TRKLERN VE MOOLLARIN ESK DN

Jean-Paul ROUX

eviren
Prof. Dr. Aykut KAZANCIGL

aret yaynlan .
Ankara Cad. No: 107/63 Caalolu - 34410 stanbul Tel: (O 212)519 17 28

ARET YAYINLARI: 68

KTABIN ADI: TRKLERN VE MOOLLARIN ESK DN (LA RELGON DES TURCS ET DBS MONGOLS, Payot, Paris 1984) YAY. HAKLARI: J.RROU X -O N K AJANS-ARET YAYINLARI YAZARI JEAN-PAUL ROUX EVREN: PROF. DR. AYKUT KAZANCIGL DZN: AYKUT KAZANCIGL KAPAK: Y AZIEV LETM HZM ETLER DZG VE O FSET HAZIRLIK: HAAN DEM R BASILDII VER: STANBUL BRNC BASKI: NSAN 1994II BASKI: GM OFSET CLT: BAYRAK M ATBAACILIK ISBN 975-350-043-2

"Onu hi kukusuz Gk koruyordu" (Moollnn Gizli Tarihi, Balk 145)

 N D E K L E R T rk e ev iri n s z ...................................................................................... 1 G iri..........................................................................................................................5 e v r iy a z la r ............................... .................................:....................................... 6 Bavuru Eserleri.....................................................................................................7

B R N C BLM

T R K L E R N V E M O O L L A R IN D N t T A R H Tarih ncesinde Trkler ve M oollarda Din Dncenin G elim esi..................................................... .........................11 T rk H ak im iy eti A ltn d a D ini H a y a t................ .......................................14 21 Evrensel Dinlerin Greceli Z aferi............................................................ . Trklerin slam lam as...................................................... ............................... 28 Bilinmeyen S ah a la r............................... ........................................................... 33 A rk e o lo jik A ra trm a la r..............;.................................................................34 Etnografya Aratrmalar......................... ........................................ .................36 t i k T a rih i Y a k la m la r.................................................................................. 38 B ir Yntem Seim i.................................................................... ....................... 41
K N C BLM

A M A N Z M V E G R N M E Z N Y N L E N D R L M E S amanizmin zgnl..................................................................................... 49 Trk-M ool amanizminin Eskilii.................................................................51 Moollarn Ortaa am anizm i........................................................................ 57 Demirciler ve am anlar.............................................................. ..................... .64 am an N itelikli Olmayan Tedavi ve K eh an et..............................................65 ubuklar ve Ok le K eh an et........................................................................... 69 Ak Kemii ve Zariaria K eh an et.................................................................. 71 Kehanetle lgili M etinler................ .................................................................. 72 B arsklar le K ehanet............. .......................................................................... 72 Rya Tabiri (D Y o ru m u )......!................................................................... 73 Astroloji (Yldz F a l)............................ ;.......:........... ................................... .7 5 'Krekkem ii le K ehanet............. .................................................................... 76 -Yamur T a . . ............. .......................... ......................... ......................78
NC BLM

E V R E N V E E V R E N B Y O L O J S ^Kozmogralya..............................................!.........................................................83 Kozmogoni (Evren-Doum)........................ ............................... .................... 87 Dnyann S onu...................................................................................................89 G k ............................ ; . . . . . ................................................... :........ ................... 90 G k g r lt s .................. .................................. ............................................ 100 Tengriden Tengrilere........................................................................ ............. .101 Yldzlar............................. ........ ............................ ...................................... ...1 0 3 D n y a ................. ....................... ....................................................................... 109

Su..........................................................................................................................114 Kayalar ve T alar................ .............................................................................117 Gk le Yeryz Arasndaki le tiim ....... ............................................. ....118 Evrensel A a......................................................................... ......................... 123 D a ,;........,................................................................................... .................. 124
DRDNC B L M

H A Y A T IN K A Y N A K L A R I R uh.......... .................................... ........... ..........................................................131 G eim e (H lu l, n c a rn a lio n )................ .................................................. 140 E c d a t H a y v a n la r............................... ............................................................148 B yk Kk Efsaneler. K u rt.......................................................................... 157 Buku H a n ....................................................................................l...................;. 163 K u u G l ................ .............................................................................. ........ 165 O u z K a a n .......... ........ ;......................... .................... ............................. ...,166
B E N C l BL M

E V R E N D E N S A N H a y a tn B t n l ............................................................. ,........................ 171 Avlanma T renleri................................................................. ......................... 180 Yasaklar................................................... ............................................................184 Atele A n n m a ............................................................................................. ...1 8 5 O cak ve Ate P re n si................................... ....................................................187 Evrenle Yeniden Btnlem e.................................................... .'.................. 188 Kan K ard eli i...................................................................................................190 Ant-Yemin............................... ..................... ......................................... :.......... 191 Kahramanlar Hakkm da.............................................................................. ....: 192 Putlar ve R uhlann D estekileri...................... ................................................192 D u alar............................................. ..... !.............................. ........................ 195 S u n g u la r.........................................................................................................198 K urban............................. .............................................................................. 199
A L T I N C I BL M

SON G N L E R D E N S O N SU Z L U K A L E M N E D O R U l m .................................... ^................................................................... ......lo n lm den Sonraki Y azg ...................................................................................212 Cenaze Merasimleri..................................................................................... ... 219 Mezaiar............. .......................................................................................... .....2 2 9 Anma Trenleri............................................................................ ..................... 234 S O N U ............................ / ........................... ...................................................236 KAYNAKLAR Kaynaklarla ilgili bilg iler.................................................................................243 E k-1: K aynaklardaki Y azar sim leri D iz in i............................................ 283 Ek-2: Trke Kaynaklar.................................................................................. 291 D Z N ...'............... ...................... ...................................................................309

Profesr Doktor Anne Maric Von Gabain'e Siz Sayn Hocamn ismini bu kitabn bana koyma cretini ortak inanc mzdan ve Trklerin dininden sz ettiimiz gnn ansndan alyorum. O gr mede, Trklerin dini ile megul olurken, ortak inancmz kaybetme tehlikesi ko nusunda beni uyarmtnz. O gnden beri bu dnceyi aklmdan hi kamadm. Bu ekingen atlmmn beni nereye gtreceini tam olarak bilemiyorum, ancak btn dier insanlar gibi, hergn Allah korkusunu duymu insanlarla ilgi lenirken, kendimi her zaman O'nun karsnda hissettim ve mit ediyorum ki bir gn O da beni bulacaktr. Size borlu olduum bM inan retisi ile dolu olarak unu ifade etmek is terim ki, eer bu alma bir denemeden daha fazla birey olsayd onu size takdim etmekten son derece mutlu olurdum. mit ederim ki, hayran olduum muhterem hanmefendi, bu eseri bu haliyle,belki de onun yegane vnc olacak ekilde, m innet, hayranlk ve sayg duyduum bir ismin himayesi altnda neretmemi hogmcsi iin esiz hocay ikna edebilecektir.

J.P.Roux

TRKE EVR NSZ

Trkiye ile ilgili ilk nemli yaynlan 1950'lerin sonlanna uzanan Profesr Jean-Paul Roux (Bkz. Kaynaklar blmnde R harfi) memleketimiz bilim evre lerinde yllardan beri tannmakta, izlenmekte ve aratnnalan kaynak olarak kulla nlmaktadr. Ancak, bizim dnyamzla yllardr uraan bir kiinin bilim evreleri dnda daha ok tannmas gerekirken nedense bu iletiim ancak son yUarda ger ekleebilmitir. Kendisi hakknda ilk tantma yazs 1986'daTan'/z ve Toplum dergisinde "Yaayan Trkologlar" bal altndaki srekli dizi iinde Ik Tandoan-Abel ta rafndan yaynlanm !; sonra ayn kii ayn dergide O'nun bir yazsn Trke'ye aktamtr^. Ancak Roux'nun geni bir okur tabanna seslenebilmesi Trklerin Tarihi ad ile Galip stn dostumuz tarafmdan evrilen kitab ile olmu tur. Aslnda belirli bir konuya ynelik bir aratrma olmaktan ok genel okuyucu ya bilgi vermeyi amalayan bu ilgin kitap Milliyet Yaynlan iinde km, arka arkaya basklar yaparak byk ilgiyle okurunutur^. Bunun yannda, ulaabildiimiz kadariyle R ouxun bizde yaynlanan ilk aratrmas Trk Kltr El Kitab (1972, Cilt II, Ksm la , sf.74-108) iindeki Trk Gebe Sanatnn Dini Bakmdan Anlam balkl yazdr. Daha sonraki yllarda baz makalelerinin evirileri ile Osmanl sanatma ait bir incelemesi Erdem dergisinde yaynlanmtr^. Trkiye'de pek ok kii Jean-

^ T an d o an -A b cl, Ik: (Y aayan T rk o lo g lar-X III) Jean-P aul R oux ile sylei T arih ve T o p lu m Say 29, sf. 50-53, M ays 1986 (B urada Y azar d, 1925) kendisine sorulan sorular c ev ap lan d rm ak ta aratrm alar hakknda bilgi verm ektedir. A y rca k sa h ay at hikayesi anlatlm ak ta v e yayn kaynakasndan bir blm verilm ektedir. ^ R o u x , J.P .; am anizm , hayvansal yaam da dinsel bir deneyim . ev. I. Tandoari-A bel, T a rih ve To>lum Say 29, sf. 53-56, M ays 1986. (D erginin ayn saysndaki syleiden so n ra R o u x 'n u n alm alarna bir rnek olm ak zere ad geen m akale evrilm itir. A sl 1968de yaynlanan bu yaznn knyesi elinizdeki kitapta K a y n a kla r blm nde R . 19'da m eycuttur). ^ R oux, J.P.: T rklerin T arihi-P asi/ik'den A kdeniz'e iki bin yl. ev. G alip tist n . M illiyet Y aynlar, 3 20 sf stanbul N isan 1982, 2. bs. A ustos 1989, 3. bs. M art 1991. (Jtiisloire d e s T u r c s -D e u x m ille ans du P asifique la M editerannee, Fayard Edif. P aris 1984). ^ Bu iki uzun m akalenin knyesi aadadr: a- O rtaa T rk K adn (La Fenm e Turque M edievale). ev. Gnl Y lm az I- E rd em Say 13. sf. 169-237, A nkara. O cak 1989. II- E rd em Say 18. sf. 659-725. A nkra, E yll 1990. b- O sm anl S anat (ev. M ubahat T rkef-K yel) Crrfem . S ay 18, sf. 893-932, A nkara. E y l l 1990.

Paul Roux'yu tand gibi onun da Trkiye'de pek ok tandklan ve dostlar vardr. Bunlar arasnda uzun yllardr yakn ilikide olduklanndan biri nl ressain Profesr Neet nal'dr. Nitekim son yllarda yaynlad Timurlenk hakkndaki nemli bir kitabn ona ithaf etmitir^. Konusundaki temel kitaplardan biri olan, Fransz Akademisi tarafndan dllendirilen, evirisini sunduum uzT r^enn ve'Moollarn Eski Dini yazar nn belirttii gibi otuz yllk youn bir almann mahsuldr. Aslnda Rox bu konudaki ynelimini yllar nce makaleleri ve bu arada Eskia ve Ortaalarda A ltay Kayimlerinde lm (1963), Altay Kavimlerinde Kutsal Hayvanlar ve Bitkiler (1966), Gney Trkiye'de Gerlerin Gelenekleri (1970) gibi aynnth incelemeleri ile zaten belirlemiti. Trklerin ve Moollarn Eski Dini'nin tantm ile ilgili olarak orijinal kitabn ark^ kapandaki satrlar almamn amacm k saca. aklamaktadr: "Trkler ve MooUar, Tunguz-Manulala birlikte Altay Ailesini oluturur lar. Bu kavimler tarih boyunca son derece nemli bir rol oynamlar ve bu yalraz Ren6 Grousset'nin deyimi ile Bozkr mparatorluklan yoluyla deil facat dnem dnem in; Hindistan, Mezopotamya, Suriye,'M sr ve Dou Avmpay hakimiyjetleri altna alarak zellikle Cengiz, Tim ur, A ltn Ordu ve Osmanl mparatorluu ile bu yaylm gerekletinnilerdir. slamiyeti ve Budizmi nisbeten ge taniierde kabul eden bu topluluklar daha nceden kendi dinlerine bal idiler. Bu eski inanlar gnmzde de Orta Asya ve Sibirya'da temel yaplanm kaybetmi ve byk apta bozulmu olmakla birlikte, erevesi iine girdideri ve ayn zamanda belirli bir ekilde etkiledikleri byk dinler iinde yaamaya devam etmektedirler". "te elinizdeki bu kitapta biz Trk Mool dininin eski eklini ortaya koy maa alacaz. Bunun iin onlann amanizmini, evren grn, byk Gk tannsm, ikincil ilahlann, efsanelerini, geleneklerini ve br dnyaya olan inan larn inceleyeceiz. zellikle VI. ile XVI. yzyl arasndaki doneme ait ok dei ik kkenli kaynaklara dayanan bu alma, ilk defa olarak imdiye kadar ok az bilinen bir dinsel yapnn sentezini sunmaktadr".

A slnda bu aljm a R obert M atran ynetim inde P aris'de 1989 ylnda A rthaut Fayard K itabevi tarafndan yaynlanan ve ayr ay r aratrclarn katklar ile m eydana gelm i . 5 olan O sm anl Im paralorlnun T arihi {H isloire de l'E m pire O ltom an) adl eserin bir blm dr. (K itabn tantlm as iin bkz. M .T rker-K yel rf/em Say 14, sf. 617-626, M ays 1989). Bu eserin tam am S .Tanilli tarafndan evrilm ektedir ve ilk cildi yayn lanm tr (Say Y aynlar, stanbul, 1992). im di evirisini sunduum uz T rklerin vc M oollarn E ski D ini c T iirk lc r in T arihi 1984 'ylnda yayn lanm kitaplard. B unlarn birincisi derinlem esine b ir incelem e, dieri ta rihi b ir d ereve izim idir. R oux bundan sonraki y lla rd a elindeki taranm kaynaklar, d eerlendirm eleri ve byk bilgi birikim ini dinler tarihisi olaiak gzden geirm i ve bir seri kitap la o rtay a koym utur. S ras ile O rta a S eyya h la r { 9 S) lia b u r a h (1986), K an, E fsaneler - Sim geler ve g erekler (1988), H azreti sa (1989), M ool m p aratorluu T a rih i (1993), T im u rlen k (1991) gibi ilgin konular ele alm tr. B unlar arasnda y ukar da d a ad geen bu sonuncu kitap, yani T im u rle n k de T rke'ye aktarlm akta ve 1994 y ln d a M illiyet Y aynlarnda kaca sanlm aktadr.

Konu hakknda n bilgi gerektinnesi dolaysyla baz yerlerde anlamn tam olarak kavranmas zor olmalda beraber srkleyici ifadesi; insanolunun doum, yaam ve lm karsnda farkl boyutlarda olsa biribirinden pek farkl olmayan manevi yapsn aklamas; nihayet byk bilgi aktarm ile hakikaten bpayc nitelikleri olan bu kitaba Trk okuyucusunun ilgi gstereceini umuyorum. eviriyi yaparken herhangi bir dil kstlamasna gidilmemi ana metne ve yazann cmle yapsna olabildiince uymaya gayret edilmitir. wiriyi orijinaliy le karlatrmak isteyenlere kolaylk olmak zere satrbalar aynen muhafaza edilmitir. Konu altbalklanndan itibaren satfbalan saylmak suretiyle kolaylk la karlatrma salanabilir. Kaynaklar konusuna gelince, yazann Giri blmnde de belirttii gibi bunlar zel bir dzenleme ile kullanlm ve bylece kitabn sayfa saysnn o almas nlenmitir. Aslnda nemsiz gibi grnen bu uygulama yaplmam ol sayd sayfa altlarna veya blmlerin sonuna konulan dipnotlar ile kitabn sayfa snn hi kukusuz iki katna kaca grlmektedir. Bunun yannda evirirken Kaynaklar blmne iki ek ilave etmek gereini duydum. Bunlann biri kaynak lardaki Yazar simleri Dizini, dieri eviri srasnda bavurduum Trice kaynak lardr. Bunlar indekilerde grlecei gibi ayn ayr Ek-1 ve Ek-2 balklan ile belirtilmitir. . Bitirmeden, yllar nce Rouxnun bu eserinin varhndan beni haberdar eden ve evirisini yapmam teklif eden eski dost Prof.DnSencer Divitiolu'na; eviri sresince beni destekleyen ve almamn bitmesini sabrla bekleyen Prof.Dr.Bekir Kariia'ya candan teekkr ederim. Aynca yazm i.lerini yapan Necla M eneke'ye, evirinin daktilo metnini batan sona defalarca dzelten M .Ender T onn'a ve basknn en iyi ekilde olmas iin elinden geleni yapan aret Yaynlan'na ok ey borlu olduumu belirtmek isterim. Etiler, 6 Ocak, 1994 Prof.Dr. Aykut Kazancgil

GR
A ratrm alanrnm balca konusu olarak semi bulunduum Trk ve Mool topumlanmn Antik dnemde ve Ortaadaki dini, bildiim kadaryla, ilk kez bir monografi eklinde ortaya konmu olmaktadr. Her ne kadar kaynaklar aksini belirtiyor gibi durmakta iseler de aslnda bu aldatc olmaktadr. Ksa baz yazlar dndaki kaynaklar, Altay toplumlan diye nitelendirilen topluluklann sa dece inan ve ritellerinin ada ekillerinden baka bir eyle ilgili deildirler Halbuki, bunu geni ekilde tekrar gzlemliyeceimiz gibi, gnmzdeki bu grntler ou zaman Antik dnemden. Ortaadan ve hatta Yeni alann ba langcna ait temsillerden ekseri ok farkldr. Burada alan ifade eden bu keli melere, kolaylk olsun diye Avrupa tarihindeki anlamlann verdiimizi belirtme miz gerekir. Uzun sre ulalamaz olarak kabul edilmi olan bu din, gnmzde artk ulalamaz durumdan kmtr. Doaldr ki, buna eriebilmek iin, bata yerli metinler olmak zere ardndan, tmne henz evirilerle ulalamayan fakat yine de iyice dzenlenm i, olduka ok sayda versiyonlarna sahip olduumuz, (sadece balcalann belirtmek bakmndan) in, Arap, ran, Ermeni, Suriyeli, Grc, Yunan, Latin ve Rus gibi yabanc kkenli metinler ile ancak bir dereceye kadar anlam o l ^ arkeolojik belgeler gibi fevkalade eitli kaynaklara bavurmak gerekmektedir. Ne olursa olsun, bu konu ile ilgili bilgilerimizin halen blk pr k olduunu saklamyoruz, ancak gereklemesi mit edilen veya beklenen yeni bulular, halen bilgimiz dahilinde olan eyleri tekrar tartma ortamna getirebile cektir: esasen bu husus btn bilim dallan iin geerlidir. ' Henz ksmi nitelikte olan bu veriler ve yaklammn yenilii, byle bir ifadeyi gln klma tehlikesini beraberinde getirmese, kitabm byk bni Haldun'unki gibi "lk Kavramlar" {Mukaddime) olarak adlandnriaya beni sevkedebilirdi. al$malanma balyal hemen hemen otuz yl oldu; dolayisyla bana gre b almamn bir tr deneme niteliinde olmas sz konusu deildir. Bu kitab hereyden nce kendim iin yazdm. Aslnda yle bir noktaya ulamtm ki toplanan malzeme zerinde allmasn zorlatracak kadar byk bir hacim oluturuyordu ve bazen nemli fakat ou zaman kk olaylann ana lizi inam sentezden uzaklatnyor, bylece uyarllklardan ziyade elikiler vur gulanm oluyor, yzeysel aynntlar temel yaplar aleyhine su yzne kyordu. Nihayet sonuta, deyim yerinde ise aalar onman grmeme engel oluyordu; Dolaysyla bir ara vermem ve konunun zerine kp ona toplu olarak bakmam gereld yordu. A ynca bu eseri niye saklyaym ? dergilerde veya an kitaplarnda (Festschrift) yer alan olduka daink haldeki makaleler dnda, byk insan top-

lumlannn birinin manevi hayat konusunda henz herhangi bir bilgiye sahip bu lunmayan ve bu bilgileri aratrmay dnmedii gibi buna zellikle zaman ol mayan, belirli bir dzeye sahip veya konuya hi aina olmayan okuyucular, dou dilleri uzm anlan veya din tarihileri iin yazdm. Aslnda elinizdeki kitap ne bu bilgileri yeni bir ekil altnda dzenlemekle ne de zetlemekle yetinmektedir. ou kez, temel verilerin yaynlanmas tarihinden sonra gerekletirilen bulular la zenginleen ve bazen henz incelenmemi konulara deinmekte; aynca meslekdalann bana takdim etme nezaketini gstemi olduklan deerlendirmeleri, yine onlarn imzasm tayan kymetli yaynlan; hem malzemenin bizzat kejdisi zerinde hem onunla ilgili yorumlamalann sonucunda yllar boyunca gerekle tirdiim birikimi ortaya karabilmek amacn tamaktadr. Begelerin bir blmnn nihayet ulalabilir durumda olduu gnmzde, tm belgelerin ulalr hale gelmesini beklemeden, bunlann artk gizli kalmamas ve ortaya kanimas gerekiyordu. Kanmca bu i gereinden fazla gecikmitir, kald ki insanln en kk din retilerinin unutkanlktan kurtanlarak derinle mesine incelendii bir dnemde bu gecikme, bana, kelimenin tam anlamyla rk tc geliyor, Bu kadar abadan sonra bunun sorumluluunu almak da herhalde bana dmekteydi. Bunu, bir din tarihisi sfatyla, daha kk lde sanat tarihisi ve dil uzman olarak ve bu son noktay daha iyi belirtmek bakmndan, Mool dilleri uzman olarak deil de (Trk dilinde yazlm olan en eski belgelerin incelenme sinde tartlmaz ekilde stad olan Louis Bazin'in hemen hemen srekli olarak yannda olmann verdii byk kolaylktan yararlanmak suretiyle) Trk dili uzmam sfatiyle yapm bulunuyorum. Trklerin ve MooUann dinleri birbirine s kca bal veya baka bir ifade ile birbirinden aynlamaz nitelikte olduundan, bu din ile ilgili ok saydaki inceleme arasndan, bu konuda Moolca yazlm tek temel belge olan G/z/j Tarih't geni apta dayandm. Henz fazla incelenmemi bir sahada birinci veya hemen hemen birinci ol mann biraz da badndrc etkisi sz konusu olduu gibi byle bir atlm ayn zamanda biraz da koricutucu olmaktayd. Bu badndrc etkiyi hissetmemeye ve de bu korkuyu yattrmaya aba gsterdim. Bu aratrmann amac uzun mrl olmak deil, gelecekteki aratrmalar iin retken nitelikte olmaktr. Yazann temennisi, bu kitaptan sonra Trklerin ve Moollar dininin, genel dinler tarihi iinde hem kendi ilginlii, hem de bu dine bal olan topluluklann nemi ynnden, hakettii yeri kazanmasdr.

EVRYAZILAR
eitli nedenlerle (konunun uzman olmayan kiilere olan saygdan tr; ayn kelimenin Arap, Fare ve Trke dillerinde ve deiik Trk alfabelerinde ayn ayn ekillerde bulunmas dolaysiyle ve yazy uzatmamak iin) her trl bilimsel evriyazdan kandk. Bu kitap din tarihilerine olduu kadar, herhalde bundan en uygun dersi zahmetsiz bir ekilde karacak olan, Altaistikle uraan kiilere seslenmektedir. Kullanlm olan iaretler, e () ve u () seslerini vermek ba kmndan, o ve M zerine konan iki noktadan ibarettir; zeri noktalanmam m her , zaman ou sesi ile telaffuz edilmi olacaktr. Dolaysyla, dou diUeri uzm anlanm a

olaan evriyazlannn ve Trkiyedeki Trk alfabesi evriyazlarnn u ekilde okunmas gerekecektir: = t c h ; c , j = clj; = sh. G haif her zaman iin keskindir (Franszcadaki: gare gibi), r harfi boaz dan r gibi sylenmemekte fakat yuvarlanmaktadr; s hibir zaman eklinde telaf fuz edilmemektedir; y harfi ise nsz eklindedir (Franszcadaki Cayenne gibi). Franszcada karl bulunmayan, (Rusadaki sert sesli harflere yakn olan), noktasz i (yani O ile, a, u ve o, sesli harfleri ihtiva eden kelimelerde olarak de erlendirilecektir.

BAVURU ESERLER
Bibliyografyaya yaplan btn gndermeler parantez iinde verilmi olup, bununla ilgili olarak u kural uygulanmaktadr: Byk harf bibliyografyann b lmn belirtmektedir; onu takip eden say blmdeki sraya gre kaynak says n gstermektedir, mevcut olduu hallerde ikinci say cilt numarasn belirlemek tedir, nihayet sahife numaralar nnde sf. eklinde iki harf bulunan nc bir say ile gsterilmektedir (rnek olarak; A .18,2, sf.25; birinci blm, onsekizinci kaynak, 2. cilt, sahife 25 olarak deerlendirilmektedir). Trk-M ool kaynaklain sz konusu olduu hallerde anlam belirsizlikleri dnda veya zel bir konuyu uyarladm zamanlarda zorunlu olarak bibliyograf yaya atf yapmyorum. Bunlar dnda genel olarak aadaki yntemi uyguladm: M.I. K lT egin'in yaztna; M.2, Bilge Han yaztna; Ton., Tonyukukyaztna; S.U., ine Usu yaztna; Tar., Tariyat yaztna; Ong., Ongin yaztna; M.G.T., Moollarn Gizli Tarihi'nf, O.n., Paris'de Milli Ktphanedeki Ouzname'ye atf yapmaktadr. Dier paleo-Trk yazan iin, yaztn adn tam olarak veriyorum. Btn bu ksaltmalardan sonra, gerektirdiinde ilgili yn (E = dou, S = gney, O = bat', N = kuzey) ve satr; veya bir seri iinde atlan yaztn srasn belirten roman harfi (rnek: Hoytu Tamir, VII, satr 6), veyahut bir paragraf sa ys (yaz ile) veya belidi satriar verilmektedir. Yazsnn ok ksa olduu veya deiik anlamlarda okumnu olduu zaman, aynca satr belirtilmemektedir.

BRNC BLM

TRKLERN VE MOOLLARIN DN TARH

T a rih n cesin d e T r k le r de ve M o o lla r da D in D n cen in G elim esi

Trkleri, M oollan ve Tunguz,M anulan bir araya toplayan, Altay dil ailesi en azndan bir alma varsaym olarak mevcuttur. Bu dil ailesi, yukanda belirtilenlere M acarlan, Finlileri, Estonyallan ve imdi belirtilmesinden vazge ilmi olan daha az nemdeki birka toplumu da iine.alan, Ural-Altay dU ailesi eklindeki daha geni bir dil ailesinin yerini almaktadr. Aile kkeni ne olursa ol sun (Bkz. F.13), tarihi veya tarih ncesi dnemde birinciler arasnda temaslarn ok sk olduu ve ayn kkenden gelmemi olmalarna ramen devaml olarak birbirlerini etkilemi olduklan konusunda kukuya yer olmamas gerekir. Ne var ki, dinler tarihisi iin, Altay olay bir gerek olarak ortada durmak tadr. Her ne kadar elimizdeki veriler ortak bir ilkel dnce sisteminin belirlen mesine olanak vermiyorsa da, etnik gruptan birini dierlerinden.kesin olarak ayrm ay imkn brakmyan, bir dizi inan ve ritelin varbgn ortaya koymak tadr. Dolaysyla, bu verileri deeriendirebilmek, mantkl ve eksiksiz olabilmek iin, sadece Trklerin ve Moollarn deil, fakat ayn zamanda Tunguz-Manu ^ b u n u n dininin de incelenmesi gerekmekteydi (N,12; P.31; P.34). Bunu yap mam olmamn birkauedeni van en bata Altay birlii taraftarlarn ve katlann kar karya getiren kavgaya girmek istemedim; ikinci olarak da Tunguzlar ve Mnularla ilgili eski dnemlere ait bilgilerin ok eksik ve blk prk olma s, bana zellikle sinolojinin kapsamna girer gibi grnen Q'ing (TS'ing) impa ratorluunun kuruluu zamamnda konu ile ilgili bilgilerin nisbeten artmas ve an cak gnmzde bollam olmalan; nihayet zellikle bu belgeleri tetkik etmek iin yetersiz ekilde donatlm bulunmamdr. Dolaj^syla bunlara ancak istisnai ola rak, biraz da dier Avrasya halklan konusundaki belgeleri kullandm zamanlar da olduu gibi, yani karlatnmalar yapabilmek veya baz etkileri belirlemek iin deindim. A ynca bunlarn daha ciddi bir ekilde incelenmelerinin gerekliliini hatrlatmakta yarar olduunu belirtmek isterim. Bununla birlikte dierleri ile be raber proto-Trk veya proto-Mool eklinde olduunu dnebileceim u veya bu antik kurulua deinirken, gerekte bazlarnn onlarda grmek istedii protoTunguzlardan da sz etmi olursam, aslnda konumdan ok ayrlmam olduu mu kabul etmek gerekir. H er iki "Trk" ve "Mool" ismi olduka ge bir dnemde meydana k mtr; nitekim birincisi amzn VI. yzylnda kincisi ise, T'ang'lar andaki (618-907) baz in kaynaklanna ramen (0,38, sf.60), XI. ve XII. yzyllarda ortaya kmtr. Ancak bu isimleri tayan toplumlann bize tamamen yabanc ol mayan, ok daha eski bir varl bulunduu aka ortadadr. B uan protoTrkler ve proto-Moollar olarak adlandracaz. Aynca, isimlerinin belirlenme sinden sonra ise, Trke ve Moolca konuan halklan tanmlamak iin bunlar genel bir ekilde kullanlmayacaktr. Bu toplumlar baka adlar altnda, rnein klanlarn, airetlerin, airet federasyonlannn veya dmanlannn onlann kar snda baanl veya baarsz olmalanna gre dmanlarndan veya komulanndan 11

almaya ekinmeyecekleri imparatorluk isimleri ile adlandrlmaya devam edilecek lerdir. Oturmu byk devletleri in'i, H indistan', ran', M ezopotamya'y, Anadolu'yu istila etmeden evvel, Trkler ve Moollar, zeUiMe bozkrlann hay van yetitiricileri olarak tanmmaktaydlar; ve bu sfatla, skitler, Sam iatlar, Alainler gibi ranlIlarla ve de Goar gibi Germenlerle, onlann ayn hayat tarzm tayan herkesle ok sayda ortak noktalara sahiptiler; dinleri ise pastoralizmdi. Ancak bu kavimleri sadece gebe obanlar o la r ^ addetmek hatal olacaktr. ok erken zamanda ve devaml olarak, aralannda.kervanlan olan tccarlar ve zellikle nehirlerin vadilerinde ve sonradan dahi olsa, bizim imdiki Sin Kiang'n zengin vahalarnda zi;aat yapanlar grlmtr (0.28; 0.29; 0.61), Ve nihayet, herhalde miUattan nce II. asrdan itibaren bozkr blgelerine dalmak amacyla, tedricen ayrlm olduklar oraan medeniyeti ile bir dizi balanmn varolduu grlmek tedir, halen dahi kendilerinden bazlan oralarda yaamaktadr. Trkler ve Moollar, evren tarihinden en azndan siyasi ve gittike belirgin bir ekilde saptadmz gibi sosyal, iktisadi ve kltrel temel bir rol oynamlar dr. Tm eski dnyada, onlarla karlamam ok az kim se ve orada yerleme dikleri takdirde, ezip gemedikleri ok az toprak paras vardr. Her ne kadar bin yldan fazla bir sre ile glerinin kalbi imdiki Moolistann kuzey blgesinde, "tken" lkesinde. Byk Kinghan'da, rhon, Selenga, Tola nehirierinin sahil lerinde atmsa da, daha sonralan snrlar douda Pasifik'te Peili krfezine, ba tda Karadeniz ve Tuna nehri aznn kuzey blgelerine kadar uzanan ok geni sahalara yaylmlardr. Milattan nceid ilk asriar ile hemen sonraki ilk asriar boyunca Altay dilini kimin konutuu tartma konusudur. Bundan daha zor olan, elimizde herhangi bir metin olmamas dolaysyla, kimin proto-Trk, proto-Mool ye proto-Tunguz olduunu saptamaktr. M ilattan nce II. asrda in hudutlannda yerleen ve bu lkeye binlerce yldan beri aknlar tertipleyen "kuzeydeki barbariar" diye adlandnlm olan H u'lann miraslar Hiung-nu'lann byk federasyonu ile ilgili olarak ve aynca, az veya ok dank dier topluluklar nedeniyle, tartma zellikle hara retli ekilde devam etmektedir. Altay dilleri, ilk nccleri in veya Yunan metinlerinden, hkmdar isim veya nvanlarndan, bir Hiung-nu iir dizisinden (F,9, ayrca F.39a bkz). Bulgar prensleri listesinden (B.17; F.40), Tabga kahntlanndan (F.6; F.IO) top lanan, bazen hl anlamlan kank olan birka kelime veya birka cmle ile orta ya bnaktadr. Bunakarin, Trke ye Moolca lisanlan ile ilgili ok bol ve de iik olan veriler, bu kavimlerin tarih sahnesine girilerinden nceki dnemlerle ilgili kaynaklara inmemize olanak vermektedir. Ne var ki bu husus belirti oranda , nazari nitelikte kalmakta, akeolojrbulgulan da verilerin zenginliine ramen so runu zmede herhangi bir kalkda bulunamamaktadr. Ayn zamanda ilk dini te rim olan Gk-Tann'mn eklindeki adn, Altaylarda bilinen en eski kelime olarak bize, Hiung-nu'lar aktarmaktadr. Bu kelime, H u'larla ilgili in yllklannda evriyaz halinde grnmektedir. in yllklar, sinoloji ile ilgilenmeyen aratrclara uzun zamandan beri yaplmakta olan fakat eski tarihlileri gvenli ol maktan uzak eviriler veya almalarla aktanimaktadr. de Guignes'in (0.36), de G root'un (L.17), BretSchneider'in (1.2 vd), W ieger'in (1.35), Parkerin (1.28 vd.) ve tanislas Julien'in (1.21) eski evirilerine bavururken ihtiyatl olmak 12

gerekir. Buna mukabil, Chavannes'a (1.6 vd.), Eberhard'a (1.14; 1.15) ve Lui'ya (1.25) gvenilebilir. Bu almalardan ve kazlardan Hiung-nu'larn dini hakknda elde edilen bilgiler, bu dinin daha sonra belirlenecek olan Trk-Mool dininden pek farkl olmadn gstemektedir, fakat ayn zamanda skierin dinine de ok benzemek tedir. K afkasya'da Osetlerde skit geleneklerinin sregelen varl konusunda yapm olduu parlak aratrmasnda G.Dumezil, bu geleneklerin Altay toplumlan m edeniyet evresi iinde kolaylkla yerlemi olabileceini kabul etmitir (P.15, sf.l2 ). Ancak kendisi Altaistik konusunda uzman olmamas nedeniyle bunun ne dereceye kadar doru olduunu tam deerlendirememitir. killerin H int- A vrup alI olduu bilinmeseydi, Altay dini ile birlikte Herodot'un bununla ilgili olarak aktard hereyin incelenmesi, yani Yunanl yazann bize ne dereceye kadar yardmc olacaran belirlenmesi gerekecekti. Gerekte benzer temsillerden, Milattan nceki bininci yln ikinci yansnda, tam Trk ve Mool inanlanra olu turacak birikimlerin tamamlanmas anda, yani tarih ncesinde sz edildiinde, bunlann Avrasyann btn bozkrlannda geerli olmas gerekiyordu. simlerinin birbirine benzeriii "herhalde bir raslnt sonucu" olmayan (0.73, sf.l41), Hiung-nu'larla Hunlar arasndaki ilikiler ayn derecede belirsiz dir. Batda Attila ile ne kavuan ve aa Volga'da II. yzyldan balyarak ve en azndan amzn IV. yzylmda yerlemi bulunan Hunlar (0.24, sf. 141) benim nazarmda, herhangi dier bir varsaymdan ok daha fazla, proto-Trklerdir^ Ancak bozkrlarn byk topluluklannn hepsinde olduu gibi bunlarn, tasavvur edilebilecek btn etnik gruplan iine alan ve btn dilleri konuan eitli lx>ylan topluluu olduklarn memnuniyetle kabul etmeye hazrm. Onlarla (ve keza Heftalitlerle) ilgili bilgiler, her zaman Hiung-nu'larla ilgili olanlar kadar zengin deildir; ancak zellikle Attila'y gm olan Priscos ile Sidoine, Apollinaire veya Ammien Marcellin ve ayn zamanda Jordales, Procope Menandre gibi o d nemde yaam kimselerin tankl bahis konusu olduu vakit, bu bilgilere ba vurulmas deerli hale gelmektedir. H iung-n'lann adalanna veya haleflerine proto-M oollar, protoTrkler, proto-Tunguzlar, hatta Hint-Avrupallar veya paleo-Asyalar denmekte dir, ancak bunlann da ayn derecede kanm olmas gerekiyordu; dolaysyla bu aratmia yalnz, ynetici smflan oluturanlann hangi dil ailesine bah oldukla rn saptamay hedeflemektedir. Sien-pei'lerin (0.38, sf.27; 0.78, sf.35). Vuhuan'lann (0.67; 1.28). ayn zamanda Ye-ta veya Beyaz Hunlar eklinde adlandnlan Heftalitlerin ve belki de bazlannn Hnt-Avrupah olarak addetmek istedii
I B tn doubilin uzm anlar, H iung-nu'larm ve H unlarn linguistik asndan banlU klarm dan, etnik ilikilerinden az veya ok sz etini,5crdir. B urada zet ekilde dali o lsa bir b ib liy o g rafy a verm ek sz konusu deildir. stadlar arasm da bildiim kad ary la sadece L ig eti, H iu n g -n u larn paleo-A syallar olduunu kantlam ak istem itir (F.23). K .SIiratori dnem dnem onlarn proto-M ool ve proto-T rkler olduunu ileri srm tr (0.91; F.48). H unlarn ve H iung-nu'larm m uhtem el kim lii zerinde AlVheim'in tespit ettii (0.1, sf.53) ve M aenschen-H elfen (0.63, sf.lOO) ve dierlerinin (0.25, sf.43-52) kar koyduu gr lerle ilgili olarak L. H anbis (0.37, sf.251-252) gzel bir deerlendirm e yapm tr. A ncak, G .D oerfer (F.18) son zam anlarda yaynlad bir alm ada, bu deerlendirm eden beklene cek sonular k onusunda zellikle pheli ifadeler kullanm tr. K onu ile ilgili ok deerli d i er baz grmler iin bkz. 1.15; 1.38, 0.64, 0.73; 0.80; 0.87; 0.91, vd.

13

Tu-yu-huen'lerin ve Vu-suen'lerin (0.43; 0.65, sf.l40; 0.74; 0.80, sf.l2 ; 0,95; 0.101; 0.107; 1.5, 1.39) proto-M ool olduklann dnme eilimi mevcuttur. Ancak, isimleri Milattan evvelki alardan beri grlen ve kelime kkeni Trk olan (0.8, sf.26) ve daha sonralar bize Trke yazlm ok sayda belge braka cak olan Krgzlar muhakkak ki pro to J rk lerd i; inliler onlan o ekilde tant m aktadr ki, onlan Trklemi H int-A vnpahlar olarak grmek zorunluluu domaktadr (1.15, sf.67). Krgzlar gibi baka topluluklann da var olmas la zmd ve bu da, btn Altayllarm brakisefal olduunu kolaylkla kabul etmeye eilimli olan arkeoloji verilerini belirsiz klmaktadr. Bu topluluklarn inanlan hakknda renebildiimiz bilgiler ile bundan ok ksa bir sre sonra, Trklerin ve Moollarn inanlan ile ilgili olduunu tesbit ettiiderimiz arasndaki iliki, ksmen belirsiz olsa da bizi bunln ihmal etmemeye sevketmektedir. Aslnda bu iliki bazen temel nemdedir; bildiim kadaryla Vu-Suen'ler, Tu-kiu'lerin kk efsanesi olacak efsaneyi ilk kullananlardr; Altayl olmamalarna ramen, bize aktarm plduklan versiyon yine de bizi ilgilendirmektedir. Bu ekilde VI. yz yldan nce yani ilk Trk imparatorluu kurulmadan evvel, sonradan ortaya ka cak ve herhalde birdenbire olumam, belki de yukanda belirttiim gibi skierin ve Sarmatlann etkisiyle tamamlanm plan geliimleri zmlemek iin Yukan Asya ile ilgili temel nitelikte bir kltrel grnm ortaya kmaktadr.

Trk Hakimiyeti Altnda Dini Hayat

Juan-Juan'lar veya Avarlar, yani Batl "Avarlar" m isimlerini aldklan gerek Avarlar, hemen hemen btn aratnclarn grlerine gre protoM oollar olarak (N.7, sf.948; 0.8, sf.20, 0.80, sf.l2 'y e bkz.) H iung-nu'lann byk konfederasyonunu (403-552) kendi ynetimleri altnda tekrar k u m ay a muvaffak olmulardr. Altaylarda bunlara baml olarak yaayan ve inlilerin isimlerini Tu-kiu eklinde evirdikleri trk'n oulu veya daha dorusu trk'n oulu olarak t rk k eklinde adlandrlan ve bizim ilk tarihsel Trklerimiz olan topluluklann vari, bizi zellikle ilgilendimektedir. Demircilik mesleini icra eden Tu-kiu'ler, yneticilerine kar 562 ylnda ayaklandlar ve tm yukan Asyaya hakim olarak ok byk bir imparatorluk kurdular. Ksa s ren bir birlik srecinden sonra bu imparatorluk. Bat Trkleri ile Dou ve Kuzey Trkleri eklinde iki ana kola blnd, k dnemine girdi. Basm iller, Kartuklar ve Uygurlar olarak birieik topluluklar oluturan dier Trklerin bask s altnda kesin olarak tarih sahnesinden silinmeden nce, 681 ile 744 yllan ara snda imparatorluk ksa bir sre iin tekrar canland. Yabanc kaynaklar her ne kadar doulu Tu-kiu'ler hakknda baz dank bilgiler vermekte iseler de ilk srayiv^eLyazkki din-d nitelikli olan fkat iinde baz dini konulann yer ald ve sonuta hareket noktas olarak salam bir temel oluturan, yerel metinler almaktadr. Bat Tu-kiu'leri iin temel deerdeki yabanc kaynaklar arasnda zellikle bat kkenli olarak Menandre, Theophane, Simocatt ile in kkenli olanlardr (Bkz. 1.6, vd.; 1.14; 1.15; 1.25; C.26). Yerii kaynaklar, deer ve nemleri birbirine eit olmayan, bir dizi yazttan olumaktadr. Bunlann ilki M oolistann kuzeyinde bulunmu olan, gm t talan zerindeki drt nemli yazttan meydana gelmektedir. Bunlar arasnda en dikkat ekici olan Sogdca ile 581'e doru yazlm Bugut yaztdr. Bu belge, byk farkla, Altayllar tarafndan bize braklan en eski metindir, pek uzun olmayan (29 satr), 14

boluklan bulunan ve yorumu zor bir paradr. Dier , VIII. yzyln ban dan kalma ve Trke yazlmlardr^ . Bunlar, en olas tarih olarak 725 ylnda dzenlenmi olan Tonyukuk (62 satr) veya B ainTsokto yazt ile; bazen KooTsaidam diye adlandrlan ve gnlk kullanmda daha ziyade Orhon Kitabeleri ismini tayan, srasyla 732 ve 735 yllarnda yazlm, Kl Tegin (72 satr) ve Bilge Kaan (89 satr) yaztlandr. Bunlar iyice incelendiinde, ksa ve fakat te mel nitelikte bilgi salarlar. Yaztlarn etrafn evreleyen gmtsel mimari yap lar, dier birok arkeolojik buluntularda ounlukla eksik olan, ad bilinen bir kimseye ait olma ve tarihli olma gibi bir deere sahiptirler. Buna ilaveten, Bugut yazt en nemli in kaynaklanndan birini dorulamas nedeniyle, kayda deer neme haiz olan ta kabartma bir ssleme ile donatlmtr. Bir beinci Tu-kiu yazt, yani Ongin yazt, daha ksa (19 satr) ve daha karmak olup tarihsizdir. En son olarak, Sir Gerard O auson (A.6) tarafndan zerinde allan (biz de in celemelerimizde Clauson'u izleyeceiz) bu yaztn 731 (O auson'a gre 720) yl na kadar dayanm olmas ve Elteri Kaan veya Bilge Kaan'n yarandaki yk sek dzeyde bir ulu kiiye ithaf edilmi olmas gerekir. Tola yaknnda bulunan (A. 14) bir altncs khe Kuotu yazt (29 satr), Clauson ve Tryjarski (A.7) tara fndan gsterildii gibi Kl--or unvann tayan , baba, oul ve tomn olarak iki veya kiiyi yceltmektedir. Bu yazt, 722 ylna doru yazlm olan Ongin yaztndan az evvelki bir dneme ait olsa gerek. Ve nihayet byk bir olaslkla 724 ylnda yazlm olan khe Ashete yazt (10 satr), herhalde bir asilzadenin (tarhan) gmt yazsdr. Bat Tu-kiulan bize yalnzca. Tala vadisinde bulunmu ta zerine kazl be ksa yazt ile yine zerine yazlar kazbn bir sopa braktlar. Yaztlar, ancak 20 ile 50 kelimelik olup, ly, yaknlarn ve onlar iin alayanlan belirtmekle yetinmektedir. Bunlann da keza VIII. asnn bana dayanm olm aln gerek (A.4, sf.258). Olduka rm olan sopa ise ok zorlukla okunabilmektedir. lk sorulacak oru, batl ile doulu Tu-kiu'lerin ayn inanlar paylap paylamadklandr. lklerin ran'n ve kincilerin de in'in etkisi altnda olduu ileri srlerek inanlannmda ayn olduu karatlanmaya allmtr (0.32, sf. 101102). Bazi durumlarda, Avrasya bozkrlarn iki ayr iklim ekline gre birbirin den ayran bir hudut iznenin yerinde olacan iyi biliyorum; liatta b()yle bir hu dudu bizzat kendim, Mdol istilalan ana kadar deimeden kalm olan, ufak apta ve fakat anlaml bir gelenek iin izmitim (R.36). Fakat byle bir snr an cak istisnai nitelikte olabilir. pek yolunda, savalarn ve istilalann yollan zerin de teknikler, estetik deerler ve dnceler, Asya'nn bir ucundan dierine ve ou kez bunun da tesine Avrupa'ya doru, her iki istikamette tanmtr. Iskier dneminde geeri! olan, Tu-kiu'ler dneminde de geerli olmutur. Sasan sanatnn etkisinin bir yandan Japonya'ya kadar dier yandan Ortaa'da Fransa'ya kadar uzand ok gzel bir ekilde kantlanmtr (N. 10); yine M.S.

B ib liy o g rafy a n n A blm nde, y aztlarla ilgili olan eserler y e r v erdim . O kuyucuyu T o n y u k u k iin G irau d 'y a (A . 8 ) gnderiyorum , dierleri iin ise dikkatli olm ak artiyle H .N .O rkun'a (A .18) atf yapyorum . Sir e ra rd C lauson ve E .T ryjarski'yi izlediim zam an yalnzca, O ngin ve Ikle K u;otu yazt ile tabiatiyle: bu son y llard a ortaya karlm .; olan y aztlar (B ugut, T ariy at, Tcis) iin b ir ayrcalk y a p n ; bulunuyorum . L .B n zin in (A .4) ksm evrisini verdii her keresinde onu takip en im . I)a h a nceki "K aynaklar" ksm na bkz.

15

450 ile 750 arasnda parlak dnemini yaayan nl Kizil resim ekolnn; saray lar, ses sanatkrlar, danslar ve kibar hannan ile mehur olan Kutanm ince trelerinin Uzak Dou'daki byk baars bilinmektedir (0.29; 0.61). Altay toplumlan tarafndan in'den alnan Oniki Hayvan Takvimi^ Ukranya'da VI. asrdan beri bilinmekteydi (A.4, sf.l70). zm balan ine, Trkler tarafndan Orta Dou'dan getirilmitir. in'in Tu-kiu'ler zerindeki etkisi ok erken bir zamanda belirlenmitir. in imparatorlarnn tm yukar asyaya hakim olmak iin mcadele ettiideri ve Iran dnyasnn snrlanna kadar ileliyerek savatklan srada; kendilerinin de iti raf ettikleri gibi Tu-kiu'ler "Trke adlann terkedecek kadar onlarn hakimiyeti altna girmeleri ve in adlann alaraktan in imparatoruna itaat etmeleri" gerek leirken, bunun aksinin dnlmesi sz konusu olamazd"^. Ancak bu etkinin abartl ekilde ifade edilmi olmas da ihtimal dahilindedir; aynca ayn dnemde bu gebe, kavimlerin Uzak Dou'daki yerleik komular zerindeki etkisinden de sz etmek gerekir^. Buna karn, her ne kadar Sogdca'nn btn Orta Asya'nn ticari dili linguafranca's olduu kabul edilmise de genelde Sogd etkisi kmsenmitir. Hanedann kurucusu inlilerin Mu-ho'su (553-572) olan Hughan Kaan'n olu onuruna dzenlenen Bugut yaztnn son zamanlarda ortaya kanimas (1956) ve yaynlanmas (1968) Sogdca'ya birdenbire o zamana dek hi dnlmeyen bir deer kazandrmtr (A.3; A. 13). Bugut yaztnn Sogdca ile yazlm olmas keyfiyeti, VI. asnn sonundan itibaren, bu dilin etkisinin Moolistan'n kuzeyi gibi uzak sahalara kadar yayldn ve bunun, bin yldan fazla bir sre boyunca Trk dnyasna kesin bir ivme kazandracak olan tarihteki ilk Trk imparatorluu tarafndan hem resmi, hem kltr lisan olarak kullamidn karaamaktadr. Dinler tarihi iin ilk bakta Bugut yaztnn neminin daha da byk oldu u anlalmaktadr, zira bunun Budizme ilgisi olduu belirgindir. Gerekte met ninde uzun zamandan beri bilinmeyen hibir ey yer almamakla beraber nl bir belgenin yaratt coku, jcendisini olduundan dala fazla deerli klriitr. Okunabildii kadaryla yazt, ancak Budizm etkisi lehine bir yapya sahipti. Nitekim, bu dini tenim scm e olasl ile ilgili olarak tannlann bir sorutuma t reni (2.yz, satr 7), bu inanca katlma gibi kabul edilen Bumin Kaan'n ruhu nun arlmas (satr 8-10), bu hkmdarn yeni bir samgha yaptrlmas ile ilgili emri (satr 10) ve aynca, Trklcrin ona vemi olduklan "llullar" (3.yz, satr 12) anlatlmaktadr. Buna paralel olarak yaztta dier kltrlerin etkilerine ait izler
3 Chavanne.s (0.21) bu la k v in in jl fk kkenli olduunu ifade etm iti, yanlyordu; L au fer (M .41), P ellio l (0.79) ve L dcrs (0.59) bu deerlendirm enin yanl? olduunu sezinlem ilerdir. Chavannes'i gr.5nden harek ed e T rk lorem izm i ile ilgili olarak karma-jk ku ram lar karan O.snan T uran'a (Q .147) ram en, L .B azin'in (A .4, sf.l5 4 ve 156) kesin o la rak tespit ellii gibi takvim gerekten in kkenlidir. ^ 2 syl nota bkz. K aynak iin, kaynaklarn A blnne bav,urunuz. ^ G enlik y llarm da yapm olduum bir aratrm ada, bunu kantlam aktan ziyade byle o l duunu sanm tm ; hl da bu sanm a deer verm ekteyim ( R .l, 1, sf.62). M edeniyetle ilgi li m addi o lay lar k onusunda (silahlar vs.) zellikle inlilerin T rklerden alm olduklar .eyler iin daha baka rnekler de verilebilir.

> 16

de grlmektedir. in etkisi, hem Oniki Hayvan Takviminin burada uygulanan kullanm ekli ile, hem de takvimin zerine oturtulmu olduu, kaplumbaa ek lindeki stun ile ortaya konmaktadr. Zerdt dininin etkisi, metinde bulunan Zerdt dili kkenli kelimeler ile kananmaktadr (A.13). Bunun yannda genel balamda tamamiyle Tk olan ana yaps gibi yaztn etrafm evreleyen gmer de tamamiyle Trktr. Yalnzca budizm ile ilgili olduu iddia edilen bu metnin, gerek Buda metinleri ile kyaslanmas, bunlann budizrt hari pek ok eyle ilgili olduunun ortaya konmas iin yeterlidir. Bununla beraber, byk Hint dininin Tu-kiu medeniyetinde oynad rol aynntl olarak sz konusu edilmektedir. Esasen bunun ballca verilerine sahip bulunmaktayz. Budizmin Ota Asya'ya yaylma yolu, karalmaz olarak Trkleri bu din ile kar karya getirmitir. Uzun zamandan beri budist din adamlar bozkrlarda yaayan hareket halindeki topluluklar a;rasnda byk bir propaganda yrtmekteydiler. Wei ad altnda, Kuzey inde tahta kan proto-Trkler yani Tabgalar (To-pa) budizmi, To-pa Siun saltanat dneminden (452-465) itibaren devlet dini haline getirmilerdi. Daha sonralan 556 ile 572 yllan arasnda in hkmdan, ang-nan adh baehrinde, Trklerin kullanm iin bir Buda tapna ina ettirmiti (1.25, 1, sf.38,39). Nu-han'n halefi ve Bugut yaztn yazdran Taspar, budizmi kabul etmi ve yeni dinine bah bir kii olarak tanmyordu. 574 ylndan sonra indeki baskdan kaan budiser, ona snmlard. Buda heykel' leri yaptrlm ve byk tapnaklar ina ettirilmiti (ayn yer, sf. 36-43). Hint, Part, Yue-e misyonerleri ve in keilerinin varl amzn l. asrndan beri bilinmektedir*. Bunlann arasnda, biroklan Trklerden grdkleri yakn ilgiyi belirtm ilerdir. O nlann lkesinde 574'ten,584 yhna kadar oturm u olan Jinagopta, Trk Devletinin hudutlan iinde serbeste vazlarra verebilmitir (1.6, sf.l92; I.IO). "Prabhakaramistra (626) kendilerine iman retti ve onlan bu yeni inanca davet etti. Hknjdarlar nezdinde, ok zel bir gvene sahip oldu ve on lardan byk bir ballk grd" (ayn yer ve 1.22). Hiuan Thsang, ev sahipleri nin konukseverliini ve anlaylarn anlata anlata bitirem em ektedir (1.6, sf. 193,197; 1.22). Dolaysyla, Bugut yaztnn, bizi hi bir ekilde hayrete sevketmiyecek bir balamda bulunduu grlmektedir. Bu yaztn ortaya kard gerekten tek yeni husus, Bumin Kaan'n din deitirmesi olaydr ki bunun da deeri azdr, zira bu yazld zaman Bumin Kaan oktan lmt; bu yaztla herhalde lm den sonra, kimbilir belki de byk bir inanla dinini deitinni oldu. Altay toplum lannn hogrll, karlam olduklar btn dinlere gsterdikleri yakn ilgi, bizim yaztmzda belirtildii gibi kendilerine sadk kiile re balanan "ltuflann ayralerini o dinlerin mensuplanna vemeleri, tam anlam ile benimsemek istemedikleri dinlere kar duyduklar iki yzl ve siyasi (veya samimi) ballklar ile ilgili olarak durmadan yenilenen kantlara bakarak, L.Bazin'in kabul etmemesine ramen (A.3, sf.42-43) neticede Budizmin, Tu*kiu'ler zerinde ancak yzeysel bir etkisi bulunduunu dnen Von Gabain'in grne kathyorum (0.52, sf. 161-173). Rus bilginleri, 570-590 yllan arasnda
^ B tn bunlar konu.sunda ve bunu hem en takip eden hususlarla ilgili olarak, daha fazla bilgi iin m etin iin deki kaynaklara ilave olarak bkz. 1.25, 2, sf.36-43; A .12; A .3. K sa bir zet iin b k z. 0.34, s f.l4 1 .

17

Altay toplumlannn dini hayatlannn karmaklm belirtirken Budizmin birden bire parlamasnn nedeninin, onlara bu dinin, uruna altklan bozkr birlii fikrini gerekletirebilecek bir kuvvet olarak grnd eklindeki varsaym ileri srerken hi kukusuz doru bir deerlendirme yapmlardr (A.13, sf.78). Genelde, hkmdarlar u veya bu nedenle budizme kar belirli bir eilim gstermi olsalar dahi, kendi evreleri ve geni halk kitleleinin, kendi ulusal din leri olarak grdkleri inanlara kar sarslmaz ekilde sadakat gsterdikleri ko nusunda herhangi bir kukuya yer yoktur. mparatorluunun yeniden derlenip toplanmas dneminde Bilge Kaan, duvarlarla evrili bir ehir ina etmeyi d lerken, hl budizme kar ilgi duyabiliyordu; ancak Tonyukuk, bu konu zerin de aadaki ekilde tartmak suretiyle onu bu eilimden uzaklatrmay baar mtr: "Buda ve Lao-tseu insanlara yumuakl ve alak gnlll retmek tedir. Bu retiler savalara yaraan m eziyetler deildir" (1.25, sf. 172-173). Btn bunlar, Trklerin gemilerinde ok ender olarak yaptklan gibi, eski gele neklere en sk ekilde bir geri dn ve gl bir milliyetilik akm eklinde belirgin hale geldi: rnein, Sogd dilinin terk edilmesi ve yalnzca Trke'nin kullamimas; byk kumcu ecdad olan iki kardein, yani Bumin Kaan ile stemi Kaan'n hatrasna bavurulmas; Hiung-nu'larda ksaca grm olduumuz Tengri yani Gk-Tann'nn, yerel ilahlann, tken dann ve yeryznn kutsal mahallerinin vurgulanmas gibi. inlilerin Tonyukuk'a mal ettii kelimeler, taoizmi su yzne kar-naktadr. Trklerin taoizm ile ilgileri hakknda hi birey bilmemekteyiz. Ancak bu konuda ak ak olan bir eyin variin gryoruz; o da budizmin, Tu-kiu'ler ve kendilerine yakn olan boylan ilgilendiren tek din akm olmaddr ^. Buda keilerinin ve haclarnn atklar yollar zerinden en azndan Nasturi hristiyanlar ile Manikeizm gemitir. Hristiyan kei A-lo-pen T ang'lann (Karayiderin) ba ehrine 635 yhnda gelmi ve 638 ylnda bir kararname ile kendisine orada m anastr kurmas iin msaade verilmitir (1.6, sf.301; 0.80, sf.l9 ). Manikeizm yanllarna gelince, Pelliot'un tah-ninine gre bunlar VI. asrdan itibaren ine ulatlar ve 621 ylnda ate tapnaklannn ilkini orada kurdular (0.80, sf.l7 ). Daha sonralar, Orta A s p 'd a bu iki din ile, daha karmak bir durum yaratan M azdeizmi tekrar greceiz (1.6, sf.l2 1 ; 0.80, sf.l6 ). . Trklerin yaylma alarinm br ucunda, Ha_zar denizi etrafnda Hazariar hem'en hemen ayn alarda baka bir dini macera yaamkktaydlar. brani kay naklarna gre VII. asrn bandan itibaren ve el-M esud'ye gre H am n alRaid'in halifelii zamaranda (0.98; 0.23; 0.108; 0.111) onlarn kaanlan ve b ykleri yahudi dinini kabul etmilerdi. "Hazar Yahudiler"inden uzun sre sz edilmitir(0.23); elimizdeki yeni bilgiler nda, byk halk Idticsinin yahudilik, mslmanlk, lristiyanlk ve klasik yazarlarn paganizm diye nitelendirdii inanlar arasnda blnm oldyrve hkmdann dikkatli ve ilgili bak.lan al tnda en byk bir hogr ortamnda yaadn bugn bifmekteyiz; Aziz Cyrille, Hazariann hristiyanlatrlmas iin 851 ile 863 yl arasnda o blgeye gnderildiinde, hkmdann sofrasnda hahamlarla tartmtr.
^ E vrensel dinlerin yukar A sya ve indeki yaylm konu.sunda ksa ve aydnlatc b ir deer lendirm e iin bkz. 0.80, s f .l5 vd.

18

Yine ayn alarda, Bulgar diye adlandmlan Dou Avrupadaki Trk airet leri, slavlam ve hristiyanlamlardn (Kral Boris 864 ylnda Hristiyanl kabul etmitir). Orta Volga'da ve Kam'daki airetler ise Byk Bulgaristan kurm ular ve bunlarn prensleri, 921 ylnda Abbasi halifesi el-Muktedir'den, yeni benimsemi olduklar slam dini konusunda kendilerini aydnlatmas iin bilginler gndermesini istemilerdir (H.IO; H.44; N.7, sf.805; 0.31; 0.86). Eli olarak gnderilen bni Fadlan'n, gerek Bulgarlar gerekse genelde Bat Trkleri konusunda deerii bir bilgi kayna olduunu daha ileride Ireceiz. A ynca, din deitirmeyi dnen Bat Trkleri ile ilgili olarak, Responsa Nicolai Papae ad consulta Bulgarorum'laT (860) gibi orijinal,bir belgeye sahip bu lunmaktayz (G.33). Chavannes (1.6) ve 'Moravcsiz (G.26) tarafnan toplanan Yunan kaynaklar iyi incelendiinde, bunlarn M.S. 1000 yllar sonlarnda bozkrlardaki hayat tarz ile ilgili belgelerimizi tamamlayabilecekleri grlmekte dir. Buna ilaveten, Trkler ile Sasaniler arasndaki ilikiler, benim yabancm olan ran kaynaklannn varln da dndrmektedir. Tu-kiu imparatoriugunun k zerine her ne kadar Orta Asyada arann evrensel dinlerin baars iin msait bir ortam yaratt izlenimi uyanyorsa da, vr. yzyl sonunda ve VIII. yzyl banda geleneklerin tekrar canlandnlmas konusundaki eilim, eski inanlarn bir sre daha tutunmasna imkn sa lamtr. Uygurlar eski mltefkleri olan Basmil ve Karluklan 740 ylnda bertaraf ettikten sonra Tariyat ve ine Usu yaztlanran bandaki blmn de kantlad gibi imparatoriuklann, halefi olduklan imaratorlua balamay kabul etmilerdir (A.9; A. 18; 1, sf. 163,165). Bu iki byk yazt gibi kaya zerinde tesbit edilmi kk Uygur yaztlan da "runik" harflerle yazlmtr; bu bize, Tu-kiu'lerin klasik Trk dilinin herhangi bir kesinti olmadan yaamaya devam ettiini gstennektedir. Orhon'un sol yakasna dklen Hoytu Tam ir akarsuyunun kylannda 1893 ylnda ortaya karlan ve dini uygulamalar belirlemek iin tertiplenmi, fra ile yazlm olan bu kk Uygur yaztlar yaklak otuz kadar ksa metinden oluan bir btn tekil elmektedir; ancak bu belgelerin on tanesi kullanlabilir durum dadr. ki byk yaztta ise iki nemli blm mevcuttur; bunlardan biri yaklak 50 satirli ine Usu yaztdr (752 veya 760 ylnda yazlm) ve ok ypranm haldedir: dieri yani Tariyat yazt, bilimsel incelemeye ancak 1975 ylnda almtr (A.9). L.Bazin bu metni 1979-1980 ylndaki seminerinde inceleme , konusu olarak ele almt. Daha sonra ayn yazt, Kljastomij tarafndan "Terkin" ad altnda Rusa'ya evrilerek yaynlamntr (A .l 1). 753 ile 759 yllan arasna ait olan bu sonuncu metnin 30 satn, aa yukan iindekileri ksmen tekrariayan, ine Usu yazan kadar ypranm durumdadr, bilinli olarak Tu-kiu'lerin siyasi ve dini perspektifi iinde yazlm olan yazt, bu adan ihmal edilemeyecek kadar nemli baz kantlayc unsuriar ve yeni ilaveler iermektedir. Bunlann yannda, daha da yakn zamanda alt ksm ortaya kanlan ve bu ksmda 20 satmn zerin de bir blmnn okunabilir olduu, eksiksiz haldeki Tes yazt da mevcut bu lunmaktadr (750-751). (A. 10). Bu suretle, Tu-kiu imparatorluunun kurulmas ile Uygurinn manikeizm dinine gemeleri arasndaki iki ^ z y llk sre iin, hl istenilen dzeyde olmasa bile olduka yeterii sayda bir dizi belgeye sahip bulun maktayz.
H o ytu T am ir v e ine U su yaztlar iin, yukarda 2 sayl dipnotta belirtilen itiraz kaytlar aynen geerli olm ak kaydyla, A .IS 'e ba,5vurunuz.

19

Bu din cleititme olay, in'e Uygur kaan tarafndan 762 ylnda yaplan bir sefer srasnda vuku bulmutu. Kaan bakent Lo-yang'da Sogd lisann ko nuan ianikeist din adamlan ile karlam, geri dnerken bu din adamlarn Moolistana gtrm ve onlan Orhon kylarnda ina ettirdii Ordu Balk . adnda etraf duvarla evrilmi bakentte mkemmel bir ekilde yerletirmitir. Onlarn etkisi ile Sogd dili kaybettii nemi tekrar kazand ve imparatorluun ikinci resmi dili oldu; bu dil yeni retinin benimsenmesi olayn kutlayan, ok ypranm bir halde olan fakat okunabilir durumdaki Sevrey yaztnda (762) Trke ile ayn dzeyde kullanlmtr (A. 12). Trklerin ve M oollann dininde nisbeten ge dnemde ortaya km olan ikiliin, manikeizm ile paganizmin baarl b ir ekilde yanyana yaamalarndan kaynaklanm olup olmad hususu sorulabilir. Her din degitinne olaynda sz konusu olduu gibi, eski mirasn byk bir ksm yeni bir kalba girerek ortaya kar. te bu ekilde, meiri Buku kaann kk efsanesi, kesinlikle "oktanni" ve Altayl gr ve anlat biimi iinde varln srdmtr. Bu efsanenin uyandrd ilgi benzersiz ve uzun sreli olmutur. Nitekim yzyllar sonra Mool hakimiyeti anda gerek inliler gerekse mslmanlar tarafndan hl bi linmekteydi ve batl seyyahlar bundan sz edildiini duymulard. in ilginci bu efsane ayn zamanda, Ouz t rk leri ve Nayman Trkleri ile Ongt; Kalmuk ve Oyrat Moollan gibi deiik toplumlarda yank bulmutur^. ygurlarM ooIistandaki hakirniyellerini uzun sre muhafaza edemediler, birdenbire, yukar Yenisey'de yaayan Krgz Trkleri, Kuzeybat ynnden geldiler, Ordu Balk' yaktlar, kaan ldrdler ve bu lkenin vatandalanm dalmaya zorladlar. Bunlarn byk bir ounluu, ilk nceleri in Trkistan ve daha sonra Sin-kiang ismini alacak olan topraldarda daha nceden kurulmu olan kolonilere gidip snmlardr. Manikeizm taraftan ve bunun da tesinde gmen olan Uygurlarn yaztlanran (Kara Balhassun A.5; A.22) veya yazma metinlerinin artk Trk dinini ilgi lendiren bir yan bulunmamaktadr. Kald ki bu eski dinden arta kalan kalntlann, hakikaten byk bir eitlilik gsteren bir kltr ortamnda tehis edilmesi zel likle zordur. Yine de yerel bilgiler, IX. asrda ortadan kaybolmu deildir. Bu bilgiler, Bazinin en eski tarih diye tiinmlad 750 ylndan itibaren en yeni tarih olan 924 ylna kadar (A.4, sf. 175). Minousinsk ve Abakan blgesindeki Krgz yaztlar ve manikeizm ncesi Turkiu'ler ve Uygur'lannkine ok benzeyen ve lunik harf lerle yazlm Tuva'daki Trk lisann kullanan toplumlarn yaztlar ile aktanlmtr. Bu yaztlann hemen hemen hepsi mezarlarla ilgili baz anlamlar ile leheye dein kk farklarla^^ birbirinden ayrlmaktadr (A.4, sf.l 15). Bunlar olduka bol m iktarda (52 adedi 1960 yhnda yaynlanmt; dier birka o zamandan sonra hl kullanlamaz halde bulunan baz ksa Altay metinleri ile biriikte yaym^ Bu m etinler ve keza ilerde tekrar ele alacam U ygur kk efsane.si ile ilgili olarak daha so n raki k ay n ak lara bakm z. O nlarda da bunu, T u-kiu'lerde olduu gibi "im paratorluk" anlam na gelm eyip, "lke" an lam na g eldiini, e l kelime.sinin incelenme.si ile sanyorum kesin olarak o rtay a k o y m u j b ulunuyorum (R.44).

20

lanmtr), ksa ve ou kez ypranm olmak gibi mahzurlar tamakta ve okun malar hemen hemen her zaman ok zor olmakta ve evirileri ekseriya belirsizlik arzetm ektedirll. Grnr tekdzeliklerine ramen bunlar olduka byk bir e itlilik sergilemektedir. Moolistann byk yaztlanndan olduka farkl olan ko nulan ve ekseriya orijinal olan deerlendirmeleri iyice anlalm olsayd, onlara byk bir deer verilebilecekti. Bu halleriyle de konumuz iin nem arzetmektedirler. Bunlara, Moolistanda bulunup, ilk nceleri Uygu:kkenli olduu sanlan (A. 18) fakat ashnda "bir Krgz Olu"nun Yalakar ailesinden bir Uygur hkmdanna kar zaferini kutlayan, Sudji yaztn eklemek gerekir. 11 ksa satr ieren bu yazt IX. yzyln ikinci yansnda yazlmtr.

Evrensel Dinlerin Greceli Zaferi

Gettikleri topraklar zerinde Uyguriar, Altayllann o zamana kadar ta mamen yabancs olduklan bir dnya yarattlar. Daha eski zamanlara atf yapar ken, Kara BaUassun yaztnn bir oranda abartmaktan geri kalmayarak belirtmi olduu, gibi "barbar geleneklere sahip ve kan dumanlan ile dolu olan bu lke, sebzelerin yetitirildii bir lke haline gelmiti; insanlann ldrld bu lke, iyilik yapmann renildii b ird iy ar haline gelmiti" (B.6, sf.268). Medeniyet dzeyinin hakikaten kayda deer bir ekilde gelimi olduu ve sava hrsnn yerini dini eylere kar duyulan ilgiye brakt bir gerektir. Uyguriarn kltr dzeyi o denli ykselmitir ki, Moolistandaki durumlan ile artk herhangi bir or tak noktalan kalmamt. Yeni yeni manikeizm yanls olan Uyguriar, yksek d zeyde Budist gelenei olan bir lkeye yerlemiler; orada daha nceden gelimi bulunan gl bir plastik sanat akmndan byk lde yararlanmlar ve bu sa nat dzeyini kusursuz ekilde srdrmeyi bilmilerdir. Edebiyat, orijinal eserler yolu ile deil, evirilerle gelimitir. Gerek Turfan'da Almanlann yaptklan kaz lardan, gerekse Tuen-huangdaki "Yazmalar M aaras"ndan elde edilen (B.6; B.12; B.13; B.23; E. 10) metinlerden oluan nemli birikim, gl birmanikeizn tesirinin varln gstenmektedir. Buna ramen, Uygur sanat ve edebiyat Budizm etkisinin canlln ortaya koymaktadr (B.8; B.23); bu da Budizmin, Mani retilerinin ou kez baanl bir kart olduunu dndrmektedir. Dier dinler ve zellikle Nastur Hristiyanl, Uygur Sin-kiang'nda ve Kan-su'sunda baanl olmutur. Gl bir ekilde yerlemi bulunan NasturlikTarim havzas n, Moolistamn byk gebe oluumlan dorultsunda, bir misyonerlik merkezi haline getirmitir. Aynca Alman arkeoloji heyetleri Turfan blgesinde aralarnda Kuts l'ye bir methiyenin bulunduu v eP ellio t tarafndan Tuen-huang'da bulunanlan andran, Hristiyan dini ile ilgili m etinler de bulm ulardr (B.23; E.IO; 0 .80;'sf.l9). M azdeizm ile yahudilik burada daha az izler brakmtr. Birincisinin Turfandaki varii, ^ ra tu stra 'y zikreden ve gerekte biraz mulak terimlerie ate tapmaklannn mevcut olduunu belirten mslman ve in kaynaklar tara fndan kantlanmaktadr; Arap kaynaklannda belirtildii gibi bir pan-Trk ve pan^ ^ 2 sayl d ip n o ta bkz. B unlardan biri oan A .2'yi yaynlan .5 olan B azn'e A .4'te sk sk bavuTinaktayno. B unlar leerlendirnek iin bkz. A .l.

21

Mool klt olan ate kltne ait btn verileri mazcleizme maletmek kukusuz ihtiyatszlk olacaktr. kincisinin yani yahudiliin Turfan'daki varii ise, daha yi bir ekilde Kagar'nin Yahudi-ran kkenli belgeleri ve Pelliot'un Tuenhuang'da ortaya kard yaklak 800 ylna ait branice yazmalar ile kantlanm bulunm aktadr (0.80, sf.l9 ). Nihayet, Orta A syada byyen bir g olan slamiyet, Tala zaferinden sonra elileri, tccarian ve sufileri ile kendini gster meye balamtr. Byle bir ortamda, baz blgelerde eski dinin kendini muhafaza edebilmesi hayret uyandrmaktadr. Kukusuz ehirlerde kltr odaklarnda can ekien bu din, merkezleri evreleyen blgelerde yaayan gebe topluluklannda canl halde bulunuyordu; ancak bu konudaki bilgiler VII. yzyldan X1II. yzyl balarna kadar gittike daha ender bulunur hale gelmektedir. Uygurlar, Trk dilinin artlanna mkemmel ekilde uyarlanan "runik harflerin" yerine gemek zere, daha az tatminkr olan ve fakat kendilerine zorla kabul ettirilen Sgd dilinden alnan harfleri benimsemilerdi. te Arap alfabesi alnmadan ev.vel, yukan Asya Trk edebiyatnn en byk ksm bunlarla yazl m tr ve bunun rol o denli byk olmutur ki MpoUara bu yaz tarzn uygu lamaktan baka yapacak bir eyi kalmamt. Ancak, "runik" alfabe tamamen kaybolmamtr. Genelde din kurumlannn her zaman kendi kutsal anlatm ekil lerine bal kalmalan dolaysyla, bu alfabenin geleneksel dine skca bal kalm olduu sanlmaktadr; aslnda bilinen ve olaan olan bu durum hayret uyandr mamaktadr. Geleneksel alfabe Tarim vahalannda aralarnda Irk Bitig'm de bu lunduu baz yazmalann kaleme alnmasna yaramtr. "Eski tarihlerde a-eu (Tuen-huang) blgesinin halk inanlan konusunda en deerli" kaynaklanmzdan biri olan Irk Bitig (A.4, sf.294), yalnzca bozkr hayatna deinen, 970 ylnda bir Manikeist m anastnnda yazlm kehanet kitabdr. Ancak ne yazk ki yazh nedenine uygun olarak, bilmece gibi kaleme alnm olduundan sadece yararianlmas ok g olan baz bilgiler aktarmaktadr. Thomsen tarafndan ortaya ka nlar (B.22, sf. 181-227) ayn ekilde runik harflerle yazlm dier iki metin de konumuza herhangi bir katkda bulunmamaktadr. Bu dnemde esasen arl bulunan Trk kaynaklan tekrar ortaya km bulunuyordu. Bunlarn en nls, bizzat kendisi de mslman olan Karahan'l - Mahmut el-Kagar (B.IO) tarafndan Arapa olarak Badat'ta 1083 ylnda yaz lan D im n- Lugat-it Trk'tT. Ancak bu kitap, birok verisini, hl "ok tanrl" olan vatandalannn anlatlarndan ve zellikle, hi kukusuz islaniiyetin kesin hakimiyetinden nceki bir tarihi tayan iir ve ataszlerinden almt. Kagar'nin verdii btn bilgilerin, bizim bak amzdan sistematik olarak incelemeye tabi tutulmas gerekmektedir. 1070 ylnda yine onun bir vatanda olan Yusuf Has Haib tarafndan yazlan Kutadgu Bilig (B .l; B.19) sattrlan arasndan, bugnk bilgilerimiz nda hl snrh ekilde deerlendirilebilen, karmak bir slam; ncesi kltrn szd yeni mslman olmu bir ortamn dini inancn aktannaktadr. nemleri asndan Kagar'nin eseri ile mukayese edilmedikleri takdirde dier Ortaa szlkleri veya daha yakn tarihli szlkler de bazen yararl say labilecek bilgiler vermektedirler. Bunlann arasnda en ilgi ekeni, 1294-1295 y lnda hazrlanm bir latin-fars-koman dili szl olan ve dini veriler ynn-den

22

zengin nitelikli Koman edebiyat m etinleri ieren C odex Com anicus'tur. Kendilerini byk medeniyet akmlannm dmda tutan Komanlar, geleneklerini olduka saf olarak muhafaza etmi gibi grnmektedirler. Bunlar zerinde, henz gereldetirem.ediim ayrntl bir inceleme yapmann gerekli olduu kansnda ym. Daha ziyade bilgi kabilinden olmak zere, ilk nce 1245 tarihli olduu sa nlan (E. 15), daha sonra 1345 tarihli olarak belirtilen (F.9) ve yazan beUi'olmayan bir Arap-Trk szln, Ebu Hayyan'n 1313 tarihli nl Kitab el-dak'm (F.6), bni Muhenna'mn szln (E.2). XIV. veya XV. yzylda yazlm ve Ligeti tarafndan incelenen (E. 17) stanbul'daki kk M ool szln, Zajackovvski'nin yaynlam o l d u ^ ve herhalde XIV. yzyla ait Arap-Kpak szln (E. 13) ve hatta Tyjarski tarafndan incelenen Ermeni-Kpak szl gibi (E.28) daha yakn tarihli eserieri burada belirtmek isterim. Bunlar verdikleri kelimelerin sadece karlndaki kavramlan belirtmekle kalmyoriar, bazen bunlann anlamn da belirtmek gibi nemli bir zellie de sahip bulunuyoriar. Bu eserler, o zamanlarda Uyguriar dndaki Trk dnyas ile pratik olarak her trl temas kaybeden in kaynaklarnn suskunluunu gidermee ksmen katkda bulunmaktadrlar. Bu durumda, siyasi alana yeni allan proto-Tunguzlar olan Y utenler (Curet) ve proto-M oollar olan Kitanlar, yani K rgzlan Moolistandan fiilen kovanlar gibi, ortaya yeni kan topluluklar in kaynaklannn tm dikkatini ekmitir. Leao ad altnda inde yerlemi bulunan Kitanlar, daha ziyade Mool ve in dilleri uzmanlannm yardmlann gerektiren ve konu muz asndan son derece nemli olan zengin bir dini yap sergilemektedirler. Bu adan Stein'in (1.34), V/ittfogel ve Feng'in (1.36) aratnnalar ile daha az iddial fakat daha analitik nitelikli incelemelerin (Q.2), Altay dininin tannmasna ne ka dar nemli katks olacam gstermektedir. A rtk doulu olm aktan ziyade batl nitelikteki Trk dnyas iin, keza Suidas'n (X.yzVl) ve zellikle Constantin Porphyrogenete'in (X.yzyl) szl veya aralarnda A^e5to/:'t<n Tarihi de bulunan Slavon-Rus me tinleri (i 100 ylna doru) (G.IO) ile bize bilgi vermek bakmndan inlilerden nbeti devralmaktadr. slam yazariar VIII. yzyldan itibaren ve bilhassa IX. yzyldan XIII. yzyla kadar, bu katky ok daha byk bir apta salamakta drlar. zellikle seyyahlar ve corafyaclar incelenmelidir, ancak tarihiler de ba zen ayn lde deerli olmaktadr, nitekim yzlerce sahife okuduktan sonra tam d krklna urayacak iken yararl bilgilere rastlayabilmekteyiz. Genelde, o dnemde m slm anlarTrkleri kfir olarak nitelendirdiklerinden, bunlarn dini grlerini anlamaya almamaktadrlar; ancak arptlm veya kayda deer olarak bulduklar eyleri belirtmektedirler: Bu ekilde, bni Sina rt'nda. (H.18), bir aman seansnn belki de en eski tasvirini verrnektedir. Bu konu ile ilgili olarak el-Madaini (l. 840)'nin daha sonra IX. yzylda Tabar, Y akub, elHurdabehin yklerini; X.yzylda son derece nemli olan deerlendirmesi ile bni Fadlan, Masud, Nakdis, Kazvin ve Ykt tarafndan aktarlan Abu Dulef, Istahr, bni Rusteh, bni Havkal tarafndan derlenmi olduka nemli bilgileri; yazan belirsiz olan Hudud el-Alcm'\n metnini; XI. yzylda Birn, Marvaz, elBakr, Gardiz, bni Sn; XII. yzylda Nizam, dris, bn el-Esir, Marvaz, AvfT, Ykt'un anlatlarn deerlendirmeye altm. Klasik yazarlarn seme yazlannda ad geen dier yazariann katklanndan da keza yarariandm. Bu basit
B iza n slIla r,

23

isim sralamas elimizdeki byk kaynak birikiminden muhakkak ki bir hayli eyi karm olabileceimizi gstermektedir. Kaynaklan belirtmekle, hi deilse bir derleme almasn balatm olmaktayz. Bu alanda aratnlacak hakikaten ok ey olduuna ve yeni metinler bulunduka, yaynlandka ve tercme edildike genileyecek bir sahamn varlna inanmaktaym (H. blmne bkz.), Trk krallklar tarafndan Mancurya'da uzun sre durdurulan Kitanlar, Onlara Kuzey in'in yolunu aan Apao-ki tarafndan 907 ile 926 yllan aranda birlik haline getirilmilerdir. Kltr seviyeleri pek yksek olmayan Hitanlar o zamandan itibaren Altay Asyasnn hakimleri gibi gzken Uygurlann etkisine kesin olarak tabi oldular ve in'de Leao ad altnda kurduklan hanedan ksa sre de zayflayarak bir ulus olmaktan ktlar. Bunlarn brakm olduu belgelerin tetkiki, geici olarak gebelie dnme karan vermeleri (Manurya'da yaayan ve 1115 ylnda Pekin'i ele geiren Yuten'ler tarafndan inden kovulduklannda) ve Kara Hitay veya Kara Kitan kralhn kumak iin (1130-1135) sonradan Rus Trkistan ismini alaccik olan yerin kuzey-dousuna gitme konusunda gstermi olduklan mkemmel yetenek, bu inlilemenin ve ulus olmaktan kn, belir tilmeye alld kadar kat'i olmadna inanmaya bizi sevketmektedir. Genel olarak tarih, geleneklerin hemen her yerde ve her zaman, eh yksek kltrierin saldnlarma bile byk bir direnle kar koyduunu bize g s t e m e k t e d i r ^ 2 Kitanlar M oolistan'la ilgilenmediler ve Krgzlann yok olmasndan bir sre sonra boluk dodu. En azndan artk bu topraklar zerinde, onlarn Moollamasn nleyecek gl Trk topluluklan mevcut deildi. Asrlardan beri Trke konuan toplumlar ara vermeksizin batya doru kayyoriard ve bu, Manurya'da yaayan proto-Moollann Moolistana doru gne imkn vermi veya yol amtr. O dnelide Kuzey Asya'da hareket halinde bulunan tm boylar arasnda hangiltfein Trk veya hangilerinin Mool olduunu anlamak o kadar kolay de ildir. Bunlarm tad isimler de keza bu konuda bir ipucu vermemektedir. N aym anlann M oolca bir adrvard, ancak bunlar hemen hemen kesin olarak Trktler veya Trkleme yolunda olan MooUard. Uzun sre onlara kar sa vam olmManna ramen, sonradan dahil olduklan Cengiz Han ordusunda par lak ekilde baanh olan, boy adlan Antik alann me'um nehri ve "barbar' ' sz ile kartrilaraktan "tartar" ismine dnecek olan Tatarlar, belki de Trklelmi MooUard; ayn ey, Trke ve Moolca konuan toplumlar arasnda dengede bulunduktan sanlan Keraitler iin de sz konusudur. Btn bu topluluklar arasnda ve zellikle Naymanlar, K eraitler, ile Ongerde Hristiyanlk, en azndan ynetici smf iinde, kesin bir baan kazan mla. Vaftiz edilmi olan bir oymak reisinin, daha sonra Afrika'ya hayali olarak gitmesi ve Orada Negus kiiliine brrmeden nce, btn Ortaa sresince hatllann kafalann kurcalayan Papaz Jean efsanesinin kkenini oluturmutur (N .5; N.35; N.36).

YuLjen (C u rtet)'ler konusunda, genel eserler (kaynaka) diam da, I . l l 'e bkz; K lanlarla (Leao), ilg ili olarak bkz. 1.11; 1.36; 1.34; 0.70. K ara-K itay'larn dini hayat k onusunda elim izde o k yetersiz bilgiler m evcuttur.

24

Gerek Moollara gelince bunlar, btn dierleri gibi ayn bir topluluk te kil ediyorlard ve grnrde herhangi bir ayncala sahip deillerdi; ayrca tama m en vahi ve zellikle "dinsizdiler. Sadece baarlan onlarn ismini duyuran olgu oldu ve bu ismi kendileri ile ayn dili kullanan herkese kabul ettirdiler. Kah ok eski gelenekleri dolaysla kah bir step imparatorluunun kuruculan olduklar iin, bu isme salam tarihi temeller vermek istediler ve Tu-kiu'lann byk dini temalarn aynen muhafaza ettiler veya kendilerine malettiler. Bu denli belirgin saysz veri karsnda artk bundan kuku duyulmasna yer yoktur. Ancak ortaya kan ufak veya anlaml baz farkllklarn, dncelerin normal evriminden mi kaynaklandn, yoksa daha eski zamanlardan beri deimemi halde bulunan fakat bizim bilmediimiz olaylan m yansttn kendi kendimize sormamz ge rekir. Ne olursa olsun, herhalde daha nceden olmasa dahi, sonradan tam anla myla bir Mool dini haline gelmi olan bu Trk dini, ftihlcrin ideolojik temelini oluturdu ve bu fetihler sayesinde uluslararas dzeyde yaylma imkn bulmu oldu. Ne var ki. Cengiz Han mparatorluu, Altay toplumlannda her zaman var olan dini hogr, hangi dine ait olursa olsun btn din adamlarna gsterdikleri sayg ve karlam olduklan eitli fikir akmlanna kar duyduklar ilgi zerine kurulmutu; ancak onlar, yine de eski dogmalar zenle gz nnde tutmular ve hafife alnmalann istememilerdir. Nitekim dnya.apnda boyutlar bulunan bir imparatorlukta. Cengiz Han'n temel kanunu olan Yasak' inemek ar bir c rmd (Q. 148, ve de 0.85). Uygur'lar kan dklmeden kendilerine ilhak ettiinden ve medeni seviye leri dolaySiyle ynetimin zellikle onlann elinde olmasna ramen. Cengiz Han mparatorluu ve onun halefleri evrensel dinlerin yaylmas nedeniyle iyice hrpa lanm olan eski kkenli olan ne varsa hepsine hayat verdiler. Bu yeniden can lanma, uzun zamandanberi resmen slam dinini kabul etmi olan Trklcrin bir s reden beri yerletikleri uzaklardaki Anadoluda kendini hissettirmitir (bunun iyi bir rnei iin bkz. A.4, sf.534). Bu olaylann, geleneklerin lmemi olmasndan ve bunlarn slamiyet, Budizm, Manikeizm veya Hristiyanlk etkisi altna gimi . olan lkelerde kUer altnda sakl kalm olmasndan'tr meydana gelebilecei ak bir gerektir. Bunun izlerine VIII. ile XIII. yzyllar arasnda, urada bura da, heryerde biraz rastlanmaktadr. Dahas, en eski dini hayaann aynen muha faza eden ve ne yazk ki haklannda yetersiz ekilde bilgi sahibi olduumuz eitli kavimler de mevcuttur. Bunlar arasnda, zellikle, Avrupamn gney-dou boz krlarnda Hazarlann yerini alan ve srekli olarak Bizans'a saldnlar dzenleyen Peenekeri sayabiliriz. Keza bunlara rnek olarak, ayn topraklarda onlann haleli olan, ayrca K om anlar ve Poloveler ad altnda da tam nan ve Cengiz m paratorluunun hanlklanndan biri olarak sonunda mslnan dinini kabul eden Altnordu'nun ok byk bir ksmn oluturan Kpaklar da zikredebilirizl3.

Mool hakimiyeti Altaylann dinini renebilmemiz halamndan bizi ayncalkl bir dneme gtrmektedir..Gnmzde o dneme ait metinler artk ok
13 P e e n e k le r k o n u su n d a, z e llik le 0 .6 8 , -sf.219-255; 0 .5 6 ; N .5, sf.2-5; 1 08-134'e bkz. K o m an larla ilgili olarak, 0.12; 0.65; 0.73'e bkz. A ltm ordu'ya 0.75; 0.97 yardm yla yak la la b ilir .

25

sayda bulunsa da, 1240 ylnda yazlm olup, Pelliot, Haenisch, Kozin ve Ligeti tarafndan tercme edilen ve yaynlanan, zellikle P.A.Mstaert ile dierlerinin (Kaynaklarda D blmne bkz.) uzun uzun tarttklar Moollarn Gizli Tarihi adl bir tek nemli Mool eseri mevcut bulunmaktadr. Aynca Mool hkmdar larnn Batl prenslere hitaben yazd mektuplar, kanlarya belgeleri^ "hogr femianlan", orijinal lisanlarnda veya dnemindeki tercmeleriyle, ou kez ayn ekilde ilgi uyandrmaktadr. Buna karn, daha sonraki dneme ait kroniklerden Altan Tobi (D .l) ve XVIII. yzyldaki Sanang Setsen (D.30)nin metinleri, budizm dinine geiten sonrasna rastlar; bunlar yalnzca mevcut bilgileri donlamakta veya eski ile ilgili anlan tazelemektedirler. Turfan Uygurca's ile 1300 ylna doru. Gizli Tarih'ten ksa bir sre sonra yazlan ve Parisde Ulusal Klphanede bulunan Trice O uzm m e, bu gne kadar efsanelere ve inanlara uzun blmler ayran tek metindir. Bunun aViacl geleneVler, XIII. yzylda \ranl\ tarihiler laramdan dorulanmakta ve keza yzylda dahi Hiveh Trk yazar Eb\gaz,\ Bal\ad\T Han laramdan aktanlm aktadr. Seluklular, Ostnanllar ve dier boylarn soy kk olan ve Bat Trklerine ismini veren atann (Ouz) destan Ouzname, canl bir milliyetilik sergilem ekte ve en saf Trk gelenekleri ile dolu olmasna ramen bunlar M oollar vastasiyle yanstmaktadr. u kadar ki, Ouz Han'n askeri baarlan gerekte uyarlanarak Trk tarzna uydurulmu olan Cengiz Han'n baanlandr. Cengiz Han imparatorluunun olaanst genilemesi, tm eski dnyay kendisi ile temasa getirdiinden, yazmay bilen herkesi bundan bahsetmeye sev-; ketmitir. Bu dnem hakknda bilgi verenlerin ilk srasna, ona hizmet etmi olan, Cuveyn ve Reideddin (lmleri srasyla 1283 ve 1318 ylnda) adl iki ranl tarihiyi koymak gerekir. Ad geen her iki tarihi Em ir Hsrev (1.1325), V assf (l. 1312) ve XV. yzylda M irhond ve Khandemir (H.4; H.7; H.8; H.27) gibi meslekda ve takipilerini byk farkla amaktadriar. Bununla biriikte, Orta Asyay bir utan bir uca kateden batl seyyahlar, eliler ve misyonerier, verdikleri bilgi ynnden onlara eit ve bazen de onlardan stndrler. Eserinin nemine ramen Marco Polo, seyyahatini daha ge bir tarihte gerekletirdiin den ve zellikle Uzak Dou ile ilgilenmi olduundan, ondan beklenilebileceinin daha azm vermektedir; keza ayn ey Odoric de Pordenone, Jourdain Catalan de Severac, Ricold de Monte Croce iin de geerlidir. Buna karn, Guillaume de Rubmck ve Jean de Plan Carpinin anlatlan tkenmez kaynaklar olarak inamimaz zenginliktediK Simon de Saint Quentin ise daha az incelenmitir (G.Blmne ve G.32'deki incelemeye bkz.). Byk bat kronikleri, ou kez fanteziye kaan pek ok bilgiyi isimsiz, karmak kaynaklardan veya bazen, dev eseri ile Parisli Malthieu ve Hal sefer leri tarihilerinden Guillaume de Nangis ile Joinville gibi nl yazariardan top lamlardr, Dou H ristiyanlan onlardan hi bir ekilde geri kalmamaktadr. Em eniler arasnda Kral I. Hcthun'un Kuzey Asya'ya yapm olduu seyahati (J266-1270), Akan'l Grigoru (1250-1335) ve zellide Kancak'l Kiragosu (1201-1272) isaymak gerekir. Dier doulu Hristiyanlar arasnda. Bar Hebraeus ad ile daha iyi tannan Ebul Fere, Suriyeli Michel ve de Fransa'ya kadar seyahat eden Patrik III. Mar-Jahallaha ile kei Rabban Cauma'dan oluan olaanst kiliyi saymamz lazm.

26

Bu suretle, XIII. yzyl ile XIV. yzyln ilk eyrei, kukusuz VI.-VIII. yzyllannkine oranla hacim ve younluk itibariyle daha zengin bir birikim da arc temin etmekte ve dierleri ile beraber, ayrlmaz bir btnn ikinci cephe sini oluturmaktadr; Cengiz Han imparatorluunun k, beraberinde bu imparatorluun resmi dininin de her yerde kn getirmitir. Bu dneme ait kaynaklarn azl bunun kantdr. Mslman yazarlar arasnda, yalnzca bni Baltuta (l. 1368) ve bni Haldun (l. 1406) bu konuda yararlanm olduum yazarlar olmutur. in kaynaklarndan sadece, 1369 ylnda derlenmi in MooUannn resmi tarihi olan Yuan-e ile Cengiz Han Savalarnn Tarihi adl eserler (1.31), daha geni bilgi veren kaynaklar bulununcaya dek bavurulmaya deer nitelikdedir. inde, Moollar inlilemi.lerdir. Mslman arkn byk devletlerinde, ran'da, aatay diyannda, Avrupann Gney-Dou ovalannda, slamiyet ancak XIV. asnn ortalanndan sonra baarya ulamtr. Trk imparatoriuklan, islamiyeti byk apta uygulayan hkmdarlar tarafndan ynetilmitir. Ancak Cengiz Han mparatorluunun yeerdii topraklarda, Yasak konusunda bir sre daha, belirgin bir bamllk herhalde sregelmitir; Bunun kantn. Cengiz Han'n eserini yeniden kumiay arzu eden Timurlenk'te (0.3, sf.86-89) ve onun slale sinden olup "Byk Mool" ad altnda (R.21) bilinen imparatorluu kumu olan Hindistan fatihi Babr'de (1483-1530) grmekteyiz. Ayrca baka yerlerde, keza ran'da Safevilerde de (R.31; rnek 0.4) buna ait eitli izlerin varolduu bir gerektir. Douda kalc bir devlet dzeni kurma imkarana sahip ^ir g artk kalma mt ve bir mddet sonra, Budizm intikamn parlak bir ekilde alacakt. Budizm, Tsong-ha-pa'nn kiiliinde dzenleyici ve atlmc gc bulduunda Kuzey Asya'da hemen heryerd'e gerileme yolunda grnyordu. Bundan sonraki yllar da Budizm Moolistann manevi istilasna giriti ve lamaist ekli ile 1570 ve 1600 yllannda buraya yerleti; XVII. yzyl balannda Kalmuklar ve Buriyatlar gibi dier Moollar tarafndan da benimsendi. Tabiatiyle, her zaman olduu gibi, es kiden kalan Budizm ncesi kMeri "geleneksel damgasn yediler"; ancak yeni ve resmi "beyaz din" niteliinin yannda halka ait olan "kara inan" yaamaya devam etmitir. Etnologlar buna amanizm adn verme alkanln edinmilerdir, nk artk amanizm kara inancn temel olay haline gelmiti^''-. Cengiz Han devletinin Moolistanda k ile XVI. yzyl arasnda ge en dnemle ilgili olarak az sayda bilgiye sahibiz (Q.144, sf.353). Ancak nemli b ir kaynak (D.9) bize lam aizm in yerlem esinden hemen evvel, gl bir "amanist" etkinlik olduunu gstennektedir. Aslnda sergilenen yeni bir ehre altndaki geleneksel dindi. Bu yeni ehre, ya yozlatrlm olmasndan ya da daha eski tarihlerde bize ok az intikal eden, d.k seviyeli halk tabakasnn (kara budun) inanlannn ortaya kmasndan kaynaUanmaktayd. Bahis konusu geri leme hadisesi sadece Moolistanda yaayan MooUan deil, fakat ayn zamanda mslman olmayan btn Altay Asyasn ilgilendiriyordu. Geleneksel din, vari-

Z o r fakat nem li bir konu olan renklerin sem bolizm i konusunda, zellikle siyah ve beyaz iin b k z. M .3 2 , sf.218; M .54; Q .124. M oolistanda siy ah la ilgili in an lar konusunda 0 .1 4 4 'e v e zellikle sf.341 ve onu izleyen sahifelere bkz.

27

m srdrd srece, yabanc basklann olmamas halinde dahi, halka en zg ve basit ekliyle yaamn srdryordu. Bu ypranma, usuz bucaksz topraklar zerinde, uluslararas herhangi bir etkinlii bulunmayan, ya ok eskiden beri oralarda yaayan veya XIII. yzylda Lena'y yukarya doru izleyen Trke konuan Yakutlar gibi olduka ksa za m an evvel g etmi, uraya buraya dalm toplumlarn yaad Sibirya'da zellikle byk apta meydana gelmi olsa gerek. Manevi hayatm ycemesine az m sait olan bu koullar, XVII. yzylda ve zellikle 1782 ylndan sonra Rus mstemlekeciliinin basks altnda, daha da arlamtr. Orada yaayanlarn dnce dnyas gittike khnelemi, en mtevazi ekillerine indirgenmi, bo zulmu ve nihayet Hristiyanlkla ilgili olann kukusuz en belirgin olduu fakat zorunlu olarak en gl olmad, ok eitli etkilere maruz kalmtr. Uzak ku zeyliler ile paleo-Asyallarn biriikte yaamas kltr al veriine yol amtr. Mordv ve eremis, yani Fino-ugrik adetlerin Altayllarn kltrne szm olmas keyfiyeti son zamanlarda Ghichlo tarafndan ortaya konmutur (0.28). Asimda bu etkileim tek rnek deildir;'bunlara baknca iki bin yllk olaylara ait izlerin hala var olduunu grerek hayretler iinde kahyoruz; ayrca bugn Sibirya halknn onda dokuzunun Rus olduunu da unutmamak gerekir. Topraklarnn ayn dere cede geni ve yerli halkn younluunun dk olm asna ramen, halen Kazakistan diye bilinen yerde bu ypranma ve gerileme grnts belki de daha az belirgin ekilde olmutur. Altnordu Rus boyunduruu altna girdiinde (1731-1743) slamiyet, Kazan'dan gelen mollalar tarafndan (XVI. Yzyl geye yzeysel ekilde getirilmi olmasna ramen, Ortodoksluun bu blgede gelii mine engel olmulur. Ancak, slamiyete ramen baka yerlerdeki mslman lke lerinde olduu gibi burada da eski dinden baz belirgin izler kalmtr. Eski dini inanlann Orta Asya'da ve Sibiiya'da daha canl kalan ve hereye ramen zengin mirasna daha az nem verdim, zira almama temel tekil eden gemie ait daha az saydaki belgeyi, son zamanlara ait olduka bol saydaki bel genin oluturduu yn altnda ezmek bana doru gelmedi. Genelde daha az anlam h olduklar iin, in kaynaklarn da bertaraf etme gereini duydum (1.18)., ancak Pei-lu-fong-su'ya. (1.32) gerekli olan zel yeri verdim. Buna karn, Ruslann Orta Asya'ya yaylmasn takip eden dnemdeki seyyahlan ve zellikle XVIL yzyldakilerden Strahlejberg, Georgi, Gmelin, Pallas gibilerine ok fazla bavurma eilimine kar koymam gerekti. Aynca, bazen sonraki asrlara ait sey yahlarn eserlerinden de yararlandm ve bunlar beni etnografya kaynaklarna doru yneltmilerdir. Ancak bu alana yalnzca karlatrmalar veya aklama yapmak amacyla ok nadir olarak deinmi bulunuyorum, szl metinler konu sunda, ufak istisnalar haricinde, Manas destanmn Er-Ttk dnemini benimse dim; burada halen taranmam ok geni sahalar mevcuttur (C.9).

Trklerin slam lam as

imdiye kadar, konumuz iin bu denli nemli olan Trklerin islamiyetle olan ilikilerini, hemen hemen kenarda braktm. Aslnda bu ilikiler oldyka eski bir zamana dayanmaktadr. Araplar Orta Asya'ya mdahale ettikleri vakit, Tukiu ler ancak ksa bir mddet nce dalmlard (N.42; N. 11). Dnyay boyunduruklan altna alma yarnda Tu-kiu'ler onlarn eiinde, bitkin bir vaziyetten 28

ziyade doymu bir vaziyette durmulard. Takett'de bir Trk babuunun bir in valisi tarafmdan ldrlmesi onlara mdalale etme frsatm verdi. ldrlen kiinin olu, Tu-kiulara ve Karluklara bavurdu. 751 ylmda, birlemi durum da olan bunlar, Sir Derya ile Balka glnn arasmda orta yerde bulunan Talas'ta inlileri ezdiler. te bu ekilde Orta Asya'nn kaderine bir gn iinde karar ve rildi ve Orta Asya, inlileme yerine tedricen slamiyete alm oldu. slamiyet, X.yzyl sonuna kadar nemli bir baan elde edememitir. in bertaraf edilmi olduundan Mslman imparatorluu ile Trk gebe topluluk lar arasnda bir kuvvetler dengesi olumu gibi grnd. Bu denli mthi bir te okrasi tarafndan batya doru gidilerinde durdurulmu olan ve sava bir ei lime sahip olan Trkler, Abbasi halifeleri ile SamanTler gibi onlara bamh byk devletlerin hizmetine tnemluk "kle" yani paral asker gibi girdiler. Araplar artk hap etmyecek kadar zengin olduklanndan, Trkler kendilerine yeni bir i sahas bulmu oldularis lk askere alnma ilemi bizce bilinmeyen bir tarihte vuku bulmutur, ancak VlII.yzyl sonunda Halife Harun el-Reid hizmetinde azatllara rastland bildi rildiine gre bunun erken bir tarihte gereklemi olmas lazm. Belki de bu h kmdarn el-Emin ve el-Memn adh oullan arasnda kan i harp dolaysyla Trkler IX.yzylda byk bir deer kazandlar ve ksa bir sre iinde o denli nemli oldular ki, bunlarn halefi olan el-Mutasim (833-849), bir gelenee gre bu kabna smaz savalan Badat sakinlerinin dmanlndan kurtarmak amac ile kuzeye doru az bir mesafede bulunan Samarra'da, onlar iin yeni bir bakent kunnak zorunda kalmtr. Trkler orada iktidar tam olarak ele geirmek te gecikmediler, ordu kumandan, bakan ve Msr gibi zengin eyaletlere vali oldu lar. radelerini ve zevklerini etrallarna hi tart.masz kabul ettirdiler. Bununla beraber genelde, ar bir Trk milliyetilii sergileyen grler dnda, onlarn iyice islamlam olduklar ve Orta Asya daki geleneklerinden mslman dnya sna hibir ey veya byk bir ey getiracdikleri konusunda birleilmekledir. Bu gre tam anlamyla karym ve aratrmalarm bana en azndan, yzeydeki slam grnls altnda ancak glgelenmi olan baz tasarmlar yolu ile, msl man toplumunun o dnemde Trkler tarafndan belirli bir oranda yeniden ekil lendirilm i olduu sonucunu vermitir. Abbasi halifesinin emrindeki Trkler arasnda dinlerine ok samimi bir ekilde balanm ve mkemmelen Araplam guruplarn bulunduunu vc de bu Trklerin (M assignon'un szn ettii gibi) hacca gitmeyi ok ai"zu ettiklerinden kendileri iin Samarra'da kk bir Kbe ina edilmesini istediklerini ok iyi bilmekteyim; ayrca bunun szl ve, yazl kantlan bana hocam Massignon taraftndan verilmitir. Ancak builar Trklerin acaba yzde kan temsil ediyorlard? Mslmanl kabul ettiklerinde inanlan rie denli samimi ve ne denli derin olursa olsun, ayn zamanda mslmanlk ncesi dini inanlann ksmen saklayamazlar myd? Bunlann tamamen kaynam olduunu iddia edebilmek iin hepsinin ocukluk dnemlerinde satn ahnp byk bir dzenle yetitirildiklerinden emin olmak gerekir. Kald ki pek ok ey bunun byle olmadn bize gstermektedir. Arap yazarlar, Trklerin temel niteliinin doum yerlerine olan derin ballktan olduu konusunda hemfikirdiricr (N.25, sf.250 ye bkz.). Kendilerine ayrlan mahallerde yaam oLnalar, yerli halka kazeUikle N.7; N . 8 ; N.9; N.18; N .37'e dayandm . Ayrca, N.3; N.4 vc ilgin bir rnek iin b k z. 1.24.

29

nnalannn yasaklanmas ve de h^ifenin kendileri iin satn aldi Trk gen kz lan dnda kadn almalanmn engellenmi olmas, Tilrklerin kendi geleneklerini uzun zaman saklam olduklann gsteren ok nemli kantlardr. Aynca bu hu sus, ou kez grnte totemlerle ilgili gibi duran, bazen olaan isim olarak, bazen de uzun adlarn iinde ikincil ekilde yerletirilen zgn Trk isimlerinin kuUamlm olduunu gsteren onomastik aratrmalar sonucunda da anlalmak tadr. Abbasiler zamannda byle isimler ok byk sayda olduu gibi ayn e kilde Mr^r Memluklar zamannda cretli asker olandc alnan kimselerin omu Kpak diyarndan gelenlerin oluturduu dnemlerde de bu isimlere ok sayda rastlanmaktadr (F.44). Baz Trk ar^trmaclar ve de Tprk olmayan fakat an bir Trk yanll sergileyen sanat tarihileri kendi savlann kantlama: asndan, slam sanatnda Orta Asya geleneklerinin ok etkili olduunu ileri srmektedirler: Bunu ancak, Orta Asya geleneklerini bilmekle tortmak mmkndr d, slam konular uzman lan arasnda bunu bilenler azdr. slam mimarisi, plastik sanatlar ve sanayi tasannunda Trklerin byk apta etkisi olduundan emin deilim; bunun ancak birkanoktada geerli olduunu sanyorum. llerin lde zerinde yazubulumayan bir ta altnda gmlmesini ngren ve olduka titizlikle uygulanan bir yaptrma aykn ekilde, slam topraklannda trbelerin yaplmas ile ilgUi olarak, Tik dnyasuun etkisi dnda doyurucu bir aklama bulmak tamamen imkanszdr, zel likle Samarra dneminjJen itibaren, eski ran tasvirlerinin yerini alan ve "yce hakan resimleyen yeni ikonografi tr ancak Orta Asya resim gelenei ile izal edi lebilir <R.46). Ve de, IX. asrdan itibaren bu denli derin bir ekilde yenilenen ve Seluk (ve bilinen Seluk etkisi altnda Fatuma) dneminde olaanst gelime safhasna ulaan btn bir'minyatr ve ssleme sanatn yalnzca Trk etkisi ile kantlamak ftnkn deilse dahi pek ok konu son analizde kaynaklar ancak Ortaa Tric metinlerinde bulunan, zgn Trk temalanndan oluinaktadr. Bu temalann ve bu metinlerin ayn zamanda ran kkenli olabilmesi ihti mali esasen basit olmayan bu orupu biraz daha karmak hale getirmektedir. ran ve Tric ikonografisi ile mitolojisi arasndaki, aynntlara kadar inen benzeriikler, birok ekilde izah edilebilir. Bu izah ekillerinin en basiti belki de bunlann k kenini ok eski dneme ait orta,k bir zeminde aramak olabilir, bunu bir alma dolaysile yapma frsatn bulduk <R.22) ve (daha nce sz geen) G. Dumezil'in Iskitler ile Osetler arasndaki karlannal aratmMan bizi imdi bu yola doru gitrneye zendimektedir (P.15). Mesleki almalanm ve faaliyetimin t)ir ksm beni slam sanat ile ilgilenmeye sevketmitir, ancak burada bunlardan ok az bahsedeceim. Parah askcrierin kullanlm olmas slamiyeti yaymak isteyenleri tatmin etmemekteydi. Bavullarnda Kur'an tayan gezici din adamlannm ve tccarlann dnyann tm karayollannda ve .denizlerinde seyahat ettikleri bilinmektedir. Bunlann, kendi hudutlanmn ok tesinde, byk bir mesafe aral jle birbirin den aynim topraklarda. Hazarlarda olduu gibi cesaret verici, Volga Bulgariannda ise kesin sonular alm olduklann gndk. ^lamiyetin Orta Asya'dtki en byk baans in Tricistannda Karahanl devletinde (Balas^agun ve Kagar) meydana gelmitir. Orada, kaynaklann tam olarak belirleyemedikleri bir tarihte ve fakat en ge X.yzylr sonunda.

30

(yzeysel bir slamlamaya ramen efsanesi (M.30) geleneksel Trk-Mogol dini ne ait olan) Satuk Bura Han admdaki bir Trk hakan, halkm da beraberinde srkliyerek Islamiyeti kabul etmitir. Uzun bir Manikeist ve Budist kltrleme sreci sonunda oluan Kagar evresi nemli bir din ve kltr merkezi haline gelmitir. Aynca "ok tanrl" kalm olan bir dnya ile yakn iliki halinde olma sndan tr bizim iin de son derece ilgi ekicidir. Kagar'nin Szl ve de Kutadgu Bilig bu ortamn rnleridir. p zamandan itibaren, Trk topluluklarnn mslmanlamas hz kazan mtr. ran'da Samani krallnn Memluklar, Afganistan'n bugn bulunduu yerde, Gazne civarnda, Gazne imparatorluu ad altnda slam topraklarnda bir Trk mslman imparatorluu kurmulardr. Gazne imparatorluu bu yn ile, bizim iin Karahanllannkinden daha az ilgintir (0.13). Gl bir ran etkisi al tnda olmalarna ramen, Gazneliler zgn Trk niteliklerini terketraemilerdir. slam yazarlarnn, Firdevs kendisine ahname'yi ithaf ettiinde, Gazneli Mahmud'un baz saknmlann ve eletirilerini hala anlayamam olmalanna hay ret edilebilir. Sanatkrlan koruduu bilinen hkmdar, airin Trklere kar kul land sert ifadeyi ancak zorlukla kabullenebilirdi, zira kendisini de onlardan biri olarak gryordu. K sa bir sre sonra, hala "amanist" olan Ouz boylan, Seluklulann n cl altnda, ran'a (1030) ve Anadolu'ya (1071) aldlar. Onlarn ardndan gebe Trk topluluklar nslman dnyasna kitleler halinde akn eltiler. Seluklular ve onlarn ardndan Osmanllar mslmanl kabul ettiler ve siyasi sebeplerle slamiyetin dzene en baml ekli olan S n n ilii benimsediler^. Seluklularn, inanlarnda samimi lm adklan konusunda herhangi bir kamt bulunmamaktadr, ancak ok sayda eski gelenei muhafaza eltiler ve slam , bnyesi iinde, imansz kiilere (kfiriere) kar, onlarn rkna mensup kiilerin her zaman gstemi olduu hogry sergilediler. Bu hogrl davran top lumun Hristiyan olduu Anadolu'da zellikle belirgin olmutur. Nitekim, Kk Asyay dolam olan mslman seyyahlar bundan sik sk bahsetmi ve rahatsz olmulardr (0.69; 0.103). Genelde Gk-Tanr, onun niteliklerini almadan ok evvel dahi, Allah'a benzetilmitir. Gk-tanrmn hayattaki uzants olan kut, tanrnn ltf oldu; onun emri olan yarlk, efaat veya af oldu. Paganizmin tannian veya eytanlar, cinlere ve perilere benzetildi veya kltleri bir din ulusunun zcrihe aktarld. Asimda bu konu ile ilgili olarak, dinler tarihi uzmanlarnn iyice bilmedii hibir iusus mev cut deildir. Trk halk kitlelerinin daha iki ynl davran ekilleri olmutur, bunlar ya pabildikleri lde, ancak ismen mslmanlatlar. Sonradan yazlm olsa dahi, konu ile ilgili metinler bize bunun kantn salamaktadr. Aslnda bu kantlar, baka kaynaklardan bilgi edinememi olsaydk dalji, bizim iin yeterli olacakt. XIlI.yzylda Yusuf ve Zelihd adl klasilc yknn Seyyad Hanza tarafndan yazlan Trke birinci versiyonu (C.29) blijn mslman metinleri gibi Bismillah

^^ S elu k lu lar konusunda 0.14; 0.15 ve de hatalarna ram en, 0.99'a bkz. A y n ca, tahiatiyle 0. Ve Q. blm lerinin genel eserlerine de bkz,

31

ile balamaktadr, ancak yazar bu yakann Allah dahil her terimini aklamak zorunluluunu duym utur. Ayn ekilde X IV .yzyl sonunda, K ur'an'n Kastamonu dolaylannda Trke olarak yaplan yorumu, Allah Tengri yolu ile izah etmektedir (C. 19). Bektai tarikatnn kurucusu Hac Bekta, Vilayetnamc adl kitabnda, Ouzlarn slam-ncesi^ geleneinden byk apta alntlar yap mtr (C.15). Yine d ^ a sonralar, Kitab- Dede Korkut (C.13; C.27) her sahifesinde Trk "paganizminin" izlerini tamaktadr, nitekim, da, su ve aatan ku rulu kutsal lye yaplan dualar bunu aka gstermektedir (R.35; R.40). Dolaysyla, bu kitapta nemli bir bilgi kayna bulmak mmkndr. Saladklar bilgi ynnden eit deerde olmayan ve zerlerinde ihtiyatla allmas gerekmesine ramen, tarihi incelemelerden ziyade, kahramanlk des tanlarndan ve efsanelerden yararlanlmaldr. Konusv Gazneli Mahmud etrafnda odaklaan ve en eskisi 1115 yhna dayanan pek ok yazma nshas gnmze ulaan Abu M slim e (C.23)'e ait Krolu "Krn Olu" efsanesinin (C.7; C.14) bu ynden zengin olduu grlmektedir; buna karn, M eM Danimend Destan (veya DanimendHnte) (C.22) ayn adan hi de zengin deildir. ok saydaki Trk-ran destans ykleri yansra, konu ile uraanlar tarafndan bi lindii gibi hakikaten belirgin arkaik yaps olan ok sayda su katlmam Trk eseri mevcut bulunmaktadr (C.23, sf.77; Q.88; Q.89'a bak.). "Trk destanlar arasnda en fazla ok tanrl olan (C.23, sf.38) Saltknanedlr. Bunun tetkiki, "slam-ncesi dinbilimi konusunda bize bilgiler salamaktadr" (ayn yer, sf. 38); ancak, efsane ve masallarla dopdolu olmasna karn, Sattkname zerinde ince leme yapmak zellikle zordur. Ben aratrmalarmda, XVI.asrda kaleme alnm, zellikle nazm eklinde olanlan hi kukusuz daha eski zamanlara ait, temel nite likli ve basks iyi yaplm olan Kitab- Dede Korkut'u benimsedim. Buna sk sk bavurmakla birlikte bazen daha az nemli dier eserleri de zikretmekten ka nmadm. Kimi zaman tam anlam ile mslman nitelikli olmakla birlikte, birka eski gelenei aynen aktaran, XVI.yzylda Hindistan mparatorluunun kurucu sunun kitab, Baburnam e'yc (C.3; C.4) bavurduum oldu; yeterli bilgi elde edememi olmama ramen bu kitapla bir hayli ilgilendim (R.21). Bu halk kitleleri ou kez slam kalb iinde kaynamak zorunda kalm lar, ancak daha az kktenci olan ve dini sapmalara daha ho.gr gsleren, helerodoks mezhebini tercih etmilerdir. Trkm en babalan (gebe Trkler), Barak baba. Baba shak, Baba lyas ve dier biroklan bu mezhebe bal olduk larn iddia ediyorlard; ancak bunlar gerekte eski amanlann varisleri, eski dinin "byc rahipleri" idiler. Bu terimi ilerde daiha etrafl olarak aklyacaml'^. Bu ekilde, asrlar boyu slam'n nderi gibi gzkm olan mslman Trk dnyas ve de lke yneticileri vastasyla gerekten yle hale gelmi olan Trkler, iki ksma aynlm bulundular. Bunlardan bir ksm slamiyeti samimi yetle kabullenmi ve yeni dinlerinde eski dinden tepki yaratmadan.muhafaza edebileceklerini saklam olanlardr. rnein ehzadelerin bodurulmas, ritel savalar, dman llerinin mezardan karlmas ve yaklmas, balk zerine

B tn b unlar y etersiz .jekilde bilinm ekle beraber, zet ekilde bir bibliyografya v erilm e y ecek kad ar ok yaym m evcuttur. B ununla birlikte, Q .88 ile vd.; M .9; M .29; 0.14; 0.15; 0.1 7 ; 0 .1 8 ; 0.33; Q .1 0 4 'e bkz..E ski ritellerin ve trenlerin gnm zde yaam alar y nnden ok nem li bir akun olan B e k ta jilik konusunda, ayrca b kz. C.15; 0.33; 0.49.

32

ty taklmas, Tibet sn veya at kuyruundan yaplan tular gibi. Dier bir ksm ise bir dereceye kadar mslman olmu fakat gemiinden mmkn olduu kadar fazla eyi zenle muhafaza edenlerdir. Bu olgu, hcreyin hzl bir ekilde yozlat ancak daha hibir eyin tamamen kaybolmad gnmze kadar sre gelmitir. Anadolu'da gerler arasnda yapm olduum incelemeler ve dierleri tarafndan yerleik topluluklarda yaplan aratrmalar ayn sonulan vermi, do kuz asrlk bir mslman gemie ramen, ortalama halk tabakalannn, Ortaa inanlanndan, baz kalntlardan ok daha fazla eyi sakladklann ortaya koymu tur (R.24). Trk dilini konuan dier lkelerde, Afgan ve ran kabileleri arasnda yaplan incelemeler bu yrelerde de ayn hususun geerli olduunu gstermekte dir. Dolaysyla, eski Trk ve Mool dini zerine younlamaya devam etmek suretiyle, en azndan Gney Trkiye'nin gebe geleneklerini ve ikinci elden di er yrelerin yerleik ve gebe.geleneklerini aratnnann yarad olacan d ndm- Bunlar hal snrsz bir aratrma alan salamaktadr. kinci derecede nemli olanm altndaki asl temel unsurlan gzden kamamak endiesiyle, bu rada elimizdeki verilerin ancak belirii bir ksm ele alnacaktr. Belki bu yaklam elikili grlebilir, ancak sonuta Trklerin ve M oollann dininin, genelde bunun incelendii ve hala bunun orada yaad iddi asnn ileri srld Sibirya veya Allay'lardan ok daha iyi bir ekilde, nslman lkelerde muhafaza edildiini dnmek bana daha isabetli grnmektedir; evredeki toplumlar her zaman daha tutucudurlar. Bunun yannda Hrisyanlann, Anadolu toplumunun ihmal edilemiyecek bir ksmn olutumiaya devam ettii hususunu gzard etmedim. XX.yzyln banda, Trkiye Cumhuriyeti olarak bilinecek olan lkelerin snrlan iinde Trk olmayan en azndan %30 orannda bir nfusun var olmas lazmd: bunlar mslman Krtlerin yansra, says tam tespit edilemeyen Ermenilerie bir buuk milyondan fazla Kumdan oluuyordu. Seluk Sultanlnm tm sresi boyunca ve belki de daha sonralan, bu topluluk larla Trkler arasndaki ilikiler yakn ve mkemmel olmutur. Bunun sonucunda bir ortak yaam tarznn meydana geldii dnlebilir. Bu ortak yaam tarznn, zellikle bir Rum efsanesinin, eski bir Trk efsanesini veya eski Trk mitlerini hatriatt durumlarda sk sk belirli hale geldiini gmlekteyiz (M.49)

B ilin m e y e n S a h a la r Altay toplumlannn tarih asndan nemi ile bu toplunlarn dini inanlanna ayrlan alma saysnn azl arasnda garip bir eliki mcvcuttur. Bu toplum lann dini inanlanna daha yeni yeni ilgi gsterilmeye balanmaktadr; halbuki uzun zamandan beri Hint-Avrupa ve Sami dinler tarili ayncalkl konular olarak seilmi bulunmaktayd. Altayllann dini inanlarnn ne denli ihmale uradn anlam ak iin, dinler tarihi ansiklopedilerinin ieriine bakmak yetcrlidir. Tabiatiyle burada, itirak etmeye davet edilmi bulunduum ok yem yaynlardan veya halen yaynlanmakta olan baz eserlerden bahsetmiyorum: Bunlar, Sources O rie n ta le s adl kitap dizisi (P.68), W rterbuch der M ythologie (P .81), Flammarion yaynevinin Dictionnire des M ythologies (P.14)'si gibi eserlerdir. Dierlerine gelince, H.C.Puech tarafndan yaynlanan ve toplam 4500 sahifeyi aan "la Pleiade" serisinin Histoire des ReUgions adl serisinin 3. cildinde, 33

"Sibirya'da Altay toplumlannn dinlcri"ne, "gelenekleri yazl bulunttvayan toplunlar"a aynlan (Q.95) blm iinde, sadece 26 sahife boyunca deinilmekte (P.34); P.Grimal'in ynettii Larousse'un Mythologie'smc (P.58) bu dinler an cak "Sibirya Mitolojisi" konusu altnda, 10 sahifede ele alnmaktadr (Q.96); Hindu dili ve uygarl uzmar olan J.Auboyer, Gorce ve Mortier'nin Histoire Gndrale des Religions'mndi skit-Sannatlar ve Altayllardan (Q.3) ayn blm iinde bahsedilmektedir (ayrca, Q.93'e de bkz). Bu rnekler Franszca kaynak larda olduu gibi hi de onlardan daha zengin olmayan yabanc kaynaklarda o altlabilir. Belirli bii" corafi blgeyi veya bir tarih dnemini incelemi olan Allay ta rihi uzmanlar da, dini hayat ok kstl bir ekilde ele almlardr. Orta Asya Trk Tarihi, adl kitabnda Barthold, nemi hakknda gerek bir kuku sergile m ek suretiyle, din konusuna yalnzca be sahife ayrm tr (0.8, s f.l2 -l6 ). Balca eserlerinde Vladimirtsov bu konuya hemen hemen deinnemi.tir (0.109; 0.110). Stefi, mparatorluu adl eserinde Grousset (0.34). hi deilse anlamsz olmamas gibi bir meziyeti olan, ksa ksa baz deinmelerle konuya k tutmak tadr. Ufak bir el kitabnda, Hambis (0.38), Yukar Asya'nn "manevi hayat"na bir blm ayrmakla beraber, yaklak yars Budizm ve slamiyete ait olmak zere dinler konusuna sadece sekiz sahife aynnaktadr; Rene Giraud (0.32), tam anlamyla aratmia niteliindeki bir almasnda, "inanlar ve gelenekler" konu suna ilk deinen kiidir; ancak bunu yaparken snrl bir dnemi ele almakla ve de yeterli belge ve kaynaa dayanmamaktadr. Tibet ve Moolistan dinleri konusun da yakn zamanlarda yaynlanm baka bir kitabn ikinci blmnde (Q.144) Heissig, lamaizm ve "amanizm"e eit derecede yer vemi, ancak bu konuda Cengiz Han dnemine kadar nadir olarak kt gibi daha ncesini hemen hemen hi ele almamtr. Bunlar yalnzca bir ka rnekten ibarettir. Bu konudaki almalarn eksiklii, ilgi eksikliinden ziyade bilgi eksikli inden ve de bu dinin yalnz bilinmedii deil, ayn zamanda bilinemez olduu eklindeki bir nyargdan kaynaklanmaktadr. Barthold diyor ki; "Bu toplumun (Tu-kiuler) psikolojisini anlamak iin onun dini inanlarn anlamak nemlidir; ne yazk ki antlar bu konuya hemen hemen hi k tutmamaktadr" (0.8, sf.l2). Sibirya amanizmini tarlr-ken, Kai Donner yle bir sonuca vanntr; "burada (...) verilen tarif yzeyseldir ve btn bunlara dayanak tekil eden mitolojiye ve dine nfuz edilemezse hep yzeysel kalacaktr" (M.23, sf.231). Masson-Oursel ise "en eski tarihlerdeki Trk-Mool dinini bilmenin imkanszlndan yaknyor du (Q.103, sf.445). Bu karamsarha ramen, dikkatli bir aratmann cesaret verici ve o zamana kadar tahmin edilemeyen sonular elde etieye imkan verebi leceini ilerde greceiz.

Arkeolojik Aratrmalar
Burada sz konusu olan aratrmalar uzun yllar, halta bazen asrlar nce balam bulunmaktadr. Bu konu ilk nceleri Rus ve daha sonra Sovyet arkeologlan tarafndan aratrlmtr. Kendilerine ait olan bu topraklarda kaz yapma tekeli hemen hem en sadece onlara ait olmulor. Ancak bu olgunun, ne nemli Batl ve Japon heyetlerinin aratrmalarn ve ne de bir Bonvalot'nun, bir Dutreuil de Rhins'in, bir Grenard'n, bir Henri d'Orleans'n, bir Sven Hedin'in 34

XIX. yzylcla yapm olduklan gerek nitelikteki inceleme gezilerini biz unut turm am as gerekir. Yine ayn ekilde bu son alm alarn, X X .yzylda Grilneweld ve von Le Coq tarafndan ynetilen Alman kazlarn, Sir Aurel Stein'in ynettii ngiliz kazlann, Pelliot'nun ynettii Fransz kazlarn, Otani ve Tachibana'nn ynettikleri Japon kazlann, keza Danimarka'l Thomsen'in almalarn ve de nemli yayn serileri ile sonular ortaya konmu olan Finlilerin kazlann gzard ettirmemesi gerekir. , zellikle M oolistan'da ve Sibirya'ya komu yrelerde, Altay'larda ve Yenisey yaylasnda, yukanda adlan belirlilen kiiler tarafndan aratrlan prehistorik, proto-historik, antik ve ortaa yerleim sahalar bazen atc sonular vermi ve ekseriya benzersiz nitelikte bilgiler salamtr, bu konu ile ilgili olarak, Altay'larda Pazyryk ve Moolistan'da Noin Ula gibi nl isimleri hatrlamak'yeterlidir. Bu kazlarla ilgili olarak yaynlanm eserler muhakkak ki uluslararas dzeyde ilgi.uyandmtr; ancak daha az ilgi ekici bulular yaynlanmam du rumda kalm veya bat bilim evreleri bunlara eriememitir. Bylece, kaynaklann uzakl bizi bu konuda Sovyet Rusya, halen in ve hata Mool bilimine ba ml klmakta ve ikinci elden almalarn yaplmasn zomniu hale getinnektedir. Aslnda Bat bilimi, esas itibariyle bizi burada ilgilendiren metinleri tetkik etmekle yetinebilir, zira ne denli nemli ve bazen vazgeilmez olursa olsun arkeoloji an cak belirli bir yere kadar zmleyici bilgi vermektedir. Arkeoloji verilerine da yanlarak ou kez soyut deerlendimeler yaplmakta ve hi bir eye dayanma yan, birbirine zt kuramlar ciddi ekilde ileri srlmektedir. Bozkrlarn en olaa nst katks olan hayvan sanat, daha dorusu bunlarn sava sahneleri her za man iin skit veya Sarmat kkenli olarak kabul edilmitir; gerekten de byle olmakla beraber, ayn zamanda Trk, Mool, Fino-ugrik ve herhalde Germen kkenlidir de; ancak bunlarn varlklar, hibiri genel olarak kabul edilmemi olan on ayn ekilde izah edilmitir; bu konudaki tereddtlerinde aratnnaelar hakhydlar, zira aklamalarn hibiri tatmin edici deildi (K.Blmne bkz.). Ben kendi ynmden geerii saylabilecek bir metni nerdim Bunu ancak, yazar gibi yazlm olduu grlen Ortaa metinlerini okuyaraktan yapabildim. Dier birok durumda da olduu gibi, bu konuda da yazh belgelerin zomniu olarak ar keolojik buluntulan tamamlamas lazmdr. Elimizdeki metinler ve kalntlardan elde edilen bulgularn birbirleriyle karlatrlmas sonucunda; Otto Dom gibi baz slam sanat tarihilerinin ne ya zk ki geni apta okuru bulunan bir eserde (L. 16) tam bir kamaa iinde srege len yanllklarna ramen, en azndan liemen kesin kabul edilebilecek, mkem mel sonular ekle edilebilmitir. Bylece m ezarlann yanna dikilmi Balbal diye adlandrlan, ldrlm veya kurban edilmi dmanlan temsil eden ekil siz yekpare talar (ve tahtalar) ile, tannm llerin gmt heykelcikleri olan ve baha veya kamennaya hahy'yl^yc, adlandnlan talar imdi iyice tannmakta ve birbirinden doru ekilde ayrt edilebilmektedir. Olduka ok sayda aratrma ile (Y.A.Cher'in bununla ilgili yapm olduu ve tam olmayan bir caynak deriemesinde saylan yz amaktadr) (K.8, sf.150 vd.) bunlarn bir ksm veya dier leri incelenmitir ve yl gemiyor ki bu aratmialara yenileri eklenmesin. Konu

Bu tem a ile ilgli olarak 1966 ylnda Ene.st R cnan cem iyetine bir tebli sundum . T ezim de buna uzun boylu deinn 5tim (R .I7 ); Vakn zam anda sanrm daha byk bir ilgi uyand racak olan bir derlem ede bu konuya tekrar avdet etlim (R.47).

35

ile ilgili olarak Radlov'un, Thom senin, W eselowski'nin nc almalanndan sonra (A.H'cIcki referanslar), sadcce birkan hatrlatmak bakmndan, Javvorski (Q.30), P elliot (F.34), Kotvvicz (K.29; 0.53), Kazakevitch (K.25), Griaznov (K.19), Salmony (K.39), Christinger (K.9), Cher (K.8) ve Jisi (k.23)'in aratrmalan yaynlanmtr.

Etnografya Aratrmalar
Orta Asya ve Sibirya'nn etnografik tetkiki, arkeolojik aratrmalardan hakl olarak ok daha aktif bir ekilde srdrlmtr. Ashnda bu gereklidir, zira hem etnik hem dil asndan aznlklann hzl bir ekilde eriyerek kaybolma ei liminin bulunduu ve ok daha kalabalk topluluklann dahi geleneklerini kaybet tii bir zamanda yayoruz. Sibirya ile ilgili dil malzemelerinin toplanmasna 1842-1845'te Middendorf (J.17) ve 1843-1850'de Castren (J.5; J.6) ile baland dnlebilir. Bu der lem e faaliyeti, aynca Prohen der Volksliteratur der trkischen Stammen'\e.m. 8 cildini kendisine (C.26) borlu olduumuz, Radlov'un son derece geni aptaki almalan ile zirveye ulamtr. Bunun nne eriemeyen ok sayda baka a lmalar da ortaya kmtr. Bunlarn arasnda hi deilse, Dou Trkistan'da (C.20) derledii bir dizi metin dolaysyla Katanovu ve de daha ufak lde Schiefner'i (C.28) belirtmek gerekir. Sibirya yklerinin bir derlemesini ngilizce olarak veren ve tematik ynnden yakla.mlan daha olanakl hale getiren CoxweH'i de (M.20) hatrlamak lazmdr. Genellikle daha sonralar, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Akademileri, szl gelenee dayal epik anlatmlar ve dier metinleri topladlar ve b ekilde bir milyondan fazla msradan oluan bir trilogya olan Manas'n muhteem ve nl Krgz destan oiaya kmtr^^ Moollar ynnden, halk metinlerinin toplaranas da geni lde gerek lemitir. Bu derlemeler arasnda P.A. Mostaert (D. 18) adnda byk Mool dil ve uygarl uzmannn eserini ve en banda kukusuz B.Rinlchen'i (D.27) be lirtmemiz lazmgelen bir dizi Mool bilim adamnn eserlerini saymak gerekir. Ayn zamanda, Rus istilasnn hemen ardndan balyan inceleme gezileri ile eitli gzlemler oalmtr. Bu konuda da Radlov'un faaliyeti benzersiz ol mutur (M.55); elde ettii sonulan Aus Sihirien adh kitabnda olduu gibi, tm bilgileri bir arada toplayan, Versuch adl nl szlnde (E.23) ortaya koymu tur. '
Mana, epik K rgz de.stanlar dnem inin tm ne o denli hakim olmu.jtur ki destan okuyu cular m a n a s olarak adlandrlm tr. Bu m etnin farkl anlatm ekilleri, O rta A syann dier T rk dillerinde de bulunm aktadr. A ncak, eldeki m etnin hangi dnem e kadar kt n belirtm ek m m kn deildir; belki de X IV .yzyla dayanm aktadr (C.9,' sf.24) ki bu da, ilk anlatm ek linin deiim e uram as iin yeterli bir sredir Bunun yannda "slam iyetle ilgili resm i d ne ram en". M anas destan" belirli dzeyde ok tanrl" nitelikte kalm tr (ayn yer, sf, 25). M anas'n bir blm olan E r T tk'un "ksa" destan (benim senen ver siyonda, 13200 m sra bulunm aktadr) P .N .B oratav tarafndan F ranszaya evrilm i, ev i ren in v e L . B a zin 'in giri. y a z la r ve a k la y c n o tla r ile b a s lm tr (C .9 ). M eslekdam z H atto, M anas' incelem e konu;>u olarak sem itir. B urada tam am n belirt m eyi (ve de kullanm ay) arzu ettiim uzun bir dizi iindeki rnekler iin bkz. C .16; C .17.

36

Bu denli ok saydaki etnogralya malzemesi, Sibirya, Mool ve Altay (Altay topluluklan kavramnm "Altayl" ile bir tutulmamas gerekir) hayatnda ilk nceleri temel olay olarak grlen amanizmi, yani dinsel olmaktan ziyade daha ok sihirli bir teknii ortaya kard. amanizm ok sayda almaya konu ol mutur, bnlann bazlan amanizmi belirli bir toplumda veya birbirine akrabalk balan olan uluslarda derlenebildii kadanyla global bir olay olarak tarif etmiler, dier bazlan zellik gsteren ynlerinden birini veya kulland aralardan birini inceleme eilimi gstemilerdir. amanizmi zmlemeye ynelik plan aratr malar daha da ok sayda olmutur; bende bunu ok forkl bir bak asndan, hayvan dnyas yaamna dahil olma veya inisiasyon olarak izah etmeye altm (R.19). Bu balamdaki temel eser, Mircae Eliade'inkidir, aslnda bu inceleme Orta Asya ve Sibirya lsn olduka aarak dnya amanizmini incelemeye ynelmitir (P.24). Bu eser ve ayn konudaki dierleri de aslnda kaynaklann saysna gre yetersiz olsa dahi en azndan belirtmek durumunda olduumuz Mikhailo\vski (Q.106), Nioradze (Q.110), hadvvick (Q.27), Partanen (Q.115), Sandschejevv (Q.130) ve de Sicroszevvski (Q.134)'nin almalanna dayamriaktadr. O zamandan bu yana, konu ile ilgili koUokyumlar dzenlenmi (Q.140) ve Dioszegi taralndan ynetilmi olan Glaubenswelt und Folklore der Sihirischen Volker gibi (Q.38) kayda deer nitelikte toplu eserler yaynlanmtr (Q.136; Q.137). amanizmin bugn Altay toplumlannn dini temsillerinde temel olay oluu hibir ekilde kuku gtmez. Eskiden de ayn ekilde temel olay olmu olmas ise daha az gerek olan bir ke^yilyeltir. Ancak tarih ncesinden beri varojmu ol mas hemen hemen kesindir ve varh, en azndan Ortaada, kendisne arlkl bir yer vermemizi zorunlu klacak derecede kamtlanmtar. Bu olgu ile amanizmi Trklerin ve Moollarn dini olarak kabul etmek arasnda olduka byk bir me safe bulunmaktadr; bu mesafeyi bazen ayorsak, bunun yerinde bir niteleme olmadn bilmemize ramen, sadece kolaylk olsun diye yapyoruz. Emograllar, Sovyet ve Mool Asya'snn o zamanlarda, "ilkel" diye nitele nen toplum lanndabir dizi ritel uygulandn ve bunlarn belirli farkllklar ol masna ramen, belli bir btnlk sergileyerekten, grnte Hristiyanlam hatta yzeysel olarak islamla^m Trk topluluklarnda ve de lamaizm ad altnda Mool halk tabakalannda rastlananlara olduka yakn olan bir dizi iniinca bal olduunu sandlar. Budizmin bnyesi iinde yaamaya devam eden bu "oktannh" kalntlaf, erken bir zamanda, 1846 ylmda, Buriyat'l bir Mool olan D.Banzarovun g zne arpt; ve dikkati bu konu zerine ekme onuru (rnein 0.144'e bkz.) ge nelde kabul edildii gibi tamamen ona aittir (0.4). Kendisi, bu konu ile ilgili bir okulun kurucusu olmutur. Aratrmaclar arasnda en dikkatli olanlan bu du rumda, ada dnemde var olan bu kalntlarn eskiliine deindiler ve kamiak tarihi bilgilere bavurdular. Bu konda var olan olduka ok saydaki yaynlarn yardm ile (bunlar arasnda, kaynakann Q blmndeki birka bala bkz.)., Etnograflann samimi olarak Altay toplum lannn dini olduu sandklan husus belirlenmi oldu. Bu konuda kendileri kani olmularsa da, Altay dil ve uygarii uzmanlan ile din tarihilerini ikna edemediler, zira onlar sz konusu olann haki katen orijinal olmalan kuku, blk prk olaylann bir kanm olduunu iyice gnmekteydilei". Ne olursa olsun orta deerdeki eserler yannda, dier baz aratrmalann yksek dzeyini tanmazlktan gelmek hakszlk olur; bu konu ile ilgili
I

37

olarak, Holnbcrg (dier adyla Harva)nn eskimi bir almasn ele alan (Q.75 E.Lot-Falckn Q.98 Les R itesde Chasse chez les Peuples Siheriens'in ve bir ko lokyum tutanaklaryla (M.70) tamamlanmas gereken ,Bawdcn (Q.9), Bosworth (Q.17), Ujfalvy (M.65)'nin makalelerini; Almanca eserler arasnda kaybm ac ile andmz Paulson'un eserinin tamamn (Q .l 17 vd.), Sovyet bilim evresinden putlar kltr ile ilgli Zelenine'in aratrmasn belirtmemiz gerekir. (Q.152). Grld gibi, liste eksiksiz olm aktan uzaktr, ancak Sovyet R usya'da, Trkiye'de, Japonya'da, Bat Avrupa'da ve Amerika'da yayninnm vc toplanan hereyi gzden geiren makaleleri ve kitaplan burada zikretmek olanakszdr. Bu yaynlana ilginlii yadsnamaz, nk bunlann okunmasyla usuz bucaksz bir corafi blgede yaayan topluluklan daha iyi tanmak imkan elde edildii gibi, ada inan!ann aslnda daha ok eski kkenli olduu ve yakn zamanda yaplan ilavelerin yansra, gemiten gelen ok saydaki kalnty ierdii anlalmaktadr. Bununla birlikte, nelerin Hristiyanhk, slamiyet veya Budizm etkisile olutu unu, bunlarn uzak kuzeylilerden ve paleo-Asyallardan son zamanlarda alnm olup olmadm ve de eski bir gelenein mevcut oldub ve bundan emin bulunul duu durumlarda bunun ne lde, tamnamyacak kadar deiiklie uram olup olmadn tespit etmek bazen zordur. Yce Allahn temsili olan Gk'n, daha yakn zamandaki Uranien ilahlarn lehine gncelliini kaybettiini herkes hayret etmeden saptam olacaktr, zira dinler tarihi bize, bu uzaklamann ve deus otiosus deiimin normal olduunu retmitir (P.20,5f.53). Ne yazk ki her eyi lmek bu denli olay deildir. Almanca olarak 1938 yhnda yaynlanan (o zaman Holmberg ismini tayan ayn Harva tarafndan ngilizce olarak 1927 y lnda yaynlanan eserin gelitirilmi bir basksdr) (Q.73), uzun sre konu ile il gili en nemli klasik esernileliini saklam olan ve 1959 ylnda Franszca'ya da evrilen (Q.68) Harva'nn kitab yalnzca ada zamanlara ynelmi olan bir aratrmann, zaylln dememek iin, yetersidiini ortaya koymaktadr. Bu eseri hala geerli klan husus, ekseriya ceyfi olarak seilmelerine ramen, iyice snflandrlm baz olaylan bir araya toplam olmasdr. Harva iin, paragrallannn sonuna u ibareyi koymak hemen hemen bir kural haline gelmiti: "Hi kuku yok ki, bu temsillerin kayna Trk (veya Mool) toplum lan deildir" (rnek iin bkz. sf. 64). Aadaki bazen yararl bazen de gereksiz bir biimsel nlemdir; Tufanla ilgili ykler arasnda Nuh'un gemisinin yapmcsnn Nuh adnda birinin oldu unu yazan kutsal kitap dnda kim baka bir kaynak zikredebilir? (Q.68, sf.94 vd.) Dolaysyla, Trk ve Mool toplum lannn dini dncesiyle ilgili olarak daha eskilere uzanan bir dnemin aratnimasmn ve deyim yerinde ise, arkeoloji ve etnografya arasnda bir kpr kunnanin gereklilii ortaya kmaktadr.

tik Tarihi Yaklamlar

Eskiden veya yakn zamanlarda, bizi bilgisizlik kmazndan kurtarmak iin, baz denemeler yaplmam deildir, ancak bunlar ya byk bir rkeklik iinde gerekletirilmi veyahut, rnein baz Trk bilginlerinde olduu gibi, an bir cesaretlc yap1m.tr, bu sonuncular iinde amanizme kar ar ilgisi bu lunmakla beraber, A.nan (Q.76) korkuluun geerli yannda kalabilmitir, gel 38

(Q .ll 1) konusunda ise an bir ihtiyatla hareket etmek gerekir. Bu gibi aratnclann says son yllarda gittike fazlalamaktadr. Aslnda bu aratnclann birou byk vgye deerdir ve olumlu sonu' lara varmlardr. Ancak, bunlar sadece aynnt saylabilecek hususlar zerinde fikirler ileri srerekten karlkl olarak birbirini yok farzetmekte veya dlamakta, yazlan ok saydaki dergi arasnda dalmakta ve zerinde yeterince inceleme bu lunmayan pek ok nemli olay da ihmal etmektedirler. Yine, bu aratmialarn tm, bavuru grevi stlenebilecek bir sentezden yoksun grnmektedirler. 1836 ylndan beri krek kemii fal Quatremere (H.40, sf.268 vd.) tara fndan olduka etrall bir ekilde incelenmitir. Herhalde bu nedenle konu o za mandan bu yana birka kez, 1900 ylpda RockhiH (G.35, sf.188), 1906 ylnda Andree (P.2) ve ok yakn zamanda Bawden (Q.8) tarafndan yeniden ele aln mtr; aslnda uygulanan tek kehanet yntemi bu deildir, ancak en ok ahlagelmi olan ve en fazla bilinenidir (R.20'ye bkz.). Yine Quatremere tarafndan belirtilmi olan (H.40, sf.428 vd.) yamur yadrma ve yldrmlar meydana ge tirme ile ilgili riteller, F. Kprl (Q.86) ve konuyu ada Trkiyeye kadar getiren P.N.Boratav (bkz. N.7'de istiska) tarafndan etrall bir ekilde tekrar ele alnmtr. Yine Kprl, ayn derecede ilgin ve ayn amaca ynelik olmasna ramen, kurban hayvanlarna ait kann aktlmasyla ilgili yasakla ayn olmadn belirterek, hanedan yelerine ait kann aktlmasyla ilgili olan yasaa deinmitir (Q.87). Ben ilgilenmeden (R.17, sf.32 vd.) ve Bombaci (Q.14) ile Bazin (F.3) bu konu zerinde arat m alar yapmalarndan ok nce, Trk dncesinde Kut, gibi temel, fakat ayn derecede karmak bir kavram, .Kotwicz tarafndan (0.53, sf.l9 3 vd.; F.20, sf.l46 vd.) ele alnmtr. zerlerinde bir alm a yapm ol duum (R. 13) cenaze ritelleri ve lm problemi birok aratrmaya, bu arada Jaworski'nin (Q.80), Katanovun (Q.84) ve en son olarak Hagaard'n (Q.63) ol duka hatal bir incelemesine konu olmutur. Hayvanlarn ve de ayn zamanda bitkilerin dini adan nemi, doktora tezimi bu konuya ayrmaya beni sevkelmitir (R.17).,Baz hayvan trieri dnem dnem bilginlerin dikkatini ekmitir. Kurt, benimseyemeyeceim bir bak asndan Teoman (M.63) ve Sir Gcrard Clauson (Q.30) tarafndaTi incelenmitir; kpek Tryjarski (Q.143) ta ra fn d a n ; kartal Stem berg (Q. 135), Bazin (F.7) ve Hambis (Q.67) tarafndan tetkik edilmitir; ay, Bazin (F.5), Dyrenkova (Q.40), P.N.Boratav (M. 10) ve Gkalp (M.69) ve daha genel bir balam iinde Edsnann (P.I9) ve Papofh (P.60) tarafn d an ince lenmitir. zellikle Trk Folklor Aratrmalar dergisinde, Gazimihal dierleri ile birlikte, Trkiye'de hayvanlarla ilgili kltler hakkndaki bilgilerimizi allmular dr. Kurban rilelleri birok kez ele alnm, zellikle Byle (Q.18), Gahs (Q.53) ve Ortaa dnemi Ligeti (Q.94) tarafndan incelenmitir. Bir tr kadersizlik sonucu diyebileceimiz ekilde, evrensel ilgi eken ve en fazla ne sahip olan efcane temalan o denli kt anlalmaktayd ki, din tarihi leri herhalde cesaretlerini kaybettiklerinden olacak, bu konularrtekrar ele alma gcn gsteremiyoriard. Daha nceden 1776 ylnda Herbelot tarafndan (0.42) ve 1898 ylnda Blochet (P.7) tarafndan aklanm olan Alan Kao efsanesi, 1875 ylnda Howorth tarafndan Buda kkenli olarak deerlendirilmiti (1.20,7, sf.233); halbuki budizmin bununla hibir ilgisi bulunmamakladu-; ve yine daha da kt bir rastlant olarak ayn eftane Herzfeld tarafndan skender efeanesine ba lanm tr (Q.72, s f 317 vd.). bu son yorum, nl Toynbeeye (N.38, 6, sf.268), sonuta iine yerletii skender hikayesine giraeden ncesi iin, iyice kant 39

lanm olan ismini Alanfoa olarak dzeltmeye ve onu Yunan ilahlan arasna ya ktrmaya olanak salamtr. , Dilbilimle ilgili ilk incelemeler, her ne kadar tarihilerin ilk almalanndan ok daha fazla sayda olmusa da bunlar olumlu bir sonuca ulaamamlardr. Bu ekilde, Allay konusu uzmanlann uzun boylu ilgilendirmi olan, olduka fantezi rn baz aklamalar Vambery tarafndan yaplmtr; bu arada nemli bir terim olan umak "^cennet" terimini de ayn aratrc kendine gre yorumlamtr (0.105, sf.l5 2 ). Bil tr hatalar zerinde durmayacam, ancak daha sonradan kayda deer sonulann elde edildiini belirtmekle yetineceim; bunu derken, r nein bizzat kendim bununla ilgilendiimde (F.23) gzmden kam olan, tegri kelimesi konusunda Ligeti'niri bir almasf ile tamamlanm olan Pelliot'un (1944) makalesini kastetmekteyim (F.31). zamandan bu yana, Trk-M ool dininin ortaya karlmas iin en byk almalar dilbilimciler tarafndan yapl mtr. Umay adl tanrann ortaya kanimasn (Q.10) ve yldzlann tetkikini (F.8) L.Bazin'e borluyuz. Pelliot (Q.120), Eberhard (Q.43), Eren (Q.47) ve Cleavcs (F.15), avn sorumluluunu paylamak iin avc ile ilgili dikkat ekici bir gelenei akla kavuturmular (aynca bkz. F .l l veR .17, sf. 116-117). Poppe (F.37) ve Rintchen (F.43), Moollarn kutsal da Burkan Kaldun'la ilgilenmileirdir. tken ismi (0.78; Q.149) ve herhalde bunun Avrupa versiyonlarndan biri olan Natigay (F.29) ile birlikte, Tu-kiu'lerin kutsal da ve toprak tanras incelenmi, aynca bu sonuncusu etnoloji asndan da deerlendirilmi (Q,97). an-yu, kaan, bey sfatlan (F.47; 0.55; F.52) hkmdarln gksel kkeninin akla kavuturulmasn salamtr (ayrca bkz. R.5). Buna ilaveten aman ismi konusunda yaplan ve birbirinden ok farkl sonulara ulaan arat m al ar dan da sz etmek gerekir (F.21; F.30; F.45). Birkollokyun ie bunun yaynlan m olan tutana (Q.140), bu kitabn, konusunu oluturan din konusuna kar duyulan ilginin nihayet uyanm olduunu kantlamaktadr. nceden tahmin et mi olmak pahasna, en baanl sonulann benim de benimsemi olduum karlatrinal yntemle elde edilmi olduunu kaydetmek isterim. Bu yntem bunlan zaman ve mekan iinde birbirinden ayran mesafe ne olursa olsun, deiik budun larda tesbit edilen olaylan bir btn olarak incelemeye dayanmaktadr. Genelde ekserisi ksa olan katklara nisbee,' biraz nce bahsetmi oldu um gibi daha yeni ve bulgulann uzun ifadelerle anlatan baz almalar, bir d nemin veya bir kiinin dini inanc ile snrlanm bulunmaktadr; Bu almalar daha dikkatli olmakla beraber gvenirlikleri yzeysel niteliktedir. Bu hususu, Tukiu'ler konusu dolaysile snam olduumdan ( R .ll) yarglayabilecek durum daym. Byle hallerde yaplacak ey basittir: ya rastlanlan olaylan belirtmekle yetinilir vc bunlan anlamamaya boyun eilir, veya bunlar izah edilmek istenir, ancak daha eski zamanlara uzanan kaynak bilgilerin yokluu nedeniyle hatalara dlr. Benden sonra (R,3; R.6; R.9) ve benim almalarm grmeden M.Boyle, gerekte zerinde ok az bilgiye sahip olduumuz Ortaa amanizmi. konusunda ortaya karabildiini, bir grup halinde toplam aya ahm tr. lgintir, onun belgeleri ile benimkiler her zaman almamaktayd; bu da ikimizin de elde etmi olduu bilgilerin yetersiz olduunu ve de ortaya karacamz daha ok eyin variin kantlamaktadr. Pallisen ve Dora Eartly (Q. 114, aynca bkz. Q.113; Q.41), Cengiz Han'n dinini aklamaya ahmlardr. Birincisi cesaret verici sonulara ulamasna ramen, kincisi yolunu tamamen amtr.

