douncaya ka-
dar baka Tanrlara tapyordu. Kur'an'da Yakup hep brahim'in olu
gibi gsteriliyor. Halbuki Yakup, Tevrat'a gre torunu.
138
brahim ve ocuklarnn Tanrsnn Ad Neydi?
brahim ve slalesinin Tanrsnn ad tam bilinmiyor. Hep Rab=Efen-
di olarak geiyor. Bir "Hay" ad var. brahim'in cariyesi ocuu ile le
atlp, kuyudan su knca Hacer onun adn Beer La hay koyuyor. An-
lam, Hay olann kuyusu.
Samuel Bap 14: 39'da, "nk srail'i kurtaran Hay olan Rabbin
hakk iin eer olunu yaratan bile olsa mutlaka lecektir" diyor Saul.
Yine ayn blm 28: 10'da, Saul cinci kadna Samuel'i yeraltndan -
kartmak iin gidince kadn bu byy yapmaya korkuyor. Saul da ona
"Hay olan Rabbin hakk iin sana bir ktlk gelmeyecektir" diyor.
15
Kur'an, Bakara Suresi, ayet 255'te "Allah kendinden baka hibir Al-
lah bulunmayan Allah'tr ve Hayy ve kayyumdur" deniyor. Bunun ak-
lamasnda, "Hayy" diri ve canl anlamnda Allah'n bir nitelii denmi.
Dier taraftan Hayya Arapada ylan ve hayat anlamna geliyormu.
Cyrus Gordon (Journal of Cuneiform Studies, 41/1, 1989, s.249'da),
Hay(ya)'nn Ugarit dilinde Sumer'deki Tanr Enki (Yerin Beyi) anlamna
geldiini sylyor.
16
Bir de addai var; "dal" demek. Eski alarda da, gllk sem-
bol. Bu, Mezopotamya'dan brahim ailesinin getirdii Akadca bir ad
olacak.
addai ile ahs adlar yaplm. Nomad ve gebelerde ok az
Tanr ad bulunuyor. Ancak yerleme baladktan sonra, Tanr adlar
grlmeye balyor. brahim ailesi gelirken bulunduklar yerin Tanr-
as olan Ay Tanrs Sin'in kars Ningal'i de getirmiler, Orada bu
Nikkal olmu. Kocasnn Sin ad yok. nk, Kenan' da ok nceden
Ay Tanrs'nn Yarih olarak ad bulunuyor.
imdiye kadar yaptmz incelemede, brahim'in kendine ait bir ko-
ruyucu Tanrs olduunu, daha sonra bunun ocuklarna getiini ve en
son olarak da srail'in Tanrs eklinde kabile Tanrlna ykseldiini,
bu arada onlarn Kenan Tanrlarndan da etkilendiklerini izledik.
15 Hoea, Bap 1: 10'da srailoullarna "Hay olan Tanrnn oullarsnz" deniyor. Bu
da aile Tanrsndan kabile Tanrsna geii gsteriyor.
16 Hoea, Bap 4: 15: "Hay olan Rabbin hakk iin diye ant etmeyin" diyor Rab.
Burada Rab artk srail'in Tanrs olduu iin, brahim ailesinin Tanrs olan Hay'n
zerine yemin edilmesi nlenmek isteniyor gibi. Dier taraftan 15. dipnotta da
grlecei gibi "Hay olan Tanrnn oullarsnz" deniyor.
139
Bu kez srail'in Tanrsnn, Kenan Tanrlaryla yarmakta ol-
duunu, onlar oradan karmaya uratn greceiz.
Hakimler, Bap 2: 11:
"srailoullar Rabbin gznde kt olan yaptlar ve Baal'lere
kulluk ettiler ye kendilerini Msr diyarndan karan Rabbi b-
raktlar ve etraflarnda olan milletlerin ilahlarnn peinden git-
tiler ve onlara eildiler (secde ettiler) ve Rabbi brakp Baal'e,
Astartilere kulluk ettiler."
I. Krallar, Bap 18: 17:
"Ahab, lya'y grnce, ona dedi: 'Ey srail'i derde sokan sen
misin?' lya da 'Rabbin emirlerini brakarak Baallerin ardnca gidip
siz soktunuz ve imdi srail'i zebel'in
17
sofrasnda yemek yiyen
Baal'in 450 peygamberini Karmel Da'na topla!' dedi ve Ahab
btn srailoullarn ve peygamberlerini Karmel Da'na toplad
ve lya btn kavme 'Ne vakte kadar iki tarafa topallayacaksnz?
Eer Yehova Tanr ise, onun ardnca yryn. Eer Baal ise, onun
ardnca yryn.' lya, kavme dedi: 'Rabbin peygamberi olarak
yalnz ben kaldm. Fakat Baal'in peygamberleri 450 kiidir.'"
18
Bundan sonra her iki Tanr'nn gcn kantlamak iin, iki boay
paralayp odunlarn zerine koyuyorlar. Her iki taraf Tanrlarna kendi
boasn yakmas iin dua ediyor. Yehova'nn duaclarnn boas yan-
yor. Bylece Yehova, Baal'den stn geliyor.
17 zebel, Baal Tanrs'nn kars Aerah'n (Anath) dier ad. Bu en az 70 Tanr ve
Tanra douruyor. Tevrat'ta bunun asl ad saklanarak byle adlandrlm. Baal,
eski alarda Baalzebul olarak batanr iken, ncil, Matta 12: 22'de cinlerin kral
olmu. Bu Tanrann ocuklar Havva'nn ikiz ocuklar gibi. Szde Havva 120
batn ocuk douruyor. Peygamberler, s.38; ayrca bkz. s.71, 14. dipnot.
18 Ahab ( 896-850) zamannda, peygamber lya (Eliah) var. Ahab, Finike'nin Tyree
kralnn kz zebel ile evleniyor. Ahab, bu kadna Baal iin bir mabet yaptryor. Ve
onlarn din adamlarna, peygamberlerine sayg gsteriyor. Peygamber lya, Baal'e
taplmasna ok kar. Bunun iin o halk Karmel Da'na toplayarak Yehova ile Baal
arasnda bir tercih yapmalarn sylyor ve toplad halka bunlarn peygamberlerini
ldrtyor. lya yalnz Tanr'y idolletirmeye kar deil, ayn zamanda sosyal adaleti
de savunan ilk byk peygamber olarak kabul ediliyor. (Samuel Terrien, The Golden
Bible Atlas With Reliefe Maps in Full Color, America, 1972, s.46.)
140
Ayn denemeyi slamda gryoruz. Muhammed, Mekke'de Ku-
reylilerin putlarna atyor. Onlar da Muhammed'e bir uzlama teklif
ediyorlar. Ona "Sen bizim Tanrlarmza kfretmekten vazge. Bir yl
boyunca hepimiz Lat, Uzza, Menat'a, ikinci yl boyunca da senin Tan-
rna dua edelim. Senin dinin bizimkinden hayrl olursa o dine geeriz.
Eer bizimki seninkinden hayrl olursa sen bizim dinimizden olursun"
diyorlar. Muhammed, bunu kabul ederek Necm Suresi'nin 19. ve 20.
ayetlerine "Lat, Uzza ve ncleri olan Menat yce Tanrlardr, elbet
efaatleri olur" eklinde syledikten sonra, buna Hz. Muhammed'in et-
rafndakiler, zellikle Mslman olup Habeistan'a gidenler ok kzyor.
Muhammed hata yaptn anlayarak bunun araya giren eytan tarafn-
dan sylettirildiini Hacc Suresi, ayet 52'de anlatmaya alyor. Ayette,
"Ey Muhammed! Senden nce gnderdiimiz hibir eli ve peygamber
yoktur ki, bir ey arzulad zaman eytan onun arzusuna vesvese kar-
trmam olsun. Allah eytann kartrdn giderir. Sonra Allah kendi
ayetlerini glendirir" diyor. Bu gsteriyor ki, Kur'an'da eytann yaz-
drd ayetler var. sr Suresi, ayet 73-75: "Seni sana vahyettiimizden
uzaklatrp baka bir eyi bize kar uydurman iin urarlar. O
zaman seni dost edinirler. Eer seni pekitirmi olmasaydk, andolsun
ki, onlara az kalsn eilim gsteriyordun. O zaman sana yaam da
lm de kat kat tattnrdk. Sonra da bize kar yardmc bir din bu-
lamazdn." Bu ayetler de bu olay ksmen anlatyor. Yukarda szn
ettiimiz Necm Suresi'nin 19. ve 20. ayetleri u ekilde deitiriliyor:
"Bana Lat', Uzza'y nc olan Menat' bildirir misiniz? Demek er-
kekler sizin, diiler onun mu? te haksz bir paylama." Diyanet'in
Kur'an'nda ayn ayet yle: "Ey inkrclar! imdi Lat, Uzza ve bundan
baka ncleri olan Menati syler misiniz? Demek erkekler sizin,
diiler Allah'n m? yle ise, bu haksz bir paylama. Bunlar sizin ba-
balarnzn takt adlardan baka bir ey deiller." Aslnda bu ayette ne
sylenmek istendii anlalmyor.
lgin olan, Necm Suresi'nin ilk ayetinde Allah'n yldz zerine
yemin, ant etmesi.
