Prof. Dr.

Abdurrahman Kl

LPG ZELLKLER VE TEHLKELER

1. Giri
Dnyada LPG gelecek onlu yllarda daha fazla kullanlacak gaz yakt rnlerinden birisidir. Ulat youn ve yaygn kullanm dnyada ve lkemizde kkl sirketlerin gelismesi ile sonulanmtr. Bu dorultuda LPGnin salanmas, depolanmas, kullancya ulatrlmas ynnde gvenilir alt yaplar oluturulmaktadr. LPG evlerde yemek piirmede, konut stmada, endstride, tarmda, otel, lokanta, hastanelerde ve tatlarda (oto-gaz) yakt olarak kullanlmaktadr. LPG, merkezi stma, mekan stma, havalandrma, scak su ihtiyac karlama, soutma, yemek piirme ve klandrma gibi amalarla kullanlmaktadr. Bunlarn yannda endstriyel uygulamalarda doal gazn kullanm alanlarnn yannda gazlarn ve kimyasal maddelerin, metallerin, mhendislik ekipmanlarnn ve gemilerin, ar kil rnleri ve seramik, cam, yiyecek-iecek, elektrikli cihazlar, tatlar, tekstil rnleri, kat ve bask rnleri gibi birok rnn retiminde kullanlmaktadr. Ayrca doal gazda olmayan tanabilirlik zellii sayesinde santiyelerde, tarmsal ve zirai ilerde, karavan ve botlarda stma ve piirmede, jeneratr ve pompalarda ve lkemizde de bir hayli yaygn olarak kullanld gibi iten yanmal araba, otobs vb. motorlarnda yakt olarak kullanlmaktadr. LPG nin yakt ve oto-gaz olarak dnya pazarlarnda kendisini kabul ettirmesinde en nemli etken evre (emisyonlar) ynnden salad stnlkler olmutur. Genel olarak teknolojinin ileri gittii, evre ve gvenlik standartlarnn gelitii ve tat saysnn ok yksek olduu lkelerde oto-gaz kullanm da yksek olmaktadr. LPG depolama tanklar ile ilgili hususlar standartlarda ve ynetmeliklerde geni olarak verilmitir. Bu konuda resmi gazetede yaymlanarak zorunlu standart kapsamna alnan TS 1446da balayc hkmler bulunmaktadr. Uluslararas evre rgtlerince ve yangn gvenlii kurulularnca, zellikle de EPA (Environmental Protection Agency)nn btn raporlarnda NPFA 58 referans gsterilmektedir. ok sayda mevzuatta LPG ile ilgili hkm bulunmaktadr. Bunlardan bazlar aada sralanmtr.
433

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

a) TS 1446, Svlatrlm Petrol Gazlarnn (LPG) Depolama Kurallar, b) NFPA 58, Liquefied Petroleum Gas Code, c) Parlayc, Patlayc; Tehlikeli ve Zararl Maddelerle allan Yerlerinde ve lerde Alnacak Tedbirler Hakknda Tzk d) Risk Management Program Guidance For Propane Storage Facilities, US Environmental Protection Agency (EPA), e) Binalarn Yangndan Korunmas Hakkndaki Ynetmelik LPG tesislerinde yangna neden olabilecek kaynaklar, elektrik ark, elektrik kvlcm, ak alevler, scak yzeyler, statik elektrik, mekanik srtnme, mekanik arpma, sl radyasyon ve akustik enerji saylabilir. Bunlarn oluturaca riskler ile tesisin iinde ve dnda ortaya kabilecek dier risklere kar tedbirler ise; a) Depolama tanklarnn konutlara, yerleim blgesine asgari mesafeleri, b) Tank, boru ve balantlarn malzemelerinin cinsi ve et kalnlklar, c) Alarm ve duyuru sistemleri, d) Soutma sistemleri, e) Otomatik kapatma vanalar, f) Emniyet vanalar saylabilir. Depolama tanklarnn temel ve kaidelerinin projelendirilmesinde rzgar kuvveti, deprem kuvveti ve hidrostatik deney ykleri dikkate alnmaktadr. Bu almada, tanklarda oluacak gaz szntlar, patlama ve yangn riskine kar tedbirlere arlk verilmi, deprem riski sadece boru balantlarnda ele alnmtr. Tedbirler belirtilmeden nce LPGnin zellikleri ve riskleri anlatlmtr.