40

ok dar snrlara hapsolunmalda karlalan tehlikelerin hi kukusuz en belirgin rnei, iyi bir aratrmac o}an ve ne yazk ki ok erken kaybetmi oldu umuz R.Giraud tarafndan verilmitir. Daha nce sz edilmi olan (0.32, sf. 101-102). Tu-kiu'lerin ikinci imparatorluunun gelenek ve grenekleri ile ilgili eserinde kendisi. Bat Trklerindcki kltnn ran.etkisi almda uygulanmaa balandn ve bundan herhangi bir ekilde sz edilmedii Dou Trkleri'tarafndan ise bilinmediini ileri srmtr. Aslnda bu sz edilmeme yalnzca ok eksik olan bilgi derlenm esinden kaynaklanm aktadr. E er Giraud sadece Poppe'un ate konusundaki olduka klasik olan eserini (Q.122) inceleyecek ka dar almasnn kapsamn geni tutsayd, hemen hatasnn farkna varm ola cakt.

Bir Yntem Seimi

Israrla tekrar ediyorum, mmkn olduu kadar geni ilgi alanlarn tetkik etmekten kanld srece, Trklcrin ve Moollarn dini konusundaki bilgileri ileritmek olana yoktur. Buna karn, kanlnad takdirde, umutsuz ekilde zayf olan ve tularl bir zm getime yeteneinden yoksun ve de zellikle belirli bir dnem veya belirli bir yer iin daha da eksikmi gibi dunu belgelerin, netice de Altay dinini yanstacak derecede birbiri ile birletii ve toplu bir birikim olu turduu gzlemlenmi olacaktr. Kukusuz herey grecelidir; dolaysile Hint, Arap, M sr veya in kaynaklanm n geniliine alkm olan aratnc iin Trklerde ve Moollarda yaplan derlemeler fakir grnebilir. Ancak bunlar yine de binlerce bilgi fiini dolduracak zenginliktedir. Artk bir Donner'in veya bir Masson-Oursel'in karamsarln sergilemee gerek kalmamtr. Ancak ne olursa olsun, kanlmaz hata paylann da kabullenmemiz gere kir. Nitekim, bir Vll.yzyl medeniyeti ile XIII. yzyla ait dier bir medeniyete ayn gzle bakmak; bozkrlarda hayvan yetitiren bir toplum ile onnanda avcllda geinen bir toplumun farkll grmemek: birileri Trke konuan dierleri Moolca konuan toplumlar arasndaki sreklilik sorunu zerinde dumamak; Katadgu Bilig'in veya Yenisey m ezarlannn ortaya koyduu bu denli farkl bir ruhsal ortam karsnda amamak herhalde bilimsel adan byk bir ihtiyatszlk olur. Dolaysyla aym m yapmadan hereyi kabul etmek ve bunun da tesinde hereyi aym uvala koymak sz konusu deildir. Her bir tankln bizi yanlgya drebilecek bir ortamdan gelmesinden tr byk bir zenle incelemeye tabi tutulmas gerekecektir. Hukukta olduu gibi tek bir tanklk hibir zaman kesin kant tekil etmiyecek, ancak destekleyici' veya geersizliini gsteren yeni bir belge beklentisi iinde dosyaya kaldrlmakla yetinilecektir. Bilinen bir dinden kaynaklanan ve ortaya ge kan her trl evresel olay, Trklerin ve Moollarn bunu gerekten eski bir tarihten beri hemen hemen genel bir tarzda uyguladna dair kantlar elde bulunmadka, dikkate alnmayacaktr. Bu olayn kant ortaya komnadka, aynca bunun ortaya kanld toplumda elikili gibi dumias, Trk ve Mool toplumlannda ise beklenen, mantkl ve tutarl nitelikte olmas ha linde yine de bir som iareti ile envantere kaydedilmi olacaktr. Dncenin deikenliini, birbiri ardna meydana gelebilecek ve daha n ceki arkaik dini yaplar zenginletiren veya deiiklie uralan olaylar, herhangi bir farkllk gsteimeden sabit kalmas imkansz olan yeni kalklan da hesaba ka41

tyofum. XIII. veya XIV. asrdan nce mevcut olan herey, trk-M ogol dini diye nitelendirdiim'ereveye dahil edilebilir, zira o dnemde bu din Cengiz . Hann toplumlan harekete geiren yaylmacl ile canlanm, byk apta yasal dzenlemeler gerckletimi, bir blgeye veya bir topluma zg olaylar, bunlan daha nceden, belki de hi tiinmayan toplumlara ve blgelere tamr. Bunun bir rneini, sadece bir tak ekli olmayp aym zamanda bir inann yani insanla rn ku dnyasna girme ve de ku ekline brnme olanana sahip olduklarma dair inann (omitho-morphisme) uygulanmas olan, baa taklan tylerden ya plma sslemeleri inceleyerek venneye altm (R.36). Gelenein kesin olarak dou kkenli ve ok eski olmasna ramen, bu adet Moollar tarafndan moda haline getirilmi ve bunlar ss olarak baa ty takmaya XIII. asrda ve XIV. asrn banda, bad Asya'da ve Ortadou'da uygulayan tek toplum olumulardr. Moollarn knden sonra, ran'da, zellikle bu takda bir asalet belirtisi g ren kimseler tarafndan kullanlm ve sanyoruz ki bu moda, bu ekilde, 1430 ylndan beri minyatrlerde belirgin olarak gzkmee balamtr. Bchzad tara fndan canlandnlan Hert ekolnn geliip ye.emesinden sonra, slam dnya snda yaygn hale gelmitir. Buna karn, Asyann kesin olarak paralanmas sonucunda, Moollarn knden sonraki dneme ait her tr yenilii kabul etmeyi reddediyorum; beni, sadece hakknda bilgi edinmi olduumuz ve zerine yeni bilgiler ilave edilebile cek fakat, yalnz gemile ilgili olan eyler ilgilendimektedir, Avrasyadaki kltr akmlarnn yaygnl Trklerin vc Moollarn m uha fazakar grlerine ramen, (bu husUs, onlann dini konulara merakl olmalar,ve hatta belki de kararszlklar ile elikili deildir) dini inanlarn 2000 ksur yd sre ile, tam bir yeknesaklkla Balkanlardan ve Slav snrlarndan in smrlanna kadar, ayn ekilde hi deimeden saklam olmalarn dnmemek gerekir. Yalnzca geni veya snrl topluluklar iinde ortaya kan olaylar mevcut olabil dii gibi, gelenekleri derinden deitirebilen kltr devrimleri, veya onlar ayn derecede saptrabilen eitli etkiler belirlenebilir. Bunlar her zaman tam olarak alglayamyoruz, deiimler bize belirtildii vakit de, ou kez bize erien bilgileri hem dorulayabilmekte, hem olay balatan etkiyi zmlemekte ve bu hareketin yaygnln deerlendirmekte zorluk ekiyoruz. rnek olarak, byk bir de iimi ele alahn: inliler ok eskiden, 628 ylna doru, unlar sylediklerinde ' herhalde bu deiimlerden birine iaret etmi olmallar; "Bir zamanlar, llerini yakmak adetti; imdilerde onlara mezar yapyorlar" (1,21, sf. 127). Gmlscl ge leneklerin, kukusuz ayn manevi amaca erimek iin, devaml bir aray iinde, zaman zaman ok byk farkllklar ortaya koyduunu greceiz. Etkilere bir r nek; Gk ve yeryz ile evrenin blgesini oluturan bir yeralt dnyasnn ka bul edilmesini ve dahas, byk evrensel dinler tarafndan, herhalde daha sonralan Ortaya atlm,ehennnv kavramnn varim (lpk cennet kavram gibi) belki de Budizme borluyuz. Demek oluyor ki eitlilikten bir btnlk iinde sz etmek gerekiyor. Ancak, unu kaydetmemiz lazm ki, Trk ve Mool budunlar arasndaki aykr lklarn, bin yl aradan sonra, iki komu ve_ada kabile arasndakilerden daha byk olduundan kesinlikle emin deiliz. htimal ki, dini olaylarn alglanmas, ynetici snfn yani hkmdariann ve beylerin bir dininin olduu vc de, ayrca ynetilen snfn, Trkenin kara budun "kara halk" eklinde nitelendirdii alak tabaka halkn ve belki de amanlann ve o evredekilerin bir dininin mevcut bu42

lunciuu bir toplumun deiik katmanlannda ayn ekilde olmamtr. Dnemlere ve belgelerimizin yapma bal olarak, bazen birisi bazen dieri akla kavu mu olmaktadr. uras aktr ki, imparatoriuk yaztlar, gnlk hayatn tanklan olan yabanc gezginlcrie ayn yanky vermiyorlar, Bu olgu, bilgilerimizin dei kenliini, esrarl gibi grnen silinmelerin varln; kuvvetli bir rzgr altnda bulutlu bir semann deiebildii kadar devaml ekilde farUilk arzeden bir, kl tr yapsn ortaya koymaktadr. Yeni bir kabile gruplamas veya imparatorluklarm k yolu ile birka ylda oluabilen- siyasi yap farkllklan dini yapy da byk lde etkiler. Hereyden evvel, ou'kez rahipler smf ile imparatorluk arasnda, veya daha ak ekilde belirtecek olursak, bycnn sahip olduu aman yetkisi ile kabile erterine ait olan politik g arasnda, zellikle birincilerin glerinin dierlerini tahta karacak kadar artt dnemlerde gerek anlamda bir mcadele yer almak tadr. Cengiz Han'n hayatnda bununla ilgili dnemleri ksa fakat ak bir ekilde ilerde ele alacaz. Mevcut kuvvetlerin birinin veya dierinin galibiyeti doal olarak amann etkisini azaltr veya oaltr. te yandan imparatorluklar iin, birbirine kart ynde gerekleen ilerleme ve gerileme eklindeki iki byk hare ket sz konusudur. Trk-Mool dnyas anari iinde yaad sre iinde, yani kabile federasyonlannn paralanmas srasnda, her birini bamsz olarak kendi z varln ortaya koyar, hem dier kabileler hem de dnya ile olan ilikilerini to temizme bavumak suretiyle belirler. Buna karn, Trk-M ool dnyas dzen iinde yaad vakit, bundan monarik bir idare altnda yaad dnemleri kas tediyorum, hkmdarn eski totemi, byk ata eklinde en yksek dzeye ka rak evrenin hakini mertebesine terli etmekte; deiik kabilelerin totemleri de, e n , azndan resmen, lavedilmi bulunmaktadr. Olaylann bu grnmn ve bunun beni sevkettii sonular, kesin bir gerekilik iinde deil, fakat aratnalanmn ortaya kard ve kanaatime gre nemli olan sonulardan biri eklinde gzler nne sermek istiyorum. Biliyorum ki, bunu yaparken, totemizmin en byk uzmanlarna ters dmekteyim^*^. Hemekadar M auss kendi kendine u suali sormu: "totemizm evrensel bir olay mdr?" ve u ekilde yantlamsa da: "bu husus herhalde gccrii grnmektedir" (P.56, sf.l6 6 ) bunun tam aksini d.nen bilginler eksik deildir. Van Gcnnep "totem izm in M ooloidlerde ok ender" olduunu kabul im ektedir (p.77, sf.l7 8 ). Sir J.G. Frazer de unu iddia ediyordu: "Bu kurumun, tarihin ak iinde en parlak rol oynam oian Aryenler, Saniiler ve TuranlIlar (yani Altayllar) adl byk ailede varolmu. olduu hibir zaman kantlanmamtr" (P.25, sf.20). Bununla beraber, totemizmin Trklerde ve Moollarda varln ortaya karmaya alm veya bunu tartm Altay uzmanlan eksik olmamtr. Bunlar arasnda Trkiye'de yaplanlar bir yana (Q.147), Rusya'da Zclzenine (Q.152),
2 0 T nbintiyle, ilk nce totem izm in ne oldunu tarif etm ek gerekir. ou k ez bu kavram ak lam ak iin, bununla ilgisi bulunm ayan olay lar belirtilm 5tir. N itekim , "h erjey to te m izm ise, zellikle totem izm nedir?" diye soruyordu G oldcnw eiser (P.29). E n nem li h u su slar g zd en g eird ik ten sonra, tolem izm it en d ar gckildeki ta rifin i ben im sed im . A.lnda T rklerin ve M oollarn da itaat ettii kurallar olan egzogam i (yani d jta n e v lenm e) ile totem i ldrm ek ve yem ekle ilgili yasak (R .17, s f .l4 0 v d .) dnda hibir ^eyi ayrnt olarak saym adm .

43

Zolotarev (Q. 154), Potapov (Q. 123) ve dier lkelerde, P. V.Schmidt (P.64) ile Anthropos adl derginin canlandrc etkisi sonucunda Koppers (P.39), Haeckel (P.30), Chodzidlo (Q.29) ve Cunda (Q.60) bulunmakladr. Elde edilmi olan sonular hibir zaman kesin nitelikte olmamtr. Bunlar o denli mulaktlar ki, bu birikimi bir btn olarak, ada kalntlara deil de eski yaplara dayandmak suretiyle, yeni batan, temelinden ele almak gerekiyordu; bu husus ileri srd m ve aratrdm konulardan biri olmutur (R. 17, sf.407 vd.). mparatoriuklarn kurulmas, ayn zamanda, esas itibariyle imparatorlua ait olan ilah, yani Gk-Tann'y n plana kanyordu; bu ilah belki de halkn b yk ounluunu pek ilgilendirmiyordu; zira aslnda O, gkte tek bir Tanr va rolduu gibi yeryznde tek bir hkmdarn mevcut bulunmas gerektii husu sunu kantlamaya imkan veriyordu. Ancak bu n plana kma sadece bir bakma geerliydi; nk hkmdar ne denli gl olursa olsun, tebasnn sadakatini, ikincil ilahlar ileri srmek suretiyle temin etmek durumundayd ve bunu, daha nceden grdmz gibi, totemleri de bertaraf etmek zorunda olmas dolaysy la, daha kuvvci bir ekilde ne srmek mecburiyetindeydi. Kald ki bu ilahlar, kendisinin daha hakan olmad ve byk Tann ile ayrcahkl ilikiler iine gir medii dnemde, esasen onun kendi ilahlarydlar. Trklerin ve Moollarn dinini, sosyologlarn dnem dnem nerdikleri sistemlerden biri ile tarif etmekte ok zorianm olacaz, zira aka birok sis tem sz konusudur. - Ancak bugn varlklar bilinmi olmakla birlikte, bu sistem lerin hibirinin, hibir zaman, herhangi bir dini yapy iemeni olduunu bili yoruz. Eliade, bu hususu ok gzel bir ekilde yle ifade etmitir: "en ilkel toplum lann dini hayat gerekten kanaiktr, ne animizme ne totemizme ve ne de atalar kltne indirgenebilir; fakat Yce Varlklar da tanmaktadrlar". Buna yle ,bir ilave yapabilir: ve daha birok dier farkl eyi de (P.20, sf.20). Doa dini mi yoksa XVIII. yzylda ve XIX. yzyln banda sanld gibi doac mitoloji fi? Aalar, sular ve yldzlar kltnn sz konusu oldu unda muhakkak ki yle President de Nrosses'in, Combes'un ve Lubbock'un fetiizmi mi? Evet, nk putlar burada byk bir rol oynuyoriar. Atalar dini mi yoksa Herbert Spencer'in manizmi mi? Belli bir lde evet. Animizm-ncesi inanc m? Yani Frazer'ler, Marett'ler ve de Durkheim'in Fransz ekol tarafndan tarif edildii ekilde bynn ve dinin sk bir ibiriii mi? Kukusuz herhangi dier bir dinden daha fazla. Fakat ok daha fazla olarak, asl belirgin elerini oluturan Tylor'un alglam olduu ekliyle animizm (P.75) sz konusudur, zira genellikle mh diye adlandrdmz ey heryerde hazr ve nazrdr; bunun yannda L angn tepki yaratan bak asna gre ok tanrl bir tek tanrclk, ve P.Schmidt'in (P.64) belki geici fakat benzersiz bir baar ile tekrar ele ald bir gre gre totemizm ve amanizmdir. Btn bunlardan sonra bu din tamiimen ekilsiz midir? Hayr, ancak her dini olayda olduu gibi, hi bir ekilde kuramclarn uzun sre zannetmi olduklan kadar basit ve kolaya indirgenebilii' nitelikte deildir. ou kez birbiriyle tutari, fakat bazen de aka elikili veya tam anlamyla kural d hibir orijinal yan olmayan olaylarn, yani vari dier dini sistemlerde de bilinen, bazen onlar la ilikili M a t ou kez onlaran tammen bamsz olaylarn bir kanmdr. Bu benzerliklerin rneklerini srckli verebiliriz; bunlar zaman zaman vermekle yeti neceim, zira okurun, benim bu bilinli sessizliimin eksikliini gidermek imk44

mm kullanmas gerekir. Bunlarda, bizi hayrete drccek hibir ey yoktur. Dini deneyimlerin daarc sonuta snrldr ve dinlere kiiliklerini veren ey, farkl temsiller arasnda yaplai seim ile onlarn gruplandrlma eklidir. Eliada (P.22, sf.8), "dinsel olaylann temel birliinden ve de ayn zamanda ifade ekillerinin t kenmeyen ycniliklerin"den sz ederken ite bunu anlatmak itemitir.

45

K tN C t BLM

AMANZM VE GRNMEZN YNLENDRLMES

amanizmin zgnl
Daha ncede sylemi olduum gibi, amanizm kelimesi sk sk Trk ve Mool toplumlanun dinini tanmlamak iin kullanlmaktadr. Asbnda bu kullanm ekli bir anlatm hatasndan ileri gelmektedir, bununla birlikte pek sebepsiz de deildir. Tanmlad olaylar btn ile veya ksmen dnyanm dier blgelerinde de bulunmasna ramen, daha tam bir ekilde, daha ak bir tarzda, en srekli ve en deimez ekli ile ortaya kt Orta ve Kuzey Asyay kendi yerleim blgesi olarak semitir. Dier dinsel olaylarn tm Altay toplumlannda aym olmamasna karn, amanizm hayret verici bir tek dzelie brnmekte ve yalnzca ayrmt saylabilecek kk farklhklar gsterm ektedir. Bu husus, onun eskiliine inanmay hakl karmaktadr. A n c ^ bunun kantlarn bulmak gerekiyor. amanizm, amann belirli sonular elde etmek iin belirli bir balamda gerekletirdii zgn eylemlerin btn tarafndan meydana getirilmektedir. aman, anglo-sakson terminolojisinde anlatlmak istendii gibi hekim-insan olmad gibi muhakkak ki tek ifa verici kii de deildir. Kelimenin gnlk anlamnda bir byc deildir ve onun bu kelime ile tanmlanmas amanizme, hibir zaman, sahip olmad bir nitelik vermek pahasna, onu bulunmamas ge reken bir yere oturtmutur; kald ki, yukarda sz edilen toplumlarda, daha doru olarak bu ekilde nitelenen, dier birok kimseler mevcuttur. aman de mek, herhangi birsnflandnmada yerini alabilecek kadar gl kiilii olan bir kimse demektir. Muhakkak ki, en gerek amann kendisi daha, kimi zaman, ihti ras veya rakiplerine kar duyduu kskanlk nedeniyle, kendi z yetenekleri ile ilgili olmayan alanlara ve kendi zel uygulayclar olan her trl by ile ilgili ey lemlere karabilir, sosyal ve siyasi hayat ynetmek iddiasnda olabilir. Bu tr eylemler, yetkilerinin kt kullanlmas anlamna gelir. Zaten aman, tamamen hayata dnk ve olumlu eylemler gerekletirmek isteyen kiilii ile, hibir zainan kara byye alet olmaz ve hi bir zaman ktlk yapmaz; sahip olduu yet kileri kendi kiisel hizmetinde ve kendi savunmas amacyla dahi kullanmaz. Airet reisi veya hkmdariaria anlamazla dt vakit, kendi etkisinden ya rarlanabilir, ancak hibir ekilde grnmez gcne bavurmaz; ona kar koyacak herhangi bir gc yokmuasna ve hayatn kaybetmek pahasna, maddi gcn kendisini yenmesine seyirci kalr. Bazen gnmzde, Baykal Gl evresindeki Buriyatlarda grld gibi, amanlann biri beyaz ve iyiliksever, dieri kara ve kendini eytanlara adam, ancak ktlk etmek iin hareket eden kii eklinde iki snfa ayrlmas keyfiyeti, hakiki amanizmin ar bir ekilde hedefinden saptrl m asdr (Q.68, sf.327-329). amanizm, evrensel bir eksenin, gereinde birinden dierine geie imkn vermek suretiyle evrenin, gk ve yeryz veya gk, yeryz ve yeralt eklinde birbiri stne konmu iki veya blge eklindeki elle tutulamaz bir grntsn ierir, aynca, kolaylk olsun diye kendilerine "ruhlar" ismi verilen, grnmez fa kat zoomorf (hayvan ekilli) olan, her iki evrensel katta ve onlan ayran blgeler de her zaman haar ve nazr olan kalabalk bir varlklar grubunun da mevcudiye tini gerektirir. amanizm, kendisinin tek uzman olan trans halindeki amann
49

erimeyi hedefledii esrimenin arkailc bir tclcniinc dayanmaicladr. aman, g cnn klceni ne olursa olsun, kaltm, grnmeyenin amaan olan bir yetenek veya uzun bir acemilik dnemi, "yelki salama istei;"* geirir. Kendi amacna, genellikle inzivada veya dier bykustalarn.yanmda gerekletirilen, sabrl bir yetime dnemi geimeden ulamay mit edemez. Ne, olursa olsun, gten d rc ekilde gerekleen ve sonuta kendisini bitkin halde yere drecek olan bir deneyim iin, btn imkanlarn toplamaya almaldr. Evrenin yollarn katetmeye arlan aman, yolunu kaybetmemek iin bu yollan mmkn olan en iyi ekilde tanmaldr; kendisini takip eden varlklarla devaml olarak kar kar ya geimeye aday olmas dolaysyla, onlann geleneklerini, dillerini ve adetlerini renmi olmas lazmdr (R. 17); belirti hedellere ynelmesi nedeniyle, bu hedef lere ne ekilde varacan bilmelidir. Gerek getii,yollarda, gerek karlat varikla'ria elde etmek istedii sonulara eriebilmesi iin, amann, kendisine yararl olacak aralar tanmaya ihtiyac vardr. Bunlar, yeryznn herhangi bir gezgini iin sz konusu olduu gibi, gerekletirilecek ie, ngrlen zorluklara ve her kiinin kendine zg olanaklarna bal olaraktan, son derece eitli plabilirier. Hcreyden evvel, eksenin maddeten olumas ve dolaysyla onun gee cei tasavvur edilen en uygun yerin seilmesi sz konusudur. Bunun ardndan, amani, dmanlarna veya onlarn yardmclarna, y a d a "yardmc ruhlar" ek linde adlandnll, nesnelere benzer gsterecek baz .eyler kullanlmaldr. aman bir ku haline getirecek olan tyler, kanatlar, gagann; onu bir memeli hayvan ekline dntrecek kemikler ve boynuzAann, yani onu toplu olarak hayvan dnyasnn hayalna itirak etlimek iin gerekli her trl aracn elbisesi stne taklmas sz konusu olacaktr. Ayrca, vazgeilmez olan etkin bir maske de gereklidir: Ohimark, omuzlarna kanatlar takan bir Mool amannn, hemen ardndan kendisini bir kua dn.n gibi his.seltiini saptamaktadr (P.59, sf. 211-212, aynea 0.71, ,sf. 251'e bak). Kimi zaman, ekseriya at gagal bir denek, bizim byclerin sprgesi gibi bir tr ereve, evreni yanstan ve gkle yazl olan okumaya imkan salayan tuntan bir ayna, sembolleri daha az ey ifade eden (R.46) fakat kaydadeer nemi olduu sanlan bir balk veya bir kse, bir kupa da bunlara eklenir; bir davul, evrensel dansa tempo lulluu gibi, ayrca onu ssleyen astronomik resimlerin de kantlad zere, evrenin resmi anlamna da gelmektedir (Q.45; Q.99, vs.). Belki de bir tr kutsal nitelikli kabul ilemi (Q.121) veya bu kademeye erimeyi kutlayan herhangi bir tren sonucunda, gerei gibi hazrlanm ve silah landrlm olan aman, mzik eliinde kendi ekseni etrafnda dnerekten kar d hayvan seslerinden, uma taklitlerinden, hayvan gibi zplama veya srnme lerinden, kendi varinn bilincini unutacak kadar sarho hale gelebilecektir. Bu durumda, deneyimini, te dnyaya yolculuunu, zorlu ykseliini veya tehlikeli dn, hayvan ekilli (zoomorf) ruhlaria olan savalarn, bilkin olarak kuv vetten dnceye kadar mimiklerle canlandraciiktr. aman seans, herhangi bir kar gtmeden veya bencillik (kiisel mistik' konumlar elde etmek) amacyla gerekletirilmemekte fakai, daha nce belinmi
1 Y elkilere sah ip olm a aray .51 gnm zde tem el bir olgu saylm aktadr. H ibir jcy , bunun
daha eski zam anlarda varolduunu kantlanam aktadr ve dolaysyla, am zn 1 0 0 0 . y lndan nceki d n em de hatta yakn alarn ba.ndan nce m evcut olm adna inanm aya e ilim li o lab iliriz.

'5 0

olduum gibi, iyicc belirli nedenlerle yaplmaktadr. Burada esas itibariyle ama, ruhlar onlarda bulunan srlar hakknda sorguya ekmek, yani gelecek hakknda bilgi edinmek; hasla kiilerin rulunu, grnmez veya serseri yaratklar tarafndan alnan ve onlar tarafndan karlmakla tehdit edilen ruhlan aramak, yani by aracl ile tedavi etmektir. zellikle eski alarda kayda deer bir faridlk ola rak, hastaln yabanc bir ruhun hastann gvdesine giriinden sonra meydana geldii, tedavi iin bu ruhun oradan kanimasnn gerekli olduu kabul edilmek teydi; yine gelcccin de khinlerle grmekten gelen bir ruh tarafndan aklan mas ngrlmekteydi. Buna gre, gerek birinci gerekse ikinci durumda artk ev rensel bir yolculuun sz konusu olmad ortaya kmaktadr. kinci derecede bir olgu Olarak amandan beklenen eyin, lnn ruhuna te dnyaya gidiinde veya kurban edilen hayvanili ruhuna, kurbanm adna yapld kiinin yanna gi dinceye kadar refakat etmek olduu anlalmaktadr. aman bu yn ile; bazen kendisine atfedilen, sklkla da kendisinde varolmad kabul edilen papazlk i levi ile domdan ilgili olmakladr.

Trk-M ool am anizm inin Eskilii

aman kelinesi, uzun bir etimolojik tartmadan sonra varlan sonuca gre (F.45), uluslararas dzeyde dc kabul edildii gibi (F.25, sf.9) Tunguz kkenli dir. Bildiim kadanyla ilk defa olarak 1130 yhnda Yuen (Cret)'ler vesilesiy le, aadaki ekilde ortaya kmaktadr: "Vatandalari (Vu-e'ler) onu an-man diye anyoriard; Yuen dilinde an-m an "byc" demektir (F.32, sf.468). Ancak bu kelime Avrupa'da ok sonralan, sbrand'n indeki eliliinden sonra, XVII. yzylm sonlarnda renilnitir (J.4, sf.80. Ayrca bkz. Bchner N.7, 4, sf.3 12-313). Daha sonra Ruslar tarafndan ve ondan sonra da btn dnya tara lndan, herhangi zel birneden bulunmadan, sz konusu kiilii tanmlamak iin kullanlmtr. Trke'de yaygn ekilde kullanlan ekli am'dr, ancak Yakutlar, oyun kelimesini, Krgzlar, zbekler ve Kazaklar haksi (Arap harllerinde haklisi) ke limesini kullanmlardr. M oollar bunu, S irG . Clauson'un "bilgin, byc" eklinde evirdii fakat anlam aslnda daha kamiak olan (E.7) ve Trke bg kelimesinden alnd sanlan bg. b kelimeleri ile ifade etmektedirler., slam kaynaklarnn, ayn sessiz harf sesi veren ancak deiik sesli harfleri olan birok kelimeyi kartrm olabilmeleri veya bu kamaaya olanak salam olduklann belirtmek gerekmektedir. Bunlara, buka, buga "boa" belki de dnyay sembolize eden hayvan olan buu "geyik" (Q.50, sf.554), buku aa uru veya kurdu" ve bge kelimeleri rnek olarak gsterilebilir. Bu karklk pek ok ya nlgya neden olmutur. Bazlartnn, erkek amandan daha nce ortaya kt sand kadn aman (Bkz. Q. 100, sf.62) cinsleri ayrt etmeyen Trke'de zel bir isme sahip deildir; M oolca'da ise idugan (utaan) ismini tamaktadr (F.16). Bu dummda, bu ke lime, zaarin eklindeki erkil isminin kart olarak gsterilebilir, halbuki bge cinsil bir kelimedir.

51

Byk aman, aman barahibi. Cengiz dneminde ve Cengiz'den nceki alarda beki'dir, bu kelimede belki Trkedeki beg "gl", bilahare bey ekline dnen "efendi" kelimesini bulmak mmkndr (F.52, sf. 163-167). Trk ve Mool amanm tanmlamak iin Ortaada hemen hemen btn yabanc gzlemciler tarafndan kullanlacak olan kelime (birka istisna dnda) ikam'dr. Dolaysyla dilbilim amanizmin Trklerden Moollara getiini kant lam ak eilim indedir. U ygurlarda bu kurumun byk apta gelitiini ve (Uygurlardan gerekte birok eyi, bu meyanda yazlarn da alm olan) moollann onlann etkisine maruz kaldklann belirtirken, Cuveyn ite bunu anlatmak istiyordu (1.2,1. sf.257; 0 .7 0 ,1. sf.434); Bar Hcbraeus da, Uygur lkesinin isti las srasmda Moollarn, onlarda kam diye adlandrlan baz byclerle kar lam olduklarn ileri srmtr (1.20, sf. 838'e bak.). Olayn Orta Asyada ki evrensel nitelii dolaysyla, bunu hi bir ekilde kabul etmek mmkn deildir, ancak Mool amanizminin Trk amanizmi tarafndan uyarld veya etki altn da brakld kabul edilebilir. amzn birinci bin ylnda amanizm konusunda ok az bilgiye sahip bulunmaktayz. Arkeologlar kendi ynlerinden, bunun tarih ncesinden beri va rolmu olduunu iddia edecek durumda olduklarn sandlar; ancak hakl olsalar dahi amanlkla ilgili olan veya olmayabilen, topraktan karlan eyalara her za man kant olarak dayanmak isabetli olmaz. Talar ve icencvir tohumlan ihtiva eden Pazyryk kazanlar (0.99, f.90), sarholuun arandn gstermekte ve sa dece bu keyfiyeti kantlamaktadr (Aaya bkz.). Tarihsiz ancak ok eski olan, M oolistan ve Gney Sibiryadaki kaya resimlerinin (K.4, sf.32, 40, 77 vs.; Q.110, XII, XIV, XXVIII, vs.), gnmzde aman davullarnda grlebilen resimlerle (M.55, 2, sf.l8 ; M.35, sf.55-58; Q,110, sf.79, 83, 89; Q,68, sf.2, 3, 15; vs.) karla.trlmas daha inandnc sonularvemektedir. Bununla biriikte, kaya resimlerinin avla ilgili danslara ait temsiller olduu sanlabilir; ben de ilk n celeri bunun.byle olduunu tartmasz olarak kabul etmitim (R.12, sf.285); ancak aman ile hayvan dnyas arasndaki ilikileri daha iyi bir ekilde gzlem ledikten sonra, bundan artk o kadar emin deilim. Birok resim, herhangi bir kukuya mahal vemiiyecek ekilde, maskeli adamlar temsil ederken dierieri ift leen kimseleri temsil etmektedir. Belkide zaman zaman amanizmin erotik ele rine gereinden fazla nem verilmi olabilir (P.73, sf.480), ancak bunlar ne olursa olsun gzard edilemiyecck niteliktedirier. E.Lot-Falck, sonuta erkei (kocay) kadn (kans) ekline dntren ve Sieroszewski'yi bu denli hayrete drm olan rnekteki gibi, ona ocuk yapmak olanan vererekten (Q.134, sf.319) erdiilik (hermafroditizm) idealini ycelten (Q.100, sl'.63; M.21, sf.243 vd.; 0.60, sf.58), aman ile onun hayvan biimli (zooorl) ruhu arasnda var olan karmak ilikilerin nemini isabetli b ir ekilde kantlamtr. Gnmzde amann davulu zerinde, bazen hem erkil hem diil cinsel organlar tcrasil edil mektedir (Q.100, sf.70). Szlklerin tankl kendi ynnden, kuku gtmez niteliktedir. Hiungnu'Iarda ortaya karlan atakam ve ekam szclderi (F.30, sf.242) ile arkaik Trkedeki az veya ok belirgin dier terimlerin anlamlar (E.7, sf.625, 628) ' kabul edilmese dahi; kam kelimesi, bunu Krgzlarda ortaya koyan ve Vu "byc" eklinde eviren (F.21, sf,369; F.23, sf.l50) T'ang (618-906) yllkla rnda, olduka erken bir zamanda, en azndan IX. yzylda ortaya kmaktadr.
52

Gardiz ve Manvaz'nin, ksa bir mddet sonra, Krgz amanlanndan sz eder ken bunlara "Allahn peygamberi" anlamna gelen Sogdca bir kelimenin bozul mu ekli olan Faghiiun ismini vereceklerini imdiden belirtelim (H.31, sf.30, 105; ayrca, Q.22, sf.l80'e bak.). in ilginci imdiye kadar Sogd yaztlarnda ad anlan bu kiiye ait herhangi bir ize rastlanmamtr. Belki de bu yaztlardan biri, konutuu dnlen lye aadakileri syletirken bir aman seansna atf yapyordu; "Karim, annem, sizlere bir ruhu ile ulatm! lkem, ben indim!" (Uyug Arkhan, satr 1-2; A. 18, 2, sf.33-34). Bu cmleler, hi deilse dnyann oic amanca bir gr asndan alglanmasyla sylenmi oluyor. Bir dieri, aadaki ifadesi ile belki de bir amana ait gmt yazsdr: "Evrenin katnda dolat" (Uybat II, satr 4). A!af kelimesi daha sonralan manikeizm metinlerinde bu anlamda kullanlmaktadr; "Mavi gn on kat" (B.12, sf.14), fakat, ayn zamanda "kere" (defa) anlamn da alabilmektedir; dlaysiyle u ekilde de an lalabilir: " kere dolat". M.S. 750 ylna doru dzenlenen metindeki birinci versiyon evrenin blgeli grntsn telkin ediyor olabilir, ancak bu kesin deildir. Kk Krgz metinleri her ne kadar amanizm hakknda bilgi edinmek iin bir d kmkl oluturuyorsa da aslnda bu, Tu-kiu'lerin byk yaztlarnn ya ratt d knklndan daha azdr: Tu-kiu yaztlar bu konuda mutlak bir sessiz lik iindedir. Grcceli olarak uzun, aynntlara nem veren, birok yksek rtbeli kiileri ve ok sayda dini olay aklayan bu metinlerde bir atlama olabileceini hi sanmyorum. Bu tulumun belirli bir niyete hizmet ettiini anlamak iin Cengiz Han dnemi olaylarnn bizi bu konuda aydnlatmasm beklememiz gerekecektir. Ancak u hususu hemen not edebiliriz ki. Gk ile kaan arasndaki ayncalkl ilikilerin ve kaann ge doru ykseliinin bize srarii bir ekilde anlatl yolu ile, amann kaana oranla, ne evrensel yolculuk ynnden ve ne de g rnmez ile ainalk ynnden, bir stnl bulumnad bize kantlanmak is tenmi olabilir. ddialan dlaysiyle ananizmin, totemizmle aym ekilde olma makla birlikte, deiik bir tarzda monari kart olduu anlalmaktadr, veyahut, daha donsu bozkrlarda dnld ekliyle mutlak monari rejimi, amanizm ile herhangi ekilde bir uzlama yolu bulamamaktadr. Kanaatime gre, Tukiu'ler amanizmi, MooUann yapabilmi olduklarndan ok daha iyi bir ekilde kenarda tutmay ve onu en azndan gizlilik dnyasna itmeyi baarabilmilerdir. Trklerin amanizmle, Krgzlarn aracl ile ancak IX. yzylda temasa gemi olmalar ihtimali dnda, amanizmin Trklerin yabancs olmad VIII. yzyl balannda, b tutumun baka bir izah tarzm bulmak tamamen olanakszdr. IX. yzylda amanizmden ok bahsedildiini grmemize ramen, amanizm ile Trklerin ancak o dnemde karlatklar sav ok tartmal grnmektedir. Dier yandan Tu-kiu'lerden nce, arkeoloji ve szckbilim alanlar dnda, a manizmin varl ile ilgili baz kantlara da sahip bulunmaktayz. Bu adan baknca Theophylacte Simocatta'nn tankl da reddedilir tr eden deildir. Batl Tu-kiulerin inanlarna be satr ayran Bizansl yazar satrlarin u ekilde bitirmektedir: "Kendilerine gelecei sylediini sandklar rahipleri vardr" (1.6, sf.248). Zemarquc'n onlarn kaanna eli olarak gnderilmesinden sz eden IVIdnandre; eli onlann kampna gelince, rahipler "baz kelimeler syledi ler, birok algnn eliinde baz kokulu maddeler yakyoriard; daha sonra bir tr fke-iine girdiklerinde, Zemarque' alevin etrafnda dndrerekten kendisine gelebilecek her trl felaketlerden onu uzak tuttuklarn iddia elliler" diyerek olay53

lan anlatmaktadr (1.6, sf.235; 0.36, 1, 3^ sf.386, vs.).Her ne kadar alev yolu ile annma trenleri tipik aman gelenei iinde deilse de; aynca bnlan uygulayanlann her zaman amanlar olmamasma ramen, bu rnekte ttsler, mzik ve ITce amanlann trene bakanlk ettiklerini dndrmektedir ki bu da ender karla lan bir durum deildir. killerin amanizmi, yine de beni belirti bir phe iinde brakan temellere dayanmasna, ramen, gnmzde saptanm bulunmaktadr (N. 17, sf.7 9 1 ).' Herodot, aman seansna benzeyen bir rnek vermemekte ancak onlarda deiik byc trleri olduunu aklamaktadr. Bunlar arasnda hasta lkmdann baucuna arlanlardan (IV, 68), gclecei tahmin edenlerden (IV.67), kadnl ve hamilelii taklit eden (P.16, sf.249-255), bylece erdiileri -(hemafroditleri) ve daha sonraki zam anlarn douran erkeklerini hatrlatr ekilde- ErkekKadn'lardan yani Enere'lerden (1.7, IV, 67) sz etmektedir. Ancak bu bycler ne amanlannkinc benzer uullcrie kehanette bulunuyoriar ne de onlann usulleriy le tedavi ediyoriard. Herodot, aynca, "skitlere sevin naralan attran" (IV,75) -Pazyyk kazlannn da dorulad gibi- ttslerde kenevir lohumlannn kullan mna iaret etmektedir. K. Meuli ise, Herodot'un arnma diye alglad ilemin aslnda uyar sonucunda geli.en bir kendinden geme hali olduunu kantlamak isterken, kendinden geme olgusunu, amann l ruhun taycs rolnde bu lunduu (N.23, sf.l2 2 . A ynca bkz. P.24, sf.355) ve Radlov'un Altaylarda gzlemlemi olduu (M.55, 2, sf.52-55) nl seans ile ayn paralele koyacak ka dar ileri gitmilir. I.skitler amanizmi bildiklerine gre bozkrlann dier btn g ebe kavimlerinin de onu bilmi olmalan gerekir. De Guigne.s'ten beri, bilim dnyas, Hing-nu'larn tedavi ile uraan k hinlere sahip olduklann bilmektedir (0.36, 1,'2, sl\73); yine ksa bir sreclenberi "onlann dokuz Gnn byclerinin dokuz Ge kurban adadklan tesbit edilmitir (Q,83, sf.221-222). Bu tr klhinler Vu-huan'larda da mcvcttu, aralanndan biri hastalandnda "ruhlan amyoriard" (1.28, sf.74-75); ayn ekilde ki bir uygulama, haklannda 472 ylnda yasaklayc bir kararname kanlan (1.36, sf.217) erkek ve kadn l^M'lann "davul ald" (1.36, s. 1234, F.16, sf.l5 ) Tabgalarda da sz konusudur. Uzun ve olduka hayret verici bir yk in Yllklarnda Jouan-Juan'laria ilgili olarak anlatlmaktadr (1.35,2, sf. 1049; 0.36, I, 2, sf.348). Bu yknn konusu kraln kendisi ile evlenmesini salamak iin onun olunu karan ve ocuu Ge gtrdn ve onu tekrar dnyaya indirtebiiecei'ni syliyen byc bir kadnn yaamdr. Sonuta evlilik gerekleince ocuk tekrar ortaya km; ancak bir .re sonra vey ana.sndan sklan ocuk kurtulmak iin yaplan sahtekari aklam. ocua inanmadklar gibi onun bu tankl hayatna mal olmutur. Bu sonu belki dc rahiplik kurumu ile imparalorluk arasndaki mcadcIcnin bir blmn olutmaktadr; ancak bizi daha fazla ilgilendiren taraf, ilk kez saf olarak amanizme ilgili birsenaryonun akca-orlaya konmu olmasdr. /
RespOnsa N icolai Papae'Acn, Slav-nccsi Bulgariann kehanete byk nem verdiklerini, hastalktan baz dualarla ve mzik ile tedavi ettiklerini ve bozkriann br ucundaki Vu-huanlarda da varig belirtilen (1.28, sf.74) tedavi ta moxa'y kullandklarn (G.33, sf.l059) renmekteyiz. KItanlarda, yln bi rinci gnnde, "on iki usta byc... adr etrafnda, ngraktan sUllayaraktan, oklar ataraktan, ark syliyerekten ve bararaktan dnyoriard... adrlarn 34

iinde, her bir larai'a tuz serpilmekleydi... Bu uygulamann ad .eytanlar rkiitmekdi" (1.34, sf.l 10). R.Stein, amanizmi olduka iyi bir .ekilde ifede eden ngraklar zerinde srarla durmaktadr (ayn yer, sf.l 19); likat aslnda tren ta mam ile zaten amanizmi karaktcrize etmekledir. Ayn Kitanlarda, aman bara hibi, bildiimiz kadar ile ilk kez sradan bir amann yannda yer alarak (1.36, sf. 176), her oniki ylda bir kere, imparatorun sembolik lmn ve tekrar dirili ini canlandran bir tren ynelmektedir (ayn yer, sf.69-70). Ayrca iktidardaki ailenin bir yesi tarafndan davullarla ve zillerle yerine getirilen bir tedavi seansr iyice bilinmektedir; burada kadn, "cinnet getirerekten ve barp araraktan yere dmekledir" (ayn yer, sf.216). Bunun yannda hkmdarn kesin emri zerine, am anlar papazlar gibi zel ekilde giyineceklerdir. "Bunlar Ge, Dnyaya vc Sava Tanrsna tapma emrini aldlar" (ayn yer, sf258). 982 ylnda, Huud el-A lm , Ouzlarn, doktorlara deer verdiklerini, "hayatlarnn ve mlklerinin ynetimini onlara braktklarn ve onlan her grdk leri yerde byk sayg gsterdiklerini" kaydetm ektedir (H .2I, sf.lOO). Minorsky, onlar kam olarak saymakla ve bu konuda hi bir tereddt g.stememektedir. (ayn yer, sf.312). bundan yirmi otuz yl sonra, nihayet bni Sina bir aman seansnn ilk ayrntl tarifini vermekte ve bunu kendi anna yakr bir ekilde yapm aktadr. bni Sina grne gre, Trkm enlerin yani gebe Trklerin bir >iretindc cereyan eden, bununla ilgiU bir trene itirak etm itir "Bir kehanet elde edebilmek iin sihirbaza bavurulduu zaman, sihirbaz her bir istikamette komaya koyuluyor ve baylncaya dek nefes nefese kalyor. Bu du rumda iken hayalinin kendisine gsterdii .eyleri dile getiriyor vc orada hazr bu lunanlar, gereini ona gre yapmak iin onun laflarn dikkatle dinliyorlar" (H. 18, sf.517). Yine ayn XI; yzylda Kagar, kam kelimesini drt kez kulla n y o r Bunu "sihirbaz" (arapa khin) .eklinde eviriyor (B.IO, 3, sf.l5 7 ) ve niteliini rnekle aklyor: "amanlar anlalamayan ok sayda kelime syle diler" (ayn yer, F, sf.236); "lman by yapt" (ayn yer, I, sf.283) "aman bir kehanette bulundu" (ayn yer, 3, sf.443). Onun byclkten .sz etlii vakit ne demek istediini tam olarak anlamak ok zordur. Buna karn, aman kehaneti iin kulland fiil irkla- (kam irklad)'drki bu da "iyi kader, talih" anlamna ge len, (/^den treyen "gelecek iin kehanette bulunmak, talihini renmek" demek tir (E.23, I, s f 1370) vc "(sihirli) .ark" anlamna gelen ir kelimesinden gelmek ledir. rla -, "ark.sylenek, bylem ek", irk il de "khin", daha dorusu "byleyici" anlamna gelir. Bu i.smi tayan bir kii, Ouz'un vc olu Kn Kaan'n danman olarak efsane ve de.stanlarda bir rol oynam tr (Q .l 11, sf.209 vd; M. 14, s f 142-143). rk Bitig yani "iyi ksmet yazs" nn bal ola rak kullanlan da bu ayn kelincdir Halbuki, ne bu kitap vc ne de M.S. bin yl dolaylarndaki dier Tlc metinleri kam kelimesini kullanmamaktadniar. Bununla beraber, rk Bitif kehanet dolaysiyle, aman veya baka kim olabilecei kcslirilcniyen, olduka karmak ayr .ahsiyeti sahneye kamakladr. Bunlarn ikisi "uzun gm lekli erkek" ncs ise "yal bir khin k ad n "d r Kehanetlerden biri "iyi" dir; kukusuz kincisi de iyidir de metin buiun syle m em ektedir (acaba ihm alkrlktan m?); ncs ise "korkun derecede kt"dr yi kehanette, uzun gmlekli erkek "kendi kse.sini ve ayakl bardan (kupa) brakaraktan gitmi.tir. Sonradan iyice d.ni; ben nasl ksemden ve bardamdan o denli uzaa gidebilirim? diye kendi kendine sonnu. Geri cKinnce kendi ksesini vc bardan iyi durumda bulmu. Sonra kendi kendini tebrik tti ve memnun oldu" eklinde bir anlatm bahis konusudur. (Bkz. R.2, s f 137).
. 5

Kt kehanet ise "bir glde aynasn kaybeden, uzun gmlekli bir kii"ye da yanmaktadr, "gndzleri yang eklinde bir ses, geceleyin ise kang eklinde bir ses karmaktadr" (ayn yer). Bunun yannda ne olduu tan belirtilmeyen bir di erinde, "yerde yatm kalm olan ihtiyar bir kadn khin"dcn bahseder: "bir ka k yan cenann yalayaraktan hayata avdet etti, lmden kurtulmu oldu" den mektedir (ayrii yer). Ayna, o denli nemli aman nitelikli bir alettir ki, gnmzde aynaya sahip olunduu takdirde, giysisiz ve hatta davulsuz dahi amanlk yaplabilir (P.24,sf.432). Aynay bir glde, yani aslnda bir aynada (aaya bkz.)- bu denli kt bir ekilde kaybeden bir aman olmas dnlemez; fakat ykde grne gre bunun bir aman olduuna dair belirtiler vardr. Kse ve ayakl bardan (kupann) da yksek b ir deeri vardr (R.46) ve ayna gibi bunlar da skitler d neminden beri tlsml cisimlerdir (G.17, IV, 9-10; N.24, sf.65). Fakat bunlar kutsal nitelikli ok sayda trende yer almalarna ramen sihirli obaktan ziyade hkmdarlkla ilgili eyalardr. Ve nihayet unu da not etmek gerekir ki, yah khin kadn, belki de eski amanizmde Trochanski'nin kadn cinsinin nutlaic s tnl diye nitelendirdii (Q.141, sf.118) ve E.Lot-Falck'n hl geerli sayd (Q.100; sf.62) zelliin ifadesidir. Herhalde XI. asnn son eyreinde Marvaz, kendi ynnden^, deeri bni Sina'nnkinden aa kalmayan bir aman seansnn tanmn yle vermektedir: "Krgzlar arasnda, her yln belli bir gnnde anlan,/^^/?//!!/^ adl bir kii m evcuttur (yukarya bkz.). Onun etrafna, oynamaya ve iki imeye balayan arkclar ve mzisyenler toplanmaktadr. Bu adam bir sre sonra baylmakta, titreyerek ve kaslm durumda yere dmektedir. Bir sonraki yl boyunca olacak btn olaylar kendisinden sorulmakta ve O, mahsulun az veya ok olaca, ya m ur veya kuraklk olup olmayaca vs... gbi konular hakknda bilgi vermekte ve kendisini dinleyenler onun dediklerinin doru olduuna inanmaktadrlar (H .31, sf.30, ayrca bkz. sf.150). bni Sina, Mavaz, Kagar ve Hudud el-Alm, amanizmin, lOOO.yl civarlannda Bat Trk dnyasndaki gl etkisini kantlayacak kadar yetkili kay naklardr. Bu kaynaklar, mslman Trk mistiklerinde veya psdo-mistiklerinde ve'Seluk dneminin epik yklerinde mslman ekline brnen aman ortaya karabilmek iin bize gerekli grnmektedir. Bununla beraber, bu drt tanktan nn ortaya kmad Ve ok daha kstl bir bilgi darcna dayanld za manlarda (Q.91, sf.77-96; 0.52, Q.89, sf.391-411; Q.88) dahi, uzun zanandanberi byle bir deerlendirme yaplmaktayd. Dolaysiyle elimizdeki veriler bu yolda daha byk bir kararllkla ilerleyebileceimiz anlamna gelmektedir. slam memleketleri ile ilgili olan ve halen mulak eklini koruyan bu anketin asl ilgi ekici yn; bu deerlendimenin bu topraklar zerinde gelien slam medeniyet leri asndan byk apta nemini korumasdr; bunun yannda, iraf edelim ki ortaya ktn ancak gzlemlediimiz Ortaa amanizminin belirginleen grn tsnde, Orta Asyada halen yaayan Trkler ile de ilgili olmas keyfiyetidir.

B o y le'u n ilgin fakat ek sik le ri olan ve baz no k talard a hatal bir alnm asnda (Q .22, s f.l8 0 ) belirttiinin aksine olarak, bunun jam an transna ait en eski kaynak olm ad g rlm ektedir.

56

Trkologlarn "niislnan amam", ancak elnologlann anan ile karla trld takdirde aman niteliklerine sahip olarak kabul edilebilirdi; halen bu konu ile ilgili deerlendirme hemen hemen ayndr. XIII. yzylda ran Moollan d neminde yaayan Barak Baha'nn portresi rnek bir grnt haline gelmitir. Banda iki boynuzla donatlm , keeden yapm bir balk tayordu. Boynunda, kna ile boyanm kz ak kemikleri, engelli.sopalar ve ngraklar aslyd. Mritleri, davul ve dier mzik aletleri alyorlar; ngraklarn, ak ke miklerinin ve sopalarn sesi ile korkun bir grlt meydana getiriyorlard. Barak Baba bir devekuuna biniyor ve naralar ile kaplanlan karyordu (Q.89, sf.l517). Bektai retisinin kurucusu Hac Bekta Veli bir gvercine dnyor ve kayalara karak uuyordu. Bir Anadolu dervii bir aslana biniyor ve kam ola rak bir ylan kullanyordu (Q. 12, sf.39; Q.58, sf.49-50). Epik edebiyatta, rne in Saltkname'de, eylemin temeli, kahramann bir daa kp bycler tarafn dan karlan genleri aramayp bulmas esasna dayanmaktadr. Bu kahraman alevlerden etkilermemcktcdir; ejderhalan ldryor ve ruhlarla konuabilme ye teneini elde ediyor; perilerin rehberiiinde, aslanlar ve kopekler zerine binmi ellerindeki ylanlar sallayan byclerie savayordu. Sayyid Battal, sra ile ba zen ykseklere doru umakta bazen de bir kuyudan geerek, domuz kalal, fil kulakh, aslan peneli vc ejderla kuyruklu bir dii yamyam cin tarafndan kar lan gen kzlan aramak iin yeralt dnyasna inmekledir (mkemmel bir zeti iin bi<z. C.23, sf.38-40). Burada gnmzdeki aman seanslarnn esasn oluturan dnya ekseninin (axis mundi), dan veya kuyunun kullanld ye bunun TrkMool kozmogralyas erevesi iinde olduu dikkati ekmektedir. Ayrca, me er ki bilinmeyen bir kkenden alnm olsun, "cehenneme iniin" yani yeral ev rensel blge kavramnn, Trkler ve Moollar tarafndan ll.bin yl ba,larnda be nimsenmi olmasnn hi de imkansz olmad anlalmakladr.

M oonarn Ortaa amanizm!

Y ukarda, C uveyn'nin ve B ar H ebraeus'un, M ool am anizm ini, Uyguriannkinden rettiklerine iaret etmitim. Bunlar yanlmaktadrlar, ancak U ygur amanizmi konusundaki tm bilgiler henz elimizde bulunmamaktadr; aynca evrensel dinleri benimsemi olan toplumlarda amanizm, ilahiyat konu sunda tartmalar yapmaktan ziyade gnlk hayatn ihtiyalarna cevap vermee alt iin, yaamn srdrme imkanna sahipti. Vladimirtsov, Moollarn amanizme olan ballklann zellikle soylu evrelerle ilgili olduunu ileri srm t; konuya farkl adan baksayd onlarn kendi atalarnn aman inanlanna ballklann iyice farkedebilecekti (0.l09,sf.77-78); aslnda amanizm, iktidara or tak olduu dnemlerde dahi, yaps itibariyle halka dnk bir inan, olarak varhn srdryordu. Ancak, Vladimirtsov bunu eski kkenlere balamak suretiyle eskiden kalan bir kalnt olduunu sanmaktayd (0.110, sf.73,99). Bunun tam aksine amanizmin; daha nceden Tu-kiu hegemonyas dneminde olduu gibi, ancak ona gre daha az kapsaml ekilde byk bir ke maruz kalma arifesindeyken dahi, hkmdariar etkisi altnda tutarak siyasi yetkiyi ele almak zere mcadele ettii grlmektedir. XII. yzyl iinde, varln Kitanlarda daha nceden gm olduumuz -ve bu ynden, bunun olduka erken tarihte ortaya-ktin sanan Barthold'u hakl karacak ekilde (0.6, sf.391-392) -Pelliot ve Vladimirtsov'a inanlmasna
57

bal olarak (F.52, sf. 163-167) nvan ilk nce "aym zamanda byc olan ef ler taralndan" tanan veya tanmayan, Takat her iki grevi kendinde birletiren, byk aman, "aman baraiiiji" beki zm d^ bir kiinin ortaya kt grlmek; tedir. G izli Tarih ve dier yazl kaynaklarda bu nvanrtamadan onlarn gre vini stlenen dier kimseler olup olmadm aratrrken bir sre nce otaya koymu olduum gibi. G izli Tarih birok heki'nin adn verm ektedir (R.6, sf.402-403). Bunlar M oolistanda yaayan eitli toplumlarda grlmektedir. Bunlarn varlklar Kpaklarda iyice kantlanm olduu gibi, bunun yannda Naymanlar, Konglriitlar, T atarlar gibi hayvan yetitiricilerinde ve zellikle Tayiciutlar, Mekitler, Tumatlar vs., gibi omanclkla uraan topluluklarda da h ek ticr m evcullur (1.31, sl.250). Aadaki bilgileri veren Reideddin'e gre, Moollarn son hkmdar Cengiz Han'n byk amcas Kutula'nn da bunlardan biri olduu sanlmaktadr: "K geceleri, Mool hannn bln odunlar atee at mak ye atein yannda yatmak alkanl vard. Odunlar yanarken klleri zerine geliyor ve cildini al renge dcintr'yrdu, ancak kendisi buna aldnnyordu. Ve de uykusundan bir an uyandnda kendisini bir bcein srm olduunu san yordu" (Q.22, s. 182). Alec kar olan bu duyarszlk, Anadolu baha'hmna da atledilmektedir; ayrca hemen hemen benzeri bir yk Cengiz Han'n byk a man iin yeniden dzenlenmitir. Byk aman rahibi ile siyasi iktidar, sz konusu durumda Cengiz Han'n siyasi iktidar, arasndaki mcadelenin byk bir nemi olmu olsa gerek zira bu mcadelenin yks kaynaklarmzda zel bir yer lulmakladtr. lk evvela. Cengiz Han'n lmnden oluz yldan biraz daha Tazla bir sre sonra, 1260 ylnda Hindislan'da bir miisliKin larihi, Czcan taralndan yaz lan (H.41, s. 1077-1078) ve ayrnll bir incelemesi yaplmaya deer olan, Tabakt- NasrTnm olduka garip bir yksn ele almak lazm. Ona gre. Cengiz Han byclk yapm ve eytanlarla arkadalk ba kumu.U. Trans ^ haline geme ve bu durumda iken eytanlar tararndan telkin edilen ve zellikle kendi zaferlerihi nceden haber veren, eitli lallar etme alkanl .vard. Tabiatiyle, Cengiz Han bir aman deildi, ancak Czcan'nin lallar da herhalde tamamen uydurma deildir; kendisinin, baka bir konu ile ilgili olarak yapm ol duu tankl halriamamjz gerekir. Burada Czcan sadece (Q.22, sl.lS l'd e an cak hissedilebilen) irans seansn bir kez daha ortaya koymakla kalmyor, fakat gelecein byk fatihinin genliini, gerekte mevcut olan veya yalnzca sayg ile dlenen bir aman havasna sokmakladr. Birinci "tahta k" srasnda. Cengiz Hana "seni han yapacaz" diyen kiiden ikisi beki'Ah (MGT, paragraf 123); bu da bana eskiden, herhalde hatal bir yaklamla (R.6, sf424), bir "ta giyme" treninin gerekle.tirilmi olduunu dndrmt. Ancak Cengiz Han, ok ksa bir zaman .sonra araya bir mesafe koyarak uzaklamay ve aman kkenli ol sun veya olmasn, belki kendisini hibir zaman tam anlam ile etkisinden kurtaramam olsa dahi, her trl dinsel yetkinin Moollara telkin eltii korkuyu atlat may bilmitir. Baz hckilcK kar cephe almaktan (MGT. paragraf 153) ve zel likle bata See Beki olmak zere, (Ayn yer, paragraf 136), dier biroklarndan (ayn yer, paragraf 140,236) kurtulmaktan ekinmemilir. Bununla birlikte, ha yatnda nemli bir rol oynayacak olan bir aman ailesine sk ilikilerie bal idi. Ailenin atas araku (ayn yer, paragraf 72-73); G izli Tarih'm cie "baba" i.smini verdii v Cengiz Han'n babasnn lrken ailesinin efradn kendisine emanet ellii (ayn yer, paragraf 63) ve de yasaklara ramen hastann adrna
58-

gimi olan olu Munglik veya Mnglik (ayn yer, 69, 130, 168, 202 vs. sayl paraglarlar); sonradan barahip olarak cb-Tenggcri (=Tcb-Tengri) "En Gksel", "En lahi"3 ismi ile n salacak olan torunu Kk bunlarn en nemlileridir. Onunla Cengiz Han arasnda ileride meydana gelecek kopukluk yznden G izli Tarih Kk hakknda pek uzun bgylu sz etmeye istekli grnmemektedir; ancak onun glerinin bazlan konusunda baka kaynaklar vastasyla bilgi edin mi bulurtuyoruz; "Bilinmeyen hususlar ve ileride gerekleecek olaylarla ilgili olarak bilgi verdii vc Allah benimle konuuyor ve beni Ge kadar glryor" demenin alkanhklan arasnda bulunduunu anlatan Reideddin ((Q.22, sf. 181), ayrca "beyaz bir aln slnc bincrekten Ge ulamak iddiasnda" olduunu ilave ediyor (ayn yer). "Kn en iddelli dneminde, bu lkelerin en souk bl gesi olan Onon ve Kerlen blgesinde, donmu bir nehrin zerine otumia al kanl vard ve bedeninin scakl ile buzu eritiyordu" (Q.22, sf.182). Soua kar bu diren, yukarda grdmz zere (ayn yer) esasen alee kar duyar szl ile bilinen Kulula'nn da bir ayrcal idi ki bu yetenekler, amanlann (P.24, sl'.335) vc de ayrca, ok sayda mslman Trk ermiinin de allagel mi olan gleri arasndayd, Cuveyn de bu konu ile ilgili olarak benzer bir ifade kullanmakladr: "Moolistan'n sert klar arasnda, llerde ve dalarda plak dolamay (R .4I) alkanlk haline getirmiti" (H.7, .sf.39); Mirkliond (H.37, sf.202) vc Bar Hebraeus (G.3, sl'.353) ondan keza ayn ekilde sz etmektedir ler. Gk-Tanr tarafndan seilmi olduu eklinde kehanelle bulunmak vc kendisine Cengiz Han (1206) olarak hkmdarlk ismini vermek suretiyle, Kk'nun, Timuin'in (gelecein Cengiz Han'nn) tahta knda balca rol oynayan kiilerden biri olduu iyice anlalmaktadr: "Allah benimle konutu ve bua dedi ki: Timuin'e ve ocuklarna dnyann btn topraklarn baladm ve de kendisinc Cingiz Han ismini verdim" (H.7, sf.39). Bu olay, iki ranl tarihi tarafndan gerek olarak kabul edilccek kadar evre tarafndan benimsenmie benziyor ve ans da olduka uzun bir s're yaamtr; nitekim ayn hikayeye XVII. yzylda Eblgazi'de rastlanmaktadr (C .I, 3, sf.88). Bununla birlikte Pelliot, ra n lI tarihilerin tankl konu.sunda kuku duymaktayd (G.28, I, sf.302). Ancak bu olay, ksa bir sre nce P.M eyvact taralndan, Mool h kmdar Hlagu'nun 1260 ylnda (Fransa kral) Aziz Louis'yc hitaben yazd ve unlan belirttii bir mektubunun ortaya karlmas ile dorulanm bulunmak tadr: "Allah bugn, Temptcngri'nin sesi ile atamz Cengiz Han'a hitap etmi... ve kendisine, Teptemgri (adnn yazl eklindeki deiiklie dikkatinizi ekmek islerim) aracl ile seslenmek suretiyle, unlar sylemitir: Seni halklarn ve krallklarn bana geirdim ve seni dnyann tamamnn hkmdar yaptm" (D. 16, sf.252). Hlagu, bu arada karsndakine Teb-Tcngridcn ne kastettiini u ekilde aklamay yararl gnntr: "nomen quod ihtcrprctaturprophetadei"
^ Bu ketim e, leb talcsn anlimui bitm eyen m slm an yazarlar laraliKm oic yanl anlajlm^tr. B unlar (birbirine benzeyen (l>) ve (O tarfini ayran arapa ayrc noklatarnn tersyz eciilncsiyte) Ich' hl jeklinde okuyacaklardr. Ve nilayol, lalal tiigi eseri olarak cngri kelim esi de, tcnp-ining bnli .jeklinde, bul kelim esinin lm leci haline gelecek tir ( C .l, sf..i4,80). Clcavc.s, leb kelim esinin, "kurnaz" anlam na geldiini syledii le.w, lev, l e f den trediini dnm ekledir; ayrca bu kiilik ile ilgili olarak bilinenlerin de bu ism e uyduu sonucuna varm tr (Q .31, sf,259-260). Fakat bu deerlendirm e hibir eyin hakh karm ad bir varsaym dan ibareltir. (Trkede "kara", "kapkara" eklindeki anlatm de iikliklerine bkz., bunlardan ok sayda rnek m evcutlur).

59

(ayn yer) ve de devamla unu aklamtr: gelecekte meydana gelecek-olaylar "mucize kabilinden bildjmitir" (ayn yer). Byk amann, babas Mnglik'in hkmdar ile iyi ilikilerinden foydalanmak suretiyle, ynetimi ele geimek iin durumunu ne ekiide istismar etme ye alt hususu sk k izah edilmitir (rnein; 0.34, sf.275).Etrarnda alt erkek ve kz kardei ve babas ile, herhangi Ijir anda hkmdar adnna ginnekte. Cengiz Han'a yksek sesle seslenmekteydi; Cengiz Han sonunda kendisine yle dedi; "Benimle eit duruma gelmeyi kafanza koydunuz" (MGT, paragraf 246). Daha sonra, Kk Tem uin ailesinin fertlerine hcum etm ee koyuldu. Karde.leri, Kaan'n kardei Kasar ile kavga ettiler ve kendisini fena halde dv dler. K asar ikayet etti ise de bavurusu dikkate alnmad. Bunun zerine, Kk yeni bir kehanelte bulundu: "Ebedi Gk, bir gn Tcmuin'in imparator luu eline almasnn gerekleeceini bana sylemiti. imdi bana Kasarn bu ii yapacan sylyor. Fakat kaderi deitimek mmkndr" (MGT. paragraf 144) ve Cengiz Han kendi byk amann dinledi, endie iinde kardeini tehdit etti. Fakat Kasar, herhalde annesinin araya gimesi ile hi kukusuz lmden geri dnd (ayn yer). Bu durumda, Tcb-Tenggeri, ailesinin en zayft olan Temeg'ye yneldi. O zaman kars Brte Cengiz Han' hareket etmeye tahrik elti. Brte Cengiz Han'a yle demiti: "Sanyor musunuz ki, sen ldnde bu kimseler, senin varislerinin tahta gemesine msaade edecekler?" O zaman, Cengiz Han dosuk ve korku hi.slerini bastrd, kardeine unlar syledi: "Teb-Tcnggeri bu raya geldii zaman ona ne istersen yap. Boylece, daha nce yerlerine yerletirilen gl kii heki'y\ d.arya gtrdler ve belkemiini krdlar" (MGT. paragraf 245). Hkmdarn emri zerine, vcudu gri renkli bir adra konup kaps kilit lendi ve duman delii de kapatld. Kapsna da, herhalde ecf ktas niteliinde olmak zere nbeti kondu. Ve nc gn gece olduunda, Tcb-Tenggeri "adnn st deliini at ve kendi bedeni ile birlikte kt. Dikkatle incelendiinde orada, adrn o yerinde, st araln zerinde grlenin Tcb olduu anlald. Cengiz Han unlar dedi: Teb-Tenggeri benim kk kardeime el kaldrdndan ve bizim aramza nifak sokmak iin kk kardelerim hakknda aslsz iftiralar yaydndan, arlk gk tarafndan sevilmemeye baland ve hayat ile gvdesi gtrld" (MGT. paragraf 246). Bu durumda. Usun yani "Su" adnda yah ve itaatkr yeni bir beki ayn greve getirildi; bunun ad Teb-Tenggerinin kart veya onun tamamlaycsdr. Cengiz Han: "Bunun beki olmas lazm, dedi... Beyaz ssl bir elbise giyecek, beyaz bir ata binecek, en iyi yer kendisine verile cek ve ona sayg gsterilecek" (ayn yer, 216 sayh paragral). Reidcddin b b yk aman konusunda unlar sylyor: "Kendisi hr ve tarkan'd\r^. Kampta di- . erlerinden dala yksek bir yerde, sa tarafta, asilzade prensler gibi oturmakta dr, at Cengiz Hamnkinin yannda yer almaktadr" (0.110, sf.60-62).. zetle, amanlk fonksiyonu, bu badireden ancak gc azalm bir ekilde km tr. Bu husus, o dnem deki gzlem lerden iyice anlalm aktadr. Reideddin, Oghul Kaimi'in "zamannn byk bir ksmn /:flm'larla birlikte geirdiini" sylyor (H.8, sf.l86). Rubruck, birate.sle snama uygulamas sra^ T arkan (tarkitan), "dem irci" anlam na golcbilccek yksek bir asalet unvandr ve belirli bir sralam a iinde, T im uin (C engiz H an) veya Tim ur'un (Tim urlenk) yannda yerini alm aktadu'. en azndan bilgi sahibi bulunduum uz M ool dnem inde, vergi dem em ek ayrcaln sa lam ak lay d .

60 .

snda, asil bir kadna sunulan krklerin ok byk bir ksmn khinlerin kendile rine aldklarndan balscden bir ykden sz etmektedir (G.35, sf.l92). Dier dinlerle karlaan ve hem hogrl hem de doktrin konular ile ilgili tartma lardan zevk alan Moollar, kendi kavramlanna sadk kalmak suretiyle, kendi am anlann, dier din adamlarnn seviyesine karabilmek iin onlar papaz ve tann-bilim uzman olarak kabul etmee mccbur kaldlar. Bar Hebraes ve Cuveyn, Cengiz Han'm in raliplerini merasimle getirttirip "Onlarla kam'l-dT arasnda bir tartma yaplmasn" emrettiine iaret ederlerken, bu iususa iyice tank olmulard (G.3, sf.355-356; 0.70, 1, sf.430 vd.). Cuveyn "eytanlarn, am'larla kulbelerinin st aralndan konumaya geldiklerini, onlaria srekli iliki halinde olduklann ve hatta byclerin bedenine gimelerinin dahi mmkn olabileceini anlalmaktadr" (H.7, 1, sf.59; 0.83, 1, sf.434; 1.2, I, sf.257). Yuan-e, amanlanrt her yl et, ispirtolu iker ve ksrak st yaktklarn, kur ban adadklarn ve lm hkm darlarn isimlerini hatrlaltklarn (D. 19, sf.302); Mngke'nin doumunda, "bir khinin kendisine byk bir ksmet haber verdiini" ve bu yzden kendisine "Ebedi" anlamna gelen isminin verildiini anlatmaktadr (F.32, sf.453-454). Hemekadar Rubruck bu gelenei genelletiri yorsa da, en azndan byk ailelerde yeni doan ocuklarn yldz falna bakma alkanlklar vard (G.35, sf.242). Ancak amanlar bunu, hata yapma tehlikesini gze ataraktan yapyoriard ve gereinde kendilerini olaylarn kara by sonucu olduunu ileri srerek temize kamiay biliyorlard: "Mngke'nin kars bir erkek ocuk dourmutu; khinler ocuun istikbalini nceden tahmin etmek iin anldlar ve kendisinin ileride muu olaylar greceini, uzun yUar yaayaca ve yksek bir asilzade olaca eklinde kehanette bulundular. Ancak, birka gn gemeden ocuk ld" (G.35, sf.244-245). Annesi kam '\m sulad, ancak bun lar suu stannenin byl hareketlerine yklediler. Eer Rubruck geree sadk kaldysa, bu olay, amanizm felsefesinin ilgin bir ynn ve dier by yntemlerile olan ilikilerini ortaya koymaktadr. Bunun gerekten de byle olmas lazm, zira Rubruck'un bu yks baka yerlerden elde edilmi bilgilere uymak tadr. Zaten kendisi Mool am anizm inin herhalde cn iyi gzlem cisidir. Rubruck'un trans ile ilgili anlatt eyler kolaylkla kabul edilebilir niteliktedir; "Onlann arasmda bazlar .eytanlar aryorlar ve gecclerl evlerinde, kendileri le ilgili .somlara cevap almay arzu edenleri bir araya getiriyoriard. Evin orta ye rine pimi etkoyuyoriar. Ruhlar aran aman arn srekli tekrar etmeye balyor ve davulu ile yere iddetle vuruyor. Sonunda lgnlk dnemine giriyor ve o zaman onun balanmas gerekiyor. Bu srada karanlkta eytan geliyor. am an kendisine yiyecei eli veriyor ve eytan cevaplar salyor" (G.35, sf.246). Rubruck'un ananhkla ilgili balca gler hakkndaki bilgisi de hemen hemen benzersiz niteliktedir; "khinlerin Moollarn yapmas gerekiyor dedii her ey annda yaplyor... Btn yaplacak iler ile ilgili nuLsuz gnleri nceden tahmin ediyoriar; bu ekilde, Moollar, onlarn muviikat olmadka hi bir za man ne asker topluyorlar ne de.savaa balyoriar. rnein uzun zamandm beri M acaristan'a dnmek istiyoriard, ancak khinler buna msaade etmiyorlard" (G.35, sf.239-24Q). Bu bilginin, Kiragos'un aada belirtilen anlatlar ile karlatnlnasnda yarar var; "kadnlar byc idiler ve hereyle ilgili olarak by yapyorlard. Moollar ancak kendi byclerinin ve sihirbazlarnn grn aldktan ve khinler kararlarn verdikten sonra yola koyuluyorlard" (G.13, sf.250-251). Rubruck ayrca, "birisinin hasta olduu vakit yatana yattn, evine orada bir hastann yattn bildirir ve oraya girilmemesi gerekliini g.steren bir iaret konduunu" anlatmakta ve yle devam etmektedir; "Bu ekilde.
61

kendisine hizm et edenin dnda hi kimse bir hastay ziyaret etmemektedir. Ayrca, Byk Ordu'dan biri hasla olduunda, adnmn epeevre etrafna n betiler koyuyorlar; bylecc belirli bir snrn geilmesi engellenmi oluyor. Aslnda herhangi kt bir ruhun veya bir rzgann girenlerle birlikte gimesinden korkuluyor. Bununla beraber yine, ayra zamanda khin olan kendi din adamlarn da am yorlar" (G.35, sf.82-83). Bunlar agnldgnda, (bir gn) "Belirli bir mesafe tesinde oturdular, bir hizmetiye aryan yerin zerine elini koymasn ve bulduu eyi kamiasn emrettiler. Bu hizmeti ayaa kalkt, kendisine sy lenen eyleri yapt ve elinde bir kee paras buldu. Ona bunu yere koymasn sylediler ve kee yerde canl bir hayvan gibi sallanmaya balad" (ayn yer,' sf.l92). Bu dar kannaplay her ne kadar hayret verici grnsede, amanizmin kapsamma gimekle ve Georgi bunun varlm XVII. asrda dahi tespit ede bilmektedir (J.9, 1, sf.266). Baarnn her zaman garanti olmad da bilinmekte dir. "Asil bayan Cota'nn durumu lm tehlikesine varacak ekilde ktleiyordu ve bu putataparlann bycleri onu bu durumdan kurtamak iin hi bir ey yapamyorlard" (0 .3 5 , sf.242). am anlann rtbe silsilesini Rubruck kesin bir ekilde yle tarif etmektedir; "(khinler) ok fazla saydadrlar ve bir tr bakhin olan, her zaman evini Mangu (Mngke)'nun asl evinin nne yaklak bir ta atm mesafeye yerietiren, bir yneticileri mevcullur (ayn yer, sf.279). Rahiplik , faaliyetlerinin amanizmin kapsam dnda kalmas gerektii iddialarna ramen (P.66, sf.SO'c bak.) Rubruck amanlann hem keeden yaplm putlarn nbeti leri hem de ayinleri kutsayan kiiler (G.35, sf. 149) olduklarn belirtirken onlarn dini bir rol oynadklarn nihayet kabul cektedir. H er ne kadar kam kelimesini khan (veya, kaan kelimesinin ksaltlm olan A:rt/;) (F.47) kelimesi ile kantnyorsa da, -"tm khinler kam eklinde adlandnld gibi, bunlarn tm prensleri de kam olarak arlyoriar, zira bu toplunlann hkmet ekli kehnete dayan maktadr" (ayn yer, sf.lOSyiziih eklinin, o dnem iin hakikaten mkemmel olmas dolaysyla, kendisini mazur grebiliriz. Hakiki anlamda anunhkla ilgi olmayan ve baka blmler almda incele yeceimiz dier birok eylem de, XIII. yzyl gzldmcileri tarafndan amanlara balanm aktadr. im dilik bunlardan sadece biri bizi ilgilendirebilir, zira Mdnandre tarafndan Tu-kiu'lerle ilgili olarak belirtilen saygdeer bir eyleme uymaktadr. Yukarda bir ara bundan sz etmitim. amanlann annmay alele yaptklar anlalm aktadr ("arnmak", szl, B.IO, 2, sf.l24). Plan Carpin, aadaki sairian yazarken, bunu aka ortaya koymamaktadr; "(iki atein) her bir tarafnda iki kadn bulunuyor, bunlar su almakta ve baz yaknmalan tckrarlanaktalar" ayini ynelen bu kadn duaciann, utagan'hu olduu sanlmaktadr, zira Plan darjin, bunun lesinde unlan da ilave imektedir; "Bycler, knlan veya geerken den eyleri kendileri iin almaktadrlar" (G.29, sf.43). Bunlann var l kukusuz kesin olup Olcaylu'nun sallanatnda (1304-1306) yani ge bir d nemde ortaya kmakladriar. Nilekim, hkmdann geceyi geinni olduu konu tun bir yangn neticesinde yok olmasndan sonra, mslinan olmasna ramen, kendisinin hahi'\cv\n bakanlk eltfi bir annm a merasimine labi olmas isten m itir (N.3, sf.402). Bu h ah i'lcr kukusuz, Ham bis'in anlam sz ekilde L am a'lar olarak kabul ettii, Marco Polo'nun b ak^ i\c.n\r (G.29, sf.97). Bunlardan bahseden Marco Polo'nun o zamanlarda inde olduu ve bakilere amanlkla ilgisi olmayan lri yeleneklcri alfellii birgercklir; rnein kendilik lerinden aza gelen kupalar (bardaklar) (ayn yer) (bu olay Odoric de Pordcnone de kendi gzleriyle gzlcmlenitir) ( G .ll, sf.379-380); geleceklen haber veren
62

putlar; isick zerine patlayan frtnalar gibi (G.29, sf. 107, 149). Aneaic, aalarn diicilmesini lavsiye cltiiclcrindc (ayn yer, sf. 146) veya icann ak(ima.sn yasakladklan vakit (ayn yer, sf. 117), haki'lcr, Altay toplumlar ile ilgili olmakladr lar. Herhalde nslmanlga tam olarak balanmaya vakit bulamayan ve Mool kanunlarnn ksmen muhafaza edildii Kubilay'n saraynda bunlarn bakanlk ettii trenler, hi kukusuz birok ynden bal bulunduklar geleneksel dinle ilgili bulunmaktadr (aynr'yer, sf.96,97). ran kkenli olan bu kelimenin .anan' tanmlamak iin Krgzlara getiini Ijurada hatrlatmak faydadan uzak deildir. Ve nihayet Baburah'a gre haki, yaklarla ve kocakar ilalaryla hastalarn te davi eden bir cerrahtr (C.4,1, sf.236). amanizmi XIV., XV ve XVI. yzyln yetersiz belgelerine dayanarak ta kip etmiyeceim; buna m ukabil Ulusal Ktphaincdeki O uznam e ve C odex Com anicus adndaki, XIII. Yzyl sonuna ve XIV. Yzyln bana ait, hemen hemen ada iki nemli belge zerinde dumakla yelinecegim. Bunlardan birin cisi, dier Trk metinleri gibi, efsanelerle, trenlerle ve geleneksel inanlarla ta mamen dolu bir balam iinde, olmakla beraber kam'm herhangi bir ekilde sz elmemektedir. Bu belge, "yksek zeka sahibi, gri renkli salar ve beyaz bir sa kal bulunan, erkek, bilgin, yal tiimel" (O.n., 35-36 sayl paragral) adndaki bir d yorumcusundan yani bir devlet memurundan (B.16, sf.343) bahsetmekle yetinmekledir. Bu kiinin mutlaka bir aman olmas gerekmez, ancak bazen a man olabilir, zira tiiimel haki ynn c geebilmekledir, nilekim bu hgki kelimesi Uygurlarda, Trkmenlerde ve Mogoliarda "okumu bilgin" kiiler iin de kulla nlm akladr (F.25, sf; 16-17). Bu kiilerin birinin tarihte, dierinin dc efsanede oynadklar benzer rollere dayanarakfan, haki'dc Teb-Ten^geri'nin yeniden canlanm gibi clz bir ruh gn gmek eilimindeyifn. fkinci belgeye gef line, bu belge, birincisinin aksine, latince //icr/zitof/vj kelimesini tercme etmek iin kam /;arH/"Kadn-;man" terimini ve et Oili ile addivinare kavramn tercme elmek iin "amanlk yapmak" anlamndaki kanilik (amani/.m) kelimesini ver mitir (B.7, sf.191-192). amanizmin tarihsel bir incelemesi srasnda, XVII. ve XVIII. Yzylda AvrupalI gezginlerin verdikleri bilgilerden olduka uzun boylu sz elmek yerinde olurdu, ancak yer azlndan bunu burada yapam yorum . Bu bilgiler, Vladimitsov'a gre, kendisinin "amanln yeniden douu" eklinde yorumla d dnemin sonrasndaki bir tarihi tamakta ve bunlar yaklak 1550 yl dolay larnda derlenmi bulunmaktadiar (0.110, sf.237). Ancak amanizn o tarih lerde, artk yalnzca soylular deil toplumun btn snllarn ilgilendirir hale gelmiti (D.9, sf.51l-512); yine ayn dnemde budizmin basksna da maruz kalmaktayd (J.20, 1, sf.569). Bu belgeler, zellikle esrime .seansnn anlam ko nusunda henz kolaylkla anlalr durumda olmamalarna ramen yine de baz bakmlardan ilgin bilgiler vemektedirler; zellikle Bonyowski (J.2, sf.233234)'nin ve Ginelin (J. 12,2, sf357)'in anlalmlar iii bu husus sz konusudur. Burada, vazgeilmez olmad belirtilmesi ile birlikte, davul ve keza dier birok alet geni ekilde tarif edilmi bulunmaktadr (J.12, 1, sf.257, 284, 286; J.21, sf.348-350; J.9, 1, sf.281). Ayrca, am anlann giydikleri elbi.seler hakikalen dikkat ckici olduu iin, bunlarla ilgiM aynnil aklamalarda yaplmtr: Elbisenin stnde ay peneleri, demir mahmuzlar, boynuzlar ve yere kadar uza nan ylanvari salar (J.20, 3, sf. 182) gzlemlenmekledir. Bunlarn, e.ski megalitik heykellerde, uzun sinzoidal rgler halinde, boynuzlarla birlikle grld
63

(K.4, sf.l4 4 , 157, vs.) ye de "kamlar gibi uzun siyah salar"dan sz eden (C.13, sf.99, 108). Kitah- D ede Korkut'a bundan bahsedilmi olmas kayde dilmee deer. Dier aratrmaclar arasnda ve fakat tmnden daha iyi bir ekil de Gmelin, amann ne lde bir ay gibi homurdanarak, bir aslan gibi kkreye rek, bir kpek gibi uluyarak, bir kedi gibi miyavlyarak, hayvanlan taklit etmee altn gstcmcktedir (J.1 2 ,2, sf.43). Castagne de bunlan aa yukan ayn terimlerle ifade edecektir (Q.23, sf.93). ok ksa bir zet erevesinde, bu gz lemciler tarafndan yazlm olan binlerce sahife arasndaki damk notlar iinden, o zaman bana temel nemde grnen baz hususlan derlemitim (R.lO). ada ananizmi iyi tandmz iin ve de teknik nitelikle olmas dolay syla, ayrca kklerini zorunlu olarak modem etkilerle bozulmam bir gemie salm olduundan, tarihi belgeler bize kolay anlalabilir nitelikle grnmekledir. Bu ada verilere sahip olmam olsaydk belgelerbizim iin bu denli ak ekil de anlalr olabilirler miydi sorusu akla geliyor. Antik alarda ve Ortaada amanizmle ilgili olarak yapm olduumuz incelemenin,, gzlemcilerin kanlmaz bilgisizlikleri dnda, hi eksiksiz deilse dahi en azndan metin sz konusu ol duunda, %90 orannda yeterli olmasna karn, olduka karanlk hususlarn yine de mevcut olduu grlmektedir. Aydnlanmas g olan konulara baktmzda, bunlan XIX. ve XX. yzyl oiaylanna bu denli kolay bir ekilde d ayand ram ad. mzdan, almamzn baz blmlerinde daha mtevazi olmaya mecbur oluyo ruz.

Demirciler ve amanlar
Bir Yakut alasz der ki: "demirciler ve amanlar ayn yuvadan kmadr" (Q.134, sf.319,,M .36, sf.l72). Bu atasz, kukusuz amanizm ile demircilik arasnda mevcut sk ilikilerin ok eskidenberi bilindiini gslenektedir (M.55, sf.l8 6 vd.). Hem ekadar AKhein, bu konu ile ilgili aratrmalarnda ok daha eskilere gitmi.e de (0.1, sf.l2 7 ve R.3, sf.454'teki notuma bkz), bu ilikilerin Hiung-nu'larn zamanndan beri varolduu yadsnamaz. Atein yiicellici, tedavi edici (=anndnc) gc ve hayvan dnyasndaki etkileri ile, aman'n bir alter ego'su (edeeri) olduunu bir almamda kantlayabilmi olduumu sanyorum (R.34, sf.86-87); bu konuya dier bir bahis vesilesiyle tekrar avdet edeceim. aman trans, tereddtl hareketleri ile, cokunluu ile, rpnmasyla yatmasy la ve yeni bir patlamann beklentisi iindeki tulumuyla, alevin transna benzer ni teliktedir. te bu nedenle, atee duyarsz olan aman, bazen onun ilk sahibi sa ylmaktadr (P.24; sf. 19). A ynca, Trkler, demiri ulu "byk", yani kutsal bir madde bilirier. Yaztlarda, ebedi, mengii (M .l, O, satr 8, vs.) olarak nitelenen imparatoriuk, e/, "demire benzer olarak tarif edilmekledir (ter. satr 25). Bugn dahi bir Trk, kelime kkeni olarak "demir varik" anlamna gelen, demirba', lmsz bir vadk olarak telakki eder. Anadolu blkloru, bu madenin etki ve g lerinden m uhtelif izler lar (M. 13, sf.l 14-115; M. 14, sf.47-48, 51-55, 78-80). Dolaysyla, ate ve demirle ahan demircinin, toplumda ktisad, asker ve din adan zel bir duumu olmas gerekir (Bkz, P.51; Q.98, sf.96). Bu zel durum, Zamarque'n 568 tarihinde grevli olarak yapt gezide Sogd Trklerinin kendi sine dem ir salmay teklif ettiklerinde (1.6, sf.235), aka ortaya kmaktadr. Barthold'un olduka haksz bir ekilde varln kabul etmedii (0.8, sf. l5), fa kat iyi bilinen bir gelenee gre, Tu-kiu'ler mesleklerine Allay'da Juan-Juan'lar hesabna demir ilemekle baladlar (1.25, sf.52; 1.6, sl.235). Bir maden dama64

nra eritmek suretiyle dada kendilerine bir yol atlar ve oradan karak impara torluklarn kurabildiler. Bu Qsd.m, Erkene Kon (Ergene kun, ismini yalnzca Rcideddin'in tankligma gre, Moollar tarafndan hapsedilmi olduklar vadi den almaktadr) destannn temelini oluturur. Gnmzde, Trkler, buna an ( Q .l l l , 1, 2, sf.59-76) ve lsz (F.IO, sf.181) bir nem vermekte olup bu ef sane zerinde srarla durulmutur (0.36, 1, 2, sf. 368-369). Trkler ynnden durum ne olursa olsun, Moollarn dolayl ekilde onlarla bantl fakat tarihsel hibir eye dayanmayan bir gelenei yeniden yaattklarn veya tevik ettiklerini ilgi ile gzlemlemekteyiz: Bunlar, Cengiz Han'a, kendilerinin benimsemedii demircilik mesleini yaktrdlar. Kader de onlara mkemmel bir ekilde hizmet etmitir, nitekim onun. G izli Tarih'in dedii gibi, "Talariarn Temdjin-ge'sinin yakalanmas srasnda domas" (MGT. paragraf 59), onun Temuin (klasik Moolca'da, temrdjin, "demirci", temiir "demir"'den) (1.31, sf.9) eklinde ad landrlmasna neden olmutur. Byk cihangirin genliinde bir demirci olmas kfcyfiyeti, XIV. asrda Rubruck, Hethum, bni Battta (H.13, 3, sf.22) gibi ya banclarn bundan sz edildiini iitecek kadar salam ekilde yerlemi bir efeane haline gelmitir, Czcan (yukarya bkz.) ve kukusuz bakalar da, demirci ye amanlkla ilgili zelliklerine dayand kadar (zellikle byiik amc;ls Kutula ta rafndan gn na karlan) kendi aman evresini de deerlendirmek sure tiyle, onu ilk nceleri bir aman olarak nitelendirdiler (G.23, sf.289-291). Ayrca, Tim urleng'in de "demir" ismini alm olduunu beiirinck gerekir Timurleng Trke'de "Demir-Topal" anlamna gelir; "demir" ismini ne iin ald bilinmiyor, "topal" ismini ise gerekten topal olduundan almtr. Konunun geri kalan iin "dalardan k" temas zerine kurulu, T u-kiu, dneminin anlatmn bulmaktayz. Eblgazi ok daha sonraki bir tarihte bunu u ekilde tarif etmekledir; "Onlan bu dalardan karacak bir yolu aramaya koyul dular... Birdem irci nihayet unu dedi; Falan yerde bir demir madeninin varln' farkettim... Madeni eritmek suretiyle bu yerden bir yol amamz mmkn olabi lir... Deriden yaplm 70 byk krk hazrladlar ve bunlar 70 yere yerletirdi ler (Bunu atee verdiler)... ve Allahn gcnn etkisiyle, bu koriu ate dan de mirini eritti ve da gele verdi" (C .l, sf.33).

a m a n N ite lik li O lm a y a n T e d a v i ve K e h a n e t Altay amamnn kimliinin bu konularda bilgi verenler.tarafndan nadiren tehis edilmesine karn, aralmaclarn tm birbiriyle yarrcasna. Kuzey Asya'da din adamlarnn, kahinlerin, byclerin veya dokloriarn variin, kimi zaman bunlann faaliyetlerini olduka isabei bir ekilde tarif ederekten kimi za man ne yaptklanndan hi bahsetmeden anlatmaktadrlar. Bu kiilerin kendi arala rndaki ve de amanlaria olan ilikilerini nonnal zamanda, yani bunlarn birbirle rinin yetkilerini zoria ellerinden almadklar zaniarlarda izleyebihiek hi kuku suz ilgin olurdu. Zorlu ve yorucu aman seansnn, ancak en ciddi durumlarda, ya da en yksek mevkilerde bulunan kiilerin yardmna komak veya bahis ko nusu budunun tamamnn sz konusu olduu dummlarda dzenlendii dn lebilir. Buna mukabil hayatn her trl eylemi kehanete balyd,'dolaysile her-, kesin kendine gre, deiik yntemlerle, buna bavumia olanana sahip olmas gerekiyordu.

65

Burada biz, hastalk ve lmle ilgili konulara daha fazla deinmek olana n bulacaz; ancak imdilik, bizi zellikle ilgilendiren hususla ilgili olarak, ru hun bedenden gitmesinin ve yabanc bir ruhun onun yerine bedene giriinin hastalklannn tek nedeni olmadn tespit etmekle yetinebilirjz. Aslnda bunlar a mann tedavi edebilecei tek hastalk trleriydi. Tedaviden nce ou kez kesin olarak grld gibi, ilk i hastal tehis etmekti (bu husus, Hiung-nu'lar d neminden beri geerli olmutur, 0.36, 1, 2, sf.73). Tatarlar taralndan zehirlenen Cengiz Han'-in babasnn lm dolaysile (M G T.' paragraf 68), TebTenggerinin babasnn gerekten bir aman olduu keyfiyetini kabul etmemiz dnda, onun iyiletirilmesi iin hibir eyin yaplmam olmas hakikaten ga riptir; aslnda O, geleneklerin aksine hastann adrna glmie hakkna sahipti (aaya bkz.) ve dc "Sonsuzluk" anlamna gelen ad, bu niteliini tahmin ettir m ekten geri kalmamaktadr. ok daha sonralar, in'de, Kubilay (1292)'n lm vesilesiyle [orada yaayan Tunguzann istisnai aman yeteneklerine sahip bulunduu eklinde ne sahip (1.15, sf.30) bir lke olan] Kore'den iki cinsten de bycler getirilm itir ki, bu olgu. Hkmdarn glmsemesine yol amtr (G.27, sf.48'dc). Ba.ka bir olay vesilesiyle, Cengiz Han'n sonsuzluk ilacn her tarafta aratmas srasnda ve sonuta byk taoist bilgin ang uen kendisini byle bir eyin mevcut bulunmadna ikna elliincle nihayet ortak kadere boyun emei kabul etmesi ile aman tedavi ekline kar hkmdarn inanszl bir kere daha ortaya kmaktadr (J.2, 1, sf.86); Sonuta, ekseriyetle, ibadetin yok sunluu insanlar kanlmaz olarak inanszla glrr. Genelde daha inanl olan halk da ya lTcedcn ya da belirli bir hesap sonucu olarak, bu davran zaaf nn pek dnda kalmamtr, Kabul Han'n kaynbiraderini tedavi etmede baarl olmayan bir T atar aman, lenin ebeveyni tarafndan ldrlmt (0.35, sf.44). Hitanlarda 957 yhnda hkmet, yeteneksizliinden dolay ok sayda in san lme terkeden bir aman idam ettirmiti (1.36, sf.217). Daha nceden Vu-huan'larda ve Slavlk ncesi Blgarlrda varl bahis konusu olan fakat hakknda az sayda tarihsel kanta sahip olduumuz; ayrca g nmzde Orta Asya'da zellikle ona olan gveni bizzat izlemek frsatn buldu um (R.24, sf. 156 vd.) ve Anadolu'da, tekrar rastladnz iyiletirme tan grmtk. Yine ayn Vu-huan'lar "scak toprak 7xrine yatyorlar, damariann ayorlard" (bu lusus ayrca ncelenmee deer, zira Allay kavramlarna tama men yabanc dmektedir) (1.28, sf.74,75). rk Bitifi'c, "yal kadn kflhin", ya kan yalamak sureliyle iyletimektedir (XIII sayl paragral). Fakat bu srada zellikle hayvanlardan elde edilen ilalarn ok sayda olduu, X. Yzyl Uygur toplumundayz (0.66; 0.104; 0.32'ye bkz.). Bu tedavi eklinin uzaktan yakndan Trk kkenli oldunu hi birekilde kantlayamamaktayz. Hastaln ou kez bir "su"n, yani bir tabuya kar gelme veya g()rnmeze kar ilemi bir kabahat sonu gelitiine inanldn dala byk bir ilgi ile saptamaktayz. Bu durumda, ha,stal tedavi etmek iin sadece by ile yelinilniyor (Q.95), iyi davran.larda bulunmaya allyordu. rnein esirler serbest braklyor, daha fazla iane yeriliyordu ((170, 4, sf.56). Bu ekilde, sarho durumda olan aatay, gedey'e hakaret ettiinde, kendi hayatn vemeyi teklif etti. gedey'in bunu reddetmesi zerine, "af edilmi olmas nedeniyle" kendisine dokuz at hediye elti (H.8, sf.l4 8 ). Bu davran tarz her ne kadar hayret uyancinyorsa da bundan kuku duymamak gerekir, zira gnmzde de Yakut amanlar airet mensuplannn bazlarnn hata.s dolaysyla airette dengenin bozulmasn nleyebilmek iin muhtelif hediyelerin verilmesini talep etmcklrftliricr (Q. 134, sf.299). Daha sk bir
66

ekilde, lmemek iin dua edilirdi. Vcudun korunmasn istemek, duanm esas nedenini olutu-uyordu. Hiung-nu'larda, insanlar kurban edilirdi (0.36, 1, 2, sf.73). Mool tarihi, neyin sz konusu olduunu tesbit etmeye olanak vermekte dir. Her ne kadar ada tarihiler Cengiz Han'n Tuluy adndaki en kk ocu unun lmn sarholua balyorlarsa da, MooUar kendileri asndan bunun daha anlaml bir versiyonunu salamlardr. amanlar babasnn lmnden sonra Kaan olan edey'i tedavi etmekte yetersiz kalnca, kk kardei Tuluy kendisine geldi ve dedi ki: "Bu kaseyi eline al ve Ge u duay ben yapyorum: Ey! Byk Allah, Sonsuz Varlk, eer ilenen su doaysyla kuUann cezalandnyorsan, biliyorsun ki ben ondan daha suluyum, zira savata daha fazla insan ldrdm, daha fazla kadn ve ocuk kardm, daha fazla baba ve annenin gzyalann akttm; yok aksine, yanna gzellii ve yetenei dolaysyla kendini Tann yoluna adamlardan birini armak istiyorsan, ben buna da daha fazla la ym: edey yerine beni al! Onu bu hastalktan kurtar! Bu hastal bana geir! Ayn zamanda lmcl suyu iti: gedey iyileti, Tuluy ise lmekte gecikmedi. Olayn bu ekli iyi bilinmektedir; Tuluy'un dul kalan ei Suyurkutin Begi, bunu sk sk anlatjrd" (0.70, 2, sf.58). Biz burada, kutsalln belirsiz nitelii iinde, Tuluyun lm suyu haline gelen hayat suyu temas ile ilgilenecek deiliz; ancak tarihinin anlatt eyi iyi anlamad da ortadadr, ne var ki, bu yk yine de ok zellikli unsurlar iermektedir. Bunlan yknn kkeni olan G izli Torih'te bulmaktayz. "Yeryznn ve in sularnn ruhlannn" hnc sgnucunda meydana gelen, hkmdarn hastal konusunda endieli olan evresi kendi kendine soru yor; "(Kaan' kurtarmak iin) ikame olarak herhangi dier bir eyi vereceimizi sinirli bir ekilde sylediimiz vakit (ruhlar, yeryznn ve in halk sularnn hakim-sahipleri) bizleri daha kuvvetli bir ekilde cezalandrmakladrlar. Ne zaman ki (hkmdar) ailesinden biri (onun yerine) geebilir mi diye soruyoruz hastahn iddeti azalyor" (MGT. paragraf 272, D.19, sf.363e gre). Onun yerine gee cek kii Tuluy'du. Tuluy'un cn nemli ve en gl olduu hususu onlara inand rlmaya allrken, grnmez gler aldatlmaktadr; ve de metin, Tuluy'un d ncesini, saf yreklilikle aadaki gibi aktarmaktadr: "eer benim byk kar deim lrse, kalabalk halk ksz kalacak ve in halk memnun olacaktr" (MGT., paragraf 271-272). Acaba bu kk apta bir tarihsel yk m? kesinlikte hayr. Burada, ileri de geni yanklara neden olacak, temel inanlarla kar karya bulunuyoruz. Babrname'nm sonu ksmnn yazar, Hindistan mpantorlunun kurucusunun lmn, hasta olan Hmayun adl olunu kurtamak iin bir zveri olarak tak dim etmektedir: "Bu dnyadaki hangi ey onunla bir ayarda tutulabilir? Onun di yeti bizzat ben olabilir miyim, zira dummu ardr ve bizzat kendi gcm onun zafiyetine katmann gerekli olduu an gelmitir. Daha sonra odasna girdim, ya tann etrafmda defa dndm ve dedim ki; Senin hastalnn ne ise, zerime alyorum" (C.3, sf.424). Yine Kitah- D ede Korkut'^ lm melei Azrail, Deli Dumrulun hayatn almaya geldiinde, sadece Allainn kendisine balayabile cei bir ltulla affolunmas iin bouna yakardktan sonra Deli Dumrul, gn kendisine unlar sylediini iitecek: "Deli Dumrul kendi ruhu yerine baka bir ruh bulsun", bu hikayenin ilerki safhalan az veya ok Eripides efsanesinin etki sine maruz kalm ise de asl tema daha ncekilerin aynsdr ve temelde amans niteliktedir. Deli Dumrul babasnnn ve annesinin ahsnda kendi yerine geecek kiiyi bulamyacak ve bunlar, onun yerine kurban edilmeyi reddedeceklerdir; an cak bu kiiyi, kendisi iin lmeyi teklif eden karsnn ahsnda bulacaktr.
67

Bununla beraber, Allahn karsnn zverisinden etkilenmesi zerine, Yunan ka dn kahramannn aksine kars lmeyecek; onun yerine Allah, yrekleri her trl sevgiye kapal olan kt anne babann ruhlarn alacaktr. Bu anlatm, Anadolu Trk Edebiyatnda, Trk ersanelcrinin. Yunan efsaneleri ile dikkat ekici bir uyum iinde olduklarn belirten tek rnek deildir (Bkz. M.49; Deli dumrul iin, bkz. C.13, s. 117 vd.). Eski Trke'de, "ksmet", "ans" ve "kehanet" diye evirebileceim kav ram iin iki terim bulunmaktadr, bunlardan biri iyi tandmz irk kelimesidir, dieri ise ger (E.23, 1, S. 1370)'dir. "Kehanetle bulunmak", "ksmete dan mak" anlamnda olan rkla, Ka.gar tarafndan bir aman eylemi olarak belirtil mekledir (E. 10, 1, sf.1370). Ancak bu yorum belki de hatal bir ekilde yaplmr, zira C odex Conanicus, buna karlk olarak kamhk eryani "kam olmak" eklinde bir deyim vemcktedir. Mool dili, ttge kelimesini kullanmakta ve.bu kelime gnmzde birok falclk tr: kavrulmu krek kemii ile fal, sapek (eski bir in paras) ile fa|, oklarla M vs. anlamna geliyor (E. 18, sf.673). Bu kelimenin Ortaada, geni kapsaml fakat belirli ekilde snrl bir anlam olmas lazm, nitekim G izli Tarih derki: "bu husus tlge'yc ginez" (201 sayl parag raf). Bunun aman kehanetini iermedii dnlebilir, zira ayn metinde yle bir satr vardr: "amanlara (ft) ve khinlere {tlgeti) fallar baklrlmlr" (272 sayl paragraf), ancak burada da K agar'nin trkesinde ve C o d e x Comaiicus'la rasUanan belirsizliin ayns varolabilir. Sadece Kutadg Bilig'dz, yakn tarihte islamlam ve fakat e,ski snflarnn birounu yine de muhafaza etmi kademeli bir toplum yapsna rastlayabiliyoruz. Kutadgu BUig sosyal kat manlarn domuna Hazreti Muhamrnedin soyund;u gelen kimseleri sonra bilgin leri ve nc sraya da doklorlan koymaktadr; drdnc sraya d yorumcula rn, ardndan mneccimlcri, airleri, kylleri, tccarlar vs'yi sralamaktadr (Q.37, sf.92,93). Bu sralamadan, kehanetin yksek bir mevki igal ettii vc bunu uygulayanlarn belirli :ekilde el stnde tutulmu okluklar anlalyor. Herhalde, kehanetle ilgili tekniklerin daarc, elimizdeki bilgilere dayanaraktan zannettiimizden ok daha genitir; aslnda bugn kanllanm bulunan bu bilgilerin byk bir ksm eskiden kantlannamlardu Bununla birlikte, insanla rn kendi geleceklerini renmek iin bavurduu arelerin sonsuz eilliliini grdmzde, her ne kadar bunu dnme eiliminde olsak dahi, Trkler ve M oollar tarafndan "herey"in denendiini sylemek mmkn deildir. Muhakkak ki bazen, doacak ocuklarn cinsiyetini nceden tahmin etmeye yara yan atele kehanet (C .l, 1, sf.l9 3 -i9 4 ) gibi, veya daha basit bir ekilde destannda olduu gibi gelecci aa kamiaya yarayacak (Q.76, sf. 158-159) kehanetler eklinde birbirinden olduka ilgisiz baz uygulamalarn varln gz lemlerken, dier yandan brahim bni Vasln, ate rengine bakaraklan k^ehanette bulunmann hkmdarlara zg bir ayncalk olduunu iddia etliini tespit ediyo ruz (N.25, 2, sf.239). Ancak, daha genel bir uygulama sahas bulmu ve hakla rnda olduka iyi bir ekilde bilgi sahibi olduumuz yntemler de mevcuttur. imdilik hayvanlar vastasyla yaplan tm kehanetleri bir kenara brakacaz; as lnda hayvanlarn farkl davranlar, gelecek iin taclklan ;<nlamlar ynnden zengindir, fakat bunlar insanlarla hayvanlar arasnd-aki ilikilerle ok bamldr ve bu ilikiler konusunda daha fazla bilgi edinmeden bunlan incelemek yerinde olmayacaktr.

68

ubuklar ve Ok le Kehanet
Belki de varl kantlanm en eski kehanet arac st ubuu ve oktur. Birincilerle kincilerin birbirine edeer olup ota.adn kendi kendime uzun sre sordum ve sonuta bunlarn edeer olduunu kabul eltim. Bu kehanet ekli, Avrasya gebelerinin en eski kltr ile ilikilidir; Herodot tarafndan da grl m ve' u ekilde dile getirilmitir(IV, 67); "Khinler killerde bol miktarda bulunmaktadr; mesleklerini icra etmek iin ok sayda st ubuu kullanmak tadrlar. Bunu yle uygulamaktalar; Onaya kahn ubukdemccri getiriyorlar ve' bunlan yere koyup zyorlar, sonra ubuklan birbirinin yanna koyaraktan ke hanetlerini yapyorlar; aralarnda konuurken de ubuklar topluyorlar ve'onlar tekrar arka arkaya yere koyuyorlar". Bir ba ubuk tayan bir erkei tasvir eden, Oxus Hzinesi iindeki bir temsil H erodot Tarihi'ndc anlatlanlara uymaktadr (N.24, sf.86). H unlar da bu kehaneti biliyorlaid ve Amnien M arcellin'in anlatm Herodot'unkini hatrlatmaktadr: "Sorgun aacndan yaplm ubuklan demet eklinde bir araya topluyoriar ve bunlarn eri olmamasna dikkat ediyorlar. Daha sonra belirli baz gnlerde bunlar birbirinden ayraraktan by yapyorlar ve ge lecek hakknda bilgi ediniyorlar" (G .l, kitap XXXI). Bu kehanet yntemi, Nagi'ye gre eski Trklerc zgdr (N.30, sf.51). zellikleriyle birlikte bu yntem, bildiim kadanyla 10(X)'li yllann bana kadar ortadan kaybolmakta ve Sonra da olduka deiik ekilde tekrar ortaya kmaktadr: T rkler, ayr gruba blndkten sonra, ubuu havaya atarak kderlerini renmek istedi ler; bu ubuklardan biri gneye dt ve grubun nc k/sm Hindistan'a yneldi, dieri Kuzey-bat'ya..." vs. (G.23, sr.314-315). Ve de ayrca, "Onlara yetmi ef kumanda ediyordu; bu efler bir daire izdiler ve bu dairenin etrafnda sralaidlar, her biri elinde bir ubuk tutuyordu; ubuu daire iine denlerin kral olaca konusunda anlatktan sonra ubuklar havaya frlattlar" (ayn yer). Bu metinlerden anlaldna gre her bir ubuk bir kiiyi temsil etmekteydi (ve dolaysyla Shirokogorov'un, Tunguzlarda amann davul deneini havaya frlattnda grdklerinin ok uzandayz) M.59, sf.307). Ayn ey, E rTtk'tcn de anlalmaktadr; yle ki, kiinin trenle bir sz verdikleri ve bu Sz tutmamalar halinde kendilerinin ne ekilde cezalandrlacaklarn gsterir ekilde, ubuklar ufak ufak paralara ayrdklan orada aka grlmektedir (C.9, sl\260). Mool tarihi, bu temaya byk bir nem vemi fakat ubuklar oklarla deitiiTOtir. Cengiz Han'n atas Alan Ko'a, be olunu toplad "ve herbirine birer tahta-ok vererektcn onu kmalarn syledi. Daha sonra be tahta oku birlik te balad ve kendilerine dedi ki: bunlar krn. Bunu yapamallar" (MGT. parag raf 19,22). Sonra aadaki konuda uzun bir aklama yapt: biriiktei kuvvet do ar. Ayn yk daha sonraki tarihilerde de grlmektedir, ancak bunlarda olay lar Cengiz Han ve oullarna mal edilmektedir (H.7, 1, sf.42 ve 2, sf.594; G.16, sf.l54; G.2, sf.292). Sadece Emeni gezgin Hayton, ok adedinin tam tamamma orada hazr bulunan kiilerin says kadar olduunu doru olarak saptamtr (G.16, 2. sf. 154).

69

Nitelii ve rol ynnden ok'un, sahibi ile sk ilikiler iinde bulunan bir cisim olduu kukusuzdur^. Sahibi iin ldrr. ldrme olaynn sorumluluu, okun ldrenin iaretini tamasn manen gerekli kld gibi. ldrlen nesnenin kime ait olduunun bilinmesini de m addeten zorunlu klar. Dolaysyla, VuHan'lardan beri (0.67, sf.260), okun kertikli, boyah, ucuna ty taklm olup olmad, badem goncalar ile; boynuzla, ardla veya altnla sslenmi olup ol mad (MGT. 77, 106, 112, 116 sayl paragraflar) veyahut ranlIlarda olduu gibi, zerine kaznm olarak kahramanlarn ismini ta.yp tamadn (N.44, sf.l3) grebiliyorui. Bu suretle, ok derhal tehis edilebilir hale geliyordu; ok'tan treyen oki - fiili (Trke'de okumak) "okumak, renmek" kavramn dn drd gibi, ok'da "okunuyordu" (B.IO, 3, sf.254). Ok'un insan olduu veya insann belirgin bir iareti olduu fikri, Timuin ve Camuka'nh "kan kardelii" kumakistedilderinde, ak kemiklerini dei toku ettikleri (MGT. paragraf 116) ve de genelde insann kendi kannn birazm dei toku ettii gibi (Q. 112; F. 17, 1, sf.l49), oklarn da dei toku etmeleri ile (MGT. paragraf 116) mkemmel bir ekilde ifade edilmi bulunmaktadr. Daha aada glecei gibi, her ikisi de ruhla sk ilikiler iinde olan, kan ile ak kemii arasndaki ba G izli TarihV e. Cengiz Han'n doumu vesilesiyle (aaya bkz.) ortaya konmakta; okla ak kemii arasndaki ilikiler ise ada Mool gelenekleri ile kantlanm bulunmak tadr. yle ki, bu ada geleneklere gre kn uygulanmakta olan ok atma merasmi, oyunun kurallar ve de refakat rituellerinin de kantlad gibi, "tan W karl" olan "a k kemii frlatma" eklinde uygulanm aktadr (M.45, sf.l34). ite bu nedenle, oklarla kehanette bulunmak veya onlar knmakJjir yerde kutsal eylere hakaret olarak grnebilir ve bunun iin aslnda yapm daha tam bitmemi ok olan ubuklar tercih edilebilir. En azndan, bunlar hakknda okumu olduumuz yklere, benzer terimlerle deilse dahi hi deilse yakn terimlerle uygunluk gsteren, baz anlatmlar mevcuttur. Hal Seferlerinden kalm a b ir belge unu anlatm aktadr: "Balarn semek iin .(Trkler) airetlerinden herbiri bir ok getiren yz kii arasndan en asillerini setiler. Yz ok bir ba halinde bir araya topland. Bir ocuun bu oklardan birini Irlataca ve efin, okun zerinde ismi yazl olan airetten seilecei konusunda aralannda anlamaya vardlar" (G. 18, sf.639). Daha karmak olan dier bir yk Joinville tarafndan anlatlmaktadr: "Hkmdar seme yntemini onlara retti ve onlar da kendisine inandlar. Hkmdan semek iin yle bir yntem hazrland ki, buna gre, mevcut bulunan elli iki nesilden (=airetten) her biri, kendisine sahibinin imzasn tayan bir ok getirecekti; ve hericesin onay ile, bu 52 ok be yandaki bir ocuun nne konacakt; ve de ocuun ilk olarak seecei ok, kraln . kaca aireti belirleyecekti..." (G.19, 18 say blm). Bu durumda, ok demetine, Trk-Mool toplularnda son derece tlsml bir eya olan sadak tekabl etmektedir; zira her trl cisimlerin topluluu gibi, ierdii oklarn gcn bir araya toplamaktadr. M eer ki, ubuklar havaya frlatlsn, ama ok atmak ok daha iyidir. Bu eylemin izlerine ancak slam etkisi altndaki metinlerde rastlayabiliyoruz. Kitab- Dede Korkut'td., "39 gen kzn her biri kendi olumlu kaderlerine doru bir ok t'r^ T rk ed e ok, M oolcada az o k argo dilinde kelim esi, "cinsel tem asta bulunm ak" an lam n tar. N ezaket nedeniyle, szlkler bu anlam nadiren b elirtirler. B ana gelince, O k'da .sadece erkeklik organm m sem boln deil, fakat ayn zam anda erkek ile ok arasnda inevcut yaknlm bir ilikisini d e gryorum .

70

latt" (C.13, sf.l53); bu ekilde, aynen eski zamanlarda Ouz'larn anda adet olduu gibi hareket ettiler," der ayrca sz konusu metin (C.13, sf.l29; C.27, sf.l20). Gerekte, Tabar (838-923) tarafndan belirtilen, tamamen efsanev ve garip bir olayn Trk kkenli olduu hususuna ok fazla gvenmeye cesaret edemiyorum. Bu anlatma gre.. Hicretin 17 ylnda, Kf'deki camii ina etmek ve bunun boyullann tespit etmek iin, gya bir okudan her drt istikamete doru ok atmas istenmi ve sonuta caminin drt ke olarak tasanm nm bu yolla gerekletii hikaye edilmitir (L.4, sf.9-10). Halbuki gerekte bu camiin, ran'daki apflc/flfl'lardan taklit edilerekten ina edildii bilinmektedir. Ancak TabarTnin bunu yazd dnemde, greceli olarak nemli eyler hakknda karar vermek iin kehanete bavuran Memluklar yok muydu? Zira gerek idman gerekse oyun olarak, ok at onlarca iyi bilinmekteydi (L.17, sf.l4, 87) ve Kagar, yak lak y z yl sonra, okun herhangi bir eyi kadere gre, blmeye yaradn syliyecektir (B.IO, 1, sf.37,48). Acaba sz konusu olan, ele geen hayvanlan ayn ekilde paylamak iin bavurulan m aysir adl mslman oyunu mu {m aysir iin N.7, 3, sf.l64'e bkz.) imdilik burada kkenlerin peine dmekten kamyo rum.

Ak Kemii ve Zarlarla Kehanet

Zar oyunu Allay toplumlannda ok eski zamanlardan beri uygulanmakta dr. in yllklarnda bunlarn Tu-kiu'lerde olaan bir elence arac olarak varl ndan sz edilmi (1.25,1, sf.42; 1.21, sf.29; 0.72, sf.l36); Penei Kert'tc mev cut olduu gibi M uzTepe'de de zarlar bulunmutur. Dolaysyla, zar oyununun, daha eski alarda oynanm olabilecek bir ak kemii oyununun yerine getii ve onun yerini alm olduu sylenemez; esasen ak kemiinin ok eski zamanlardan kalma izlerine hi bir yerde raslayamadm. Halbuki, ak kemii oyunu ada zamanlarda evrensel apta bir kulla nm sahas bulmutur. Buna karn Ortaadan beri ak kemiinin sihirli deeri, Timuin ve Camuka kendilerini "yeminli karde" ilan ederlerken aralanhda ak kemii dei toku edilm esinden ve bunun da tesinde, gelecein Cengiz Han'nm doumunda, Gn zel bir hediyesi olarak gelecekteki baarsn sa layacak kut'M yani yaam gcn kapal elinde, ak kemii eklinde bir kan ph ts olarak (MGT paragraf 59) tutmas keyfiyetiyle kantlanmakladr. Gnmzde btn Trk ve Mool lisanlarnda, ak kemiinin her bir y zn ve bunlann anlamn belirtmek iin ok zengin bir kelime daarc mevcut tur (rnein, bkz. E. 18, 2, sf.600; M .7r. sf.275). Bu dilleri konuan btn toplumlarda, genellikle onunla kehanette bulunulur, ancak bundan her zaman ayn sonular karlmamaktadr; Nogaylarda, Trkiye'de zbeklcrde, ak ke mii, zerinde dnlen kiinin iyi taraflarm veya ktlklerini remnek iin kuUanlr ve yere veya bir davulun zerine athr (Q.76, sf. 156-157)... Ancak di er birok uygulama olaslklan da mevcuttur. En azndan ak kemiinin bu ev rensellii, bahis konusu olan kehanet eklinin ok eski olduunu dndrmek tedir.

71

Kehanetle lgili M etinler

inde birka dzine sayfa numaras olan bir kitapta, bavumlacak kehanet num arasn renm ek iin, bazen bir dem ir eksenle bir araya getirilm i (Afganistan'da bulmu olduum ve sadece 2,3 ve 4 rakkamlarm ihtiva eden, yaldzl tuntan yaplm drt kpn bir araya getirilmi hali gibi) bir veya birka zar havaya atlr. Bu kitapta tahminler, "yi", "ok iyi", "kt", "ok kt" veya da "balangc kt sonu iyi" gibi kelimelerle son bulan, sembolik ksa kavramlar halinde aklanmtr. Bu trden bize intikal eden ye 65 metin ieren Irk Bitig adnda ve gerekten tek "ok tanrl" eserden yukarda szelmi bulunuyomm. Uygur dnyas bize, hapnnalar yolu ile (B.23, XXXV), oynayan kaslar yolu ile (B.23, VHI, ayrca bkz. C. 14, 8, sf.322) trnaklarn kesi ekli ile (B.23, XXXII) veya salarn kesi ekli ile (ayn yer, XXXIII), gnlk hayatn kk olaylan ile ilgili ve anlam haftann gnleri ile deien kehanetlerde bulu nan, Turfan kkenli, birok yazma metin brakmtr. yle ki, insan san g nnde (Oniki Hayvan takvimine gre) tan vaktinde haprrsa, annesi ye babasn dan iyi haberler alacak demektir (ayn yer, XXXV)... Bunlarn varhn, her hangi bir kaynak aratmias yapmadan sadece gereinde yararlanmak zere be lirtiyorum. Hemekadar bunlar, "aman" kkenli olmayan alntlarsa da en azn dan az veya ok islamlam Trk dnyasnda uzantlar mevcut bulunmaktadr (C.14, sf.322). Hapmialarn ve de kas titreimlerinin rastlant eseri olmasna karn, trnaklarn ve salarn kesim eklinin nceden belirli olduu ve dolaysla kehanee ilgili niteliinden ok ey kaybettiine dikkat ekmek isterim. Burada kehanet sz konusu deildir ve daha ziyade usd yasaklar alanna gimi bu lunmaktayz.

Barsaklar le Kehanet
Gelecein, hayvan barsaklannm tetkiki yolu ile renilmesi o denli yetersiz ekilde kantlanm bulunmaktadr ki, Pelliot, Moollarda bunun mevcut bulun mad yargsna varabilmitir (F.33, sf.91). Halbuki, bu kehanet yolunun varl sadece M oollarda, Hunlarda ve de Vu-huan'larda (bu soruncular iin bkz. 0.101, sf.1 1) kantlanabilmitir. Jordanes, "Catalonya ovalan" savandan nce Attila'nn kahinlerine da ntn ve bunlarn da kh llerin barsaiclann k;lh onlarn plak kemikleri zerindeki damarlan incelediklerini anlatr (G.20, paragraf XXXIII). Plan Carpin, MooUann barsak yolu ile kehaneti uyguladklarn bir cmle ile belirten tek bath seyyahtr. Pelliot bunun. Plan Carpin'in "Antik dnemle il gili hayalleri" olduunu ileri srerekten, bu cmlesinin doruluunu o zamandan beri reddetmitir (nitekim bu cmlenin evrilmi olmad G 2 9 , sf.40'a bkz.). Fakat G izli Tarih bundan bahsetmekte ve onun tankl bize yeterli ollaktadr; aynca bu tanklk eitli anlatnlaria dorulandndan daha da pekimi bulun maktadr. Ayn blmde arka arkaya birok kez "llerin barsklar ile kehanette bulunurken..." eklindeki szler tekrarlanmakta (takip ettiim, D. 19, sf.358360'abkz.); burada abid "barsak" kelimesi olarak, "ahidla" 'di de "abidlerle ke
li-

hanette bulunnuk." eklinde kullanlmaktadr. Bu eviriyi yapm olan P.Mostaert

bu terimi iyi deerlcnclimi ve tanmlad kehanet tekniinin, halen gnmzde, Cengiz Han onuruna her yl ilkbaharda kutlanan ve "trcnleri ile ayinleri byk bir ihtimalle Yuan hanedanna kadar uzanan", tantanah bayramlar srasnda uygu landn da aklamtr (ayn yer)*.

Rya Tabiri (D Yorumu) '

Uykunun kimi zaman "geici lm" (J.21, 2, sf.61) .^eklinde saylmas ve de ryann ruhun serseri .ekilde dolamas veya baka bir ruhun ziyareti eklinde kabul edilmesi dolaysyla, rya tabiri veya d j^orumu znde amanizmle bk yakndan baldr. ' Eski tarihlere ait olmak zere; mslman Trk dnyasnda ok sayda rastlanlan tahirnpme veya "rya kitap"larma benzeyen (R.20, 2, sf.301), yine Sin-kiarig evresi Uygur loplumlarmda ve ayn ekilde slmlamam Trlderde de mevcut olan (rnein, C,30'da, rk Bitig'm yapsna benzer .ekilde dzen lenmi, Zebur'la ilgisi olmayan yani Talmud d kalm Trke konuan Polonya ve Krm Musevileri Karayim'lerln liya kitabna bkz.), rya anlatmlarna benzer eski tarihli hibir belgeye sahip bulunmamaktayz. Rya ile ilgili eski bilgilere nadiren rasllanmaktadr. Tabar, Araplar tara fndan esir edilen bir Trk'n aadaki beyann aklarm aktadir; "Ben Trkistan'n cn becerikli bycsyn. Sava.ta bir hkmdara refakat elliim de, dmana ryasnda bozguna urayacam grd-yonm ve bu ekilde onun cesaretirii kryoi'um" (H .43,2, sf.263); ancak, eitli ynlerden bu kant kuku lu grnmekledir. Bununla beraber, ryalara ok e.ski zamanlardan beri ilgi du yulduu olgusu, Kagar'nin ,u .ekildeki ar ksa fakat zl ifadesiyle kant lanm bulunmakladr; "Rya yorumlanabilir" (8,10, ,3, sf. 125). Ancak G izli Tarih'tcn sonra, nseziye dayanan vc gelecekten h a ter veren rya, hayatta gerek bir yer igal elneye balamtr. Yine de her zaman yalnzca rya eklinde sergilenmemekte, bazen uyku veya yar uyku halinde olaya kan bir grnt olarak alglanmaktadr. Bu trbirgrnl ile ilgili olarak, belki daha eski tarihli izlere sahip olabiliriz (0.36, 1, 2,,sf.l45). Acaba bu grntnn esrime ile ilgisi olabilir mi? Hibir ey, bunun byle olduunu gstermemektedir, ancak bu olgu ou kez bir hayvann davranndan kaynaklanmaktadr; yani bir tr hayvansal kehnettir. rnein Trke konuan Bulgarlarn bu yol ile rendikleri kehlnetlerin (G.33, sf.l()59), toplum hayatnda rolleri olmaktayd; ayrca bu kehflnetlcrin elde edilmesi iin genellikle herhangi bir ilemin yaplmas da gerekmemekleydi, Hayvanlar ve bitkiler, kaynaklarn aktard byk dse!grntlerin tam ortasda yer almaktadr. Cengiz Hann gelecekteki kaynpederi Dei Selen, m i safir olarak gelen Yesgey'i kabul etti vc kendisine dedi ki; "Karde Yesgey, bu geee bir rya grdm. Beyaz bir sungur (veya akdoan), hem gnei ve hem de ay tutmak suretiyle uaraktan bana geldi, elimin zerine kondu. Ryann, yle
^ M cinin bu blm n tercm e etm eyen P. Pelliot'un: "abici" kelim esi bana yabanc geliyor. in ce cviri.si bunu "barsak" olarak veriyor... Butun yanl olduunu sanyorum " peklin deki ifade.sinin aksine (F.33, sf.91), H aenisch bunu doru olarak anlam tr (D .7, sf.143).

73

diyerek anlatyorum: (bugne kadar) gnei ve ay uzaklan gmtUm; imdi bu akdoan bunlar tutaraktan getirdi ve elim in zerine kondu ve beyaz olarak kondu: bu ryann iyi bir yn var mdr? karde Yesgey, bu rya bana kesin olarak, senin olunu da gelirerktcn tekrar geleceini gsterdi. yi bir rya gr dm. Bu rya sizin, Kiyetlerin geleceini haber veren bir kehSnetti" (MGT, pa ragraf 121). Bir Mool olan Korti Timuin'in gelecekteki gcn ryada grr ve onu ilan eder; "Gksel bir belirti geldi ve de bunu kendi gzlerimizle grdk! Bir vahi inek geldi ve Camlka'nn etrafnda dnd, daha sonra boynuzlan ile bir araba zerine kurulmu olan adra vuraraktan Camuka'ya brerekten vurdu... ve (boynuzlardan birini krd). Boynuzu bulunmayan bir vahi kz b yk adrn alt direklerini kaldrd, oraya yapt, onlar ekli-ve Timuin'in arka sndan dolanarak byk yoldan bre bre geldi. Dedik ki kendi kendimize. Gk ve Yeryz birbiriyle mutabk kaiaraktan Timuin falkn hkmdar olacak tr. Gksel iaretler bunlar bize gzlerimizle grdrerek, bizi uyard" (MGT, paragral" 121). M GT iindeki bu metinlerden sonra ayn ryay, Mool etkisi altnda
Ouzname'de tekrar bulurken hi hayret etmiyoruz; gnlerden bir gn. Ulu Trk

(Byk Trk) ryasnda, altndan bir yay ile gm.ten ok grd. Bu yayn ularndan biri, gnein douuna, dieri ise gnein batna deiyordu ve de griten ok gecenin iinde uuyordu. Uykudan uyandktan sonra, ryasnda grdn Ouz Kagan'a anlatt ve kendisine dedi ki: Ah benim Kaanm... GkTengri (=mavi Gk), ryada bana gstennek istedii topraklar senin rkna versin" (35-36 sayl paragral). Burada, yayn ve oklarn grnts, bizzat mo narinin sembollerini ilade emektedir. Reideddin bunlar doru deerlendirerek yle aklar: "Yay hkmdara, ok da onun elilerine benzer" (H.27, sf.43); aynea Eblgazi kendi dneminde bunlar uzun uzun anlatacak ve canh olarak anm satacaktr (.2, satr 424 vd.). Ouz'un lm arifesinde. Ulu Trk'n ryasnn kayda deer bir yanks, ayn metinde yer alacaktr: onun alt olu, bir av srasnda, hr ya y ile ok bul dular ve bunlar babalarna gelirdiler. Ouz yay e kraraktan paralann en b yk oluna unlan syliyerekten verdi; "Siz, bu yay gibi olunuz". Daha sonra, ufak oluna unlan syliyerekten oku verdi; "siz, oklar gibi olunuz" (39 sayl paragral). Bir kez daha Eblgazi ok eski olan bu versiyonu ve aslnda, ok ilgin olan ayrntlann gl bir ifade ile tekrar ele alacaktr (C.2, satr 424 vd. tercme edilmi metin iin R.39, sf.26-27'ye bkz.). Yine Ouz destannda az "collostrun" kelimesi yoluyla byk kahrama na adn veren (Aslnda bu kelime "gen boa" anlamna gelir, halbuki ilk bata ouz "airet" anlamnda kullanlmaktayd) yaygn anlann eklini aklayan ve zellikle Reideddin'in aktard nl bir efsane yer alr. Ouz st bebei iken, ilk stn annesinden iti,sonradan meme emmeyi reddetti. Annesi bundan ya kndnda, Ouz annesine ryasnda dedi ki; senin stn imemi istiyorsan, mslmanl kabul et (H.27, sf.l8). G(z/e Tarih'te ve de Ouzname'de grm olduumuz, hkmdarn ve ha nedannn gelecekteki bykl ile ilgili dsel haberler daha sonralan Trk ge leneinde srekli yer alacaktr; ancak bu, uyumakta olan bir ecdadn gbeinden kan ve dallann tm dnyaya salan bir aa gmnt ile ok daha allagelmi
74

bir ekilde ifadesini bulacaktr. Yalnz bu aama, ryann ve rya tabirinin gele neklere derinden nfuz ettii zamanlarda olacaktr. Bunun saysz rneklerini K itb- D ede Korkut'U ve daha genel bir ekilde btn slam edebiyatnda bulu yoruz (rnein, C.27, sf.l2 9 da ryay gren gelecekteki lmn haber veren ve gk ile dnya arasndaki seyahat zerine kurulu bir ryaya bkz.). Buna ra men konunun ayrntl bir incelemesi henz yaplmamtr ve bunlarn ne lde mslman veya "aman" gelenekleri ile ilikili olduunu bilememekteyiz, dier biroklan arasnda ilgin bir rnei aada vermekleyiz; "O gccc Salur Kaan ackl bir rya grd. Yerinden frlayarak uyand, kalkt ve dedi ki; Kardeim Kara Gne, biliyor musun ryamda ne grdm? Kuumu almak iin elimin ze rinde kanatianm rpan bir ahin grdm. Gkten byk evimin stne yldnmm dtn grdm . Kapkara sisin, (askerlerim in olduu) kampm zerine lctn grdm. Kudumu kurtlann adrm paraladn grdm. Beni en semden kaldran siyah bir deve grdm. Kara salarmn uzayarak, mzrak gibi uzun bir hale gel ip-gzlerim i kapladn grdm. On pamagm bileimden iti baren kanlar iinde grdm. Bu ryay grdmden beri aklm bama toplyamyorum. Efendi kardeim, bu ryay bana yorumla. Kara Gne yle cevap verdi; Ah, kardeim, szn ettiin kara duman, senin refahndr. Kan ve ya m ur senin ordundur. Salarn sknty ifade eder. Kan ise senin kt kaderindir. Gerisini tabir edemem. Allah tabir etsin" (C. 13, sf.99-10; C.27, sf.l37). Herhalde deiiklie uram olan bu metinde (en azndan Kara Gne'nin ryada grlmemi .eyleri de tabir ettiinden dolay) hem daha nceden gm' oldu umuz hem daha ileride greceimiz.dier unsuriar mevcuttur; ancak bunian ta m amen Orta Asyann ortak bir yaam ekline (Weltanschaung) balamann ye rinde olup olmadn bilmiyoruz. Kukusuz bunlarn en dikkat ekici olanlar, M anas Destan erevesindeki ryalardr. Bunlarn arasnda ilgin olanlan, rne in Er Ttktcki rya bulunmaktadr; bu ryada kahramann kars, kaynpede rinin ahininin utuunu ve tekrar dnmek istemediini grr ve bundan kocas nn uzaa gidecei sonucunu karr (C.9, sf.85). Bilinebildii kadaryla, rya her^am an iin bir rastlant sonucu olup, alg lanr, kabul edilir ve de tabiri ya da eletirisi yaphnad takdirde sihirii olarak ynlendirilmesi sz konusu olmaz; Deeri ve bilinen yelkisi ile, Rubruck'un aadaki tek tankl dnda, hibir ey, herhangi bir yolla insanda rya uyarl masna ait bir uygulamann varlm kantlamamaktadr. Onun anlatmna gre, M oollar bir kadm esiri, gizli grntleri konusunda sorgulamadan nce yedi gn sre ile hipnotik bir uykuya jyatrmlardr(G.35, si:245).

Astroloji (Yldz Fal)

Moolca ziru-kadjidzi olan astrolog kelimesi, yabanc gezginler tarafndan khinleri tanmlamak iin sk sk kullanlmtr; ancak grcceli olarak yakn bir zam ana gelinceye kadar bilinli ekilde kullanlm olmas biraz kukuludur. M.S. 1000 yh dolaylarnda Trkler, ilerde de greceimiz zere, gksel olaylara kar derin bir ilgi duymulardr, ancak bu ilgi gksel olaylar konusunda kapsaml bir bilgiye sahibi olduklar anlamna gelmez. Ashnda gksel olaylan incelemekten ziyade kendilerini onlara gre uyariiyoriard; izledikleri olaylar ayn dnemleri, gne ve ay tutulmalan, zellikle Pieiad'lar (Yedi Kk Gezegen) olmak zere "baz takm yldzlann douu ve bat gibi kolaylkla farkedilebilen eylerdir
75

(F.4). am anlann astroloji bilimi konusuda ancak elimizde, ge bir devirde ortaya kan tek bir kant mcvcultur, bu da yine Rubruck'un kaleminden kma dr; "amanlardan bazlar, zellikle balarndaki kimiler, astronomi konusunda bilgi sahibidirler ve onlara, ayn ve gnein tutulmasn nceden haber vennektedirler" (G.35, sl.239-240). Bunun yannda o devirde toplunann birbirleriyl'e zorunlu karlamalar ran ve in bilginlerinin Mool hkmdarlar ile temas et melerini salad ve Mool hkmdarlar bunlar yanlarnda bulundurdular, hiz metlerinden istifode eltiler. Reiddeddin tarafndan aktarlan nl bir konuma, Hlagu'nun Irak seferine balamasnn yaran konusunda fikir ayrl iinde bu lunan haksi!\cr\c birm slm an mneccim arasndaki ta jnay gzler nne sermektedir (H.40, sf.260-261). Marco Polo da, bizzat Cengiz Han'n bir savaa balamadan evvel Hrisliyan ve Mslman mneccimlere dantn aklannakladr (G.30, sf.79). Mogollar etkilemi olabilecek Uygur astrolojik metinlerinin. (Q.7'ye bkz.) Sanskrit kkenli olduu bilinmektedir (B.23, metin 3, 35, vs). Bunlarn en eski belgesi olarak, elimizde herlalde IX. Yzyla ait (A.4, sf.315) olduka nemli bir gmlsel yazt mevcuttur. Bu yazt runik iarlleie yazlm Oup, yldzlarn listesini, onlara uygun den talarn isimlerini vemckte ve bu talarn, bunlar tayanlarn zerindeki salk ve g verici etkilerinden sz et mektedir (A.26, sl;.296-306; A. 18, XI, sf.57,59).Ancak konu ile ilgili derinle mesine bilgi venemekledir.

Krekkemii le Kehanet
Kavrulmu krekkemiinin okunmas yolu ile kehanette bulunmak anlam na gelen omoplato.skopi veya iskaplomanti, kukusuz Trk-Mogol kehanet yn temlerinin en eskisi ve en srekli uygulanm olandr. Bu yntem kendisine ok byk bir yer aymia gereini duymayacam derecede Orta Asya'da ve dier yerlerde^ uzun uzun incelenmitir. Bu yntem, daha nccden yukar Asya'da tarih ncesi alardan beri uygulanm aktayd ve halen de oralarda uygulanm aktadr. Hatta, nceden olm am sa dahi gnmzde, retim klavuzlarna gerek duyulacak kadar k am iak'bir bilim dal haline gelmitir. Bu retim klavuzlarnn da uzun zamandan beri mevcut olduu anlalmaktadr (H.40, sr.270-271). Grnbech bunlardan birkan, Kansu'ya yapm olduu inceleme gezilerinden birinin dnnde beraberinde getirmi ve bunlar yakn zamanda evrilmitir (Q.8). Ayrca u hususa iaret etmek gerekir ki, bu konu Anadolu'da zel bir sorunu ortaya (coymaktadr, zira krek kemii fal Anadolu'da hem ckadar Orta Asya dorultusunda grnyorsa da, bu yntem ou kez Yunan obanlarna' atfedilmektedir (M.50; M.68, sf,38-40); acaba bu konuda da Yunan ve Trk, her iki medeniyet evresinin birbiri ile kesimesi mi spz konu.sudur?

^ Y unan v e LaVin dnyas iin, ? .9 , 1, st'.480'c bkz. A sy vc A frika iin, tti.40, 1, sf.271272'yc, in iin (ve orada uygulanan yanm kaplum baa pullarnn krtm as yolu ite gerek tcliriten ok gelim i bir ketanel ekli), P .2'ye; K uzey A m erika iin, M .19'a bkz. A yrca bkz. P.75, 1, sf.124; P.25, 1, sf.273, O rta A sya ve T rk-M oot dnyas iin 1VI.50, sf.38-40; M .5; Q . 8 8 , sf.1 5 4 vd.; Q M , .5f.I17-118 v.s'ye bkz. Bu konuya ayrca, R .17, sf.l5 5 vd.; R.20'ce deindim .

76

Burada, uzun bir ykde olduka fazla saydaki kaynak birikimi arasnda yalnzca mihenk ta grevini grecek baz bilgileri vermekle ylineceim. Genel kural olarak, koyunun ve daha ender olarak kei veya onlar yerine herhangi bir hayvann krekkemii kullanlr; m ^ ii koyun yelilireniiyecek kadar kuzey blgelerde yalayan Yakutlarda, geyiin (herhalde daha ziyade Ren geyiinin)^ krekkemii kullanlmaktadr (Q.76, sf.l55). Hayvann yakn zamanda ldrl m olmas, kemiinin zerindeki etin zenle kaznmas, dilerle dokunmadan "plak hale konmu" olmas gerekir (rnek iin J.20, I, sf.619-620'yc bkz.). Kemiin, hakknda danlan eyin dnlmesi srasnda alevle kavrulmas la zmdr. Bu trkehnelin hayvan bedeninin ierdii gle ilgili olan, olduka ge limi ve zmlenmi bir dnce tarzndan kaynakland konusunda hemen hemen emin bulunmaktaym. Yukanda belirtmi olduumuz gibi, Jordanes (XXXVII sayh paragraf), bu yntemin, Attila tarafndan, barsak ile kehanet uyguland srada berabcrce yapldn sylemektedir. Hitanlarda krek kemii fal tercih edilen yntemdir; buna gre aleve tutulan omuz atrdarsa sava alr, yoksa bar haline devam edilirdi (1,36, sf.216). Kagar de bundan bahsetmektedir (B.IO, 3, sf.2). Aynca kemiin aleve tutulduu srada harekete geilmesi iin, bu kemikten birinin uzunluu istikametinde yanimasmn yeterli olduu ve fakat ufak paralara ayrla rak atlamas halinde, bu eylemden vazgeildii hususu Rubruck tarafndan da s rarla ileri srlm tr (G .35, ,sf. 187-188). Burada klhinin grevi, gerek Hitanlarda gerekse Rubruck'un Moollarnda olduka basit grnmektedir, kald ki bu bilgiler, her iki Mool toplumu iin kabul edilecek kadar, srarla teyit edil mi bulunmaktadr. Bu drmda, ilerin zamanla kamiak hale geldiini veya daha doru.su, iki okuma eklinin yani, biri evet vCya layr seenekli basit olan, ^dieri de yarklarn yorumunu ieren bilgince bir eklinin mevcut bulunduunu varsaymamz kr/m^. Rubruck'dan ksa bir riddet sonra, Rcideddin "Argun'un hasuU konusunda danlan amanlarn, kendi bilimlerinin kurallarna gre bir krek kemiini incelediklerini" (bu hu.sus, bize konu ile ilgili bir kuraln varhn dndrmekledir) aka sylemektedir (H.40, sf.268). Eer Rcideddin ya nlmyorsa, bu durumda amann yine kendine ait olmayan yntemleri sahiplen dii sonucu ortaya kmaktadr. Gerekte, krek kemii yolu ile kehanetin Moolca ve Trke'de belirli bir.isim bulunnakladr; yle ki buna Moolca'da d a lla a (F.33, sf.92), Trkede de (Q.76, sf. 151) denmektedir. Daha sonralar, om oplatoskopiyc, Tinurlenk'in ordusunda (bni Arabah, H.40, sf.269'da), Safeviler dneminde ran'da (J.27, 4, sf. 117) ve de "Orta Asya'daki yaamlarnn bir ans olarak" onu muhafaza eden Msr Memluklarnda rasanmaktadr (H.40, sf.269). 1771 ylnda, Kazaklar arasnda seyahat eden bir Rus subay krek kemii falnn vadina iaret etmekledir (Q.76, sf. 153). Bundan bir asir evvel, Jenkinson, Oxus zerinde, bu tr faldan kaynaklanabilecek keha netle ilgili bir rilucl gnnlr, ancak bu tren mulak nilelikledir; trende khi nin bir koyunun kemiklerini ve kann yakt anlalmakladr (J.29, 1, sf.22).
^ A y rca, ukclcrclc ren g ty ik lc rin i (M . 8 , sf.4 8 8 -4 8 9 ) Koy;\klr(.l;v l'ok b alk larn n (M .35, .sf.74) krek kem ikleri sz konusudur; iunlar iklim arllan n a uym ann en m kem m el rn ek lerin i sergilem ekledir. ^ K a g u lm u j krek kem iklerinin resim leri M .5; 1.38, 3, sl'.200; M .35, sf.7 3 -7 4 le bulunm kladr. A yrea, ukelerdeki uygulam a ile ilgili bir aklam a denem esi iin hkz. M . 8 , sf.487 vd.

77

Olduka fazla saydaki mahalde arkaik trenlerin geliimi, gzle grnebilir nite liktedir. Yntemler zenginlemekte ve zaman iinde krek kemii bir klt eyas haline gelm ektedir (Q.76, sf. 153-155). Bergmann'a gre, d a lla c, doktordan yani amandan baka bir ey deildir (J.3, sf.253).