141
II. Krallar Bap 5: 18:
"Naamon dedi: 'Yehova u ite kulunu balasn. Efendim
tapnmak iin Rimmon evine girdii ve elime dayand zaman,
Rimmon evinde ben de eiliyorum. Buna eildiim zaman Ye-
hova kulunu balasn."
II. Krallar, Bap 21: 1-8:
"Hizikia'nin olu Manasse kral olduunda (bu Davut ve S-
leyman'dan sonra) 12 yanda idi ve Yerualim'de 55 yl krallk
yapt. srail, Rabbin kovmu olduu milletlerin mekruh eyle-
rine gre Rabbin gznde kt olan yapt ve babas Hizikia'nin
yok ettii yksek yerleri yeniden yapt ve Baal iin mezbahlar
kurdu. srail Kral Ahab gibi bir Aera putu yapt ve btn
gkler ordusuna tapnd (Kur'an'da yazldna gre, gkler or-
dusu gibi meleklerden, cinlerden ve eytanlardan oluan bir ka-
labalk var gkte). Rabbin Davut olu Sleyman'a 'Bu eve
Yerualim adn ebediyen koyacam' dedii Rab evinde ve iki
avlusunda gkler ordusuna mezbahlar yapt ve olunu ateten
geirdi, oyma Aera putunu evine koydu."
Yeua Bap 2: 7'den itibaren, Rab, sraillilere yiyecekler, altnlar,
gmler verdii halde, Baal'e taptklarna kzyor. Ona tts kurban
yaptklarn, alnna ssl alnlk, boynuna gerdanlk taktklarn, onun
yolunda gittiklerini, kendi szlerini unuttuklarn sylyor ve artk bana
Baal'im demeyeceksin diyor.
Hoea, Bap 2: 16-17:
"Rab diyor ki, 'Bana i (kocam) diyeceksin ve bana Baal de-
meyeceksin ve onun azndan Baallerin adlarn kaldracam; ve
seni ebediyen kendime nianlayacam ve Rabbi tanyacaksn."
Burada Rab seven, srail sevilen oluyor.
Zekarya Bap 12: 11'de, "O gn Yerualem'de (Kuds) Megiddon
vadisindeki Hadadrimmon dvnmesi gibi byk dvnme olacak"
deniyor. Bu da, Hadad iin lme ve yeniden dirilme ayinleri yapl-
142
dn, lme ayininde dvnlerek yas tutulduunu gsteriyor.
19
Bu
Tanrnn lmesi ve dirilmesi hikyesi de Sumerlilerden beri sregelen
bir hikye. Sumer oban Tanrs Dumuzi'nin, yeraltna gidip tekrar
kmasn yanstyor.
20
Kur'an'da ve slamda Kral Sleyman'n Kimlii
I. Krallar Bap l l ' de, "O, Rabbin istemedii eitli topluluklarn
kzlarndan 700 kadn alm. 300 de cariyesi varm. Sonra da Say-
dallarn Astarte'sinin ve Ammonilerin mekruh sayd Milko'nun
ardnca gittii ve Rabbin gznde kt olan yapt" yazl. Ayrca,
"Moabllarn mekruh sayd Kemo'u ve Ammonoullarnn mekruh
sayd Molek iin yksek takdis yerleri yapt ve kendi ilahlarna kur-
banlar kesen, buhurlar yakan btn karlar iin byle yapt" deniyor.
Sleyman zamannda Sumer'deki kutsal evlenme trenlerinin yapl-
d, Tevrat'ta. Sleyman'n arklar arks blmndeki iirlerden an-
lald. Seks ierikli, ak sak olan bu iirlerin bir din kitabnda bu-
lunmasnn nedeni, yzyllar boyu Tevrat aratrmaclar arasnda tar-
tma konusu olmu. Bunlarda bir seven bir de sevilen var. Baz ara-
trmaclar seveni Yehova, sevileni srail halk olarak kabul etmi. Tev-
rat'ta yazld gibi (Hoea, Bap 2: 16-17), kilise papazlar sa'y seven,
kiliseyi sevilen demi. 19. yzylda da, bunlarn, srail dnlerinde ya-
plan trenlere ait olduu ileri srlm. Bu yzyln ikinci yarsndan,
zellikle stanbul Arkeoloji Mzeleri'ndeki Sumer edebi metinlerinin
yaymlanmasndan sonra, bunlarn Sumer bereket kltn oluturan kut-
sal evlenme trenlerindeki iirlere paralel olduu anlald.
21
Bu da gs-
teriyor ki, Sleyman zamannda da bu klte inan srmektedir. Bunlara
gre, onun, Kur'an'da yazld gibi Mslman olmad aktr.
Buna karn, Peygamberler kitab, 187-224 sayfalan arasnda, pek
ok uydurma bilgi verilmitir.
19 Finike ehirlerinde Biblos'ta, Baal'in lp dirilme ayinleri yaplyordu. slam ta-
rikatlarndaki dvnme; belki buradan sregelmektedir.
20 Kutsal evlenme ve ylba trenlerinin bir devam. Bunu Hristiyanlkta sa'nn tek-
rar dirilmesi olarak da izliyoruz.
21 M.. , Kur'an ncil ve Tevrat'n..., s.62; M.. , "Sumer'de Kutsal Evlenme",
Bilim ve topya dergisi; S.N. Kramer, Sacred Marriage Rites.
143
Tevrat'n son ksmlar, Perslerin Babil'i alp, Yahudileri oradaki
tutsaklktan kurtardklar zamana ait. Yazlanlara gre, o sralarda, l-
kenin yaklp yklmas sonucu Filistin'de byk karklklar olduu
anlalyor. Artk srail Tanrs Yehova'ya "Ordularn Tanrs Rab"
denmeye balanm. Rab, srekli olarak halka yaptklar yolsuzluk-
lardan dolay verecei cezalardan sz ediyor. Sondan ikinci blmde,
Hoea, 13: 2'de "Halk imdi gittike sularn artryor. Kendilerine,
gmten dkme putlar yapyorlar" derken, 14: 3'te de "Artk elleri-
mizin yaptklarna Tanr demeyeceiz" eklinde, putlardan vazgeil-
dii anlatlyor.
Sondan dokuzuncu blm olan Amos 3: 2'de, "Yeryznn btn
airetlerinden yalnz sizi tandm" diyen Rab Yehova, bir airet Tan-
rs olmaktan hl kurtulamadn aklyor.
Sondan nc blm Tsefanya 1: 4'te, Rab, "Baal'den artakalanlar,
khinlerle beraber put khinlerinin adn ve damlarn zerinde gkler or-
dusuna tapnanlar, Rabbe ant edip Malkam (onlarn kral) zerine de ant
edip tapnanlar, Rabbin ardndan onu aramam ve sormam olanlar
bu yerden kesip atacam" diyor srail Tanrs.
Sondan bir nceki blm olan Zekarya'da, Kral Darys'n ikinci
ylnda olduu belirtiliyor. Bap 14'te "Ve btn dnya zerinde Rab kral
olacak. O gn Rab, tek ve ismi tek olacaktr" deniyor ki, bu srail Tan-
rsnn artk dnya Tanrlna doru ykseleceini gsteriyor. Son b-
lm Malaki 1: 10'da, Ordularn Rabbi diyor ki, "Ben sizden honut dei-
lim ve elinizden takdime almaya raz olamam; nk gnein doduu
yerden batt yere kadar, adm milletler arasnda byk olacak ve her
yerde benim adma buhur yaklacak" deniyor.
Burada da artk srail Tanrsnn onlar brakacan ve milletlerin
Tanrs olacan sylemesiyle, dier Tanrlardan vazgeilecei (henz
geildii deil) aklanyor. Bylece srail Tanrs dier Tanrlar yen-
mi oluyor, onlarla yapt sava kazanyor ve tektann oluyor.
Aslnda tektann dncesine doru ilk adm Babilliler atmlar.
Kendilerinin var ettikleri Tanr Marduk'a, Sumerlilerin 50 Tanrsnn
adn vermiler. Bu da slamda Allah'a verilen 99 adla paralel grn-
yor. kinci olarak, esas tektann dncesini 13. yzyllarda Msr'da
gryoruz. Msr Kral Drdnc Amonofis, btn Tanrlar yerine G-
ne Tanrs Aton'u koyuyor. Kendisine de Eknaton adn veriyor.
144
Tektanr olarak Aton'un nasl vldn bir Msr iirinden
aldmz baz blmler gstermektedir:
Bizlere grnmeyen mucizelerin var
Ein benzerin yoktur, yce Tanr! Tek Tanr
Yapayalnzken yarattn btn dnyay bildiin gibi
Ayaz bizim yaz bizim.
Cenneti getirip armaan ettin bize
Yarattklarn herkes grsn diye...
Yaayan gnesin tek bana yarattn
Ykseldin, aydnlattn ky, kenti
Yollar, tarlalar, rmaklar nura bodun
Ein benzerin yoktur yce Tanr! Tek Tanr !