2. LPG zellikleri
2.1. LPGnin Tanm Petrol rafinasyonunda, arlkl olarak benzin, mazot ve dier hidrokarbonlarn retimi srasnda, ortaya kan gaz hafif rnlerin basn altnda veya soutma yoluyla svlatrlmas ile svlatrlm petrol gaz, LPG (liquefied petroleum gas) elde edilir. Arlkl olarak propan ve btandan oluur. Trkiyede LPG karm % 30 propan % 70 btandr. Arlkl olarak parafinik yapda hidrokarbonlardan oluur, ancak bileimde olefinik hidrokarbonlar da bulunur. Daha geni almda LPGde bulunan bileenler: etan, propan, n-btan, n-pentan, izopentan, propilen ve btilenlerdir. LPG petrol rafinasyonu dnda, petrol yaktlar zerinde olumu gazlardan veya sktrlm doal gazn ayrtrlmas ile de elde edilebilir.
434

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

LPG normal artlar altnda gaz halindedir. Basn altnda svlatrlr ve basn kalktnda derhal gaz haline geri dner. Renksiz, kokusuz ve havadan ardr. Zehirli deildir. Kapal yerde kaak olutuu takdirde havann yerini alacandan boucu etkiye neden olabilir. Kaak halinde tannmas iin rafinerilerde etilmerkaptan veya metilmerkaptan katk maddeleri ile kokulandrlr. LPG basn altnda sv haldedir ve sv olarak depolanr. Sv halde ayn hacimdeki suyun yar arlndadr. Gaz olarak ise havann iki kat arlndadr, tabana yaylr. 2.2. Buhar Basnc Buhar basnc, ksmen sv ksmen gazla dolu kapal bir kaptaki mutlak basntr. Bu basnta sv, gaz faza ve gaz da sv faza geebilir. Buhar basnc sadece scakla bal karakteristik bir zelliktir. Svlatrlm gaz iinde buhar bulunan bir kapal kapta stldnda buhar basnc ykselir ve scaklk bu basntaki kaynama scaklna ykselir. Svlatrlm gazlar buhar basn erisinin altnda gaz fazda, zerinde ise sv fazdadr. Sklkla kullanlan % 30 propan, % 70 btan karm oranndaki LPG iin mutlak doyma basnc 10 C30 C arasnda 3.0 ila 5.8 bar arasnda deimektedir. 2.3. Kaynama, st ve Alt Isl Deer Kaynama scaklnda stlan svlar kaynamaya balad iin sv fazdan gaz faza gei balar. Atmosfer basncna karlk gelen kaynama scaklna normal kaynama scakl veya normal kaynama noktas ad verilir. Atmosfer basnc 101.3 kPada n-btan 0.5 C, i-btan 11.70 C, propan 42.1 C ve su +100 Cde buharlar. Bir depodan svlatrlm gazn, gaz faznda alnmasnda, gaz basnc der ve bunun sonucunda sv ve gaz fazlar arasndaki denge bozulur. Sv sahip olduu s enerjisi miktarna bal olarak kaynamaya ve buharlamaya balar ve sv dardan s enerjisi verilmedii srece souyacaktr. Gaz alma ileminin bitmesi ile yeniden denge oluur. Svlatrlm gaz tpnn basncndan yola karak tpn iindeki miktar belirlenemez, nk svnn buhar basnc, tp az veya dolu olsa da sadece scaklk ve svnn bileimine baldr. Svnn ayn scaklnda ve basncnda miktardan bamszdr. Tpn ierdii gazn miktar sadece tartmak ile tespit edilir, basn lm ile belirlenemez. Yaktlarn sl deerleri nemli bir karakteristik zelliktir. st sl deer birim miktardaki yaktn yanmas sonucu aa kan yanma rnlerinin baslang
435