Yamur Ta
Herhalde, ok sayda g2lemeinin amanlarm mucizeler yaratma gcne sahip olduklann bel irini elerinden; dier baz gzlemcilerin dc onlara daha belir gin bir ekilde, atmosreri bozma gcn atfettiklerinden dolay. Byle ve ardmdan biroklan (Q.86; Q.76, sf. 160-165; H.40, sf.432-434; Q,16, sf.l322), Trklerde ve Mogollarda Ortaa amanizmi erevesinde, yamur ta ile ilgili, daha nceden de bilinen ve hakkmda pek ok kanta sahip olduumuz yntemi uiu n uzun incelemilerdir (Q.22). Halbuki sz konusu olan, amanlarn bir kez daha bu yntemi istismar etmi olmalar keyfiyetidir. "Yamur ta" hibir ekilde yalnzca Altay evresi ile ilikili deildir (karlatrmalar iin bkz. N.27, caynak1ar iin bkz. sf.491; P.25, 1, sf8 9 , 116, 117; 0.105, sf. 249). Ayrca Kagar, bunun amana ait bir eya olmad konusunda herhani bir kukuya yer brak mamaktadr. Yatladi "yat treni yapmak" bal altnda, Kagar, bunu yle aklamaktadr: "Yat, ya t ta ile by yapmtr" (B.IO, 3, sf.307) ki bu da, Besim Atalay'a^arc'i'y "aman" eklinde evime yetkisini venemcktedir (ayn yer). Ayrca Vat maddesinde bu hususu daha ayrntl bir ekilde'anlatmaktadr: "Yat, yamuru ve kar yadrtnaya ve de rzgr estirmeye imkan salayan bir bydr" der. Trklerde bu olgu olduka iyi bilinmektedir ve bizzat Kagar Yaghma lkesinde byle bir olaya itirak etmitir. Tiim ya m ort asnda bir yangn ktnda gkyznden birdenbire kar yam ve Allahn inayeti ile (bunu syliyen bir mslmandr) yangn sndrlmtr (B.IO, 3, s f 3). Dier yandan yat amandan kolaylkla ayrlacak kadar belirginlemi nitelikleri olan bir kiidir. Nasav'ye gre, ya t sultandn bizzat kendisidir (H.20, sf.396); Seyfi'ye gre kendisini in'e giden mslmanlarin emrine adam bir erkektir (H.6, sf300); Babr ah'n ordusunda bir Emir'dir veyahut plak kafa ile gezen bir erkektir ki bunu genelde aman yapmaz (C.3, sf5 7 , 653, 781; C.4, sf3 0 , 86, 361, 398, vs.). Anlan yntem kesin olarak Trk kkenlidir ve M oollar da bunu Trklerden renmilerdir. Juan-Juan'lar bu yntemi biliyorlarsa, bunu Hiungnu'lardan alm olmalarmdandr (0.36, 1, 2, sf296). Hitanlar hi ku.kusuz bu yntemi bilmiyoriard, zira A.Boyle'un hakl olarak'beliHii gibi (Q.22, sf.l20), Hitanlarn kurakla are bulmak iin kullanm olduklar araIar konusunda,\sa hip olduumuz bilgi; y a t m^;'nm onlarca bilinmesi halinde Hitanlarn bunu bir ekilde belirteceklerini renecek kadar genitir (Bkz. J.36, s f 257-265). Cengiz Han anda, bu yntem. Cengiz Han'n 1202 ylnda Naymanlaria yapm oldu u bir sava srasnda Nayman Trkleri eliyle kullanlmtr (Q.22, sf.l90; 0.35, sf.H 2-113); ayrca Tuluy yine bu yntemi Yutenlere kar, "bu sanata iyice v a k f Kangli bir Trk 'n eliyle, baar ile kullanm tr (H.7, sf.l93; H.8, sf.36-37). O zamanlarda bu yntem yada, ja d a adyla anlyor ve bunun da, baz

78

gzlemcilerde ve baz yorumcularda rastlanlanm aksine, jade (yahut yeim la) ile herhangi bir ilgisi bulunmamaktadr^^. B ununla beraber, M oollar, bu yntem i, ona tutku ile bal olan Uygurlardan alm olmasalar dahi ((B .14,2, sf.84; ayrca bkz. Tamim bni Bahr H.35, sf.285), sonula srlarn rendiler ve kendi uygulayclarna sahip oldu lar. A lton T obi (XVIL asr), bu yntemin, Toghun Tam ir adl, inin son Mool hkmdan (1335-1370) taraflndan Ming'lere kar kullanldndan sz etmektedir (D .l, sf.151'152). Ayrca ayn yntemin XVI. yzyhn ikinci yan snda, aatay'n hanl dneminde kullanlm olduunu gryoruz. Bu yntemin isminin, Kagar'den evvel varolduu kantlanmam olmas na ramen, yntemin varl kank ifadelerle dahi olsa; bununla ilgili bilgilerden 644 ylnda bahsedildiini aklayan Suriye kkenli eski bir kaynak vastasiile kantlanmaktadr (B.24, sf.452). Tamamen dolayl olarak ya d a ta ile ilgili iki ayr yk (fakat Trk veya Arap-ran kkenli), bunun buluunu Trklere bala maktadr. Bu yklerin en nls G ardizfde (l. M.S. 1050) bulunmaktadr ye herhalde bn el'M ukafla adnda VII. yzylda yaam Zerdt dininden bir kii nin anlatmna dayanmaktadr: Bu yntem, anlatmu gre, onu Allah'tan aldn syliyen Yffes tarafndan, Trklerin kkeni ile ilgili olan slam efsanesine ba lanmaktadr. (yknn tamam iin bkz. Q.22, sf. 186,187); ikinci ykde ise, E bul Abbas M uhammed el-M arvaz'ye (1.M.S.907) dayanan Yakut'un (.M.S.1229) onu panzehir tana (bezoar) benzettii grlmektedir (ayn yer, sf. 187-189). Hikaye gelimi bir yapya sahip olup, "ok tanrh" geleneklere daha yakn grnmektedir, zira anlatm "dalardan k" temasna arm yap maktadr. Yada M^('nn gnmzde hayvanlarn, ineklerin, atlarn, domuzlarn m idesinde bulunan bir salg eklinde algland (Q.68, sf.221-222; Q.22, sf.l25; J.26, 1, sf.412-413) kesin bir olgudur. Ancak, Seyfi'nin dedii gibi, bunun "insan'n, domuzun, atn ve dier hayvanlan kafasndan" gelmi olmas daha az kesin bir keyfiyettir (H.6, sf.300). Bununla birlikte, Kazvinye gre, aym renkte olmayan, deiik trlerin bulunmas sz konusudur (H.29, sf.429). Bu salg, "ceviz kalnlnda kemikli bir madde" (H.4, sf.300), "kl renginde, beyaz ve kmz renkli benekleri bulunan, yumurla gibi kaln bir ta" (H.40, sf.433) veya, "kalnl ve rengi itibariyle deiken: bunlarn sar, kmtz, mavi, yeil, esmer renkli olanlar mevcullur" (J.?6, sf.412-413) eklinde tanmlanmak ta; nihayet"bii-sln yumurtas boyunda, beyaz renkli vc yuvarlak" olarak tarif edilmektedir (M.46, sf.291-292). Ayrca ou kez bir meteorit olarak da kabul edilmektedir (Q.68, sf. 109-110); belki de hakikaten bir mclcoritir. Gkten den tan, ilk bata panzehir tandan (bezoar) farkl bir deere salip bulunduuna ve sonradan yada ra^ ile bir lululduguna inanmak eilimindeyin.
Yada ta'nm her zaman ayn ekilde kullanlm olmas lahmin edilmiyor. G enel olarak, onun suya batrld (H.40, sf.429), ykand (ayn yer, ve M.46, sf.291-292) v suya batm ak iin, bir st dalna baland (H.40, sf.433; J.26, sf.4 1 2 ^ 13. vs) ifade edilmektedir. 10 B urada eski bir yah^lk sz ko n u su d u r vc Y zyln ba-^nclaki hir y aynda, H .4, 2,
sf.2 6 5 'd e m ev cullur. Horlalde L aufer'i esasen zengin olan alm asnn yaynlanm as (M .4 1 ) bu y an lln d zeltilm esine ihkan salam tr. B ildiim k adaryla, bu lusus, ilk k ez o larak, lelliot'un bu kitapla ilgili tam lm yazsnda yer alm aktadr (T'ong Pao, X III, 1912, sC.436-437).

79

bni Haclun'un dedii gibi (H.40, sf.430), etkileri her zumun ayn olmu tur ve halen de ayn oliaktadr: "bulutlar dugtmuk ve yagnmr yudrmak" ve aynca da, bunun tesinde, "kur ve souk kasrgulan ile limnalur kopamak veya bol miktarda yamur yadrmak" (0.70, 2, sf.614-615), "yamur, kar, dolu ve sis getirmek" (H.40, sf.429; H.15, sf.213), "gk grlts, yldrm ve sanki tufan balarmasna bol yamur yadrmak" (H.20, sf.32-33). Ne var ki bu yntem her zaman baarl deildir. Bazen de, kt hava, onu uyarana kar y nelmekte (rnek iin, Q.22, sf. l88 ve aaya bkz.) veya kt havann devam etmesine engel olunamamaktadr (H.20; sf.237-238, 396-397). Marco Polonun "byclerin... tm bulutlara, yamura ve de kt havaya (hkmdarn) saray nn zerinden gitmesini emrettii'! (G.30, sf.90) eklindeki garip yksnde yer alan nesnenin yalnzca 3'ada ta olmayp, bizce bilinmeyen herhangi dier bir eyin de yar olduunu sanyorum. Sieroszewskl'nin Yakutlardu, bu taa ne se beple kurakl getirme gcn atfettii sorusu akla gelebilir (Q .I34, sf.214). Kagarnin ya d a ta'mn bar amalar iin kullanlabileceini bildiini yukarda grmlk. Timurlu hkmdar Abu Said Mirza, Macaristunda (1451) alk ve susuzluk eken askeri birlikleri iin ona bavuracak (0.9, sf.l6 7 ) ve Seyf de, Gobi ln rahatlk iinde amak iin ondan yararlumidn belirtecek tir (H.6, sf.300 Ancak buhlur istisnulan oluturmakta ve bu ta, vakalarn o unda, savalar srasnda kullanlmaktadr; belki de bu grnm, kaynaklarn ge nelde sulhtan fazla askeri olaylardan sz etmesinden dolaydr. Trklerin ve Moollarn doann hussus dengesi konuundu son derece duyarl olmalar nede niyle ve zellikle av ve sungu trenleri dolaysile ilerde greceimiz zere, bu dengeyi bozmamik iin nlemleri uttrdklanndun, duhu ge bir turihlc yaplm olmasna ramen, Pallasn aadaki gzlehine byk nem vermek yerine ola caktr: "bunu (yat t ren in i ) kn yapmamak gerekir, zira bu ilem bitki ve hay vanlara zarar verir ve yazn da onu sk sk buvunamak lazmdr, yoksa bir siti kurt ve bcein ortaya kmasna neden olur" (J.21, sf.348-350): Patla, ayra, unlar ilave etmektedir: "(Mool) Kulmuklur, zellikle byl szleri bulmu olun tunrlarm gcne inanmak gerektiini sylyorlar" (ayn yer). Burada "bulucu tanrlar" deyimi ile ilgili phemizi belirtmek isterim: buna mukabil han gisi olursa olsun, bynn, gmnmeyen glerin iradesile kurlumus hulinde etkisiz hale gldii eklindeki una fikrimizi mhufuzu edcceiz. umunlurn ve byclerin ska meydana gelen btarszlklarn, byclk dzeyinden dinsel dzeye, iyiletim e seanslarndan insan kurbanlarna gemenin gerekliliini gedey'in hustul vcTuluy'un lm dolaysyla gmlilk; uyn ekilde turafncian uyarlan kt havalarn onlar uyaanlaru kar yneldiini tespit etti imizde, bunun baka bir kunln elde etmitik. Moollarn G izli Tarihi, yumur yadrclarnn uygulamalar ile ilgili olarak yerelmetinlerden bilinen en eski ta nkl sagludktun sonra, u sonucu kesin bir ifude ile ortuya koymaktadr: "Sava dzeni alarak sralandk.... Birliklerin hareketi srasnda... bunlara yani yada tulurnu kuflkl olarak sahip olunduunda, Buyiruk Hun ve Kuduka, (g birlii halinde bulunan Tuyiciut, Nuymun, M erkit ve Oyrutlur turafndan) byk bir frtna balattlar, onlar bu frtnay olutururken, sihirli frtna tersine dnd ve onlarn tam zerine dt, onlar, ilerleyemediler ve su birikintileri iine dtklerinde, toplu olarak unu sylediler: "Gk tarafndan sevilmiyoruz" (MGT, paragraf 143).

80

NC BLM

EVREN VE EVREN BYOLOJS

Trklerin ve M oollann dndkleri ekliyle evren ve onun biyolojisini tarif etmeye alrken, bunun insan cinsi ile olan ilikisini tanmlamay hi bir ekilde ama edinmedim. imdilik, bunu oluturan eler sadece evrensel rolleri bakmndan incelenecektir. Bunlar ileride hayatn kayna, klt cisimleri ye l lerin bulunduklan yerler olarak greceiz. Hi phesiz bunlar hakknda edine ceimiz fikir imdilik ancak ksmi olacak ve ileride artacaktr; ayn etilde, bu tanmlamalar, amardk ve grnmezin ynlendirilmesi konusunda daha nce yapm olduum almay zenginletirecektir. Btn dini olaylar birbiriyle sk ekilde temastadr; dolaysile bu konuda yaplacak her alma daha nce yaplm veya ayra zamanda yaplmakta olanlan da iermektedir.

K ozm ografya
Byk bir ihtimalle, Trkler ve Moollar, evren hakknda bir tek izlenim edinmemiler veya edindikleri izlenimi hi deitirmeden aynen.muhafaza etme milerdir. Ancak evrene yaktrdklar ekil ne olursa olsun, bu deerlendirmeyi tm dinsel haytlannn temelinde yatan, onu anlaml klan ve onu anlamaya y nelik tek e olan iki temel kavrama sadk kalaraktan yerine getirmilerdir: nce, var olan yani madde olarak kabul ettiimiz herey ve canl yaratklar arasnda grdmz her tr, kendi ilerinde yaayan, ve daha ok isabetsiz bir ekilde olsa da can, ruh veya hkim-sahip eklinde nitelendirebileceimiz ve dier g lerden ancak younluk itibariyle farkl nitelii olan bir gcn varl sayesinde yaar. Sonra da her kuvvet, her can, her ruh, her hkim-sahip, ayn trde deer lere (can, ruh, sahip) kendi iinde blnebilir; veya aksine daJa kapsaml bir var lk, koUektif b irg oluturmak iin, dierleri ile birleebilir. Evrensel dzeyde, gk hem teklii hem okluu itibariyle hissedilir; bitkisel dzeyde her aa bir bi reydir, ancak kendisi de bir topraa, bir blgeye ve tm dnyaya ait olan ve or man denen kollektif bir varln bir parasm oluturur; madenler dnyasnda ise, her bir tan bir ruhu vardr ve btn talarn ruhlan bir ta yrann tek olan ru hunda birieir. nsan dzeyinde, her kii, gnlk lisanda birok ruhu vardr ek linde tarif edildii gibi, birka gten olumaktadr, aynca ailesinin, kabilesinin, airetinin ve hatta imparatorluunun mterek olan ruhlanna da bahdr. Esasen, bu olgu, eitli imknlan tketmez: "aacn hkimi" bir ay ise, ayn zamanda kendi cinsinin btn iinde "aylann hkim leri eklindeki hayatta da .yaar. Birok topluluklara ayn zamanda itirak etmek suretiyle, bu denli deiken boyutlan olan, ok ekilli kiilikleri snriandrmann son derece g olduu ortada dr. En eski alarda, evren iki blgeden olumaktayd, yukarda Gk, ve aa da Yeryz, bunun birisi dierini rtmekte ve kukusuz dierini desteklemek teydi; ancak bunu, zorlukla temsil edebilmekteyiz. Daha sonra, belirsiz bir za m anda, Stein'in ok eski olduuna inand (P.72, sf.l6 3 ) fakat en azndan Trk-M ool dnyasnn bir ksmi iin, XI. yzyldan sonra olmamas gereken bir tarihte yerin altnda yerleik bulunan nc bir blge hayal edilmitir. Bu tasanm da herhalde yabanc dinlerin de etkisi vardr, ancak bu etki olmadan da l bir evren anlaynn kamimaz olduu anlalmaktadr. Acaba bu blge, karaca83

larm oald (Abakan, A. 17, No.48) ve de, " defa" eklinde kabul etmezsek dahi, hi olmazsa (dnyann) " kat" (Uybal;, 21. satr4) deyimi ile biraz ak lanm bulunan, "i ye/" eklinde okuduumuz blge oJmasn? ou zaman, Sogd'ca kkenli isimlerde chennn olarak kabul edilen (E. 10, sf:339); Kagari (B.IO , 3, sf.234) ve H ufsm a szlnde (awM (E .15, sl.83) C o d e x Comanicus'<\2i tamuk (B.7, sr.233) ve Kitah el-drak'Vd tanmv (E.6, sf.97), tozok vs. ve dali y e r ast "topran alt" (Er-Ttk) eklin'de adlandrlan bu nc blge, nceleri nadir olarak nemli bir deere sahip olacak, ancak asrlar boyunca giderek daha byk bir rol oynamaya: aday olacaktr. Tu-kiuierde ve Krgzlarda dnya, tepelerine ve uurumlarna ramen, greli olarak yass, kare eklinde bir yzey olarak lasarianmtr; Gk ise, hem dnyaya paralel bir daire ve hem de kubbe olarak dnlmektedir; bunun ak bir eliki olmas yansra, bu birliktelik bir arada yaamlr. Nilekim bir yandan, inlilerin Hindislandan aldklar ve kullandklar ve dc bir mikrokozmoz saylan Kaplumbaa motilj Tu-kiu ve Uygur (fakat Krgz deil) yazlsal mezar ialannn tmnde kaide olarak bulunmakta (bunun gzel bir tarili iin M. 16, sl.79'a bak.) ve rnein Buryallarn inanlarnn da kantlad zere, Modem alarda da or tadan kaybolnamaktadr (Q.68, sf.25-26). Dier yndan, eski metinlerde evren sel dzenin. Gk ile Dnya arasndaki iyi ilikilere, veyahut bir geometri deyimi ile sylersek, iyi bir paralellie bah olduu iddia edilmekledir. Felaketler u cmle ile izah edilmektedir: "gk ile topran altst oluu gibi" (M. 1, N., satr 4; M.2.E., satr 30). lk bala, iki blgenin birbirine yapk olduunun dnl m olmas olanaksz deildir. amanizm, birinden dierine gei llkrini de iemekte ve buna gre geiin sadece bir .aman tararndm geieklatiriiebilecei iddia edilmektedir. Ayrca bu geiin eskiden daha kolay okluu da kabul edil mektedir (P.24, sr.l4f)). Btn bu gr.ler, ortak bir kaynaklan domamlarsa, ok erken bir zamanda inlilerden alnm olabilirler (N.3., sf.347). Spnu olarak, bu durumda Gk'n enberinin Dnya'nn karesi iinde ol duu belirtilmektedir ki bu da orijinallii bulunmayan bir kavramdr'. Dnyann drt kesi, hem Kvgzlar (Uybal 11, salr 3) hem de Tu-kiu'lcr taralndan, ancak dmanlarnn yaayabilecei yoksul blgeler olarak tannmaktadr (M .1, E., satr 2). Onlara gelince, kendileri dnyann tam merkezinde, doruk noktasnn al tnda ayrcalkl bir noktada yerlemilerdir. Orada, Tu-kiu'lcr,iin lkcn olarak bilinen bir da bulunmakta ve bu dan hem Gk'n lemcl direi hem dnyanm ekseni olduu kabul edilmektedir. Elimizdeki eski melinlel-, bu avantajl yerde yaamann kesin gereklilii zerinde srar imekledirler. Kendileri oraya yerleliinde, "gneyin halklar, batnn, kuzeyin ve dounun halklar onlara leslim ol mak iin geldiler" (Ton. salr 17). O yeri teikettikirinde onlann bana rclaketlcr gelmekte gecikmez (M .I.S., satr 8). lerki blmlerde ek.senli dan merkezcil kuvvetini daha iyi bir ekilde greceiz. Kare dnya, belki de, eski ve klasik corafyadaki kavramlarda gld zere, evren.sel bir nehirle snrlanm bulunmaktadr. Tonyukuk yaztnda bu, "dnyann boynuzu" eklinde adlandrlmaktadr (ayn yer, satr 1.8). Ancak, eer
^ Bu, ggi ve yeryznn ilkel olarak birleim i gibi, bir in grdr; ancak, belki de b tn in.sanla inal olm u bir grtr. G nnzde dahi bir Fransz, "clnyam drt bir ke sinden" s z im ekledir (B kz. L illre'de "coin" kelim esi).

84

Trkler gerekten Hoang-ho deltasna ve Peili Krfezine ulamlarsa, o zaman bu "nchir-okyanus" efsanev olmaktan ziyade gerek bir yerdir. ok byk bir da engeli belki de bnu kapatmaktadr, fakat btn bunlar ok mulak ekilde belirtilmektedir. Daha sonralar, Kagar haritas, kukusuz slamiyetih etkisi al tnda, yani Ptolemeus corafyasnn ynlendimesi ile dnyay bir daire eklinde gsterecektir. Bu konu ile ilgili olarak, bize intikal eden tek eski kaynaktaki bilgilere gre, dnyay drt element oluturmaktadr: Theoplylactus Simocalla'ya gre bunlar su, ate, toprak ve havadr (1,6, sf.248'de belirtilmilir); gnmzde heterodoks baz Trk gruplarnda ve Trkiye'deki Bcktaiierde rastladmz yine bunlardr (Q .2, sl'.254). Belki dc bunlar Firdevs'nin cluam e'dc sralad katmanlar ile ilikili olduunu kabul edek gorekeceklin'yani, yukarda parlak alev, ortada hava, sonra su ve en altta karanlk toprak (H. 17, 1, sf.9). Daha n celeri, bu elementleri su, ate, toprak', ay, gne eklinde be adet olarak gren Plan Carpin'deki bilgilere gvenmekle herhalde hata etniin; zira elementlerin bu ekilde olmas olaslktan herhalde uzaktr, ve de aksi kantlanmadka Plan Carpin bu konuda yanlm olmaldr (R. 11, 2, sf. 15, G.29, sf.37-38'e bkz.). mparatorluk dnemi yaztlar, Gk'n btnl zerinde srar ediyorlar. ada amanizm ideolojisinde Gkn, tpk "cehennem" gibi, daha aada g receimiz ve kolaykla anlalaca zere, yedi olan dokuzuna gre daha nceki dneme ait olmak zere, stste dizilmi yedi,veya dokuz tabakaya blnm ol duunu biliyoruz (Q.68, sf.41). Baka yerlerde aksini ifade etmi olmama ra men (R .l 1, 2, sf. 15), bu blnmenin varl hemen hemen kesindir. Eer ana metinler ve bunlarn evirileri do ise, Hiung-nularn "gksel dnyann dokuz tabakaya ayrlm olduunu ve de her tabakann kendine ait ruhlar bulunduunu dndkleri" (Q.83) inliler tarafndan ileri srlmektedir. Aslnda bu metinler ve evirilerinden kuku duymak iin hibir nedenim yoktur; ancak bu takdirde, Hiung-nu'larn dokuz gezegeni bilmi olduunu kabul etmek gerekir ki bu da, Tu-kiu'lerin o zamanlarda daha yedi gezegeni bile bilmedikerinin belirtilmi ol mas karsnda, olaanst grnmektedir (F.8, sf,574). Buna karn, arkeoloji verileri bu iddiay dorulamaktadr: Nitekim eitli kaya resimlerinde, bazlar hayret verici ekilde gnmzde aman davujlan zerinde glen izimlere ben zer (Q.68, plan III; A. 18, 3, sf.43, vs), yedi veya dokuz dall aalar grlmek tedir. Bunun yannda gnmzde tren.sel aalarn gvdesi zerinde veya dallar zerinde yaplan kertikler, hem Gk'n katlarn hem amann evrensel seyaha tinde ulamay mit ettii "cehennemin" in katlarn temsil etmekte ve herbir katn kendine zg tanrsallklar, "Allahn oullar" (C.26, 1, sf.l77) veya dier trle ri mevcut bulunmaktadr. Abartl olarak bu saylar 99'a kadar karmak iin (Q.68, sf. 118; Q. 122', sf. 136) al]mad takdirde, bunlar, genellikle yedi veya dokuz tanedir (Q.68, sf.l 12; C.26, 2, sf.3). Yakn zamanlardaki kozmogonilerde dnya, her trl hareketi zelzelelere neden olan bir boa zerinde veya birbiri stn binmi bir hayvan yn zerihde tanmaktadr (Q.6'8', sf.27-28). Bu temsilin eski olduuna inanyorum, zira birka kere deindiim gibi (R. 16; R. 17; R.47), gl bir evrensel anlam bulu nan ve esas itibariyle byk bir efsaneyi temsil eden, bozkr hayvan sanatnda grlen sava sahneleri de bunu sergilemektedir.

85

ister her zaman birbirinden ayn olmu olsun veya ister zaman ak iinde birbirinden aynim olsun, Gk ile Dnya, "Dnyann gbeinden" hareket edip "Gn gbeine" ulaan ve de gerektiinde, yeralt dnyasnn merkezine erien evrensel bir eksenle skca birbirlerine baldr. Herhalde insan dncesinin znde bulunan d n y a n drt bir tarafna yerleik drt temel direk kavramn zo runlu olarak yok etmeyen bu eksen aslnda tek olup edimlerinde ok ynldr: bunlar, dadr ve ayn zamanda byk bir aa, alev ve de dumandr veya yere aklm snktr, yurt^ 'un merkez direidir. Yurt, dairesel dzlemde yaplm, zellikleri olan bir evdir; bunun zerinde, aynca bir nikrokozmos olan kubbe bu^ lunmakta ve keza bu yurdun iinde, merkezi bir ocak ile ocan st menfezi ola rak duman k deliinden oluan silindir eklinde bir boluk bulunmaktadr. zerinde byk bir ulam younluu bulunan bu hayal yoldan sadece, yetkile rinin byklne bal olarak az veya ok ykseklere kan aman gemez [yalnzca en byk amanlar yedinci kat ge ularlar, buna karn dierlerinin nc veya drdnc kat ile iktifa etmeleri gerekmekledir; ite bu yzden veya drt dall bir aa ile (Q, 68, sf.57, II veX V I) tem.sil edilirler); ayrca ser seri ruhlar, llerin ve de ku^ban edilen hayvanlarn rullan ile saylamyacak ka dar ok saydaki dier ruhlar ve esas itibariyle kular olmak zere dnya dzle mini terkedebilenlerin getii gibi, keza, denizlerin dibinde kaybolan balklar da geer. Ancak ada bilgiler sayesinde bu evrensel yoldaki devaml gidi geliin varlnn bilincine varabiliyoruz; ashnda bu kavram eskiye dayanan tm temsil lerde mevcut bulunmaktadr. ou kez, bu eksen, bunu temsil eden eyalann o altlmas sonucunda daha iyi grlebilmektedir. Radlov zerinde ^edi kollu bir dal demetinin biltii, arzn merkezinde yerleik, demirden bir dadan sz etmek tedir (C.26, 2, sf.602). Birok aman trenleri srsnda, yapay bir yol ina edil mektedir, Bazen, adr nnde yedi dall bir kayn a aa veya, byk merkezi bir kayn aacnn etrafnda; yedi ufak kayn aac dikilme|ctedir (Q.68, sf,332). Bazen de, boy srasna gre dizilmi yedi veya dokuz aa birbirine "gn yoIu"nu temsil eden ince bir iple balanmakta (ayn yer, sf.335, 362) veyahut bir bezle birbirine bal, zerlerine dokuz kerlijc izilmi dokuz karaam bulunmakr tadr (ayn yer, sf.361). Burada, bahis konusu iplerle, mslnan Orta Dou l kelerinde baz mezariarnda bulunan zellikle ocuklara ait mezariarda ban bulunduu tadan ayan bulunduu taa kadar giden ok renkli bezlerie yaplan bezenmeler arasndaki yakn ilikiye iaret etmem gerekiyor. Bunun anlam bazen bilinmemekte veya aklanmak istenmemektedir, fakat bunun saf vc temiz ruhla rn cennete gitmek iin t;kip edecekleri yolu temsil ettii bana ok kez sylenmi tir (R723, sf.345). Aslnda bu eksenler korkutucu bir variin, sadece kulann en gzeli olarak deil, fakat gklerde en yksekten uabilen ve daha ileride Allahn habercisi, belki de Tanrnn yeryzne inmi ekli olarak bulacamz, kartaln korumas altnda bulunmaktadr. Irk Bitis'c, akdoan, bir sandal aac zerinde oturmakta,(IV sayl paragral) Er-Ttk'ic ise, byk kartal bir kayak aacnda yuva yapmaktadr (C.9, sf.226 vd.). Bir aacn zerindeki ilah kartal temasnn
Y urt kelime.si, T rk e'd e "lke", "ycrle.5 m topra" anlam na g elm ektedir. B en burada F ra n szca'd a olaan o la ra k ifade etlii anlam alyorum ve bu an lam d a y u rt. K uzey A syadaki g eb elerin tipik konutlardr ( ada? T rk iy e T rkesinde altaik v eya daha doru.su, alaciklan adr "eik talta paralarndan yaplm adr" anlam na gelm ektedir). G n m zd e kabul edildii anlam ile yurt kelim esi, herhalde a-jiret topra ile zerinde ina e d ilm i b in ay k a r .^ tr iT i olan R u slar v asta sy la F ra n szca'y a g em itir. J.14, sf.76-77'de bunun aklam asna bkz.

86

Hint-Avrupa folkloru kkenli olmasna ramen (M.25, sf.441-442; N.44, sf.i7, 39). Erzurum medresesindeki fevkalade gzel Seluk freskleri ile, belki estetik olar:^ daha az nemli fakat ayn anlam tayan dier antlar zerindeki heykelle^ rin Trk-Mool efsanesini yanstmas ihtimali ok yksektir; genelde bunlarda bir palmiye aacmn doruunda taht kumu iki bal bir kartal grlmektedir (L.23, 64 sayl resim). Dnya, yuvarlak olmasna ramen, ynleri vardr, ancak ynlendirme e killeri zamanla deim itir (0.54; F. 19; F.53). inlilerin deyiine gre, Tukiu'lerde, hkmdar devaml olarak Dou'ya dnmekte (1.21, sf.l03) ve "adr douya kar almaktayd" (1.30, sl 122). M ezar talarnn dou yznde bala yan yaztlarnda, dou'yu ong "nde"; baty, kri "arkada" eklinde tanmlama lar bu anlatm desteklemektedir; onlarn "sa" beriye, gneydir; "soI"u, iriyi, kuzeydir (M .I, E., satr 2, 4, 6, Ong.; Suji). Bir mddet sonru, ynlendirm e daha ziyade gneye doru yaplacaktr (G.29, sf.37, 119; G.36, sf.56; G.30, s f.l3 2 vs). Kononov'un grne gre bu deiikliin, Kitanlar devrinde ba lam olmas ve Moollarn ynetiminde resmi bir nitelik kazanm olmas gere kiyor (F. 19, sf. 167).

K o/m ogoni (Evren-D oum )

Eski Altay kozmogonileri hakknda ok yetersiz bilgilere sahip bulunuyo ruz ve bu durumda, Trklerin ve Moollarn evrenin oluumuna olduka az ilgi duyduklan sonucunu kamiamz gereklii anlalmaktadr. Bir tek metin buna, nemli bir yaztda "Orhon'un dou.u" eklinde adlandrlan ve kaynaklarda sk lkla anlan birka cmle ile, deinmektedir. Bu satrlar, Kl Tein ve Bilge Kaan'a ait iki yaztn balangcn oluturmaktadr: "Yukarda Mavi Gk ve aada Karanlk Dnya olutuu zam an, ikisi arasnda nsann oullan ("Kii'nin oullan") ortaya kt. nsann oullan zerinde, atalarm Bumin Kaan ile stemi Kaan hkm srdler" (M .l ve 2, satr 1). Bu ifade belki bir hareket noktas olabilir, ancak zorunlu olarak yoktan varetme anlamna gelmez. R.Giraud'nun iaret ettii gibi, kullanlan lilin dn.l gemi olan .ekli, kesin bir anlama vartay mmkn klmamaktadr (0.32, sf.l07). Ayrca, K il fiiU ya ratma filerini iemcz ve ona bu anlam vermek hatal olur (rnein, A. 18, 1, f.29). Ki/, sadece "yapmak" anlamna gelir; nitekim bunu ayn metinlerde biraz daha ileride, gelecekteki insan nesilleri ile ilgili olarak u .ekilde buluyouz: "Kk kardeler byk karde.lerine benzer olarak yaplmamlardr, oullar babalanna benzer .ekilde yaplmam.lardr" (M .l, E., satr 5); Tonyukuk da: "Bizzat kendim, in mparatorlgu zamannda yapldm" (satr 1); Ongin'de: "Ben, Kapaan Caan'n imparatorluu zamannda yapldm" (Satr 4) denmek tedir. Buna karn, bugn "yaratmak" anlam na gelen fokat o zam anlarda "tertiplemek", "tesis etmek" anlamnda kullanlm olan yarat fiili, hkmdan ta nmlamak iin olaan olarak kullanlan u deyimde grlmektedir: tegri yarat m, "Tengri (=Gk) tarafndan tesis edilmi" (rnek, M.2, E., satr 1). nsan, Tu-kiu alanyla Mool alan arasnda bir dnce evriminin meydana gelmi olduunu dnmeye kuvvede eilini duyuyor. Zira bu alann ilkinde xce varlk Allah hibir zaman sonsuz olarak tannlanmamakta, halbuki yukanda belirtilen ikinci ada ise Allah her zaman .sonsuz, ebedi olarak d87

niilmektedir. Yine de u hususa iaret emcic lazm gelir ki, sonsuzluk kavram (balangc veya sonu olmayan?) VIII. yzylda Trklcr taralndah bilinmekleydi ve Trklcr buiu, beng ta yani "sonsuz ta" olarak gmlekleydiler. Tanrmn deil de yalnzca tan sonsuz olmas alacak bir ey olurdu. Daha yakn bir zamanda oluan kozmogonilerin yabanc dinler tarafndan etkilcniesi; kadna verilen Aywa isminin de kantlad gibi, Msevi-Hristiyan dini tarafndan etkilenmi olmas bizi byk yerel yaralc efsanelerin olmadn dnmeye sevketmekl'edir. Aywa isminden "Orlionun dou"undan sonra,'in sanlarn douu ile ilgili olduu sanlan en eski hikayede bahsedilmektedir (IXXIV. yzyl, sf. 187'ye bkz.). Kara Dan {Kara Tag) bir maaras sular altnda kalm ve bir ukur amur ile dolmujj. Scan.etkisi ile, amur kurumu ve ilk ihsan,Vl}/4to'y "Ayn Babasn" yaratmtr. Krk yl sonra yeni bir takn, kans Ay-w a'm n douunu salam tr (H.5, sf.198-199). Bu hikyenin deiik. birka ekli, bunun eskiliini ve yaygnln gstem ektedir. Budaun, Hindistan'da bir Trk hkmdarnn ay tutulmas srasnda domu olduunu ve bu yzden kendisine "Ay In" ismini verildiini anlatmakladr (H.41, sf. 587). Bir Kpak geleneine gre ilk erkek Ay Atan'm "Ay Baban"n asl gne tara fndan stlan bir kil parasdr (C .l, 2, sf.18): herhalde bunun Kara Da anla tmnn ayns obnas lazm. Bunlarn arasnda AUay meneli olanlarn hangileri olduunu tesbit etmek gerekir. Allay kkenli olanlar ilk bakta, miiara, su, g ne ss, erkil ay vc onun rol olarak gzkmektedir. Karmak kozmogoniler ok daha sonralar orlaya km.lar ve hemen hepsi yaratlla ilgili nitelikte olmulardr. Bunlarn arasnda en tannm Radlov tarafndan Altaylardan aktarlmir; "Gk ve Yer olmadan evvel herey su idi. Yeryz mevcut deildi. Gk mevcut deildi. O zaman, tanrlarn en yksei, herirl varln balangc, insan rknn babas ve anas, Tengere Kaire Han, balangta kendine benzeyen bir varlk yaratm ve ona Kii (insan) ismini ver mi" (M.55, 2, sf.3. Dier kozmogoniler iin bkz. P.24, sf.76 vd.; M.6, sf.119; M.14, sf.l3X Aslnda K ii ismi insan yanl bir deerlendinneye sevketmemclidir: Zira hikaye aka Hristiyan etkisi altndadr vc deTrklerin eski dini ile /zaktan bir ilinti iindedir. Dier ada efsaneler de, evrenin yaratl konusun da, dnlecei gibi, kozmograllk gr yanstmakladr. Bu nedenle, efsane ler herhalde ok daha eski dneme ait olarak grnmektedir. Dolaysile bunlann .yedi ve dokuz saylar etrafnda dzenlenmi olduklar belirlenmekte ve bunun Incil'de ortaya konmu olan haft ile ilgili olmas ihtimali grlmemektedir (Q.68, S-.87; C.26, l, sf. 177). Anadolu'daki Trk kozmogonilerine gelince, bunlarn kuvvetle mslmanlk etkisi altnda olmalarna ramen belki baztlannda birka eski temsil kalm olabilir. stanbul'da, Allah'n melek Cebraili dnyaya insai yaratmak iin bir avu toprak ke.sei (amur) almaya yollad anlatlmak tadr. nsan'n gnah ileyip cchcnnemde yanacan bildiinden dnya, melee grevinden vazgemesi iin yalvard. Bu hikayenin Anadolu'daki daha ayrntl bir eklinde, Allah'n hms almay reddeden srafil, Mihail vc Cebrail adndaki bameleklerini srasyla gnderdiinden bahsetmektedir. Sonuta lm melei olan Azrail, dnyann gzyalarna duyarsz kalm ve in.san yaratlmtr. AleviBekta.ilerde Allahn ilk nceleri yeil renkte bir okyanus yarattna ve bundan kymetli bir tan ktna inanlmaktadr. Allah bunu iki paraya blm, bu paralardan biri Hazrcli Muhammedin yeil , dieri ise Hazreti Ali'nin beyaz

 olmutur. Sonradan da bir melek yaratmtr (Q.15, sr.71; Q.59, sf.l59161; Q.12, s J '114, 130. Ayrca bkz. M.14, sf.l3). Trk vc M oollarn,yaratlla ilgili inanlarn aktaran batl kaynaklar hakknda bazen kuku duymak yerinde olur. Yaztlarn sadece dnyann oluma sndan bahsettii alarda, Theophylaclus unlan yazyordu: "Gk ve Dnyann yaratcsna Allah diyorlar" (1.6, sf.248) vc de Grc Azizi Abo'nun hayat.hikayesinde, 780 yllarna doiM Hazarlardat bahsederken unlar yazlmaktadr; "Allah yaratc olarak bilmelerine ramen dinleri yoktur" (0.90, s. 153). Bunun aksine, Ibni Fadlan Volga Bulgarlarnn kendi zerlerinde tadktan yapay cinsel organn, kendilerinin tek yaratcs olduuna inandklarn iddia etmektedir (H.44, sf.36; H.IO, sf.39. Ayrca bkz. H.38, sr.l30-13I). Trkler vc Moollarn tek tmnl dinlerle yakn temas iine girdikleri zarian ve ayrca dini tanmalara da merakl olmalar dolaysyla kendilerine .sorulan so rulan yaradl herhalde Gk'e balayarak cevapkindmuk zorunda kaldlar. Bununla beraber, daha X. yzylda M akdis'nin belirtliine gre, bu Gk ile Bali Bayat yani "Yce zengin" veya "Yce yal" olarak tanmladklan gksel yaratc tann arasnda belirli bir aynm yapyorlard (H.29, 1, sf.57). Sonuta, Gk'ten hayal bir tanr yapmak eklinde belirlenecek olan bu ayrm, bildiim kadanyla eski alarda hibir zaman sz konusu olmamasna karn, gnmzde ye de XVII. yzyldan beri geerli olmaktadr (J.24, 2, sr.20). En azndan Mool mparatorluu zamannda geerli olmak zere, Monte Croceli Ricold (G.25, sf.276) ile Paris'li Matllicu (G.22, 4, sf.388) grbiiii iinde, fatihlerin "yaratc AllalV'ndan bahsetmilerdir. Bar Hebreus, Cengiz Han'n aadaki du asn aktanrken: "Ey Sahip ve dnyann yaratcs..." (G,3, sr.357) demekte, Joinville de aadaki yakarn aktannaktadr: "Gk vc Dnyay Yaratan adna yemin ediniz!" (G.19, sf.l70).

Dnyann Sonu
imdiye kadar kyametin herhangi bir tarillne rasllamadn, sadece kesin bir nihai son anlamna yorumlanmamas gerekecek ekilde, dnyann nuhtcmel yokoluuna atf yapan birka deinmeye rastlam bulunmaklaym. Bundan, Trklerin ve M oollann dnyann yokoluu, kyametle, kozmogoniye (cvrendoum) oranla dala az ilgiicndiklci sonucunu kamak gerekir. Bu konuda en zengin bilgi yine Orhun yaztlannda grlmektedir: "Yukandaki Gk aaya yklmadka ve de aadaki Dnya yok olmadka, ey Trk halk kim senin im paratorluunu ve de kurumlarn yok edebilirdi?" (M. l, E, satr 22; M,2, E, satr 18). Tuba'daki Krgz yaztnda aadaki aresizlik haykr okunmaktadr; "Benim Gk'm, bizim zerimize ykl!" (Tuba II, satr 2). Gn aaya doru yklmas (has-) ve dnyann yokolmas (talin -) temsili uzun sre geerli olmu ve bu temsile, i,slam bir ereve iinde tekrar rastlanmaktadr; nitekim en azndan bu sonuncu anlay iinde, Kitah- D ede Korkut'&d mevcuttur. Sk sk (G destekleyen) dan (ykl) devrilmesinden (C.13, sf.l50, 170, 221) ve de yerin yarlmasndan (oh):il-) (ayn yer, s;ir.91) sz edilm ektedir Tu-kiulerde felaketle rin Gk ile Yeryz arasndaki kannaalardan meydana gelebileceini grdk. Ayn ey, bu olay aadaki ekilde ifade eden M oollar iin de geelidir; "Yldzh Gk kendi etrafnda dnyordu; kabuklu dnya dnyor ve tekrar ters
89

dnyordu" (MGT. paragraf 254). Burada konu ile ilgili almasn izlediim P.Mostaert, bu olaylarn lmcl sonularn (kavgalar, karklklar, yamalama lar) isabetli ekilde grm ancak herhalde yanl birdcgcrlendine sonucu bln bunlara bir yokolma (kyamet) anlam vennekten kanmtr (D. 19). Tjk-Mool dnyasnn ada geleneklerindeki hibir ey, bu konu ile il gili olarak ilgin deildir. Byk dinlerin her taral'la, b ir yandan Buda ve Hristiyan dininin (Q.68, sr.92-100) dier yandan slamiyetin kendi inanlarn kabul eltimeye altklar grnmektedir. Bu dinlerden ilk ikisi, anunsatilmaya gerek olmayacak kadar iyi tannmakladr. Ancak Trk Mslman metinlerinde ge leneksel anlamda varolabllen birka ibarenin burada zikredilmesi gerekli olabilir; Gk paralanacak, dalar yklacak, nehirler ve denizler ekilecek, gne ve ay kardracak, yldzlar decek... (M. 14, sr.24 vd.).

Gk
in kkenli eng-li ve teng-nin-li ( hecclik bir Tlc kelimesini hatrlatmaktadr)'nin evri yazlarnda, tengri ismi, bildiimiz en eski Trk-Mool keli mesidir. Bu kelime, iki bin yln bln zor snavlarn yaayp btn olaylanna maruz kalm ve Hlung-nu devrinden gnmze kadar greli olarak sabit kalmak suretiyle gnmzde Arapa Allah kelimesinin yerini tutmak zere, Cumhuriyet Trkiyesinde {tanr eklinde) tekrar kullanlmaya balanmtr. Bu kelimenin u rad baz deiimlere ramen, en ar sapmalarnda dahi, riein Yakut dilin deki tanara (daha nce E.29, sr.90'da belitilmili; ayrca bkz. E.21), Kazan ta tarlarndaki teri (E.23, sf.l065). Soyundaki rc/-(ayn, sf. 1060), uva dilindeki tura, tora (E.29, sf. 169) gibi farkl ekillerinde de kolaylkla anlalmas mmkn olmaktadr. M oolca'da ten ggreri eklinde ortaya kmaktadr. Trklerin ve Moollarn balandklar btn din sistemlerde yerini almaya (R .l, 1, sf.7,8-82) aday olan bu terim, bir yandan vari maddi ekliyle aadaki ekilde ifede edi len g: "gne gn iindedir" (Barik III)^; "gne ile ay her ikisi gkte parlariar" (MGT paragraf 189); ve dier yandm tm Allaylann Gk-Allah'n tanm lamaktadr. Kukusuz burada yapmakta olduumuz ayrmn, zorunlu o larat o zaman da yaplm olduu ;mlamma gelmez. Tengri, Gk veya daha isabetli olarak Gk-Tann, Tu-kiu ve Uygur yazt larnda ve de G izli Tarih'lc, baka bir deyimle arkalarnda yazl metinler brakan imparatoriuklarda, ok nemli bir yer tular. mparaloriuk dnemleriyle ilgili o l-. mayan ul^ak yaztlarda adna daha ender olarak rastlanmakladr. eitli almalarin da desteklemi olduu gibi bu gzlemlerden yola karak Tengri'nin hereyden'evvel bir imparatorluk tanrs olduu sonucu karlabilir.

3 L .B azin tarafndan nerilen dzeltm eye uygun olarak, burada daha yaygn olan B arlk yeri ne, B arik yazyorum (A .I, 2, sf.192-211). Ayn ekilde, Begre yerine Begire, a-K l ye rine a-X l, U yug T arlig yerine U yug T arlag, Elee ,5 yerine Eleges vs. yazp dzeltm ek ye-rinde olacaktr.

90

Hkmdar, O'nun tarafndan gnderilen"^, O'nun temsilcisi, O'nun ben zeri veya O'nun glgesi, belki de in rneine gre, O'nun oludur. Bu son s fat kullanan, sadcce ince transkripsiyonu ile an -yu diye bilinen ve de Juan.Juan'lardan itibaren yerine Kaan veya Han (kan-) (F.47) nvanlarhn ta nd Hiung-nu'lar dnda, ok ender durumlarda hkmdar O'nun olu ol may kendisine yaktrmtr. T'sien Han ^w'ya gre, H iung-nu'iann a n yii'su... eng-li ku-tu an-yu eklinde adlandrlr. Onlarn dillerinde, eng-li, gk anlamna vc ku-tu, olu anlamna gelir" (0.91). Bu doru mu? kuku duyu labilir. Ancak, son zamanlarda bulunan Hlagu'nun bir mektubunda, kendisi Fransa Kral Saint Louisye bunlar sylemekledir: "Allah (Tengri), bizim atamz ve onun olu Cengiz Han'a hitap etmitir" (D.16, sf.252) ve Simon de SaintQuentin'de Kaan' ayn ekilde takdim eektcdir (G.34, sf.34, ayrca, sf.8889'a bak.). Buna karn, O'nun olu olduklarn kabul etliklerinde dahi, GkTann'ya "baba" ismi Trkler ve de Moollar tarafndan yakn alara kadar hi bir zaman verilmemitir. Belki de tarihsel-kUrel okulun elkisi altnda kalan baz aratrmaclar (P.24, sf.22'ye bak.), aslnda "sayg, sevgi ve iliniat iareti olarak" verildii sanlan bu sfat zerinde srar elmilerdir (P.65, sf.329). Bildiim kadariyle byle bir adlandmia XVII. yzyldan ve Attan Tohi'zn evvel meydana kmamaktadr (D .l, sf.l6. Bkz. D.20, sf.218). mparator kendisine "gksel" veya "ilahi" sfallarn yaklnnay tercih et mektedir. Tu-kiu'lerde bunu hkmdar u ekilde belirlmeklcdir: "lah varlk Bilge Kaan' lerketmeyin" (Ong. sahr 11), halla onlarn son hkmdar da ola an olarak Tengri Kaan eklinde adlandrlacaktr. Bu, manikeizmin kabul edil mesi sonucunda Gksel Kaan sfatn vemclerinde ncc (F.32; 1.19), tengrim kanim "benim ilah han'm" teriminin nakarat eklinde kullanld Uyguriarda .grlmektedir (Tar.25-28 sayl satriarn ba). Kaan O'nun korumas altnda bulunduunu hissetmektedir vc kendisine sonsuz ilimad vardr. ok sonralar ortaya kan Sanang Saen'den daha nceki dnemde (0.35, sf.424'de belirtil mitir). Kaan kurtarmak veya ona reiberiik etmek iin O'nun tarafndan gnde rilen baz iarcllcre ve keramet bolluuna rastlanmaktadr. Cengiz Han, Gk'n yardmnn kendi etrafnda bulunan tm kimseler zerine nlarn satna i tenlikle inanm aktadr. K endisine ok sadk olan Celm e'dcn bahsederken, "Herhalde, Tengri'nin kendisi, onu korumu olmaldr" .eklinde bir ifade kul lanmaktadr (MGT. paragraf 145). nl General Subulaya yle seslenmekte dir: "Benden uzakta olmak zorunda olmana ramen seni, benim yanmda imiin gibi hissediyorum... Tabialiylc yolda Tengri seni koruyacak ve yardmna koa caktr" (0.109, sf.60). Halelleri de onurt bu inancn aynen devam ettinni.lerdir: "Daha nce aklanm olan Tanr kelamn size sunarken, yaayan Allah'n bize vermi olduu grevi, gcmzn bizzat Meng Tengri (=Sonsuz Gk) tarafn dan bize verilmesine olan inancmzn kesinlii kadar kesinlikle, yerine getirdi imizi size bildirmek isteriz. Ancak, beyhude yere bunlar yazm olduumuz eklindeki bir sylentinin etraftia dolamamas iin, grevimizin veya daha doruBelki de, ak seik bir .jckildc, U yug TaHag yaztiKa 2. salnla okunm aktadr: "Tengri ta rafndan halkm a gnderifclin". Bu anlam yelcrincc ak deildir ve keza junu anlam ak da m m kn olm aktadr: "K utsal lkem tarafndan gnderildim " (A .2). tllk e, a-X l II, satr 3'te ve a-X l IV satr 3'te m uhakkak ki k u tsa l.(/e n g r/ elim) o la ra k tan m lan m ak tad r. A yn yaztlard a, elim "lkem i"i sfatsz olarak bulm aktayz: bu farkn bir nedeni olm al, ancak ben bu nedeni karam yorum .

91

su, yaayan Allah tarafndan bize verilmi olan grevin gerek olduunu ve yakn zamanda bunu kabul etmemi olanlarn bana gelen saysz felaketi aada ksa ca anlatmaktayz" (D. 16, sf.253). Ta giymemi olsa dahi bir prens, sadece kendi varl sayesinde kendi tebasnm hayatm kurtanr: "Kl Tcgin olmasayd, birok Trk lm olacakl" (M .l, N satr 10). Esasen, ilahi irade olmadan hkmdarlar mevcut olamaz. Gerekte hkmdarlar "O'na benzer" "O'ndan gelmektedirler" ve de "O'nun tara fndan" hkm dar tayin edilm ektedirltr" (M.2, E., satr 1; M .l, S., s a tr.1). Aslnda kk efsaneye gre, sbara Kagan'n in imparatoruna syledii gibi, hakikaten G k'len domu olduklarn greceiz (H.4, sl'.21 f-212). Kaan' tahla oturtan Gk'lr: "mparatorluu bize veren Tengri'nin bizzat kendisi beni de Kaan olarak atamaktadr" (M .l ve 2, E;, satr 21-25). Halka da yle ses lenmekledir; "Sana bir han verdim" (Ton. satr 2). O, sonsuz. Gk'n kudreti sa' yesinde han olmutur" (0.35, sf.l82'de belirtilmilir). Daha nceleri in belgele ri, Hiung'nu'larn krallarn "Allahn iradesiyle milletin yncLicisi byk olarak" tanmlamak sureliyle, benzer grleri nakleUektedirler (1.38, sf.415). Elimizdeki kaynak metinlerin bunun lamamile lersi izlenimi verii bunlann iyice okunmam olmasndan kaynaklanm aktadr (0.32, sf. 108). Tonyukuk: "Bizzat kendim onu Kaan olarak kutsadm" (satr 6) derken, hem dinsiz bir kii olarak konumamakta hem de Gk'n arzu eUnedigi bir fiili yapm olmamak tadr. Kendisinin de itiraf ettii ve daha ileride greceimiz gibi, insan erdemin den ok daha f;zla bir evrensel btnlk olan, "Tengri'nin kendisine verdii bil gelik sayesinde" hareket edebilmitir. Esasen Tonyukuk balnda gerek bir lah damga olan iki bal kartal tamaktadr (K.47, sf.40 vd.). Burada ve dier durumlarda prensin la giymesinde insann mdahalesi ancak yzeysel bir anlam tamaktadr. Hkmdarlarn nemli grevlere setikleri kimseleri atadktan ok iyi bilinmekledir. Buna ramen bu kiiler kendilerinin dorudan Allah tarafndan atandklarn syleyebilmektedirler; "Tengri'nin buyruu ile... tardu halknn a d \ oldum" (M .l, E., satr 17). Yeryznde herey iyi gittii ve evren.sel ahenk hkm srd mddete, lah kudretle donatlm olan kaan yeterli olmaktadr. Bu dunmlarda Tengri mdahale etmeye gerek duymaz veya ok ender durumlarda nuidahale eder. rnein "ok az sayda olmamza ramen hi kim.senin korkmamas" iin cesareti arttrr (Ton. 40-41 sayl saUrlar). Ve de tarih, felsefeyi dorulamaktadr; mparatorluun mevcut olmamas halinde, airetlerin de dalm okluu dnemlerde bir zamanlar o denli gl olan Tengri ortadan kaybolmaya yz tutar ve halka daha yakn, daha alt dzey deki lah kudretlere yerini brakr veya paralara ayrlarak, ok sayda tengri'ye blnmeye balar. ' mparatorluk Allah Tengri, ok doal olarak, imparatorluk dneminde, baka hibir dnemde elde edemiyecei ekilde ulusal Allah hviyetini elde eder. Prens ile Gk arasndaki ilikiler, her insanla Gk arasnda dorudan ilikiler ku ruluncaya kadar geniler. Belki de mistik bir ynelimle okur-yazar bir Trk onu tengrim "Allahm" eklinde adlandracaktr. (Hoytu Tamir, VIII). Aslnda manikeizmde geerli olan bu ifade burada, nnuikelzmle ilgili grnmemekte vc Kitab D ede Korkut'&A da geni olarak ele alnmaktadr. Bir dier Trk, kendisini,
92

A bd Allah eklinclcki islam inancn oralara erimi olmasnn hibir ekilde clnleniyecci blgelerde kendisini "onun esiri" yani kul olarak tanmlayacaktr (Giilbeltchim A. 18, 2, sf.l63). Daha genel olarak, Tu-kiu halk onu Trk T engrii "Trklerin Tengrisi" eklinde adlandrmakladr (M .l, E., satr 10).

Yeryznn merkezinde, dolaysyla, O'nun doruu altnda yerleik bulunduu anmsanmaktadr: ona sahip olma fikri evrcnscl'nitcliklcdir. Kaan, O'nun kendi halknn insanlan lehinde mdahalede bulunduunu bilmekte ve bunu u ekilde tekrar elJiektedir: "Trk halknn ismi ve n kaybolmamas iin, imparatorluu veren Tengri'nin ve ayn Tengrinin bizzat kendisi beni Kaan olarak tahta geir mektedir" (M. 1, v c l E., s a tr26). Tengri ayn zam anda tm insanlarn Allah ve' yegne A llahdr. Yeryznn tamamn ve dahi O'nun oturmad, dnyann drt bir kesinde bulunan dmanlar kapsar. Kendisi, onlar kendisine balar. Bir Trk halk ar ks, dalarn zirvesinde yaayan ve tm dnyay rtmek iin kanallarn gerdi inde Gk'n temsili olan grkemli kartaldan bahsederken onun bu hatrasn canl tutmakladr (M. 12, sl\ 193 vd.; R 4 4 , sf.26). Trklerin ve Moollarn, kendi eski "paganizm"lcrinde, din bir sava ha yal etmemi olmalarna ramen, onlarn yce Tanrs bir,sava olmu ve Vladimirtsov'un Cengiz Han ile ilgili olarak belirttii gibi onlar savaa,adeta din sel bir nitelik vennilerdir (0.109, sf.76). Kaana yaplan bakaldrlar ve ona. kar ilenen sular Allah'a yaplan bakaldrlar ve gnahlardr. Tengri'nin ve onun Kaam'nn kulsal sava temelinde domalik deildir. Bu sava sadece bozkrlarn anarisine kar, kk beyliklere kar, totemizme kar ve daha da nemlisi, ok tanrl grn zorunlu kld yetki okluuna kar ynelikti. Aslnda birlie ve evrensel sulha kai' duyulan derin arzunun gereini yerine getim eye dnkl. Milaltan nce 174 ylnda, Hiung-nu'larn an-yu'su olan M ei-tei'den beri, "ancak Gk'n inayeti iledir ki Ye-e'\cr ve komu yinni alt ulak kabile boyunduruk allna alnabilmilerdir" (1.35, I, sl'.413). Tu-kiu'lerin yorgun ordusu arlk savamak islemedii vakil, Tdngri ona "bask yapmaktadr" (Ton, satr 38). Ancak "Tengri'nin g vemesi" ile "babam Kigan'n a.skerleri kurtlar gibi, dm anlan koyunlar gibi olmakladr"(M. 1., E., atr 15). Cengiz Han, ai)cak "Sonsuz Tengri'nin yarclnrve korumas ile Karayillcri yenmi ve yce makama ulamlr" (0.35, sf.181-182). Dier bir yerde G izli Tarih,, Moollarn, "Tengri'nin korumas ile" dmanlan yamaladktan sonra ne yapacaklann belirtickl(lir(MGT. paragraf 179). ran Moollannn meklplannda unlan okumaktayz: "Ge yalvararaklan, Byk Eseri (-M sra kar yaplan sava.), abalanmzn ana amac haline getireceiz... Siz de. Ge yalvannak su retiyle, askerlerinizi hazrlaynz" (D.21). Akan'I Grigor, onlara .unlan sylet mektedir; "Topra almamz, dzeni tesis elmemiz ve Ya.sck (ana kanun)' koy mamz Allahn iradesidir"(G.5, sf.30I). Hlag, Allahn, Byk aman'm ara cl ile Cengiz Hana unlan .sylediini teyan etmekledir: "seni skesin, yene sin, yok edesin ve imha edesin, ina edesin ve ekesin diye halklann ve krallkla rn bana gelirdim" (D. 16, sf.253); ve dier biryerde unlan sylemektedir: "Savata, lerkesin gz nnde bu adam. Sonsuz G Sahibi AllahV gc (virtus) ile yendik" (ayn yer, sl.256). Guyuk'un orijinali arapa olan mektubun latincesi, M gollann vc hakanlannn evrensel hkmdarl konusundaki iddi asn, omnium hominum im parator (D. 16, sf.l 1) eklinde, kelime ile zetle mektedir.
93

Bununla beraber, Tengri, ancak ok nadir olarak, han olarak acllandrlaGaktr. Bu ifadeyi yalnzca Ongin'in yazlnda (S.salr 12, A.'daki yazya bak.) vc de Ulan Balor yazlnda (A. 18,2, salr 3', slM l) bulabilmekteyin. ancak ok sonralan, olduka yaygn bir ekilde kullanlabilecektir. Yine de bu, bir deus otiosus haline gelen Gn bizzat kendisinden ziyade temel gksel tannsallga ba lanacaktr: "Tengere Kaira Kan belki de bunlann arasnda en nl olandr. Dier dinlerin yandalan ile yaptklar diasel tartmalarda, Trkler ve Moollar, Allahn btn insanlar iin ayn olduunu vc buna gerekten inandkla. nn bouna tekrar edeceklerdir. Bu dnceyi her ne kadar aka Mool dne minde gryorsak da, birok veri bunun yeni bir .ey olmadn kantlamaktadr. Balllara yazm olduklan mektuplarda, Moollar, kendi tek lannlklarn olduka ak bir ifade ile ortaya koymaktadrlar. Saint Louis'ye hitab ellii yazda, Hlagu, Allahn kendi z ifadesini aktarmaktadr; ego sum Deus... solus (D. 16, sf.252). Argun tarafndan Papa Nikola IV'e 1290 ylnda gnderilmi olan mek tup kendilerinin hogrl tutumlar zerinde srar etmekle ve ayrca, Tengri'nin evrensel deerine dc aret etmekledir: "Mesih'in dini G seviyor ve bu din gerektir... Hristiyan dinine giren kin.seler. Ebed Gk'n dinine ve buyruklanna kar gelmemekledir. Yalnzca Ge dua edildii lakdirde ve gerei gibi d^ nlrse, Hristiyan imi gibi hareket edilm i saylmaz ni?" (D .3, D. 15). Hogr fermanlar diye adlandrlan Cengiz Han fermanlar da ayn grlerin akislerini tamaktadr; "Her n dine bal olursa olsun, din adamlar hkmdarn uzun yllar yaamas iin Ge yalvardklar takdirde, vergi demekten muaf tutu lacaklardr." Bunlarn cn yetkin megi belki de Cengiz Han'n ang uen'e vermi olduu aadaki buyrultusudur: "Cengiz Han'n iradesidir ki; btn dini binalarda ve dzenin (yani Taoizmin) uyguland ve de tek bana yaayan ilahi Kieu'ya tabi olan yerieim mahallerinde, gnlerini kutsal kitaplar okumakla ve G anakla geiren insanlar bulunur; bunlar, hkmdar iin, onbin defa onbin yl m r temenni-eden kiilerdir... te bu nedenle, byk kk btn ykmllklerin ve vergilerin bu kiilere uygulanmas zorunluluunu ya.^aklyorum" (D.3, sf.368). Mngke vc Rubruck arasjda ccreyan eden mehur gr me, sk sk gndeme getirilen aadaki gerekeyi ne snnekledir; "Allah, elle rimize deiik parmaklar verdii gibi, insanlara da m uhtelif yollar gsterir" (G.35, sf.235-236) Karamzin, "Talarlar"n Ru.slan, kendi temsilcilerini kt bir ekilde karlamalarndan dolay knayan aadaki szlerini nakletmektedir: "Allah, btn uluslar iin ayndr. O, kavgamz hakknda karar verecektir" (N.19, 3, sf.286). Paleo-Trk yaztlarnda. Gk iki sfat kazanr. Gk, iize "yksek"tir, ve kk "mavi", "mavimlrak"tr. Ayrca, "g" /:% ve, dolaysyla "kudret" klg ile donatlmlr, ancak bu kelime hibir zaman kullanlnamaktadr. Mool a nda, Gk, zellikle m ngke ",sonsuz"dur. Btn bunlar, yaklak olarak bir Gk Tanrnn olaan nitelikleridir (P.22, sf.47-48).
ze kelimesi, Tu-kiu'lerde daha yaygn ekilde kullanlmaktadr. Gerek anlam "stle" olan yeri belirten bir deyimdir. "Orion'tn douu"nu anlatan iki ayn metin Gn yerini belinm ekle l;;alar: ze kk iengri "stte mavi Gk (bulunmakta)" (M. 1 ve 2, satr 1). Ancak evrensel konumunu tarif ederken, onun ululuunu da ayn zamanda tanmlamaktadr; bunun kant, Tkleri tehdit eden tehlikelerden bahseden blmler bln metinlerde bulunmasdr: Yukarda Tengri 94

alakadar olmad takdirde u veya bu felaket gelecektir (rnein, M. 1 ve 21, E., satr 10; M.2, E., satr 35; Ong. satr 3; Uybat, satr 3). Ayn ekilde. G izli Tarih, Gn "yukarda" de'ere tenggeri olduunu hatrlatarak balar (1 sayl paragraf) ve Hulagu, Tcb-Tenggeri'nin azndan Allaha unlar syletir: in excelsis ego sum (D, 16, sr.S53).
K k ismine yaztlarda daha ender rastlannakta olup, bu isimle Orhon yazannda ancak iki defa, Elege yaztnda ise bir kere karlalmaktadr; buna karn, ok sonra ortaya kan Ouzname'dc kk sk sk tekrarlanr. Aslnda bu kelimenin ok yaygn bir ekilde kullanlm olduu kesindir, zellikle bata O sm anlI ve Koman dili olmak zere birok Trk lehesinde gn ismi olmu tur. C odex ComaicLis'ta., kk kelimesi, latinceye caelum olarak ve tengri de deus olarak tercme edilmektedir. Kk kelimesinin tam anlam ok tartlmtr ve bunun, maviden ziyade gri renk demek olduu kabul edilm ektedir (B.16, sf.268). En azndan, gn o denli zel bir rengini hatrlatmaktadr ki, g adlandmadan evvel, "gksel" anlamn kazanmtr. Tkler, kendilerini kk tiinik olarak, Moollar da ^:<;'(Kke Mool) olarak adlandmvlar; ve de ayrca, gkle sk skya baml veya gkten kaynaklanan cisimlere mavi, kk kke demi lerdir. Daha yakn zanianlara kadar, byk gksel Allah ile mavi renk arasndaki iliki aka hissedilmektedir: lgen yolu Altay dalarnda mavi bir yoldur (Q.103, Sf.93). K itab- D ede Korkut'Vd sk sk atf yapld zere, Gk'n "mavilii" ve onun "gzellii" arasnda bir iliki kunn'amn olanaksz olmadn dnyorum, ayrca bu ilintiyi Allahn olaan bir sfat olarak gmehekteyim (C.13, sf.75, 205; C.27, sf.l6 3 vd.).

. Moollar, benzeri olmayan bir inatla. Gn, nngke "ebedi" olduunu tekrarlamaktadrlar. Bu sfat G/z// Tarih'lc ana motif olarak lekrar grnmekte ve aynca, daha yaygn olarak buy-uklarda, kanlarya belgelerinde ve mektuplarda, daha eskiden heg diye bilinmekte, Trkede ise meng eklinde kullanlmak tadr. Bize birka satr iinde (irettigi pek ok ey yannda, sonuta dinler tarihi iin temel bir belge olacak olan Hlagu'nun mektubuna ait latince metin, sistema tik olarak meng tengri ifadesinin latince tercmesini. Yaayan Alh olarak ver mektedir: meng tenggeri id est D ei Vivi (D. 16, sf.253). Bu ayn belgedCj ilahi sonsuzluun yaayan insanlar zerine intikal etme yeteneine sahip olduu g rlmektedir: Meng tengri'dc, yani Sonsuz Yaayan Allah'la, sonsuza kadar mut luluk iinde yaayn" (ayn yer, sf.259). Orta alarn ilk zamanlarndaki Trkler iin, bunu ifade eden m cak beng/meng. eklinde ve yaztlarda ta belirten bir deyim vardr. Ancak byle bu deyimin din metinlerde mevcut olmadn gr mekteyiz. Trke k ve kn diye tanmlanan gksel kudret sklkla lekrarianmakta ve Altay halklar iin temel bir nemde olduu izlenimini vermektedir. Latinlere aadaki ekilde belirtilmi olduu gibi: "Ego sum omnipotens Deus" (D. 16, sf.252), onu en gl klmas dolaysyla, Allahn birinci ve snrsz meziyetidir; bu inanla beslenen insanlar zerine k samakladr. Hiung-nu dneminden iti baren, onlar korumay ama edindiinde, "onlar mlhi gl klmaktadr" (1.35, 1, sf.413). Byk fetihlere imkan salayan i|e Odur: Guyukn Papaya hitab ettii bir mektubunda,: "Allahn kudretiyle, gnein douundan batna kadar olan blgedeki bln lkeler bize nasip olmulur" eklinde yazmaktadr (D.2'4, 3, sf.l9). Kendi baarlarm hakl gstcnnck iin, Tu-kiuler "ZiraTengri
95

onlara gc vermekte idi" eklinde seslenmektedirler (M. i vc 2, satr 12). Ancak bu gce ksmen sahip olabilmekleydiler zira baz hallerde u ekilde yakaryor lard: "Eer sonsuz Gk taralindan ilve bir g vc kudret ihsan edilebilseydi..." (MGT. paragraf 199) ve u ekilde sevinebiliyorlard; "Gk ve Ye-yz benim glerimi arttmakta ve beni komiiktayd" (MGT paragraf 125). Bu son alntda, Yeryz, Gkle ilikili grlmekte vc O'nun gibi gcn saliibi ve datcs eklinde grnmektedir. Bu olgu, belirgin bir ayrcalk deil dir. Aynca metinde "Gk ve Yeryznden ek bir g alaraktm" eklinde bir ifade de yer almaktadr (MGT. paragraf 113). Dier olumlu iler ve deiik harekeUer iin, nadir olarak belirlenen byle bir iliki, ileride tekrar ortaya.kacaktr. . Aslnda bu iliki, bizi hayrete dmekte ve halen dahi tam olarak izah edileme mekledir. Altayllann t;m olarak dayanma iinde olduklarn hissettikleri evren de, insana ayrcalkl bir yer vemeye engel olmak bakmndan, ilahi k'n hay vanlan da ayn lde ilgilendirdiini ilave etmemiz gerekir. Irk B itig'z - (paragra.f XVII) yorgun bir at, yolunu, yiyeceini, ieceini tengri kiiinge, "Tengri'hin kudretinde" bulmakta ve "lmden kurlulmakladr". En eski Trk yaztlarnda, Gk'n gc, yeryznde belirdii zaman yete neklerle takviye olmaktadr; "Tengri'nin bana g vemesi dolaysyla" eklindeki birinci cmleyi, imdilik "mutlu vc ansl olduum iin" eklinde tercmc edebi leceimiz "ve de kut ile iilg'c sahip olduum iin" eklindeki bir ikinci cmle takip etmektedir (M.I.E., satr 29). Bu ifade Moollarda, biraz deiik olsa da. dzenli bir ekilde daima bu lunmaktadr.' Moollar, "Sonsuz Gk'n gc ile" yani nngke teiigri-yin kt-clr ile etkilerini srdnnektedirler ki bu ifade lalinceye p er virtutem meg tengri" (D. 16, sf.283) eklinde evrilebilir, ve de ayn zamanda, "hkmdarn yazgs" yani Moolca ayn anlama gelmektedir. Bunu iyi bilen inliler aa daki ekilde ifade etmektedirler: "Devaml olarak kullandklar deyime gelince, kanlmaz olarak unu tekrarlamaktadrlar: desteimizi sonsuz Gn gc ve hkmdarn yazgs zerine koyaraklan" (D.21, sf,486). Bu iki cmle, paralar (ancak bunlarda zet eklinde bulunmaktadr, D.6), buyruklar, mektuplar, btn resmi belgeler zerinde en azndan balang fomuil olarak ve de ska ekilde, metnin iinde muntazaman olarak kullanlmaktadr-'. Bu balang pmlleri ge ni bir ekilde incelenmitir (D.13; D.21; D.24; D.26; D.8; F.2). nsan ruhunu telkik ettiimizde bunun anlamn tasrih edebileceiz. imdilik, k u tv c Llg'iin, tpk su gibi, yalnzca prenslere deil fakat bln insanlara ve hayvanlara ynelik, Tengri'nin zel bir ba olduunu belirtelim. liig'n, "ans"n, k u t'tm "mutluluk"tan ve daha sonralar ortaya kan m 'dan olduka ayr bir ey olmas kabildir. Tm belgeler, Tengri'nin aylak ve yzeysel olmadn kantlamakta bir lemektedirler. Fakat, gcnn aktarlma ekli de bunun iyi bir rneini verdii gibi, O'nun eylemi dorudan.olmaktan ziyade dolayl olarak tecelli etmektedir.

Ajagclaki kayakhr lam olnaakla beraber, yol gaslerici lleliklctlir: (D .26; D .29; D .5; D .6; D .24; D .21). En yakn zam anda yaplan inclene Hiilagu'nun Louis IXa gnderdii ve ^im iiyc kadar bilinm eyen bir m ektubu zerine laul Mcyvacrt taralndan yaplan alnm adr (D . 16).

96

ancak O'ncian kan ve yaylan ey srekli olarak hcrcye mdahale elmcktedir; zellikle O'nun gcnn byk bir ksm ile donatlm olan hkmdar da ancak O'tiunla uyum halinde hareket edcipilir. Tengri'nin yaratc gcnn byk bir ilgi uyandm adn daha cvvelcc belirtmitim. Kagar, en fazla O'nun "bitkileri bytme" gcn kabul etmektedir (B.IO, 1, sl'225). Halbuki, gerektii vakit, rnein bozguna urayanlara tekrar cesarct vemek ve giriim ruhu alamak iin, O, insanlar zerinde etid (bas -) yapmaktadr (Ton. satr 38). Palco-Trk yaztla rndaki bu verilere benzer veriler dier Mool dnemi ve ku.kusuz Mslman Trk dnyas dnemlerinde de grbekledir. K itab- D ede Korkut'ta rastlanan fiil, ayn has - fiilidir; "Gerek Allah, Sen bir kimse zerinde bask yaptnda, o kim se byyemez" (C.13, sf.205; C.31, sf.l63); bununla beraber,'burada Kur'an'n bir yanksn da gmek mmkndr (III, 25). O'nun buyruklarn, yarhk'ann ne ekilde verdiine dair herhangi bir bilgi m evcut deildir. lkel anlam "ilke", "buyruk", "emir" olan (E. 10) ve Kagari'nin bildii ,(B. 10, 3, sl'.42) bu kelime, Moolca'da (Jarlik) "temel ka nun" anlamn almakla (E. 13, s .VI) ve bu durumda hkmdarn buyruklar anlanna gelmekteydi; daha sonra mslmanlam Trk edebiyatnda "tanrnn ltf" eklini almtr. Anlamnn bu son ekilde kabul edilmesinin etkisi altnda, Paleo-Trk yaztlarndaki tegri yarlikkaduk n ve tegri yarlikkazu ifadeleri, hatal olarak, "gk ona destek olduunda" veya "gn llfu olarak" eklinde (A.24) evrilmilir. Bizim "ilalji bir buyruk olmas yznden" eklinde bir ifade yi tercih etmemize ramen, H.N.Orkun, bunu "Tengri'nin emri" eklinde yorum lamak suretiyle geree daha fazla yaklamtr. Burada -dk n .ekillerinde (Franszca'daki "nk" benzeri olduu gibi) nedeni basit anlahmla belirtmek sz konusu deil; tam aksine liil veya eya zerinde belirli etkisini gsteren bir m dahaleye iaret edilmesi sz konusudur. Trk yaztlarnda olduu gibi, Mool belgeleri de ou kez u kelimeleri tanrsal emirlerinin nne koymaktadr: "Sonsuz Tengri'nin emirleri yle ki..." "Sonsuz Tengri'nin emirleri Cengiz Hana verilmi ve henz size kadar ulamamtr" (D.26); "Cengiz Han ile Han (gedey) her ikisi, onun dinlemesi iin, ona Allahn emrini gnderdiler, ancak onlar Allahn emrine inan n adlar" (D.24, sf. 19-20). "Sadece Allahn emri dn da, bir kimse nasl olur da hibir ey yapamaz?" (ayn yer, sf.21). amanlann, baz hallerde bu emirierin aktarcs olmalar da muhtemeldir, nitekim en azndan Kk, bunun bir kantn vermektedir. Gnmzde de sklkla bu akt.arclk grevini ycrin getiriyoriar. Fakat Allah bunlarn araclndan vazgeebilirdi, ni tekim Tu-kiu anda hi kukusuz bu araclar kullanmyor ve dorudan hkmdariara hitab ediyordu. Bunlarn O'nu kabul elliklerinde; "yukarda Gk ile biriikte oluyorlar, aada ise halkn mitlerine tercman oluyoriard" (1.21, sf.53); aslnda burada yine her iki evrensel blgenin iyi uyum halinde bulunmas sz ko nusudur. Bunun yannda onlar en ufak eylerie ilgilenebilirlerdi ve eski metinle rin ortaya koyduu gibi bunlar rya eklinde de aktarlabilirierdi: "Ei baa'nm yannda istirahat ettii bir gece. Cengiz Han'n uykusu bir kbusla kesildi. Uyandda, gen kadna ondan her zaman memnun kalm olduunu, fakat imdi ryada Tengri, onu bakasna terketmesini emrctliini bildirdi" (MGT pa ragraf 208). Tannsal mdahalenin zellikle pi.sikolojik nitelikte olmas keyfiyeti, eski dnemlerde dahi Tanrnn aynca habercilerinin mevcut olmasna mani deildir. Tanr habdrcilerinin zerk kiiler mi olduklar, yoksa ilahi iaretler eklinde mi
97

belirlendiklerini anlamak zordur. Bazen bunlarn, uyku srasnda gelen belirsiz ekilli ruhlar olarak tanmlanmasyla ycnilmckedir. XIII. asrda, bunlardan biri, bir Yuen babuunun ban kaldrmakta ve bu ei' uyanaraklan adamlarn a rmakta ve onlara unlar sylemektedir: "bir ruh beni ileri: diyerek itmektedir" (1.35,3, sf.l883). Ancak, hemen hemen herzam an, hatras canl tutulan bir kii gibi haberci zel bir yapya sahiptir. H em ekadaro Gk-Tannnn kendisi gibi deildir; fakat birok iatlarmn gksel olduu, Gok-tanrnn eserinin meyvesi olan ilahi bir kii olarak tasavvur edilmektedir. Gizli Tatih'in hikye ettii ekilde (21 sayl paragraf); hayvan eklinin temel e olmas nedeniyle tcrcihen bir kar tal grnmne giren ve ryada beliren yrtc inek misalinde olduu gibi, zoomorf yani hayvan biimindedir. Daha ncedcn kaz bulgularnn da tanklk ettii zere (OrdoS'daki bronz heykeller), ister tek kafal veya ister ift kafal ol sun, onun meziyellerine sahip olan kiileri zellikle metheden K itah- D ede K orku t'm belirttii gibi (C. 13, sf. 192), karlal Tengri'ye yakndr. Bnunla birlikte yabanc gzlemciler, onu hemen hemen yalnzca birncick eklinde deer lendirmilerdir. Akan'l Grigor, Moollarn temel kanunu, Yasak'i kabul elnelerini hikaye ederken, ite bu melek liumn yapmakladr. "Allahn emriyle, altn tyl byk bir karlal eklinde bir melek belirdi ve bizzat kendi dileriyle ismi Cengiz olan cllerile konulu. Cengiz, kaital giln altndaki melein nnde, bir yay at uzaklndaki bir mesafede durdu. O zaman, melek kendisine Allahn emirlerini syledi. Bunlar halkna emrettii ve ismine Yasak dedikleri emirlerdir" (G.5, sf.291). Grigor'un eserini yaynlyanlarn da iaret cltii gibi, dier her hangi birkaynann, bu vesile ile byle bir melein varlndan bahsetmemesine ramen (G.5, sf.384), bu bilginin hemen reddcdilmemesi gerekir, zira kartal ilahlarm habcrcisi olarak takdim eden ok sayda ada anlat bulunmaktadr (Q.106i sf.64; Q.68, sf.465-466; Q.135, sf.I30, 141, 144 vs). Kartal belirle yen iaretler Moolistann Trk prenslerinde var olduu gibi (Tonyukuk'un ba l), mslman andaki Trk prenslerinde de mcvcutlur (al-sultani unvan, seramik tasvirler ve de Seluklu lalannda gsleri zerinde yazl bulunmakta dr (L. 19, resim 6).] Bu emir tayclar, btn dierleri meyannda, sk sk rastladmz Gn tm temsilcilerinin yalnzca araclardr: dolu dariesi, kular, mlvi kurtlar, k bzmeleri, gz kamatrc kzlar, ksaca Gkten inen veya Gkten indii d nlen hereydir. znanie, bunlarn birini anlatmaktadr: mavi bir k belirdi (nur inmesi) ve onun ortasnda "ancak lah meneli olabilecek derecede gzel" bir kz grnd (Vl-X s.iyl paragraf). Tengri'nin tand anlalan tek ceza lmdr. Onu elkileyen crmler, kukusuz onun tekliini veya okluunu ilgilendirdii oranda bazen az sayda ba zen ok sayda grnmekledir. Kendi teklii iinde Tengri, evrensel dzeni tehli keye alan hereye kar; kendisini takip etmeyi reddetme, yasal hkmdara kar isyan (Ton. satr 3), dmana baeme ve bu dman iin kendi halkna kar koyma konusunda duyariidr. Bu takdirde, set olarak bir ccza hkmeder: "l!" (inlilere) boyun ediinden dolay Tengri unu iletti: "l! Trk halk ld, imha oldu, yok oldu" (ayn yer) Giraud'nun da ifade cltii gibi, lmn kollektif olar rak sorumluluu kabul edilen btn bir halk cezalandrdn belirtmek gerekir; "ashnda kabile zihniyeti erevesi iinde, buna hayret etmemek lazmdr" (0.32', sf.l09). Yenilgi, Allahn sevgisizliinin bir sonucudur: "Gok tarafndan sevilmi yoruz" (MGT. paragraf 143) der yenilenler. Ksrik da yledir; ancak, byk bir
98

anormallik gibi addedildiinden, en azndan Kitab- D ede Korkut'ta, bir suc i leme fiilinin sonucu olarak meydana geldii kabul edilmekledir (C.13, sf.78, 79, 116 vs). Marco Polo, bir fakirin u kelimelerle uzaklatrldn anlatrken her halde yanlmyordu: "Allahn sana verdii kt kaderle birlikle git, zira beni sev dii kadar seni sevseydi, sana iyi eyler yapard" (G.30, sF.149). Kadersiz, za vall (kobvi) olan kii ii "bo" olandr. Bu konuda herhalde uzun boylu yorum lar yapmak kabildir (B.8). Tabialiyle, ktye dnmesi kanlmaz olan bir fiilde,' O'nun ismini bou bouna zikredip O'na ramen O'nu sorumluluk altna sokmak sz konusu ola maz. Tengrinin sfatna kar yaplan grkemli yemin. Kendisi tarafndan emni yet altna alnmakla (1.21, sf.48; 0.78, sf.209), bundan da belirgin deeri ve do kunulmazl ortaya kmaktadr. Yeminli lafa kar sayg, Osmanl dnmine ka dar Trk trelerinde geerli olmutur. Daha nceleri, Stanislas Julien, bir Trk efinin aadaki beyann ince'den tercme etmi: "Gk ahidim dirki, yemi nimi bozmyacam" (1.21, sf.VIII). Ayn ekilde, hann mesajn aktarrken onun sefiri, Allahn ifadesine de tercman olmaktadr. Ayrca bu mesaj kutsal ni telikte olup, tanrsalln bir tandr. Moollarn, Han'n elisinin iyi bir ekilde karlanmas konusunda ne denli titiz olduklar bilinmektedir. "Temsilcilerimizi ldrdler. Bu topraklarda sonsuz Allah onlar ldrd ve yoketti"(D.24, sf.20). Bunlarn dnda kalan konularda, greli bir belirsizlik iindeyiz. "B ilm ediinden tr, bize kar hatalar ilemi olduundan, kaan ld ayn ekilde eller ve de beyler ld", der rion yaztlar (M .l, E., satr 19) ve bu yaztlara kar, Tonyukuk yazl yle cevap verir: "Banda kaan olan bir top lum, her nerede olursa olsun, Kaan beceriksiz bir kimse ise, ona her tri fela ket gelecektir!" (satr 5-57). "Beceriksiz kii", bilgelii bulunmayan (0) kaan lardan, yani kt olan (0) kaanlardan biridir (M .f. E. satr 5). Baka bir ifade ile, gksel ceza bir kaan vum r ve dolaysyla onun halkn da vurur, zira kendi si artk gksel yetkiye sahip deildir. Bu yetkiyi neden kayb etti? Halka kar ha talar ilediinden, yani artk Gkle uyum halinde olmayan yeryzne kar hata ilemi olduundan dolay kaybetti. Bu tareketi artk ilahi gc yanstmamas nedeniyle yapabilmi olabilir. Grld gibi ktln kayna ile ilgili soru nun ok ciddi bir ekilde incelenmedii belirgindir. , Daha sonralar, K itab- D ede Korkut unlar syliyeccktlr. "Allah, kt kelm olanlar sevmez" (C.13, sf. 117, 180), ve bu suretle G izli Tarih'in aa daki ifadesini olduka sadk bir ekilde tekrar etmi bulunmaktadr: "imdi, bu kabil kt dncelere sahip olursak. Gk tarafndan sevilmiyeceiz" (paragraf 167). Gnn yaamn ayrntlarna girince, liata kavramnn belirli bir esneklii olduunun farkna vanlmakia (buna hayret etmemek gerekir) ve dolaysyla, ceza larn da belirii bir esneklii bulunduu ortaya kmaktadr. Bir tabunun ihlal edilmesinin, kendi kendini cezalandrmay gerektirdii uzun zamandan beri bi linm ektedir (P.78, sf.58'e bak.). Trk-Mool dini bu cezann gn bir eseri olabileceini gstemektedir. Su ile ilgli tabuya riayet edilmedii zaman byle bir durum sz konusu olmaktadr. Kendi elbiselerini birisinin nnde ykayarak bu tabuyu ihll eden kii Allahn gazabnn b ir belirtisi olan, yldrnn zerine eker. Bu eski Trk kavramna gnmzde Trkiye'deki Tahtaclarda tekrar rastlan-

99

makta; ayn husus daha ncclcri, Anadolu'da Ortaada yasann bir mizah olan Nasrettin Hoca'nm hikayelerinde grlmcktedir.'Soriu olarak, lmn, ilahi bir honutsuzluun sonucu olmasa dahi en azndan, lah bir iradenin veya ilgisizli in ncticesi olduu kabul edilebilir. Kimek Trklerinin lme nasl boyun edik lerini M arvftt isabetle kaydetmitir. "Allahn arzusunu kabul ediyoruz" (H.31, sf.32), Kenciisi, bunu belirten tek kii deildir, ancak bu konu ileride bizi daha etrafl olarak megul edecektir.

G kgrlts
imek, yldnm gkgrlts gibi artc belirtileriyle, frtnanm gksel, bir olay olduu aka bellidir. Kagar, imei yani yasin'\ aydnlatann Tengri olduunu sylem ektedir (B.IO, 2, sf.356; E.31, sf.31; E. 15, sf.l0 3 ; E.5, sf. 122; E.20, sf.728). imekle birlikle meydana gelen gkgrlts, kkrem e k , k byk korku yaratr (E.31, sf.31; E. 15, sl'.98; E.5, sf. 51). Bulgarlarda, "onlardan birinin evi zerine yldrm dtnde, bunun Allahn kzgnlnn sonucu olduu syenir" (N.21, sf.288). Marco PoIIo'nun anlatm na gre (G.30, sf.l4 5 ) Mogollar iin de ayn ey geerlidir: "Birinin mallarna yldnm arpt zaman bu ktye alamettir. Byle hallerde Byk Can der ki: Allah ona kzgnd, onun iin kendisini yldrmla arpt" Cuveyn de unlan ilave eder: "Onlardan birine yldnm arptnda, onun kabilesini ve ailesini kendi kabi lelerinden yllk bir sre ile uzaklatrrlar ve bu sre zarfnda srlenler, h kmdarn campna giremezler. B ir hayvana yldrm arptnda birka ,ay ayn ekilde hareket ederier. Ayrca lxjyle bir olayn meydana geldii ayn kalan gn lerinde yemek yemezler ve kendi yas dnemlerinde olduu gibi, bu srenin bit mesi dolaysile bir merasim dzenerier" (H.7j sf.205). Reidcddin, Uriangierin "frtnadan korktuklarn. Ge, imeklere, gkgrltsnc .svdklerini ve yldrm arpm bir hayvan yemekten kandklarn anatr" (0.70* 2, sf.718). XVI. asrn sonunda dahi "Kuzey Barbarlan" bir hayvana yidnn arpmas ola yn ok uursuz bir i.aret olarak gm lektedirler (I.32sf. 149). XVII. asrda Pallps, yldnm arpm birinin akrabalarnn nesiller boyunca zel nlemlere ri ayet ettiklerini; ve dc frtna srasnda lm bir hayvann etinin hibir zaman yenmediini ifade etmektedir" (J.21, 2, sf.282-285). Rubruck'a gre, insann kendi zerinde ta.d (herhalde'3'oc/a deil, fakat bir m eteorit olmas gereken) bir ta onu frtnalardan korumaktadr. (G.35, sf.254). Hcum silahlar daha etkili olmaktadr. Juan-Juan'larn eskiden yapnl olduklan gibi (0.72, sf.l25) Uyguriar da oklarn Ge doru gndermektedirler (0.47, sf.l26; M.55, 1, sf.l27). Heu Han u, biraz karmak bir blmde, kasrgalaria dolayl olarak ilgili ekilde, kprel yaralar yapan ilahi oklardan bah seder (1.8, sf.226). Btn Avrasya bozkrlarnda ve dc Yeni Dnyann birok "ilkel" toplum lannda tesbit edilni olmasna ramen. Ge ,;logru ok atlmas gelenei ii) m enili olabilir (P.23, sf.44). Bu gelenein ardndan baz izler b rakarak, Ortaadan sonra gzden dt grlmekledir. Herhalde, o zaman larda gkgrlts, ldrlmesi olanakl olan, zerk bir canl varlk eklinde ta savvur edilmekledir. Gkgrltsn hayvan .ekilli ve ekseri ejderh^ya benzer olarak gren Altay toplumlannda ve de ada Sibi-ya'da bu, olaan bir dn tarzdr (Q.68, sf.l47). Gkgrlts olaynn ejderhaya'benzetilmesinin k eski olmas ihnali vardr. Nitekim sadecc Seluklular tarafndan deil, fakat 100

ayn zamanda zellikle sfahan arsnn kaps zerinde inan izgilerine sahip bir atn, okunu atmak iin ban ejderha ba eklinde nihayet bulfin kuyruuna doru dndrd Safev ana kadar, burlar kuandan (Zodyak) tamamile ayn bir konu olarak el alnan Yay Burcu temsillerinin revata olduu slam dn yasna ait veriler bunu da kantlamaktadr. Anadolu'daki gelenekler, yldnmn ta veya maden olarak maddeletiini gstermektedir; bu madenden Krolu'nun doast niteliklere sahip bir kh yaptrd rivayet edilir (C.7, C.14, sf.273).

Tengri'den Tengrilere
Herhangi bir ad'a koulduunda, tengri kelimesinin ne ekilde evrilmesi gerektiini bilmek hemen hemen imknszdr; bu kullanmn ashnda "ilahi", "gksel" olarak yorumlanan tengrilik'e. edeer olmamas gerekir ve de kelime ne veya arkaya konduunda, ayn anlam tamamaktadr. Kagar der ki, ok byk bir aa misali, gze byk grnen hereyi belirlemeye yaramaktadr (B.IO, 3, sf.377). Bu yargsn isba tlayan ok jjayda rnee sahibiz. Bozkrlardaki byk bir aaca o kadar sayg gsterilirdi ki, onun karsnda diz klr ve kendisine sayglar sunulurdu (M.34, sf.l 16; 0.45, 1, sf.l92). Aynca onomastik verileri (zel adlar bilim dal) Tengri Tag, ince tercmesiyle Ti'en air, Tengri Nor veya tengr i kaan ile akul yaztndaki tengri elim gibi uluslara ras dzeyde olduka tannm isimlerle bu gr isbat etmektedir (II, satr 1,5). Hem ince ekli hem dilbilgisi kurallar bu deyimleri, "gksel da", "gksel gl", "gksel hkmdar" "benim gksel lkem" veya "ilahi da" "ilahi gl" ys.. eklinde evirme yetkisini bana verdii kansndaym. Tengri'nin devrim ekilde olmas hdinde bunun aksi ohnaktadr, ve bu en azndan d ve yofda sz konusu olmaktadr.
d tengri deyiminin iinde olduu cmle (M .l, N., satr 10), ilk nce: "Gk zam ana hkimdir" eitlinde evrilmitir, (A.24, sf.113). Gerekte, von Gabain tarafndan ortaya konduu zere bir "zaman tanrs" sz konusudur (Q.50). Bu kavrama Kagar'de ve dz Kutadgu Bilig'p ata binen ve de Ay ile ayn zamanda hareket eden, kiilemi zaman eklinde dlek ismi ile tekrar rastlanmaktadr. Oolaysyle. yukandaki yorumu dzelterek u ekilde evirmek ge rekir: "Zaman Tanns emreder, btn insan oullan fni doar"; nitekim Kaga, bu cmleyi hemen hemen aym ekilde ve aadaki gibi ele almaktadr: "Zaman {d) insan farknda olmadan gemektedir, insanlar sonsuza kadar yaamazlar" (B.IO, 1, sf.44). Elimizdeki ok saydaki kantlara dayanarak diyebiliyoruz ki', Allah dorudan insann kaderine hkmetmektedir. "Yldrm tanrs" gibi zaman tanrs hem zerktir ve hem de Tengri'in bir parasdr. rk Bitig'c ayn ey ok gizemli ekilde aadaki tanrlar iin de sz ko nusudur: "Oturan tanr" (veya) "sazlar arasnda" ayaa kalkan tanr" (paragraf XXXVIII ile paragraf X'u karlatrnz) ve de "yol tanrs" veyaj'bar yapan, krlan eyi tam ir eden", genelde Gk'n bir bai olan yaam gcn (Kut) datan bir "ans tanns" (Ayn yer, paragraf II) mevcuttur. Bu sonuncusu her halde, Buryatlarda rastladmz "iyi ans veren tanr"y renmeden nce hak knda bir ey bimediiniiz, "talihin siyh tcngri"si veya daha dorusu bir "kl

101

kader tannsnn (ayn yer, paragraf XLVIII) aynsdr (Q. 115, sf.9). Yol kelimesi hem "yol" ve "ans" hem de "kader" anlamna gelmektedir (bu son anlamda, moolca c o t i tekabl etmektedir). Bu, dnyann yollarna aif bir tannsallk ise, bu ok kukuludur. Belki de, Hoytu Tamir'de yolculan' dalarn lkelerine (IX) doru gtrmesi istenilen "hayat ve kaderin yirmi iki soylu kiisi" veya "soylu bilge kiiler, kk soylu kii babalar" (ayn yer) ve de aynca, bir tengri iduk, bir "tanrsal iduk", yani "bizim yolumuzu kaybeltimie" (ayn yer, III sayl paragraO diye kendisine yakarlan gksel veya ilahi hkim ruha (aaya bkz.) atf yapyor lardr. Bu eski tannsalln hatrasna, ilk Trk slam meLinlerinde olduu gibi, K itab- D ede Korkut'ta aada ifade edildii ekilde tekrar rastlanmaktadr: "Allah bana yolu vermitir" ^ o f) (C.13, sf.l57, 193); ayn ey kesin olarak a da inanlarda da (Q.68, sf.274) tekrar grlmektedir. Grld gibi tek tannilkla bir arada mevcut bulunan bir tr ok tannlhk olay sz konusudur. Bunlar, sadece, ayn gerein iki ayn ynn yanst maktadr. Bir mddet sonra, hem zerk ve hem tek bir tanrya bal baka tanr lara da rastlayacaz; bunlann bazlan Gk'ten ayrlm, bazlar ona ilikin fakat tamam ile ayn tannya bal ayr ayr varlklar halindeki grlmektedirler. Gezginler bazen bunlardan bahsetmekte ve bunlann varlna, zellikle bunlardan onikl tanesine sahip olan Bakirtlerde iaret edilmektedir. lerde greceimiz, gibi Tengri eylemlerinde tam anlamyla zerk olabilecei gibi ou kez baka tanrlarla birlikte hareket ettiini mahade etmekteyiz. Bu beraberlii nce onu yalnz olarak gzlemledikten sonra, ikili bazen j veya daha uzun bir tann dizisi ara snda tespit etmekteyiz. Fakat hibir zaman, bu tr bir ok tanrllk ne tek tannll ne de Gk'n stnl unuttumamaktadr. Rahatlkla sanyorum ki, Gk'e baka glerin ilave edilmesi keyfiyeti, zaten mevcut olann, yani Gk'n temel deki biiii zerinde srar etmekle e anlamdadr. Melek veya iblis snfna indirgemeye alaraktan birka tannnm varln dan sz ettikleri zaman dahi, ou yabanc gzlemcilerin grd ey, salt tektannelktr. B ir Grc tarihi konuyu yle zetlemektedir; "Bunlann dini, lm sz bir Allaha tapmaktan baka bir ey deildir" (N .l, 1, sf.486). Suriyeli Miele gre: "Gog Tengri diye adlandrdktan bir tek Allaha tapmaktalar, Gog Tengri kelimesi gksel Mavi Tann anlamna gelmekledir. Gerekte Gk'n Allah olduuna inanmaktadriar" (G.23, sf.312). Hayton kendi ynnden: "Tatarlar Allaha inanyoriar ve onu lmsz olarak biliyorlar" (G. 16,2, s f 217) demekte dir. Ricold de Monte Groce de unlan aktarmaktadr: "Dnyada hereyin zerin de Allah diye tanmladklan bir hkim variia inadm aktadrlar" (G.2, sf.279). Cam i el-Tavarih, Tatarlara hitab eden bir mslmana u lallan atfetmektedir; "Kur'an (II, 187, IX, 5) oktannilan ldrmeyi tavsiye etmektedir. Fakat sizler Allah'n ismini tm emirlerinizin nne koyduunuzdan, bu snfa dahil edile mezsiniz" (Q.70, 2, sf.493). Bu metinlerin Mool devrinden kalm olmas, ge nelde geerli olan kapsamn herhangi bir ekilde deitirmemektedir; aynca daha nceki deviriere ait Trklerle ilgili bu trden birok rnekten sz edilebilir. Bu balamda, M akdist unlan yazmaktadr: "Trkler, bir tengri yani Allah birdir demektedirler... Bazlan tengri'nin Gk mavisinin bir ad o ld u ^ n u iddia etmek tedir... dier bazlan ise Gkn kendisi olduunu ileri srmektediricr" (H.29, 1, sf.57).

102

Yldzlar
Astroloji konusu ile ilgili olarak grm olduumuz gibi, eski Trkenin kelime daarc, amzn birinci bin ylnda Allay halklarnn astronomi hakkndafci bilgilerinin zayf olduunu bize gstermektedir: Aslnda bu bilgiler, IXX.yzyldan sonra Uygur Devletlerinde ve de XI. yzylda Karahanllarda baka dillerden dn alnmadr. Bununla beraber unu da biliyoruz ki, Trklerge kar candan bir alaka besliyorlar ve sadece byk Allahlarna deil ve fakat ayn zamanda, onun sunduu grnr yzne kar da byk bir ilgi gsteriyorlard (Genelde astronomi iin bkz. P.6). Yedi kk gezegene (Pleyad) ait eski bir takvim, hassas gzlemlerin yapldn ortaya koym aktadr (A.4, f.711-745; F.4'e bak); Baykal glnde OJhon adasnda bulunan bu takvimde (A. 17, 3, sf,158). Pleyadlarn akronik doular ile belirlenen "yln bln" bitin ile birpan-T rk kelime olan lker, "blen" belirtilmektedir. (B.IO, 1, sf.95; 3, sf. 40). Bunun bilinmesi, temel bir tarih olan K asm ayn (yani iyi ve kt mev simi) "blen"i, 7 Kasm' tesbit etmek iin, Osmullar tarafndan da kullanla caktr. Yazt, yaz balatan takm yldzn ikinci kesiinden, yani yaz mevsimini balatan ellyak'n bat ile ilgili olandan sz etmemektedir, ancak bunu zorunlu olarak bilmeleri gerekirdi. Trkiye'de bu gn nemli bir gn olup, Hidrellez gn (5-6 Mays) diye anlm aktadr ki, bu kelime, Kur'an kahraman Hzr (Hidr) ile ncil kairarnam lyas (Eli)'nin birbirierine kavumas gn olarak ka bul edilmektedir (Q.151; P. 18, sf.251, vd.); aslnda lyas ilkbahan, kelimesi ke limesine "ilkyaz''\ belirten eski terimin arptlm eklidir. Mool lisanna m etit eklinde gemi olan bitin kelimesi, Trkede, Yedi Kk Gezegen (Pleyadlar) ile ilgil birok efsaneye esin kayna olutura cak olan, kendi esesli kelimesi "maymun" ile kantnlacaktr. Bunlarn belirli bir eskilie sahip Olup olmadklann tam olarak bilemiyoruz (Q.6S, sf.140-141). Altayllarn ve S ib iryalIlarn kutup yldz ile ilgili ada grleri, st noktasn bu yldzn oluturduu dnya ekseninin yerini vurgulamakta (Q.68, sf.33) ve bylece eski Trk ve M oollarda kazuk ve kadasun yani "kazk"* isimlerinin yetitiriciler iin ne anlama geldii ile ilintili olarak, genelde antik gllere dala baml kaldklar anlalmaktadr. Bal hayvanlar gibi yldzlarda bu eksenin etrafnda dnmektedirier. Herhalde, eski Trcedeki adn bildiimiz, takm yldzlann sonuncusu olan Byk Ay ile ilgili baz kavramlarda arkaikdir. Daha XI. yzylda, "yedi han", yeti han'm bahsedildii gibi (B.IO, 3, sf.247) burada da yedi karde veya yedi hkmdar grlr (P .l, sf.136-139). Gezegenler daha karmak bir sorun olutruriar. L.Bazin, Trke isimleri nin mevcut bulunduu, sadece Vens (Zhre), Jpiter (Mteri) ve Mars'i (Merih) tanyan Tu-kiulerin (F.8, sf.575), biri gnee ok yakn olmas dieri ise plak gzle zor grlebilmesi nedeniyle Merkr (Utarit) ve Satrn (Zhal)' bilmediklerini dnmektedir (a.g.e., sf.574). Bazin'in varsaymn kolaylkla kabul ediyorum. Bununla beraber, 7 ve 9 rakkam ile onlarn bileiklerine verilen olaanst nem (R.14; Q.36) ancak 7 ila 9 gezegenlik bir sistemle ilikili ola erem isler iin, J . t t , sf.295'e; T unguzlr iin J.20, 4, sf.342; J.9 , l , sf.275'e; K utsnctsk T atarlar iin, J.1 2, 1, sf.273'e bkz.; B aykal gl blgc.si iin, J.15, sf.97'e bkz. Ayrca, bkz. J.1 9 , sf.2 8 4 vd.).

103

bilir. Aslnda bu eliki sonm yaralmamaktadr, sabah vc ikindide Vens ve Mars ayn yldzlar sanlarak bu yzden ikisinin drt olarak saylm olmas dnle bilir. Daha ender olarak bahsedilen ye daha yakn zamanda kefedilmi bulunan dokuz gezegene gelince (yukarya bkz.) bunlar ya sonradan yaplan bir keif, ya da daha dorusu, Hint astrolojisinden alman katu ve raim diye adlandrlan ayn kan ve inen boumlan ile izah edilebilir. Mars ve Jpiterin bilinen byk bir rolleri yoklur. Jpiler bazen bir kartal, ayn zamanda teraziyi de belirten bir isim olan, kara ku olarak temsil edilmekte dir (B.IO, 1, sf.l3 1 , 3, sf.40). Vens'n ise ok daha byk bir nemi vardr. Vens, daha nce Olhon'daki yaztda da belirtildii zere, eski Trke'de erklik ve erlik "Gl", "Yiit" diye adlandrlan bir kii, gn aarrken grnen yldz lan ldren savadr. Trke'de hi deilse 1202 ylndan beri belirtilen, ce hennemler tanrs ve ller dnyasnn hkmdar Yama 'nn kart olarak, mo dem zam anlann Erlik Han' olmak zere gkten yere inecektir. Dalizme (ikicilie) olan eilimi, baz durumlarda onu Gk'le rekabete zorlayacaktr. Zaten Altn Kl I, hemen hemen kesin bir ekilde Erlik'i, lm tanrs olarak takdim etmektedir; "Erlik bizi ayrmtr" (satr 8). Aslnda bu belgenin, byk nemi vardr, zira ada Trk-Mool tanrlarnn en nl grntlerinden birini yakla k bin yl geriye gtnnektcdir. Belki de gksel sava^ zanedildiinden daha erken bir zamanda yere inmi olabilir. Herhalde bu yzden, XI. yzylda Yaruk Y ldz, "In Yldz" diye de adlandrlan Vens bir cehennem zebanisi (Lucifer) (B.1,0, 1, sf.96, 3, sf.l9 4 ) olarak tanmlanmaktayd. Ayn zamanda veya bir sre sonra etnografya yaynlannda solhon adyla (rnein E. 18, sf.7 11; Q.68, sf. 141,143, 353) tekrar rastladmz,"-fety/" ismi ile kartrlacak olan ve herhalde akama doru ortaya ktmdan lr olpan "parlak" (E.23, sf.2025) olarak adlandrlmaktadr.. Trkede gne, evrensel olarak k/gn (veya ekleme (remesiyle g- . n e ) olarak adlandrlmaktadr, fakat ayn zamanda gndz yaanan gn de tarif eder ve Moolca ad naran 'dr. Ay, Trke'd ay"dr; bu kelime ayn zamanda takvim ayn ifade eder; Moolcas ^ara'dr. Bizi dorudan ilgilendirmeyen Uygur edebiyatn bir kenara brakrsak, yldz kltleri ile ilgili belgeler arasnda, gne ve ayn zikredilnedii yalnzca iki rnek-bulabildim . Bu belgelerin birincisi Y akut tarafndan .aktarlmtr: "Krgzlar, Vens (Zhre) ve Satum (Zhal)'e taparlar ve Mars (Merih)'in uur suz olduuna inanrlar" (H.15, sf.215); kincisi ise Ebul Fida tarafndan aktarl mtr; "Kemanlar yldzlara taparlar" (H .l, sf.287; ayrca bkz. G.31, sf. 398). Dier baz ender kaynaklar "yldz" hayranl, saygnl veya kltn, bakaca ayrnt Vermeden aklamalktadrlar. M.S. birinci yzyldan itibaren, yksek Asya'nn gezici airetlerinde, "gk, gne ve yldzlar klt" (1.15, sf.53) veya "yldzlar, gne ve ay klt" (ayn yer, sf. 37; 1.14, sf. 48) gelimitir. Daha, sonralar Hudud el-Alm , iil Trklerinin -gnei ve yldzlar byk bir tutku ile sevdiklerini" belirtmektedir (H .21, sf.99). zellikle gne ve ay nemli bir rol oynamakta ve dolaysyla en ok bun lar zikredilmektedir; bunlardan birincisinin kincisi zerinde ak bir stnl bulunmakta vc ay'n tek bana bir klt unsuru olarak beli rtilmemesine. ramen, gne sk sk bu ekilde zikredilmektedir. Ay'dan ancak zaman zaman gnele

104

bir arada sz edilm ekledir; H iung-nu'larda (1.17, sf.60; 1.14, sf.76-77), Tabgalarda (1.35, 2, sf.l368) ve Plan Carpin'e gre, zellile Cengiz dnemi M oollannda (G.29, sf. 37-38) bu ekildeki bir beraberlie rasanmaktadr. Gne kltnn varl Slav-ncesi Bulgarlarda (H .l, sf.296), Krgzlarda (H;29, 4, sf. 19-20), XII, yzylda K im eklerde (H.26,' 2. sf.223), Kara Kitanlarda (0.6, sf.398). Cengiz Han dnemi M oollannda (G.5, sf.289) ve keza XIV. yzylda ( P s f . 5 6 ) olduka kesin bir ekilde belgelenmektedir. Hatta Kitanlarda, gne "tanrlann en by" gibi telakki edilmekte, buna kar n, uursuzluk unsuiM olan ay, herhangi bir klt konusu olmamaktadr (1.36; sf.214). XVII. ye XVIII. yzyllarda seyyahlarn anlatmlarnda gne ve gnee kar "saygnla" dair pek ok belgeye sahip bulunmaktayz; ancak bunlar mu lak tasvirler iindeki mulak kelimelerden ibarettir; ayrca, bunlar okurken.sz edilen klt konusunun, rnein gnee kar dnm vaziyette gkten ricada bulunulduunda, gnee ni yoksa ge mi ynelik olduunu tespit etmek her zaman imkan dahilinde olmuyor. Aynca bu husus, G izli Tarih'tc de bundan daha fazla ak deildir; Cengiz Han, "gnee doru dnm durumda... tanrlarn onuruna yere arap dkyor ve dualar yapyor" denilmektedir (MGT.paragraf 103). O zaimanlarcla dua iin gneye doru dnlrd ve ok sayda tren merid yene bakarak yerine getirilirdi. Trk ve Mool metinleri, herhangi bir ekilde yldz dininden sz etmiyor; fakat Yenisey yaztlan, lnn kaybettiine hayfland e.yalar listesi dolaysile ay'a vc gnc'e kar yakarmalarnda, kraliyet ailesine mensup olm am alanna ramen, nemli olan kiiler ile iki byk yldz arasndaki yakn bir ilikinin var-, ln kantlamaktadr. Bugn salip olduumuz bilgilerin nda. Uyak turan ve Barik III yaztlarmn yalnzca gnei zikrettiine inanmak mmkndr: "Gneim... ben aynldm" diyor birincisi (satr 1); "gkte olan gneten vc de yerde olan lkemden ye teri kadar yararlanamadm" diyor kincisi (satr 3). belki de, benim "kutsal topram "n "gne-ay" btnl eklindeki bir birimle karlatrld Minusinsk yaztnda (A. 18, 3, sf.95) olduu gbi, gne-dnya ikiliine indirgenmesi sure tiyle Gn ve Dnyann bitirine paralellii belirtilmek istenmektedir. Yine gnele aya aadaki ekilde yakararaktan; "Ay! Gne! mavi gkte! ben aynldm!" (Eleges; Keilik Kobu), "Ey Gne! ey Ay! ben aynidm" szle riyle, ayr melin az fiilini'azc/rn "ben ayrldm" eklinde kullanmaktadr (Begre, satr 2). Bunun ne demee geldii, belki de teki dnyann yollannda ruhun urada burada gezinmesi anlamna geldii ileride grlecektir. En azndan, ada aman davullar zerinde yldzlarn resimleri bulunmakta ve bu davullan kuUanaar bu sembolleri yollannn grlmesini salayan vazgeilmez aydnlatc lar olarak kabul etmektedirier. Belki de, bunlar lnn karanlklar dnyasna (eer te dnya, karanlk bir dnya saylr ise) girmesi annda, ktan olu.an varl hatrlatmak istemektedirier. Elege'te, KkTengri'ye yaplan atf yldzlar , ile byk Allah arasndaki ilikiyi olduka iyi bir .ekilde tarif ediyor gibi geliyor bana. Orta Asya'da bir yldzlar biUminin'mevcut bulunmu olduu kukusuz dur, ancak bununla ilgili bilgilerimiz yetersizdir. 1078 ylnda, Kitanlarda, bir hkmdar buyrultusu ile sradan halkn, gne, ay, da ve de ejderha resimlerile

105

bezenmi ipek elbiseler giymesi yasaklanmt|(1.36, sf.236) ki bu da en azndan, tereinden dnecek olursak, Uygurlarda zerinde hi deilse gne ve ay temsil leri olan, bu tiir ipeklilerin giyilmesi adetinin varln kantlamaktadr. Marco Polo, Kubilay zamannda byk Hamn ay ve gne resimlerile sslenmi bayraklanndan sz etmektedir (G.30, sf.l04); biz bunlarn doru olmas gerektii kan sndayz. Nitekim, Ouzname 'de, kahraman u ekilde sesleniyor: "Gne bay ramz olsun!" (B .I6, sf.268) bunun yannda Trk airetlerinin sancaklarnda zel iaretler bulunduunu biliyoruz. Ancak, slam dini kabul edildikten sonra bu ekillerin yerini yava yava dini yazlar almtr (0.51, sf.l4 2 vd.). Bir slam amblemi olmayan ve herhalde ne Bizanstan ve ne de av ilahesi Diana'dan aln mam olan rd Trk hilali, slam dnyasnda ilk olarak Ani ehrinin 1064 y lnda fethedilmesi zerine Ani klisesi zerinde grlecektir; ancak amblem olarak belirli bir stnle bu tarihlerden daha sonra sahip olacaktr (Q.129, sf.69-80). Seluklular anda, gne ve ay aadaki ok sayda sanat eseri zerinde yerini alacaktr: Ay, 1199 ylnda Atidotlar Kitab'm n kapanda (L.21), Musul'da Bab- Sencer'de (L.20, 2, sf.213); gne Mayafarikin minaresinde (L.15, resim 1); her ikisinin birlikte olmas Sivasda ifahiye medresesinde, Nide'de Alaaddin Camisinde (L.15, resim 6; L.24; sf.94; L.23, sf.9-13; L;7, sf.l49) g rlmektedir. Bu eserler zerinde ve keza (Antik alardan alnan) yedi gezegeninin slam dnyasnda ok saydaki temsilleri zerinde gne, nlarla evrili insan kafah bir yuvarlak eklindedir, ay ise kaybolmadan nce, son eyreindeki ekli ni ifede eden bir hilal olarak yars rtlm izgili bir yz (klen ay!) gibi g rlm ektedir (rnein, L .I., Np.161, 165), Bu temsili ekillerde es& Trk inanlarnn izleri bulunduu grii.n sadece kabul etmekle kalmyor, aynca buna kuvvetle inanyorum da. Buna karm, Seluklu antlarndaki gllerin "Gk klt ve am:u geleneklerinin bir ans" olduu grn (L.16, sf.136-137; aynca daha nceleri iin bkz. L.15, sf.202-203) ve de tVnakl (gamal) halar, rozetler, baklava eklindeki ssler ve daireler (rnek. L.5, sf. 18,19) gibi geli melerin ounun aman inanlar ile ilintisini inanlmaz bulduumdan, bunlar reddediyorum (R.43, sf.I78). XIII. yzyldan itibaren slam topraklarndaki kukusuz en dikkat ekici ekil (sonradan elinde bir kl lutan) bir arslann srtna yerletirilmi ve ilerde ran'n armas halinde gelecek olan gnein yarapdr. Olduka sk rastlanan, kl ile arslann bir arada bulunmas olgusu, hem Kh Aslan adndaki nl kiilerin varii hen Moolistan ve Sibirya kaya resimlerin deki grntlerle desteklenmektedir (rnein, Turan tana bkz. A. 18, 3, sf.44). Gne ile aslann biriemesi (bunun L. lO'da yetenekli ekilde gsterilmi olma sna ramen) astronomik kkenli deil, efsanevi kkenlidir ve bunu hayatn kay naklarn ele aldmzda tekrar greceiz. slam ikonbilimi, astroloji konusunda ada amanizmdeki grntlerle benzerlik gsterir. amanizm, melal disklere d.kndr, rahiplerin elbiseleri bunlarla sslenmekledir, bu diskler gnei, ay ve bazen de onlarla birlikte dn yay temsil etmektedir (P.24, sf. 143; Q.68, sf.347; M.59, sf.90). aman davullan zerine de artk iyice yorumlanm vc birou gksel cisimleri belirleyen re simler sklkla izilmektedir. vanov'un elli Altay davulu zerinde yapm olduu istatistiksel bir aratmiaya gre, bunlarn oluzsekizi gne, ay vc solbon yani Vens'n resimlerini iermektedir (F.27, in. Q.38, sf528'de zikredilmektedir). Dierlerinde de eitli takmyldzlar sergilenmektedir (ayn yer, sf229, aynca.
106

bkz. sf.237,241,249). Eliade'nin dndnn aksine, davullardaki bu yldz lar, aman tarafndan evrensel seyahatinde ziyaret edilen yerleri belirlemek iin deil (P.24, sf. l62), k kaynaklan ve ynelim olanaklan olarak bulunmaktadr (Q.38, sf.249). H er ne hal ise, yldzlan belirleme adetinin eski geleneklerde yer aldn t)u davullar ortaya koymakta ve Mslman Trklcrin de bunu amanizm etkisi altnda yapm olduklan grn daha kuvctli klmaktadr. M slm an T rk le rin y ld z ik,onbilim inin insan b iim c ili i (antropomorfizmi) Orta Asya geleneinde yer almamakta, ancak kendine gre Altayllann yldzlann yaam ile ilgili grlerini ilade etmektedir. Altayllar iin, yldzlar ve zellikle de gne ve ay, her zaman insanlara benzer bir hayat yaa yan varlklar olmutur. onlaVn douu hakknda sz edildiinde, hemen hemen gr birlii iinde, tok "domak" l'ili kullanlmaktadr. Nitekim, gne dodu demek iin, kiin togdi "gne domutur" denmektedir; bunun yannda gnein bulutlar tanfndar glgelendikten sonra tekrar ortaya kmas halinde de ayn eyi sylenmektedir {rk Bitig paragraf L 1 1) Ayn ekilde, hem ayn her gnk do uu ve hem de yeni ayla ilgili bayram dolaysyla ay togdi "ay domutur" de nilmektedir. Buna karn, Altayllar onlann lmnden sz etmemektedirler. Bunlarn batn ve ayn son eyreini tarif etmek iin, kiin hatd ve ay batd "gne gmld" ve "ay gmld" deyimlerini kullanmaktadrlar. Yldzlann hayat, tutulmalar meydana geldiinde, onlan yutmaya alan devler, bazen ejderhalar, bazen de belirli h kyelbegen tarafndan tehdit edilmek tedir (M.55, 1, sf.372-373). Bu varlklara daha yakn zamanlardan itibaren dei nilirse de (?) fikir eskidir; Peeneklcr, Alexis Komnen z;uannda bir ay tutulmas dolaysyla byk korkular geimi.lerdir (N.5, sf. 134). Rubruck, (mneccimler tarafindan nceden tahmin edilen) bir tutulmann meydana gelmesiyle Moollarda neler cereyan elliini yle anlatmaktadr: "Herkes gda maddeleri stoku yapmak tadr, zira evlerinin kapsndan dan kmamalan gerekir. Ve tululmanm meyda na gelmesi srasnda, davul ve mzik aletleri alyorlar ve byk sesler ve uultu lar kanyorlard. Tutulma sona erdiinde, kendilerini ikiye veriyorlar ve eitli kutlamalar ve byk bir bayram yapyorlar" (G.35, sf.239-240). ada olaylar, baz eski gezginlerin ok ender olarak verdii bilgilerin doruluunu destekle m ektedir (Q.68, sf. 134-136). Yldzlann cinsiyeti bazen belirsiz olmakta, ancak bu konudaki kararszhk, Trke'de cinsiyetler arasnda bir aynm yaplmadndan kaynaklanabilir. Plan Carpin iin, gne "ayn anasdr, zira n ondan almaktadr" (G.29, sf.40). XIII. yzyl iin bu hayret verici bilimsel bilgiler, Trkiye'de Trkler arasnda eski ve her zaman canl kalm olan "gne ana" ve de "Ay baba" isimlerile ilintili bulurunaktadr (Q.73, sf.422). Ancak bu, gerek slam anda, gerekse slamncesi alarda gne ve ay isimlerinin sk olarak erkekler tarafndan, bazen han unvan ile biriikte kullanlmasna engel deildir (Ay Han ve Kn Han rnekleri iin bkz. C.17, sf.82). Sonu olarak diyebiliriz ki Ay ve Gnein cinsel nitelikle ri insanlaria olan ilikilerinde pek belirleyici deildir. Aynca u husus dikkati ekmektedir; ayn erkeklii, O'nu ilkel denen top lumlar iin her zaman nemli olan biyolojik olaylardan birinin sommiusu olmak tan alkomamtr: kadnn adet gm ie (ay) hali. Birok dier toplumlar gibi, Trkler ve Mogollar da, adet halini ifade etmek iin a y kelimesinin sk olarak

107

kuUauyoriar vc bu kullanmn da beli ittii gibi, adet gmie dnemi ile ayn salhalan arasnda bir iliki kuruyorlard. Souk, nemli, dourgan Ve esas itibariyle aycl bir hayvan olan tavan, bir araya toplamaya alm olduum eilli neden ler dolaysyla (R.38, ayrca, Q.21'e bak,), ve de dii tavann bir kadn gibi adet grm esinden tr, sk sk tabu telakki edilmi ve halen dahi Iran ve Trkiye'deki iilerce tabu addedilmektedir. Yldzlann dnme hareketi ve gn evrinmesi temel evrensel olaylar ola rak kabul edilmekte ve evrende yer almak iin onlar taklit elmek gerekmektedir (Q.130, sf.582; ayrca bkz. N.33, sf.l2 , 14, 23). ok eski alardan beri, yl dzlarla ilintili olan ve zerlerinde; "dnen bir dilini" eklinde bir yaz yazlabilen eyalar, klt cismi olarak retilmekteydi (Olhon I, A .18, 2, sf.l59). Kurban merasimleri arasndaki baz anndm ia ilemlerinde, hkndann ge tantlmas vesilesiyle, cenaze trenlerinde, dnme hareketlerinin yaplmas zorunluydu. Ekseri at zerinde gerekletirilen bu hareketler gne ile, ok eski alardan beri gnee dein bir hayvan olan at arasndaki ilikiyi vurgulamaictadir. Oniki Hayvan takviminde, onun ay yazn gndnmndedir; Turfan'da, bazen maviye boyanrd. Yldzlann hayatna gelince, onlarn nsanlarn hayat zerinde etkisi vardr. Kutadgu Bilig, Yeni Ay (Domu olan Ay) adl bir kiinin yardm ile bunu ifade etmektedir: "Bu ay doduunda, ilk ncelcri ulaktr. Gnden gne byr. Dolunay olduunda, dnyay aydnlatr... Tam olduunda, yksee kt nda, dalmaya balar, ve ekli kaybolur. I noksandr vc yeniden kaybolur. Akamlar ufak ufak tekrar doar ve yeni balan dolnaya'balar. Benim z tabi atm da buna benzer, bir grnr, bir kaybolur" (B .l, sl'.90, tam metin iin bkz. R.43, sf.l84). XVIII, yzylda Verbiest, Moollar iin unlar sylemektedir; "Onlar, ay ufaldka yalandklarna ve yeni ay ile genliklerinin tekrar ba,ladna inanmaktadrlar" (J, 13, 6, sf.596). Genel olarak, gkte cereyan eden herey normal ekilde dnyada alcsini bulur. Ouzjame 'de bir gen kz "Mavi Gk g lerse glmekte. Mavi Gk alarsa alamaktadr" (Bkz, aada sf, 200), rkB itig 'in bir yerinde yle denncktcdir; "Bir adan zgn hale geln\i gkdd bulutluy du. Bu olaylar zerine, gne grnd. zntden sonra nee avdet etti" (L ,l 1 sayl paragraf). Aynca, harekete gemek iin, olumlu anlar telkik etmek gerekir; gelitire cek veya refaha kavuturacak olan eyleri ayn byd zamanlarda ve de k ltecek, zora koyacak .eyleri ise ayn ufalmas zamanlannda yapmak zorunlu dur, Bu olgu, dnyada olduka evrenseldir (Bkz, G erm enler iin, G,40; G alyallar iin, G ,8, 1,50; Y unanllar iin, G,42; V,50, Ayrca bkz, P,25, 3, sf,f 92). Orta Asya'da Hiung-nu'latn andan beri "ayn durumunun gzlem lendii" ve ayla leraber hareket edildii", zellikle askeri hareketlerin onun tara fndan "ynlendirildii" belgelenmektedir (1,17, sf,6; 1.20, sf,10; 1,38, sf,411, 1,35, 1, sf,438), inliler, "Tu-kiu'lcr hcumlarn balatmak iin ayn dolunay durumuna gelmesini beklerierdi" (1,25, 3f,41; sf,28) derken, bu olguya iaret etmektedirler, ancak yanhhkla bir iki kelimeyi unutmaktadrlar; aslnda bunu yle dzeltmek gerekir; bildiimiz kadarla savalara ait; tarihlerin de kantlad gibi, "ayn byr durumda" veya dolunay halinde olmasn beklerlerdi (R,43, sf,185'e bak,). Plan Carpin, bu hususu iyice belirtirken ayn hatay tekrariannyor; "(Moollar) her yapmak istedikleri eyleri ayn banda veya dolunayda ya pyorlar" (G,29, sf.40). Baka gzlemcilerden de, ayn byme dneminin fay dalan hakknda ek bilgiler edhmekteyiz, Hayton, k ayn yln tm olaylan ze108

rinde belirleyici birelkisi olduunu diinmcictcdir (G.16, sf.252); gnmzde de Trkiye'de, mesut olmak iin yeni ayda sevilen kiiye bakmaic ve de zengin olmak iin altna bakmak gerekir vs. (Ay grdm Allah-AmentbiUah; Aylar m barek olsun-ElhamdliUah. N) Daha ileride aynntl ekilde greceimiz gibi', bitkisel biyolojik dnemle ilintili olarak seilen cenaze treni tarihlerinin, hem uursuz an cm de bir yerde yeniden douun da teminat olan, ayn son gnne, ve de zellikle yazi gndnmne (Bilge Han iin bu son durum gerekletirilmitir), ve de Pleyadlann akronik douuna (K lT egin iin) raslatlmasna allmaktadr (A.4, sl\240)... Ay-gne takvimlerine kar ayb zen, byk airet veya imparatoriuk adak kur bnlarnn yerine getirilmesi ve^lesiyle de gsterilirdi (R.43, SU88 vd.). Bitkisel ve de ayla ilgilijbiyolojik yaamn bu ekilde sk sk kesimesi lmn ve yeniden douun srekli sembolleri olan ay'n ve aacn ak ekilde birbirine benzetildiini dndrmektedir; onlar bu ekilde bazen hayatn kay naklarna bal olarak bulacaz. Dier bir benzeti ay ile, kadnlar sevmek ve gebe brakmak gibi bir n bulunan ve de k uykusu, yldzn uykusunu hatrla tan ay arasnda yaplmtr (Bkz. P.24, sf.l58). Eski adhig kelimesinden gelen "ay" isminin, "ay" kelimesi ile ayn etimolojiye sahip olmamakla beraber, bu benzeti isimler arasndaki benzerlikten kuvvet almtr (R.17, sr.287, vd.). Son olarak, gnein ve ayn, efsanelerin yaratclar ve atalar eklinde bunlarn oluumlannda byk bir rol oynadklarn imdiden belirtmek gerekir. Bu durumda, onlar, kendi nlan ile veyahut rnavi yani gksel denen hayvan ekilleri ile belirginlcirler. Karlkl olarak, tm hayvanlarn mavi olduu, Gk'ten gelen tm hayvanlann bu nlar taralndan getirildii veya bunlarn Allahn aralan olan , yldzlar aracl ile, tcngri'nin cisimicmi ekilleri olduu dnlebilir.

Dnya
Dnya, "Orhon yaradl destan"nmda, Gk'le ayn zamanda yaratlan yer kelimesi olarak bulunmakta ve metnin ilerki blmlerinde altta olann asra keli mesiyle tanmland, iki evrensel blgenin biri olarak tarif edilmektedir. Gk'n mavi olmas gibi, dnya esmer, koyu ve yagz'dr. Asra'mn iize yani "yksek veya "ykselmi"in; yer'in fe/gri'nin ve de yaz, kk'n kart oldu lde, dnyamn da gn tamamlaycs olduu sonucuna varlabilir; ayrca doal ola rak yer insanlara ok daha yakndr. O alarda dnyann da tanr olup olmad sorusunu kendi kendime sordum (R.45, bkz.'. 125) ve sonu olarak alt seviyeden bir tann olmasna ramen, bu zelliinden hi bir ekilde kuku duyulamyacana inanyomm. Dnya hakknda, hem yabanc kaynaklar ve hem, ne yazk ki her zaman birbirini tutmayan ve zmlenebilmeleri pek yakn grlmeyen kamiak sorun lar arzeden yerel metinler vastasyla bilgi edinmeklej'iz. Gk ile dnya gerek ^ir ^ ift olarak grlmek istenmitir; ancak bu yalnz bir lde ve belki de sadece baz toplumlar iin geeriidir (zellikle bkz. Q.97). Bu ift fikri Kitanlarda belirgin ekilde ortaya konmaktadr, nitekim koz molojilerinde erkil gn ei diil dnyadr. Onlarn geleneklerine gre, dnya
109

tanns gri renkte bir inee binmi yal bir kadndr. Wittlbgcl ve Feng, burada herhangi bir in etkisini grmemekte ve in tanrasnn tarmsal dnyaya ait ol duunu, Kitanlardaki tannsalln ise tipik ekilde pastoral nilclikte olduunu be lirtmektedirler (1.36, sf.201). O zamanlarda her ikisi bcraberce kutsanyordu. Ne var ki, o zamanlarda dahi, Gk'n stnl kabul edilmili. A-pao-ki, Gk ve Dnya'ya, dmanlarn affettii eklindeki karann bildirir, fakat sadece Gke iktidara sahip olduunu sylemektedir (ayn yer, sf.215). Bu davran gerekte, Moollarda ve hatta, hem Gk ile Dnya iftinin varl ve hcn dc Gkn stn lnn sz konusu olduu Trklerde de grlebilir. G izli Tarih, Gk ile Dnyay birok kez mkemmel bir eitlik halinde grmektedir; gelecekteki Cengiz Han yle seslenmektedir: "Gk ve Dnyadan destek ve g almak sure tiyle, hereye kadir olan Gk tarafndan tayin edilmekle ve de Ana-Dnya tara fndan amacna ulatrlmakla..." (113 sayl paragraO; veyahut da: "Gk ile Dnyann anlam olmalarndan tr una karar verdik ki Timuin halkn h kimi olacaktr" (121 sayl paragraO ve dc: "Bu gibi iyi bir hareketin dl olarak, Gk ile Dnya bunun dllendirilmesi konusunda karar versin" (163 sayl paragraf). Paleo-Trk yaztlarna gelince, aadaki gibi anlatmaktadrlar: "Yukarda Gk ile aada Dnya bunu emrettikleri iin (M.2, N., satr 10). Aynca, Yenisey yazllannda yle denmekledir: "Gkle bulunan gneten ve de yeryznde bulunanlkemden yetcrince yararlanamadm" (Bank 3). Bunlar doruluu yadsnamayan olaylardr, ancak yzde itibarile istisna tekil etmektedirler vc bunlar dnyay gn eiti hele hele diisi yapmaya yete cek nitelikte kantlar deillerdir. Yeryznn diilii ile ilgili hkim inan bir yana, gnmzdeki Buriyatlarda olduu gibi, onun erkilligi zerinde srar eden ler dc m evcuttur (Q.144, sf.438 vd. deki "Beyaz Y airya bkz.). Son cmlesi dnda, aadaki hususlar aklarken Thcophylaclus'un ok yanldn sanm yorum: "Trkler, atei olaanst .ekilde onurlandryorlar; aynca su ve havaya kar da sayg duyuyorlar; Yeryzn de kutluyorlard, fakat gk ve dnyann yaratcs olarak sadece Allah kutsamakta ve kabul eimektedirler" (1.6, sf.248). Yaztlarda bir mddet sonra, Uygurlar dneminde, aadaki ekilde bunlann farkllklann aynnisna iaret edilmektedir: "Yukarda Kk Tengri'nin emretmesi ve aada Yaz Yer'in ynetmesi setebiyleV (Tar. satr 16). Yaztlarda bizim "kutsal" olarak tcrcme ettiimiz fakat, "dnya" ile
"yer sub" "dnya-su" arasnda KagarTnin belirttiine gre "serbest braklan" anlamna gelen iduk kelimesi ile tanmlanan farkl bir kavram mevcuttur (B.IO,

3, sf.377). Her ne kadar bu terim "adanm" hayvanlara, "mesut ve kutsal" olan hereye uygulanrsa da (ayn yer) ayn zamanda avlanmann, balk tutmann, aalan kesmenin vs, yasak olduu bir yer veya yerlerin topluluunu da ifade eektedir. Topraklar zerinde etnografyaclann "hkim-sahip"ler veya "hkim, nhlar" olarak adlandrdktan nesneler yaamaktadr (Q.101, sf. 172-197). Bunlar Kagar'nin "sahipler, asiller, tannlar" eklinde tanmlayaca, Trke'deki idiUzik, mool-tunguzcadaki ezenlececrc. tekabl etnckledir (B. IO, 1, sf.87, 330). Mool lisan, "dnyann hkimleri" ym, yazir-un ezen ismini vemektedir, duk ile idileze'in mutlaka ilikili olmalan gerekir ve hemekadar bunlar ne ticede birbirine kantmlm olsalar dali balangta ayn .eyi ifade etmemekteydi ler.

110

Dolaysyla yer sub'un, iduk eklinde tanmlanan, "serbest braklan" sula rn ve yerlerin tmn temsil etmesi gerekmektedir. duk yer'n aynca, Minusink yaztnda (sub olmadan) yer aldna da dikkat etmek lazmdr (satr 1). Bu iki te rimin olaan olmayan aynnnda, zel bir ama gnnck eilimindeyim vc bu amacn m etin yazarnn kendi "z yeri" olarak tanmlad (ve varsaymsal idi'lcnn olmayan) bir yerin kutsall zerinde srar etmek olduunu sanyorum. Aynca, Tariyat yazt yle d e r "Benim olan bu topraklarda ve sularda yerleiyo rum ve gebe hayat yayorum" (satr 19).
Yer su b 'lm n , dnyann zerinde dolaan grnmez eyleri, yani yerin hkim-sahibi olan ve bu sfat ile zellikle halka yakn olan hercyi temsil etmesi dolaysyla, lah mertebeler iinde yce l / r yere sahip olduu aktr. Benim yo rumum; bunlarda "dnya ruhlannn tanujmn deil fakat blnmez bir tamsallk" gren Barihold'unkinden (0.8, sf. 12) ^e yine bunlarn bir tek yerde, tken'in ormannda ve de Tamir adndaki tek bir akarsuda veya "daha dorusu onun kay nanda" olduunu ileri sren Giraud'nunkinden (0.32, sf.107) ayrlmaktadr. Bu grm, sadece Altayllarn genel ideolojisi deil ayrca, ran'da ab-i ak sfahan yani "sfahan'n yeri ve suyu" ulusal topran vc blmlerinin tmn tanmlayan deyiminin varl desteklemektedir (A.28, sf.36), Bunun yannda, Mool anda, "topran ve sularn perileri" eklindeki (aaya bkz) ideoloji ile ve son olarak, Trklcrin ve Moollarn ada temsillerinde bulunan hakim ruh larn saylarnn okluu ile de desteklenmi bulunuyorum. Giraud'ya kar unu ilave etmek isterim ki, gerekte iduk. olan, tken ve Tamir, gerektiinde, her hangi bir anlamszlk olmadm, kendi isimleriyle de bclitiln'ektcdir.

Tpk gklerin yldzlar gibi dnyann ayncalkl ksm olan iduk y e r sub, tek veya oul olarak, tehlikeli anlarda, halk galeyana gelimck gerektiinde veya ulusal biriii gerekletimek lazm geldii vakit, yazilarda belirtildii gibi Tengri ile biriikle harekete gemekle, fakat Tengri olmadan hibir zaman mdalale etmemektedir ki, bu da beni iduk yer suh!n imparaloriukla ilgili olmaktan zi yade, halkla ilikili bir tanrsallk olduu ynnde dnmeye itmektedir. Tonyukuk, arl k ordusunu daha ileriye glremedii zaman, Tengri ile iduk yer sub, onun zerinde bask yapmaktadriar (satr 38). in imparaloru, Trk halicini ortadan kaldm ay islediinde, "yukarda Trklerin Tcngri'si ile aada Trklerin duk y e r su!)' yle demektedir: Trk halk hi haline gelmesin. Bir halk haline gelsin vc bir halk olsun" (M. I ve 2, satr 10-11). Dolaysyla, iduk yer sub yeryznn btnnden ok daha dar ve daha belirii bir anlama sahiptir.
!

Altayllarn, komularna,kendi z y er .vft'lann vemi olmalan doaldr. Mool anda, "in halknn yeryz ve sularnn pcrileri"nden bahsedilmek tedir. (MGT paragraf 272, aynca bkz. D. 19, sf.363). Fakat, bunun yannda belli topraklann, Mogollar tarafndan "yasakl Mlgcler haline getirildiini, yani serbest braklan topraklar ve sular haline getirildiini biliyomz. "Samur, sincap ve yaba n hayvanlar ynnden zengin topran yasak blge olarak ilan etmilerdi" (MGT paragraf 9). Reideddin ta giyme treninden sonra Mngke, "tm yaratklann memnun olmas" iin, "hayvanlar avlamaktan, vumaklan ve ldmekten" kanlmasn em retm itir (H.8, sf.206). Gnmzde dahi bu korunmu blgeler hala mevcullur. Bouillane de Lacosle, Ulan Bator'a hakim olan Bogdo Ula dann, "yerli halkn bir otu dali kopamiay yasaklad gibi hibir hayvann ldrlmesine izin vermedii kutsal bir da" olduunu tespit d in itir (M. 16,
111

sf.l8). Dier bir yerde, CastagnS, avlanmalar yasak olan balklarn yaad kaynaklann varlndan sz etmektedir (Q.24, sf.250). Altay Tatarlarnda, VIII. yzyla ait bir deyimin hemen hemen aynsna rastlann aktadr; yem ezinti yerim sum. "yedi kapl topram ve suyum" (Q.68, sf.l77). B rnekler oaltlabilir. Toprak tann veya tannas ile inlilerin bize tantt Po-teng-ning-li is minde ve S.Julien'in hatal biryorum ii dolaysyla, bilim dnyasnn uzun zaman bilmedii bir "yeryz tanrs veya tanras" arasnda daha ince bir ayn m yap mak kabildir (1.21, s f . l l Bkz. 0.19, sf.58). eu -u unlar yazmaktadr: "tkeh'den beyz li tede, aniden karnza yksek bir da kan zerinde ne bir ot ne dc aa vardr. Buna Portengning-U derler ki, ince "Yeryz tanrs" anlamna gelmektedir" (.78, sf.214-215). ince transkripsiyon, bir butibot tengri eklinde, ve de (t) ile (r) arasndaki iliki dolaysyla, sfatn "gri" anlam na geldii (gri Allah) ve Orhonun douundaki yaz'a tekabl eden, eski bir boz \ e y a b o r fr/z deiiklii) fe/gri eklinde bir anlam vemektedir. Ancak ince'dcki "yeryz tanns" anlamna gelen bot'u gz nnde bulundurmak ge reklidir. Bu belgeden kan anlam nedir? Hi bir ekilde bir sonuca varmak mmkn deildir; l'akat en azndan bunun olas olduu sylenebilir zira bir veya birka da, eitli Altay toplumlan tarafndan' yksek bir tanrsallk mertebesine ulatrlmtr. zmlenmesi gereken, bu dalarn yksek mevkilerinin doru dan doruya kendilerine mi bal olduu yoksa bunlarn yeryznn sembolleri mi olduklar sorusudur. But!Bot Tengri, Tu-Kiu'lerin ve dc ilk Uyguriann kutsal dai olan tken'<\cn farkldr. Halbuki, XIII, yzylda M oollar, herhalde tken'le balantl olmas gerekecek ekilde (.78, sl'.218-219) Etgen/ltgen isimlerini (E.16, 3, sf.17-18) Tu-kiulere gre ok daha belirgin olarak yer tinn\ asna vemcktedirler. Ancak, Moollarn kullu da. Burkan Kaldun ismini ta maktadr ki bunun birinci bozibor (Boz Han, Bor Han) kelimeleri ile balants zor anlalmaktadr. Bu verilerden, sonradan ortaya kan imparaloriuidann kendi g merkezlerinde ulusal bir kutsal da ile belki de orada domu olduklar iin yeyzn temsil eden dier bir kutsal dalar olaca sonucu, belki biraz da be lirginsizlik iinde karlabilir. Be yzyl iinde, anl Trk tken'inin, artk o insanlar iin hi bir ey ifade etmeyen, Pp-teng-niJig-li'nn yerim tutmu olduu anlalmaktadr. Ballr gezginlerin ^ itago ve natigay (F.29 eklindeki kelimeleri ile ve bazen de bunlarn ou kez ok acayip trevlerinin (G.28, sf.791-792'ye bak.) itgen'i temsil ettii konusuda hemen hemen bir gr biriii bulunmakta dr (bunu Q.4, sf.16'18 ileri smt; 1.17, 1, sf.181 ise bu konuda yanlmak tadr). En aznd;n birinci isim iin olay kukulu grnmemekledir. Ancak zorluk lar bununla da bitmiyor, zira Plan Carpin unlar yazmaktadr: "Bu Allah tago eklinde adlandrlmaktadr, l'akat Komanlar onu kam (=uman) (G.29, sf.40) eklinde adlandryorlar. Bu da, eer Plan Carpin burada yeryz \i\nns\ itgen ile kadn aman utagan' kartmyorsa bana daha olas grnd zere, bir yanl anlamadan veya bir haladan ileri gelmekledir (F. 16, sf.15-16). Dier yan dan Rubruck veya Marco Polo gibi (G.35, sf.58-61; G.3, sf.83). Plan Carpin (G.29, sf.58) de, kylerde arabalar zerine ycrietiriln insan biimli, kee veya bezden yaplm baz puUann gerekle, "srlerin obanlar veya st retiminin ve gen hayvanlarn koruyucular olduunu" grm olabilir, Marco Polo, "kendi elerinin, ocuklarnn, hayvanlarnn ve talllarmn bu korucularnn"
^ Jca du Plan C arpin ve V iccnt de Bcuvais iloga der, M arco Polo naligay ve nacigay der, Jcan d c M andeville ise Yroga kelim esini y an l 1.5 y a z 1n 1. 5l 1r (G .21, 1, sf.171; 2, sf.364).

112

yani N a tig a y ve einin de "yeryznn tanrlar" olduunu belirtmektedir. N atigay, yeryz aramna gelirse de, Marco Polo taral'ndan bir erkek olarak takdim edilmekte, halbuki G izli Tarih daha nce grdmz gibi, onu ana ola rak adlandrmaktadr. Onun etkinlik alanna gelince, bize gezginlerimizin dedikleri gerekten dorudur: "kendisine bereket, dourganlk, srlerin oalmas iin dua edilmekledir" (E.16, sf.17-18). Gnmzde dahi. Yakutlarda, "otlarn b ymesini salam akta ve bebeklerin doum una yardm etmektedir" (Q.68, sf.247). Eskiden, Tunguzlar, btn retimlerin gereklemesini ona balyorlard (J.9, 1, sf.276). Din hayatn bu alanncjlaki mevcut kan.l^lg bsbtn arttran husus, Trklerin Umay (Q.10) olarak tanmladklar ve hibir ekilde yeryz ile kartnlmais imkan olmayan fakat hemen hemen onunla ayn sfatlara sahip bulnan, ayn bir ilahn varolmasdr. lahlar arasnda ok eskiden beri var olan Umay'm bunlar arasnda belirgin bir yeri vardr. smini bilen Kagar onu (Son=e veya) "plasenta" (B.IO, 1, sf.l23) olarak tercme etmekledir ve ilk nceleri hakikaten plasentaya dein bir g olarak grnmektedir. Asrlar boyunca rastlanan plasen ta ile ilgili saysz adetlerin hibiri (M.51, sf.91 sq.; M.2, sf.51), ne Yakuarda ondan sonra ortaya kan ve halen mevcut olan Aylsit Halun ve ne de ocuklarn korucusu ve l ruhlarn yol gstericisi, ada Altay'n umay' (E.23, sf.l788; E.30, sf.783) O'nun eski zamanlardaki nemini belitmeye yeterli deildir. Ulan Bator'daki ok hrpalanm yaztda, Umay'm ismi, Kmen kutsal da, id u k yer suh vz. han tengi'cicn sonra drdnc ve sonuncu olarak gnm ektedir. "Kadn", "mparatorie" anlamna gelen hatun s'al ile biriikte bulunmaktadr ki, bu da, bu iki ardl ifadenin yaps farkl deil ise bu tanrann gkle bir ift oluturduunu dmneye olanak vermektedir; ne var ki daima Han n isim ve Hatun son isim olarak bulunmaktadr (a. 18, 2, sf. 151-153). Tonyukuk yaztn da, Tcngri ve iduk yer m h ile birlikte ad gemekte ve "insiular zerine bask yapmak iin" onlarla b'iriikte mdahale imekledir (salr 38), Kl Tegin yaztnda ise, Kaan'n "Ge benzer" olduu gibi, imgaraiorienin de "Umay'a benzer olduu" bclirlilmektedir (M .l, E., satr 3). Ve nihayet, birinin "smim Umay Beg"dir demesi dolaysyla, bu ismin erkekler tarafndan da kullanlabilecei g rlmektedir (Altn Kl I, satr 6). Kagar, onun gcn u ekilde zetlemekte dir: "Kendisine tapnld takdirde, bir ocuk domakladr" (B.IO, 1, sf. 123). Yeryz ile yakmi olduka gerek oIp, gkle ilikisi de gerek olabilir; ancik bu iliki dnem dnem meydana gelmektedir. Louis Bazin, kendisini "ana-tanra" (Q. 10) eklinde adlandmaktadr; fa kat ancak yeryz ile biriemek suretiyle gerek bir ana tanra olabilmektedi.' Kagar'nin "ocuun bir airkada" eklinde ifade etlii eyin ok nemli olmas gerekmektedir; tm gebelik boyunca fclusla blriikle bulunmas nedeniyle (M.51, sf.92), sk sk (e) isminin verildii Trkiye'de nemine hala inanlmaktadr. Kendisi, dourganl elde etmek iin dua edilen, nnde diz klen tapin'in gl bir arkadatr (b.lO, 1, sf. l23). Bunun dman olarak, yeni douran ka dnlara ve yeni doanlara bela olan ve lohusalk hummasn temsil eden, ayrca Alkars, "Al kadn", "Alkz" "Alanas" (M.51, sf.l31, vd. Q.44, Q.9) diye ad landrlan, nl knmz eytan Al' dman olarak karsna alp almadn renmek ilgin olmaldr. Muhakkak ki bu eytan ilkel Trk tanrlar topluluuna ait bulunmaktadr, zira gnmzde kendisi ran-Trk blgesinin her tarafnda bi linmekte ve kelime kkeni dc olduka aktr (Q .ll); ancak Otaa'da bunun iz113

lerine rastlyanadm. nann ifadesinin aksine, kendisi dc pan-Trk kkenli olan fakat varl eski tarihlerde bilinmeyen Alhiz'm ayns olmamas gerekir (Q.76, sf.170). '

Su
Daha nceden y e r suh'ii grnen suyun yeryznde yksek bir anlam vardr. Evrendeki drt elementten biridir. Hem sndrd ate.'jin kartdr ve hem de atein tamamlaycsdr, zira ate, bymesi suya bal olan tahtadan gel mektedir^. Bereket salamaktaki rol iyi bilinmektedir ve bu zellii kendisine hayatn kaynaklar arasna yer aldmaktadr. Her ne kadar sk sylenmese de, kendisi, yeryz gibi anadr. Ayrca, yamur eklinde iinden geldii Gk'e bal bulunmaktadr, ancak, Trklerin ve Moollarn dikkatini asl eken husus, kendisinin zellikle sallk timsali oluudur^. Ota Asya toplunlannn ounda, Ouzlarda, Moollarda, SibiryalIlarda ve ada Allayllarda ve de gnmzde Trkiyedeki baz heterodoks topluluklarda suyun dk ile kirletilmesi, bazen suda ykanlmas ve de amarlar ile kap kaan ykanmas da yasaklanmtr. bn Fadlan, Ouzlar iin der ki: "Byk ve kk abdcstten sonra temizlenmiyor lar; cinsel temastan veya dier herhangi bir ekilde kirlendikten sonra ykanm yorlar. Su ile herhangi bir ekilde temas etmiyorlar" (H.IO, sf.68; H.44, sf.2023). Moollardan bal.sederken, Cuveyni yle sz etmektedir; "llbahar ve yazn, kimse gndzleri suya girhemckle, bir akarsuda ellerini ykayamamakta ve ne de altn veya gm. tabaklara su dkementektedir" (H.7, sf.205); dier bir yerde de yle demektedir: "Suyun ruhu pisliklerle kirlclilemcz" (ayn yer, sf.569). Kondemir bunu yle teyit etmektedir: "aatay gndzleri akarsuya girmeye msaade etmezdi... Aynca, suya kk abdestini yapan veya bumunu temizleyen herhangi bir kimsenin ldrlmesini emretmiti" (H. 12, sf.53-54). Rubruck'da onlarn "kendi elbiselerini ve.de kap kaaklarn hibir zaman ykamadklarn" bilmektedir (G.35, sf.75). Reideddin, bn Fadl-Allah ve M akriz aa yukar ayn eyleri anlatmaktadrlar (H.44, sf.l31 vd; ye bkz.).Riasanovski, btn bun lar, "suya kk su dkme, suya elini sokma" yasan ve de "suya bir kap so kulmas ile suyun alnmamas" eklindeki kesin emri vurgulamak sretiyle zet lem ektedir (0.85, sf.83 vd. Ayrca, Q.148, sl'.352, 356'ya bkz.). Trkiye'de mhlann sk sk ziyaret ettikleri yerlerin idrarla, pislikle vc tkrkle kirletilmesine tepki gstemeleri yannda (Boratav, P.7, 2, sf.562'de), aralarnda yaayarak in celeme yaptm heterodoks Tahtaclarda, "suya tkrmek ve suy^ kk su dkmek" yasak olduu gibi, yine onlarla temas ede ede rendiim zere, daha birok eyin yaplmas yasaklanmt (R.24, SU66 vd.). Aadaki iki noktay aklamak herhalde gereksiz saylmaz: suyun safl tmamen menfi mahiyettedir, ortadan kaldnlabilir, ayrca artma gc de yoktur, buna karn, onun kadar nemli olan atein antc (temizleyici) gc temelde ak tiftir, yani kirletilebileceinden fazla antcdr. Kutsallkla ilgili ok ynllk do-

Bu d nce ayn z.m anda Irallarda m cvcutlur. M cnasce'in R .P .sine baknz: P .58, 2, s f .2 0 3 . ^ Suyun safl da ran'da m evcut olan b ir kavram dr. N .26, s f . l 6 'da zikredilen Jehangir C .T avadia'ya bkz.

