Filzoflarla Birer Saat M R Balaban

Filozoflarla Birer Saat: Muhtasar Felsefe Tarihi Mustafa Rahmi Balaban
stanbul: Gayret Kitabevi, 19 !" 1# $ubat %&&'(te )FSS *zel Kole+siyonu(n,an ele+troni+ ortama a+tar-lm-.t-r"
/ htt0:11222"felsefeli+"3om
M. RAHM BALABAN
FLOZOFLARLA BRER SAAT
FELSEFE TARH
Buda - Efltun - Aristo - Rable - Mevlna Celleddin - Knalolu Ali Efendi - DekartPaskal - Tomas Kampanella - Lok - VolterJ. J. Ruso Kant - Erzurumlu I. HakkMisele - lbsen - Ogiist Kont- Niyazi t. MisrGte - Mulal brahim - Sen Simon - KarlaylEmerson - E. Rnan - Tolstoy - Vilyam Moris - Bergson - Nice - Vels - A. FransJon Devey, v. s.
Sahibi ve Nairi:
GAYRET
KTABEVt
Ankara Cd. No. 131 - istanbul
Hakikat Yollarnda ;
Filozoflarla birer saat:
Muhtasar
Felsefe Tarihi
Mustafa Rahmi Balaban
G A Y R E T K T AB E VI Ankara Caddesi No. 131 <~- stanbul IIL MATBAASI 19 4 7
MUSTAFA
RAHMt
Hakikat
Yollarnda
mam- Gazali
SAPIKLIKTAN KURTULU
liddiR Arabi
FUSUS NAKI
Ti. Fiornoy
WLYAM CEYMS'IN FELSEFES
Varidat
ZMR SALEPOLU KTPHANEsindeki Arapa elyazma nshasndan tercme
Mark Orel
DNCELER Btn bu Eserler bu Ciltte tamamen mevcuttur. Fiati 250 nefis ciltlisi 300 kurutur. GAYRET KTAPEV, ANKARA CADDES -STANBUL
Mellif Hakknda..
Mustafa Rahmi Balaban, 1888 de Bergama'nn Balaban kynde dodu. Yedi yana kadar bu kyde gzel tabiat ve sade hayat iinde byd. Bu iki sevgi, onda, ya; ilerledike snmek syle dursun, hi sklemez surette kkleti. Ky okulunda okuduktan sonra Bergamada rdiye tahsilini yapt. Sonra mderris Terzizade Mustafa efendiden arapa, farsa ve Altunoval brahim Remzi Beyden matematik tahsil etti. Yaz tatillerini hep, kynn ovalarnda tabiatle babaa - geirirdi. Kyne hl en derin duygularla baldr. Gnlnn bu zleyiini, elli yl sonra yle ifde etmitir. OBAMA Elli yl nce ne idiysen iimde o sun Onun deniz gibi ova, gz erimin dalar kindinde gm ay, kblende meelikler, Ylda bir gelip toprana yz srebilsem. Baharda bayrlarn meneveli lleli Yazlarda budaylarn altn yldz sorgulu. Gzn yamalarn burca burca kekikli Ylda bir gelip toprana yz srebilsem. Tahsil iin bu iekli ovalardan, kekikli dalardan ayrlp uzaklara, istanbul'a gitmek lzmd. Msabaka ile stanbul retmen okuluna girerek 23 temmuz 1910
4 da buradan birincilikle mezun oldu. retmen okuluna giderken istanbul Mftisi Fehmi Efendinin mantk ve arab edebiyat derslerine de devam etti. O zamanki Maarif Nezareti, onu Uskp Dar - l -Muallimin Rdive (Orta retmen okulu) pedagoji hocalna tayin etti. Krk be gn skpte pedagoji hocal yaptktan sonra Maarif Nezareti, onu Adana yatl retmen okulunu kurmaca ve mdrlsne tayin etti. Adana retmen okulu mdrlsnde yl alt. Buradaki baarsna mukfaten, Maarif Nezaretf, Rahmi'vi Cenevreye pedagoji tahsiline vollad. Cenevre niversitesi pedagoji ve felsefe ubelerinde tahsilini tamamlad. O zamann nl psikoloji profesr pek muhterem merhum Ed. Claparede onu, psiko - pedagoji laboratuarna asistan aidi. svire'de Almanca ve ingilizce de renerek aaya yazdmz eserleri Avrupann dilinden dili mze evirmee balad. Onun en byk emeli: Avrupa ve Amerikann zl eserlerini dilimize evirmektir. Basn hayatna ilk, kdam n svire muhabirliini yapmas ve KDAM gazetesinin sahibi merhum Ahmet Cevdet Beyin yol gstermesile balad. 1918 den itibaren Ikdam'da yazilar kt. Yurda dnnce Ziya Gkalp merhumun bakanlnda kurulan kiilik mlga Telif ve Tercme Encmeninde (burada teki za muhterem Veled elebi idi) alt. Gkalp, mebus olunca, o Telif ve Tercme Bakanlna tayin edildi. Eserlerinin ou bu encmende bulunduu yularda baslmtr. Telif ve Tercmeden ayrlnca zmir Atatrk Lisesinde felsefe, Kz retmen okulunda pedagoji Ki7ilulh Amerikan kollejlerinde Trk tarihi ve felsefe hocal etmi. Kollejdeki on bir yllk hocalnda dilimize ngilizceden bir ok eserler tercme etti. Sonra zmir kz retmen okulu mdrlne tayin edildi. a-
5 lt konular :Tarih, pedagoji ve felsefedir. Baslan kitaplar: Bergama tarihi (Mzeler mdr sayn Aziz Oanla beraber), Eski Klikya (ukurova tarih ve tarih- tabisi), evresinde gezi ile zmir tarih, izmir agorasndan eski tapnaklara, Kk Asyada lm ehirler, Efez, art, Kalmot Trkleri, Mool tarihi, Timur ve Tzkt Bahtyarname, ocuklar cenneti, Evvel zamanda, Altn iftlik, Kristof Kolomb, Avrupada yeni mektepler, Amerikada mektib-i ibtidaiye ve tliye, Asr terbiye ve maarif, ocuk ruhiyat, ocuklar evi, Kadn-erkek, rklar ruhiyat, Avrupa milletleri ruhiyat, Tabiat ve insan, Dada bulunmu ocuk, Islah- rk, ocuk ruhiyat, Terbyev ruhiyat laooratuar, Yeni psikoloji ve pedagoji, zcilik, ahlk, Alfabede cmle usul, Dkroli usulnde hesap vs ller, Dkroli usulnde dersleri toplulatrma, ocuk bytmek, Ailede terbiye, Felsefe tarihi, Fihtenin hitabeleri, Ruhiyata medhal, Ruhiyat makaleleri, Pestaloji, Kant'n pedagojisi, Baliler ruhiyat, Avrupa medeniyetinin ahlk kkleri, Fonksiyonel terbiye (M. Baba Arkan'la berabar), Flozofi vastasyla orta tedrisatta reform, Nkomaha ahlk, ocuk ve mektep, ocukta eksiklik duygusu, ityad, Mekteplerde shhat demederi Halk tekml, Dergh Mevlna, Halk kitaplar: zdemr onba, ehir mi, tvbeler tvbesi, Kelolan, Da deviren, Deli dumrul, Ege blgesinin i kaaramanlar, Bal uval Hseyin masalc, Portakal kahraman Mehmet Bafral, Eskicilikten Tccarla, buday kahraman, ekirdeksiz kahraman. imdi baslmaa balanan Hakikat yollarnda serisi: Deerli maarifimizi btn okuyucularmza daha iyi tanttracaktr. Tabi
N SZ
Sokrat, yirmi drt asr nce: " Bz insanlar, hayat ve kinatn hakikat ve mahiyetini anlayamyoruz. En iyisi mi, kendimize en iyi hal ve hareket yollan seme ii ile uraalm,, demiti- Durum bugnde yledir. Her zaman hayat ve kinatn mahiyet ve hakikatim arama yollarnda bulabiliriz. Amma imdilik her halde yolun sonunda deliliz. Bugn bu bir hakikatr. Ondan sonra gelen ikinci hakikat udur: " Hayat ve kinatn mahiyetini anlayamyoruz diye mitsizlie decek deiliz. Onun kadar ve belki ondan da nemli yaplacak i nmzdedir: kendimizi ve evremizi her gn biraz daha iyiye, doruya, grele doru . hzlandracak aksiyonlarla, hal ve hareketlerle grlerimizi, aylarmz, yllarmz,mrmz doldurmak. Ferde ve cemiyete ykselmek. " Tarih boyunca her felsefe, bu geree gtren yollar araya gelmitir. Ve her biri o yollarda birer nian tadr. Ama geree kimi daha yakn kimi daha uzak olabilir. Felsefeyi kuru lf deirmeni yapmayan gerek filozoflarn hepsinde bu ilinti bir i atei halindedir. Felsefenin ve filozofun z deeri bundadr: insanda tekmle hizmet arzusunu engin bir ak haline getirebilme. ( Filozoflarla birer saat) e, onlarn hayat ve kinatn mahiyeti stne metafizik teorilerinden ziyade ahlk veitimaiyat zerine olan dncelerini aldm.
7 kinci Cihan Harbi sonunda btn ahlk! ve insan deerler yklmaa yz tuttu. Yerlerine yenileri konulmaa uralmaktadr. Dnya sarsnts, yeni deerler kuru lup kkleinceye kadar srecektir. Yarnki dnyada yenilerle bu gne kadar olan deerlerin bir karmas olacana gre (Filozoflarla biier saat) bu gne kadar olan deerler stne dncelerin ksa bir plnosudur,
R. B,
Buda
[M. . 560 480 j Hindistamn imal-i arksinde, Himalayalara yakn, Nepal hudutlanndayz. Bu mntakada ahali, ok karktr: Btann ilk ahalisi koyu esmer renkli idi. Sonra buralar Turan rk, daha sonra Moollar ve Tibetliler igal ettiler. Uzun asrlar sren muharebeler esnasnda, kuvvetli bir feodalite teesss etti. Prenslerin ihtiam yannda tebaann pek mhim ekseriyeti derin bir sefalet iinde idi. ileri, muharebe ve ziraat idi. Buralarda yetien Budann hayat da, bu kabl hayatlarda olduu gibi, bize efsane ile kark bir halde gelmitir. Baz mellifler, byle bir adamn geldiinden bile phe etmektedirler. Fakat melliflerin ou ylece kabul ederler. Milttan evvel 563 senelerine doru. Kapilavaston de zengin ve asil br aile vard. Kendi ad Sidharta ve aile ad da Gautama'dr. Bu adam evlendi, bir olu dnyaya geldi. 8u esnadadr ki bu adamn hayatnda pek byk bir hdise vukua geldi: Bir gn sarayndan karken, pk ihtiyar, pek fakir, ayakta gezen i gibi sapsar, hasta bir adama rastgelince bu tesadf onun vicdan nne beerin sefaletini yayd. Bu sefaleti, vicdan gzyle grmee balad.
g _ Bir olun dnyaya geldi diye haber verdikleri zaman, sevinecek yerde : < ite bana bir zincir dahal 1 > dedi. 29 yanda olan prens; servetinden vaz geerek gece bir ata binip sarayn terketti; aptalj ^kyafetinde dalara inzivaya ekildi. Derviler gibi kyden kye dolomaa ve sert bir riyazet bayat srmee balad. Ayn zamanda mtalee ve derin tefekkr ve istirak iinde idi de... Byle derin dne dne nihayet kendince hayatn srrn ve insanlarn takip etmesi lzm kanunu buldu. O zaman ona BI$kw geldi, dediler; "Buda* demek Ikl demektir. O andan itibaren insanlar* yeni yola davet etti ve mminleri kendi etrafna toplanmaa balad. Budajun milttan evvel 430 senelerine doru ld anlalyor. Kurduu din, gittike btn orta Asya* ya, bilhassa Tbete; daha sonra ine ve Japonyaya yayld. 2 Budizmin yaratt cemiyet : Budizmin iki trl saliki vardr. Ekseriyeti tekil eden ksm, mezhebin aada bahsedilecek temel fikirlerinden baka be ahlk vazife ile kendilerini mkellef tutarlar ki bu be ey haramdr: Katil, hrszlk, yalanclk, sarholuk, zina: Fakat daha derin takip etmek istiyenler, daha sert bir hayat yaarlar. Filhakika aptal kyafetinde gazen bir ksmn hi mal ve mlk olamaz. Yalnz bir sar kaftan, bir kuak, bir avu pirin, bir ba pia, bir ine, bir szgeleri olabilir. (Szgeci su ierken, iinde bulunmas muhtemel lm hayvanlar yutmamak iin kullanrlar.) Bu derviler, paraya hi el sremezier; ve ancak dilendikleri eyleri yerler. Prensip itibarile bunlar or-
10
manda yaamak mecburiyetindedirler. Lkin insanlara mezhebi retmek vazifeleri doiaysile, kylerin kylarnda yaptklar bahelerde yaarlar. Da balarndaki manastrlar, epeyice sonra kurulmutur; ki bunlar buralara ancak ak yerde yaamann imkn olmad yamurlu mevsimlerde ekilebilirler, Bu mezhepte dikkate ayan mhim ey vardr: Evvel kast farknn hkm srd bir memlekette, budizm, buna hi ehemmiyet vermez, hangi siniftan otursa olsun kabul eder. Bu mezhebe giren insan, - izdiva ta dahil olduu halde - btn dier itima rabtalarla alkasn keser. [kincisi, hi bir (hiyerari = mertebe silsilesi) tanmaz. En ziyade hrmet gren rahipleri, bir derece ve mertebe sebebile deg, ya ve irfan dolaysyle hrmet grrler. ncs, ibadet tamamen sadedir : ayda iki defa toplanarak mukaddes kitaplar okumaktan ve iledii gnahlar umum huzurunda' itiraftan ibarettir. Gryoruz ki budizm, mmkn olduu kadar dnyadan yz eviren bir cemiyet yapmaa urar. rad bir fakr zaruret inde yaanlacak ; siyas ve ktisad hayata tamamen lakayt kalnarak mnhasran din tedrisat ve istirak iinde mr srecek. Fakat bu hal, ancak mezhebin ilk 7amanlarnda byle idi. Zaman getike iki yzden bozuldu tik devrenin sade, ibadeti verine birtakm ( batilalar) ve (ekiller l kaim oldu; Basmakalp dualar, (mukaddes yadikr reUg-ue'leri) ve mbarek makamlar tebcil, baz htra bidelerine hac ve saire gibi. Bir de ruhban iin bir (mertebe silsilesi) tesbit edilerek manastr hayat bir usul ve kaide halini ald. Kyden kve dilenerek gezen ve vazeden bir ruhban snfndan, bylece, bugnk, Tibet> ve Siyam daki, hazr yiyici ruhban alay meydana geldi; ki bugn bu
_ _ _
iki memlekette byle binlerce rahip, manastrlarla dolu ehirlerde, kyleri < mukaddes yadigrlar ve sihirli merasimler ile aldatarak kylnn kann emmektedirler. Dikkate ayan deil mi ? Byk bir fikir, baknz nasl tereddiye uruyor. Halbuki bunu yapanlar, o byk fikri takip ettikleri iddiasndadrlar. Mamafih bu hal, tarihte yalnz Buda mezhebinde deil daha bir ok yerlerde grlmektedir. 3 Temel fikirler: Benares mteakip hakikatte ekmefre
imdi mezhebin esas tedrisatna gelelim. vaz na yani messisin aradn bulmasn verdii ilk vaza gre mezhebin esas drt toplanmtr. 1 Var olan her ey, elem ve mahkmdur. ztrap
Budanin mlhaza ve tefekkrdeki balang noktast, yukanda grdmz vehile, mablkabn iinde bulunduu mthi sefalettir. Doktrini, esas itibarile, bedbindir. Her nereye baksa feraik g'.r. Fakat bunun, birtakm mitsiz ah ve vah ile gidebileceini zannetmiyelim. Yaplacak i udur : Her mahlka daima merhemet etmek. Bu zdrap hayatna yalnz insan deil bcekler de itirak etmektedir. Merhamete onlar da lyktr. Herkangi bir mahlku ac ektirmekten, ldrmekten, iddetle ekinmek; bilkis ona yardm ftmek, onu kurtarmak; bunlar bu tarz dnmenin phesiz tabi neticeleridir. Buna dair binlerce efsaneleri vardr. Mesel Buda bir gn dada gezerken, av arayan bir dii kaplana rastgelmi; hi korkmami. Bunun penesine
12 geecek zavall hayvanlar dnm. Amma ayn za> mandafcbu kaplana ve a bekleyen yavrularna da acm. Nihayet Kaplana av olarak, kendi bedenini sunmaa karar^verm. 2 Elem ve izdrabn kayna arzularmzdr. y
JBu cinan mul errin sebebini, Buda, tamamen ken ~cfi iimizde buluyor: Arzular. Arzu, her ahs; daha st daha geni yaamaa itiyor. Byle ine altnda yayan insan, yalnz bakalarna fenalk yapmak ile kalmyor. Fakat, hi aralksz, bizzat kendi ztrabn da artryor. nk elde ettii daha st hayat ekillerine btn kuvvetile Dalanyor. Ve bunlarn bazsnn; mesel kaybetme, hastalk, lm gibi eylerle elinden ktm grnce daha byk merak ve izdraplara dyor. 3 Izdraplarn nihayet bulmas, arzularn nihayet balmasle olacaktr. Her trl mal ve mlkten el ekerek hi bir ey arzu etmemee almaldr. Bu suretledir ki hayattan ve hayatn erlerinden kurtulup <Nirvana> ya kavuulabilir. eNirvana: Mutlak skn et > in tevlid ettii daim bir saadet iinde yaamak demek olan yok olma dr; lmezden vevel , kendi arzular iin kendini lm saymadr. Hayatn btn didinmelerinden ancak byle kurtul unabilir. 4 Her eyden el ekmek dsturunu tahakkuk ettirebilmek iin (anayol) u takip etmek lzmdr. Yani bizzat Budann dncelerini takip ve onun hareketlerini rnek ittihaz etmelidir. Burada Budizmin, hem psikolojik hem metafizik bakmlarndan, en g noktasna parmak basm oluyo
13 ruz; ki bu cihet, salikler tarafndan ok inkiaf ettirilmitir. Fakat kolay deildir. Budanm gznde, dnya; gelip g-efci hadiselerle dolu ve daima derien bir med ve cezir gibi olup hakikatte hi br ey var deildir. Binaenaleyh hi bir ey, bizi kendine balyamamaldr. Bu l ve istikrars'zlk nazarivesfnl benmslvebilmek iin, birtakm ruh miimareseler vaphr ki bunlar ruhu, bn cihanmul aknt umman iinde bir limana bir mecee klavuzluk ed*rler, Budizm hakknda; Allah sz bir din, derler. Hakikatte Budizm, ilblnr nkr etmez. Amma uras dorudur ki bu din, ilhlarla megul olmaz ve onlara 'bir rol avirmnz. Budizm, bilhassa, <amel ahlk tu; insan bedbahlktan kurtarmaca matuf bir talimattr. Fakat bakalarn zdrap iinde brakarak valnz nefsini kur-"1 tarrok deildir. Her ferdin vazifesi, karsndakini selmete karmak iin almak ve ona selmet volunu retmektir. Budizmn z t egoizm* kars iddetli ve mtemadi br mcadele'acmaktr. nf butun arzularn kayna, egoizmdir. 4 Netice : !lk bakta Budizm, bu nk zihniyetten ok uzak gibi grnr: Havat ve arzulardan yz evirmek, btn harici faaliyetlerden el ''ekmek ve saadet, bir nevi mahvolma demek olan Nirvananrn sknetinde aramak insani harekete getiren btn mileri toptan sprp atmak demektir. Bu ise hayata veda etmek olur. Byle olmakla beraber Budizmin,kvmetli ahlk unsurlarn ihtiva" ettii de bir hakikattir. Mesel bedbinlii ile bile insamn^hassasiyetini uyandrarak strap ekenlere kar alkadarlf p arhnr. Bakas nemelzm bana !> dedirtmez. Kinat bylefztrap iinde grmekle bundan yal-
14 nz ikyet ve figan neticesine deil; fakat btn mahlkat sevme ve acma; insann btn hayvanlar va nebatlarla ince bir kardelii olma neticesine varr. ne srd tedbirler ise iddetti ihtiraslar zci Egoizmi ldrmee matuftur, insan : kendini tanmaa, kendine hkim olmaa, madd eylere balanp kalmamaa davet eder. unu da syleyelim ki, btn dier doktrinler, - isr terseniz tibiler deyiniz - gibi Budizm de harfi harfine tamamen tatbik edilmi deildir. Ayni zamanda birok yksek ruhlarn teekklne de hizmet etmitir.
Efltun
[M. . 429 - 347J Efltunun en dikkate ayan vasf [arndan |biri ma tekilt idealine mhim yer ayrmasidr. 1 Hayat : Efltun, milttan nce 429 da Atina da zengin bir aileden dnyaya geldi. Sokrat'a talebe oldu; hayatn okuma, okutma, kitap yazma, uzun seyehatler - bilhassa Msr'a - ve kere Sicilya'ya yapmak ile geirdi. Akademus parknda Akademi denilen mektebini tesis etti. Bugnn Akademi ad burdandir. Efltun, uzun hayat iinde, siyaset ile de ok megul olduu. Efltun'un dnyaya geldii devirde grek siteleiinin dolgun ve zengin bir hayat vardr. iti-
15 Bilhassa Atina, en nl gnlerini; Perikles zamann yenice bitirmitir; henz zenginlii, refah devam ediyordu, fakat dahili ihtilllerle sarslm bulunuyordu. Rejimi Monari, zadekn, mfrit demokrasi gibi ekil' den sekile geiyordu. Nihayet sandalya kavgalar, hkmet datbsieri, Tiranlk devirleri de geldi. Dier greksteleri de hemen ayn halde idi, hi bir istikrar yoktu. Byle bir devirde gelen Efltunun iyi bir hkmetin nasl tekil edileceini ve bunun idamesini ne suretle mmkn olabileceini tetkik etmesi ok tabidir. Efltunun daha gen yandan itibaren siyas faaliyeti djnyordu. Fakat sonradan hayatn felsefeye hasretmee balaynca, felsefeyi fikirleri ile, devlet adamlar zerine tesir icra etmeyi ve bu, suretle, tahayyl ettii siteyi, yer yznde tahakkuk ettirmei dnd. Buna >Sirakze> tiran Deni ile olan mnasebeti de frsat hazrlyordu. Sicilyaya ilk seyahatinde Efltunu bu Tiran byk bir nemle kabul etti. Gerek Tiran ile gerek bunun damad Dion ile Efltun arasnda sk bir dostluk baland. Bu adam Efltun'un hrmetkar tilmizleri srasna girdi. Binaenaleyh Efltun siyas nazariyelerinin tatbik mevkiine konularak kusursuz bir sosyetenin kurulabileceini mit edebilirdi. Fakat, onun bu intizar boa kt: Ne Deni n e d e Dion byle bir ie teebbs etmediler. Amma o, en byk eserlerinden biri olan Cumhuriyet kitabn o mitle yazmtr. 2 e'n siteyi tenkit: Efltun, bu kitabnn sekizinci ve dokuzuncu fasllarnda siteyi tenkit ile karklklarn ve inhitatn sebeplerini gsterir. Bu filozofa gre sosyete: Bir zaruret dolayise kurulmu olup beer ihtiyalar tatmine mecburdur. Bunda i blm en bata gelen bir kanundur; Site ziraat
-16
vastasiyle temel ihtiyalarn elde etmee urat md dete. sitenin hayat normal di. Fakat ihracatlarca baladndan itibaren - alabildiine istifade ve menfaat hrsn krklediinden - fenalk da balad. Servet ardndan koma ve zenginlik; yeni yeni ve gittike sun'! ihtiyalar dourttu. Ve bunlarda trl trl yeni sanatlar meydana g-etirdi. Bunlarn ou faydasz ve parazit sanatlard. Bu suretle i blm, en mnasebetsiz ve faydasz noktalarna kadar gtrld. Nihayet nfusun oalmas ve zenginlik ihtiras sosyeteyi emperyalizme ve muharebeye evketti. ite bylece sosyete, fena tanzim edilmi," fena bir organizasvn halini ald; fertlerin ou kuvvetlerini, faydasz faaliyetlere sarfeder bir hale geldi. Ve sosyetenin hayat ekseriya karmakark ve zararl ekle girdi. Sos yete bu vaziyete dnce, felketlerin en bvfr olan vatandalarn ahlknn nasl bozulacan da Efltun, gz nne getrivor. Bu zenginlik meylinin insanlarda uyandraca ilk his kibir ve ihtirastr. Byle insanlar; yalnz paraya taparlar, egoistler! Hi bir nevi vicdan kanunu tanmazlar. Serveti elde edince, her trl ahlk iniyerek, madd fhazlar iine gmlrler, (oligark adamn hareketi byledir.) Bu rejim phesiz, zenginlerin refah ve saadetinden mahrum olan veya kendilerini yle zanneden bir ok insanlarn kskanln uyandtr. Bu oligariyi ykar ve yerine demokrasiyi kurdurur. Nihayet derrcVrssl de prensip ve mayas icab. Tiranivi getirir. te Efltuna gre bozulmann soylar byledir. 3 Ahengin veniden kurulmas : Siteyi iyi etmek, onu ifratlardan kurtarmak intizam tesis etmek ile olur.Takat bu intizam nasl tarif etmeli? Efltun bu bapta, evvel (adalet) tabirini kullanmakta* [dr. Bu adalet mefhumu <Cmhuriyet> kitabnn birinci
17
ve ikinci fasllarnda uzun uzadya tetkik edilmitir. Fakat Efltun, adalet ile ahengi birbirine kartrr. Filhakika ona gre adalet: uzviyetin muhtelif fonksiyonlar arasnda muvazene ve ahenktir. Bu fikri, bilhassa, beer ruhu ile mukayese ederek tesbit etmektedir. Mkemmel bir site, iyi tanzim edilmi br ruha benzer. Efltuna gre bizim ruhumuz, unsurdan mrekkeptir. En aada 'flih'lar ve maddi arzular bulunur; alk ve susuzluk g-ibi. En yukarda akl vardr ki vazifesi; yilik ve gzellik gribi fikirleri temaa ve takip etmektir. kisi ortasnda (irade) vardr ki bunun rol; maddi arzular ile akln arasn bularak bunlar ferdin hayatna yardmc klabilmektir. Bir tebih ile ifade edacek olursak denebilirki bizim iimizde ey vardr. 1 Yalnz yemei dnen bir vahi hayvan. 2 Yalnz akl iliyen 'bir adam. 3 Ayn zamanda hem vahi hayvan, hem insan (olan bir arslan. Efltun, Phedre kitabtnda ise daha mkemmel, baka bir mukayese yapar ki o da yine buraya gelir. Bizim ruhumuz; kendisine iki at kogultnu bir arabaya benzer* Bu atlardan biri ykseklere ahlanmak, daima gklere kmak istiyor. teki at, yerin dibine'dogru eker. rade ise bu iki atn kuvvetlerini muvazenelendrerek arabay, doru yolda gtrmee alan bir arabacdr. Mkemmel bir site de byle birbirinden tamamen ayri snftan mrekkep olmaldr, der. Temelde: ameleler,iftiler, tacirler ki bunlarn vaiifesi, umumun ihtiyalarn temin etmek ve servetler meydana getirmektir, fakat bu sureti idare etmekte olanlar, tamamen serbest deildirler. nk servetin,
18 idaresine ait talimatnarnaler, efler tarafndan yaplacaktr. Filozoflar bu snfa tunlar snf diyor. kinci derecede gmler snf gelir ki askerler bu sitenin mdafaasile mkelleftirler. Nihayet Altn snf gelir ki bunlar devlet adamlar ve yksek zeklar olup en yksek kuvvet ve kudret bunlarln elindedir. 4 Liderlerinin ve devlet mesi : adamlarnn yet'tiril-
Bu programn en mhim ksm hudutsuz salhiyete malik olacak olan Filozof - devlet adamlar nn yeti* tirilmesi iidir. Memleketi idare edecek olanlarln evsaf zerinde, hi kimse, bu filozof kadar, ehemmiyetle durmu deildir. O, idarenin dizginlerini ne soyca asillere,. ne zerrinlere verir. Ancak fikren yksek adamlara verir. Efltunun sitesi bylece pek mkemmel bir terbiye sistemi zerine dayanr. Btn yurt ocuklarna on se* kz yana kadar ayni terbiye verilecek ve bu terbiye oyun ekli altnda olacaktr Cebir ve iddet usul ya* saktr On sekiz yan sonunda, bir yoklama ite, Tun* Iar snf) Ayrlacak. tekilere iki sene daha beden terbiyesi yaptrlarak askerlie hazrlanacaklar. Yirmi ya mda bir seme daha yaplarak devlet adamlar namzetleri ayrlacak. Bunlar, daha onbe sene orada muhtelif aralkl sk imtihanlarla mkemmel bir suretde oku tulacak. Otuz be yama gelince yeniden on be sene devam edrcek yoklamah stajlara tbi olacaklar. Bu son on be sene iinde okumaktan ziyade, ida e asker muhtelif makamlarda stajlarda bulunacaklar. Ancak elli ya ndadr ki nazar ve ameli her trl kabiliyeti gsterdikten sonra bir insan, devlet adam olabilecek.