2 2
Fakat Amonofis'in ortaya att tektanr dncesi ok ksa srm.
Onun lmnden sonra braklm. Fakat kukusuz ona kalpten ina-
nanlar vard.
23
Konuyu zetleyecek olursak, brahim Filistin'e kendi Tanrs ile
geliyor. O Tanr ona nereye gideceini, ne yapacan bildiriyor ve
srekli olarak Filistin'de topraklar vereceini sylyor. Fakat ncil,
Resullerin leri, Bap 7'de "Oradan imdi oturduunuz memlekete
Rab onu (brahim'i) getirdi ve orada kendisine miras olarak ayak ko-
yacak yer bile vermedi ve daha ocuu yok iken oray kendisine ve
kendisinden sonra zrriyetine mlk olarak vermeyi vaat etti" eklinde
yazld gibi, hakikaten Tanrsnn ona bir kar toprak vermedii,
karsn gmecei yeri bile byk zorlukla ve ykl bir gm kar-
l alabilmesinden anlalyor (bkz. s. 101-102).
brahim'in Tanrsnn ona verecei yerlerden sz etmesi, yapaca
ileri nermesi ve hep onun korumas altnda olmas dncesini
22 Talat Sait Halman, Eski Uygarlklarn iirleri, stanbul, 1974, s. 102-103.
23 Freud'a gre, bunlar arasnda Tuthmose adl biri (belki bir prens), bu dini gtrmeye
alm; baaramaynca da ldrlmek korkusu ile Msr'a yerlemi. Sami kavim
arasna girerek, kendi tektanr inann onlara alamaya alm ve kendisine ina-
nanlarla birlikte Msr'dan kamay baarm olabilir. Tuthmose adnn sonundaki
"mose", Musa'ya uymaktadr. O zamana kadar Filistin'de halk Msr'a normal olarak
gidip geliyormu. Neden bu kez, Musa denizden gitmi ve deniz kara olarak yol ver-
mi ona? (S. Freud, Hz. Musa ve Tanrclk, eviren, Kamuran ipal, 1987.) Ayrca
bkz. bu kitapta s.137,14. dipnot.
145
Mari ve Asur metinlerinde bulduumuz gibi, Hititlerde de buluyoruz.
Hitit Kral III. Hattuil'in, babas II. Muril'in yerine geme hakk yok-
tu. Bir dolap evirerek babasndan tahtn alyor. Bunu hakl gstermek
iin, Tanra tar'a iten ball dolaysyla Tanra'nn ona yardm
ettiini, onun elinden tuttuunu, kendisinin de Tanra'y Tanrlar arasn-
daki eski yerine koyduunu anlatyor.
24
Bu ayn zamanda brahim,
shak, Yakup'un kendi Tanrlaryla antlamasna paralel.
brahim ve ailesi Tanrlarna nasl ibadet ediyorlard? Ne gibi din-
sel trenler yapyorlard? Bu konuda hi bilgi yok. Yalnz bilinen, se-
vinlerinde, antlamalarnda bir ta dikmeleri ve bazen onun zerine
zeytinya dkmeleri. Bu talar da, daha nce belirtildii gibi Kenan
Tanrs'nn erkeklik sembol idi.
Bu aile hakknda ilk yazl belge, Tevrat'taki Tekvin blm. O da
onlarn yaad dnlen adan en az 1 500 yl sonra yazlm.
ncil ise, daha ge zamana ait ve grld gibi hikye ok ksa ola-
rak verilmi. Eldeki tek kaynak, Tevrat.
Kur'an'da brahim ve Ailesinin Dini Hakknda Yazlanlar
Kur'an'dan kardmza gre, brahim ve ailesinin dini hakknda
eitli surelere dalm, brahim'in dini. olarak grupladm, 12 su-
rede 17 ayet var. Bunlarda brahim'in ne Yahudi, ne Hristiyan olduu
yazl.
2 5
O, Hanif ve Mslman imi. ocuklar Mslman. O, Pu-
tatapar da deil. Onun iin herkesin onun dinine uymas gerek. Ms-
lman adn koyan da o.
nce, Mslman, slam ve Hanif szcklerinin anlamlarn
aklayalm:
Turan Dursun'un, Kur'an Ansiklopedisi'nde yazldna gre; slam,
"kendini vermek, balanmak ve bar" anlamlarna gelen silim, msa-
lemet kknden geliyor. slam dini Tanr kanda beenilen, olgunla-
trlp tamamlanan en son din. slam kabul edene de Mslim deniyor.
slamlkla ilgili ayetlerden bazlar yle:
24 C. Gordon, The Common Background of Greek and Hebrew Civilization, 1965, s.96;
O.R. Gurmey, The Hittite, America, s. 145-146.
25 Max Dimont, Jevs, God and History, America, 1962. Ibrahim zamannda ne Arap ne
de Yahudiler vard diyor. Tabii ne de Hristiyanlk.
146
li mrn Suresi, ayet 19:
"Allah indinde hak din slamdr."
li mrn Suresi, ayet 85:
"Kim slamdan baka din ararsa bilsin ki, kendisinden (byle
bir din) asla kabul edilmeyecek ve ahirette de ziyan edenlerden
olacak."
"man edenler ile Yahudiler, Sabiler ve Hristiyanlardan Allah'a,
ahiret gnne inanp iyi iler yapanlara asla korku yoktur."
Bu iki ayette eliki var.
"Bugn sizin dininizi btnledim, zerinize nimetimi tamam-
ladm. Sizin iin din olarak slamiyeti beendim."
"Allah kimi doru yola gtrmek isterse gsn slamiyete aar.
Kimi de saptrmak isterse gsne darlk ve etinlik verir (veya
Diyanet evirisine gre, 'ge ykseliyormu gibi kalbi dar ve
skntl klar'). Allah inanmayanlar kfr bataklnda brakr."
Zmer Suresi, ayet 22:
"Allah kimin gnln slama aarsa, Rabbi katnda bir nur ze-
rinde olmaz m? Kalpleri Allah' anmak hususunda katlam
olanlara yazklar olsun."
Yunus Suresi, ayet 99:
"Ey Muhammed! Rabbin dileseydi yeryznde bulunanlarn
hepsi inanrd. Allah'n izni olmadka kimse inanmaz. yle
iken insanlar inanmaya sen mi zorlayacaksn?"
Yunus Suresi, ayet 100:
"Allah'n izni olmadka kimse inanmaz."
147
Csiye Suresi, ayet 2-3:
"Ey Muhammed! Allah'n artt, kulan ve kalbini mhr-
ledii, gzn perdeledii kimseyi grdn m? Onu Allah'tan
baka kim doru yola getirebilir?"
Hd Suresi, ayet 34:
"Eer Allah sizi azdrmak istemise ben size t vermek is-
tesem de nasihatim fayda vermez. nk o sizin Rabbinizdir."
Kehf Suresi, ayet 57:
"Kur'an' anlarlar diye kalplerine rtler, kulaklarna azlk koy-
duk. Sen onlar doru yola arsan da asla doru yola gelmezler."
ra Suresi, ayet 13:
"Allah dilediini kendine seer."
Bu ayetlerden anlaldna gre, Allah nce Yahudilii, sonra H-
ristiyanl getirmi. Muhammed ile de slamiyet gelmi. nk, Mide
Suresi, ayet 5'te, Allah, o gn slamiyeti beendiini ve onu din olarak
btnlediini sylyor. Yukarda verilen ayetlere, Allah istediinin kal-
bini slamiyete ayor, istemediini de saptryor. Buna gre, slam olup
olmamak insanlarn elinde deil. Hepsi Allah'n isteine bal.
Bakara Suresi, ayet 128'de brahim ve smail, Allah'a kendilerini Ms-
lman yapmas iin dua ediyorlar. Tevrat'a gre, brahim 84 yanda
iken, smail domu. Kur'an'a gre, o zamana kadar hl Mslman da
deillermi. Kur'an; Yahudilik, Hristiyanlk ve Sabitlii de din olarak
kabul ediyor. Birok ayetlerde olduu gibi, bu konuda da eliki var.
Daha nce yaptmz incelemelere ve Kur'an ayetlerinden bir
ksmna gre, brahim'in slam olmas olanaksz.
Halbuki Kur'an'da, daha ok kssalarda btn brahim ailesi ve
ondan sonra gelenlerin hepsi Mslman.
Hanif szcne gelince: Prof. Neet aatay'a gre (Balang-
tan Abbasilere Kadar slam Tarihi, Ankara, 1993, s. 131), slamn
kndan nce Hicaz blgesinde tektanrya inanan ve Hanif olarak
148
adlandrlan kimseler ortaya km. Putatapcl brakp brahim
Peygamber'in dinini aryorlarm. Bunlar putuluu braktklarndan,
slamn ncleri saylyormu.