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

scaklna kadar tekrar soutulmas ve yaktn iinde bulunan ve yanma sonucu aa kan suyun youturulmas halinde yakttan elde edilen sl deerdir. Alt sl deer yaktn yanmas sonucu aa kard enerjidir ve st sl deerden yanma sonucu aa kan su buharnn yousma ss kadar, yaklak % 8-9 dsktr. 2.4. Yanma zellikleri Yaktlarn karakteristik yanma zellikleri vardr ve svlatrlm gaz halinde bu zellikler farkllklar gsterir. Yanma zellikleri; maksimum tutuma hz, en dsk tutuma scakl ve tutuma snrlardr. Tutuma hz, bir yanmann tutuabilen bir hava gaz karmndaki yaylma hzdr. Gazn yakma havas ile karm zelliklerine, gazn cinsine ve scaklna baldr. Svlatrlm gazlar maksimum tutuma hzna % 10 hava eksikliinde ularlar. Propann ve btann maksimum tutuma hz asetilenin ald deerin kadar ve kok gaznnkinden yars kadar fazladr. Olas bir yangn durumunda, LPG tutuma hznn nispeten hzl olmas, depolama mesafelerinde dikkate alnmas gereken bir husustur. Yakt-hava karmlar belli bir s tatbikinden sonra scakln ykselmesiyle tutuur ve ilave sya gerek kalmadan yanar. Tutumann balad en dk tutuma scakl, karmn bilesimine baldr. Svlatrlm gazlarn tutuma scakl asetilenin tutuma scaklndan olduka yksek ancak doal gazn deerinden dktr. Tutuma snrlar yanc gaz-hava karmnn yand belli karm oranlarnn deerleridir. Karmdaki hava miktar fazla ya da az olursa alev olumaz. Az miktarda yanc gaz ve ok miktarda havann yanabildii ilk oran alt tutuma snrdr. Tersi olmas durumunda, yani yanc gazn ok, havann az miktarda olduu ve yine de yanabilen orana da st tutuma snr denir. Bu iki snrn aras da tutuabilir blge adn alr. LPGnin tutuma blgesi % 1.9 ila % 9 arasdr ve bu, kok gazna, asetilene ve hidrojene gre dar bir aralktr. LPG sznts halinde ortamda bu karm oran olumas durumunda patlama oluur. Patlama annda kontrol edilemeyen yanma, gazlar ve s sonucu basn artar ve nemli hasarlara neden olabilir.

3. LPGnin Tehlikeleri
LPG olarak bilenen rnlerin tm Tehlikeli Maddeler tanmna girer ve ok Kolay Alevlenebilir olarak snflanr. Tm enerji formlar gibi, LPGde
436

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

retim evresinden, kullanld ve yanma rnlerinin emniyetli bir ekilde atld ana dek, potansiyel bir tehlikedir. Potansiyel tehlikelerin en nemlileri byk miktarlarda LPG depolanmasnda veya nakledilmesinde ortaya kabilmektedir. LPG berrak kokusuz bir svdr ve gaz halindeyken gzle grlmez. Bir sznt olduunda, grnmez halde, ortamda tehlike yaratacak younlua ulaabilir. Bu riski asgariye indirmek iin, LPGye datm ncesinde ayrt edici, naho bir koku eklenir. Kokusuz LPGye ihtiya gsteren zel uygulamalarda, rnein aerosol pskrtc veya kimya endstrisi gibi, alternatif emniyet nlemleri benimsenir. LPG, drt zelliinden dolay gerekli emniyet tedbirleri alnmad takdirde byk tehlikeler yaratabilir. Bu zellikler su ekilde sralanabilir. Yksek Basn LPG, yksek basn altnda depoland iin nemli riskler meydana getirir. Svlatrlm gazn ani olarak serbest kalmas halinde, BLEVE patlamas oluur. LPGnin ihtiva ettii btn maddeler gaz olduklarndan LPG, scakla, basnca ve konsantrasyona bal olarak, ayrca bulunduu kabn cinsine ve ekline gre patlayclk zellii gsterir. Yangn ve patlama LPG, dsk karbon sayl hidrokarbonlardan (propan, btan) ibaret olup hava ile belli oranlarda kartnda yanc ve parlaycdr. LPG, yanc gaz zelliine sahip olduu iin statik elektrik veya alev, scak cisimler gibi s kaynaklar araclyla tutuabilir. Havadaki LPG konsantrasyonunun yanma snrlar dahilinde olduu durumlarda ise yanma patlamas meydana gelebilir. Boulma LPGnin insan hayatn tehdit eden en temel zellii kapal ortamlarda boulmaya sebep olmasdr. Renksiz olduu ve byk bir hzla hacimsel genlemeye uradndan, fark edilmeden ortamdaki oksijen miktarn insanlarn yasam iin gerekli dzeyin altna indirebilir. LPG, gaz olarak havaya gre ardr. Bulunduu ortamda serbest hale gemesiyle havann o ortamdan uzaklamasna sebebiyet verir. Bu nedenle ortam oksijen asndan fakir bir hal alr. Burada yaplan solunum, oksijen yetersizliinden dolay tam olmaz; bu yzden ortamdaki havay teneffs eden kii nce sersemler, ba dnmesi, hafif baygnlk ve en nihayet boulma sebebiyle lmle kar karya kalabilir. Kuskusuz bu kapal hacimlar iin geerlidir.
437