19
Kadnlarda, devlst adam olabilirler. nk bunda cins deil ehliyet nazar itibara alnacaktr. E ltunun, milleti snflara ayrmas da srf liyakat ve istidat sebebiledir. Tun snfnn veya askerlerin o cuklar muayyen imtihanlar verince, devlet adamlar snfna g eblirier. Kezalik bu yksek snfrn ocuklar msabaka imtihannda kazanmazsa aa snflara geer. Efltun'un sisteminde bir de (jyenik) esas vardr. Marizlerin ve sakatlarn ha vat hakkn kabul etmez. ocuklarn terbiyesi de aileye deil devlete ykletilir. 5 N -tice : E< tAin Cumhuriyet kitabn yazarken bunu siyas bir lva ve hlya maksadile, deil derhal tstoikatna geilecek b r program diye yazmtr. Tatbik vaziyetine nasl ge ieceini dahi bildiriyordu. Bir hkmet darbesi yaplarak (Filozoflar konseyi) diktatrl eline alacak yan v^zytte intibak edemiyen ihtiyar vatandalar nefyolunar k, yeni site genlerle kurulacak. Ba o s^trinm pek ok haym ksmlar ihtiva ettiini sylem, e lzum yok. Fakat pek ok enteresan ve hatt modern f deri havi olduu da inkr edilemez. Bunlarn bu, iMsn* z<fer ile iki fa 'delim Birine Efltunun terbye/e, bilhassa devlet adamlar terbyts m r i byk eh mnaiyf ttir O, milletin idare ekli t$i i doma te^dfl rine, askeri kuvvete din veya SII - smlnrma b ra maz. Yalnz hnere ve bilgi e vetu Baiil^ -er ki idare $>, avnca bir san'attr; Hikmeti h m t ic-bettMrs- ourda yalan ve hile dahi caizdir; . , = sut) bu u . Eftun bu fikie tamamen muataif. E 'IK> g <sal br tf, filozof olacandan t*b,d hlovof n ok geni br kltr; en
20 yksek fikirleri kavryabilecek bir ehliyeti akl ve vic dann btn kaidelerine itaati olacaktr. Liderin, devlet adamlarnn zek ve dirayeti: Btn fertleri umum menfaate boyun ezdirtmekte; ve servetin istihsal ve tevzi ilerini bu esasa gre tanzim edebilmekte grlr. Servet ancak hakik ihtiyalar ile orantl artrlacaktr. O, ancak bunun iindir ve bunu liderlrr tesbit edecektir. Bu i bugn bile, bugnn mee* lelerinden deil mi ?. Bir nizam altna alnmam, fazla istihsal, fazla makinaclk, bazan ahs servetlerin ifradi fzla husus menfaatler takibi... Meseleleri, devletleri ekonomi ilerine mdaheleye sevketmiyor mu ?. Btn bu hadiseler gsteriyor ki - Efitun'un sitesinde olduu gibi - daha ahenkli bir cemiyet yaratabilmek iin cemiyet ve milletin menfaatim, fertlerin ve ailelerin menfaati stnde tutmaa daima ihtiya vardr.
Aristo
(M.. 322 M. 384) Bugnk bat medeniyeti: eski yunan kltr ile tysa dininin bir karmasdr. Yunan kltrnn bel kemii de Aristo dur. Aristo, 17 yanda ksz kalnca, akraba ve aile dostlarndan Proksen onu ( Atama ) ya yanma alarak Atinaya tahsile gndermitir. Atarna Bergamay Dikiliye balayan osenin kysnDikiliden be kilometre kadar ierdedir. Vaktiyle, zerinde Atarna ehri olan yere bugn (Al kale)^ denilmektedir. Aristo burada otuz be yl kald. Ve en
21 gzel eserlerini burada yazd. Atama kral Hermiyas onu kardeinin kzi Pityas ile evlendirdi. Aristo'ya gre insan iin, en yce erek; kendimizdeki insanla zel kudreti gelitirmektedir. Bu kudret: akldr. Binaenaleyh bir insann deeri, bir insan iin en yce erek: akim, faziletle beraber gelimesindedir. Fazilet nedir? - Trl hal ve hareket tarzlar arasnda iyi niyetle en dorusu hangisi ise onu semek ve ifrat, tefrite dmeden tam " o t a " yi gdebilmektedir. Mesel cesaret, (lzm olduu tarzda), (lzlm geldii derece)(lzumunda) itimat veya korku hissetmektir. Zttar (korkaklk) ile (inatlk) tr. Cmertliiu ifrat israf, tefriki hasisliktir. imdi fazileti yle tarif edebiliriz: En dorn br akl ve ihtiyat ile ve kendimize nisbetle tam ( itidal = orta) yi takip ile irad ve kararl bir surette harekete daima hazr olmak. Ahlk faziletin biri akl, dieri irad iki unsuru vardr. Fazhtli insan: insanla zel ii ok iyi yapmak ister? yar her trl ifrat ve tefritten ekinir, istihdaf ettii gaye, ilk nce bir karar mahsul deildir: istenir veya istenmez. Fakat bir kerre gaye, saptannca buna ulama vastalarn gstermek, akla aittir. Faziletli olabilmek iin: istemek ve bilmek gerektir. nsann tabiat ve mizacnn: Ahlk ve faziletin kendisinde kolay veya g teesss etmesine t.siri vardr. Fazylet, tabiat mahsul olmayp terbiye ve mmarese mahsuldr. Terbiye ve mmarese ile fazilet, bir tabiat gibi olabilir. ocuu, zamannda terbiye etmezsek; o.uk ihtiraslarn takip etmee alrsa attk onun faziletli olabilmesi pek gtr. Elimizdeki ta bir defa atnca, bir daha elde edemeyiz. nsan, en byk saadeti hareket ve faaliyette bul-
22 duundan, en yksek fazilet: hlhmete en uygun faaliyettir. Kendi derinliindeki insanla zel z, tahakkuk ettirilen faziletli insandr ki hakik insanlk tadn tatar ve kendini mesut hisseder. Faziletli insan, kara gnlerinde dahi, mesuliyet hissini bsbtn kaybetmez. Hayatn inili, yokulu olduunu bilir. nsan, bir itima varlktr. Yani esas tabiatini tekil eden btn (f'ule=fonksiyon) larnv sosyal muhitte iletmek sizin, fazilet ve saadeti cemiyet iinde amel ha* ne getirmeksizin tam insan olamaz. Cemiyet ol m yayd (insanla zel mahiyetler) olamaza. Bylece siyaset, ahlkn zarur bir tamamlaycsdr. Daha dorusu ahlk, politikann bir eklidir. Bu sebeple ferd, kaytsz ve artsz devletin emri altna girmek mecburiyetindedir. Devlet, her ferdin hal ve hareket tarzn, umum saadeti en iyi temin edecek surette sevk ve idare etmelidir. ahsi entere ile siteninkini birletirmelidir. Devlet, terbiye ve kanun ilerini " fertlerde faziyleti itiyat halini aldracak ekilde dzenlemelidir. Aristo en raes'ud adm portresini yle izer : 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. tedir. Beden ve ruh melekelerinin inkiaf ahenklidir. Yaradl ve ald terbiye iyidir. ileri, yolunda gider. Servete, sknt iinde deildir. iyi ocuklar ve dostlar vardr. Akl en kuvvetli bir surette ilemektedir. Tabi ve ilima temayllerini tatmin edebilmek-
Portresi byle izilmi adam, niin mesuttur ?. Aristo : <Bunu metafizikten reneceiz. > diye Syle aklar :
23 tMetafizik diyor ki ; Allah en mesuttur" Ve saadeti iin haric hi bir eye muhta deildir. Kendi natr ile bizatihi mesuttur. Saadeti (fiil) den ibarettir. Zira saadet, adalette deildir. Fakat yle bir fiildir ki buna hi yorulmakszn devam edebilir. Aristo'ya gre insann saadeti : Tanr gibi, hi yorulmadan daima en iyiye doru hal ve harekette bulunabilmededir.
Mevlna Celleddin
(1207-1273) Felsefeni en byk ii; hayatn gayesini tayin etmektir. Niin yayoruz? Niin trl trl eylere gnl balyoruz? Bunlarn hepsi gnl balamaya deer eyler mi? Hepsinin stnde, sonuna kadar, sonsuz bir akla gnl balanacak tek bir ey, tek bir hakikat, solmaz tek bir gzel yok mu? te her devirde, her byk filozofun rad en byk meselelerden biri budnr. Bizim byk filozoflarmzdan Mcvlne Ceileddin bu mes'eie ile derin u)am kudretli (Feylesof -air) dir. Bugnk itimaiyat limleri medeniyeti Daha yksek bir hayat diye tarif etmektedirler. Bizim byk filozof ayn mnay, daha airene bir eda ile: c Can fean ey afitb- manevi Mer cihan kherna binutna nevi
24 "Ey manev gne olan insan. Eski dnyada yeni' likler gstermek yolunda cann feda et,, diyor. Gnl balanmaa deer tek gzel: her zaman, yepyeni daha st, daha ileri, bir vatan, millet ve dnya yaratmak iin btn kudreti ile almaktadr. Fakat yepyeni bir dnya yaratmak iin byle (Yeni hayat) yaratmaa gerekten ak, kendi zcln (Egoizmini) yakp mahvetmi tamamen kendini vatan ve millete hizmete hasreden bir nesil yetitirmek lzmdr. Trk felsefesinde byk lere, derin hakikatlere ak, pek mhim yer tutar, iimizde Yepyeni dnya> yaratmaa derin bir ak, mukaddes ate yok ise hi bir ey yaplamaz. En byk kuvvetler, en derin aklardan kaynar. inde ak olmyen insan, byk iler gremez. Bu trl ak en ince ve en derin terennm eden iki byk air Filozof Yunus Emre ile Cell dirr Yunus emre bu trl ak hakknda : Hamzara kuvvet verir kaadir alap ak erine> Cell de bizi her byk ie saldracak yepyeni medeniyet yarattracak milin ak olduuna inanr. at ba ey ak ho sevday ma Ey tabibi cmle ilethayi ma> Hastalklarmzn hepsinin tabibi sensin, ey ak diyor. Byk bir lkye kendini bir kere tam verip nefsini unutan bir insanda can sknts, ruh zgnl, ha' sed, garez, egoizm denilen insan ruhunun seretaniar olur mu ?. Yksek bir lkye tam ve candan gnl balyamamak insan iin pek tehlikelidir. (Yepyeni dnya) yar ratmak ak az ise, rnsan ruha dkndr. Bu asl ve merdane ak, herkesin ve bilhassa yetimekte olan nes-
25 lin hepsinin kalbinde eski ategedelerin atei gibi yanmadka yeni dnya, yeni hayat kuulamaz. Vatana en byk bir borcumuz yeni neslin gnllerinde bu atei tututurabiltnek ve bedence, rubca, seciyece kuvvetli vatanperver bir genlik tekil edebilmektir. Her ki in ate nedaret nist bat Gnlnde bu ate olmiyan, yok olsun Kalbimizde bu ate ile namtenahi tekml yoluna knca, nmz kesecek bir ilk harami; maney mertebenin en aasnda kalm insanlarn takt egoizmdir, kaba meteryalizimdir; kendi putudur. Lkin maddeye, puta tapann juhu yoktur. Her ki o ten ra perestet can neburt Cel', gnlndeki (Yeni hayat) mukaddes aki snmiye yz tutan, yerlerini altn ak sarmaa balyan insanlara : Zer taleb keti hud evvel zer bedi. Sen imdi altn ister oldun, Hlbuki genliinde kendin altn idin diyor. Ah genlik. O cidden altndr. Genlik mrn altn ve elmas devridir.. nk mukaddes ate iimizde o zaman tutuur; derin tutuunca sonuna kadar da hi snmeden yanar. Ve mukaddes ate iimizde hi solmayan bir algl olur. Dier bir borcumuz : Kendimizdeki egoizm putunu krarak rnek olmak suretile, her taze gnlde hi solmayan birer algl atrabilmektir. Cell'e gre, genliinde, gnlnde byle bir algl atrmyan insan, baharn gafletle geirmi demektir. "O ki gafil hut ez keti bahar O ki danet kimet in rzgr,,
26
Krlacak ve yaklacak iki put, imizdedir: Egoizm ve meteryalizm. Er byk baka bir borcumuzu da egoizmi ve materyalizmi nerede olursa olsun, bomaktr. Mevlnadan: taanlar yarattndan dolay Tanry, Melekler itham ediyorlard; Tanr cevap verdi, taanlarn ou masiyet amuru iinde sanecek, fakat bazlar nur iinde yryecek ve onlarn gzellikleri size gpta verecek. Binaenaleyh ben, bu cihan, ancak bunlar iin tasavvur ve icat ettim. Senin benliin bir da gibidir ki gne grmene, gnein nurunu almana mni olur. Benlii a, benliinden ga ki yksek hayat yayasn. Mevlna terbiyenin kuvvetine inanr : "Ger t senk ehre mermer evi n besahip, dil resi gevher evi,, "Eer ta, kaya mermer olsan dahi bir kmil mrebbi elinde gevher olursun.,, Eoizim yolunda olanlara : "Meyli t suyi mgaylanest rik Ta ki gl ini zi har mrde rik,, "Senin gittiin yol : dikenlie ve kumlua gider. . dikenlik ve kumlukta nasl gl bulup dereceksin ? "Merhamete nail olmak istersen zayflara merhamet
et
"Rahm hahi, ber zaifan rahm kn,, "Ahiri her girye handeest Merdi ahir bin mbarek bendeest,,
27 "Her alamann sonu glmedir. in sonunu g-ren insan, mbarektir.,, "Ademi ra dmeni pinhan besist dem ba bazer akit kesist,, "nsann gizli dmanlar oktur. Hazer ve dikkat ile hareket eden kimsedir ki aklldr 'Her i ber t ayed ez zlumat gam An zi bi bak kstahest hem,, "Bana gelen elem ve felketler, sende allah kor* kuu olmamasndan ve kstahlkla hareketindedir,,, "n garaz amed, hner poide d,, ' Garazkr grmez.,, olan kimse, karisndakinin hnerini
"hr dem zadei ey na halef end pindari t pesti ra eref,, "Ey insan!, mahlkat zincirinin en stnde olan adem olusun. Alakl nasl eref zannedersin?,, Bir de rubailerinden birini alalm : "Nuri feleKest in teni hakii ma, Reki melek amedest alkii ma, Geh rek bved firite ez pakii ma, Geh bigrzed div zi bipakii ma,, "Bizim u kara topraktan olan bedenimiz felein nurudur. O kesif ten asumanda yle sr'atle ar ki bu alak, meleklerin bile gptasn davet eder. Bazen gk insanlar, biz toprak adamlarnn temizligini kskanrlar; bazen de eytanlar bizim ktlmzden kaarlar.,, Mevlnann doumu Belklde 16 Rebilevvel 604 ^1207). Konyada lm : 5 cemazilahir 672 (1273).
28
Rable
(1494-1553) 1 Havati v esrleri Rable.nin doum tarihi salam bilinmiyor. 1494 de olduu sanlyor. Fransada (Touraine) de domutur. Liyon'da bir hastanede operatrd. Kardinal (Balay) a baktiplik ettii sralarda onunla, ar iler alarak Romaya bir ka kez gitti. ann hem bilginlerine hem siyasasna, hele Fransa krallarile Papalk arasndaki balara inceden inceye bilgili idi. Komik bir eser olan ve (1532) de Liyonda baslan (Pantagruel) baslmazdan nce bir ok kitaplar km* ti. nl bir yazc idi. Yaznn ardn kodu. 1554 de (Gargantua) kitabm bastrd. Kocal ve lm stne bilgimiz yok. 1553 de ld sanlmaktadr. lmnden sonra, onundur diye eserinin beinci blm (Li'l Sonnante) adile baslm ise de bu eserin onun olmad sylenilir. Bu byk fantazi ve komik eserin genel bir kurumu vardr. valye roman o!up bu kahramann bandan geenlerdir. alacak bir doum, soysop kt, ocuk luk ve alma, sava aktlan, acayip inlerde gezmeler^ Hepsinde lsz bir karikatclk vadr. Belki bununla mellif, salt kikyecilik merakn yerine getirmitir. Bununla beraber bu iki eserinde, zamannn byk leri stne diyeceini demee yer bulmutur. Eseilerinde, bylece aka, insan derin dncelere gtrr.