114

laysyla, ritcl olarak banyolar ve ykanmalar emredilebilir, bu takdirde su daha byk bir anlam kazarimaktadr. (R.24, sf.200-201'de verilen rnee bkz.). M evcut olan herey gibi, sulann da hkim-sahipleri vardr, ancak baz gzlemcilerin bunlarla ilgili olarak baz tapnmalardan sz etmelerine ramen bu, bir su tanrsnn var olduu' anlamna gelmez. Theoplylactus zellikle, Tukiu'lerin "havaya ve suya byk sayg gsterdiklerini" belirtm ektedir (1.6, sf.248). Hava ve rzgnn lah niteliine gelince, bunu teyit eden eski bir kayna a henz rastlamadm, fakat Arap-Kpak szl, Kagar tarafndan da be kez sz edilen, eytan ye/t'i toz hortumu ile birlikte grnen bir frtna eklinde gm lektedir (E. 15). Bir ritelin ve kltn ok ksa bir sre sonra bir tapnma ekli olarak yorumlanp yorumlanmadn anlamak her zarrlan gtr. Sularn hkim sahiplerinin tpk yeryznn hkim-sahipleri gibi etkin ve gl olduklann grdk. '
duk sulan arasnda, Tu-kiu belgeleri yardm ile varin rendiimiz en azndan, tetnig iduk ba isminde biri (M .l, N., satr 1; M.2, E., satr 29) mevcut tur; ayrca baka yerlerde iduk ba'tm bahsedildiinde (M.2, E., salr25), ona atf yaplmad hallerde belki iki veya ikiden tuzlas da vardr. Birincisi yani Tamir (Tamig)'den yaztlaria ayra ynde bilgi veren in vakayinameleri bahset mektedir; kaynaklar gerekten beinci ayn ikinci on gnnde, Trklerin Gk adna kurban kesmek iin bu suyun kylarnda toplandklarn bize anlatmaktadr lar (1.21, sf.l 1. ayrca bkz. 0.78, sf.214). kincisinin yerinin bilinmedii gere ini kabul etmek gerekir; aynca "ayn yerin sz konusu" olduunu dnmemiz iin herhangi bir'engel yoktur (0.32, sf.l07). Belli yerleri olan fakat anonim kalm baka iduklar'm da vari bilinmektedir; bunun yannda en azndan Tes (Tez) eklinde ismen belirtilen bir de nehir mevcut bulunmaktadr (Tar., satr 16).

"Ba" anlamna gelen ha^'m bir akar su sz konusu olduunda "kaynak eklinde ifade edilmesi gerektiini (rnek: 0.32, s f 107, serseri bir su kayna) genel olarak aplam bulunuyoruz; ben de bunu bu ekilde kabul ettim (R .ll, 2, sf206). Dolaysyla, kaynaklaria ilgili bir klt tespit edilmi olmaktadr ve bunda olduka ekici bir taraf vardr; ancak bu deerlendimenin hi kukusuz salam temellere oturtulmas gereklidir. Ne var ki bunun byle olmad aka grl mektedir, zira hereyden evvel inliler, kaynaklardan deil, kylardan .sz et m ektedirler ve sonra da, ba^ ismi dalar iin de kullanlmakta ve o zaman "doruk" anlamna gelnektedirki bu hemen hemen kesin olarak yanltr. Uygur imparatoru, tken'in ortasnda bulunan "Bakan'n doruuna" yerlemekte (Tar., satr 15); " vadinin birletii noktadaki, Kayri dann doruuna doru trmanm am aktadr (S.U., E. satr 6), zira vadiler tepelere doru uzanmazlar. Yazlk kampn (yayla), "tken ormannn tepesinde, kakm (hcrmin) tabakha nesi yaknnda, serbest braklm olan tepenin batsnda, Yaba ve Toku nehir lerinin kavutuklan yere kumuyordu" (S.U., E., Satr 9). Ve nihayet, Taryat ve ine-Usu yaztlar yazarnn bize aktam olduu gibi tes M^, nc bir ta ant kitabesinin yerletirdii yer olan Tes'in pman deildir: ok yakn zamanda bu ta antn kalntlarn nehrin kaynanda deil fakat bunun biraz aasnda, bunun Advaraint adndaki kollarnn birinin sahillerinde bulunmutur. Dolaysyla, ha', nehirler iin "balang yeri", dalar iinde "ykseklerde" "yamalarda" eklinde tercme etmek gerekir. R.Hamayon'un ok ilgin bir notunu,,bu tartmay Sona erdirecek nitelikte gryorum: "Mogollarda, kalanlarn temel geleneklerine sk
115

skya bal olan ta k a n adl byk ritel, atalar tarafndan otinnak iin seildii dnlen ve genelde, kajpilenin yazlk yerinde bulunan bir dan yamacnda ce reyan elmektcdir" (Q .64,'sf.l53). Demek oluyor ki, Kl Tegin, Kartuklara kar, ("Tamir'in kaynanda") kutsal bir kaynag savunmak iin savamamtr, nk onlara sadece nehrin yukarsnda rastlamtr (M. 1, N., satr 1-2). Buna karn, G izli Tarih, Cengiz Han'n efeanevi atasn Onun'un kaynaklarnda domu ol duunu aklam aktadr (MGT. paragraf 1) ve gnm zde de kaynaklar Trkiye'de kutsal telakki edilmektedir (Q.79). Saylar ok ve deiken olan Tu-kiu'lerin kutsal nehirlerine, Altay toplumlannda, btn tarihleri boyunca rastlanmakladr: bunlar, Reideddin'in on nehir, O n-O rkun (= 0 n Orhon) (Bkz. 0.40, sf.40) eklinde adlandrd gibi Uygurlarda, Tamir, Selenga, Tola (Tar., satr 19); Moollarda, Selenga, Onon, Kerulen, li; Batda Volga ... ismini almaktadr. ada Yakullarda, herbir neh rin kendi hkim-sahibi vardr; Karagas'lar, kendilerine balk vermesi iin ona hediyeler getirmektedir; Altay Talarlan, Abakan hann yamuru yadran kii ol duunu sylemektedirier (Q.68, sf.279). Su birikintisi, kl irkin, her trl eya birikimi gibi, daha byk bir g kazanr. Kagar iin, prenslerin sahip olduu varsaylan yksek zekann bir simgesidir (B.IO, 1, sf. 108). 1234 yhnn bir Mool metni yle der; "Bilgi bir denizdir" (D.25, sr.284). Tengri'nin bir ltf olarak (mck; Tar., satr 6), ok deerii bilge, "akll" sfatnn tanmasma olanak salayan, kraln b ilg eli i, B ilig 'i, hi kukusuz suyun engin byklnden kaynaklanm aktadr. KagarTnin bu alnts, hi deilse, Kl Tegin diye tanmlanan Bilge Han'n nl kardeine ait ismin okunuunun, Kl Tegin "Gl prensi" eklinde dzeltilmesine imkn vennitir (A.4, sf.166-167), ayn nedenle, Ikhe Kuotu'daki ke limesinin de, Kl-i-or, yani "(sarayn) iindeki or (sfat) Gl" eklinde dzel tilmesini salamaktadr. Aslnda bu kelimelerin, bunlarn tomniar tarafndan ta nacak sfatlar olan, okyanus han', ihgiz Kaan (Cengiz Han) veya dalay han' (D.24, sf.22; F. 1, sf. 138), Tibet'teki dolaylam a yani "okyanus lama"sn, ve de Pavet de CourteiUe'in "byk nehirlerin sahillerini ve su yollarm denetle meye aday efler" olarak grd, ve ayrca, deniz beyleri, deniz gibi bilge olan Babr ah'n derya hanlarn (C.4, 2, sf.417) ieren uzun bir dizi iinde deer lendirilmesi gerekir. Trkiye'de, derya kelimesi "deniz", "okyanus" ok bilgili kiiler, ilim adanlan iin kullanlmaktadr (E. 14, sf.79). Baykal gl, gerekte Bai K l yani "Zengin Gl", doast glere sahip plan gldr (C .I6, sf.U 6). Bai (bay) sfatna ada byk Allah lgen (Bay lgen)i ve de oul olarak Kangai dan, (Baygan Kangai (Q.130, sf.971)) tarif ettii, ayrca "yasak", "tabulu", (rnein Aliay lisannda: bay sz "tabulu sz") anhunlann aldn d nerek, ok byk bir deer verilmesi lazmdr. Su birikimi, ayrca, bir toplumu btn olarak temsil edebilir, ancak bu takdirde, genellikle topluluklara verilen renk olan kara "siyah" eklinde adland rlmaktadr. Tariyat'tiiki ygur kaan "kara su gibi engin kara halkndan" sz etmektedir (satr 14). Bu ifadenin kendisini "bilge imparator" eini de "bilge imparatorie" eklinde tanmlamaya karar verdii zaman ortaya knvas bir rasanl olmasa gerek. Ayn metinde suyun enginlii fikri,"Yazlk kampm (yayla) bir gl

116

gibi uzanyordu" (Tar., satr 20) eklindeki cmlede "bir gl gibi uzanmak" de yiminde olduu gibi klle-iy\Y\ ile ifade edilmektediri^. Suyun enginlii g yanstan bir aynadr ve dolaysyla yamur gibi, o da suyu Tengri'nin hayatna itirak cltimekiedir. slam etkisini ancak yzeyde belir leyen bir slupla, K itab- D ede Korkuf\xn nenli bir kiisi unlan ne srmekte dir: "Su, A llahn yzn grm tr ve ben bu su ile konuacam" (C.13, sf.l01; 0 .2 1 , sf.l38). Bu balamda gaipten haber almak iin bir ayna kullanan anan, onun vastasyla Tann ile veya ruhlarla konumaktadr.

Kayalar ve Tala;
Hkim ruhlar tarafndan sahip olunan, yeryznn dikkat eken maddeleri kayalar ve talar hakknda pek az bilgi sahibiyiz. Talar zerinde gnmzde yaplan gzlemlere benzer gzlemlere eski zamanlarda az rasannaktadr. Ebedi anlamna gelen benglm eng sfatnn, zellikle Tu-kiu'lerde, Krgzlarda ve Yeniscy'in dier Trk kavimlerinde; tala, kaya ile ve mezarlarn yanma dikilen yekpare ta-tan yapl balballar ile ilikili olmas dikkat ekicidir. Aslnda bu terim, imparatorlukla ilgili iyi temennide bulunmak gibi ok nadir durumlar dnda, daha nce de gsterdiimiz gibi Gkle ilgili olarak, baka yer lerde kullanlmamaktadr (M.1, E., rtr 8; M.21, N., satr 6). "Sonsuz kaya", beng kaya'ya. Kara Ys yaztnda (satr 1-5), "sonsuz ta" heng ta'u Orhon (M. 1,0., satr 11) ve Altn Kl yaztlannda (satr?) ve sonsuz balbal, beng balba ta Tuva 2 yaztnda rastlamaktayz (satr 37). Bu son kelime ile, kullanlan s fat kurban edilen dmann ruhunun kurban edicinin hizmetinde muhafaza edil mek istendii anlamna ifade etmektedir; ta ve kaya ise, adna mezartamn dikil dii kiinin hatrasnn canh tutulmas yk.sek meziyetleri ve kendisinden alnan rnek derslerin unutulmamasnm istendii anlamn ifade;etmektedir. Belki de, Trklerin, zerine birka kelime kazm olduklar K ara Ys gibi, baz byk kaya yzeyleri ok eskilerden beri bu tr insan, hayvan ve tlsml soyut resimler ile sslenmiti. Bunlarn gizemli eskilikleri, bunlarn ebedi olduklarn dnd recek kadar hayalleri etkilemitir. Eski alara ait bu tr bilgilere hibir ekilde sahip deiliz, aynca yakn zamanlarda da Altayllann, zellikle olaanst yaps olan kayalar nnde, derin bir etki hissettiklerine dair ancak baz yzeyel verilere ' sahibiz. Manikeizm ncesi Uygurlarn, bunlan yass ta ve "yekpare talar" anla mna m//: ta (Tan, satr 18; S.U., E., satr 9) eklinde adlandrdklar iin, kendi mezartalanna sonsuzlukla ilgili bir nitelik vennedikleri gr.ne katlm yorum. Nitekim bu ayn ifadeler, daha nceden Tu-kiuler tarafndan da kulla nlmt (M.22, E, satr 15); ve deU ygurlar"bin yl ve oibin gn iin" altklann belirtmektedirler (S.U., E., satr 9).

A ncak, b elk i de a y n n yaplm adan tcpsi k u tlu sayldndan, bu eski tarih te zellikle kuflu saylan hi bir gl tcsbit edemedim. G ereklen dik k at ekici tek isim BaylcaJ g l dr.

117

Gk le Yeryz Arasndaki letiim

Bu almamzn gerekleri beni, Gn Yeryz ile, eitli din trenler vastasyla ne ekilde iletiim kurabildiini ve amanlarn esritici seanslannda ge ne ekilde trmandn belirlemeye sevketmitir. Bu vesile ile llerin, uyuyanlarn, kurban edilen hayvanlarn ve de madde d yarlklarn ruhlannn, am anlann yardm olarak veya olmayarak, evren ekseni zerinde nasl seyahat ettiklerini grmtk. Bu konuya tekrar geri dnmiyeceiz. Ancak imdi, soylu larn ve kozmik seyahatler konusunda zellikleri olan dier kiilerin bu tr ykse lebilme yeteneklerini grebilmek ve kullandklar eksenleri daha iyi izleyebilmek iin bu iletiim ekillerini incelememiz gerekmektedir. Hkmdr ile Gk arasndaki ayncalkl ilikiler, hkmdarn gururuni, amann ge ykselme gibi bu denli nemli bir konuda kaan altctmi olmas fikrini hi bir zaman kabul edemiyeccini aka gstemcktedir. Hkmdarn zenginlii ve lah kiiliinin, bir lde kendisine rakip gibi otaya kan kii (yani aman) tarafndan gerekletirilen olaanst hareketleri kk grdrebilecegini anlayla karlyorum. Gk tarafndan retilene yani tengri yaratm'i, ayn zamanda "gk'n benzeri" de denmektedir. Ancak, geleneksel olarak bu ekilde tercme ettiimiz kelime tenriteg kelimesidir ki bunun ikinci ksm byk bir olaslkla teg yani (Trke'de demek) "ulamak" llilinden gelebilir ye bu "Ge ulaan anlamna gelmektedir. Aslnda burada pek byk bir farkllk sz konusu deildir. Gerekte, hkmdar kendi ge ykselme yeteneini, teknikten ziyade efsane ile kantlamaktadr. ok nadiren kendi bana hareket eden Tann, onu gelip alyor ve onu dorua ulatryor. Orhon yaztlar, ak bir ekilde her hangi bir anlam karmaas olmadan, Kl Tein'e (ve de Bilge Kaan'a) unlan syletiyor: "Kaan Babam, El Teri ve de hatun annem, El Bige'yi Tengri, kafalannn tepesinden yakalad ve onlan (lah tahta oturtmak iin)'ykseklere gtr d" (M .l, E., satr 11). Kitah- D ede Korkut, islam ereve iinde kalarak bir yerinde hi kukusuz bu tr ykselmeye atf yapmakladr; "Gzel Allah! Sen y celttiini Gk'e ulatryorsun!" (C.13, sf.205; C.27, sf.l63). 'Ayn eye rne in, Franszcaya "bulutlara ykseltmek" (Trke'de ba ge erimek) eklinde evirebileceimiz, kk tcngride yokla, "Mavi Gk'e kadar ykseltmek" eklin deki ifade de rastlanmakladr (B.8, sf.37). Bu tr bir ykseli, en azndan Tabgalar dneminden beri Gk'e takdimle ilgili trenler srasnda (1.1, sf.242) ve Babr ahm ana tarafndan dedesi olan' M ool han Yunus Han iin gerekletirdii gibi XV. yzyla kadar (C.4, 1 , sf.21) tahta kma ritellerinde de grlmektedir. Bu konuda Hayton, Simon de Saint-Questin, bni Arabah gibi yazariar tarafndan kaleme alnm ok sayda iyi anlatma sahip bulunmaktayz (1.1; M .4 l, sf.l-18'e bak.). Trenler esas itibariy le yle cereyan etmektedir: Hkmdar olacak kii zem ine konmu bir kee ze rine oturtulmaktadr. Merasimi ynetenler, kendisinde bulunmas gereken meziy6tler hakknda ve Gk ile Yeryz arasnda onun tarafndan kurulmas bekleni len ahenk konusunda kendisine hatrlatmalarda bulunmak iin, uzun bir nutuk irad ederler. Daha sonra mstakbel impatorienin kendi yannda oturmak iin gelmesi zerine yksek rtbeli kiiler her ikisini havalara kaldrriar ve "gsterili bir ekilde ve yksek sesle bararak onlarn imparator ve imparatorie oldukla rm ilan ederler" (Simon de Saint-Quentin'in ifadesine gre, G.4, sf.l6).

118

G izli Tarih'in de belirttii gibi yeryznde yaarken "bedenleri ile" evren sel seyahati yapmaya yetenekli dier kiilerin de bulunmu olmas lazm; ancak biz, belirli olarak sadece kademeli ekilde sralanm olan kutsal kularla ejderha lar grebiliyoruz.

Kularn gklere ykselme ile ilgili yetenekleri, Altayllarn olduka yaygn bir ekilde kullandklar bir olgudur. Kendi evrensel seyahatlerini kolaylatrmak iin cinlerin ve ruhlann baz nemli kulara benzetilen yaplarn gz nnde tut mak yeterlidir. Kular arasnda, gleri ve umadaki becerileri bakmndan dik kati en fazla eken yrtc kulan ve bunlar arasnda en n planda dalarn tepe sinde, aalarn cn yksek yerlerinde yaayan ve kariallarn gerdii zaman yer yzn kaplayan, Tanrnn bir habercisi gibi hareket eden kartal gryoruz. Kartaln evrensel yeteneklerini ve hayat kayna ile ilgili glerini glgede bra kan, dier bir grnts mevcuttur: Bu, E r Ttiik'n daha yakn zamanlardaki kitabnda byk bir nem aticilii insan yiyici vasfdr. Bu eserde, iki blm ta mamen kartala ayrlm bulunmaktadr (C.9, sf.l6 2 vd; sf.236 vd.) ye ayrca daha birok blmde kartaldan bahsedilmekledir. Grkemli bir hayvan olan kar tal srasyla yedi gn toprak altnda, yedi gn gklerde yaar; kemiklerini doku nulmaz hale gelecek tarzda dzenlemek iin kahraman yutar ve kanl canl olarak tekrar hayata iade eder. Yani baka bir deyimle, evren boyunca yapt bir hayli uzun sren bir gezimi sonunda; keridi iskeletini seyretmesi srasnda en azndan ruhen len aman misalinde olduu gibi (P.24, sl.70 vd.), tahta knda bo- , ulmay taklit eden Kral H azar gibi (Q.49) ve de dnem dnem Hitan Kaan gibi, ldrr ve tekrar diriltir. Bu kartaln Orta Asya'da, Asya'nn her yerinde var olan' efsanevi kuun benzeri oluu, ran'daki simurg, Araplann rah'u Hintlilerin garuda'^m andrmas, step iklimine iyi uyum gstemesi ve kendisinden sk olarak bahsedilmesi (Q.67; Q.135'c bak.) cftanenln eski olduunu dndr mektedir. Aslnda byk kartal temasnn bizzat kendisi eskidir; Ayrca, kartal temasna ishln sanatnn kutsal antlarnda, Palermo'daki sarayn tapnanda (L.13) veya imal edilen eyalar zerinde (L .l, 315 sayh resim) izilmi ve ka zlm olarak rastlamaktayz. ranllann islamiyete yapt katklara byk nem veren ve Trklerin katklarm hibir zaman dikkate almayan slam sanat tarihi leri gelenei, benim ynettiim bir eserde, Bayan Bemus Taylor'a bu ge yk seliin; "burada, kukusuz arkn ve de Uzak arkn bilinen bir temasnn randaki ekli olan ve ahname'nin bir blmnde anlatlan, Simurg tarafndan gklere karlan Zal hikayesi" olduunu belirlnesine neden olmutur (L;2, sf.l55). Ancak, Firdevs Trklerin hakimiyeti almdaki devirde yazyordu, kald k konularin ran folklorunun dndan da alm olabilirdi. Dier taraftan, ran . folkloru ile Trk folkloru arasndaki ortak temelin genilii de bilinmekledir. Kartaln, srasyla yer altnda ve havadaki yaam ekline daha byk zel liklerle ejderhada rastlanmaktadr. Bu ilgin hayvan tek bana, burada ancak y zeysel olarak deinebileceimiz ekilde geni bir konu oluturur (Q.150'ye bkz.). En eski Trke'deki ad, ince lu/tg adnn bir deiimi grnmnde olan, /'dur. Ejderha kavramnn o dnemdeki inanlarn ounda sz konusu olduu gibi,. Uzak Dou'dan alnm olduu dnlm ekledir (Q.68, sf.l88 vd.); ancak ejderhaya aynca ran'da ve Yunanistan'da da rastlandndan, burada bir Bat elJcisi de bahis konusu olabilir. Bununla beraber, baz Trk toplumlannn (Azcriler, Trkmenler, zbeklcr) ejderhaya bir yer vemediklerini ve hatta Oniki

119

Hayvan takviminde O'nun yerine timsali ve balk koymu olduklanna da iaret etmek gerekir (A.4, f.551, vd.). Ejderhaya ylan, nek ylan, bke (B.IO, 3, s'. 155, 217) ve evren adlan verilmektedir. Kkeni Tic olan yalnzca bu son isii, kukusuz ok eskidin zira bu isme, Oniki Hayvan takviminin Bulgarca eklinde ve de Kutadgu Bilig'c rast anmaktadr (A.4, 0.21; B.17). Evir- "dnmek" fiilinin durum ortac olup, "dneni" tarif etmekte ve kiilii hakknda bir fikir vemektcdr. Gvdesi, kendisi zerinde uzun halkalar eklinde dner veya, reklenerek, kuyruunu snr veya asl kafasn kuyrukdaki kafasna kar kaldrr ki bu ekilde, grafik izim olarak, evrendeki devaml evrinmesini ve saldrganln gsterir. "Bak! O, Ejderhay Yaratt. Durmadan dnyor" der Kutadgu Bilig (B .l, sf.29). Onun kendine has ay, Gk'e ykselmek iin topraktan kt sylenen. Nisan ayna denk gelmek tedir. Bu aslnda Uzak Dou'ya ait olan ve hala canl olarak yaad Anadolu'ya kadar tanm, eski bir inantr. Bektai geleneklerine gre. Hac Bekta onu, gklere gndermek iin maarasndan kovmutur. Debbalar loncas onu, kendi, sinin koruyucusu ve manevi destei haline getirmitir. Sklkla insanlaria kavga halindedir ve ilkbahann simgesi ol;n Hzr tarafndan yerie bir edilir ki bu da bize hem Altay geleneklerini hem de Aziz Jorj'Ia ilgili ykleri anmsatr. Onu Yedi Kk Gezegen ile (yani Pleyadlaria) ilikili klan, ayn zamanda geyik veya ceylan'n ocuu eklinde temsil edildii Anadolu toprann efsaneleri, gelenek lere skca bal olarak baz Sibirya temalarna ok yakndr. Otugillerden doan "ejderha, ge ykselir... bulutlara dalar, sonradan yeryzne iner, k derin m aaralarda geirir... lkbahar mevsiminde, bulut eklinde dorua ykselir" (Q.85). D aha baka dier on farkl olayda olduu gibi (L.9; L.14), burada (bulutlarda, maaralarda), ejderhann suya ait bir zellii ve suyun dourgan meziyetlerine sahip olduunu gsteren veriler var. Bunlar, toprak altndaki ya amndan, yldrm ve atele olan ilikisinden doan kt niteliklerine ilave olan zellikleridir. XIII. yzyldaki temsilerindc genellikle atall bir dili, byk ak bir azn iin tehditkfr sivri dileri bulunmaktadr (L. 14; L. 19, resim 13-16; 1.23, resim 25) ve Yunus Emre kendisini "insan yutucusu" .eklinde tanmlamaktadr (E.32, 1, sf.285). Bu suretle ejderha lm ve dirili konusunda kartaln rakibidir ve air bunu iyi bir ekilde gzlemlemektedir; nitekim gkle yeryz misali, ca navarn evrensel hareketinde, bir kez birini bir kez dierini grmektedj;r. Dmanlan ve kartlar uzlatran, evrenin hareketini izleyen, mevsimlere riayet eden veya onlara hkmeden O'dur. Gnmzde canl kalan halk inanlanndan daha fazla, onun dnmne ait temsillerin'en belirgin olanlar yine slam sanat tarihine ait veriler olmaktadr. Yakn Dou mimarisinde, ayn anda, hem hayat aacnn taycs olarak yeraltnda (L.22, resim 35), hem de havalarda uzun dal gal vcudu ile kvnmlar yaparak kemerier ve tonozlar zerinde grlr^. Oklan da ge ulaabilecek nitelikte olan canl yaratklar serisinde snf landrmamz gerekir (Karlatrma iin, P.23, sf.44'e bkz.). Tahtadan yaplm olduklanndan agada bulunan evrensel deeriere itirak ederler. Ulanna ty ta-

Bu ejderha, bazen aynen yay lalln laliip edcrelclen, Ani jc lh zerinde, H alep ehri ze rinde, B adat'la im di kayb olan T atisnan kaps zerinde. Sultan H an (K ayseri'deki) ve K aratay H an diye adlandrau iki A.\adolu kervansaraynda vc d e E rzuum daki E m ir S altak l rb esin d e'g r hnektedir. Bu listenin lam olm am as gerekir, ancak uzun arkeolojik ara trm alara ram en baka rneklere rastlyam adm .

120

klm haliyle, tylerini tad kulara edeerdir (R.36; R.39). Evren'in st blgelerine aa olarak ve de ku olarak girerler. nsana ait o ld u ra n iin*2, onu, kendileri ile biriikte evrenin st blgelerine sokarlar. B.Eliade, "yay ve oklar ev rensel liuun bir simgesi olmalar bakmndan... amann kendini ykseltici ay gtnn bir parasdrlar" diye bu konumu belirtni(ir(P.24, sf.l47). Bir amann Ge bir ok gibi frlatldndan bahseden Samoyedlcrde olduu gibi bu konuda ak seik rneklere sahibiz (Q. 126). ynca, herhangi bir ok atcsnn byle bir gc bu denli koljy bir ekilde elde edebileceine hayret edilebilir. Ancak ldr me hakknn, bu hakk tabiyeti altnda bulunan halka verirken tm sorumluluu stlenen efe ait olmas gibi, ok ve yay da kendi namna kullanlmas iin, h kmdar tarafndan kullanna verilmi vc aslnda ona ait nesnelerdir. Ouz oullanna yetkilerini devrettii zaman (O.n.39), "Yayla yapld gibi, sizler oklan ge donu atacaksnz" der. Tanrya doru yry, az veya ok, yukarya doru bir ynelitir. B ir acemi, bir azizin gizemli cokusuna sahip deildir... Yaylar ve oklar, Trklerin istilasndan sonra, slam dnyasndaki yeni siyasi gcnn sim gesi olarak kullanlacak; iki simge maddesi olan yay ve oku ayrlmaz bir btn haline getirilmi olacaktr (Q. 146; 0.50, sf.40-42'ye bkz.). Okun, ge doru herhangi bir kimse tarafndan serbeste atlj) atlamyaca hususu pek belirgin deildir ve belki de Hiung-nu'larda olduu gibi "kartin okular", ayrcalkl bir zmre oluturmaktadr: ''bu okularn oklan gklerin en ykseine ericbilen tek bir kuun tylerini tar" (1.17, sf.94). Ancak, buna karn, mistik bir gr as iinde, tm bu sihirii maddelerin yaratabilecei varsaymlan grebiliriz. Oku ekerken ama, sadece ejderhay kovmak veya yldnm ldrmek deildir. D ede Korkut Kitab, ge doru oklan frlatan Nemrud'a ok yer vermektedir (C.13, sf.204-205). Tabiatiyle bu Kur'an'dan alnmadr (II, 260, XXI, 69) (Nemrud ad altnda N.7'e bak.). Fakat Seluklular vc onlann ha lelleri, istila etlikleri lkelerin kltrterinden, kendi inanlanna uygun olan ynle ri almlardr. Belki de en eski zamanlardan beri, Trklcr ve Moollar, inlilerin etkisi altnda Ge doru ok atlan yapyoriard; ve simgenin aslnda gerek olaydan her zaman iin daha byk bir anlam tamas dolaysyla. G hedef lemek inancyla, evrensel aaca doru da ok atyorlard (N.16, sf.28; Q.134, Sf.322-323). Bantl yay ile gergin okun resimlerinde evrene olduka benzer bir temsil mevcuttur: bunlann oluturduu yarimkre gn tepesini (tonozunu) tekil eder, ip yeryz, ok ise evrensel eksendir. Bu grntye Ouzname'de rastlanmaktadr. "Bir gn uyurken Ouz, gmlen bir yay ile ok (grd). Yayn ulanndan biri gnein douuna, dieri de batna temas ediyordu. Ve ok da, geceleyin uuyorlard" (XXXV sayl paragral). Gnmzde hayallere neden olan gk kua, ayn zamanda (Q.126), yeryznn geici bir grnts ve g yeryzne gtren "gn kps" olmutur, fakat bu konuda eski za manlara ait yeterli karut bulamadm. Daha nce deindiim gibi, yurt, ayn bir kk evreni temsil eder. Bir merkez direkle desteklendiinde, bu direk kk evrenin ekseni grevini grr.
Isk itler iin, bkz. N .23, sf.l2 1 , 167; H uniiir iin 0.58, sf.91, 106. A yrca, zellikle bkz. Q .I4 6 , sf. 305, 318. D aha nceleri iin M .F. K prl (0.50). Bln bunlar R .39'da, dier refe ran slarla b irlikte icelem ckteyin.

121

Merkezinde toprakta oca ve tepesinde duman delii bulunduundan duman s tunu dikey olarak ykselir. Balangta, Gk'ten yldnm vastasyla gelen ate (P.27), dunnadan geri dner ve ykselme yetenei de, dikkatlerin buna odaklamasna neden olur, bir ka basit veri, bu temsilleri desteklemektedir. Ate., alacak ekilde her eyi tahrip etme gcie sahiptir. Bu durumda, yanm olan nesneler acaba nereye gi diyor? Herhalde havaya ykselen dumanla birlikle gitmiler ve orada erimilerdir. Atein yurt'ta yaklmas halinde ate, st havalandma deliinin ektii bir stun oluturur. ada yaynlar durmadan , bu devaml yLselii konu ederler: "Sen (ate) ki 99 tcngri'yc kadar ulaan parltn yayyorsun... Sen ki bulutlan geer sin..." (Q.122, sl.136). Ancak bu dn ekli ok eskidir. Bir kin (Juten) prensi, dizini bklkten sonra, rzgarn kuvvetle canlandrd bir ale yakmtr. "Ate yava yava ykseldi... Tm yeil otlar geliklen sonra, alev, gn iine' girdi" (N. 16, sf. 11). Kalmuklarn, bir dan sinesindeki bir maaradan ykselip minare'boyuna erien duman stunu ile ilgili klllerini gelitiren belki de bu g- rntdr ((H.6, sf.292-293). Herhalde ok eskilerden beri, yeni bir prensin tahta kn Gk'e mjdelemek iin, tahta yaklmas gerektii biliniyordu. Kitanlarda, 907 ylnda gerekleen byle bir uygulama rneine salip bulunmaktayz (1.36, sf.239). Dier taraftan, Marco Polo'nun ok ilgin bir g()zlemi, atein, kendisine verileni yeryznden ge doru gtrd essna dayanan inanca bal bir olay ortaya kamaktadr: "iki erkekliler, birinin lm birerkek ocuu ile, di erinin evlenme andan evvel lm bir kz ocuu vard; bu iki adam, sz ko nusu olan iki ly evlendiriverdiler... Evlenme aktini nce yazdrdlar. Daha sonra bir ruh arcs evlenme mukavelesini atee alarak yakar. Dumann yk seliini gzlemlerken, aileler bunun teki dnyadaki ocuklanna gittiini ve ev lendiklerini mjdelediini sylerler... Sonra byk bir dn yaparlar... geyikler ve atlara, dier hayvanlara, her tri giysiye, sikkelere, eyalara ve aletlere ve de eyiz olarak verilmesi gereken hereye benzeyen resim ve partreleri kat zerine izerler, sonra da bu resimleri yaktrriar; ocuklarnn teki dnyada btn bun lara sahip olacan sylerler" (G.30, sf.87. Ayrca bkz. Q. 139, sf. 173). Mesud daha nce Hazariarn "bekar bir gence ldkten sonra b ir e ver diklerini" yazarken, herhalde.lmden sonra gerekletirilen bu tr bir evlenmeye atf yapmaktadr (H .32,2, sf.9); ayrca byle bir evliliin varolmas halinde buna ait ritellerin de varolmas gerekmekteydi. lye refakat etmesi iin insanlarn yakldklarn biliyoaz; bu konuya ileride cenaze me-asimlerini incelerken dei neceiz. Bu uygulamada kemikler tamamen kl haline geldikten sonra llerin yeryz ile herhangi bir ilikileri kalmyor ve teki dnyaya kesinlikle gilmi? oluyorlard (R.31). Btn bunlarn nemine ramen, iki byk axis m im di (evren ekseni), yine de aa ve dadr. imdi bunlan inceleyeceiz.

122

Evrensel Aa
Potansiyel olarak aa kadar zengin bir nesnenin kamiak varl karsn da (Q.5'c bkz.), bunun tanrlalrlmasnu, dnyann ekseni ve hayatn kayna eklinde belirlilen iki temel temsilden kaynaklanp kaynaklanmad konusunda karar veremiyorum. Aacn her zaman ve her yerde tanrlatrinam olmas kabildir. Ancak ba?xn kendisine derin sayg sevgi g.terildii, bazen de kendisi ne tapldn bildiren bilgiler; slamiyeti kabul elklen sonra da Trklerin aala ra ettikleri dualar, Kagarfnin aadaki ifadesi: "TrklerTengri ismini, byk bir aa gibi gze byk grnen hereye veriyorlar"; bu tanrlamann ska ve Altay dnyasnn birok yerinde meydana gelmi olduunu (B.IO, 3, sf.377) bize kantlamaktadr. nl szlk yazarnn, aacn ykseklii ile ilgili olarak verdii bilgi (P.della Valleye gre kltn nemine balyolank J.27, sf.355), derhal bir sorunu ortaya karmaktadr. Bilindii gibi birc^ efsane ve folklor te masnn, byk bir aacn, tek bir aacn veya kuru bir aacn etrarnda gelitii kesin ise de (G.28; E.27, sf.310; 0.33, sf;117; J.12, sf.401-405; J.24, 2, Sf.l51, vs'ye bkz.), dier bazlar dikkat ekmeyen ufak zavall bitkiler etrafnda gereklemektedir. Bununla beraber, her zaman olduu gibi aalarn, tahtann, ormann bir arada birikimi, tm bireylerin bir araya gelmesinden oluan gle desteklenmektedir. Korumak kelimesinden trcvlenen koru kelimesinin "av ya s a n n bulunduu, korunan ve dolaysyla "kutsal" hayvanlarn bulunduu yerleri belirlemek iin kullanlmadan evvel de koru diye adlandrlan ok sayda aalklar ve kutsal omanlar mevcut olmutur. Genelde dev byklkte olmakla birlikte aslnda bahis konusu bir simge olduundan, her zaman zorunlu olarak byk c.sseli olmayan bir evrensel aa varlna eski alarda bazen deinilmekteydi; ancak bu husus gnmzde ok belirgindir. Buna ait birka rnek vermekle yetineceiz. Altay Tatarlar "hereyin merkezinde, yeryznn'gbei zerinde, dn yadaki aalarn en by, tepesi Bay lgen'in (Gksel Tanr) oturduu yere deen devasa bir am aac bulunmaktadr" dem ekledirler (M.55, 2, sf.7). Yakutlar, yeryznn merkezinde, ^ kaleden byk csseli bir aacn var ol duunu ve bunun kklerinin altndan "g vcme yetenei bulunan" ebedi bir dalgann fkrdn, bunun kpkl sar bir sv okKunu sylemektedirler (Q.68, sf.55). Er-Tfiik'{c, bir bakla btn yznn kapsanamad genilik teki, dev gibi bir aa anlatlmaktadr; "Tm dnyada bundan daha gzel bir aa yoktu. Ykseklii ve gc o.denli idi ki gn kabuunun yklmamak iin ken disine yasland dahi sylenebilirdi" (C.9, sf.l62). Gvdesi yardmyla, gksel dallan toprakallndaki kklerle temas ettirdii dnlen ve bazen de gn dayana, direi olan bu evrensel nitelikli aa, amanizmde byk bir rol oynamaktadr. ou kez yedi veya dokuz dal bulu nan, gvdesi st delikten geecek ekilde (Allay Talarlan, Buriyatlar) Yurt'un merkezine ekilmi bulunan aa, aman'a evrensel yolculuunda merdiven gre vini grr (rnek olarak P.24, sf.l7 0 vd.). Bu temsillerin bunlar aklayan belgeler kadar ada olduunu dn m em ek gerektir. Nitekim K itab- D ede Korkut, bunu u ekilde ok ak bir tarzda izah etmektedir; "Bana baksam ba.sz bir aa; ayaklarna baksam ayak
123

sz bir aa grnmndesin", yani ba ve ayaklan bu dnyadari olmayan bir aa sz kokusudur (C. 13, sf. 109); ve ayrca, unu da beliliyor: "Erkekler veya kadnlair iin ibadet yeri olan aa" (ayn yer, sf.l09). Bu konuda, bize; slam ncesi Trk ve Mool belgelerinin azlm gideren slam etkisi altndaki ykler (Trkiye iin bkz. Q.55 ve Q.79), hayvan sanatmn bronz figrleri (K.6, sf.87), aman davullar zerindeki (Q.68, II sayl tablo, XVI) eitli resimler; kartal byk br aacn zerinde gsteren izimler ve niha yet zellikle hayat aacna bal olan ve bunu incelediimizde daha geni bir e kilde ele alacamz baz nadir tarihi kantlar destek olmaktadr. G izli Tarihtt, Kutula "hkmdar olarak seildii zaman (Mogollar) gs hizasna kadar bir izgi tekil edecek ekilde yaprakl Koronak aacnn etrafnda dansettiler ve bu raya kenarlanna kadar dizlere dek (ykselen) kl yapmak iin '(girilirdi)" (MGT 57 sayl paragraf). Burada hei-hangi trenin sz konusu olduu iyice anlalm yor, ancak bir eksen etrafnda dans edilmesi Trk-Mogol dnyasnda olaan bir eydir ve buracja eksen olarak bir aacn mevcut olduu konusunda kuku duymamz gerekir. Bir mddet sonra, Timuin ile Jamuka, "tkz bir aa"a kar kendilerini "kan kardei" ilan eltiler" (MGT 117 sayl paragraO- Genelde Gk, gsterili anlamalarn kefili olduundan, aacn bu trende g temsil-etme rol bulunmaktadr. X. asrda, bni Rsteh, Avarlarda kuru bir aac u ekilde sergilemektedir "meyve vemeyen koca csseli bir aa. Halk, aramba gnleri, her trden meyveyi ona asmak iin, etrafnda toplanyor; onun nnde diz k yor ve ona hediyeler veriyoriar" (H.25, sf. 116).

D a Dikeyliin gl simgesi olan da, omanlar ile, karta kapl oluu, ulalamazl ve gizemlilii; tepleri gklere varan ve dolaysyla onu tutan duruu ile, evrenin merkezinde bulunmasyla, Trk ve Mool efsanelerinde nemli bir rol oynamtr. B ir yandan, yerdeki herhangi bir toprak dzeyindeki ykseli, velev ki ovalarn bulunduu blgelerde basit bir lepe olsa dahi, byk anlamlar tar. En azndan, yeryz ekirdeinden ge doru bir ykseliini temsil eder ve tr'manmak suretiyle onu Tanrya yaklatran bir tr erime il'ade eder. Dualar ora dan daha iyi iitilir, llerde, sonsuz ikamelglianndan, zellikle onu bulamadklan zaman, daha az uzaklam oluriar. Gn, yeryzne bir ta yn (tumulus) vastasyla yansmas, Tabgalarn andan beri belirgin bir ekilde grlr; "Her yl, Ge kurban verilmesi srasnda... kral aadaki treni izle miti. Gn domadan, at zerinde... tepe etrafnda bir lur atyordu. Sonra bu te peye trmanr ve kurban sunard. Son olarak, yine atna binerek, tmsein etra fnda tekrar bir tur atard. Bu trene u isim verilirdi: gn turunu yapmak" (1.35, sf. 1412, F.IO, 1, sf. I7,8'e bak.). Kartuklar iin, Gardiz'ye gre, kutsal da "Tann'nn ikametgh" olup, bu deyim, belki yaklak bir deyimdir (0.81, sf.285), ancak, bazen kendisine yaktrlan han unvann aklamaktadr (BurKan, Kadir-Kan ve belki de, tken (sesli ahenk halinde), Tom-han vs. (0.40, sf.55; D.31, sf.2; D.27).

124

Dier yandan her yksek da halkn dikkatini ckecek niteliktedir. Btn Trk ve Mool toplumlannca kutsalla^tnln, belli bir adla anlan, zel ve bi linen bir dan her zaman var olduu bir gerektir; onun yannda ayinler vasta syla, rnein airetin hayvan atalan tarafndan yaratlmas, bir kurucu kalramana salam olduu gl destek ve nihayet zellikle bir gten sonra yeni gelen bir kimseye, buna atf yaplan meziyetlerin aktarlmas dolaysyle, deerlendirilen dier dalar mevcuttur. Kutsal bir daa sahip olmayan bir Trk veya Mool kvminin bulunmasna imkn olmad anlalmaktadr; ancak baz dalar, kendilerine evrensel bir n kazandran bir hrete sahiptirler. Ortaan mslman/yazrlah' ve de Tang dev rinden beri in kaynaklan (1.6, sf. 10), gerek Karluidarin gerek igillerin ve sy lendiine gre btn Trklerin sayg duyduu, halen mevcut olan Tokmak ehri nin biraz uzanda ssik Kul'un kuzeybatsda, byle bir dan mevcudiyeni belirtm ektedirler (H.21, sf.291, 299 ve de harita). inlilerin Tien-an' (Gksel Dalar), Trke evirisi ile Tengri Tag, Hiung-nu'lann byk kutsal yerlerinden biri olm utur (1.2, 2, sf.l78; 0.94, sf.3,6). sminin zamanmza kadar yaam olmas, bunun kutsal adan nemini belirtmekledir. ok eskiden Vu-huan'larda, nl bir da olan Krmz Da, ulusal ibadet yeri olarak grnmektedir; buras Leo Tung krfezinin kuzeybatsnda bin li mesafede, yani byk Kinhan'dadr. Buraya, "llerin ruhu" rkn beii olan atalarnn "totem toprana dnmektedir" (0.76, sf.262). Vu'huan'lar, isimlerini herhalde ondan alm olmallar, zira Hiung-nu'lann toplu bir katliamndan kurtulan alalan oraya ekilmilerdi (ayn yer, sf.260). Ayn ekilde, Tunguzlar ve Manurya'nn dier toplumlan, VI-VII. yzyllardan beri bir tanna olarak bilinen ve sonradan in imparatorlannn, zellikle kurban adama eklinde kendine zg bir klt objesi haline getirdikleri Tu-tai (ang-pai an) adl kendi kutsal dalarna sahiplerdi (N.12, sf.646 ve 860-860). Buriyatlarn "Zengin Orman" {Bayan Kangai) ekilinde adlandrd ve "tm yeryznn efendisi" (Q.130, sf.971) olarak kabul ettikleri, Kinghan'da bulunan ve Tu-kiu'lcrin tken'i olan bu srada, bu toplumun nemi ile orantl olarak, ok byk bir yer igal eder. Bu da, nuhakkak ki, Tu-ki'lerin kutsal olarak kabul ettikleri tek da deildi. inliler, tkenin batsnda "drtyz veya beyz li tesinde" (yaklak olarak 250 km), yani bal veya kuzey Kangai'de, belki de Gobi Altay'lannn veya Sayan'lann dou ulannda olduunu syledik leri Po-teng-ning-li dier bir kutsal daa iaret etmekledirler, Bu durumda, ad geen kutsal dan gerekte Sayan'n gney ksmnda (Baykal glnn bat snda) bulunan ve hi kukusuz VII. yzylda ve hcrl\aldc daha sonralar da sihirli olan kk "mavi" "gksel" (gayet olaan -men soneki ile; Trk/Trkmen'c bak.) eklindeki kelime kknn de beliltii .ekilde, burasnn Kgmen olduunu kabul elmcK icap edebilir. Lisiede, birinci olarak grlen kendi isminden sonra, sra ile adlan cluk-yer sh, kan tengri, unay katun olan da belirtilmektedir (Niolaxa-Ulan Bator, 730'a doru. A. 18, 1, s f .l6 1-162). Bu dadan hibiri, Tu-kiu'lerin rklannn beii olan ve Juan-Juan'lan buyruu almda, demiri ilemek iin sndklan vc her,yl kurban adaklarn yerine gelimek iin ziyaret ettikleri da olamaz. Bu da kein olarak Allay'da, Turfan kntsnn kuzeyinde bulunmakla vc altnn siliirii madde olarak nemi dolaysyla Altm Ki "Altn onan" "Yce Onan" "Ikl Onnan" eklinde adlandrlmaktayd. Tukiu'lerih ideolojisini aynen muhafaza etmi olan Manikeizm-ncesi Uyguriar
125

srasyla, tiiken y i bai "tken ormannn yamac" ve de komu iduk ba, yani "serbest braklan dan yamacndan sz clmeklcclirler (Tar., satr 17; S.U., e., satr 9).
I

tken, aal bir dadr (bkz. K.12; Q.149; 0.78) vc aalarn varlmn srarla belirtilmesi, aalann o yrin kutsallatrlmasnda katkda bulunduunu gsteriyor. Ayrca hi phesiz tken stratejik bir konumdadr; bu husus itiraf edilmekte ve de bundan dolay byk bir nemi olduu sylenmektedir; yine belki de bu durumu yznden dini adan da belirli bir deere sahip olmutur, nitekim hkmdar burada Gk ile dorudan temas halindedir: "Kaan tken ormannda ikamet ettii vakit, imparatorlukta fakirlik ortadan kalkacaktr" (M.2, N s a tr2; M .l, S., saatr3). "tken omanmdan daha stn biryerolm aitr. Her zaman iin, imparatorluu ayakta tulan toprak lken oman olm utur(M .I., S., satr 9; M '2, satr 3). "Trk halk... lken omannda yaarsan, son suz bir imparatorluun sahibi olarak kalacaksm", (M. 1., S., satr9; m.2, N., satr 7. Ayrca, bkz. sf.l34). tken, duk olarak, yani "serbest braklan" eklinde tanmland iin (M .l, e., satr 23), byk kutsal yerler arasnda yer alyordu, ancak tepelerinden sadece birinin kutsal olmas ve tmnn bu kutsal ksmla belirtilmesi alkanlnn yerlemi olma.s dnda, asl kutsal sahann byk bir corafi boyutlu olmamas gerekirdi. Moolistandaki Uygur imparatorluunda da nn vc roln aynen muha faza etmitir. Uygurlar buray Lgal ettiinde: "Atalarn nnn" burada bulun mas (yani tekrar deerine kavu.mas) iin yeterlidir: lken lkesi sizindir!" eklinde bu zellik bclinilm ekledir (Tar., satr 14). Ayrca, yani kaan hkmet merkezini burada kumaktadr: "tken'in ortasnda, tahln kuruyordum" (ayn yer, satr 16). B ir liddet sonra da dan n devam etmektedir. Ka.gari bunu biliyordu (B.IO, 1, sf. 138). Sin-kiang Uygurlannda ise tken kelimesi, "kutsal lke" anlamn almtr. Nihayet, yukarda daha nce sylemi olduu gibi, kendi ismini herhalde Moollarn yeryz tanras olan ItlgenlEtgen'c vermitir (Bkz. 0.78, sf. 212-219).
tken kelimesinin anlam uzun boylu fartlntr (A.25, sf.213; A .19, sf.IOO): bunun herhalde t "dua", "talep" "istek" kelimesinden tremi olmas dnlebilir; o zaman, ana kk olan tken, "dua eden" "dua edilen" anlatnna gelmektedir. E.Lot-Falck, dii aman uraan ismi ile tenzcrlik kunnu ve bu ke limenin "Moolca gbre, Trke'de dlyalag, ksacas ilk yaama yeri" kavra mn telkin ettiini dnmtr (F.26). '

Gelenee gre, Mu-ye dann eteklerinde, Kilanlann ilk atalar olan erkek beyaz bir ata binmi vaziyetle, kadn da kl renginde kzlerin ektii bir kany kullanrken birbirleriyle karlatklar sylenir (1.36, sf.42; 1.34, sf. 10,11; Q.2). Bunun hatras olarak, Kitaflar her yl kurban keserlerdi (1.36, sf.272-273; 1.34, sf. 141). llerini, Wu-huan'larn kendi dalarna gldkleri gibi, onlann da Mu-ye dana gtrmeleri gerekliydi (N. 12, sf.2 18). Cengiz Han dneminde Moollar, hakknda bolca bilgilere sahip bulundu umuz Kentei'dc Burkan Kaldun adnda bir dan bulunduundan sz etmekte dirler (F.37, sf.33; F.42; F.46). Rintchen, bu kelime ile ilgili olarak, doru ol masa dahi, en azndan M oolca olduu hissini veren bir kken nermitir: Burkan'm "aman tanrs", /.'(7Ww/'un "ongon'larnn (putlarn) yapld bir tr
126

st aac" olduu tahmin edilmekledir. Dolaysyla, Burkan Kaldun'un "St tanni Da" anlamna gelmesi gerekir (F.43,,sf. 189-190). Dan (tken'in or manna anm yapan) aaca bu ekilde benzetilmesi tarih ynnden tatmink rdr. Ancak burkan kelimesinin borkan'm gelme olmas ve borkai'n da (R/Z almama kanununa uygun olarak) boz-kan "Gri renkli Elendi" den gelmi olmas - daha nce de belirttiim gibi - hemen hemen kesindir. Daha sonra, bu isim Buda ismi ile kartnim tr (0.40, f.55'e bak.). Burkan Kaldun, G izli Tarih tarafndan, Moollarn atalarnn doum yeri olarak, Onon kayna ile birlikte takdim edilmektedir (MGT pa^-agraf 1). Bu yz den, rklann beii olan Vu-huan'lann kutsal da ife, Tu-kiu'lerin Altay' ile, K itanlann Mu-ye'si ile ayn deere sahip olmas gerekir. Bununla beraber, kutsallmn, Cengiz Han'n hayatndaki bir olay dolaysiyle olduu da dnlmek tedir. yle ki, d.manlan tarafndan takip edilen gen Timuin buraya sinmtr (ve burada, st dallarndan bir kulbe ina ettiini not etmemiz gerekir^ Daha sonra, tehlike geince yorumlanmas zor bir nutikla dier szleri meyanmda kendi kendine yle seslenmitir; "Burkan Kaldun... sayesinde kaabildim; Burkan Kaldun... sayesinde korundum" (takip etliim metin olan D. 19, sf.323'e bak.), ve szlerine u ekilde son vemektedir: "Her sabah, Burkan Kaldun'a kurban keseceim. Her gn onu hatrlayacam. Oullarmn oullar bunu byle bile! bunlar dedikten sonra, tanrlarn onuruna yere arap dkp dualar yapm tr" (MGT paragraf 03). Kutsal dalar, Mool budizmi tarafndan, bunlar evreleyen kltlerle ve kendilerine yneltilen dualarla birlikle (D.31), baz blgelerde Gk ve Yeryz ile beraber gerek bir Ui kutsallk (teslis) oluturacak ekilde, muhafaza edil mitir (Q. 132, sf.2 18-229). Dier konularda olduu gibi, bu konu ile ilgili ola rak, Altay toplumlarnn l kutsallk topluluklar kunnaya olduka eilimi bu lunduu keylTyeli zerinde dumak gerekir. . Trklere gelince, gleri srasnda, genellikle yeni bir dzene sokmak suretiyle, yerel gelenekleri kendi adlarna dzenleyerek veya selelleri tarafndan daha nceden dceriendirilmi yeriere dikkatlerini odaklatrmak suretiyle, eski yaadklar yerlere yakn yrelerdeki grnm ezi, baka yksek yerlere nakledeceklerdir. te bu ekilde Bat Anadolu'da, tekrar Kaz Da eklinde adlandrlan (M.4; ayrca, Q.61'e bak.) da Da'na, amari grntsnde ve bir kadn klt iinde, Paris'in yargs ile ilgili eski Yunan kalntlar, Hristiyan azizlerini ve bizzat Peygamberin ok sevdii kz Fatima'nn kz Sar Kz veya "Sarn Kz" ycelten, gizemli nslman bir hava kartrlmtr (C.2, sf.68, 78; 0.5, sf.76-87; Q .l, sf.164-167). Bazen ad geen bir nceki da ile kartrlan Kaf Ka, Kailcaslarda bulunmakta ve c/t'v'lerin,/;e;flerin evi olarak kabul edilm ekle veya yeryzn kuatan ve g aldan (ulan bir sur gibi gmlmektedir (Q.24, sf. 125 sg.). Heyerde, biraz az veya ok yksek dalarda, herhalde dan simgelemesi sonucunda, bir azizin fakat ou kez hayal bir azizin mezar vardr (C.9, sf.142-143; Q.69, I, sl\99; M.62, sf.175-176; Q.57'ye bak.). Anadolu'daki dalaria ilgili bu klt iinde sadece O1a Asya geleneklerinin yer almad muhakkaktr, ane;c Orta Asya geleneklerinin etkisi de hibir ekilde yadsnamaz. 6u klt Kitab- D ede Korkut'&A da gcirld gibi, Trklerin ilk is

127

lamlama aslannda kendini belli etmektedir. Bu, birmslman ortamda hi rast lanmayacak bir ekilde, su, aa ve de dadan oluan gerek ilhi bir ldr (R.35; C.13, sf.l5 0 , 227; C.27, sf.l3 2 vd. vs'e bak.) Aalara yaplan yakar m alar arasmda, ismi Kaz Da'mn smini hatrlatan ve yukarda belirtmi oldu umuz uzun kutsal da serisinde yer alan, K azilig Da'na yaplan yakar be lirtmek gerekir. Bu da, hem hayat ve hem de yeniden doun kayna olan, yklnn dnyann sonu olarak grlen ve g destekleyebilen evrensel bir ek sen eklinde alglanmaktadr. Bu yakarlardan birkan aaya aktaryoruz: "Karda bulunan, ve eskiden yklm olan senin kara dan yeniden ykseliyor. Eskiden kurumu olan senin berrak suyun nihayet yeniden akmaktadr. Byk aata, senin daln ve budan kurumu.^tu, imdi nihayet yeniden yeillenmektedir (C.13, sf.227). "Senin karda bulunan kara dalarn iyi durumda ise, oy mak da yaylaya kar" (C.13, sl.145; C.27, sf. 156)! "Kardaki karh dalar yalanm, artk zerinde otlar bilmiyor" C.13, sf.l II; C.27, sf.l43). Kazilig Da'n kendisine gelince, nl kahraman Buga Han ile annesi arasnda dramatik bir syleinin ana kiisidir. Han'n annesi, mitsiz olarak u ekilde haykrr: "Ey Kazilig Tag! Sularn artk akmasn!... Otlarn artk bitme sin!... Senin av hayvanlarn artk komasn!" Olu da ona u',ckilde cevap verin "Lanetleme! ... Kazilig Tag'm suu deildir... Kazilig Ta'n gnah deildir" (C.13, sf.89; C.27, sf. 108-109).

128

DRDNC BLM

HAYATIN KAVNAKLARI

Ruh
Kolaylk olsun diye ruh olarak nitelemeye devam ettiimiz ey, Altay d nce tarznda (Bkz. Q.116; Q.118 yaayan hereye insana, hayvana, bitkiye, rzgra, yldzlara, a, madene ve hatta bazdan iin (Q.134, sf.215) mamul cisimlere (J.6, sf.l82) hayat veren, genellikle grnmeyen bir kuvvet b a m n a gelmektedir. Bu g, az veya ok byk, az veya ok ^aygn veya youn olabi lir, H er cisimde mevcut olan bu kuvvet, daha nce grdmz giD, benzer ci simlerin gleri ile kaynaabilir ve birleik bir g olutur. Bir tek ve ayn nes-, nenin zellikle bileik olduu zaman, onu tekil eden deiik blmlerinde sakl bulunan eidi glerin birikim yeri olabilmesi ve de srasyla hem bir birim ola rak hem birleik bir g olarak ortaya kmas her zaman iin kabildir. Bu durum zellikle insan iin sz konusudur ve ite bu nedenle gnlk konumada onun birok ruha sahip olduu sylenir^. Tabiatiyle, her grnmezin kart olarak bir grnr nesne mevcuttur ve rahun da grnr kar bedendir. Hibir ruh, kesin olarak ve her zaman iin bir nesne iinde kapal kalmaz. Grnmez olan ruhun bazen zc bir ekilde serse rice dolama eilimi vardr ki bu ok tehlikelidir. slam ann banda, hem z lerek ve by .yaparak ve hem de eliki iinde a a d ^ i ekilde yaknmalar ol mutur: "Bedenden kan ruh geri dnmyor" (C.13, sf.73); "Allahn sana ver dii tatl ruh gezintiye kt. Onu bedenine tekrar indir" (C.13, sf.88). Etnografyaclann deyimi ile "sahip-ruhlar" bedende veya onun dnda yaarlar (Q.101, sf.172-179; Q.68, sf.258-280) ve insan ruhu gerektiinde bir nlem olarak, beden dnda bir yerde saklanabilir (C.9, sf.l72). Ancak beden varol duu srece ruh, beden kendisinden ok uzakta olduu durumlarda dahi, onunla ayrlamaz ilikiler iindedir ve her an tekrar geri gelebilir. Bu olgudan birok ritel ortaya kmtr. Beden ykld zaman (lm) ruh serbest hale gelir ve ge zici bir ruh olarak dolar veya baka bir yerde oturarak belki de bedenin oluma sndan evvel sahip olduu zerklie tekrar kavuur. Btn bunlar deerlendir diimizde Trkler ve Moollann, kesin veya greli bir devamll bulunan nes nelerle (ve ite bu nedenle ta lmsz olarak nitelendirirler) douma ve lme baml olan nesneler arasnda yaplmas gereken ayrm doru olarak algladk lar grlr. Daha nce br dnyaya gitmi olan llere ait ruh veya ruhlann ne olduklar konusuda, yani lmden sonra rullann ne olduklar hususuda hilgi sa hibi olmamza karn, ruhlann olumadan nce ne olduklan ve bu ilk clu^nann ne ekilde meydana geldii konusunda dala az bilgi sahibiyiz.

^ L evy-B ruhl, daha uygun decek "dier bir isim bulunam adndan" "ruh" kelim esinin k ul lan ld n d ah a nce b elirtm iti (P .46, sf. 86 ). B londel iin, ruhlarn o k lu u "gerein asl ifadesinden ziyade, bir ifade oyunudur. E er bir okluk varsa bu, gerek ve ak ekilde ayrm ifade eden terim lerle ifade edilm esi pek uygun olm ayan, bir dahili o k lu k niteliin dedir" (P . 8 , sf.72). Van der L eeuw 'e gelince, kendisi "hibir bedensel veya organik ruh, ruh gcnn tam am n ierm ez... iinde g bulunm as koulu ile, insanda bulunan herey ruh olabilir" eklinde bu ruhu aklam akta ve szn yle tam am lam aktadr: "ve bu g, b ede nin h em en hem en her yerinde grlr" (P.76, sf.56).

131

Hayvann temel varlk olmas ve hayvan biimciliin (zoomorphisme) alf yaplan ana ekil olmas sebebiyle, ller utuklarndan zellikle akdoan haline keza srck kuu (C.4, sf.244) ve sinek (ayn yer, s'. 102,113) ekline dn mektedirler. Birok ada yk de tekrar domadan nce (geime, incamation) ruhun gkte ku .eklinde yaamakta olduunu anlallgndan (Q.68, sf,67'vd.) ve de bu olgunun olduka yaygn ekilde dnlr olmas nedeniyle (P.76, sf.288) insan ruhunun ku yapsnda olmas illimali ok yksektir. Ancak elimizdeki hibir eski belge, ruhun doutan evvel ku eklinde olduunu kati olarak teyit etmeye imkan vememekted ir. Orta a szlkleride ruhu, veya daha dorusu deiik ruhlar tanmlama ya yarayan birok kelime mevcuttur, ancak bularn ne olduu konusunda szlk lerin verdikleri bilgiler yelersiz kalmaktadr. Szlkler ok .sayda ve mulak ni telikte ve de farkllklar gsleren yorumlar getinnekledirler. lkel olarak en byk nemi tayan ruhun, daha nce gm olduumuz ile birlikle, gn bir ltf olarak ve Mool lisannda karl su olan, kut larafndan temsil edildiine kiisel olarak inanmaya eilimliyim. Herhalde bu, en fazla bilinen en ok grlen ,ve de en fazla incelenen kelimedir. kelimesi genellikle "nulluluk" .eklinde evrilmektedir ki her ne kadar bu anlam veriyorsa da aslnda bu, ikinci derece deki anlamdr; nilekim Rintchen'in, "temel anlam... mulluluklur" demesine ramen (D.28, sL22)~, su kelimesi "kader" eklinde evrilmitir.Bclki dc kut, canl varlklarda ikamel eden zci bir kuvvet, bir tr hayal dayana gibi bir nesne olabilir. Kiinin lemel bir ksm oluu, kut kelimesinin zellikle Uygurca'da ev renin yapsal unsuru olarak ald anlam dolaysile bir kere dala kantlanmaktadr (B.23, VII, 9 sayl metin). Her iki lerim konusuda (kut ve su) yaplan en eski incelemeler aratrclar bunlarn, Tengri'nin Kaan'a balad zel bir g olan "hkmdar ycelii" eklinde bir unlai)i ladm dnmeye sevketmitir (F.20, s f 147). Muhakkak ki bu, gn bir hediyesidir; cn eski Trk yaztlarnda kut'un hkmdara verildii, kendisinin ona sahip olduu ve dc onun sayesinde hkmdarln srdrd ve baar kazand aka bclirliuckledir, ayn .ekil de, Mool devrinin belgeleri de Su'yu Cengiz Hana ve onun soyuna zg olarak gstermektedir, ancak hkmdar buna ait bir ayrcala salip deidir. Hoytu Tamir'e (paragraf IV), adamn biri yle dua ediyor: "Kutu devam eltir". Irk Bitig'de (paragraf XLVII), herhalde halklan birisi, srnerek gittiinde Tengri'ye rastlad ve kendi kut'u iin ona yalvard. Kendisi (Tengri), onun /:(f/'unu verdi ve dedi ki: "Otlaklmda gen hayvanlar olsun ve hayaln ("z" yani "senin asl valn") uzun olsun". Ayn kitap, hayvanlar iin, onu u .ekilde mdahale ettiriyor: "Bir ufak ku, bir ufak geyik, bir kk insan kayb olmu, fakat Tengri'nin kut'u sayesinde... hepsi selametle ve canl olarak bulunmulur" (paragraf XV). Ouzname'e, Urus'un olu Saklab, hkndann karsna kar ve kendisine kul kle olduunu sylerken ona unlar beyan eder: "Bizim A'Hf'unuz senin kut'un olmutur" (192 sayl satr), ki bu da lam anlam ile "bizim ruhumuz senin ruhun olmutur" eklinde ifade edilebilir. Kagar belirli bir anlam zerinde srar etmektedir; "tanr kuluna kut'u ve fcv'u verirse ("mutluluk" anlalnda olup, burada herhalde ifte ahenk olsun diye kulanlmlr), ileri hergn iyi gider"
^ Bu k elincnin kkeni iin, R inlclen'ln (dala nce belirlilen D .28, ,sf.22) diam da, Pciliot (D .24, sf.56) ve K olw icz (0.53, .sf.l94)'in kargt grmlerine Ijakmtz. A yrca, M ool dev rinden kalm a kanlaryaU k yazjmalar ve m ek lu p b r iin /d lik lc D .3'c ve daha yakm d nem de olanlar iin D.12, sf.l5 5 'e l)akuz.

132

(B.IO, 1, sf.300); "byk Tengri kendisini ltullara bomutur; k u tv e k u v , kendisinden ykselmitir", (ayn yer, 1, sf.300-301). Dier bir yerde ileri kt giden bir adamn "tef'suz" olduunu (ayn yer, 1, sr.457) sylemekledir. Bu deyime verimsiz hale gelen bir topraktan bahsedildiinde hala canl olarak,rastlanmaktadr; "Kendi ^uf'unu kaybetmitir" (Q.73, sr.463). K u tsu z'm kart olan lcutlug "kufu olan" yani "kutsanm" "mutlu", kclimesi bulumaktadrki bu kelime Ortaa szlklerinde iyi bilinmektedir (Bkz. kaynaka R.b3, sr.25). Metinlerden, kut'un hayat iin gerekli olduu, fakat srekli olarak tek bir defa verilm edii anllmaktadi". K u t "devam etmekte", yerlemekte veya, Orhon'un yaztlarnda denildii gibi, "tasdik olmaktadr". Kayna bilinmeye de er ilgin bir manevi deerlendime Kagari'ye tef'un, bir misafir gelmesi halin de, byklere hmct edildiinde geldiini syletmektedir (8.10, f, 92). Eskiden bunun datcsnn Tengri olmasna ve ada mirassnn da byk gksel Tanr olmasna ramen ister Yakutlardaki A rtT oyon Aa (M.21, sf.279) ister Altay Tatarlarndaki Bay lgen (M.55, 2, sf.2) olsun kut bT arac tarafndan ta nabilir. Eskiden bunu, "hayrl atl yollarnn tanrs", rk Bitig'n yol tengri'si (paragraf 2), Hoytu Tamir'in "bilgin efendileri, kk efendi babalan" (paragraf 9) ve de, atalarn talebi zerine yeni doana verilecek hayat gcn st gibi beyaz bir glde aramak iin bir ula gnderen Bay lgen aktarrd (M.^55, 2, sf.2). htimal ki Bay lgen ismini, kendisine ait olan bu rolden almtr, lgen, l "payla,smak", "blmek" in durum ortacdr ve dolaysyla anlam "zengin bltrc"dr. Bununla beraber, havadan veya baka yerden alnan kut'un gksel k kenli olduu kesindir. Ayrca adrn st deliinden ieri "jelatinli bir madde" ola rak indii eklinde hayal edilmesinin tesbiti son derece jlgintir. (E.30, 1, sf.527). Buriyallarda, gelinin babas evin ortasnda duman deliinin altna yer leir ve yz ge dnk olarak tanrlardan elere saadeti, yani kut'u vemesi iin dilekte bulunur (P.72, sf.181). Kut gkten geldii gibi, ayn ekilde uaraktan ge geri dner (B.IO, 1, sf. 164). Bunun zel bir anlam vardr, zira Mool jm 's u . Cengiz Han'la olduu vakit, yeke su ja li, "byk alev mh" eklinde ta nmlanmakladr. _/a// (cali) kelimesi ve "alev" anlamnda buna tekabl eden yula, ula vs. kelimeleri insan ruhunun belirlenmesi iin ska kullanlr (Q.68, sf.l87). Ne var ki, alev veya duman ge doru ykselir; dolaysyla, snmek veya umak eklindeki iki kavram aslnda elikili deildir. Herhalde L.Bazin, kut'un kor halinde bir kmr paras iinde maddelemi olduunu ileri srerken haklyd (F.3, sf.281). Cengiz Han'n, doarken sa elinde tuttuu "kk bir kemie benzeyen kan phts"nn da bundan ayr bir ey olmas ok phelidir (MGT. paragraf 59). Sonradan konu ile ilgili bilgi verenlerin naklettiklerine (1.31, 2, sf.87; C .l, 2, sf.79; C .I6, sf.236) ve de Yudahin tarafndan belirtilip Bazin tarafndan dikkat ekilen (e.30; F.3, sf.280-28I) baz Krgz geleneklerinin ortaya koyduklar gibi ou kez "altn"dan olduu sylenen kemikiin belirgin olan stn deerine ramen, Cengiz Han'n sa elinde tuttuu nesnenin, hkm darn kendi z iskeleti ve komilerin hepsi olduu, yani gelecekleki Tatar dman larnn tm soy sopu olduu fikrini benimsiyorum (F. 17, 1, sf.l84). Bu konu ile ilgili, greli olarak bol saydaki belgeden daha iyi bir ekilde, ^Mf'un nemini belirten husus, bununla ilgili kavrann en uzun sre deimeden yaam olmasdr. Bu kavramn kaybolmad ve bunun steplerde ok eski oldu u su gtrmez bir gerektir. Belki de bunun bir izi, Attila ile ilgili olarak, Jodanes'in/(?//6'(7aynda (G.20) ad geen ifadede ve de ok ak olarak bir hi-'
133

ung-nu nvan olan eng-li ku-tu-an-yu (=tcngri kulu an yu)'da grlmektedir. K utlsu'm n, Corbin'in, "muzafler g", veya "zafcrin " (N.6) eklinde gr m olduu, eski ran'n haverna (hvanah)'n< balanmas gerektiine gittike daha fazla inanmaktaym.
Kut'un, Trk heykel yaztlarndaki cmlelerinde telkin ettii, ekilde, Allahn, kut aracl ile l "ans" eklinde insanlara balad ihsann, bir ruh olup-olmadm syliyecek durumda deilim. K "gc" gibi, bu da gkten gelmekte ve kiinin iine girerektn, herkese balanan hayat sresine uyduu grlmektedir {,le "ksm", lmek "ksmlara blmek").

Kagar'nio gs iinde bulunan bir nesne olarak tanmlad, ayrca rk Bitig'e kut'un z "kendi z" ne bal olan bir ey olduuna dair ifadesi dnda kut'm , bedenin herhangi bir yerinde yerleik olduuna dair elimizde bilgi yoktur (B.IO, 1, sf.46). z kelimesi "kendi iinde" anlamn tar ve (sanskritce dnl . ad olan atman kelimesini harlatmak suretile) ou kez ruhu tanmlamak iin kul lanlr. rk Bitigy, aka "hayatn uzun olsun", "kendi benliin yaasn" anlamna "senin zn uzun olsun" derken (paragraf XLVII). z kavramna tor'unki kadar byk bir kudret atfetmektedir. Kagar'ye karn, bir Uygur metni, bedende dolaian ve her gn yer deitiren bir nesneden; rnein, fareninki gzlerinde, ineinki kulaklanda, tavannki gsnde vs... (B.23, VII, 19) olan bir,z konuk'im "samimi misafir" den sz etmektedir. ok dala sonralan Pallas bu kav ramn temsil ettii nesnenin anlamna temas etmeseydi, kukusuz yabanc bir kl trn telkin ettii bu metne hibir ekilde nem vcmiyecektim: Ruhun bulundu u organn zedelenmesi halinde, diyor Pallas "darbe sadece ayak parmana do kunsa dahi" insan lr (J.21, 2, sf.61). z kelimesini C odex C om anicus ye K itab el-drak "insann bizzat kendisi" eklinde yommlamakta (B.7, sf.l68; E6, sf.66), fakat Kagatf bunu "nefes, ruh, kalp" eklinde aklamaktadr (B.IO, 3, sf.131-132); dolaysla belki de bu solukta bulunan, azdan kmaya en fazla msait olan ve genellikle Trke tin ve Moolca amin eklinde tanmlanan, ruh tur.
Tin kelimesi, K itab el-idrak ile bni Muhenna (E.6, sf. 104; E.2, sf.73) ta rafndan mulak ekilde bilinmektedir. Codex omenicus tarafndan Latince'ye anima, spiritualis, spiritus sanctus (B.7, sf.262) eklinde tercme edilmektedir ve Kiagar iaral ndan da, yok olduunu belirtmek iin snd hususunu yeni den telkin cmok bakmndan, "soluk, nefes" eklinde evrilmektedir (B.IO, 2, sf.118). Gnlk Tke lisamnda, "canl, tinlig olarak, "tini olan" yani hayat olan eklinde sylenir. Moolcadaki (nonmal olarak tnin 'ye dnmesiyle) ijM/j'un "kan" ile kelime kk balants, ruhu kan ile ilikili klmaktadr. Amin kelimesine gelince, kukusuz daha yeni zamandaki durumu ele almas nedeniyle, bu kelim e ile ilgili szlk bilgisi daha az belirgindir (E.22, sf.l65; E.27, sf.6j D. 18, sf.613); genelde, budunbilimciler bunu, "nefes ruh" eklinde alglamakta hemfikirdirler (Q.68, sf.180; Q.34, sf.50-51). Srisn eklindeki Trke kelime, kk zerinden, -nine (sne) soneki ve r/z deiimi ve de Mool'ca snesn/siinezn kelimelerinin tekabl ettii, ok

yaygn ekilde kullanlan bir dizi kelime tekil etmektedir. Bunu, hayat nefesi, bedenden ayrlan ruh, glge, grnm, hayal eklinde tanmlamak gerektii hususuda bir gr birlii m evcuttur (E .16, 2, sf.l4 2 2 ; E .l l , sf.93; E.23, 4,

134

sf,808-809; E.4, sf. 172 vs). Bu kelimeler, bir yandan ''st" ile, dier yandan da zellikle Cengiz Han'n ruhunu ieren slde "sancak" ile de balantl olabilir. Ur deiim vc de (r) harfinden sonra OO'den (O'ye gei, Mool lisannda rastlanan bir olaydr. Dolaysyla sr, srne, silide cidindeki dizi elde edilmi olur. Bunlar hakknda elimizde yazl belge bulunmamas nedeniyle, bu kez, trenleri veya buyruklan incelemek sureti ile, yeri belli olan veya olmayan dei ik ruhlan bulmu oluyoruz. Hanedan kannn dklmesinin yasaklanmas ile ilgili (claha nceden ks men Kprl tarafndan belirtilmi olduu gibi) (Q.87) ve zellikle, hepsi de kurbanla ilgili olmayan, hayvanlann kannn dklmesinin yasaklanmas ile ilin tili ok sayda kanta sahip bulunmaktayz. Bunun yaygn olduu keyfiyetini. Cengiz Han'n KaycfA'nda (Q.148, sf.352) ve de bu olguyu hakl karan birka eski veya ada alma gryoruz. Ancak bu almalar ayn yasaklarn baz belirgin dmanlara da uygulanm olduunu yeicrince hesaba katmamlardr, bunun en iyi bilinen rneini 1258 ylnda halilenin ldrlnde grmekteyiz. Btn kaynaklar Moollarn onu kansz bir ekilde ldrdkleri konusunda hemnkirdiricr ve esasen, bu konudaki anlatmlarnn eilliiii de bunun kantdr. Kendisinin Yasak'm acma,szlna brakld (H.42, 2, sf.52), alktan lme terkedildii (G.15, sf.211), bir uval iine konup uvaln dikilerek ayaklar altn da ezildii (H .l, sf.l37; G.33, sf.43) sylenir; bu son ekildeki lm eklinin geree yakn olduu anlalmaktadr. Zira bu tr ldmenin, dier bir yerde, Kubilay tarafndan ldrtlen bir Noyan iin de sz konusu olduu belirtilmitir (G.30, sf.l0 5 ). Bu ekilde ldrtlen ok sayda ba.ka kurban da olmutur. Bunlarn yksnden anlalmaktadr ki kutsal olan nc kurban edilen hayvan, ne de hkm dardr (Q.87, sf.21), fakat kann kendisidir (P.57, s f .ll4 ) Aslnda kann dklmesinin nlenmesindeki ama ona duyulan saygnn gsterilmesi deil, dier canllara ve kukusuz baz artlar altnda zellikle katillere yanyabilecek olan temel bir gcn (B.IO, 1, sf.484), yani luhun toprak tarafndan emilme sine engel olmaktr. Marco Polo, belki de Budizmi dnerek, buna aadaki gibi karmak ekilde anlatrken bu hususu iyi biliyordu: "onlar kan dkmeyi sevmezler ve baki'ler, insan kann aktmann kt bir ey olduunu sylerler" (G.30, sf.l 17). Ondan evvelki bir tarihte Cengiz Han laralmdan lnie mahkum edilen Camuka, kaana u ekilde yalvarr; "Ey! benim kan kardeim, beni ka nm dkmeden ldr... Bu ekilde li^sem... uzun bir zaman iin senin torunu nun torununa kadar soy sopuna koruma salyacam ve onlar iin sonsuza dek dua edeceim" (MGT. paragraf 201). Kurban hayvannn ne ekilde kurban edildiini ve kan aktmamay ng ren kanuna uymak iin'lfayvann ou kez ne ekilde avlanmaya alldn g receiz. Hal canl olan bu yasak, ok eski zamanlara dayanmaktadr. Herodot, Dou Avrupa vc Bat Asya'nn barbar halklar olart skit'lerin hayvan boarak kurban ettiklerini bilmektedir (IV, 60-61); Pazyryk kurganlarnda, ylan sr veya zehirlerle (K.38), en azndan yara izi braknuikszn kurban cdimi vcutlara rastlanm.tr. Bu olgudan eitli lrclcr yannda, yeminle ilgili ve yeminli denen kardelikle ilgili treler doacaktr. nsanlara gelince, zellikle bu dnyann glleri sz konusu olduunda, bunlar boulabilir, kamlanabilir, canl olarak gmlebilir, bir yardan aa salverilei/inir. Kitanlarda adet olduu zere (1.36, sf.496) mancnkla yksek bir yerden aaya frlallabilir. Bri Bk'ye (MGT.
135

paragraf 140) ve Kk (MGT. paragraf 245)'yc yapld gibi belkemii kmlabilir; ancak ou kez, bir iple veya daha iyisi, sihirli olduu bilinen okun yay ile boulabilir (0.73, 3, sf.l2 1 , 589, 607; H.8, sf.49-50; 1.36, sf.41; G.5, sf.339; H.13, 3, sf.l2 9 ; 1.32, sf.l3 2 ). Bu son ekil, Osmanl mparatorluu geleneklerinde dc sadk bir biimde muhafaza edilmitir. Bu bom a fiili yapmack ekilde veya ksmi olarak da yaplabilir. Hazarlarda, hakanlarn tahta klarnda yaygn olarak uygulanan bu usul aslnda kendilerine zg deildir (Q.49); nitekim Tu-kiu'ler ve daha genel olarak Trkler tarafndan da bazen uygulanmtr (1.21, sf.8; 0.72, sf.l34). Kaynaklar yapma ck olarak boulmak zere iken yeni hakann, gelecekteki iktidar dnemi ile ilgili bilgiler olarak yonjmlanan birka sz eltiinden ve bu szlerin kehanet olarak ka bul edildiinden bahsetmektedir: Aslnda bu, hakikaten varit ise garip bir kehanet ekli olurdu. Gerekte ise sz konusu olan, yeni bir hkmdarn tahta knda onu yeni grevlerinde canlandnn;k iin eski hayaln ldnneklir. skelet, kemikler ve zellikle baz kemikler lpk kan gibi bir gce sahiptir. Ancak kemikler, amanizmin temel kavramn lekil eden (P.24, sf.l52) tekrar doua olanak verdiinden, lnn yeryzndeki devamlln (R.31) ve kiiyi atalarna ve gelecek nesillerine balamas dolaysyla (Q.65) nilelii deiik gr nen bir gle donatlmtr; Trke ve Moolca'da kemik isimleri ayrca erkein kendisinin ailesinin ve soyunun kalntlar anlamna da gelir (E. 16, sf.2274; F.17, 1, sf.l84). Trkler, birine kendisi hakknda sual ederken yle sorariar; "hangi kemik (umrtfe)'lan gelmesin?" (F.17, 1, s. 184). Bir hayvann tekrar dnyaya gelebilmesi iin kemiklerin hibirinin kay bolmam veya krlmam olmas gcrekir:bu olgu, onu loprak stnde terketnemeye kar gsterilen zne (Q.134, sf.219; Q.81, sf.262) dikkat eken etnog rafya almalar ile geni ekilde tespit edilm itir (K.7. sf.92; Q.,68, sf.298; Q.98, sf.206; Q.152, sf. 117). Gelenein eski olduu dnlebilir, zira Plan Carpin bunu u ekilde not etmektedir: "Yemek iin hayvan ldrdklerinde, hibir kemiini knnyorlar" (G.29, sf.37) nitekim, bu konuda benzer uygulama lara gninzde Anadolu'da, Orta Asya'da ve Sibirya'da rastlanmaktadr. Bir geyii vuran avcnn onun iskeletinin kaybolmu bir taraf yerine bir tahta paras koyaraktan iskeletini eksiksiz olarak meydana getirir: bir sre sonra geyik avc ta rafndan tekrar ldrldnde, avc yerine koyduu kemii bulmaktadr, ek linde Mula (Trkiye) yresindeki eftane dc Sibirya kkenlidir (M.22). skeletin daha iyi saklanabinesi iin ou kez, Spencer ve Gillenin tabir lerini yeniden kullanarak (P.70, 2, sf.424), ccnaze treninin birinci ksm diye,ni-^ telendirdiiniiz safhada, l ya aalarn zerine konulur veya eti kemiklerden* itina ile ayrlmak suretiyle karlr (K.7, sf.95). Bunun doal sonucu olarak ve nasl olur da bunun imdiye kadar farkna vanlamadna hayret ediyorum kemik- , 1er imha edilirse hayvan veya insan toprakla tm balamn kaybettii iin tekrar dirilemez. le bu nedenle, namna kurban adanan kiiye gnderilmek istenen kurban hayvanlan ile kesin olarak kendisinden kurtulmak islenilen dmanlarn kemikleri yaklr. Yukarda sylediklerimize aadaki cmleyi ilave ettiinde. Plan Carpin aka bu iki eyi birbirile kartnmlr; "Hibir kemii knnyorlar, fak at o nlar atete yakyorlar" (G .29, sf.37). Sadece T rk-M ool "paganizm"inde deil, slam dinini kabul ellikten sonradaki, rnein Safev'lerde

136

(0.4, sf.189-207, R.3-1) dmanlarn keiiklcrini yaknuk ve ycryzndcki tm varlklann bertaraf enek iindir ki, bu denli ska mezarlara tecavz ve gmttcn karma olaylarna raitlanm aktadr (H.20, sf.320-321; 0.4, sf. 190-192). Kemiklerin bu gcnn anlalmasndan sonra, kendi hizmel|nde bundan yararlanmaya allm olmasna hayret elniemck lazmdr, iskeletin btn ile uramak kolay olmadndan ve bunun bir ksmnn lunam yerine geeceinden yontmata andan'kalm bir miras olarak (P.79) hala dahi "ruhun ikametgh" olduu sylenen kafataslarndan (K.l 1, sf.5-6), zellikle yine yontmata ann bir adeti olan, kupa yapmak iin koleksiyon yaplmasyla yctinilmitir (K.5; bkz. K.30; p.79; 0.54). D yz zerinde, bir dman ban tayan skit savas kabartmas bulunan bir Kurdzip iki kupas (MilalUm nce IV -llI. yzylda) (N.34, sf.46), Herodot'un aadaki hikayesinin resimli bir anlalm saylmtr; "Kafatasnn st ksm gzler hizasndan kesilmi olup, onu deri ile sarmaklalar ve bundan iki imek iin kupa eklinde yararlanmakladrlar. Kii zengin ise, bu kafatasn altin ile kaplatmaktadr" (IV.64-65). Tarihi olaylar bu olguyu teyit et mektedir. Milattan nce 202 ylnda, Hiung-u'larn hkmdar Ma-Tuen, Ye'lerin babuunu ldrr ve onun kafatasndan bir kupa yaptrr (1.35, 1, sf.494; 1.7, 1, sf.79); daha sonralar, Bulgar'lar, Basileus Niseforun kafatasn dan bir kupa yaptrdlar (G.26, sf.535, sf.320). 1241 ylnda Macarl Papaz Richard'm Mordves'lerde teSpit ettii gibi Ortaan ortalarna kadar fazla tecrit edilmi yrelerde yaayan toplumlarda (G.37, sf.593) olduu gibi gnmzde ve Mool mongor'larnda (E.27, sf.219) bu kupalardan yaptrlmaya devam edil mektedir. En azndan, (ilem gmiemi ?) kal'ala.slarnn saklanmas alkanl herhalde devam edcgelmitir. Tariyat yazt (E., satr 11), bir prensin ldrld n bildirmek iin, "kafas gelmitir" der; Tu-kiu'lerin Kapaan Kaan'na ait ba onu ldren tarafndan inlilere verilmitir (0.36, sf.453; 0.106, sf.471). K afataslar ile ilgili bu gelenein, M .S .1000 dolaylarnda Bulgarlar (G.31, sf.330) ve de Bakrtlar (H.44, sf.35; H.38, sf.l29) arasnda mevcut olduu belirtilmektedir;.Kagarfnin bir kahraman, kendi kahramanln u ekilde ilan etmektedir; "Yiitlerin kalasn ke.stim" (B.IO, l, sf. 125); Camuka, bu kafotaslarndan birini atna balam akladr (MGT. paragraf 129). Herhalde ilk nce H orasan'da olmak zere ve daha sonra btn M slman Trk lkelerde, O sm anlIlardan tutun da Byk Mool mparatoriuu dnemine kadar deiik hkm dariar tarafndan ldrlen kiilerin balarndan yaplah kulelerin kt bir n vardr^. Bu ekilde muhafaza edilen ba, gerek bir klt cismi haline gelebilir. Herodot, bunu esasen ssedon'lar iin sylemektedir (IV. 26). bni Rsteh ve Ebu Ubaid cl-Bekri, Orta Asya'da kafatasna kar gsterilen tutkudan bahset m ektedirler (H.25, sf.l66; H .l 1, sf.475). G iz/ Tarih, Ong Han'n kafatas ile ilgili klt belirtmekte (MGT. paragraf 189) ve onun kurban olduu gnah an latmaktadr; Eblgazi bunu kendi dneminde hala hatrlattna gre byk bir olay olmalyd (C .l, 1, sf.86). Bugn, hal bala ilgili klte Ordos'ta (K.28, sf.I94) ve Tibet'teki (K.30) Mool Lama manastriarnda rastlanmaktadr.
^ B urada, insan tcafalaslar ile yaplan (Y ugoslavya'da, Nijlt; lalra olarak saklanan) kuleleri taU rtyorum , fak at o lugitlerin k afataslary la yaplan dier k u leler do m cvcultur. Genel o larak , en azndan T rk-lran dnyasnda, nazarlk olarak, deve, kei vs. hayvan kafalar .saki an r.

137

Kellenin uurulmast olay kanl olduundan, dier bir seenek olarak Trk-M oollanh, dmanlarn kuvvetini, ya kan dkmeden veya kellelerini ko parm ak suretiyle, azaltmak durum unda bulunduklarma iaret etm ek gerekir. Yntemlerin birini veya dierini kullanmaya iten nedenler bilinmemektedir. Ancak uras muhakkak ki, savaklarda ilk dnlen ldrmektir: kan dkldk ten sonra, bundan bir anda elde edilen gcn kiisel olarak kullanm konusunda dier areler aranabilirdi. Bunlari cenaze trenlerine deindiimizde grcceiz. zellikle arkeolojik nitelikli olmak zere baz belgeler, kafatasna ait gcn sa ve sakallara intikal ettiini d.ndmekledir. Bu nedenle, dmanlann ba larnn sal derisini yzme adetinin yerlemi okluu anlalmaktadr, Pazyryk'te gmlm bir cesetle bu husus aka grlmektedir (Tumulus 2); lnn ban da derin bir bak yaras bulunmakla ve doal san takma sala deitirildii an lalmaktadr (K.21, sf.l82); bu peruk, ayn gmlle bulunmu olan hayvanlar daki yalanc yeleye tekabl emektedir (K.32, st'.202). Ancak, deri yzme adeti min Sibirya'da bulunmasna ve bugn dahi Kuzey Arktik tx5lgclcrinde oturanlarda grlmesine (K .l 1, sr.5-6) ramen, Altay toplumlarnda bu t rb ir uygulamann izine rastlamadm. Buna carn, Altay toplumlarnn salara zel bir itina gster dikleri grlmektedir. Jordanes'e gre, A llila'nm cenaze treni vesilesiyle "salarnn bir ksmn kestiler ve kendilerini derin bir kilde yaraladlar" (XLIX); verilen bu bilgi gerektir, zira Tu-kiu'ler tarafndan verilen bilgilere tam olarak uymaktadr; "Tm bu kiiler (cenaze treninde hazr olanlar) salarn kes tiler" (M.2, sf., satr 12). Matem belirlisi olarak sakallarn da kesilmesi gerek mekte idi; nitekim Valentin, kendi sakaln Dilzibul'un (stemi Kaan) cenazesin de kesmek zoruda kalnnd (0.36, 1, sf.357) - ve genelde bu olay, cenaze treni ritelinin bir parasyd: Nitekim Pazyrykte topraa gml halde yalanc sakal lar bulunmu.tur (K.21, sf.82). Sa ve sakal kesilmesi ile ilgili olarak Orta Asya'da ve Trkiye'de gnmzde de olduka ok sayda ize rastlanmaktadr (Q.84, sf.290; Q.68, sf.207). Yine Trkiye'de baz topluluklarda cenaze tre ninden sonra krknc gnde sa sakal kesilmesi adettir (R.24, sf.347) ve bugn dahi baz hallerde sakal ve by olmayanlarn aaland grlmektedir (R.24, sf.310). . > Sa rglerinin bizce bilinmeyen bir anlam vardr (0.92'ye bak.). Bu sa rglerine, Pazyryk'teki Altay kurganlarmda (K.37, sf.l59) ve de Noin-Ula'da , Hiung-nu mezariarnda (Q.68, sl'27) rastlanmtr. Steplerde grlen kaba saba grnml mezar heykellerinde de ssleie olarak sa rgleri mevcuttur (K.4, sf.l44, 145, 157, vd.). Pallas, yere kadar varan ve ylanlar temsil eden uzun salar olan aman kadnlarndan sz etmektedir (J;20, 3, sf.182). K itab- D ede K orkut, salar sazlara benzetm ekledir (C. 13, sf.99, 108). Bugn Trkiye'de Tahtac kadnlarnn gelenee gre salarn kesmemeleri ve onlar mieleri gere kir (R.24, sf.3 10). Ruhun yeri, bazen ciasel organlarda bulunabilir, ancak bu konuda pek az bilgiye sahibiz (Q.24, sf.253). Zelenihe, Sibirya'hlara gre ruhun burada bulu nabilecei konusu zerinde olduka srar etmitir (Q.153, st'.l 17). Ancak, eski alar sz konusu olduu zaman elimizde, an byklkte cinsel organ olan bir kurban hayvannn hayali dnda (A.27, sf. 179) bni Fadlan tarafndan aktarlan ve BaiarUarla ilgili olan bir tek kant vardr "Ba.kiTtlar erkeklik orgam heykelini zerlerinde tariar, ona taparlar ve onun kendilerinin yegane yaratcs olduunu

138

beyan ederlerdi" (H.44, sr.36). Erkeklik orgam ile ilgili bu ibadet ekli, gn mzde elinde tahtadan bir penis tutan ve sadece Altayn kuzeyinde efsanevi bir aman olan K oca Han'm mstehcen kiiliinde odakhi'^maktadr (Q. 102;^Q.29; C.6); fakat Chichlo, bunun M ordvesler ve eremisler'den alnm a olduuna inanmaktadr (Q.28, sf.68). Anadolu'da,argo dilinde, erkek orgaim belirtmek iin kuUanlan tenir ku "demir ku" deyiminin Uygarlardan miras kalm oldu u sylenir ve penis'tcn doma, ku rtjhu eklindeki bir kavrama tekabl etmek tedir. Canllann ve cisimlerin tm gleri, tm ruhlar, hem canl kaldklar nes nelerde ikamet eden ve hem de bu cisimlerden bamsz, ayn bir eydir. Bununla birlikte, madde ile hibir ilikisi olmayan veya onlarla ancak ok zayf bir iliki iinde olan glerin ve ruhh\^rn eskiden varolmu olduunu ngmek gerekir; bu ekilde, rnein, dierleri meyannda, ikamet ellikleri veya onlan temsil eden yerde sabit olduklan saptanmayan, llere ait gleri ve ruhlar belirtebiliriz. Bu g ve ruhlar yerlc.mi olmaktan ok, dank ve gezici olan melekler, periler, cinler, eytanlar, lanrlar ve yabanc gzlemcilerin ruhfardr. Bunlar, fevkalade ok sayda olabilirler, ancak imdiye kadar onlaria ilgili hehangi bir katalog d zenlenmemitir. Ruhlara olan inanca her zaman iin iaret edilmilir. in yllklar Vuhuan'lann onlan ululadklarn (1.28, sf.75), Tu-kiu'lerln onlara sayg duydukla rn ve onlara kurban vennck iin blraraya geldiklerini (1.21; sf.29; 1.25, 1, sf.42; 1.6, sf.l5), Heftalitler kralnn "tanrlara ve ruhlara kurban vcmekten zevk duyan" bir insan olduunu anlanaktadrlar (1.12, sf. 416-417). ok daha yakn zam anlarda, "eskiden Moollarn, eytanlardan ve rullardan korkmadklarn" hatrlatmakladr (1.32, sf.l52). Bu gibi tanklklar hatrlattklan kiileri hibir ekilde kapsamamaktadr. Dierleri ise bu konuda daha az mu laktr. Kiragos, Tatarlann bir eytann llerin bedenine girdiini ve de "bir sr sama sapan lallar sylediini" hayal etliklerini dnmektedir (G.13, sf.250). Leao-e, eytanlan korkutnak iin trenlerin mevcul bulunduundan sz imek tedir (1.34, sf.l 10). Marco Polo, llerde yfiayan ve yolcular ldm ck iin onlara byk ve hayret verici hayaller grdren ruhlardan bahsedildiini duymu tur (G.30, sf.66). Naymanlarn kral K lg ("Gl olan") hakkndaki bir inan Mool anda Asya'da yaygn hale gelmiti. Reideddin Kliig adn, yayk ayran, eki st ve de kmz yapmak in gerekli st kendilerinden elde edecek kadar ruhlara emredebllrc yeteneine sahip olmas dolaysile aldn sy leyerek, ondan bahsetmektedir (1.31', sf.305-306). inli bir seyyah, ruhlar tara fndan verilen ok lezzetli yeneklerle beslendiini anlatmakla yelinmektedir (aym sahifelerde). aman seyahatlerinde etkili olan amn ile konumak iin yeryzne inen, hastalann ve dier baz kiilerin bedenine giren kl ve iyi ruhlarn varim daha nce grm.tk. Bunlarn kkenleri slep toplumlarna ait en eski temsillerde yer almaktadr. Daha eskiden, Yu-huan'lar, "kt ruhlar defetmek" ve "ruhun Al Daa seyyahatn kolaylamak" iin birkpek ve bir at kurban ederierdi (1.28, sf.74-75; 0,101, sf.9 -13). En azndan, yaplar ynnden bu ruhlaria muhakkak surette ilikisi olan, aada adlar sralanm eilli efsanevi kiilerden sz edile bilir: yr, ciddr, albiz veya alhin, hortlak, ahai veya ahasi, yek, elkin veya yetkin gibi. Bunlann arasnda, iyice bilinmeyenler olduu gibi, aralarnda kiilii
139

aka belirlenmemi olanlarda vardr. B-unlar, tarihin u veya bu dnemlerinde, sklkla hayaletler, cinler, hortlaklar eklinde ve ekseri yamyam olarak tanmlan mlardr. uras muhakkak ki bunlar Ortaa'dan ok ada dnemlerden tan yoruz. "Yemek'' fiilinden tremi olmasrgereken ve iakal, ayn zampda, Hinte d&yakka "kt mh" kelimesine de baghmaben uzun zamandanjjeri toz hor tumlar ile beraber gelen frtnalarda kendini gsteren bir .eytandr (E.31, sf.25; E.6, sf. 124; B.5, sf.84). Elkin kelimesi Kagar taralndan bilinmekte olup, onu Ouzca ve Kpaka kkenli olarak adlandrmakta ve zellikle, bir hayalet tarifi nin sz konusu olduunu belirttii gibi, iirde ondan sz eljnektedir (B.IO, 3, sf.84-85). Y eraltnda yatan llerin ruhu olup, oradan geri gelen ada Yakutlarn ah asfi (Q.68, sl;252-253), Kagari'nin abaisi, "ocuklann korku tulduu hortlak" (B.IO, 1, sf.l36)'tr. XVI. asrdan beri Osmanllar tarafndan ve de gnmzde Orta Asya'da vari belirtilen alhiz (albin), Orta Asya'daki r nei gibi (J.9, 1, sf.321) geceleyin bindii atlar saballeyin terle rtl olmasyle n yapan, daha nce ksaca deindiimiz A l adl kadnn belki de dei.ik eklidir (Q .ll, sf.65-74; M.51, sf. 131-134). ran'da cod ismiyle de bilinen hortlak, l lerle beslenen ve geceleri cesetleri topnklu kar;u bir cuavardr. Dolaysyla bunlar, esas itibariyle insanlarn ve hayvanlann bedenini terkeden ruhlar, tatoin olmayan btn ller, intihar edenler, katiller, kendilerine tre lere gre merasim yaplmam kiiler ve belki de hibir ekilde y;kalanmas imkam olmayan eski llere ait glerden biridir. Yoksa, Kinn, arkada braktklann takip etmesin diye, mezariktan kta vc ldrlen hayvann intikam almay almamas iin, av dn,nde alnan btn bu nlemler ba.ka ne ekilde izah edilebilir? Onlarn tehlikeli davranlarn kstlayan hceye, onlar sabit dumma geti rebilecek hereye kar; sayg gsterilmesi gereken eyler vc de yararlanlabilecek cisimler, metinlerde geni ekilde belirtilmi olan pullar ve yuvalan koruyan tann1ar, hasl daha ileride tekrar rastlyacamz, temel nemde bir kelime olan ongon kelimesi ile tanmlanmas gereken nesnelere kar beslenen kii.sel ilgiyi bylece daha iyi anlam bulunmaktayz. Bu ongon kelimesi, hertri sembolik varhn dayanana ve benzetm e yolu ile, sem bolik varln kendisine uygulanr. "Dolaysyla, bir hayvan, ongon klmak demek, onu bir ruhun dayana yapmak demektir" (Q.64, sf.l73)..

Geime (Hlul, ncarnation)

Trkler ve Moollarn "gebe kalma olayn, bilimsel olarak doru olann dnda her trl nedene balayan" (P.77, sf.290) yan-nedcni toplumlarla kesin likte bir ilikileri yoktur. Yar medeni topUmlann bu zel tutumlar Sidney Hartland (P.32), I^razer (P.26, 4, sf.57-61) ve Reitsenstein (P.61, sf.644-687) tarafndan ortaya konmu ve de Heape tarafndan kuvvetle yadsnmtr (P.33, sf. 181-184). Trkler ve Moollar dllenme mekanizmasndan tamamen haber dardrlar. Birok topluluun bir kadn ancak ocuk dourduktan sonra gerekten e olarak kabul etmesi bunun bir kantdr (1.14, sf.43-51; 1.13, sf.59, 78; 0.73, sf.l62). Gebelik sresi iyice bilinmektedir, zira dllenme vc doum iin iki ay, hesap etmek suretiyle, bazen unu demektedirier: "benim annem beni on ay ta d" (Altn Kl 1 ve 2, bkz. A.4, sf.l34). Ancak bu olgu, erkein rolnn vazge140

ilrnez olarak kabul edildiini gstemcz. Blondd'in aklad gibi, "bir kadnn gebe kalmas iin esas.olan husus bir ruhun bedenine gimesidir" (P.8, sf.95). nsann kesin kiiliini yava yava kazaniakia olduu/anlalmaktadr; nceleri bln nhlanna sahip olamamakla veya bunlar zayf ye deiken olmak tadr. Nitekim bunlarn balcalanndan biri olan kut'un, ocuklara ve yetikinlere verebileceini, gerektiinde tekrar yenilenmesinin kabil olduunu yukarda gr dk. Yeni doan, herhalde U m ay ismindeki tek bir ruha, yani plasentaya (son veya e) sahiptir. ada Yakutlar, burada yerlemi olduu dnlen bebein ruhunu muhafaza etmek iin, plasentay yemektedirler (Q. 152, sf.l53). Ashnda tunun orijinal hibir yn bulunmamaktadr; zira plasentann doumdan hemen sonra kendisini tayan terkeden fakat yine de onun varlna birleik kalan, "ruhun z" olduu iyice bilinm ektedir (P.76, sf.287; P.25, 1, sf.55-56). Belirgin ekilde cinsel nitelikli ritellerle ku(l;uan ergenlik ana, Trke'de e r a t isminin verilmesi herhalde (E. 10, sf.398) ruhun kii iinde btnle eritii an belirlemi olmasndan trdr. Bu ad aslnda mhun ta kendisidir (P. 17, sf.l90; P.28, sf. 115; P.35, sf.86'ya bkz.). llerin kendileri hakknda dier herhangi bir bilgi vermedikleri durumda dahi bu husus "benim er ot'm O kiidir" eklinde, aslnda ksack olan Yenisey yaztlarnda bile, xxnlc ifade edilmekledir. Bunun belirgin nemi, Orhun yaztlarnda aadaki ekilde ortaya konmaktadr: "Annem Hatun (imparatorie)'un mutluluu iin, benim en kk evladm Kl Tegin kendi er atn bulmutur" (M .l, E, Satr 31). Bir Altay hikayesinde kszn bi rinin ne babas, ne yemei, ne yiyecei, ne at vardr, bunlarn hepsinin onun sonradan elde edinebilecei eyler olduundan sz edilir. Bu kszn ismi de bu lunm am aktadr ve yalnz Allah kendisine bir ad verebilir (M.20, sf.296 vd.). Evvelce, Reideddin'in "bir isim vericisi" olduunu ifade ettii Dede Korkut (C.27, sf.22'de belinildii ekilde) bir aslan tarafndan yetilirilmi olan bir o cua der ki: "smin Basat olacaktr. Sana ismini vedin, Allah sana mr versin" (C.13, sf.206; C.27, sf. 193-194). ismin ve de onun tayann denklii yaztlar dan anlalmaktadr ve bunlarda, "lmt " eklinde yazmak yerine, nemseme den ayn kavram: "Trk halk bir hi haline gelmi" veya "Trk halknn ismi bir hi olmutur" eklinde anlatlmaktadr (Ong., satr 3, A.6, sf. 182). Ayrca bu husus, adlarmn agza alnmasnn kimliklerini aka bclirliyecek olan baz varlk larn adlannn tabulamasndan (R.12, sf. 254 vd.) ve de hayvan isimli insanlarn ya isimlerini tadklar hayvanlarn ocuu veya bu hayvanlarn bizzat kendileri gibi kabul edilmesinden de anlalmaktadr. Bu olgu bizi konumuzdan biraz ayrsa d, gerek douun yansra sembo lik olan, fakat ana kamndan kan ocuk kadar yeni bir kii yarataca dnlen farkl dou ekillerinin de varolduunu bilmemiz gerekir. Ergenlik, sadece ki ilii deitirmez; ayn zamanda yaratcdr da; aada greceimiz gibi bu hu sus, bir (insan) hayvandan gerek bir insan yaratabilen evlat edinme fitli iin de geerlidir. Bir kiiyi gn olu yapma amacn tayan, bir hkmdarn ta giyme treninin de bir tr yeniden dou olduu kuku gthnez. te bu neden le hkmdann ou kez ayr bir saltanat i.si mevcuttur. Bununla ilgili riteUerden birkan daha nce grdk; yalandan boma, lm gibi yapma olay, kee zerinde kaldrma gibi... Mool a bu tahta kma ayinleri konusunda bize daha geni bilgiler vermektedir, ancak bunlar muhakkak ki hi eksiksiz bilgiler deil dir. nce adayn bu atanmay yapmacktan reddi, apkalarn kararak kemeklerini boyunlar etrafnda sarktan seyircilerin ve ayini ynelenlerin zerkliklerini
141

devretmeleri ile ilgili ritcIlcr, byk ahsiyetlerin talla oturtmak iih prensin elini ve (veya) kemerini al ekli, ne ekilde iki itikleri ve kupalar ne biimde dolatrdklan, diz kleri, sylevleri, yerierinc geilen clcllere yaplan dualar ve kurbanlar, grkemli yeminler gzlemlenmekte ve daha soira yaplan bayram lar en azndan dlenebilmektedir. (rnein, H.7, sf.l89, 568; H.8, sf.31, 182, 202'de gedey, Guyuk ve M ngke'nin hkm dar olma merasimlerine bkz.). Son derecede eidi olmas muhakkak ol:n btn bu trenlerde daha aydnlatl mas gereken pek ok husus vardr (R.33, R.46ya bkz.). Gerek efsanede gerekse gerek hayatta, evlilikte ocuk olmamas sk sk grlmektedir. Bu, her zaman iin byk bir felakettir. Kitah- D ede Korkuii Allaha yaplan dualar ksrla kar en etkin aredir. Bunun yalnzca mslman ideolojisinin bir sonucu olduu o denli kesin deildir. Pelliot ve Hambis, Gizli Tarih'm CXLIX sayl paragralnda "yalanm olan nan Han'n dualar saye sinde gen karsndan bir ocuu olduunun hemen hemen ifade edildiini "not etrtektedirler (1.31, sf.309). Tarih'in dier bir yerinde unlar okunmaktadr: "Han! Han! Brak! Bir olumuzun olmas arzu edildiinden, gizlice alhasut'lar (1) ve de iaretler yapmaktayz; ve bunu ok islcdiginizdcn abi, hahui diyerek ykamaktayz" (MGT. paragraf 174). Daha yakndan incelendii zaman bu du alarn Kitah- D ede Korkuf, grkemli bir len rasnda (balca rnek C.13, sf.8 1'de verilmektedir) yapld ortaya kmakla ve bunun dier birok metinde belirtildii, bu ncyanda Manas destannda Manas'n douu (C.21, sf.l9-20) ve E r-Ttk'n douu iin (C.9, s f .l) de uyguland gzlem lenm ektedir. "Dllenme bayram" eklinde larif edebildiim bu uygulama (R.32) birok Trk boyunda ve zellikle Trkiye'de mevcuttur. Belki de bu dllenme bayramnn. Eski ve Ortaalarda Orta Asya'da var olan (1.15, sf.36; M.20, sf.424) ve slam dnyasnda da izlenen, zellikle gl mistik eilimleri olan Trklcrde grlen (Q.12, sf.38, 39, 56) kadnda dllenmenin baz yemeklerin yenmesi ile ilikisi olduunu ileri sren gelenekle balants vardr. Bu dununda en etkin olduu d nlen yiyecek elmadr; uzun zamandan beri ve halen dahi sevgi iletilerinde ve evlenme taleplerinde bu meyve gndemdedir (Q. 15, sf.58). Elmann etkisi asln da ift ynldr, zira (akn kendisinin de olduu gibi) lmle de ilikisiz de ildir, lm bahsini incelerken bu konuya tekrar dneceiz. Hayvanlarn dourganl, kadnlarn dourganlna yol aar. Onlarn ksrin dzenler. Gebe kalma ve iftleme, bir kadnla bir hayvan (genellikle, bir ksrak, bir dii deve veya bir dii kei) eklinde l bir beraberlik olarak gerek K itah- D ede Korkt'ia gerekse Er-Ttiik\c temsil edilebilir (R.40). Bunlar, et kisi ok daha genel olan iki olayn iki zel durumundan ibarettir: bir yandan, esa sen Irk Bitig'c (XV) grlen l hayvan grubuna veya D ede Korkut kitabnda ok belirgin ekilde bulunan (R.35) ve gnmzde de geni bir perspektif iinde, Moollarn en karakteristik dnce yaplar arasnda yer alan ilali lye duyu lan ilgidir (Q.66, sf.225). dier yandan, hayvanlar gibi ve onlarla ayn zamanda hareket etme zorunluluudur. Douun, hiten varolmamas kesin bir kural eklindedir. Her zaman iin, bir dl yala ile dardan giren bir cismin vari arttr. Efsanelerin byk bir ounluu bakireden ziyade bir anneye, dourgan bir kadna veya bir hayvann diisine dayanmaktadr (bunun kart iin P.63'ye bak.). Ecdat bir memeli hay

142

van olduu zaman hayvann dl yata, doumun yapld yer olan maara veya aa oyuunun oluturduu sembolik uterus ile ekseri bir ikili halindedir. "Her erkein bilincinde yer alan ve (ana rnek) aretip" (P.^, f.202) ola- j rak "dii cinsel uzvun simgesi" olan maara ( P .il, sr.245) muhakkak ki insanl n en eski rahmi, utcrus'udur. Trklerde ve Moollarda ok sayda kk efsane, bir maarada yer alr, burada kutlanan, ilk yerleim yerine, rkn kkenine, atalan n oturduklar yere ait kiiltler de gelim ektedir. Bunlarn, paleolitik devir AsyalIlarnda, (M.66, sf.22-23), Tabgalarda (0.38, sf.l 16), Tu-kiu'lerde ve ilk nceleri orada hapsolunduklan dalardan klarna ait temay bilen Moollarn tmnde grld gibi, tarihsel bir dayana olabilir (1.14, sf. 15, 23; 1.15, s f .l 4 ,25). Bazlan, Tu-kiu'lerin dii kurdu misali, birok toplumun bir maara ya snm bir dii soyundan geldiini belirtmektedir. Dierleri ise, sadece yerle rini kalc tutmak bakmndan, hayvan bertaral'etmektedir. Birun, Hindistanda, "Mucizevi bir soydan gelen" Hindilerin, Barka Tegin adl Trk kralnn "su dolu bir oyuk" ta yaadna dair deiik bir gelenekten sz etm ektedir (H.3, 2, sf.lO). IX. asrda Kpak kkenli b irM sr'l tarafndan aktarlan bir efsane, in'in snrlannda sularn bir maaray bastm ve getirdikleri baln insan eklindeki bir ukuru doldurduunu; gnein ss etkisiyle dokuz ayn sonunda bu ukurdanvi_y Atam "Benim ay Babam" adndaki bir inann doduunu, bila hare bir dier takn sonucunda, ismi Tevrat'taki /l/ r/'nn ckisiyle deiime u ram olan, Ay-wa adndaki ilk kadnn doduunu aktamaktadr. Bunlarn drt ocuu olmu ve sonra lmler. ocuklardan en by, anne ve babasn tek rar hayala avdet eltirmck midiyle, onlar maaradaki ukura gmmt (H.5, sf. 198-199; bkz. yukarda sf. 112). Kpak deikesinde yk eksiksiz durum dadr, zira Bacheard'n ifadesiyle, bir tr "anneye dn" gibi dnlm olan anne ve babann maaraya gmlmesine kadar mevcut olan ayrntlar tam olarak mevcuttr (P.3, sf.208). Kroglu hikayesinde ise; yk, dou ve tekrar dirili gibi iki temann ustaca kaynatnimas eklinde temsil edilhcktedir (C.7, sf.l6). Maaraya, Trke'de kabuk adn alan, ii bo aa tekabl etmektedir. Bu olguya, sonradan ortaya kan olduka slam latnln bir kaynak olan Eblgazi'nin, Kpak'lara adn veren kahramann annesinin ecdat kiiyi bir aa cn oyuunda ne ekilde dourduunu anlatt bir ykde (C .l, 2, sf.18; C.2, satr 282 vd.) ve daha ok eskiden, Reideddin tarafndan aktarlan bir Ouz an latmnda (B.19, 1, sf.l9) ismen belirtilmi olarak rastlann ak ladr. Oyuk aa bu' efsanelerde arlk hi bir zaman kaybetmiyecei bir deer elde etmektedir. Ancak aa gvdesi zerinde oluu bir kalnlama veya aa uru, genellikle ilgiyi eken bir olgu olmu vc gebelik belirlisi olarak deerlendirilmi ve bilgimiz dahilindeki en nemli efsanelrden biri olan Uygur efsanesinde olduu gibi, gebelik sanl mtr. Aynca, bazen, bir aacn dibindeki veya iki aacn arasndaki bir tmsek ten, iki nehrin kavuma noktasndan veya dorudan bir dii aatan, veya bir aacn oyuunda bulunan bir kadndan, efsanelerde lem.il edilen kiiler domu tur. Bu son deike, antik bir Sogd resminin kantlad gibi ok eskidir (K.45, resim 18); ayn deike, Ozame'c bayeri aldndan, Ortaa'da ve Ouz geleneinde Ak Kavak kz vastasyla canl bulunmakta (C.8, sf.257; M.56, sf.70,80); veyahut bir aac devirdikleri srada oduncularn aacn gvdesinde bir kz hayali grdkleri hikaye edilen Ota Asya'da (Q.68, sf.74-75; 3, sf.79) ve de T rkiye'de hala gncelliini korunakttdr. (P.N .B oratav'n aktarmas). Kukusuz, bu dinsel belirti hayaline olan inan, XIX. Yzylda Orta Asya'da ve
143

Sibirya'da yaygn ekilde bilinen aa tanrasnn meneini oluturmaktadr. Bununla birlikte, garip bir sapma aaca erkil bir rol verebilir ve ondan bir baba meydana getirebilir. Kitah- D ede Korkufia. Basat yle der: "Babamn adn renmek istiyorsan, kendisi K aba i4i><7i'tr (C.13, s. 14; C.27, sf.201). Btn bunlar, daha nce kozmik eksen ve gn dayana rolnde gm olduumuz aacn, ayn zam anda bir hayat kayna olduunu da gstermektedir (Q.74, P.45'e bkz.). Aatan bir ecdat oluturan byk clsaneler, aalarn kendi arala rnda mevcut ilikileri zerinde srarla dumular, bir aacn dierine tavsiyede bulunduundan da sz etmilerdir. Aalarn cinsel veya hayat yetenekleri, ok eitli olaylarla belirtilmekte dir. Gnmzde, Yakutlar ve dier baz, topluluklar ilk erkein, kocaman meme leri olan bir aacn diisi tarafndan beslendiine inanirhr (Q.68, sf.74,75). Manas destannda Jakip eini, kutsal bir kuyunun yaknnda ykselen bir elma aacn ziyaret etmek suretiyle, ksrln tedavi enneye gnderir (C. 16, sf.227, 232); Kazaklarda ksr kadnlar gele kalmak iin, tek bir elma aac dibinde yerde yuvarlanrlar (C.26, 5, sf.2). Trkiye'de Trkler geceyi bir aacn dibinde gei rip yal bir adamn onlan ziyaret etmesini dlerler (R.24, sf.144 vd., 205 vd.). Eski alarda kaya resimleri, grkemli bir aacn altnda nelmi bir veya bir ka kiiyi gsterirken icaba bu beklentiyi ini temsil ediyorlard? (K.4, sf.66). Btn bunlar belki de doacak mhlarn aalar zerinde tremi kk kulardan ibaret olduu sanldndan kaynaklanmaktadr (Q.68, sf.l vd.). Gnmzde ve de Ortaa Trkiyesinde olduu gibi, Mollarda da, bir aa dikenin ok ya ayacana inanlrd (G.30, slM46). Anadolu'da bir kyl kutsal bir aac kesti inde bundan dolay lecei veya ocuklar olmayaca eklinde yorumlar yaplr (R.24, sr.l8 8 vd.). slamlamann ilk asriannda, hala aalara byk sayg du yulur, onlara dua edilirdi ve bir erkee unlar sylenirdi; "Senin glgeli aacn hibir zaman kesilmesin" (C.13, sf.94), ki bu da G izli Tarih'lc aadaki yakar may hemen hemen tekrar cUiekledir: "Ya.l bir aaca benzeyen bedenin ykld nda..." (MGT. 246 sayl paragraf). Efsanevi bir lkmdarm gbeinden iki aa kt ve her bir yanlarndan glgelerini yayp ge dokunduu .eklindeki antik Ouz d ile 0.smanl hanedannn kurucusu Osman'n gbeinden bir aa ykseldii ve tm yeryzn glgelendirdii .eklindeki Osmanllann d n hatriatmtk (Q.49, sf. 11). Eskiden Gaznelilerde. Byk Mahmud'un babas Sebk Tekin dnde, evijin mangahndan kan bir aacn evreni kapladn grmektedir (ayn yer, sf. 12). Gnmzde de bitkilerin kutsallna sadece or manclarn evresinde inanlnuuaktadr. Gebe hayvan yetitiricileri ve ok sa yda yerleik topluluklarda, kayn aacn, ard aacn, mersin aacn, daselvisini, nar, ok eski ve ok byk aalar, "gl" anlamnda olarak koca "yal" eklinde adlandrlan bodur aalar kutlu sayariard. Onlarn yanna tava fa gidilir, etrallarmda dnlr, kmeler oluturulur, ou kez hastalklar temsilen kuma paralan balanarak veya ivilenerek salk lenennilerinde bulunulur du. Onlar kutsal, evliya, ya tr addedilir ve kesilmezdi. Karakoyunlu onnanlan, ismi ayy tanmlamak iin bir rtmece olan Karacaolan'm yar yanm krallk asas tarafndan meydana getirilmitir. Bu Ortaa efsanesi, belki de baka yer lerde varln bildiimiz gibi, onann da birsalip-lkiminin olduunu ortaya koymaktadr. Bu sahip, ou kez aac korumakla grevli bir azizdir. Bir tapna a yakn olarak ycrietirilen bu kutsal kii onun meziyetlerine sahip olur. lm ve tekrar yeillenmi aa temas, XV. yzyldan beri Alev-Bcktai gelcnekle-

144

rinde yer etmitir: bu kiinin, vasiydi yerine getiren oic eskiden yamam bir kii olmas bu kiinin ayn zamanda bir Trkdeolmyaca anlamna gelmez. H er yl yapraklarn kaybedip her yl onlan tekrar bulan/aacn lm ve tekrar dirilile ilgili gl sembolizmi, aacn yeryznde ve teki dnyada tekrar dourma yeteneine sahip olduu fikrini yerietimitir.. Bu konuya, cenaze trererini incelerken llerin daUar zerine komnas, cenazenin aacn kklerine gmlmesi, len kii iin ufak bir aa dikilmesi eklindeki gelenekte (G.29, sf.41-42; P.31, sf.48) ve zellikle cenaze tarihlerinin ylda iki kez, ilkbaharda ve sonbaharda, yapraklarn olutuu veya dt zamana rastlatlmas hususunu aklarken tekrar avdet edeceiz. Bitkilerin yardmyla lmden sonra tekrar dirili ilemi Kitanlarda tam olarak ifadesini bulmaktadr. Bu toplulukla hkmdar belirti tarihlerde atall bir aacn dibindc-yere yatar ve orada yal biri u ekilde barar'aktan ii bo bir sa daa vururdu: "Bir olan dodu" (1.34, sf,69-70). Bu trenin hkmdar iin 984 ve 986 tarihlerinde, bir prens iin 989 tarihinde ve yah dul imparatorie iin 1039 ylnda ve de veliaht iin 1070 tarihinde yapld belirtilmektedir (1.36, sf.259, 263, 264. Tren iin bkz. sf.273-274). Su, m aarada cereyan eden ok saydaki efsanede sz konusu edilir. Ayrca, aaca dayandrdan efsanelerde de suyun kanlmaz olduu grlmek tedir. N ehir azlarndan, bir gln ortasndan, bir denizin geilmesinden sz edilir. Kkleri altndan "sonsuz bir dalga ykselir" (J.17, 3, sf.22). Gdasn su dan temin etmektedir (C.32, sf.62). Bir Altay metni yle anlatr; "bir insann domas gerektiinde. Bay lgen oluna bir emir verir ve'olu bu emri yerine getirir. Atalannn istei zerine doum yapma iini bir melee aktarr ve bu melek hayat gcn (yani ku() bir glden alr, yeni doan yanma getirtir, tm yaa m boyunca ona yardm eder" (M.55, 2, sf.l 1). ada yklerde ou kez su yerini ste brakr (R.18). Bu takdirde, "bir st gl"nden (Q.68, sf.62,63,122 vd.). "St gibi beyaz bir gr'den (Q.68, sf.l23) sz edilir veya aa tanras tarafndan st verilmesi keyllyeti zerinde srar edilir. Gl ve st gl kelimele rinin ncelik sras aslnda sz konusu deildir. Yan yana bulunan "st" ve "su" kelimelerinin tek bir kke, ruh anlamna da kullanlan Trk-Mool kkenli sn kelimesine balanabileceini hatriatmak islerim. Sn ise Trke'de s t ve sub (yani su) kelimelerini, Moolca'da ise ayn anlama gelen n ve usun kelimj^lerini vermektedir. Dinler tarihi, iinde tohumlar barndran suya verilen byk nemi bilmek te ve bu balamda suyun esas itibariyle erkil bir rol stlendii grlmektedir. Efsanelerde, bir geri kadn tarafndan yutulan bir damla su veya b ir dolu tanesi onu domas beklenen byk insana gebe braktrr. Sien-pei'lerde, bir efin kans kocasnn yokluunda bir ocuk dourdu. Bu olay aklarken, bir gn kuv vetli bir kasrgadan korktuundan gzlerini ge kaldrd, bir dolu tanesinin azna dt ve onu yutup onuncu ayda doum yapt eklinde kendini sa vunmutur. Doan bebek sonradan gl ve mutlu bir kii olmutur (0.36, T, sf.286-287; 1.15, sf.45; 1.14, sf.35). ada folklor, ou kez bu eski temay ele alr; gney Sibirya'da, bir buz paras ien gen bir kadn ikiz dourur (C.26, 1, sf.204). Bugn dnyann her yerinde, dourgan olmak iin suya girmek adeti vardr.

145

Alevi-Bektai slam mistiinde, Ah- hayal eklinde ifade edilen bu hayat suyu, sonsuzluu elde etmek isteyen herkes tarafmdm iilmelidir. M ezann bir su yolu veya bir kaynam yakmmda olduunda; ve daha ziyade bu suyun canllann ve llerin ayrcalkl ikisi haline geldiinde, tekrar dirilie veya lmden sonra varolua imkan salar. Mezarlara konulan ve mezarlarda bulunan hkmdar hey kellerinin elinde tuttuklar kupaklrn gsterdii gibi en azndan sembolik olarak llere de ayn sudan verilmektedir. nsan veya hayvan spermas ve de su gibi, bazen mavi, san veya altn ren ginde bir hayvan tarafndan somut hale getirilen k huzmesi, hakiki veya hayali dl yatana girer. Dnyada, tannsailn en tam .eklindeki vahyinin k olduu ve bu n kahramanlarn ve kutsal kiilerin douunda kendini belli ettii bi linm ektedir (P.21, sf.27 vd.; P.63, sf.l73). Trk ve Mool efsanelerinde k, Brun tarafndan aktarld ekilde (yukarya bkz) ya hayat veren s eklinde veya Cengiz Han'nkinde olduu gibi kadnn kamna giren bir g eklinde veya cinsiyet ve fonksiyon deiiklii ile lah kkenli bir kz gibi alglanmaktadr. Bunlardan birine Altay'da ada zamanlarda rastlamaklayz; hikayede kartaln tavsiyesi zerine bir han, "gnee ve aya benzeyen" gen bir kzla evlenir (M.20, sf.308); bunlardan bir dierine de, Kalmuklarda rasllamaktayiz ve burada Han'n Gne In adl kz geceyi bir aacn yannda Ay olarak adlandrlan bir rahiple geirir (D .l 1, V); ve orada Il Il Han; Gne In ve Ay In adndaki iki ka dnla cvlenif (ayn yer). Daha nceden Ouznonedc mavi bir n ortasnda "gneten ve aydan daha pariak" bir kzdan bah.sedilmese (satr 49 vd.) kanl maz olarak olaylann ada bir deiimine inanacaktk. Bununla biriikte, burada, bireksiltinin sonucu ile kar karya bulunduumuz aktr; kadm dlleyen par lak n, bir yerde kadnla zdelemektedir. Iktan doan varlk ise k saar hale gelmitir. Bunu Kilanlarn kurucusu A-pao-ki'nin efsanesinde gmlekteyiz. Annesi, gnein gsne indiini dlemelcledir; onun doumu srasnda odas k ve nadir kokularia doludur. Dolaysyla dnyaya gelen canl "gzlerinden kan insanlara arpan bir erkektir" (1.34, sf.46-47). Ikla dllenmeyi hatriatan ilk hikayelerc Hristiyanlk ann ba.larndan itibaren zellikle Hiung-nu toplumunda rastlamaktayz. Pei Han hanedannn ba olan Lieu Yuan, Iktan domadr. Banda, iki boynuzu bulunan byk bir balk grd zaman babas gkten bir olan ister. Khinler bu grntsn hayra alamet olarak yorarlar. Sonraki gece ei ayn canavar erkek eklinde deimi olarak grr. Bu erkek elinde olaanst k saan bir cisim tutmaktadr; ve bunu kendisine bir olu olacan syliyereklen verir (0.36, 1, sf.l45). Son d nem ao'lann kurucusu olan e Lei, ok gzel bir ,n annesinin evini kapla d anda annesinin rahmine der (ayn yer, sf.207). Burada, byk efsanelerin kkenini oluturacak temci unsur ile kan karyayz: Bir hayvan bir kadn dllemek iin, parlak bir k hzmesi eklinde grnmektedir. Ancak, efsanelerin pek ou iyi bilinmediinden, n sanld ndan ok daha sk olarak mdahale elmi olmas gerekir Bunlardan bize yanlzca anlan kalmtr. El Etmi'icn sz ederken Budauni, (ayla ilgili bir efsane ile uzaktan yakndan bir ilgisi bulunmayan) bu ismi bir ay tutulmas srasnda, gece leyin doduu iin tadn sylemekledir (H .4I, sf.587). Delhi'deki Saniiya hanedannn ba iin, ileride byk bir kimse olacak bir insann belirtisi olan bir k huzmesinin, annesinin alnnda parlad sylenir (H.41, sf.596). Mslman
146

yazar ve ardndan onun evinmeni, Hazreti Muhammed'in "k" nur kuramn dnmektedir. Ancak kelimelerin deiimi, zellikle farkl all'abclerin faricl ya zl yolu ile halk arasnda yaygn bir kiiliin destanna dayal olarak saysz ke lime kkeninin olumasna yol amtr. Bunlarn bir rnei, Msr'da Memluklar tarafndan verilmekte olup, bullar, "ay n" eklinde aklanan Aynal ismini, esasen Yunanca'da inales eklinden alnm olan ve "bir prensin veya bir kulun olu" anlamna gelen, iyi bilinen inal nvain tayan kiilere vermektedirler (B.IO, 1, sf.l22; F.44, sf.40). Belki de, ocuk edinme ykleri yardmyla, dou mekanizmas ve de ebeveynle ocuklar arasndaki ilik ile^ah a iyi antolabilir, nitekim bu yolla,.do umu meru olmayan bir ocugun nenlatrlmas veya ocua sembolik bir lm ve tekrar dirilile toplum deitinilmesi amalanmaktadr. Hereyden evvel gnmze kadar, babas mehul olan gayrimeru bir doumun, pek byk bir skandal yaratmadna iaret etmek gerekir. Ordoslarda, anne olan bir gen kz, "adr nndeki bir dua direi ile evlenir. Dnn klasik trenleri cereyan eder. Direk onun kocas olarak kabul edilir.:. ocuu ise gk tarafndan meydana ge tirilmi olarak kabul edilecektir" (M.40, sf.l89). Karsnn kanid srada gebe braklan. Cengiz Hann byk olunun douu ile ilgili bir kuku var idiyse dahi, bu konuda hibir ey dar szdnimamtr. En sk rastlanan tema, terkedilmi bir olann sonradan tekrar bulunmas olaydr. "Yeni Ay" anlamna gelen Ay Salkn, Er-Tsrk'le. birleir ve "Tanndan gelen emirle" ondan gebe kalr. Bebeini krmz bir deveye em anet eder. Devenin sahibi Kkty, at tarafndan yeni doana gtrlr. Oniki kadnla evli olmasna ramen onun hi ocuu olmamtr. Sevin iinde ocuu alr gtrr ve kendisine bir isim verdikten sonra einin kendisine bir evlat verdiini ilan eder (C.9, sf. 49 vd.). Bu efsaneye, hem Kao-li'ler ve hem de Fu-y'lerle ilgili, a p daki efsane uymaktadr. Nehri sahibinin bir kz, "gkten inen, yumurta byk lndeki bir buhar'dan" gebe kalr. Kendisi zina ile sulanr. ocuu domuzlara atarlar ve bunlar ocuu besler. ocuk domuzlardan ahnr ve kendisini bir tay gibi yetitiren atlara verirler. Sonuta, ocuk kzn kocasna teslim edilir (Q.157, sf.2, 21-24; I.I4 , sf.l9; .15, sf.16-17; 1.26, 1, sf.41). K itab- D dde Korkut'ta anlatld zere bir gn, dmanla karlaan Ouzlar kaarlar. Ufak bir ocuk "der" ve kaybolur. Bir aslan (dii aslan?) onu bulur ve yetitirir. Ouzlar vatanlanna dndklerinde, bir seyis kendilerine unu syler: "Beyler, bir aslan sazlarla rtl bir yerde barnmakta ve ulumaktadr. Yry, yalpalayan bir erkee benzemektedir. Atlara saldrmakta ve onlann kann emmektedir". Baba derhal kaybolan olunu dnr ve herkesi onu bulmaya gnderir, "aslann ininde, onu uzaklatnriar, aslan (=oeuu) alrlar. Uruz (babas) bayram eder. Yenir, iilir, ancak gen adam ahkoyamazlar" ve kendisi ymc hayvanlara geri dner. Onu yeniden yakalarlar. Dede Korkut gelir ve der ki: "Ey gen, sen bir insansn. Hayvanlarn toplumunda kalma! Gel!., senin ismin Basat olacaktr, sana ismini verdim, Allah sana mrn versin" (C.13, sf.206; C.27, sf. 193-194). Daha yu karda olduu gibi, burada da tema deitirilmitir, ancak aadaki ekle dn trlebilir: Hayvanlar, annesi bir k huzmesi ile gete kalan ve de evlat edinme ile kendisine bir isim verilmesi sonucunda insan haline gelen, ocuun gerek ebeveynidir. Byk efsaneleri incelerken, ayn anlamda daha baka rneklerde bulacaz. Ancak burada unu syliyelim ki, ktan doan ocuk-hayvanla ilgili olarak G izli Tarlh'ts en azndan bir atf yaplmaktadr, (paragraf 114). Burada
147

samur, maral vc su samuru derisi giyen ve evlat edinilen bo yamdaki bir erkek ocuktan szcdilmcktedir.

Ecdat Hayvanlar
Im ou kez bir hayvan eklinde tczalr elliini veya onunla zdeleti ini gzlemlemekteyiz. Aslmda hayvan veya onun yokluunda bitki aracl ol madan meydana gelen mucizevi doumlara hi yer yoklur. Dolaysyla, Trklerin vc M oolann ecdat olarak hayvanlar almalar doaldr. unu tekrarlyalm ki, hayvan biimselliin (zoomorfizm) esas olduu vc hayvanlarn umak, yzmek, koku almak, ynelmek, geceleyin gmck gibi Allah vergisi olaanst yetenek leri itibariyle insanlardiu sln sayld bir dnyada bu hususun bizi a.rtmanas gercidr. lk bakla temel ift, bir kadnla erkek cinsiyetinde bir hajfvandan olu maktadr. Kadnn pasif olmas ve toplumda ekonomik bir rol oynamas dolay syla, ve de eylemin vc ritellcrin erkil olmas yznden hayvann,n, bitkile rin, dUeyici unsurlann erkil olmas gereklii sanlnukladr. ou kez de bu byIcdir, ancak Stcinin dediinin aksine bunun ok sayda islisnalan mevcuttur (1,34, sf.84). Ayrca, cinsiyeti belirgin ekilde tayin edilmi, kart ve birbirini tamamlayan iki hayvandan olumu iftlerle ilgili belgeler ve nemli kantlar mevcut bulunmaktadr. Bunun ideal ekli herhalde gksel nitelikli dier sembol lerin ve tarih nccsi deerlerin destekledii, aslan ve boa illidir. Burada lUn olaslklar sz konusu olabilir. Hayvan, ayn anda k ve su old gibi, ayn zamanda bir erkek veya bir kadn da olabilir ve halta helerodoks ran'da olduu gibi, bir Tann veya T anrcn cisim eklindeki bir anlk grilnls olabilir (N.44, sf.39). Ne var ki, ekiller sadece hayalidir ve sabit deildir vc ancak belirli bir yap iinde ifade ediliricr. Basat gibi hem aslan ve hem de erkek olmak anlan^sz bir eydir. "Kular gibi utuk" der Kagar (B. 10, 1, sf.433). "Denize girdim ve bir bala benzemiyor muydum?" diye sorar Banan C/z// Tarih'tc (bkz. 0.73, sf.166-169). Cengiz Han "bir akbaba gibi uuyor, bir doan gibi saldryor, az gn bir tay gibi debeleniyor" (0.35, sf.282'yc bkz.). ilger Bk yle itiraf eder: "siyah bir karga olup, nasibi derileri vc zarlar yemekti... bir ahin olup.." (MGT. paragraf 111). Ve yine, unlar okunmakladr: "Gelincik haline gelen an nem iitiyor, sam ur olunca gryor.." (MGT, paragraf 13; D. 19, sf.319'a gre). Bu vc buna benzer cmlelerde sadece bir karlatnna sz konusu olma yp fakat herhangi bir deiim (metamorphosc) olmad zaman en azndan bir katlm belirtilmektedir. Daha nemli bir kk efsaneye sahip olan Vu-suen'ler (aaya bkz.) maymunlara benzerlerdi. nk onlara gre kkenleri maymundu (M.33,' 2, sf.63). Ayn kii iin yaplacak en basit i, kendi insan ekli ile.belirti bir hayvann eklini sra ile deitimektir; ancak yukarda verilen rnekler ve daha belirgin olan dierlerini grmeden evvel dali, amann giysisi, sesleri ve yry ekli ile yapt gibi, ayn anda birka hayvana berzemenin kabil oldu unu kan am ak acil r. Emografya verilerinde dunnadan u husus Ickrarianmaktadr: ekil gten daha az nemh saylr: insan devaml oljuak sima deitirir; e itli grnmler arasnda herhangi bir hudut konnamlr (0.98, sf.l8). Bu hu susta ilgili olarak daha nce vcnni olduum ok saydaki rnekleri burada tekrarianiyacam (R.17, sf.235 vd.). Dolaysyla, ccdad renmek iin sadcce dinsel ekle dayanmamak gerektii anlalmakladr. Efsanelerde iki insann cinsel
148

olarak birlemesi nadirdir, ancak olduu takdirde bu illlemeden insan-hayvan1ar doabilir. Bunlar ok daha sonralar vc zellikle Bat blgelerinde sklkla sz edilen isimler veya nl kiileri belilnek iin kullanlan ve bunlann hay vandan doduuna dair elimizde hibir veri olmamasna ramen aadaki e'anlanh hayvan isimlerini tayanlardr: "Arslan'k\r, Toan'\<\r yc. T oru l \?ir, "D oan'\''"B oa"\-A T Bar%'\T "Pars.'', Autoz'lar, "v^k, Su^ra'lar, "damzlk Deve'ler", rcry'lar, Tay-Boa'lZiT, Tay~Bars'\nT vs. gibi (dier kaynaklar yannda bk'z. F.44, hayvan isimleri ile ilgili din sosyolojisi verileri iin bkz. P.69, 1, sf.478). Hayvan ile nn ismini tayan insan arasndaki ilikiler, p'lastik sanat (hayvan temsili) mc.keri ile, zel bir hayvan riteli ile ve dc en nenililerinden biri apkay tylerle ssleme adeti olan, giyim,gelenekleri ile ortaya konmaktadr. lk nce kesin olarak Douda geli.en bu ty takma gelenei Mool istilas (R.36) veya varsaylan dier etkileim yollan ile Bat'ya yaylmtr., Ortaa Trk edebiyat ve "dini metinler" ya ayn anda iki erkein, iki ko un, iki boann, iki devenin sava veya ayn erkein anlan hayvanlarn herbirine kar, sra ile yapt savalarn tertiplendii bayramlar tasvir etmektedir (R.24, sf.245 vd.; C.23, sf.96; C.13, sf. 185-192 vs). Bazen insamn, bir hay van grnm almas gerekir; bazen hem bizzat kendisi olan, hem de nceden kardelik ba kurduu ve kendisini temsil eden bir hayvan kendi yerine savat rr (C.9, sf.190-195; G.13, sf.212). Bu tr bayranlar, ecdatlarn ne yaptn hatrlamak iin, veya ilkbaharlarda doann tekrar yenilendii ve yazlk gebe yaamna kld dnemlerde zaman zaman dzenlenmitir. Dier baz.defa larda, bir balang treni (iriisiasyon riti) olarak bir prensin veya bir babuun olunun ergeik dnemine giriinde, ocuun hayvan paralamak suretiyle veya bir hayvan zerinde (av) veya bir insan zerinde (sava) ilk cinayet eylemini ger ekletirdii anlarda kutlanmaktadr. Bu cinayet, bu zafer, onu erkeklerin toplumuna dahil ettirir ve ona bir kadn alma hakkn verir. Tm bu g birikimleriyle sava, esasen cinsel birlemeyi vc dc yeniden douu temsil etmektedir. Bu o denli gerektir ki, netinlernuzaffer olan gencin, malup edilen hayvamn ismin den baka bir ey olmayan, kendi ismini-aldn belinmektedir. Bu olayn alttnda hayret verici bir tarzda deiik bir ekilde takdim edilmesine ramen, hem kars ve hem de kocasnn annesi olan hayvanla ilgili Tu-kiu efsanesi yatmaktadr. Sadece savalaria ortaya kan b cinsel biriemeleri grdmzde, boz kr hayvan sanatnn bu sava sahnelerini tasvir etmemi olmasn kabul edemeyiz"^. Bunun yannda hayvanlar arasndaki sava temas, Trklerin ncl al^ B ln bu varsaym lar veya bunlann hem en hem en hepsi gznne alm m ^tr ve bu akla-,
m alar uzun zam an geerliliini korum utur. B unun b ir av tarif ettii (K .3) .sanlmtr ki bu d oru olam az, zira av ou kez ak bir .ekilde tarif edilm ektedir; ayrca bunun kendisine h izm et etm esi iin bir hayvan ruhunu zorlayan, hayvan eklindeki bir am ann s z konusu olduu; doa gleri arasnd-ki alm ay lalrlata evrensel sim geler olduu; deiik to tem leri olan airetler arasndaki savalarn veya ecdatlarn yapm olduklar savalarn bir yks olduu; ktle kar sava veren kahram ann vs'nin sz konusu olduu sanlm tr (Q .51, s f .l7 2 ; K .35 ve 3 6; K .3; K . 6 ; K .26; K .31; K .2; K .IO ; N .41). H artn er ve E ttin g h au sen 'in ok ilgin alm as, sadece aslan ve boa sz konusu olsayd belki bir g r birlii o luturabilirdi (L.IO). A yrca-ortaya koyduklar astrolojik sim genin baz nedeniyellerde bu hayvailarm bir araya geliini izah edebilm i olm as kabildir.