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

Souk Yanklar LPG sv halde serbest kaldnda ve herhangi bir yzeye temas ettiinde, buharlamas iin gereken sy byk bir hzla temas ettii yzeyden ekerek yzeyi dondurur. Temas yzeyi insan dokusu olursa souk yanklara ve doku donmasna yol aar. Ayrca temas yzeyi metal veya plastik maddeler olursa malzemede nemli hasarlar meydana gelebilir. LPG basnla svlatrlm bir gazdr, bu nedenle herhangi bir sebeple sv halde darya ktnda normal hava basncna ulaabilmesi kolay olmaz ve ani bir genleme ile hzla buharlar. Bir maddenin buharlaabilmesi iin mutlaka dardan s almas gerekir. LPGnin gerekli olan bu sy ok ksa bir gazlama annda almas mmkn deildir. Isya ihtiyac olduundan, sy kendi bnyesinden alarak scakln son derece ani bir ekilde dmesine sebep olur. 3.1. LPGnin Ak Alanda Yaylma Tehlikesi Boru ve balantlarn malzemelerinin cinsi ve et kalnlklar uygun seilmi ve tasarm iin kabul edilen maksimum basnca mukavemeti yeterli ise, emniyet vanalar alma basnlar uygunsa, soutma ve alglama yaplmsa, ex-proof malzeme kullanlmssa, tanklar standartlara uygun tasarlanms ve imal edilmise LPG tanklarnn atlama neticesinde yarlarak veya devrilerek iindeki gazn bosalmas ok az bir ihtimaldir. En olumsuz sartlarda tank dier boru ve balant malzemelerinin mikro yaplarnda klcal atlaklar meydana gelebilir. Bugnk teknoloji ile hem rutin tank kontrollerinde bu tr klcal atlaklar kolaylkla saptanabilmekte hem de olas klcal gaz kaaklar gaz dedektrleri ile ok ksa bir sre iinde tespit edilebilmektedir. LPG stok tanklarndan klcal gaz kaaklar eklinde sznt olmas halinde ak alanda herhangi bir boucu etkisi olma ihtimali bulunmamaktadr. Olas bir tank yarlmas ve iindeki gazn boalmas durumunda ilk 50-100 mlik saha iinde gaz konsantrasyonu LPGnin tutuma limitleri olan % 2-10a ulaacandan patlama ve yanma olacaktr. 3.2. BLEVE Olay ve Nedenleri Gazlarn yanclk ve parlayclk zellikleri sadece bulunduklar ortamdaki yanc maddelerin yanmasyla ortaya kar. Fakat patlayclk zellii iin
438