29 2 Tabiata sr"enme : Rable, Katolik kilisesinin temel inanlarndan dar kmamtr. Bununla beraber dinle dzeltme istiyenlerdendi. Fakat bu dzeltmenin, g-iirlt karmadan, yntemli yaplmasn istiyordu. Amma ne Protastart, ne de Katolikleri kandtramyordu. ki taraf ta ona saldryor ve o da butun gcile kendini kalkanlyordu. Protestanl kuranlardan (Kalveni) olduu denl, Papay da ekitiriyordu. Gerekte ise kendis', herhesin anlad Hristiyan dininin yolcusu deildi. Onun temel dncesi : Tabiata gvenme, daha ak sz ile dirime gven idi. nsanlarn tktii aclar bilmekle beraber, bu, onun nikbinliini azaltamyordu. Eserinde: diriklik, alama sevgisi ve hrriyet takn ve cokundur. Rable'nin temel eserinde, bu gnn nemli dncelerinden olan, maddeye btn gcite sarlarak bundan bir ok iyi bulgu ('cat) lar alana karmak. Beerin almasn ve bulgularn sayg ile anar. Mesel nc fecisinde (Kenevir) den ve bundan yaplan bez, jiyiro, ip, adr, yeldeirmeni kanad, kt ve baka nesnelerden syler, ve gelecein hava yo!c luundan bile sz aarak, o gnlerde de bundan alanacan (istifade) syler. Drdnc faslnda hemen hemen tarihi materyaliz min bir emasn izer: "Adam olu, daha ilk ada, rn almak iin topra srmei ve ekincilii buldu,,, "rn korumak iin silhlan ve erHi buldu Riyaziyat ile tbb ve ncumiyati, gene rn, emniyet altnda uzun mddet ilintisiz tutabilmek iin buldu. Su, yel ve kol deirmenleri buldu. Bunlar bir yer-
30
den baka yere gtrmek iin sanaatlar buldu. Gene rn deniz an gtrmek iin gemiler yapt Bylece tabiat ; insann cann ineliye ineliye onu yorulmak bilmez br verimlilie ulatrmtr: yi yaamak iin ; tabiat i ve arama ile iyi tanmak gerektir. Ancak bylelikle; doru ve gzel bir (rub) sahibi olabiliriz. Rab'e eski an (ahlksz) bilgisi, (ruhu) vok eder,, szn anmak ile beraber, bilgiye, ahlkn kurumunda bile oyk bir yer verir. Mrebbisnin (Gargantua) iin izdii terbiye pln nldr: Grme ve aramaya dayanan dolgun bir ansiklopedik bilgi; zihin kltr denlu oyun ve belen kltr de var. (Gargantua) abdald. Yani miebbsi, onu bilgin, gnl ahc, i> yrekli, uslu, gler yzl bir gen yapt Okumann gcne cokun man vard. Rableye gre insan; bilgili, iyi, ertemli olmaa z e nir ; elverirki ret biye yolu ile bunlar ona vermei bilelim. 3 (Msamaha v* Bar8Cl>k " Hayat sevmek; Rable, hayata engel olan, hayat boz&n ye k ran her i esneye dmandr. Her frkann fanatiklerine, bask taraftarlarna saldrr. ann (Hmanist) leriJe beraber karal savalar vahet alarn dan kcinaa olduuna inanr. Yeni zamanlarn aydn tor adamlatmn vazifesi dnyay b felketten kurtarmaktr, der. (Gargantua) da yle bir para vardr: Kral (Pkro o) btn acunu alma kurmu. Komusu(Grandgusk^ nin stne saldrma dnyor. Bu sonuncu, harbi istemiyor amma ne yapsn, kendini korumak gerek. Byle gnnde bik, dmann, 'imdilik saptm sevdik,, gibi bakyor Dman ordusundan tutulmu tutsak bv zabiti, u t ile geri yurduna gnderiyor:
31
" Bu a, komular olan, hristiyan kardeleri zararna acunu almaa kalkacak a deil. Eski Herkllere, Isenderlere, Aniballere. Spirelere, Sezarlara... benzemee zenmek ine ie uyan bir i deildir. Biz krallklarmz, o kitaba %e, korumaa ve evirmee buyurukluyuz. Komularmzn yurtdalarni almaa deil iptidai insanlarn ganimet'dedii eyin bugnk ad yamaclktr. (PIMOOI) saraymda rahat rahat oturup yurdumu yamay nemesin. nk kendisininkini iyi evirerek tr ki o.u ykseltebilir. Benimkim yama etmek istet se o zatuan kendisininkini yok etmi olur. Tannyi severseniz uradan savulup gidin. Ve kraltniz girdii kmazdan kurtarn. Sizden kurtulu ake si istemem Atlarnz ve silhlarnz da size geri versinUr. Komular ve eski dostlar arasnda byle yapmak yarar. Aramzdaki anlaamama, kan dkmee demez Efltun derdi KI, Yunanllar arasnda, naslsa, birbirlerine kar silha saulmak olursa bunun ad, muharebe olmas n, (bir fi.ne ve fesat kt) olsun; ve son. kette souk kanllkla zlmee allsn. 4 Mt!Hr iren-1*kt' (Telem kt'ss) Pkro>ol uzttnt-, (J. ) di'da en ve kahraman bir adamn almas ile, st geliniyor Ve buna, dl olmak zere, ona (Telem) denilen yer veriliyor. Buras uslularn ve mattuiarn oc. oluyor. Bununla, Rable, dncesini iziyor. Burada orta a atolarnn lks, konforu ve incelifti var. Bu acu un yalnz t tUnndan ve iyiliklerinden mi a lanmak (stfdde edilmek) istemlivo ? yle ise bu incelik ve zek it y- j:um; iidr (Telem) de kabal klara yer yoktur. Hct t x > * tf a b ie pek deer verilmemitir. Telem'ller; cncak gzel konumalardan, gzel nesneler
__ 22
den, musikiden, okumadan, oyundan tat alrlar. Onlar ok ertem ve mutludurlar, nk ergindirler. Prensipleri udur : Ne istersen yap nk iyi ruhla domu, iyi terbiye edilmi-, iyi insanlarla dp kalkan ergin kiiler, hemen zgider (insiyak) gidile ertem ilere doru koarlar ve fenalktan btn glerile ekinirler. Bask (zlm ve istibdat) altnda kalan insanlar ise; hrriyeti (fazilet) yneminde yrtecekleri yerde, bask (istibdat) boyunduruunu krmaa yrrler. nk insan, (memnu) nesdeye yelenii (haris) dr. Bu tioi diyarnda bu geni hareket rnek bir hayat yaratmtr. Burada, okuma yazma, musiki ve be alt dil bilmiyen insan yoktur. Erkekler, valyedirler; kahraman ruhludurlar. Kadnlar hem bilgin hem incedirler. Kadnln her zerrend iin eri olduklar gibi (fikir) hayatlar da pek yksektirler. Buraya sinsiler, faizciler, kt hi bir nesne giremez. Yalnz sevin iinde yaamaa yaraanlar girebilir. 5 Net'ce : Unutmamaldr ki Rable'nn eseri, alkan bir adamn kalem snamalar biiminde, komik bir eserdir. Bunda fikirler yufka, ocuka ve ar iirilmitir. Bundan tr hepsini, gerek diye almak doru olmaz. Bununla beraber (ahlk temayl) ler bakmndan dikkate deer. Bir ok doktrinler derler ki: i olgunluu, normal hayatn tatlarna st tutulmaldr. Hayatn tatlar na pek dkn olmamak gerektir. Bunlarn balants; tabi olan her nesneden insan yz evirtmektir. Daima ruhla bedeni arptrrlar. "Temel olan bl rincidir. tkircisine kar iliiksiz kalmalyz,, derler. Rabie ise, maddi hayata da yer verir. Bu adama
33
gre Avrupann ayrt bykln yapan ey: tabiat arama ve tanma ile bu tanma sonunda, elde edilen yaratc i) tir. Bu yzden denilebilir ki Rable, bir topist deil : bir realisttir. yle amma onun topistlii uradadr. Tabi olan her eyin daima iyi olduuna inanmas.. nsan, salman (hr) olarak ertemi (fazileti) bulabilmek iin, tabiatini kovalamas yeter, der. Bunda Rable, hocas, (Erasm) in izinden yrmtr. Erasm der ki: Ben dorulua akmaa (temayle) (tabiat) derim... Kular nasl umak iin, kzler nasl sapan iin domu ise insan da ertem ve felsefe iin domutur. Eer bir insan kt ise o; bask ve sinsilik (mrailik) ile bozulmutur. Ona salmanlsn geri verin, onda doruluk, gzel dnce ve iler hayatn tekrar yaatm olursunuz. te burada Rable topiye dyor'
Knal olu Ali Efendi

Ispartada domu, ve hicr 979 da Edirnede lmtr. (Ahlk ali) eserile nldr. Ktip elebi'nin (Kefi zunun) da yazdna gre bu estr; celli, nasr, muh sin ahlklarna kendi tarafndan da ilveler edilmek suretile meydana getirilmitir. Samda Semiz AH Paaya ithafen yazdndan eserine (ahik al) adn vermitir. Eser bir mukaddeme ile ahs, ailev itima ahlklardan bahis blmdr. Ana fikirlerini aldm : nsan, hekimane yaamaldr. Hikmet nedir ? - Ruhun, en yksek derecede ilme ve iyi hareketlere sahip olmasdr. Hakik saadet: ilim ve imandadr. Kalbimize 3
34 phe sarmamasna ve ilmimizin gittike artmasna btn kuvvttimizle alalm. Bizi hekimane yaatacak iki ey: ilim ve ahlktr. Ahlk nedir ? - Evvel vicdan kt dnce ve niyetlerden temizlemek, sonra iyi niyet ye dncelerle doldurmak. Fena hal ve hareket, insanda geicidir. Murat edince insan, hal ve hareketini dzeltebilir, insan, hal ve hareketini, karakterini, deitirebilir mi ? - Evet deitirebilir, Zira hi bir karakter, ftr deildir. Yalnz baz nsanlarda karakter, ta kesilmitir. Bunlarda glk vardr. Fakat ok urama ile bunlar da muvaffak olurlar. Bu glk sebebiledir ki, karakter deimez, diyenler var. Rub; ebeddir. Bedenin harap oluu, ruha amil deildir. Beden, ruh tekemml ettirme yolunda bir aletten ibaret olup saadet arama yollarnda bir binektir. insan ruhu, hayvanlardaki ruhtan iki nokta ile ayrlr : 1 (Klliler) ile, harici lemde (asl olan ey) in ne olduunu kavramas ile. 2 Hal ve hareketlerin iyisi ile fenasn ayrt ederek iyisini yapabilmek ile, Hal ve hareket trldr : Ehli hayvanlarn Yrtc hayvanlarn Meleklerin ki gibi. tnsan, bunlarn ikisi ile hayvanlar lemine; ncs ile melekler lemine ortaktr. Bu ten hangisine isterse yle yapmakta hrdr. Ata binmi, yannda kpei, bir avcya benzer. Eer insan, atla kpei iyi sever ve idare ederse de mes'ut olur. Ama eer at, istedii yere giderse de bedbaht olurlar. Zira at uzakta bir yeillik veya su
35 grr gribi olur. Oraya koar. Ama grd ne ottur ne su ... nsann aslna, tabiat iindeki mevkiine, ve geleceine bir gz atalm. Asl ve menei, (fbni Yemin) in u sznde hulsa edilmitir: Kinata cansz olarak girdim. Sonra nebat, sonra hayvan oldum. imdi de insanim. insann tabiattaki mevkii, merdivenin of tasdr: iyilik yapmak ile en yksek noktaya ykselebilecei gibi;* fena hal ve hareketlere sapmak ile de en kt uuruma debilir, insan, ancak kendisini terbiyeye uramak iledir ki mes'ut olur. Saadetinin anahtar kendi elindedir. Yaradl, iktizas, iki yne de yn alabilir. Bu ite ken diine yardmc byk bir mrebbiye muhtatr. Mstakbel hayat: bunda (Knal olu), Efitun'un (Misal lemi) ni kabul eder. Ruh, bedenden ayrlnca (Misal lemi) ne gidecektir, der. Bu dnyada kazand ilmi, iman, iyi hal ve hareketleri; orada gzel baheler, kkler halinde tecelli edecektir. Cennet budur; Cehalet ve kt hal ve hareketler ise ylanlar ve akrepler halinde tecelli edecektir. Cennet ve cehennem, ancak ruhta mevcuttur. Ruhumuz bedenden ayrlnca sinemizde : ya yaptimz iyiliklerin sembol bir sevgili veya yaptmz fenalklarn sembol ylan ve akrepler bulacaz. Materyalistler bu gr kabul etmezler. Ama akll insan, o lemi, ispatl tanmaa muvaffak olmasa bile, inkr etmiyerek : (belki) der. Nasl yaamal? 7 - fazilet ve adalet ie yaamal8 Fazilet: Zek, cesaret ve iffet ahengidir. fnsan, bm i deerin ahengini ancak daim bir urama ile salayabilir.
36 nsan dnyaya bir (tabi! sebep) ile gelmitir. Tabiat mahsuldr. Terbiye san'at iledir ki kendisini ar mahsul yapacaktr. Terbiye ' nefsini ve neslini muhafaza i gdlerini tadilden, hiddetine sahip olmadan, zeksn gelitirmeden ibarettir. Zeky gelitirecek eyler unlardr : 1) tyi dnmei renmek. 2) Matematik vastasile zekya bir kesinlik vermek 3) Tabiat ve Tanr hakknda derin bilgi edinmee almak. Bu eyi elde ettikten sonra (adalet) e ulamaa almaldr ki u eye dikkat ile olur : 1) Tanrya itaat. 2) Memleketin kanunlarna itaat. 3) Ah; verite hak geirmemek. Birinciyi yapmyan kfirdir, ikinciyi yaptniyan ekiyadr. ncy yapmyan hrszdr. Her azay, her kuvveti kendilerine zel ileri yaptrmak da adalet iktizasdr. insan, beden ve ruh kuvvetlerini, fazilet elde etme yolunda harcamadr, Eer dnya, byle dil bir adamn iradesinde olayd, cennet olurdu. devi; fazileti idame etmek olacak bir ruh i]yeni de beden ijyeni kadar gerekli bir eydir. Bu maksatla ruha daima iyi hal ve hareketler teklifinde bulunmaldr. Zira byle ekzersizler yaplmazsa ruh, zayflar, tenbelleir. Bu (imarcseler) yumulardr. 1) ihtiyarlk gnlerinde dahi ilme almaktan vazgememek. 2) imdiye kadar elde edilen bilgileri, unutmamaa almak.
37 3) ehvet ve hiddeti tahrik etmemek. Bilkis mmkn olduu kadar sknellegtirmek. 4) Mahrumiyetlere ve aclara dayanmak. 5) Kendi hatlarn aramada ok dikkatli olmak. Terbiye iinde, bilhassa drdncs pek nemlidir. Byk hekim Sokrat, e olarak, en irkin ve cadaloz bir kadn semiti. Neye byle yaptn soranlara : Sabrm artrmak ve iimden hiddeti komak iin, derdi. Ruh: Fazla ehvet, hiddet ve ihtiras ile bozulabilir. Bozulunca ilc terbiyeye ba vurmaktr. Bunun yolu udur: o, fena hal ve hareketin tersini yaparak bu iyi yolda uzun mddet uramak. nsan, kendisinden mmknse daha iyi varlklar dnyaya getirmek iin evlenmelidir. Evlenipte byle yapnnyan eytann kardeidir. ocuun vicdan, bir bo levhadr. Oraya ne istersek resmedebiliriz. Terbiyenin ilk ii; ocuu fena tesirlerden ve fena muhitlerden korumaktr. Zira ocuk, her eyi taklit eder. ocuun yannda; iyi hal ve hareketleri tneli. Fena hal ve hareketleri vermeli. ocuk, fena bir harekette bulundiyse, sert bir suret te azarlamaman. Yapt hareketie ktln tatl dil ile aydnlatmal. retimine gelince; ona ftr kabiliyeti nelere ise onu retme'i. Bilhassa una ok dikkat edelim ki tenbeltik, onda itiyat halini almasn. Bilkis i zevki en derin kktesin. ilerletmek iin insan olu, cemiyete muhtatr. Fakat itima hayat, birtakm kargaalklar muhtevidir. Eer bir cemiyette adaletsizlik varsa o zaman cemiyet hayatinin, ilerleme yolundaki, avantajlar kalmaz; fena olur. Buna mni olmak iin iki vasta vardr. 1) Doru yola gelmek istemeyenleri hizaya getire-
cek kanunlar yamak. 2) Faziletli insanlar arasndaki gibi sevgiyi gelitirmek. Cahilleri, birbirlerine sevdirmek gtr. Fakat halk terbiye ile buna ulalabilir. Bu salannca kanunlara pek ihtiya bile olmaz. Zira kanun ancak cahiller arasndaki anlamazl kaldrmak iindir. (Sevgt) dnyasnda fert, bakasna ait olan ey iin bir hakszlk yapmaa kalkmaz. Bilkis elinde olan eyi bile sevdii ihsanlarla paylar. Sevgi, adalete bin kere tercih edilir, tnsanhk, ancak (sfcvg') ile yaar. Bunun iindir ki sosyete de sevginin hkmran olmasna ok allmaldr. nsanlar e ayrlr 1 Yaradlta faziletli olanlar ki iyi iler yapmakta hi glk ekmezler. Bunlarn miktar azdr. 2 Bilim sayesinde faziletli olanlar. Bunlar dnce kuvvetile iyi ve kty birbirinden ayrt ederler. Fena hal ve hareketlerden uzak kalmalar iin bunlara kk bir t yeter. Bunlarn miktar ortadr. 3 . Bu nc grupta olanlarn doru yola gelmeleri iin kuvvet ve iddet kullanlmas gerektir. Bunlarn miktar oktur. Memleketin dizginleri, birinci guruptan olan insaalar elinde olmaldir. Bu sekin insanlar, bir taraftan, memleketi hekimane idare etmeliler. Dier tarafta da vatandalarn iyi terbiye ile onlara doru yolu gstermelidirler. Vatandalar be gruba ayrlr; 1 Yukarda sylediimiz sekin insanlar. 2 Halk terbiyecileri. 3 Adalet kanunlarnn tatbik edilip edilmediini kontrol ederler. 4 Askerler.
39 -
S ifti, tccar, san'at gibi vatandalarn ihtiyalarn sahyanlar, Eer bir insan, bu be gruptan birine dahil deilse, bu, buday tarlasnda biten ve budaylar zararna olan fena ot gibidir. Vatandalar, milletin iyi ilerine btn kuvvetlerile sarlmaldrlar. Dnce ve harekette bir olmaldrlar. efin yegne arzusu, memleketi saadete ulatrmak olmal* dir. Eer bunu ef unutursa memleket, dzensizlie der ve her ey karmakar olur. Bir devlet drt eyle yaar : 1 Adaletle* 2 Devlet adamlarnn ve generallerin birlii ile. 3 Dmanlar arasnda tefrika olmasile. 4 Devlet ilerini' ehline vermek ile. Davlet reisinin, yurdun her bucanda, zeki ve samimi muhabirleri olmal ve bunlar halkn ve memleketin durumunu reise, dos doru, bildirmelidirler.
Dekart
[1596 -1650] Dekat, yeni a felsefesinin babasdr. Fransanm dnyaya verdii en byk filozoflardandr. Hayat anlamak iin elli yllk mrn okumaa, dnmee ve seyahate vermitir. Muhtelif memleketlerde on yedi sene seyahat etti. 1629 dan itibaren de, dnmek iin daha uygun grd HoUandaya ekilerek uzun yllar orada br inziva hayat iinde dnd ve insanla en faydal l eserler verdi. 1649 da tsve Kraliesi (Kristin)m daveti
40 zerine Stokholm sarayna gitti. Ve 11 ubat 1650 de orada ld. Kemikleri on alt yl sonra Isveten Parise getirildi. 21 Mart 1596 da domutu. Dekart'a gre insann eti asil vazifesi: insanlara doru yolu matematik kadar kesin ve ap aydn gsterecek bir yol arayp bulmaktr. 10 Kasm 1619 gecesi Neubourgda dnrken kulana bir ses geldi: Mevcut felsefeyi slaha davet ediliyordu. Dekart, matematii yalnz soyutlara (mcerredlere) deil realiteye de temil etmek istiyordu. Bu yle bir (umum! matematik) ilm olmal idi ki btn ilimleri kucaklasn ve hepsindeki kat'iyet, matematik katiyeti derecesinde olsun. Dekart'a gre bu, olsa olsa (felsefe) plabifirdi. Ona gre endstri, tp, ahlk, meyvelere ben zetilirse, ilimler aacn dallar. Felsefede aacn kkdr. Bir memlekette ilimsiz ve felsefesiz endstri ve dier meyveler elde etmee al g m ak kuru denek stnde birtakm meyveler balamaa benzer. Bir memleiekette mesel endstrinin gelime derecesi, ilim ye felsefe gelime derecesini asla gemez. Dekart, ilimlerin hepsine matematik usuln tatbik ile kinat bir makina meselesi haline soktu. Dekart'a gre akl, btn insanlardamsavidir. nsanlar arasndaki fark: akl, iyi metodla sevkedip etmememden gelir. En byk insanlar, en byk .faziletlere olduu kadar en byk fenalklara da mstaittirier. Btn akl kuvvetlerimi, takip etmekliim lzm gelen metot ve - yolu semee vermek. Dekart'n ilk ii bu oldu. Bu ie (Dekart); o zamana kadar edindii ve doru diye kabul ettii eylerin hepsinden phe ederek bunlarn hepsini zihninden atmak ile balad. Yeni bir
41 arama ile ya bualardan daha iyilerini bulacak yahut eskilerinin iinde salam varsa onlar bir tartacak. Gen* liginde iyi bir tartya vurmadan aldklar varsa imdi onlar atacak. Dekart, cemiyet ilerinde gelenekten ar ar ilerlenmesini ister, thtiil taraftan deildir. <Zira, der, Cemiyet messeseleri bir kere yklnca, ok fena yklrlar' Fakat u dorudur ki ilimde herhangiblr reform olunca bunun ardndan bu reiorm, itima messeselerle devlete de sarar. Ben daha iyilerini edinmek iin btn bilgi ve kanaatlerimi yle bir tarafa atyorsam bu; kendi dncelerimin daha mkemmel olmasn temin maksadiledir. Ve yalnz kendime ait sahadadr. Hi -kimsenin beni taklit etmesini istemem. Bu tehlikeli bir eydir' Zira ok insanlar, bir kere tedenberi benimsedikleri ilke prensiplerden phe ederek ana yoldan kmaa baladlar m ondan sonra daha iyi bir yola gidemiyerek btn hayatlar boyunca dallette kalrlar. Genliimde ben mantk ile matematii ok severdim. Bunlardan meded umdum. Fakat biraz derin dnnce grdm ki: mantk, pek ok iyi ve doru eyleri havi olmakla beraber iine o kadar lzumsuz eyler karm ki iyisini lzumsuzundan ayrt edebilmek, ham mermerden bir (Diyana) heykeli karmak kadar g. Matematik da o kadar soyut (mcerret) lere dalm ki muhayyileyi bitkin drmek sizin zihni terbiye edemiyecek. Bu sebeple bunlarn faydalarn muhtevi ve kusurlarndan azade baka bir yol aramal idim. Bir de kanunlarn okluu, kaamak ve mazeretler tedarikine de yol aacandan kanunlar sayca pek az fakat ok sk tatbik edilen bir devlet, en iyi bir devlettir. Binae-
42 naleyh mantkin lzumsuz kanun ve kaidelerini atarak bunlardan - tatbikinde bir kere dahi vaz gememek artile - u drdnn bana yeteceine kani oldum: 1 Bedihi olmyan bir eyi hakikat diye kabul etmemek* 2 nceleyeceim bir meseleyi, en kk paralarina kadar ayrmak. 3 En basitten balayp mrekkep bilgiye doru kmak. 4 Hi bir ey unutulmadn temin edecek surette tam tadat ve yoklama yapmak. imdi ben bu drt prensip ile her eyimi yeniden yapacaktm. Fakat beenmeyjp tv ykmak ve yenisinin plnlarn izmek kfi deil. Yenisini kuruncaya kadar, imdi alrken iinde oturulabilecek bir ev lzmdr. te bunu temin iin kendime kaideden ibaret bir ahlk yolu izdim: 1 Vatanmn kanunlarna, rf ve adaletlerine ve ocukluumdan beri iinde bydm dine tamamen riayet, dier her eyde ifrat ve tefritten ekinip itidal. evremdeki insanlarn en aklllar tarafndan kabul edil mi yolda yrme: 2 ilerimde sebatl ve daima faal olma. Orman* da yolunu kaybeden bir insan ne oturmaldr, ne de kh bir tarafa kh bir tarafa gitmelidir. Yalnz bir isti* kamete gitmelidir. Zira byle yaparsa, ormann bir kysna kma ihtimali daha fazladr. Bylece mrmz ihmal ve lmhal iinde gtirmiyerek, en doru yolu bulmak elimizde olmad vakit bile, doruya en yakn a gre hareket etmek en uygundur. 3 Nizam- lemi deitirmee kalkacak yerde kendi arzularm deitirmee almak. Bu kaideyi tek bama kapanmaktan ziyade insanlarla dp kalkmak ile daha mkemmel elde ede-
43 ceime kani olarak hemen seyahate ktm. Ve dokuz yl, lemde oynanan komedyalara oyuncu olmaktan ziyade seyirci olmaa gayret ederek seyahat ettim. Bu yllarda idi ki zihnime euvelce yerlemi btn hatlar kklerinden skp atmaa baladm. Eski binay ykarken, sonra yenisinin kurulmasna yarayacak olanlar hfz edildii gibi, ben de esassz fikirlerimi attm srada, yle mahede ve tecrbelerde bulunmakta idim ki bunlar bilhare daha salamlarn kurmaa yarad. Bununla beraber arama taramaya balyal dokuz seneyi geti. Henz limler ve filozoflar arasnda mnakaa edilen byk meseleler hakknda kat' bir bilgiye varm deilidim. Bunun zerine bu mkl meseleleri hal etmek iin tandklarmdan uzak kalmak zere Hollandsya ekilmee karar verdim. Ve Hollandada sekiz sene hakikat nedir diye dnmee, aratrmaa giritim. * Yukarda ahlkta bazen <doruya en yakn> bir fikire gerek imi nazarile baklp riayet etmek lzmdr demitim. imdi bunun tam aksini tutnrak mademki ben hakikati aramaa nefsimi hasrettim. yle ise zerre kadar pheli olan eyi bile bsbtn batil imi gibi atmak lzm geldii kanaati stnde yrmee baladm. Uyank iken malik olduumuz fikirlerin uyurken de hi biri bu esnada hakik olmad halde, ayniyle zihnimize gelebileceini anlaynca, o vakite kadar zihnime girmi her eyin ryadan ziyade hakikate muvafk eyler olamyacan kabul ettim. Ve bu anda btn biigl ve kanaatlerime paydos dedim. Fakat her eyin byle batl olduunu ddmek istediim srada bunu d-
44
nen (ben) m bzzarure bir ey olmak ligi m lzm geleceine intikal ile; dnyorum yle ise varm = Cogito ergo sum) prensipini, aradm felsafenin ilk temel ta olarak aldm. Dnmek kabiliystim olmasa, velevki tasavvur ettiim sair eylerin cmlesi doru olsun, kendimin var olduumu itikat etme iin elimde hi bir delil olamyacant grerek bundan unu anladm ki ben, zat ve mahiyeti tefekkrden ibaret olup var olmak iin hi bir mahalle muhta ve hi bir madd eye tabi bulunmyan bir cevherim. yle ki u (Ben) denilen ey yani ruh, ben ne isem onunlaym, bedenden tamamile ayr ve hat t bilinmesi andan daha kolaydr. Beden mevcut olmasa bile o yine ne ise tamamen o olaeaktlr. (Ben) imin bsbtn mkemmel olmadn ve benden daha mkemmel varln var olduunu seziyorum. Bu sezi bana nereden geliyor. Yoklukdan gelemez. Kendimden de gelemez. Zira (en mkemmel); yokluktan zuhur edemedii ib (naks) dan da zuhur edemez. yle ise o seziin bana yle bir (varlk) tarafndan verilmi olmas kaltr ki o varlk benden mkemmel ve b tn kemalt nefsinde cami bir varlk, Yani tanrdr. En mkemmel bir varlk = Tanr vardr. Ve bize kemal ondan gelir. Mphemk ve mulaklk, Tanrdan deil, (Yokluk) dan gelmektedir. Yani onlar bizde, tamamen (mkemmei) olmadmz iin mphem ve mulktr. Fakat ihsaslarn stne, (akl) ye vkselemiyen bazi insanlar, ruh ve Allah gibi madd olmyan zihn suretleri kayrayamazlar. Halbuki ruh ve Tanry ihsaslarla anlamaa kalkmak: Mesel kulak ve burunun yaptli, ses ve koku duyma isini; gze yaptrmaa kalkmak olur. Dekar; fizik lemi, kinat mihaniki kanunlara tbi
45 bir surette iliyor, grr. Bana madde ve hareketi veriniz, bir lem yarataym> der. Ona gre cisimleri btn vasflarndan tecrit mmkndr. Fakat (Hayz) den tecrit mmkn deildir. Demek ki maddeyi yapan haizdir. Ve mekn yapan maddedir. Madd olan eylerin heps', zaman ile, bu gn grdmz surete gelebilir. Bunu bylece tedricen meydana geldiklerini kabul etmek, bir hamlede mkemmel olarak yaplm olmalarndan daha kolay aniahr. Hayvanlara gelince bunlardaki ruh, insan ruhu nevinden Mteharrik deildir. Ap ayrdr. Hayvanlar, (binefsihi) birer makinadr. Makina ne i grrse hayvanlardaki ruh ta o kadarc k muayyen ve mahdut grr. Gayr me.'ur makina kuvvetidir. insan ruhu, maddenin kudretinden asla meydana gelemez; bunun ayma halk edilmi, olmas gerektir. Bizim ruhumuz, bedenimizden tamamen mstakil bir tabiate maliktir. Bedenle beraber lmez. Hayvanlara ldkten sonra bir ey yok nk (hayvar. ruh), bedenlerile beraber mahv olur. insan ruhu yle deil, ebedidir. Dekart'a gre metot, ilim ve felsefe; insan tabiate hakim klabilecek yn almaldr. Bunun teminine ilk nce (tbb)n ilerlemesinden beklemelidir. Bittabi buna tek insann mr kfi deildir. Beeriyet yle almaldr ki btn as rlar boyunca insanlarn hepsi daima baki ve mtemadiyen renir tek ahs gibi olabilmelidir. te Dekar t felsefesine gre : kinat, kinatta ina nn mevkii, mukadderi ve gayesi budur.
46
Paskal
[1623 1662] (Blaise) Paskal) yksek matematiki, fiziki ve filozoftur. Fransanm (Clermont) ehrinde domutur. Daha on iki yanda iken (yklit) hendesesinin isbatlatn hi kimsenin yardm olmakszn kendisi bulmutur. 16 yanda iken mahrutlar zerine yazd eser, Dekart'n hayretini mucip olmutur. 18 yanda iken bir hesap makinesi kefetmitir, lk defa havann arlm veza etmi, mayiatm muvazenesini kanunu bulmu, hesap ihtimalini ve su cenderesini kefetmitir. (Neuilly) kprs stnde bir kaza geirdi. Ondan sonra nnde iine decekmi gibi bir uurum grmee bnlamitr. Bu kazadan sonra dine sarlarak Jansenist tarikatn (Port Royal) manastrna ekilerek ileye girmi riyazet ile yaamtr. Cizivit tarikatna kar iddetli hcumlarda bulun mutur. Dah bir mtefekkir ve muharrirdir. Hrstiyanlk dini hakknda apolojisi olan (dnceler) eserini bitiremeden lmlr. Paskal'n yaad 17 nci asrda en st rabette olan ilim, matematik idi. Tabiat inceleme ve tabiat ilimleri hi rabet grmyordu. Rabet, soyut ilme idi. Sumut ilme deil. Mesel Jensenius : Tabiatn srlarn aramann bo ve faydasz olduuna syliyordu. (Malhran) bile: insan, bilmem hangi bcek naslm diye aramak iin yaradlmad > diyordu.