Turan Dursun'a gre (Kutsal Kitaplarn Kaynaklar 1, Kaynak
Yaynlar, stanbul, 1995, s.l 15), Hanif szc Sabi dininden olan top-
lumlardan kalma bir szck. Arami-Sryani kkenli. Bu dillerde anlam,
Putatapar, Sabi anlamna da geliyor. Sabiler, daha nce de belirttiimiz
gibi Urfa, Hanan civarnda, yani brahim'in yaad ve oradan Filistin'e
g ettii yrelerde yaayan halk. Bunlar Ay'a, Gne'e ve yldzlara
taptklar gibi, hepsinin stnde bir Tanrlar var. brahim'in bu toplum
iinde doduunu Yahudi ulularndan Musa bn Meymun (1135-1204)
yazm. Buna gre, brahim Mslman deil, Sabi imi.
26
Kur'an'a da En'm Suresi, ayet 75-79'da, Allah, brahim'e Gne'i,
Ay', yldzlar gstererek onlarn Tanr olmadn kantlyor. Bu da,
brahim'in vaktiyle onlara taptn, bunu Muhammed'in de kabul
ettiini gsteriyor.
Kur'an, Trik Suresi, ayet 1-5'te, Allah'n Tark yldz zerine ant
etmesi, yani yemin etmesi ilgin: "Gkyzne ve Tark'a (sabah
yldz) ant ederim. Tark'n ne olduunu ne bileceksin? O (karanl)
delen yldzdr." Ayn ekilde Necm Suresi'nin ilk ayetinde yle de-
niyor: "Batt zaman yldza andolsun ki, arkadanz (Muhammed)
sapmad ve btla inanmad; o, arzusuna gre de konumaz" Allah,
yldz zerine yemin ediyor. Ant etmek, yemin etmek demek. Yemin,
kendinden ok deerli bir ey zerine, daha ou Tanr adna yaplr.
Allah'n bir yldz adna yemin etmesi olas deil. Bu ayet, Mekke'de
yazlm. slamiyetin balarnda demek. O zaman, Neet aatay' a
gre, Mekke'de Hanifler varm. Haniflerin Sabiler olduu kabul
edildiine gre, daha nce belirttiimiz gibi Sabiler de bir Tektanr
kabul ediyor. Fakat yldzlara da tapyorlar. Kur'an'da, Sabilerden
sz edilmesi, onlarn da kitaplarnn bulunduunun kabul edilmesi,
Mekke' de onlarn var olduunu gstermektedir ve slamiyetin onlarn
dininden aptes, namaz, oru gibi kurallar ald anlalmaktadr.
26 Sabilik hakknda geni bilgi iin bkz. Turan Dursun, Kutsal Kitaplarn Kaynaklar I,
Kaynak Yaynlar, stanbul, 1995, s,115'ten itibaren; Ramazan esen, Harran Tarihi,
s.47'den itibaren.
149
Caetani Leone, slam Tarihi'nde (1924'te yazlma, talyancadan Trk-
eye eviren Hseyin Cahit Yaln, s.331) "Muhammed'in dncesinde
bile Hanif szc ak ve belirli deildir. nk, kelime Arapa de-
ildir, o bu szc kapal ekilde iittii iin, bunu kapal bir din kav-
ram olarak rasgele kullanmtr" diyor.
Daha nce de belirttiimiz gibi, brahim'in Sumerlilerde olduu gibi
kendi Tanrs var. Tevrat'ta ocuklar hep "Babamzn Tanrs" diyorlar
veya "brahim'in Tanrs" deniyor. Bunun grevi ailenin mutluluunu,
bereketini korumak, ona yol gstermek ve byk Tanrlara ahsn is-
teklerini ve dualarn iletmek.
27
Bu ahsi Tanr, daha sonralar kabile
Tanrs oluyor ve yava yava srail kavminin Tanrs haline geliyor. Bu
arada bulunduklar yerin Tanrlarn da tandklann gryoruz. srail
Tanrsnn tek oluu ve evrensellemesi, Mslmanlkta ancak son
eklini buldu diyebiliriz. nk, Hristiyanlkta, sa'nn Tanr'nn olu
oluu, Kutsal Ruh ve Meryem'e Ana Tanra gibi taplmas, hl Tek-
tanr'nn olmadn gsteriyor.
Kur'an'da, brahim'in putlar krmas, atee atmas, yedi ayette kapal
bir ekilde yazl. Fakat, slam yazarlar bunlar eitli ekillerde, gr-
m gibi anlatmlardr. Tevrat'ta bunlar yok. Bu hikyelerden biri yle:
Kral Nemrut,
28
brahim'in babas Azer'i, mabede Tanr heykeli
yaptrmak zere kars ile birlikte sarayna getirtir. Ayn zamanda ken-
disine vezir yapar. Bir gn, Nemrut, sarayn mneccimbana grd
bir ryay anlatr. Mneccimba da yorumlayarak, yakn bir gelecekte,
Urha'da doacak erkek ocuklardan birinin kendisini ldrp hkmdar-
27 Kur'an'da da "Her insann bir koruyucu melei vardr" eklinde bunu buluyoruz.
Kaf Suresi, ayet 17-18:
"Hi kimse yoktur ki, onun zerine bir koruyucusu ve denetleyicisi bulunmasn."
28 Sayfa 73'te belirttiimiz gibi, tarihte Nemrut adl bir kral yok. O, Sumerlilerin Av ve
Sava Tanrs Ninurta olmal. Nemrod ve Nimrud ad, Musul'un 50 kilometre kadar
gneyinde eski bir Asur ehri olan Kalah'a modern zamanda verilen bir ad. Burada
1845'te balayan ve zaman zaman devam eden kazlarda mabet saray kalntlar, hey-
keller, kabartmalar ve iviyazl tabletler bulundu. Asur Kral Asurnasirpal ( 883-
859) burasn Asur'un kraliyet yeri ve askeri merkezi haline getirmek iin eitli binalar
yannda, ehrin Tanrs, Tanr Ninurta iin Ziggurat ile byk bir mabet yaptrmtr.
Burada en nemli dinsel bina, 798'de Kralie Sammu-Ramat (Yunanca Semiramis)
tarafndan Yaz Tanrs Nebo ve kans Tanra Tametum iin yaptrlan mabet. Ni-
nurta ve Nebo Tanrlarnn adndan Nemrud yazlm olsa gerek. (3. blmn 21. dip-
notuna bkz. Asur Kral I. Tukulti, Ninurta da olabilir.)
150
lna son vereceini syler. Bundan korkan Nemrut, bir emirle Urfa'da
doan ve doacak olan btn erkek ocuklarn ldrlmesini ister. Rast-
lant olarak Azer'in kars Ua, brahim'e gebedir. Azer, Nemrut'tan du-
rumu saklar. Kadn douraca zaman, Urha yaknlarndaki bir maa-
raya giderek, brahim'i dourur. brahim maarada ana bir ceylan tara-
fndan beslenerek byr. Anne ve babasnn yanna gelir. Nemrut, rya-
sn unutmutur. Nemrut ve ehirliler putlara tapmaktadr. brahim tek-
tanrya inandndan, etrafndakileri de inandrmaya alr. Nemrut'a
da inanmas iin haberler gnderir. Bir gn, mabetteki putlar bir balta
ile krar. Yalnz birini brakarak eline baltay verir. Nemrut, brahim'e
"Bu putlar sen krmsn" deyince, "Hayr u byk put krmtr"
yantn verir. Bu kez Nemrut, "O nasl krar?" der. O zaman brahim,
"Kramayan, konuamayan bir nesne, nasl Tanr olur?" der. Nemrut,
brahim'e inanm gibidir, ama brahim'e kar olanlar onun yaklmasn
isterler. Byk bir ate hazrlanr (krk katr yk odun). brahim o
atee atlr. Fakat, Tanr alevleri suya, odunlar bala evirerek onu kur-
tarr.
29
Nemrut da kulana giren bir sinein yapt acdan Ur, Ur, Urh,
Urha, Urhai, Orha gibi sesler karr. Bunlar da Urfa'ya dnerek, ehrin
ad olur. (Mustafa Ayta, Peygamberler ehri Urfa, s.34.)
brahim'in doumu hakknda dier bir hikyeyi de, Do. Dr. Ab-
dullah Aydemir, slami Kaynaklara Gre Peygamberler adl kitabnn
57. sayfasnda anlatr:
Nemrut, ryasnda ay ve gneten parlak bir yldz grp,
khinlere yorumlattryor. Onlar da, biri kp devletini ykacak di-
yorlar. Bundan korkarak yeni doan erkek ocuklarn ldrtyor ve
erkeklerin kadnlarla yatmasn yasaklyor. Nemrut, brahim'in babas
Azer'e bir i veriyor ve ona da karsyla birlememesini sylyor;
fakat Azer dayanamayp karsn gebe brakyor. Nemrut'tan korkarak
onu Kufe ile Basra arasnda Evr adnda bir kye karyor. Sonra yine
bulunduklar ehre geliyorlar. brahim bir maarada douyor. Her
gn inanlmayacak kadar byyor. 15 gnde maaradan karak,
yldzlara, Ay'a, Gne'e bakp, tek Allah'a inanyor. brahim yedi kat
g, yedi kat yeri ve oralarda gnah ileyen insanlar grp, onlara
beddua etmi.