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

ayn seyi sylemek mmkn deildir. Gazlarn sv ve katlardan fark, molekllerinin ok hareketli olmasdr. Gaz molekllerinin bu hareketleri, bulunduklar kabn hacmini kaplayacak ve kaba basn uygulayacak bir etki yaratr. Basn, gazn konsantrasyonunun ve scaklnn artmas ve hacminin azalmas ile artar. Konsantrasyon, gazn belli hacimdeki miktar olup miktar arttnda hareketli molekllerin birbirleriyle esnek arpsma says ve kap eperlerine arpma saylar artacaktr. Bu da basn artsna sebep olur. Hacim azalmas, konsantrasyonu; yani madde saysnn hacme olan orann artracandan basn arts yaratr. Ayn ekilde snan molekller de scaklkla oluan yapsal dzensizlikleri nedeniyle bulunduklar kap eperlerine basn uygulayacaklardr. Gazn bulunduu kap, oluacak basnca dayankl deilse gaz, byk bir patlama eklinde dsarya genleecektir. Bu durumda kap, iki veya daha fazla paraya blnecek, gaz da siddetli bir patlamaya sebep olacak ve bulunduu ortamda byk tahribatlar meydana getirebilecektir. Bu duruma BLEVE (Boiling Liquid Expanding Vapor Explosion), yani kaynayan svnn genlemesiyle oluan buhar patlamas ad verilir. Svlatrlm gazlarn tm, iinde bulunduklar kap atmosfere almad srece, kaynama noktalarnn zerinde bir scaklkta ve basn altnda saklanrlar. Altnda bulunduklar yksek basn deeri, kaptaki bir sorundan dolay atmosfer basncna dserse svnn zgl ss, svnn belli bir ksmnn scaklnn, byk bir hzla svnn kaynama scaklna ykselmesine sebep olur. Birok LPG gaz iin normal atmosferik scaklk deerleri ile sv scakl arasndaki scaklk fark, kaptaki svnn yaklak te birinin buharlamasna sebep olur. BLEVE olaynn nne gemek iin, basn emniyet vanalar kullanlr. Basn emniyet vanalar, normal atmosfer scaklnn stndeki scaklklara karlk gelen basnlarda boaltma yapmaya ayarland iin sv scakl, basn emniyet vanas alrken kapta bir sorun ktnda atmosfer scaklndan daha yksek bir deer alacaktr. Bu yzden, bu artlar altnda daha fazla sv buharlar (genellikle kabn iindeki svnn yarsndan fazlas buharlar). Genellikle LPG tplerinde meydana gelen yangn olaylar bu sebeptendir. Kabn iinde buharlamadan kalan sv, kap basnc atmosferik basnca dt ve sv
439

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

scakl da kaynama noktasna dt zaman ssn yayarak sour. Buharlama, kapta atlaklarn olumasna sebep olan enerjiyi salayan, tutumayla BLEVEe sebep olan karakteristik yangn topunu oluturan, hava gaz karmn hzl bir ekilde meydana getiren ve geriye kalan souk svnn atomizasyonuna sebep olan byk bir svdan buhara genleme ile takip edilir. Atomize olmu damlacklarn bir ou havada uarken yanarlar. Yine de atomize olmu sv damlacklarnn bir ksm yangn alannda ok hzl geerek yanmadan yere dsebilirler. Bu durumun bir rneinde olay yerinden 800m uzakta damlacklar tespit edilmitir. Baz BLEVE durumlarnda itfaiyecilerin yanlarndan geen souk sv damlacklar soutucu etki yapar. Kap iindeki basn dsm kap metalinin alev temasndan dolay zayflayarak yapsal bozulmaya (atlaklar) uramasndandr. Kap malzemesi olarak kullanlan karbon eliklerinde 204Cnin zerindeki scaklklarda dayanm d grlr. Dayanm d durumu yksek scaklklarda btn metaller iin geerli bir durumdur ve yangn scaklklar genellikle metallerin kritik scaklklarnn olduka stndedir. Basn emniyet vanalar genellikle BLEVE olaynn nne gemek iin yeterli deildir, nk vana i basnc atmosferik basnca deil sadece vanay alstrmaya yetecek basncn biraz altndaki bir deere getirecektir. Bu sebepten sv scakl kaynama scaklnn her zaman zerinde olacak, ieride basn olacak ve dolaysyla kap eperlerinde gerilme olacaktr. Sv ile temas halinde olan metal yzeylerinin scaklnn ykselmesi olduka gtr, nk svlar iletim yoluyla aldklar sy absorbe ederek metalin ve kendisinin scaklnn ok ykselmesine engel olur. Ancak gazlarda ayn durum sz konusu deildir ve gazla temas halinde olan metal yzeylerin scakl olduka ykselir. BLEVE olaylarnn asr metal snmas nedeniyle meydana gelenlerinin pek ounda patlama, metalin buharla temas halinde olan ksmlarnda olumutur. Bu blgelerde metal gerilmi ve incelmi ve de boyuna bir yrtk kritik boya ulancaya kadar bymtr. Bunun sonucunda atlak gevreklesip ses hzyla hem boyuna ve hem de dairesel olarak yaylr. Sonu olarak kap, patlayarak iki veya daha fazla paraya ayrlr. BLEVE olay, genellikle kabn atee maruz kalmas durumunda kap eperlerinde oluan bozulmalar nedeniyle olsa da baz durumlarda sebep korozyon veya darbe etkisi gibi olaylardr. Darbe etkileri zellikle, kargo aralar veya rayl
440