149

tnda, aslnda tasvir dman olan islan dnyasnda, son derece rabette olmu tur. Genelde tasvirler, erkek ve diileri birletirmek yerine, kartlan ortaya ko nan kar cinsleri bir araya getirmek suretiyle, bize ok daha fazla eyler aklar lar. Bu tasvirler aynca, ihtiras dolu boma sahneleri ile, bazen evrenin byk ikili dzeninin, yani hayat agacnm varl, lm-yaam, yaz-k, erkek-dii gibi ikilemleri ortaya koymaktadr. ou kez sz konusu olduu gibi gksel ve ce hennemi bir hayvan tanrs bulunmas halinde; hereyin arka plannda bulunan: Gk ile Yeryznn bileimi ile belirlenen ve bizim ilk Trke belgemizin birinci satrdan itibaren sunduu temel e olan Gk ile Yeryz temasnn gsterdii oranda hayati bir dinamizmi ortaya koyrtaktadr. Aslan ve boamn, bozkr h a ^ a n sanatnda ayncalkl bir yere sahip olmalanna ramen, ok deiik cinslerin temsilcilerinin de birbiriyle savat vey^ birletii grlmektedir. Ayn olgu, Trk-Mool efsanelerinde de geerlidir. Bir veya iki hayvan zellikle tercih edilmi olabilir ancak hayvanlann tin, fcelli bir stisna olmadan burada bir rol oynamtr. Bal, deveyi, domuzu, t ve aslan ^ yukanda grdk. Aynca, bakalanna da rasiyacaiz. Bazlannm ise, ancak a da yklerde yer ald da bir gerektir: bir Karagas klan kstebek soyundan, bir dieri balktan gelmedir (Q.152, sf.l32); bir Kazak ailesi bayku soyundan gelm edir (Q.152, sf.l32); baz Buriyatlar yaban domuzu soyundan gelmedir (Q.152, sf.l29); Golde idan, kaplan soyundan (Q. 152, sf.l23), Teleuar ailesi bir kuzu, bir karial soyundan gelmedir vs. (Q.68, sf.39). Bu hayvanlann veya dierlerinin, eski zamanlarda bir rol olmu olsa ge rek, Baz efsanelerin kaybolduu, ancaic dier bir ounun istenilerek imha edil dii muhakkaktr. Bunun nedeni hep ayndr; Airet federasyonlarnn ve imparatorluklann kuruluu, hakim olan klann efsanelerini ilk plana karm dierlerini silmi ve unutturmutur. Seilmi olan efsane zaman iinde daha yaygn hale gelmi ve ou kez, yeni boylara bunlar benimsetilerek, bilinli veya bilinsiz , olarak bu inan erevesine yeni ginsnler kendilerini ollann halefleri olarak kabul etmilerdir. Hibir kaynak, Hunlann kk efsanesi hakknda bilgi vermemektedir (bkz. 0.62); ve.JHunlann bir efsanesi olmusa dah, bunun izlerinin ancak Jordanes'in hatalarla dolu anlatsnda bulunduunu tahmin edebiliriz. Gotlar kralnn, baz bycleri ikiller diyanndan kovmas zerine, bunlar lde babo dolaan i ren ruhlarla bir olmulardr. Bunlar, "insan trne ancak benzeyen, ridarin en vahisinin olumasna neden oldular... ve bunlar insan surat kisvesi altnda, yr tc hayvanlann acmaszl ile yaar" (G.20, XXIV).
GizH Tarih, Cengiz Han'n Kk yerine tahta geirdii Byk aman Usun'un ecdad olan Bodoncar konusunda sessiz kalmaktadr. Kukusuz G kli i Tarih, Teb Tenggeri'nin sessiz bir halefi gibi grnen bir insan yceltmek niye tinde olmadndan, onun efsanesini ykmaya almaktadr. Bununla biriikte, ondan baz izleri jize aktarm aktadr. Alan Ko'a ile bir ilah.ruhtn olma Bondoncar, "bir budala^ aptal" olarak telakki edildiinden, ailesi tarafndan kovu lur (=vey terkedilir). Kendisi atna binerek oradan ayrlr ve kurtlann yiyecei (=hayvan'n ocuu) ile beslenir. Ancak kardeleri kendisini aramaya gelirler (=evlat edinme) (MGT. paragraf 23-26). Bir mddet sonra evlenir ve Jevredey adl bir olu dnyaya gelir, bir sre sonra da lr. lmnden sonra kansnn,

150

Jevredey'in asl babas olarak sorumlu tuttuklar Adangka adnda birisi ile yasak ilikiler iinde bulunduundan kukulanrlar ve bu olay, kendisinin klandan d lanmasna neden olur (MGT. paragraf 43-44). Daha sonralar bu esatiri bilgi ka lnts bir lde aklanacaktr: Altan Tobi, Bodoncar^'n, Onon adndaki nehre ekildiini (o zamimlarda mevcut olmayan su temasnn tantlmas), bir alageyie hcum eden birku rt grdn (hayvan iltinin devreye gimesi), kurdu ldr dn ve alageyii yediini anlatr (D .l, sf.116). B ir efsanenin bu ekilde deitirilmesi yalnzca bir kere karlalan bir olay deildir. Buna belki daha ok rastlant ile fakat daha artc bir tarzda tekrar rastlayacaz. Ayn toplumun bnyesi i^jde ayr iki klann birbirine rakip olmas durumunda, bu olay zellikle ilgin bir ekle brnecektir. ) SirG erard Clauson'un nemseme^ek iin sarfettii bouna abalara ra men (Q.30) kurt, daima en nemli rol o y nayan hayvandr. lerki sayfalarda bu hayvana sk sk rastlayacaz. Kurt, Baznin farkl bir biimde olsa dahi, Trklerin kkeni ile ilgili bir ikilikten bahsedecek kadar nem venri olduu bo adan ok daha nemli bir yer igal eder (0.10, sf.317). Bu hayvan srarla "boa" olarak adlandnyorum ve baka bir terimin kullanlmamas gerektiini de uzun zaman savundum (R. l, 17, sf.339 vd.), Ayrca idi edilen hayvan hatrla tan kzn, bir kk efsane iin yeterli olamayaca hususunda srar ediyorum; ancak, inein dlanmas gerektii konusunda daha az emin bulunmaktaym, zira en azndan yrtc hayvana kar sava sergileyen resimli temsillerde, bu otul hayvan daima kurban roln, dolaysyle dii roln oynamaktadr. Cinsel adan ynszlk ifade eden Trk-Mool idealinin iyice bilincinde olnnm nedeniyle, ef sanevi hayvann, iftlem ede genellikle dii, ancak dourduu erkek olan (hayvan isimleri iin bkz. F.24, sf.266-268) bir boynuzlugil olduunu kabul et mek bana daha ihtiyatl olurgjbi geliyor. Yine de bir belirsizlik kalmakla birlikte, metinlerin gerektirdii durumlarda veya eeyli insanlardan bahsederken boa ve inek isimlerinin kullanlmasyla yetinmemiz gerekecektir. En azndan, Kitanlarla ilgili olarak "dii veya erkek iin hibir yn belirtmeyen ve taralsz terimler kulla nan" in kaynaklarna sadk kalm olacaz (Q,2, sf.42). Boynuzlugillerle ilgili klt, genelde Trklerde (boa isminin Ortaa'da kullanm ile ilgili olarak bkz. F.SO'ye ve bu kullanmn skl ile ilgili olarak bkz. H.9, sf.255-258) ve zellikle "hem M slmanlar hem inliler tarafndan belirtildii gibi" (B.21, sf. 175-176) Krgzlarda kukusuz ok eskiden beri mev cuttur. Bu kltn Krgzlarda, "boann kendi atalar olduu" (F.IO, sf.181) ve de "atalarnn bir maarada bir inekle yaam olduu" (1.15, sf.7; L.14, P.46) eklindeki kk efsaneden geldii anlalmakladr. Pec belirgin olmayan bu dumm ve inekle maarann bir arada bulunmas gibi hi allmam bir beraberlik, Krgzlarn kkenleri ile ilgili anlatlann eitliliinin de dndrd gibi, efsa nenin asl eklinin Mzulmu olduunu ortaya koymaktadi. Boa'nn efsanelerde oynad roln yaygn olmas, Altay ve Sibirya'da yakn zamanlarda dahi bu etkinin devam etmesi ve isminin soyad olarak tm bat blgelerinde yaygn ekilde kullanlmasyla ve nihayet proto-Mool Kitanlar ve Ouz Trkleri gibi iki ayn etnik grubun kk efsanelerindeki varl ile kantlan maktadr.

151

Kitanlann tanm olduklan deiik ecdat hayvanlar arasnda, benim gr ama gre olduka artc olan bir atla bir boynuzlugilin oluturduu ift, en nl olandr. Leao-e bu ifti u ekilde takdim etmektedir: "Mu-ye dann ya knnda, ilerde birleerek tek bir su yolu haline gclecek olan iki nehir... bulun maktadr. ok eski alardan beri nesilden nesile aktarlan bir gelenee gre, Tuho'nun aknts istikametinde inen beyaz bir an stne binmi bir adam ile... Hoang-ho aknts istikametinde inen, kl renginde bir kzn ektii ufak bir kz arabas iinde bulunan bir kadn vard. Bunlar Mu-ye da hizasnda kai^latlar. Bu durumda, sular birlemek suretiyle onlar kan koca halinde getirdi. te bunlar ilk atalardr" (1.34, sf.10-11). yk, deiik dzeylerde yorumlana bilir: ayn anda, simgeleri ile temsil edilen iki Kitan klannn birlemesini (Q.2'de 0. M atsuo, sf.41), biri krsal dieri tarmsal iki medeniyetin karlamasn (M.24, s f.ll4 ) ve nihayet iki hayvann evlenmesini aklamaktadr. Kitanlann gemile ilgili bir kurban ans niyetine, bir boynuzlugii ile bir at kurban etmeye mecbur olmalan bize bu sonuncu yorumun kesin kanln vennektedir. Yaygn bir adete uyaraktan. Gk ve Yeryznn bu iki hayvanla elemesi ve de at iin be yaz ve boynuzlugil iin siyah olmak zere, iki rengin tespit edilmesi keyfiyeti kukusuz sonralan meydana gelmitir. Stein'in "kl rengi" eklinde tercme etti i ey, belki de, gk sz konusu olduunda maviye meyleden ve yeryz sz konusu olduunda yeile alan, yeil mavi renkte, sabit olmayan bir in rengidir (Q.2, sf.45). Burada, zel olarak fakat istisnai olmayan bir ekilde iki nehrin kanmas ile glenen evrensel da motifi ile suyun olaan variina iaret etmek gerekir. Bunun ayns olan Mool temas Kitan temas.mn bir kopyas deilsedahi, en azndan aym kaynaklara dayanmaktadr ki, bunlarn Uygur kaynaklan olabilecekleri dnlmededir. , Kurt efsanesinin gl rekabeti dolaysile, Ouz efsanesi zor tanmlanacak derecede deiiklie uram ve ondan ok fazla etkilenmitir. Bu hayvann ecdat olarak sahip olduu hem en hemen btn yksek grevlerin' anlatld Ouzname'dc yine de kurt, boynuzlugili tamamen bertaraf etmeye muvaffak olamamtr. Elimizde, yazmada kt bir rastlant eseri, ilk satrlar mevcut bluhmamakta ve metin u kelimelerie balamaktadr: "Bu ekilde olsun dediler. Onun resmi budur"; "Budur" dedii nesne, bir boynuzlugilin resmidir. Yazma metin daha sonra kahramann douunu anlatarak devam etmektedir. Bahis konusu olan hayvan, ocuun babas mdr yoksa annesi midir? Herhalde onlardan biri dir, zira metin der ki: "O (kadn veya erkek) dnyaya bir olan getirdi" yani Ouz dodu. Ancak mehul bir iftin vari ayn zamanda, bir nceki cmlenin oul ekli ile kantlanm aktadr "onlar sevin iinde kaldlar". Dolaysyla mesele Ouzun ne anlama geldiini renmeye kalyor. Daha aada greceimiz gibi tarif edilen ekli onu karma bir varik eklinde gstermektedir. Bat Trklerinin byk airetine ait olan ismine gelince, HamiUon'un da kantlam olduu'vehile (tokuz ou "dokuz Ou", "dokuz klan" ifadesindeki olduu gibi), bu isim ou'tm gelmedir (0.40, sf.24). Ancak bu treme olay, konu ile ilgilenenler ta rafndan farkna varlmam ve bunlar Ouz'u halk aznda yaygn bir deyime gre a z/o u z "az st" (veya ilk st, colostrum) olarak izah .etmilerdir (B.IO, 1, sf.55)5. Ouzname bu suretle, Ouz'un ilk gnlerine ait bif olay vur^ P eltiot ilk nceleri kelim enin bu kkenini kabul etm iti, daha sonra bunun bir halk deyim i o lduunu ileri srm tr; gereklen de bu kelim e halkn yaygn olarak kuland bir k eli m edir (B.16, sf.257; 0.75, .sf.26).

.152

gulamtr; "Az sln (ouz), annesinin memesinden iti ye bundan sonra hi meme emmedi". XIII. yzyl tarihileri, bu klc hikayeyi slm bir anlamda geli.^timilerdir. Reideddin bebein, putperest annesi nslmanl benimse meden evvel, memeyi emmek istemediini anlatmaktadr (h.27, slMS; B.19, 1, sf.IS'e bkz.) ve bu aklama ekli daha sonralar da tekrar edilmitir (bkz. C.2, satr 167-169). Bununla beraber, efsanenin daha nccki bir eklinde bu isim ba bas prens, "kz kral" (B.21, sf.315) veya daha isabetli olarak "gen boa han'. (0.10, sf.316) olarak alglanm ve Ouz kelimesi, Osmanlca'da, "ikinci ymda olan bir boa" eklindeki manasn muhafaza etmitir ki, bu anlam dierTrk dil lerinde, fo/ u/ ismi ile 'ifa d e cdilm ektedir\(E .26, sf.210; F.50, sf.315). Dolaysyla bu olayda bir efsanenin oluumu il^ a y b o lu u bir arada grlmekteAncak, yine de bu efsaneye ait izgilere Ouzlar konusu ile ilgili olarak Kitab- Dede Korkuda rastlanmaktadr. Bu kitap, defalarca, genierie hayvanlan kar karya getiren, blu dnemindeki gcnci yetikinlerin dnyasma dahil eden, onlara bir kadn alma hakkn veren ve aslnda kk efsanenin bir tekrar ' olup, gerek inisiasyon trenleri olarak bazen kademede gerekleen savala rn yksn anlatmaktadr. Bunun ilk sallas. Kan Turaly srasyla siyal bir boa, ahane bir deve ile karkaiya getirmektedir. Babasndan, kznn elini elde etmek iin, aralarnda ou kez bir canavara kar savan sz konusu oldu u, imtihann baar ile geirilmesinin, sk rastlanan bir folklor temas olduu bilinmektedir (M.64, 3, sf.475). Halbuki, metnin bu ksmnda, sadece boaya kar yrtlen sava gelitirilmekte ve dier iki sava, yalnzca hatrlatlalc iin belirtilmektedir. "Demir zincirlerle bal boa getirillir. Vahi hayvan kendini to parlar. Bir boynuz darbesi ile bir mermer ta tuzla buz e d e r".. Kan Tural hay vana meydan okur; "Gelsin!" der, sonra boann aln zerine yle b ir yumruk vurur ki, boa ayaklan zerinde sendeler; yumruunu boann alnna kar tuta raktan, kendisini me'ydanm snrlarna kadar iter. Ve nihayet, onu hayaya kaldra rak yere vurur, boar ve derisini yiizer (C. 13, sf. 185-192; C.27, sf.l81-l88). Kitah'm dier birk.sm, daha da aklamak bilgiler venektedir. Doumu kukusuz mucizevi olan, "ufak bir ocuk", gerekte "onbe yana giren" yeti kin bir gen, Ouz ham Baymdr'n saraynda yaamaktadr. Bayndr'n ahrnda "bir kez ilkbaharda ve bir kez de sonbaharda savaan".damzk bir boa ile bir deve bulunmaktadr. Bylece, "ilkbaharda, boay saraydan kardlar. Sa tara fnda adam ve sol tarafnda adam kendisini demir zincirierle tutuyoriard, onu meydann ortasna salverdiler. Ufak ocuk... meydanda ak oynuyordu... Beyaz meydann ortasnda hayvana bakakald. O zanan boa ocuun zerine saldrd ve onu yoketmek istedi. ocuk yumruu ile ve'btn gcyle boann alnna vurdu. Boa geriledi ve sonra tekrar ileriye atld. ocuk yeniden byk bir kuvvetle boann alnna vurdu. Bu kez yumngunu boann alnna dayal olarak tuttu ve itli. Boay meydann ori:asna gtrd. Biraz sonra onu yere ykt" (C. 13. sf.81-82; C.27, sf.l03). Boa greini bilenler boann tavrnn hemen hareket annda tesbit edildi ini greceklerdir. Orada artk arka arkaya sava ve bir ak imtihan yoktur. Onlarn uzaktan ans, ancak deve adnn zikredilmesiyle grlmektedir. Aynca, bu ayrnt, olayn en nemli hususudur, vahi hayvann galibi olan gen, o hay-

153

vann ismini alr, kendisine derhal Boa "Kk boa" ad verilir (ayn yer), yani altedilen hayvann ocuu haline gelir. Boa greinin Akdeniz havzasnda daha nccden varolmasna ramen, insan ile boynuzlugil arasmdaki gre temas, slm medeniyetine Trkler tara fndan sokulmutur. Kanmca ok ak bir ekilde, IX. asrn ortalarnda Samarra kraliyet saraynn bir duvar kabartmas zerinde (L. 11, s'. 15), ve daha sonra Aktamar Saint-Croix kilisesinin ayn dneme ait yine bir duvar kabartmas ze rinde (L.3; L. 17)-Hristiyan temalar ile slm temalarn birbirine kartran bir dzenleme ortasnda, buna tekrar rastlanmaktadr (L.16). Buradaki ayrntlar sanki Kitab- Dede Korkut'm bir hikayesini temsil eder gibidirler (R.27). Anadolu Trkleriride gnmzde, tamamen ayn gteki iki hayvan ara snda dvler ve bir hayvan ile bir insan arasnda greler dzenlemeye, ve aynca bunlar hereyden evvel dini hayvansal gsterilerin lemsilleri olmak zere, iki insan arasnda ve de gittike daha nadir olmak zere insanlar ve hayvanlar ara snda zellikle kolar ve de ayrca kk boalar arasnda greler tertiplenmeye devam edilmektedir. Yrk gebeler bana, ancak bundan sonra gencin yetikin hale geldiinin kabul edildiini anlattlar (R.24, si\247). M acaristan'da, Orta Asya'nn antik tresel savalann izleri hala bulunmaktadr; "bunlar, her zaman, insanlarla hayvanlarn brleimine dair masallarla ilikili grlmektedir" (Q.60, sf.45-56). Bu dvlerin en artcs erkekle kadm arasndakiler olup, bu dvler srasnda, erkein kazanmas iin kadnn memesine dokunmas gerektii sanl maktadr. Bu tip dvler, Anadolu'da Tahtaclarda grlmektedir (M.67, sf.43; R. 17, sf.248); Levchine, burada Krgzlardakilcri halrlatan baz eyler bulmutur (J.16, sf.370-371); Clarke ise Kalmuklar anmsatan eyler saptamtr (J.7, 1, sf.72), ve nihayet bu tema, Kitab- Dede Korkut'i\ ve bka eserlerde de geni ekilde ele ahnm tr (C.13, sf.123; R .I8, sC.58 vd.; 0.73, sf.161-162; C.9, sf.39-40). Hayati ve kltrel uzuv olan kadn gs, kocann ve ocuun bir leme noktas olarak belirlenmektedir (R. 18). Deve ile aslan sahneye koyan Kitab- Dede Korkut'VM iki hikaye, eski ef sanelerin kalnts gibi grnmektedir. Aslann durumunun belirgin olmasna karn devenin durumu, bunun ekonomik hayattaki nemine ramen, kamiaktr (R.9). Bozkr sanatnda evvelce kart olarak tanmlam olduumuz cinslere ait olan bu iki hayvann, Karahanllar ianedanmn kurucusu (?) Saltuk Bura Han'n efsanesinde birlemesini ilgi ile tespit elmi bulunmaktayz (M,30). Efsane, halkn da kendisi ile birlikte nslmanlalraraktan, 960 yl dolaylarn da slam dinini kabul eden bu kiiye ksa zamanda sarlmtr (0.8, sf.59,63). Kendisinden sonraki hanlar tarafndan da ska kulanlan Bura ad, her trl hayvann damzl anlamna gelir (B.IO, indeks) ve zellikle camelus hacteriflnHiun idi edilmemi eklini belirler^. Dolaysyla bir deve prensidir, ancak, mslmanlk etkisile deiiklie uram olan kc efsanesinden orta kalanlar, onun atasn aslan olarak belirlemektedir. Birbirinden ok deiik iki anlatm ekli bu aslann kkenini izah etmektedir: Her iki ekilde her ne kadar slamiyet bu te mann kabul edilmesini kolaylalmusa da, HazrCli Muhammedin olan mr
E .2 9 , 4, s f.l6 5 1 ; E .20, sf.l7 2 ; E .24, sf.65; E .22, sf.169; E .lf, 2, s f . l t 6 6 ; E.IO , sf.340, 154

ile hibir ilgisi bulunmadan, annesine Ala Nur "Kmiz Ik" ismini vermeic ko nusunda birlemektedir. Hikayelerin birinde Ala Nurun Cebrail adl melek tarafindan ziyaret edildii, anlan melein onun azma bir k damlas damlatt ve daha sonra arslan adnda bir olan dnyaya getirdii anlatlmaktadr. Dier hika yede ise Ala Nurun bir aslana rastlad, korkudan bayld ve sonradan dnya ya bir olan getirdii belirtilmektedir. ocuk yedi^yana geldiinde, annesi bir Deve prensi ile evlendi ve ondan Muhammed A/rslan, Y usuf Arslan ve Kzl Arslan adnda olu oldu (M.30, sf.9 -11). ^ i'n e efsanede, oniki yandaki. Saltuk Bura Han'n krk arkada ile ava gittiinde bir tavan takip ettii ve bu tavann yal bir adam ekline dnerek ona din deitirmesini tavsiye ettii eklindeki yknn benimsendii hususunu ilfve etmek gerekir. Krk rakkamnn, slamiyette olduu gibi, ve ayrca Krgz kkenli efsanenin de araya girdii Trk-boylannda bundan az olmamak zere, yksek bir mislik anlam bulunmak tadr. Tavana gelince, burada rehber ve^nc hayvan durumunda olan bu hay van, genellikle en yaygn olan kadn gibi adet gmcsi olmak zere, muhtelif se beplerden tr, dier birok toplumda olduu gibi, Trkler taralndan da tabulatrlm tr (R.28; P.67; Q.21). Fakat hi olmazsa, Kitanlaida imparatorie Yung-tsin (veya T'ai-lung)'un ryasnda gs zerine bir tavann sram ol duu anlatlmakta ve tavan ecdat rol oynam:kladr. Bu olaydan sonra imparato rie gebe kalm (1.36, sf.238); kaynaklar, olunun tavan ylnda doduunu, ciddi bir ekilde aklamakta iseler de, aslnda tarihsel olarak kpek ylnda do duu sanlmaktadr. Karahanllar dnda, bozkr sanatnda nadir rastlanan bir hayvan olan ve ismi adbilinde (Onomaslik) zellikle pek de revata olmaytn deve efsanesi ile ilgili gerekten pek nemli kantlar bulamadm (F.28, R.9). Bununla beraber deve greleri, kaya st resimlerinin de teyit ettikleri gibi (K.4 Plan 77,87) Trkler arasnda, tarih ncesi dnemlerden gnmze kadar byk bir ilgi gr mtr, bu dvlerden neler renilebilecei ve de bu dvn anlat hakknda olduka uzun boylu sz enitim. Bunun dinsel rol her ne kadar pek ak de ilse de, kafatasnn kem gze kar nazar eklinde kullanld Trkiye'de deve hala greceli olarak nemli saylmaktadr (R.9'e bak.). rk Bitig'du devenin kii lii, "altn ak kemikli aygr"n varl (V sayl paragral) ile belirlenmekte; ve de gc uyuyaran uyandran, salyasn hem ge hem yere salan (XX sayl parag raf) hnsa bir hayvann varl ile akhnnaktadr. Aslann Altay dnyasnn btn bat blgelerinde olduka byk bir rol oynadna ve efsanelerdeki etkinliine dair elimizde eitli bilgiler mevcuttur. Belki de bunlar, mslmanlar Hazreti Ali'yi "Allahn Aslan" eklinde tanmladklan iin daha iyi bir ekilde muhafaza edilmi olabilirler. Trk geleneklerinde ayncalkl olarak bulunmayan (yar-dsel, yar-kahramans uzun bir yk, bir dii aslan tarafndan bytlm, Aslan Bey diye adlandnlan bir kiiyi sahneye karmaktadr) (M .l 1, sf.20, 156). Bu konu ile ilgili en nemli bilgi eitli metinler arasnda yine Kitab- Dede Korku(m salanmaktadr; bu hususu daha nce de aktarmtm: ocuk-hayvan eklindeki hikaye kahraman, herhalde bir kez daha asl anlatm bozulmu olmasna ramen, aadaki ekilde sz ederek; "Babamn ismini bilmek istiyorsan, onun ismi Kaba Aa\\x\ annemin ismini renmek is tiyorsan, onun ismi Kaan Aslan'dr'' (mparator Aslan) (C.13, sf. 214; C.27, sf.201) demektedir. Burada hibir ey aacn babahn d.ndrmemektedir ve yrtc hayvan, "imparatorie" (katun) deil, "imparator" (Kaan) eklinde ad155

landrlntr. Ancak bu, zorunlu olarak, erkek isimlerinin bazen kadnlar tarafn dan tanm olmas nedeniyle deildir. Ay kltnn olduka yaygn olmasna ve genelde raslantlarla aym olaylan tekrarlamasna ramen (P.60) gerek Sibiryada gerekse Anadolu'da yani ortak bir ilk rnee kadar kan bir davranla (M. 10; 0.40), aylarn kadnlarla cinsel ili kisi ile ilgili iyice yerlemi kanaate dair elimizde tarili veriler yokdur. Ancak Kagar bu vahi hayvann aba "baba" (B.IO, 1, sF.86) eklinde adlandrldn sylemekte ve gnmzde de kendisine hitab ettek iin sk sk akrabalk terim leri kullanlmaktadr (Q.98, sf.l05; Q.40, sf.414 ve zellikle M.69). Trk b a sn ' bazen, aylann kzlar kannas, bu kzlarn vahi hayvann maarasnda ikameti, kzlann hayvanda uyandrd hisler ve bir iliki varit olduunda, gen kzlann kendisine sonula ballk hissetmesi ile ilgili hayali olaylan aktarmaktadr. Eer bu toplumlarda, hayvanlaria insanlarn birlemelerinin dourganla yol atna ait herhangi bir inan olmu olsayd, bundan olduka kolay bir ekilde efsaneler doabilirdi (M. 10).. Kagarfnin, ona vg olarak yazlm birka metinde sz etlii ve daha sonra Uygur hakan Buku Han ile veya ahane'mn ranl !{ahraman Afrasiyab ile zdeletirilen, Alp Er Tonga adndaki Orla Asyann byk Trk kahraman hakknda ok az bilgim iz m evcuttur (Q.91, 1, sl'.57 vd.). smi genelde "Kahraman Erkek Kaplan" eklinde alglanmaktadr, ancak fo/ga'nn Sibirya panteri olduuna kuvvetle inanmaktaym. En azndan, kaplann Dou dnya snda, Bat dnyasnda aslann oynad role benzer bir rol oynam olmas la zmdr. Sibirya'da hars eklindeki ismi, yaztlarda grld gibi ve de Uygur dilindeki rneklere gre ad belirli birka kiiye verilmi olan, korkun derecede vahi ve ok gzel bir hayvandr (M.2, E., satr 31; 1.19, sf. 148). Belki "sazlar arasnda olan" veya sazlar arasnda "ayaa kalkan" bir tanr da olmu olabilir (rk Bitig paragraf X). Tarihsel ecdat eklinde devreye girmi olabilen dier hayvanlar arasnda, Trkiye'de kutsal kiilerie ilikili olmas ve de sr halinde getii yerlerde hayr duas etmesi dolaysyla avlanmasndan ekinilmesine ramen (Boratav, N.7, 3, sf.325'de) ismi bazen av tanmlamaya yarayan {rk Bitig, paragraf XXXI) geyii belirtmek gerekir. Eski efsanelerde (?) belki de yeryznn simgesi olduudan, evcil olmam asna ramen kurban edilm itir (0.27; 1.36, sf.268); ve gn kendisine kuf\i vermi olmas nedeniyle, gkle bize ayrcalkl grnen (fakat belki de olmayan) ilikiler iinde bulunmaktadr. Boynuzlan gnmzde de gl bir nazarik olarak kabul edilmekte ve evlerde duvariara aslmaktadr. Ejderhaya yakn saylm ve bunlarn kral olan ylan, Bulgariar tarafndan ldrlmyordu ve Bakrtlar da kui<usuz oniki ata aireti anlamna, bunu kendi oniki tanrlar arasnda sayyoriard (H.44, sf.36). Kalmuk'lar tarafndan gksel saylmas dnda (P.39, sf.202) kendisi hakknda pek fazla bir bilgiye sahip deiliz. Btn kular, az veya ok bir rol oynamlardr. Bunlar arasnda, yrtc kulardan baka, Bakrt'lar tarafndan kendi oniki tanrdan biri olarak "tapnlan" ve Trkiye'de gen evli kadnn simgesi olan tum a kuunu; iTetin kusursuz bir rnei olan tavuu (B.3, sf.50); mslman Anadolu'da "Mekke'nin hac babas" haline gelen leylei zikretmek gerekir. Eski Trk-Mool geleneklerinde bilinme156

yen horoz, Trkiye'de hctcrocloks evrelerde uyandrd temsili hayal dolaysy la bu gruplan ayrlr: O, kulsa! kiilerin mezarlarnda kurban edilmesi dolaysyla, Peygamberin yolda, Allahn yakn, gksel "lahla yakn" olari Cebrail veya Solman al-Farsi adl bamelekdir. Sabahlar l, cinlerin kl eylemlerine son verir (Boratav, N.7, cin'de). Kana nitelikli veya oluum anomali/i bulunan hayvanlar, szck daarc na ve hayvan sanat tasvirlerine baklrsa, greccli olarak az saydadr; bunlar, at vcutlu geyik bal olan yaratk (F.49, L.6) E.12, 5, sf.l2 ), slenks, kadn bal ku gvdeli yaratk, kanall aslan, deniz kzdr; sliln sanat bunkrn resim lerini yaygnlatmtr. Ancak Orla Asya sanalnn eitli ifade ekilleri yannda sadece byk vahi hayvan ve onun yokcdici gcn hatrlatan ve Ouz Kaan'n dmanlanndan biri olan gergedan'm olduka deiik bir ekli olan, at vcutlu geyik bal yaratk zerinde sraria dunnasna ramen, bu hayvann Ota Asya'nn gelenei ile ilikisi ortaya karlamamtr.

Byk Kk Efsaneler. Kurt

En Byk Trk-Mool efsanesi, kurtla ilgili olan efsanedir. Hem eskiden ve hem daha sonralar, arka planda Hiung-nu'larda var olmasnn temel nemde olmas yannda, bunun en eski kant Hristiyanlk anm biraz ncesinde Shiratori'nin proto-Trkler dedii Vu-suen'lerde (0.93, sf.33) mevcut olmasdr. Ancak bu efsane belki de Hint-Avrupa kkenlidir. inliler. K.Shiratori'ye dayanarak belirttiini, Vu-suen efsanesinin iki de iik eklini aktarmlardr^. Ksa birm ddct evvel dnyaya gelen, Vu-suen'lcrin kral Kun-mo, bir le allm ve orada: "penelerinde e( lulmakla olan bir karga onun zerinde szlerek utu vc bir kurt gelip kendisini emzirdi". (Hiungnu'lann) an-yu'suy bu harika karsnda arp kalm% ocuu kutsal bir kii olarak sayarak giflip bymesi iin kendisini brakmtr. Bir dier anlatm ekli yledir: Vu-sueVlerin kral, halknn Hiun-nu imparatorluuna snmaya mecbur olmasndan ksa bir mddet nce domutu. ocuun bakcs onu kollan arasna ald ve le kat. Yiyecek aramak iin bir sre uzaklat ve dnnde, bir kurlun ocuu emzirdiini ve bir kargann gag;usnda bir para elle zerinde szlerek utuunu grd. Bu nedenleric kendisini kutsal kii olarak kabul etli ve nelicede onu Hiung-nu'lara gtrmeye karar verdi. an-yn kendisini sevdi ve onu bytt. Byd zaman babasna ait olan halk ona verdi ve onu bir ordu nun bana getirdi (0.93, sf.33). ocuk evlat edinme ile ilgili simge dolaysile burada, bir karga ile bir kut'tan olumu, dl reten bir ii't gmlekleyiz. Y zyllar sonra IV. asrn sonlarna doru Vu-suen efsanesine, Kaokin proto-Trklerinde, yksek arabal Ting-ling'jerdc tekrar rastlyoruz, Hiungnu'larn birfa/;-vM'sunun son derece gzel iki kz vard. Kzlarn bir faniye verileniyccek kadar gzel bulduu iin, onlar ge sunmaya karar verdi; Bu amala onlan byk bir kuleye hapsetti... Bir kurt geldi. ay boyunca kulenin etrafn da doland, sonra yuvasn kulenin dibine kurdu. Preaseslerdcn biri kz kardeine
^ Bu hikay ed en olduku sk bir ekilde balsedilni^ ve konu icetenm i^tir. B k /. 0.36, 1, sf.5 6 ; 1.20, sf.2 3 1 ; 0.41, sf.54; 0 ,6 5 , sl',238; 0,47, slM 64; 1,14, sf,63; 1,15, sf,104.

157

dedi ki: mparator babamz bizi, gn kadmlar olmaya adad. Bu gelen kurt Gn gnderdii bir yaratk deil mi?... Kurdun kars oldu ve dnyaya getir dikleri ocuklar da kabilenin atalar oldular (1.14, sl'.49; 1.15, sf.73; 0.36, 2, sf.2; 0.47. sf. 125-126, vd.). Aa yukan aym dnemlerde kurt, belki ilham kayna biraz deiik fakat tamamen aykn olmayan, dier bir hikayede de yer almaktadr. Tle'lerde, kurt kafal bir kii ile ilgili olarak bir efsane anlatlmakladr: "Bir dilenci geldi... obann kars bu dilenciyi grdnde, bunn bir kurt kafol insan olduunu farketti, ancak m isafir onu grmemiti". Onu beslediler. Ye oradan'gittiinde kadn, onun farkll konusunda kocasnn dikkatini ekti ve kan koca bu garip kiiyi takip etmeye karar verdiler. Bylece tken'e vardlar: "Orada dilenci, kedilerine unu dedi: ben bir lannym! Sien-yen-to'lar (yani' sizin kabileniz) y o -' kedilecektir. Byk bir korkuya kaplaraktan, onu takip edenler tekrar atlarna bindiler ve geri dndler" (1.25,1, sf.460). Pek ok aratrmacnn kafasn ka rtran bu kurt kafah tanr, rnein Ouzname'z grlecei ekilde, esasen mavi kurdun yerini almtr (ayn yer, A. 19, 2, sf. 137; R.17, si'.249). Vu-suen'lerin efsanesi, Tu-kiu'ler vastasile evrensel bir yaylm gster mitir. Bugut yaztnda bulunmasndan beri Tu-klu'lerin bu efsaneyi kendi impa; ratorluklannn kurulmasndan sonra almadklar kesinlemitir. 581 ylna doru, bu yaztn yazlm olduu dikili tan tepesinde, bir ocuu emziren dii bir kur^ dun grnts bulunmaktadr (A. 13). Bu temel belge, efsanenin birka ayr ek lini veren in yUiklannn doruluunu teyit etmektedir. Farkl anlatn ekilleri nin en eskisi Bugut yazt ile yattr: "Tu-kiu'ler Hiung-nu'lann zel bir koludur. Aile adlan A-se-na idi. Ayn bir kabile tekil elliler, ancak daha sonra, komu bir Devlet tarafndan yenildiler ve bu Devletin askerleri on yandaki bir erkek ocu u dnda, tm kabileyi yoketti. Askerler bu ocuun genliine acyarak, onu ldmek cesaretini gsteremediler: ay;klann ke.sip otla kapl bir batakla attlar; Orada, bir dii kurt bulunmaktayd ve onu elle besledi. Bu suretle ocuk byd ve kurtla iftleerek dil kurdu gebe brakt. ocuun hala yaadn renen hkmdar onu ldrmek iin adamlann gnderdi. Bunlar ocuun yannda dii kurdu grdklerinde, onu da ldmek stediler. Dii kurt derhal Turfan hakanhnn kuzeyinde bulunan bir daa kat. Bu dada bir maara ve maarann iinde sk otlarla kapl dz bir ova bulunuyordu. Buraya snan dii kurt dnyaya on ocuk gelirdi. Bydklerinde bu ocuklar dardaki kadnlarla iftletiler ve onlan hemen gebe braktlar, onlann soy sopu bir aile ad seti ve bunlardan biri Asena adn ald" (1.25, 1, sf.5; 1.21, sf.2-3j 1.30, sf.l20). Yaklak elli yl sonra, Sui'lein Yll aadaki hikayeyi anlatmaktadr: "Baz yazarlara gre... komu bir hakan, ldmee cesaret edemedii gen bir ocuk dnda, onlann ecdadm tamamen ortadan kaldrd. Onun da ayaklann ve kollann kestikten sonra, byk bir batakln iine altlar. Orada kendisine s rekli et getiren bir dii kurt yayordu. ocuk bu eti yedi ve bylece lmden kurtulabildi. Daha sonra dii kurtla likisi oldu ve dii kurt gebe kald. Komu lke<nin hakanf askerlerine gen adam ldnnelcrini emretti. Di.i kurdu ocuun ya nnda gren askerler onu da ldmek istediler. Dii kurt, bir ruh tarafndan des teklenirm iesine, gen adamla birlikte (bat) denizin dousuna gittiler ve Turfan'n kuzey-batsndaki bir dada durdular... Hemen nlerinde bir maara bulunuyordu. Dii kurt ieri girdi ve orada geni bir d/lk buldu... Daha sonra
158

dnyaya on ocuk getirdi ve onlardan biri A-se-na aile adn ald" (1.25, sf.40; I.2 i;s f.2 5 -2 6 , vs.). nc metin ise daha byk farkllklar ^slcm ektcdir. Onyedi kardeten biri A-se-na, dii kurt'tan doma idi. Olagansl g e le n e k le ri olan ocuk, rzgan estiriyor ve yamuru yadrabiliyordu. Yaz tanns ile ki tanrsnn kzlan olan, iki kadnla evlendi. Bunlardan biri drt ocuk dourdu ve ocuklardan biri beyaz kuu haline dnt. Dieri bir rman kysna, bir dieri de bir daa yerleti. Bunlann by atei icat eli. Hakanlarn semek iin aralarnda en yksek ayan semeye karar verdiler (1.25, sf.6). Bu hikayeler sahiieler dolusu yorumlara konu olabilir. Birka hususu be lirtmekle yetineceim ve geri kalan iin baka yerlerde incelediim ksmlara atf yapacam (R.17, sf.317 vd,): kurdun ecdat olarak oynad temel rol; dii kur dun zdeleiirildii maarann varl; ayrca kaynaklar tarafndan belirtildii gibi, ocuun uzuvlannn kesilmesini "tarihi" hale getiren ocuun terkedilraesi ile ilgili tema; "onun ayaklann kestiler" (1.19, sf. 15); hayat suyu ile ilgili tema. Her ne kadar hayvan renkli deilse de, gksel niteliklere sahiptir ve Tu-kiu'ler kendilerini kk trik "mavi Trkler" eklinde adlandnldklarndan, kurdun mavi olarak alglanmas gerekir. Cengiz Han M oollarnn, Trk elsanesini Kuzey Asya'da canl olarak bulmu olmalar ihtimali bir hayli fazhdr; zira onu olduu gibi almlardr. Nitekim, Gizli Tarih, birbirini ardna anlatlan fakat kesin olarak bir tek gerei yanstan iki efsaneyi ortaya koymakladr. Bu efsanelerin ilki aadaki anlatm ile balamaktadr: "Ceigiz Han'n aile kkeni yksekte bulunan Gk'ten gksel emirle doma SV/e i/o ('-'mavi kut")'dur. Onun kars ise, Ko'ai Maral ("vahi dii geyik")'dir. O denizden geerektcn oraya vard. Oun nehir kaynanda, Burkan Kaldun'da kampn kurduu srada, Balaci Han dodu" (paragraf l). Burada, bozkr sanatnda rnekleri k grlmekte olan vahi-otul hayvan ifti ne uyan, iki hayvann evlenmesi sz konusudur. Kurt mavi'dir; Moollar, aynen Tu-kiu'Ier gibi kendilerini Kke eklinde aryorlard. Maral vahi olup, rengi toprak rengindedir ki, bu da Kilanlarda ad geen ifti dndrmekte ve gn yeryz ile evlenmesi hayalini tasarlamaya imkn vermektedir. Su, deniz ve Onon'un kayna ile, da ise Burkan Kaldun'la birlikle mevcuttur. Brte ine ve Ko'ai Maral'dan, bir aile aac meydana gelmekte ve bu bizi Dobun Mergen'in lmne gtmekledir. O zaman. Gizli Tarih ikinci efsaneyi anlatmaktadr. "Tam bu anda, Dubon Mergen yokolnutu. Yokolduunda, AlanKo'a (kars), kocasz kalmakla birlikte, dnyaya olan getirdi. "Kocasndan ol:u iki ocuk, gizlice, kendi kendilerine unu dediler: "Byk kardeleri veya kk kardeleri ve de yeenleri (dul kadnlarn, kocasnn ailesinden bir kii ile evlenmesi eklindeki gelenee alf yaplmaktadr) bulunmayan annemiz bu er kek ocuu dnyaya getirdi. Evde tek erkek Mo'alik Bayo'udai'dir. Bu olan kendisinden olamaz m? Alan Ko'a onlarn kukularn sezerek, kendini yle sa vundu: "Her gece, parlak sar renkte bir erkek adrn st giri yerine bulunan ki riin aralk kl yerinden szlerek giriyor ve kamm srtyordu. adrdan dan gnein ve ayn nlan altnda san bir kpek misali, srnercktcn kyordu. Konuyu bilenler iin bunlann (ocuklarn). Gn erkek ocuklar olmas gerek

159

tii eklindeki iaret aka griilnckleclir" (MGT. paragral' 18). Cengiz Han, bu olanlann birinin soyundan gcleceklir. Farkl bir anlat eklinde olmakla beraber, her iki hikaye birbirine uymak tadr. Olayn geceleyin cereyan eirni olmas dolaysyla, kukusuz gne deil de ay nn cazibesi Mtnda kurt san bir kpek haline dnr. Bununla beraber Reideddin'in (H.27, sf.52), iinde kurt kltne ait izler bulunduu ve ayrca uzun boylu incelemeye deecek karmak bir nelin ile aklan olduu, kpekler le kurar arasndaki dv.lerden anlalaca zere, kut ile kpek arasnda kutsal dzeyde ak bir farkllk bulunmaktadr. Esasen Reideddin bu vahi hayvan klt ile ilgili dier hususlara da dikkati ekmitir (H.27, sf.92-99) ve bunlara gedey ile ilgili olarak Cuveynde (H.7, sf.231) tekrar rastlanmakladr. Mool efsanesine avdet edersek, ayu anda kurt, kpek, insan ve k olan yaratn m dahalesinin sz konusu olduu anlalmaktadjr. Alan-Ko'a ve kurt'u (0.100, sf.69,70) gsteren (XV. Yzyldan kalma) Timur devrine ait bir metindeki re simden ve de daha eski kaynaklardaki hikayelerden anlaldna gre, Moollarn bu hususu iyice anlam olduklar grlmektedir. Alton Tohi ilk nce unlan yazmaktayd; "Brte ino ("gri renkli kurt") denizi kuzey istikame tinde at... Kocas bulunmayan, Ko'a Maral adl (Vahi Dii Geyik) bir kz alaraktan, halkn toprana yerleti ve bir Mool kan haline geldi" (D .l, sf.l6). Daha sonra baka bir konuya geerek unlan anJalmaktadr: "Dobun Mergen, Burkan Kaldun'un tepesine oturdu ve oradan, aralarnda ok gzel bir kz bulu nan gebeleri grd. Kendisine kim olduu sorulduunda kz unlan syle mitir; Ben, ismi Alung Kao olan gen bir kzm ve kusursuz ekilde dodum... Dobun Mergen onu ald ve ondan iki erkek ocuu oklu, bir sre sonra ld. "0nn lmnden sonra, dul kalan kars ocuk dourdu ve bunlara nasl gebe kaldn u ekilde aklamtr; "Gecenin karanlnda, pariak san renkli bir gen ieri girdii zaman onun aydnl adra nul'uz elli. Benim kamm srt tnde, bir siyah kpek kaljin (?) haline dnl ve sonra dilini yalayaraktan gitti..." (D .l, sf.112-115). Sanang Stechen, bunlar daha ksa bir ekilde .yle anlatmaktadr: Tibet Kralnn olundan biri Borie ino, Tengis gln at, Ko'a Manii adl bakire ile evlendi ve Baykal glne Burkan Kaldun dana ulau (0.47, sf.l57). Yabanc kaynaklara gelince bunlar, gerektiinde konuluklannn zevkine gre ayarlamak sureliyle, Moollann kendi efsanelerini ne ekilde takdim ettikleri konusu pek iyi aktannaktadrlar. inliler bunu aadaki gibi anlatrlar; "B ailenin ilk soyu, malzun ve terkedilmi bir kadnla evlenen uzun endaml ve mavi renkli bir erkekli"; veya da u ekilde larirelneklcdirier: "mavimlrak renkte bir kurtlu. Beyaz renkli ve vahi bir dii geyikle (maralla) evlendi" (ayn yer, sf. 157-159) ve de, bundan yle sz etm ekledir "Dobun Mergen ldnde, kans Alan-Ko'a, bir gece beyaz renkli bir n; bedenini sard eklinde bir rya grd ve gebe kald. (Kendisi ise olay u ekilde aklamtr); "Bu ocu un gn iradesi ile gnderildiini sanyorum '' (1.18, sf.166-167). Reideddin'e kalrsa. Alan Ko'a, her gece, san renkli, gzleri koyu mavi olan hjr ruhu ryasnda gryordu (1.31, s I l l S ; N.40, sI'.lS). Mirkhond'un anlatmna gre geceleyin pariak bir k aniden Alan Ko'a'y sard, bedenine azndan girerekten olaan dl yollarndan dan kt... Ve o heriangi bir erkek tanmadan kendini gebe buldu... Ve ocuk dourdu (0.42, sf.78). Ermeni gzlemcilere gre ise, "M oollar, krallannn Allah'n ei oduunu kantlamak iin Cengiz Han'n bir erkein menisi ile olumadn fakat, gl nmeyen yerierden gelen bir k hzmesinin annesinin evinin atsndan girmek sureliyle kendisine yle
160

seslendiini belirtmektedirler. Gebe kal! dnyann iakimi olacak bir olun ola cak" (G.13, sf.249). XVII. asrda bile islmi dneni yazarlan eski anlatmlara olduka sadktrlar. Eblgazi unlar yazmakladr: "Bir s^bah, gn doaca sra da, Alan Ko'a... adrna stteki giriten ieri nufu^^cclen bir k huzmesi ile uyand. Surat beyaz renkli, gzleri koyu mavi rcrikli'olan bir erkein bu k huzmesinden ktn ve kendisine doru indiini grd... Kendisine yaklat... ve bir kocann haklarn kullandktan sonra ayn aralktan geerek geri dnd. Bu erkek tekrar geri geldi... Ancak, birinci geceden itibaren. Alan Ko'a bedeninde 'bir biriemenin meyvesini tayordu" (C.1, sf.63-66). Bu Mool efsanesini, byk medeniyet evrelerinden birinden biri taraln dan sunulan rneklere balamak iin yaplan btn teebbsler hibir ekilde belirtilmee demez. Esasen mslman yazariar, Vemadsky'nin de muhtemel olarak grd gibi (N.40, sf.l9 ) Hristiyanlm etkisini ileri snnlerdir (H.14, sf.5; 0.106, sf.l52). Howor(h ise Budizmin etkisini benimsemeyi tercih etm itir (Q.72, sf.317-327) ki bu gr Toynbee'yi de cezbetmirir (N.38, 6, sf.268). B konuda baz etkiler ileri smek kabil olsa bile aslnda bir Altay gele neinin sz konusu olduu kesindir. Mool mparatorluunun prestiji ile desteklenmesi dolaysyla, mavi kurt efsanesi kaybolaca benzemiyordu. Bu vahi hayvan, Ouzame'dc temel bir rol oynamaktadr; Er Ttk'te, hayvan ifti, "mavi kurt'a benzer" bir kiilii olan, "da keisi diisinin akn ve kararsz harketlerini yapah" gksel k gibi aydnlk suratl" Kcnjcki'nin eidir (C.9, sf.95). Robert Hamayon tarafndan tetkik edilen, Mool ninnileri ecdat kurdun hatrasn canl ekilde hala tamak tadr (D.33, sf.92, 100, 115). Anadolu'da, "bir maral dourduunda, kutsal bir k yeryzn aydnlatr" (M.61) ve ksr kadnlar, ocuklan olmas iin kurda yakanriar (M.63, sf.525). Kitah- Dede Korkut unlar belilnektedir: "Kurdun simas bir hayr duasdir" (C.13, sf.lO l; C.27, sf.46). Volga Tatarlarnda, "m utluluk kendisine glyordu" demek iin "onun kurdu oluyordu" derler (H.44, sf.56-57). Ve nihayet, Ouz toplumunda, kurdun eski ad bri tabulatrlm? ve yer kurdu (kurt) ile deitirilmitir. Bu rnek, hayvanlara uygulanan sim yasa konusunda tek tarihsel rnek olup bu iususun hil gnmzde, ve belki de tarih ncesindc geerli olmas dolaysyla, bizi hayrete drebilir. Emograi'ya verileri bize, Orta Asya'da ve Sibii7 a'da, baz hayvan isimlerini aza almann yasak olduunu gslcmektedir (Q.75 ve arkasmdakiler; Q.98, sf. 108116). Pan-Trk szcklerine gelince, bunlar arasnda az sayda zgn isim g-, riilmektedir. Doan "doan"dr, togan, ve tomrul "doru gidendir" (tog-fiili "doru gitmek", doru ile benzetilmesi gerekir), kartal brgut de belki eskiden pire olan brge'nm -t ile yaplan ouludur; kei'nin ad kai ise, eki kelimesi nin bir gmesidir, ve bu Moolca eige kelimesinin varii ile desteklenmek tedir. Hayvanlan tanmlamak iin Trklerde ve MooIIarda azdan aza dolaan ok sayda deyim bulunduunu ilave etmek gerekir (Q.48).

A ncak yaklak bir anlam tajy an tabu ism ini, kolaylk olsun diye kullanm bulunuyorum , zira tam am en hatal olm asa bile (P.76, .sf.3lj bunlar hakknda ya ok kapsam l veya ok sn rl tarifler Verilm i .5 bu lu n m ak tad r (P .36, 2, sf.516; P.82-, 2, sf.3 0 0 ; P . l l , sf.41). B ununla birlikte, F red daha kesin ifade kullanm aktadr (P.28, sf.32).

161

Gizli Tarih'te, kurt vc kpckden sra ile bahsedilmi plmas acaba bir kar klk eseri m idir yoksa kuritan tamamen ayr, bir kpek cl'sanesinin mevcut ol duunu mu dnmek gerekir? (P.13'e bak.). Bu konuda kesin bir ey syliycmiyeceim ve yalnzca bir ecdat kpekten kaynaklan;n ok sayda kk yk nn m evcut bulunduunu hatrlatmakla yetineceim. Uygurlarla ilgili bir Tibet metni, ksr bir dii kurdun ei olan iki kpein^ erkek vc dii kpekler douran Trk kadnlann kardklarn anlatmaktadr (1.34, sF.24). Tunguzlarda ise, bir adam ile dii kpein oluturduu bir ecdat illten sz edilmektedir (P.40, 1, sf.386). M oolca olaan olan nokai k'n "kpein olu" adna uyan, Ngkai adnda kpeklerin oluturduu bir Mool kabilesi mevcut bulunmaktadr (F.14, sf.425). Hemen hemen btn Krgz efsaneleri, "Krk Kn" eklinde kabileye ait, halk arasnda revata bulunan, bir szlk zerine kurulmutur (F.22, sf.369-383; P.41, 1, sf.9). Bu efsanelerin en hakikilerinden biri, Radlov tarafndan u ekil-, de aktanimtr: Bir zamanlar bir han vard ve bu hann bir kz vard ki yannda krk kz daha yaamaktayd; Bir gn, bir gezintiden dndklerinde, gen kzlar kamplann yalalp yklm halde buldular. Ne erkeklerden ve ne de hayvan sr lerinden eser vard. Nihayet krmz renkte bir kpek buldular. Bir yl sonra, topluluk iki misli artmt (0.82, sf.315; 0.105, sf.262). Gnmzde daha yay gn olan efsaneler, islamlatnim olanlardr ki bunlarda, eski anlatmlardan an cak mucizevi doum, maara, su ve k huzmesinin silik bir belirtisi kalmtr (N.22, sf.74-78). Btn bunlar her ne kadar kurdunkinin bir deikesi olsa da (0.82, sf.315; P.13 sf.8-9; G .ll , sf.210-211) ve de bu hayvann kkenindeki anlam belirsizliine ramen Altay toplumlanndaki nemi dolaysyla (Q.143; P.40'a bak.), kpein kendine has bir efsanesi olduuna inanmamza imkn vermektedir. Soy olarak bir kpekgile sahip olan kabile, zorunlu olarak, bir kpek kabi lesi saylmamaldr. Tm Ortaan konusunu ilemi olduu ve de yukarda be lirtildii zere Uygurlara gelinccye kadar bir Tibet hikayesinde grnen "Kpekler Dnyas" temasnn, muayyen bir noktaya kadar deiik kavramlardan ileri geldiini dnmek gerekir. M slnanlar (H.27, sf.24), inliler (1.34, sf.24; I . l l , sf.409), H ristiyanlar (0 .6 , sf.181-182; '0,22, 5, sf.371; 0.36, sf.l32; 0.46, sf.288) bu konuda ancak birbirinden az deiik bilgiler vermekte dir. rnein Plan Carpin, her ne kadar onlar oluum anomalisi bulunan yaratk lar olarak tasvir ediyorsa da (G.29, sf. 112) kadnlarn bir insan eklinde oldukla rn ve erkeklerin ise kpek.grnmnde olduunu da belirtmekledir (0.29, sf.59), Reideddin, "Erkeklerin... kpeklere benzedii fakat kadnlarn gzel ol duu bir karanlklar lkesinden" bahsetmektedir (H.27 sf.24). Gerekte bu, eski Amazonlarn mirasnda yer alan bir "Kadnlar Krall"dr; foklarn varimn, bunlarn douuna yol aabilmi olduu sanlm tr (J. 18, 1, sf.8 l; 0.57, 1, sf.86,87; 0.89, 3, sf.496'a bak.). Kagarnin, "tm kpekler arasnda en mahir ve en iyi avc" olarak tarif ettii ve bir akbabann son olarak kuluka yatt dokuz yumurtadan doduunu syledii, Barak, t Barak veya Kil Barak adl ok tyl, hayali bir kpek konu su etrafnda, bize herhalde eksik ve hatal aktarlm byk bir destann yaanp gelim i olmas, gerekir (B.IO, 1, sf.377-378; F.12, sf.l7 ; M.70, sf.16-17). Reideddin'e gre bu kpek, ona ismini verdii yukarda ad geen kralln h kimidir; ona, kurtlara kar savadan, cesur hayvan Kara Barak "siyah kpek" adn veriyor (H.27, sf.24-25). Tarihi, Ouz Kaann baarlarn anlarken t
162

rensel plaklk temalar ve maskelerin mevcut olduu; gebe efsanelerinin de vaml temalardan biri olan nehirlerin almasndan sz eden zengin ve fakat mu lak bir yk iinde bunlan uzun uzun bahis konusu et61ctedir (ayn yer sf.2425, ayrca sf.52'ye bak.). slm m edeniyeti ol( doal olarak, Hazreti Muhammed'in ge ykselmek iin (Mira) bindii kadn bal ve tavuskuu kuyruklu, kanath ksran ad olan Burak ismini. Barak ismi ile kartrmtr (Bkz. N.7'e ve Q.35'e).

Buku Han
Buku Han'n, kukusuz, 795 ile 805 yllarnda hkm sren ( I . p , sf.140), ve manikeizmin. gl bir yanls olan Tlelerin Ediz kabilesinin^ Uygur prensi ile zdeletirilmesi gerekir. Bu da bize, onun efsanesinin Buku veya Bukut adnda bir kabileden alnm olabileceini (1.19, sf.2) ve bu efsane nin 800 ylndan olduka evvel olutuunu belltme imknn vermektedir. IV. Yzyln nl hzn dolu Hiung-nu msralarmn incc evriyazs da bu anlam verebilen bir szce yer verm ektedir (F.9, sf.2 1 1-212); ancak bunu, Noin Ula'da bulunmu olan ve ecdat boay temsil eden (K. 1, sf.278, vd.) bir tun parasna dayanaraktan Hiung-nulara balayan Alfldi'ye inanmamz gerektii de kesin deildir. Daha nce sylediim gibi, Kagar'denberi ve sonradan da "aa dm" veya buna benzer terimlerle tercme edilmi olan Buku, ou kez, zellikle slam kaynaklannda olduu gibi dier kaynaklarda da, bgefb'e, "aman", b, "geyik", bukalboa, "boa", beki, "byk aman", hatta boku "askeri ef" ile kantrlmtr. Daha nccci (anklklara ramen, uzun sre byk bir yaygnl olan ve efsanesi, bunu Ordu Balk'daki bir yazt yolu ile renmi olduunu belirlen Gveyn tarafndan zellikle aklanm ve anlatlmtr. "Bu, derCyeyn, rklarnn balangcnn, kayna Kara Kurum adndaki bir dadan dklen Orhon nehrinin kylarnda aranmas gerektiini syliyen Uygurnn g rdr... Bu, Buku Han'n ortaya kmasndan evvel, 500 yl srd... Kara Kurum'daki iki nehir, Tola ve Selenga, Kamlasu denen bir yerde birlemektedir. Bu iki nehrin arasnda iki aa vard... Onlarn arasnda byk bir toprak yn olutu ve gkten bir k onun zerine indi. Gnden gne toprak yn byd. Bu garip olay grnce Uygur kabileleri hayretler iinde kaldlar. Tepecie huu iinde ve sayg ile yaklatlar. O zaman, arkya benzer ahenkli sesler iitmeye baladlar. Ve her gece, tepecik, ohz yl teden bir kla aydnlanyordu ve daha sonra tpk doum srasnda bir gebe cadn gibi bir kap ald, herbirinde bir o cuun oturduu, adrlara benzer be'ayr kulbe grnd. Bu kulbelerin giri yerinin karsnda, ocuklarn ihtiyac olan st temin eden bir tr torba asl bu lunuyordu... Rzgr ocuklarn zerine estiinde, onlarn gc artt ve hareket etmeye baladlar... Dadlara emanet edilmi olan ocuklar beslendiler ve bir mddet sonra konumaya balayabildiler. Kendi akrabalann sordular. Halk on lara iki aac gsterdi. Onlara yaklatlar ve terbiyeli ocuklarn akrabalanna kar
Bang ve M ile. Von G abain (B.24, 2, sf.5) vc dc C aferolu (E.5, sf.38), onun m ani dinini kabul cdcn nc U ygur K aannn (753-780) bizzal kendisi olduunu belirtm i-jlerdir. Konu ile ilgili en ciddi al.jm anu, yalnzca 1nc.slekda.5 nn J.R .H anilton'un. b ana byk bir nezaket eseri olarak aktarm olduu bilgiler dolaysllc tandm (R.17, sF.362-363) Abe T akeo (Nisli Uif>n Kokushi no kenkya,.Y.ynto, 1955), ya ail inclcm e olduu anlalm ak tadr.

163

gstcm ek zorunda olduu saygy gsterdiler. Ayncu, aalarn boy att top raa,d'a sayg gsterdiler. O zaman aalar (onJan erdeme tevik etmeic ve uzun m r dilem ek iin) sz aldlar... Kabileler onlarn herbirine bir ad verdi. Byne Sungur Tegin (Akdoan Prens), kincisine Kotu Tegin (Sivilceli Prens), ncsne Teg , (Kusursuz Prens), drdncsne (/r Tegin (Sracal (?) Prens), beincisine Buku Tegin adm verdiler" (H.7, sf.54-57). Bu metinde farkl eyler yannda, bilinen birok izler de bulmaktayz. Olaan nesneler arasnda, nehirlerin kavak yerlerini, kutsal da ve burada aa cn iki defa dourgan rol oynamak iin ift olarak grlmesi bizi artmasna ramen hayat aacn zikredebiliriz. Aslnda .Cuveyn'nin hikayesi, bu noktada saptnim olabilir, zira her trl mucizeyi anlattklan sonn, hikayeye yle de vam etmektedir: "Buku'nun evinde uyuduu bir gece, duman deliinden ieri bir gen kzn ekli szld ve onu uyandrd; ancak o icorkudan hl uykuda imi gibi yapt.;, ncs gece.. Buku, gen kzla birlikleyi/: Tag (Ak Da) adl bir daa kadar gitti... ve de yedi yl, all ay ve yirmi iki gn boyunca hc gcce oraya gittiler" (ayn, yer, sf.57, Bkz. 1.2, 1, sf.255). Eftanenin Mool anda son derece yaygn olmas lazm, zira Cuveyn ona byk yer vempkte ve birok kaynak ondan sz et'ekledir. Bundan bahse dildiini duymu olan Marco Polo da unlar "(Uygurlarn) birinci kral aalarn usaresi ile beslenen bir mantardan domadr" (G.30, sf.71). Yan e, efsaneyi dier in belgeleri meyannda, Cuveyn'ninkine benzer bir .ekilde anlatmaktadr, ancak kla dllenmi bir aac devreye sokmakla ondan okluka ayrlmaktadr. "Orada bir da bulunmakladr... bu dadan Tola ve Sclena adl iki nehir kmak tadr. Bir akam, iki nehir arasnda bir aa zerinde fevkalcdc bir k grnd. Orada ot\ranIar onu grmek iin geldiler. Aa zerinde, gebelie benzer bir i lik grnd. (Bu) k sonradan sk sk grnmeye devam elli. Dokuz ay ve do kuz gn sonra, aacn i.lii patlad ve bundan be.^ ocuk dnyaya geldi" (B.19, 1). Bir inyazt derlemesi iinde muhafaza edilmi olan/7a/i( Yol adh metin y ky ayn ekilde aktarmaktadr (Bkz. R.17, sf.362): ancak u kk farkla ki, bir dm oluturmak zere birleen iki aatan sz etmektedir. Bat in ile ilgili bir efsaneyi inceleyen Pelliot, Oyrat kabileleri arasnda en nemlisi, bu efsaneye kaynak olarak XVII. yzylda daha nce Trk toplumlarndan tandmz bir ef saneyi (Buku'ninkini) gstermitir (0.76, sf. 15). Bo Han adl Mool kahramann ismi ile Buku Han arasndaki elikiye ramen, bu benzerlik yadsnamaz (0.77, sf. 22). ngt'ler de ayn yaklam yapyorlard: Bir tanra Bo Han ile evlendi ve bir aacn altna saklad bir olan dnyaya gelirdi, sonra babas onu oradan ald (J.2I, I, sf.33-34); veya: Bo Han ocuu yamurlu bir havada aacn alm da buldu ve o srada bir bayku onun zerinde uuyordu (0.76, sf. 15'de belir tilmitir). Son anlatm .eklinde mevcut olan gece kuu belki dc, en ok tannm olann hatrlatmak bakmndan, e,ski efsanelerdeki kuun, yani Tu-kiulerih.kar gasnn bir ansdr. Buku efsanesi, ayn zamanda, hem ilkmce daha sadktr ve hem de ku kusuz, slmi dnemde Kpaklarda m odcmlclirilmitir. Ulaamadm in kaynaklarnn yokluunda (G.30, sf.372ye bak.) bu efsaneyi sklm kaynaklannn anlatm ile izleyebileceim. Rcidcddin'e gre, bir kadn bir aa kovuunda doum yaptndan, Ouz onun ocuuna kpak adm verdi, zira kpalc, kabuk (!)'tan gelmelidir ki, bu da Trke'de ii bo olan bir aa anlamna gelir" (H.27,
164

sf.25). Daha sonralan Eblgazi Secere-i r/i'fdG hikayeyi aadaki ekilde ak tarmaktadr: "Ouz Han'n beylerinden biri It Barak'a kar yaplan bir savata ldrlmt, ancak kans kendini kurtamay baarab/lmi ve Ouz'un askerle' rine bu iki nehrin arasnda ulamt. Kadnda ksa brr mddet sonra doum san clan balad. Hava ok souk olduundan..; bir aacn kovuuna snmak zo runda kalmt. te orada bir erkek ocuu dourdu, Han onu evlat edindi ve ona Kpak adn verdi, bu isim eski lehede ii bo bir aa anlamna gelir" (C .l, 2, sf. l8). Secere-i Terakime't yazar, kendi versiyonunu tekrar kopya etmekte ve unlan ilave etmektedir:."te bu nedenle, ocuk bir aacn iinde dnyaya geldi 'dedikleri iin, onu K/pak eklinde adlandrdlar (C.2, satr 282 vd.).

Kuu Gl
Efsane, masal, hikye eklinde olarak; kuu glnn veya kaz glnn hikyesi (bu iki hayvan birbiriyle deitirilebilir), btn dnyada, btn Altay toplm lannda Sam oyedlerde (J., 4, 172), ukelerde (M .20, sf.83), Laporarda (ayn yer, sf.622), aykosvki'nin de esinlenmi olduu gibi Ruslarla (aym yer, sf.690, 707, 773), Lehlilerde (ayn yer, sf.954), Harva (Q.68, sf.318 vd.) ve Hatto'ya (Q.70) gre in'de, Almanlarda ve de kukusuz baka yerlerde de bilinmektedir (Q.42). Bu geni blgelerde ve sadece Trk ve Mool toplmlan ele alnsa bile (Q.33, sf.98^99; Q.42, sf.467-468; M.20, sf.439-444, vd.) ok saydaid deike eklinde mevcuttur; ancak temel yaps hi deimemekte ve ayn kalmaktadr. Bu tema yle zetlenebilir: Bir erkek, bir gln kenanna'gelir ve gen kadnlarn elbiselerini kyda brakarak plak olarak denize girdiklerini grr. Oyun olsun diye, onlardan birinin elbiselerini gizlice arr. alntmn kurban olan kadn dnda, bu kadnlarn hepsi birden kuu veya peri kz ek linde uuuriar. Ericek geride kalan kurban yakalar ve onunla evlenir. Kz oria bir olan verir. Sonradan, belki de kaybetmi olduu saf gen kizlk (kuu) elbi selerini bulduundan, kamay baarr. Temann kuzey kkenli olduu aka grlmektedir, Anc;k Trk kkenli olduu konusunda kesin bir kant mevcut deildir (Trk kaynaklarna kadar in meyen ve fakat eski in anlatlarna iaret eden Hallo'nun Q.70'dcki almasna bkz.); ancak bu konuda olsa oisa kuvvelli varsaymlar sz konusu olabilir (R.17, sf.348 vd.). B varsaymlar ilk nce Alman efsanesini okuyarak ileri srm t m . Efsanesi, Hagen'in, Hunlann lkesine doru yrmekte olan Burgond'lar ordusunun akibetini sylemesi artyla kadn-kuuya tylerini ver meyi kabul etmesiyle son bulur. Fakat, bu varsaym temann Trk dncesindeld eskiliinden de kaynaklanmaktadr. Bunun ilk belirtilerine M.S. 1000 dolaylannda Tu-kiu'lerde ve baka yerierde rastlamaktayz. Tu-kiu'lerde, devlet kuru cusunun biri yaz melei dieri de k melei, iki kadnla evlendii ve de bunlar dan birinin kuu haline dnen bir erkek dourduuna inanhr (1.25, sf.6). Kazilik Kl, bir "kazlm gl" deilse bile, muhakkak ki ine-Usu yaztlarnda bir kuu gl mevcuttur (Satr 8-9), (ancak \\ Kitah- Dede Korku(\a. yer alan ve kuulann da olan Kazilig Da'na ok benzemektedir). rk Bitig'e, bir kuu tarafndan evlat edinilen bir erkekten sz edilir (paragraf XXXV). Buk ile z deletirilm i olan'A frasiyab adl byk kahraman, bir kaz kzn babasdr (B.IO, 3, sf.l49) ve bu bilgiyi veren Kagar devamla der ki,,bu kelime ayn za

165

manda aalann kabuunu da tanmlar (B.IO, 3, s: 151), bu suretle, Buku ve kadn-kuuya ait iki efsane bir araya gelmi olmaktadr. Byk kiilerin elerinin olaan olarak kaz eklinde adlandrld Kitab- Dede Korkut'U hikaye klasik ekliyle grnmeye balar (C .l3, sf.l7 1 , 181; C.27, sf.l4 1 , 156, 178 vd.). Koyunlann arayan bir oban, kadn-kular tara fndan ziyaret edilen nl bir cinli emeye gelir. ocuunu bunlardan biri zeri ne atarak onu yakalar ve ona sahip olur. Ksa bir mddet sonra kadn, braktn syledii bir defineyi bulmak iin yl sonunda gelmesini ona syliyerek uar gi der. Bu ekilde oban geri gelir. Kadn-ku kendisine bir tcpecik gsterir ve bu tepecikten Tek Gzl Ejder olan Tepegz adndaki bir canavar ocuk kar. Hikaye aa ve aslann olu Basat (C.13, sf.207 vd.) ile birlikte bytlecek olan, yeni doan bu ocuun evlat edinilmesiyle devam eder. Tepecik, aka kuu yks ile ok ilikili olan Buku'yu douran tepeciin ta kendisidir. Tek gz daha keskin bir gr salayan tek gzl ejdere gelince (MGT. paragraf 4). Polifem ile akraba gibi gzkmesine ramen (M.49) Yunan mitolojisinden kma deildir. Alnnda nc bir gzle donatlm eski alara ait ta antlar (K.4, sf.l7 8 ve de 151, 153, 156 vs.); adnn ada Sibirya m asallannda sk sk orta* ya kmas (M.20, sf.264, 282; J.6, 4, sf.l57; M. 11, sf.293 vd.) ve de Duva Sokur ad altnda Gizli Tarih'ic oynad nemli rol, yani Alan Ko'a'yt bulmu olmas (MGT. paragraf 4-6), onun steplerin en eski kltr mirasnn bir paras olduunu kantlamaktadr.

Ouz Kaan
Aslnda Ouz ile artk bir efsane deil, fakat skca birbirine bal bir dizi efsanenin birleme noktasn bulmaktayz. Douunu grdmz "Boa", bu kez artk bir srgil grnmnde deil, fakat amamnki gibi, karma bir yaratk eklinde tarif edilmektedir. Onun yzne gelince, gn geleneksel mavi rengi dnda, herhalde efsaneviden ok, edebi anlamda renkleri yanstmaktadr. "Kendisi (Dii veya erkek) dnyaya erkek bir ocuk getirdi. Renkleri yleydi; yz mavi idi, az alev krmzs, gzleri ll renginde, salan ve kirpik leri siyaht... Bu ocuk anasnn memesinden az sl veya colostrum (ouz) emdi ve ondan sonra artk st emmedi. Pimi et istedi... Krk gn sonra b yd, yrd ve oyunlar oynad. Ayaklan boa ayalan gibi idi, br kurt br gibi idi. omuzlan samurun omuzlan gibi idi, gs bir aynn gsne benzi yordu, btn vcudu kllara kapl idi" (O.n., satr 1-17). Metin daha sonra do rudan Ouz'un genliine atlyor. "Gen bir adam olmutu. O dnemde ve o yerde, byk bir orman vard... Bu ormann iinde, hayvan srlerini ve insanlan yiyen at vcutlu geyik bal byk boynuzlu bir yaratk vard... Ouz Kaan bu hayvan avlamak istedi (=inisiasyon dv). Mzrak, yay ve de kl ve kal kan ile ata bindi. Bir geyik ald... Bir st dal ile onu aaca balad, oradan gitti... Gn aarmas srasnda tekrar geri geldi. At vcutlu geyik bah yaratn geyii yakaladn grd. O zaman bir ay yakalad. Altn kemeri ile onu bir aaca balad... Gn aard srada tekrar geri geldi. Vahi hayvann ayy da aldn grd. O zaman, aacn dibinde bekidi. Vahi hayvan geldi ve ba ile Ouz'un kalkanna vurdu. Ouz mzra ile, hayvann bana vurdu ve onu l drd. Klc ile kafasn kesti. Ve sonra gitti. Geri geldiinde unu grd; bir
166

akdoan hayvann barsaklann yiyordu. Yay vc okla, akdoan ldrd ve ban kesti" (O.n., satr 18-49). Bu yk olduka karmaktr, fakat kesin olarak, erkeklerin toplumuna gi rii ve evlenmeye edeer ekilde bir kadn almay salayan, Oiriceklie gei sa van aklamaktadr. Olaan safha yerine drt safhaya ayrlm olmas, efsa nenin ynl anlalmasndan kaynaklanm olsa gerek. At vcutlu geyik bal ca navara saldran akdoan, bozkr sanatndaki sava sahnelerini hatrlatmaktadr. Anadoluda ta zerinde kabartma mslman dnemi heykelleri, at vcuu geyik bah canavar, dven bir vahi hayvan olarak iki kez gstermektedir (L.19, resim 10, sf.l7). Bu mcadelenin anlatmndan liemen sonra yazann Ouz'un iki evlenme olayna atlamas manidardr. "Gnn birinde, Ouz Kaan, bir yerde Allaha yalvaryordu. Gkten mavi bir k indi. Bu k, gnelen ve aydan daha parlakt. Ouz Kaan yaklat ve bu n ortasnda bir kzn bulunduunu grd. Kz tek bana otum akta idi. Son derece gzel bir kzd. Ba zerinde alev ve ktan olumu bir beni vard. Bu ben kutup yldz gibi idi. Bu kz o denli gzeldi ki, o glse Kk Tengri de glerdi ve de o alasa Kk Tengri de a lard. Ouz onu grnce akl bandan gitti.;. Onu sevdi. Onu ald ve onunla yatt... G nler ve geceler getikten sonra, erkek ocuk dojjrdu. Birinci ocua Gnein adn verdiler ve Kn diye ardlar, kincisine/4y ismini vc ncsne de Yldz ismini verdiler". Baka bir gn, Ouz Kaan avlanmaya gilmi.li. Bir gln ortasnda, bir ada zerinde bir aa grd. Bu aacn kovuunda birkz duruyordu. Kz byk bir gzellikte idi ve yalnz olarak oturuyordu; Salan akarsulara benziyordu; gzlerinin rengi mavi idi, dileri inci gibi idi. Kz o denli gzeldi ki, dnyadaki kimseler onu grnce: onun iin lrz! diyebilirdi... Onu grdnde akl ba ndan gitti: kalbine ate dmt. Ona ak oldu. Onunla evlendi. Onunla yat... O, gnler ve gecelerdcn sonra erkek ocuu dourdu. Birincisine Gn ismini verdiler vc Kk diye ardlar, ikincisinc Da ismini ve nc sne Den\z, Tengis adn verdiler" (O.n., satr 49-88). Bu iki evlenmede, herhalde Ouz'un roln nemsetmek iin deitirilerek alnm olan Buku efsanesine ait temann bulunabileceini sanyorum: ktan ve aatan da ocuk douyor, ancak aslnda aacn bir k tarafndan dllen mesinin sz konusu olmas gerekirdi. Muhakkak ki, burada bir kozmogoninin varh bahis konusu deildi; ancak efsane b ir kozmogoninin mevcut olduunu telkin etmektedir. Iktan gk ci.smi dodu; buna karn, aatan da dnya sal cismin domu olmas gerekirdi. Halbuki bunlardan da ve deniz eklinde, sadece ikisi mevcuttur. Herhalde gk, anlay noksanl ve dindarlk dolaysyla, ncnn yerine gemi olacak. Daha ileride inccleyeceimiz hikayenin deva mnda boynuzlugile herhangi bir atf yaplmamas keyfiyeti ve de ilerde gerekten bir ecdat rol oynayacak olan mavi kurdun devaml olarak araya girmesinin de gsterdii gibi, herhalde ilk versiyondan uzaklam.^' bulunmaktayz. Btn bunlar zerine bir de dier bir mdahale sz konusudur. Kendi isimlerini tamay seven Mslman Trk prenslerinin (Seluk tarihinde nemli bir rol oynayan.bu Turil'lere bak.) isimlerine baklrsa, burada muhakkak ki eski olmas gereken, yrtc hayvanlaria ilgili kk efsanenin varii ortaya kmak tadr. Ancak XII. Yzyldan itibaren gelimi olmas lazm gelen bir efsane sz

167

konusudur, Bu efsane yirmi iki Ouz kabilesinin listesini dzenlemi olan K agarrde yer almamaktadr (B.IO, 1, sf.55-58). Buna karm, kabile saysm yirmi drt olarak tespit eden ve bunlan, drlliik gruplar eklinde, Ouz'un alt olunun soyundan gelitiini belirten Reidcddinde bunlar yer almaktadr.Herbir kabile esasen Kagarfde mevcut, tamga adndaki Oiaya bkz.) soyut bir resim ve de "kutsanm" eklinde evirisi yaplan ve daha ileride izah edeccimiz (H.2, 5, sf.25, 29, 7, sf.32-36), ongon diye adlandrlan bir kula birbirinden ayrt edilmi bulunmaktadr. Ve nihayet, k d;ha sonralar, Eblgazi bu listeden tek rar sz etmekte, ancak Reideddin'in belirttii alt ku yerine, yirmi drt adet, yiani herbir kabile iin bir tane ku ilave etmekledir (C.2, satr 589-620). Bunlarn tm, sere trnden olan, bcek yiyen saksaan dnda, yrtc hayvanlardr. Bunlar, Tiirklerin biyolojik adan ayrmlarn zorlukla yaptklar ve ou kez cinsiyet, ya ve tyleri ynnden ok kk ayrntlarla birbirinden ayrlrlar. Louis Bazin'in yardmyla, bunlann bir tanmn nemitim (R, 17, sf.399 vd.).

168

BENC BLM

EVRENDE NSAN

Hayatn Btnl
Trider ve MooUar, genellikle, derhal alglayabileceklerinin tesinde bu lunan ve fakat ancak kendi yetenek snrlann atklar zaman alglamalar mm kn olan, hayatn btnl ve birlii ile ilgili konularda derin bir anlaya sahiptider; Bu dummlarda tpk Tunguz aman gibi doann tmnn lisanru anladklann syleyebilmektedirler (M.42, sf. 13). Onlar evrenin de kendileri gibi rgt lenmi olduunu hayal ederlerdi (Q.101, sf.l72; Q.152, sf.140 vd.). Dolaysiyle insan toplumlanna benzer ekilde hayvan, bitki ve maden toplumlan da mevcut tur. Aalan nasl bir koruluk, bir aalk, bir onman meydana getirirse (P.53,2, sf.604), ayn trden hayvanlar da babulan ve kutsal kiileri bulunan aileler, klanlar ve kabileler olutururiar. Eskiden bu dzeni anlayabilmek iin aba sarfetmek zorundaydk, ancak bu husus gnmzde ok ak bir ekilde ifade edi lebilmektedir (rnek iin bkz. Q.152, sf.140-143). Bu durumda, insan olmayan larla olan ilikiler, kiisel ilikiler haline gelmeden evvel koUektif ilikiler niteli indedir. Cuveyni MooUarda avlanmann "gerekte her trl ayrntya kadar ayn" olmak zere, savaa benzemekte olduunu isabetli bir ekilde belirtmitir (H.7, 1, sf.27). Nitekim Kitanlar bu hususu ok daha nce aka ortaya koy maktaydlar (1.36, sf. 119); u kadar ki, erginlik dnemindeki inisiasyon tren leri srasnda bir hayvann ldrlmesi, bir insann ldrlmesine tekabl etmek teydi. Evrendeki konumlan ynnden iasannkine benzer bir durumda olan hay vanlar da, insan gibi Tengri ve dier ilahlara baldrlar^. Aym terimlerle kendi lerine dua ederler: "Klenin sesi, tannya neriler sunmakta, kuzgunun sesi ise Tannya doru yakarmaktadr" {Irk Bitig, paragraf LIV). "Ben geyiim... banyorum. Y ukanda Tengri beni iitmitir" (ayn yer, paragraf LX); kendisinden ayn kufu almaktadriar (ayn yer, XV). nsanlar gibi, onlann da kk efsaneleri vardr. Esasen insannkiler de az derecede bilindiinden, hayvanlannkinin bizce yeteri kadar bilinmemesine amamak lazmdn ancak yine de bunlaria ilgili baz efsaneleri bilmekteyiz; zellikle Milattan nceki dnemden kalm olan "kan ter leyen" gksel bir aygrdan olm a atla ilgili (N.40, sf.l8 , 1.17, sf.f2; K.37, sf.146-153), veya bir nehrin suyunda doan ve suda yaayan bir atla ilgili (C.7, sf.8, 21-24; C.27, sf.337 bibliyografya ile, M.15, sf.lO l; M.37; M.53, sf.36) olanlar gibi, insanlarla hayvanlarn lmden sonraki kaderleri de ayndr. Sk sk bir yrtc hayvanla av arasndaki atmay n plana karan ve bylece bozkr hayvan sanat perspektivinde yerini alan Irk Bitig'deki kehanetler, yerine geilen hayvan asndan deerlendirilirken, hayvann bana mutlu bir olay geldiinde her zaman "iyi", bana kt bir olay geldiinde ise her zaman "kt"dr. Bir ke hanet, kaplann "ava gidip avnda baanl olmas" dolaysyla (XXXI); bir dier kehanet, "bir yaban keisinin sarp bir kayaya kp ... lmden dnmesi" dola ysyla (XLIX) "iyi" dir de dier bir nc kehanet, "olaan olarak konduu bir
1 T ab iatiy le, ayn ey bitkiler iin d e sz konusudur ve bunlarla ilgili olarak aadaki satrla n n hem en h em en hepsi tekrar edilebilir; "B ir ayr m elikesi, y z ay r m elikesi haline geldi, yz ay r m elikesi de bin adet haline geldi... bu iyi b ir eydir" (Irk Bitig paragraf

un).

171

yere konan turna kuunun, farkna vamayarak bir an iine dmesi" dolay syla "kl"diir (LXI). Bunlar sadece birka rnek vemek iin aklanmtr. Dolaysyla, birok gzlemcinin belirtmi olduklarnn tam aksine hayvan lar hibir zanan tann deillerdir. Bunu demekle, onlarm insanlara eit olduidarn sylemek istemiyoruz. Tan aksine onlar insanlar aarlar geride brakrlar, zira antropomorfizm dolaysyla umak, yzmek, koku almak, geceleyin grmek gibi insanlarn sahip oirnadklai- yeteneklere sahip olan hayvanlar, insan ruhuna ait olan ilk ekillerini kaybetmemilerdir (P.47, sf.31). Gerekte, Van derLeeuw'un e k iy i ekilde ifade etmi olduu gibi, ayn zamanda hem hereyden ayrdrlar hem de hereyin aynsdrlar (P.76, sf.6). ' Onlarla birlikte hareket etmenin nemli okluunu daha yukarda grm tk; onlarn hayatn kaynanda olmas nedeniyle, cinsel birlemede de onlara benzer ekilde davranmann gerekli olduu sanlmakladr (H.44, sf.72). Nitekim bu konu ile ilgili bilgi veren gzlemciler cinsel birltnenin hayvanlar gibi yapl dn ifade etmektedirler. Makdis (H.29, sf.92) de cinsel birlemenin "onlar gibi drt ayak zerinde olmak suretiyle" gereklelirildiini belirtmektedir. Coxwell tarafndan not edilen bir Yakut hikayesi, kzm aygrlarn ve boalann, ksraklarn ve ineklerin ahrna gtrlmesi" ile sonulanan bir zevk ve safa sahnesini ortaya koymaktadr (M.20, sf.284). Sulyek'deki kaya resimlerinde bir sahnenin de gsterdii gibi (K.4, 77 sayl tablo) ve belki de inlilerin anlattklar ekilde (1.34, ,sf.34; B.20, sf.553; N.14, sf. 175, 180, 181; P.73, sf.480) etkin birkratofani srasnda hayvanlarn cinsel birlemesi, halen dahi, Sibirya hikaye sinde olduu gibi insanlarnkine uygun olarak Anadolu'da gereklcebilmektedir '(R.24, sf.241). Genellikle hayvanlar gelecei insandan daha iyj bir ekilde bilebilmektedir ler; bu yzden davranlar uyanlar eklinde alglanr.. Kpeklerin ulumalar/, "mutlu, bereketli, bolluk ylnn habercisidir" (H.44, sf.l56); Tu-kiu'lerde lm habercisi (1.25, sf.l83), Moollarda ise, felaketin habercisidir (MGT. paragraf 189). Leylekler, Atla tarafndan kuathn bir ehri lerkettikleri zaman Hun kral, ehrin kendi eline gemesinin kanlmaz olduunu anlar (0.1, sf.183-189). "Deri kay ve gmldrk" olmasna ramen, atnn eyeri "koptuu ve yere d tnden" dolay Cengiz Han geri dnmeye karar verir (MGT. paragraf 80). Hayvan tarafndan belirtilen kehanetten, sonra onun yararii olan mdaha lesine farkedilmeden geilir. Haytoh'un aktard tema evrensel olup mek olarak kabul edilebilir. B ir sava srasnda. Cengiz Han'n altndaki at lr. Yanndakiler kamaya balar. Han bir allkta saklanr. Bir ku bu alln stne tnemeye gelir. Onun varii, kendisinin orada gizlenmediine dmanla rn inandrr (G. 16, sf.l50-151). Bakrtlar yenilmek zere iken, dmanlarnn geri hatlarnda turna kular o ekilde sesler karriar ki, dmanlan bir tuzaa dtklerine inanrlar ve kariar (H.44, sf.37). ou kez hayvan, insann hayatna konuaraktan kanr. Tarlakuu byklnde bir ku, Cengiz'in tahta k konusunda karar verecek olan Kurultay'&d "ingis! ingis! diye seslenir (0.44, sf. 182-183). Uyguriar, kendi hayvan sm lerinin "ileri" diye banarak onlar yreklendinnesi zerine g ederler (H.7, 1, sf.61). nsanlarla hayvanlar arasndaki karlkl konumay nakleden bir dizi edebi metin mevcuttur. Bu tr edebi metinleri ihtiyatla okumak
172

gerekir, zira szde hayvansal olan bu szlerin gerekle belirli bir greliyi ifade etmesi ihtimai de vardr. Kiragos', Varlan, Rubruck, Alra Tohi ve dierlerinin aktard, korluan atlardan sz ederken, P.Moslaert, Moollarn gnmzdeki hayatn izleminde yukardaki ihtimali dnmektedir (G.14, sf.507; G.35, sf.243, D. l^ f.1 6 6 ); nitekim der, sz konusu olan kehanetler elde etmeye olanalc veren at)aTn davranlardr (D.19, sf.354). Hcrcye ramen, syleilerin varlna ve de insanlarn, hayvanlarn lisanlarn renme olanana (rnek: 1-1.27, sf.51-52) ve de hayvanlarn insanlarn dili ile konuma imkanna sahip olduklanna gerekten inanlmtr. Tarihte bu konu ile ilgili bol miktarda rnek mevcuttur. Ancak bu, insanlar iin her zaman tehlikeli bir deneyimdir. Bunda muvaffak olanlar hi kimseye, zellikle kadnlara aklamamalar gereken byk bir srr,renmi olurlar, zira aksi takdirde lmle karlarlar. Bu konu, nl bir hikayenin de ana temasdr (M. l; C.26, 6, sr.250). Metinlerin incelenmesinden hayvan taralndan yaplan bir hizmetin, kar bir hizmeti de gerektirdii anlalmaktadr. Bir hayrulktan sz etmek muhakkak ki hataldr, ancak bylece insandan istedikleri ile ilgili, kesilmemesi gereken bir iliki kurulmu bulunur. M odern alarda hayvann m dahalesi, zellikle, evren doum (kozmogoni) dzeyinde bulunmaktadr: kendisine, yntemlei'in bulunuu veya aktanm atfedilmektedir (Q.8, sf.l 1 vd). Oniki Hayvanl Takvim dnda, es kiden de ayn eyin geerli olduunu belirtmeye imkn verecek herhangi birey bulamadm. Kagar bunun Trkler tarafndan, deiik trden oniki hayvann bir nehri getiini grdklerinde, bulunduunu anlalmaktadr (B.IO, 1, sf.344). Daha eski dnemde hayvanlar rehberlik konusunda uzmanlamt. Hunlarn M aeos'i bir alageyiin rehberliinde getiklerine dair Hun efsanesi (G.20, XXIV) Bat'da byk bir n kazanmtr. Daha o zaman bu efsane, Hemias Sozomene ve Murina'l Agathias'ta (N.39, s f 25-28) deiik anlatm ekilleri ile ve inekle alageyik arasnda bir seim yapmann kararszl iinde mevcut bulun maktadr. Procope, bunu bir simeryen haline getirmekte (N.39, sf.29), ve X. asrdan itibaren de gotik hale gelmektedir (Bkz. ayn yer, kaynak listesi). Bu hu sus antik Yunan kkeni ile aklanmak istenmii ir, aicak bunun Altay gelene inde iyice yerleik bulunduu ortadadr. Alsace ve Bourgignon folkloruna gemi dier bir Hun efsanesi, setesle yol alan bir devenin lakip edilmesi ze rine kurulmu bulunmaktadr (R.9). Dalardan k ile ilgili byk temada, Tabgalarda rehber, boa sesine sahip bir attr (F. 10, sf.180); biraz aykr olan ve fakat hi de tek mck olmayan bir ekilde, Fu-y'lerde rehber, bir nehir ze rinde kpr oluturan balklar ve kaplumbaalardr (Q. 157, 2, 19; N. 12, sf.402; Q.13, sl^ 41-49), Ouzlar ise, Aral'daki bir baln rehberliinde bulunmakta (H.26, 2, sf.338-339), Trklerde ise, bunu kukusuz uydunnam olan Suriyeli Mi.el'in bu konuda tek kalan ehadetine gre, rehber beyaz bir kpekdir (0.14, sf.3l4); Cuveyn'nin hikaye etlii gibi Uygurlarda, srtinn tm, her duraksa m ada, tekrar tekrar "ileri! ileri!" eklinde haykryordu (H.7, 1, sf.61). Trklerle ilgili olarak Miel'in hikayesi kadar garip olmakla beraber, M oollarla ilgili Monte Croce'li Riold'un yks herhalde gerek veriler zerine kurulmu olsa gerek. Kendisine gre, yakn gelecektc zaptedecekleri bir kaleye kadar (askerlere) rehberlik eden bir tavan orada, bir alacabaykuun tmesi ile, dalar arasndaki geidin serbest olduunu onlara goslennilir (G.2, sf.290 vd.) lken'e bir ifti gtrp orada kendilerine bir Tanr olduunu syleyen kurt kafal bir kiiyi anla
173

tan Tang ^u'nun kaydettii, eski bir efsane de bu arada anmsanmaktadr (1.25, 1, sf.460). Ancak, Ulusal Ktphanedeki Ouzname'e. kukusuz Mool efsa nesinin de yanksnn tesirile, rehber hayvan temas en belirgin eklini almtr. ki evlilikten sonra Ouz tahta kt zaman dnyann fethine balar. O zaman "gn aarrken Ouz Kaan'n adnna gne gibi bir k girdi. Bu ktan mavi tyl ve mavi yeleli bir kurt kt. Bu kurt, Ouz Kaan'n nnde durdu ve kendisine seslendi... Ouz, ben senin nnde yryeceim"; ve kurt drt savata aynen tekrarland ekilde, Ouz'un ordusu nnde ymd, gerektiinde durdu ve tekrar yola koyuldu (O.n., satr 138-159, 217-225, 257-259, 288-291). Efsanede hayvan ordunun nnde yrmekledir. Gnlk olaylarda, hay van u veya bu ekilde, kendi resmi veya kendi bedeninin ksmlan ile (kemik, kafatas, kuyruk) sslenmi kk bir bayrak (veya flama) ile temsil edilmekte dir. Aktr ki, bu bayrak, saf aman ideolojisinde, ruhsal bir destee dnm tr. Onun bnyesine yerleen, rehber nitelikli bir bireyin ruhu veya bu grubun kollektif ruhudur. Ecdat hayvan ile halk arasnda daha nceden kurulmu ayncahkl balar, hayvan rehber olmaya sevkeder. Tu-kiu'lerde, doal olarak rehber mavi kurt'tur "Han, adnn tken dann zerine kurdumulu. adnnn ka- , psna, tepesinde altndan yapl bir kurtba bulunan bir sancak ektirmiti" (1.25, sf.181). "Tu-kiu'ler, kendi sancaklar ve filimalannn tepesini altndan bir kurt kafas ile sslerlerdi... bu suretle, kurttan gelmi olduldarna ait hatra kaybolmamaktadr" (ayn yer, sf.9; 1.6, sf.220). Burada in kkenli olan aklama nn geerlilii reddedilm ekle beraber, olayn kendisi kabul edilm ektedir. K afatasna gelince, bunun, iyi bir heykelcikten ziyade (bununla birlikte, ikillerdeki bayrak balklanna bkz.)-, altn levhalarla kaplanm (kupalarn ya^ pld kafataslannda olduu gibi) bir kafatas olduuna daha fazla inanma eilimindeyim. , mparatorluk iindeki airetlerin birlemesi, bu simgeyi herkes iin anlaml klmtr. 580 yhna doru inliler, Ta teu'ya "lm Trk halk zerindeki yksek gcnn simgesi olarak, zerinde altndan bir kurt kafas bulunan bir kk bayrak vermilerdi (1.6, sf.220-221). Bu olgu, dalma alannda, herbir aire tin kendine zg ekilleri ile birlikle bulunan, kendi sancalclarna sahip olnalanna engel deildi. Yukanda belirttiim ekilde killerin lepiikleri ve balktan, ok eitli hayvan kafalan ile birlikte bu deiik politik durumu ifade etmeleri fcat aynca ayn ideolojiyi de belirtmi olmalar muhtemeldir. Zamann ak iinde bayraklar, "bir devenin, bir inein, bir aln veya dier herhangi bir hayvann resmini" tayan Kalmuklar esinleyen yine ayn yaklamdr (J.2, 10, sf.22). Filamalar zerinde kuyruk kullanmnn, kafalas kullanm ile eil ekilde olmas kabildir; en azndan, saplanmas gereken bir adan ilibaren var olan ve OsmanlIlarda da kaybolmam olan bu uygulama bln gebe loplumlannda, olaan hale gelmitir: "dokuz tulu vezirlerin" 7f/i''lar herkes tarafndan bilinmektedir^. lk Bulgarlarda - din deilimieleri srasnda, Papa onlara bu tulan ha ile deitirmelerini emretmitir (G.33, sf. 1059); ve belki de ayn ey onlar dan evvel Hun'Iarda da (G .3I, sf.320-330) m evcut bulunmakladr. Bu dnem lerde hayvanla ilgili olmayan resimlerde sancaklann kumana ilenmitir. Marco Polo, gne ve ayla ilgili resimleri Byk H an'nlayraklannda ve bir ha res2 B.IO , 1, s f .l6 9 ; D .2; E .l, 1, sf.501, 2, sf.313; E .3, sf.98; E .5, s f.l9 5 ; E . l l , sf.96; E .16, 3, s f.l8 6 7 ; E .1 7 , sf.69; E .18, sf.747; E .23, sf.l4 2 9 ; E .24, sf.409; F.41, ,sf.299'a baknz.

174

mini de Hristiyan Noyan'n sancanda grnlr (G.30, sf.l04). Bu simgeler byk apta, sonradan vc zellikle Trk Mslman mparatorluklarmda muha faza edilmitir. M oollarda, bunlann stepleri tekrar birletirdii ada, uzun zamandan beri bayrak, yani slde, "imparatorun ve ailesinin koruyucu meleinin yerlemi olduu mekn "eklinde grlm (0.109, sf.55,56) ve de Cengiz Han kltnn gelitii zamanlarda, hkmdarn gcn ve servetini, su cali'yi yani alev ruhu ierdii kabul edilmitir (D.5; 0.110, sL187). Artk sz konusu olan bir ecdat hayvan deil, onun iinde yaayan bir hayvandan doan ecdat kraldr; iki mef hum da ayn anlama gelir. Cengiz Han imparatorluunda bayraa duyulan say gnn, Cengiz Han kltnde (0.109, sf.151; 0.110, sf.l87) ve de onun bu bay ran ieriinde bulunmasndan kaynaklandgm dnmek yanl olur. Bu hu sus, daha imparatorun salnda, savaa gitmeden evvel (0,83, 2, sf.65; 0.30, sf.l I5; 1.32, sf.l56) ve de fethedilen topraklar zerinde (1.13, sf.268) Moollar tarafndan kendisine adanan kurbanlar dolaysile iyice kantlanm bulunmaktadr. Aynca, bu klt daha yeni dnemlerde ve bu arada. Gizli Tarih'm bayraa kurban adadn anlatt Camuka tarafndan uygulanmaktadr (106 sayl paragraf). "Bayraklarn ekilmesi" eklinde anlatlan mulleem tren, bunun en yksek temsilini ifade edecektir. Biraz gecikmcli olarak ve fakat Cengiz Han ann ge leneklerini sadakatla belirten bu trenin olduka ayrntl birtarl Babrah tara fndan yaplmaktadr. Ordunun genel bir teftiinden sonra, "Han, ayan topraa bast. Onun nne dokuz bayra yerletirdiler. Bir Mool beyaz renkli uzun bir pamuk bezini birinein kaval kemiine balad ve elinde tuttu; bilahare, uzun pamuk bezi parasn, bayraa (balanm) yak'n kuyruu altna balad ve bu bezleri, bayrak gnderlerinin almdan geirdi "vc efin herbiri" bir bayraa bal pamuk bezi paralarnn birinin ucunda ayakta" durdu... Ayn Mool, pa muun bah olduu, inein kaval kemiini eline ald. Moolca bir eyler syledi ve bir iaret yapt... Orada bulunanlarn hepsi bayraklarn istikametine doru k mz dktler. Borularn ve dmbeleklerin hepsini bir arada aldlar. Sralanm askerler hep bir azdan kez sava lklar attlar. Sonra atlanna bindiler ve yeniden sava lklar arasnda ordu daire eklinde, dnerek drtnala gitti" (C.3i sf.l3 7 ). Bilgilerimiz esas itibariyle imparatorluklarla ilgili olduundan insanlarn kraliyet hayvan ile olan ayrcalkl ilikileri, bizim iin, dierlerinden daha iyi anlalabilmektedir. Bu iliki totemizmden aslnda uzaktr, zira imparatorluk, bir leme arzusu erevesinde nitelii itibariyle totemizme kardr. Ancak uras aktr ki, imparatorluklar dnda, veya bunlann mevcut bulunmad zaman larda, airet rejimi, ayr snHara ait grevler iin, rnein skit sanatnda grl d gibi hayvanlarn oalmasn gerektinnekte vc totemizm, serteste kendini kabul ettirebilmektedir. Totemizmle ilgili olarak okluka deiik tariller veril mitir. Ancak son tahlilde totemizm belki Mool loplumlar hari fakat onlarda da ecdat maara iin duyulan derin sayg dolayl olarak kabul edilmek zere, TrkMool loplunlan tarafndan tamamen kabul edilmi bulunan, aada baz belirli artlar gerekli klmaktadr: Klanlarn varl, totem ile klann ayn yer zerinde bulunmu olmas, totem ile klanu akrabal, totemin lemsili; ahstan ahsa deil de ilgili tr ile klan arasndaki iliki ve bu ilikide, totemin temin ettii ko

175

ruyucu'hizmet ve faydalar. Ekzogani ve tolcmi lclmck ve yemekle ilgili yasak da bunun bir ksmn oluturabilir, ancak bunlar lolemizme ias deildir^. Etnologlarn yakn zamanda. Yakutlarla ilgili olarak yaptklan aklamalar bunun varl lehine tanklk yapmaktadr. Slrahlenberg, ("Yakutlarn) her bir grubunun, kuu, kaz, karga v.s gibi kutsal telakki cltigi bir yarat sahiplendii ve, dier gruplarn bunu yiyebilmesine ramen, bunlarn kendileri tarafndan yenmediine" iaret etmektedir (J.25, sf.378). Dier yandan, Schtschukin, "her Yakut ailesinin, beyaz bir ksrak, bir karga, oir kuu ve bir doan eklinde temsil edilen, zel koruyucu ve efaati hayvanlara.sahip okluunu" belirtmektedir (M. 18, sf.276'da). Billings, "hemen hemen her airetin, kartal, kuu, ksrak, karga, kuzgun, guguk kuu gibi, tapmlan deil de, sayg duyulan zel hayvan lara sahip olduunu" ifade etmektedir (ayn yer, siv360); Slepzow'a gelince, kendisi, "herbir ayn grup veya ailenin, onlar zel olarak koruyan, bir tr tannya sahiptir. Bu tanr, bu aile veya gnip tarafndan zel olarak saygnlk duyulan, bir hayvan eklini almaktadr" eklinde olay anlatmakladr.(ayn yer, sf.351). Bu alntlar aslnda, konu ile ilgili yazlarn tm deildir. Daha eski belgeler de buhlan dorulamakta ve totemizmin varl ile ilgili kararmza neden olmaktadr. Tabiatiyle bunlann yazarlar olay lam anhyamam(,lar fakat hatasz olmasa dahi, rendiklerini, olanaklar dahilinde bize aklamiardr. Arap hrihi el-Madaini (C.18i sf.l90;,B .3, sf.50) bu konuda birinci derecede sz sahibidir. "Trkler der, becerikli bir ordu komutanndan, on hayvann ilcliklerine sahip olmasn isterlerdi: Horozun yreklilii, tavuun ilTcli, aslann cesali, yaban domuzunun saldrganl, tilkinin kurnazl, kpein scbah, turna kuunun uyankl, kar gann ihtiyat, kurdun sava arzusu ya^Vanun (inein) sal" (B.3, sf.50). Brockelmann, bunun bir ata.sz veya vecizeler dizisinden esinlenmi olduunu zannetmitir. Aslnda bu tarifler ala.sz olamazd ve Hommel, "Bu doal olarak, Araplarn milattan sonra yaklak 730 ylnda mevcudiyetlerinden liaberdar olduk lar Trklerin on boyuna ait on bayraa atf yapmaktadr" derken hakl idi (ayn yer). Kutadgu Bilig, bunu u ekilde teyit cimckcdir. "Hakann aadaki nitelik lere sahip olmas lazm... Savata, bir aslann yreine sahip olmas gerekir... bir yaban domuzu gibi inat olacak; bir kut gibi gl olmal; bir ay gibi cesur ol mas lazm; yak gibi..., saksaan gibi..., karga gibi..., lilki gibi..., deve gibi..., aslan gibi..., ve bayku gibi... olmal" (B. 19, 2, sf.205-206). Trkler ve Moollarn insanlar hayvanlara benzeine alkanlna sahip olduklar hi kukusuzdur. Dierieri yansra bunu da bilen Kagar, Trklerin kumazlklan dolaysyla, kzlara "tilki" dediklerini ve yiitlikleri dolaysyla er keklere "kurt" dediklerini nakletmektedir (B. 10, 1, sf.29); herhalde bu benzetme ler totemizmle balantl bir hayvanlar listesinin oluturulmasna yol amtr. Ayn ekilde, bni Fadlan'm tanmladn ileri srd Bakirt'lerin oniki tanr snn da totem olmas gerekir: "aa iin bir ilah, atlar iin bir ilah, ye^z iin bir ilah" (H.44, sf.36-37) vardr demekledir; Micuel, buradan yola karak in sanla ilgili "ikili oluumlar" aramaya koyulacaktr (k-yaz; gece-gndz; lmyaam vs. gibi) (N.25, 2, sf.224G vd.) zira bni Fadlan ayrca unlar da ilave

^ olc sayda nem li kaynaa dayanm al surcliyl;, biin lm lan R.17, sf.407-415'le tc.spit elm i bulunuyorum (B kz. K aynakada P ijtm ndc 5, 10, 1 1 , 12. 26, 28, 29, 49, 50, 56, 62, 71, 74, 75, 77, 78 num aralar; ayrca bkz. Q.89).

176

etmektedir: "bazlan ylanlara, dierleri balkl^ara ve daha bakalar turna kularna tapmaktadrlar" (H.44, sf.36). Hayvan trleri bakmndan fakir bir blgede olmasna ramen, ilk nceleri alt Ouz aireti ve sonraki yimvi iki veya yimi drt klan, amblem olarak bir yr tc hayvan benimsemi olduklarn dikkate almak gerekir. Burada da totezmizmin sz konusu olduu olgusu, kendi kulan ile, hayvanlar zerine vurulmu veya ta zerine kabartma halinde veya belirienecek ler trl cisim zerinde res medilmi olan kendi fampa/an arasndaki iliki ile dc dorulanmaktadr. Bunun ilk nceleri, kocaman gebe stis iinde herkesin kendi maln bulmasna im kn verecek ekilde, sr ve davarn derisi zerinde scak demirie yaplan bir ia ret olduuna kuku yoktur, zira tana kelimesi, tag- "yakmak" fiilinden tremi bir gmedir; ancak bunun kullanm hzla geni bir ekilde yaylm ve kayalar zerinde proto-Trklere ait tangala'rdan bol bol grlmekledir (0.102'de muhtelif -tana ekillerine ait planlara takz.). Bunlar kiisel bir iaret eklinde addedil mekle beraber, ailev veya kiisi olmaktan ziyade klana ait bir iaret olmas daha byk ihtimal dahilindedir. Tamsa, eskiden, daha yakn zamanlarda ve halen dahi soyut olan ve hibir ekilde zoom orf(hayvan ekilli) olmayan, hibir d nemde ve imdi de herhangi bir totemi temsil etmeyen fakat sonuta hayvana s kca bal hale gelen kutsal bir cisimdir (F .5 1, sf. 188-189; 0.102; 0.25; Q .l 10; ,Q.156; E. 10, sf337; K.34'e bak.). Ouzlarda da sz konusu olann bu olduu anlalmaktadr. fsinlarla hayvanlar arasnda bu ayrcalkl ilikiler dnda, bazen impara torluklarn bnyesi iinde, hanlklar zamanndan kalma izlerden biri olarak kar mza kan ve totemizmle ilgisi bulunmayan, farkl ilikilerde mevcuttur. Bu ilikiler, insan bir hayvan giysisi giydii, vakit ortaya kmaktadr. amanlann hayvan postuna brndn daha nce grmtk; aslnda bu, konu ile ilgili tek rnek deildir. Eski alarda, kaya resimlerinde boynuzu ve kuyruu ile ek siksiz olarak hayvan postu giymi bir kii(K.42, sf. 179), zerine kuyruu aa sarkan post giymi bir atl (K.42, sf.l79), krk giymekte olan yeya krk ze rinden karan kii (K.4, sf.3029), ve herhalde arka ayaklar zerinde kalkm olarak duran ve elinde bir sopa tutan insan-hayvanlar grlmektedir (K.4, sf.22). Souk lkelerde krkl giysilerden sz etmenin byk bir anlam yoktur, ancak bunlarn giyilmi olmas, kanlmaz olarak baz ilikileri ortaya koymaktadr. Steplerde belirtilen, hayvan ekline gimi insanlaria ilgili btn olaylar bu iliki den kaynaklanm olabilir (N.40, sf.61). Maskenin ve de hayvan klna girme nin faydasn aklayan rnekleri kolaylkla bulabiliyoruz (R.41). Kitah- Dede Korkut'id. bunlara rastlann aktadr. Burada Kara Gne, "rtnmek iin, siyah boann derisi olan kii" eklinde tarif edilm ektedir (C. 1 3 ,'sf. 174; C.27, sf. 157). Basat, belki de tek gzl ejderie olan mcadelesinde Ulis'i taklit eUek iin, ba ve kuyruu bulunan bir koyunun postunu zerine geirmektedir (ayn yer, sf.212; ayrca bkz. M A9). Leao-e'c bir ef, bana bir domuz kellesi ge irmekle ve yaban domuzu postu giymektedir (1.34, sf.l 1-12). Esasnda kesin likle Dou dnyasna ait (R.36) ve Moollarla, nuislman lkelere kadar yayla cak olan, baa ty taklmas adeti, bazen tye bir nazarik nitelii de vemekledir. Nitekim Reideddin, Oleaylu'nun kendisini yldrmdan korumak iin, bir kartal ty tadn sylemekledir (H.40, sf.436); ancak bu olgu, ou kez, bir cins koruyucu kula olan yakn ilikiyi belirtir. Leao-e, salar aasna rdek veya kaz tylerinin sokuturulmu olduunu anlatmakta (1.34, sf.SO); Ricold Moollarda
177

alaca bayku tylerinden (G.2, sf.291; G.25, sM S); Haylon puhu kuunun tylerinden (G.16, 2, sf.150); Babur $ah ise, turna kuu ve balkl kularnn tylerinden sz.etmektedir (C.4, 1, sf.l76, 259; 2, sl'.S, 314). Batl seyyahlar, Mool kadnlarnn, bazen bir ubukla bazen cic Rubmck'un belirllii ekilde bir tavus kuu ty ile sslenmi sepet eklindeki bir sa modeli olan, haktak'm tarif etm ektedir (G.35, sf.33). Sibirya'daki kaya resimleri, bu aden ok eski alarda da varolduunu kantlam aktadr (K.40, s'. 180; K.4, P.80, 81, 297, 300). Hayvan giysileri ve tyler, insan hayvanlan hayalna kantm nakta ve ona bazei Ouz Han'da grm olduumuz gibi, iayvanlara ait belirtiler ve uzuvlar vermektedir. Bu olgu, steplerde rastlanlan ve yzlerinde, gerekten maske olan ok saydaki heykelin varln aklamaya yelm ektedir (K.9). Griaznov, bunlar, gen kzlarla hayvanlann bir arada yaamalar ile ilgili temalan gsterir nitelikte bulmutu: "Bu heykellerde, erkeklik tcma.s olarak hayvann ba ile kadnlk iareti olarak gen kz bir arada konmu... lk ncelcri, gen kz gvde olarak uzun salarla temsil edilmi, daha uzun salarla temsil edilmi, daha sonralar heykel hayvan andran bir grilnm alm ve son olarak da bir hayvan ba ile bezenmitir" (K.20, sf.148). Burada, hayvana bal olarak ondan bir iz tayan insann hatriatlmasnn amahud zel bir durum sz konusu olduunu sanyorum. Esasen, insanlarla hayvanlar arasnda hcrgn sregelen ilikiler bunun daha tesine uzanmaktadr, zira insanlar esas itibariyle layvan yetitiricisi ve av cdrlar. Herey v c hayvanlardan elde edilmekledir. Onlara kendi etlerini, st lerini, derilerini venncktedirier. Ancak, bunu isleyeck, kcn yce hkmariannn ve tanrlarnn onay ile ve insanlarla aralarnda aktedilmi, kurallara ballk ve sayg gerektiren bir mukavele sonucunda yapmakladrlar. le bu nedenle, srnn bir ksm bireyleri kuLsal ve davarn nderleri olarak kabul.edildikleri iin "adanmlardr", aynca adanma ileminin Zclenine'nin iddia ellii gibi hastahn onlara geirilmesi ile ilgisi yoktur (Q.152, sf. 194,195), Bunun yannda Altayllarn ayrca ongon diye adlandrlan ve baz ykmllkleri olan hayvan ekilli (zoomorl) tbbi idollan da mevcuttur. Sahip-hakimleri incelerken, /(M 'un, ilahlara adanm bir hayvan veya, idkknn ilade ettii zere, serbest braklan bir hayvan olabileceini grdk. Kagar bu konuda daha kesin bir ifade kullanmakla ve duk'M, "kendisinden fe ragat edilen herhangi bir hayvan" olarak tarif ehneklelif. Kendisine ne yk b ih -, dirilebilir, ne st salabilir ve ne de ynij krklabilir. Sahibinin yapt bir adaa bal olarak ondan feragat edilmekledir" der. Kagar (B.IO, 1, sf.65). Bunun ortaya k muhakkak ki eskidir, hatla Genncn ve skit kkenli olabilir, ancak Altaylari ilgili en eski kant Irk BUig'z bulunsa gerek: "beyaz renkli bir inek, beyaz renkli bir danay dnyaya getirdi. Bu hayvan cluk grevi yapacaktr" (XLI sayl paragral). Ortaa kaynaklan Kagar'nih verdii bilgilerin aynlann veya bunlar tamamlayc bilgiler vemekledir. Bunlar, biraz mulak metinlerde ayn ayr tehis edilebilir. Plim arpin,. "Moollarn, lmlerine kadar kimsenin binemedii baz atlar adadklarn ve ilha baka hayvanlan da keza adadklarn bilmektedir" (G.29, sf.37). Rubnck, 9 Mays gnnde "slilerndeki lm beyaz aan toplarlar ve onlar adarlard" demekledir (G.35, sf.241-242). Marco Pojo, "saylan onbinden fazla" "Kar gibi beyaz" atlardan v ksraklardan oluan bir
178

haradan sz etmektedir. "Aynca der, kar beyaz renginde ok sayda inek le mev cuttur. Bu beyaz; ksraklarm sln, byk han ve onun soyundan gelenler dmda, kimse imeye cesaret edemezdi. Onlara o denli saygnlk gsterirlerdi ki... heries yolunu onlara verirdi ve onlara ho grnmek iin ellerinden gelen hereyi yaparlard" (G.30, sf.95-96). Wassaf, hepsi de parlak kar beyaz renginde olan ve sry gelitirip bytt sanld iin, hi dokunulmadan muhafaza edilen tm bu hayvanlarn, otgo "yani mutluluk geiiren" eklinde adlandrldklarn sylyor. "Etleri hibir zaman yenn^ez ve adak edilen allara, ancak hkmdar bi nebilmektedir" (0.70, 2, sl'.528). Reidcddin, Cengiz Han'n on^on ad altnda, tpk bir atn veya dier bir hayvann ongon khnd gibi, Barin klanndan bir er kei serbest ilan etiini, yani kimsenin onun zerinde bir hakk bulunmac|m ve onu serbest ve tarkan ilan elliini sylerken, ilgin bir olay aklamaktadr (Q.152, sf.205'c bkz.). Bu metinler ve dierleri, hayvanlarn beyazl, ,., ve zerkliini vurgula maktadr. Sadece kraliyet ailesinin onlara binme hakkna sahip olduunu ileri srdklerinde samimi olup olmadklarn sylcek nunkn deildir. Ancak on lar iin ongon kelimesini kullanmak .sureliyle kendilerini hakl kamaktalar, zira hereyden evvel onlan evcil hayvanlarn bedenlerine giren pullar haline getiriyor lard ve dc ayrca, ongo/t sadece bir put deil Takat ayn zamanda, Ramsledt ve Mostacrt'in de hakl olarak belirttikleri gibi, "kulsal", "ilahi" veya da "adanm" anlam olan, biraz mulak bireydir de (E.24, sf.287; E. 18, sf.716. Ayrca, Q.56; Q.77, Q.128'e bak.). "yilik.sever" anlam tayan eklindeki Trke karl, bunu tarii' etmekle aznsanmyacak bir ekilde katkda bulunmaktadr. 0/!^o/'un herkes iin kutsal ve nullu bir iaret olduunu sylerken Reidcddin bu iyilikseverlik anlamnn iyice bilincindeydi (H.27, sr.45). Atlarn adanmasna gelince, bu hu.sus sorun yaratmaktadr; zira genellikle allar onlar bir anlamda ev lat edinmi olan insan toplumunun bir ksmn tekil ederler (N.41, sf. 17-20). Cengiz Han'n Barin'i bunun zmn verebilir. En azndan, atn kaderinin insannkine bal olduu kesindir ve kukusuz, bunun kart da ksmen dorudur. Yasak'm urasnda burasnda, bir aln ldrlmesinin veya alnmasnn lm cezasyla cezalandrld yazldr (1.5, sf.S). dik konusunda daha Tazla bilgi edinmek iin XVII. asr teklem ek lazm gelmitir. Pallas, adanacak hayvann her zaman aman taral'ndan .seildiini, t renin ilkbaharda cereyan ettiini, hayvann ycellildiini, stle ykandn ve de yelesine ve kuymuna kmz ve beyaz renkte bir bez paras baladktan sonra srsne geri dnmesine msaade edildiini anlatmaktadr. Bundan sonra artk o hayvana binilm ez, ancak yalandnda belki klrlebilir ve onun yerine "kutsanan" dier bir hayvan geirilir (J.20, 3, sf.433, 579). m elin dc ayn bil gileri vennekte ve hayvann beyaz olmad hususuna zellikle iaret etmekledir (J.12, 3, sl".32). Buna karn Georgi, Tungu/larda geici olarak yaplan adamalardan sz etmekte (J.9, 1, sF.284) ve dc adanan aln, dier allar korumak iin ona geceleyin binen obanlarn tanrsna adand eklindeki nemli bir aynnty belirtmektedir (ayn yer, 1, sF.321). Pallas ve Gmelin'in bahsettii gri ve siyah renkteki hayvanlarn, cehennem tanrlarna veya lalk ilahlarna adand muhak kaktr ancak bunlann her ikisinin de greli olarak yakn zamanlarda meydana k tn zannediyorum.

179

Avlanma Trenleri
Sava halinde bulunan, yani avlanan hayvan !<lanlanna daha da bylt bir dikkatle baklmaktayd. Belki de, gnmzde yapld gibi eski zamanlarda yap lan av trenlerinden sz etmek hataldr (Q.98; Q.75; Q. 117, M.70), zira bu av trenlerinden ancak ikisi tan olarak bilinekvcdir. insanla av arasmda mevcut olan ilikilerin zgn bir ekilde gzlemlenmesi herhalde daha doru olacaktr. Cuveynfnin av ile sava arasnda kurduu paralellik, eski Trk metinle rinde grlebilir. Byk Orhon yaztlarndaki sava ykleriyle kk Yenisey yaztlanndaki av yklerini kyaslamak; Tonyukuk'un askerleri taralndan, bir av hayvanna yakn olarak seilen (Satr 23) kpek, ta, akrdoan, "kartal", "vaak", "aslan", "kaplan" (!) eklindeki yol gsleicinin durumunu tespit etmek; ayn adan, savann taktiini ve avcnn kunazln incelemek mmkn ola bilir. Bununla beraber, dman olarak insan ile hayvan arasnda bir fark vardr, bir insann hibir zaman, lm kabul etlii bize sylenmez; halbuki hayvann, en azndan kaderine raz olmas lazmdr. Evcil hayvanlarda olduu gibi, kurba nn, kaderine raz olmasnda kendi katks sz konusudur. Acaba hayvan clki al tnda tutulabilir mi veya zodanabilir mi? Kukusuz, bir lde bunlar yaplabilir. Atllar taralndan takip edilen, vcuduna saplanan oklarla yere den veya gml talan zerine kaznm olan ok saydaki hayvan lemsilleri, balayc bir by ile ilikili olabilir (rnek K.4, resim 66, 67 vd.; K.40, s. 193 vd.). Ayrca, bunlarn sadece anlam eklinde varolmalarnn ihlimali daha kuvvetlidi- belki de bunlar baz eski metinlerde akland gibi zellikle sihirii ve buna ramen ok parlak olmayan, bir av partisini hatriatnak iin konmu olabilirler. Bcgre yaztnda yazann, kaya zerine "Yedi kurt, ldrdm, Panler ve Sibirya parsn ldnnedim" eklinde yazlan yerietirirken, bir eyler il'ade etmeyi amalad kuku gtr m ezi Avlanma konusunu incclerken, Mauss'un "kk av" veya kiisel av de dii ile "byk av" veya kullcktir av arasnda bir ayrm yapmak gerekir (P.56, sf.4). H er ikisinin de btn yl boyunca yaplmas serbest deildir. M etinler sk sk k avlanndan sz ederier, dolaysiyle yaz mevsiminde av yaplabilmesinden hi bahsedilmez. Yaz mevsiminde srek avnn yasaklandna bazen zellikle iaret edilmektedir. Marco Polo, hayvanlarn'"byyp ogalabilmeleri" iin Mart ile Ekim sonu arasnda avlanmann yasak olduunu bildirmektedir (G.30, sf. 133). Ayn ekilde biyolojik dengenin muhalazasna saygl olmak bakmndan kk ve yavru kularn yakalanmas ve ldrlmesi yasaklanm tr (G.29, sf.39).

G enel o larak, kkmck (A .17,sf.33) ve de yiikmek (Q..50,.sr..i47) jcklide okunm u bulunan b ir kelim eyi "S ibirya panteri" olarak icrcne ellim . Ayn anlam , M alov larafuutm alagey ik le (Ru.sa laici) (A .17) birlikle verilm ekledir; ba.'jka yerlerde bunun anlalm ad g rlm ek led ir. ism inde kk yani "m avi" kk bulunan bu hayvan m uhakkak ki nem lidir. E sk i alarda o blgede yaygn bir hayvan olm asna ram en, Sibirya panterinden hi sz ed ilm em i olm as ilgintir.

180

H ayvanlan avclarn bulundua yere doru sren kiilerle birlikte, avn daire eklinde yaplmas icknii, geni apla kullanlmaktadr. Burada dier hu suslar meyannda Cuveyn'nin belirllii kesin kurallar sz konusudur: avn ka masna msaade edildii takdirde ar bir ekilde ve bazen dc lmle cezalandnln ayrca Reideddin unu da eklemektedir: "(Av emberi iinde) birka yaral ve arkadan gelen yorgun hayvanlar dmda, herhangi bir av hayvan kalmad zaman, beyaz sakall yal erkekler byk bir sayg ile Hann yanma yaklarlar ve mutluluu iin dualar ederekten, kalan hayvanlar iin eliuU dilerler ve onlarn ot ve su ynnden zengin yerlere kamalana msaade edilmesi iin ricada bulu nurlar" (H.7, 1, sf.28). Dua konusu olan mutluluun kut olduunda phe yok; bu olgu, avcnn hayatnn bir birey olarak deil dc bir tr olarak kabul edilen a v , hayvannn hayatna bal olduunu aka gstermektedir. Burada nemli olan nokta, ii sonuna kadar gtrmemek ve av tamamen tketmemektir. Genel ola rak, Mirkhond (0.57, sl^.212,213) veya Alta/ Tohi (D .l, sl'.139) gibi kaynaklar bunu aktarmaktadrlar; Cuveyn bu konu ile ilgili olarak aadaki hikayeyi nak letmekledir: "Bir arkadam, Han'n (edey) sallanal srasnda bir k mevsi minde nasl avlandklarn anlatrken, Han'n olay grmek iin bir tepenin zerine oturduunu syledi. Bunun zerine, her Kirden layvan yzlerini tahta doru evirdiler ve tepenin dibinden adalet yakaran kimseler gibi, alama ve yakar sesleri ykseldi. Han onlarn serbes'. bu:aklmasn ve onlara herhangi bir ktlk yaplmamasn emretti" (H.7, sl.29). Bir av yakalamann en ilgin ekli, onu elle yakalamaktr. Levchine'de bunu Kazaklarla ilgili olarak ak ekilde grmekleyiz (J. 16, sf.418) ve zaten daha nce rk Biti}; unlar sylemekleydi: "mparalorluk ordusu ava kmt. Dairenin iine bir yaban keisi girdi. Han onu bizzat kendi eli ile ald. Ordu ok memnun oldu" (LXTII sayl paragraf). Cuveyn'nin de bunu bilmesi gerekir zira, Han'n daire iinde ilk olarak ata bindiini, isledii kadar avlandn, daha sonra bir tepeye yerletiini anlatmakladr (H.7, 1, sr.28). Bu ehadellerde iki nemli olay gzlemleruektcdir: Kan aktma konusunda hs.sedilen korku ile bu konuda hkmdarn sorumluluunun ortaya konmas. Kan aktlnanas zordur ve ok larla toplu ldrme olaylannn says fazladr. Ancak, tuzaklar kurmak suretiyle, sopa ile vurarak ve de taa tutmak suretiyle kan aktmamaya allmaktadr. Kagar, kpekler tarafndan yakalanan tilkilerin ve yaban donuzlannn taa tu tulduu av sahnesini anlatan bir .iiri aktam aktadr (B.IO, 2, sf.343); Uyug Turan'a ait mezar tann zerinde, geyikgil lr boynuzlu hayvan arasnda bir lobut resmedilmi bulunmaktadr (K.4, s 3 3 1); Bir kaya paras zerinde de, bir erkein, bir yaban domuzuna sopa ile vurmas srasndaki grnts kabartma halinde oyulmutur (ayn yer, sf.218). Kitanlar tavanlar bronzdan veya tahta dan yaplm lobutlarla (1.34, sf.80); Kazaklar ve Krgzlar ise kam darbeleri ile ldrrlerdi (M.65, sf.7). "Oklarla ok az miktarda, ve tfekle bundan da daha az av hayvan ldrrler" derLevchine (J.16, sf.418). Kitab- Dede Korkut, l drc darbeyi ifade etmek iin tapalamak "kafas zerinde dmek",."zerinde yrmek" fiilini kullanmakta ve yakalanan avn lendonlann Iccsmenin mmkn olduunu gstermektedir. Tabiatiyle, sz konusu olan hayvann mhuna dokun mamaktr. Byk bir srek av, grlmemi ve tehlikeli gleri ortaya koyan byk bir hayvan kymna yol aar. efin bunun sorumluluunu ve tehlikelerini st lenmesinin gereklilii byklnn ve yararllnn anndandr. te bu ne181

derde Kitanlarda (1.34, sf.94-94) vc dier baz kabilelerde grld gibi, ef en azndan ilk hayvan bizzat kendi eli ile yakalar, ilk kan aklr, ilk bal avlar,Dolaysyla hi kimse onun onayn almadan vc ondan avlanma yelki'sini elde et-m cden avlanamaz. "Hibir baron, valye veya asilzade, doan yeliricileri arasna alnmadan veya belirgin bir ayrcal olmad;ui avlanmaya ccsarel edemez" der Marco Polo (G.30, sl.133). Bu ayrcalk, birok Trke nelnin ve plastik sanat eserlerinin anlamlann akla kavutunnakladr. Ouz Han yalanp av biriktii zaman, oullarna avda kendi yerine gemelerini emreder ve onlar da kendisine ganimetlerini verirler. O zaman hkmdar bir len dzenler, yelkisini gen avclara devreder ve sonunda der ki "Mavi ge kar gereini yaptm" (satr 375). Kitah- Dede ATo/'/cM fun uzun bir yks, daha kannak fakat daha ke sindir. Gen bir prens, dmanlan taral'mdan kral olan bahas nezdinde, ondan habersiz av hayvann ldnnekle sulanr. Sinirlenen baba olunu cezalandmak ister. Suunun kantn elde etmek ve bilinli'davranabilmck iin san arr ve derhal byk bir srek av dzenlemeye mecbur eder. Ancak av balar balamaz, gen adam avlad btn hayvanlan babasna getirir. Bu, kendi susuzluunu kantlamaya yeterlidir. ldrmek iin grevlendirilen gen bu kez kendi adna deil, ona bu yetkiyi verenin adna ldrr. "Byk av hayvann ldrmek iin avlanmakta idi, avn babasnm nne koydu vc onu icndonlann krmak suretiyle ldnnt" (C.13, sf.85; C.27, sf. 106). Konya Mzesindeki nl bir (XIII. Yzyl) Seluklu duvar kabartmasmm, Oaname'yi veya Kitah- Dede Korkut'u (R.26) resimleyebilecek kadar anlaml ekilde bir "av iin yciki veme trenini" gstenlii belirlenmitir. lrme olay, sorumlu bir insann eylemidir. Ancak, ldmc ekilleri arasmda farklar olduu gibi, m uhtelif sorumluluk dzeyleri mevcuttur vc herhalde hayvan ldrmenin de bir raklk dnemi vardr. Hiurig-nu'larla ilgili olarak in belgelerinde ve saka kaynaklarda da bcUnildii gibi, az tehlikeli vc toplum iin nemli olmayan ufak hayvanlarn avlanmas, ergenlik ana erimemi kimselere msaade edilebilirdi: "ocuklar (ok kk iken) gelincikleri ve fareleri ldrr lerdi; (daha ?) bydklerinde, tilki ve tavanlan avlarlard" (1.17, sf.3). Dolaysyla, asl av hayvannn avlanmas izni herhalde kazanlm bir hakka bal olsa gerekti. Ancak ne olursa olsun uras aktr ki ldmc, ergenlik, isim ahnmas ve evlenme ve daha dorusunu syliyelim, aka kadnlarla temas etme hakknn birbiriyle balantl olmas gerekmektedir. Gen prensler iin ergenlik a halk kitlesine oranla daha erken balar, belki de tabiat kanunlarnn gerektir diinden de daha erken ballar, onbir yandan, dokuz yandan Ve hatta sekiz yandan sz edilmektedir. Bu yalarda gen prensin hayvan ldrebilecei, er keklik ad olarak er at' alaca, evlenebilecei veya cinsel ilikiyi gerekletirebi lecei dnlr. Dolaysyla bu durumda, en azdan Moollarda kutlama mera simi yaplr. Nitekim Cengiz Han'n trunlan Kubilay ve Hlagu ilk kez, biri bir yaban tavan dieri de bir yaban keisi ldrdklerinde olann onuruna Cengiz Han'n bakanlnda (Tlce'de yola "yalamak" llilinden gelmitir; dolaysile kelimenin Trke kkenli olduu ve de Moolca'ya Trke'den gemi olduu anlalmaktadr) diye adlandnlan ve gnmzde de iyi bilinen bir tren (Q.131) dzenlenmiti. Reideddin treni u ekilde anlatr: "Bir ocuk ilk avn gerekletirdii vakit, hayvun etini ve yan kendi pannaklanna srmesi bir Mool gelenei idi". Ayn yazar. Gazan ile ilgili olarak baka birm ek vermekte ve Damgan'da verilen bir sonraki enliin gn srdn anlatmaktadr (bunlar konusunda bkx. Q. 19).
182

Avc, hayvan ldrmenin sorumluluunu ve Icllikelerini paylamak iin ldrlen hayvanm bir ksmm nc bir kiiye verir. Bu gelenek ilk defe olarak Gizli Tarih'lc aadaki ekilde belirtilmektedir: "Dobun Mergen bir gn ava k mak iin gitti... Yolda yllk bir geyii ldren, Oriangkai'li bir adamn geyi in kemiklerini ve barsaklarn kzartrken grd. Dobun Mergen kendisine un lar syledi: Arkada kzartmandan biraz bana (ver). Peki vereccim der (adam). Kendisi iin gsn derisini ve akcierlerini aldktan sonra, yllk geyiin b tn etini brne verdi (paragraf 1.2,13). Mool'ca metnin anlatm olduu hi kaye muhakkak ki tek bama grlm bir olay deildir ve burada anlatlmasmn tek amac, avcnn az rastlanr bir eli aklk gsterdiini belirtmektir. Pelliot, sz konusu gelenein k.sa zamanda unutulduunu dnmekte (U.120, sf.l02) ise de bu konuda yanlmaktadr. Radlov, ayn gelenei Altayllarda (E.23, 1, sf.l722) ve Krgzlarda (ayn yer 4, sf.234) teshil elnti, Maenschen-Hclfen ve Bounak, bu gelenei Tuva'da (M.44, sr.53-54; M. 17, slvS) bulmular dierleri de bu ekildeki gzlemlerini aklannlardr. ShirolgaLshiralga eklindeki Moolca adyla anlan bu olgu, Trk dnyasnda uca, sauf^a lerimieri altnda ve de pay dilemek, pay vermek "bir para vennek" gibi ok ,ak deyimlerle Tade edilmi ekliyle olduka yaygndr. Aslnda bu gelenek lakknda ileri srlen varsaymlar tatmin edici deildir. Halbuki bunun amac basittir; yalnzca kurbanla ilikili .ol duu sanlmtr (Q.47); Yine bu gelenek iin "klan komnizmi" eklinde bir var saym da ileri srlmtr (Zamcarano, Q.120, s'. 113'te anlmtr); Pelliot ise bu gelenekte manevi bir kvrimn inia edildiini sanm ve bunun av tonnsn memnun etmek iin yapldn dnmtr (ayn yer). Butanrlann eski oldu una dair elde hibir kant mevcut deildir. Bunlarn hayvanlarn kollektif ruhu ile ilgili ada bir saptmia veya av hayvannn veya av topraklarnn hakim-sahiplerinin bir fiili olduu sanlmaktadr. Birinci av ile birinci cinayet, her yeni av partisi iin olduu gibi, her trl yeni hayat iin en tehlikeli olanlardr, Bu yzden bazen evrensel nlemler almaya allr ve avn yeni ayla denk dmesi salanr; bazen de ecdatlara bavurulur ve ilk rnler onlara terkedilir, "zira canllaria ller karlkl olarak birbirierine ik ramda bulunuriar" (1.34, sf.97), nk intikamlardan ko-unmu oian sorumlulann bulunmas memnuniyet vericidir, lk hayvann avlanmas ardndan bir len verilir ve bu len srasnda herkes birbirine uzun mr diler, ima edilmek istenen husus gayet aktr (ayn yer, sf.95). Bununla beraber^kt etkilerin bertaraf edilmesi, ilk ecdat avnn tekran, av hayvannn lm kabul etmee mecbur edilmesi, o hayvan zerinde hakk olanlann tatmin edilmesi ve de grnmezin katksnn salanmas yeterii deildir. Bizzat hayvan olm ak ve de ldrlecek hayvanla zdelem ek lazmdr. Kitanlarda Han.geyik avlad zaman, geyiklerin seslerini taklit elmek iin boy nuz borulara flemeyi em redtrdi (ayn yer, sf.79; 103). Anlalldna gre Juen'ler bu teknii uygulamakta usta geinirler ve Kitanlara becerikli avclar temin ederierdi (ayn yer, sf.98). Ayrca, geyik ekline de brnlrd (ayn yer, sf.103). Hatta, "alageyik eklindeki ihsanlar", "yaban domuzu elindeki insan lar vs mevcuttu (ayn yer, sf;99). Herhalde yzlerinde maskeleriyle hayvanlar arasnda dola.an; tarih ncesi ile ilk alarda kayalar zerine izilmi veya Oyul mu ekliler, bunlarin benzerleridir (K.4, sf. 135).

183

Kitanlarda tcsbit edilen ve Sicin tarafndan iyicc incelcnmi olan kesin r nekler zerinde srarla durdum . O nlar iin sz iconusu olan, der Slein, "geyiklerin toplumuna gimck ve onlarn bir paras olmaktr". Bu konu ile ilgili baka rnekler de belirtilebilir. Ancak etnologlar, bugn iin nemli olan husu sun av hayvannn kendi lmnden, kendisinden bajkasnn sorumlu olduuna inandnimas gerektii hususunda srar etmektedirler. Ujlalvy Bakrtlarn, belki de avlarn aldatmak iin, "bir kurt derisine bndklerini ve avlarna yerde s rnerek yaklatklarn aktarmaktadr (M.65, si .7). Avcnn avdan nce kiilik deitinnesi gibi, av hayvan da av alanna gir meden nce, kiilik deitirir; eskiden saptanmam olan bu husus, gnmzde Sibiryai'da eii trenler iin hayvann insan klna sokulmas ile yaygn e kilde grlmektedir; bu trenler, zellikle aylar iin yapld zanum, "ay bay ram" olarak bilinmektedir.

Yasaklar
Daha nce belirtmi olduumuz gibi hayvan l icrinin yiirilmesi kaygs yani doaya sayg, evreyi koruma, ihtiyatan fazlasn lkchneme veya aman dilinde hakin-sahipleri incilmenc endiesi, olduka iyi bilinen birok tre ve g e - , lenegin kaynan oluturur. En iyi ekilde Mool anda tespit elliimiz bu ge lenekler, herhalde o adan ok nce teekkl etmilerdir; fakat bunlar ancak Cengiz Han dneminde Yasak ismi allnda kuunlalrlmlardr. Dier birok olguda olduu gibi, Altayllar ve ranlIlarda ortak ekilde bu lunduu zere, safln simgesi olan suyun kirlctilnesi yasaklanmtr (N.26, sf. 16). Evreni incelerken, bu konu ile ilgili olarak, bni Fadlan, Cuveyn, Kondemir'in ve dier baz kiilerin neler aktardklarn grmtk, dolaysyla bu konuya avdet etme gereini duymuyorum. Bunun gibi eski adetlerini srarla mu hafaza eden ye bu yzden kendileri ile snniler ansnda devaml ihtilallan olan Anadolu Tahtaclar, ayrca, atele ilgili tabular da muhafaza etmilerdir. Bu hu sus, ayn zamanda, bir ban atee sokulmasn Yasak erevesinde engelleyen Cengiz Han'n retilerine de uymaktadr (Q. 148, sf.356). Taltaclar unlar an latrlar: "ocuklar bazen ellerinde bir bakla atee yaklariar; kendilerine denir ki: sakn atei kesmeyiniz" (R.24, sf.l79 vd.). Plan Carpin'in de isabetle aktar m olduu gibi, bu tr yasaklar oka bulunurdu. Ona gre, bir ba atee solan ak, kazan iinden bakla et almak, adrda ufak su dkmek, aac atee yakn yerde devim ek, atlarn kamland kam zerine dayanmak, bir krbala oklara dokunmak, ata gemle vurmak, balla ile ate yannda oynamak ve de "buna benzer dier birok .eyi yapmak" gnah i,lemcktir (G.29, sf.39). Hatann, sa dece bir tabunun inenmesi olduuna m hkmetmek gerek? Trklerde ve Moollarda herhangi bir gnah kavramnn bulunmadn dnmek doru olur mu? Bunu dnmek herhalde abartl olur. Yasak eklindeki gnah kelimesinin (Yasak kelimesi Moolca emir anlamnda kullanlmaya balandnda, Trke'de gttah eklinde ifade edilen) en eski anlannnn ilk bata ziyan etmeyi ifade ettii anlalmaktadr (B.IO, 3, sf.l6). Su "gnah" kelimesine gelince. Ortaadan gnmze kadar kullanlmaktadr (E .3i, sf.47; E .l, 2, sf.225; E.23, 4, sf.778779). lm eklindeki ilahi cezay gerektiren, ge kar ilenen balca hatalann neler olduunu yukarda grmtk. Kurulu dzenin yokcdilmesini amalayan
184

dier hatalar da ayn dcrcccdc vahim olarak kabul edilir ve ayn iddetle ceza landrlrd: Hiung-nu'larn andan beri, insan ldiimc (I. 21, sf.9; H.44, sf.64-65; G.35, sl".79), rza geme, iddetli saldrlar, hrszlklar gibi eylemler toplum iinde yapldklarnda anlan sulardan saylrd. Kiragos, M oollann kendi evreleri dnda "bir ayrm yapmadan yabanc kadnlarla cinsel ilikide bulunmalan" dolaysyla, cinsel kanunlarn sadece kabile iinde bir deeri bulundu unu isabetle kaydetmitir (G.13, sl'.249). Kanunlarla ilgili ayrntlar iyicc bil miyoruz. Bir yerde bir gen kzn onuruna glge drenin byk bir para ceza sna arptnim asna ve onunla evlenmek zorunda oluuna hkmedilebilir; hal buki, baka yerde byle bir ey sz konusu deildir (1.21, sr.9). Evliliin ko layca reshedilebilmesine kiun zinaya hi yer yoklur. rnein Rubruck'un ve Plan Caipinin belirttii gibi, bunun cezas genellikle lmdr (G.29, sf.79-80; 0 .3 5 , sf.50). Bir kadnn onur ile oynayan bir Tu-kiu nce hadmladrlr vc ardndan ikiye paralanrd (1.21, sf.28; 1.3S, 1, sf. 348), Ouzlar zina yapan iki kiiyi, bildirine bal iki aaca balarlar vc stmn ani bir harckclle bu iki aac birbirinden ayrarak sulularn kol vc bacaklarn cklirerek kopariniard (H.44, sf.21). kencede aacn devreye sokulmas, bir lde, kesim srasnda aac eini aldatan kiiler zerine dren AnadoUdaki Tallac geleneini hatriatnaktadr (R.24, sf.320). Bazen olancla, zellikle Ouzlarda, bir cinayet gz ile baklr (H .J, sl\73; H.44, sl'.25) vc Cengiz Han yasas y^j.sYj/c'cia bu, lmle cezalandrlrd. Hrszlklar, maddi zarariar, yaralamalar, byk para cezas veya dayaktan lm cezasna varan muhtclif cezalaia cezalandrlmaktadr; bakasnn malm almak daima cezay gerektirir ve dala nce de deindiim gibi, atlar sz konusu olduunda, bu su byk bir nem kazanr (1.21, si'.9; 1.5, sf.5; G.35, sf.79 vs.).

Atele Arnma
Yabanc konumu dolaysile birey bilmemesi vc kolaylkla hata ileyebil mesi nedeniyle, saf olmayana kar duyulan srekli korku vc de bulama tehlikesi karsnda duyulan ekingenlik, devaml olarak annina ilemlerini gerekli klar. En azndm, yas olan kimselerin, mezariklan gelenlerin ve de kampa gircn yolcu larn veya eyalarn arndrlmas lazmdr. Aslnda lek anndrc g atetir (H.34, sf.l4 7 de Krgzlarn bu konuda sylediklerine bkz.). Dolaysyla, toplumlara vc alara gre sallndan kukulanlan hcreyin kor halindeki iki ate arasndan geip, ocan etrafnda dnmesi ve onun slnden atlamas gerekir. Batl Tu-kiuler, iyi bilinen bu trenin en eski kantm salamaktadrlar. Nitekim Bizans temsilcisi !&marque, eli olarak gilliindc, "bana gelebilecek btn felaktlerden kendisini uzak tutmak niyetiyle, onu atein elnfnda dndrdler" (1.6, sf.235). Daha sonralar, Mool ana kadar bu gelenek uzun sre yaamtr, ancak bu arada Mslmularda da atein bu anndrc tesirierinin yanklar grl-' mekte ancak bunlar, uygulamiar konusundaki dec lendimielerinde yanlm bu lunm aktadrlar (H.34, sf. 147; H.31, sl'.30). Plan Carpin, Balu'nun sarayna vardnda, kendisine iki ate arasnda gemesi lazm geldiini bildirdiler, ancak o hibir ekilde bunu yapmak istememitir. Fakat, kendisine unu akladlar: "Bu atelerin arasndan byk bir huzuria geiniz, zira bunu sadece efendimize kar herhangi kt bir emeliniz olmasna veya zehir getinneniz ihtimaline kar yapmaktayz: bu durumda, ate her tri ktl ortadan kaldnnaktadr" (G.29, sf. 109). Plan Carpin anlarnda aadaki ekilde bir aklama yapmak su185

rctiyle, konuyu gendklimcktcclir; "Hcrcyin atele arnciniclma inmmaktadr1ar. Dolaysyla, elilerin veya prenslerin veya dier herhangi bir yabanc kiinin gelmesi halinde, bu kiilerin ve getirdikleri hediyelerin tehlikeli olmas, onlarn by yapmalar veya zehir getirmeleri veya herhangi bir ktlk yapmalar ihti maline kar. annmalanni salamak iin, iki ate arasndan gemeleri gerekmek tedir" (G.29, sf.40). Daha sonralar, "Rusyann byk prenslerinden biri olan Mielin Batuya gidip kendini takdim ettiinde... Moollarn onu iki ate arasn dan geirdiklerini" gtiyoruz (ayn yor sr.37). Buna ka-n, bu ayn Batu, Rus prensi Daniel'e istisnai bir hsnkabul gstennilir. "Prenslerimizin dinsel duy gularn inciten bu tr batl inanl trenlerin hibirini uygulamadan derhal ad rna kabul etti" (N. 19,4, sf.44). Ayn ey, heriangi bir hediye getimedii iin herhangi bir snamaya da tabi tutulmadn ilinreden Rubuck iin de geerlidir (G.35, sf.240). Ve Fransz Kral Philippe le Bel'c Bu.scacllo, kendi .sefirlerinin, iki ate arasndan gemeye m ecbur olmayacan bildirmitir (0.20, sf.lO; N.31, sf.35). Dolaysyla, bu uygulama herke.se yaplmamakta ve belki de insan lardan ziyade eyalardan l^orkulduu anlalmakladr. Rubruck ve Polonyah B enoitbunu bu ekilde aklnakdrlar. Daha nce bclilildii gibi Plan Carpin, bu treni aadaki ekilde tasvir etnektcdir; "ki ate yaktktan sonra, atelerin yaknma iki mzrak dikericr ve mzraklarn tepesi bir iple birbirine balanmakta dr, bu ip ztrinc birka para bez balanmakladr: le ipin altndan ve iki ate arasnda balanan bu bz paralarnn almdan insanlar, hayvanlar, arabalar ve eyalar gemektedir. Herbir yandan, iki kadn hem su dkmekte hem baz atlar okumaktadr. Vc dc bu yerde arabalarn krlmas veya eyalarn yere dmesi halinde, bycler bunlar kendileri iin almakladnIar" (G.29, sf.45). Rubruck, bunu aadaki olayla teyit etmekledir: "Bir gn, ok gzel krklerin bir Hristiyan kadnn :drina gilmesi gerekiyordu. Khinler, bunlar iki ate ara snda dolatrdlar ve b krklerden h..,..u olduundan daha fazlasn aldlar" (G.35. sf.243). lmle ilgili herey, bcrtarar edilmesi gereken byk bir tehlike arzeder. "lenin akrabalarnn ve onun evinde, yaayan herkesin, kendilerini atele arndmas lazmdr" (G.29, sf.40). "len kiilerin yalak takmlarn, iki ate arasn dan geirmek suretiyle temizliyoriar... (lene) ait olan herey, atele anndrlmasma dek bir kenara konmaktadr"... "Rahip Andv (de Longjumeau) Ve arkada nn da iki ate arasndan gemelerinin iki nedeni vardr: ellerinde hediyeleri vard ve bunlar daha nce len bir kimseye verilecekti" (G.35, sr.243). Ayn ekilde, yldrmla arplm herey de anndnlmaktadr (G.29, sr.43). Atele arndmia trenlerin .sonuncusuna ait bilgilerin Argun'un zamannda tespit edildii kabul edilir. "Argun'un geceyi geirdii bina byk bir lirtna so nucunda alevler iinde yok oldu ve akrabalarnn birou bu yangnda ld. Yanndaki yksek rtbeli subaylar, Mool geleneklerine ve Cengiz Han'n Ka.^a^na gre, iki ate arasndan geereklen kendini armdmias gerektiini ona sylediler. J ren , haki'\cm ynetiminde yapld" (N.3, 5, sf.402). Bu adetler Mool hegemonyas dnemi iin geedidir ve sonradan onunla beraber kaybol mamtr. ada Anadolu'da bir kalnt olarak bulunmakla ve burada baz hasta lar iki ate arasndan geirilmekte ve zayii'bnyeli ocuklar atein etrafnda do lat alm aktadr (R.24, sf. l79). .Ayn adetler XVIII. Yzylda Orta Asya'da ve Sibirya'da gl bir ekilde uygulanmakta idi. O zamanlarda Tomak blgesinde "gnlme merasimine itirak eden herkes, ateten korkan lnn onlan takip
186

edememesi iin, zel olaraic yaklan bir ale zerinden sra ile aarlard" (J .I2 ,1, sf.333). MooUarda, krk-elli yl evveline kadar aileye giren yeni gelinin, tekrar arnm hale gelmesi iin, iki alc arasndan gemesi gerekiyordu (G.29, sf. I46'da zikredilmektedir). Daha basit bir ekilde, ttsnn de anndnc bir deeri bulunmaktayd. Aa yukar ayn ekilde uygulanmakta ve anlaml bir ayrnt olarak, Trkiye'de Tahtaclarda vc de ada MooUarda, silahlan, evi vs'yi temizlemek iin ve , lleri yceltmek iin tts, ou kez z bakmndan inandrc nitelikte olan, efsanevi kkenli bir aa olan ard aacnn dallar ile yaplmakladr (Q.73, sr.451; Q.102, sr.91; Q.68, sf.164; Q.144, sl'.401; M.46, sf.292; M.57, sf,303 vd.). Yukarda ad geen topluluklarda bu tr anndmam nemi o denli byk tr ki, Heissig bunu "halk dininin en yaygn .ekli" olarak telakki etmektedir (Q.144, sf.401). Kampn olduu blgeyi d dnyaya kar koruyan bu ateten engel, kendi bnyesinde ve gnlk hayatla sz konusu olmamakladr; nitekim gnlk hayatta bundan ancak istisnai durumlarda sz edilmekledir; aksj takdirde byle bir uygu lama hayat zorlalracakt. Ancak evin onu koruyan bir lanns vardr. Bu tanr, kapnn pervaznda vc de ekseriya eiinde bulunmakladr. Bu tanrnn varl Mool an anlatan eitli yabanc gezginler ve cn azndan P.Mostacrt'in oku yuuna gre (D. 19, sf.331). Gizli Tarih'ic orlaya konmakladr. O dnemde a- ' da kimseler bundan sik sk sz ehnilcr vc Plan Carpin de bunu en az drl kere belirtmitir. "Birisi bir prensin evinin eii zerinlc yrrse, lme mahkm edilir.;. Kapnn eiine ayamz koymamamz konusunda bizi uyardlar..." (G.29, sf.107-108, 110, 120). Antik "tann" gnmzde Trkiye'deki Trklerde kaybolmutur, ancak tabusu aadaki ekilde bir islHmi aklama ile birlikte Bektailerdc ve de Alcvilcrdc geerli kalmtr; "Bilici eviyim (der Allah), Ali de onun kapsdr" (Q.12, sl.173, 261, N.2, sl.165; 0.26, sf.131).