29 Balkl gln kutsallnn nereden geldii iin bkz. s.78, 35. dipnot ve s.130-131.
151
brahim, kendisine buday vermeyen Nemrut'tan ayrlnca, torba-
sna kum koyuyor. Onlar evine gidince un oluyor.
lgin olan, bu kitapta, brahim'in atee atlma olay hakknda bir
yaz yok.
Doacak ilk erkek ocuklarnn ldrlmesi, Msr'dan alnm
olmal.
brahim'in Atee Atlmas ile Paralel Konular
Tevrat, Daniel Bap 1:
Babil Kral Nebukadnetsar, srailoullarndan akll ve bilgili olan-
lar Babil yazsn rensinler diye Babil'e gtryor. Bunlar iinde
bata Daniel olmak zere, drt tanesi ayrcalk gsteriyor. Tanr onlara
zel akl ve bilgi vermi. Nebukadnetsar, onlarn, yaptrd bir Tanr
heykeline secde etmesini istiyor. Etmezlerse atee atlacaklarn syl-
yor. Bunlar secde etmiyor ve kendi Tanrlarnn onlar kurtaracaklarn
sylyorlar. Bunun zerine ateli frna atlyor ve yanmyorlar.
Atee Atlma ile Anadolu'dan Bir Sylence
Pers Kral Kurus, Lidya'y ele geirdikten sonra, kutsal olduu
sylenen Lidya Kral Kresus'u denemek iin, bir odun yn stnde
yakmaya balyor. Bu arada, Kresus, bir gn zenginlii ve mutluluu ile
vnrken Atinal Solon'un, "Bir insann sonu gelmeden mutlu olup
olmad anlalmaz" dediini hatrlayarak, "Solon, Solon" diye bar-
maya balar. Kurus, bunun ne anlama geldiini renince yaptna pi-
man olur. Fakat, atei sndremezler. Kurus, Apollo'ya, onu kurtarmas
iin yakarnca bulut olmayan gkten yamur boanp atei sndrr.
Bylece Kurus da onun kutsal bir kii olduuna inanr.
30
30 Selim Kurnaz, Mitoloji ve Tarihten Semeler, stanbul, 1960, s.77.
152
ran'da Atee Atlma
Bundan 2 500 yl nce ran'n batsnda sihir ve by ile uraan
Magiler (slamda Mecusiler) yayor. 683'te bunlarn soylu bir ai-
lesinden Zarathushtra douyor. Sihirbazn biri "Bu ocuk byyp si-
hirbazlar yok edecek" diyor. ocuk iki yana gelince, onu Ate
Tapna'ndaki atee atyorlar. Aramaya gelen annesi, onun yan-
madan atele oynadn gryor.
brahim'in atee atlma hikyesinin buradan geldii syleniyor. Bu-
nun daha sonraki hikyesi de Muhammed'in vahiy alna benzemektedir.
Bu ocuk byyor. Halknn ektikleri aclar nasl nleyeceini
dnmek ve dnyay anlamak iin bir daa kyor. Orada uykuya
dald srada nce gk grltsn andran, sonra mrlt gibi bir ses
iitiyor. Daha sonra bir k kyor zerine ve Tanr Ahura Mazda
bir insan eklinde grnyor ve "Seni yaratm ve seni sevgili semi
olan Ahura Mazda benim. Ey insanlarn en iyisi olan Zarathushtra se-
simi dinle. O sana gece gndz demeden srekli seslenecek ve sana
Hayattar (atee daldrmak) kelam yazdracaktr."
O da Tanr'nn dediklerini koyun derisi zerine tahta bir ubukla
yazyor. Yasalar, dualar ve ibadet ekillerini kapsayan Avesta meydana
geliyor. Bu yazl deriler, Musa'nn sand gibi bir sandk iine konuyor.
O Tanr'ya "Ey Mazda! Benim kendi dilim ve szmle bunlardan
haberdar et ki, onlar insanlara bildireyim" diyor. (Sami Solmaz, Cum-
huriyet gazetesi, 3-4 Austos 1995.)
Tevrat'ta brahim'in atee atlmas yok.
l Hayvanlar Diriltme
Burada Allah, brahim'e l hayvanlar nasl dirilttiini kantlamak is-
tiyor. Yalnz, hayvanlarn dirilip dirilmedii anlalmyor. Fakat Kur'an
yorumcularna gre, kular uarak gelmi. Drt ku, bazlarna gre,
"tavus, horoz, karga ve gvercin". Bazlarna gre de "tavus, horoz, g-
153
vercin, turna" veya "tavus, horoz, hindi, kaz" veya "tavus, karga, horoz,
doan" veya "tavus, horoz, karga, rdek" veya "horoz, rdek, karga,
gvercin".
31
Bu hikyenin, Tevrat'ta, brahim'e ocuu olmas iin Rabbin
nerdii yntemden geldii anlalyor.
Tevrat, Tekvin, Bap 15:
Rab, brahim'e yllk inek, yllk ko, bir kumru ve bir gvercin
almasn sylyor. brahim kularn dnda dier hayvanlar ortadan
yararak karlkl koyuyor. Bu, ocuk olmas iin yaplan bir byy
yanstyor. Masallarda, ocuu olmayanlar, elmay ikiye blp, yarsn
koca, yarsn kadn yer. Bu da ona benziyor.
Msr'daki, Blnp Paralanp Yeniden Dirilme Hikyesi
Msr'da, Osiris, Tanr kral ve insan gibi dnlyor. Osiris, bil-
gisini baka halklara retmek iin douya (Mezopotamya'ya) giderken,
yerine ei sis'i brakyor. Fakat dndnde kardei Seth, onu ld-
ryor. Paralarn Msr'a datyor ve tahta geiyor. sis, einin bu du-
rumuna ok zlyor. Osiris'in paralarn toplayp gzyalar ve Anu-
bis'in yardm ile onu canlandryor ve Osiris olu Horos'u brakarak
ge kyor. (Abberto Carlo Carpiceci, Art and History of Egypt, talya,
1994, s.5.)
Bunlara ve daha nce verilen kaynaklara gre, kutsal kitaplarda
yazlanlar birok kltrlerden gelen etkilere dayanmaktadr. Bu et-
kiler, yerlere ve halklara gre yorumlam, ekillenmi ve bu mo-
tifler zerine eitli hikyeler yaratlmtr.
31 Peygamberler, s.65; Turan Dursun, Kutsal Kitaplarn Kaynaklar 3, s. 117.
154
SON SZ
Birok soruyla baladmz bu aratrmamz sona ermi bu-
lunuyor. Hepsi ayr ayr nemli olan bu sorularn yantlarn, eitli
kaynaklardan bulmaya altk. Bunlar arasnda Tevrat aratrmacla-
rnn yzyllar boyu bir trl nedenini bulamadklar iki soruyu ak-
layabilmemiz bizi hem heyecanlandrd hem de sevindirdi.
Bunlardan biri, brahim'in cann kurtarmak iin Msr'da ve Ge-
rar'da karsn kz kardei olarak tantp saraya vermesini, dieri
Lt'un kzlaryla yatp onlardan ocuk edinmesini aklayan kay-
naklar bulmamz oldu.
brahim Peygamber'in Mezopotamya'nn gneyindeki Sumer'in
bakenti Ur'dan Harran'a geldii konusu bir hayli tartmal idi. Bu
tartmalar bir araya getirerek ve Tevrat'taki brahim'in atalar olarak
verilen adlarn, Kuzey Mezopotamya'daki yer adlar olduunu gstere-
rek, brahim'in Kuzey Mezopotamya'da bulunmas gerekli bir Ur'dan,
belki de Urfa'dan Harran'a gittiini kantlamaya altk. Filistin'e ticaret
amac ile olduu gibi, bir kuraklk dolaysyla da g etmi olabile-
ceklerini, Filistin'de airet hayat srdklerini, askeri gleri olduunu,
bu glerle etrafndakileri kendilerine baladklarn grdk.
Kumran metinleriyle, brahim'in cann kurtarmak iin karsn feda
etmediini, fakat karsnn onu kurtarmak iin kendisini kocasnn kar-
dei olarak tanttn; Sumer metinleriyle, hikyenin ana kaynann
Sumer'e dayandn; Ugarit metinleriyle, Lt'un kzlaryla yatmasnn
nedenini; Sumer kanunlaryla, brahim'in cariyesi ve olunu evden atma
nedenini ve byk kardelik hissesinin ne demek olduunu; Nuzi me-
tinleriyle, Yakup'un karsnn kard terafim'in aile Tanrs olduunu;
brahim'in olu shak' kurban etmesi hikyesinin o topraklarda yaa-
yan insanlarn ilk oullarn kurban etmelerinden kaynaklandn;
snnet geleneinin Msr'dan getirildiini akladk.
155
Yusuf hikyesinde, Akad Kral Sargon'un ryasndan, Msr'da Anu-
bis, bis kardelerin hikyesinden, Alalah Kral drimi'nin yaantsndan
motifler, paralellikler olduunu gsterdik. Bu konulardan, ok az ol-
makla beraber, Kur'an'da bulunanlar karlatrdk.