47 Soyut ilim olan matematie rabet : akln gelimesine yarar olduuna kani olduklarndan idi. Port Royal mantki der KI : limler ancak akl tekemml ettirmek vastasile olarak kullanlmaldr. Paskal, rasyonalist ve ideelist olan ve yeni ilim henz domak zere bulunan bir asrda, bugnk modern tecrbe iler apnda kl krk yaran bir lim idi. Bunu, fizike ait keifleri gstermektedir. Paskal, iman iinin akl nuhengine varlamyacaim Katolik olan babas (Etyen) den iitmiti. Bir de (St Ange) lakaile anlan ilahiyat doktoru Jak Forion'dan da : Din! srlarn kuvvetli bir zek ile anlalabileceini duymutu. O, bu ikisi stnde uzun mddet dnd. En son, imana kalb yolu ve ahsi tecrbeler ile varlabileceine kani oldu. Hemiresi Jaklin diyordu ki : Olgunlamam bir insana, bir hakikati kavratmak; gnei zamanndan bir saat nce dodurabilmek gibi, imknszdr. Tanr inayeti olmakszn, bir insana, btn dnyann belagat ve mantki bir araya gelse faydaszdr. > Paskal buua nanyordu. (Dnceler) ini yazmak iin Paskal, kendinden nceki (Mntenyi) (Reymond de Sebonde) (Charron) (Pere Mersenne) (Pere Grasse) (H. Grotius) gibi mhim mellifleri dikkatle okumu, notlar alm vv bunlar s* tne derin dnmt. imdi ise, yazma metodu bulmaa kalmt. Paskai'a gre eya sradr : Msdda, Zek, trade. Bilgi yolu ikidir: Zihin yolile, ak yolile. Maddenin kffesi; yldzlar, yerler, krallklar bir zerre zek bile etmez. Btn zeklar da bir araya gelse
48 b!r zerre (Charite = Yarhk) etmez ve varl harekete getiremez. Zeknn kavram yolundan kalbin kavram yoluna geilemez. Fakat bunlar, mantk ba ile deil, hr bir surette birletirilebilir. Bu nevi birleme ise teki badan daha salamdr. Kalbin aklna ve yarglama yoluna akln akl ermez,> (Filleau de la chaise) der ki : derin inanlarn ou kk kk delil ve isbatlara dayanr ki bunlar teker teker iken zayf imitirler. Fakat bir araya gelince, baz ahvalde, o kadar kuvvetlenirler ki redd imkanszlar. Paskal'n metodu ite bu oldu : kk kk ahs tecrbeler. Fakat tepsi bi araya gelince kanaat verici ve kuvvetli. Paskal'a gr Tanr;sz insan, zavall ve sefildir. Hat ta intihara kadar gidebilir. Felsefe ve akl da, insan, Tanrya ulatramaz. Tanr inayeti gerektir. Akl ve mantk yolu baka, iman duygusu bakadr. kna kuvvetini haiz yegne ey udur; Din hiss-'nin uurla ahenkli oluu. Tann, iman akhmza muhakeme le ve kalbimize ltf ve inayeti ib yerletirir*. man, mucize ve mantk ile del, inayet ile olur. man iinde, aman, akla muhta kalmyalm. Tanrnn kendilerine, iman, kalb duygusile verdii insaniar bahtiyardrlar. Yoksa iman, sadece akl mahsul, insan! bir ey olmak' tan ibaret kalr. Ve ebed selmete ulatrma aleti olamaz. Kalbin Tanrs, ne (Dekart) m akl ile bulduu Tanrdr. Ne Payen Filozoflarnn bulduu Tanrdr. O yle bir Tanrdr ki ona malik olanlarn ii sevin doludur, n a nur doludur. o itimat ve muhabbet doludur. Ona ulaan ondan baka bir gaye aramaz. Paskal unu retmitir: Zarflar bozulsa dahi dittin
49 znn nasl muhafaza edilmi olduu. Din hususunda 17 nci asrda (akl din) balamt. Ekseriya t, biiabi, yine muhafazakr idi. 18 nci asrda aydnlarn ou dinsizdi. Din, halk tabakasna gerek.> diyorlard. Bu asrn byklarinde a (Volter) de ise Tanrya iman pek kuvvetli idi. Jan Jak Ruso (Tabi din - Bir Savval rahibin tiraflar) ile dini his sahasna evirdi. Ve dine din adamlarndan daha ziyade hizmet etti. 19 uncu asrda ise din, ey ile arpmaa balad : 1 Akl tenkid ki her eyi ykar ve hi bir ey kuramaz. 2) Tarihi incelemeler ki ncitin nasl topland ve sairedir. Dini sarst. 3) Fizik ve tabii limlerin inkiaf karsnda mukaddes kitabn bu mevzular hakkndaki izahlarn tevile muhta oluu. Fakat iman : ne tenkit fikrine, ne tarih incelemelere, ne tabiiyata istinat eder. Onun istinat noktas bunlar deitdir. Buna ramen imann yaamak isteme hakk vardr. Ve u iki eyi isteyebilir : * ' 1) Din hissinin ehemmiyet ve faydasn teslim etmek. 2) Akla uymiyor, diye red etmemek. Belki imann ayr bir bilgi vastas vardr. Birincisini hemen herkes kabul eder. En dinsizler bile din hissinin itima hayatta nasl bir ba ve fren olduunu kabulde tereddt etmezler. Farz -m uhal olarak din, hayal mahsul bir ey olmu olsa bile cemiyette bir kuvvet olduu mddete reeldir. . Bu bapta Emill Boutroux yle der. F. 4
50 Din ve ilim, bizim elimizde kinatn btn hazinelerini aabileceimiz iki anahtardr. lem, muhtelif realitelerden deil, (krimh = interferente) realitelerden mrekkeptir ki bu takdir de din ve ilim, fertden ferde ve saattan saata, - kendilerine mahsus tarzda olarak (Ebediyen beraber = Coeternelle) dir. Vinet'e gre iman kapusunu aabilmek zere mistik bir anahtara lzum vardr ki buna Paskal : Kalb Vinet : Vicdan Boutroux : Yksek Akl Viktor Jiro : Varlk, irade, his, natr diyorlar. Kelimeden korkmiyalm. Modern din duygusu kendisinin bir az mistik olduunu itiraftan ekinmez. Yoksa (tabi din) veya (akl din) olmu olur ki Paskal bunlardan nefret eder. Ancak yeni mistisizim, eskisinden bam bakadr : Yeni mistisism, abese inanmak ile iftihar etmez. Felsefe ve ilim, kendilerile beraber, dine de hamle yaptrd. Artk din de : daima ilerlemekte olan fizik, akli tenkid ta^h tenkit, ahlk ve itimaiyat doktorinleri karsnda, incimad etmi ve deimez bir eymi gibi dur* muyor. Akln gzne bir avu kl atma da dnmyor. Bilkis gzn drt amasn sylyor. Hatt psikolojiden kuvvet alyor: imdi bir (uur alt) keif edildi ki bu da, tabiatn bir realitesidir. (Ulv lem = Supliminal) in hadiseleri de lmin mevzuu oldu. Yeni mistisisizmin en mhim noktas itikad ile iman birbirinden ayrmasdr. man : insan ahlki ve din hareketlere meylettiren aksiyon milidir. Kalbi, Tanrya balar. Selmette olduuna gvendir.
51 tikad: Selmete ulama hissi ile ilgisi olmiyan birtakm fikirlerdir, tasanla, alelade bir surette mterafktir. Zarurf bir ba ile deil. Paskal'a gre iman; isbata muhta deildir. Isbattan ayrdr. Ve Tanr vergisidir. tikat ise, akl ve mantk ile elde edilir, nsandir. Paskal, Ortae mistii deildir. Dini, adalarnkinden bile ileridedir, Paskal; hem kalbine hem zeksna hem ilm hakikatlara inanyordu. Akln hakkn akla dinfnkini dine, ilmin hakkn ilme veriyordu. Onda bu kuvvet, en ahenkli bir ekilde birleik ve kaynak idi. 1654 Kasmnda vukua gelen (Byk dnme) sinden nce de, sonra da ayn zamanda hem lim hem mmin idi. u sz pek mehurdur : klimin degimese, doru da eri de deiiyor. Kutup derecelerinden derece yukar ve aa olmak ile btn hukuk ve kanunlar alt st olabiliyor. Hakikati tul dairesi tayin ediyor. Ne tuhaf bir adalettir ki o bir rmak veya bir da ile snr iine alnyor. Bir ey Pirenelern tesinde doru; berisinde yanl . . . Paskal yle alt: 1) Bir tar utan ilmin kefettii hakikatlan kabul etmek. Dier taraftan kalbin kafettii hakikatlere doru da ak ve evk ild can atmak. 2) Modern tenkidin din duygusunda at gedikleri gnn yenilemi alet ve vastalar ve ahs tecrbeler ile tamir etmsk.
Tomas Kampanella
[1568 1639] 1 Hayat I Kampanella, 1568 de dodu' Babasr, fakir bir kundurac id. On drt yatna ruhban mektebine girip rahiplie hazrlanmaa balad. Kendinde okuma ve ilim ak kuvvetli idi. Bir ok defa, rafizilik ile itham olunarak Napoli ve Romada engizisyon hapishanelerine atld. Sonra 1598 de hapisten karlarak{Kalabra) ya dnd. Ve meslekinin mhim bir hadisesini tekil eden (Kalabra) suikast oldu. On altnc asrn nihayetlerinde, spanya kratlna tbi bulunan cenub ttalyada, halk mthi bir sefalet, ve prensler ile Papa byk ahlkszlk ve fesat iinde idi. Kampaneila, evvel vatann, sonra btn dnyay slah ile her yerde adalet ve sevginin hkm srmesini muhayyilesine alyor. mitlerini ncumiyata itikadndan alyordu. Gklerde yeni gneler patlad yeni iaretler grdn soyuyordu. Kymetti mutlakaiarl 9 ve 7 den ibaret olan 1600 senesi zaman dm > olup batan baa bir deime devridir, diyordu. Kendisinin de peygamber ve mesih olduuna inanyordu. Bir avu as has edindi ve bunlar daa gtrerek orada bir nu tuk verdi. Amma bundan gn sonra, onu yakalayp Nopoli (hapishanesine tktlar. Orada 67 gn yatt. Mebbet kalebentlie ve drt deJa ikenceye (bir defasnda elleri aikassna bai oiduu halde otuz alt saat asl braktlar) ama lmedi. Hapishanede altm kadar eser ile bir ok iirler yazd. 1629 da affolunup evvel Romaya, sonra Parise giderek 1625 te burada yerleti. (Riiy) de bir hima-
53 ye bularak projesini yeniden ele alma umdu. On drdnc Loinin, doumunda, yldzna bakt; yer yznde altn devrini, bunun aacan syledi. 1639 da lmnn yaklamakta olduunu sezdi. Deminiken rahipleri manastrndaki odacn, kefen gibi beyaz araflar, yeil nebatlar ile rtt; gnlkler tttrd ve yedi seyyareye almet yedi mum yaktrd; matem paralar aldrd. 21 Mart 1639 da oldu. 2 Cihangir mparatorluk : Karnpanella; dnyay fenalklar ile dolu grr. Bunlarn kk egoizmdir; bundan da Tiran sofizm (yanl muhakeme), ve mrailik domaktadr. Btn tefrikalar, ihtilflar ve lazyikler bundan kmaktadr. Nefsine muhabbeti dolaysile insan yle dnyor: Anasr ve ecramn ne zeks vardr ne de muhabbet*. Ve bunlar hep bizim iin hareket etmektedir. Hatt baka milletlerin hepsi de - bizimki mstesna - cahil ve barbardr. Bir iirinde, zamann byklerinin zumundan yle bahseder. Bu zamann bykleri; vcudu beerden basamak. Ruhlarndan esir ku. Kanlarndan iki. Etlerinden zhmlarna bir otluk. Izdrap ve gz yalarndan hiddet ler n e bir oyuncak. Kemiklerinden ikence aletlerine sap. Titrek uzuvlarmzdan, masum olduumuz halde bile bizi itham ettirecek yalanc ahitler yapyorlar. Halk tabakalarndan bahsederken de yle der: Halk, deiken ve geri bir mahlktur; kuvvetlerini bilmez, darbelere ve yke tahamml eder. Bir sarsmada her eyi ters getirebilecek bir ocuu nne geirir. Efendileri ona yle sihirli bir arap iirir ki o
54 gittike ahmaklar. Kendi elile kendisini zincire vurur. Yer ile gk arasnda olan her ey onundur; amma o bilmez. Eer biri bunu ona haber verirse, onu derhal yere serer ve ldrr. nsanlar bu vahiyane artlardan kurtarmak iin Kampanella; btn mr boyunca bir (cihangir imparatorluk) hlyasn tad ki bunun banda olan insan, dnyada ak ve hareketi hkmian edecek. Kalabra isyan, bu maksatla olup, bununla dnyada ilk mkemmel hayat kurulacak ve bu, btn dnyaya rnek olacakt. (Kampanella), bununla hibir ey yapamaynca, yine evvelki gibi, spanya kralna, Papaya on nc Lui'ye, Riliy'ye Padiahlara... Mektuplar, muhtralar, iirler yadrmakta devam etti. istedii ey: Dnyay birletirerek nsanlar bir idare altnda karde gibi geindirmek idi. Hibir yerden cevap alamaynca, projesini hayalen kurmaa zendi : Gne sitesi eserini yazd. Pek kuvvetli edebi bir eser olan bu kitabm 1602 de, uzun sren zindan yllarnn banda, ltince yazd. Amma 1623 de (Frank Fortta) basld. 3 Gne Sitesi : (Kampanella), hayret verici sitesini, tesadfen oraya ufcrayan bir Ceneviz kaptana hikye ettirir, Site, bir tepenin stnde olup yedi kuak ile evrilmitir. En ortada bir mabet vardr ki mihrabna yer ve gk temsil eden kireler resmedilmitir. Site, mstesna bir bilgiye sahip, byk bir lim tarafndan idare edilir. Bunun (kudret), (hikmet), (ak) adlarnda muavini vardr. Birincisinin vazifesi: Siteye lzm madd kuvveti temin. kincisi fen, edebiyat, gzel san'atlar ve teknik ile meguldr. ncs aile hayatile terbiyen tanzim eder
55 Bu drt byk devlet adam, haleflerini, kendileri tayin edeceklerdir. Btn memurlar da, halkn teklifi ile onlar tayin ederler. Ayda iki kere, yirmi yandan yukar vatandalar toplanarak, Sitenin ilerini grp kararlatracaklardr. Bu suretle (Kampanella) nn hhmeti, demokrasi ile kk gzide bir grup arasnda bir eydir. Gne Sitenin bariz hatt; mutlak Komnizmdir. (Kampanella), btn fenalklarn kkn Egoizm de bul duundan buna mni olabilecek yegne yolu hi bir ahsn hi bir eye malik olamamasnda grr. Site hkmeti, insanlara; ev ve tarla tevzi eder ve her alt ay da bir yenilenir. Sitenin her mehallesinde umum ambar lar, umumi mutfaklar, umum yemekhaneler olacak. Yemekler hep bir arada yenilecek, bunda kadnlar bir tarafa erkekler bir tarafa oturacak. de, ehir meclisi tarafndan tanzim edilerek herkesin ii kendisine gsterilecek. (Kampanella), gnde drt saat almann kfi geleceine kanidir. nk Napolide sanatkrlarn ou lks iler ile uramaktadr. O ise her trl lksn iddetle aleyhindedir. Bunlar karlnca drt saat i yeter, der. ocuklar bytmei ve terbiye etmei de site ken di stne alr. ocuklar, aileye diil, devlete aittir. ccuklara, Siteye en lzm san'atlar redilecek.. msavatlk, bu projede en son haddine kadar gtrlmtr. 4 Fen ve Ahlk; Grelilerin fikir hayat, pek te izah edilmemitir. Bir ok makineler ve bu arada, yelkensiz ve kreksiz hayrete ayan br makine ile giden gemiler icat edildiinden basoiunmaktadr. Evlerin duvarlar, tezyini hendese ekillerinden mrekkep firesleerle,her devirden
56
byk adamlarn resimleriie ssl; bir nevi resimli ansik'. lopedi gibi... (Kampanella) nn en ok alkadar olduu :y ncumiyattr. Yldlarm, beer hayat zerine tesiri olduuna inanr. Gne Sitesinde, yldzlarn hareketlerini takip ile muvazzaf mneccimler var; bunlar Sitenin umum hayat iin yaplacak iler hakknda ( eref saati) haber verecekler. Sitenin dini; Katoliklie pek benzer. Umumi ibadet gnahlarn itiraf, mihrap nnde uzun dua gibi ki Kampanetla, Siteyi bir byk manastr nazarile baki yor demektir. Bununla beraber btn dnyay birletirenic hulyasile bir proje yaptmban hrstiyanlarn teferruatndan vaz gami bu'unuyor: Baka dinlerden olanlar da yadrgamasnlar dye... Mesel hrstiyanlarn mukaddes sayd eyadan ve salipten vazgeiyor. Temel olarak: Sitenin, efi gibi hudret ve hikmet ve merhamet sahibi, yksek bir varla tapma alyor. (Kampenelle bir ok defa, rafzlik ile itham edildi. 5 Netice ; (Gne Sitesi), hadiselere hi dayanmadan bir meczubun romanna benzer. Esasen (Kampanella), btn hayatn, asl realiteden uzak, manastrlarla veya hapishanede geirdiinden kendini hlya lemine salverdi. Dnyann dzelmesini iki eyde bekliyor; Komnizm, cihangir imparatorluk. Birincisile mutlak msavata varlaca hulyasndadr. tkincisile de btn dnya milletlerini tek bir kuvvet altnda topllyarak insanlar karde'yapmak hlyasndadr. Bu ronesans devri insaniyetilerin hepsinden daha ileri giderek o zamana kadar hikimsenfn ne srmedii u byk fikirleri de ileri att. Umum! ittifak mesele-
57 sinden Asyann byk medeniyetlerin mevkii ve garp milletlerinin ihtiyac vardr. Hepsi yorulup bir hamur yaplmaldr.
Lok
[1632 17D4] Ronessans ile tecrbeye dayanan yeni ilim zihniyeti doduktan bir mddet sonra on yedinci yz yln sonralarnda balayp on sekizinci asrn sonralarna kadar sren asra (Nur asr) deniiirr. Nur asrnda, insani ve cemiyeti ilgilendiren btn devlet, terbiye siyaset, ahlk ve din meseleleri, yeni ilimlerle bilinmi olan akl altnda incelendi. Btn bunlar nakle ve vahye deil, akla dayama yollar arand. ilknce Ingilterede, sonra Fransada daha sonra Almanyada balayan bu cereyana felsefe tarihinde (ingiliz tecrb felsefe ekol) ad verilir. Bunun kuruducu Lok'tur. Lok 29 austus 1632 de, Bristol civarnda dnyaya geldi. O sralarda ingiltere i tarihi biraz kark idi. Avukat olan babas parlamento tataftnda bir svari alaynn bana gemek suretiyle htille itirak etmiti. Babas; Lok,u hrriyet fikirleri iinde bytt ve terbiyesine ok dikkat etti. Lok, sonra, terbiye zerinde zamann en deerli bir eserini yazd: ocnklua zaru r olan itaat, gittike yerini hrriyete brakmaldr esasn tavsiye eder ki babas, onu byle bytmt. Altt yl devam ettii Westminster okulunda, ozama-
58 nm metodu olan gramer usul ile, eski dilleri okudu. Lok, buradan: < Hi kavrayamad konulardan ltince tahrir mevzular verildiinden, anlar anlamaz her eyi ezberlettiklerinden ikyetidir. 1652 de Oksfort niversitesine talebe olunca burada Pritanizm ile Sukolstik yanyana idi. Lok'u bu iki ere* yann ikiside tatmin etmiyordu. Lok'un felesf zeksn uyaran; Dekart'm eserlerini mtalas oldu. Rahip olma dnd. Fakat din meselelerinde, dnceleri dar eriveler iine girmiyordu. Dinin-ayin ve aslarndan ziyade- ahlk ksmna nem veriyordu. Bu sebeple rahip olmaktan vaz geerek tbba intisap etii. Doktor olduktan sonra politika ile de urat. Whigs partisine girdi. Bu partinin en nl adamlarndan Kont de Shafterbury'ye intisap ile o aileye sekreterlik doktorluk, mrebbillk yapt. Fakat bu parti dnce Lok, bir mddet Hlandaya snd; orada baz eserlerini yazd. 1689 da tngiltereye dnd ve 1690 da felsefe tarihinde en nemli ve baarl bir eser saylan: Essoy on hunan understanding eserini bastrd. Eserde ahlk meseleleri incede inceye elenerek, zekmzn hangi meseleleri kavryabilir hangilerini kavrayabilir, hangilerini kavrayamyacam aranilmaktadr. Eser drt blmdr. 1 Fikirlerin ve ilkelerin fikr tenkid. 3 Dilin dnce zerine tesiri. 4 eitli bilgiler ve bilginin hudutlar. Kral (Gyom Doranj) zamannda Lok, yksek bir itibar aahbi idi. Kral ve devlet adamlanla yakndan teolduu meselesini
2 Btn fikirlerin tecrbeden doduu.
59 mata id. Devlet adamlarna: basn hrriyeti, msamaha, itima! yardm messeseleri kurma tavsiye ederdi. Din kakkndaki fikirlerini 1692 de baslan: The Reasonabieners of christianity as deliveret in Scripturc eserinde anlatmtr. Lok'a gre din: tabiat ve akl kanunlarn geniletmek suretile selmet ve saadete nasl varlabileceini Gsteriyor. Esas, sevgidir. Teslis ve saire gibi eyler deildir, Holandada iken, (Kuikr) mezhebinden biriyle sk dostluk iinde yaad. Kral Gilyom, Bu mezhebi iieden anlamak iin, Londrada bulunan itima yerlerine, mtenekkiren, giderdi, buralara gidite krala Lok'ta refakat ederdi. Fakat tecrb felsefesine ve sevgiye dayanan dini, rahipler tarafndan ho gzle gTlmiyordu. Bunlardan bilhassa Worcester barahibi Stillinfleet, ona iddetle hcum etti. Lok da iddetli cevaplar verdi. Bu mnakaalar skolstik felsefenin yeni domakta olan tecrbe felsefesine kar son arpmalardr. Lok'un eserleri, yksek tahsil genlii tarafndan da seve seve* okunuyordu. Amma kilisenin dayand hristiyanhk erevesi iine girmiyen bu fikirleri, genliin okumasn Oksfort'un SkolsJk statlar doru bulmuyorlard. Bu sebeple Lok'un eserlerinin niversiteye sokulmasn yasak ettiler. Lok, bu haberi alnca : Bazi insanlar, byk meseleler zerine gzlerini drt ama bilmiyorlar vsya drt amyorlar, diye herkesin de yle yapmas gerekmez. dedi. Zaman ona hak ver di: tecrbe felsefesi aip yrd. Skoltik gr batti. Lok, mrn evlenmeden geirdi. Asthmeden uzun yllar hastalk ekerek nihayet 1704 te ld.
60 Eserleri okunduktan sonra (Lok) kargmzda yle belirir: Dostlarna kar derin sevgili. ahs ve siyas hrriyete derin meftuniyet. lmezden bir yl nce, sonradan deist (*) bir harrir olan Ant Collins'e yazd mektupta : mu-
Hakikati, hakikat olduu iin sevmek; bu dnyada beer tekmlnn en nemli ksm ve btn faziletlerin fideliidir demiti. Lok'a gre bilgilerimiz ve fikirlerimiz, ftr deildir, tecrbe mahsuldr. Tanrnn varl hakkndaki fikrimiz dahi, isbat edilmi bilgi mahsuldr. Kinat bir realitedir. (Var olan bir kudret olmasa bu realite var olamaz.) (Non-entity cannot produce any real being.) Bu takdirde ezel bir (var olan) var demektir. Ve bu ezel (var olan); madde olamaz. Zira madde, dnceyi meydana getiremez.. Lok'un dini, kendi felsefesiyle badaabiliyordu. Tanr varln bylece isbattan sonra, akl vastasiyle (Tbb din) i kurmu olduuna inanyordu. Ahlkn da ancak byle bir dine dayanmas gerektir, diyordu. n sanlarda saadete ulama iin tabi bir meyil vardr. Bu na ulatracak kanunu ararken insan una varr: Gerek kendinin gerek bakalarnn saadeti ancak u eski dsturdadr : < Kendimize nasl muamele edilmesini bakalarna kar muamelemiz o olmaldr, istiyorsak,
(*) Deizm: Akla dayanarak Tanrya inanan bi din. n an Tanrya bir karnca bile eker gtrr.
ta-
61 Bu hareket dsturunun otoriter kymeti olabilmek iin bunun Tanr murad ve Tanrr iradesiyle tutulmakta bulunmu olmas gerektir, diyor. Lok, (Tabi din), e kar geni msamahal olmakla beraber kendi ahs inanc, vahiyli dinedir. 1695 ilkbaharnda yle yazyordu: <Bu k, Isa dininin ne olduunu inceden inceye eledim. Mukaddes 1 itab da derin derin didikledim: Mezhepleri ve sistemleri yle bir tarafa tarak zde kalarak. Lok'a gre vahiy ve ilham; akl zerine kurulmu olan tabi dinin bir genilemiidir. Dier taraftan akl da vahiy ve ilham mahsul olan dinin daim kontrolcusudur. Lok'a gre iman; akl ile varlm istidlallere deil, olaan st bir hal Ue mintarafllah meb'us olduunu syliyen Yalvacn szne inanmaa dayanr. Bu takdirde bir ilham ve vahiy karsnda olup olmadna karar verme i!, akla kalm bir itir. Akln reddettii bir eyi, iman bize asla kabul ettiremez. Zira, insan nazarnna, herhangi bir vahiy ve ilhamdan ziyade, fikirler ve prensipler arasndaki tutarlk daha deerlidir. Tanr varl hakknda u muazzam ve muhieem tabiat, yeter burhanlar vermekte ise de vahiy yine zarurdir. Zira'insanlar, akl ve muhakeme kuvvetlerini en uygun kullanmamak derecesine de debilirler. Trl sebeplerle, batl fikirlere saplanp kalm kilise adamlarnn tesirleri altnda kalabilirler. Akln gsterdii selmet yolunu ancak bir avu insan bulabilir ki bunlar da ktleye mteessir olamazlar, insanlarn ou, yolu aydn latabilecek kadar akllarn gelitirmee ne vakit ve zamaniar msaittir ne de zek ve istidatlar., ite Yalva akl aydnlatmaa takviyeye ve yardma gnderilmitir. Yalvac'n talimlerini ve rnekliini hayatlar en g iler arasnda yuvarlanmak ile geen insanlar bile kavrayabilirler.