Ocak ve Atc .5 Pretsi

Yukanda dq dediim gibi, eik veya kap tanrs larafndan korunah bannak olan mikrokozmos (kk veya i dnya) gerek bir tapnak nileliinde olup, evin oca, gerek maddi gerek manevi merkezini oluturur. Bu konuda, ran ve rnein Ahl-e Hakk'n grleri birbirine uymakladr; nitekim Ahl-e Hak'ta ocak, ailenin mutluluunu vc devamlln simgeler (N.28). Ayn ey TrkMool toplumlan iin dc geerlidir (P.72, s. 164). Gizli Taril'lc unlar okumak mmkndr: "Cengiz Han onlar kl gibi, lonnlarnn torunlarna kadar dat mtr" (148 sayl paragral) veya byk Talihin aadaki ifadesi dikkati ekiTektedir; "Bu korkak Takto'a'ya ait adrn st deliinden girerek, yaldzl ana daya na zerine atlarak onun adrn ykacaz, ocuklarnn ve oullarnn en so nuncusuna kadar herkesi ldreceiz, aile tapmann temeli zerine atlayarak onu yok edeceiz" (104 sayl paragral). Kitab- Dede Korkut'U "soyunu sopunu imha edin" demek iin "ocan sndrn" denir, burada otr;/: "ufac ate" o?'un ksaltlm eklidir (C. 13, sf.l69). Gnmzde, Trkiye'de ocuu olmayan bir kimsenin lm zerine unlar sylenir; "Kimse onun ocan tttmeye devam etmiyecek" (R.24, sf.337).

187

Aile vc halta airet dzeyinde, tanrlarn sralanmasnda alein nemli bir yeri olsa gerek ve herhalde bu yeri byk siyasi lopluluklarn yksek snflarnda da m uhafaza etmektedir; nitekim Heltalillerde (1.33, sf.338; 0.60, sM 02) ve Kitanlarda (1.36, sf.214) Gk ve atein ayn dzeyde kabul edildii anla.lnaktadr. Ate ile ilgili olarak, zellikle Ibni Hurdebch, bni Rusleh, Marvaz, Huciud el-Alam, el-Bakr, G ardiz vs. gibi nslnan gcizlencilerin onun hakknda "hayranlk" "saygnlk" torimlcrinin ne denli sk ekilde kullandklarn vc de bu gn atee ynelik bir dizi dua.ile ona yaplan sungularla ilgili metinlere sahip ol duumuzu anmsayalm. Bununla birlikle, bunlarn en eskileri ancak Pallas'a ka dar dayanmaktadr^. Bu aile tapnann ve bu tanrnn, ecen adndaki byk rahibi ve daha sk olarak, ailesinin evine ne hal gelirse gelsin bal kalan, dierleri gittikten ve mi rastan kendilerine den pay aldklan sonra geri kalan alan, prens ise kuramsal olarak lahla kan, otiin, "alc prensi" (Trkiye'de /"ale" ile tegin "prens" in bir araya gelmesi.) adnda ailenin bir kk ocuu mevcullu. "Onu, otiin, yani atee bal olan ve evi muhafaza eden eklinde adlandryorlar" (H.8, sf.l63). Trklerin ve Moollarn geleneklerine gre, mirasn paylalmasndan sonra ka lan eyler en gen oula gitmekledir" (H.8, si". 163-202). "Ya.sak'u gre babann yeri, asl karsndan olan en kk oluna gemekledir" (H.7, sf.459; ayrca bkz. sf.l86). gedey'e taht teklif elliklerinde der Rcideddin, O, Tuluy'un tercihe ayan olduuna karar verir, "zira Mool gelenek ve greneklerine gre, byk evin Cn ufak erkei babasnn yerine geer, ve evini ve yurlunu idare eder" (H.8, sf.30). Reidcddin bu konuya sk sk avdet lmekledir (ayn yer, sf.17-18, 163, 202'ye bkz.). Pelliot vc Hambis, XIV. asrdan itibaren "Moollarn otiin'i az veya ok unuttuklarn veya en azndan onu izah elmeyi bilemediklerini" dn m lerdir (1.31,. sf. 176). Aslnda Ot kan "ale imparator" deyimi onun yerine gemeye balad vakit dahi, ne otiin ifal ve ne de gelenei kaybolmamtr (Q.122, sf. 132; Q .l44, sf.431). Gnmzde Trkiye'de baz ger guruplannda hala en canl kalan geleneklerden biri olarak yaamaktadr. Gnmzde, kadnn, ocan temeli haline gelmesiyle, kaynaklardan uzaklam bulunmaklayz. Bu olgu, nceleri erkil telakki edilen, atein diile mesine yol aabilir. Ancak,Heissig, bu konuda iki gelenek arasnda bir snrn bulunduunu ileri srerken telki dc hakldr: Moolislan'n kuzeyinde, atein dii saylmasna vc rahibesinin kadn olmasna karn, gneyde ale erkil olup rahibi dc erkektir (0.144, sf.402).

Evrenle Yeniden Btnleme

Kendisine z olan gszl ile ve bu denli tehlikeli bir konumda insan, hereyden evvel, yukarda grdmz savunma silahlarna sahiptir. Aynca, saldn silahlarna da sahiplir. Grnmezin ynleulirilmesi, amann mdalalesi ve de sorumluluun ellere yklenilmesi dnda, evrenle yeniden btnlemesini
5 B kz. D .tO , s f .l7 6 ; J .2 I , sf.327-333; Q .122 ksm en .sf. 140-145; Q .7 t, s f . t l , 18, 8 8 , 119, 127 v e de Q .t0 8 . A le jc clui iin bkz. D .27, sf.7; ale,5 e kurb:m iin bkz. ayn yer sf.11-13. M slnanlar lleri yakan bliin loplum lar aic 5 c lapanlar olarak grm ek e ili m indedir (H .35, sf.296).

188

salamak, insanlar arasndaki ilikileri pckilinnck, yapay snrlanalarn olu masn temin etn\ck, ekz.oganimiyi uygulamak ba/cn zorunlu olarak endogamiyi (rnein M.31) salamak yemini, ocan ibadel olarak nileligini, llerin yaa mas ve ecdat haline geldiklerinde onlara ba.vunak iin yaplan lrenleri, cisim lerde grnmezi tespit etmek (oho, ont>o, tapnaklar ve leykeller), dualar, ikram ve kurbanlar yolu ile kll uygulamak gibi silahlarla bu saldr mmkn ohnaktadr.. Yukanda birka kez, bir merkez ctralindki dnme harekellerine deinmi tik. Bunlar her yerde, her zaman ve hemen hemen her vesile ile uygulamtr. Bir Tu-kiu efinin tahta k dolaysyla, bu kii bir kee zerine oturtulur ve gne ynne gr dokuz kez dndrlrd (1.25, 1, sr.8); yine ayn Tu-kiu'ler lnn adn etrafinda atla yedi kez dnerlerdi (aym yer, sl'.9; 1.21, sr.28; 1.30, sf.l22) ve Zcnarque, kendisini anndrnuk iin, alc. ctralnda dnmektedir. Juan-Juan'lar bir l etrafnda atlarm yaklak y/, kez daire izecck ekilde drtnala srerierdi (0.72, sf.l25). bn Baluta, bir Mool prensinin cenaze treni sra.smda, drt at, gcn yilirinceyc kadar cilnn adn elrafnda dairesel ola rak kom aya zorladklarn kendi gz ile gornuilr (H.13, 4, sf.301). Uyguriarda, kurban kesmek iin onnanda aalar elrafnda dnlrd (1.7, 5, sf,45-46). Bu eski kanllara, bir dosya dolusu ada vesika ilave edilebilir. Radlov tarafndan tasvir edilerek olduka sk ekilde kaynak olarak kullanlan (M.55, 2, sf.20-50; Q.106, sf.74-78; P.64, 9, sf.278-341, vs.) ve amann ge ykseliinden ncc bir kayn aac clrahnda dairesel ekilde dn.n anla tan aman seans, bunlarn sadece en nl rneini sergilemekledir. Przyiuski bu dnlerin yldzlarn, atn harekeline ve dc hzna sahip olan gnein seyrini taklit etmeye ynelik olduunu kolaylkla onaya koymutur (N.33, sU2). Yukarda ksaca szn etmi olduum ergenlik savalar, sadece kk ef saneyi yenilemei deil, iasan belirli bir zaman .sreci iinde cercyan etmi olan olaylara itirak etlimek hedefini de gdyordu. le bu nedenle bunlar ou kez, mevsim dnlerinde Icrcihen ilkbaharda ccreyan ederlerdi. Halen dahi, Anadolu'daki gerier yaz gn, bunlar gercklelimeden yapmamaktadr. Yln bu dneminde, herey yeniden balar, dnya yenilenir, baa gelenlerin hepsi unutulur: bizlergibi, btn insanlar gibi, Trkler ve M oollarda bu yeni lenmeyi kutlarlard, En azndan Moollarda, Ortaa gzlemcilerinin "Beyazn Bayram" ad altnda anlaltklan byk bir bayramn dzenlenmesi sz konusudur (P.44). Tarihle variklanna iarci edilen, ve gnnuizde de ada Trkiye'deki halk oyunlannn ou (R.12) olduka belirgin ekilde hayvansal ve evrensel ni telikte yani ift zellie sahiplider. zellikle aman dans, sadeec bir merkez et rafnda dnme hareketleri ile deil fakat ayn zanaula hayvan davrann taklit etmesi ile de, bunun kantn sergilemekledir. Bunlarn mslmanTrkiyesindeki mistik danslar zerindeki etkisi bazen ieyit edilmi, bazen de yadsnmtr (Q.88, sf. 397; Q.90, sf.l33; N.29, sf. 155). Turihde ad geen dier baz oyunlara ge lince, bunlann anlam bizim iin ok ak deildir. "Eyer keelerini vururken ve davullanm alarken" Tokto'a ne yapyordu? (MGT. paragraf 105) Kitanlar, taeu "ekici allatmak" (1.34, sf.34) adndaki, halen dahi ada Yakutlann kutla d bir bayramda, erkeklerie kadnlan kar karya getirirlerken ne yapyorlard? Ayn zamanda eytan oyunu diye de adlandnlan, Dclihoron gibi Anadolu'nun byk danslar, aman geleneklerini halrialmakladr. Yalnzca ba.lealarn be lirtmek gerekirse Ay Oyunu, Turna Bar ve Kartal Halay adlarndaki oyunlar
189

bo yere sihirli hayvanlarla ilikili bulunmuyorlar; ou kez gereki olan hare ketleri, kuku glmiiyecck bir ekilde temci davranlat ve ersaneleri hatrlat makladr (M.26; M.27; M.28; M.3).

Kan Kardelii
Kardelik balarnn kurulmas, insanlarn lopiunulaki yerlerini pekitir mek iin, kullandktan en olaan yntemdir. "Karhkl (ikisi iin) yeminli kar delerin tek bir hayat olup birbirini tcrkelniezler; (biri dieri iin) hayatlar bo yunca (kendilerini) korurlar" (MGT. 117 sayl paragralO- ki yabanc arasmda yemin'e {and) dayal olarak uygulanan bir veya birden fazla ritiiel ile bir veya birden fazla ilem, sonu itibariyle gerek kardeleri, Moolca anda, Trke'de kan kardeini meydana getiriyordu. Bu son isim (E.19, 2, sf.161; F.17; Q.155), ya hala Anadolu'daki gerlerin yapt gibi (R.24, sr.324) karlkl iki kiinin bileklerini kesip kanl bileklerini birbirleriyle birletirmeleri sureliyle, veyahut hala Moollarn yapt gibi (K.28, sf. 194; E.27, sF.219) kol damarlarndan veya parmak ucundan akan kandan birazn zellikle kalatasndan yaplm bir kupada toplamalar ve bunu, mayalanm ste karrdklan sonra imeleri suretiyle (E.24) yaplmasndan; yani genelde trenin karlkl olarak kan dei tokuu esasna dayanmasmdan lr kullamimaktalr. Bununla beraber, ayn ilem ta mamen deiik bir ekilde de gerekletirilebilir ve bunun,da balayc ve kesin olma.sna ramen, ilemin belirli arakula yenilenmesi mmkn veya gerekli idi. Bunun kant G izli Tarih'lc bulunm akladr. "Timuin onbir yainda iken, Camuka Timuin'e kk bir karaca kemii verpli, ve Timuin de Camuka'ya zerine bakr dklm. bir kem ikik verdi ve kendilerini anda ilan ettiler. Kendileri olduktan sonra, Onon'un buzu zerinde kemikik oyunu oyna mlard. te bu ekilde kendilerini anda ilan elmiicrdi" (MGT- 116 sayh paragral). Bu, onlarn ilk kardelii idi. Metin bu hususu hibir kuku brakmadan belirtmektedir, u kadarki karlkl olarak kemikiklerin icali edilmesi yeterli olu yordu ve buna hayret edilmemesi gerekir, zira lpk kan gibi ruhsal bir dei to ku sz konusudur. "Bundan sonra, ilkbaharda, ulak lalla yaylan.ile birlikle avlanrlarken, Camuka, iki yllk bir inein iki boynuzunu yaptraraktan ve orada delikler aaraktan, Timuin'e bu ssl oku verdi. Timuin ona, karlk olarak ,, ucu ard aac goncas ile son bulan bir ok verdi; ve de kendilerini anda olarak ardlar.Tte bu ekilde ikinci kez olarak kendilerini anda ilan etiler" (MGT. 116 sayl paragral). Burada da, yine kiiyi temsil eden ok eklinde, bizzat ken dine ait hediyelerin karlkl olarak verilmesi sz konusudur. nc kardelik ise, dala kapsaml bir dizi trene vesile olur."im di, anda (eklindeki birlikle rini) yenileyerekten... Timuin, Merkitlerin Tokoa'sndan alm olduu altn kemeri ald ve Camuka'nn beline sardrd, Canuka'y Toklo'a'nn, yllardr ksr olan doru ksrana bindirdi. Camuka da, Uvas-M erkit'lerin Dayin-usundan alm olduu alim kemeri anda Timuin'e sardrd; Timuin'i yine Dayin-usun'a ait olan (olaa benzer) bir beyaz ala bindirdi... Bol yaprakl bir aa altnda birbirini anda ilan eltiler, birIVrini sevdiler, .lenlerle ve ziyafellede elendiler ve geceleyin ayn yorgan altnda birlikle uyudular" (MGT. 117 sayl paragraf). nemine ramen, ksmen mulak olan metin,' zellikle karlkl olarak kemerlerin verilmesini on plana koymakladr; sihirli eylerin ou gibi ("altn kan", "altn hayat", "altnla sslenmi kafatas" vs), bunlar da altndandr; hal
190

buki, fakirlik zam:nnda, kemikik yalanc altndan yani bakrdand. Sanyorum ki, daha ncclcri yapmaya alldndan daha kapsaml olauk (0.109, sf.69), "kemeri zp apkay kama"nn, insann zerkliini baka birine, Allaha, tanilara, hkmdara ve avamdan birine devretmek anlamnda olduunu kantla m bulunuyorum (R.33). Bana kalrsa, karlkl olarak atlarn verilmesi olay hala izah edilebimi.deildir, zira, Wang Ku V/ei'nin sylemi olduunun (1.31, sf.232 de) aksine, karlkl olarak herhangi bir hediye tr verilememektedir ve aynca ksrakda ksrdr. Tkz aacn burada sihirii bir simge olmasna karn, zi yafetin buradaki anlam tamamile toplumsal olup bu anlam her zaman iin hisse dilmektedir; aslnda biraz nemi olan her trenin ardndan lenler dzenlenmek tedir. Ayn yorganda biriikte uyumann ne anlama geldii konusunda ise herhangi bir fikrim yok.

Ant-Yemin
Ge kar yaplan trcn.sel yeminlerin nemini yukarda aklamtm; dolaysyla, bu yeminin hibir ekilde bozulmamas gerektii aksi halde lmle cezalandrlaca hususuna iaret etmi ve insanlar kan kardei yapan yemini de yukarda belirtmitim. Tarihi olaylar aklayan belgelere baklrsa, yeminler, bata sulh veya dostluk anlamalarmn imzalanmas srasnda yaplmaklayd. Ancak baz dier kantlar, bunlarn bize, daha baka durumlarda da yapldn te.spit etme imknn vcmektedir. Bu konu ile ilgili olarak, yeminlerin sreklili ini ve onunla birlikle yaplan trenlerin eitliliini gsteren ok sayda bilgiye . sahip bulumaklayz (Q. 155'e). Kan olay burada yine merkezi konumdadr yani bu vesile ile feda edilen kurbann kan, kendi vcuduna ait olan ve etrafa .serpilen kari, bir marapadan veya kafatasndan yaplan kase eklindeki kupadan iilen kan, hala olayn odak noktasdr. Kan kupadan imek, en eski alara kadar da yanan bir gelenek olup, gnmzde Trkiye'de konuulan Trke'de, hala yemin etmek fiili iin "and imek" denir. Bu deyini. Ortaan byk metinlerinde sk k ve keza Kitab.- Dede Korkufta ve Krolu'n\ kullanlmaktadr. ntikam hissini tatmin etmek iin, (kkeni belki de yemine sayg gsterilmemesinden kaynaklanyor?) Trke'de yle barlr: "kamn ilerim'' ve bu da, "seni ldre ceim" anlamna gelir (C.7, sf.227, ayrca R.24, sf. I09'a bkz.). Bir dan ya- knnda bu anlama iin byk bir len verildi... a/-yu Yu-clcrin kranna ait kafatasndan yaplan bir kupadan kan imek sureliyle yemin etti" (Q. 133, sf.54). Hiung-nu'larn devrine ait in kaynakl olan bu bilgiye uyan, Mool ana ait dier veriler de mevcuttur. B\r kurultay srasnda, babular "anlamalarna sa dk kalmay karariatrdlar ve geleee uygun olarak, bu yemini teyit etmek iin, iki itikleri kaseye altn koydular" veya "kupalarn tokuturduktan sonra, iinde altn bulunan kan birlikte itiler" (0.70, 3, sf.429). Bu karm, olduka yaygn bir tarzda kullanlan "altn kan" deyimine gereke olmaktadr. Kann kendisine gelince, bunun yemin edene mi ait yoksa kLirban edilen hayvanlara m ait oldu unu bilemiyoruz. Ancak kurban kesme, (renin daima ayrlmaz bir parasn olutururdu. VIII. Asrda, Tu-kiu'lerde, beyaz bir aln kurban edildiinden sz edilmekte (1.25, 1, sf. 191) ve de zellikle kurban kesmek iin bir tepeye kan, Hiung-nu'lardan da bahsedilmektedir (0.72, sf.4l). Bulgariarda, Komanlarda, Macarlarda kpek bedeninin ortasndan ikiye ayrlrtl (G.38, sf.203). Gizli Tarih unlan der; "Bir aygr ve bir ksra biriikte, byk darbelerle ikiye aynnak su retiyle, biriikte and itiler" (141 sayl paragral). Reideddine gre eller, g
191

ve yeryzn ahit olarak almak suretiyle, bir at, bir boay ve bir kpei kur ban ettiler (1.31, sf.393, 4 H 'de). Kurban edilen hayvannki gibi, yemin edene ait kann akmas, muhtemel bir yemin bozmaya kar bir lm teminatdr. Koman'Iann babuu, bir Bizans efi ile kan kardelii kurduunda, "onlar, bi zim ile onlarn adamlar arasndan bir kpek geirdiler ve kpei kllaryla ikiye ayrdlar ve birbirimize, kar, yeminin bozulnuLSi halinde, onlarn ye bizim ikiye blnmemiz gerektiini, sylediler" (G.19, XCVI1). Gizli Tarih'c gre. Cengiz Han'a kar kt davran dolaysyla vicdan azab duyan Ong Han, "oklarn ucunu kesmek iin kulland ba ile ulak pamann ucunu deldi, kendi ka nn aktt, kayn aac kabuundan yaplm ulak bir kaseyi bununla doldurdu (ve dedi ki): bunu oluma verin" (178 sayl paagral), ve yle ilave elti: "imdi, oluma bakarken, kl bir niyetim varsa, kanm bu ekilde aklsnlar". Bu uygu lama M anularda aynen mevcut olduu gibi, bunlarda byle bir yemini bozan hi kukusuz lm beklemektedir (I. 2, sr.277). Gelecekteki bu lm, bu id detli lm, Kagar'nin (B.IO, 1, sl.359) ve de Kitah- Dede Korkur'un (C.27, sf.l88) ritci maddesi diye tarif etlikleri kl ile simgelemekledir. Papa Nikola /?e.y/70/;.Msn d a Bulgailaidan, aitk kh zerine yemin eUemelerini ve bunun yerine ncil zerine yemin etmelerini ilemiti. (G.33,sr. 1059). Ayn .ekilde, bir hkmdarn seilmesi srasnda, aadaki birka cmleyc baklrsa, seilmi bulunan kiinin kl zerine yemin etmesi gerekiyordu: "Han'n nne bir kl koydular..." Han dedi ki: "Benim buyruum klcm olacaklr..." "Klc kuand, ve isminin Kl Arslan olacan ilan etti" (G.35, sf.21; G,43, ksm 32, G .34,. sf.91; H.27, sl'.62). Bu ilem klc kulsailalmak iin yaplan merasimlerin simgesi olmutur. Nilekim OsmanlIlarda kl kuanmas olay, lahla kn temel eylemi eklinde saylacaktr.

Kahramanlar Hakknda
Ecdatlarn ve zellikle Cengiz Han'n, bayrakla biilnleebilecei, bayraa duyulan saygy ve de bunun bir orduya ne ekilde rehberiik elliini gohtk. Tabialiyle onlar korumak iin ecdadn soy soplan ile devaml ilikiler iinde bu lunduunu aada greceiz. Nedeni her zaman iyi bilinmemekle biriikle, TrkMogol (Jnyasnda, ler zaman ayrcalkl yerler .iial elmi, kahramanlar mevcut olmutur. Bunlarn arasnda, Sczann uzaklan bi- bcv/.eri, Moollarda obanlarn ve savalarn tanrs ve de kularn kral Ganula'iun cisinilcmi ekli olan Tibct'li Gcser Han (M.60, st.343) ile; Kagar'nin derledii, onu yccllen birka iir parasndan baka kendisi hakknda birey bilmediimiz ve de o alardan itibaren rann efsanevi kahraman Afrasiyab ile ve keza daha az yaygn olarak, Uygur Prensi Baku Han ile zdeleen "Kahraman Erkek Kaplan" Alp Er Tonga saylabilir. Ortaa veya yakn alarn kahramanlk deslanlarmn incelenmesi daha baka yce kiileri ortaya karacaklr. Geriye, bunlarn dini adan deerle rinin ne olduunu tayin etmek kalyor: bu amala lakip edilecek yol, olduka, yetersiz bir ekilde bclirienmiiir (Bkz. Q.158).

Putlar ve Ruhlarn Deslekilcri

Putlar ve tanr heykelleri vs. gibi grmezi desteklemek iin retilmi veya yaplm olan muhtelif,nesnelerin anlalmas, bu grnmezin ok deiken ol
192 .

mas ve de konu ile ilgli kaynaklarn kamiak aklamalar veya yorumlan y znden zellikle zor olmakladr. Bunlan gzden geirirken, ilerki sayMarda ince lenecek olan cenaze riLiiellcrinc ait btn cisinlcri ayr tutuyoruz.
I

Obo, esas itibariyle, yoldan geenlerin sihirli yerlere ve genellikle tehlikeli mahallere koyduklar bir dizi ta,, bir ta yndr^. Bunlar hakknda eskiden kalma bilgilerin mevcut bulunduunu sanmyorum; ayrca bunlarn, bir yol az olan Hoytu Tamir gibi, adaklarda bulunulduu, dmlerin atld ve de "aya" (ki bu, yeni ayn zamamnda anlamna gelebilir) kurban verileceinin vaad edildii yerlere yerie.^tirildiine dairelimizde herhangi bir kant bulunmamaktadr (A.18, 2, sf.l 11). Elimizde bulunan belgeler yakn zamanda tesbit edilmi.5tir ve sadece kelime yaplarnn incelenmesi, bunun eskiliini tespit etmeye imkan vcrecektir. Putlar tayan arabalarda, adriarda veya da kukusuz ok eski olan sungu aalarda (Moolca tekil'un modo) ve dier doal mahal ve cisimler ze rinde grlenler hari, haklarnda metinlerde veya arkeoloji yoluyla bilgi edindi imiz, kutsal m ezarlar dnda, tapnaklarn varl kukulu grnmektedir. Kutsal bir yerin, bir klt yerinin olumas herhalde Budizm etkisi altnda olmu tun (M oollar bunlara smc adn vemektedir); ancak bunlarm eski tarihli ol duu kantlanmamtr. Bununla beraber, sava halinde "zafer iin dualar etmek zere" bir tapnaa (bir Buda samga's\?) gitmi olan Tu-kiu'lerle ilgili, pek emin olmayan bir in versiyonunu belirtmek gerekir (1.21, sf.lSO). Bu, benim bildi im tek kanttr. Eblgazi'nin kendi dnemide hala szn ettii. Cengiz Han'n Buhara imam ile yapm olduu nl sylei, herlrl kutsal yapnn varlna kar kmaktadr. mam kendisine Mekke'den bahseltiinde, hkmdarn ona yle cevap verdii sylenir; "Evrenin tamam Allahn evidir. Gitmek iin zel bir yeri belirlemeye ne gerek var?" (C. 1, sf. 130). Putlar daha byk sorunlar yaratmaktadr, zira bunlar hl mevcuttur ve de gemie ait olanlar halen mevcut bulunanlarla izah eue eilimine kar koymak zordur. Beni arzu ettiim kadar uzaa gtmese de, yine Eski ve Ortaaa ait belgelere sadk kalmaya alacam. Heykel konusunda ilk-tarih ncesi ile,ilgili bilgi olarak tek bir kaynaa sahibiz, zira bilgilerimizin ve de zellikle benimkile rin gnmzdeki durumu karsnda, mezarlarda bulunan resimleri put olarak ad detmeyi kabul etmiyorum; bunlar puttur veya deillerdir, bu konuda hibir ey bilmiyoruz. in belgeleri, Milattan nce 121'de, Hiung-nu'lan yenen bir generalin ga nimet olarak, nnde hkmdarn Gn efendisine kurban kestii altndan yaph bir heykelcik getirdiini aktarmaktadr. Bunun, Tengri'nin bir temsili olmas bana tamamen olanaksz grnmektedir. Ayrca Orta Asya'daki ok eitli inan lar inceden inceye tetkik edildiinde, yaplacak en basit i bununla megul olma m aktr gibi geliyor bana. De Groot, bunun baka yerden alntlanm bir put ol duunu ihtiyatla ileri srerken, bu anlamszl telkin etmek istemiti (1.17, sf.479). Bunu burada belirtiyorsam, bu anlalmn ok sayda incelemeye neden olmasndandr (P.64, sf. 13-14). Herhalde bunu, yeni bulular bu konudan tekrar sz etmeye imkan verinceye kadar kullanlmaz hakle saklanaca bir envantere dahil etmek en dorusudur. Tengri'nin resimlerine gelince, bunlarn mevcudiyeti
' E .3'te bulunan, Votivmal, KuUmal aus Slcin unl Rcisen, sf.56 akinas.

193

herhangi bir olaslktan uzak kalmakladr vc belki dc, eskiden syleyebilmi ol duumun aksine (R .l, 4, sf. 177-178), Marco Polo'nun sz ellii tabletler ze rinde yazl olan, onun ismi deildir (G.30, sf. 151). Allayllann, dier ok sa yda konuda olduu gibi bu konuda da, Tacitus'a gre, "Allah bir resme hap setmek gksel ycelie aykr derdi" eklinde dnen Gcnnenlerin likrine iti rak etmi olmallar gibi geliyor bana (IX sayl paragral)Etnografyada putlarn o^ot (goulu oifihot) ad ile belirlenmesi ;dct ha line gelmitir, bunun Trke karlklar ile tz, knnes, krncs ve de ayn za manda ruhun bir ad saylan tin''n. Kelimenin bu /.gnl, Heissig tarafndan incelenen XVIII. yzyl nclinlerine vc hikayelerine benzeyen kullanmlar dolaysile belirlenm i ve Heissig'i aadaki satnlan yazmaa evketmi olabilir: "Byk Kinganm dousundaki airellerde, Tengiiyi, oiho't putlarna ait re simleri ve erkek ile dii am anian kullu sayyorlar" (D.9, sf.494). Ayrca, Zelenino'in, bunlarn cn eski eklinin hayvan ckliul okluunu, antropomor-, fznin buradan trediini ve nihayel, kulsal hayvan izyk (icliik) "her bakmdan ongon'dan daha yeni tarihlidir" derken yankln ilve etmek mmkndr (Q.152, sf. 10). Bu iddiann bir ksmnn yanll, yukarda belitliimiz husus lardan anlalabilir. O^on kelimesi eskidir. Rcidcddin bu kelimeyi, "kutsal ve mutlu bir be lirti" (H.27, sf.45) olarak, Ouz boylarnn amblem hayvan (H.2, 7, sf.32-36, 5, sf.25-29) olan ytcrb ir ku eklinde algdamakladr. Gerekten nl tarihi bunu, heiTicn hemen bir totem gibi tarifcdcr; "Belirli bir boyun ongon hayvan... airet efrad tarafndan hibir ekilde avlananaz; kendisine herhangi bir ktlk yaplamaz ve de eli yenemez". Reideddin'in hayvann kendisinden ziyade, re simli temsilinden sz elliini iddia elmemize hibir ekilde imkn yoklur. Aslnda sadece bir put deil, fakat ayn zamanda, hem kulsal bir varlk ve hem de onun hayal edilen ekli, ruhsal destekisidir. Kowalewski, bunu a.adaki .ekil lerde yorumlarken, kelimeye olduka geni bir anlam vennekleydi; "Saf, kutsal, bir yerin koruyucu melei, gmlsel bir lepecik, bir aile mezar, l -uhlara, ko ruyucu tannlara sunulan yiyecekler" (E. 16, | , sf.337). Cengiz Han dneminden nce, Trk-Mool evresi ile ilgili yaynlarda pttlardan bahsedilnemektedir. O zamandan itibaren .seyyahlar larafndan olduka yaygn ekilde puttan bahsedilmitir. Seyyahlarn gzlemlerinden, bunlann ok eitli olabilecekleri anlalmakla, ancak, ne yazk ki .ekilleri iyice tespit edile-, memektedir. Bunlann bazlar insan biiminde, bazlar da "meme eklindedir". Bunlar, keeden, bezden, ipekten ye hatla iine yn sktrlm teke derisinden yaplmtr; evlerde eitli yerlerde, ev sahibinin ba zerinde, ev sahibesinin ba zerinde vs., veyahut ta, gerek sunaklar gibi kabul edilen ve sayg gste rilmedii zaman lmle cezalandrlan slleri kapah arabalarda bulunmaktadr. Bunlar,'m odem putlar gibi, birok nesneyi birlikle temsil etmektedir, meiri toprak tanns (veya toprak tanras) ile kars ve erkek ocuklarnn (G.29, sf.88) ok ynll gibi. Ayrca, hastalklar iyiletirecei mit edilen tbbi aletler ("bir ocuk hastalandnda, bir put yaparlar ve bu pulu ocuun yatana balarlar") (G.29, sf,36), hayvan srlerinin koruyucular, "st ve yeni doan kuzularn paylatrcs", belki de imparator veya onunla ilikili olan biney, ller yani herhalde ecdat; aslnda bu liste eksiksiz olmaktan uzaktr.

194

Baz kaynaklara gre tpk atlar ve develer'^ gibi konutuu sanlan bu put lara, Ttirklcr ve Mogollar, masaya oturduklar zaman yemeklerinin ilk lokmala rn, hayvan srlerinin ve de ksraklarnn ilk stn, ldrlen hayvanlarn kalbini sunarlard. Bize kaynak olan bilgileri veren gerginlerin ahaptan veya madenden yaplm putlar belirtmemi olmalan hayret vericidir, ancak bunlarn baz ayrntlar hari, geree ekseri sadk olduklar da kuku gtrmez. Atalar puta taparl Eblgazi taralndan untulmam ve kendisi, bu utan verici gele nei, sevilen lire kar balanmann bir sonucu" olarak kabul etmitir. "(Ecdat temsil eden) bir,bebein nne yemeklerinin ilk lokmalarm koyuyor lard; onlann yzn ve gzlerini tenizlerier ve sonuta onun nnde yerlere ka dar eilirlerdi" (C .l, 1, sf.l7). Bu anlatlanlar herhalde bir mikdar abartldr.

Dualar
Dualann, putlara yaplan bu .sungularla birlikte (aaya bkz.) yer almamas gariptir. Eski tarihlerde bu tr dualardan hemen hemen hi bahsedilmemektedir, halbuki bunlar, zellikle yere arap dkme eylemleriyle birlikte, gnmzde de olduka-ok saydadr (Q.39). Yanlmyorsam gnmze kadar bu konuda yal nzca Kitanlann drt msra ulamtr (Q.39, sl'.4). Bunun yannda, Tengri'ye ve dier tanrlara yaplan dualardan hi sz edilmemektedir. Mool dnemi iin Plan Carpin ile Hayton ve,de ada zamanlunn ba iin Gmelin olmak zere, ok sayda kaynak bu tr bir duann olmadn ileri srmektedirler. Plan Carpin, "(Allaha) ne dualarla, ne vglerle ve ne de herhangi bir trenle tapmyorlar" (G.29, sf.35'e bakz.) demektedir. Haytona gre de; "Allaha ne dua ile, ne tapnark he perhizle ve ne de herhangi bir hayr eylemi ile sayg gstermemektedir ler" (G. 16, sf.217); Gmelin de Krasnoiarsk ve Tom.sk Tatarlarnda herhangi bir ibadet.eklinin mevcut olmadn iddia ethektedir (J. 12, 1, sf.169-197). Bunlar mutlaka.yanlmalcta veya mbalaa etmektedirler; buna karn, dier kaynaklar da konu ile ilgili olarak genellikle, sessiz kalmaktadrlar. Demek oluyor ki TrkMool topluluklarndan dzenlenmi tren eklindeki dualar, u veya bu nedenle gzlemcilerin dikkatini ekmemitir. Halbuki bunlar mevcuttu, bunu iyi bildii miz gibi baz Ortaa seyyahtan da bunu bilmekteydiler. Akanli Grigor unlar ifade etmektedir: "Allahn yardm etmesi iin yakaryorlard" (G.5, sf.289); Krigos ise yle der: "Her durumda Allahn ad dillerindeydi" (. 13, sf.249). Bu dnemde veya daha eskiden, dier kaynaklar Allaha ynelik olsun veya gk ci simleri ile ate gibi ikincil tanrlara ynelik olsun sayg ve sevgiden bahsetmek tedir. Btn bunlar belki olduka mulak niteliktedir, ancak bir gerei belirtmek tedirler. badeti il^de eden kelimelerin tm eski Trke'de mevcut bulunmak tadr: udun "ululamak", udu "ululama", tap "tapmak, hizmet etmek" tapn, "kretm ek, tapmak" (B.IO, Hamillon'un deerlendirilmesi iin bkz. B.8, .sl'.lOS, 129). tn kelimesi yani "dua yolu ile islemek" de eski Trke'de mev cuttur, ancak ilk anlamnn "anlat^nak, arzetmek" olduu anlalmaktadr; t ve tn kelimelerinin de srasyla, "tavsiye" ve "levik" anlamna kullanld an lalmaktadr. Metinlerin telkikii bunlarn din ile ilgili bir anlamlarnn bulunma dn, ancak, "Han'a baz istekler aiYelmek" ''onu desteklemek" anlamlarnda kullanldn telkin etmektedir. Bu sadece duann, Vlll. asr Trk kaynaklar taG .2 9 . ,sf.35-38; G .30, sf.83, 96, 97, 320; G .35, sf..^8-61. 149; G . l l , .sf.490; N .43, 2, s f .2 6 l'e bicz. E rm eni kroikilcr iin bkz. G .14, .sf.306-307, vcl...

195

rafndan belirtilmediini gsterir. Bununla beraber, duann varlna bundan ev vel ve biraz sonraki kaynaklarda iaret edilmitir. Bize intikal eden en eski dua. M ilattan sonra 328 ylnda tespit edilen, Hiung-nu'lann u ksa ibaresidir. Terkedilmi bir .eiir bulunduunda, an-yu "at zerinde, havaya iki elini kaldraraktan, bau edi ve yle haykrd; Ey Gk! Bana onu verdiin iin teekkr ederim" (1.35, s. 1092). P.W. Schnidt'in buna gereinden ok nem verdiini sanyorum (P.64, 9, s f.l2 -13) zira bu, her hangi bir ritel anlamna gelmemekte yalnzca kiisel bir hcyccam dile getirmek tedir. Buna karn Hiung-nu'lar, Tien anlan geerken, atlardan indiklerinde ve dua ettiklerinde (1.2, 2, sf. 178) ve de Tu-kiu'Icr "allan dua elmek iin indikle rinde" (1.35, 2, sf. 1499) yaplan trenler dikkati ekmekledir. Hoytu Tamir yaztlarmda, Tengri isminin iyelik son eki {tengrin, "benim Allahm"), Allaha hitap edildiini ima etmektedir; yazar, daha alt snl'laki glerden de "savan olma masn", "iyi bir kabul", "iyi bir yol", ve de kt'u islemekledir (A.18, 2, sf.llO 115). Irk Bitig'z kuzgun, "Allaha doru yakamakta", fakat kle isteklerini hai Beye arzetmektedir (paragraf LIV). Gerek bir ritelin varl aka Mool anda fark edilmektedir. Gizli Tarih, Cengiz Han'n, M erkit'ler tarafndan Ukip edildii ve Burkan Kaldun'a snd srada, tehlike geitii vakit yle seslendiini aklannakladr; "Her sa bah Burkan Kaldun'a kurban keseceim, her sabah ona yakaracam... Bunu sylerken, gnee dnm durumda kemerini boynuna balad, klahm elinde tuttu, gsne vuraraktan ve gne istikametinde dokuz kez eilcrekten, yerlere arap dkt ve dualar etti" (103 sayl paragral). Belge nemlidir, ancak tart maya konu olabilir. Cengiz Han dada mdr deil midir? Gne,e mi, daa m yoksa Ge mi yakaryor? Bununla birlikte, dier kaynaklardan edinilen bilgiler sayesinde anlan trenin, aadaki unsuriar ierdii aka grlmektedir; Yksek bir yere khyor; zaman "sabah" olduundan, herhalde ykselmekte olan gnee doru dnlmektedir; bamllk nianesi olarak kemer zlmekte; ba ak durulmakta; gse vurulmakta ve dokuz kez yere eilmekledir. Gerekte, b merasim Mool.anda birka kk deiikliklerle ayn ekilde uygulanm ve bazen hakiki bir inzivaya ekilme Niteliini alabilecek bir tren sz konusu ol mutur (R.33;.R.46); "Cengiz Han tek bana bir tepenin doruuna kt, ban at, yzn dnyaya evirerekten, gn gece dua elli" (H.7, sf.80-81, "ki ordu kar karya geldiinde, Balu... bir lepenin doruuna kt ve bir gn bir gece sre ile gl Allaha dua elti ve yaknd" (H.8, sf.57). Bu zamanlarda veya baka kereler, "gnee doru dnm duumda" yaplan dualar, daha ziyade le zaman, gnein m eridyenden getii vakit yaplm akladr. Plan Carpin, Moollarn "gneye doru dnercklen hkndarlannn grntsn selamladk larm" gzlem lem itir (G.29, sf.37). Yakut ise, XIII. Yzyl Krgzlarm m "gney istikametine doru dnerektcn" dua elliklerini ifade etmektedir (H. 15,2, sf.215). Belgelerden, ou kez (Ge deil de) gnein bizzat kendisine ynel menin bahis konusu olduu anlalmaktadr. Kilaularda, tren elbiselerini giyen hkmdar, gnei selamlamaktadr (1.34, s f 74); Bar Hebraeus, Reideddin ve Cuveyni'ye gre, hkmdarn seildii kurultaylar srasnda, toplantya i.tirak edenlerin tm adrlarndan kmakta ve dizlerini gne istikametine doru far C engiz H an 'n dua.s iin; 1.3, sf,138; H .4 t, sf.954; B-.itu'nun duas iin: H .7, sf.270-271; H .8, sf.57. D ala genel olar.lc D .70. 1, .sf.207; G.3, .sf.57. vs.

196

maktadrlar (G.3, sf.393; H.7, sf.l8 9 , 252, 568; Ebu Duicf Mis'ar, Ouzlarn, dualarn gnee, ancak balan gnee doru ynelltiklerini ileri srmektedir (H.15, 1, sf.214). Bu gibi dualarn, Tu-kiu'lerde de mevcut olmas kabildir, zira yn deiiminden nce adrlarn, "gnein doduu yne kar sayg duyul mas dolaysyla", Dou'ya doru evirirlerdi (1.25, sf.10,18). Gld gibi duann zellikle rastlantya bal ve dnemsel olduu an lalmaktadr. Acaba her gn yaplm olmas mmkn mdr? Bununla ilgili ola rak elimizde geerli bir kant mevcut deildir. Ay da ayn ekilde tapnmaya konu olabilirdi. To-palar, lkbahar mevsimindeki gn-tn eitliinin sabahnda gnei selamladklar gibi, sonbahar mevsiminin gn-tn eitliinin grld akam . da Ay' selamlarlard (1.35,2, sf.l368). Burada konu ile ilgili olarak syledikle rime ramen, Mool metinlerinde dualara mulalap olann Tengri olmas dolay syla, gne vastasile hitap edilenin aslnda Gk-Allah olduu konusunda hemen hemen emin bulunmaktaym. Mool metinleri, dualar iin belirgin iki hedef gs termektedir; hkmdarn uzun mrll ve savan baarya ulamas. Mool hkmdarlannn batl prenslere gnderdii tm mektuplar, baan iin gerekli dualar hatriatmaktadr. Argun, Fransa kralna, dualarn Allaha yneltirken, kendisinin hcum etm eye hazrlandn haber verir (D.26). Gazan, Papa Boniface VIII'i savan baar ile sonulanmas iin dua etmeye armaktadr (D.22) vs.. Muhtelif mezheplere bal ,din adamlarn vergiden, zorunlu ilerden ve de hacizlerden m uaf tutan ve de genellikle soyurgal eklinde adlandrlan, hogr fermanlarnn hemen hemen tmnn (bunlara istisna tekil edenler iin, 1252, 1275, 1297- dekilere bak.) verilmesinin, rahiplerin hkm dann uzun pmril iin dua etmelerine bal olduu tekrariannaktadr^. Bu konuda yaz yazanlarn ad geen fermanlardan sz ettiklerine gcire, Mool hkmdarlannn kendi mrlerinin uzun olmas iin dua edilmesini istemelerinin olduka iyi bili nen bir olgu olmas gerekir. Rubruck, bunu u ekilde itiraf etmektedir; "Hazreti sa'ya, ona mutlu ve uzun bir hayat vemesi iin dua ediyoruz, zira mrieri iin dua edilmesini arzu ediyorlar". Ve daha iyi dua etmek iin, daha rahat edecei bit yer istemektedir, oradaki ikametini uzatmay arzu ettiinden. Hakana gereke ola rak, kendisi iin "Allaha dua etmek" amac ile kaldn ileri srer (G.35, sf.7, 73, 176, 182). Rabban auma, Han'n yanna gelince, hemen kendisine uzun m r temenni eder. Yolda M ar Jabalaha, Argun'un tahta k srasnda "kendisini kutlar ve saltanatnn uzun mri olmas iin dua eder" (G.9, sf.26,51). Hulagu, Vartan'a der ki: "Seni, btn kalbinle benim iin dua etmen iin buraya ardm" (G.18, sf.301), vs.. Bunlarda, Moollara ait bir yenilik olduunu sanmyorum. Belki tek dualan, halkn yksek menfaati iin kraln sal tanatnn uzamas amacna ynelik olan a-to Trklerinde, bu tr dualann daha nceki izleri bulunabilir, (0.72, sf.232) ve bunlarn srekli olarak yaplm ol mas ihtimal dahilindedir. Esasen bu tr dualar, kaybolmalarndan ok sonra dahi dolayl olarak devam etmitir. Ginelin, Kousnetzk Talariarnn coku ile "beni l drme" eklindeki ksa cmleyi syleyerek ve Douya doru dnerek (yeni bir

B fe rm a n la r z e llik le n k a y n a k ld r (Y u a 'la rn M o o l h a n e d a n ); d i e rle ri A U nordu'dn gelm ekledir. B ildiim kadaryla, Iran kkenli olan lar buluna-m am lr, an ca k R eid ed d in bunlarn b irin i k aydetm itir. C h avcnues'in D .3dcki sistem atik alm a sn a v e H ean isch 'in daha sonraki v e daha tam lislesinc D .S'de bkz. A yrca, 0.85'e bkz. B una benzer ferm anlar, slam dinini kabul eden Trkler larafndan da verilm ii ancak bun lar bu konuda putperest geleneine .sadk kalm.})aKr. Bkz. C .l l; . C.25.

197

yn deiimi?) Allaha dua ettiklerini bildirmektedir (J.12, 1, sf.l 13). Kukusuz, geirilen belirli bir evrim sonucunda, hayvanlarn artmas iin Allaha dua edil m ektedir (J.19, sf.284); halbuki geleneksel olarak, yukarda da grld gibi, ongon'hru hitap edilmekteydi. Eskiden eitli yaynlarda ifade ettiim veya iia etmi olabileceiriin ak sine olarak, kesin olarak una inanmaktaym ki, dua etme olay bilinmektedir. Elimizde, lk nceleri grdmden ok daha fazla sayda kant bulunmaktadr ve bana yle geliyor ki, insandan Allahna doru iletiim olmadan birD in'in mevcut olamyaca hususu ittike daha fazla aklk kazanmaktadr.

Sungular
Evcil putlara yaplan sungulara tekrar avdet etmiyecdim; bunlar, gr nrde, en ok rastlanan putlardr. inliler, Hiung-nu'larm lm^an-y/'ya arap ve pirin sungulan yaptklarn sylediklerinde burada cenaze ile ilgili bir putun sz konusu olduunu sanmyorum (1.29, sf.261). Plan Carpin'e inanlacak olursa, her trden dier nesnelerin, gk cisimlerinin, atein, topran (G.29, sf.38), yannda; bn Rusteh'in A varlar iin m uhtelif dnem lerde belirttii gibi(H:25, sf.l6 6 ), Gm elin'in uvalar ve Yakutlar iin gsterdii (J.12, 1, sf.44i 2, sf.498) ve de etnografya verilerinin Krgzlar iin aklad ekilde (Q.24, sf.247-248), zellikle bu sungularn aalara sunulduu veya onlarn sungu alma yeteneine sahip olduklan sanlmaktadr. zellikle atee yaplan sun gular iin, elimizde ok sayda belge mevcuttur. XVII. asrda gen kz evlenm esi' .srasnda, bir koyun kuyruunun yal parasn eline alr, ocan nne diz ker, yal paralan atee koyar ve bunlan yakar (1.32, sf. 129). Gen kz, bun yaklak iki veya asrlk bir sreden sonra, hala yapmaktadr (0.84, sf.45; J.3, sf.l91). Bu tren, Kitanlar tarafndan uygulanan Gizli Tarih'm de belirttii, ve bir dierine bal olan eski bir treni hafrlatmaktadr. Kitanlarda, yln sonundan bir evvelki gnde, asiller ve babular bir araya gelirler ve yakmak iin, tuz ile koyun yan fnna koyarlard (1.36, sf.267. Aynca, sf.214, 118'e bak.). aman ve bekiltT rtbelerine gre, "ate tanrs iin yakarmalarda bulunurlar daha sona ate nnde iki kez eilmek iin, hkmdan arrlard" (ayn yer). Gizli Tarih't gre byklere topran ilk rnleri sunulurdu ve bunu yapmak iin, anlalmas zor bir deyimin inliler tarafndan yaplan yorumuna gre, "yiyecekleri nce top rakta yakp sonra sunmak" gerekirdi (70 sayl paragraf; bkz. D. 19, sf.300). Olay biraz m ulak niteliktedir, ancak Yuan-enin, buna benzeyen yks, Kitanlainkine olduka yaklamaktadr: "Her yl, onikinci ayn birinci gnnden sonra, M ool subaylarna, eti..., ispirtolu ikilerle ve ksrak st ile birlikte yakmak iin, toprakta bir delik amalan srasnda yanlarna amanlar almalar emri verilirdi. ^ a n l hkmdann ismini Moolca arr ve kurbanlar su nard" (ayh yer, sf.302). Genel olarak, Tu-kiu'ler dnemden beri, topran ilk rnleri Gn tannlan n a (G.29, sf.38) ve yeni ylda Yl tan n la n n a (1.6, sf.65) sunulurdu. Sungmun ald en zgn ekiliVden biri, kmz ve ksrak stnn toprak ze198

rine, atn zerine, evin zerine ve her clrt ana yne serpilmesidir. Bu sungu ek line, uygulayclarnn ok sayda bulunduu gnmzden (Q.68, sf.l67, 170; M.48, sf.333 vd.) olc daha nce Plan Carpin, ile Rubruck ve sonra Pallas ve Strahlenherg tarafndan sk sk deinilmilir. (G.35, si'.58-6i, 241-242; G.29, sf.38; J.20, 3, si'.433 vd. J.24, st'.I66). Bu gelenek gnmzde Trkiye'de bir kalnt olarak telakki edilmekle birlikle ya.'jamakladr, ancak bunu yaalan Aleviler glsuyu serpmeyi tercih elmeklcdirlcr. (R.24, s. 163; Q.12, si'. 184). Konu ze rinde bilgi verenler (reni ler zaman, iemen leen ayn ekilde tarif elmektedir. Mesela Kiragos (G.7, sf.201). "Bunlar knuz ilikleri zaman ilerinden biri eline bir kase alr ve iindekini ge dom ve de d l ana ynde seper" demekledir. ,

Kurban
Sungu ile Kurban arasnda, psikolojik ynden ok az fark vardr (P.35, sf. 14-16). IVloollar bunu hisselini.'} olup, takH^a kelimesini, "sungu, tanrya adama, kurban" anlan)inda, tabii kelimesini de ay anlamda ve de ayrca "ilahi dua" anlamnda kullanmaktadrlar (E. 16, 3, .sf.1598, 1638). Ancak burada kur ban kelim esini, sungular dlayahk, terimin dar anlamnda kullanacam (karlatrn P.35. Bkz. Q.53). AUayllarda kurban elme, zorunlu olarak, "kendi maln, yoni bizzat kendini kurban etmek" (P.76, sf.348), daha ok elde etmek iin elindekinin biracndan yoksun olmak dem ek deildir (P.35, sf.2). Grnrde, aklcr olmayan amalarla, grnmeyen iin ldnnektir J a i, "kurban" kelimesi (F.17, sf.908-9(39) veya, Kagar'ye gre, "ok tanrl Trkler tarafndan putlarna fe.da edilen kurban" (B.fO, 3, sfjIO)^ runik harfleriyle, bir geyik yannda, yani kurban edenin iyeliine sahip olmad bir hayvann yannda yazlm olarak bulunabilmektedir (A.27). Bu husus, olayla ilgili olarak Hubert ve M aussun verdii aadaki tarife uymaktadr; "Bu, herhangi bir kiinin kur ban aracl ile, kutsal olan nesne ile temas kunna aracdr" (P.35, sf.l6). Kurbann, bir lde avla irtibatl olmasnn gnmzdeki kantlarn, kurban t renlerinde av perilerine edilen dualarda bulmaktayz (D.27, sf.20-22). buna kar n kurban ile, maluplarn toplu olarak ldrlmeleri, bir tr cinayet olan alnmak istenen kiilerin ldrlmeleri, saknlan kimselerin veya zellikle resm cenaze merasimlerinde alrm olup (rnek iin G.29, sf.81'e bak.) ortadan kaldrlmas se.ssizlii salayan ve bylece gmln gizli kalmasn temin eden kiilerin (aaya bkz.); ehirierin alnmasnn erlesi gn llerin rahatlatmak, te dnyadan onlara yoldalar vermek amacyla olsa dahi ldrlen kiilerin veya klann, ailenin llerine kurban edilseler dahi, toplu olarak ldrlen kiilerin; kurbann amac olan feragat etJie hissi dnda, llere, onlaria birlikte yoldalk edecek mallar brakmak gayesiyle l ile biriikle gmlen dier kiilerin ld rlmeleri arasnda tam anlamyla bir ayrm yapni!u:n gerekli olduu grlmek tedir. Son zamanlarda grlen'rneklere ramen, halalarn, arnma yolu ile veya bir para cezas demek suretiyle telafi edilebilmesi iin, Moollarn adak kurban etme olayndan haberdar olmadklar anlalmakladr. Buna karn kurban, ibadet, dua ve de teekkr yolu ile yaplan fcdakariklar ve cenaze ve ecdata dein feda karlklar onlarda yaygnd. Bunlar, cenazeleri tetkik ederken greceiz, imdi burada, ancak birinci tr kurbanlara deineceiz.

199

Kurban, Trk-Mool trelerinde temel bir yer igal eder. Herey bunun nedeni olabilir^*^: zaferi istemek iin veya teekkr etmek iin (yukarda grd mz gibi bayraa olabilir, ancak aynca aka belirtildii gibi tanrlara ve Gk'e yaplabilmektedir); ban ve de anlamalar temin etmek iin; kuraklk za mannda yamur yamas iin (N.16, sf.l2)ve XVIII. asrda bilindii zere, ay nca Tuluyun uzun hastalk dneminde de griiln. olduu vehile eskiden de hastalarn iyilemesi iin kurbanlar sunulurdu (J. 12, 2, sr.89; Q.144, sf.506) Grnmezin destei haline gelen herhangi bir nesne, Gk, Yeryz (veya da Gk ile Dnya bir arada), da, su, kaynaklar, nelirier ve maklar, yldzlar, ate ve ocak, aalar, talarve kayalar, ecdat, bayrak, pullar... veya da Gizli Tarih 'in bildirdii gibi (189 sayh paragral) Ong Han'n kesilmi ba, u veya bu sfatla zel sayg sunulmasna neden olaDlir. Bunun yannda ekseri kurbann kime ya pldnn renilmesi, duann kime yapldn anlamaktan daha kolay deildir. Ate nnde bir hayvann ldrlmesi olay, hayvann ate iin ldrlmesi amacyla gerekletirilebild.ii gibi. Gk-Ali ah iin de olabilirdi. in yaztndaki Po-teng-ning-li'nin, Gk'e btn kurbanlarn yapld, yeryznn da tanrs eklinde takdim edildii hatrlardadr.Eskiden oiduu gibi son zamanlarda dahi, Gk'e en st dzeyde kurban verilmesi olay, kukulu durum ve yerlerde gerekletirilen kurbanlarn byk bir ounluunun, onun iin yapldn dndr mektedir. Bu konu hakknda duyukm kukular, kurban'm treleri, skl ve hatta baz durumlarda varii ile ilgili olarak duyulan kukular belki de hakl karmak tadr. Heftalitlerin, Gk'e ynelik olarak gerekletirdii gnlk ibadetler kurban niteliinde midir yoksa gnlk dua etme ekli midir? Cengiz Han, "hergn Burkan Kaldun'a kurban adayacam" derken bundan ne kastetmektedir? O za manlarda kendisi, hergn hayvan kurban adyamyacak kadar fakirdi. Kaynaklar tarafndan bize verilen tarihler, gsterili trenlere ait tarihlerdir. Bunlar ok e itlidirler. Sabahn, gnn seilen saati olduu Kitanlarda (1.33, sf.338), hak knda ayrntl bilgilerimiz olan, kurban adama ile ilgili takvim olduka karma ktr. Leoa-e'ye gre, altnc ve dokuzuncu ay dnda, her ay, ayn birinci g nnde, Ge, dnyaya ve ecdada adak kurban edilirdi; ikinci gnnde Gk'e, dnyaya, nl dalara ve byk nehiriere; ncdd aya, Mu-ye dana, rzgra, dnyaya, Gk'e iki kere; drdncde aya, Mu-yeye, rzgra, geyiin ruhuna; beincide Gk'e ve dnyaya, ilahi kadna, Mu-ye'yc, rzgSra, beyaz atn ruhuna; yedincide Gk'e ve dnyaya, sonra yine Gk'e; sekizincidc Mu-ye'ye; onuncuda kez Gk'e ve dnyaya? onbirincide, Mu-ye'yc; onikincide Gk'e ve dnyaya ve de geyiin ruhuna kurban adanrd (1.34, s f 81-83). ou kez, ylda iki kez, herhalde gn-tn eitlii rasnda, ilkbaharda ve sonbaharda kurban adanrd; yazlk kurbanlar ve de Uygur'larda klk kurbanlar, gn dnmlerinde adanrd (1.23, sf.57); herhalde Hiung-nu'larda, kurbanlar yln banda adanyordu (1.17, sf.59; 1.15, sf.76-77, 1.14, sf.48) ve de kukusuz onlardan sonra gelmi olan , dier btn toplumlarda (bazen, topran ilk rnlerinin sunulmas eklinde de ilse dahi) kurban adanyordu. Tu-kiu'lerin adad byk kurbana ait tam tarih, inliler tarafndan hassas bir ekilde venlm ektedir; bu taril, aynca, Hiungnu'lara ait byk kurbanlann tarihi de olabilirdi ve beinci ayn ortadaki on gn lk dneme veyahut, daha hassas olarak, bu dneniin sekizinci gnne rastla maktadr. "Beinci ayn ortasndaki on gnlk dnem zarfnda Gk Tanrsna kurban adamak iin toplanrlard"; "beinci ay zarfnda, Ge adamak iin ok ^ sayda koyun ve at ldryoriar" (0.78, sf.214; 1.25, 1, sf.42). Tu-kiu'lerin
"K urban nesneleri": "K urbann uruna adand... bu tr nesneler" (P.35, s f.l2 ).
,

200

saltanat zamannda, beinci ay, 13 Mays ile 11 Haziran larilleri arasnda ba lard. Dolaysyla kurban, hudut tarihler olan 21 Mays ile 19 Haziran gnleri arasnda adanm oluyordu ve muhakkak ki bu kurban, yaz ba kurbannr olu turuyordu. Bilindii gibi, hibir kurban, kutsal yerin dnda adanamaz, aksi halde ci nayet haline gelir (P.35, sl.33). Pciliot'un kaydetmi olduu gibi, in kaynaklar Tu-kiu'lcrin byk kutsal yeri olarak, ecdat maarasn, Po-teng-ning-U'yi ve To-jen nehrinin yaknnda bilinmeyen bir yeri belitmektedir. Anlan in kaynak lan, bunlann ikisi arasnda kurban adandn belilmektedir ve kukusuz nc yerde de kurbanlar ddanyordu (0.78, sf.219). Atalarn ikmet yeri, zellikle bir maara, doal bir tapnak niteliindedir. ok saydaki belge, bir nehrin kaynaklannn (?) veya daha dorusu nehrin yukarsna doru ilk akntlarnn dier bir ta pna oluturduunu belirtmektedir. Yan-e, Mool konfederasyonunun byk yemin yerinin, A-lei'nin kaynaklarnda bulunduunu srarla belirtmektedir (MGT. 141 sayl paragraf; ayrca bkz. 0.35, sf.106-107). Tu-kiu'ler, Gk Tannsrta kurban adamak iin Tam ir nehrinde loplanrlard; dier boylarda kur ban, bir kpr zerinde adanmaktadr (1. 25, 1, sf. 191). Arazinin her trl yk sek yeri kutsal bir alan oluturmaktayd ve belki de bayran topraa dikildii yer, ayn bir kutsal alan olulumak iin yeterli oinnlur. Melinler, Trk-Mool boylannn kendi ibadetlerini uygulamak iin ne lde kutsal ve sihirli bir yere ihtiyalan bulunduunu olduka iyi bir ekilde bctmeklcdirier. Hiung-nu'larda, her bir kampta, kurbanlara ayrlm bir alann, bir kurban "evi"nin varlndan bahsedilmektedir, bu deyimler, To-pa'larda da bulunmaktadr (1.17, sf.59; 1.15, sf.77; 1.14, sf.47; N.32, 1, sf.59); daha sonralar, kurban odasndan "tapnak'' tan sz edilecektir (I.l 1, sf.440). Bu konu ile ilgili olarak gerekli itiraz kaytlar daha nce koymutuk. Deve dnda, evcil hayvanlarn hemen hemen lm kurban edilebilir, an cak step toplumlar tarafndan en fazla tercih edilen hayvan kukusuz, Sibirya ormanlarndaki Ren geyiinin yerini alm olan allr (M.35, sf.92; M.21, sf.l55; Q.119, sf.64, vs.). HerodoHun vc Strabon'un killerde ve Ma.ssaget'lerde atn adanmas vc zellikle onun boulmasyla ilgili olarak syledikleri, Trkler ve M oollar iin bugn de gcerlidir (G.17, 4, sf.60-61; G.39, XI, sf.8). Ortaada ve gnmze kadar, atn kurban edilmesi, ayinlerin en byk olay olarak kalacaktr. Radlov'un bu kurban merasimi hakknda yapm olduu tasvir (M.55, 2, sf.20-50. yi bir zeti iifi bkz. P.24, sf.175 ved.), aman seans ile ilgili olarak yapm olduu tasvir kadar klasik hale gelmitir. Fakat rnein, ko yun, boa, kpek gibi dier hayvanlar vc sadece Tunguzlarda olmak zere (bunlann ismi belki dc domuz anlamn tamaktadr; Trke'de dogus kelime sine bak.) domuz, bazen tek bana bazen atla birlikle, kurban edilirdi. Kitanlarda ve onlardan sonra Manularda, beyaz bir atm ve dc, ayn zamanda hem ecdad hem de gk ile dnyay temsil eden siyah bir boynuzlugilin beraberce kurban edilmesi olduka kamiak bir olay olarak grlmektedir. Bu husus onlarn, dier hayvanlan da, bir beyaz koyunla bir siyah koyun gibi, her zarian kart iftler halinde kurban ettikleri ihtimalini akla getiriyor (1.34, sf. 11, 18; 1.14, sf.40; 1.15, sf.56; D.9, sf.426). Devenin kurban ada olarak kullanlmas fevkalade den bir olay saylmaldr ve bununla ilgili bir aklama bulmak olduka ilgin ola caktr. Bu konu ile ilgili olarak yapm olduum aratmialardan pek tatmin ol mu deilim (R.9). Ren geyii iin sz konusu olduu gibi kpein kurban
201

edilmesi, yk eken hayvanlan hedef alan Kuzey lkelerinde geerli olgu olup, bu gelenein devam etmesinin nedeni ise, kpein sleplerin iklimine intibak edebilmi olmasdr. Bu kurbanlar, yemin olay vesilesiyle Konanlar, Bulgarlar ve M acarlar tarafndan ve de lnn ruhuna Knnz Daa kadar refakat etmek zere, W u-huan'lar tarafndan uygulanyordu (t.28, ;sf.74). Ayrca, olduka mulak bir balamda olmakla beraber Kilanlar larafmdan da uygulanmaktayd. Sekizinci Ay'n 8'inde hkmdar, beyaz bir kpei, yalmak iin kulland ad rnn yedi adm tesinde ldryor ve hayvan sadece kuyruu topran dnda kalacak ekilde gmyordu; yedi gn sonra da adrn gml kpein ba zerine naklediyordu. Bu olayla ilgili olarak, R. Scin, tahnit edilmi bir kpei uzun bir sna yerle.liren Yu-en'lerle ilgili bir in hfkaycsini halrlatmaktadr. Aka gmlyor ki, sz konusu olan, Allay lalklana zg olan, klasik ekilde gerekle!irilen. Ge bir kurban adanmas olaydr, fakat iki olay arasrida her hangi bir iliki grmyorum ve bu konu'ile ilgili lainiiikr bir aklama da bula myorum (1.34, .sf. 135-136). Ancak, kpek, yava yava toplu eklinde kurban edilmemeye baland, fakat eski trenlerin halnas kahnlr. Bu eski trcnicr Gizli Tarih'lc grlmekte ve Gizli Tarilc "lahil cciilni bir kpek"len, "baz kurbanlarda yararlanlan, tahnit edilmi birkcipek eklinden" bahseclilmekicdir (D. 19, sf.3()4). Etil hayvann bu Icnsiline, Kilanlardu grdnuiz lahladan bir tavan tekabl imekle vc iki gruba ayrlm kiilcl', nc Ay'n, nc g nnde kullanan bir bayram sra.snd ala binmi durumda, bu lavana silah alyor lard (1.34, sf.l27). Bu kutlamann, herhalde tavann labulalnlmasndan sonra meydana gelmi olmas lzmdr vc Trk-Mool toplukklannda sk sk dzenle nen bu olay, Trkiye'de de Alcvilere zg olup, dnyada olduka yaygn ekilde bulunmaktadr (R.28; P.67; Q.21). Kurban iin temel nemde Iclakki edilen lti'cn ayn olarak kaynaklan,mz, kurban edilen hayvanda bulunmas gerekli nileliklcrden hemen hemen hi sz etmemektedir. Kurbann erkil olmas zorunlu olarak gcrckmenekledif. Zira Gizli Tarih, hi olnuzsa bir ksran adak olarak kudan edilmesinden bahsetmek tedir (141 sayl paragraf). Anadolu'da geleneksel olarak Tahtaclarda sz konusu olduu gibi, hayvann yarasz, lekesiz ve terlemiz ekilde kurban edilmesinin gerei olup olmad bilinmemekledir (ancak bu olay, onlarla birlikle slam'dan alnm olsa gerek). O laylann byk bir ounluunda, beyaz ve saf olduunu belirtebilmek iin sadece d grnne dikkal edilmekledir, Bu sessizlik, ondan beklenen aadaki nitelikler konusundaki ekimeli ianm aile eliki h;dindedir: beyaz, sar, salkl, gzel, daha kullanlmam olmas gerekmekledir (Q.68, sf.374). Kurbiu edenin kimlii.konusunda, kurban edilen hakkhdakinden d:tha fazla bilgiye sahip deiliz. Bununla birlikle, her ne Radar hnferit kurban mevcut ise de, kurbann genellikle, ailenin, klann veya imparatorluun kollektifbir ey lemi (Ne zaman? Nasl? Neden?) sonucunda meyaana geldii grlmektedir. K ollektif kurbanda, toplumun her bir yesi ie karm olur ve bunun dnda kalmak, klandan dlanmas anlamna gelmekledir. Bu macera, gayriniemluundan kukulanlan, Bodoncar'n olunun bana gelmiiir. (MGT. 44 sayl paragral). Ekseriya, kurban eden kii, bir kez daha cinayclin sorumluluunu alan baba, babu, lkmdar ve de ayn zamanda,,rahip olarak deil fakal ruh uzman ve de "insan biimindeki hayvan" eklinde hareket eden amandr. zel durum larda vc de belli amalarla, kadn dahil, her kii bu eylemi yapabilir. Bu nedenle dir ki, gnmzde, gen evli kadn, evin sahibesi olabilmek iin ale.e kurban adamaktadr (0.84, sf.45). Dolaysyla, kurban dzeyinde sorumlu olan kiinin
202

bizzat kendisinin kurban eylemini yerine gelimesi gerekmekledir. Her yl, Tukiu'lerin hkiimdan, kurban eyleminde hazr bulunmaiar iin asilleri, ecdad ma arasna gtrrd. Kendisinin bizzat gidemedii durumlarda, yksek bir me muru yerine vekil tayin ederdi (1.6, sf. 15).

Trk-Mool metinleri, kurbanla ilgili olarak ancak k bir tas;virde bulunu yorlar; bu tasvir de ksa, tercme edilmesi ve yorumkmmas g bir tasvirdir. Gizli Tarih'c ve bununla ilgili ender in kaynaklarna dayanarak, sadece ecdatlara kurban adamak iin, imparalorielerin (Hatunlarn) nclnde belli ve fakat bi linmeyen bir yere, ilkbahar mevsiminde gidildiini renmekleyiz. "Birieri" (belki aman? Ligeti buna inanmaktadr, ancak dayand nedenleri pek anlyamyorum) bunlar toprakta yaka'raktan, etle ikileri adyordu. Bunlarn bir ksm ecdatlara verilir ve Moolcada, et iin Biiet^iir, ve iki iin sarkut deneri kalan ksm da, orada bulunanlar arasmda dalrd (MGT. 70 sayl paragraf, Q.94, sf.l45-161'e bkz.). Bu tren yaplanlar arasnda lek deildir, zira ynan-e'de bundan sz etmektedir ve ayrca, gerek Kitanlarda ve gerekse Yu-enlerde, zel likle ecdatlara hitaben yaplan bir kurban dolaysyla, acaru incru denen, alkoll ikilerle ve stle birlikte "yiyeceklerin yaklmas" eklindeki deyimden sz edil mekte ve de, son olarak, hala gnmzde Ordos'ta bu gelenek srdrlmektedir (1.34, sf.64; D ,19, sf.300-306; M.47, sl'.9). Bundan daha cvvelce de .sz etmi.?tim. , Kurban treninin sadece bir lek ekilde yapldn ve bunun da aynen mu hafaza edildiini varsaysak dahi, bu konu ile ilgili bilgi knnilan, kurbanla ilgili treni Ortaadarcerey;n ettii ekliyle tekrarlasvircluemize olanak lanmamaktadr. Ancak, bunlar eski zamanlar ile yeni zamanlar a asnda bir devamlln bu lunmadn gstcmekte ve bunlarla ilgili baz ipular vemektcdir. Gnmzde titizlikle zorunlu olan, bir kazn mevcut bulunmas olaynn daha eski zaman- ' larda da bulunduu, rnein Rubruck, Vincenl dc Beauvais (G.35, sf.82; sf.SO'e ve G.27, sf.M 'e bak.) ve Gizli Tarifi laal'ndan leyit edilmektedir. Bodoncar'n olunun, kurbanla ilgili trenlerden dlanm olduu vakit, "ilk . bata, kurban srnn bulunduu yere kabul edilmili" denilmi olduu gibi, bu kez, "Jevilredey'i kurban srnn olduu yerden kard" (MGT. paragraf 4344) eklinde ifadede bulunuldu. Bazen, bir lmsek zerinde dikilen bir kazk et rafnda, daire eklinde dnlrd. Bu daire eklindeki dnler sn derece nemlidir., Tobgalar inlilemeye baladklar vakit, ksa bir mddet evvel "gn aarmadan at stnde tepeden trnaa kadar sikllanm olarak ve abasnda yirmi atlnn takip ettii krallar tepenin etrafn dolayordu. Silahl olarak tepenin s tne kyor ve kurban adyordu. Ve sonunda, alna binerek, tepenin.etralin tek rar dnyordu. Buna: Gn Turunu Yapmak deniyordu" (F.IO, sf.l78) ek linde olay hatrlatyorlard. Dier yazarlar arasnda, Ricold, Moollann iyi bir ata binm i,.bir at cambazn koturduklarn anlatmaktadr (G.2, sf.285). Kurban etme olay da deiik ekillerde yerine getirilirdi. Daha yukarda, yemin vesile siyle yaplan kurban etme olaynn kl darbeleriyle yapldn ve de "bir hayva nn ikiye blnmesinden'' sz edildiini grdk. Ancak ou kez, kann akma mas iin tertibat alnrd. bni Fadlan olay yle aklamaktadr: "T-ker kurban kesiyorlar,,fakat onlardan biri, koyunun bana ldrene dek vurmaktadr" (H.44, sf.23). P.Huc, ban hayvann yan tarafna saplandn gzlemlemitir ve kendisine u ekilde aklamada bulunulmutur; "Biz, inliler gibi ldrm yoruz... Dorudan kalbi hedeiliyoruz. Ynlemimize gre, hayvan daha az ac
203

ekmekte ve kann tm iinde kalmaktadr" (J.14, I, sf.343-344). Gmelin, bunu daha klasik bir eklini vemekte ve bu anlatn, Sihirokogorov tarafndan, Tunguz'lar iin aadaki ekilde hemen hemen ayn biimde tekrar edilmektedir (M.58, sf.36): "aman, byk bir bakla hayvann (koyunun) gsnn sol yannda bir yark aaraktan... elini soktu... ve kalbini oradan kard" (J.12, 2, sf.89). Hayvan ldkten sonra, derisi yzlr ve paralanrd, bazen dc boaltla rak ve stnkr ekilde mumyalatrarak daha sonra kaza geirilirdi. "Bir ka zk almak suretiyle, bunu arkasndan sokup azndan kaituiar" derRicold (G.2, sf.285). bni Battuta da (H.13, 6, sf.301) yle aklamada bulunmaktadr: "Byk bir tahta stun ina etliler vc buna, azndan karttklar bir tahla para sn arkalanndan sokmak suretiyle, bu atlar asllar". Koman stepinden geerken, Rubruck, "yksek srklarla aslm durumda, dnyann drt istikametine doru, drtl gruplar halinde yerletirilmi onall atn derisini" grdn anlatr (G.35, sf.82). Ge doru yanlam asna gerilm i bu at postlarnn temsili, ada Sibirya-Altay dinleri tariliilerinin en iyi bildii temsildir. Tu-kiu'lerin, kurban, edilen atla:nn ve koyunlann balarn srklara asm olmalar dolaysile zamanla bir evrim meydana gelmi olmas dnlebilir (1.25, 1, sf.9). Yapm olduumuz bu ksa derlemeden, geiek bir devamllk arzetmesine ramen, kurbanla ilgili trenlerin kesin bir btnlk tekil etmedii ve zellikle bunlarn, eski klasik ekilleriyle bize tam olarak inlikal etmedikleri anlalmak tadr. badet ekilleri konusunda genellikle yetersiz bir ekilde bilgimiz olduunu kabul etmek gerekir. Bununla beraber, belgelerin daha iyi bir ekilde inceleimesi halinde, bunlann bize daha uzun boylu bilgiler salamas kabildir.

204

ALTINCI BLM

SON GNLERDEN SONSUZLUK ALEMNE DORU SON

 l m
Bouillane de Lacoste, bir M ool'un azndan, bana karakteristik gibi g rnen u cmleyi iitmiti: "amanlar bize hayatla ilgli eylerden sz etmektedir ler, halbuki lam alar bize sadece lmle ilgili eylerden bahsederler" (M. 16, sf.l7). amanizmin, saygnlnn bir yerde buna bal olduundan phe etme mek gerekir. O byk saldrgan ve zalim barbarlar olan Altayllar, evrensel dinler, onlann derin ,hislerini etkileme imknna eriene dek, hereyden fazla lmden kor kuyorlard. Bunlar, bu haliyle,'en azndan hayata az nem veren Durkheim eko lne bal olanlarn belirttikleri lkerlere nazaran (P.18, sf.233 ve arkasndaki) ve de eski kltrlerinin deil ve fakat kendi yaplannda derinden altst olmu kl trlerin etkisi ile lmden korkanlara oranla bir farkllk arzetmektedir (P.55, sf.632, 669). Bizzat kendilerini tehlikeye atma cesaretini gstermediklerinden veya genel olarak insan hayatna byk bir sayg gsterdiklerinden deil! sadece kendi hayaann idame ettirmek isteyenlerin onu kaybedeceklerini ve de hayatta kalmamn en iyi yolunun bakasnn kann aktmak olduunu biliyorlard. Fakat, teknik nitelikte olsun veya byl nitelikte olsun, koruyucu engelleri birbiri ar dna koyuyorlar ve ktnn yok edici glerine kar saldm lann artmyorlard. Tedavi seanslar, deneysel veya daha nceden bilinen ilalara bavurmalar, uzun yaamaya ynelik dujar, evreye sayg ve de daha nce szn etmi olduu muz tmen tmen trenlerin aktan itiraf edilen amac aslnda hayatlarn uzata bilmektir. Onlar ne olursa olsun savata lmeyi tercih etmektedirier. in kaynaklan bize, Vu-huan'larn savata lmenin daha asil olduunu kabul ettiklerini (1.28, sf:74) ve de Tu-kiu'lerin "savata lmeyi bir onur olarak saydklarn ve bir has talk sonucunda lmekten utan duyacaklarn" (1.21, sf.29) anlatmaktadrlar. Acaba bu ok eskilerden kalan bir miras m?. Esasen Strabon, Masagetlerde has talk kelimesinin kt karlandn iitmiti (G.39, sf.247). Birok toplulukda hastalklann ve manevi ykmllklerin en by olan ihtiyarln kurban olan yallar iin yaplan trense! infazlar hakkndaki iftiralar (belki de dedikodular) bundan kaynaklannaktdsr (P.8. sf.l 15: p.48, sf.273). imdilerde Tes yazt dolaysile Trklerin ihliyurhS; sonucu lm ne ekilde ifade etliklerini biliyoruz: "Bu olaylar zerine, ya onun hakkndan geldi" y a te g d i (A. 10, 1, satr 4) ve de yanl anlamalara cyn vermesin diye, bunun anlamnn ak olmasna ra men metin daha ileride u ekilde bir ayrnt vem ekledir:Y andan dolay hasta dtnden, uuvcrc" (ayn yer, 3. yz, atr 2. aaya bak.). nsan;n k ne bir tr akl:una getirilmitir ki o da, hayat gc olan kul'un yitirilii veya yenilcnmcmesidir. Bu aidama tarz ilkel midir? Yaliaria ilgili tanazyann bir alglama eksikliinden kaynakland ve dolaysyla bundan daha nce ortaya kt dnlebilir. Yallan eziyetsiz bir ekilde ldnne adetinin orijinal hibir yn yoktur (P.25, 2, s f .l8). Sirabon, bunun Hazarlarda vc Dcrbislcrde ortaya koym utur (G.39, XI, 11). Ayrca bu husus, yallara kar Vu-luan'larda (0.101, sf.l 1), Tu-kiu'larda ve Hiung-nu'iarda ska ifade edilen aalama duy gusundan kaynaklanm olabilir (1.21, sl'.8: 1.29, sf.2). Bunun gnmze kadar
207

Buriyallarda, Yakullarcla ve ukclcrdc (M.39, ,sr.9; Q.134, sr.212-213, M.20, sf.91) varln srdrd grlm ekledir. Eski ve O rtaa T rk ve MooUannda bunun bipizine rasayanadn; ancak huna karn KinckIerin yal lara kar besledikleri saygy ve bunlarda yal Tu-kiu'lu Tonyukuk'un yksek bir mevkide bulunduunu Yakutta okuyoruz (H.J5, sr.2i3). Acaba bu, gcn ve zgrln verdii gurur anlamna gelebilir mi? Sk sk esaret hayatna ala mam olan kiilerin intihar ettii iitilir (H. 11, sf.453); Cengiz Han'n bir gene rali olan Belgtey Noyan'n beyanndan anlaldna gre, inlihar yolunun eref sizlie maruz kalmamak iin seildii sanlmakladr (MGT. paragraf 190). Son derece bulac olan (P.48, sf.275) ve lm, sihirli lm haber ve ren, savata vuku bulana oranla daha az normal ve daha az tatminkar olan ve dC m uhtem elen kut'a yakn fakat ondan deiik bir ey olmas gereken l g "ans"n kaybndan kaynaklanan hastalk, korku salmakta ve salkl kimseleri nlemler almaya sevketmsktedir. amanizmi vc hekimlii hi dikkate almayan gzel bir zette M iquel, Trklerin tepkisini u i adelerle ortaya koymaktadr: "Hasta m? Hastala yakalanan kiinin uzaklalrlmas sureliyle.herkesin sal n korumaktan baka nc yaplabilir ki? Hasla asil ise lm veya iyilemeyi bekliyecektir; fakir ise tabiat iinde kendi haline lerkcdilecektir" (N.25, 2, sf.235). Bunun korku hissi ile herhangi bir ilgisi olmamakk birlikte hastalk kor kusu iyice yaygnlaiirilmi olmaktadr. Niiekim, komularn vc oradan geenle rin uzak, dumialan iin uyanhalar ile i.e balanmaktadr: "Yere bir mzrak a klmakta vc bu mzrak siyah bir kee paras ile sarlmakla vc ondan sonra hibir yabanc bu (hasta) adamn evinin duvarlarnn iine gimcye cesaret ememektedir" (G.29, sf.41). "Hasta yalanda yalmakla vc orada bir halann olduunu ve de oraya girilmemesi gerektiini bclirimek iin evinin zcine bir iaret konmak tadr. Bu suretle, ona hizmet edenin dnda hi kimse hastay ziyaret etmemek tedir. Ve byk kamptan (ordunun konaklad ycdcn) birisi hasta olduunda, snrlann geilmemesini temin iin, blgenin evresine nbetiler yerletirilmek tedir" (G.35, sf.82-83). Ayn ey, asr evvel bni Fadlanl belirtmi olduu gibi. Bat Trklcri iin de gecrliydi: "Hasta insanlara hizmet etmek iin esirler grevlendirilmekte ve hibir zgr insan onlara yaklaamamaktadr. Hasta, esir tutamyacak kadar fakir ise, bu takdirde lmeye veya iyilemeye terkeditir. Tehlikeyi belirtmek zere, adrn kaps zerine ufak bir bayrak aslr ve bu bayrak orada iki yl asl braJclrd" (H.44, sf.79-80). Deiik zamanlarda dei ik toplumlardan elde edilen bu bilgiler baz kk ayrntlar gzonne alnarSc^ tan, kabule ayan olacak kadar birbirine benzemekledir. Ancak olaylar tam olarak.aymnak gereklidir ve hastann yanna ginnc yasann her zaman sylenildii kadar vazgeilmez bir kaide olmadn belirtmek lazmdr. rnein, Mnglik'in, lm halinde,olan Cengiz Han'n babasnn yannda nc ii vard (MGT. paragraf 68). Bu kadar ok sayda asker ve silah arkada, ar yaral arkadalarn nasl tedavi ediyorlard ve de Borokul, bir okun gedey'nin boynunda at yaray t kayan kan (vc de .sihirli kan) nasl emebiliyordu (ayn yer, paragraf 173). Cengiz Han'n en nemli ura konularndan biri, sonsuzluk ilacn aray olmutur. Bu sonsuzluk ilac kendisini uzun sre mc.gul clmitir; ancak zaman nn en akll vc en bilgin kiisi olarak sayd birT aoisle rastladktan sonra bu ilac aramaktan vazgcmilir. Bu kii bu midin bouna olduunu kendisine yaklak bir ifade ile yle sylemitir: "Hayal uzalmann areleri vardr, ancak, lmden kurtulm ak iin herhangi bir ila mcvcut deildir" (1.2 , 1, sf.86).
208

:Bylece dnyann tanm olduu en yakp ykc insanlardan biri olan ve de bunu yaparken ulvi bir eser meydana getirdiine ve Gkle irtibatta bulunduuna byk bir imanla inanan bu kii, sahip olduu en deerli eyin ona zevk veren nesneler olduunu ve de tmne sahip olunsa dahi, te dnyann deerlerinin bunlann yannda hibir ey ifade etmediini dnyordu. Kendisinde herhangi bir mistik eilim olmad; kendini ten g ri kuU, "Tann'nn kulu" (A. 18, 2, sf.l63) diye ta nmlayan yal dindamn manevi ynden ok uzancla olduu; olaanst enerji ye hayatiyet dolu olduu ve eer Reidcddin konu ile ilgili olaylar sadakatla ak taryorsa, kiisel (politik deil, o tamamile ayr nitelikle idi) idealinin fevkalade basit olduu bir gerektir. En byk zevki "dmanlarn ezmek, onlar nne katp kovalamak, mallanna el koymak, onlarn yaknlan olan kiilerin gzyala rn seyretmek, onlarn karlarn ve kzlarn kollar arasna almak" veyahut "yaldzl esvaplar giymek, yal ve ekerli yemekler yemek, olaanst sava at larna binmek ve de en gzel kadnlar kollar arasna almakt" (0.70, 1, sf.404, 416). Fakat yine de kanlmaz olaya katlanmak gerekiyodu. Sonuta bu, sesini ykseltmeden deilse de, bir tr kadercilikle yaplm oluyordu; ve de rituellerin gerekletirilmemesi konusu dnda, Westermarck'n her kanlmaz olduunu ifade ettii, yaayanlara kar duyulan intikam arzusu olmadan yerine getirili yordu (P.80, 2, sf.534). G zlem ciler bu olguyu tespit etm iler. Marvaz, Kimeklerin veyakom ulannn, lmn eiinde unlan sylediklerini aktarmak tadr: "Allahn iradesini kabul ediyoruz" (H .31, sf.32). Bizzat kendileri de bunu yaz.tlannda tekrariamaktadrlar; "insan ebediyen yaamaz" (B.IO, 3, sf.65). "Zaman, insan farkna varmadan geiyor, insanolu ebediyen yaamaz" (ayn yer, 1, sf.44). "Dnyaya gelen faniler iin ebediyet yoktur" (MGT paragraf 145; aynca bkz. D. 1, sf. 143). "Zaman tanrs istedii ^ibi hareket eder, tm insanoullar fani domutur" (M. 1, N., satr 2). Veya da, lm olan kii kendi yakn larn, kaderi kabul etmek iin yle yreklendiriyordu: "Cesur olun! katlann!" (Suji, satr 9). "Benim bu dnyada insan olarak domam dolaysyla benim bura dan ayrlmam da dzenin gereidir" (Elegesh, 2). I, bazen de abalan l^aydasz olarak nitelendirmeye kadar gidiyor ve bu durumda, bir alnyazs dogmas ile kar karya geliniyordu. Allila'nn unu syledii rivayet edilir: "Hi bir ok ya ayacak olan kiiye saplanmaz, halbuki sulh zamannda dahi kader lecek olanlann gnlerini sayl klar" (G.20, XXXIX). Bir zdeyi yle der; "Eceli gelmi olan fare, kendinin hayalann eeler" (B.IO, 1, 348, 3, sf267). Kanlmaz bir olay olarak kabul edilen lm, bazen onu belki de dolayl olarak belirleyen metaforiarla anlatlmakladr. Hereyden evyel eski Trk yazllannda olduka nadir olarak ve sadece ok yksek dzeydeki yetikinler iin kerkelimesi kullanlmaktadr (Q. 145, ,sf. 134-135). Bu kelime, tartmasz olarak bildiimiz zere, "gerek" "gerekli olan" eklindeki anlamlan ifade etmektedir; ni tekim bu husus "gereinden fazla" alln ve gmn getirildiinden sz eden bir cmlede (M. l, N.-E., satr 12; M.2, ., satr 11) ve de aynca rk Bitig'de ve keza Kagar'nin yazlarnda birok yerde grlen ve sonradan alacak olduu k ere k /g e re k ekli ile ve de Trkiye'de konuulan Trke'deki varlyla iyice kantlanm bulunm aktadr. M .Hagaard, bunu, bir yanllk eseri olarak,' "akdoan" eklinde evimek istemi (Q.63, sf.96,100) ve bu olgu, onu bu ke lime ile birlikte bulunan, b o l - "olmak" tlilini, b u l - "bulmak", "rastlamak" ek lin de yorumlamaya zoriamtr. Bu kelime Kl Tegin (M. 1, N satr 11) ve Kl209

i-or (khe Kuotu, satr 23) iin kullanlmakladr; "Byk kardeim Kl Tegin (Kl--or) gereklilii buldu", L.Bazin, bu deyimi, kelime kelimesine "kara yaz" eklinde evrilebilen ve bat Tu-kiu'lerinin Tala 2 yaztnda okunan (A.14, sf.252) bir lehe deiikliinden baka bir ey olmayan (Tala 2) v de Trkiye'de hala geerli olan kara yaz "kt kader" eklindeki dier bir deyimle ilikili grmektedir. Halbuki bu "kl kader"e daha ziyade, belki kendileri de kiiletirilmi olan, h ir Inng, "endie" ve de b ir exxiz "fclukcl" kelimesi tekabl et mektedir. Sangun'un olu bir o r "dertsiz bydm" der; dert de u olmutur ve ardndan, dolayl ekilde ve dolambal kelimelerle, lm olduunu ifade eder (Bank 3). Genellikle -im eklindeki birinci kiinin (ekil iyelik soneki ile sonula nan essiz_ kelimesinin okunuunun (konuan, lenin kendisidir) belirsiz olduu bir gerektir. Belki s iz im e, "Ah siz, bizimkiler" eklinde okunabilir ki bu da, yaztlarda daha baka rnekleri grld gibi, kaybedilen yakm kiilere bir ses leni olabilir, ancak bataki sesli harf hibir zaman ya/lmadnclan ve sessiz harfin de iftletirilmesinin mmkn olmas nedeniyle, essizim e "Ah benim fela ketim!" elindeki birinci ekil bcnim.scndiindc, anlam dala tatminkar olmakta dr. Yank Tegin aslnda, "Yinni birinci yamda. Al benim felakelim" (A, 18,3, sf.l 17-18) diye alad vakit "Yimii birinci yamda ldm" demek istemekte dir. Baka yerierde, "felaketim" kelimesine, gerekle eitli kiilerin lm habe rini verir gibi grnen, bir nevi lekerieme eklinde rasilanmakladr (rnek; Aura, ayn yer, 3. sf. 131-137). Bu kelimede aynca, zntnn derin bir ifadesinin yer ald su gLmez bir gerektir ve bu da bizi yukanda ilk satniarda szn elliim gl yaama ar zusuna gtmekledir. Bu yaa^ma arzusu, daha da belirgin bir ekilde, Yenisey ve Tuva yaztlannda, ayn anlamlan bulunan vc l'akal olduka bcn/^r ekilde yal nz veya birlikte mevcut olan cmlelerde yer alan, bkm edim ve aclirildim ek lindeki iki kilit kelimenin sk olarak kullanlmasndan anlalmakladr. Birinci ke lime "yeteri kadar zevk almadm" "yararianmadm" anlamndadr, ikinci kelime ise "aynidm" anlamnda kullanlmaktadr. Ekseri, ltim "ldm" eklindeki ok hain kelimenin yerine gemelerinden teye baka kullanm amalan da yoktur. Ekseriyetle, yaztlarda eksiklikler olm asrve de melinlerin bozulmu olmas ne deniyle tam listesi kanlamayan, belidi bir dizi eyaya alf yapmakladrlar. En azndan insann, lkesinden, topraklanndan, sulanndan, millelinden, kendi belerinden, arkadalarndan, ocuklanndan "ayrld" bilinmekledir. Ancak hata dnda hi bir zaman, kendi einden veya bir eyasnd;n "aynimaz" "yeleri kadar zevk alnad" takdirde aynca, lke, gne, millel, ocuklar, beyler, atlar, taria1ar, sam ur krkler, ve de ayrca ei iin ayn ey geeriidir*. Biraz ilerde, br dnya ve ritellerle ilgili inanlan tetkik ederken, bu konuya lekrar dneceiz. Daha nce belirtmi olduumun aksine (R.13, sf.93), ve de ksa bir md det nce bu yanl dzelmi olduum gibi (R.48) baz rtmece kelimelerin kul lanlmasna ramen, Trklcr ve Moollar, lm dondan hatrlatan kelimeler

^ lenin dnyada tcrkettii veya kendilerinden yelerince zevk alam ad e.5 yalar R .48'de s nflan d rm ay a altm . B unlar gn l n a karan b a llc a yaztlar, Y enisey blgesi sz konusu olduunda, A lln K l, A bakan, Y enisey, Oya, M inusinsk y a z d a n d r; T uva tilgesinde bulu n an lar ise, B cgire, Elegc.5 , U lu Kem K arasu, l Kl 1,2,3,4,9 ve U yug T uran 1,2,3 y aztlard r. H alen okunam.az drm da olan veya analtan yelersiz .jekilde zlm ok saydaki m etinlerin de hesaba katlm as gerekir.

210

karsmda irkilmemektedirler; ayrca rtmece kelimeleri de baka toplumlara oranla daha az kullanmaktadrlar. Bu rtmece kelimeler arasmda, liin sonrasndaki kader hakknda bilgi veren ve herhalde yalnzca bunu belirtmek iin kullanlan ("umak", "akdoan olmak") veya da, yanl bir ifade ile.liimszlgn inkr ("hi olmak) anlamn veriyor gibi olanlara deineceiz. Birka dolayl ifade, daha ziyade, yakmlannin lm ardndan ortaya kan durumlar, veya insann bizzat kendi lmne neden olan eyi (bir seferden k e lm e , yani "geri gelmemek") (Uybat I, Altun Kl 2) veya da ok sevilen bir kiinin lmn (Z:/ met///7i "seni tekrar grmedim") (Suji 2) belirtmektedir. "Baban ld" yerine "babasz kaldm" ifadesi tercih edilmektedir (Uybat 3); ancak "babam ld" ekli de hi kullanlmyor deil. Biz de bugn ayn eyi yapmyor muyuz? Trkedeki l- "lmek" fiili devaml ekilde ve grnrde herhangi bir ya sak tanm adan kullanlm aktadr. Tu-kiu'lerde kaan, hatun ve beyler iin (herhangi bir ceza anlam bulunmadan) kullanlmakta olduu grlmektedir, "Kl Tegin ldnde", lip deniyor ve bu durumda susuz ve kusursuz olduu da aka belirlidir (M .l, N.satr 6). Ayrca; ayn kelime bir milletin tm iin (bununla ilgili meklerTu-kiu'lcrde, Uygurlarda, zgillerde vs. bulunmaktadr); ordular iin; atlar iin (M .l, E, satr 23) kullanlmakladr. Anlamlar deerlendi rirken Tklerin lmek (l-) ayrcalna sahip olduklarn, buna karn dmanlannm ldrldn { l r-) sylemek yanl olur (Q.63, sf.l 13). Daha ender ekilde kullanlan 7% "merhum" veya "merhume" kelimesinin herhalde ok b yk anlam yoktur. nc ahs .eklinde kullanlan l r - "ldrmek" "yoketmek" fiiline gelince, ayn ekilde hkmdarlar, milletin bykleri (yabgu, ad), ordu, askerler, halk, belirsiz insanlar, hayvanlar (keiler, yaban domuzlan, kurtlar) iin genelde kullanlmaktadr. Moolca'da ayn ey. k "lmek" keli mesi nisbeten az veya ok efsanevi kiiler iin kullanmaya zenilerekten, yani biraz zorlama ile ufak apta deiik bir anlam ifade elmek suretiyle, aynen kul lanlmaktadr. Baka bir vesile ile, lmn esas nedenlerinin nc olduunu yle akla mtm: Allahn emirlerine kar gelmek; bir tabunun inenmesi; hakarete ura m hkim-ruhlann intikam; belki de bunlarn sonucu olarak, kut ve lg'n yitirilii ve nihayet byclerin eylemleri... Bugn, kt ruhlar olmasayd Altay insan lmiyecekti, diye dnlmektedir (P.71, sf.530a bak.); Harva'nn d nd ekilde, ayn ey o zaman iin de geerli olabilirdi (Q .68, sf.200). Reideddin Argun'un lmn onlarn kl eylemine balamakta (H.40, sf.268) ve Rubruckda, bycln neden olduu bir lm hadisesini anlatmaktadr (G.35, sf.344-345). En azndan, kendi dnem inde G m elin'e yal birisi: "eytann her trl ktln ve dolaysyla her lrl hastaln faili olduunu" sylemekteydi (J.12, 1, sf.351). Bu konuda herhalde ilkel nitelii olmamas ge reken, yeni bir dualizm sz konusudur. Ak habercisi ve retken g olan elma, ou kez lmn grnr nede nidir. Trkiyede ufak ocuklara Azrail tarafndan sunulmakta, (Q.15, sf.58), ayrca ou zaman zverinin de simgesi olmaktadr (Q.59, sf. 153-154; sf.4344). Abu M slim'in bir yks bu konuda ok ak ifadeler kullanmaktadr. Birisi bir elmay zehirlj bir bakla kesmekle ve onu kahramana vermektedir.'

211

Fakat kahraman nceden ryasnda uyanidncian, elmay veren adama der ki; "ilk nce sen ye" ve bylce katil kendi kazd kuyuyu derek lr (C.23, sf.l4 3 ). lmn bir mcadele eklinde algilannus ok doaldr. Trklerin sam dinini kabul etmelerinin ilk asrlarnda, slaniyel can cki.^en kiiyi, hayata son vermek (elmal veya elmasz ekilde) iin Alial laraCndan gnderilen Azrail ile mcadele ettirir (Q. 15). "Kmz kanall Azrail, Allahn verdii em ir zerine, gen adamn ruhunu ald" (C.13, sf. 177). K itah - D ed e K orku t hikayelerinin bi rinde kahramann Azrail'e kar inalla direnii akianlnakladr. Onu yenemez; onun yetkisini de kabul etmek islemez, dorudan Allah'a bavuraraktan; kars onun yerine kendi ruhunu almasn teklif clncdcn ncc, kendi ruhu yerine babasnm, annesinin ruhunu almasn Allah'a tekili'eder (C.13, sf. 179 vd...). Bu y knn (oriu anmsatan ve de baz aynntlacia onu elkilcni olsa bile) Admete'ye ait olmadn isbat edecek ekilde Mool (gcdcy iin len Tuluy rneinde) ve de Trk (Hmyn iin len Babur misali) tarihinde, birinin yerine baka birinin geiini konu alan zveri rneklerine rasllannaktadr. Azrail'in slamiyette ge rekliliin, kergek'in ve de dertliliin, bDns'un bir eseri olduu dnlebilir; belki de daha ziyade, Altay dnyasndaki varii zannedildiinden ok daha eski olan, bir lm tanrs roln oynamakladr (bkz. Q.50, sf.554). Daha nce gr dmz gibi Erklik, Altun Kl 1 yaztnn .stcrdii ekilde, IX. yzyl orta sndan itibaren lmn (gksel ?) bir habercisidir; bunun, bni Fadlan'n yirmi otuz yl sonra Volga dolaylarindaki seyahati srasnda (H.44, sf.36; ayrca bkz. 0.69, sf.l07) tesbit ettii "lm ynlendiren lunn" k;\vam\na uyduu grn yor.

lmden Sonraki Yazg

Yaztlarda bulunan yok. b o l-, "hi olmak" eklinde Trke'de ve de Moolca'da buna tekabl eden ayn anlamdaki deyim olan ,>c/ h ol kelimelerinin anlam harfi harfine alnacak olursa, yaztlardaki metinlerde ak bir elikinin mevcut olduu grlr. Her ne kadar bu deyime lek bir kez Ycnisey ve Tuva blgesinde^ rastlanyorsa da, Tu-kiu'lerde ve keza Moollarda olduka sk rastTanmaktadr. Bazen tek bana kullanld gibi bazen de "Trk Milleti ld" (l), yok edildi, hi oldu (yo k h ol-) "cmlesindc olduu gibi (Ton., satr 3), dier deyimlerle de biriikte kullanlabilmektedir. Bunun bir deikeni, zellikle ykc bir iradenin ifade edilmesi sz konusu olduka, y o k kil- veya y o k ki, "yok et mek" deyimini vemektedir: "Mmknse onlar yok edelim" (harfi harfine "onlan yok hale getirelim") (Ton., satr 11). Bu deyimin kullanm ok esnek ve genel-

^ Sir G etard Clausoiv ve E .Tryjarski, lenin kesin olarak seksen yadnda olduunu belirten Ik h e K uotu'nun 3. satrn okurken, yok bol-'un, savaktaki lm n aksine, "norm al" lm iin k u llanlp kullanlm ad hususunu kendi kendilerine so rm u jlard r (A . 8 , s f .l4 ) . Ancak, b u satrlarn bize telkin ettii husus, bu deyim in yer ald m etinlerin tam am nn incelen m esi sonucu geerli olm am akladr. Yok, yokluk, "hi", "olm am ak" ile yokkaru "yukarya do ru , y u karda" ipeklindeki birlerim de rastlanan yok "ykseklik, yksek, yk-selen" ara snda bir elikinin m evcut olduu kabul edilebilir. Bu duunda, eviri bam baka bir anlam k azan m ak ta ve b ir uu,} s z konusu olmu.j olabilir. Buna L)U ekli ile gvenm eye cesaret edem iyorum v e yaygn olarak kabul edilen .jeklini bcnim sem l .5 bulunuyorum .

212

dir, anlam, bazen belirgin olarak l- "lmek" anlamna edeer olmakta, ou kez de mulak-halde, "ortadan yok olmak" kavramna yakn olmaktadr. Bu de yimin, (dnyada canllar arasnda) "artk varolmamak" eklinde evrilmesi sure tiyle, anlamna en yakn ekilde tercme edilebildii grlmektedir. Bu deyimin kaan, hatun, btn Trk milleti iin, yksek dzeydeki kimseler, dman veya boyunduruk altna alnan m illetler, ordular iin kullanld grlmektedir. Yikandaki rnekte olduu gibi bu deyime bazen refakat eden, alkin-fiilinin "yok olmak", ve keza kayh ol-R i\m in "kaybolmak" llili ile hemen hemen ayn anlama sahip olduu anlalyor: "lmiyeceksin, kaybolmyacaksn" (Su., E, satr 5). A m irsiz (cansz) dendii vakit lmszln inkflr anlamnn dala fazla mevcut olmadna kaniyim: "El Bay canszdr". Abakan, veya "toprakta": "Byk kardeiniz topraktadr" (Uybat IV). Aslnda bu tr cmle kurulularna nadiren rastlanr. Kagar, "lmek" anlamn vcnnck iin, ya t- "yatmak" fiilini vemektedir (B.IO, 1, sf.36). Irk B iti , yerde kalan kadn klinden sz ederken, ite bunu anlatmak istemektedir (XIII sayl paragral). Thomsen burada y u rt kelime sini bath modem anlamda alarak "evde kalmtr" eklinde evirirken hata yap mtr (A.24, sf.l98). lmszle olan inann, hemen hemen kesin bir ekilde ok eski bir olgu olarak.ngrlmesinin zorunlu olduunu vc de bunun kaynaklar tarafndan kantlandn biliyoruz, ancak bunun anlamn lam olarak alglayamadmz ka bul etmek mecburiyetindeyiz. Burada bizi hayrete diirccek hibir eyin bullnmamas gerekir, zira lmszle ulaan ruhlardr ve bunlar da deiik glere, haiz olarak, bir araya gelmek veya ayrlmak yelcneine sahiplirler ve d bir tek kiide ok sayda bulunmaktadrlar. Dolaysyla, lm sonras bir yerleim nahalinin zikredildii her defasnda, bu yerin de tek ohnad ve de lnn ayn za manda baka bir yerde de bulunabilecei ve buknmas gerektii hususunu her zaman iin varsayramz lazmdr. Ruhun ayrl metinlerde bazen ak bir e kilde bazen de mulak bir tarzda belirtilmekledir. Ruhun k a - "kaybolduu" sylenir ki, bu da, elnogral^a kaynaklarnda olaan olmasna karn yaztlarda nadir olarak grlmektedir. Bunlarla ilgili ancak iki tartmasz kant bulabildim; bunlann birisi kesin nitelikledir: "Krknc ylmda kalm" (a Kl, 4), dieri ise kat "kap gitti" eklindeki ifadesiyle ancak olas niteliktedir (Ong., satr 9). Aynca, daha ge dneme ait Kemik irat metninde son derece amanist bir ^ yaklam olarak, ruhun "koparlm" olduu ifade edilir (satr 6): len veya on u n ' konuan ruhlanndan biri der ki "Koparldm. Ve de len Kk "kendi hayat ve bedeni ile gtrld" (MGT. 246 sayl paragral). Biraz daha sk olarak ve fa kat sadece Tuva blgesinde, ruh iin, a z fiili ile il'adcsin bulan "yolunu kaybet mek", "kaybolmak" deyimi kullanlmaktadr. Bunun anlamn belirlemek daha zordur. zellikle lenin ya;j yle belirtildiinde: "Altm yedi yamda ortadan kayboldum" (Begire VI), lmn sz konusu olduu su gtmez. "Altm bi rinci ylmda, mavi gkte gne, ay bulunurken, ortadan kayboldum" (Keilik Kobu). "Mavi gkte, gne ve ay bulunurken, yolumu kaybettim" (Elegesh ya ztnn okunu ynne gre satr 3/10). Btn bu cmlelerde noktalamann ya plmas zordur ve burada amanizmin evrensel seyahaline, lmnden sonra ev rensel seyahatini gerekletirdiinde insann kaybolabileceine, baka bir deyimle mhlar tarafndan kanlaca fikrine bir ahf yapld grlebilir. Ayrca, olaan olarak gezgin olan ruhun, uyku srasnda dolamaya kt veya bedenden ayr bir yerde saklanm olmasndan ti', yolunu bir daha bulamad dnebilir.

213

Kaybolma, ynlm a fikri, yykarda grdiiniiz zere, Yenisey ve Tuva yazJannda ad ril- ve bkm e- "aynidm", "yeterince yararlanamadm" eklindeki kelimelerle olduka geni apta ifade edilmi bulunmaktadr. B ar- "gitmek" fiiline gelince, bu konuda daha geni bilgi edininceye kadar elimizdeki verilere gre ke Aete'deki Tu-kiu yaztnda bu fiile tek bir kere rastlanmaktadr: "Domuz yl, ah! Gittiniz" (satr 5), ancak, a Kl Vl'de a d rilu harelim iz "Ayrlmak suretiyle git tim" eklinde de sz edilmektedir. Aynea , ok daha ilgin olarak, b a r- kelime sine birka kez uabar- "uaraktan gitmek" deyiminde de rastlanmaktadr. Ruhun doal olarak veya esas itibariyle ku-biimli olduu bilinmektedir. Dolaysyla, ruhun bedenden bir ku biiminde uaraktan gitmesi dc mantkhdr. Ne var ki, Tu-kiu ve Uygur yaztlarnda bu deyime ancak son derece nemli kiiler olan ka an ve de kaann kardei Kl Tegin'in sz konuu okluu durumlarda rasanmaktadr. "Bilge Kaan ulu" ,(M.2, satr 10). "Babam kaan uarak gitti" (M .l, satr 15-16; M.2, E., satr 14). "Kl Tegin utu" (M .l, N.E.), vs. Bu son rnek dnda, akrabalk derecesini kesin olarak beliimek suretiyle, bu anlatm eklini kullanann daima oul veya kk karde okluuna iaret edilebilir. Bu husus, aym ekilde slam dnyasnda XVI. yzyl gibi ge bir dnemde dahi geerli ola caktr. Bacqu6-Grammont'un isabetli bir ekilde belirtmi olduu gibi Baburbu ifadeyi ancak babas ve bykbabas iin kullanacaktr (C.3, sf.50. Bkz. B.21). Uu olaynn Gn istikametine doru gerekleliriklii ve en azndan hkm dar sz konusu olduunda lmszln Gkle vuku bulduu bir keresinde u ekilde belirtilmektedir: "Siz utunuz. Gkle siz, canllar arasnda imisiniz gibi olacaksnz" (M .l, N.). Babumme'de de grld gibi, bu anlatm ekli geerliliini tam anla m yla koruyacaktr (0.7, sf.20-21; 0.8, sf.l5 ; 0.9, sf.20-21). "Kendi saf ruhu utu" diyecektir, rnein U m u r P a a D e sta n (C.24, sf.l29). Moolca'da, u gibi, "havalara doru umak" anlamnda olan to//-llili, lmek anlamnda da kul lanlmaktadr (bu eanlamllk kartl iin bkz. Q.50), Trke'de fiillerin olu turulmas iin kullanlan -m ak soneki ile, u fiili umak haline geliyor ve bu du rumda, rastlant olarak, Sogd dilindeki esesli "cennet" anlamndaki kelime ile birlikte rastlarunaktadr. Trk toplum bilinci, bu iki deyimi sratle birbirine kantrm ve "umak" ok doal olarak "cennete gitmek" ekline dnmtr. K aga dneminde, herhalde islami anlayn da yardm ile bu.iki deyimin kantnlm as tam olarak yerle.mi hale gelmi (B.IO, 1, sf.l 15) ve bu birleik an lam gerek Ortaa szlklerinde gerekse C o d cx C om anicus't ayn ekilde yer almtr (B.7, sf.263; B .l l , sf.205). Halen, lme uan ruhun, bir akdoan, bir su n g u r eklinde alglanm olup olmadn tespit etmek imkanmz yok, ancak "ld" demek yerine, shungkur b o ld i "akdoan haline geldi" deyiminin, slam dinini kabul ettikten sonra dahi Bat Trklerinde kullanld grlmektedir (0.8, sF.15). Babur bu deyimi kendi dneminde kullanmtr. Bu deyim sadece bykleriin mi kullanlmaktadr? Bu konuda herhangi bir gr ileri sremiyorum; gnmzde olduu gibi ruhun ek seriya bedenden bir sinek veya ufak bir ku eklinde ktnn dnlmesi ile hi bir ilikisi yoktur (0.68, sf.46, 361; C.9, sf. 102,113, 244, 283). En azndan uras kesindir ki bu ufak ku hibir zaman Hagaard'n grmek istedii ekilde, yaztlarda grlen "erken" anlamndaki k ish k a deildir (Q.63, sf.l04; A.4, sf.203'e bak.).

214

Cennet olsun olmasn, gkdcki lmszlk, sadcce yukarda belirlilen me tinlerle destckIcnmemektedIr. Bu lmszlk likri, cenaze trenlerinin ritellerini incelerken ortaya kaca gibi, dorudan mullclil'melinlerdeki aklamalardan da anlalmaktadr. der ki; Gkte, kendisi gldr" (XII sayl paragraf) G izli T arih der ki; "Cengiz Han ge ykseldi" (268 sayl paragraf; 1323 y lnda, Yusun Timur'un bir buyrultusu yle der; "imdi yeenim hkmdar ge ykseldi" (D.3, sf.38). in-Buda etkisi almda bu Hkir Moollara, hkmdarlar tannlar ten g ri b o lb a haline dnt dedirtmeye yol aacaktr (D .l, sf.61, 68, 147). Bunu yabanc gzlemciler de bilmektedirler. Plan Caipin, "kendileri, ayr bir dnyada y a a y a c ^ a n n sanyorlar... Ve srlerini oallacaklarn, yiyecek lerini, ieceklerini ve bu dnyada canl olduklarnda yaplklanndan baka bir ey yapm yacaklarn zannediyorlar" (G.29, sr.40) eklinde bilgi aktarrken, "Canllar arasnda imisiniz gibi yaayacaksnrz" eklindeki bir Trk deyimini teyit etmektedir. Kiragos (G.13, sf.250) "Orada byk savalar yaplmaktadr" diyerek ilave eder ve bundan evvel de bni Fadlan, Ouzlarn cennete gitmek iin bindikleri atlardan ve de orada kendilerine hizmet eden delikanllardan sz etmek tedir (H.44, sf.27). XIII. yzylda bile, cehennem kavramnn ileriye srlm olmasna ramen, hala lm sonrasnda meydana gelen dllendirmeye ait veya cezaya dair en ufak bir belirtiye rasanmamaktadr, bu artlarda cehenneme kimin gidebileceini kendi kendime soruyorum. Plan Carpin bundan safa yle sz etmektedir; "Kendileri, ebedi hayat ve devaml cehennem azab konusunda hibir bilgi sahibi deiller" (G.29, sf.40). Konu ile ilgili olarak kendisi bizim tek tan mz da deildir. mrenilen dier bir lmszlk yeri de ecdatlarn "tolem" da idi. in yl lklarna gre, Vu-huan'larn lleri, airet toprandan Kmz daa kadar gt rlyordu (1.28, sf.74'75; 0.101, sl'.9-13). Mu-ye da, Kilanlara ait, "llerin ruhunu ynetiyordu" (1.34, sf.l4 1 ; 1.15, sf.48). Bunun gibi bir totem da Karayitlerde de mevcut olabilir; zira Ong Han unu solmaktadr; "Ne zaman ya landmda yiikseklere kacam. Ne zaman eskidiimde, tm milleti ynetecek olan dan zerine kacam?" (MGT. paragraf 164). Kemik irgak yaztnn sz'ettigi Krgzlar arasnda onun and kii "Kendimi Kara Burun'a yerletir dim" derken, cennetvari b ir da hatrlatm olmas kabildir (satr 5). Yeni'sey'deki ayn metinler, hakknda herhangi bir bilgiye sahip olmadmz fa^ kat byk gksel bozkrla zdeletirpbileceimi sandm, altn bozkr veya a ltun k r (Altun Kl, 2, satr 3) adnda dier bir lmszlk yerinden bahsetmek tedirler. Bu altn bozkra, Altun Kl I'de, bir altn oman altu n y/f tekabl etrhekte ve bu altn ormanda av hayvanlarnn domas ve remesi gerekir eklinde bir temennide bulunulmaktadr. Bu lmszlk hali, {ih e "st" sonekini olutunmak iin z ile bulunan) -e i-a eklindeki bir sonek ile son /son g "son" eklini alabilecek ve herhalde son ga eklinde okunmas gereken, anlam pek ak olma yan bir kelime ile tanmlanm bulunmaktadr. Bu dunmcla, karl burada ifade edilmek istenene mkemmel bir ekilde uyan, "br dnya" anlamna sahip ol maktadr (Altn Kl l, sar 9). "Ufak kardeiniz topraktadr" eklinde ortaya koymu olduumuz deyim, bir ruhun mezardaki lmszl anlamna gelebilir. RileUer de bu hususa dik kati ekmektedir. zellikle lye dzenli olarak yemek glmekle ilgili olanlarla K otw icz'iabelirtm i olduu gibi, mezarn bir kdul haline dntrlmesi ey lemi, bu tr riteller arasnda saylabilir (A:14, sr.91). Ruslar, Moolistan ve
215

Transbaykal blgesinin eski mezarlarn kereksiir, diye adlandmlardr (E.27, sf.lOO). Castrcn de doru bir ekilde, 1849 ylndan beri bu mezarlar K irg it-U r, "Krgz evi" diye adlandrm; Vladimirtsov ise herhalde ku-ruhu fikri ve de ayru zamanda ''yuva", "ahr", "mezar" vs demek olan, Molcadaki f o r kelimesinin etkisi altnda, "K rgz yuvas" olarak alglam tr. r'n daha ziyade, K roglu'ndii da rastlanan, lm 've yeniden dou ukurunun olmas keyfiyeti, halk arasnda lm sonras ruhu karlayan mezar ile domadan evvel ruhun ya am olduuna inanlan yuva arasnda bir fikir anmnn yaplmasna engd deildir (bunn iin bkz. F.34, sf.l 14, 117. 122). Orada evvelce yaam olan ruhun, yeryznde dolamak iin oradan kabileceini kesin olarak syleyebilmek nmkn deildir. Ka.gar bu olasl bir atasz ile reddetmektedir; "nsan... mezara indikten sonra geri dnmez" (B.IO, 3, sf.65); buna, eremislerin azndan aadaki/szleri iitmi olan Olearius'un 1633 ylna doru syledikleri tam olarak uymakl'adr; "len kimseler kesin olarak lm tr ve geri dnmeye niyetli deiller" (J. 19, sf.283). Ancak, belki de baka vesilelerle kantlanm bir yeniden dou (tenSsuh-reincamation) keyfiyeti dnlmektedir. En azndan bir zamanlar ve hatla son zamanlarda dahi mezarlktan dnte, lnn cenazeye kallanlar takip elmemcsi iin birok n lem alnmaktayd (G.29, sf.43). Gmelin, hi deilse len amanlann, canllar uykular srasnda rahatsz etmek iin tekrar geri gelebileceklerini renmitir (J.12, 2, sf.i8 4 ). Daha nce hayaletlerden sz etmitik, bunlarn varolduu inanc kesindir. lnn avdet etmesinden korkulmas bir yana, dn an g eklinde adlan drlan ve ller iin etkin ama trenleri dzenleyen Yenisey yaztlannn ya zarlar tarafndan temenni edilmekte ve konu ile ilgili riteller hakknda ksa bilgi ler verilmektedir. Uyug Arkhan yazt, lye unlar syletiyor: "karm, annem, sizlere bir an zerine ulatm. Arkadalarm, (sizin aranza) indim. Erkeklik erdemlerimi a kam na ve ayakta vn" (A. 18, 3, sf.33-34). /- "inmek" fiili, herhaliyle* gksel ruhun geri geldiini haber vennektcdir. Karsna ve annesine yapt anlara gelince, bunlar kendilerine "kiin olarak ruh arma" rolnn verilmesi anlamndadr. (Herhalde o zamanlarda kehanetin varolmas l snde?). l ruhunun arlmas olay, Bugut yazl laral'ndan ok eskiden beri kantlanm bulunmaktadr. O andan itibaren kendi kabilelerinin Ijo-uyucular haline gelen l ruhlannn, en azndan ef ruhlannn birini aksettiren sancan yannda b a lb a l, herhalde l ruhlarnn destekleyiejsi fakat ayn zamanda zorunlu olarak koruyucu hale gelen dman ruhlanmn da temel destekleyicisi idi. Hi deilse amuzn birinci bin ylnda pan-Trk olan ve XIII. yzylda hertalcle MooUarca bilinmeyen a/b a l kelimesi, Kazakevitch'in dnd (K.25; E.16, 1, sf.451; E.18, sf.619a, bak.) ve de Pelliot'un bu yazarla ilgili olarak (T.oung Pao, 1931) yazm olduu raporda geerii olarak kabul ettii gibi, Moolca batbala-!!km rk", "paralara aymak kelimesinden gelmektedir ve proto-Mool kkenli de olabilir. Ancak, bu kelimeyi "alev", "alev halinde olan" eklinde eviren Yudahin'in nerisini de dikkatle deerlendirmek gerekir (E.30, 1, sf.83). Balbal, Radlov'un sylediinin ve bkmadan us^anmadan tekrar edildiinin aksine, "lye bir ant olarak dikilen tan" temsili (E.23, 4, s f .l607) olmayp, dikilen ekilsiz bir ta ve de ayn za manda, ruhunun iinde yerleik olduu sanlan len veya ldrlen dmandr
216

(K.29, sf.2'ye bak.). Talarn bulunmad bir lkede, rnein Rubruck'un bun lardan ok sayda gmiii olduu (G.35, sr'.82) Koman bozkrlarnda bu ant, dik ekilde olurtulnu, yontulmu fakat kalemle ilenmemi bir talla paras da olabiliyordu, "Falan insan balhal.o\u" veya "Falancadn bir balbal yaptm" derken, "bir dman ldrdm" veya "nccden ldrlm bir dman temsil eden bir ta diktim" denmek istenip istenmediini anlamak lcr zaman iin mmkn olmuyor.. Yine de, lmle ilgili szlerde "balbal olmak" veya "balbal yapmak" deyimleri, l ve de l r anlanma alabilir. Bu husus, Ongin yazlnda sz konusudur (atr 3): "Yiit erkeklerinden balbal'lar yapl". Fakal, bu konu ile ilgili olarak daha n ceden sylemi olabileceimin aksine; bu kullanm ekli enderdir. Daha sk ola rak, aadaki ekilde sylendii vakit, tan dikilmesine atf yaplmaktadr: "Baz Han' b a lb a l gibi diktiler {taka bartim )" (M. 1, E., satr 16), "lk nce, Krgz ka ann b a lb a l gibi diktim (takdim)'' (M. 1, E., satr 23). Bu 'durumda, cevaplandramadrt bir sual ortaya kyor; Baz Han ve Krgz Han esir mi edildiler yoksa cenazeler srasnda infaz nn edildiler? Veya tam aksine daha evvelki savalarda ldrlp, cenaze gnnde bir tan dikilmesi suretiyle b a lb a l ekline mi dn trldler?
B albal gelenei, var olma nedenini, herhangi bir ekilde ldrlen kiilerin ahrette, onlan ldren kiinin veya uruna ldrlm olduklar kiinin hizme tinde bulunacaklanna dair inatan almaktadr. Bilge Kaan'n can ekimesi sra snda, her an vuku bulacak kendi lmnn inlikanm, onu lclreni ve onun tm ililesini ldrmekle alm aktadr (A.21, sf.47; A.24, sf.78-79). Kukusuz ayn nedenle balb a l'm artk sz konusu olmad bir dnemde dahi, Cengiz Han, en ok sevdii torunu Mtegen'in lmnn inlikanm almak iin kpek ve kedi ler dhil Banian'n btn halkn yoketlirir. Dolaysyla, Moolistan'da XIII. yzylda cisim olarak b a lb a l her ne kadar unuluimu ise de, onun dayad ide oloji kaybolmamtr. G izli Ta/v/, Talar milletinin erkek nfusunun Cengiz Han tarafndan imha ediliini aktarrken, itsaklar, kendi infazlarnn yaknda olacan reridiklerinden, kendi aralannda yle dediklerini belirtir; "Herkes kolunun al- > tnda bir bak saldasn ve bir yastk alaraktan lelim" (154 sayl paragraf, aynca bkz. 149 sayl paragraf). Ayn ekilde, A lta n T obi'c unlar okunmaktadr; "Kendi kk kijrdclerinih birinin cesedindcn, kaann ba iin bir yaslk yapt , ve ufak kardelerinden dierlerinin cesedinden, ayaklan iin bir yastk yapt ve kaan gmd" (D .l,.sf.77, 160). P.Mostaert, herhalde bu gelenei, kukusuz Plan Carpin'in tarif ettii ekilde, ok uzaklara glmek istemi ve nde gelen kiilere ait esirlerin gmlmesi olayna benzcimek ilemitir (G.29, sf. 42). Sz konusu olay Mostaert; "ncelikle, lm annda, yaslk veya kk bir minder olarak grev yapacak, yani birlikte gmlebilecek bir nesne grevi yapabilecek ekilde dmann ldrmek suretiyle, kendi lmnn intikamn almak" olarak aklamtr (D. 19, f.352-354). Ruhun deslekleri olan b a lb a l yastkminder ile ecdadn iinde yerlemi olduu put (o n g o n ) arasnda, bpiki insanlarn onlarla olan ilikileri dnda, ok az bir fark vardr. nsanlarn bunlardan yalnzca birine veya dierine sayg gstermeleri ve yalnzca onun klt cismi olmas gerekiyordu, ancak korumann her ikisi tarafndan da yaplmas bekleniyordu.

Banzarov, btn ecdaann ongon haline gelmesi gerekmediini ileri sr m tr ki, en eski zamanlarda hangi lnn bu nitelie sahip olduuna karar
217

verme hakknn amana ait olduunun belli oitnanasna ranen, bu husus ku kusuz dondur (Q.4, sf.370). Tm dmanlarn b a lb a l haline gelmedii, serseri ruhlarn, rnein Yakutlann gnmzde >>/ 'lcr ve abas\cT diye adlandrd, tatmin olmam llere ait ruhlarn, bir yere tespit olmak iin yer bulamayan ruh lar arasnda yer ald hususu ayn dcrecede ihtimal dahilindedir. Bunlar, daha Ortaalarda, cIkinIyelkin, "seyyah", "hayalet" (B.IO, 3, sf.84-85) veya a h a i "hortlak", "ruh", "hayalet" (ayn yer, 1, sl'.lS) ad altnda m evcut idiler, Bunlarn kaderlerinin neye bal olduunu sylemeye imk:ln verecek. Eski alara veya Ortaaa ait herhangi bir belirliye rasllanadm. Acaba bunlar, kan etrafa salm kiiler miydi? Bilindii gibi (yukarya bkz.). ^ha sayg duymak bakmndan, kann aktlmamas gerekiyordu; ancak bu denli acmasz dnem lerde, sava alannda fiilen ldrlen ok saydaki hizmetkrdan mahrum kahnmas ve bunun da tesinde, kendi ebedi kaderinin bu denli asil ekilde alnm olan lmcl bir yaraya bal bulunmas gnl rahatl ile kabul edilecek bir ey deildi. Ayrca, kemiklerin saklanmasmn, l ile toprak arasndaki ilikilerin srdrlebilmesi iin vazgeilmez bir zorunluluk olduu bilinmektedir. Yaklan kemikler, bu dnyada bir daha var olabilmek iin her trl riski veya her trl ih timali ilelebet ortadan kaldryordu. Bu durumda balbal'VM yani hizmetkar ruhlar ortadan m kayboluyordu? Sancam klavuz ruhlannn sonu mu gelmiti? Putlarn koruyucusu olan kutsal ruhlar kaybolmu oluyorlar myd? Bu denli b yk elikiler arasnda insan, hangi varsaymu geerli olduunu (ayinde zorluk ekiyor. B ir ruhun ardarda birka bedene hayal verebileceine dair inan (metenpsycose), lmden sonra ok kere tekrar yaamaya olan inanla bada mamaktadr; ancak bu hadise, eitli ruhlardan sadece biri ile de ilgili olabilir. Ashnda, bu kelimenin kullanlmas acaba zorunlu mudur? Bu husus belirsiz nite liktedir, zira bir ruhun bir bedenden dierine gt dnlebilirse de, daha ziyade iskeleti yolu ile nceden olduu ekle bal bir varln polinjenezi'si alg lanabilir ve en iyisi yeniden dou kelimesini kullanmakladr. Hemekadar bu an lam daha nce olduunun tamamen ayns olan bir kiinin tekrar hayata dnn ifade etmekte ise de yine yeniden doutan sz etmek doru olacaktr. Halbuki, av ritellerinin bize kantlam olduu gibi, bir geyii vuran avc, onu ancak etle rinden arndrdktan sonra ve kemiklerini grdkten sonra tanyabilir. unu unutmamak gerekir ki, bu kemikler canl kalmtr ve evvelden ait olduklan can lnn gcnden en azndan bir ksmn muhafaza etnektedirler. Geyiin, onu hemcinslerinden ayran kayda deer bir kiilikle donatlm olmad bir gerek tir. Bir ganimet veya bir klt eyas olarak saklanan canl kemikle ilgili kavram ile iskelette yeniden bir araya gelmi ve (zerine el yerleerek) yeni bir canly olu turan kemik kavram arasnda ok byk bir belirsizlik sahas mevcuttur. Yeniden dirilmeye dair (resurrection) yalnzca olumsuz kantlara sahip bu lunmaktayz. eitli kaynaklar, kemiklerin yeniden doua engel olmak iin y a-, kldn sylemekte ve bunu ortaya koymaktadr. Ancak yine ayn kaynaklar yeniden doudan hayvan iin olduka sk olarak bah.sediyorlarsa da ayn eyi hibir zaman insan iin belirtmemektedirler; meer k, tekrar hayata avdet eden yakn zamanda lm kiiler, daha dorusu uzatmal olarak uykuya yatm olan ve cenaze trenleri ile ilgili riller gerekletirilmemi!;; ller sz konusu olsun. Kagarrnin lg tirild i, lf> te rg e rd i "ly hayata dndrmek, canlandrnhak" eklindeki ifadelerinin, mslman olmayan kiilerden bahsetmi olsa dahi, slam
218

dogmalarna baml olmas gereken bir msUimanm azndan nasl ktn an lamak zordur (B.IO, 2, sf.l2 7 , 139, 324, sr.424). D()l yala simgesi olan ma aralarda veya toprakta fels duruuna benzer ekilde yaplan gmlme ilemi (K.4, sf. 19-26; N.34, sf.30), ok soyut nitelikle olmakla beraber, zlenen fakat tam olarak belirsiz bir yeniden dou temasn dndiimekledir (G.2, sf.285; J.15, sf.65). ada zamanlara ait yeniden dou temalar zellikle hikayelerde mevcuttur, aynca din isteklerle ilgli olup, bunlar, nemsiz istisnalar olu,tunnaktadr (Q.68, 124; C.26, 3, sf.343). Sonu olarak, pratikle, herey bizi ruhg (metempsycose) kavramna gtmektedir. Marco Polo larafndan u ekilde tespit edildiinde: "Bir insann lmesi durumunda (ruhunuh) derhal baka bir be dene girdii sanlyor" (G.30, sf. 152) veya da bir Mool efi, ikcncc altnda lmk zere olan bir in generaline unlar syledii vakil: "Yiit subay, gelecek defaki yeniden douunda, bizim aramzda lekrar dogma onurunu bize bala" (N.16, sf.265; 1.35, 3, sf.l929) bunu anlatmak isliyordu. Buhg.kavramnn kesin olarak dou kkenli ve Hint elkisi altnda gelimi olduu dnlebilir. Bunun yannda ruhg inanc, bunu nereden aldklar K^kknda hibir bilgimiz olmayan, Anadolu Tahtaclarnda da mcvcullur (R.24, sf.351).

Cenaze M erasimleri
Cenaze merasimleri hibir zaman, deimeyen kurallara bal kalmamtr; bunlarn cereyan tarznda asrlar boyunca nemli deiikliklerin meydana geldii bilinmektedir. Aynca bunlarn hibir zaman yekne,sak hale getirilmedikleri de g rlmektedir; nitekim cenaze ekilleri sosyal mertebeye, oymam durumuna, u veya bu dinsel etkinin baskn olup olmamasna ve son olarak da, ilgili kiilerin arzularna gre dei.ebiliyordu. Bunlar arasnda sabit kalm olan husus, aa daki ekilde ifade edilen belirli bir amacn aranmas keyllyetidir ki bu da: l iin ve hayatta kalanlar iin, mmkn olan en iyi koullarn yerine getirilmesidir. Gerekte, btn bunlarn ayn amaca hizmet eden muhtelif teknikler olduu orta dadr. En eski proto-Trk ve proto-Mool dnemlerinde bozkrlarda neler cere yan ettii konusunda sadece arkeoloji verileri bize bilgi verebilmektedir. amzdan nce nc bin yla ait kazlar cesetlerin gmldn ortaya koy m asna karn ikinci bin ylda, Andronovo medeniyetinde, bunlarn yakld grlmeye balamaktadr. Karasuk (1200-700) ve de Tagar (700-300) kazla rnda yalalma uygulamas grlmekle beraber, bu dnemin hemen ardndan gelen Talk kazlarnda yine cesedin yaklmas gelenei nievcut olmakla birlikte g^ mlme olay ile birlikte grlmektedir. Heredot'un, killer iin anlatt husus lar, Pazyryk kazlarnda teyit edilmitir. Yakma ile topraa gmme olaynn her ikisinin de sras ile mevcut olduu hususu inliler tarafndan da belirtilmektedir; nitekim 628 yh dolaylarnda, "bir zamanlar llerini yakma alkanlnda olan Trkler, onlan imdi topraa gmyor ve onlara mezar dikiyorlar" (1.21, sf.l27) demektedirler. Bu evrim kesin niteliktedi: Hiung-nulardan almadklar sanlan yakma geleneinin varl (1.17, sf.60), daha nceden kendilerinde geni apta kantlanm bulunm aktadr (1.21, sf.28; A.25, vd.; Q.80, sf.256 vs.); ve de VIII. yzyla ait m ezarlannn yerleri bilinmektedir. Ayn ey, Slavlk ncesi Bulgarlarda ve genel olarak "bir airet grubunun lleri yakt ve dier bir gru bun da topraa gmd" Bat Trklerinde de geerlidir ( H .ll, sf.471-473).
219

Buna karn, Krgzlar, slam dini ile temas edene kadar yakma geleneine sadk kalm lardr (H.31, sf.30, 104; H.23, sf.96; H.39, sr.l9; J.5, sf.650). to p ra a gmme geleneinin, byk farkla, cn fazla revala olduu Cengiz Han dnemi MooUarnda, yakma olay da bazen belirtilmekledir (G. 13, sf.250; G.12, sf.90; G.43, XXX). Ayn yapsal uygulama ekilleri gnmzde de devam ctmektedir^. Kelimelerin incelenmesi de bu sorunu daha kesin bir ekilde zmeye el vermiyor. Her ne kadar km - fiili her zaman "gmmek" anlamnda kullanlyorsa da, bunun, cesede mi yoksa kllerine mi ait olduu hususuna aklk getimemektedir. Metinlere gre, kller ou kez topraa gmlmekte (B.IO, 1, sf.12,2, sf.27; E.19, sf.98; E.2, sf.46 vs.) fakat ayn zamanda, nehirlere atlmakta veya rzgara kar da savrulmaktadr (H.26, 1, sf.501). ATm-fiili ayn anlam tayan fakat eski szlklerden beri klleri tanmlayan ( E .10, 2, sf.lO, 311, 3, sf.272; E.31, sf.32; E.15, sf.98; E .6, sf.54), kl'cn lreni olan kiili-iU ile birlikte kullanlmaktadr. Dolaysyla, cesedin topraa gmlmesi ve yklmas arasndaid farklar anlaml deildir. Buna karm anhml olan husus, her zaman olmasa bile byk bir sklkla yaplm olmasmdan lr, isi<clclc uygulanan zel ilemdir. Cesedin, az veya ok uzun bir sre, bazen ok nullu ve uurlu ruhlarn inziva yeri olarak saylan aalar zerinde tutulduuna dair bir dizi kanta sahip bulunmaktayz (1.27, sf.250). Bu gelenek deiik ihliyalura cevap vermektedir; cesedi, cenaze merasimi trelere uygun olarak yerine gelirilinceye kadar saklamak meselesi vardr ki, Natchingall ve Karjalainen bu pralik nedenler zerinde srar etmilerdir', ancak kanaatime gre bunlarn nemi ikinci derecededir (Q.109, sf.50-51; P.37, sf.161). Aslnda bahis konusu olan, ce.sedi bitkilerin biyolojik devrinin gizemine itirak ettimek; cesedi ge yaklalnmak; kemikleri muhafaza edebilmek iin cesedi yebilir etten kurlannaktr. Bu lr cenaze merasimlerinin en eskileri millattan sonraki ilk asrlarda yaayan ve bazen yetersiz ekilde tammlanabilen kav imlere kadar uzanm aktadr (1.15, sf.64; 75; Q.84, sf.102-104; F.23, sf.l74). Bunlara ait bilgiler, zellikle Krgzlaria ilgili olarak, bazen neyin szkonusu olduunu ok isabetli bir ekilde saptam olan Seyl (H.6, sf.302), M akdis (H.29, 4, sf.92), M arvaz (H.31, sf.31) ve dier Mslman yazarlarda olduka ok sayda mevcuttur; "ly (aalann tepesinde) aynana (ryene) dek brakmaktadriar" demektedirier (H.29, IV, sf.92); Kitanlar iin, bunu ayrca kesin bir ifade ile yle ix;lirlmcktedirlcr? "Cesedi dadaki bir aa slne koyuyodar, yllk bir sreden sonra kemikleri topluyor ve onlar yakyorlard" (1.34, sf.43). Bu uygulama XIV. yzyldan XIX. yzyln bana kadar olaan olarak sregelmidir; buna karn ayn gelenek, bidiim kadaryla Mool haki miyeti dneminde pratik olarak bilinmemekledir (Q. 109, sf.44-70; J. 15, sf.73 ve de Q .68 sf.2 1 1, 216'dcki ok .saydaki rneklere bkz.). Allaylar konusu uzman lan tarafndan yrtlen eitli incelmeler (Q. 109; P.37; ve zellikle 1.34, sf.43), deiik corafi blgeler iin Spencer ve Gillan'in izah ettii (P.7, 2, sf.424 ve arkasndaki) ve Cazeneuve'n sonradan tekrar zerinde durduu (P.l 1, sf.3Ql ve devam) hususlar yalnzca teyit elmekledirler. Aalar yerine bazen tahta, peykeler ve yksek srklar da kullanhyordu (rnek olarak bkz. J .12', I, sf.215; N.12, sf.342; J.24, sf.377).
3 J.1 4 , t , sf.4 6 ; J.2 2 , X, s f .l2 ; J.20, 1, s f .l4 0 , 3, sf.436, 4. sf.73-79; J . l l . 1, sf.297; J.24, 2, 166; J.18, sf.404; J.12, 1, sf.233; 2, 'sf.lR 4 ve 477.

220

Aslnda nemli olan kemiklerin lemizlenmcsi konusudur; ancak uygulamadk birok farkl yntemler kullanlyordu. Bunun i.in, olaan olarak hayvan larda yapld ekilde kemikler kaznabilir veyalul bunlar bozkrlann kemirgen lerine lerkctmefc tehlikesi gze alnabilirdi. Bu gelenee byk,bir nem veren Blochet, en sonunda bunun B udist kkenli olduu yargsna varnt (Q.13,sf.39-40); ancak bu husus tam olarak kantlanm deildir. G izli Tarih ce sedin terkedilmesine olduka kt bir gzle bakmakta ise de bazen bunu ngr mekten geri kalmamdr. Bir yandan, bir Mool, "Han'n kendisini ldiirtp" ve sonra "topraa rmeye" terkedilmesinden korkarak alarken (147 sayd pa ragraf). dier yandan aadaki gibi bazen cezalandrc, bazen tarafsz nitelikte emirlerin verilmesi de sz konusu olabiliyordu: "(Toklo'ann len olunu) orada terkedin" (199 sayl paragral) veya da sadecc baz olaylar tespit ediliyordu; kel lesi koparlan bir seyisin cesedi bozkra alld (188 sayl paragraO; Cengiz Han'n kardei Kasar'n ldrd bir kii ayn yerde braklyordu (184 sayl paragraf). ok daha eski ykler daha da belirli ayrntlar ienektedir. Pai-e, Wu-ki'lcrde "cesedin, onun etini yiyen samurlara alkln (veya atlabileceini)" belirtmektedir (1.34, sf.44). Bu olayn Mo-ho'larda ccrcyan ettiini tesbit eden Gibert, VI. veya VII. yzyldan itibaren bunun gerekten bir rilel olduunu d nmekte ve asl amacn, Kitanlarda ve de e-wei'lerdc olduu gibi, kemikleri temizlenmi halde elde etmek olduunu aklarken dou bir deerlendirme yap maktadr (N. 12, sf.234; aynca bkz. 1.21, sf. 127). Bu konu ile ilgili olarak Tukiu'ler tarafndan hetangi bir bilgi verilmemekledir, ancak daha ileride inceleye ceimiz cenaze ekillerinden, ccsedin birka ay bukbilecek bir sre boyunca tecrit edilmesi, terkedilmesi sz konusu olduunu anlyoruz. Geleneklerde yer alm olduu kabul edilse dahi, Pazyrykle, ibede, Oglakti'de (K.21, sf.183, 185, 186, 203) veyahut Kilanlarda (G.30, s f.8 1) uyguland ekliyle tam veya ksmi tahnitin bu hususla yeterli olmad sanlmakladr. Her ne kadar bir seimin yaplmas hemen daima sz konusu ise de, mezar yerinin seimi konusunda herhangi bir yeknesaklk mcvcut deildir. in impara toru, Bilge Kaan'n lm dolaysyla yle der; "(Gmlmesi iin) uygun bir yerin seilmi olduunu rendiimizde, acmz tekrar canland" (0.78, sf.236). Bazen de, Kuzey-Bat M oolistan'da (K.18, sl'.9) ve de Bakirtlerde (J.l, Sf.l42) olduu zere, mezar yeri, bir nehrin k:ynag veya kollan olabiliyordu; Kimi zaman da, en azndan Bat blgelerinde, bni Fadlan'a gre Hazariarda ve B irunye gre Ouzlarda, mezar yerinin slulcn geirmek iin, rman yolu, saptrlyordu (H.44, sf.99-100; ;.23, s f .ll 1-112; H.3, s f .l68, 283). Daha sk olarak, yksek bir tepe veya ok yksek bir da, mezar yeri olarak seiliyordu; ancak bu yerin, byk yollarn uzanda olmas gerekirdi. Pazyryk ve ilk Mool hkmdariarnn mezarlar bu iki arta uymaktadriar (K.32, sf.202). Cenaze alaynn katetmesi gereken uzun yolculuklardan da sz edilmektedir. Bu konuyu Marco Polo, neredeyse lirik bir anlatmla yle aklarn aktadr; "Tm byk Kaanlar ve de Cengiz Han slalesinden gelen byk Talar asilzadeleri ldkleri vakit, Altay diye adlandrlan byk bir daa glrlyorlar ve ldlderi yer, oraya yz gnlk mesafede olsa dahi, gmlmek iin yine oraya naklediliyor lard; zira baka bjr yerde gmlmek istemiyoriar" (G.30, sf.8 l). Aslnda Marco Polo bunda yanlyor, nk bln bu nemli kiiler gmlme yerinin gizli tu tulmasn arzu ediyordu ki bu olgu, Alran rf^^^^/'ye kararszln yle dile ge tirme olanan veriyor: "Bazlar (Cengiz Han'n) Burkan Kaldun'a yakn bir yerde gmld derler, dier bazlar da Allay Kan'n kuzeyinde ve'de Kentei
221

Kan'n gneyinde gmldn sylerler" ((D .I, sr.6 ), 146). Haenisch bu yeri tartm tr (Q.62, sf.503, 531). A-pao-kinin mezar kayalk bir dada kazl m tr ve halefleri Leao'ya ait mezar, ssz dalarda bulunmutur (K.46), Moollarn her zaman yksek bir daa gmldkleri grlmektedir. randa, ar tk gizli tutulmayan Argun'un mezar yeri, Re.idcddinc gre gizli bir yerdedir (Q.20, sf.l45 vd.); yine onun srarl kanatine gre Cengiz Han ile onun ilk halef- , leine ait mezarlar Burkan Kaldun'da bylunnakladr. gcdey vc Guyuk, impara torluun resmi nekropolnde yer bulamadysalar dahi, hi olmazsa gizli bir yerde herhalde Saur Dann yamalarnda gmlmlerdir (G.28, 1, sf.335, 342, Q.20, sf.45 vd.). Bu yer bazen gizli tutuluyor, kimi zaman da, o yerde bir klt yeri olumas ^ iin um uma duyuruluyordu. Bu gizlilik kuralna genelde bykler iin uyulu yordu; fakat T-kiu'lerin deil de Moollann bykleri iin bilhassa zen gsteri liyordu, Bu gizlilik nce hazine soyguncularna kar duyulan korkudan ve bunun da tesinde kutsal .eylere kar saygsz davrananlara, kemikleri yakanlara kar duyulan ekinme hissinden kaynaklanyordu. XIII. yzyl seyyahlarnn hepsi bundan bahsedildiini duymulard; "len kii yksek dzeyden biri ise krda gizlice gmlmekte idi" der Plan Carpin (G.29, sl .41). Ayn konuya "lnn gmlme yeri-bilinmemektedir" ekinde dcinirRubruck (G.35, sf.8; ayrca bkz. Jourdain de Severac, G.12, sf.90). inlilerin de Inndan haberleri vardr: "Kubilay... Mool adetlerine gre, gmlme yerini hibir ey belirtmeyecek ekilde topraa verilmiti" (1.35, 3, sl.1798). Alnan nlemler deiik nitelikte idiler, kimi zaman ayn l iin birok mezar kazlrd; Evliya elcbi'nin anlatt ekliyle. Sar Saltuc'un yedi mezar (C. 12, s. 1-15), Sicn-sei adl hkmdarn on mezarn hatriatnaktadr. (0.106, sl.37). Kazdan evvel ollar temizlenir ve gmme ii bittikten sonra bunlarn tekrar ayn yere ekilmesine dikkat edilirdi (G.29, sf.42). Daha sonra bu topraa bir sr srs gcliriir ve sr byk bir sahay srerdi (Palladius'ta, gerekliinde mezarn yerini huliuak iin gelitirilmi olduka ilgin teknik vc ynteme bak.). (G.27, sT. 12). Bln bunlar yannda gmlme yerinin gizli tutulabilmesi iin, alm alarla yer alan bln iileri, b tn mczarclan ve halta oradan geenleri ldnnck daha da basit bir yntemdi. Uygulamas hakknda kesin kanlIar olan bu kkienci ynlem, daha nce Jordanes'in tasvir ellii gibi Altila'nm gmlmesi vesilesiyle uygulanmt: "Bu kadar zenginlii insanlarn agzllnden konmak amacyla, gmt iinde altnlm olan tm iiler ldrldler" (G.20, XLIX). Jourdain de Severac, koruculann nbet deilirdiini ve daha sonra ".eylan pelerinde imiesine olabil diince hzl bir ekilde" oradan kalklan eklinde olay larif elmeyi yelemekte dir (G.12, sl'.90). Morco Polo, yollar zerinde Mngke'nin cenaze.sine rastlamalan dolaysyla len zavalllarn saysn en azndan 20.000 olarak lahmin etmek tedir (G.30, sf.81). ift nlem alm olmak iin unlar yaplrd: l ile en ufak temas bulunmu olan l gmcs, iiler vc de keza kl bir talih eseri, ce naze alaynn yolu zerinde bulunmu olan kiiler zellikle kirii kimseler haline geliyordu; dolaysiyle onlardan kurtulmann da gerekli olduu kabul ediliyordu. Halbuki, mezarian en byk ksmnn yeri o zaman da gnmzde de bi linmektedir. Moollarda gizlice gmme gelenei Argun'dan sonra kaybolmutur (Q.18, sf.140-141). Tehlikenin nn almak iin, kraliyet ailesinin llerine ait mezarlklara girilmesi yasaklanabilirdi (Q .l 10, slM46). Ancak, bunlarn telkin ettii gerek korku hissi, ancak inanlar dolaysyla, esasen bunlara yaklamaya222

cak olanlara engel olabiliyordu. Tu-kiu'lcrin vc dierlerinin, iccrit edilmi, yapay toprak altnda veya da mimari bir kompleksle birlikle bulunan byk mezarlan, "tm aileyi ayn yere gmme geleneine sahip bulunmalar nedeniyle gzle grneg yerde bulunan" alabildiine byk mezarlklarla bir arada bulunmaktayd. (G.35, sf.94-95). B unlar arasnda, muhakkak, ki, Rubruck'un szn ettii zere, bugn de olduu ekilde klanlara ait olanlar (M.58, s'. 194) sz konusu olabildii gibi; aym zamanda baen sava alan olan yerlerde birbirinden az uzak lkta dzenlenmi mezarlarn da kantlad gibi savata lm askerlerin mezar lklar da olabilir (M. 16, sf.98). Bunlara kar ayn derecede sayg duyulurdu. Esasen, killer, memleketlerini islila eden dmanlan nnde katklarnda on lara kar ancak babalannn mezarlarm konnak iin sava aabileceklerini sy lyorlard (G. 17). Bir gmme tarihinin her zaman seilmi olup olmadn bilmiyorum, an cak byle bir tarihin saptanmas Tu-kiu'lerde ve.lehaklc dier birok budunda da zorunlu idi. Bu olgu, belki bir genellclirm e yapm olm akla beraber Neumann'a, Altay cenaze trenlerinin ok orijinal nileligini belirlmeye imkan vemiitir (0.69, sl.89). Bu konunun ayrntlar ile bilindii Tu-kiu'lerde cenaze ileminin ne ekilde cereyan cUiini belinm&kle yetineceiz, 581 yl civarndaki in yllklanna gre, "bir insann ilkbaharda veya yazn lmesi durumunda, onu gmmek iin aalardaki yapraklarn sarannas ve (lklmesi beklenirdi; o kiinin sonbaharda veya kn lmesi halinde ise, yapraklarn boy alnas vc de bitkilerin iek amas beklenirdi" (1.21, sl'.lO). Ra.sllanilar Kl Tegin ve Bilge Kaan yazdan.s ayesinde, bu kiilerin lm ve cenaze tarihlerini bilmemize imkfln hazr lamtr; yle ki, bu tarillcr hzn verici nilelikle ve ayn zamanda yeniden do uu haber veren gn olan ay'n yinni yedinci gnne rastlamaktadr. Kl Tegin, inlilere gre lkbahar saylan ubat 731 tarihinde lm ve Kasm banda g mlmt. Bilge Kaan ise, srasyla 25 Kasm 734 larihinde lm ve 22 Haziran 735 tarihinde gmlmt (A.4, sf.244). Belki de iklim aillanna uyma zorunluluu geerii olmaktadr, zira toprak bir mezar kazlamyacak kadar serttir (P.37, sf.161. vd.): bu yzden W ou-ki'lcrde ve Kilanlarda, gmme ilemi gzel mevsimde derhal yerine getirilmekle idi (1.34, sf.44; No.20, s'. 199). Ancak, bundan ksa bir mddet sonra Trkler, bilkilerin mevsim deimelerinin gzlem lenmesine dayanan elini bir ynelime uyum salamlardr. Cenaze ilemini oluturan balca trenler, zaman iinde cok fazla dei meden muhafaza edilmi ve daha yeknesak hakle sregelmilerdir; bazen belirli bir ema erevesinde baz dciikliklce uramlardr; bu nedenle de deiimin tarih sras iyi bir.ekilde beliriencmcmeklcdir. Hastaln yaratt korku, lmle daha da anmakla ve bu olgu toplumun bunu reddetmesine yol amakla vc bu da, ccsedin bclirii bir sre, bazen veya yedi gn; herhalde en fazla korkulan v ecn gl nhlarm ccscllen aynlmas iin gerekli zaman sresince, terkedilmesine neden olmakiad^. Grne gre, bu

^ Bu ayn korku veya dier bir neden, lenin iK ile ilgili tabunun kkenini olu.5 urabilir.
o k nl d i e r tarihi bir rnek, ism i "ayna" anlam na gelen vc lm nden sonra adnn anlm as yasaklanan. C engiz Han slalesinden TUyn dnndr; Daha baka rnekler de m ev cu ttu r (B oyle H.R, sf.22'ye bak.); ancak, bildiim kadariyle bm laida .imdiye dek ne-

223

terkedi, az veya ok tamamlanan bir dizi n ccnazc lrcnindcn sonra vuku bul makta ve ilk olarak, zellikle Hunlarda, Tu-kiu'lcrdc vc Moollarda (csbit edildii zere (G.20, XLIX; 1.30, sf.l28; MGT. 246 sayl paragral) lnn canl iken iinde oturduu yerin cenaze adr olarak dzenlenmesi veya bunun yerini alan geici bir inaatm yaplmas sz konusu olmakladr. Bir l adr, belki de daha sonralan, en azndan lenlerin belirli bir loplmsal dzeye sahip olmas ve zellikle han olmalar durumunda, ccdallar iin ayin yaplmasna yarayan adr dr. Bu adr gnmzde hala mevcullur; buraya kurbanlar adanmakta, aman ayinini burada yapmakta ve yine buraya nbctilerle lizmeliler yerleliHImektedir. Nitekim "skeletlere canl varlklarm gibi hizmet ediliyor" der Yuan-e (0.22'ye bkz.). B ir y m 'u n sz konusu olmas lsnde, burada, gerekletir memize yer olmayan zenli bir inceleme sonunda, herialde slam dnyasnn klasik trbesinin kkenini grebiliriz. Gerekle, bu lbe modas Abbasi dne minden tibaren gelimi ve Seluklu dneminde oiagansl bir ekilde yaygnlk kazanmtr. Halbuki bilindii gibi slamiyet gnUilsci sanal kesin olarak yasak lamaktadr. Bu durumda, ly seyretmek iin herkesi davci elrnek gerekecektir. Attila vesilesiyle ve Moollarda Vincent de Beauvois vc Reideddin taralindan sz, edilen bu seyir olay olduka zayr temellere d;\yann\akladr (G.20, XLIX, G.43; G.21, 1, sf.l75, 2, sf.372; H.8, sf.228). Buna ramen "Hergn (Mngke'nin) tabutunu ordughda (a.slnda drt tane ordugh mevcltu) bir lalt zerine koyu yorlar veonUn zerine kapanaraktan mmkn olan en byk evkle iilayorlar" (H.8, sf.228) eklindeki cmlede herhalde bir gerek pay vardr. Gmlme ile ilgili bakm ilemi daha net iladelerle tasvir edilmekledir. Kaynaklar, lnn y kandn, temizlendiini, yalana "dzenli bir,ekilde yerlelirildigini" Y a sa k m bunlarla megul olan kiileri ykmllklerinden miarlulluunu telitmcktedircr. Ceset, ismi hem Kagar (B.IO, 1, sf.72) hem paleo-Trk yazllar (aralndan verilen eshk adl bir kelene sarlmakladr, "Keleni gelirdi ve onu dikti" (M.2, S., satr 11): "Arkada.larm, beni kefenin iinde gmdnz" der Minousinsk yaztnda ad geen l (A. 18, 3, sr.96). Ceset, belirsiz bir larillc labula konmak tadr. Gerek yakma gerekse gmlme iin labulun kullanlmas Hiung-nu'larda (Q.S4, sf.lO l), Hunlarda (G.20, XL1X), belki Wu-huaV!arda (O.lOl, sf.l2 ) vc de Heftalitlerde (1.35, 2, sf.l413) kantlanmaktadr. Ayrca arkeoloji verilerine gre ceset dorudan doruya lopraa da gmlebilmckledir (K.6, sf.53, 63; K.21, sf.l7 2 , 174; K.37, sr.51, 55 v,s). lm takip eden dnemde bazen birdenbire orlaya kan bazen nceden dzenlenen yakar ve rpnmalar ile cen;ze trenlerinde yer alan tresel nitelik teki merasimleri birbirine kanUmamak gerekir. inliler bunu iyice ayrabilmi lerdir (1.22, sf.74; 0;72, sf.86), konu ile ilgili lasvirleri klasik niteliktedir: "Onlar, cenazenin iinde olduu adrn kapsrnne gelir gelmez kanlannn gzyalan ile birlikte aktnn grlmesi iin, yzlerini bir bakla kesmektedir ler" (1.21, sl'.9; M.55, 1, sC.130). Jordanes, bunun Hunlar tarafndan da yapld n belirtmitir (G.20, XLIX). Dier gzlemciler arasnda bni Fadlan, "korkun ve vahi bir ekilde barp alayan" erkekler bulunduunu aklamaktadr (H.44, sf.79). Ayn zamanda, at yarlar da dzenlenmekle, yani lnn etradcnl aklannun.; islisai duruihr ,sz konu.su okluunu ve ccdal klt, lye dein m clhiyolcr ve de yaztlar onun ismini ohetlilclirm eye yneliklir.