Tektanrya inand kabul edilen brahim'in, Filistin'e kendi Tanr-
snn nerisi ile geldiini, bu Tanr'nn ona pek ok yer vereceini vaat
etmesine ramen, karsn gmecek yeri bile zor alabildiini, yerli halkn
Tanrlarndan nasl etkilendiklerini grdk. brahim'in Tanrsnn, ocuk-
lar ve etrafndakiler tarafndan Tanr olarak kabul edilmesi, uzun yllar
srm. Asker gc ile kendilerine baladklar halklara, onu Tanr ta-
ntmlar. Bylece brahim'in Tanrs, srail Tanrs olmutur. Onun,
milletlerin Tanrlna ykselme kararn ancak Tevrat'n sonunda
okuyoruz.
slamiyette de Allah' nce aile kabul etmi. Kurey kabilesinin
Tanrs olmu. Sonra da asker gc ile dier halklara tektann olarak
kabul ettirilmitir. Kur'an'da brahim'e ait ayetlerde yalnz onun slam
olduu, tek Allah' tand yazl. Bunu kantlamak zere, putlar kr-
d, tek Allah' tantmak istedii iin atee atld anlatlmaktadr ki,
bunlarn da eitli kltrlerden kaynaklandn grdk.
Sonu olarak, Tevrat Tekvin Bap 1.-12. blmlerine kadar olan
ksmdaki anlatlar Sumer kkenli.
Bap 12 ve 50 arasndaki blmler de varlklar bile tam olarak ka-
ntlanamayan tektanrl dinlerin atas saylan brahim, olu shak, onun
olu Yakup, Yakup'un olu Yusufun aclar, sevinleri, kskanlk-
lar, aldatmalar, sevgileri, acmalar, balamalaryla dolu; her a-
daki insanlarn duygularn yanstan servenleri birok kltrn et-
kisiyle yorularak bir destan haline gelmitir.
Dier taraftan din kitaplarnn Tanrsal bir kitap olmaktan ok, eitli
dinlerin ve kltrlerin etkisi ile yazlm olduklarn syleyebiliriz.
32
32 Burada unu yazmadan kalemi elimden brakamayacam: Babam gen kzlmda
bana, "Kzm, din kitaplar ksmdr: Bir, emirler; iki, tarihler; , efsaneler" derdi.
O zaman bunun anlamn pek kavrayamam, zerinde de durmamtm. Fakat ar-
kadalarmdan birinin, lahiyat Fakltesi'nde ders verirken din kitaplarnda efsaneler
olduunu syleyince byk bir tepki grdn duydum ve hemen babacmn szleri
kulaklarmda nlad. Ondan yllarca sonra niversite eitimi grenler arasnda bile
onun gibi aydn bir kimse bulunmamas, bulunanlarn da yazmaktan ekinmesi bu-
gnn Trkiye'si iin zlecek bir olay.
156
-
Kukusuz yaptmz bu almada baz eksiklikler, gzden kaanlar
olmutur. Dier taraftan yazl belgeler, arkeolojik buluntular zerinde
sren aratrmalarla bu konulara yeni aklamalar gelebilecektir. Bun-
larn aratrlmas, dzeltilmesi, tamamlanmas yeni kuaklara kalyor.
Onlarn da alan bu yolda almalar devam ettireceklerine g-
venerek szlerimi bitiriyorum.
157
DZN
A. Curnow, 84.
A.J. Vonsinck, 116, 124.
Abam-Ram, 82.
Abberto Carlo Carpiceci, 154.
Abdullah Aydemir, 70, 71, 73, 95,
108,117,121,123,127,151.
Abel-Mitsraim (Msr yas), 41.
Abimelek, 29, 30, 31, 32, 83, 84,
103.
Ablistin Aeteria, 78.
Abraham, 13, 27, 28, 29, 30, 31, 32,
33, 36, 39, 41, 84, 97, 98; -n
Allah', 34; -n Tanrs, 19.
Abram, 12, 13, 25, 26, 27, 82, 84,
86, 87, 88, 89,90, 93,97, 121.
Aana, 110.
Adad, 118, 130.
Adad-guppi, 80.
Adam, 21, 22, 66.
Adamu, 66.
dem, 18, 48, 66, 67, 68, 69, 70,
71,78, 117,126.
Aden, 21, 68.
Adn, 69.
Adubad, 125.
Agarhademon, 80.
Ahab, 140, 142.
Ahura Mazda, 153.
Akad, 24, 109; -lar, 72.
Akkad, 73.
Akki, 110.
Al-Ruha, 78.
Alalah, 110.
Ali zek, 124.
Amama, 85.
Amonofis, 144.
Amonoullan, 29, 95, 132.
Amoriler, 40, 137.
Amoritler, 81.
Amr ibn Luhay, 71.
An, 111.
Anadolu Boazky, 18.
Anat, 130.
Anath, 130, 140.
Anne Drafkom, 131.
Annunitmu, 118.
Antiokhea, 78.
Anu, 130.
Anubis, 110, 111.
Apiltu, 118.
Apilu, 118.
Apiru, 85.
Arafat, 69.
Aram, 79.
Arami Betuel, 31.
Arami, 81.
Ararat Da, 17, 72.
Ararat Dalar, 23.
Arsal, 130.
159
Asarhadon, 119.
Astar, 130.
Astarte, 130.
Astartiler, 140.
Asur ticaret kolonisi, 79.
Asur, 73, 74, 80, 146; -lular 78.
Asumasirpal, 150.
Aera, 142.
Aerah, 140.
Aur, 24.
Atad,41.
Atargathei, 130.
Athar, 130.
Aton, 144.
Avesta, 153.
Ay, 25.
Aynur zfratl, 80.
Azer, 52,116,117,150,151.
Azrail, 69.
B.merByka, 116.
B.R. Forster, 118.
Baal Hamman, 133.
Baal, 99, 101, 104, 111, 129, 130,
132, 140, 142, 144.
Babil, 24, 25, 69, 72, 73, 74, 76,
80, 99, 152; - Kulesi, 19, 75,
76; - Nehri, 81; - tutsakl, 18,
19, 119;-Ziggurat, 105.
Balih, 79.
Baroh, 17.
Basra, 151.
Bata, 110.
Beer-Lahay, 139.
Beer-lahay-roi, 27.
Beer-eba, 30, 31, 84,85, 86, 121.
Bel, 92.
Benamni, 95.
Bendt Alster,91.
Benjamin R. Forster, 105.
Benyamin, 36, 38, 41, 82, 107,
108.
Bethel (Beyt-el), 85, 86.
Betlehem, 15.
Betuel, 30, 32.
Beyt-El (Allah'n evi), 25, 33, 34,
105, 135.
Beyt-lehem, 36.
Beytullah, 52, 126.
Biblos, 87, 143.
Birinci Mahmut, 9.
Bitis, 110.
Boazky, 85.
British Mzesi, 16.
Buhar, 123.
C. Gordon, 83, 84, 92,107,146.
C. Leonard Woolley, 71,97.
C.W. Ceram, 76.
Caetani Leone, 127, 149.
Carl G. Jung, 127.
Cebrail, 69, 70.
Cengiz Akyol, 85.
Cennet, 18; -ten kovulma, 19.
Cibril, 122.
Crhum, 122.
Cyras Gordon, 77, 78, 139.
Dagan, 118.
Daniel, 152.
Darys, 144.
Davud,47,48,64, 87, 124.
Davut, 117; -un evi, 17; - olu
Sleyman, 142.
Dilmun, 67, 68, 72.
160
Diyarbakr, 77.
Dotham, 85.
Dumuzi, 70,90, 91,99,103,.134.
E.Hul.Hul, 79, 80.
Ea, 72.
Eber, 24, 76.
Ebla, 17, 79.
Ebu Hureyre, 92.
Edessa, 78.
Edibe Uzunolu, 78.
Edom, 31; -lular, 36.
Edward Bocon, 78, 80.
Edward Robinson, 15.
Efraim, 39.
Efron, 101.
Egal, 133.
Eknaton, 144.
El Eliyon, 131.
El Kindi, 124.
El roi, 131.
El adday, 131.
El, 91, 129,131.
El-Elohe-srail (srail'in Allah'),
35, 135.
Elah, 131.
Elizer,26,96, 117, 132, 135.
Elohim, 131.
Elolam, 131.
Elyesa, 49.
Elyese, 117, 125.
Emar, 110.
Eme, 70.
Emevi Halifesi Abd al-Malik, 15.
Enki, 66, 72, 118,129, 139.
Enkimdu, 70,103.
Enlil, 65, 66, 70,71,74, 129.
Eno,22,71.
Enten, 70.
Erden, 26,41,93.
Erek, 24,73.
Eridu, 74.
Esav, 13, 31, 32, 33, 34, 35, 36,
103,104, 120, 135, 136.
Estori Haparhi, 15.
Ecinsel, 13.
Etana, 95.