62 Lok - Alman filozofu Wolff le beraber - (Din rasyonalizm) in messisidir. Yazlar ve dine bak 18 inci asrn btn mtefekkirleri zerinde derin tesir yapmtr. Volter ile ikinci Frederik bunlarn banda gelirler. Burada en ok dikkati eken bir nokta udur ki bu dint rasyonalizmi, bir demokratik ceryan da meydana getirmitir ve bu, daima byle olagelmitir. Yani her yeni bir din ceryam, bir demokratik hareket uyandrmtr. Lok, rahiplerin teolojisine kari mcadele amakla akl bir din istiyordu. Bu, ayni zamanda vahiye de dayanm olsun amma bu vahiy, akl ile eliik olmasn. Lok'a gre, biz aklmzn tabi nuru ile ahlklla, ahlk kanununa ykselebiliriz. Ancak bu takdirde bu kanunun vaziinin Tanr olmu olmas noktasi noksan kalr. * * Din meselelerini akl ve tecrb felsefe menurundan geiren (Tabi din) u be maddeye iman tavsiye eder : 1 En yksek, her eyin yaratcs bir varlk vardr. 2 Buna ibadet etmelidir. 3 | Bu ibadetin en mhim ksmn vicdana mstenit ve dindarla merbut olan fazilet tekil eder. 4 nsan kusur ve hatalarndan nadim olmal ve bunlar terketmelidir. 5 yilik ve ktlk hem bu dnyada hem teki dnyada mkfat ve mcezatn bulur. Tabi dine gre, bu be eyden baka hepsi, dalavereci rahiplerin uydurmasdr. Bu ekolden J. Toland,
63 1720 de, tabi izmiti. dinin esaslann ve ayin plnlarn
(Tabi din) iler esas itibariyle, vahiy dinine muhasm deildirler. Netice ve mahsul itibariyle ikisini de bir grler. Tabi din mnevveler iin, kilise itikatlar ktle iindir diyenleri vardr. Muhafazarkr (Tory) Partinin siyasi muharrirlerinden (Bolinbrok. 16781751 ) yle diyordu. Kilisenin mtenakz fikirlerini aramzda konuabiliriz. Amma bunu ktle iinde yapmamalidir. Zira onlar, ktlenin itaatim temin etmektedir. Mnevverler ve liberaller, onlarn azna bir gem daha takacaklar halde gemlerden birini karmakla fenalk etmi oluyorlar. *** ingiliz tecrb felsefe ekolnn Fransadaki mmessili (Volter 1726- 1728) dir. Volter felsefesini 1726 1728 de ngilteredeki ikametinde kurmutur. Tabi dinin [ u itikadnn en hararetli bir mdafiidir: Tanr, hrriyet, lyemutiyet. lhada kar iddetle mcadele etmitir. tlhadi tel'in ederiz. Batlalardan nefret ederiz. Tanry ve beariyeti severiz,,, Tanr olmasayd onu icat etmek lzm gelirdi. Btn tabiai' onun varln mjdeler.,, < Tanr bize akl, yaratlan eyann mahiyyetine nfuz in deil, bizi hakka ulatrmak iin vermitir. Halkn kendisini terbiye ve tenvir etmee ne zaman ve ne de ihtidan vardr. Bu sebeple ktlenin bir ksm cail kalacaktr. Fakat bunlar ukallk etmee balarlarsa o zaman herey mahvolmutur.,, Fransaya, tngiltereden gelen nur felsefesi, Volter'in elinde byle idi. Fakat Volter'den sonra, ykc bir maddecilie ve phecilie gtrenler de oldu.
64
Volter
[ 1694 - 1778 ] Volter; hem msbet fikirlidir, hem de Rasim ve Karney ayarnda tiyatro airidir. Hele (Henriade) ile F.ansanm hamra ve Vhjil apnda epik bir airdir. Felsef fikirlerini, en ziyade, 2746 veya 1747 de yazlm olan (Zadig) inde grrz. 1 Voltere gre bakm : (Zadig) bir hikyedir. Bu hikyenin banda kahramann portresini izmitir. Belli bal izgilerini alalm * (Babil) de kral (Moabdar) zamannda (Zadig) adnda bir gen var. Bunun zaten ey i olan yaradl, terbiye ile bir kat daha takviye edilmitir. Gen ve zengin olmasna ramen, ihtiraslarn tadil etmei, onlara gem vurma biliyor. Her vakit kendisinin hakl olamyacama kani; nsanlarn zayf noktalarna hrmet etmei biliyor, (Zerdet) in birinci kitabndan okuyup rendi ki ' renci, rzgrla dolmu bir balondur; bir ine ile dokunuluverince frtnalar kopar. Cmert idi. Nankrler bile ona minnet ve kran hisleri beslerdi. Eski Kaidelilerin ilimlerine ve zamann tabiat hakkndaki bilgi ve prensiplerine vekft. Bu birka satr bile Volterin yaad asrn'dnce vasatisi gznne getirilince ne kadar nonahdr. Volter, aki telkkisinde; Rnessans'tan beri ne sllen Erasm'larn, La fontenleriu, Fontenel'Jern telkkilerine sadktr. Temel fazilet: arzulara ve ihtiraslara gem vararak iimizin rahat olmasna temin etme ve itidaldir.
6 5 Vater, tedenberi mehur olan, vecizeleri ne srmekle kalmyor; Bunlara mhim iki ey daha ilve ediyor. licenaplk, ilm kltr. Ayni fikri teklif eden dier mellifler: ahsn kendi saadetini elde etme vastalarn aryorlard; Onlarn hakim telkkisi, bylece (ferdiyeti) idi. 18 inci asrda tesant hissi ve vazifesi kuvvetlenmiti. Volter iddetle srar ediyor ki fazilet: karlk bek{emeksizin bakalarna faydal olmaktan ibarettir. Tabiat kanunlarn renmede ise, Volter : (Nevton) un takdirkr ve yaycsdir. Bu itibarla riyaziyat, fizik ve astronomiyi ok sever. Bunlar renmede, yalnz birtakm gzel keifler mecmues deil, ayni zamanda ruhu hrriyete kavuturan, insan batl eylerden kurtaran, akla gre hareket ettiren birer etki de grr. Volter'in bu dncesi tamamen moderndir. 2 Zadigf'in tiim I <Zadig> yolunu yldza bakarak tayin ediyordu. (Orion) bur ile, gn en parlak sabitesi olan (Sirys) yldz, onu kutuptaki (Sehii) sn bite s in e doru sevk ediyordu. Bizim gzmze kk birer kvlcm gibi grnen bu byk ziya kreleri karsnda hayrete derdi. Bizim arzmz da onlardan biri.. yle iken arz, bize nasl byk ve asl grnyor.. Tabiatn karsnda bu his iinde bulunduu zaman, insanlar hakkndaki dncesi yle idi: Bir kk amur zerresinde uraan bcekler... birbirini paralamaa
Bu tebih; (Zadig) e kendisinin ve Babilin hakikatte ne kadarck olduunu hatrlatrd. O zaman ruhu, (mutenan) ye kadar ykselerek duyumlarndan tecerrt etF. 5
66 mi; bir halde kinatn lyete gayyer nizamn temasa ederdi. Kinatn bykln anlamakla insan kendi k kln anlar. Ufku geniler. Her eye, kinatn bykl nispetile hkmeder. Gaye, havastan ve madd huzuzattan tecerrt ede-] rek, beeri arpnma ve ihtiraslarn stnde daha yksek bir leme kavuabilmektir. His, burada din bir ey olur. Fakat Zadiin en ziyade hayretini mucip olan eyin altn izelim : Kinattaki nizam ve intizam : (Paskal) da kinattaki nizam karsnda bir nevi korkuya derek; her eyde bizim aklmzn eremiyecsi anlalmaz bir sr grrd. Zadig ise bilkis kinatta dhilerin bizim gzlerimiz ne serdii byk kanunlarn mekanizmasn grr. Her ey namtenahi ve yk sek bir zek tarafndan sevk ve idare edilmektedir. Fakat bu namtenahi zek, mahiyet itibarile bizimkinden baka deildir; nk bizim zekmz da, onun tesirlerini anlyabiliyor, der. Votter'in (Deizm) i : bylece bir* ilim ve akl dinidir. 3 Msamaha ; imdi Volterin en mhim bir hususiyetine geliyoruz: Msamaha. Biliyoruz ki Volter, msamaha iin ok mcadele etti. Acaba msamahay nasl anlyordu ?.. Voltere gre msamaha u demektir : ne olursa olsun akidelerinden dolay bir adam hapse atilamaz, ve ldrlemez. Bu, bir siyas kaidedir. Volter, bunun en hr taraftardr. Buraya kadar bir kanun ev polis meselesinden ibarettir. Amma o daha leriye de giderek der ki iyi
67 niyet sahibi insanlarn hepsini (tabi din) dedii bir mterek itikatta toplamak mmkndr. (Tabi din) de olan lar dier dinlerin hepsine de msamaha gzile bakacaklardr. Bu mesele (Zadig) kitabnn akam yemei) balkl on nc faslnda izah edilmitir. Bir panayrda bir akam yemeinde bir Msrl, bir Kaideli, bir inli, bir Hintli, bir Yunanl, bir Gol birleiyor. Zadig de bunlarn arasndadr. Bunlardan her biri, kendi mensup olduu dinin bir tuhaf ve acayip ksmn, mesel biri mumyalanm llere ibadeti; teki balk bal bir mabuda ibadeti daha teki mee ksesine ibadeti... anlatyor. Derken aralarnda mnakaa kzyor. Dmek zerelerken Zadig araya giriyor : tik evvel, en kzgn olan (Selt)e hakkn var, ver ba na u kseyi dedi. Yunanlnn fesahetini methetti. Hasl hepsinin hiddetini yattrd. Sonra onlara dedi ki dostlarm, kavganz manaszdr. nk hepiniz ayni fikirdesiniz. Selte: siz bu meeye ve ksesine deil fakat bun* ar yaratana tapyorsunuz, deil mi ? dedi: Elbette... E, siz Msrl stat 1 siz kze deil o. kz yara tana tapyorsunuz deil mi ? Evet... Kaideli, ziz bala deil, bal ve denizi yaratana tapyorsunuz deil mi ? Evet... Hintli ile inli de, sizler gibi birer (illet iul) kabul ediyorlar. Yunanlnn ne gzel eyler sylediini pek iyi anlamadm. Amma onun da sizler gibi bir (en yksek varlk) kabul ettiine eminim.
68 .
Yunanl, tamamen yle, dedi. yle ise hepiniz ayni fikirdesiniz. Ortada kavga edecek hibir ey yok. Voltere gre, her hangi bir dic; ibadetin ekli zerinde tsrar ederse tehlikeli bir ey olur. nsanlar arasna tefrika saar. Ve onlar birbirlerile muharebeye katar. Volter, dinlerin hepsinde mterek bir noktann bulunabileceine kanidir. O nokta udur: Kainat tanzim ve idare eden yksek ve hkim bir zekya inanma, tte bylece dinlerin hepsi ayni derecepe yanl veya ayni derecede dorudur. Yalnz benim iddiam dorudur.> dediinden ve bunu zorla kabul ettirmee uratndan itibaren hangi din olursa olsun, irkindir. (Tabi din) hududunda kalnca makuldr, Ve bu v ayni zamanda, insanlar birletirir. Volterin bu telkkisi, phesiz, mnakaa edilir. Bir telkkidir; Ve bugn ne dinciler' ne de rasyonalistleri tatmin edememektedir. Amma 18 inci asrda bu telkki, geni ve bartrc bir telkki idi. 4 errin kalkmas iin beerin almasna iman Mevcudat hakimane idare eden, namtenahi kudret sahibi bir varla inanmasile, Volter, klsik ahlklar gibi; hereyin (imknn en iyi derecesinde idare edildii ne: er dediimiz eylerin bizim anlyamyacamz sebepler neticesi olduuna ve fakat bunlarn prensip ' itibarile lzm ve iyi bulunduuna kanidir. Esasen bu mev KU asrlardanberi Elenmi olup birok eserler neredil' misti. Volter de 17 inci fasl olan (Hermit) te bu mev
. _ 69 zu stne, zamanna kadar olan muhakemelere, daha manal bir muhakemelere, daha manal bir muhakeme nev' Hve eder. (Zadig), bir gn rastlad bir mnzev ile, yolculuu kyor. Gryor ki bu adam yolda : misafirperver ve licenap bir adam sayyor. Hasis ve fena, bir adama para veriyor. Teyzesinin pek iyi bir surette kabul ettii bir genci suda bouyor. (Zadig) in itirazlarna kar mnzev bunlara, beerin akl eremiyeceini sylyor, ve anlatyor. Eer o gen yaaasad teyzesinin ktibi olacakt; kaatii olmazdan evvel onun bu dnyadan ekilip gitmesi daha iyidir. Bunu dedikten sonra, mnzev bir melek kyafetine giriyor, ve : nsanlar, hibir ey anlamakszn hkm verirler, diyor. Zadig: Bu genci suda bomaktan ise onu terbiye edip faziletli yapmak daha iyi deil midir ? diye soruyor. Melek cevap veriyor: Eer faziletli olup yaasayd onu, evlenecei kadn ile kendi olu ldreceklerdi. Demek ki byle felketler ve cinayetler zarur yle mi ? Ve bu felketler, yi insanlarn bana gelecek ha ? Bunlarn hepsi ya imtihan, ya ceza, y mkfat ya tedbir ve ihtiyat... Biare fani! Tapmakln lzm eylere kar mrldanma kes. Fakat. Zadi, byle, fakat, derken melein uup gitmi olduunu grd. Anladi ki bu nevi muhakemeler bo... Diz kt ; o byk kudrete tapt ve teslim oldu. Bu masal iyi izah edebilmek iin urasn iyice bil* mek lzmdr ki bunun muhteviyat tedenberi sylene
70 gelen eylereir. Ve. meslee sylendii fenaln hikmet ve srr nnde eilmek meselesi an'anevi bir vaizdir. Volterin ilvesi: Zadig'ln tekrar tekrar itiraz, ve son (fakat) i dr. 8u (fakat) ta derin bir isyan kokusu vardr. Eer dnya, bizimkinden ok yksek bir zek tarafndan idare ediliyorsa Volter drt evremizde grlen fenalklarn ehemmiyetine kar isyan ediyor. Ve bana bir (fatalite) olmak zere kabul edemiyor. Ve suna inanyor ki : insan slh edilemiyecek bir eyi [slah eder, fenay faziletli yapar. insann vazifesi (faydal fiil ve hareket) sahibi olmaktr. Ykselme, bununla olacaktr. Hikmet ve ak), horlk ve iyi hal ve harekettir*. ite Volter'in lks.
Jan Jak Ruso

[ 1712 - 1778 ] Ruso her eyden ziyade bir airdir. Nutuklar, nazari kitaplar, romanlar, onda reeiiteden ziyade rya ve hayallerini daha temiz ifadeye birer vastadr. Ona (topist) diyorlar; kritik etmek iin.. Amma ona air nazalile bakmak daha dorudur. 1 Rusoya gre, lk hayat: Ruso, sistemini tekil eden eserlerinin hepsin 1746 - 1762 seneleri arasnda, bidrenbire bir fkrma eklinde meydana getirmitir.
71 Sisteminde belirgin nokta sadeliktir. Sadelik ile : sun', ve ar incelmi fena zevklerden - ki bunlar byk ehirlerde inkiaf eder. - kurtulduumuz gibi; yine ancak sadelik iledir ki kendimize asude ve devaml bir saadet temin edebiliriz. Bakalarna iyilik ile muamele; meguliyetlerin ciddisini seme; tabiat ile temas, ak kalbli ve gvenle dostluk bu rnek sadeliin temel unsurlaridr. Fikir itibarile, vaka, bunlar yeni deildir, Ruso'nun yenilii; bu sadelik hayatn ifadedeki canllk, zllk derin samimiliktir. Seleflerine stnl buradadr. Ruso'nun ak oiduu hayat: grltlerden uzak, ayak dememi bir ormanda, doya doya sknetin ve (cemiyeti hatr) m ladini tatmaktr. nsan ancak byle yerde, kendindeki iyilii yine byle bir yerde asl yaradlndaki z hayatn ve fazileti hrriyeti izebilir. 2 - Tabi Terbiye :
Hikmet; insanlar hu sade ve temiz hayata hazrlamaktadr. Ruso, bir terbiye roman olan (Emil) inde ite bunu izmitir. Bir mddet bir kyde ikameti, Ruso'ya Parisin (monden) hayat aleyh'ne iddetli bir hicviye yazdrmt. 3 Pedagojisi : Kelimelerden, kaidelerden, uydurma ezberlerden, basma kaltp edebiyat ve fenden ibaret olan ve cebir inzibat ile idare edilmekte bulunan kollejler aleyhine ate pskrr. Sath bir mahit Emiii, belki cahil bir kyl ccuu zannedecektir. Rso ona hi ehemmiyet vermez. Emil, bildiini salam bilir. nk onu kendi tecrbesiie kendi hr teebbs ile, oyun ile el ITe, mahhas eyler stnde tefekkr ve mlhaza ile elde
72 etmitir. Hrriyet ile saadetin; daima iyi ve heminane hayatta olabileceini bir kere daha hatrlayalm : Emil, ocukluunun olgunluk ama geldi. Bir ocuk hayat yaad. Hi bir zaman; tekml edeceim diye, saadetini feda etmedi; Bilkis bunlar biribirini yar dmlad.* Bnyesi, msait olduu nsbette kendi yana mahsus akl ve dinayeti elde ettike mes'ut ve hr oldu. Eer ecel ora bizim mitlerimizin ieini bierse ne hayatnda ne de lmnde alanacak bir sebep olmaz. Biz ona yle bir acya sebep olduk, diye merak edecek bir eyimiz yoktur. Byle bytlen ocuk, yainiz egoistlikier ardnda komaz m ? 18 yana kadar Emilin sade hr ve mes* ut olma renileceine baklrsa yle gibi zannolunur. Fakat Ruso, una kanidir ki byle hareketinin sebebi; hassasiyetini ve isabetli hkm kabiliyetini terbiye etmektir. Bunlarn terbiyesinden se, tabi bir netice ola rak, fazilet doacaktr. Ahlk hayat, bylece takviye ve terbiye edilen temayyllerin tezehhr ve inkiafndan ibarettir. (Adalet) ile (iyilik) ikizdir. Birbirinden ayrlmazlar, iyilik etmek yle bir faaliyettir ki bunda kendimizi mes'ut ve bahtiyar hissederiz. Bunlarn hepsi hassasiyette toplanmtr. Emil, iyilii kendisine emreyledt iin deil, btn ocukluk hayat iyilik istikamettede yrmtr de ondan yapar. a gelince, u yksek hakikati, aydn kavramas yeter: "fiil ve hareketlerimizin ahlkiyeti, onlar hakkndaki hkmlerimizdedir. Eer iyi bir eyin hakikaten iyi olmasn istiyorsak kalbimizin derinliklerinden fiillerimizdeki gibi - iyi olmas lzmdr. Adaletin ilk mkfat o iyilii yapmakta olduumu* zu hissettirmektir. Eer ahlki iyilik bir insann notura-
73 rasna tevafuk ediyorsa o insan ne kadar iyi ise ruh ve teekkl itibarile de o kedar salam ve mkemmel olur. Kendi iimizi yoklyahm. Bizi bakalarnn saadeti mi, yoksa felketi mi mteessir ediyor?. Bakalarna bir iyilik yaptmz zaman m, yoksa fenalk yaptmz zaman m ho bir intiba duyuyoruz?. nsann kalbinde ahlk bir ey olmam olayd kahramanca ve hareketler karsnda nasrl hrmet ve takdir duyard ?... . . . . Tabiate muti olalm. O zaman onun nasl bir tatllkla hkm srdn ve bundaki gzellii sezeriz. Ruhlarn derinliklerinde fitri bir adalet ve fazilet hissi vardr. Bununla gerek kendimizin, gerek bakalarnn hakknda bir hkm veririz. Ben buna (vicdan) diyorum. ' ( Sauval bir rahibin itira ) FHhahika Ruso'nun vard bu netice, tedenberi varilagelmi bir neticedir. Fakat bundaki orijinallik, vicdan insiyak ile birletirmi, bunlar ayni eydir demi olmasndadr. nsan dier hayvanlardan ayran en mkemmel ifadesi vicdandr. Vicdann hkmranl ise; ta biatimizin hr bir sratle inkiaf ettirilmesi ile temin edilir.
t.
3 Mkemmel Cemiyet : Ferde ait dncesinden sonra imdi de cemiyete ait dncesine gelelim. Ruso'nun (Kontrasosyal) i, mkemmel devlet nazariyesini tarif eder. Baz melifler Ru soya itiraz ile derler ki: tarihde byle karlkl riza ile bir (itima mukavele) yaplm deildir. Bunun yaplmadn Ruso da ok iyi bilir. Fakat o, istikbalde veya (sadece muhayyilesinde) yle farzetmektedir. Ruso'nun (Cumhuriyeti)i de hayalidir. Devlet nazariyesini mahhas maddelerle tasvir edecek yerde, bir ta-
74 kim hukuk kiadeieri ne srer ve cemiyetlerin buna yaklamasn tavsiye eder. . Pek kesafet!? olan bu eserini tahlil etmiyeceiz. Yal nz bir kubbenin kilit ta mesabesinde olan fikrini zikredeceiz : Vatandalarn hrriyetlerini kuruma meselesi. Rusoya gre, eer hrriyet yok ise, ne saadet olur, ne de haysiyet. Zamanndaki cemiyetleri, cebir zerine messes gryoruz, insan hr domutur, amma her yerde demir badadr. Bu ac mahede, Rusoya bir ok protestolar ne srdryor: Bir millet ttaata mecbur kalp ta itaat ettike iyi yapyordur. Boyunduruu sarsa bildiinden itibaren sarsarsa daha iyi yapyordur. Kuvvet, maddi bir kudret* tir. Bundan ne surette bil ahltdilk kabilir ?. Bu halde una kani olalm ki kuvvet (hak) ki yapmaz. Ve ancak (hakl kuvvetlere) itaat olunmak mecburiyeti vardr. Hrriyetten vazgemek; insanlktan, hukuku beer* den ve hatt vazifelerinden vazgemek demektir. Rusoya gre cemiyet iinde yaamak insan baz fedakrlklarda bulanma mecbur etmektedir. nk her cemiyet elbet bir disiplin ister. Bu ise ahs hrriyetin tahdidi demektir. lk bir sosyete; hrriyet ile disiplini bark tutabilen ve hu riyete zarar vermeksizin cemiyet hayatndan istifade ettirendir. yle bir cemiyet ekli bulmahdtr ki btnn (mterek ve umum kuvvet), her ahs ve hepsinin mal ve mlklerini koru^ mal ve mdafaa etmeli. Ve her bir ahs (btn) ile biriemi olduu halde gene kendisine itaat etsin ve tek bana imi kadar da hr olsun. Bunda temel art ; medeni msavattr. Kuvvet ve deh itibare insanlar msavi olmyB^iUrler amma hukuk ve mukavelede msavi olmaldrlar.
75 Bu prensiplerin tam tatbik edilmesi iin bir mabutlar milleti yani esasen mkemmel fertler lzmdr. Bir millet buna ne kadar ziyade intibaka urarsa o kadar mkemmelledir. 4 Netice : Rusonun doktrininin belirgin vasflar unlardr: Kendiliinden ve ani olan hassasiyete itimat etme, hrriyet vastase saadete nail olma. Rusoya gr& ahlk hayatnn byk kanunlarn, akldan ziyade, kalbin hamlese, his kuvvetile sezebiliriz. Ruso, insana, dn, limane hareket et, ilh.,, denilecek yerde; en temiz heyecanlarn dinle, der. Vicdann sadasin heyecanda duyar. Bu heyecanlar insamn en temiz kuvvetidir. Ve bunlarn kymeti (tabiaten an) olularndadir. Bundan u netice fcikar ki insan, eer hur deilse insan deildir, fnsan ancak hrriyet iindedir ki hem sevin hem fazilet bulur; btn manevi zenginliklerini tadar ve duyar ve bakalarna do' ru da taar. Ayni hareket ve kuvvet ile hem kendini, hem de bakalarn sever.