224

fmda dzensiz ekilde dnlmekte (I. 21, sf.28), ayrca koyunlar ve atlar kurban edilerek bunlar "adnn nne serilmektedir" (1.2 1, sr.9, 28). lnn, seyredil mesi iin akta brakld sre ile ilgili olarak dikkat eken yedi rakkamna, ou kez yukanda belirtilen deiik faaliyetler sz konusu olduunda da rastlanmaktadr: y e d i y a r a , yedi defa etrafnda dn, vs... Gmlme tarihi geldiinde ceset, Heredot tarafmdan belirtildii (VI) ve Pazyryk kazlarnda da grld gibi (N.34, sf.119), en azndan skierde ve de aynca Moollarda (D .l, sf.l43), mezarna kadar tanmak iin bir araba ze rine konmaktadr. Tu-kiu'lerde Wu-huanlarda, Juan-Juan'larda vs...'de bunlara bir cenaze alay refaket etmektedir (1.6, sf.240). Cenaze merasimlerinin, bir araya gelmek'iin byk vesilelerden birini olu.tumas nedeniyle, eskiden olduu gibi gnmzde de halk toplanmakta ve bunun iini uzak yerlerdet gelinmektedir (C. IO, sf.l22). Yabanc heyetler davet edilmektedir: "Cenazeye itirak etmek ve yaknmak iin, batdan l ve orman halk, inliler, Tibetliler, Avarlar (?) Yunanllar, Otuz Tatarlar, Kitanlar ve Talabiler geliyordu. Btn bu halklar gel dikten sonra, yakanialarda bulundular ve cenazeyi kaldrdlar" (M. 1, satr'4; M.2, satr 5). Elilerin de yerli halk gibi btn lrelcre uymalar gerekmektedir. Valentin ve arkadalan, etraflarmdakileri epey yalvarl rdktan sonra (Mdnandre IV, 24,1.6, sf. 240-241'de) yzlerini baladlar, ancak inli Wang King, baka ' bir vesilede yzn balamay reddetti (ayn yer). Daha sonra mezar yerinde esas trenler balamaktayd. Trkler bu trenleri, bu kelime "cenaze yemei" anlamn kazanmadan evvel, eklinde adlandrrlard; snralar Moolca'da bu tren ler, daha genel olarak "yemek", "enlik" anlamnda olan d jo g kelimesi ile anl maya baland. Bu asl cenaze treninde de, lm vesilesiyle yaplan herey, yani yakarmalar, tepinmeler, bir yerini kesmeler, at yarlar, tekrar edilirdi. Baz' (herhalde abart?) kaynaklar, Hunlar, Heftalitler ve de Tu-kiu'lerde yaplmakta olan ciddi yaralamalardan, kulak kesmelerinden sz imektedirler. "Bir babann veya bir annenin lm zerine, onlarn evlallar kulaklarndan birini kesmekte dirler" (1.15, sf.lOO). "Kulaklarn kesmekte ve yaralamaktadrlar" (1.35, 2, sf.l413). "Tm bu insanlar salarm ve kulaklarn kc.tiler" (M.2, S. satr 12). Attila'nn cenazesi iin, Jordanes unlar der; "salarnn bir ksmn kestiler" (G.20, XLIX). Salar sz konusu olduunda, kukusuz salarn tamam kesil mekteydi, ancak kulan kesilmesi sembolik nitelikle olsa gerCk. killerdeki ge lenekleri ekseri olduklar gibi veya hemen hemen yaklak olarak tasvir eden Herodot, unlar vurgulamaktadr: "Kulaklarnn bir ucunu kestiler" (IV, 71). "T m halk san kesti'' der yazUar (M.2, S. satr 12). Noin U la'dabirH iung-nu m ezarnda, ipek iinde sarlm onyedi sa rgs bulunmu, bakalar da Pazyryk'ta ortaya karlmtr (K.37, sf.l59). Ayrca, sakallar da'tra edilmek tedir (0.36, 1, 2, sf. 379), halbuki, en azndan tarih ncesi dnemde, lye ya pay sakal yerletiriliyordu (tartlabilir aklamalar iin bkz. K .2, sf.82).. At yanlanna gelince, bunlar ukurun etral'ndu yz tur ailana kadar devam eder ve hayvanlar bitkin hle gelinceye kadar srdrlrd. (Konu ile ilgili bni Battuta zamanna ait bilgi iin bkz. H. 13,4, st'.301),
S ig ilci diye adhudnlan ve resmi alayeladan oluan bir grup (M .l, E,, satr 4; M.2, E. satr 5) mevcut olup, bunlar sigii'\ (sikla, "hngr hngr alamak"tan tremitir) ve yaknmalar (BlO, 1, sf.36) (Moolca'da buna tekabl eden kelime g a ta sa n g 'd r) yerine getirmekteydiler; bir dier grup ise sad "yakn arkadalar"dan meydana gelm ektedir (B.IO, 1, sf.455). Bu sonuncular

225

sadece batl (Tala) Tu-kiu'ler iin k a n llan m buKnnuklaclr; lakat gnmzde de eski Yunanllardaki parancnilcre benzer ci<ikle, Ordos'la (S a d a g u tsit) ve Trkiye'de bu gelenek yaamaktadr. Sad, evlcnnc lfirenlerinde kz nianlsn almaya giden erkek nianlya refakat eden kii okrak, olduka iyi bir ekilde ta nnmaktadr. (E. 18, sf.723); ancak cenazelerde bunlarn hazr olmas keyfiyeti ve rollerinin ne olduu tam bilinm em ekledir, fakat varlklar kantlanmtr. Trkede yaknmak, uli "kurtlar iin ulumak" ve "insanlardan bahsederken ya knmalarda bulunmak" (B.IO, 3,'sf.255), belki de ccdat dii kurdun ansna atfta bulunmak iin "kurtlar gibi ulumak" ank\mna gelmekte ve Ycniscy llerinin "ac ekin" katiglan gil eklindeki agrlarna uymakladr (Begire, satr^ ve dierleri, Aynca, Bilge Kaana bkz.).Bir baka grup da, a t la rd r, bunlar a t yani ark olarak veya ilahiler eklinde sylenmesi gereken ve de, byk ahsiyetler iin mezar talan zerine aynen.veya zet halinde yazlmas gereken cenaze ile ilgili methiyeler dzen konumaclardr. Eriebildiim kadarla en eski a t, geNnelde gerek olmad konusunda fikir birlii mevcut olan, Atilla'nn lm iin dzenlenen methiyedir (Q. 107, sf.88-90); ancak ben esas itibariyle bunun gerek olmad grne katlmyorum. Ycnisey'in ufak yaztlannn tm, acaba bir byk (i^ff'n paralan mdr? Her ne kadar len kii bazen yiitliinin, onuru nun, meziyetlerinin ileri srlmesini isliyorsa da, bu metinlerin atla ilgili oldu unu isbat edemiyorum. En azndan bunlardan biri, unlar talep etmek suretiyle, telki bir ayine atf yapmaktadr: "Aken ve ayakta sesleniniz" (Uyug Arkan); bir dieri de aka unu ifade etmektedir; "Bu onun at'\r" (Tala 2). vgnn kendisinden daha byk bir yer tulan, kayp nallarn uzun uzun sralanmas olay, A ltan T obci'nm Cengiz Han'n a t dolaysyla aktard versiyonda kuduldanm za tamamen uymaktadr (D. 1, sf,. 143-145). Bununla beraber, atn gerek metinlerine veya bunlarn bir ksmna sahip olmak iin Kagar'yi bekle mek gerekmitir: "Alp Er Tonga lm m'.? Kl dnya yine devam ediyor mu? Zaman intikamn beraberinde getirmi mi? imdi kalbimiz paralanmakta,.." (B.IO, 1, sf.4). "Yerneihi davetlilerine taltrd. Dmanlarn karit. Askerlere srtlarm e v irtti... lm onu yere serdi ve alt" (B.IO, 1, sf.516^ At gelene ini brakmam olan Mslman Trkler, Olaadah gnmze kadar bunun ok sayda rneklerini vemiilerdir.
Yo kelimesinin geliiminin dc belirllii gibi len, cenaze treninin en yksek noktasn olutumiaktadr. Her dnemde cmcl olay olarak varir kant lanm olan len, gzlemcilerin de her zaman dikkatini eklii gibi belirgin bir toplumsal deere sahiptir ve bazen, lgn bir mzik (mezarlarda bulunan mzik aletleri iin bkz. K.21, sf.l77; K.37) eliinde dansla biriikle gerek bir zevk ve safa alemine de dnebilmektedir- '. Arkeologlarn baz gzlemlerine gre bu len zeri kapatdnadan nce nezann bulunduu yerde sona emektedir (K.16, S.28); ancak Kagar lenin, cenazeyi takip eden nc ve yedinci gn vuku bulduunu belirtmektedir (B.IO, 3, sf.309).

K onu karm aktr, zira ya bu konuda bilgi verenlerin ekingenlii nedeniyle veya da bilgi veren k iilerin doru sylem em eleri veya utanc yznden hor zam an gizli tutulm aktadr. rnein, ]u t 5 cnlerde, erkeklerin kadnlarla olan karm ak birlikteliine atf yaplm aktadr (J.34, sE.64). E ski T rklerde, yog srasnda, yeni yetienler arasnda aklar dom akta ve bu ak lar ev lilik le so n ulanm aktayd (1.30, s'. 122; .72, s f.l5 3 ). Konu, T rkiye'deki T ah taclard a olduu gibi (R .24) slam dnyasnda birok (kktenci) ii topluluunda, tm plakl ile ortadadr ve bir iizm yolunda olduu da ielirli deildir.

226

lenle birlikte, kazlarda elde edilen bulgularn yazl belgelere gre daha doru olarak gsterdikleri gibi, ok sayda eya gnuilinektedir. Metinler bize, bu konu ile ilgili olarak, muhtelif vesilelerle allnlardm gmlerden, giysilerden, hallardan, ziynetlerden, silallardan, yaylardan, oklardan, kllardan, sadaklar dan, yemeklerden ve zellikle ikilerden, arap ve kmzdan sz etmektedir. Ortaa gezginleri buna hayret etmi.lcrdir. "llerle birlikle hzineleri de gmme lerine akl erdiremiyomm" der Rubruck (G.35, sl .82), halbuki bu eyalarn l lerin teki dnyadaki hayatlannda ihliyalan olabilecck eyleri temin etmek iin konduu aktr ve de kendisi, yazdklarnn tan aksine aadaki ifadesile bunu ok iyi bir ekilde "anlamaktadr": "Sanyorlar ki, bu dnyadaki hayatlannda kendilerine lazm olan eyler gclecek hayatlarnda da lazm olacak" (G.35, sf.78). Herbir eyann ayn derecede yararii olmamas kabildir, ancak baz eyalann vaz geilmez nitelikte kabul edildii grlmektedir. Cengiz Han dneminin bir Moolu yle der: "Dnyaya gelen bir insann ldnde, kemiklerinin bulun duu yerde, kendi sada ve kendi yay ile biriikle yalm olmas iyi deil midir?" (MGT,paragraf 190). Gmt heykelciklerinin zerinde glen ve mezariarda bu lunan (K.42, sf.85-86; bkz. bibliyografya N.34, sf, 138-139), "lenin eline sar ho edici ikileriedolu olarak" (H.44, sf.27) verilen iki kupasnn vari mut laka bir zorunluluk olsa gerek. Hcrialde-Plan Carpi'in szn etlii (G.29, sf.4l) zerinde "et dolu bir leen ile iinde ksrak sl bulunan bir kupa" bulu nan ve mezarlarn ortasna yerietirilen masalar, Pazyryk'ta bulunan drt ayakl ta.tan masalara (K .2I, sf. 183) ve asl yaralclan skiller ve Sarm allar olan (K.42, sf.76) Tallgren'in "tanabilen altariar"na uymaktadr. Doal olarak yakma olay sz konusu olduunda, bln bu eyalar lenle biriikle veya onun gibi yanmakla ve dolaysyla lenin kaderini paylamaya devam imektedir. Hayvanlar, lenlere yaphu balca adaklar arasnda yer alr. lenlere refa kat etmek iin kurban edilen hayvanlar ile cenazc yemei iin kurban edilen ve lenin huzurunda yenen hayvanlarn uygulamalarn ekserisinde birbirierinden ayrt edilmesi gerekir. Birinciler, yalnzca kendilerine uygun grlen kullanm lara, yani ya "ruhun Kmz Da'a gidiinde kendisine rekati olarak" (1.28, f.74), ya kpekleri kurban eden Vu-huan'lar gibi lene teki dnyann yollannda refakat etmek iin ya da lene br dnyada binek hayvan salamak ve s rlerinin variin olulxmak iin tahsis edilmekledir. Dier yerierde de olduu gibi burada da at, llerin mhlarmn balca yol gstericisi rolnde grlmektedir (P.52, sf. 179-256). br dnyada esasen yeryznde varolandan baka hibir ey yaratlmamaktadr. Plan Carpin, lenin orada "st olmas ve hayvan yetitimek iin bir ksrann ve de binmek iin atlara" sahip olmas gerektii hususunu (G.29, sf.4I); bni Fadlan ise, Ouzlaria biriikle gmlen allarn "onlar tarafndan cenncte gtrldn" doru olarak alglamlardr (H.44, sf.27). inliler bunun ayrmn isabetli bir ekilde Hiung-nu'larn zamanndan beri yapmaklaydlar. "Cesedin yakl srasnda, lenin bindii at ve de kulland giysiler ile eyalar alnr ve cesetle birlikte ayn anda yakiniard". Ayrca, cenaze gnnde lenin yaknlan ile akrabalan, adak olarak... bir koyun ba ile bir at ba sunariar ve bu balar mezarn stnde sallandnlrd" (1.21, sf.9 vd., sf.28). At soyuntusunun bir veya birkann sallandrlmas keyfiyeti. Plan Carpin, Vincent de Beauvais, Ricold de Monte Croce ve bni Baltula larafncian da teyil edilmekledir. Acaba bu

227

radaki dier bir ama da leni kl ruhlara kais komnuk mdr? (Q. 18, sf.l45 148). Hayvanlarn kurban edilmesiyle birlikle, insanlarda toplu olarak kurban edilmektedir. leride tekrar deineceim dul kadnlar konusu dnda, eenazclerde insanlarn kurban edilmesi gelenei Allay toplumlannda sreiiii bir gelenektir.Balbal olmas kararlatrlan yabanc esirlerin ldrlcbildiihi daha yukanda grmtk. Bunlar kurban edilen tek varlklar deildir. lk alardan itibaren Sibirya'daki,Rus yaylmas dnemine kadar meydana gelen olaylarla ilgili ok sayda tankla rastlyoruz; bunlarn yalni7 X'a birkan belirtmekle yetineceiz skitler, "onlar boduklan sonra (kraln) e.^lcrirKc birini, yardmcsn, birsek yisini, birahy, bir hizmetkarn, bir habercisini boduktan sonra atlar, malla rndan geri kalan ksmndan bir blmn altn ktp:l;rla birlikte gmerlerdi' (G.17, 4, 71). HiungTnu'larda ve Tu-kiu'Ierde, "mezara yz ve bin kadar kadn ve hizmetkr gmlrd" (1.7, sf.). "Gzde subay vc kadnlarn bazen yzlercesi, byk ahsiyetler lnce onlara refakat ederdi" (1.35, 2, sf.497). Heftaliilerde, derProeope, "patronun tm mterileri, kendisi ile birlikte mezara inerdi" (0.107, sf.9). Tuna Bul garlarnda, "kadn ve hizmetkrlar lenle beral)er. ukura indirilir ve orada alktan lene dek braklrlard" (H. 11,. sf.497).i Makdis, Krgzlarn "len kiiyi esir ve hiznetkarlan ile birlikle gmdklerini'' aktarmaktadr (H.29, 4, sf.19-20). Joinville, len bir Koman'la birlikte sekiz soylu gencin gmldnden sz etmektedir (G. 19, st'.91'e bkz.). Mool a hakknda bilgi veren dier kaynaklar gibi Kiragos da, bir efle birlikte ona hizmet edecek birok erkek ve kadn esirin gmldne i-^aret etm ektedir (G .13, sf.250). Ricold de Monte Croce, bu gelenein artk uygulanmaz olduunu san mtr. Belki bu gelenek urada veya burada gzden dm olabilir, ancak ge nelde devam etmekteydi vc kendisi bu konuda byk bir yanlg iindeydi (G.2, sf.285). bni Baltuta, "len Han'n mezara, yeenlerinden, yaknlarndan, gzde lerinden seilen yaklak yz kurban iJe drt esir gen kz ve en ileri gelenlerinden alt galamla birlikle gmld" bir cenaze leninden baisetnekiedir (H. 13,4; sf.30I). ok daha sonralar, P.MartIni ve Huc, Sirahlenberg, Gmelin bu tr uy gulamalardan sz etmektedirler (J.22, 3, sr.150; J.14, 1, sf.l 16; J.24, 1, s f.l66; J.12, 2, sf.476). Gmlme srasda yaplan toplu iniizlann sonradan, killerle ilgili olarak Heredot'un aktard gibi, anma iin dzenlenen bayramlarda (IV, 71) yaplan ve de Cuveyn'nin M oollarla ilgili Cengiz Hann kutsal ruhlarna kurban edilen krk gen kzdan (H.7, sf. 189) bahsettii gibi, yeni kurbanlara mani olmamakla dr. Hal byle iken, Yenisey Krgzlarnn mallarn, canl varlklarn ve eyala rn aresiz bir ekilde kaybetmeleri karsnda "Onlardan ayrldm", "Onlardan yeteri kadar zevk alamadm" eklindeki t m bu yakarlar neden? Kadnn erkeinim ezara takip etmeye nahkm eden kaderle ilgili inan uzun sre devam etmitir. Pazyryk kurganlarnn ak bir ekilde kantlad: iere, Altay-ncesi dnemde buna titizlikle riayet edilmitir (K.14; K.21, f.l74, 181, 184; K.6, sf.66, 72). Ancak, Hiung-nu'lardan itibaren bununla ilgili gele nekler yumuamakta, dul kadnlarn gmlmesinden nadiren sz edildii grl mektedir. Mesud zamannda, Hazar denizi kylarndaki kavinlerde "bir erkek lnce, onun ei kendisi ile biriikte yaklmakladr, ancak ilk nce len kadn ise kocas ayn akibete uramamaktadr" (H .32,2, sf. 29). Slav-hcesi Bulgarlarda
228

fkadm alktan lme tcrkcdilm ckte veya yaklm aktadr ve ayn ey, bni :Jlustch'ln de bcliriligi gibi o dnemde Ruslar laral'mlan da yaplmakladr (H.I3, sf.477; H.25, sf.l65). Bundan anlaldna gre, anlan gelenek. Bat bpzkrlannn en barbar topluluklar tarafndan-yaratld gibi, ayn zam anda Uzak Dou'd siirdiirillmektcdir. HaiS XII. yzylda Juicn'lcr "lenin en gzde kad nn ve atn yakmaktadrlar" (I. 34, sf.64).; bu gelenek son zamanlara kadar,' Sibirya'nn gelimemi blgelerinde geerliliini srdrnijtr. Halbuki bozkr; larda ksa bir sre sonra lene, eini veya elerini nuhal'aza etme olanan ver.jnekle birlikte, onlar hayatta brakmak iin erkek ocuklann annelerine kar dyduklan doal sevgiye ve bu sevginin uyandrd dini hislere daha fazla denk den, zellikle Umay'la da ilgili olarak, baka bir yntem bulunnruir: Bu, dul kadnlar ailenin belirli bir yesine e olarak verilmesi yntemidir. Bu "yeniden, i evlenme olay, inlilerin byk tepkisine karn, Hiung-nu'larda ok olaan bir ekilde uyguland gibi, ayn yntem, V/u-huan'iarda, Tu-yu-huen'lerde, VI. yzylda H ftalitlerde, V o l p B ulgarlarnda. T u-kiulerde, O uzlarda,' ;,Komanlarda, igillerde, Cengiz Han dnemi Moollarnda ve onlardan son'a, :pk d ^ a sonralar, XVI. ve XVII. yzyllarda uygulanmtr (eksiksiz olid-, m'akla birlikte R.23'te belirtilen kantlara bkz.). Ancak, deiik nedenlerle gele nein her zaman srdrlmedii kukusuzdur, ne varki, farkllklar yanllklar yolu ile deil de, gelenekteki baz belirsizlikler veya dala ziyade, kamak sos yolojik kanunlara riayet etmesi dolaysyla izah edilebilir. Bu denli kesin ve bu :denli srekli belgeleri reddetmek iin, bu kabil yeniden cvlenmelerie ilgili tarihsel kantlarn seyrekliini; (rnek, 0.32, sf. 125) lutunan aratrmaclarn grrife katlmyorum. eu-u'nun (VI. asr) u ekildeki: "bir babann, byk,bir kar dein veya bir amcann lmnden sonra, kk kardeler ve yeenler onlarn dullan ve kz kardeleri ile evlenmektedir" veya da Su-u'nun u metnine (581): ''bir babann veya byk bir kardein lm halinde, byk olanlar ve kardeler onlann,kanlar veya kzkardeiri ile evlenmektedirler" (1.25, 1, s f.9 , 4 9 ) ya da olaysal tarihle ilgili metinlere kar kmak beyhude bir aba olur. Bu durumda, toplumun, len iin bizzat kendilerini muhal aza etme konusunda dul kaduilara itimat ettii veya toplumun, kanunun tm tilizliini, herhalde zorunlu olarak tek eli olan ve de hurilerin mevcut bulunmad le dnyada cinsel arzlannm tatmin iin bir dizi esir veya yavukluya sahip olmayan kklere kar gstermesi dola ysyla, dul kadnlann bunu yapmas gerekli olmadna hkmettii sonucunu kamak mecburiyetindeyiz. Belgelere gre, dul kadn hibir zaman (hata hari, belki W u-huan'lar d nda) kendi z olu ile deil, tercihan en gen vey oullan veya kaynbirader leri ile evlenmektedir; dier bir ifade ile o tig in diye tanmlanan aile varlnn varisleri ile evlenmekte v evlendii kimse nadiren kocasnn byk kardei, k a' ympederi veya baba soyundan gelme amcas olmaktadr. Belki bu dullanm n (yakn bir zamandan beri?) artk onlan mezara refakat etmemesi nedeniyle, Yenisey ve Tuva topl^mlan, onu kaybetmi olmaktan bu denli yaknmaktadr lar...

Mezarlar
Btn toplumlar ve dnemler iin geerli olacak'bir Altay mezanmn tipik tasviri mevcut bulunmamaktadr. Bu sonuca deiik gmme ekilleri konusunda
229

tesbit ettiklerimizden ve de zciliitle gizli veya aleni .ekikle ortada braklan cena zeler dolaysile varmaktayz. Bu durumda, liz bir incclcmenin yaplmasmdm (asimda arkeolojik kaynaklara yeterli derccede ula^anadm gibi bunlarn ge rektirdii boyutlar nedeniyle bunu yapamadm; yine dc en byk ilgiyi lmle ilgili konular iin gsterdim) veya da konuyu lcmen iencn sessizce gemekten baka bir seenek bulunmamaktadr. Gerekle, ncy-ar yerinin, yukarda deindi im, hayatla kalmakla ilgili aklamas duomu d,<jinda,mezar malaline ait tasvi rin, dinden ziyade toplumsal tarih ve sanalla daiu l'a/.la ilgili olduu kabul edile bilir. Dolaysyla, gereinde daha ayrntl bir incelcneye icmel tekil edebilecek baz bilgiler vemekte yetineceim. Kendisine "krz yuvas" eklinde vcril.cn anlam dolaysyla deinmi ol duum ve daha dorusu K rg z K r "krz kemikleri", "krz cesedi" anlamnda olabilen, k e r e k s r {F 3 4 ) diye adlandrlan mezar lanmlamak iin deiik keli meler kullanlmaktadr. Klasik Moolca ve Trke'de, ick bana O r kelimesi ile onun yakn ekilleri olan K e' r, kegilr, iikegr, kr, /;r kelimelerinin daha ge nel bir kullanm var. Dier baz kelimeler dc kc/a ayn dcrecede sk kullanlmak tad r Ortaada ok kullanlm oVm kurgan kelimesi ayrca, hedialde mezan e peevre saran hudut duvanna alf yaplmak sureliyle, "surla evrili ehir'I, "kale" anlamlanra da almtr, daha ziyade mezar lUmsci olan oha (bunu, koha, ukur, delik, oyuk" kelimesi ile balamak gerekir); Farsa'dan alnan ve Kazak lisannda olaan olarak kullanlan k e sen a /k esen t, ruh anlamnda dala nce grm oldu umuz sin; Kagar'nin, msliiman olmayan Trklcr tarafndan kullanldn sledii su h u rg a n kelimesi; bni M henna'ya gre Trkede de kullanld sylenen Moolca'daki tVtoz kelimesi; G izli Taril'\c antkabir anlamnda olan t rbi veya t rbe kelimesi gibi ve de aralarnda, ok farkl bir anlam olduunu tespit etmi olduumuz, ongon kelimesi bulunan daha birok kelime mevcuttur. M ezarlarn yaplar konusuna yabanc gezginler daha ksa larak deinmektedirler, yle ki, "bir mezar yaptlar vc onu gmdler", veya da "bir ukur kazdlar" trnden ifadelerle aklamalarda bLilunnakladlar (1.21, sf.l27; 0.72, sf.l25). Sk ekilde bykln beliltikleri ukurun ebad dnda, bu kaynaklar bize hemen hemen hibir ey retmemckledirler. "derin mezar", "geni mezarik", "byk ukur", der el-Bekr, Plan Carpin ve bni Battuta ( H .ll, sf.477; G.29, sf.42; H.13, sf.301). Kimi zaman, Hazariarda olduu gibi (H.44, sf.99-100), yirmi gzl byk bir odadan sz elm ektedirier ki bu da, Marurya kazlan sonucunda R. Torii'nin aklam olduu eylere uymaktadr (0.101, sf.64). Bu rastlant, Gran'nn sadece kuzcy-bat Moolistanda tesbit ettii gibi sekiz deiik tr mezarn mevcut bulunmas yannda byk eitlikteki m ezarlarn varlna engel olmamajctadr (K .18,.sl'.l 1-27; K.17, sf.67). En azndan dnebildiim iz kadariyle, mezarn ii, hemen hemen her zaman greceli olarak karmak bir yapdadr ve lenin dnda, meer ki tabiatiyle tm bunlar yaklmam olsun, kendisi ile birlikte gmlebilen, canl variklar ve cansiz eyalan iine alabilecek kadar geni apladr. Dtan, grn zeminin

^ T m bu kelim eler konusunda, ajdaki E.31, s f .3 9 ,'41; E .15, sf.76, 89; E.6, sf.71; B.IO, 3, sf.6 5 , 138, 1, sf.516; B.7, s f .l7 3 , 208 O rtaa s zl k lerin e ve de a-jagdaki E.20, sf.472; E .1, sf.555; E .23, 1, s f .l l 5 7 , 2, sf.651; E.IO, sr.3 3 I; E .29, sf.82; E . , sf.353; E .18, sf.6 3 0 a d a .szlklere b ajv u ru h b ilir. A yrca, K .7, .sf.l2; F .33, .sf.t23; C.5, sf.22 , Q .139'de ejitli yerlerde m evcut aljm alara bkz.

230

dzlctilnedii durumlarda, umuma ak, zel vc ulajlanyan yeri, bir tmsekle, bazen gerek bir hykle ve Hellalillcrdc olduu gibi dula basit ekilde bir ta yn ile kaplanm ekildedir (I. 12, sf.402;' 1.15, sF. 106). Hyk'n varl, Hiung-nu'Iarda (1.7, sf.66). Ouzlarda (H.44, sr.27), K rgzlarda (H.29, 4, sf.l9 ). Romanlarda (G.35, si'.Sl; B.7; K.29, ,sf.5) vc dc bni Ballula'nn bunlar yksek bir tepeye benzettii MoolUudu (H .13, 4, sr.301) kantlanm bulunmaktadr. Doal olarak, bu tr yaplar ancak l^clili bir dzeye gelmi kiiler iin gerekletiriliyordu: dolaysile bizim gzmze apan her eyden evvel byk kiilerin gelenekleri olmaktadr. B iref "mezaru olmayan" adamlarndan sz ettii vakit, Krgzlar, kiiler arasmda mevcut olan doal farkll aka itiraf etmi olmaktadrlar (A.5, sf. 136). Baz toplumlarda, rnein Tu-kiu'lcrde, nezaiann byk bir kapsam bulunabiliyor ve gerek bir tapmak etrafnda d/Jenlenebiliyordu. Bunlan bilen in yllklar yle der; "Trkler, mezarn zerinde, iinde lenin tasvirini ve ya arken itirak ettii savalann temsillerini resmellikleri bir ev ina imektedirler" (1.21, sf.28). Yeri malum olan ve hakknda geni bilgilere sahip olduumuz Kt Tegin'in m ezan, Orta a balarnda yksek dzeydeki bir kiinin mezan konu sunda kayda deer bir rnek olarak alnabilir. in kaynaklan, onun lm ze rine, "heykelinin tatan oyulaca ve drt duvarnda kendi yapt savalara ait resimlerin izilecei bir gmt tapnan ina edilmesi iin emir verildiinden" sz eder (0.78, sf.231). A ynca anlan kaynaklar, Bilge Kaan iin de ayn eyi tekrarlamaktadr (ayn yer, sf. 246). Yaztlara gelince, bunlar bize daha kesin bir surette bilgi vermektedirler. Kl Tegin, ubat 731 tarihinde, onikinci ayn onyedinci gnnde lmtr. Cenaze merasimi Ka.sm aynda, dokuzuncu ayn yiniyedinci gnnde yaplmtr. Yazt dahil mezarn tamam 732 ylnn yedinci ay nn yimi sekizinci gnnde tamamlanmtr. Dolaysyla, bu almalar, 'dan ok daha sonra balam ise (ki bu ihtimal varil grlebilir), on ay smtr (btn bu tarihler konusunda A.4, sf.l7 5 vd. bkz.) Mimar yapnn tamam ol duka geni aptayd, ancak bize acnacak bir durunu: a intikal etmi ve halen d e : ok kt bir ekilde korunmaktadr. Bu yap bir duvar le kapatlm bulunuyordu ve bu duvann kaps batya doru alyordu ve dar> a doru, kendisi tarafndan veya onun adna bakalar tarafndan ldrlen dinanjar temsil eden balhaJl^v, kabaca kare eklinde ift sra halinde dizilmi, zerinde ligricr bulunmayan ta larla uzatlm bulunuyordu. Kukusuz bu talar, antkabirin en fazla gze batan yap eleman idi. M uhtelif yerlerde bu talardan onbinlercsi bulunmakta ve de in yllklarnn bu konu ile ilgili olarak syledii eyler, arkeolojik-gereklere uymaktadr; "Bir adam ldrd ise, bir ta dikilmektedir. Adna yz ve bin ta dikilen kimseler de var" (1.21, sf.lO). Kotwicz'e gre, bilinen en byk yaptn yaklak altyz ta olduu sanlmaktayd (A. 14, sf.87), ayrca bunlarn srah dizileri kilometrelerce uzunlukta olabiliyordu. Bunlarn en eskilerinin tun a nda dikildii dnlmtr. Bu konuda kesin ekilde karar vemek her ne ka dar zor ise de, bunun Tu-kiu'leriin bir yenilik deil, bir miras olduu sanlmak tadr. Bunlarn bilinen birinci yerleim yeri olan Bugul'da iki yz yetmi b a lb a l saylmtr, Buralann halk ksa zamanda, bu konuda uzman olma nne kavu mutur. Krgzlar, onlarn lkesini "T rk7 r///w/'larnm lkesi" olarak tanmlar lard ve bunlan oradan kendi kiisel ihtiyalar iin ithal cdcricrdi (Uybat 3, A.4, s f .lU 'e bak.).

231

Kl Tegin'in duvarla evrilmi mezarnn ortasnda, sllcri in ressamlar tarafmdan resimlerle sslenmi kiremitlerle Icapl bir l:pnai^ yer alyordu. Ayn tapmak, Bugut'ta da mevcut olup, orada aty tayan alt direin jzine rastlan mtr. Bu resimlerin varl sadece bunlar yapm olan inliler tarafndan deil, aynca yaztn yazan YoUlg Tegin tarafndan da bclinilmiiir; "Ebedi ta sslemek iin, in Kaanndan heykeltralar getirttim... Ayrca, bir bina ina ettirdim. Onu iten ve dtan sslettirdim" (M .l, S., satr 12-13). Her ne kadar bugn resimle rin hepsi kaybolmu ise de, heykellerin urada burada izlerine rastlanmaktadr^. Bu konuya daha sonra tekrar geri dneceim. Asl tapnan nnde, 3,75 metre ykseklikte kaplumbaa eklinde bir kaide zerinde bir yaztn bulunduu mezarta ykseliyordu ve yazt bilinenler arasmdaki en byklerinden biriydi, zira Shine Usu'nunki 3,76 metre, Tariyat'nki 2.15 nelrc, Bugut'nki 1.98 metre ve de khe Kuatu'nuiki 1.94 metre yksekliindedir. Krgzlarn ve Trke konu an Tuva halkmn yaztlan bundan belirgin olaKak daha ufakt. L.Bazin'in ince lemi olduu (A.4), lenin yam belirten mezatala na ait elli bir adet zerinde tarih olan ta zerinde, lenlerin arasnda en gencinin ya onall olarak belirtil mekteydi, dolaysile bu veri en azndan, bunlann ocuklar iin yaplmadn kantlamaktadr. Bunlanri arasnda, bir kadnn adna dikilen hcriangi birine rastlanmamtr. Her zamanki gibi, metin, yaztn douya bakan yznden bal yor ve bunlann okunuu, saatin ibreleri istikamelinde dnerek olmaktadr; bazen bu hususun.bilinmemesi garip okunulara yol amtr. Bu mezar tanmlanmas mmkn olmayan fakat, tapnan iinde yer alm olan lene ve de karsna ait olm adgrbelirgin heykelciklerle evrilmi buknmaktayd. Bu tapnan arka snda, ne iin kullanld bilinmeyen ve belki dc bir ate suna veya bir kurban delii olabilen bir ukur mevcuttu. Duvaria evrilmi olan mezarn iinde, bir aacn varlna iaret eden herhangi bir ize rastlanmamtr. Ancak bir aacn bu lunmas gerekiyordu, zira daha nce grdnz vehile aa, lm ve yeniden douun simgesiydi ve cenaze trenlerinde sk sk rol alyordu. Gvenilir.bir ekilde donjjlanan bir efsaneye gre, Cengiz Han, kendi nezannn yerini, gzel ve tek bir aacn altnda oturaraktan avland gn semitir (G.30, sf.335-342; 0.20, sf.45-50). Gnmzde de bir Yakut, gmlmek istedii yeri "ekseriye g zne en gzel grnen b ir aacn alt olarak" seer" (J.12, 2, sf.477). Bozkrlarda mezar yerinin zerine aa dikme geleneinin ok eskiden beri va rolduu sanlmaktadr. Ancak inliler, eer evinnenin bir ters yorumu sz ko nusu deilse, Hiun-nu'lann bu gelenee uymadn belirtmek gereini duymu lard r (1.29, sf. 10). Bu konuda dier kantlar M oollardan gelm ektedir: "Okkodey kendi ruhu iin bir aalk dikilmesini istemi \ e bu korudan herhangi bir eyin kesilmemesi, aksi takdirde, bunun bir daln kesen olursa, onun dvl mesi, kt muamele edilmesi ve derisinin yz^esi eklinde talimat venniti" (G.2, sf.42). Kinlerde, m ezann yeri zerine bir st, aac dikilm ektedir (N.16, sf.48). Bu gelenek Trkiye'de muhafaza edilmekte olup, mezariklarin ve trbelerin yeillikler arasnda gizlenmesi ile ilgili gelenein Trk geleneklerinden kaynaklanp kaynaklanmad hususunu kendi kendimize sormamz gerekir (slm'da len, lde gmlr). Grld gibi, uzun bir sre, tamamen ayr iki ey olan mezar heykelcii ile b a lb a l birbirine kantnimtr. Bu yanllk tamamen ortadan kalkt simlr^ Bu sslem e ile ilgili kelim eler konusunda, zeliiltle ok cljiindrcU fakat evirileri ve y o rum lar tartm ay a ak o lan K lja.stornyj'in K .27, sf.52-54'leki gr.5 erine bkz.

232

ken, Giraud tarafndan (0.32, sf. 122-124) vc slam sana yolu ile, daha nce de belirtmi olduum gibi, Bayan Otto-Dom'un Trk ekol taralmdan, iekrar garip bir ekilde canlandnimtr. Bu yanllm ayrca Kljastomij'i de zendirdiini zannediyorum (K.27). Kuzey Mogolislan'da, uncu'lu, "insan ta" eklinde ve gney Moolistanda k rig "portre" olarak tanmlanan ve de Tryjarski'nin be lirtmi olduu gibi (K.44, Sif.186), kukusuz bu anlam tayan heykelcikler, ge nellikle Rusada "tatan yapl yal kadnlar" anlam ndablan kam m eniya baby veya sadece olarak adlandrlmaktadr. Bozkrlarda bunlardan binleresi mevcut olup (Aynca, Votiaks K .4 1 ,3, sL64e bkz.) herhalde daha eskileri dou yrelerinde rnein Kazakistanda mevcut olduu gibi, daha yenileri bat yrele rinde bulunmaktadr. Kem anlar bunlar XI. yzyldan XIII. yzyla kadar ve yazl kaynaklara gre de, u anda henz bulunamam olm asna ramen, Bulgaristan, Polonya ve Macaristan gibi Batnn uzak lkelerinde yontmulardr (K.45; K .33, sf.201-209); B unlardan T uva'da 113, A ltay'larda 29, Moolistanda 23, Semireiye vc Kazakistan'n eyaletlerinde 200'dcn fazla tesbit edilmitir (bunlarla ilgili liste iin K.15, sf.443'e bak.). Bunlarn birou ilk di kildikleri yerlerinde bulunmakta, dierleri ise Moskova, Leningrad, Alma Ata, Fmnze, Dniepopetrovsk vd. mzelerinde saklanmaktadr. Byk bir ksmnn kafas, kolay ulalamyah ve amanizmin halen canl olduu blgeler (Aslnda bu blgeler eanl olarak birbiriyle kantnlabilir) dnda, belki de Budiser tarafn dan kopanimtr. Bulunan kafalarn bazlar, n e l n Kl Tegin'in kafas (K.24) ile. Arvaker kafas diye nitelendirilen kafalar (K.44, resim l), olduka heybetli boyuttadrlar (rnein 0.30 metre ykckliinde vc 0.16 metre geniliinde) ve gl bir ifadeleri vardr. ou zaman bir byk vc daha ender ekilde, kpeler mevcuttur. Dierleri ise daha mtevazi, daha kaba vc bazen de sadece tasarimlanm haldedir. Heykel zerindeki ilemle ilgili bu farkllk, bunlar zerine al lmasnn gerektirdii masrallara, ve dolaysyla toplumsal rtbeye baldr; bunlann en gzelleri kukusuz inliler tarafndan yontulmu olanlardr. Tek veya ikili ve bazen daha fazla olarak gruplandrlm olan heykelcikler'batya dnk vaziyettedir. Trk dneminde giysiler sadan sola kapanmakta; Mool dne minde ise soldan saa kapanmaktadr. Ayakla olarak veya daha byk saydakilerin turur durumda olduu b heykelcikler, gs zerinde bulunan sa elinde bazen tam tanmlanamyan, ancak bunun u kez trensol bir kupa olduu anla lan bir cisim tutmaktadr. Dolaysyla, slfm dnyasnda IX. yzyldan beri kendini kabul ettiren hametli hkmdar resminin dorudan esinledii keyfiyeti su gtrmez. Hibir ey, Tu-kiulerin cenaze trenlerinde birbirine tpatp uymamakta dr. Ancak, bu eylerin birou bunlan anmsalmaktadr. Ba/fta/'lar ile baba'\&t, belirsiz tarihlerde, kukusuz birinciler kincilerden evvel olmak zere, fakat zan nedildiinden daha erken bir zamanda, ortadan kaybolmulardr. nl air Nizam XII. yzylda dahi, Kpak bozkriarnda topraa aklm tahta oklarn saysnn "deniz kenarndaki otlarn says kadar bol" olduunu belirtmektedir (K.29, sf.56). Bunlan "heykelcikler" eklind'e grme hatasna den bni Fadlan'dan anlaldrgibi, aslnda bu "oklar" tahtadan yaplm a/a/'lardr: "Ouz kahramanlan iin, lenin heykelcii tahla zerine yontulmakta ve bu hey kelcik onun mezan zerine konmaktadr. Heykelciklerin says, ldm olduu kii says ile, oranthdr" (H.44, sf.27). Elinde kupas olarak, oturur vaziyetteki hkmdarn temsili, Moollarda uzun sre zorunki klnmtr. Hcissig, Ordos kkenli ve Cengiz Han' hametli bir ekilde, kupay elinde tutaraktan ailesiyle
233

evrilmi durumda tasvir eden, sungu ile ilgili gzel bir resmini yaynlamtr (Q.144, sf.4 2 l). Genel olarak l evi eklinde adlandrlan nesne, Kilanlarda, Komanlarda ve M oollarda mevcuttu ( I .l l , sf.402; G.25, sf.81; Q.62, si.540). Moollarda l evi, len hanlarn kutsal ruhlanna ayrlan alalall bir adr anlamna geli yordu. Yuan-e'nin, "burada hayaletlere canhlar imi gibi hizmet edilirdi" dedi ini urada hatrlam akta yarar var (0.22, sJ'.165'e bak.). ou kez p ii ta i "mezarta" eklinde adlandrlan, zerinde yazlarn yazld mezarta, Kitanlarda, Uygurlarda, Krgzlarda, yine Moollarda ve kukusuz daha birok topluluklarda m evcuttur (1.4, sf.93, ayrca, sr.83'c bak.). Bunlardan Yenisey akarsuyu kenarlarnda ve Tuva'da ok sayda glneklcdir; bunlar zerinde ba zen o mezarla ilgili olduka ksa bir tanmlk yaz, bazen de sadece tana eklinde adlandrlan, sluplatnlm hayat aalarnn, hayvanlarn, ilhlarn, canl veya soyut resimleri bulunmaktadr.

Anma Trenleri
nas uzun bir zaman alan bu denli byk mezar kompleksleri (Kl Tegin'in antkabri iin yaplan almalar on ay sm, XIV. yzylda bir Hintli prens iin yaplan ise olaylar nedeniyle otuz bir ay sntr), doal olarak le nin ansn ebediletirmek iin gerekletiriliyordu. Biiln bunlar bir klt gerekti riyordu. Gmlme tarihinin ayns olan, me'm nilelikteki ayn yirmi yedinci gn tarihinin yazdrlmas ve Bilge Kaan'n o gilncle yaplmasna zen gster dii al olaynn, trenler yaplmadan cereyan elmi olmas zaten dnlemez (A.4, sf.248). Dolaysyla, en azndan iki olayn birbirine kartrlmamas ye rinde olur, bu olaylardan biri, cenaze merasimininin uzamas veya ller iin yaplan ayin diye nitelendirilebilecek olay olup, dieri de, ecdat iin yaplan ayindir. Bu ama iin, yani lnn ecdat haline dnmesi iin, bir l olarak, saylmasnn ne zaman son bulduunun iyice belirlenmesi gerekir. Belki de bu tarih, yas klnn giyilmesine son verildii tarihtir, ancak bunun sresi deii yordu ve bu konuda yetersiz ekilde bilgi sahibiyiz. M oollarda, lm n bulam as, cenazeyc itirak edenler iin, Plat Carpin'e gre yeni ay'a kadar (G.29, sl.41), Rubck'e gre ise yeni yla kadar (G.35, sf.218) sryordu, zira her iki durumda da, yeniden dou fikri yerle ene dek, byk yas ve kk yas mevcut olabilirdi. Ancak muhakkak ki yas o zaman dahi sona ermi olmuyordu. Bir erkek iin tutulan yas, bir kadn iin tutu lan yastan herhalde daha uzundu. Reideddin Moollarda, bir kadn ein lm iin, adrn terki ve zntlerle biriikte, yllk bir sreden bahseder, bunun nedeni belki de anlan lmn anomial saylmasndand: "Kadn aniden ldn den kocas kendisi iin ara venneden, yl yas tultu" (H.27, sf.57). Kesin verilerin yokluuna ramen, len iin yaplan anma trenlerinin, gmlme veya lm gnnden sonraki nc, yedinci, yirminci ve krkmc gn ile yl sonunda yapld muhakkaktr. Bu gnler, bu durumlar sz konusu olduunda, sadece m odem amanist toplumlar im arndan deil (Q.68, sf.288); lenin seyredilme.si, eyalann gmlmesi, yaknmalar, loplu lenler, j/f oku m alar vs'siyle (R.24,, sf.339 ve arkasndaki) cenaze trenleri Ortaa
234

Trklerininkini hatrlatan Trkiyede yaayan lelcrocloks ve olduka muhafazakr toplumlar tarafndan da uyulmasna zen gslcrilcn larihlcrdir. Bu kullamalarn, m ezann gizli tutulmas durumu veya ok uzak bir yerde bulunmas dnda, me zarn banda yaplmas gerekiyordu. Kagar gmlmeden sonraki nc ve yedinci gn yaplanyo^^'dan sz ederken hi olmazsa kesin bir ifade kullanmak tadr (B.IO, 3, P.309). Ve de Yenisey llerinin, ebedi ta zerine yazlan u ekildeki mitsizlik iinde yakmmalan, sadece bir gn srecck trden deildir: "Erkeklik meziyetlerimi dile gelirin... Ac ekin vs". Plan Caipin, kendi ynn den, kadnlann bir araya gelip "insanlarn rulu iin" kemikler yaktklann sk sk "kendi gzleri ile" grdne iaret etmektedir (G.29, P.4I). Bu anma (renleri srasnda, cenazelerde yaplanlarn, zellikle lenin eski hizmelcilerinin kurban edilmesinin, ksmen veya tamamen yeniden gcreklclirilni olmas da mmkn dr. Cengiz Han'n bir olu, tahta knda, minnet lilerinin bir belirtisi olarak, Cengiz Han' u ekilde anmaktadr: "Emilerin soyundan krk gzel gen kz, ,seilmi atlaria birlikte, onun ruhu ile beraber olmak iin" gnderildiler (0.70, 2, sf.12-13). Gemie ballk arttka korkuHin tedricen azalmas dolay.yla, ller kltnden ecdat kltne geiin farkna varlmayacak bir ekilde gerekletiril mesi gerekiyordu. Bilge Kaan'n olunun gzyalanncla aniden ortaya kan bir acnn ifadelerini bulmak mmkndr. Ancak bu zntler, kayann bunlar akta rabilmesi iin ta zerine kazdrlm, dolaysyla canllar tarafndan tekrar okun mas iin yazlm bulunmaktadr. "Bilge Kaan uarak gitti, Yaz geldiinde, yu karda Gk Kprsnde, gkkua ykseldiinde, geyik daa katnda, ken disini dnrm" (M.2, O, satr 1-7). Esasen Bilge Kaan da daha nce, ayn artlar altnda kendi kardeine u ekilde alaml: "Dndm k|, iyice dn dm ki, gzyalar gzlerden gelirse ve de ruhlan ve kalpten yakarlar ykse-, lirse, iki ad, byk kardelerim, oullarm, benim /;ef;'lerim, benim halkm, gzlerini ve kirpiklerini mahvedecek" (M. i, N, salr 11). Ve de dier bir yerde, u yazlara rastlanmaktadr: "Soasuz alamalar ve ebecii tanklk: Dz bir tan zerine 10.000 yl ve 100.000 yl okunsun diye kemli yaztm kazdrdm ve antm yaptrdm; Bunlar som ta zerine hakcUirdin" (S.U., E. Salr,9). Daha mtevazi bir ekilde byk yaztlar yerine in kkenli olduu sanl m olan ecdat levhalan kullandm olamaz m? Ve de okuma yazmas az olan bir toplumda, gerekten, bunlardan her aileye bir tanesinin verilmesi zor olmaz myd? Bu durumda, bunlarn yerine mtevazi heykelcikler dikilmi oluyordu. Bunlar, dier eyalar meyannda, aile m ezadklanna yedctirilmi olan o ecdato^o'lardr. XIX. yzylda Ennann'n anlatlar bunlarn, Tu-kiu ve Mool hkmdarlannn kraliyet mezariarna ait heykelciklerie olan byk yaknlm gz lerimizin nne sermektedir. "Bir erkek ldnde yaknlan yut'ta, leni temsil eden, tahtadan yaplm kaba bir heykelini dikmekle ve belirti bir sre kendisine ilahi bir sayg gstenmektedirier" (J.8, 2, s f.5 1)... Belirti bir sre! nsanlarn ansnn kuaklan aabilmesi iin gerekten byk bir insan olmak gerekiyordu. Bu durumda, ecdat yceleiyor ve aslnda kendi ecdad olmu olan fakat kendin den daha kk aptaki btn insanlar kendisine doru ekiyor ve kendi arhra, imnn kendisine vemii.oldugu btn gc ile oaltmak suretiyle, milyon larca kiinin kendisine yapt dualaria ihya olmu hale geliyor. Bir isim, bir eya, bir yer o denli byk bir anlam kazanmaktadr ki, yeni bir anlam ve de insanlann saptrmalan artk bu zenginlie halel getiremez oluyor. Bu duramda ec
235

dadn kendine zg bir hayat olacalc ve atk bundan blnii ile kanmak mm kn olamyacaktr. Dierlerine gelince, onlar sonuta unutulacaktr. Kemikleri sonuta yakla cak veya toprakta tamamen eriyeceklerdir: onlardan artk yeryznde en ufak bir varlk kalmayacaktr ve de gerekirse bir an iin onlarn eski varl anmsanmak islendiinde, bu ancak insann yzn Allah diye nitelenen yce kre doru e virmesi ile kabil olacaktr. Yaztlar, Trk edebiyat tarihine balarken ih e G k T engri szleri ile ba larlar; Trkler ve Moollarn ateli ve duygusal iayal ile laykinlan vc de ayn zamanda hereyin bo olduu dncesi ile birlikle, aada, a sra yani dnya var. "Bu dnyaya gelen insan ebed olarak yaamaz". "Gkle, sanki canhlar ara snda imiiniz gibi olacaksnz" denilmeklcdi-. Bazen orijinal vc fakat ekseriya alelde ekildeki dinsel temsillerde, binlcrce deneme ve binlcrce baarszlkla birliktCj Trklerin ve Moollarn dini sonula, insanlarn ln dinlerinde sz ko nusu olduu gibi, imna ve mide dayal bulunmakladr. Vc bu din, bu konuda da, bizden saylr.

SONU
te bizi, Sibirya ormanlarndan, Pasifik kylarndan Avrupann gney bozkrlarna ve Akdeniz sahillerine, Anlik zamanlardan gnmze kadar gtren, evren ye zaman iinde yapm. olduumuz uzun bir yolculun sonuna gelnvi bu lunuyoruz. Bu yolculuu, en byk bilim.sel titizlikle, ulaabildiim herhangi bir me kn ve zaman ihmal elmiycrekicn, fakat zellikle, bana temel nitelikte grnen leri de belirtmek suretiyle gerckleVimi bulunuyorum. Bunu yerine getirmek iin, belgeleri toplamam ve zellikle birinci ksm sz konusu olduunda, kay-/ naklar, grler ile tartmalar vc incelemeler arasnda karlatrmalan arttrmam ve de aralksz olarak,durum tespiti yapmam gcrekmitir. Trk vc Mool toplumlannn dininin anlalmad sylenir, bazen ii kolaylatrmak bakmndan, bu dinin mevcudiyeti de phe ile karlanrken ben; bu dinin vari lehine tanklk eden veya onu daha iyi bir ekilde anlamaya yarayacak btn belgeleri gstermek istedim. Daha ilerki blmlerde aklayc anlatlara daha fazla nem verdim ve analize geni bir yer ayrdktan sonra sentezi yapmaya alhm: le bu sentezde, derin dinsel deneyimlere nfuz edilebilecek, byk el'sancler anlalacak ve de gnlk manevi hayatn ayrntlarna girilcbilcccklir. Bununla birlikte, bandan itibaren; benimki olmayan ve fakat beni ilgilendirdiini hi.ssetti'im bu dinsel sis teme kendimi mmkn mertebe verdim ve bir yerde buna itirak da ettim. Bu sisteme, yazl metinler aracl ile ve de rastlayabilmi olduum, hia o denli ok sayda am muhafaza eden ve ou kez unutulmaz saatler paylatm, elimde he yecanla tuttuum c.yalar vastasile sklkla vc samimi bir temas kurarak yakla tm. Bu deneyimlerin birikimi ile benim iin her zaman temel nitelikte lm olan dinsel olay bir btn olarak daima iimde his.sctim ve mit ederim ki oku yucu da bunu hissetm itir. H er ne kadar nemli iseler de, Trklerde ve
236.

MooUarda ok sayda bulunan ve onlar iin bir anlam olmu olan veya olmaya devam eden ritler, pratikler ve kutsal cisimler, dier tm tutumlarda olduu gibi, her trl varsayma gre iinden km olduklar byk bir btnlk yannda ba zen ufak grnmekteler. Belki bakalarnn bkknlk getirene dek yararland kaynaktan daha nceki b ir kayrfaktan geldiklerinden, beiki de sadece, olay da arc snrl ve de insan d^nce birliinin ok byk olmasindan, ou kez orijinallikten yoksundurlar. Her trl din ve de her kulsal eyin deneyimi, muh telif dzeylerde yaanm ve okunmu olabilir. amanizm gibi bir kurumda ve onu evreleyen her eyde greceli olarak bir dzey dklnn mevcut olabi lecei aktr: gelecein tahmin edilmesi, hastalarn iyiletirilmesi, lene veya kurbana te dnya yolculuunda refakat edilmesi, insanlar olduklar yerden y celtmeyen meru uralardr. Daha dk cinsteki canl varlklarla, hayvanlarla veya bitkilerle olan ilikilerin nedeni, avn baarsn salamak, hayvan srleri nin artn veya mahsulun bol olmasn temin etmek olabilir. Dualar, kurbanlar ve sungular, hayat uzatmak, zaferler kazanlmas veya dnya nimetlerini elde et meye ynelik saldn silallan olduu gibi; bynn de, lm, hastal ve'baanszh nlemeye ynelik bir savunma silah okluu grnyor. Keza burada da, hibir dinin reddetmedii, tamamen meru, doal bir yaklam sz konusudur ve bu haliyle bu dinin az ilgin olmasna ramen, snrl bir netafzik kapsama da sahip olduu grlmektedir. Eer elimizde sadece bu nemsiz eyler mcvcut olsayd, bunlarm incelenniesi bizde snrh bir ilgi uyandracakt. Dolaysiylc bu durumda, ne dinin boyu tunu bulmu olacaktk ve ne de devamllnn nedenini saplam olabilecektik. Ne var ki amanizm, insanlar hayatn aa lrieri ile temaslarn salamaktadr; klt ise bunun olduka tesine uzanan bambaka eydir, ve bu isabetli olarak Trklerin ve de Moollarn ender dehas eklinde nitelendirilmesi gereken eye uygun dmektedir. k noktalar ile hareket aUmlar, yksek m edeniyetlerin yanbandaki orm anlarda ve bozkrlarda yer alm olan bu insanlarn, tarihlerini yok ederek ve tekrar kurarak, kendilerine hkmdariar vererek ve vahi inzivalarndan aldklar hayat dolu enerjiyle yeni gler salayarak, Avrasyanm tarihinde birka kez temci siyasi, ve kltrel bir rol oynadklarnn unutulmamas lazmdr. Dolaysiylc bu insanlarn dininin de,, eylemlerinin nemi dzeyinde olmas gerekiyortlu. Aslnda bu kavimlerin olaanst macerasnn yakndan izlenmesi lazm dr. yleki, ellerinde bilinen byk, bir rell melni bulunmayan, srekli olarak tarihin deikenlikleri ile hrpalanm, tm byk necleniycllerin evresi tarafn dan kendine ekilen bu barbar insanlar, tarih ncesinden hemen hemen tmyle dinsel olarak belirli bir birikimle kyorlar ve zamanla yozlamasna ramen din lerinin temel niteliklerini modem alara kadar tayorlar: Yollarnda rastladklan btn dinlere tutku ilp merak saran, hi ekinmeden bu dinlerden, kendi zihinle rindeki betimlemeye girebilen hereyi alan bu insanlar, Hristiyanla, Budizme, Manikeizme, Yahudilie, Mazdeizme, slama geiyorlar ve bu dinleri kabul eder ken grnr dnmlerine ramen, ilk bataki grlerine sadk kalmay bilebi liyorlar! Aralannda heryerde rastlanabilen kukucu, aklc kimselerin bulunma sna ramen, mrleri tamamen sava eylemlerile gecn bu kalpleri iman dolu in sanlar, en ufak dinsel bir saldrganlk gstemeden, tarihte hibir rnei bulun mayan bir hogr sergiliyorlar ve en kart ve birbirine en dman dini retile
237

rin taraftarlann uyum iinde bir arada yaatmak iin si'i'ckli olarak aba gsteri yorlar! Herhalde bu insanlann kalplerinin derinliklerinde, uurlannm yapsmda, inandklar retinin tesinde, evrensellikle ilisjkili bir eyin varolmas gerekir. Aslnda, iman kararszlklanna ve de trenlerin ve teamln farkllklarma ra men, bu dinin bize sergiledii ve ancak bir ksmn grebildiimiz tabloda, herey, bu evrenselliin var okluunu k;mtlamakladr. Dnyanm baka blgelerinde de rastlanan fakat zgn olarak Altay ve Sibirya kkenli olan amanizn. uzun sreden beri bilindii zere, esrineliin eski bir yntemidir. amanizmin tm Trk-Mool dinini ifade edcmiyeceini, ancak, bununla beraber, dinlerinin erevesini nuikcnnel ekilde lanmladm belirtmitim. H er ne kadar celenneme yolculuk ikincil derecede ve de bunun zorianmas belki de ge tarihli ise de, yine dc Ge, yani yce Allah'a ulamak iin bir ykselme, bir araytr. Ayn zamada, daa ykselerek ge varlmas, atein yaklmas, oklarn frlatlmas gibi, evrenin tm ruhlan ile bir dnce ve duygu ortakl kum ak sz konusudur. aman seansnda kurulan dostane veya dmanca ilikilerde, aslnda, varolann blnlii konusunda elde edilen derin anlam alglanmaktadr. B anlam, dala da fazla olarak, sadcce birka rnek ver mek bakmndan, kk efsanelerde, mhun hayvansal biiminde, yol gstericilie duyulan inanta ifadesini bulmaktadr. Bu duygu, ayn zamanda, Tengri diye ni telenen Gk-Tanr'dan tamamen mstakil vc dc tam anlamyla onun bir cz olan, zellikle gksel nitelikteki tanrlarn okluunda ifade edilmektedir. Bu ise belki de safa bir halde, bir yandan daha ziyade monarist harekette sz konusu olan heryerde varolu olgusu ve de airet ideolojisinde sz konusu olan ilahi y celiin her ikisinin mevcut bulunmasdr. Fakat inancn temel direi olarak kalan nesnenin ifade edildiinin ngrlmesi gerckikcn, Ick lanrlkla ok tanni yap dan sz emeye olanak vennitir. Ancak, insan in her zaman sz konusu olan, evrenin bir paras olarak kalmak, doann hareketlerini izlemek ve ona sayg duymak, zetle gnmzdeki ifadesiyle ateli bir evre korumacs olmaktr, ile bu sebeple, mimari yapsn- daki yut ve de yay, ok ve kaplumbaann oluurduu nikrokozmoz oaltl maktadr... Bu nedenledir ki, tm trenlere,-bir merkez, aa, da, adr, direk, mezar tmsei etrafnda yaplan dnler refakat elmekle ve "dnen" ejderha, bu kabil bir simgesel gc stlenmektedir... Yine bu sebeple ana ynler'istikam e tinde doan, batan gnee veya doruklan geen gnee doru dua edilmekte; . "aylarla biriikte hareket edilmekledir", gmt ilemleri iin, doann k mevsi minde lm ve de ilkbaharda tekrar douu beklenmekle ve de aa, lmn ve tekrar douun simgesi haline getirilmekledir. Doann dengesine herhangi bir ekilde halel getirmemek iindirki, etraf sanlan avn bir ksmnn kamasna ola nak verilmesi ve topraktan kan mahsulun tamamnn alnmamas suretiyle, k ym eylemi ile gerekli hasat snrl lululmakta, su veya ate gibi temel unsurlann kirletilmemesirie zen gsterilmekte ve de murdara kar bu denli nlemler alnaraktan annm a trenleri dzenlenmektedir. Ona sayg gslerildii srece, hi bir ey hayat tehdit edemez. Kh Moollarn Tanr ebedidir eklinde ifade ettiUeri ve kh Tu-kiulerin taa ve lah Sz'den baka bir ey olmayan kaya zerindeki yazta ebedilii atfettikleri gibi, hayat da bir nevi .sonsuzdur. Bu durumda, eskatolojinin ve de bizzat kozmogeninin onlarn ilgi alanna ok ;z lde girdiine artk hayret etmemek gerekir. Kiisel lmn daha fazla ilgllendinni olmas ye de zntlere ve de alamalara neden olmu olmas beeri bir olaydr. Ancak, dihsel
238

bir sistemde her ne kadar yeniden douun salanmas olaymn orijinal bir yn yoksa da, tanrsallk gibi, ayn zamanda hem youn ve hem de yaygn olmas, lenin ok sayda olmasna ramen tek kalmas, "-ul"unun gkte ve yeryznde bulunmas ve serseri halde ve de en deiik cisimlerde yerleik halde bulunmas olgusu, bu yeniden douun kendine zg niteliidir. Hayatnn doruunda ok ekilli olan ve ortadan kaldm lam az gibi grnen elemanlardan oluan insann, Gk, dnya, maara, su, k, erkek, kadn, hayvanlar, bitkiler gibi en deiik kaynaklardan gelmesi ve insann, kendisine ramen, ancak bir zerresi olduu ve en iyi koullarda tamamen yanstt Btnn bir paras olmas dolaysyla, bu hususa hayret edilebilir mi? Bu yzden, antropologlar tarafndan ortaya karlan veya dlenen sistem lerin birinin iinde snflandrmaya bo yere alm okluumuz bu din, sonuta, zellikle veya sadece bir gizemcilik olabilir ni? Bu keyfiyet, istikrar iinde gerek tutarszlklar gerekse deikenlikleri ve de, ayn zamanda, bu dinin, mevcut olan dinlerin kisvesi altna girmekte gstermi olduu kolayl aklam olacaktr. Badatrmachk iin gnmzde duyulan eilime vc deer karmaasna ramen, unu iyi biliyorum ki, gizemli sfat, kapsad (eme) farkllklar ihmal etmekte, mistisizm, sadece az veya ok yksek dzeylere erimekle kalmayp, bunun da tesinde, Ben'in "inceden inceye incelenmesinden" ilahi derinliklere kadar uza nan, temelden farkl aratmalara dayanabilmektedir. Sertliinden kuku duyulmasnda zorluk ekilen bir hayata maruz kalan toplumlar sz konusu olduunda, bu gizemcilik, kukusuz bir bni Arabi'nin veya bir Saint Jean de la Croix'ninkigibi, daha yksek medeniyetlerin bnye sinde bulunabilen incelikler ve esiz titizlik mevcut deildir. Ancak bu kiiler, onlan her zaman anlamayan toplumlarda veya da Halla gibi, bujan gelenekilik adna armha geren toplumlarda birer istisna idiler. Trkler ve-Moollarda, gele nekilik, bir gizemcilik olup, geri kalan hereyin, cn byklerin dahi onsuz ede medii, insanlara balanan dinsel lutullardan ibaret okluu dnlmektedir.

239

KAYNAKLAR

KAYNAKLAR LE LGL BLGLER Kaynaklar konusunda lierhalde baz aklamalar yapmak gerekiyor. e ba larken elimde belirtmeyi arzu elliim 2000 dolaynda kitap ve makale bulunu yordu. Bunlar, boyutlar makul snrlar iinde lutulnas la/m geL-n bir kitabn yaklak yz sahil'esini kapsayacakt. Saylarn azaltmak gerekiyordu. Ne yeter sizliklerini vurguladm kusurlu yaptlar, ne ok ksa olmalarna ramen ekseri tek veya rnek nitelikli olanlar ve ne de karlatrmalara, tartmalara olanak veren, olaylarn tarihi akna aklk salayan, ou kez bilgi ve teori ynnden zengin genel kapsaml eserleri bertaraf etmek istemiyordum. Sonuta kendimi IOOO*den az kaynakla snrlandrdm ki bunun hem uzun olma hemde eksik ol ma gibi iki mahzuru bulunuyordu. Seimimin her zanlan isabetli olduu konu sunda emin deilim; dolaysyla eserleri, hatta isimleri belirtilmeyen yazarlarn fazla alnmamalarn rica ediyorum: bunlara daha nccki yaynlarmda bavu rulmutur ve ite bu nedenle burada, bahis konusu yaynlarn olduka uzun bir listesini veriyorum. Bat lisanlar konuan okuyucuya hitap etmem dolaysyla, onun iin ulalamayan nitelikte bulunan Trke bavuru eserlerimin saysn s nrl tuttum; bununla beraber bu kaynaklar, onlara bavurduum her keresinde belirtilmitir. Ayn nedenle ve de Rusay ok yetersiz ekilde bilmem dolasiyle kayda deer istisnalar dnda, ne Rus dilindeki yaynlan ve ne de tabii ki, meslekdalarmn lUlufkr aracl sayesinde haklarnda bilgi edinmi olduum Ja ponca veya az bilinen dier blgesel diller konusundaki almalar belirtmedim (bu durumda, gerektiinde bunlarn zikredilrhi olduu benim dier almalar ma gndermeler yapyorum). Bir bakrja yer kazanmak amacyla, grnrde aklct ve fakat gerekte oku yucu iin biraz fakat yazar ii;in olduka karmak bir bavuru gnderme sistemi ' uygulam bulunuyorum. Bu sistem kaynaklarn snflandrlmasnda baz tutar szlklara yol amtr; ancak daha byk hatalar yaparm endiesi ile tekrar geri' dnerek yeni bir dzenleme yapmaa cesaret edemedim. Ayn zorunluluklar do laysyla bazen kaynaklarn knyelerine ait bilgileri ksalttm (balk altlarnn, evirmen isimlerinin, sahife srasnn ayrntl olarak belirtilmemesi gibi); kural lara pek uygun dmese de bunun okuyucu ynnden zorluk yaratmyaan sanyorum. KISALTMALAR A.As. Arts asicicjues, Paris. A.M. Asia Majr, Leipzig-London. Ant Anthropos, Vienne, puis Fribourg (Suisse). A.O. Ata Orientalu, Copenhague. AOAH. APAW.
Ata Orientala Acaienias Scicntarvu Hungaructc, Budapet Abhandlungen der (Kciniglicbet) Preussischen Akadcmic der Wissenichaf ten Berlin.

A.w . Akademie der Wissenschaften, BerlinBel. Bdleten, Ankara. BMFEA. IhHetin oj the Museum o f Far Eastem Antiguities, Stockholm. BSOAS. BuHetin o f the School o f oriental and african Stucles, London. CAJ. . Ccniral Asiatic Journal, La Haye, Weisbadcn. C.R. The China Review, Hong Kong. E.Mg. Etudes iongoles (Etudcs mongoles et siberiennes), Nanterre. ESA. Eurassia septentrionalis Antiqua, Helsinki. ETh. jSocictc d ethnographie de Paris. FFC. Falklore l'ellows Commmkations, Helsinki. Folk Folklore. HJAS. Harvard Journal o f Asiatic Studies, Cambridge (Mass.). J.A. Journal Asiatique, Paris. JRAS. Journal o f the Royal Asiatic Society, London. JSFOu. Journal de la Sociele fnno-oHgrienne, Helsinki. KCsA. Krsi-Csosr>a-Archivum, KSz. Keletli Szernle, Budapesl. MSFOu. Memories de la Societe finno-ougnenne, Helsinki. MTB. ,Memoirs o f the researhes department o f the Toyo Bunko (the pnental Lihrary) Tokyo. Or. Oriens, Lieden. RHC. Recueil des Hstroriens des Croisades, Paris. RHR. Revue de l Histoire des Religions, Paris. R.O. Rocenick Orjen, Lenberg-Krakov, Varsovie. S.O. Studia Orientalia, Helsinki. TFA Trk Folklor Aratrmalar, stanbul. T.P. Toung Pa, Leiden. Tur. Trcice, Revue d'iludes turcjit's, Paris-Strasburg. UAJb. Ural-'altaische Jahrbcher, Berlin-Leipzig, puis Wiesbaden. WZKM Wiener Zeltshrift f r die Kimde des Morgcniandes, Vien'ne. KAYNAKLAR A. ESK TRK YAZITLARI A .l A.2 A .3 BAZN.L.; La litterature epigraphique turque ancienne, in: F.35, 1. s. 192-211. BAZN.L.: Linscription d Uyug Tarlig (lenissei), A.Oi XXXII, 1955, s .1-7. BAZN, L.; Turcs et Sogdiens. Les enseignemenis de linscription de Bugut (Mongolie), in: Melanges linguistiques offens a Emile.Benvenisie, Paris, 1975, s. 37-45. BAZN, L.Les calendriers turcs anciens et medievaux. Service de reproduction des theses. niversite de Lille III, 1974.

A.4:

.244

A.5 , A.6 A.7 A .8 A .9 A. 10

A. 11 A. 12 A.13 A.14 A. 15 A. 16 A. 17 A.18 A. 19 A.20 A.21 .'A.22 A .23

A.24 A.25 A.26 A.27

CHAVANNES, E.; Le nestorianisme et linscription de Kara Balgassun, J.A ., 1897, s. 43-85. CLAUSON, Sir Gerard; The ngin inscription, JRAS, 1957, 3-4, s. 177-192. CLAUSON Sir G., TRYJARSK, E.; The inseription at Ikhe Khushotu, R.O., XXXIV, s. 7-33. GIRAUD, R.: L inscription de Bain Tsokto, edition critique, Paris, 1961. inscription de Tariyat, in: Studia archeologia hstituti Historiae Ac.Sc.' Republici populi Mongoli, VI, I, Ulan Bator, 1975. nscription du Tes, in : S. Kargaydai, Tesnii terelt Studia lirfguae et litterarum nst. linguae et littera Aca.Sc. Republici populi Mongoli, fasc. 15. KLJASTORNIJ: Terkinsicaya nadpisi, in: Sovietskaya Turkologiya, 1980, 3, p. 82-95. KLJASTORNIJ et LIVSC: Une inscription inedite turque et sgdienne : la stele de Servey (Gobi meridional), J.A. 1951. KLJASTORNIJ et LIVSC: The sogdian inscription of Bugut reyised, AOAH, XXVI, 1, 1972, s. 69-102. KOTWlCZ et SAMOILOVTCH; Le monument turc dIkhe Khushotu en Mongoiie centraie, R.O., IV, 1928, s. 60-107. MALOV, S. E. : Pam'atniki drevbeturkskoj pismennosti, MoscouLeningrad, 1951. MALOV, S. E. : Pamatniki drevbeturkskojpis'mennosti, Mongolii Krgbisii Moscou-Leningrad, 1959 MALOV, S. E . : Eniseiskaya Pismennost Turkov, Moscou-Leningrad, 1952 ORKUN, H. N. : Eski Trk Yaztlar, 4 Cilt, stanbul, 1936-1941. R AD LOV, W- Die Alttrkiichen Inschriften der Mongolei, 3 vol., StPetersburg, 1984-1917. RAMSTEDT, j. G. : Zwei uigurische Runneninschriften ein der Nord-Mongolei, JSFOu, XXX-3, 1913. SCHLEGEL ; La stfele funeraire du Teghin Giogh, JSFOU, 1982. SCHLEGEL : Die chinesische Inschrift auf dem uigurischen Denkmal in K^ra Balgassun, MSFOu, IX, Helsingfors, 1896. THOMSEN, W.: D khiffrem ent des inscriptions de l Orkhon et de l'enissei. Noticepreliminaire. Bull Ac. Roy. deDanemark, openhague, 1893. THOMSEN, W.: inscriptions de IOrkhon dechiffr^s, MSFOu, Hel singfors, 1896. THOMSEN, W.: Alttrkishe Inschriften aus der Mongolei, ZDMG, 78-79, 1924-1925, p. 121-175. THOMSEN, W.: Ein Blatt in trkischer Runen -Schrift, A .W., Berlin, 1910, TRYJARSK et HAMILTON : nscription turque runiforme de
245

A.28

Khutuk-ula, J.A ., CCLXIII, 1975, s. 171-182. VAMBERY, H. : Noten zu den alttrkischen Insschtiften der Mongolei und Sibiriens, MSFOu, XM, 1899.

B. ESK TRK YAZMA METNLER B.l B.2 B.3 B.4 B.5 B.6 B.7 B.8 B.9 B.IO B.l 1 B.12 B .l3 B.14 B .l5 B.16 B.17 ARAT, R. \t.,:Kutad^u Bilg, stanbul, 1947. BANG el RA H M A Tt; Die Leende von Ogh^s Qagh,tn, Berlin, 1932. BROCKELMANN, C. : Alttrkische Volksweisheit, in: Festschriftfiir F. MrfA.Berlin, 1920, s. 50-75. BROCKELMANN, C.; AUtrkeslanische Volkspoesie, in : HirthAnniversry volme, London, 1928, s. 1-22. BROCKELMANN, C.: Mitteltrkischer Wortschatz nach Mahrnud alKasyaris D ivn Luyat at-Trk, Budapest-Leipzig, 1928. CHAVANNES et PELLIOT, Un traitd manichen retrouve en C hi-, ne, J.A ., XI-1, 1913 (ayr bask, s. 1-360). GRNBECH, K.: Komanisches Wrterbnch, Copenhague, 1942. HAMILTON, J . R .: Le conte bouddhique du bon el du mauvais prince,. Paris, 1971. HAMILTON, J. R.: LesceaucruciformedeM ar Yaballaha IH, J.A., CCLX, 1972, s. 155-170. KASHGAR (Mahrnud al-), D ivan Lgat it-Trk, eviren ve Ya-ynlayan B. Atalay, 3 vol.-H vol. index, Ankara, 1938-1943. KLAPROTH,: Vocabulaire latin, persan et coman de la bibliotleque de Francesco Peirarcha, 0.44deki vbl.3 LE COQ (von): Trkische manichaica aus Chotscho, I-III, APAW, 1911-1922. LE COQ (von): Dr Steins turkisch Khuastuanift from Tunhuang, JRAS, VIII, 1911, s. 277-314. MLLER, F. W. K.; Uigurica MV, APAW, 1908-1931. NAU, bkz. B.24 NOUR (RIZA), Oghouz-name, epopee turque, Alaxandrie, 1928. PELLOT, P.: Sur la mgende d Uyuz Khan en criture ouigoure, T.P., 1930, s. 247-358. PRITSAK, O.: Die sogennante Bulgarische Frstenliste und die Sprache der Protobulgaren, U A Jb., XXVI, 1-4, s. 1-4, s. 60-77 ve 184-239. RACHMAT, Ouz Kaan Destan, stanbul, 1936. RADLOV, W.: as Kutadku Bilik des Yusuf Chass Hadschib aus Balasagun, St-Petesburg, 1891-1910. SNOR, D.; A propos de la biographie ouigoure de Hiuan Tsang, J.A ., 1939, s.543-596. SINOR, D.: Sur la gende de lOyuz qayan, in: Compte rendu du X XI e. Congre des Orientalistes, Paris, 1948, s. 175-176.

B.18 B|. 19 B.20 B.21

246

B.22 B.23 B.24

THOMSEN, W.: Dr. M.A. Steins manuscripts in turkisch runic" script from Miran and Tn-huang, JRAS, 1912, s. 181-227. Trkische Tur/an-Tcxte, I-VllI, A\V. 1929-1954. NAU: En Asie cenirale, Textes nestoriens... J.R., 1913.

C . MSLMAN TRK VE ALTAY KAYNAKLARI C .l ABUL GHAZ BAHADUR KHAN: Sedjere-i-Trk. trad. Desmaisons, Histoire des Mongols et des Tartares, 2 vo(., St-Petesburg, 1871-1874.^ ABUL GHAZ BAHADUH KHAN: Sedjere-i-Terakime, KONO, Rodoslovnaia Trkmen, Moscou-Leningrad, 1958. BABUR CHAH; Le lim e de Babur, traduit du turc par J.-L. BacqueGrammont, Paris, UNESCO, 1980. BABUR CHAH: Memoires de Baber, traduits par A . Pavet de Courteille, 2 vol., Paris, 1871. BAGZ, i .; h ahlt Trk Halk Edebiyat Antolojisi, stanbul, 1956. BAZN, L.; Koca Kan, texte altaien, in: E.Mg. 8, 1971, s. 109-126. BORATAV, S. N.; Krolu Destan, Istanbul, 1931. BORATAV, . N.; zahl Halk iiri Antolojisi, Ankara, 1935. BORATAV, P.N.: Er-Tshtk, epopee Kirghiz du cycle de Manas, Pa ris, 1965. BROCKELMANN, K.: Volkslundiches aus Alttrkestan, A.M., II, 1924, s. 110-124. DENY, J .; Un soyurgal du timouride Sahruh en ecriture ouigoure, J.A ., 1957, s. 253-266. DENY, J.: Sari Saltiq et le nom de la ville de Babadaghi, in; Melanges E. Picot, Paris, 1913, ERGN, M.: Dede Korkut Kitab, Ankara, 1958. Krolu, edition de H. Gvsut, 2 vol., Ashkabad, 1941. GROSS, E.: Das Vilayet name des Haggi Bektasch, Leipzig, 1927. HATTO, A. T..: The birth of Manas. A.M ., XIV, 2, 1969, s. 217-241. HATTO, A. T.: Kz-Kaman, I, II, CAJ, XIV, 2-4, 1971-1972, s. 81-101 et 241-284. HOMMEL, F.: Zu den alttrkischen Sprichvvrten, in: H irthAnm versary volme, A .M ., 1932, s. 182-193. HUART, C.: Un commentaire du Qoran en turc de Qastamouni (XV'sifecIe). J.A ., 1921. KATANOV: Volkundliche Texteaus Ost-Trkistan, 2 vol., Berlin, 1943. Manas, publication de lInst. de litterature de lAc. des Sciences de la SSR de Kirghizie, Frounze, 1958. MELKOFF, I.: La geste de Malik Danishmend, 2 vol., Paris, 1960.
247

C .l

C.3 C.4 C.5 C .6 C.7 C .8 C.9 C.IO C. 11 C.12 C.13 C.14 C.15 C.16 C.17 C.18 C.19 C.20 C.21 C.22

C.23 C.24 C.25 C.26 C/27 C.28 C.29 C.30

MELKOFF, 1.: Ahu Mslim Paris, 1962. MELKOFF, 1.: Le Destan d Umur Pacha, Paris, 1954. MtNORSKY, W.; A soyurgal of Qasim b. Jahangir Aq-Qoyunlu, BSOAS, IX, 1948. RADLOV, W.: Proben der Volksliteratur der Trkischen Stmme, 8 vol., St-Petersburg, 1866-1896. ROSS (E.), II Kitab i Dede Qorqut, Roma, 1952. SCHIEFNER, A.: Heldensagen der Minussinschen Tatarerty StPetersburg, 1859. Yusuf ve Zeliha, Seyyad Hamza, Destan Yusuf, puble par D. Delin, stanbul, 1946. Z/^JACKOWSKl, W.: n livre de songes caraime, R.O., XV, s. 339-356.

D. MOOLCA METNLER D. 1 D.2 D.3 D.4 D .5 D.6 D.7 D .8 BAWDEN, C. R.; JheMongol chronicle Altan Tobdi, Wlesbaden, 1956. BAWDEN, C. R.: Tvvo mongois texts concerning obo-worship, in; Oriens Extermus, V. 1958, s. 23-41. CHAVANNES, E.: Inscriptions et pices de chancellerle chinoise de l6poque mongoie, T .P., 1904, 1905, 1908. CLEAVES, F. W.; The mongolian documents in the Musee de Teheran, HJAS, 1953, s. 1-107. CLEAVES, F. W.: The sino-mongolian inscription of 1362 in memory of Prince Hindu, HJAS, XII, 1949, s. 2-133. DRON; Notices sur les monnaies mongoles, J.A., 1896. HAENSCH, E.rZJe Geheime Geschichte der Mongolen, 2 vol-, Leipzig, 1937-1941. HAENSCH, E.: Steuergerechtsame der chinesischen Klster unter der Mongolenherrschaft, Leipzig, 1940. HAMAYON, Bkz. D.33 HESSG, W.: A mongolian source to the lamaist suppression of Shamanism in the 17th century. Ant. 48, 1953, s. 1-30 ve 493-536. HEtSStG, W.; The mongol manusripts and xylograplis of the belgian Scheit Mission, CAJ, III, 3, s. 161-189 JLG, B.: Die Marchen des Siddhi Kr, Leipzig, 1866. KARA, G.: Lincription mongoie d Arug, prince du Yun-nan (1340), AOAH, XVII, 1964, . 145-173. KOTNVICZ: En marge des lettres des Il-khans de Perse, R.O., XVI, s. 369-404. KOTWICZ; Quelques mots ericore sur les lettres des Il-Khans de Per se, R.O., XVI, s. 404-427. LEWICK, M.: Inscriptions mongoles en ^criture c&ntc.Collectanea Orientalia, XII, Wilno, 1937.

D.9 D .10 D .ll D. 12

d

; 13

D. 14 D. 15

248

D .16 p .1 7 D. 18 D .19 D.20 D.21 D.22. D.23 D.24 D.25 D.26 , D.27 D.28 D.29

D .30 P.31 D.32 D.33

MEYVAERT, P.: An unknovvn letter of Hulagu 11-khan of Persla to king Louis IX of France, in: Viator, 11, 1980, s. 245-259. MOSTAERT, P. A.: Trois passages de lHistolre secrete des Mongols, S:0., 1950, XIV, 9. MOSTAERT, P. A.: Textes oraux ordos, Monumenta Serica, Pekin, 1937. MOSTAERT, P.A.: Sur quelques passages de lHistoire secrete des Mongols, HJAS, X1II-XV, 1950-1952. MOSTAERT, P. A.; Une phrase de la lettre de lllkhan Aryun Philippe le Bel, HJAS, 1965, s. 200-220. MOSTAERT, P. A. et CLEAVES F. W.; Trois documents mon gols des archives secretes vaticanes, HJAS, XV, 1952, s. 420-506. MOSTAERT, P. A. et CLEAVES, F.'W .: Leslettresde 1289et l305 des likhan Aryan et ljeit a Philippe le Bel, Cambridge (Mass.), 1962. PELLOT, P.: Histoire secrete des Mongols, Paris, 1949 PELLOT, P.; Les Mongols et la papaute, Rev. Orient Chrkien, 1924 (s. 225-235), 1931 (s. 3-84). RACHEWLTZ, I.,de: The mongolian poem of Muhammad alSarmaqandi, CAJ, XII, 4, 1969. REMUSAT, A.; Memoires sur les relasions des princes chrkiens avec les Mongo/s, Paris, 1822-1824. RNTCHEN, Y.-; Les materiaux pour l etude du chamanisme mongol, I. Les sources litteraires, Wiesbaden, 1959. RNTCHEN, Y.: Linscription sinomongole de la stele en lhonne. ur de Mngke qayan, CAJ, 1959, IV, 2, s. 130-138 SCHMDT, J.: Philologish kritische 2ugahe zu den zw ei mongoliscken Origmal Briefen der von Persien Argun und Oldschaitu, St-Petersburg, 1824. SCHMDT, J.: Geschicte der Ost-Mongolen, St-Petersburg-Leipzig, 1829 (La Haye, 1961). TATAR; Two mongols texts concerning the cult of the mountains, AOAH, XXX, 1976, s. 1-58. TSSERANT (Card.): Une lettre de ltlkhan de Perse Abaga adress6e en 1268 au pape Clement IV, in: LeMuseon, H X , Louvain, 1946. HAMA YON R: (Roberte), Berceuses mongoles, E.Mg. 1, 1970.

E. LUGATLAR ve DLBLGS KTAPLARI E .l E.2 E.3 E.4 BARBER de MEYNARD: Dictionnaire tur-franais, 2 vol., Paris, 1881-1886. BATTAL A.: Ibnii Muhenn Lgati, stanbul, 1943. BLECHSTENER, HESSG, UNKRG, Wrterbuch der heutige mongolischen Sprache, Wien-Peking, 1941. BHTLNGK, O.-. Jakutisch-Deutsches Wrterbuch, St-Petersburg, 1851.
249

E.5 E .6 E .7 E .8 E .9

CAFEROLU, A.: Uygur szl, 3 vol., stanbul, 1934-1938. CAFEROLU, A.: Abu Hayyan al-Garnati, Kah al-Idrak li lisan al-Atrak, stanbul, 1931. CLAUSON, Sir G.: A n erymological dictionnary ojpre-thirteenth century turkisch, O xford, 912.

E .10 E. 11 E. 12 E .13 ' E .14 E .15 E.16 E.17 E.18 E .19 E.20 E.21 E.22 E.23 E.24 E.25 E.26 E.27 E.28 E.29 E .30 E.3I

DENY, J.: Grammaire de la langue turque, Paris, 1921. FLAMMING, B.: Ein alter Irrtum bei der clronologischer Einordnung der Taguman turkiya cagami wa mugali, in: Der slam, XL1V, s. 226-229. GABAIN, A. von: Alttrkische Grammatik, Leipzig, 1941. GRNBECH et KRUEGER: A n introduction lo cassical (literary) mongolian, Wiesbaden, 1955. HAENtSCH, E.; Sino-mongolische Glossar. 1. Das Hua-I-ih-y, in: Abhandlungen Deutsch A W , 1956, 5. HAMBS, L.: Grammaire de la langue morigole ecrite (lpartic), Paris, 1945. HONY, A.: turkisch-englisch dictionnary, Oxford, 1947. HOUTSMA, M. T.: Ein turkisch-arabisches Glossar, Leiden, 1894. KOWALEWSKI: Dictionnaire mongol-russe-franais, 3 vol.. Kazan, 1844-1849. LIGET, L.; Un vocabulaire mongol d Istanbul, AOAH, XIV, 1, 1962, s. 1-99. , MOSTAERT, P.A.: Dictionnaire ordos, 2 vol., Pekin, 1941-1942. PAKALIN, M. Z.:O sm anlt Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, s tanbul, 3 Cilt. 1946-1956. PAVET de COURTEILLE: Dictionnaire turk oriental, Paris, 1870. PEKARSKlj, E.; Yakut dili szl, stanbul, 1945. POPPE, N.: Khalkha mongolische G ram m atik,'f^iesbaden, 1951. RADLOV, W.: Versuch eines Wrterhuches der Trkdialekte, 4 vol., St-Petersburg, 1905. RAMSTEDT, J.G .; Kalmckisches Wrterbuch, Helsinki. 1935. REDHOUSE: A turkisch-english lexicon, Constantinople, 1921. EMSEDDN SAM: Kamus-u Trkt, stanbul, H.1317 SMEDT, (de) et MOSTAERT, P. A.: Le dialecte mongmr... 3 partie: Dictionnaire monguor-franais, Pei-ping, 1933. TANIKLARtYLE TARAMA SZL. Bkz. E.32. TRYJARSKJ, E.: Dictionnaire armeno-kiptchak d apres trois manuscrits des collections viennoises, Varsovie, 1968-1970. VAMBERY, H.; Erymologisches Wrterhuch der Turko-Tatarischen Sprachen, Leipzig, 1878. YUDAHN, K.: Krghz Szl, ev. A. Taymas) 2 vol., Ankara, 1945. ZAJACKOWSKl, W.: Vocabulaire arabe-kiptchak de lepoque de l'Etat mamelouk. Le nom. Varsovie, 1958.

250

E.32

Tanklanyle Tarama Szl, 4 Cilt, Istanbul-Ankara, 1943-1957.

F. SZCKLER ve LNGSTK . F .l F.2 F.3 F.4 F.5 F .6 F.7 F .8 F.9 F.IO F .l l F.12 F.13 F.14 AALTO, P.: Der Name und das Siegel Cinggis Khans, A.O., XXVIII. s. 137-148. AALTO, P.; Verwandtschaft, Entehnung Zufall, in: Kratylos, X, 2, 1965. BAZN, L.: Le nom propre d homme Qorqut, UAJb, 36, 1965, s. 278-283. BAZN, L.: Les noms turcs et mongols de la constellation des Pleiades AOAH, X. 3. 1960, s. 295-297. BAZN, L.: Les noms turcs et rnongols de lours, in; Quand le crible etait dans la paiiie, Paris, 1978, s. 83-93. BAZN, L.: Recherches sur les parlers T o-Pa (v' sifecle), T.P., XXXIX, 4, 1950. BAZN, L.: Les noms turcs de laigle, Tur. III, 1971. BAZN, L.: ber die ternkunde in Alttrkischen Zeit,/1 5, Wiebaden, 1963. BAZN. L.: Un texte proto-ture du IV' siecle: le distique hiong-nou du Tsinchou , Or. 1.2, 1948, s. 208-219. BOODBERG: The language of the To-Pa Wei, HJAS, 1936, s. 163-165. CLAUSON, Sir G.: The earliest turkisch loan words in Mongolian, CAJ, IV, 3. 1959, s. 174-187. CLAUSON, Sir G.: ome old turkisch words connected with hunting, in ; M. 70. CLAUSON, Sir G.: A lexicostatistical approach of the altaic theory, CAJ, XIII, 1, 1969, s. 1-23. CLEAVES, F. W.; The mongolian Names and terms in the History of the Nation of the Archers by Grigor of Akanc, HJAS, 1949, XII, s. 400-443. CLEAVES, F. W.: The expression Job ese bol in the Secret History of the Mongols, HJAS, XI, 1948, s. 311-320. DEN, A.E.; A possible early occurrenceof altaic iduyan, CAJ, 11, I, s. 12-20. DOERFER, G.; Trkische und mongolische Elemente in Neupersischen, 1-3, Wiesbaden, 1963-1967. DOERFER, G.; Zur Sprache der Hunnen, CAJ, XVII, L 1973, s. 1-50. KONONOV; Terminology of the definition of Cardinal poin ts at the Turkc peoples, AOAH, XXXI, I, 1977. KOTWlCZ; Formules initiales des documents mongols aux X lir et XIV' siMes, R.O., X, .1934, s. 131-371.
251

F .l 5 F.16 F. 17 F .I8 F.19 F.20

F.21 F,22 F.23 F.24 F.25 F.26 F.27 F.28 F.29 F.30

LAUFER, B.; Origiri of the word shaman, in; The American antrhropologist, n.s., XIX, 1917, s. 361-371.

F.31 F.32 F.33 F.34 F.35' F.36 F.37 F.38 , F.39 F.40 F.41 F.42

F.43 F.44, F.45

252

LGET, L.; Die Herkunft des Vlknames kirgis, KCsA, I, 5. 1925, s. 369-383. LlGETt, L,: Mots de civilisations de Haute Asie en transcription chinoise, AOAH, 1, 1950, s. 141-188. LGET, L.: Les mots solon dans un ouvrage chinois, AOAH, XV, 1962, s. 231-272. LOT-FLACK, E.; A propos du levme chaman, E.Mg., 1977, 8, s. 7-18. LOT-FLACK, L.: tgen chez les Yakoutes, in: Researches in altaic languages, Budapest, 1975. MANDOK; Asiatische Stermen* in: Q. 38, s. 519-532. MENGES, K.; Die Wrter fr Kamel , in: UngarischeJahrbiicher, XV, 1936. MOSTAERT, P. A.: Le mot Natigay, in: Oriente Poliano, Roma, 1957, s. 95^101. NEMETH, G.: ber den Ursprung des Wortes Saman une einige Bemerkungen zur trkish-mongoliscHen Lautgeschichte, KSz, XIV, 1913-1914. PELLOT, P.: Tngrim-Trim, T.P., 1944, s. 165-185. PELLOT, P.: Sur quelques mots dAsie centrale attestes dans les textes chinois, J.A., 1913, s. 451-469. PELLOT, P.: Les formes avec et sans q-(k-) iniial en turc et en mongol, T .P ., 1944, s. 73-101. PELLOT, P.: Le terme kereksr, T.P., 19>44, s. 114-124. Phitologiae Turcicae Fundamenta, 1-2, Wiesbaden, 1959, 1965. POPPE, N.: On some mongolian narnes o f wild beast, CAJ, IX, 3, 1964, s., 161-174. POPPE, N.: On some geographi names in the Jaemi* al-Tawarix, HJAS, XIX, 1-2, s. 33-41. POPPE, N.: On some altaic names of dwellings, S .0 .28, 1964 PRTSAK, O : Ein hunnisches Wort, ZDGM, 104, I, 1954. PRTSAK, O.: Stammesnamen und Titulaturen des altaische Vlker, UAJb., XXIV, 1952, s. 49-104. RADLOV, W.: Uigurische Sprachdenkmler, Leningrad, 1928. RAHDER, J.: Old turkish and mongolian Burxan (Burgan) in; Kanakura kakusbi Koki Kinen, Indegaku Bukkyogaku romho, Kyoto, 1966,8.111-119. RINTCHEN, Y.: Explication du mot Burgan Qaldun, AOAH, I, 1950, s. 189-190. SAUVAGET, J.; Noms et surnoms des Mamelouks, J.A ., 1950, s. 31-58. SCHOTT: Das Wort Schmaman, in; Erman's Archiv, 23,1865 .

F.46 F.47 F.48 F.49 F.50 F.51 F.52 F.53

SCHUBERT, i.: R itt zum, Burchan Chaldun, Leipzig, 1963 SHIRATORI, K.: A study on the titles kaghan and katun, MTB, I, Tokyo, 1926, s. 1-39. SHIRATORI, K.; ber die Sprache der Hiong-nou und der Tung hu Stmme, \n: Bull. Ac. Imp. des Sciences, XVlI-2, 1902. SINOR, D . S u r les noms altiques de la licorne, in: IViener Zeitschrift Kunst d. Morgenlandes, 56, 1960, s. 163-176. SINOR, D.: Some altaic names for bovincs, AOAH, XV, 1962. VERNADSKY: Note on the origin of the word tamga, in: jour.Americ.orient. St., LX X V I,'1956, s. 188-189. VL/)lDIMIRTSOV, B.J.: Mongolskie tituly beki i begi, Dokl. Ak. Nauk, 1930. ZAJACKOWSKI, W.; Quelques termes turcs des modes d'ori.entation, \n: Aspects o f altaic civilization, Bloomington-La Haye, 1963, s. 261-263.

G . BATILI VE DOULU HIRSTYAN YAZARLARIN METNLER (ESK ALAR, ORTA A) G .l G.2 G.3 AMMIEN MARCELLIN:. Res Gestae, ed. Nissard, Paris, .1849. BACKER de; L E xtreme O rim t au Moyen Age, d'aprcsie rnanuscrit d'un Flamand de Belgique et d un prince d'Armenie, Paris, 1877, BAR HEBRAEUS: The Chronography o f Gregory A bl Faradj commonly known as Bar Hebraeus (trans-, ed. by E. A. Wallis Bdge), London, 1932. BERGERON: Voyages faits principalement en Asie dans les XII, XIII, XIV, et X V si'ecles. La Haye, 1735. BLAKE and FRYE: History of the nation of the Archers (the Mongols) by Grigor dAkanc, HJAS, XII, 1949, BYLE, J,A .: The Journey of Hetun 1, King of littie Armenia... CAJ, IX, 1964, s. 175-189. BYLE, J. A.: Kiragos of Ganjak on the Mongols, CAJ, VIH, 3, 1963, s. 201-214. CESAR;Dc belle Gallico. CHABOT, J. B,: Histoire de Mar Jahalaha III et du roine Ruhban Cauma (trad du syriaque), Paris, 1895. Chronique de Nestor: trad. du texte slavon russe par L. Legcr,, Paris, 1884. CORDIER, H.: Lestcoyages en Asie au XIV siecle du hienhcureuxfrer Odoric de Perdonone, Paris, 1891. CORDIER, H.: Jourdain Catalani de Severac, Merveilles de l Asie, Paris, 1925. DULAURIER, e .; Les Mongols dapres les historien armeniens, fragments traduits... J.A ., 1858.
253

0 .4 0 ,5 G ,6 ' G.7 G .8 G.9 G.IO G .ll G.12 G .l3

G.14 G.15 G. 16 G.17 G.18 G.19 G.20 G.21 G.22 G.23 G.24 G.25 G.26 G.27 G.28 G.29 G.30 0.31 G.32 G.33 G.34 G.35 G.36 G.37 G.38 G.39 G.40 G.41

DULAURIER, E.: Documents armeniens, in RHC, Paris, 1869. OUILLAUME de NANGIS: Chronique, in: Rec. Hist. des Gaules.et de la France, vol. 20, Paris, 1843. H A YTON! La flre des Estoires de la terre d Orient, RHC, Paris, 1869. HERODOTE: L'Enqete (ed. de la Pleiade), Paris, 1964 Itinerair^ de la Grande expMition en langage de Pavie, KHC., vol. 5, Paris, 1895. JOINVILLE: Histoire de Saint-Louis (6d. de la Pleiade, Paris, 1948). JORNANDES: Histoire des Goths, ed. Nisard, Paris, 1849. LETTS, M.: M m devilles travels, 2 vol., Londres, 1953. MATTHIEU, PARSL; Grandes Chroniques (ev. Huillard Breholles), Paris, 9 vol., Paris, 1840-1841. MCHEL, SURYEL: Chronique, RHC, Historiens orientaux, Pa ris, 1872-1876. MNORSKY, V.: A new book on the Kazars, Or. XI, 1958. MONNERET de VILLARD, U.: Il libro della peregrinazione nelleparti d'Oriente di frate Ricoldo da Montecroce, Rome, 1948. MORAVCSK, G.; Byiantino turcica, 1-2, Budapest, 1942-43. PALLADUS: Elucidations of Marco Polo travels in North China, in: Jour. north China hrach o f Koy. Asiat. St. X, s. 1-54. PELLIOT, s.; T^otes on Marco Polo, 2, vol., Paris, 1963. PLAN ARPIN, Jean de: Histoire des Mongols, trad. et annotee par Dom J. Becquet et L, Hambis, Paris, 1965. POLO, Marco: La description du monde. Texte... par L. Hambis, Pa ris, 1955. RAMBAUD, A.: L'empire grec au siecle, Constantin Porphyrogenete, Paris, 1870. RICHARD, J.: Sur les pas de Plancarpin et de Rubrouck, in: Jour nal des Savants, 1977, s. 49-62. Responsa Nicolai papae ad consulta Bulgarorum, in: Migne, EneylopMie teologique, vol. 32, Paris, 1857. RICHARD, J.: Simon de Saint Questin: Histoire des Tartares, Paris, 1965. ROCKHILL, W. W.: The Journey f William o f Ruhruck, London, 1900. SCHMITT, P.C.; Plan Carpin, Histoire des Mongols, Paris, 1961. SNOR, D.: Un voyager du XI1P siecle: le dominicain Julien de Hongrie, BSOAS, 1952, XIV, 3. s. 589-602. StNOR, D.: John of Plano Carpinis rettrn from the Mongols, JRAS, s. 1957, 6. STRABON; Geographie, 3 vol. London, 912-1916. TACTE: La Germanie. TELFER, J. B.: The bandage and travels o f Johann Schiltherger... (1396-1424), London, 1879.

254

G.42 G.43

THUCYDDE: / e/opoe (6d. le la Pleiade) Paris, 1964. VNCENT DE DEAUVAS; Speculum doctrinalc, historiale et naturale.

H . ARAP VE RAN KAYNAKLARI H .l H.2 H.3 H.4 H.5 ABDOUL FEDA: M. REINAUD, Geographie, Paris. 1858. BEREZN, Trudy Vostotchnago ardeleniya imperatorskago arkeologitscheskago obshestva, St-Petesburg, 1858-1880. BRUN (al-); SACHAU, E. C.: A lberunis India, 2 vol., London, 1910. BLOCHET: Introduction a l histoire des Mongols de Fadi Allah Rachid ad-din, Leyden-London, 1910. BORATAV, P. N.: Le mythe turc du premier homme dapres Abu Bakr b Abd Allah (XIV' siecle), in: Proc. 23 Int. Cong. o f Oriental. Cambridge, London, 1945, s. 198-99. BOUKHARY: Histoire de l'Asie centrale (ev. C. Schefer), Paris, 1876. BYLE, J. A.: JUVAINI, The Histry o f the world-conqueror, 2 voL, Manchester, 1958. BYLE, J. A.: The successors o f Gengis Khan, Uevj York, London, 1971. BROWNE, E. G.: Ihe lsfendiyarhistoryfTabaristan, Leyden-London, 1905. CANARD, M.: La relation du voyage d ibn Fadlai chez les Bulgares de la Volga, in: Annales nst. Et. Orient., XVI, Alger, 1958, s. 41-46. DEFREMERY, C.: Fragments de geographes et d historiens arabes et persans... J.A ., 1833, XIII-XIV. DEFREMERY, C.: Histoire des Khans mongols du Turkestan et de la Transoxiane, extraite du Habib Esiir dc Khondemir, Paris, 1853. DEFREMERY et SANGUINETTI; Voyages d ibn Batouta, 5 vol., Pa ris, 1853-1858. ELAS et ROSS: Tarikh-i Rashidi. A history o f the Moghuls o f Central Asia, London, 1895. FERRAND: Relations de voyages et textes geographiques arabes,'pmans et turcs... 2 vol., Paris, 1913-1914. FISCHEL, W .J.; Ibn Khaldns sources for the history of Jenghis Khn, in; ]our. Amer, orient. st. LXXV1, 1956. FRDUS: Le livre des rois, publie, trad. et comm. par J. Mohl, 4 vol., Paris, 1838-1878. GOtCHON, E.: Le livre de la direction et des remarcjues, Paris, 1951. HERZFELD, E.: Materiauxpour un Corpts Inscriptionum Arabcarum, 2 ' partie, 2 voh, Le Caire, 1954-1956. HOUDAS; Histoire du sultan Djelal ed-din Mankoberti, de Muhammed
en - Nesawi, Paris 1895. 255

H .6 H.7 H .8 H.9 H.I

H .n H .I2 H.13. H.14 H. 15 H.16 H.17 H.18 H. 19 H.20

H.21 H.22 H.23 H.24 H.25 H.26 H.27 H.28 H.29 H.30 H.31 H.32 H.33 H.34 H.35 H.36 H,37 H.38 H.39 , H.40 H.41

Hudud al'Alam, The religions o f the world. A persian geograpy, trans,

and exp. by V. Minorsky, London, 1937. IBN HAUQAL: The oriental geography (e\. S. W. Ouseley), Lon don, 1800. BN KHALDUN: Prolegornenes historiques. Slane evirisi, Paris. BN KHURDADBEH: Le livre des routes et desprovinces, ev. Barbier de Meynard, Paris, 1865. BN RUSTEH: Les Atours prkieux, ev.. G. Wiel, Le Caire, 1955. DRS (al-): Geograpbie, 2 vol., Paris, 1836-1840. JAHN, K.: Die^ Geschichte der Oguzen des Rasid ad-din, Wien, 1969. LECH, K.; Das mongolische AVeltreich (Al-Umari...), in: Asiatische Forschungen, 22, Wiesbade, 1968. MAQDS al-: Le livre de la creation et de l histoire, ev, C. Huart, 6 voL, Paris, 1899-1919. M AQptS al-; The aulography diary of an XUh century historian, BSOAS, XVIII, XIX, 1956-1957. MARVAZ al-: MNORSKY, Sharafal-zaman TabirM arvazi on China, the Turks and ndia, London, 1942. MASUD al-: Les Prairies d'Or, Metin ve eviri Barbier de Meynard ve Pavet de Courtelle, 9 vol., Paris, 1861-1877; MASUD, al-: Le livre de l avertissement et de la revision, eviren Carra de Vaux, Paris, 1896. MiNORSKY, W.: The Khazar and Turks in the Akram al-Marjan, BSOAS, IX, I, 1937. MNORSKY, W.: Tamim ibn Bahrs journey to the Uyghurs, BSO AS, XII, 1947-1948, s. 275-305. MNORSKY, W.: A persian geography o f A.D. 982 on the orography
o f Central Asia, hondion, 1921.

H.42 H.43 , H.44 H.45

MRKHOND: The Rauzat us-Safa or garden ofP urty (RAHATSEK ve ARBUTHNOT), 5 vol., London, 1891-1894. OHHSN, M. d : Des peuples du Caucase, Paris, 1928. QAZWINI, al-: STEPHENSON i.-.ThezoologM lsenionof'Nuihatul-Qulup o f H. al-Mustauf al-Q., London, 1928. QUATREMERE, M. E.: HistoiredesMongolsdelaPerseiiTad. de Rachid al-din), Paris, 1836. RAVERTY, H. G.: Tabakat-i Nairi; A generel history o f the muhamrtfadan dynastics o f Asia ... 2 vol., London, 1881, + 1 vol. index, Cleuta, 1897. SACY, de; Chreuomaiie arabe, 3 vol., Paris, 1806. TABAR: Chronicjue (ev. H. Zotenberg), 4 vol., Paris, 1867-1874. TOGAN, Z. V.: Jhn Fadlns Reiseberick, Leipzig, 1939. VRE, F.: Le traite de Var de volerie (Kitab al- bayzara), redige yers 385/995... Leiden, 1967.

256

1. N KAYNAKLARI 1.1 1.2 . 1.3 1.4 BOODBERG: Marginalia lo the h is to r ie s of the northen dynasties, HJAS, IIMV, 1938-1939. BRETSCHNEDER, E.; Mediaeval researches from eascern asiatk sources, 2 vol., London, 1888. BRETSCHNEDER, E.; Notes o/chinese mediaeval travellers to the west, Shanga, 1875. BRETSCHNEDERE.: Notice of the mediaeval geography and history of ceniral and western Asia, in: ]our. Nort China branch fRy. As. S., X, 1876, p. 75-307. CARROLL, P. T .; Account o f the Tu-y-hun in the history o f the Chin dynasty, Berkeley-Los Angeles. 1959. CHAVANNES, E.; Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux, St' Petersburg, 1903 (Paris, 1941, notlar ilavesiyle). CHAVANNES, E.r Les Memoires historiques de Se Ma-Ts'ien (trad. et ann.), 6 vol., Paris 1895-1905. CHAVANNES, E.; Pays d Occident dapres le Wei Lio, T.P. 1905 (s. 519-571). Ibid... d apr^s le Heou Han chou, T.P., 1907 (s. 149-234). CHAVANNES, E.; Trois generaux chinois de la dynastie des Han orientaux, T.P., VII, 1906, s. 210-269. CHAVANNES, E.: Jinagupta (528-605 apres J.-C.), T.P., 1905. CHAVANNES, E.: Voyageurs chinois chez les Khitan et les Joutchen, J.A., 897-1898,.s. 377-442 ve 361-439. CHAVANNES, E.: Voyages de Song Yun dans lUdyana et ie Gandhara, in: Bull. Ecole Fr. Extreme Orient, 1903, s. 379-441. CLEAVES, F. W.: The biography of Bayan of the Barin in the Yan Shih, HJAS, 1956, s. 185-303. EBERHARD, W.: Kultur und Siedlung der Randvlker Chinas, T .P ., XXXVI (supp.), 1942. E B E K HA K D, W. : in'in imal Komular, A nkara, 1942, EEERHARD, W.; Die Kultur des Alten Zentral- und v/estasiatischen Vlkcr, in: Zeitschrift f r Ethnologie, T i, 1941. GROOT de: Die Hunnen d ^ vorcbristlichen Zeit, Berlin, Leipzig, 1921. HAMBS, L .: Documents sur l histoire des Mongols a l epoque des Ming, Paris, 1969. HAMILTON, J. R. : Les Oughours a l epoque des cing dynasties d apres les documents chinois, Paris, 1955. HOVVORTH, H. H.: The northern frontagers of China, JRAS, VIIIX, 1875-1877. JULEN, S.; Documents historiques sur les Tou-kioue (Turcs), traduits du chinois, Paris, 1877, JlJLEN, S.; Histoire de la i)ie de Hiouen Thsahg... Paris, 1853.
257

1.5 1.6 1.7 1.8

1.9 1.10 I.l 1 1.12 1.13 1.14 1.15 1.16 1.17 1.18 1.19 1.20 1.21 1.22

1.23 ' 1.24 1.25 1.26 1.27 1:28 1.29 1.30 1.31 1.32 1.33 1.34 1.35 1.36 1.37 1.38 1.39

JULEN, S.; Notices sur les pays et les peuples etranges tirees des geographes et des annales chinoises, J.A ., 1846-1847. LEVY, M.S.: Biography a f A n lu chan, Univ. of California, BerkeleyLos Angeles, 1960. LU (MALI TSA): D ic chinesischen Nachrichten zur Ceschichte der OstTrken (Tu-ke), 2 vol., Wiesbaden, 1958. MA TOUAN LtN: Histoire des peuples etrangers a la Chine (ev. Hervey de Saint-Denys), 2 vol., Geneve, 1846-1883. MULLIE, J.: les anciennes villes de lempire des Grands Leao, T.P., XXI, 1922, s. 105-231. PARKER, E. H.: The history of the wu-wan or Wu-huan tunguses of the first century, C.R.,,X X , 1892-1893. PARKER, E. H.: The _Turko-scythians tribes, C.R., X X XXI , 1892-1895. PARKER, E. H.: The early Turks, C.R., XXIV-XXV, 1899-1900. PELLOT ve HAMBS, Histoire des compagnes de Cengis khan. Chen wou Ts'in Tcheng Lou, Leiden, 1951. SERRUYS, P. H.; Pei-lou Fong-sou. Les coutumes des Esclaves sepientrionaux de Siao Ta-heng, Monumenta Serica, X, 1945. SPECHT: Etudes sur T Asie cettrale daprfes les historiens chinois, J.A ., 1883, s. 317-350. STEN, R.: Leao Tche, tr. et annot6, T .P., XXXV, 1939, s. 1154. WEGER, P. L.: Textes histor6jues chinois, 3 vol., Hien Hien, 1905. WTTFOGEL ve FEUG: History o f chinese society. Liao (907-1125), New York. 1949. WYLE: Notes on the western region, trani. from the Tseen Han chou book, in: Joum. Anthrop. nst., 1881, X. WYLE; History of the Heung-noo... in: Joum. Anthrop. Inst., 1874, vol. 3, s. 401-452. MOLE, G.: The T'u-y hun, Rome, 1970.

J . BATILI SEYYAHLAR (1600-1850) J. 1 ,

3.2

J.3 J.4 J.5 J.6 J.7

ATKINSON, T. W.: Travels in the regionsofthe upperandlowermoor, London, 1860. B A N Y O V ^SK Y : Voyages et Memoires, Paris, 2 vol., 1791. BERGMANN, Voyages chez les Kalmouks (ev. M. Moris), Chatillon-sur-Seine, 1825. BRAND; Beschreihung der chinesischen Reisen, Hamburg, 1698. CASTERN, A . : Reiseherichte und Briefe aus den Jahren 1845-1849, vol. 2 de Nordischen Reisen und Forschungen, St-Petersburg, 1857.
C A S T E R U , A .: Ethnologtschen Vorlesungen berdiealtaishen Vlkerschaften, vol. IV du precedent, St-Petersburg, 1857. CLARKE, E,D.: Voyages en Russie, Tartarie et Turquie, traduit de

258

J.8 J.9 J.IO J .ll J.12 J.13 J.14 J.15 J.16 J.17 j.18 J.20 J.21 J.22 J.23 J.24 J.25 J.26 J.27 J.28 J.29

Ianglais, 3 vol., Paris, 1813. ERM A N N : ' i n Siberia, 2 vol., London, 1848. GEORG, J .G .: Bermerkungen a u f einer Reise im Russischen Reiche in den Jahren 1773 und 1774, 2 voL, St-Petcrsburg, 1775. GEORG , J. G.; Beschreibung aller Nationen des Russischen Reichs, StPetersburg, 1776. GLANUS: Les voyages de Jean Struys, 3 vol., Amsterdam, 1720. G M ELN , J.G .; Reise durch Sibirien von dem jahr 1733 bis 1743, 4 vpl., Gttingen, 1751-1752. Histoire generale des Voyages, vol. V l-V Il, Paris, 1748-1749. HU C, P. M.: Souvenir d'un voyage dans la Tartarie..., Paris, 2 vol., 1850. IDES; Relation du voyage de M.E. Ishrand, A msterdam, 1699. JEN K iN SO N , bkz. J.29 LEVCHNE, A. de: Description des hordes et des steppes des KirghisKazaks (Rusadan eviri), Paris, 1840. M DDENDORF (von): Reisen in den ussersten Norden und Osten Si' biriens, St-Petersburg, 8 vol., 1848-1875. M ULLER, O. P .: Voyages et decouvertes faites par les Russes..., Ams terdam , 2 vol., 1766. PALLAS, M. P. S.: Reise durch verschiedene Provinzen des Russischen Reichs, St-Petersburg, 1866 (Franszca eviri, 5 vol., Paris, 1788-1793.) PALLAS, M. P. S.'. Sammlungen Historischer Nachrichten berdieMongolische Vlkerschaften, 2 vol., St- Petersburg, 1776-1801. Recueil de voyages au nord, 10 vol., Amsterdam, 1715-1738. SM TH, J.: True travels, advantures and observations... from 1593 to 1629, London, 1630. STRAHLENBERG: Description historique de l empire russien, 2 vol., A m sterdam , 1757. STRAHLENBERG; Der Nord-und stliche Theil von Europa Und Asia, Stockholm , 1730, 1730. TMKOW SKt, G.: Voyage Pekinga travers la Mongolie en 1820-1821, yaymlayan Klaproth, 2 vol., Paris, 1827. VALLE (Pietro della), Voyages, 8 vol., Rouen, 1745. W TSEN, N.: Noord en Oost Tarterje, A msterdam, 1705. JENK tN SO N , Voyage, in J.22, IV, s. 103-138.

K, BOZKIR SANATI VE ARKEOLOJS K .l K.2 K.3 ALFOLD, A.: Die geistigen Grundlagen des hochasiatischen Tierstiles, in; Forschungen und Fortschritte, ! , 20, 1931. ALF LD , A.: Die Tieriom orphe VVeltbetrachtung in dem hocha siatischen Kulturen, in; Archiv Anzeiger, XL1V, 1931. ANDERSON J.G .: H unting magic in the animal style, BM FEA, 4,
159

K.4

K.5 K.6 K.7 K.8 K.9 K.IO K .ll K.12

K.13 K, 14 K.15 K.16 K.17

K.18 K.19 K.20 K.21 K.22 K.23 K.24 K.25

1932, s. 221-317. A PPELGREN-KVALO, H.: Altakaische Kunsuiettkmler, Helsingfors, 1931. A SLANAPA. bkz. K.47. BELENTSK ve M ARCHAL, bkz. K.45. BREUL et OBERMAIER, Crnes paleolithiqucs en coupes, in: Anthropolo^ia, XX, 1909. CARTER, D.: The Symbol ofthebeast. Theanimal style ofEurasia, NewYork, 1957. CASTAGNE, .1.; Les monuments funeaires de la steppe des Kirghizes, Orenbourg, 1911, CH ER, kameniye izvoniya Sernireckye, Moscou-Leningrad, 1966. CH RISTIN G ER, R.; Les sculptures megalihiques des sleppes d Asie et d Europe, Asiatische Studien, 1-4, 1958. D TTRCH , E.: Das Motiv der Tierkampfes in der altchinesischen Knst, Asiatische Forshung^n, 13, 1963. DONNER, K.; Ornernents de la tete et de la chevelure, JSFOu, XXXVII, 1920, s. 1-22. EStN, E.: tken illerinde M. Sekizinci ve Dokuzuncu Yz Yllar da Trk abidelerinde sanatkr adlar, in: Trk Dnyas El Kitabi, s tanbul. 1972, s. 44-73. FIELD et PROSTOV, Archaelogical investigations in Central Asie, \n. Ars Islamica, V, 2, 1938, s. 233-271. GOLOM SHTOK et GRIA ZN O V , The Pazyryk burial of the A hai, in: Atner. Joum. o f Archeology, XXXVII, 1933. GRATEK A .O .: Turkic art, in; Encyc. o f WorldArt; New York, Toronto, London, XIV. GRAKOV B.: M onuments de la c:ulture scythique entre la Volga et le mont Oural, ESA,. III, 1928, s. 25-62. GRAN, J. G.: Archlogische Beobathtungen von meiner Reise in Sdsibirien und des Nordwestmo\golei im Jahre 1909, JSFOu, XXVIII, 1912, s. 1-67. GRA N , J. G.; ber die geographische Verbreitung und die Formen der Altertmer in der Nordwest Mongolei, JSFOu, 1910. s. 1-55. GRIAZNOV, M. P.; M innousinskiye kamennye baby, in: Sovietskaya Arkeologia, XII, 1950. GRAZNOV, M. P.: Pazyryskoe kniezkeskoe pogrobonie na Altae, in; Priroda, X I, 1929 JETTM A R, C.; The Alta before the Turks, BMFEA, 23. 1951. JETTM A R, C.; Die frhen Steppenvlker..., Baden-Baden, 1964. JSL, L.; Balhals, Steinbabas und andere Steinfiguren, Prague, 1970. JSL, L.: Vorbericht ber die archaelogischer Ersforhung des Kl Tegin Denkmal, UAJB, XXXVII. KAZAKEVC, V. A.; NamogiVnie statui v Darigange, Leningrad, 1930.

260

K.26

ICSBLEV, S. V.: Drevniaia isotoriia tuzhnpi Sibiri, M oscpu, 1951.

K.27 K.28 K.29 K.30 K.31 K.32

K.33 K.34 K.35 K.36 K.37 K.38 K.39 . K.40 K.41 K.42 K.43 K.44 K.45 K.46 K.47

KLJASTORNIJ; L interpretation-du mot bediz..., in; Lorandetvs University, Budapest, 1976, s. 51-59. KLER, P , J.; Travaux d orfevrerie su pays des O rdos, C A J, 11,2, s. 188-203. K0TW 1CZ: Les tom beaux dits Kereksr en Mongolie, R.O ., VI, 1928, p. 1-11. LAUFER, B.: Use o f human skills and bones in Tibet, in: FieldMus. Nat. Hist. 100, Chicago, 1923. LASZLO, O.: Steppenvlker and Germanen, Berlin, 1971. MORGENSTERN, L.: Lexposition d art Iranien de 1935 Lening rad et les decouvertes de Pazyryk, in: Revue A.As,, 1936. PELLO T et KER, bkz. K.46 PLOCZ-HORVATH; Situation des recherches archeologiques sur les Com ans en Hongrie, A OAH, XXVII, 1973. RN TCH EN , Y.: Melanges arch6ologiques, CA J, IV-4, 1959. ROSTOVTZEEF; Le cenCre de lAsie, la Russie, la'Chine et le style animalier, Prag, 1929. ROSTOVTZEFF: The great hero o f Middle A sia..., in: Arbitus Asiae, 1930, S. 99-177. RUDENKO, S.I.: Kultura naselenia gorgono Altaiu v Skifskoe vremia, M oscou-Leningrad. 953. RUDENKO, S.I.: Der zueite kurgan von Pazyryk, Berlin, 1952. SALMONY: Notes on a katnennaya baba, in: Art. Asiae, X II, 1950. TALLGREN, A .M .; Inner asiatic and siberian rock pictures, ESA, VIII, 1933, s. 175-210. TA LLG REN , A. M .; Perm ian studies, ESA, III, 1928, S. 63-72. TALLGREN, A. M .: Portable altars, ESA, XI, 1937, s. 47-90. TRYJARSK, E.:O n the archeological iraces o f the Turks in Mongo\a, in: East and West, ns, l \ , \9 1 \. TRYJARSKt, E.: La tete de granite retrouvee en Mongolie centrale, CA J. 8-3, 1963, s. 185-191. BELENJSK et MARCHALL: L art de Piandjikent, in; Artib. Asiae,. X X III, 1971. PELLOT et KER; Le tombeau de Iempereur Ta-tsong, T .P ., 1923. ASLANAPA, O.: Trklerde arm a sanat, in: Trk Kltr, Anka ra, 1946.

L . SLAM SANATLARI VE ARK EO LO JS L .l . L.2 L.3 Cataloguedel expositionArtsdel Islam des originesa 1700, Patis, 191 Catalogue de l exposition L'hlam dans les collections nationales, Paris, 1977. DER NERSERR A N , S .: Aghr'amar, church o f the Holy Cross, Univ.
261

L.4 L.5 L .6 L.7 L.8 L.9 L.IO L .l l L.12 L.13 L.14 L.15 L.16 L.17 L.18 L.19 L.20 L.2I L.22 L.23 L.24 L.25

Press, Cambridge (Mass.), 1965. D IEZ, E .; Die Kunst der islamischen Vlker, Postdam , 1928. ESSAD-ARSEVEN, C.: Les arts decoratifs turcs, stanbul, t.y. ETTN G H A U SEN , R .; The U nicom , in; Freer Gallery o f Art, Occasiottaf Papers, I, 3,' W ashington, 1950. GABREL, A.: Monuments Turcs d'Anatolie, 2vol., Paris, 1931-1934. GABRlEL, A.; Voyages Archeologiques dans la Turquie OrienCale,2'/o[., Paris, 1940. HARTNER; The pseudoplanetary nodes of the m oons orbit in hind and islamic iconographies, in: Ars Islamica, 5, 2, 1938, S. 113-154. HARTNER-ETTtNGNAUSEN; The conguering lion. T he life cycle o f a Sym bol. O r. 17, 1964, s. 171-171. H ERZFELD , e .; Die Malerein von Samarra, Berlin, 1928. MAREK et KNZKOVO: L empire de Gengis Khan dans la rniniature. mongole, Prague, 1963. M ONNERET de VLLARD, U.: La pittura masulmane al saffto del ta Capella Palantina, Palerm e-Rom e, 1950. NEY, G.: A nadol Seluk sanatnda ejder figrleri, Bel., XXXIII, 130, 1969, s. 171-216 (sonunda ngilizce evirisi mevcut) NEY, G.: Sun and m oon rosettes in the shame o f hum an heads in Anatolian Seljuk Architecture, in; Anatlica 3, Leiden, p. 195-203. OTTO-DORN, K.: L art de lIslam, Paris, 1967. (Alm ancadn ev.) OTTO-DORN, K.; Trkisch-islamisches Bildgu in der Figurenreltefs von A chtham ar, in; Anatolia, A nkara, 1963. P O PE , A. M.\ A survey o f persian art, London-New Y ork, 1938. SARRE, F r.; Seldschukische Kleinkunst, 1 voL, Leipzig, 1909. SARRE et H ERZFELD : Archologische Reise im Euphart und Tigris Gebiet, Berlin, 4 vol., 1911-1920. TABLOT-RCE, T .; L'art de l'Islam, Paris. 1966. NVER, A . S.: Anadolu Seluklulannda Salk Hizmetleri, in; Ma lazgirt Armaan, A nkara, 1972, s. 9-31. NAL, R.H . : Les monuments islami ques aiciens de la ville d E rzurum et de saregion, P aris, 1968. VAN BERCHEM et STRYZGOWSKt: Amida, Heildelberg, 1910. YETKN, S.K.; L ancienne peihture turque du X I? au X V II' siecles, Paris, 1970.

M . ETNOGRAFYA VE HALK B LG tSt M .l M.2 M .3 AARNE A .: Der Tiersprachenkundige Mann und seine neugierige F rau, FFC, 15, 1914. A CIPA Y A M LI, O .: Trkiyede Doumla lgili Adet ve inanm ala rn, Etnolojik Etd, m: Atatrk niv. Yaynlan, 15, Erzurum, 1961. AND, M .: Dances o f Anatolian Turkey, New York, 1959.

262

M.4 M .5 M .6 M .7 M .8 M .9 M .10 M. 11 M.12 M.13 M. 14 M .15 1V1.16 M . 17 M.18 M .19 M .20 M.21 M .22 M.23 1VI.24 M .25 M.26 M.27 M.28 M.29 M .30 M .31

ATAM AN, S Y.: Kazdamda S an Kz, TFA , 112, 118, 1958-1959, BASSHARD; Khles GrasUnd Mongolei, Berlin, 1938. BAYRI, H .: stanbul Folkloru, stanbul, 1947. BRTEK, F.: En eski tiirk sdt/ijn, A nkara, 1944. UOOKAS, W.: The Cluckchee, vol. VII o f hv Jdup north l'uijk expedition. Mem. Amer. Mus. Natural History, Leiden, 1904-1907. BORATAV, P. N.: Vestiges ouz dans la tradition Bektai, in; A k en X X IV ni. Orient. Kongress W iesbaden, 1959, s. 382-385. BORATAV, P; N.: Les Histoires d'ours en Anatolie, FFC, 1955. BORATAV, P. N.: Trk Halk Hikayeleri ve Halk Hikayecilii, A nka ra, 1946. , BORATAV, P. N.: Cotes 7rcs, Paris, 1955. BORATAV, P . N.; Trk Halk Edebiyat, stanbul, 1969. BORATAV, P. N .: Trk fo//fe/or, stanbul, 1973. BORATAV, P . N .; Le conte et la narration 6pico-romanesque, Tur. I, 1969, s. 95-122. BOULLANE de LACOSTE: A u pays sacre des anciens Turcs et des Mongols, Paris, 1911, BOUNAK, V.: Un pays de lAsie peu connu; le Tanna-Touva. Int. Archiv f r Ethnographie, Lieden, 1928, X X IX , s. 1-16. C H O D ZlD LO : Die Familie bel den Jakuten, Friburg in der Schweiz, 1948. COOPER, J. M .: N orthern Algokian scrying and scapulimancy, in: Festschrijfi P. w : Schmidt, Wien, 1928, s. 205-217. COXW ELL, C .F .: Siberian and other Folk-Tales, London, 1925. CZA PLCK A , M .A .: Aboriginal Siberta, O xford, 1914. DEM RGOLU, Y .Z .: Yrkler ve kyller hikayeler masallar, s tanbul, 1934, DONNER, K.: U Paris, 1946. DOR, bkz. M.71. EEIC H ER O , I.; The K appa Legend, in: Folklor Studies, IX, 1950, Peking, s. M 52. FUNK et W ANGALLS: Standard Dictionnary offolklore, mythology and legend, 2 vol., New York, 1949-1950. GAZM HAL, M. R.: Hayvan taklid edici oyunlar, TFA, 147, 1961. G A ZM H A L, M. R.: Ko H alay, TFA . 126, 1960. G A ZM H A L, M, R .; H alk oyunlanm zn ana figrleri, TFA , 97, 1957. GKALP, A .; Tees rouges et bouches noires, Paris, 1980. GKALP. bkz. M.69. GRENARD M. F.: L a leende de Satk Boghra Khan et rhistoire, J.A ., 1900 (ayr bask s. 1-79). GNGR, K.: Cenubi Anadolu Yrklerinin etno-antropologik tetki ki, A nkzra, 1941.
263

M .32 M .33 M .34

M.35 j M .36 M.37 M .39 M.40 M.41 M.42 M.43 M.44 M.45 M.46 M.47 M.48 M.49 M .50 M .51 M.52 M .53 M .54 M ,55 M .56 M .57 M .58

HAM AYON, R.; Des fards, des moeurs et des couleurs, in: Voi> et nommer les couleurs, Labethno, Nanterre, 1978. H U M BO LDT: Asie centrale. Reherches sur les chaines de montagnes et la dmatologie, 3 vol., Paris, 1843. IM BAULT-HUART, C.: Recueil de documents sur l Asie centrale, P a ris. 1881. JA G D (die), bkz.M .70 JO CH ELSO N , W .: The Koryak religion and myhology, vol. VI of tbe Jesup north Pasifte expedition. Mem. Amer. Mus. Nat. his., Leiden, 1908. JO CH ELSO N , W .; The Yakut, in; Anthrop. papers Amer. Mus. Nat. hist., 33, 1931. KARAHAN, i . H .: U rfada glden kan aygr efsanesi, TFA , 7.9, 1951. KLEM ENTZ, Buryats, in: Ene. Rel and Eth., London, 1910. , KLER, P . J.: Quelques notes sur les coutumes matrimoniales des Mongols Ortos (Urdus) Sud, A nt. XXX, 1935, s. 165-190. LAUFER, B.: The early history o f felt, The American Anthropologist, X X X II, 1930, s. 1-18. LEHTSA LO , T .; Bpbachtungen ber die Jodler, JSFOu, XLVII1, 1936-1937, s. 1-34. ' , LNG, J.: The Goldi tribes o f the lower Sungari river, Ac. Sinica, Nanking, 1934. M A N C H E N -H E L FE N , O .; Reise in asiatische-Tuwa, Berlin, 1931. MOAVEN, N.: Arcs, flehes, carquois, E. M g., I, 1970, s. 128-134. M OSTAERT, S,A .; Mat6riaux ethnographiques relatifs aux M on gols Ovdos, C A J, 11-4, s. 241-294. MOSTAERT, P. A .: Ordosica, BuII. 9, 1934, Catholic Univ. Peking. M OSTAERT, P. A .: L ouverte du sceau et les adresses chez les Oos,'M onumenta Serica, 1, 1935-1936, s. 315-337. MUNDY, C. S.: Polyphemus and Tepegz, BSOAS, 18-2, 1956. NECAT, S.: Krk kemii ile fal bakm ak, in; Halk Bilgisi Haberleri, 1, 1930, s. 38-40. NCOLAS, M .; Croyances et pratiques concemant les naissanceS, Paris, 1972. NDER, M .: Anadolu e/sane/er, A nkara, 1966. NDER, A. R .; Yaayan Anadolu efsaneleri. K a y 1955. PLA N H L, X. de; Noirs et Blancs; sur un contraste social en Asie centrale, J.A ., CCLV, 1967-1, s. 107-116. RADLOV, W .; Aus Sibirien, 2 vol., Leipzig, 1884. RIZA, A .; Cenupta Trkmen Oymaktan, 5 vol., stanbul, 1931-1939. SEVGEN, N.; Tahtaclar, in; Beeri Corafya. Corafya Dnyas, 1, 4, 1951. SHROKOGOROV; Social organisation o f the northen Tungus, ShanghaV, 1929.

264

M .59M .60 M .61 M .62 M.63 M .64 M .65 M.66 M ,67 M.68 M .70 M .71

SHROKOGOROV: Psychomental complez o f the Tungus, ShangaLondon, 1935 STEN, R .: Recherches sur l epopee et le barde an Tibet, Paris, 1959. TANSEL, 0.;Q uand il pleut en meme temps qud lesoIeil brille. S.O., X X llI-2, 1958. TANYU, H .: Ankara ve evresinde adak yerleri, A nkara, 1967. TEOM AN, Z.: Bozkurt efsanesinin A nadoludaki izleri, TFA, 33, 1952. THOM PSON, S.: Motif-lndex o f Folk-Literature, 6 vol., Copenhague, 1955-1958 (yeni bask). UJFALVY, C. de: Les chasses en Asie centrale, in: Bull. de la societe d'acclimatation, 1878, s. 1-9. WADA, S . The northeast tribes in the T ang period, MTB, 1958, -1 7 ,8 .1 -2 6 . YILMAZ: Tahtaclardan gelenekip-, A nkara, ,1948. YUND, K.:: Kat krek deyimi doiaysyle, TFA, 150. 1962. ]adg(dte)beidenaltaischen Vlkem, Vortrged. VIIIPerm. Int. Alt. Conf. 1963, Asiatische Forschungen, 26, W iesbaden, 1968. DOR, R.: Contributions a l eiude des Kirghiz du Pamir afghan, Paris, 1975.

N . G ENEL TA RH VE SLAM N .l N.2 N.3 N.4 N.5 N.6 N.7 N.8 N .9 N.IO N .I l N.12 N .l3 N.14 N .I5 N.16 N.17 N .l8 BROSET, Histore de la Georgie, 5 vol., St-Petersburg, 1849-1858. BROWN, The dervishes ar oriental spiritualism, London, 1868. Cambridge History o f ran (the), vol 5., Cambridge, 1968. Cambridge History o f slam (the): 3 vol., Cambridge, 1970. CHALANON F.: Essai sur le regne d Alexis Commene (1081-1118), Paris, 1900. CORBN, H .; Terre celeste et carps de resurrection, Paris, 1960. Encylopedie de lslam: yeni bs., Leiden-Paris, 1960 v.d. Geschichte der islamischen Land: Leiden-Kln, 1952-1959. Geschichte Mittelasien: Leiden-Kln, 1966. GHRSH M A N N, R.: Iran. Parthes et Sassanides. Paris, 1962. GBB, M .A .R .: The Arab conquest in Central Asia, London, 1923. GBERT, L.: Dictionnaire historique et geographique de la Mandchourte, Honkong, 1934. G RANET, M.: La penste chinoise, Paris, 1934. G RANET, M .: Fetes et chansons anciennes de la Chine, Paris, 1919. HAM BS, L .; La leende du Pretre Jean, in; La Tour St-Jacques, 8j 1957, s. 31-46 H A RLEZ, C. de; Histoire de l empire de Kin ou d Or, Paris, 1886, H U N TtN G FO R D : W ho were the Scythians? Ant.. 30, 1935. slam Ansiklopedisi, stanbul, 1950.

265

N.19 N.20 N.21 N.22 N.23 N.24 N.25 N.26 N.27 N.28 N.29 N.30 N.31 N.32 N.33 N.34 N.35 N.36 N.37 N.38 N.39 N.40 N.41 N .42 N.43 N.44

KAKAMZH-.Hhtoiredel'EmpiredeRussie, 11 vol., Paris, 1819-1826. K LAPRO TH : Race toungouse, in: Le lotus, IX, 1895. MACARTNEY, C. A .: TheMagyars in the nm th ccntury, Cambridge, 1930. M ASStGNON, L.: La leende de Hallace M anur en pays turc, i\-. Rev. Etudes islamiques, 1941-1946, s. 67-115. M EU Lt: Scythica, in; Hermes, 70, 1935, s. 121-176. M iNNS, E. H .: Scythia^s and Greeks, Cambridge, 1913. M QUEL, A .\ La geographie humanie du monde musulman jusqu au milieu du XP siecle, Paris-La Haye, 2 vol., 1967-1975. M OKRt, M.: L'isoterisme krde, Paris, 1966. MOKR, M.: Les vents du K urdistan, J.A ., 247, 1959, s. 479-550. MOKR, IVI.: Le foyer krde, E th., 1961, s. 79-95. MOKR, M.: Le chasseur de Dien. bkz. N.44. MOLE, M .: La dansa extatique en slam, in: Les Danses sacrees, infra, p. 68, vol. 4, s. 147-280. NAGY, G .; The nationality of the Scythes, in; Archaeologia Enestio, Budapesl, 1899. PA U TH IER , G.; Histoire dcs relutiom de la Chine avec les puissances occidentales, Paris, 1859. . PRUSEK, J.; Les recentes theories d Eberhard sur les origines de la civUisation chinoise, in: Archiv Orientalni, XXI, 1953,' s. 35-92. PRZYLUSK, J.: Nouveaux aspects de Ihistoire des Scythes, Rev. Univ. de Bruxelles, 1937 (Ayr bask, s. 1-30). RCE, T. T.: Les Scythes, Paris, 1958. RCHARD,. J.; La papaute et les missions d Orient au Moyen Age (X m -X IV siecles), Rome, 1977. RCH A RD , J.: LExtreme Orient iegendaire au VIoyen Age, in: Annales d'Ethiopie, 11. 1957, s. 225-242. SOURDEL, D. et J.: La civUisation de l Islam classique, Paris, 1968. TOYNBEE, A .J.: A study o f Hstory, London, 1934-1954. VASLEV, A. A .: The Goths on the Crimea, Cambridge (Mass.), 1936. VERNADSKY, G.; The Mongols and Russia, New Haven, 1953. VERNADSKY, G .: O xford, 1959. W ELHAUSEN, J.: DasarabischeReich undsein Sturz, Berlin, 1902. YULE: Cathay and the way thither, 4 vol., London, 1913-1916. MOKR, M.: Le chasseur de Dieu et le mythe dn roi-aigle, Wiesbaden, 1967.

O . TRK VE M OOL TA R H 0 .1 0 .2 A LTH EM , F .: Atilla et les Huns, Paris, 1952. Aspects-of altai'c civilization, ed. by D. Sinor, tndiana Univ. Publiea

266

0 .3 0 .4 0 .5 0 .6 0 .7 0 ,8 0 .9 0 .1 0 0.11,

0 ,1 2 0 .1 3 0 .1 4 0 .1 5 0 ,1 6 0 .1 7 0 .1 8 0 .1 9 0 .2 0 0.2 1 0 .2 2 0 .2 3 0 .2 4 0 .2 5 0 .2 6 0 .2 7

tions, 1963. AUBtN, J C o m m e n t Tam erlan prenait les villes, in; Studia hlamica, 19, 1963, s. 82-122. BACQUE-GRAM M ONT, J. L.; Les evenements dAsie centrale en 1510, in: Cahiers du monde russe et sovietjue, 12, 1971, s. 189-207. BALCIOLU, Tarihte Edremit ehri, Balkesir, 1939. . BARTHOLD, V. V.: Turkestan down to the mongol invasion, London, 1928. BARTHOLD, V. V.; Z w lf Vorlesungen ber dic Geschichte der Trk en Mittelasiens, Hidelsheim, 1962. BARTHOLD, V. V.: Histoire des Turcs dAsie Centrale, Paris", 1945. BARTHOLD, V. V.: Four studies on the HIstory o f Central Asia, 2 vol. Leideri 1958 BAZtN, L.: Notes sur les mots Ouz et T rk , O r., VI, 1953, s. 315-322. BOODBERG; T h/ee notes on the T u-cheh Turcs, in; Semitic and orientalstudies (ed. by W. J. Fischd), Univ. of California, Xl,,1951, s. 1-11. BOSWELL: The Kiptchak Turks, in: Slayonic Revieva, VI, 1927. BOSVVORTH, C. E.: The Gaznavids, Edinburg Univ. Press, 193. CA H EN , C .: Pre-ottoman Turkey, London, 1968. CAHEN, C.; Note sur Thistciredes Turcomans de Rum, J.A ., 1951, s. 335-354. , CAHEN, C.: Les tribus turques d Asie occidentale pendant la premi.are p^riode seldjoukide, WZKM, 51, 1948, CAHEN, C.: Le probleme du shiisme dans lAsie liineure turque pre-ottom ane, in: le Shiisme imamite, Paris, 1970. CAHEN, C.;Baba lshaq, Baba Ilyas, Hadji Bektash et queiques autres. T ur. 1, 1969, CAHUN, h.\Introduction a l'histoire de l Asie, Turcs et Mongalsdes origines a 1405, Paris, 1896. CHABOT, G. B.: Notes sur les relations du roi Argoun avec lOccident, in: Rev. de l Orient latin, II, 1894, s. 556-629. CHAVANNES, E.; Le cycle turc des Douze Animaux, T .P ., 1906. DARS, S.: Architecture mongole ancietine, E.M g., 3, 1972, s. 159-223. DUNLO P, D. M .: The history o f the jewish Khazars, Princeton, New Jersey, 1954. EBERHARD, W .: Chronologischer Uebersicht ber dieGeschichte des H unnen, Bel., IV, 1940, ENOK, K.; Sogdiana and the Hsiung-nu, CA J, 1, 1, s. 43-62. ERTEN, S. F.: Antalya Vilayeti TariW, stanbul, 1940. FtSC H ER , Recherches historiques sUr les principales nations etablies en SihSrie, Paris, t.y.