Evr,151.
Eyp Peygamber, 19, 64, 117, 123,
124.
Eyyb, 47, 48.
F. Guichard, 84.
Paran, 121.
Frat, 78.
Fikel, 83.
Fikol, 30.
Filistin, 13, 14, 19, 82, 86, 87, 111,
144.
Finike, 101, 133, 140, 143.
Frank Hole, 84.
G. Ernest Wright, 81, 86, 89,131.
Galed, 34.
Gazan, 79.
Geldanilerin Ur ehri, 25, 26.
Gerar, 29, 31, 83; - Kral, 121.
Gilgame, 72, 111.
Giovanni Pettinato, 67.
Girit, 82.
Gofer aac, 22.
Gomorra, 13, 17, 26, 28, 83, 93,
94, 95.
Goan, 39.
Gbekli Tepe, 78.
Grg Karamuz, 114.
161
H. Weiss, 84.
Habil, 22, 70, 71; - Kain hikyesi,
19.
Habur,79,81.
Hacer, 33, 89, 93, 100, 121, 122,
139.
Hacer-i Esvet, 134.
Hadad, 130.
Hadadrimmon, 142.
Halep, 17.
Ham, 22, 24,73, 90.
Hammurabi, 76, 83. >
Hamor oullar, 42.
Hanif, 45,112, 146,148,149,150.
Hanok,22,71.
Hans Martin, 66.
Harran'n babas, 25.
Harran, 12, 32, 33, 41, 42, 78, 79,
80,81,82,85,111,137, 149.
Hartmut Schmkel, 73.
Harun, 47,48,64,117.
Harvey Weiss, 84.
Hasan Aydn, 67.
Hatti, 102.
Hatuil, 77.
Hattuil III, 146.
Havva, 22; 68, 69, 70,71, 78, 126;
-nn dem'in kaburgasndan
var edilii, 19.
Hay(ya), 139.
Hay, 139; - olann kuyusu, 27.
Hayrullah rs, 76,95.
Hebrev, 85.
Hebron, 13, 15, 26, 30, 66, 85, 86,
89, 121.
Hegal, 133.
Hemeron, 83.
Henri Mosse,114.
Hermes, 80,124.
Herod mabedi, 15.
Hezekiel, 125.
Hristiyan, 45, 49; -1ar, 43, 44,
114.
Hibri, 85.
Hindistan, 66.
Hinnom, 133.
Hinnomolu deresi, 133.
Hitit, 77, 84; -lerde, 146; -liler,
120; - Kanunu, 102, 107; - kz,
120; - Kral uppililuima, 18; -
tabletleri, 18.
Hitti, 30, 101; -1er, 84; - Beeri,
32;-Elon, 32.
Hizikia, 142.
Homer, 19.
Horitler, 77.
Horkano, 88.
Hurrai,91,92.
Hurriler, 77.
Hz. Halil, 92.
I.M. Diakonoff, 66.
Isac Asimov's, 95.
bn Battuta, 15.
bn-i Abbas, 123,127.
bn-l Kelbi, 127.
brahim Mteferrika, 9.
brahim Peygamber, 11, 12, 18,
19, 14, 15, 16, 19, 26, 28, 41,
42, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50,
51,52, 53, 54, 55, 57, 58, 60,
65, 74, 75, 76, 78, 82, 83, 93,
94, 101, 103, 112, 114, 117,
119;-ve ailesi, 18.
162
brani, 15,76.
drimi, 110.
dris, 48,49,78,117,124.
Hani, 131.
lhan Arsel, 93, 106, 115, 116,
121,122,123,126.
lu, 131.
lya, 140.
nanna, 70, 90,91,99,130.
ncil, 50, 119.
nsan kurban, 132.
sa, 47, 150; -nn mezar, 15.
shak, 11, 13, 15, 16, 19, 28, 29,
30, 31, 33, 34, 36, 39, 42, 46,
47, 48, 49, 52, 55, 58, 60, 64,
84, 97, 100, 101, 103, 117, 120,
135.
skenderiye, 18.
smail 'Evi'nin (Kbe'nin), 54.
smail, 13, 27, 28, 29, 33, 45, 46,
48, 49, 52, 97, 100, 101, 115,
117,121.
smailoullar, 127.
sra-El, 131.
srafil, 69.
srail (Allah ile uraan veya
Allah urar anlamnda), 17,
19, 35, 36,39,49,106,143.
srailoullar, 19,43.
tar, 111, 130, 146.
zebel, 140.
Jacob El, 132.
James B. Pritchard, 80,110,111.
Jeremiah, 17.
Jerrold S. Cooper, 109.
Jishak-El, 132.
Jisma-El, 132.
Ka'bul Abbar, 127.
Kbe, 114,123.
Kabil, 70,71.
Kade, 29.
Kadriye Yalva, 97,100.
Kain, 22, 70,71.
Kalah,24,73,150.
Kaldea'nn Ur'u, 16.
Kaldeal Ur, 84.
Kallirhoe, 78.
Kallusu, 118.
Kaine, 24,73.
Kamuran ipal, 137,145.
Karen Armstrong, 73.
Karmel, 140.
Kartaca, 133.
Kassitler, 74.
Kayman, 79.
Kemal , 126.
Kena'an, 87.
Kenaan, 87.
Kenan, 12, 18, 22, 27, 33, 39, 71,
87, 95, 136,146; - diyar, 25.
Ketura,31, 100,103,120.
Khurrai, 78.
Knahma, 87.
K, 70.
Kildaniler, 42.
Kilikya,78.
Kiryat-arba, 30.
Konstantin'in annesi mparatorie
Helena, 15.
Kral Davud'un evi, 87.
Kral Jehoiakin, 17.
Kral Sleyman, 15.
Kral Zimrilim, 76.
Kresus, 152.
Kret,91.
163
Kuds, 15,17, 115,133.
Kufe, 151.
Kumran, 12, 17, 90; - belgeleri,
18.
Kurban, 13, 132; -lk, 54; - yaklan
yer, 30.
Kurey, 127.
Kums, 152,
Kurutamllar, 102.
Ku, 24, 73, 74.
Kutsal Ruh, 150.
Kltepe, 82.
L. Senior, 84.
Laban, 30, 32, 33, 34, 84, 104,
135.
Lamek, 22, 71.
Lat, 71,141.
Leonard Woolley, 16.
Levhi Mahfuz, 115.
Levi, 40.
Lidya, 152.
Lot, 88, 89.
Lut Gl, 82, Gl, 17.
Lt, 25, 26, 28, 29, 55, 56, 57, 83,
87, 93, 94; - milleti, 55, 56; -
Peygamber, 11, 12, 13.
Luz, 33.
Ltf Ay, 69.
M. Muhtar Kutlu, 85.
M.-A. Courty, 84.
Madrid, 17.
Mahalalel, 22,71.
Mahalat, 33.
Makpela, 13, 102, 103, 108; -
Maaras, 15, 30, 31,41.
Malkam, 144.
Mamre, 30; - meelii, 26, 86; -
Ovas, 90.
Manasse, 142.
Manfred R. Lehman, 102.
Marduk, 76.
Mari, 76, 77, 79, 80, 81, 82, 118,
146.
Marie-Agnes Courty, 84.
Martu lkesi, 74,
Max Dimont, 15,19, 20, 84, 146.
Medine, 114, 115, 121.
Megiddon, 142.
Mekke, 69, 114, 120, 121, 123,
149.
Menasse, 39.
Menat, 141.
Merve, 122.
Meryem, 48,150; - olu sa, 49.
Mescid-i Haram, 115.
Metuelah, 22, 71.
Mezmurlar, 19.
Mezopotamya, 16, 26, 41, 73, 75,
76,117.
Msr, 12, 13, 25, 26, 29, 31, 36,
37, 38, 39, 41, 42, 58, 63, 66,
69,81,85, 86, 87, 93, 102, 117,
136, 137, 140; - Firavunu Zoan,
89; -l Sinuhe, 85.
Michael C. Astour, 78.
Mikail, 69.
Milka, 25, 30.
Mitsraim, 24.
Moab, 95; -llar, 29, 95.
Molek, 132.
More meesi, 25.
Mot, 111, 130.
Muazzez lmiye , 19, 67, 91,
95,124,130,134,143.
164
Muhammed, 14, 44, 46, 49, 56,
63, 69, 84, 92, 97, 100, 105,
109, 114, 115, 119, 120, 127,
141, 149; -in namaz saysnn
azaltlmas, 28.
Muril, 102.
Muril II, 146.
Musa bn Meymun, 149.
Musa, 42, 47, 48, 49, 64, 77, 98,
106, 112,115, 117, 119, 131, 132,
136; - kanunlarnn Ataszleri,
19.
Mustafa Asm Kksal, 125.
Mustafa Ayta, 78.
Mslim, 45, 112.
N.K. Sandars, 111.
Naamon, 142.
Nabokadnezzar, 76.
Nabonid,80.
Naboplassar, 75.
Naftali, 40, 82.
Nahor, 12, 25, 30, 34, 80, 81, 85.
Nammu, 65.