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

tasmaclk gibi nakliyat kazalar sonucu ortaya kar. Bu durumlarda BLEVE olay darbe etkisiyle aniden oluur. BLEVEin boyutlar kabn paralarnn arlklarna ve kabn patlad anda buharlaan sv miktarna baldr. Bir ok BLEVE kabn ve kadar dolu olduu zaman meydana gelmektedir. Svnn buharlama-genleme enerjisinin kap paras arlna oran zaman zaman paralarn patlama mahallinden 800m ye kadar uzaklara gitmesine sebep olabilir ve yakn mesafelerde lmlere yol aabilir. Alevin kaba ilk temas ile BLEVE arasndaki zaman, atein boyutlar, doas ve kabn zelliklerine gre deikenlik gsterir. Yer stne yerlestirilmis yaltlmams tanklarda su soutmasnn olmad hallerde BLEVE olay tank boyutuna gre birka dakika ile birka saat arasnda meydana gelir. Yaltm pek sk kullanlmamakla ve pratik olmamakla birlikte kullanld hallerde BLEVE zamann nemli lde geciktirmektedir. 3.3. Yanma Patlamas Yanma patlamasnn olumas iin gereken sart, hava-gaz karsmnn kapal bir ortamda tutuma iin gereken karsm oranna ulamasdr. Patlamann oluabilmesi iin, miktar/binann yap dayanm orannn, karsmn yarataca basncn yapnn dayanmn bir blgede aacak deere gelmesi gerekir. Eer binann yaps oluacak basnca dayanacak gte ise patlama olumayacaktr. Svlatrlms gaz iinde bulunduu kaptan karak serbest kalr ve hzla buharlaarak byk oranlarda buhar meydana getirir. Gaz havayla karsr. Yanma veya patlama aralndaki oranlarda karsan hava ve gaz tutumaya ve yanmaya msaittir. Hava-gaz karsm tutustuu zaman hzla yanar ve s retir. retilen s alevin yaknndaki maddeler ve ok scak yanma rn gazlar tarafndan emilir. Is ald zaman tm maddeler genleir. Alevin veya scak yanma rn gazlarn yaknnda olup s etkisi ile en ok genleen madde havadr. Hava, her 237C iin ilk hacminin iki katna kar. Eer snan hava genleecek yeterli hacme sahip
Propan ve Btann Yanma zellikleri Gaz Propan Btan MJ/m 93.7 122.9 Hacimce havadaki yanabilirlik yzdesi limitleri Alt 2.15 1.9 st 9.6 8.5 zgl arlk (hava=1.0) 1.52 2 1m3 gaz yakmak iin gerekli hava 24.0 31.0 Tutuma scakl (C) 493-604 482-538

441

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

deilse (oda gibi kapal hacimler) bulunduu hacmin basncn ykseltir. Odann yaps basnca dayanacak kadar dayankl deilse odann bir blm fazla basnc atmak zere ekil deitirir. Bu basn bir patlama sonucu oluur ve bu patlamaya da yanma patlamas denir, Yanma patlamalar genellikle, yanc gaz kapal hacmin %25inin altnda bir ksmn doldurduunda oluabilmektedir. Patlamann oluabilmesi iin gazn oday tmyle kaplamas gerekmemektedir. Kapal yaplarda yanma reaksiyonunun oluumu, gazn yaylma oranna, gazn sv veya gaz faznda olmasna, younluuna ve de ortamn havalandrma kosullarna gre deiir. Genellikle gazn yaylma oran kk deerler deildir, kapal hacimlerde hava akm da belli oranlarda grlmektedir. Patlamalar genellikle %90 hava - %10 gaz karsm orannda olmaktadr. Bu sebepler gz nne alndnda patlama durumlar iin younluk ok nemli bir faktr deildir.

442