Erzurumlu brahim Hakk

[ H. 1115 1186 ] Yalnz tasavvufta deil, zamannn btn ilimlerinde derin vukuf sahibi olan Erzurumlu brahim Hakk - adlar Mehmet Tahir merhumun Osmanl mellifleri'nde yazldi vehile - ou trke, bir ksm arapa ve acemce, 39 eser sahibidir. Bunlardan (Marifetname) si ile (Divan) matbudur. (Marifetname) bir nevi ansiklopedidir.
76 brahim Hakk, (Hasankale) de- [Hakka riza, Hadi' mi ak, Nuru mahz] terkiplerinden ebced hesabile kan 1115 te dnyaya gelmitir. Babasnn ad Osmandr. Babas, Hasankaleden Erzuruma gidip yerlemitir, brahim Hakk, tahsjlini Erzurumdayapmtr. Acem' ceyi, Erzurum mfts (Hazk Mehmet) ten renmitir. Tahsilim ikmalden sonra seyahate karak (Siirt) kylerinden (Tell) ye urad. Orada byk tasavvuf alardan (smail) in ktzile evlendi. Ve bu kyde yerleerek eserlerini yazd. H. 1186 da yetmi bir yanda ld.
Biz burada, brahim Hakknn yalnz (insan) hakkndaki fikirlerini alacaz. (Marifetname) mellifine gre insan; kitab cihandan bir mecmua olup kinatn mmessilidir. Mene itibarile insann zencir halkalar yledir: < Ana rahmin* den nce damarlarda kan, andanmukakaddem gday peder ve mader olmutu. ndan mukaddem hayvan! olmutu. Andan mukaddem nebat olmutu. Andan mukaddem |eczay anasr mmtezici hk) idi. Ve toprak hkten mukaddem cismi mutlak idi. Ve andan mukaddem, tabiat klliye idi ve andan mukaddem cevheri mcerret idi. Bylece insan varlk zencirinin btn halkalarn gemi bulunuyor. nsann bedeni, brahim Hakkya gre, lemi asgar ve ruhu lemi ekberdir. Beden ve ruhile insan, (nshaicmiei lem) dir. Hem madde, hem ruh lemi, insanda tamamile mevcuttur: Mevsimleri, insan mrnn devreleri temsil eder: Bahar, ocukluu. Yaz, genlii. Sonbahar, olgunluk an. Ki, ihtiyarl.
11 Btn hayvanlar, insann akl temsil eder. Gadap, kpei. Tasallut, aslan. Kibir, kaplan. Haset, kurdu. Hile, tilkiyi. Gaflet, tavan. Tama, karncay. Hasislik, fareyi. Kin, deveyi. Adavet, ylan. Oburluk, sr. ehvet, merkebi.. Dier taraf tan akl ameli, mimarl. Kuvvei mmeyyize, tbbr; gnl de lemi melekut temsil eder. Cemadatn misali ise insann azalardr. Btn varlk, insanda nihayet bulmutur. Varln st, odur: Bu cihan varl bo buldu nihayet sende Varln aka dei eyle feragat sen de insann (nshai lem) olduu bir eda ile icmal edilmitir: u kt'ada airane
Ey nsha-i tamme-i ilhi ki tyi Vey ayine i cemali-i sahi ki tyi Birun zt nist her i der lem hest Ez hud betaleb her ani hahi ki tyi nsan, her trhl iyiliklerden ve ktlklerden mrekkep bir macundur. Meleklik ile hayvanln halitas* dr. Eer hayvanla meylederse hayvanlktan daha aa der. Meleklie meylederse melekten daha yce olur. Bu maaldeki nazm udur: Adem zade Tuife macunest Kn feriteh irite ez hayvan Ger bedin meyi mi kned kem zin Ver beden meyi kned bin ez an. brahim Hakkya gre hayvanlar, srf ehvetten. a Melekler sif akldan yaratlmtr, insanis akl H ehvetten halkedilmiiir. Akln, ehvetine galebe ettirebilirse meleklerden daha yksektir. Aksine ise behayimden daha
78 aa der. Zira "Meleklerden her birinin makaml mnlmdr ki ebeden anda kalr. Ve insan ise tekmili nefs ile makam malmundan llara terrakki edebilir. ehveti aklna galip gelen insan ise, eer ol surette adamdr. Lkin sirette behayimden kemdir. Zira ki hizmeti behayim, taata bedeldir. Ve haktan gaflet eden anlardan adaldtr. (daha ok dalalettedir) ibrahim Hakkya gre insanlar snftr: 1 Avamn putuna (yemee, uykuya, cins mnasebete) tapanlar. Bunlar hayvan sfatldrlar. Asl makamlarna ykselemezler. leme gelmekten maksadn ne olduunu anlamamlardr. 2 Havasn drt putuna (nefse, oluk ocua^ mala, mansaba) mail olanlar. Bunlar leme gelmekten maksadn (kesb-i kemal) olduunu bilmekle beraber drt puta da mey yaldrlar. Bunlar da bu leme gelmekten maksat, hasl olmu deildir. Asl makamlarna avdet ederler ama daha yksek makama vasl olamazlar. 3 Yedi putu kranlar. Bunlar bo ieme gelmekten maksadn (Kesb-i kemal) olduunu bilirler. Asl makamlarndan daha yks.ek makama vasl olurlar. lemin illet-i gayiesi, nevi beerdir. nsan hayatnn gayesi de: Btn fenalklardan syrlarak yksek ahlka ve ebed hayata ulamak*"- Ebed hayat < hayvan ve melek mertebelerin kateap insan kmil mertebesine vasl olmaktr. brahim Hakk, Isann: Bir kimse iki kere domadka metekuti semavata giremez,, szn ele alarak ikinci doumun; Sfat zememei hayvaniyeden ve kedurat muzlimei nef saniyeden syrlp melek-haslet olmak,, olduunu syler. Bunun birinci art, gnle akan be nehrin getirdii
79 mteaffin amurlar temizliyerek ondan sonra pek uyank olmakdr. " Havas-1 hamse-i zahireden derabeden gelip kalbe mmteli olan envai nku ve fnun ve esnaf efkr ve zununu gnagnun kimi salih kimi fasit kimi mfsit olduu iin deruni dilde evsaf zemime cemolup temekkn edip kalmtr,, Evvel buray temizleyip sonra kalbin dibinden temiz menbalar fkrtmaldr. brahim Hakkiya gre, hayatn gayesi bylece, ahlkan namtaenhiye doru ykselmektir. Bu mmkn m? ibrahim Hakk, Mevln'nn u beyti ile cevap verir : Ger t senk sahre v mermer evi Ger besahib dil t esi gevher evi " Sen, ta kaya ve mermer olsan da bir terbiyecinin eline dersen cevher olursun.,, Bylece ibrahim Hakk, terbiyenin kudretine inanr. Kinatn illeti gaiyesi, nevi beer ohiuu gibi, nevi beerin illeti gaiyesi de: cemadlktan, nebatlktan, hayvanlktan daha ykseklere ahlanarak "bu leme gelmekten maksadn kesb-i kemal olduunu bilen,, mkemmel insanlardr. .* ibrahim Hakk, u beyti ile her zerreyi bir (Turisina) halinde grr: lemi msal Turdur her zerresi pr nurdur Aknla can mesrurdur beyhu olup ister lika i ferahtr da : Vs'at mereple daima cennetteyim - Hatrm hotur ne olsa ho gelir nimetteyim. * *
. 80 Divann, 1168 de bitirmitir. Divanndan iki para alyoium " Ho o demler kim srerdi canmz canan ile Oi vatandan dmz bu gurbete nisyan ile Hayf kim dostu unutmu kalmz dman ile Gelmiiz dnya deirmeninde nbet bekleriz Dane ten'un olunca mur- can eleriz lemi ak unutmu gafilne syleriz. Ol grnse imdi biz kevn mekn neyleriz Vehki ol manay koymu surete meyleyleriz Gelmiiz dnya deirmeninde nbet bekleriz Danei ten un olunca mur can eleriz.
* **
Katreyiz lemde lkin dilde derya olmuuz Cevheriz dehrin bisat zre yekta olmuuz Seyrimiz sahray- dildir gayri yerden fariiz Kendi sahramzda seyyahz ki sahra olmuuz Berkimizle yakmz biz hudnemahk perdesin Gayriden pnhamz ama dilde peyda olmuuz Biz bu bahri ak blka'nn mu selsel mevciyz Geri zenciriz veli biz metni derya olmuuz Kimseyi incitmek incinmek deildir anmz Yargar cnaley z efkatla g-ya olmuuz inciten nadana hem dostuz dualar eyleriz Kim kamudan blzbize mahv temaa olmuuz Akz misli Zeliha dilberiz Yusuf gibi Biz bizi sevmekte (Hakk) ferd tenha olmuuz.
81
Kant
[ 1724 1804 ] Etnanoel Kant, (Konigsberg) de uzun profesrlk ve mtefekkirlik mesleini bitirirken, hayatnn akamna doru, Daim sulh zerine taslak> (1795) ile Hukuk Doktrinin metafizik prensipleri ni (1797) neretti. Bu iki eserinden, btn 18 inci asr boyunca tesir eden, baz prensipleri alalm. Beerin ykselmesine iman olan filozoflarn fikirlerinin varisi akl nurundan feyz ve kudret alici ve Fransz ihtillinin dikkatli ve sempatik mahidi olan Kant, yer yznde adalet ve sulbn hkmran olmas imknna inanr. Ve bunun artlarn izer. 1 Sulhcunun vazifesi Bir muahedeye dayanan ve iki haip arasnda bir fasla demek olan mtarekeden ayri, daim bir sulh, hayalden ibaret mi ? Bunun hayal isdat edilemez, ispat ediiemeyince aksini dnmek hakkmzdr. Kant bu reydedir. Filhakika Kant'a gre herhangi bir eyi ispat veya red edilemiyorsa bu takdirde bir ispat ve red arasnda bizim iin ahlki bir hal ve hareket ve vazife olabilecek suretle bir karar vermek lzmdr. "Bu halde v/cdan, unu emreder. Hali tabiide ne sen ile ben arasnda, nede teekkl etmi devletler arasnda kavga olmamak lzmdr. Binaenaleyh, bu i baarlabilir gibi hareket etmeli ve bu maksatla buna gtrlecek en uygun (Tekilt) lar kurulmal ve muharebelere nihayet vermelidir. F. 6
82 Basit bir hadiseden bir muhakemeye varabiliriz. Tabiat btn insanlar, muayyea u arz erevesi iine sokmutur. Meskenleri arzdr. Her biri arzdan bir paraya mutasarrftr. Fakat menede hepsinin hakk vard. Yani arzn hepsi, insanlarn hepsinindi. Bu vaziyet, insanlarn birbirlerinden mnasebette ve mbadelede bulunmasn mstelzimdir. Byle bir <mnasebeti kuvvetin tesadflerine brakamaz. Bu mnasebeti; btn insanlar iin muteber adalet prensiplerine, (Umum hukuk) a tbi klmak icap eder. Kantin (Kozmopolitik) adm verdii bu (Hukuk), herkes tarafndan tanndndan itibaren Daim sulh> bir realite olacaktr. Byle bir ey tanzim edilmedike fertier ve devletler, kendi aralanndaki mnasebetlerde: (hakkn en kuvvetliye ait olduu) esasn kabul etmiler demektir ki bu hernekadar aralarnda bilfiil muharebe iln edilmemi ise de, bir harp halinden baka birey deildir. Bu adaletsizliklerin en bydr. Bunu nasl durdurmaldr. 2 Ebed ve daim sulh muahedesi ;
Kant, buna, devletler arasnda bir sulh yaptrmakla hallediyor. Bu muahede de arazi artlar ve galip ve malubu hatrlatacak hi bir ey yok. Mhim maddelerini alalm. 1 Hi bir sulh muahedesi, eer muharebeye yeni balama hakknda gizli bir maddeyi muhtevi ise, o muahede saylamaz. Bu ilk artn gayesi: Hakik sulh ile (zahiren bir sulh gibi grnp te adi bir mtarekeden ibaret olan) yalanc sulhu birbirinden ayrt etmektir. Btn intikam sebeplerini kkleyip atmak lzmdr. Bu, eski politikann: bir devlelin erefi, kendi kuvvetini artrmasnda' dr.> telkkisine nihayet vermekle olur.
83 2 "Kk byk hi bir mstakil devlet, baka bir devlet tarafndan veraset, mbadele, hediye veya satn alma suretiyle ele getrilemez Kant, burada bir devletin (bir ey) deil, (manev ahsiyet) olduunda srar eder. Binaenaleyh herhangi bir devleti maddi bir mal gibi telkki etmek ahlksz* hkfr. 3 Zaman ile daim ordu lvedilmelidir. 18 nci asrn sonlarndan itibaren Kant, (Silhszlanma) esasn ne sryor. Ordular sulhu koruyacak yer de onu tehlikeye koyuyor. Milletler arasnda die kadar silhlanma msabakas husule getiriyor. Ve bunun bir hududu da "yok" diyor. Bunlar gzel fikirler amma ne ere ki iinde yaadmz dnya, filozoflarn hlya lemi deil realite lemidir. Bugnk insanlar henz bu ryay, realite yapmak endiesinden ok uzak. 4 "Hi bir devlet, dier devletin konstinosyonuna ve hkmetine mdahele edilemez.. Kendinin daha meden olduunu iddia ile baka memlekete medeniyet gtrmekle insaniyete hizmet etilini syleyen mstevlilerin, mstemlekecilerin bu iddialarm, asla ispat edilir bir ey deildir. 5 Harp halinde iken hi bir devlet: sulhun iadesini ve karlkl emniyeti f?yr mmkn klacak hareketlerde bulunmaldr; zehirli eyler kullanma ve saire gibi.,, Bu madde, evvelki dt madde ile ayn pln stne konulamaz. Evvelkiler (Daim sulh) un umum artlardr. Bu son madde ise; herhangi bir sebeple harp patlayverirse bunun barma gletirecek ekilde olmamasn istihdaf eder. Ddyada (Daim sulhun) tesis iine bununla balamaldr.
84 3 Sulhun artlar ve garantileri: Kant, ebed sulh ideali iin nazar programn izdikten sonra bunun ne gibi artlara tahakkuk edebileceini aryor ve byk prensip ne sryor. A) Her devletin sekli (Cumhuriyet) olmaldr. Kant devletin ayni zamanda (Demokratik) olmasn da stiyor. Ona gre ( Cumhuriyet ) ile ( Demokrasi ) birbirinin ayni deil, farkldr. Teferruata giremiyelim. YainzKant her ne ekilde olutsa olsun (Otokrasi) yi yani tek bir adamn harp ve sulha karar vermesini istemez. Harbin getirecei felketlere dayanmaa vatandalarn karar vermesini ister. Kant'a gre millet bu karan verince harbin felketlerini az hisseder, kendim karar verdim, der. Ve milletler de harbi kolay gze alamaz. Haibuki (Otokrat) bir rejimde kral, en adi sebaplerle harbe karar verebilir. Ve diplomasi buna her zaman sebepler bulabilir. B) Ummm hukuk, mstakil devletler federasyonuna dayanmaldr. Bu 13 inci asrda (Birlemi Miletler) fikrinin kendisidir. Kant, gr sesiyle bard ki : "Devletlerin stnde bir (Otorite) tanmak ve bu (Otorite) nin adaletten ayrlan devletleri adalete sokmas lzmdr.,, tki iptida insan, aralarndaki ihtilf halde bir nizama tbi olacak yerde, mtemadiyen kavga etseler bunlara vahi nazariyle taklyor. Bu i milletler iinde byle deil mi ? Halbuki bir devlet, kendi fevkinde y!e bir otorite kabul etmee yanamyor. Amerika krmz vahileriyle Avrupa vahileri arasndaki fark, birinciler dmanlarn bazen yerler. kinciler ise dmanlarn tebalar arasna sokarlar ve bunlar daha geni istillarda let gibi kullanrlar.
85 Kant'a, gre, devletler ne zaman kendi stlerinde (hkim ve yksek bir adalet) messesesi kurabilirlerse ancak o zaman medenyiz diyebilirler. Umum hatlarn izdiimiz bu sistem, hangi vastaialarla tatbik edilecek ? ptidalik devrinden yksek hukuk ve adalet devrine geit nasl kurulacak ? Kant'n bu noktaya dair olan fikirleri, mbhem ve ksadr. Bununla beraber u fikrini zikredelim. Ebed sulhun mmkn olduuna inanan mtefekkirler, fikirlerini herkese aabilmeli. Ve tezlerini, devlelter arasnda muharebeyi normal grmee alm, diplomatlarn tezleriyle arptrabilmelidlr. Bu da ancak devlet adamlarna ak- olmas umuma msaade edilmemesi lzm gelen sahaya herkesi msaade etmek gibidir ki tehlikeli bir eydir. Hem de mutlak bir sz ve hkm hrriyeti ster. Demek ki btn bunlar yaparsa, (zaman) ve (tekml yapacak. Bugnk dnyada her devlet, komum yapsn diyor. 4 Netice :
Kant'n eseri bir roman deildir. Uzun uzun dnlm, milletter arasmaa sulhu idameye kf derece yaryacak, birtakm prensiplerdir. Bunlara (Monteskiy) ile (Ruso) dan alm ilhamlar da vardr. Realize edilmesi mckn bir program izmitir, islerseniz topi deyiniz fakat realist bir topi,.. Nitekim bugnk (Milletler Ce* miyeti) Kant'n programnn ayni idi. Ondan mlhemdi. Kant'n bu eserinde ok canl, fikirler olmakla beraber; sulh iin bundan baka yol yok demek te doru deildir. Kant 18 inci asrrn adam gibi dnyor, ve bilhassa hadiseleri gz nnde tutarak fertlere, hu*
86
kuka ve vazih fikirli zeklara hitab ediyordu. Bugn ise hadiseler deiti, harbin bnyesi, sebepleri ve neticeleri baka mnalar ald. Bugn itima hayatta (Ktle)nin his siyat ve ihtiraslar ok nazar itibara alnmaktadr. Bu itibarla Kant'n eserinin bugne gre ikmali lzmdr, denilebilir.
Gte
[1749 _ 1S32] Her byk devrin, her byk adamn kendine . mahsus bir hayat telkkisi vardr. Bu grce gredir ki: insanlar, kendilerine bir hayat yolu izerler. Byk sair Gte kendi hayat grsn ( Faust) unda faslda anlatr. 1 Hayat Faust, bu dar hayattan ve zaman zaman her saha* sim dolat beerin ilimlerinden bkm usanmtr. Hayat mnsz buluyor, ilimleri de - Kinatn esrarna vkf klamadndan - kuru ve yanllarla dolu gryor. "Felsefe, hukuk, tib, teoloji... Bunlarn hepsini hararat ve sebat ile tedkik ettim. En sonunda; bunlara ilk beladgm gndeki gibiyim. Fakat da baknca tantanal isimler aldm: Doktor, alltne ve saire.. Ben bugn unu biliyorum ki : biz insanlar bir eyin knhne vakf olamayz; ite benim beynimi yakan sey...w
87
imdi o fevkalbeer bir ruha sahib olup arzn ok stne ykselmek ve kinatn esrarna vakf olmak istiyor. Buna o kadar haristir ki bazen bir gurur iinde kendini kaybediyor. Fakat derhal, o yksek hayal bulutlarndan her gnk hayatn kkl iine, arza dyor. Onu kanatlandran hayal, mitle dolu bir halde ebediyete uzanmak istemiti. imdi se, btn saadet hlyalar, zaman denilen uurum inde boulup gittiinden itibaren kk bir sahaya raz kalbimizin derinliinde bir endie, itminanszlk yatmaktadur. Ve yeni yeni straplar uyandran budur. Bizim olmyacak eyler iin alyoruz. Ve kaybetmediimiz, elimizde olan eyler ifn de daima alyoruz. Tozlar iinde sakin bir bcek ki gdasn aramak iin dolarken, oralarda gezen bir adamn ayaklar altnda inenmi ve lm . . . . Btn bu meseleleri arayp taramaktan yorulmu ve hepsinden eli bo dnm olanFaust, imdi yalnz ( z a rur) olan eyler ve prensipsiz, aklna her geleni yapmaa mail . . Susuzluunu, kendini her avantre salvermekle teskin edecek. Evvelden ( i ve hareket) diyordu. imdi (akla gelen avantr) diyor. orak teemllerden ziyade (Bizi ten hamleler) daha kymetlidir diyor. Istrapl hazlara, kinli aklara, mitszilik iinde puyan sktlere kendimi salverdim. Fen zevkini tadp am olan yreim, bundan sonra, hi bir straba kapal deildir. Btn beeriyeti alakadar eden her eyi kendi varlmn en derin noktasnda temerkz ettirmek isti* yorum. Ruhumla, en yksek, en gizli olan eye ulamak istiyorum. Ruhun kavrad iyi ve kt her eyi yreime tkmak, ruh gibi kabarmak ve nihayet ruh gibi para para krlmak isterim..
88 Bunlarla Faust'un istedii udur: Prensipsiz, kanunsuz, kayt ve tahditsiz br hayat... Kr arzu ve kuvvetlerin hkim olduu bir hayat . . . 2 Faust'un Hayat Tecrbeleri ; Gte, orta zamann efsanesinden istifade ile, Faust ve eytan (Mefistofeles) arasnda bir szba (Kontrato) yaptrr. Bu ba sayesinde Faust trl trl sihir kuvvetlerine maliktir ki bu sayede her trl heyecanlarn tadabilecek, avantrlere bas vurabilir. kiden, aktan sihirbazlarn binbir marifetlerinden, facialardan, imparatorlar saraylarnda mavirlikten, kahramanlarn, fatihlerin yaratld hayal lemlerin iine dalp kmadan ve sareden hep usanmtr. Gte, bu lemlerin her birine dair fikirleri ne srmtr. Byk air bunlarn hepsinin hulsasn (Ormanlar Maaralar) adl monologunda yle tesbit etmitir. "Yce Tanr sana yalvarmca bana hereyi verdin... Malikne olmak zere bana muhteem tabiat, ve tabiat ten istifade iin de bana kuvvet verdin. Gzlerim nne canl varlklarn uzun silsilesini yaydn. Asude ormanlardaki, havadaki, sulardaki kardelerimi bana rettin. Benim nazarmda parlak ay, yavaa gklere doru ykseliyor. Ratip fundalklarda kayalar boyunca, gemi zamanlarn gm glgelerini dolayor, gryorum. Bunlar tefekkrn kurakln biraz serinletiriyor. Ah, insan asla mkemmel bir eye malik olamyacak.. Yce Tanr; bana bu nefis eylerle beraber, artk bundan sonra kendisinden vazgeemiyeceim bir arkada, yani (Akl) da verdin ki, souk ve sert olan bu ar kada, senin ihsan ettiin o eylerin hepsini benim kendi nazarmda bile hie indiriyor. O, benim gsmde yle bir vahi ate tututurdu ki beni her gzellik hayaline ekiyor...
89
Bylece arzudan, haz ve elenceden geiyorum. Ve haz iinde iken ondan bkp baka arzu zlyoaum... Faust'nn avantrden avantre komas onda iki ruh halet yaratyor. Her bir hareket ve avantrde onun kudretinin arttlna hkmolunabllecek gibidir. O zaman zeks, hayatn srlarna daha iyi nfuz ediyor, kudreti artyor ve bir an geliyor ki vecd ile en yksek saadete ulayor. Fakat bu an yksek vecd ve istirak anlalarnda iken bile iine bir zehirdir akyor. Kendini zenginletiren ve kudretlerinden tecrbe ve avantr, ayni zamanda onu rtp bozuyor, kzdryor. Margit'i sevip dururken onu bedbahtlklar iine at* yor, deli ediyor, nihayet ldryor. Elindeki hkmdarlk kudretinin bir seraptan, ibaret olduunu anlyor. En mkemmel gzellik takibinde iken ona ular ulamaz gryor ki ondan eser kalmam, bylece her zafer, ayni zamanda bir muvaffakiyetsizliktir de. Her zafer kendini mahvediyor. Ve kalan eser; teessr ve nedametten ibaret oluyor. Bununla beraber zaptolunamaz bir irade ile Faust, yeniden ne atlyor: Beerin hayat binbir renkli in'ikslardr. Biz yalnz me'aleyi ykmak istiyoruz. Ve dit evremiz ate denizinden ibarettir. Faust, hayat byle ayni dakika iine muhabbet ve kn, haz ve elem, mit ve yeis sktrarak geiyor. 3 Faust'un Hakimlii : Faust'u mrnn sonlarna doru, yz yanda, imal denizi kylarnda uzanan bir kralln sahibi buluyoruz. imdi o, derin bir eddis iindedir. Hatiralarn gzleri nnden geiriyor. Ve yle dnyor. : mrm bana kfi gelecek eylerle iktifa ederek
90 rek ve iktidarm haricinde olanlarn terkederek yaayacak yerde, dnyann bir ucundan te ucuna koarak ve hazz en son damlasna kadar tadarak geirdim. Hazzin her defasnda (daha, daha...) dedim. Hayatm bir frtna ve grlt iinde geti.. 'imdi hesap ve hikmet ile hareket ediyorum. Ne aklszdr o kimse ki kendini bulutlarn stne, benzerlerinin stne km hayal eder... nsan, bu arza drt elile sarlmal, nk kymetli bir adam elinde arz, dilsiz bir ey deildir. Bylece Faust, hikmetin esas noktasna dnyor: Aldatc hayallerle beyhude harap olmamak, benzer leri arasnda arz zerinde kalmak; eniyetleri iyi sezmek : Faust'u bu noktadan idealizmin zt noktasnda grr gibiyiz. Fakat unu unutmyalm ki o, bu vaziyete kuvvet ve arzularnn uzun sren bir disiplinden sonra varmtr. lk evvel bir ok tecrbelerle olgun ve dol* gun bir hale geldi. Eski enerji selinden, imdi, bulunduu sknet halinde, yalnz yorulmaz bir iradesi kalmtr. Nihayet kr olan Faust, uzun mrnn son dakikasnda maiyetindeki adamlarn toplayp syle der: "Ben hikmetin en soy z olarak una inamaorum, yaamaa deer hayat udur: nsanlara hizmet etmek ve onlar hrriyete kavuturmak, insan odur ki her gnn, tehlikeleri hi dnmeksizin, kendini bu ie ve* rir. Genliinin hararetini, sonra olgunluunun ve ihtiyarlnn hakimliini hep bu ie verir. Ben byle bir faaliyeti hr bir vatan stnde, hr bir millet bir ara* smda yaamak suretile grerek bahtiyar olabilecek mi* yim? tte o zaman arzdaki gnlerimin izlerini artk asrlar silemez. Byle bir saadeti lmdidan hissetmekle ben mrmn en giel dakikalarn yayorum.