267

0 .2 8 0 .2 9 0 .3 0 0.31 0 .3 2 0.33 0.34 0 .3 5 0 .3 6 0 .3 7 0.38 0 .3 9 .40 0.41 0 .4 2 0 .4 3 0 .4 4 0 .4 5 0 .4 6 0 .4 7 0 .4 8 0 .4 9 0 .5 0 0.51 0 .5 2 0 .5 3 0 .5 4 0 .5 5 0^6 0 .5 7

GABAN, A. von: Steppe und Stadt in Leben der altesten Trken, in: Der slam, 29-i, 1949, p. 30-62. GABAN, A. von.: Das leben im uigHrischen Knigsreich von Qoco (820-1250), 2 vol., VVesbaden, 1973. GAUBtL; Hisoire de Gentchiscan et de toute la dymstie des Monous, Paris, 1739. GERARD: Les Bulgares de la Volga et les Slaves du Danube, Paris, 1960. GRAUD, R.: Les regnes d Elterich, Qapghan et Bilga, (680-794), P a ris, 1960. , G LPIN A R LI, A.: Alevi, Bektai nefesleri, lstanl)ul, 1,963. GROSSET, R.; L'empire des steppes, Paris, 1939. GROSSET, R.: Empire mon^ol (1 phase), Paris, 1941. GUGNES de: Histoire generale des Huns, des Turcs, dcsMongols etautres Tatares orientaux, 4 vol., Paris, 1756. HAMBS, L.: Le probleme des H uns, in; Rev. Historique, CCX X, 2, HAM BiS, L.: La Haute Asie, Paris, 1953. HAMBS, L.: Lrt Paris, 1957 HAM LTON, J.R .: Toquz oyuz et on-uygur, J.A ., CCL, 1962, 1. HAM M ER-PURGSTALL, D. \o n : Geschchte der Goldenen Horde in Kiptschak, Pesth, 1840. HERBELO T, B. d ; Bibliotheque orientale ou dictionnaire universal, M aestricht, 1776. HERMANN; Die Hephthaliten und ihre Beziehungen, A.M ., 2, 1925. KLAPROTH; Memoires relatifs a l Asie, 3 viol., Paris, ,1825-1826. K LAPRO TH : Magasin asiatique, 2 vol., Paris, 1825-1826. K LAPRO TH : Aperu des entreprises des Mongols en Georgie et en Armenie dans le X III' siecle, J.A ., 1833. KLAPROTH; Tableaux Historiques de l'Asie, Paris, 1826. KLJASTORNJ: Einige Probleme der Geschichte der Alttrkischen Kultur Zentralasiens, in; Altorientalische Forschungen, II, Berlin, 1975. KPRL, M. F.: Les Origines de 1Empire ottoman, Paris, 1935. KPR L , M. F.: O rtazam an T rk devletlerinde hukuk sembol lerdeki m otifler, in; Trk hukuk ve ktisat mecmuas, KPRL, M. F.: Anadolu Seluklar tkrihinin yerli kaynaklar, Bel. VII, 1943. KPRL, M. F.: Trkiye Tarihi, stanbul, 1929. KTNVTCZ: Contrubitions letude de lAsie centrale, R .O ., XV, s. 159-195. KOTW tCZ; Sur les modes dorientation en Asie centrale, R .O ., V, s. 68-91. KRADER, L.: Qan-qayan and the begining o f Mongol Kinship, C A J, I, I, s. 17-35. KURAT, A. N.: Peenek Tarihi, stanbul, 1937. LANGLES, Lr. Notice de l histoire de Djenguyz Khan, Paris, 1799.

268

0 .5 8 0 .5 9 0 .6 0 0 .6 1 0 .6 2 0 .6 3 0 .6 4 0 .6 5 0 .6 6 0 .6 7 0 .6 8 0 .6 9 0 .7 0 0.71 0 .7 2 0 .7 3 0 .7 4 0 .7 5 0 .7 6 0 .7 7 0 .7 8 0 .7 9 0 .8 0 0.81 0 .8 2 0 .8 3 '0 .8 4 0 .8 5

LASZLO, G.; The signifidance o f the H un Golden Bovv, in; Archeol. Ac. Scimtiarium Hungaricae, 1951-1, s. 96-106. LDERS, H.: Zur Geschihte des ostasiatischen Tierkreises, in: Sitzungsbiricht der Pfeus. AW. Berlin, 1933. MAC GOVERN, W. M.: The early empires o f Central Asia, Chape) Hill, 1939. M AC.KERRAN: U e Uigur Empire, Cam berra, 1968. M A EN SCH EN -H ELFEN , O .; The Icgend o f eriin o f the Hun, in: Byzantion, XVII, 1944-1945, s. 244-251. M AENSCHEN-HELFEN, O.: Pseudo-Huns, CA J, 1, 2, s. 101-106. M AEN SCH EN -H ELFEN , O.; Huns and Hsiung-nu, in: Byzantion, X V lI,1944-1945i s, 222-243. M ARQUART, J.: Ueber das Volkstum der Komanen, s. 28-235 de BANG ve M., Osttrkische Dialekstudien, Berlin, 1914. M ATGNON, J. J.r N ote sur la medecine des Mongols, in: Archives cliniques de Bordeaux, IV, 1895, N 11. MULLE, J. L. M.: Les W ou-houan, CA J, XII, 4, 1969, s. 250-268. N EM ETH , G.: Zur Kenntis der Petshenegen, KCsA, s. 219-225. NEUM ANN, K. F .: Die Vlkerdes sdlichen RussUnds, Leipzig, 1855. OHSSON, C. d: Histoire des Mongols, 4 v o l., La Haye, Amsierdam, 1834-1835. OKLADNKOV, A .P .: Yakutiye before its incorporation into the Russtdn Sfdfe. M ontreal-London, 1970. PARKER, E.H .; A thousand years o f the Tartars, Shanghai, 1895 (Londra basks 1924). PELLO T, P .: A propos des Com ans, J .A ., 1920, s. 125-185. , PELLOT, P ,: Note sur les T ou-yu-houen et les Sou-pi, T .P ., 1920-1921,5.323-331. PELLO T, P.: Notes sur l histoire de la Horde d'Or, Paris, 1950. PEL L tO T , P .: Notes critiques d histoire Kdmoucke, Paris, 1960. PELLt(j)T. P.: Notes sur le Turkestan de M. W. Barthold, T .P ., 1930, s. 12-56. PELLOT, P.: N euf notes sur des questions d Asie centrale, T .P ., ,1929,5.201-265. PELLO T, P.: Tokharien et Koutcheen, J.A ., 1934, s. 23-106. PELLOT, P .: La Haute Asie, Paris, t.y. PRITSAl^i O.: Von den Karluk zu den Karachaniden, ZDMG, 101, 1951, s. 270-300. RADLOV, W.: Observalions sur les Kirghis, J.A ., 1863. REMUSAT, A.: Nouveaux Melanges asiatiques, 2 vol., Paris, 1829. RASANOWSKY, V. A.: Cnstomir)r/rtj/o//)eofrMcfictrtteso/Stferia, Tientsin, 1938. RASANOWSKY, V. A .: Fundamental principles o f mangal lam, Ti entsin, 1937. 269

0 .8 6 0 .8 7 0 .8 8 0 .8 9 0 .9 0 0.91 0 .9 2 0 .9 3 0 .9 4 0^95 0 .9 6 0 .9 7 0 .9 8 0 .9 9 0 .1 0 0 0.101

0.102 0.103 0 .1 0 4 0.105 0 .1 0 6 0 . 107 0 .108 0 .109 0 .1 1 0 0 . 111

R U C tN EN ; A history o f the frst bulgarim empire, London, 1930. SAM O LtN , W .: Hsiung-nu, H un, T rk, C A J, 111, 2, s. 143-150. SAM OLN, W .; East Turkestan to the twelth century, in: Central Asiatic Studies, London-La H aye-Paris, 1964. SCIILEG EL, G.: Problemes geographegues, T .P ., 3, 1892. SCHULTZE: Das Martyrium des heiligen Abo von Tiflis, Neu Folge; 1905. SH lR A T O R , K.: Sur Toriine des H iong-nou, J.A ., 1923. SHRATOR, K.: The queue among the people of Nbrth Asia, MTB, 4, 1929. SHRA TO R, K.: Beitrag zur Geschichte und Sprache des Gentralasiatlschen Wusun Stammes, Ksz. 3, 1902, s. 1-38. SNOR, D.: On w ater-transport ih Central Eurasia, U A Jb, XXXIII, 1961, s. 156-179. SNOR, D.; Introduction a l etude de l Eurasic centrale, V/iesbad^en, 1963. PU LER, D.: Les Mongols dans l histoire, Paris, 1961. SPU LER, B.: Die Goldene Horde, Leipzig, 1943. SZYSZMAN, S.: Les Khazars, R H R , C LII, 1957, s. 174-221. TALBOT-RCE, T .; The Seljuks in Asia Minr, London, 1961. TO OA N , Z. V.: The corriposition o f the history o f fhe Mongol^ by Rashid aidin, C A J, V ll, I, 1962, s. 60-72. T O R , R. ve K.: Etudes archeologiques et ethnologiques, in: Jour nal o f the college o f Science, Tokyo Imperial University, XXXVI, 4, 1914. TRYJARSK, E.: The tamgas of the turkic tribes from Bulgaria, U A Jb., 47, 1975, s. 189-200. TU RA N , O.: Les souverains seldjoukides et leurs vassauK nonm usulmans, in; Studia Islamica, 1, 1954. , NVER, A. S.: Uygurlarda Tababet, stanbul, 1936. VAMBERY, H .: Das Trkenvolk in seinen ethnologischen und ethnographischen Beziehungen, Leipzig, 1885. VSDELOU, C.: Histoire de la Tartarie, Y>as, 1870. VVEN de SAINT-M ARTN; Les Huns blancs ou Ephthalites des historiens byzantins, Paris, 1849. VVtEN de SAINT-M ARTN: Sur les Khazars, Paris, 1851. VLADM RTSOV, B.; Gengis Khan, Paris, 1948. VLADMRTSOV, B.: Le regime soda! des Mongols, Paris, 1948. ZAJACKONVSK, W .; Karaims in Po/a^c^/Varsovie-La Haye- Amsterdam . '1961

270

P . - DNLER TAR H DN FENM ENOLOJS, vd.

P .l P.2 P.3 P.4 P.5 P.6 P.7 P.8 P.9 P.IO P .l l P.12 P.13 P.14 P.15 P .1 6 , P.17 P.18 P.19 P.20 P.21 P.22 P.23 P.24 P.25 P.26 P.27 P.28 P.29 '

ANDREE, R.: Die Plejaden jm Mythus, in: Globus, 64, 1893. A NDREE, R.: Scapulimantia, in; Boas A nniv. Volme, New york, 1906, s. 143-165. BACHELARD, G.; La Terre et les reveries du repos, Paris, 1948. BEL, A.; Quelqes rites pour obienir la pluie, in; RecueiL.du X IV Congr'es des Orientalistes, Alger, 1905. BERGSON, H .: Les deux sources de la morale et de le re/gzon, Paris, 1932. BERTHELOT, R.: la pensee de l A sie et l astrobilogie, Paris, 1938. BLOCHET, E.; La conquete des Btats nestoriens de lAsie centrale par les Shiites, in; Rev. Orient chretien, V, 1925-26. BLONDEL: La mentalite primitive, Paris, 1926. BOUCHE-LELERCQ, A .; Histoire de la divination dans l'Antiquite, 4 vol. Paris, 1879-1922. BRUNO, A.; Lorigine della religioni,e il totemismo, in: Revista italiano di sociologia, 1914, s. 749-754. CAZENEUVE; Les Rites et la condition humanie, V&ns, 1958. C H A N TEPIE de la SAUSSAYE; Lehrbuch der Religiongeshichte, Freiburg-an-Brisgau, 1887, 2 vol. CHARENCEY, H . de: Les hommes-chiens, Paris, 1882. Ditionnaire des Mythologies publie par Y. Bonnefoy, 2 vol., Paris,

1981.
DU M EZL, G.\ Romans et Scythie et d'alentours, Paris, 1978. DUMEZL, G.; Les Enarees scythiques et la grossesse de Nazte Hamye, in: Lotomus V, s. 249-255. DURKHEM , E.: Les formes elernentaires de la vie religiettse, Paris, 1937. DURKHEM , E.: Le Suidde, Etudes de sociologie, Paris, 1930. EDSMAN: BdrenfesU in dieReligion in Geschichte und Gegenvart, Tbingen, 1957 (3' edition). ELADE, M.; Tr'aite d histoire des religions, Paris, 1948. ELADE, M.: Mephistophelh et i'androgyne, Paris, 1962. ELADE, M.: Histoire des croyances et des id ks religieses, 2 vol., P a ris, 1976, 1978 (3' vol. paraitre). ELADE, M .: De Zalmoxis a Gengis Khan, Paris, 1970. ELADE, M .; La chamanisme et les technigues archatques de l extase, Paris, 1951. FRAZER, Sir J. G.: Le Rameau d'Or, 3 vol., Paris, 1903-1911. FRAZER, Sir J, G.: Totemism and exogamy, vol 4., Londres, 1910. FRAZER, Sir J. G .: Mythes sur l origine du feu, Paris, 1931. FREU D, S.: Totem et tabou, Paris, 1932. G OLDENW EISER, A. A.: Totemisrri, An analytical study, in;
27 V

P.30 P.31 P.32 P.33 P.34 P.35 P.36 P.37 P.38 P.39 P.40

P.4I P.42 P.43 P.44 P.45 P.46 P.47 P.48 P.49 P.50 P.5I P.52 P.53 P.54 P.55 P.56 P.57 P.58

Joum. o f American Folklor, 23, 88, 1910, s. 179-293. HAECKEL, J.: Totemismus uni Zweikiassensystem bei den Siouxndianern, A nt, XXXII,. 1937. H A RLEZ, C. de: La religion nationale des Tariares orientaux..., Bruxelles, 1887. H ARTLAND, S.: Primitive patemity, 2 voL, Lorvdon, 1909. H EA PE, M. W.: Sex,antogonism, London, 1913. Histoire des religions sous la direction de H. C. PU E C H , 3 vol., P a ris, 1970-1976. HUBERT et MAUSS, M .: Essai sur la nature et la fonction du sacrifice, in; Melanges d histoire des religions, Paris, 1909. JU N OD , Moeurs et coutumes des Bantous, 2 vbl., Paris, 1936. KA RJA LAIN EN: Dia Religion der Jugra Vlker, FFC, 41, 1922. KLEMM, G.: Allgemeine KulturgeschihtederMenscbiit, he\pz\g, 1843. KOPPERS, W.: Der Totemismus, A nt., XXXI, 1936, s. 159-176. KO PPERS, W .; Der H und in der Mythologie der zirkumpazifischen Vlker, in: Wiener Beit. Kulturgeschichte und Linguistik, 1, 1930, s, 359-399. KRETSCHM AR, F.: Hundestammevater und Kerheros, 2 vol., tutgart, 1937. KROEBER, A .L .: AntUropology, London, 1923. L A N L E S, L.: Jiituel des Tatars mandchoux..., Paris, 1804. LANTERNARI: La grande Festa, Milan, 1959. LECH LER, G.: T h e tre e o f life in indo-european nd islamic culture, in: Ars Islamica, IV, 1937, s. 369-416. LEVV-BRUHL, L.: La mentalite primitive, Paris, 1925. LEVY-BRUHL, L.: Lesfontions mentales dans les societes pnmitives, Paris, 1928. LEVY-BRUHL, 'l .: L me primitive. Paris, 1927. LOSY: Le totmisme et rexogam ie, in: Rev. d'histoire et litterature religieuse, IV, 1913. MAKARIUS, R. et L.: L origine de l exgamie et le totemisme, Paris, 1961. MAKARIUS, Rl: Le tabou du.forgeron, in: Dogee, 62, 1968. MALTEN, L.: Das Pferd im Totenglauben, in: Jahrhuch d. Kaiserlich Deuts. archol. Institut, 29, 1914, s. 179-256. M ANNHARDT, Wald-und Feldkulte, 1 vol., Berlin, 1875-1877, MARETT, L.: The Threshold o f religion, London, 1909. MAUSS, M .: Effet physique chez lindivic/u de lidee de la m ort... in: Joum. Psychologie normale et pathologi^ue, XXIII, 1926, s. 653-669. MAUSS, M.: Manue! d'ethnographie, Paris, 1951. M ESCHING, G.: Sociologie religieuse, Paris, 1951. Mythologie des montagnes, des forets et des les, sous la dir. de P. Grimal, Paris, 1963.

272

P.59 P.60 P.61 P.62 P.63 P.64 P.65 P.66 P.67 P.68 P.69 P.70 P.71 P.72 P.73 P.74 P.75 P.76 P.n P.78 P.79

P.80 P.81 P.82

OHLM ARK, A .: Studien zum Problem ctes Schamamsmus, LundKopenhagen,' 1939; PA PRO TH , H. J,: Studien ber das Barenzeremoriell, 1, Uppsala, 1976. RETZENSTEN, F. von; Der Kausalzusammenhang zwischen Geschlechtsverkehr und Empfangnis, in: Zeitsck f r Ethnologie, 1909. REUTERSKOLD, E.: Der Totemistnus, in: ArchivfrReligionswissemchaft, XV, 1912, s. 1-23. SAtNTYVES, P .: Les Vierges Mhes et les naissances miraculeuses, P a ris. 1908. SCH M D T, P. W.; der Ursprung der Gottesidee, vol., IX, Freibutg in der Schweiz, 1949. SCHM DT P. W .: Origine et evolution de la religion, Paris, 1931. SCHRDER, D.; Z u rS tru k tu r des Schamanismus, A n t., 50, 1955, s. 848-881. SIMOONS, F. J.: Eat not thisfiesh, M adison, 1961. Sources Orientales: 8 volumes sous direction collegiale, Paris, 1959-1971 (ed. du euil). SPENCER, H .: Principes de Sociologic, 4 vol., Paris, 1878-1887. SPEN CER, et G LLEN ; Accros Australia, 2 vol., London, 1912. SPENCER, et G LLEN: The native trihes o f central Australia, Lon don, 1899. STEN, R.; Archtecture et pensee religieuse en Extrem e-rient, A. A s., IV, 1937, s. 163-186. STRENBERG, L.; The divine election in primitive religion, in; Cong. Int. Arrimcanistes, X X I, G teborg, 1925. TRILLES, P. H .: Le toteinisme africain, m Sem aine d ethnologie re/giese,Paris-Bruxelles, 1913. TYLOR; Primitive culture, 2 vol., London, 1929. VAN DER L E E W , La religion dam son essence et ses manifestations, Paris, 1955. VAN G ENN EP: L etat actuel du probleme totemiquet Paris, 1920. VAN G ENN EP: Tabou et totemisme Madagaskar, Paris, 1904. \VERNERT, P .: Le culte des Crnes rep'oque paleolithique, in: GORCE et M O RTIER, Histoire geneerale de la religion, Paris, 1948, s. 53-72. W ESTERMARCK, E.: Theoriginanddevelopmentofthemoralideas, 2 vol., London, 1912-1917. Wrterburch der Mythologie, yaynlayan H. W. Haussig, Stuttgart, ,1956, vd. WUNDT: Vlkerpsychologie, vol. 2, Mythus und Religion, Leipzig, 1906.

273

Q . TRKLERN VE MOOLLARIN DN TARH Q,1 Q.2 Q.3 Q.4 0 .5 Q.6 A RA Z, N.; Anadolu Evliyalar, stanbul, 1958. AUBN, F ., Cheval celeste et boyin chtonien, in; Quandle crible hait dans la paille, Paris, 1978, s. 37-63. AUBOYER, J.: Les Scytho-Sarm ates, les Altaques, in; G ORCE et M ORTIER, Hist. Gen. de la Religion (cf. s. 79). BANZAROV, D.: Tchemaya vera ili chamanstvo u mongolov, StPetersburg, 1891. BARBAR; Baumkuit der Bulgaren, Ant. 30, 1935, s. 797-802. BATAROV: Burjatskiya poveriya o booldoyah i anachoyach, in: Zapiski Vostoteno Shirokago oldela Ruskago Geo. otchehestva, II, 2, !rkoutslc, 1980; BAW DEN, C. R.; Astrologie und Divination bei den Mongoien, ZDM G, 108, s. 317-337. BAWDEN, C. R.: On the practice o f scapulitnancy among the Mongols, CA J, IV, 1958, s. 1-31. BAWDEN, c. r.; Some sham anisi hunting rituals from Mongolia, CA J. X II,-2, 1968, s. 1001-143. BAZN, L.; La deesse-mere chez les Turcs pre-islamiqies, Comm. Ste. E. Renan, bull. n 2, 1953, s'. 124-126 (suic RH R, 1953). BENVENSTE, E.; Le dieu Ohrm azd et le demon Albasti, J.A ., CCX LV III, 1960. BRCE, J. K.; The Bcktachi order o f Dervishes, London, 1937. BLOCHET, E.: Etudes sur lhistoire rcligieuse dc LIran, RHR, X X XV III, 1960. BOMBACI, A.; Qutluy bolzun! U AJb, 36, 1965, s. 284-291. BORATAV, P. N.; Ndtes sur A zrail , O r., 1951, 4, I, s. 58-79. BORATAV, P. N.: Istiska, bkz. N. 18, stanbul, 1952, s. 1222-1224.' BOSW ORTH, C. E.: A lurco-mongoi Practice among the early Ghaznavids, C A J, VII, 4, 1962, s. 237-240. BYLE, J. A.; A form o f horse sacrifice am ong the 13th and 14th century Mongols, C A J, X, 1965, s. 145-150. BYLE, J. A .: An erasian hunting ritual, in: Folklore, 80, 1969. BYLE, J. A.: The burial plaee of the Great Khan gedi, A .O ., X X II, 1970, s. 45-50. BYLE, J. A.: The hare in myth and reality, Folklore, 84, 1973. BYLE, J. A .: Turkish and mongol shamanism in (he Middle Age, Folklore, 83, 1972, s. 177-193. CASTAGNE, J.: Magie et exorcisme chez les Kazak-Kirghizes et autres peuples orientaux, in: Rev. Etudes lsldmiques, 1930, s. 53-151. CASTAGNE, J.; Survivances danciens cultes et rites en Asie centraie, Rev. Ethn. et trad. populaires, 1923, s. 245-255. CASTAGNE, J.: Les tamgas des Kirghizes, Rev, Monde musulman,

Q.7 Q.8 Q .9 Q.10 Q .ll Q.12 Q.13 Q.14 Q.15 q .l6 Q.17 Q.18 Q.19 Q.20 Q.21 Q.22 Q.23 Q.24 Q.25

274

Q.26 Q.27 Q.28 Q.29 Q.30 Q.31 Q.32 Q.33 Q.34

Q.35 Q.36 Q.37 Q.38 Q.39 Q ,40 Q.41 Q.42 Q.43 Q.44 Q.45 Q.46 Q.47 Q.48 Q.49 Q.50

1921, s. 30-64. CASTAGNE, J.: Les traitements des maladies par les proc^des magiques chez les Kirghiz-Kazaks, Rev. d Ethnographie, XXIII-XX1V, 1925. CHADWICK, N. K .: Shamanism among the Tartars of Central Asia, ]otr. Roy. Anthropological Imt., 66, 1936, s. 75-112. CH C H L O , B.: Qui est done Koca? E. Mg.. 9, 1978, s. 7-72. C H D ZID LO , T.: Spuren des Totemismus bei den Jakuten? A nt., 41-44, 1946-1949, s. 359-365. CLAUSON, Sir G .: Turks and VVolves, S.O ., 28, 1964, s. 1-22. CLEAVES, F. W .; Teb-Tenggeri, U A Jb., 39, 1967, s. 248-260. CLEAVES, F. W .:: A medical practise o f the Mongols in the thirtheenth century, H JA S, XVII, 1954, s. 428-441. CURTIN, J .: A joum ey in southem Siheria. The Mongols, their religion and their myths, London, 1909. CZAPLICKA, A.: The influenCe o f enviroment upon the religious ideas and practises o f the aborigenes o f northern Asia, in: Folk-Lore, 25, 1914, s. 34-54. DANKOFF, R.: Baraq and Buraq, C A J, X, 2, 1971, s. 102-117. DENY, J.: 70-72 chez les Turcs, in; Melanges L. Massignon, Damas, 1956, s. 395-416. DEVEREUX, R.; Oneirocriticism in eleventh century Central Asia, CA J, X lI-2, 1968, s. 92-95. D IO SZEG I, V .: Glaubenswelt und Folklore der sibirischen Vlker, Budapest, 1963. DIOSZEGI, V.: Libation songs of the Altaic T urks, vlcto hica Ac. Sc. Hungaricae, 19, 1970, s. 95-106. DYRENKOVA, N. F .; Bear vvorship among turkish tribes o f Siberia, Proc. 23rd int. Cong. o f Americanists, 1928, New Y ork, 1930. DORA EARTHY, E.: The religion of Gengs Khan, Numen, II, 3, 1955, s. 228-232. EBERHARD, W.: The girl that became a bird, Semitic and oriental st ed. by Fischel, Univ. o f California, 1951. EBERHARD, W.: Remarks on Siralya, R ., 1 ,2, 1948, s. 220-221. ELN, S.; Al-Kari, TFA , 193, 1965. EMSHEMER, E.: Schamanentrommel und Trommelbaum, Ethnos, XI, 1946, s. 166-181. ERHAT, A.:Mitoloji szl, stanbul, 1972. EREN, H.: Dede Korkut kitabna ait notlar, in: AratrmalarF. Kp rl (Syl), ed. H. Eren ve T . Halasi Kun, A nkara, 1950. EREN, H .: Zurufe an Tiere bei den Trken, U A Jb., 25, 1952. ESN, E.: bkz. Q.155. FRAZER, Sir J.: The killing of the Khazar Kings, Folklore, XXVIII, 1917. GABAIN, A. von; Inhalt und magische Bedeutung der alttrkisc
275

Q.5J Q.52 Q.53

Q.54

Q.55 Q.56 Q.57 Q.58 Q.59 Q.60 Q.6I Q.62 Q.63 Q.64 Q.65 Q.66 Q.67 Q.6B Q ,69 Q .70 Q .7 l Q.72 Q.73 Q.74

GABAIN, A. von: Uber die Bedeutung Frhgeschichtlichen Tierdarstellungen, in: Melanges E Kprl, stanbul, 1953, s. 169-176. GABAIN, A . von: Buddhistische Trkenmission, in; Asiacica, Festschrift F. Weher, Leipzig, 1954, s. 161-173. G A HS, A.; Blutige und unblutige Opfer dei den alaisehe^ Hirtenvlken, Semaine Int. Ethno. religiense, Milan, 1925, Paris, 1926, s. 217-226. G A H S, A .; K opfSchdelund Langnochenopfer bei den R e n tie rv lkern, Festchrift P. W. Schmidt, Wien, 1928, s. 231-268. G A ZM tH A L , M. R.; Trklerde aa klt, TFA, 128, 1960. GLORY, A.; Lenigme du quaternaire. Culte des ongones, Rev. des Sc. religieuses, Strasbourg, 1964, s. 337-388. G C ELt, Y. K.; Suphan D a... TFA , XX, 1957. G LPIN A RLI, A.: Manakb- H aa Bekta-i Veli. Vilayet name, stan bul, 1958. G LPINA RLI et BORATAV; Pir Sultan Abdal, A nkara, 1943. G U NDA: Totem istiche Spuren in der ungarischen TaltosUberlieferung, in: Q.38, s. 45-56. GNEY, E .: San Kz Efsanesi, in: F. YElvilSEY, Bursafolkloru, 1955. H A EN SCH, E.: Die letzten Feldzge Cinggis H ans und sein T od., A .M ., IX, 1933, s. 503-551. HAGAARD: Some expressions pertaining to death ini the Kk Turkic Inscriptions, U A Jb., 48, 1970, s. 89-115. HAMAYON, R.: M archandage d mes entre vivants et morts, in; Systemede pensee en Afrique noire. Le sacrifce, Paris, 1978, s. 151-179. HAMAYON, R.: L'os distinctif et la chair indifferente, E. Mg., VI, s. 92-122. ' HAM AYON, R.: La triade de lunivers, E. Mg., III, s. 225-238. H a Ki BS, L .: Le mythe de laigle et ses representations artstiques, A .A s., VI, 1959, s. 3-12. HARVA, V .lL e s representations religieuses despeuples altaiques, Paris, 1955 (Alm. bask Helsinki, 1938). HASLUCK, F. W .: Christianity and slam under the Sultani, 2 vol., O xford, 1929. HATTO, A. T .: The Swan-maiden, BSOAS, XXIV, 2, 1961, s. 326-352. HEISG , Mongolische Volksreligiseundfolkloristiche Texte, Wiesbaden, 1966. H ERZFELD , E.: Alongoa. Der slam, VI, 1916, s. 317-327 HOLM BERG; Siivn'an mythology, Boston, 1927. HOLM BERG; Der Baum des Lebens, Ann. Ac. Sc. Finnicae, XVI, Helsinki. 1922-1923.

276

Q.75 Q.76 Q.77 Q.78 Q.79 Q .80 Q.81 Q.82 Q.83 Q.84 Q.86

Q.87

Q.88 Q.89

Q.90 Q.91 Q.92 Q.94 Q.95 Q.96 Q.97 Q.98 Q.99 Q.100

HOLM BERG: ber die Jagdritten, JSFOu, XL1, 1, 1925, s. 1-53. NAN, A.: Tarihte ve bugn amanism, A nkara, 1954. NAN, A.: Ongon ve Ts kelimeleri hakknda Trk Tarih, Ark. ve Etnog. Dergisi, 11, 1934, s. 277-285. NAN, A.: Trk dnlerinde exogami izleri, in; Aratrmalar F. Kp rl (60 yl), ed. H. Eren et T. Halas Kun, A nkara, 1953. NAN, A.: Trk boylarnda da, aa ve pnar klt, in; Reid Rah meti Arat iin, A nkara, 1966, s. 272-277. JAW ORSK, Quelques remarques sur les coutumes funraires turques, R .O ., IV, s. 255-261. JO CH ELSO N , W .; Kumiss festivals of the Y akut, in; BoasAnn. Vo lme, New Yerk, 1906, s. 257-271. JUSSU PO W , G. W .; Totemistische Relikt bei den Kasaner Tartaren, in; Q.38, s. 209-222. KAO C h'-H sn: The Ching Lu SHan shrines of Han sword worship, in: Hsiung-Nu religion, C A J, V-3, 1960, s. 221-232 KATANOV, N. E.: Ueber die Bestattungsgebrauche bel den Trkstmmen Central- und Oastasiens, Ksz., 1900. KPRL, M .F.: Une institution magiqe chez les anciens Turcs: yat. In: Actes 2 Cong. Int. d'Histoire des Religions, Paris, 1925, s. 440-451. KPRL, M. F.: La proibizione di versare i! sangue neUesecuzioni d un m em bro della dinastia..., in: A nnali Istituto Univ. Napoli, Roma, 1940, s. 15-23. KPRL, M. F.: Les origines du Bektachisme, in: Actes 2'' Cong. m. d H istoire des Religions, Paris, 1925, s. 391-411. KPRL, M. F.: Influences du chamanisme turco-mongol sur les ordres mystiques musulmans, in; Mem. de l Inst. de, turcologie Univ. de Stamhol, stanbul, 1926. KPRL, M. F.: Trk Edebiyatnda lk Mutasarrflar, stanbul, 1919. KPRL, M. F .: Trk Edebiyatt Tarihi, I, stanbul, 1926. KE, M .J; AL, AlKars, TFA , 185, 1964. LGET, L.; Le sacrfice offert aux ancetres dans rH isto ir Secrete, A O AH , XXVII, 1973, s. 145-161. LOT-FALK, E.; Religions des peuples altVques de Siberie, in Histoire des Religions, 3 (ed. H . C. Puech), Paris, 1976, s. 956-982. LOT-FALCK, E.; Mythologies siberiennes, in; P.58, s. 256-265. ' LOT-FALCK, E.; A propos d A tgn deesse mongole de la terre, RHR, CXL1X, 1956, s. 157-196. LOT-FALCK, E.: Les rites de chasse chez les peuples sihh-iens, Paris, 1953. LOT-FALCK, L animation du tam bour, J.A ., 249, 1%1, s. 213-239. LOT-FALCK, E.: Le chamanisme en Siberie, in: Rev. In'temationam

Q.101 Q.102 Q.103 Q.104 Q.105 Q.106 Q.17 Q.I08 Q.109 Q.110

Q .l ll Q.112 Q. 113 Q. 114 Q.115 Q.116 Q .ri7 Q. i 18 Q .U 9 Q.120 Q.121 Q.122 Q.123 Q.124

le, 1946, s. 59-69. LOT-FALCK, E.: La notion de proprl^te et les esprits-maitres en Sib6rie, RNR, 144, 1953, s. 172-197. LOT-FALCK, E .; Koca Kan, rituel 4rotique altiren, E. Mg., 8, 1978, s. 73-108. MASSON-OURSEL: Asie Centrale, in; GORCE et M ORTIER, Hist. G ak des Religions, Paris, 1948, s. 441-447. M ELIKOFF, I.; Le probleme Kzlba, T ur., VI, 1975, s. 49-67. MENGES, K. H.: Glaubensweit und Folklore der sibirischen Vlker, O t., XX, 1967 MIKHAILVSKY, V. M.: Shamanism in Siberia and european Rus^ ia , in: Jour. Anthrop. Inst., 24, 1985. MAROVCSK, G.: Atillas Tod in Geschichte und Sage, KCSA, 1926. MGSTAERT, P. A.: A propos d'une priere au feu, in: Amer. Scud. in altak Unguistics, Bloomington (nd.), 1962. NACHTGAL, H.: Die erhhte Bestattung in Nord-und Hochasien, Ant., 48,, 1953, s, 44-70. NORADZE, G.: Der Shamanismus hei den sibirischen Vlkem, Stuttgart, 1925. NUR, bkz. Q.156. GEL, B.: Trk Mitolojisi, Ankara, 1971. ZTELLI, C.: Trklerde and-yemin, TFA, 120, 1959. PALLISEN, N.: Die aite Religion der Mongolen und der Kultus Tshingis Chans, in: Numen, III, 3, 1956, s. 178-229. PALLISEN, N.: Dic ake Religion der mongolischen Volkes, Posieux, Friburg, 1953. PARTANEN, J.: A description of buriat shamanism, JSFOu, Ll, 1941, s. 1-34. PAULSON, I.: Die Vorstellungen von den Seelen der Tiere bei den nordeurasischen Vlkern, in; Ethnos, 1958. PAULSON, I.; Schutzgeister und Gonheiten des Wildes, SlockholmUppsala-Gteborg, 1%1. PAULSON, L; Die primitiven Seelenvorstellungen der nord-curasischen Vlker, in; The Entholog. Museum, iveden, 5, 1958. PAULSON, HULTKRANTZ, JETTMAR, Les reli^ons arctiqttes et finnoises, Paris, 1965. PELLIOT, P .: Sirolya-Sralya, T .P ., 1944, s. 102-113. POPOV, A .; Consercration ritual for a blacksmith novice among the Yakuts, in; ]oum. Amer. Folklore, 46, 1933. PO PPE, N.: Zum Feuerkults bei den Mongolen, A .M ., 2, 1924. POTAPOV, L. P.; Traces de conceptions totmiques chez les Altaiens, in K.32. PRTSAK, O.: Q ara . Studiezur trkischen Rechtssymbolik, in: ZV . Togan a Armaan, stanbul, 1950-1955.

278

Q.125 Q 126 Q,127 Q.128 Q.129 Q,130 Q.131 Q.132 Q.133

Q.134 Q.135 Q l36 Q.137 Q.138 Q.139 Q.140 Q. 141 Q.143 , Q. 144 Q. 145 Q.146 Q.147 Q.148 Q.149 Q.150 Q.151 Q.152

RAHDER, J.: The bid Turkisch Earth-Deity, in: Suzuki Gakujutsu Kenkyu nempo, 3, TOKYO, 1968, s. 85-86. RASANEN, Regenbogen-HimmeUbrcke, S.O., XIV, I, 1947. RNTCHEN, Y.: Melanges ethnographiques Kara dom. Les superstitions chamanistes..., R.O., XX, 1956, s. 21-22. RNTCHEN, Y.: Lu culte de Tongon Dayan... S.O., XVIII, 1955. SAKISIAN, A.: Le croissant comme embleme national et religieux en Turquie, Syria, XXII. 1941, . 66-80. SANDSCHEJENV, G.: Weltanschaiung und Schamanismis der AlarenBurjaten, Ant., 22-23, 1927-1928. SARKZt, A.; A mongolian hunting ritual, AOAH, XXV, 1972. SCHRDER; Zur Religion der Tujen des Sininggebeit (Kuhunor), Ant., 40, 1952-1953. SHIRATOR, K.: On the territory of the Hsiung-nu Prince Hsiu-tu Wang and his metal statue lor Heaven-vvorship., MTB, V, 1930, s. 1-79. SHIRATOR, bkz. Q.157. SlEROSZEWSKI, W.: Du chamanisme dapres les croyances des Yakoutes, RHR, 46. 1902, s. 204-233; 299-358. STERNBERG, L.; Der Adlerkult bei den Vlkern Sibiriens, iti: Archiv Reliffowissenschaft, 28, 1930, s. 135-153. Studies in shamanism, ed. by C. M. EDSMAN, Stockholm, 1967. Studies in siberian shamanism, ed., by M. V. Michael, Toronto, 1963. SMER, F.: Ouzlara ait destani mahiyette eserler, in: Dil, TarihCorafya Fak. Dergisi, 17, 1960, s. 359-455. TOMKA, P .: Les termes de lenterrement chez les peuples mongols, AOAH, 1965. .Traditions religieuses et para-religieuses des peuples altaques, Paris, 1972. TROCHANSKll; Evolutia cemoi very samanstvo u Yakutov, Kaza, 1902. TRYJARSKI, E.; The dog in the turkic aera, CA J, 23, 1979. TUCCl et HEISSIG,' U religion du Tibet et de la Mongolie, Paris, 1973. TUNA, O. N.: Kktrk yazl belgelerinde ve Uygurcada uzun Vokal1ar, Bel. 1960, 183, s. 213-282. TURAN, O.: Eski Trklerde okun hukuk bir sembol olarak kullanl mas, Bel., IX, 1945, s. 305-318. TURAN, O.: On iki hayvanl Trk takvimi, stanbul, 1941. VERNADSKY, G .; The scope and coiterits of Chingis Khans yasa, HJAS, 3, 1938, s. 337-360. VLADIMIRTSOV, B.J.; A propos d tken Ys, Compte rendu Ac. des Sc. de l'URSS, 1929, s. 133-136. YILDIZ, H .: Evren, TFA , 133, 1960. YUND, K.: Trkiyede Hidrellez, TFA, 130, 1960. ZELENINE, D.: Le culte des idoles en Siherie, Paris, 1952.

279

Q.153 Q. 154 Q.15S Q.156 Q.157 Q.158

ZELENINE, D.; Bin crottischer Ritus in den Opferungen der aliaischen Tuerken, in; Int. Arck fr Ethn, Leiden, 29, 1928. ZOLOTAREV, A.: Perizitki totemisma u narodow Sibiri, Izdatelstvo Inst. Norodov Severa, Leningrad, 1934. e s i n , e .: And . The cup rites, in: Memonum Kurt Erdmann, stan bul, 1969, s. 224-261. NOUR, R.; Tamga ou Tag, marque at fer chaud sur les chevaux Sinope, J.A ., 212, 1928, s. 148-151. SH IR A T O R I.K .;T helegendoftheK ingT ung-m ing,M T B , X, 1938. HATTO, A. T.: Shamanism and epic poetry in northern Asia, BSAS, 1970, P. 1-19.

R. YAZARIN KAYNAK OLARAK KULLANDII KEND ALIMALARI :R .l R.2 R.3 R.4 R.5 R.6 R.7 R.8 R.9 R.IO R .II R .I2 R.13 R.14 R.15 R.16 R.17 R.18 R.19 Tngri, essai sur le Ciel-Dieu des peuples altai'ques, RHR, 149-150 (4 articles, citis 1-4). Le nom du chaman dans les textes tureo-mongpls. Ant., 53, 1958, s. 113-142. Elements chamaniques dans les textes pre-Mongols; Ant., 53, 1958, s. 441-456. Notes additionnelles R.I., RHR, 154, 1958, s, 32-66. Lorigine cdeste de la souverainet dans les inscriptions palr-turques, in; Numen, supp. The Sacral Kingship, Leiden, 1959, s. 230-241, Le chaman gengiskham'de. A nt,, 1959, s. 401-432. La naissance du monde chez les Tureo-Mongols, in: s.68, 1. Les songes et leur interpretation, in: s.68, 2. Le chaman en Asie centrale, CAJ, V, 1959, s. 35-76. Le chaman altaj'que daprfes les voyageurs europeens des XVII' et XVI1P sifecles. Ant., 56, 1961, s. 438-58. La religion des Turcs de lOrkhon, RHR, 1962, s. 1-24; 199-231. La danse chamanique, in: P.68, 6. La mort chez les peuples altajues anckns et medievaux, Paris, 1963. Les chiffres symboliques 7 et 9 chez les Turcs, RHR, 1965. Le chaman, in: P,68, 7. Le combat de lhomme et de la femme dans les rites du mariage, Bull. Ste E. Renan, RHR, 1966, s. 109-111. Faune et Flre sacrees dans les secieth altaques, Paris, 1966. Le lait et le sein dans les traditions turques L'homme, VII, 1967, s. 48-63. Le chamanisme experience spirituelle de la vie animale, Syntheses, 1%8, s. 41-46 (Alm. ev. Antaois, X, 1968).

280

R.20 R.2I R.22 R.23 R.24 R.25 R.26 R.27 R.28 R.29 R.30 R.31 R.32 R.33 R.34 R.35 R.36 R.37 R.38 R.39 R.40 R.42 R.43 R.44 R.45 R.46 R.47 R.48

La divination chez les Turcs (en coll. avec P. N. Boratav), La divimtion, vol. 2, Paris, 1%8. -Recherches des survivances pre-islamiques dans les textes turcs musulmans: le Bahur-name, J.A ., 1968. Les Fideles de Vdriie et les croyances religieuses des Turcs, RHR, 1969, s. 61-95. La veuve dans les societes turques et mongoles, L homme, IX, 1969, s. 51-78. Les traditins des nomades de la Turquie meridionale, Paris, 1970. Les etres inlermediaires chez les peuples altaiques, in: P.68, 9. Essai dinterpretation dun relief figuralif seldjoukide, A .as., 23, 1971, s. 41-49. Le taureau sauvage matris^: in: Syria, 48, 1971, s. 187-201 Le lievre dans la tradition turque, Tur. 3, 1971, s. 40-48. La signification religieuse de Tart des nomades turcs in: Trk Kltr El Kitab, 2, stanbul, 1972. Le decor anime du caravanserail de Karatay, Syria, 49, 1972, s. 371-397. Survivance des traditins turco-mongoles chez les Safvides, RHR, 189, 1973. Le festin de fdcondite, in: Melanges offerts a H. C. Hueh, Paris, 1975. Quelques objets numineux des Turcs et des Mongols: I, le bonnet et la ceinture. Tur. 7, 1975, s. 50-64. Fcncticns chamaniques et valeurs du feu chez les peuples altaiques, RHR, 1976, s. 67-101. Recherches des survivances... Le Kitab-i Dede Qprqut, J.A, 264, 1976, s. 35-55. Quelques objets numineux... 2. Les plumes, Tur,., 8, 1976. A propos des osselets de Gengis Khan, in: Festchrifi Sinor, Tractata Altaica, Weisbaden, 1976, s. 557-568. Dieu dans le Kitab-i Dede Qorqut, in: Revue Et. islamiques, 43, 1975, s. 123-140. Quelques objets numineux..: 3. Larc et les fleches, Tur., 9, 1977, s. 7-28. La triade de lEr Tshtk. in: Quand le crible etait dans la paille... Hommage a P. N. Boratav, Paris, 1978. La pretendue reprdsentation du Calendrier des Douze Animaux, J.A., 246, 1978, s. 237-249. Les astres chez les Turcs et les Mongols, RHR, 1979. Let des Kirghiz... R.O ., 41, 1979. Mythologie des Turcs et des Mongols, P. 14. Quelques objets numineux... 4. La coupe. Tur., 2, 1980. Le combat d animaux dans lart et la mythologie irano-trcs, A-A s., 36, 1981, 5.5-11. Le vocabulaire de la mort chez les anciens Turds, in UAJb sou presse.

281

EK-1
K A Y N A K L A R D A K Y A Z A R S M L L R D Z N Kayniikla duha ncc de helirilmi olduu gibi Adan Rye kadar 18 konuya blnmi) ve her blmde yazarlar harl suasna uygun olarak sralanmtr. Bylece meiin iindeki gndermeler dnda, bir yazan arayan ki^nin her blm (aramas gerekmektedir. Hu nedenle ve 500 dolayndaki ya/ar isminin kolaylk la bulunabilmesini salamak iin ayrea K.yihikLnLkt Y.r/uv ii)ilcri Di/ini ha zrlanm ve Ek-I olarak sunulmlur. (A. Ka/.ancgil). - A Aallo, P.: F .l. F.2 Aarne, A.; M .l Aboul Feda.; H .l jA b ul Gazi lahadr H an.; C .l, C.2 ' Acpayaml, O.: M .2 Altheim, F.; 0.1 Alfldi, A.; K .l, K.2 Aliaie Civilisalion.: 0.2 Ammien Mareeilin: Ci.l And, M.: M .3 Anderson, J.G .; K.3 Andree, R.: P .l, P.2 Appelgren-Kivalo, H: K.4 A rat. R.R.: B .l, I.2, U.8, C.3 Araz. N.: 0 .1 A rbuthnot: H.37 A slanapa, O .: K.4, K.47 A tam an. S.Y.: M.4 Atalay, B.: B.IO A lkinson, T .W .: .1.1 Aubin, F.: Q.2. 0 .3 Auboyer, J.; Q.3
- B Babur ah; C.3. C.4 Bachelard, G.; P.3 Bacque-Grammonl, J.L .; C.3, 0.4 Backer. L.: G.2 Baleolu: 0.5 Bang. W: B.2 Banyow.sky: J.2 , Banzarov, D: J.4 ' Bar Hebreus; G.3 Barbar; Q.5 Barbier de Meynard; E .l. H.24, H.32 Barthold M .W ; 0 .6 , 0 .7 , 0 .8 , 0 .9

Ba.sshard. 1; M .5 Bagz, I: C.5 Ualarov; Q.( kmal, A; 1L2 Bavvden, C.R: D .l, D.2, Q.7, Q.8,
Q . 9

Bayri, H: M .6 Bazin, L; A .l, A.2, A .3, A.4, C.6, F.3, F.4, F.5, F.6, F.7, F.8, l'.y, 0 .1 0 , O -10 Haccue, Dom J: G.29 Bel: P.4 Bclenitski: K.4, K.45 Benveniste: Q .II Bcrezin; H.2 Bergeron: G.4 Bergson, H: P.5 Bergmann. B; J.3 Berthelot, R; P.6 Bilge. J.K: Q.12 . Binek, F.; M .7 Biruni: H.3 Blochet, E: H.4, P.7. Q.13. Blake: G.5 Bleichsteiner: E .3 BlondcI; P.8 Bogoros. W; M .8 Boraiav, P.N; C.7, C.8, C.9, H.5. M .9, M .10,M .1I. M .12. M .13. M .14. M.15. Q.15, Q.16. R.20 Bosvvorth, C.E : 0 .1 3 , Q .17 Boylc. .I.A; G .6. G.7. H.7, H.8, 0-18, Q.19, Q.20, 0 .2 1 . Q.22 Boodberg; F. l O, 0.11 Bombac, A: Q.14 Bonefoy. Y; P .I4 Boswell: 0 .1 2

Bosvvell: 0 .1 2 Bouche-Ledercg, A; P.9 Boukliary; H..6 Bouillane'dc Lacosie: M. 16 Bounak, V: M! 17 Brand; J.4 Bretschneider, E: 1.2, 1.3, 1.4 Bcvil: K.5 Brosscl: N .l Brot-kcimann, C: B.3, B.4, B.5, C.IO Brown: H .9, N.2 Bruno, A; P. 19 Bhtlingk, O: E .4 - C Cafcrolu, A; E .5, E.6 Cahen, C: 0 .1 4 , 0 .1 5 , 0 .1 6 , 0.17, 0 ,1 8 C ahun, L: Q.19 Cambridge; N.3, N.4 C annard, M: H.IO C a n a de Vatx; H.33. Carroll, P.T; 1.5 C artar, D: K.6 Castern, A; J.5, J.6 azeneuve: P .ll Castagne, .1; K .l, Q.23, Q.24, Q.25, Q.26 Catalogue: L .l, L.2 Cesar: G.8 Chabot, J.B : G.9, 0 .2 0 Chantepie: P.12 Charencey, H.de; P.13 C halandon, F: N.5 Chadvvick, N.K: Q.27 Chavannes, E: A .5, B.6, D .3, .6, 1.7, 1.8, 1.9, 1.10, 1.11, i . 12, 0.21 Cher: K.8 Chodzidlo: M. 18, 0.29 Chronique de N estor:,0.10 Christinger, R: K.9 Chichlo, B: Q.28 Clarke, E.D; J.7 Clauson, Sir G; A.6, A.7. E.7, F .ll , 284

F.12, F .I3, Q .30 Cleaves, F. W; D.4, D.5, D;21, D.22, F.14, F.15, 1.13, Q.31, Q.32 Cooper, .I.M; M .19 Corbin, H: N.6 Cordier, H: G .l l , G.12 Coxwcll, C.F; M.20 Curiin, J; Q.33 Czaplicka, M.A; M .21, Q.34 - DDankoff, R; Q.35 Dars, S; 0 .2 2 Demirciol, wy.z: M .22 Derrcmcry, C: H.12, H .I3 , H.14 Delin, D; C.29 Deny, J: C . l l , CA2, E .8, Q.36 Der Nassarian, S: L.3 Devereux, R: Q.37 Dictionnaire: P.14 Dien, A.'E: F.16 Diez, E: L.4 Dioszegi, V: Q.38, Q.39 D iurich, E; K.IO Doerl'er, G: F.17, F.18 Dnnev, K: K .ll, M.23 Dr, R: M .71 Dora Eathy, E; Q.41 Droiiin: D .6 Dumezil, G: P.15, P.16 Dnlop, D.M : 0 .23 Dulaurier, E: G.13, G.14 Durkheim, E; P.17, P.18 Dyzenkova, N .P: Q.40 -E Eberhard, W: 1.14, .15, 1.16, 0 .2 4 Q.42, Q.43 Eeichero, 1: M .24 Edsnan; P.19, Q.136 Eliade, M: P.20, P.21, P.22, P.23, P.24 Elin, S: Q.44 Elias: 11.14 Emshcimer, E: Q.45

Encyclopedie: N.7 I Enoki, K: Q.25 Erhat, A: Q.46 Erm ann: J.8 Eren, H; Q.47, Q.48 Ergin, M: C.13, i Erten, S.F; Q.26 Esad Arseven, C; L.5 Esin, E: K, 12, Q. 155 Ettinghausen, R: L.6, L.IO , - F Flamming, B; E .9 Ferrand; H.15 Feng; 1.36 Fischel, w ; j : H .16, 0.11 Fiscler: 0 .2 7 Firdusi: H.17 Field: K.13 Funk: M .25 Frazer, J.G : P.25, P.26, P.27, Q.49 Freud, S; P.28 - G Gabairi A. von: E. 10, 0 ,2 8 , 0 .2 9 , 0 .5 0 , 0 .5 1 , 0 .5 2 Gabriel, A: L.7, L.8 Gais, A: 0 .5 3 , 0 .5 4 Gaubil: 0 .3 0 Gazimihal, M.R: M.26, M.27, M.28, 0 .5 5 Georgi, J.G : J.9, J.IO G erard: 0.31 Geschichte; N.8, N.9 G hirshm an, R: N.IO Gibb, M .A .R : N .ll Gibert, L: N;12 Gillen: P.70, P.71 G iraud, R: A .8, 0 .3 2 Glanius: J .l 1 Glory, A: Q.56 Gmelin, J.G ; J.12

G oichon, E: H.18 Goldenweiser, A.A; P.29 Golomshtok; K.14 Gorce: P.79, Q.3 G kalp, A; M.29, M.69 Gceli, Y.K: Q.57 G lpnarh, A: 6 .3 3 , Q.58, Q.59 Gvsut, H: C.14 Grakov, B: K.16 G ranet, M: N.13, N.14 G ran, J.G : K.17, K .8 Gratek, A.O : K.15 G renard, M .F: M .30 Griaznov, M .P; K.14, K.19, K.20 Grimal, P: P.58 Gross, E; C.15 G root de: 1.17 Grousset, R; 0 .3 4 , 0 .3 5 G rnbech, K; B.7, E .II G unda: 0 .6 0 Guillaume de Nangis: G.15 Guigne.s, de: Q.36 G ngr, K: M .31 Gney, E: Q.61 - H Hagaard: Q.63 Haenisch, E; .7, D.8, E .12, Q.62 Haeckel, J: P.30 H amayon, R: D .33, M .32. Q.64, Q.65, Q.66 Hambis, L: E.13, G.29, G..30, 1.18, 1.31, N.15, 0 .3 7 , 0 .3 8 , 0 .3 9 , Q.67 H am ilton, J.R : A.27, B.8, B.9, 1.19, 0 .4 0 H am m er-Purgstail D.von: 0.41 Harlez, C. de: N.16, P.31 H artner: L.9, L.IO H arva, U: Q.68 H artland, S: P.32 H atto, A .T: C.16, C.17, Q.70, Q.158 Hayton: G.16 Hasluk, F.W : Q.69 Haussig, W .H: P.81
285

Heape. M .W: P.33 Heissig, W: E.3, D,7, D.8, D.9, D.IO, Q.71, Q.144 Herbelot B.d: 0 .4 2 Heredot: G.17 Hermann: 0.43 Herzfeld, E: H.19, L .l l , L.20, Q.72 Holmibcrg: Q,73, Q.74, Q.75 Hommel. F: C.18 Hony, A: E. 14 Houdas: H.20 H outsma. M.T: E. 15 Hovvorth, H .H : 1.20 H uart, C: C.19, H.29 H ubert: P.35 H dud al-Alam; H.21 H ultkrantz: Q.119 Hum boldt: M.33 H unlingford, N.17
- 1 bn H auqal: H.22 bn Khaldui; H.23 tbn K hurdadbeh: H.24 tdes: J.15 dris: H.25 m bault-H uart, C: M .34 n an , A: Q.76, Q.77, Q.78. Q.79 nscription de Tariyat: A.9 Inscription du Tes; A.IO slam Ansiklopedisi: N.7, N .I8 tineraire de; G.18

Jlg, B: D .Il
- K Kao C h-Hsn: Q.83Kara, G: D. 12 Karahan, l.H ; M.37 Karamzin: N.19 Karjalainen: P.37 Kagari, M; B. 10 Kalanov, N.E; C.20, Q.84 Kazakevic, V.A; K.25 Kcr: K.46

- J Jagd (die): M.70, M .35. M .36 Jahn, Ki H.27 Jaworski: Q.80 Jenkinson; J.29 Jettm ar, C: K.21, K.22, Q.119 Jisi, L: K.23, K.24 Jochelson, W; M .35, M.36, Q.81 Joinville; G.19 ' Jortiandes: G.20 Julien: I.2 I, 1.22, 1.23 Junod: P.36 J u s s u p o w , G.W : Q.82

Kiselev, S.V: K.26 Klaproth; B .ll, J.26, N.20, 0 .4 4 , 0 .4 5 , 0 .4 6 , 0 .4 7 Klemm, ; P.38 Klcnentz: M .39 Kler, P .J: K.28, M.40 Kljastornij, S.G: A .l l , A.12, A .13, K.27, 0 .4 8 Knizkovo: L .I2 Koppcrs, W: P.39, P.40 Kononov; C.2, F. 19 Kotwicz: A.14, D.13, D .14, F.20, K.29, 0 .53 , 0 .5 4 Kovvalevski; E. 16 Krader, i; 0 .55 Kroeber, A.L; -P.42 Kueger; E. 11 Kprl, M.F: 0 .4 9 , 0 .5 0 , 0 .5 1 , 0 .5 2 , Q.86, Q.87, Q.88, Q.89, Q.90, Q.91 Ke, M: Q.92 Knat, A.N: 0 .5 9 - L Langles, L; 0 .5 7 , P.43 Lanernai; P.44 Laszio, G: K.31, 0 .5 8 Laul'cr, B; F.21, K.30, M.4I Leeh, K: H.28 Lechler, G: P.45 Le Coq, von: B.12, B.13 Lege-, L: G.IO, Lehlsalo, T: M .42

286

Letts, M: G.21 Levchine A .de; J.16 Levy-Bruhl. L: P.46. P.47, P.48 Levy, M.S; 1.24 Lewicki, M: D. 14 Levyitzky: Q.93 Ligeti, L: E .17. F.22, F.23, F.24, Q.94 Ling, J: M .43 Liu (Mau Tsai); 1.25 Livsic: A. 12, A. 13 M Ma Touan Lin: 1.26 M acartney, C.A: N.21 Mac Gvefn, W .M: 0 .6 0 Mac Kerran; 0.61 Maensehen-Helfen, O: 0 .6 2 , 0 .6 3 , 0 .6 4 M aqdisi (-al): H .29, H.30 Malovv, S .E /A .I5 , A .I6, A.17 Manas; .21 M aenchen-Helfen, O; M .44 M andoki: F.27 M arquart, J: 0 .6 5 Marvazi (-al); H.31 Marpk; L.12 M akarius. R. ve L; P.50, P.51 M alten, L: P.52 M annhardt: P.53 M arett, R.R; P.54 Marchal: K.4, K.45 Massignon, L: N.22 Masson-Oursel: Q.I03 MasuUi (-al): H.32, H.33 M atthieu P arisli: G.22 Matignon, J.J: 0 .6 6 Mauss, M: P.35, P.55, P.56 Melikorr, i; C.21, C.22, C.23, C.24 Q.104 Menges, K: F.28, Q.105 Mensching, G: P.57 Meuli: N.23 Meyvaert, P: D. 16 M iddendorf von: J.17 Michel: G.23

Michael, M. V: Q.137 Miguel, A: N.25 M inorsky, V; C.25, 0 .2 4 , H.21, H.34, H.35, H.36 Mins, E.H ; N.24 M irkhond: H.37 Moaven, N: M.45 Mole, O; 1.39, N.29 Monneret de Villard, U; G.25, L.13 Moravcsik, G; G.26, Q.107 M orgenstern, L: K.32 M ois, M: J.3 M ortier; P.79, Q.3 M ostaerl, P .A : D .17, D .18, D.19, D .20, D.21, D.22, E .27, F.29, M.46, M.47, Q.108 Muller, G .P : J.18 M uller, F.W .K : B.14 Mullie, J: 1.27, 0 .67 Mihailovsky, V.M; Q.106 Mundy, C.S: M.49 Mythologie; P.58 M okri, M: N.26, N.27, N.28, N.44 - N Nachtigall, H; Q.109 Nagy, G :' n . 30 Nau; .24 Necati, S: M .50 Nemeth, G: F.30, 0 .6 8 Neumann, K.F; 0 .6 9 Nicolas, M: M ,51 Nioradze, G; Q .l 10 , Nour, Rza; B.14, Q.156
- O - -

Obermaier: K,5 Ohlmai'ks, A; P.59 Ohssoi, M .d: H.38, 0 .7 0 Okladnikov, A .P; 0.71 Olearius; J.19 O rkun, H .N ; A.18 O tto-D orn, K: L.16, L.17 Ouseicy, S W; H.22 gel, B; 0-11
287

 n d er, M: M .52 nder, A .R : M.53 ney, G: L.14, L.15 ztelli, C: Q.112

P -

Pakaln, M .Z; E. 19 Partanen, J; Q.115 , Pallas: J.20, J.2I Palladius: G.27 Pallisen, N: Q.113, Q.114, Paproth, H .J: P.60 Parker, E .H : 1.28, 1.29, 1.30, 0 .7 2 Pauthier, G: N.31 Paulson, 1: Q.116. Q .1I7, Q .I18, Q.119 Pavet de Courteille: C.4, E.20, H.32 Pekarskij, E; E.21 Pelliot, P; B.6, B.16, D.23, D.24, F.31, F.32, F.33, F.34, G.28, 1.3), K.46, Q.120, 0 .7 3 , 0 .7 4 , 0 .7 5 , 0.7 6 , 0 .7 7 , 0 .7 8 , 0 .7 9 , 0 .8 0 Plan C arpin, J.de; G.29 Philologiae: F.25 '.Planhol, X.de-. M.54 Pope, A .U : L.I8 Poppe, N; E.22, F.36, F.37, F.38, Q.122 Popov, A; Q.121 Polo, M: G.30 Poloczi-Hovarth: K.34 Poiapov, L .P : Q.123 Pritsak, O: B.17, F.39, F.4, 0 .8 1 , Q,.124 Prostow: K .I3 Prusek, J: N.32 Przyiuski, J; N.33 Puech, H .C ; P.34

Radlov, M; A. 19. B.19, C.26, E.23, F.41, M .55, 0 .8 2 Rahatsek: H.37 Rahnati: Bkz. Arat Rahder, J: Q.125 Rambaud, A: G.31 Ramder, J: F.42 Ramstedt, J.G : A.20, E.24 Rasanen: Q.126 Raverty, H.G: H.41 Receuil: J.22 Redhouse: E .25 Reinaud, M: H .l Reitzenstein, F.von: P.61 Remusat, A: D.26, 0 .83 Reuteskild, E: P.62 Responsa Nicolai: G.33 Rza, A: M.56 Riasanowsky, V.A; 0 .8 3 , 0 .8 4 Rice, T.T : N.34 Richard, J: G.32, 0 .3 4 , N.35, N.36 Rintchen,,Y: D.27,^ D.28, F.43, K.34, Q.127, Q.128 Rockhili, W .W : G.35 Ross; H.14 Rossi, E: C.27, Roux, J.P : R.1-R.48 Rostovtzeff; K.35, K..36 Rudenko, S.I: K.37, K.38 Rucinen: 0 .8 6 -S Sachau, E.C: H.3 Sainl-Denys, H.cle: 1.26 Saintyves, P: P.63 Saint-M artin V.de; 0 .1 0 7 , 0.108 Sakisian, A; Q .l29 Salmony: K.39 Samoilovitch: A .U Samolin, W; 0 .8 7 , 0.88 Sandschejevv, O: Q.130 Sarkzi, A; Q.131 Sarre, Fr; L.19, L.20 Sauvaget, J; F.44 Sanguinetti: H .I3 Serruys, P .H : 1,32

-QQazwini (al-): H.39 Quatrem6re, M.E: H.40 - R Rachewillz, l.de: D.25

26g

Sevgen, N: M .57 Schefer, C: H.6 Schicfner, A; C.27 Shiratori, K; F.47, F.48, Q.133, Q.157 Schirokogorov: M .58, M .59 Schlegel: A.21, A.22 Schmidt,' J: D.29, D .30 Schmidt, P.C: G.36 Schmidt, P.W : P.64, P.65 Schott: F.45 Schrder, D: P.36, Q.132 Schubcrt, J: F.46 Schultze: 0 ,9 0 |Sieroszewski, W: Q.134 Sinor, D: B.20, B.21, F.49, F.50, G.37, G.38, 0 .2 x Simoons, F .J: P.67 Slane: H.23 Smith, J: J.23 Smed, de: E.27 Specht: 1.33 Spencer, H: P.69, P.71, P.72 Stein, R: 1.34, M .60, P.72 Strabon: G.3 Strahlenberg: J.24, J.25 .Stephenson, J: H.39 Studies: Q.136, Q.137 Stenberg, L; P.73, Q .I35 Sources Orientales; P.68 Smer, F; Q .I38 Szyszman, S: 0.9 8 emseddin Sami; E .26 -T Tabari; H.43 Tacite: G.40 Talbot-Rice, T; L.21, 0 .9 9 Tallgren, A .M ; K.40, K.41, K.42 Tanel, O: M.61 T aram a Sz: E .32 Tatar: D .31 T anyu, H; M.62 Taymas, A: E .30 Telfer, J.B; G.41 Teom an, Z; M .63

Thucydide: G.42 Thomsen, W: A.23, A.24, A.25, A.26, B.22 Thom pson, S: M .64 Timkowski, G: J.26 Tisserant, Card: D .32 Togan, Z.V: H.44, 0.100 Tom ka, P; Q.139 Torii, R ve K: 0 . 101 Toynbeo, A .J; N.38 ' T raditions...: Q.140 Trochanskil: Q.141 Tryjarski, E: A.7, A.27, E.28, K.43, K.44. 0.1 0 2 , Q .143 Trilles, P .H : P.74 Tylor: P.75 Tucci: Q.144 T uran, O; 0.1 0 3 , Q .I46, Q .47 T una, O.N : Q.145 Trkische...; B.23 Ujfaloy, C.dc: M.65 Unkrig: E.3 nal, R.H : L.23 nver, A.S: L.22, 0 .104 U--

- V Van der Leeuvv: P.76 Valle: J.27 Vambery, H: A.28, E.29, F.53, 0.105 Van Gennep; P.77, P.78 Van Berchem: L.24 Vasiliev, A.A: N.39 Vernadsky, G: F .5I, N.39, N.40, N.41, Q.148 Visdelou, C; 0.106 Vincent dc Bcauvais: G.43 Vire, F: H.45 Vladimirtsov, B.J: F.52, 0 .1 0 9 , 0 .1 1 0 , Q. 149 -W W ada, S: M.66 V/agnails: M.25

289

W elhausen, J: N.42 W ernert, P: P.79 V/estermarck, E; P.80 Wieger, P.G ; 1.35 Wiet, G: H.25 Witsen, N; J.28 W ittfogel: 1.36 V/rlerbuch: I.81 Wylie: 1.37, 1.38 W undt: P.82 Yenis'ey, F; Q.61 Yetkin, S.K: L.25 Yldz, H: Q.150 Ylmaz: M.67 Yule: N.43 Y uad, K: M.68, Q.l51 Y udahin, K; E.30 Yusuf ve Zeliha; C.29 Y -

- Z Zajackowski, W; C.30, E.31, F.53,

0.111
Zelenine, D: Q.152, Q.153 Zolotarev, A: Q.154

290

EK-2
KONU LE LGL TRKE KAYNAKLAR
Yazar kaynaklar blm nn bandaki aklamasnda, eitli nedenlerle elinde ki 2000 dolayndaki kaynan ancak yarsn (tam olarak 942) kullandn ve Trke kaynaklar snrl tuttuunu belirtmektedir. Biz de eviriyi yaparken karlatmz konu ile dorudan ilgili Trke kaynaklar derledik. Bu derleme hibir zam an eksik siz bir Trke yayn taram as olmak iddiasnda deildir. Zaten byle bir istekle yola klmam, sadece eitli bavurular dolaysiyle karlalan yazlar derlenmitir. Kald ki bizde anlalmaz bir nedenle doktora tezleri baslmad iin pek ok nemli ara trm aya erimek de zordur, Ancak ne olursa olsun konu etrafnda younlam 400 dolaynda almay bir kenara brakm ay gnlm raz olmad. Bunlar ayr bir b lm halinde Ek-2 olarak aada verilmitir. (A. Kazancgil) A IRAK A , A; Bveyhiler devrinde Trk kum andanlar Trklk Aratrmalan Dergisi Say 4, s .1-18, 1988 AKKAYA, : Eski Alman destanlarnda A tillann akisleri. DTCF. Derg. Cilt II, Say 4, 1944. A LF LD , A: Trklerde ift kraUk. ILTrk Tarih Kong. A nkara, 1937 Zabtlar s. 507, 1943 ALN G E, C: Mool Kanunlar (ev.C.ok) X V + 215 s., A nkara 1967 ARAT, R.R : Atahetl Hakayk 2 bs. T.D .K . Yaynlar, Ankara' 1992 ARAT, R.R : Vekay-i Bahur'un Hatrat (Dou Trkesinden eviren, izahl indeks ve notlar hazrlayan R.R. Arat). T.T.K.Yayn II.seri N o .56, 2 Cilt A nkara 1946 (C.3-4) ARAT, R.R; Kutatgu M etin T.D .K stanbul 1947; Tercme A nkara 1959; ndeks A nkara 1979, (B .l). \ ARAT, R.R: Trk ivelerinin tasnifi. l..Trkiyat Mec. Cilt X, s .58-139, 1953 A RA T, R .R : Trkede cihet mefhum u ye bununla ilgili tabirler. /.(7. Trkiyat Mec. Cilt XIV, s. 1-24, 1965. ARAT, R.R: Eski Trk iiri. T .T .K Yayn X III + 506 s., A nkara 1965 ARAT, R.R : Idi-kut nvan hakknda . .Edeh.Fak. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi. Cilt XXIV-XXV. stanbul, 1980-1986 ARSAL, S.M : Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul 1947. ~ ARSAL, S.M: Eski Trklerde Soy-oymak tekilatnn istinat ettii esaslar. IV.Trk Tarihi Kong.Zabtlar A nkara, 1948

 ARSLAN, M: Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyasi Yap. l. .Edebiyat Fakl tesi, Basmevi. stanbul 1984 ARSLAN, M; Kutadgu Bilideki toplum ve Devlet Anlay. st.niv.Edebiyat Fa kltesi Basmevi, 123 s, stanbul 1987 - ABDULLAHOLU, Haan: Temir Kutlu Yarl. l.. Trkiyat Mec. Cilt III, s.207-227, 1926-1933 - A RICA N LI, I: T arihte Trk-in likileri H akknda in ve T rk grleri Ata trk niv.Fen-Edebiyat Fak. Aratrma Derg. Say 13, s. 125-135, 1985. - DANG, W ., G.R.Rahm eti (Arat): Ouz Kaan Destan, jslanbul 1936 (B,2) - BANG, W ., RA H M ET, R.(Arat): Trl cehennemler zerine Uygurca paralar. .. Trkiyat Mecmuas Cilt IV, s. 251-264, 1934 - BATAV, : Sabir Trkleri Belleten Cilt V, Say 17-18, s, 53-99, 1941 - BAYKARA, T: Eski Trk ktisadi Hayat ve ehir , ..Tarih Enst.Dergisi Say 6, s. 75-104, stanbul 1975 -.BARTHOLD, M. W: Eski Trk Kitabelerinin Tarihi Ehemmiyeti (ev. Necip Asm) stanbul, 1340/1924 - BARTHOLD, M .W: O rta A syada Mool Ftuhatna kadar Hristiyanlk. st.Dar.Trkiyat Mecm. (ev. A.Cemal-Kprl) Cilt 1, s.47-ICO, stanbul 1925 - BARTHOLD, M .W: Trklerde ve M oollarda defin merasimi. ev.A .lnan. Bel leten C l l X l say I , s.515-539, 1947 - BARTH O LD , M .W: Orta Asya Trk Tarihi hakknda dersler, ev. Ragp Hulusi, stanbul 1927, 2 bs. (ev.K.Yaar Koparman-A.smail Aka), A nkara 1975 (0.8) - BARTHOLD, M .W: Mool stilasna kadar Trkistan ev. D.Yldz Kervan Yay.l 1981. XXIV + 744 s. 2 bs. T.T.K.. Yay. A nkara 1990 (0.6) - BEELEV, V; Proto-Bulgarlarm dini (ev. T.Acarolu) Belleten IX, say 34, S.213-261, 1945 - BDGE, J.K : Bektailik Tarihi ev. Reha amurolu, 304 sf. + resimler. Ant Ya ynlar, stanbul 1991 (Q.12) - BOMBACI, A;K utatgu Bilig hakknda baz mlahazalar. Kprl Armaan, An kara, 1953 - BOMBACI, A: Prenses Hsien-li Bilgenin Kocalar , .. Trk Dili ve Edek Der gisi, Cilt X X I, s. 46-63, 1973 - BOMBACI, A: (ev.D .Trker), Gaznedeki Kazlara Giri , Trk Sanat Tarihi Aratrma ve incelemeleri, I, 1963, s. 537-560 - BORATA V, P.N : Dede Korkut Hikayelerindeki tarihi olaylar ve kitabn telif ta rihi. ..Trkiyat Mec. Cilt X III, s.31-62, 1958 - BYLE, J.A : O rtaada Trk ve Mool amanizmi (ev.O..Gkyay) Trk Folk lor Ara.Derg. Say 291, Nisan 1974 <Q.22) - BULU, S: aman ve amanizm. slam Ansiklopedisi, Cilt XI - BULU, S: amanizmin menei ve inkiaf hakknda. .. Trk Dili ve Edebiyat Derg. Cilt 2, say 3-4, 1948 - BRUTZKUS, J; Eski Kievin Trk-Hazar Menei. DTCF. Derg. Cilt IV, Say 3, 1946 - CAFEROLU, A: Tukyu ve U ygurlarda H an Unvanlar. Trk H ukuk ve ktisat Tarihi Mec. Cilt 1, 1931

292

- CAFEROLU, A; T rk Teaml H ukukunda Evlatlk Messesesi. Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mec. C \\lW , m 2 - m 6 - CAFEROLU, A: Uygurlarda H ukuk ve Maliye stilahlar, . Trkiyat Mecmu an Cilt IV, S. 1-44, 1934 - CAFEROLU, A: Trk Onomastiilde At K ltr. ..Trkiyat Mecmuas, Cilt X, s.201-212, stanbul 1951-1953 - CAFEROLU, A: Trk Dil Tarihi, I-II, stanbul 1958, 2 bs. stanbul 1974, 3 bs. Enderun Yaynlan, stanbul 1984 - CAFEROLU, A: in kaynaklarnn saren trkleri. VI. Trk Tarih Kongresi (Ekim 1961), A nkara, 1967 - CAFEROLU, A: Eski Uygur Trkesi Szl. Geniletilmi 2 bs. X V + 320 sf. T.D .K. Yaym, 1968 (E.5) - CAFEROLU, A; Trklerde Av Kltr ve Messesesi. VII. Trk Tarih Kongresi, A nkara, 1972 - CAFEROLU, A: Kpaka Epinomiler. ..Trk Dili ve Edeb. Derg. Cilt XXI. s. 25-36, 1973 -/CA H EN , C: Anadoluda Trkler. ev. Yldz M oran, stanbul 1984 (0.14) - CA H EN , C: La Turquie Pre-Ottomane (Gelitiflmi 2. bask) 411 s. Divit M atbaa clk Yayn, stanbul 1988 - CA H EN , C: X II Asr ortalarnda Cezire (fev. N .aatay) A..lahiyat Fak.Mec. Cilt 2, say 4, s.93-106, A nkara 1953 , - CA H EN , C: Baba shak, baba llyas. Hac bekta ve dierleri. ev smet Kalaolu, A.Jlahiyat Fak.derg. X V III, s.193-202, 1970 (0.18) - CA H iZ: Hilafet ordusunun menkbeleri ve Trklerin faziletleri. ev. R.Seen TKAE. A nkara, 1967 - CHAVANNES:, E: T anglar devrinde iki trk preisE^fesinin mezar ta kitabesi (ev.Z.Karman) ..Edeb.Fak.Trk Dili ve Edebiyat Dergisi. Cilt XXI, s.37-44, 1973 - CLAUSON, G: Tonyukuk Abidesi hakknda baz notlar. ..Trkiyat Mec. Cilt X V III, s.141-148, 1975 . - CORNELUS Tacitus: Germania (ev. H am it Dereli) 2b. IV + 44 s., M .E.B., s tanbul 1962 (G.40) - CEZAR. M: Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, Trkiye Bankas Kl tr Y aynlan, stanbul 1977 - CH O CK , D: Trk M itolojisinde Kurt-Ana sembolne dair. Trk Dnyas Arat. Say 37, 1958 - CZEGLEDY, K: Yltavar nvan, (ev.I.Kafesolu) ..Trkiyat Mec. Cilt IX, s. 179-187, stanbul 1951 - CUVEYN, A ta M alik: Tarih-i Cihan G. (ev.M .ztrk) Kltr ve Turizm Ba kanl Yay. Cilt 1, II, II, A nkara 1988 (H.7) - AATAY, S: Codex Comanicus szlnn basl dolaysyla DTCF.Derg. Cilt II, Say 5, 1944 - AATAY, S; A ltn yaruktan iki para, 175 s., D TCF Yayn, A nkara 1945 - a a t a y , S: Karaay halk edebiyatnda Avc Bineger Fuat Kprl Armaan stanbul 1953 293
'

 AATAY, S: Kutatgu Biligde Odgurm uun kiilii. Trk Dili Arat. Yll (Bel leten) A nkara 1967 AATAY, S: T uba aznda lyik. .. Trkiyat Mecmuas, Cilt XV, s. 171-174, 1968 AATAY, S; Trk Leheleri rnekleri. A nkara, 1977 AATAY, S: Altay Trklerinde kyamet anlay. DTCF.Trkoloji Der%. Cilt VII, H S. 1 12, 1977 AATAY, S.: "trk Leheleri zerine Denemeler. Ank.niv.Basmevi, A nkara, 1978 ANDARLIOLU, G: Uygurlarn inlilere yaptklar yardmlar ve bunlarn i yz ..Tarih Dergisi, Say 31, s. 37-46, 1977 A N DARLIOLU, G: Uygur-in iktisadi mnasebetleri. A t-lpek alverii (744-840) t..Tarih Dergisi, Say 34, s. 73-80, 1984 ANDARLIOLU, G: San Uygurlar ve kansu blgesi kabileleri (9-11 asrlar) Doktora Tezi stanbul 1967' DEEER, J: Istep Kltr. DTCF.Derg. C\\t X II say 1-2, 1958 DENY, J: Trk Dili Grameri. ev.A.V.Elve, M .E.B. Yay. A nkara, 1941 (E.8) D tV tT tO L U , S: Kktrkler. A ra Y aynlan, 355 s. stanbul 1987 DVTOLU, S: Trk btncl erken devleti. Toplum ve Bilim. Say 43-44, s.77-89, 1989 DV TO LU , S: Kktrk Efsaneleri ve Kutsat Kaanlk. Toplum ve Bi/tm. Sa y 42, Yaz 1988 D VTOLU, S: Dou (Kk) Trk Konfederasyonu Gzden geiri Tarih ve Toplum. Say 84, 1990 D lV T lO LU , S: Karluklardan K arahanllra. Toplum ve Bilim. Say 50, Yaz 1990. D VTOLU, S: Nasl bir tarih (Kk Trkler-Karahan\\\di\). Balam yaynlan, stanbul, 1992 DYARBEKRL, N: Trk Sanatnn kaynaklarna doru. Trk Sanat Tarihi Aroit. -ve lncelemeleri-11. s. 111-204, 1969 DYARBEKRL, N: Hurt Sanat.M .E.B. Y aynlan, stanbul, 1972 DYARBEKRL, N; K azakistanda bulunan eik kurgan, in; /. .Edebiyat Fakl tesi Cumhuriyetin SO.yhna Armaan, stanbul 1973 DYARBEKRL, N: Peenek Hzinesi ve Trk sanatnm eitli ktalarda geli en nitelikleri. ..Tarih Enst.Dergisi, Say 4-5, s.395-428, 1973-1974 DONUK, A: Trk, Devletinde hakimiyet anlay. ..Tarih Enst.Dergisi, Say 10-11, s.29-55, 1979-1980 DONUK, A: eitli topluluklarda ve eski Trklerde aile, ..Tarih Dergisi,S&y 33, s, 147-168, 1982 DONUK, A: Eski T rk Devlet Tekilatnda Y abgu in; F.K.Tjnurta Armaan T.K .A , A nkara 1983 DONUK, A; Eski Trk Devlet Tekilatnda Bey unvan ve tarihi gelimesi. Trk lk Aratrmalan Dergisi say 1, 1984 DONUK, A: Ouz Kaan destannda yanl yorum lanan b irle rim : letirmek mi7 m il ..Tarih Enst.Derg. Say 13, s. 161-169, 1983-1987

294

 DONUK, A: Eski Trk Devlet Tekilatnda T arhan nvan ve tarihi gelimesi. ..Tarih Dergisi, Say 34, s. 81-90, 1983-1984 DOERFER, G: Halaca. O rta ra n da arkaik bir Trk dili (ev.S.Tezcan) Belleten Cilt XXXIV, Say 133, s. 18-58, 1970 DULAURER, E: Ermeni mellif lerine gre Mogollar (Kiragosdan). LDar. Trk iyat Mec. Cilt II, s. 139-217, 1928 (G.13). DU RK HEM , E: D in hayatnm iptidai ekilleri. ev. Hseyin Cahit (Yalm) Tanin M atbaas, 2 Cilt stanbul, 1923-1924 (P.17) EBERH A RD , W: M uahhar H an devrinde (M.S. 23-M.S.220) H un tarihine kro nolojik bir bak. Belleten Cilt IV, Say 16, s. 338-385, 1940 (0.24) EBERHARD, W: The Foundation o f Sha-to power in North China. Z.V.Togan Armaan, stanbul 1955 - EBERH A RD , W: in kaynaklarna gre Trklerde ve kom ularnda spor. lk Say 87, 1940 EBERHARD, W: in kaynaklarna gre O rta Asyada at cinsleri. lk Say 87, 1940 EBERHARD, W; Liu Yan ve Tsungun Biyografileri. ev.D TCF. Yayn, A nkara 1942 EBERH A RD , W: inin imal komular (ev.N.Ulutu) T rk Tarih Kurumu yayn, A nkara 1942, 2 bs. 1987 (1.15) EBERH A RD , W: T obalar etnik bakm dan hangi zmreye girerler. DTCF.Derg. Cilt I, say 2, 1943 EBERH A RD , W: O rta ve Garbi Asya H alklarnn Medeniyeti. ..Trkiyat Mec. Cilt VII-VIII, Cz 1, s. 125-191, 1942 EBERH A RD , W: Eski in kltr ve Trkler; DTCF.Derg. Cilt I, Say 4, 1943 EBERH A RD , W: Kaylar kabilesi hakknda Sinolojik m lahazalar. Belleten Cilt VII Say 32, s. 567-588, 1944 - EBERH A RD , W: Birka eski T rk nvan hakknda. Belleten Cilt IX . Say 35, s. 319-337, 1945 - EBERHARD, W: T obalarn Hayvancl. Belleten Cilt X, say 36, s. 485-496, 1945 - EBERH A RD , W: t o b a larda Z iraat. BelUten Cilt X, Say 37, s. 81-95, 1946 - EBERH A RD , W: T o b alarda kle usul (ve ulam). Belleten Cilt X , Say 38, s. 225-270, 1946 - EBERHARD, W: Toba devrinde Budhist Kilisesi. DTCFDerg. C\\i IV, Say 1,1946 - EBERH A RD , W: ato Trklerinin K ltr tarihine dair notlar. Belleten Cilt XI, Say 41, s. 15-26, 1947 - EBERH A RD , W; in yazs ile yazlm b arbar glossalan meselesi. (ev.H.Eren) DTCF der. IX Say 3, s. 301-327, 1951 (F:23) - EBERH A RD , W: in Sinolojiye giri. DTCF yayn N o .54, A nkara 1946 - EBERH A RD , W: in Tarihi. T .T .K . Yaym A nkara, 1947 2b. 1986 - Ehul Fara Tarihi, ev.E.A .W .Budgeden ev. .R.D orul. T rk Tarih Kururhu Cilt l-II, A nkara 1950, 2b. 1987 (0 .3 ) - ECKHART, F; Macaristan Tarihi (ev.I.Kafesolu) T .T .K . Yayn, X III + 316 s. A nkara 1949 - EBLGAZ BAHADIR HAN: Trklerin eceresi (ev. Rza Nur) stanbul 1925
295

 EBLGAZ BAHADIR HAN; Tiirkkrin Soy Kt: ecere-i Terakime. Trkesine ev.M .Ergin. 2 Cilt, 97 + 945, stanbul 1974 (C.1-2) ELtA D E, M: mgeler ve Simgeler (mages et Symboles) ev.M.A.Klbayi Geo81 Y aynlan, A nkara 1992 ELA D E, M: Kutsal ve Dind (Le acre et le Profane) ev.M.A.Klbav. Geci Yaynlar, A nkara 1991 ERASLAN, K: Manzum Ouzname. .. Trkiyat Mecmuas, Cilt XVIII, s. 169-J3,6| 1973-1975 EREN, H ; Trklerde ekinciliin gelimesine katklar. DTCF Trkoloji Dc/g. e | VIII, s. 1-28, 1979 ERG N , M: Orhun Abideleri. stanbul 1970 ERO N , M: Ouz Kaan Destan, stanbul 1970 ER Z, M : Eski Trk D ini (Gk Tann nanc) ve Alevilik-BektaiHk. stanbul 1992 ESN, E: Bke (the Cosmic significance o f the Dragon in early Turkish iconog;| raphy), TrdM, Cilt 5/7, s. 76-108, 1968/1970 ESlN , E; O rdu (Balangtan Seluklulara kadar Trk H akan ehri), T a r ih A r ^ trmalan Dergisi, Cilt 6, say 10/11, s. 135-215, stanbul 1968 ESN , E:Seluklu sanat evren tasvirinin T rk ikonografisinde meneleri, Seluk lu Aratrmalar Dergisi Cilt I, s, 161-182, A nkara 1969 ESN, E: T rk Sanatnda alp ahsiyetinin grn,T r^ Kltr, Cilt 6, say 70,^ sf. 775-803, Austos 1968; Cilt 7, say 82, s. 102-126, Austos 1969, C/f S/say 94, s. 80^92, Austos 1970 ESN, E: Trk Kubbesi. Seluklu Arat.Derg. Cilt 111, s. 159-182, A nkara 1971 ESN, E: Butn-t H ala (M.V11-X.Yzyllarda Hala K ltrnn Sanat eserlerinde akis\eri) ..Trkiyat Mecmuas, Cilt 17, s.25-67, 1972 ESlN , E;, Kn-Ay (Ay-yldz M otifinin Proto-T rk devrinden Haknllara kadar ikongrafisi) Vli.Trk tarihi Kongresi, Cilt I, s.313-359, A nkara 1972 ESN, E; Farhr- H allak (Karluk Budist Sanat), ..Trkiyat Mecmuas, Cilt 18, s.79-140, stanbul 1973-1975 ESN, E: Eurasia Gebelerinin Sanatnn ve Islmiyetten Evvelki Trkistan Trk Plstik ve Tersimi Sanatlarnn zerindeki Baz Tesirler , Milletleraras Birinci Trk Sanatlar Kongresi, s. 153-174, A nkara 1962 ESN, E; Ku (Trk Sanatnda Atl doanc konografisi H akknda), Sanat Ta rihi Ylltt, Cilt 6, s. 411-452, stanbul 1974-1975 ESN, E; Milad V1I-X Yzyllarda Sir-derya Ouzlarnn maddi kltr hakkn^ da notlar. V lll Trk Tarih Kongresi, Cilt II, A nkara 1976 ESN, E; M .V lirA srda T rkistanda Islamiyetin Burkan dini ile karlamas, Trk Kltr Aratrmalar, Say-1627-Ankara .l?7'1978 ESN, E: slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama stanbul 1978 ESN, E: The Figurative Astral representations o f the Uygur Turks. International Symposium on the Observatories in slam (stanbul, 19-23 Sept. 1977) Froceedings s. 53-90 stanbul 1980 ' ESN, E: Tengrilik, Trklerde G k tapnana dair. Sanat Tarihi Yll, Cilt X II, s. 35-60, stanbul 1983

296

- ESN, E: Tonga-A lp-Er (Kltr ve Sanat tarihi bakm ndan bir deneme) Atatrk nivJ-en-Edebiyat FakAratrma Dergisi, Say 13, s. 137-177, 1985 -ESN , E; Kotuz (kinci Kk-Trk Slalesinin Tam ga s), Enlem, Cilt 1, Say 1, s. 125-145, A nkara 1985 - ESN, E; lteri Kaan. Erdem Cilt 2, Say 4, A nkara 1986 -ESN , E: O .l.S m irnvann Ban T rkistanda kk Trk sikkelerine dair aratr malar. Erdem Cilt 2, Say 5, s.623-628, A nkara 1986 - EYCE, S: A nadoluda O na Asya sanat geleneklerinin temsilcisi olan bir eser; Boyalky H ankn. Trkiyat Mecmuas C k XVI, sf. 39-56, 1971 - EYCE, S: Krehirde H.1209 (1310) Tarihli Tasvirli Bir T rk M ezarta, A na doluda Tasvirli Trk Mezar T alan H akknda Bir Aratrm a, Reit Rahmeti Arat iin, A nkara 1966, s. 208-243 - FRVE, R .N ., Sayl, A: Seluklulardan evvel O n aa rk a Trkler. Belleten Cilt X,.Say 37, s.97-131, 1946 ^'FEHER, G: Trko-Bulgar, Macar ve bunlarla akraba milletlerin kltr. II. Trk Tarih Kongresi (Ankara 1937) Zabtlar, stanbul 1943 FEH ER, G: Bulgar Trkkri Tarihi. Trk Tarih Kurum u, A nkara 1984 - GABAN, A.von; Trk-H un mnasebetleri. II trk Tarih Kongresi Zabtlar An kara, 1937, stanbul 1943 - G ABAN, A.von: Kktrklerin tarihine bir bak. DTCF.Derg. Cilt II, Say 5, s. 685-695, 1944 - G ABAN, A von; Eski Trklerde tarih zapt ekilleri. Atatrk niversitesi Ytih, Erzurum 1963 - G A BA IN , A.von: Hunnish-Trkische Beziehungen. Z.V.togan Armaam, Istanb u ll9 5 5 - GABAN, A. von: Renklerin sembolik anlamlar. DTCF, trkoloji Dergisi, Cilt III, Say 1,1968 - GIBD, M .A.R: Orta Asya da Arap Fhau (ev.M .Hakk) Trkiyat Enst. Neri yat, stanbul 1930 (N. 11) - G EN, ,R; Karahanl Devlet Tekilat. K ltr Bakanl, VI +372 s. stanbul 1981 - GOLDEN, P.B: Hazar Dili. Trk Dili A ratrm alan Yll, 1971 - G KA LP, C: in kaynaklarna gre Shin-Wei. kabileleri (Proto-Moollar) zerine bir etd denemesi 112 s., Ankara 1973 - G KA LP, C: Altaylar da ve i Moolistan'da kabileler (Gktrk delerinin Cingiz'in zuhuruna kadar) A tatrk niversitesi Yayn, 154 s., A nkara 1973 - G K A LP, C: Kaynaklara gre Orta Asya'nn nemli ticari ve'askeri yollart (M .S.522-999), XI 4:232 s., A nkara 1973 - GRENARD, F; Asyann stnl ve dknl. ev. H .V arolu, stanbul 1941 - GRENARD. F; Satuk Bogra H an. lk Say 74-83, 1940 (M.30) - GRGOR, AKNEARL: Mool Tarihi ev. H .D .A ndreaasyan, stanbul 1954 - G RG N A SCH I, M: Sabirer, H azarlar ve G ktrkler. VIJ. Trk tarih Kong. Tuta naklar, A nkara, 1972 - G RO EN BECH , K: M oolistandaki Trk yaztlar. Belleten Cilt V III, Say 31, s. 457-460, 1944

297

 GROUSSET, R; Bozkr mparatdruu-Atilla, Cengiz Han, Timur (ev.M.Reat z men) Vl + 518 s. stanbul 1980 (. 34) OKYAY, O.: Dedem Korkudun Kitab. 358 + DCXXXVII1 s., M .E.B. stanbul; 1973 GLENSOY, T; Moollarn Gizli T arihine gre ve Altan Tobiye gre inggis H ann Seeresi. DTCF Tarih Arat.Derg. Cilt V, Say 7-8, 1970 GLENSOY, T; M ogollarm Gizli T arihindeki Trke kelinseler zerine bir de neme. DTCF Trkoloji Derg. Cilt V, s.94-135, 1973 GLENSOY, T: Eski ve O rta T rkede Moolca kelimeler ve Mogolca-Trke mterek kelimeler zerine notlar. DTCF.Trkoloji Derg. VI, Say 1, 235-259, 1974 -u GLENSOY, T: M oollarn Gizli Tarihi zerindeki almalar. ..T.Dili ve Edeb.Derg. Cilt XXIV, s. 273-282, 1980-1986 GLENSOY, T; Altay dillerindeki akrabalk ad lan zerine notlar. Trk IMli Arat.Ylh, 1979 GLENSOY, T: A ltan Topi-1. Belleten Cilt XXXVIII. Say 152, 1974 GLENSOY, T: A ltan Topi-2. Belleten Cilt L, Say 196, 1986 GUGNE (de): Hanlarn, Trklerin, Moollarn ve daha sair Tatarlarn Tarih-i Umu misi (8 Cilt) ev. Hseyin Cahit (Yaln) Tanin M atbaas, stanbul 1923-1925 (2 bs.) Byk Trk Tanhi (8 Cilt) 2744 s., stanbul 1976-1977 (0.36). HSLUCK, F.W .: Bektailik Tetkikleri (ev. Ragp Hulusi) Trkiyat Enstits Ne riyat, stanbul 1928. HATBOLU, V; T rk Tarihinin Balangc. DTCF Trkoloji Derg. Cilt VIII, s. 29-65, 1979. Heredot Tarihi, ev. M. kmen, Remzi Kitabevi, stanbul 1973, 2. bs. 1991(G.l) HERM ANNS, P.M : Uygurlar ve yeni bulunan soydalan (ev. S. Bulu)/.. Tr^ Dili ve Edebiyat Derg. Cilt II, say 1-2, s, 97-123, stanbul 1947 (0.43). H U ANG CH -H U EL: T ang devrinde Tibetlilerin inliler ve O rta Asya Kavimleriyle mnasebetleri. /., Edebiyat Fak. Doktora Tezi, stanbul 1971. BN HALDUN: Mukaddime (ev. Zkir Kadiri Ugan, M .E.B. 3 cilt 1954-1957, 2 bs. 1968-1970 (H.23) iBN FAZLAN: el-Risle (Seyahatname) c \. R. een, Bedir Yaynlar, stanbul 1975 BN-1 FADLAN Seyyahatnamesi. A.. lahiyat Fak. Derg. Cilt 1, Say 2, 1954 tN A LCIK , H; K utadgu Bilide Trk ve tran Siyaset nazariyeleri ve gelenekleri R.R.Arat iin Trk K ltr A rt. Enst. Yayn, A nkara 1966 NAN, A: O run ve l meselesi. THTM, I, 1931. NAN, A: Kazak ve Krgzlarda Yeenlik hakk ve konuk a meseleleri. ThfTD. 1944 NAN, A; Yakut amanizminde Ija Kul. .. Trkiyat Mecm. Cilt X, s. 212-218, 1953 NAN, A: Tarihte ve Bugn amanizm. T^T.K. Yayn A nkara 954, 2.bs. 1972 NAN, A: Makaleler ve ncelemeler. Trk Tarih Kurumu Yayn, A nkara 1968 Cilt 2, 1992. iN A N , A : Dede K orkut K itabnda eski inanlar ve gelenekler. Trk Kltr Ara-. trmalan Cilt I lI - I t, J66-1969

298

tslam Ansiklopedisi. M .E.B. yayn Cilt stanbul 1950-1986 tZ G , : Uygur K aanlannn Tang Slalesi tarihlerine gre soy ktklerinin ince lenmesi. Atatrk niv. Fen-Edeb. Fak. Aratrma Dergisi Say 43, s. 245-264, Erzu rum 1985 ZG , : Sung devrinde Kao-Changdan-ine giden eliler. .. Tarih Enst. Der gisi. Say 6. sf. 103-110, 1975. - tZG , : H unlar, G ktrkler ve Uygurlarda geleneksel fevtival ve elenceler. .. r^jriA Dergm, Say 31, s. 29-36, 1977 - ZG, : Kao-Chang Uygurlar hakknda. .. Tarih Dergisi. Say 32, s. 1-10, 1979 - IZG t, : XI. Yzyla kadar Orta-Asya Trk Devletlerinin inle yapt ticari m nasebetler. . Tarih Enst. Derg. Cilt IX, s. 87-106, 1978 - tZ G , : Kurulu devrinde Uygurlarn Kitanlara tesirleri ve Uygur, Gazne ve Kitanlar arasnda mnasebetler. t.. Tarih Enst. Derg. Say 7-8,. 1977 - tZ G , ; inlilerin, G ktrkler ve Uygurlar yerletirme siyasetleri. l.M. Trkoloji Kong, stanbul 1980 - IZ G t, : in elisi Wang Yentinin Uygur Seyyahatnamesi. T.T.K . A nkara, 1989 - ZG , : in ile Bat arasnda ipek yollar (VIII. yzyla kadar) Hacettepe niv. Edeb. Fakltesi Derg. Cilt II, Say 1, 1984 - ZG , : Kutluk Bilge, Kl Kaan, Bg Kaan ve Uygurlar, Kltr ve Turizm Ba kanl, A nkara 1986 - ZG , : Uygurlarn Siyasi ve Kltrel Tarihi, 149 s., T .K .A .E . Yayn No 72, An kara 1987 - IVANOV, P .P ; K arakalpaklann tarihine dair materyaller. lk Say 65-66, 1938 - JIRMUNSKY, V.M ; Kitab- Dede Korkud ve Ouz Destan Gelenei. (ev. I. Kaynak) Belleten Cih XXV, Say 100, s. 609-629, 1961 - JIRM UNSKY, V.M: Sirderya boyunda Ouzlara dair izler (ev. 1.Kaynak) Belle ten Cijt XXV, say 99, s. 471-483, 1961 - JtS L , L; Kltigin A ntnda 1956da yaplan A rkeolojik aratrm alarn sonular. Belleten Cilt XXVII, Say 107, s. 387-410, 1963 (K.24) - KAFALI, M; Cuci Slalesi ve ubeleri, l.. Tarih Enst. Derg. Say 1, s. 102-120 1970 - KAFALI, M: Cuci Ulusu ve Ak-Orda Hanlklar. . Tar^Dergisi Say 24, s.59-68, 1970 - K AFALI, M: Det-i Kpak ve Cuci Ulusu. . Tarih Dergisi Say 25, s. 179-188 1971 - KAFALI, M: Cuci Ulusundaki il ve kabilelerin siyasi rolleri ve ehemmiyetleri. . Tarih Enst. Dergisi Say 2, s. 99-111, 1971 - KAFALI, M; Altmordu Hanlnn Kurulu ve ykseli} devri, l. . Edebiyat Fak. Yaym VII + 169 s. stanbul 1976 - KAFESOLU, t: Trk Tarihinde Moollar ve Cengiz meselesi. .. Tarih Dergisi Say 8, s. 105-136, 1953 - KAFESOLU, 1: Trkm en ad, manas ve rhahiyeti. /. Deny Armaan T.T.K. A nkara 1958 - KAFESOLU, I: Tarihte Trk Ad. Reit Rahmeti Arat iin (Anma Kitab) A nka ra 1966

299

 KAFESOLU, 1: Harzemahlar Tarihi, A nkara 1966 KAFESOLU, 1: Kutadg Bili ve Kltr tarihimizdeki yeri. .. Tarih Enstits Derg. Say 1, s. 1-38, stanbul 1970 KAFESOLU, i; Trk l'that felsefesi ve Malazgirt Muharebesi. .. TanhEnst. Dergisi, Say 2, s. 1-16, 1971 KAFESOLU, : Eski Trk Dini. .. Tarih Er^st. Dergisi, Say 3, s. 1-35, 1973 KAFESOLU, i: Eski Trk D ini 2. bs. Kltr Bakanl Yaynlan 67 s., Ankara 1980 KAFESOLU, i: Kiacigu Biligve Kltr tarihimizdeki yeri. Kltr Bakanl Yay. A nkara 1980 KAFESOLU, : Eski Trklerde Devlet Meclisi (Toy). /, Milli Trkoloji Kongresi, stanbul 1980 KAFESOLU, 1: Trk Bulgarlar. .. Gney-Dou Avrupa Ara}t. Derg. Say 10-H s. 81-122, 1981-1982 KAFESOLU, 1: Trk Milli Kltr. stanbul 1977,-3 bs. Boazii Yaynlan X II-t-444 s. stanbul 1984 KAFESOLU, : lm nn 1250 yldnm mnasebetiyle Bilge Kaan. Belle ten Cilt XL1X Say 194, s.261-271, 1985 KAFESOLU, 1; Bozkr Kltr, stanbul 1987 KAPLAN, M: Trk Edebiyat zerinde aratrmalar-3; Tip Tahlilleri, stanbul 1986 KAPLAN, M:. O rhun Abidelerinde Mekn-insan Mnasebeti. Trklk Aratrma lar Dergisi, 1984 KARAMAARALI, B; Sivas ve Tokattaki Figrl Mezartalannn Mahiyeti Hak knda. Seluklu Aratrmalar Dergisi, U. s. 75-109, 1970 kA RA M A A R A LI, B; Ahlat Mezartalan, A nkara 1972 KAYGUSUZ, 1; Onar Dede Mezarl ve ad bilinmeyen bir Trk kolonizatr. eyh Masan ner, stanbul 1983 KIRZIOLU, F: Kpaklar T .T .K . Yay. A nkara 1992 KMOSKO, M: A raplar ve H azarlar. .. Trkiyat Mec. Cilt ll, s. 133-156, stan bul 1926-1933 K TA PI, Z: Orta Dou'da Trk Askeri varlnn ilk zuhuru. Trk Dnyas Arat. Vakf, A nkara 1987 K LJA STO RN J, S.G: O rhon Abidelerinde Kengnn.kavm yer ad (Etnotopnimii) I. Keng-Tarhan (ev. 1.Kaynar) Belleten Cilt X V III, Say 69, s.. 89-104, 1954 K LJA STO RN J, S.G: Yakson-Sir derya Trk Dili CAt IV, No.37, ,s. 7072, Anka ra 1954 K LJA STO RN J, S.G : Orhun yaztlarna gre Orta-Asya Milletlerinin Araplara kar mcadelelerine dair (Orhun Y aztlanna gre) (ev. 1. Kaynak) Belleten Cilt XXVI Say 104, s. 763-776, 1962 KOPPERS, W: Etnolojiye dayanan cihan tarihinin nda ilk Trkler ve ilk b d o Germenlik Belleten Cilt V, Say 20, s. 439-480, A nkara 1941 KOSSANY, B: X-XII1. A srlarda Uzlar ve Kom anlann tarihine dair (ev. H.Z. Koay) Belleten Cilt VIM, Say 29. s. 119-136, 1944

300

KPRL, M .F: A nadolu Seluklu Tarihinin Yerli Kaynaklar. Belleten^ VII, s. 329-522, 1943 KYMEN, M. A; Seluklu Devri Kaynaklarna Dair A ratrm alar. Ankara Dil ve Tarh Corafya Fakltesi Dergisi, V II/1, s. 503-504, VIII-4, s. 587-588, 1947-1948. KYMEN, M.A; Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, A nkara 1954. - K PR L ZAD E, M .F; Eski T erklerde dini-ihr bir anane yat veya ya mur ta Darlfnun Edeb. Fak, Mec. Cilt IV, Say 1, s. 1-11, 1925 (Q.86). - KPRLZADE, M.F: Bektaliin Meneleri. Trk Yurdu II, say 8, |34I/1925 (Q.88). - KPRLZADE, M.F: Eski T rk nvarlarna ait notlar. T.H..T.Mec. 11, stan bul 1939 - K PR L ZAD E, M.F: Proto-Bulgar hukukuna dair notlar. Trk Hukuk ve k tisat Tarihi.Mec. II. stanbul 1939 - KPRL, M .F: T rk etnolojisine ait tarihi notlar. U ran Kabilesi. Belleten Cilt V ll, Say 26, s. 227-243, 1943 - KPR L , M .F: A ltnorduya ait yeni aratrm alar. Belleten Cilt V, Say 19, s. 397-436, 1941 - KPRL, M.F: sm anl imparatorluunun etnik menei meseleleri. Belleten Cilt VII, Say 28, s. 219-313, 1943 - KPRL, M.F: Kay Kabilesi hakknda yeni notlar. Belleten Cilt VIII, Say 31, s. 421-425, 1944 - KPR L , M.F: T rk ve Mool slalelerinde hanedan azasnn idamnda kan dkm e memnuniyeti. Trk Hukuk Tarihi Dergisi Cilt I, A nkara 1941-1942 (Q. 87). - KPR L , M .F: Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, stanbul 1918, 2 bs. 1966 (Q.90) - K PR L , M.F: Trk Edebiyat Aratrmalar. T.T.K . A nkara, 1968 - KPRL, M.F: Osmanh mparatorluunun Kuruluu. T.T.K . Ankara 1970, (0.49). - KPR L , M.F: slam SulT tarikatlarna Trk-M oal amanlnn tesiri. A.. lahiyat Fak. Derg. Cilt XVIII s. 141-152, A nkara 1972 (Q,89) - KPR L , M.F: Trk Edebiyat Tarihi stanbul 1962, 3 bs. yay. O .F. KprlNermin Pekin, XXIV + 475 sf. tken Neriyat, stanbul 1981 (Q.91). - KRAT, A.N: Peeneklere dair aratrm alar. .. Trkiyat Mec. Cilt V. s. 101-140, stanbul 1936. KRAT, A.N: Peenek tarihi, stanbul 1937 - KRAT, A.N: G ktrk Kaanl. DTCF Derg. Cilt X, Say 1^2, s. 1-36, 1952 -K R A T , A.N: 1V-XVIII Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Dev letleri. DTCF Yayn, A nkara 1972 - KHNEL, E: Dou slam Memleketlerinde Minyatr. ev. S.K. Yetkin-Melahatzg, A nkara , - LASZL, F: Kaan ve ailesi. Trk Hukuk Tarihi Derg. Cilt 1, 1941-1942 A nkara 1944 LASZL, F: Dokuz Ouzlar ve G ktrkler (ev. H. Eren) Belleten Cilt XIV. Say 53, s. 37-43, 1950 - LEA C H , E.R: Levy-Strauss, A fa Yaynlan, stanbul 1985
301

 LEVY-STRAUSS, Cl: Yaban Dnce (ev. T.Ycel) H rriyet Vakf Yaym s tanbul 1984 LG ET, L: H iung-nularn dili (ev. J.Eci(inann) Trk Dili Belleteni Sen IIlS'ayi 12-13, s. 102-105, 1948 LIO ETI, L; Bilinmeyen Asya (ev. S. Karatay) A nkara 1947, s.bs. sianbul Cilt 1970 L lG E TI, L: Krgz kavim isminin menei. /. Dar. Trkiyat Mec. Cilt 1, s. 236-250, 1925 (F.22) MAHMUD^AL-KAGAR: Divan Lugat-it-Trk Tercmesi (ev. B.Atalay, 3 Cilt T.D .K . A nkara 1939-1943). M ER, R.M: Akehir Trbe ve Mezar T alan. Trkiyat Mecmuas, V, s. 141-212, 1936 MKLOS, K; Yurt K urm a hakknda (ev. T.G kbilgin) Trkiyat Mec. Cilt XVII, sf. 13-20, 1972' " ' M OLLOVA, M: ark kavimlerirden geen baz Bulgar ad ve soyadlar. /. . Ttkiyat Mecm. Cilt X \ U l , s. 3 l 5 - m , 1916 MORAVCSIK, G: H unlar meselesinin bugnk hali (ev. .B ilm ). . Tarih Der gisi Cilt II, Say 3-5, s. 109-117, 1950-1951 M OR, M: C hi-min H akann bir in im paratoruna gnderdii mektubun slubu zerine. Reit Rahmeti Arat iin (Anma Kitab), A nkara 1966 M ORt, M: Sici ve ssu-chih. DTCF. Tarih Aratrmalar Derg. Cilt IV, Say l-ll,; 1968 M O Rt, M: A-shih-te Yuan-chen ve Tonyuqug. .. slam TetkikleriEnst. Derg. Cilt V., Cz 1-4, s. 87-93, 1973 MOR, M: Bkli veya Bkli ekillerinde Transkripsiyon edilen bir kelime zeri ne. VllI. Trk Tarih Kongresi (Cilt II) 1976, MOR, M: in K aynaklarnda T rk veya T rk ad. Trk Kltr el kitab. Seri II, Cilt 1/6, stanbul 1978 Meri, M: Kuzey Asyadaki eski Bozkr Devletlerinin Tekilat. .. Tarih Enst. E> erg. Say 9, 1978 MOR, M : Sogdlularn O rta-Asyadaki Faaliyetleri. Belleten Cilt XLVII, Say 185, S. 339-352, 1983 Manas destan ev. A .nan. K ltr Mstearl Yayn A nkara 1972 (C.21) Moollarn Gizli Tarihi e\. A.Temir, T .T .K . Yay. A nkara 1948, 2 bs. 1989 (D.7 ve D.23 ' N EM ETH , G; Trkln eski a. lk Say 88, 1940 NEM ETH, G; Peenek ve Kumanlarn dili. Trk Dili Belleteni (ev. J. Eckmariri) . Seri III, Say 14-15, s. 97-106, 1950 NEM ETH, G: Atilla ve Hunlar (ev. . Batav) 328 s., DTCF Yayn, stanbul 1963, 2 bs. DTCF Yay. 2A + X X , A nkara 1982 N EM ETH , G: H un kitabelerinin izah (ev. S. Bulu) .. Trk Dili ve Edebiyat Derg. Cilt I, Say I, s. 53-61, 1946-1947 OCAK, A.Y: Osmanl mparatorluunda Marjinal Sfilik: Kalenderiler (XIV-XVII. Yzyllar) T .T .K . A nkara 1992
302

-OCAK, A.Y: BektaiMenakipnmelerindeslm ncesi inan otyZen. Enderun Ya ynevi, X V I+ 262 s. stanbul 1983 - OCAK, A .Y : Trk Halk inanlarnda ve edebiyatnda Evliya menkbeleri. Kltr ve Turizm Bakanl, A nkara 1984 - OCAK, A .Y ; slam-Trk inanlarnda H zr Yahut Hzr-llyas klt. A nkara, 1985 - ODA, J: Uygurca bir vesikann Budizmle ilgili kk bir paras. .. Trkiyat Mec. Cilt X IX , s. 183-205, 1980 - ONAT, A: H an dneminde Hun-in ekonom ik ilikileri (M .. 206-M.S. 220) Cilt LI, say 200, s. 611-624, 1987 'O N A T , A: H unlarn douda siyasal stnlk dnemi DTCF. Derg. X X X I/l-2 , s.383-396, 1987 -O N A T , A; Eski O rta Asya kavimlerinin in ile olan ilikileri hakknda ksa bir inceleme DTCF Tarih Arattrmalan Derg. Cilt XV, Say 26, s.6 3 -x 1, 1991 'O N A T , A: in Trkistan ilikilerinin balangc hakknda baz bilgiler. Belleten Cilt LV, Say 211, s. 914-920, 1991 -O R K U N , H .N ; Eski Trk Yazulan. 4 Cilt, T .D .K . Yaynlar, 1936-1941, 2b. 1987 (A. 18) - G E L , B; G ktrk yaztlarnn A purm 'lan ve Fu-lin problemi. Belleten Cilt IX, Say 33, s. 63-87, 1945 - G E L , B': Sekerlerin atalar hakknda. Belleten Cilt IX, Say 36, s. 469-483, 1945 - G E L , B; lk Tles boylar; Ting-Ling ve Kao-cheler. Belleten Cilt XII, Say 48, s. 795-831, 1948 - GEL, B: Uygurlarn menei efsanesi. DTCF. Dergisi Cilt VI say 1-2, 1948 - GEL, B; ine-Usu yaztnn tarihi nemi. Kutluk Bilge Klkagan ve Moyunur Belleten Cilt XV, Say 59, s. 361-379, 1951 - GEL, B: Uygur devletinin teekkl ve ykseli devri. Belleten Cilt X IX , say 75,8.331 -3 7 6 ,1 9 5 5 - GEL, B: Dou Trkleri hakknda vesikalar. Belleten Cilt X X I, Say 81, s. 81-137, 1957 - GEL, B: Orta Asya Trk Tarihi hakknda baz yeni aratrmalarn tenkidi. DTCF. Derg. XVII Say 1-2, 1959 - GEL, B: slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi XX + 403 s., T.T.K. A nkara 1962, 2 b s . 1984 - GEL, B; Trk Mitolojisi stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1971 ( Q .lll ) - GEL, B: Trk Kltr Tarihine Giri. Cilt 1-1X, A nkara 1978-1987 - GEL, B: Byk Hun mparatorluu Tarihi 2 Cilt, K ltr Bakanl, A nkara 1981 - GEL, B: Trklerde Devlet Anlay, Kltr Bakanl, X X + 392, A nkara 1982 - GEL, S: Seluk sanatnda ift gvdeli aislan figr. Belleten Cilt XXVI, Say l03, s. 525-536, 1962 - GEL, S: A nadolu Seluklu Sanatnn nemli Bir Kayna. Gazne sanat, Trk Kltr Aratrmalar 1/2, s. 197-205, 1964 - GEL, S: Anadolu Seluklannm Ta Tezyinat. A nkara 1966 - NEY, G; Nide Hudaverit H atun trbesi Figrl kabartmalar. Belleten Cilt XXXI Say 122, s. 143-154, 1967
303

 NEY, G: Anadolu Seluklu sanatnda H ayat Aac motifi. Belleten Cilt XXXII Say 125, s. 25-50, 1968 NEY, G: A nadolu Seluk mimarisinde ejder figrleri. Belleten Cilt XXXIII, Sa y 130, s. 171-216, 1969 (L.14) NEY, G: A nadolu Seluk mimarisinde boa kabartm alar. Belleten Cilt XXXIV Say 133, s. 83-120, 1970 NEY, G; A nadoluda Seluk Geleneinde Ku;lu, ift Bal Kartall, ahinli ve Arslanl M ezartalan. Vakflar Dergisi, VII, s. 283-301, 1969 NEY, G; Bizans Figrlerinde A nadolu Seluk Etkisi. Seluklu Arattrmalar DerIII, s. 1-40, 91-118, 1971 NEY, G: A nadolu Seluk mimarisinde Arslan Figr. Anadolu (Anatolia) XIII, s. 1-64, 1971 NEY, G: Anadolu Seluklu Mimarisinde Avc kular. Tek ve ift Bal Kartal. Malazgirt Armaan, s. 139-172 A nkara 1972 NEY, G: ran Seluklular ile Mukayeseli Olarak Anadolu Seluklularnda Atl Av Sahneleri. Anadolu (Anatolia), XI, s. 121-138, 1967 (1969) ZERDM , M: in kaynaklarna gre in Trkistannn ehirleri. DTCF. Derg. Cilt X. Say 3-4, s. 161-166, 1952 ZERD M , M; M.S. IV-V asrlarda inin imalinde hanedan kuran Trklerin iirleri. DTCF. Derg. Cilt X III, Say 3, s. 51-96, 1955 ZERD M , M; in dininin menei meselesi, ve dini inanlar. Belleten Cilt XXVI, say 101, s. 79-119, 1962 ZERDM , M .N: C hoular ve bu devirde Trklerden gelen Gk Dini. Belleten Cilt XXVII, Say 105, s.1-23, 1963 PRTSAK, O; M ahm ut Kagar kimdir? .. Trkiyat Mec. Cili X III. s. 243-246, 1953 ' , f POTAPOV, L.P: Gebelerin iptidai cemaal hayatlarn anlatan ok eski bir adet, (ev. R. Uygun) .. Tarih Dergisi Cilt XI, say 15, s. 71-84, 1960 RADLOW , W: Sibiryadan ev. A .Tem if, 2 Cilt A nkara 1956, 2 bs. M.E.B. s tanbul 1976 (M.55) RASNYI, L; Tuna havzasnda kumanlar. Belleten III, Say 11-12, s. 401-422, 1939 RASNYI, L; Trklkte kadn adlan. TDAY, 1963 RASNYI, L: Kuman zel adlar. Trk Kltr Arat. Yll IV-Vl, Ankara 1966-1969 RASNYI, L: (Dnya Tarihinde) Tarihte Trklk, Ankara 1942; Trk Kltr Arat. Enst. A nkara 1971 RASNYI, L: Remnants of theophoric names in turkic name giving. Belleten Cilt XIXI, Say 182, Nisan 1982 RASNYI, L; Tuna Kprleri, T rk Kltr A rat. E nsi. Ankara, 1984 RUBEN, W: Budhum Tarihi (ev. Abiddin til) DTCF Yayn, A nkara 1947 SAKALU, S: Anadolu Trk Efsanelerinde ta kesilme motifi. A nkara 1980 SAKAOLU, S; Dvn Lgat-it-Trkin halk edebiyat bakm ndan tad de er. Atatrk niv. Fen-Edebiyat Fak. Derg. Say 13, S. 301-319, 1985 SALMAN, H: Hoo harabelerinde bulunan bir mani metni ve Trk Tarihi bak-

304

mndan nemi. Belleten .Cilt LII, Say 202, 1988 SALM AN, H: in m paratorluunun Bat lkelerine kar tesis ettii askeri hat (Drt Garnizon) Belleten Cilt LIV, ayi 211, s. 921-934, 1991 SAYILI, A: The Nationality f the Ephtalites. Cilt XLVI, Say 91 s. 17-34, 1982 SEMENOV, A.A; Gr-i Emir trbesinde T im urun ve ahfadnn mezar kitabeleri (ev. A .Inan) Belleten Cilt XXIV, Say 93, s. 139-169, 1960 - SERTKAYA, O.F: Tonyuyuk Abidesi zerine not: Not-I; Not-11; N ot-llI. .. Trkiyat Mec.. C\h X IX , S. 165-182, 1980 SERTKAYA, O.F: G ktrk tarihinin meseleleri: nel Kaan m? n il Kaan m? Atsz Armaan, s. 397-417, stanbul 1976 - SERTKAYA, O .F: ni l kaan ve kinci G ktrk hanedannm eceresi. 11. Millet leraras Trkoloji Kongresi^ 1976 - SERTKAYA, O.F: A Note on the Adjectival Com pound Qlz-Qaduz on the Tonyukuk M onum ent. Turcica Tome X I, 1976 - SERTKAYA, O .F; Uygur harfleri ile yazlm baz mensur paralan (Mesele kita b) .. Trkiyat Mec. Cilt X V III, s. 245-268 (H-XII), 1976 SERTKAYA, O: H orezm nin m uhabbetnameinin iki yeni yazma nshas zerine-... Trkiyat Mec. Cilt X V II, s. 185-207, 1972 - SERTKAYA, O: Turfan metinleri ile yaplan yaynlar. .. Trkiyat Me. Cilt XIX* 8.309-345,1980 - SERTKAYA, O: Eski trk Ataszleri zerine in: kr Eliin Armaan, Ankara 1983 SERTKAYA, O: G ktrk tarihinin, meseleleri; Kl Tigin ve Kl-i-or Kitabe sinde geen Oplayu Tegm ek deyimi zerine J.ofTurkish Studies, Vol.7, 1983 - SEYRC, M ., TOPBA; A: Afyonkarahisar Yresi Trkmen Mezar Talar, stan bul 1984 - SCH M ID T, P.W : Eski Trklerin Dini (ev. S.Bulu) .. Trk Dili veEcleb. Dergi si Cilt X IU s. 75 90, 1965 - SCH M ID T, P.W ; T ukuelerin Dini (ev. S.Bulu) .. Trk Dili ve Edeb. Dergisi Cilt XIV, s. 63-80, 1966 - SHIRA TO R, K: Kaan unvannn Menei (ev. .. G kbakar) Belleten Cilt IX, say 36, S. 497-504, 194S - SNOR, D; Ouz Kaan destan zerinde m lahazalar (ev. A.Ate) Trk Dili ve Edeb. Derg. C \\t\V , Say 1-2, s. 1-14, 1950 - SPU LER, B: G ktrklerin dini ve kltrleri hakknda m lahazalar. VIII. Trk, Tarih Kong. Cilt II A nkara 1981 ran Moollan, (ev. Cemal Kprl) VII-t-579 s., T.T .K .. Ankara 1957, 2 bs. 1987 (0.97) - SMER, F: Ouzlar (Trkmenler), DTCF. Yayn A nkara, 1967; laveli 3 bsm. XX V-f 701 s., stanbul 1980 - SMER, F: Trklerd Atlk ve Binicilik. T rk Dnyas Aratrmalar, 1983 - SM ER, F: Eski Trklerde ehircilik. T rk Dnyas A ratrm alar, 1984 - SMER, F; Abbasiler devrinde O rta Asyal bir prens: Afin, Belleten Cilt LI Say
305

200, s. 651-665, 1987 SSL, O; Tasvirlere gre Anadolu Seluklu Kyafetleri, A nkara 1988 SRYAN MAR-YEUA; Vekayiname (ev. Mualla Yanmaz), stanbul 1958 STRZGONVSK, J ., GLCK, H; Eski Trk Sanat ve Avrupaya Etkisi (ev. Cemal Kprl) Bankas Vay., stanbul 1972 STRZYGOVVSKt, J: Trkler ve O rta Asya Sanat Meselesi. .. Trkiyat Mecmua s Cilt 111, sf. 1-80, (ev. C. Kprl) 1926-1933 EEN, R; Eski A raplara gre Trkler! .. Trkiyat Mecmuas, Say XV, s. 11-36 1968 EEN, R; Selahaddin Eyyub devrinde Libyada Trkler ve Karaku meselesi .. Tarih Dergisi Say 33, s. 169-198, 1980-1981 EEN, R: Klasik slam kaynaklarm a gre Eski Trkierin dini ve aman kelime sinin menei. .. Tarih Enst. Derg. Say 10-11, s. 57-90, stanbul 1979-1980 EEN, R; slam Corafyaclanna gre Trkler ve Trk lkeleri T,K. A. Enst. Yay n No. 57, 297 s., A nkara 1985 TANG CH I: T rk tarihine aid in kaynaklar. .. Tarih 'Enst. Dergisi Sayt 2, s. 180-210, 1971 TANG C H l; Wei nehri anlamasna dair aratrm alar. Tarih Dergisi Say 33, s. 215-226, 1982 , TANYU, H; Trklerde tala ilgili inanlar. A nkara 1968 TANYU, H; Ankara ve evresinde Adak ve Adak yerleri. A nkara, 1967 TANYU, H; Dinler Tarihi Aratrmalar. A nkara, 1973 TANYU, H: Trkierin D ini Tarihesi. A nkara, 1976 T RH A N, T; skitlerrn dini inan ve adetleri. .. Tarih Dergisi, Say 23 s. N5-170, 1969 TA RH A N , T: Bozkr Medeniyetlerinin ksa kronolojisi. .. Tarih Dergisi, Say 2 4 ,8 .1 7 -3 2 , 1970 TEKN, : Uygurlarda sevab tevoihi adeti ve islamlkdaki mevlid duas. .. Trk Dili ve Edeb. Derg. Cilt X II, s. 233-245, 1962 TEKN, : Mani dininin Uygurlar tarafndian devlet dini olarak kabul, Trk Dili Arat. Yll, 1965 TEKN, : Uygur Edebiyatnn meseleleri, Trk Kltr Aratrmalar Say 1-2, 1968 TEKN, : Maytrisimit-VygHrca iptidai hir dram, A nkara 1976 ^ TEKN, T; Kuzey M oalistanda yeni bir Uygur antr. T aryat (Tekin) Kitabesi Be/leten Cilt XLVI, Say 184, s.795-838, 1982 TEKN, T; Tuna Bulgarlar ve Dilleri, T rk Dil Kurumu Yayn, A nkara 1987 TEKN, T: Orhun Yaztlar, T .D .K ., A nkara 1988 TEM R, A: Trkoloji Tarihinde Wilhelm Radloffdevri. t.T .K . Yay., A nkara 1991 TEM R, A: Trke Kl-Tign ve Moolca Otigin adlar ile ilgili tartm alar ze rine in: kr Elin Armaan A nkara 1983 TEM R, A: Trke ile Moolca arasnda ilgiler. DTCF. Derg. Cilt X III, Say 1-2 s. 1-25, 1955 TEZCA N , S ., AATAY, S; K ktrk tarihinin en nemli bir belgesi. Souta Bugut yazt. Trk Dili Art. Yll, 1976
306

 TEZCAN, S: Eski Trke buyla ve baa sanlar zerine. Trk Dili Arat. Yll, Say V II-V llI, 1976-1977 - TEZCAN, S: Tonyukuk yaztnda birka dzeltme. T.Dili Arat. Yl. Belleten 1975-1976, S. 173-181< A nkara 1976 - TEZCA N , S; Eski Trk Dili ve Yazm Bilimi. Kltr ve retim Dili olarak Trke iinde s. 271-324, T.T.K. Yayn, A nkara 1978 - TH OM SEN , V: M oolistanda Trke Kitabeler (ev. Ragp Hulusi zden) .. Trkiyat Mecm. Cilt IH s. 81-118, stanbul 1926-1933 (A.25) - TIESENH A U SEN , VJ.de: Ahtnordu Devleti Tarihine ait metinler (ev. l.H . zmir li)'stanbul, 1941 - TO G A N , Z.V: Eftalil Devletinin tekil eden kabilelere dair. Atatrk niv. FenEdebiyat Fak. Aratrma Dergisi. Say 13, s. 59-69, 1985 - TO GA N , Z.V; K arahanllar Atatrk niv. Fen-Edebiyat Fak. Arattrma Derg. Say 13, s.71-93, 1985 - TOGAN,. Z.V; Moollar Cengiz ve Trkler stanbul 1941 -T O G A N , Z.V; Umumi Trk Tarihine Girii. .. Edebiyat Fak. Yayn, stanbul 1946 2. bs. stanbul 1970 3. bs. XV + 537 s. Enderun Kitabevi, stanbul 1981 - TOGAN, Z M : Reideddin Ouznamesi, stanbul 1972 -T O G A N , Z.V: Tarihte Usul. . . Edebiyat Fak. Yayn, stanbul 1946,1950,1969, 1981 - TO GA N , N; H en-anga gre Hz. Peygamberin anda O rta Asya. .. slam Tetkikleri Enst. Derg. Cilt IV, Say 1-2, 1964 'T U N A , O.N; Kktrk Yaztlarnda Tm kavram ile ilgili kelimeler ve Kergekbol deyiminin izah. V lll Trk D il Kurultay Bilimsel Bildiriler. 1957-1960 - TUNA,^ O .N : Osmanleada M oalca kelimeler. L. Trkiyat Mec. Cilt XVII, s. 209-250, \972 . Trkiyat Mec. C\h X \ l l l s. 281-314, 1973-1975 - TURAN, O: llig unvan hakknda. .. Trkiyat Mec. s. 192-199, V II-V Ill, 1940-1942 - TURAN, O; Seluklular zamannda Trkiye stanbul 1971 - TRKER-KYEL, M: bn Sinada Al-Akl-al Faln kkleri. bn Sinann Dou munun Bininci Yl Armaan (Yay. A.Sayl) sf. 590-670, T.T.K. Yay A nkara 1984 - TRKER-KYEL, M; Kut, Farabi ve ibn Sindaki Al-Aki Al-Fal iin bir te mel oluturabilir mi? bn Sinann doumunun Bininci Yl Armaan (Yay. A. Sa yl) S. 489-590, T .T .K . Yayn A nkara 1984 - TRKER-KYEL, M; bn Sinann Al-Aki A l-Faaline br adm olarak F arabde siyaset. bn Sinnn D oum unun Bininci Yl Arm aan (Yay.A.Sayl) s. 671-706, T .T .K . Yayn, A nkara 1984 - TU RA N , O: Cengiz ad hakknda Belleten Cilt V Say 19, s. 267-276, 1941 - TURAN, O: Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, stanbul 1969 - TU RA N , O: On ki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul 1941 ^ TU RA N , O: Eski Trklerde okun hukuk bir sembol olarak kullanlmas. Belleten Cilt IX, Say 35, s. 305-318, 1945 - Trk Folklor ve Etnografya Bibliyografyas, 3 Cilt, M .E.B. A nkara 1971-1975 - OK, N; Filoloji bakmndan Trklerin komular. DTCF Derg. Cilt 1, Say 4, 1943

307

^ NVER, S: Yamur ta hakknda. . Tarih D ebisi, Say 7, s. 78-84, 1953 V LA D M RTSO y, B.Y: Moollarn timai Tekilat, (Mool geebe Feodalizmi) ev. A .ln an . T.T.K . A nkara 1944 , 2 b. 1987 (0.110) VLADiM TRSOV. B.Y: Cengiz Han (ev. H .A . Ediz) A nkara 1950 (0.109) VERNADSKY: Cengiz H an Yasas. T.Hukuk Tarihi Derg. Cilt 1, A nkara 1944 W ELLHAUSEN, J: Arap Devleti ve Sukutu ev. F. Iltan, stanbul 1963 WESTERMARCK, E.A: slam Medeniyetinde Putatapma devrinden artakalan iti katlar ev. N. Cokuner, A nkara 1962 YAKUBOVSKIY, A .l: IX ve X Yzyllarda til ve Bulgarlarn tarihi topografisi meselesine dair (ev. A .lnan) Belleten Cilt XVI, Say 62, s. 273-297, 1952 YAKUBOVSKIY, A .l: Altnordu ve inhitat (ev. H .Eren) X II-1-378 s., M.E.B. stanbul 1955 YILDIZ, H .D : slamiyet ve Trkler. I. . Edebiyat Fak. Yayn, stanbul 1976 YRKAN, Y.Z: slam Menabiinde amanlk SmeniyeVveya emeniye . Darlfnun lahiyat Fak.:Mec. Sene: V, Say 21, stanbul 1931, s. 36-58 YRKAN, Y.Z: O rta Asyada Trk Boylar ve bunlarn dini ve corafi vaziyet leri. Darlfnun lahiyat Fak. Mec. Sene V, Say 22, s. 51-64, stanbul 1932; Sene V, Say 23, s. 39-52, stanbul 1932; Sene V, Say 24, s. 46-64, stanbul 1932 Y UDAHN, K.K; Krgz Szl. ev. A bdullah Taymas. T.D .K . Yayn Ankara 1945 (E .30) ZA HO D ER, B: Seluklu Devletinin kuruluu srasnda H orasan fle//e Cilt XIX, Say 76, s.491-527, A nkara 1965 ZAJACKOW SK, A; H azar K ltr ve varisleri (ev. B. aatay) Belleten Cilt XXVII, Say 107, s. 477-483, 1963 ZYA G KA LP: Eski Trklerde Din Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mecm. Cilt I, Say 5. s. 457-474, 1332/1916 ZYA GKALP: Trk Tresi M atbaa-i Amire, stanbul 1339/1923 ZYA GKALP: Trkln Esaslar, htAnh\ 1339/1923 ZYA GKALP; Trk Medeniyeti Tarihi. Matbaa- mire, stanbul 1341/1925

308

D Z N
KU TSA L K AVRAM LAR j B urada A llah, Qk, T engri, am an, am anizm gibi aa yukar her sayfada geen k elim eleri D iz in 'e alm adm , d i erleri iin n em li o lan y erleri belirlem ek le yetiniyorum ; (Y azarn seim ini bizde aynen uyguladk .N).

-A A a: 43, 120, 125, 140, 152, 160, 167, 216 A k d o an : 7 1 , 84, 128, 160, 163, 205, 20 6 , 2 1 0 A ltay : 2, 5 , 11, 12, 13, 14, 16, 17, 20, 21, 23, 25, 2 7 , 32. 33, 34, 36, 37, 39, 40, 4 3 , 47, 52, 60, 62, 63, 64, .6 8 , 75, 85, 8 6 , 8 8 , 93, 98, 100, 101, 104, 108, 109, 110, 111, 113, 11 4 . 115, 116, 117, 120, 122, 124, 128, 130, 135, 138, 142, 148, 152, 157, 158, 161, 169, 174, 179, 180, 189, 195, 197, 199, 2 0 3 , 207, 2 0 8 , 216, 217 , 2 1 9 , 2 23 , 224 , 2 2 5 , 2 2 8 , 233 A ltm : 2, 14, 25, 28, 101, 111, 114, 123, 137, 163, 211 A rnm a: 51, 52, 60, 181, 195, 234 A slan ; 55, 6 1 ,.1 0 4 , 138, 144, 145, 146, 151, 152, 153, 172, 176 A k: Ifemii: 67, 6 8 , 69 A t; 32, 4 8 , 64, 94, 105, 121, 136, 138, 148, 153, 163, 168, 199, 220, 22 1 , 223 A te: 18, 21, 4 0 , 56. 57, 58, .60. 62, 63, 6 6 , 83, 107, 111, 112, 117, 119, 133, 155, 163, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 191, 194, 195, 198, 2 2 8 , 2 31, 233, 2 3 4 A v: 72, 77, 103, 120, 125, 137, 146, 175, 176, 177, 178, .179, 180, 195, 211, 214 A xis: m undi: 55, 120 A y: 39, 61, 71, 81, 101, 104, 105, 106, 117, 152, 163, 172, 180, 185, 217 A yna: 48, 53, 54, 114 -B B a; 17, 57, 65, 94, 9 9 ,1 2 9 , 131, 214, 234 B albal: 35, 114, 212, 213, 223, 227, 228 Bayrak: 170, 171, 195, 204 B ayram lar: 70, 138, 146 Bitki; 77, 144, 167 Bom a; 133, 138, 146 Budizm : 17, 18, 39, 61, 124 B urkan: K aldun: 39, 109, 123, 124, 156, 157, 192, 196, 217 B yc: 32, 4 2, 4 7 , 48, 49, 50, 52, 53, 55, 5 6, 58, 59, 63. 7 0, 7 7 , 78, 147, 182, 207

\C C ehennem ; 42, 55, 82, 83, 8 6 , 101, 175, 211, 233 C enaze: m erasim leri: 119, 195, 2,16.

211
C eza: 64, 65, 67, 96, 97, 175, 176, 178, 180, 181, 1 8 7 ,\1 9 0 , 195, 207, 2 1 1 , 216 C inyet; 146, 179, 181, 195, 198 C insiyet: 6 6 , 105, 142, 144, 145, 164 -D D a: 31, 39, 55, 57, 62, 63, 76, 82, 84, 87, 8 8 , 91, 93, 99, 103, 109, LIO, 113, 114, 116, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 141, 148, 155, 156, 157, 160, 162, 164, 169, 170, 183, 187, 192, 195,. 196, 197, 198, 2 1 1 , 2 1 6 , 217, 222, 233, 234 D alardan; k; 139 D ans: 15, 48, 50, 121, 185, 222 D em irci; 62, 63 D eve: 72, 139, 149, 150, 1 5 1 ,'1 5 2 , 172, ' 197 D o an ; 59, 117, 137, 142, 143, 144, 145, 158, 162, 167, 171, 172, 177, 190, 234 D om uz: 55, 173, 197, 209

309

D ualar: 31, 177, 195, D uyarszlk;

5 2 , 102, 120, 124, 138, 139, 1 84, 189, 191, 192, 193, 231 36 -E -

E cd at: 140, 144, 1 4 6 , 148, 149, 153, 155, 157, 158, 159, 1 71, .179, 184, 190, 195, 1 98, 2 1 1 , 2 1 3 , 2 1 9 , 2 2 1 , 231 E jderha: 55, 98, 103, 104, 116, 117, 234 . E le m e n t: 83, 111 E lm a: 140, 141, 2 07 E rg en lik : 138, 146, 178, 185 E rlik; ,101 E vlat: edinm e: 138, 144, 147, 154 Evren: doum : 169 -G -

151, 164. 196, 230, 118,

G eyik: 4 9 , 117, 129, 133, 153, 156, 159, 163, 179, 195, 23 0 G ezegen: 73, 83, ICO, 101, 103, 117

- Hh a y v a n : san at: 34, 83, 121, 146. 167 H ayvanlar: 2, 6 6 , 71, 101, 109, 129, 1 44, 146, 148, 150, 153, 1 68, 169, 172, 173, 174, 177, 179, 182, 197, 2 0 7 , 2 23, 234 H ogr: 18, 25, 32, 92, 193, 233 HOkOmdarlk: 57 153, 139, 167, 176, 221,

K afatas: 134, 170, 186 K an: 2 1, 25, 60. 67, 6 9 , 72, 8 8 , 91, 12 122, 124, 1 3 0 , 1 3 1 , 132, 13 134, 149, 150, 167, 177, 184,' 186, 187 K artal: 39, 84, 85, 9 5 . 96, 101, li f i, M 1 5 8 ,1 7 2 ^ 1 7 3 ,1 7 6 ,1 8 5 K em ikler: 4 8. 119, 133, 214, 216. 23G K e r g c k :2 0 5 K rnz: 122, 151, 197. 2 0 8 , 211, 223 K srlk : 96 K ozm ografya: 81 K ok: efsnne: 139, 147 K pek: 39, 61, 136, 151, 156, 158, 159, 176, 187. 197, 213 K uu; 155, 161, 162, 17 2 K urban: 35. 38, 3 9 , 4 9 . 5 2 , 64* 65, 84,. 105, .112, 114, 115, 121, 122, 123, 124, 1 3 2 , 1 3 3 , 1 3 5 , 136, 148, 153, 171, 185, 187, 188. 189, 192, 194, 195, 196, 197, 198. 199, 2 2 0 , 2 2 3 , 2 2 4 , -228, 230 K u rt: 39, 7 7, 147, 149, 154, 155, 156, 157. 158, 1 6 2 , 1 6 9 , 1 7 0 , 7 2 , 176, 179 K u: 4 1 , 4 8 , 101, 1 1 8 . 129i 135, 153, 162, 164. 168, 190, 210, 211 K ut: 31, 38, 94, 99, 129, 130, 131, 177, 207 K uyruk: 170

-M M a ara ; 8 6 , 139, 155, 1 5 8 . 171, 234 M anikeizm : 18, 19, 20, 2 1, 2 5 , 5 1 . 123 M azdcizm : 21 M elek: 8 6 , 9 5 , 9 6, 100, 142, 151 M ezar: 4 2 , 8 2, 85, 135, 177, 2 1 1 , 217, 218, 219, 221, 2 25, 227, '228, 229, 234 -N N clirler:
88,

196, 115,

-- sim : 12,, 23, 29, 75. 101,110, 117, 121, 124, 138, 144, 149, 158, 161,
178, 186, 231
slam iyet: 2 1 , 25, 26, 2 8. 37, 151, 207, kincil; ilah lar: 2 , 43 in ek : 71, 95, 148, 174

215, 226,

113, 195

220
Ik; 33, 34, 93, 96, 104, 142, 143, 144, 145, 151, 156, 157, 158, 160, 163, 170, 2 3 4

-O- O cak: 84, 183, 195 k: 67, 6 8 , 7 1 , 72, 98, 118, 119, 186, 2,05, 2 3 4 O n g o n ; 137, 164, 174, 175, 184, 189, 190, 2 1 3 , 2 2 6

- KK ader: 53, 62, 99, 129, 25, 206

310

O tm an; 12, 8 1 , 122, 123, 163, 167 , 211,

220

br, dnya; 206, 211

' l m : 2 . 3 8 , 5 9 , 64* 65, 7 0, 8 6 , ' 11 7 , 12 8 , 132, 139,- 141, 146, 168, 172, 175, 180, 1 87, 188, 2 0 4 , 2 0 5 , 208, 209, 211, 213, 2 1 9 , 22'2, 22 8 , 2 30 t k w . 12, 18, 3 9 , 2 , 108, 109. 122, 123, 154, 169, 170

101, 143. 181. 206, 207, 221, U 3,

Tinga; 16-^, 173, 229 T aoizm ; 18 Ta.5 lar; 35, 50, 1 1 4 ,1 1 5 , 195, 227 T avsan; 105, 151, 169, 197 T otem rem ; 4 3, 4 4 , 171 T yler; 4 8, 174
-U --

Umakv 39, 130, 144, 168, 2 0 6 , 2V U m ay; 39, 110, 122, 137 l; 81, 100, 124, 139

-P-R P apazlar; 53 P lasen ta: 110 P u tlar; 3 7 , 4 4 , 6 0 , 1 3 7 , 175, 188, 189, 1 90, 195 R u h : 4 4 , 4 9 , 6 1 , 65, 81, 95. 119, 128, 130, 1 31, 136, 142, 155, 198, 2 09, 21 2 , 213, 225, 234 Vens; 101, 102

-V-

-Y Ynda; 1351; 76. 77 Yflnur: 38, 54, 72. 7 5 . 77, 78, 111. 114, 195
Y iM -lk : 3 l

-s-Salar: 61, 69, 173, 221 -^Silah; 198, 2 04 Sonsyzluk; 63, 85, 204 Su; 5, 18, 31, 58, 60, 78, 85, 8 6 , 94, 97, 107, 108, 111, 112, 113, 114, 12 5 , 129, 130, 136, 140, 142, 144, 14 5 , 147, U 8 , 156, 158, 1 71, 17 7 , 180, 182, 195, 206, 2 09, 225, 229, 234 , Sungu; 77, 189, 194, 229 Si: 7 2 , 110, 130, 131, 136. 142. 149, 162, 190 eytanlar; 5 6 , 136 len; 139, 178. 179, 187, 222 -T T ak v im ; 100, 102, 169. 196

Y asak: 27, 9 1 , 96, 108, 109, 112, 114, 132, .147, 158, 172, 176, 180, 207 Y em in: 87, 96, 187 188, 196, 197,. 199 Y enidcn;_dou 5 ; 138, 211, 212 , 214, 230 Y er; 5 , ' l , 14, 16, 17, 18, 24, 34, 3 7, 40, 4 2 , 52, 54, 56. 58, 61; 7 1 , 7 2 . 74, 75, 7 7, 82, 8 6 , 8 8 , 93, 108, 117 Yer: sub; 108, 109, 110, 122 Y ere; arap: dfikme; 191 Y lan; 117, 132, 153 Y ldz; Fal: 73 Yldi7.l>u; 4 3 , 8 8 , 101, 102 103, 104, 106. 195 Y og; 221

-ZZ oom orF /m ; 144

311

# R 0 F :.D R .A Y K U T K A Z A N C IG tL N BLM TA R H VE K LT R TA R H L E L G L K TA PLA R I

1 -,

Trk Jinekoloji ve Obstetrik Bibliyografyas (1880-1978)

P ro f.D r. A y k u t K a z a n c g il, IV., B s sk , T rk e + K a y n a k la r L X X II+ 3 2 6 sf., 1. ./C .T .F .E llinci Yl Y ayn, stanbul 1973.

2-

Trk Tp ve Tabii fUmler Bibliyografyas (1923-1^73)

P ro f D r.A ykut K azancgil - D o.D r. V ural Solok, l. ./C .T .F ., E llinci Y l Y ayn, X IV + 167 sf. stanbul 1973.

3-

Trk Bilim Tarihi Bibliyografyas (1850-1981)

Prof. D r. A ykut K azancgil - D o. D r. V ural Solok, Tubitak, P roje BA Y G - E 45; X X III+ 330 sf. stanbul 1981. l. ./C .t.F ., Y znc Y l zel Seri 1,

4-

Darlfnun Tarihi (Mehmet A l Ayni) Tp Fakllesi Tarihi (Ga\ip Ata)

^ 2. B ask P rf.D r.A ykut K azancgil, stanbul 1981. l. ./C .T .F ., Y znc Y l zel Seri 2.

5-

Atatrk niversitesi Reformu: Uorsi Widmann

(1 9 3 3 y ln d a A lm a n y a 'd a n g elen B ilim A d am lar), e v iri: P r f.D r.A y k u t ' K azan cg il - D r.S .B ozkurt, l. ./C .T .F ., Y znc Y l zel seri 3, X X II+ 296 s f . . stan b u l 1981.

N rm /O /ruym .-Tevfik Salam (Askeri T bbiye anlar) A k la m a la r la ik in c i B a sk y Y a y n la y a n la r: P ro f.D r.H s re v H a te tn i P r f.D r.A y k u t K azancgil, l. ./C .T .F ., Y znc Y zel S eri 4, XXIV+1Q8 sf.Istan b u l, 1981.

7X

Osmanh Trklerinde ilim, Adnan A dnar

E k le rle IV.Ba.ski: P r f.D r.A y k u t K aza n cg il - P ro f.D r.S ev im T e k e li, R e m z i kitab ev i, 243 sf. stanbul 1982.

8-

Islibdat-Merutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde.Seksen Yllk H atralarm :.

C em ilsT opuzlu, 2. Bask, Y aynlayanlar: P rof.D r.H srev H atem i - P rf.D r.A ykut K azanc^L l, l. ./C T .F . Y ym S ay 2971/96: X X X I+284 sf., stanbul 1982.

9-

Bir Fikir Adamnn Roman: Z iya G kalp, M .E .E riirgil

2. B ask, Y ay.P fbf.D r.A .K azancgil - D o.D r.C .A Ipar, R em zi K itabevi, 264 sf., stan b u l 1984. '

10-

Bir slamc airin Roman: M ehm et A k if - M .E .E riirgil,

2. B ask Y aynlayanlar: P ro f.D r. A y k u t K aza n cg il - D o .D r.C en A lpar, I 5 , B an k s Y aym Say 281/66, 438 sf. A nkara 1986.

11-

Tp Fakltesi Tarihesi (M ir'l- Mekteb-i Tbbiye): (Rza Tahsin)

E k lerle Y ay n lay an :'P r f.D r.A y k u t K azancgil, C ilt I V III+184 sf. (128 R esim ), C ilt II 192 sf. (44 R esim ), zel Y aym lar, stanbul 1991. '

12-

XIX Yzylda Osmanl mparatorluunda Andtonii ve anizade

P rf.D r.A ykut K zancgil - B edizel Z lfikar, zel Y aynlar, stanbul 1991.

13- Trklerin ve M oollarn Eski Dini, }.P.Roux

ev.P rof.D r.A ykut K azancgil, aret Y aynlar, 7+313 sf. stanbul 1994