Nanna, 76,79,104.
Naramsin, 77.
Natan, 124.
Nebayot, 33.
Nebo, 150.
Nebukadnetser, 152.
Nemrod, 73.
Nemrut, 150,151.
Nergal, 105.
Neriah, 17.
Neet aatay, 120, 127, 114, 148,
149.
Nevalieri, 78.
Nikkal, 139.
Nimrod, 24,73,74.
Nineve, 24, 73, 77.
Ningal, 79, 80,104,139.
Ninova, 74.
Ninurta, 73, 150.
Ninus, 74.
Nizir Da, 72.
Nod, 22.
Nuh, 22, 23, 24, 47, 48, 49, 65, 71,
72, 73, 87, 117;-un gemisi, 17.
Nun, 137.
Nusku, 80.
Nuzi, 77, 85, 97, 103, 105, 131.
O, Gurmey, 102, 146.
Orha, 151.
Orroes, 78.
Osman Hamdi Bey, 15.
Paddan-Aram, 32,36, 81, 85,105.
Paliga, 81.
Paniel (Allah'n yz), 35.
Paran l, 29.
Paran sszl, 121.
Peleg,24, 25,81.
Perslerin Babil'i, 144.
Philadelphia niversitesi Mzesi,
16.
Pidai, 130.
Potifar, 36.
Prof. Dr. Cell engr, 17.
Prof. Dr. Mebrure Tosun, 97, 100.
Prof. Robert T. Rubin, 127.
Prof. Walter E. Pitman, 73.
Qatna, 81.
165
R. Meadow, 84.
R.6. Bamett, 133.
Rahel, 33,34,107.
Ramazan esen, 149.
Rammon, 133.
Ramses, 39,108.
Rasamra, 18, 87.
Rebeka, 30, 31, 32,103,107.
Rehobot-ri, 24.
Resen, 24.
Rinnom,133.
Robert Cooper, 68, 73, 75.
Rodin Lane Fox, 17, 94.
Roha, 78.
Ruben, 40.
Sabi, 80, 149; -ler, 44, 79, 80,
124.
Sam, 22, 24, 25, 73.
Sami Solmaz, 153.
Sammu-Ramat, 150.
Samuel Noah Kramer, 19, 67, 68,
69,71,72, 76, 91, 96, 104, 111,
123, 131,134, 143.
Samuel Terrien, 125,140.
-Samuel, 115, 139.
Sara, 27, 28,29, 84,97,100, 120.
Saray, 12, 25, 27, 84, 88, 89, 90,
91.
Sre, 92, 93.
Sargon I, 77, 109.
Sarugi, 81.
Saul, 138,139.
Sayda, 15.
Selim Kurnaz, 152.
Selmisin, 80.
Semiramis, 150.
166
Seniye, 121.
Serug, 25,81.
Siddim Vadisi, 26.
Sigmund Freud, 137, Freud, 145.
Simon, 40.
Sin, 79, 80,139.
Sina Yarmadas, 29.
Sina yazs, 87.
Sodom, 13, 17, 26, 28, 83, 93, 94,
95.
Solon, 152.
Subur-Hamazi, 74.
Sumer, 17, 19, 67, 69, 70, 73, 74,
76, 90, 103, 109, 114, 121, 124,
134; -liler, 71, 78; -lilerden, 72,
73, 74.
Suriye, 86, 87.
Sleyman Ate, 125.
Sleyman, 47, 48, 64, 117, 125; -
n arklar arks, 19.
Snnet, 13, 14,27, 35, 42, 98,99,
112;-lilik,42;-sizlik,42.
adamunna, 80.
addai, 139.
am, 123.
efa Tepesi, 122.
ekem, 25, 35, 42, 83, 85, 86,135,
137.
eria Irma, 82.
eriat, 14,43,112.
inar, 73, 75; - Kral Amrafelin,
26.
inear, 24.
it, 22,71,124,126.
ukallituda, 131.
uppiluliuma, 102.
ur, 29.
uruppak, 124.
Taif,71.
Talat Sait Halman, 145.
Tallai, 130.
Tamar, 36.
Tanr, 146.
Tarah, 116, 117.
Tark yldz, 149.
Tametum, 150.
Tek dil, 19.
Tel Halaf, 79.
Tel Nahiri, 85.
Tell Hariri, 76.
Tell Mardikh, 17.
Terafim, 34, 105,131,135.
Terah, 12,25,76,81,85, 117.
Teup, 130.
Tevrat, 13, 50.
The Ancient Mytologies, 104.
Tihame,71.
Til-Nahiri, 80.
Til-Turakki, 81.
Tila, 81.
Tinilt, 133.
Tofet, 133.
Torah, 81.
Triqa, 118.
Truva, 19.
Tsippora, 98,99.
Tufan, 16, 18, 19, 23, 24, 25, 71,
72, 73,75, 117, 130.
Tukulti-Ninurta, 74.
Turah, 81.
Turan Dursun, 47, 80, 95, 98, 105,
116, 124, 146, 149.
Tuthmose, 145.
Tuz direi, 28.
Tyree, 140.
Udun, 92.
Ugarit, 18, 77, 81, 85, 87, 95, 129,
139.
Uhnuk, 124.
Ur, 12, 16, 25, 76, 77.
Ur-a, 77, 78.
Ur-ha, 77.
Ur-hai, 78.
Ur-Kasdim, 76.
Urartu, 74.
Urfa, 78, 79,84, 103,149,151.
Urha, 78, 150,151,
Urhai, 151.
Uri lkesi, 74.
Urzababa, 77,109.
Ua, 151.
Utnapitim, 72.
Uzza, 71, 141.
Vaftizci Yahya, 97.
Veli Hieronimus, 75.
Voltaire, 69, 75.
W. Wetterscrom, 84.
W.F. Albright, 18, 76, 81, 130,
82,132.
Yabbok, 35.
Yafet, 22, 24, 73.
Yahuda Kral Herod, 15.
Yahuda, 33, 36,40, 82, 106.
Yahudi, 45, 49; -ler, 19, 43, 44,
75, 114.
Yakob, 13.
Yakop,31.
Yakop-el, 82.
167
Yakup, 13, 19, 32, 33, 34, 35, 36,
40, 41, 42, 45, 46, 47, 48, 49,
55, 58, 60, 63, 64, 82, 106, 117,
120, 131, 135, 136; - oullar,
38; -un yabanc ilahlar etrafn-
dakilere attrmas, 35.
Yaratl, 18.
Yared, 22, 71.
Yarih, 139.
Yaar Ba, 116.
Yegar-sahaduta, 34.
Yehova, 99, 136, 140, 142, 143,
144.
Yerame'el, 17.
Yerualim, 142.
Yeua, 137.
Yigael Yadin, 88.
Yordan, 93.
Yosef-El, 107.
Yunanllar, 69.
Yunus, 47, 117.
Yusuf, 13, 14, 36, 37, 38, 39, 40,
41,42, 48, 57, 58, 59, 60, 61,62,
63,64, 106, 107, 108,109, 117.
Zarathushtra, 153.
Zebur, 47.
Zekarya, 97.
Ziggurat, 16.
Zimrilim, 118.
Ziusudra, 72, 73, 117, 119.
Zugalum, 79.
Zlkifl, 49,117, 125.
168
EK: KONUYLA LGL RESMLER
Nuzi'de bul unan Tevrat' taki terafim.*
* Bu blmde kullanlan btn resimler G. Ernest Wright, Biblical Archaeology (Phil-
adelphia, The Westminster Press, London, Gerald Duckworth-Co. Ltd.) adl kitaptan
alnmtr.
171
Bu resim, brahim ailesinin Msr'a gittii dnlen zamana ait. Ya-
banclar Msr'a geliyorlar. Erkek ve kadn gruplarn giyinileri deiik.
Ykleri eekler tayor, devel er deil. Bunlar, Filistin'den gelenler
olabilir.
172
brahim ailesinin Tanrlar iin diktikleri talar olabilir.
Filistin'de bulunmu.
Rasamra' da (Ugarit) yaplan kaznn grn,
Tabletlerin bul unduu kitaplk, so tarafta.
173
Bronzdan yaplm bir Kenan Tanrs, Belki El olabilir.
174
Oturan El Tanrs.
175
Tanr Baal'in bronz heykeli. Rasamra' da bulunmu.
176
Rasamra' da bul unan Tanr Baal kabartmas.
177
Frtna Tanrs Hadad. Bir bo a zerine binmi.
Kenan' da buna Baal deniyor,
178
Boynunda ylanla, Kenan Bereket Tanras.
179
Babil Ziggurat'nn tahmini bir grn,
180
Tanra nanna' nn sular kana boyamas ile ilgili tabl et,
(stanbul Arkeoloji Mzesi.)
181
lp yeni den dirilme ile ilgili t abl et .
(Philadelphia niversitesi Mzesi.)
182
183

Muazzez İlmiye Çığ - İbrahim Peygamber

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Muazzez İlmiye Çığ - İbrahim Peygamber

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ktphaneci - eskikitaplarim.

You might also like