91 "Bu kuvveti, beden ve ruhumuzu btn kudretleriyle kuvvetlendirelim, iinde yaadmz leme intibak ettirerek herkesin istifade edecei faydal ie hasretmei bilelim.,, ite Faust'un verdii yce ders. 5 Netice : Gte'nin vard netice udur : Arz zerinde arza drt elile sarlarak; ne pek maziye balanarak, ne de fevkelde bir istikbal umarak hali hazr mkemmel yap maa almaldr. Amel, mahdut, muayyen fiil ve ha raketlerin muvaffakiyetli tesirine inanr. Btn kuvvet* terin birletirilmesi lzumunda iddetle srar eder. Gte'ye gre : Ancak beeriyetin tuyeti mecmuas, hakik tek insandr. Beser saynn her zaman muvaffakiyet ile balanmadn ve hayale dmesinin ihtimali de bulunduunu biliyor. Fakat una en derin inanyor ki hi arasz, yenilenen ve kahramanca takip edilen cehit - muvaffakiyetsizlikler ve glkler arasnda - bizi en nihayet saadet ve selmete ulatracaktr. Gte'ye gre dn ya: aslndan bir kaos deildir; Kinat (bos bir ey), ocuk bir (tekrar balay) deildir. Her zaman, (varsk), (yokluk) dan stndr.
92
Robert Ovn
[1771 1858] ingiliz endstri adamlarndan olan ve 1858 de len O vn, yeryznde, abucak, bir lg bir sosyete kurmn tasarlad ve olduka dikkate ayan neticeler elde etti. Sistemini, (Ahlk yeni dnya) eserinde anlatmtr. (topik ) lerin beidir. 1 ahs menfaat msselesi. Ovn da -Ruso, Furye vesaire gibi- cemiyetteki fenalklarn sebebini: Merkantilizmde yani ahs menfaat ardnda kokmada grr. Vaka btn sosyalist sistemlerin azimet noktas budur. Yalnz Ovn' merkantilizmin bilhassa bozucu ve inhill ettirici kuvveti, ve paraya tapmann tevlif ettii ahlkszlklar zerinde durur. Toptan ve parekende ticarette, tecrbem vardr. Tccarlk, ihracatlk, nazar ve amel iftilik yaptm. Terbiye meselesinde keiflerim ve insan seciyesini anlamada mhim tecrbelerim var. Prenslerin devlet adamlarnn, filozoflarn, ekonomistlerin, mlk ve asker adamlarn, tccarlarn, bankaclarn, hepsinin fikirlerinin ne olduunu bilirim. Bunlarn hepsi unun ardndan kouyor. Kendi iini, mmkn olduu kadar pahalya satmak bakasnn iini, mahsuln, mmkn olduu kadar ucuza almak. tte bu sistem neticesidir ki, hepsi alalyor, yalanc oluyor, sun' oluyor. Bye olan cemiyette, yeni yetien ocuklar, hemen hemen mihaniki olarak (ezenler) ve (ezilenler) diye iki ksm oluyor. Ezilenlerin en basit
93 tabi haklarndan tutun da inkiaf ve tekml, hrriyet ve saadet haklarna kadar hepsi ayaklan altnda kalyor. Bu suretle: (ahsi menfaat ardndan koma), (ahs ahlkn inhilli), ve nihayet (itima irazenin bozurmas) birbirini hemen mukadder bir surette takip eden bir zincirin halkasdr. > 2 Muhif ve terbiyenin determinizmi. (Ovn) a gre il, sosyalizmdir. Amma bnyast terbiye ve ahlk ile rlm bir sosyalizm. Sistemenin temeli udur: Ferdin fiil ve hareketleri, ald tesirlerin neticesidir. ahs mesuliyet meselesi ise bir hayalden ibarettir. Binaenaleyh; ancak muhitinde byk br deiiklik yaparak tesir icra edebiliriz: Cemiyet, terbiye metodu vastasie, nasl adam isterse yle tekil edebilir. Mesuliyet prensibi, kendinden beklenilenin aksini verdi. Bu delicesine fikiden ve insanlarn buna, sanki kendi seciyelerini tekil ediyormu gibi bakmalarmdandir ki; cehalet, sefalet, hasislik, btn fena ihtiraslar, cinayetler ve nihayet muharebe dofdu. Bunu kaldrnz hepsi dzelir, hepsi shhate, ilme, tekmle, saadete doru istikamet alr. Sosyeteye hi bir tesir icra edemiyen ahs mesuliyeti kaldrp bunu cemiyete ykletiniz. Grrsnz ki o zamak cemiyet, fert zerinde her ey yapabilir. Ancak bu suretledir ki dem olu, en yksek mukaddeietine ulaabilecektir." Bunun husule gelebilmesi iin; lki bir itima muhit yaratacak kudretli bir iradenin mdahalesi lzmdr. Hi bir hayalci, hi bir topist; cemiyeti selmete karacak kanunlar zoria kabul ettirmekle muzaffer, muvakkat bir diktetrden vazgeemez. SenSimon' bir zaman kendi projelerin Napolyon tarafndan taibik edileceini
94 zannetmiti, Furyer projesini tatbik ii lzm olan milyonlar verecek bir zengin bekledi. Zengin bir fabrikac olan Ovn' projelerinden birini tatbike kendi koyuldu. Fakat (sultav otoriter) olan bu mdahale muvakkattir. Bir kere muhit, mkemmelletirilince; sonra artk kan yoluna girerek (otorite) faydasz bir hal olacak. Ovn yle zannediyor ki mstakbel sitede, faydasz hale gelmi bir meyyide, kaybolup gidecektir. 3 Ovnun terbiye sistemi t Terbiye hangi temele dayanmaldr. ahs ve ferd bir ahlki mstelzim olan adalet olmaz. Ovn'a gre muhabbet ve merhamet olmaldr. Merhamet kinat idare eden kanun olmaldr. Btn faziletlerin temeli: merhamettir. Bu, tamamen insan mnada olup mistiklik ile hi alkas yoktur. Ovn, pek mphem bir surette (deist) tir. Kinat idare eden bir (illet i ul) kabul eder, fakat bunun (anlalamaz) olduunu syler. Ovn'un sitenin plnn tatbikinde nden istimdada lzum yoktur, der. "Site de dnyaya gelen her fert, doduundan itibaren: iyi itiyatlar ve iyi seciye temin edecek beden zihn, ahlk, ve ilm terbiye alacak. Reel bilgisi zengin olacak. Bununla beraber ocuun ahsiyetine hrmet edilecek; iki ocuu birbirinin ayni yapmaa uralmyacak. Hepsi ayni tedrisat, ayni prensipleri alacak. Ve yalarna, kuvvetlerine ve istidatlarna gre igal edile ekler. Sitenin ihtiyalarn temin edecek ler, fertlerin temayl ve zevklerine gre tevzi edilecek. Makina yardzlmile bu zarur ihtiyalar tatmin edecek iler, gittike azalacaktr.
Btn ocuklarn terbiyesi, doduklarndan itibaren siteye ait olacaktr. Fakat ana babalan her ne zaman isterlerse grebileceklerdir. Her iki cinste (kadn ve erkek), ayni terbiyeye ayni hukuka, ayni hrriyete malik olacaktr. izdiva; karlkl sempati ile oiacaktr. ahs menfaatler veya (monden mlhazalar) tesiri altnda olmyacaktir. Makul sebeplere msienit se talak caizdir. Fakat teci edilmiyecektir. Sitede, yalnz burada doaniar ikamet edilecektir; ve bunlar dnyaya geldiklerinden itibaren yeni hisler ve adaletler; ve tabiat kanunlarndan karlm fikirler ile terbiye edileceklerinden (ahs mlkiyet olmyacaktr. ihtilflara, cinayetlere ve sefalete sebep olan budur. Sitenin her zas, ilh ve tabi kanunlara dikkat etmei itiyat etmi olacaklarndan fertlerin mcazat ve mkfata ihtiyalar olmyacaktr. 4 Sivas teekkl : ahs menfaat rejiminden, lk site [rejimine nasl geilecek?. Ovn, ilk evvel site yapp bunu rnek gstermenin kfi olduuna kanidi. Iskoyada bir Yeni La narks adnda ii sitesi kurdu ve yirmibe seneden fazla, hakikaten rnek bir halde, yaatt. Elde ettii ahlk netice, cidden dikkate ayan di. Sitenin mal idaresi tamamen kapitalist nizam zere idi: yalnz Ovn, kelimenin tam mnasile (iyi patron) luk ediyordu. Fakat sitesinin bandan ekilince her ey abucak yine eskisi gibi oluverdi. 1848 de, kendi fikirlerinin, Fransada tekrar dn zannetti. Ve bunun az zamanda btn tutacan, umuyordu. Her komn 2025 bin nfusa malik olacak. Grupman tarz, milliyet ele alndnyay arasnda eklinde
96 -
deil, federalist eklinde olacak. Komnler: Onar, yzer, biner, ilh. toplanp btn arz tutacak. Ve eski hudutlar olmyacak Dahil! hkmetlerine gelince, Ovn, en sadesile iklifa ediyor. Vatandalarn hepsi: Akl ve aldklar terbiye itibarile msavi addediliyor, aralarnda tek bir fark vardr ki o da tecrbeleri yani yalandr. "Bu sitelerdeki insanlar, ortakln prensiplerini iyice rendikten, yani tefekkr ve fiilde muhakemeli olduktan sonra, her sitenin dahil! ileri, zas 30 40 yalarnda olan insanlardan mrekkep bir umumi mectisi tarafndan grlecek ve bu, mteaddit komiteleri ayrlabilecek haric ileri ise, zas 40, 60 yalarndaki insamardan mrekkep bir heyet tarafindan grlecek. Altm yana gelince vatandalar meclislere resmen itirakten muaf tutulacak. Bunlarn hepsi muhakemeli insanlar olduundan seme ve ihra gibi eylere lzum yoktur. Ovn, siteler arasndaki mnasebetleri tanzim iin ayrca rmntaka meclisleri de ihdas ediyor. Bundan ba* ka bir de siteler arasndaki itilflar halle memur hakem heyeti de dnyor. Bu vastalar, elbet basit eylerdir. Fakat onun temel fikri: Terbiyenin mutlak kudretidir: her ferde terbiyenin en yksek dirayet ve akl verebileceidir. Byle olunca, phesiz, haric bir disipline hacet kalmaz. Ruso, cttima mukavelo sinin tatbiki iin br Mabutlar milleti yani en iyi bir millet lzm olduunu sylyor du. Ovn bunun muhal bir ey olmadn ve "muhit,, ile "terbiye., sayesinde bnna ulaabileceini iddia eder. 5 < Netice : topik sosyalizmin en tobii, Ovn'unkidir, deiler.
97 "Muhit ve "mektep,, in mutlak tesiri, mfritanedir. Ve Ovn, birinci sinf bir mtefekkir deildir. Fakat iki eyi nnutmamahdr: 1 Kendi tesis ettii sitede hi olmazsa ksmen muvaffak olmutur. Bu gsteriyor ki katiyet ve sebat ile alma, bir itima! muhit zerine iyi tesir icra ediyor. Ovn'un terbiye itimad, bouna deildir. Sosyetenin ferde kar olan kudreti ve mesuliyeti inkr edilemez. Bundan en iyi neticeler elde etme yollarn aramaldr.
Misele
[1738 1874] Tarihi Mieleyi burada (filozofair) ligi ynnden aratracaz. Onun elinde (tarih), gemii yeniden uzun srayla ta ta stne koyarak kuran bir yap deil; dirik ve grltl aklarnda insaniyetin hayatn ariyan ve ona yeni bir mna vemee alan bir vastadr. Belgelere dayanan bir mevzu zerinde ilerleyip giderken birdenbire : Kiinin hayvanlarla, tabiat ile, ( cemiyet) ile. . . mnasebetine dair atein erhlere geiverir. Minelenin z {fikirlerini) toplayan ( eseri) 1864 de baslm olan (La Bible el' Humanite insaniyet incili) dir.Viktor Hgonun (yzyllarn efsanesi) iir halinde idi. Buda bir nevi atlarn efsanesi amma mensurdur. Misele bunda, mukaddes F 7
edebiyatlar boyunca, cihanmul bir ahlk lks teekkl seyrini arar. Grelim. 1 Tabiat ak* Beerin hakimliinin ilk kayna: Tabiat akdr. Mfele, bunun en ulv ifadesini, Hindin (Ramayana) epopesinde bulur. Bugnk (Hindiyanist) ler, buna sun' bir r nazarile bakyorlarsa da Misele bu eserde ba* langi devrenin berrak safln, lk ilham izlerini grr. Eserdeki: dalarn, rmaklarn, ormanlarn parlak ve canl tesvirlerini, heyecanla ver; ve bunlarn letafetinde, efkatin en gzel dersini grr: Akam, gnein kzgn ualar ganjda snerken ve hayatn grltleri kesilirken; ormann kysndaki ince yoldan bu leme bir bakalm: Sulh ve skn iinde en tatl in'ikslarla parlayan, sevien ve hep bir azdan terennm eden, ok mtenevvi ve ayn zamanda tek bir lem yani kesret iinde vahdet grrz. Bu Ramyanadr. ite ilk intiba. . . Bu kadar tatl ve gzel, baka hi bir ey yoktur. Gittike derinleen bir iyiliin nefis ua (Vin) iiri gzelletirmektedir.,, Tabiat aknn almetlerinden biri: hayvanlara kardecesine bir muhabbettir. Bu muhabbeti, Misele kadar terennm etmi adam azdr. Hint iirlerine, Misele kendi duygularn serper; ve insanlarla hayvanlarn eski efsanelerdeki ilk yaknlklarn ve akrabalklarn gsterir, ki bu, insanlarn ilerilemesine ok yardm etmitir: Asude asude yavrusunu emziren mukaddes inei, g ederken beraber giden kocaman kpei, muhteem fili kahraman Ramaya yardm eden byk maymunlar metheder (Valmiki) nln iir sanatn nasl bulduunu da hatrlatr:. Bir kahraman, bir avc tarafndan yaralanmt;
(Valmlki) buna alarken, faikna varmakszn, henkli kmaa balad; iir bundan dodu.
sesi a-
Biz insanlar, canszlara ve canllara ne kadar derin balanrsak hayatmz da nisbette zengin ve derin olur. 2 Is ask! Bu tabiat aknn; atalete, rahavete, temaa ve istirakla iktifaya sevkedecei zannedebIin Fakat hayat, pek dolgun i ile geen Misele, iin bykl ve ehemmiyeti stnde elbet duracakt. 1$ rneklerini Firdevsinin ehnamesinde, Yunan efsanesi Herklde bulur. Mieleye gre Herkl, iyi ve kahraman bir kuvvettir. Halk gibi dayankl ve mtevazidir. Apollon gibi z' degnhk erefi yoktun Herkl, ksa yapl, kara yaz, sade ruhlu, heyacanl bir kyldr, amma byk bir adaletidir; yardm ve hizmet etmei sever. Fena ve erir devleri ldrr; her yerde namuskrane ve sulha hayat yaratr; her gittii yeri medenlletirir. "Onun ruhunu yaatan, onu ebedi genliin arkada klan, istikbalin gen ve canl bir kahraman yapan: mtevaz ve ulv alkanlk roldr; kahraman amele oluudur. ,, Herkl hi bir eyden ylmad', hi bir eyden nefret etmedi. nsanlar arasnda suh hakkn tesis ederek tabiat, sulhletirdi ve medeniletirdi; dalar deldi; ay lan aktt; topraa ve arza hakim oldu, temizledi, yaratt. O , ikinci halik ve artist prometenin cesur iisi, sa kolu ve kalbi olup, arz ona hazrlad. 3 Hrriyet : . Herkl ile Promete arasnda bu mnasebet neden?... Mieie, Prometeyi eski zamann en byk efsanesi ola-
100 rak kabul eder. ite efsaneyi erhederken, o mnasebeti de anlatr. Misele, Protneteyis insaniyetin hakik kurtarcs nazarile bakar. Hsrkl yani cesurane ve yorulmaz i : tabiata ve felketlere, hakim olarak, bejer hayat iin zarur olan artlar hazrlar. Fakat bu, kfi deildir. nsann,en yksek tekml noktasna varabilmi! iin hrriyet fikrinden ilham almas ve hr hareketi arttr. Promete, gklerden ate alarak adam oluna vermeslle: mabudiarin hkimiyet vastasn yani nur ve irfan, adam oullarnn hrriyetine vasta yapt. Bununla insan, ihtira ve icat kabiliyetine nail oldu ve tabiate hkiml:ini hazrlad. Misele, Prometeyi, mabudiarin despotluuna kar isya ctni gterir. "Zervcire vurulm,, Titannm vermi olduu yksek ders, zalimlere kar kinidir ve en son onlar yere sermesidir. Zeks vastasile hrriyete kavumu ve bu sayede dnyaya halcim olmu olan adam oklunun vazifesi: hrriyete daha ziyade ehemmiyet vermektir. Hrriyet undan ibarettir: Doru olmyan her kanunu, her eyi red. Promete, hakik kanunu yani vekar ve hrriyet iinde yaama ve bu yolda icap ederse en g ve etin aclar gze alma temsil eder. 4 Adalet ; Hayat ak, ie tapma ve hrriyet ihtiras; beer tekmln nian ve mnsdr. Karklk, iddet, mihazasz hiddet olmamak ta gene beer tekml neticesidir, tasann realize etmek mecburiyetinde olduu en byk ey: Adalettir ki bu her ferdin hsr trl hukuk temamiyeni Unan eler. Mielenln anlad ada-
101 let; umum! ve koltektif bir ey olup umumun eseridir. Btn beeriyetin buna sarlmas en erefli bir i olacaktr. Bu meseleden dolaydr ki tarihin, orta zaman hakkndaki hkm pek iddetli ye acdr. Mieleye gre; eski Hindin, rann, Yunann geirdii byk derslerden sonra (orta zaman), bir klelik ve hzn devjdlr. Din (Nas Dogm ) lann ezici arl, o devirde fikri ve hayat felce uratmtr. Bu (Nas) lar; ebed zelleye yani daha ocuk hareket etmezden evvel onu fenalk ile mahkm klmaa inandrmak istiyorlar. Adaletin teesss iin, haik tabakalarnn bu gayri insan naslara kar isyan etmesi lzmdr. "... Ufukta iki (kuletur) grd: Biri kilisenin, biri de derebeyinin... iki kulenin de mnalarn anlamaa balad. Kilisenirjki her zeman dan dan dan... alnyordu. Derebeyininki hi... Fakat ayni zamanda kalbinin derinliklerinden bir ses grledi. Bu ses; diyordu: Bir gn gelecek... "Evet bir gn gelecek, adalet hkim olacak! Brak bo anlar; varsn onlar rzgrlar sallasn.. Bundan hi phe etme.. Esasen bu bapta (phe) bile imana doru atlm mhim bir admdr. nan, mit e t ! Yarnlara kalan (hakkn) hkmran olaca gn gelecektir... O (hak) bir gn, btn leme naslara hkmedecektir. Bu (hkm gn) n adu ihtilldir.,, Bylece, Hgo gibi Misele iin de Fransz ihtilli, beer inkiafn bir senbol, birbirinden ayrlmyau hrriyet ve adaletin zaferidir. Hgo gibi Misele de: hrriyete kavuan beerin namtenahi tekmle nail olacana inanr. " Hr beeriyet, btn bykl ile her yere git'
102 sin... ilk atalarn itikleri kaynaklardan isin. Muazzam mesaisi ile, her sahaya uzanan i ile, Ttapmn ihtiyaHarile ona ok hava, ok su, geni gk yok, yok, btn gkler ! Feza ve ziya, namtenahi ufuk, arz mev'ud lzm... 5 Ahlki vazife t$te beerin btn mazisinden kan ve irin ateli muhayyilesile istikbale doru uzanan kanun. Her birimiz bunun tahakkukuna ne suretle ysrdm edebiliriz ? Kalbi bu ak ile arpan insana ilk evvel: mcadele, yaratma, ie ve dnyaya balanma, i ve dnyay yeniden yourma ye ykseltme yollarnda kullanmak zere elik ve kahramanca irade lzmdr. Misele, aktan aa, (eski halita) yani hiristiyanlk ve kilise aleyhindedir. nk hirasttyanhkta : insan, iten yz evir* ten ve rehavet yeren bir hlya grr. nsan, reel hayattan uzaklatran enerjiyi birtakm hlyalara ve bo dncelere sarf ettiriyor, der. Mieleye gre insan; yere, Herkl ve Promete gibi sarlmaldr. Modern inan iin ruh kuvveti : tm ile vicdann brlemesndedir. ilim, daha dorusu tarih limlerinin mecmuu iledfr ki insan, nevi beerin temel birliini anlyarak, btn beeriyeti hepsinin mtemadi alma* s ile ykselecek tek bir varlk gibi telkki edebilir. Bu fikrin bykl, baka btn mitlere bedeldir. Bakaca dinlerin vaitlerine, insann ihtiyac yoktur. nsan, taliini kendi yaratan, ve hi durmadan adalete doru ykselen bir varlktr. Vicdann istedii imam, ilim bylece rasyonel bir tarzda kurar. Mielenin bize verdii yksek nasihatler, kelimede toplanabilir: Temizleme, temerk?, byklk.
103 Temizleme: Kalbten mistik bo hlyalar! atma. Temerkz: Hakikati, salam, dosdoru ve mertesine bir kuvvet ile arama. Byklk: Gittike daha asl daha kudretli, bugn gemekte daha ateli bir insaniyet yaratmaa kahramanca bir ihtiras. 6 Netice Misele ile Hgo ve Bethoven'in fikirleri arasnda sk bir yaknlk vardr. Bu byk romantik airler, ekseriya zannolunduu gibi, sadece zamanlarnn ztiraplarm ve fenalklarn tasvir etmi deildirler. Eserlerindeki ruh, destan! bir kahramanlk ile adam olunun bykle doru hamlesine itimadndan rlmtr. Bazen saf, fak^t kudretli, al ve nikbinane bir rya...
Niyazi-i Msr
Byk mutasavvflardan olan Niyazi, (Malatya Apozi) de doarak tahsilini Mardinde, sonra Msrda yapt. (Ms) lkab bundandr. Msrdan dnnde ( Elmal)da (Sinan- nsml)den de feyiz ald. Divannda (Elmal) nn ad geer: Dost illerinin menzili ki l grnd Derdle derman olan (Elmal) grnd
104 Sonra Bursada yerleti. Fakat baz tasavvuf szleri zerine (Van) efendinin mzevvirtii ile ikinci Ahmed zamannda Midilliye srld. Bir mddet sonra affolunarak Istanbnla, Edirneye gitti. Mteakiben yine Konyaya srld. " Ruh-i M sr mahfer-i liye pervaz eyledi " Eyliye Msr efendi kasr adni cyigh Msralarm dellet ettii 1105 Hicrde td. On drt eseri vardir. Mutasavvflar arasnda (Divan)! p;k mehurdur. Divannda Niyazi: N:reden gelip yolculuumuzun nereye olduuunu dnya hayetndaki vazifemizi bildirir. Biz buraya onun yalnz bunlar hakkndaki dncelerini alyoruz. Geldiimiz lem Niyaziye gre " insan, ezelde Tanrya nedim di. Rnh leminden bu madde lemine imtihan iin indirildi : Sen nedim idin ezlde ol ah ile imtihan iin gelbsin bu ile nlemek sana yarar derd ile Hem gzn kan alyacak adr. Bir iirinde de : Ey garip blbl diyarn kandedir Bir haber ver glizarin kandedir Sen bu ilde kimseye yar olmadn Var senin elbette yrn kandedir Gkte uarken seni indirdiler ar unsur bentlerine vurdular Nur iken adn Niyazi koydular ol ezellie itiyadn kandedir.
105 Dnyadaki vazifemiz : Vazifemiz, aslmzla kaynamaktr; aslmza ulamaktr : Can bu ilden gmeden cnn bulmazsa ne g Yrini terketmeden yrn bulmazsa ne g Sureti insan ii hayvan olursa kiinin Talar ile dvnp insan bulmazsa ne g demin gnl evinde bahri umman gizlidir. Daima susuz gezip umman bulmazsa ne g. ol fakir olup gezenlerde hazine dopdolu Sy edip ol genz bi pyn bulmazsa ne g Herkesin derdine derman yine derdindedr Derdinin iindeki derman bulmazsa ne g. Bunda gelmekten murad nkim hakkn irfandr Ey (Niyazi) kii ol irfan bulmazsa ne g. Aslmza ulaabilmek iin evvel kimseye dman olma: Adavet klma kimseyle sana nefsin yeter dman. Ki asla senden ayrlmaz mr hr olunca t. Sonra, Tanr tecellisi olan btn yaratklar sev. Tanry s e v : Candan talep kl yrini Vir can bul didarn Yok eyle kendi varn Kim var ola nn sana rklerin hep sa olur Zehrin kamu bal ya olur Dalar yemili ba oiur Cmle cihan bostan sana. Gtr kati hakkn yolu Dergah hem gayet ulu Sdk ile olmansan kulu
106 Etmez yolu asan sana. Kollua bel balar isen am-u seher alar isen Sular gibi alar isen Tiz bulunur umman sana Blbl oluben tegr Gl gibi al ttegr Ak oduna can atagr Glizar olur niran sana Yzn ( Niyazi ) ile hk Derdile barn eyle ak Kalbin sarayn eyle pk ayet gele Sultan sana. Kimseye zulm etme 8 " Mazluma sen kyarsan Allah sana kyadr. Cahillikten kurtulup nura kavu Zulmet cehli brak sen iste nur- hikmeti Cennetin zevkin dilersen cmle irfanvndadr.
Cennet-i irfana dahi} olanann Kande baksa grd dtdar olur. Bugnk cennet i itfana dahil olsalar uak Yarnki vaadolan huri veya gulmani neyierler Bugn m otan yarn dahi m olur elbet Aagr can- gzn kim bi basar danay neyler. Gnl duymazsa vcdanile Allah hakikatca Mcerret dildeki ilim veya irfan neyierler. Ne hasl ol ibadetten liya ve aceb ola anda Gider erri gnlden hakka kim tuyan neyierler.
107 Hakikati, kendi ruhunun derinliklerinde ara; Derman arardim derdime derdim bana derman imi Burhan arardm aslma aslm bana but han imi Sa ve solum gzler idim dost yzn grsem deyu Ben tare arardm ol can iinde can imi y l e sanurdum ayruym dost gayrdr ben gayrym Benden grp iiteni bildim ki ol cnn imi Savmu salt ve hac ile sanma biter zahit iin lnsan- kmil olmaa lzm olan i.fan imi. Amma bunun iin gnlde ate gerek Her kimin kim derd haktan yreinde olsa da kibet dermna irp cn- gnl ola sa Leyk derdi olmyantn derdine hi are yok Gnl lmtr ann yanndan ol daim ira Nefs odur kim cehil karagy kaplar gnl Ruh odur kim ilmi nuru gnlne yakar ra Tutyay- marifetle ruen it cann gzn Gresin cnn her yzden ola da st ba Hidayete ulamak iin Tanrya yle yalvarr ; Ltfunla insan eyledin vaslnla hndan eyledin Hicrinle hayran eyledin tt'eyle aver yolum Saldn ikre n beni dem olup bulam seni Balad dinay i den ltfeyle atver yolum ard bizi nefs-i bed eyledi her yollar sed Ey ltfu ok senden meded ltfeyle aver yolum Bu can yine vuslat diler sen ah ile vahdet diler Varmaa dil nusret diler ltfeyle aver yolum Her kande kmil grrz bakp ana yerinrz Dnp sana yalvarrz itfeyle aver yolum
108 Niyazi her zerrede Tanry grerek mesuddur : Ben cemal-i hakk cmle eyde zahir grmem Bu mrayaya aninun bakdmca hrremem.
Vech i mutlak gnde yzbin ehreden yz gsterir Yerde gkte an yazar cmle-i nakkalar.
Her ne kim fevkalal tahtesserada var durur Zat vahiddir veli grnd nice bin sfat Zat birdir evsafna gayet yok durur Gr bu fanusu ki ann em oldu nur- zat Zahir-u batn kamusa bir fenerdir gayri yok em i insan oldu fanus cemi mtnkinat Ey Niyaz dem oldu n cihann ulesi Bab- dem deminden leme ruh l-hayat. Niyazi'ye gre yollar, grnte ayr ise de. hakfkatte birdir ol daneleri gr biter ecar olur evvel Srrlc iinden yine esmera gelrler Her tohumu neden aldn ise eksen an bil Her cins yine bittii escara gelrler Hibiri izinden kp ahar yola gitmez. Her birisi bir yol ile pazara gelrler Yollan ne var ayr ise hep sana k Cmle seni ister sana didara gelrler Elbette bu ba iine kim girse (Niyazi) Harn grp evvel sonu galizara gelrler.
109 mrnn sonuna doftru duvulanact' Ks rahlet ald mevt amma henz can bihaber Asker-i azaya lerze dt Sultan bihaber Gnde bir ta bina mrmn dt yerr Can yatur gafil binas oldu viran bihaber Dit bekasn dost fenasn istedi mlk i tenin Bir devasz derde dtm ah ki lokman bihaber Bir ticaret klmadm ben nakdi mr oldu heba Yola geldim leyk gm cmle kervan bihaber n gel oldu yalnz girdim yola tenha garib Dide giryan sine pryan akl hayran bihaber Azm yok yazm ok yolda trl korku var Yolum alursa nola ger div eytan bihaber Yol eri yolda gerektir a ve plak a ve tok (Msrya ) gel dedi sana nk cnn bihaber. Muridden maksad : Sen seni bilmektir ar.cak pre lfetten garez Noktay fehmeylemektir ilm i fandan garez Halk bunca enbiya kim geldi davet eyledi Vahdetin srr bilinmektir o davetten garez Sanii gr gnde yzbin trl sanat gsterir Kendyi gstermek iindir p sanattan garez Hep cellin perdesidir kfr- isyandan murad Bahr vcudun katresidir fazl ahtnetten garez Nefsini bilen erermi bir tkenmez devlete (Fakr fahri) dir Niyazi bii o devletten garez Gr, kulak . . . . n?sil olmal ? Bir gz ki ann olmya ibret nazarnda Ol dmandr sahibinin ba zetnie
110 Kulak kt t almya her dinlediinden Akt ana kurunu hemen sen deliinden ol el ki ann olmya hayr u hasenat Verilmez ana cennet ilinin deracat Ayak ki ibadet yolunu bilmez an kes rensin an mescit nnde kapda as Bir dil ki hakkn zikri ile olmya mutad rmesin ol et paresine dil deyu ad Nefsim dime 5 ol dideki iletir seni 5 er re Nefs odur ann fkr-u meyli ola hayre Gnl mdr o kim ii vtsvas ile dolmu Kibr ile hased askeri her yann alm ol can ki fakat cismi diri tuta dime can Hayvanda da vardr o damarlarda tutulan kan Can ol ki (nefehat) dedi Kur'anda ana hak Ol nefha-i rahmaniyedir bu srr- mutlak Ol ruh-u izafiye ki irdi odur insan 0 noktai kbradr olan suret i insan nsanda dinr ana dahi dem-u mna Hem ruh- musavverdir o hem kl- dana Zira ki cihana niye geldiini bildi Maksud olunan nautiab- lsn buldu 01 nefha imi diri tutan cmle cihan Ol r>efha imi ziynet eden ba- cenan Ol nefha ile oldu imaret bu avalim Ol nefha le doldu kamu yedi ekalim Ol nefha ile gz aklar grr ibret Ol nefha ile iidilr mna i hikmet Niyazi, zamannn derin mutasavvflarndan yce bir zat idi.
111
Birgili Mehmed Efendi

(Hicr 928 981) Mderris Pir Ali efendi olu Mehmed, 928 de Bahkesirde dodu. Osmanl mparatorluunun en. yksek devri, Kanuni Suttan Sleyman zamannda yetiti. Balkesirde babasndan bir mddet tahsil ile tstanbuia giderek tahsilini tamamlad. Sonra ( Baj ramiye ) den Abdrrahman Karamanye intisabetti. Bu zatn delleti ile Edirne askei kassatm oldu. tnfisalinden sonra, (mahsuli ksmet) ten alm olduu paralan sahiplerine iade iin Edirneye avdet etti. Sonra dnyadan bsbtn el etek ekmek istemi ise de eyhinin srar zerine tedris ve vaizden vaz gemiyerek Padiahn hocas Ataullah tarafndan Brgtde tesis edilen medrese mderrisliine tayin edildi, mrnn sonuna (981 Hicr ) kadar orada tedris ve telif le megul oldu. Hayatnn sonlarna doru stanbuia gelip Veziri azam Mehmet paa ile mlakat ederek (umuru ibad = Devlet ileri ) hakkndaki fikirlerini anlatt. Bunlar korkusuz sylemekten ekinmezdi. Hatt biraz ileri gidip olaanst bir taassup iltizam ederdi. Hatt Kuran okuma gibi din ilere ve ibadetlere mukabil cret almann haram olduunu iltizam ederek zamann alimleri ile ifah ve tahrir pek ok mnakaalarda bulundu. Fikrinin galebesi, vakflarn butlann inta edeceinden vaktin eyhlislm Ebussuud efendi mnakaalar menetti. Mehmed Tahlr bey ( Osmanl Mellifleri ) nde Birgi linin 27 eserini zikreder. 981 de 53 yanda Taundan ld.
112 ahlk hakkndaki dncelerini (TarfkaM Muhamraediyye) sinde yazmtr. Aak satrlar o eserin tahlilidir: Ahlk ( h u y ) , insanda yerlemf bir kuvvet ve melekedir. Bu kuvvet sebebiyle ne/s an fiil ve hareketler, sahibinden, teredddsz zuhur eder. Ahlk tebdil mmkndr. Zira Kuranda; kfirleri irk ve kfrden ve mminleri m a siy yet ten men ile bunlarn zdd olan hasletleri edinmeleri ernreditnektedir. Bu emir ahlk tebdilinin imknna delildir. Mmkn olmasayd bu emir ve nehiyler abes olmak lzm gelir. Hadis i erif de, ahlk tebdilinin mmkn delil: olduuna
(Hassinu ahlkkm ve tahalleku biahlkillh = ahlknz gzelletiriniz ve Tanr ahlakyla ahlklanmiz) emridir. "Hatt vah hayvanlar bile me'nus ve serke at yava ederler.,, Ancak a var ki tabiatler mtehllif olmakla bazs abuk dzelir bazs ge . . . Btn ahlkn, hl ve hareketlerin kayna utur:
1. Aki kuvvet: itidaline riayet gerektir. (Innaliahe ye'mr biladl) tefsirinde mfessirler, kuvvetin her birinde itidale memur olduumuzu sylemilerdir. Akl kuvvetin itidaline ( hikmet ] denilir. Bununla doru ve yanl ayrt ederiz. fratna {Cerbeze) deler ki bilinmesi mmkn olmayan eyleri arama, kaza ve kaderden bahsetmee ve tezvir davalarna bu kuvvetle yaprlar. Tefrft/ne sahip olan ise doru ve friy ayrt edemez. 2, Gaz3b kuvvet : Bunun itidali (ecaat ) dir. iyidir, ifrat (tehevvr) dr, ktdr. Tefriti (korkakhk) dr. Sahibini, lyk olan ie girimekten ahkor, zararldr.
113 3. ahvan kuvvet: Nefsin mlayim tarafna hareketidir, itidali (iffet) dir. Yerine getirilmesi caiz ve meru olan arzular yerine getirmekdir. Tefrit ise sahibini, meru mtehiyyattan ahkor, zararhdir. Bu kuvvette makbul olan : HKMET dir. Btn iyi ahlklar bu ten doar. Hl ve hareketi dzeltmenin yolu: Evvel kalbden kt huylar atmak sonra onu iyi huylarla sslemek, doldurmaktr, ( Kt huylar), ruhun hastalklardr. Maraz bilinmedike mulece olmaz. nsan, her eyden nce, kandi nefsini : 1. Derun tefehhus ile, 2. Seldik dostlarn hatrlanmas ile , 3. Dmanlarn kendi hakkndaki syledikleri ile, Anlamaa uramaldr. lk mertebe il, kendisindeki kt huyu iptida giderme, sonra zdd olan iyi huya mdavemet etme yoludur. Zira il, zdd ilidir. kinci mertebe ilc : Kii kendi nefsine serzeni edip, gizli ve aikr bu irkin huyu daima levm etme yoludur. nc mertebe ilc : O kt huyun karsndaki kt huy ile amel etmekdir. Yani mesel kibirden kurtulmek iin tevazden aa olan tezelll ve temellk bir mikdar nefsine mutad etmeli, t ki kibirden vaz geip tevazua dne. Bu da tesir etmezse : Drdnc mertebe ilc : G riyazetler ile nefsine cebreylemeli. Nezirler, yeminler, vaitlerde bulunmal. ECAAT FFET
F. 8
114 Bir gn Hazret-! Muhammed, Ebu Hreyre'ye: Ya Ebu Hreyrej iyi huya yap, dedi. O da sordu: yi huy nedir, Ya Resulallah ? Senden kesilen mmini sla edesin (Sana kseni ziyaret edesin) . Sana Zulm edeni affedesin, Seni mahrum edeni sen mahrum etmezsin; cevabn ald. Kt huylar balca yedidir : Kfr, Kt bid't, Riya Kibir, Hased Bahl, tsraf. Bunlarn drt evelkilerinden yakasn kurtaran, ktlklerden kurtulmu saylr. Hazret-i Muhammed bir hadisinde: "Zaman bozulunca kavmin ulusu, erzel-i nas olur,, Dier bir hadisinde de : (yi insanlarn korkaklndan, erirlerin cretinden Altaha snrm ), Buyurmutur.
***
badet ve slkten murad, Veli ve keramet sahibi olmak deildir. ehadet ve sddklar makamna vsl olmaktr. ehadet mertebesi: Btn Tanr buyruklarm icraya kaadir olmadr. Sddk mertebesi ' Menahiyi terk ile nefsini kendine muti klma, ehvetleri terk hususunda salam kalp daima istikamet zere olmadr. Keramet ve velilik, Allah vermiidir. Kisb ile deildir. nsann bunda medhali yoktur. Yalnz bu makama nail olanlar okluk tasavvufun zahir amellerinde ve ibadetlerinde velilere benzemee uraarak - byle mcahede edenler arasndan olur. Yoksa veli olma ve
115 keramet iin riyaziyet ve halvet eden biare marur der. Hem velilik iki turludur: 1 ) Vilyet-! amme: Kii buna ibadetle nail olur. Hadiste buyurmutur ki " nevafil ile Tanrya yaknlk kesbetmee alan insan, u makama gelir ki Tanr ona muhabbet eder,, 2) Vilyet-i hassa: Amel ve kisbile ele girmez. Allah verisidir. Nitekim Enbiyaya nebilik kisble deildir.
* #
Bir kii halvet ve riyazette idi. Seyyid Ali Havas ona: Halvetten k. Sana ksmet olan hasl olur. Vilyet-i hassa istiyorsan ona amel siz nail olunur. eyhin seni otuz yl halvette a tutsa Veli olamazsn, dedi. O adam inad etti, kmad, tki gn sonra alktan ld. Seyyit Aliye haber verdiler : Nefsini alk ile ldrd, intihar etti. Namaz klnmaz, dedi. Riyazetle veli olmaa almak, Mugayln aac dikip hurma vere, st dikip elma vere diye mit ba lamaktr. 8u asla olmyacaktr.
* **
Birgi, demi ilesine bal bir bucaktr. demi ikiyz yllk bir kasabadr. Ama Birgi ta yonya devrindenberi yaamaktadr. yonya devrinde ad (Dios Tanr ehri ) Bizans devrinde ( Kritopolos = s ehri } idi. ( Timolos = Bozda ) m aml eteklerinde, kylar kiraz baheleriyle ssl, suyu bol, iinden ay da geen bir yerdir.
116
Konya Seluk Devleti batarken, yerinde kurulan belik Devletlerden biri, Aydinogullar Hkmeti, Birgide Mild 1299 da kurulup 1403 de Osmanllara intikal etmitir. Aydmogullar sllesinden Birgi tahtna yedi Hkmdar kmtr. Bunlarn en kahraman: 1328 de izmir fatihi Gazi Umur'dur. Birgide (Aydnolu camii ) en gzel eserlerimizden biridir.
Mulal brahim ahidi

[ lm 931 H. ] ahidi, hict onuncu asr tasavvufculannn en de eriilerindendir. Mula'da dodu, Konya mevlevihanesinde geliti. Trke, Arapa ve Acemce, dilde, zamannn en felsef mevzularn nazma ekmi bir zattr. Trke eserinin ad (Gien-i vahdet); Arapa eserinin ad ( Glen-i esrar ), Acemce eserinin adi ( Glen-i tevhid) tir. Bu eserlerinin de devrinin byk bir lksn vahdete balanp "kesretten azat,, olmak yollarn gsterir: Bilmek istersen bu vahdet srrn Bulma g istersen bu bahrin drrni Cehdedip bu nameyi yadedesin Cann kesretten azat edesin Nam- name Glen-i vehdetdurur Murgu cana kand pr lezzetdurur
117 ahidi, (Glen-i vahdet) inde insan mistik bir bak ile bakp ylece marta verir: Gyya mir'ati haktr ruyi yar Aksi hsn haktr anda aikr simasna
Bu nkuile bezendi ruyi dost Ger bidani, nist gayr cmle ust (Yar)n yzndeki azalar, blrbirlerile (Yar) in zlfne kar yle hitap ettirir: Ey nice zahitleri tersa klaa Ey nice bitieri rsva klan Ey nice serkeleri ram eyliyen Taat zikre peiman eyyen Diileri sevda ile viran eden Mtrgu can tutmak iin dam eden Olmu iken niceler ehli yaka Kei meyhanede klan mekn Sofinin gnln perian eyliyen Ekini bidillerin baran eden Sattran tebih ile seccadeyi Aldran brrkuze saf badeyi Hcresin limlere zindan eden Terkitahsil ettirp rindan eden Krini terkettiren kr ehline Arm terkettiren r ehline:
' konuturur
(Yar) in yzndeki azalardan bylece bahsettikten sonra : Kble-i ehl-i safedr ruyi yar Mazhar- hsn- hudadtr ruyi yar
118 der. lk olan sonsuz gzellie Tanrya ulamak iin btn irkin huylardan silkinmek gerektir: Cmle ahlk zemime ey pser Oldu zulmat- hicabat- beer Cmlesinden bunlarn gemek gerek Bade ezan vahdet meyin imek gerek
***
Mistiklerin hemen hepsi gibi (ahidi) de (Panteist) tir. Her ki oldu ak ol pr nurdur Kande varsa na gre (Tur') dur. Ve : Kande baksam ol grnr gzme Natk oldur hem benim bu szme der. Ve btn bu trl trl varlklar ardnda onu sezmei dnmiyen ham insanlar hakknda : Kible kimdir bilmedi ol birader . Denk-ve durmayp iner kar Grmeyip bunda hakkn didarn Ahrette grmek ister (Yar) ini (Yar) ini bu gn gren yarn grr Grmiyen bu gn kaan yarn grr. Der. Felsefenin en derin mevzuu (Ak) tr. (ahidi) , (Glgen-i vahdet) inin sonunda ak ele alarak: der ki : Ak Ak Ak Ak imi peyda eden bu lemi imi eyda eden bu demi imi tekvin edip icat eden imi bnyad edip Sbat eden
119 Ak imi yine an klan harap Ak imi tebeddl ve inklp
***
Acemce yazd (Glen-i tevhld) i ise: 6 cilt (Mesnevi ) nin her bir cildinden yzer beyit alarak tahmis edilmek sur etile meydana gelmitir. Malm olduu zere mistiklere gre, hakikate ulama : (akl) ile deil (hislerin tasfiyesi) ile mmkndr. ahidinin bu mesele zerine kuvvetli beyitleri var: Akli t perdeest pii emi can Ez t an mauk zan ruyest nihan "Basiret gznn nnde, akim, bir perdedir. Bun* dandir ki maukun yzn gremiyorsun,,, Ak hak n badi sarsar d vezan n gamami aklra berd ez meyan "Eer sende hak ak bir bora gibi eserse o zaman bu akl buiutu aradan kalkar.,, Bununla beraber bu demek deildir ki akln hi kyn eti yok. Hayr. (Btrter) olan hakikti kavramada akl kuvvetsizdir. Yoksa nefse hkim olan akldr: Nefsi har bendeest akle hkim es t n mutu emir nebut zalimest " Merkep gibi olan nefs, ( beden ) kledir. Sahibi ve hkimi akldr. Eer nefis, emre itaat etmezse zalimdir.,, ahidi, bize, kltrl insanlarla dp kalkma tavsiye eder : Ger t hesti hemniini arifan, Kef kerded ber t esrari nihan " Ariflerle dp kalkarsan tabiatn gizli srlarna vakf olursun.,,
120 Beden putuna tapanlarn ilim ve irfanndan fayda olmyacam da yle anlatr. Ehli tenra ilm kudret d dall Ehli dilra ber kayed perbal "Ten ehlininin elinde ilim ve kudret, dallete gtren bir ey olur. Hakikaten arif ve gnl sahibi insanlarda ise kanaat olur.,, u beyitte de '' Evvel kalbini tertemiz yap, Sonra mauku davet et,, der: Hane- dil evvel halvet bikn Badezan maukra davet bikn
Arapa (Glsen-i esrar) da, (panteist) grlerinin tasvirleriie doludur.
Bunlardan baka, zmir mill ktphanesinde bir de (Tuhe-i ahidi) eseri vardr ki bu mbtedilere Acemce retmek iindir. Bir msra acemce, bir msra bunun mnasn anlatan trke olanlar da vardr : Her i bihah rev hah der t Her ne dilersen var iste sende endi itabi begneh in reviet ta begca Nice iversin yaza bu gidiin kandeye dek. Bir de (Glstan erhi) vardr. *** (ahidi) nin mezarn ziyaret ettim. Mezer tandaki yaz udur:
121 Gedaym ahidii mevleviyim Diyar Menteada Mulaviyim Bihamdillah ki merdi maneviyim Ki gavas buhar mesneviyim ahidiye her kim eylerse dua de maherde efaat Muslafa Merhum ve mafur ve rabbilgafur Hasben lillah ahidi ruhin fatiha Sene 931
* * *
ahidiye gre hayatn gayesi: u binbir renk ve ekil altnda dalgalanan yce hak ve hakikati sezip ona tk olmak ve en yksek ahlk ve seciyeye ykselmektir.
Sen Simon
[ 176a 1825 ] Sen Simon, on dokuzuncu asrn itima ve iktisad slahatarmdandr. Bunun izi stnde, sonra, birok slahatlar yrmtr. Ama asl kurucusu budur. 1 Hayat: Kont Hanri Sen Simon, arlman torunlarndan olduunu sylerdi. (Pikardi) de 1760 da dodu. Gen zabitliinde, Amerika istikll muharebelerine itirak etti.
122 Amerikann teesss, ona, yeni bir evrensel demokrasinin domak zere olduu intiban verdi. Amerkadan Fransaya dndnde ordudan ekilip i hayatna atld. Franstz ihtilli esnasnda halk tarafn tutarak ateli bir (sanklot) oldu. Fakat ayni zamanda mill servet zerine mlhaza ve tetkiklerde de bulunuyordu. (Direktua) zamannda zengindi, (imparatorluk) zamannda ise, ekmek parasna muhta kald. (Restorasiyon) devrinde bir (mektep) reisi ve muharrir idi. Drt evresini, heyacanl talebeleri evirdi; (Aug Tiyeri) ile (Aug. Kont) bunlar arasnda idi. Bir dergi tesis ve hatralarn neretti, y l e mitsizlik buhranlar da geirdi ki birinde, intihar bile kurmutu. Ama modern devrin meini olmak midi kendinde kuvvetli idi; intihar buhranndan abucak syrld. 1825 de ld. 2 Yeni gzide nderler (liderler): Dnyay, temelden deitiren hdiselerin ahidi olan Sen Sfmon, yaad gnlerin bir dnm ba olduuna; ve bunun derin buhranlar meydana getirdiine kanidir. Ona gre (uzv devir) ler yani muvazene ve intizam devirleri olduu gibi bir de (buhranl devir) ler vardr ki bunda herey para para tuz buz olur; ama bir nizam ve intizamn yeniden kurulmas iin... 18 inci asrn sonu ite, byle devirlerden biridir. Burada ; bundan, ahenkli yeni bir cemiyetin yepyeni unsurlarn karmaktr. Orta zamann damgas; katolik papazlarnn idare ilerine nfuzlu tesirleri idi. Papazlk, orta zamann ideali idi. 19 ncu asr dhi bir nevi (gzideler) istiyordu. Fakat bunlar; orta zamannki gibi, rahip deil, kelimenin modern mnasiyle, lim olacakt. limler, nder olacak, ve idarenin dizginleri onlara verilecek. Sen Simon bunu, olduka acaip bir topi eklinde arzeden
123 " Nevtonun mezar nnde,, bir kayt alacak ve kayt olunanlara: riyaziyeci, fiziki, kimyager, fiziyolojist edebiyat, ressam, mzisyen semeleri sylenecek. Bu yirmi bir kiilik heyetin ad; " Nevton konseyi,, olacak. Bunlarn ilk ii: Fenlerin umum! sistemini o suretle tetkikten geirmek olacak ki mesel bir itima hadise, tpk astronomik bir hadise gibi, nceden anlalacak. Mevton konseyi dnyay drt devlete ayraak, bu drt ubeden her birinde, yukarki gibi, yirmi birer kiilik heyetler bulunacak., kadnlar da hem seilecekler hem seebilecekler. Her (konsey) bir mabet ykseltecek ki bunlarn her birinde Nevton erefine birer mihrap, birer (makam) bulunacak... 3 Milletler birlii ve ilerileme : Nevton konseyi, bir (arsulusal) teekkldr*. Sen Simon'un dncesi, byle bir milletler fedarasyonu tekiline mteveccih idi. (mparatorluk) devri sonunun muharebeleri, Sen Simonu, sulhun kurulmas ve idamesi meselesi zerine kuvvetle ekti. 1814 ilk terininde, (Tiyeri) ite mterek: Avrupann yeniden tekili, yahut Avrupa milletlerini mill istiklllerini muhafaza ile beraber bir devlet idaresi altnda toplamann vastalar ve izumu Adnda bir kitap neretti. Bu bir nevi bu gnk (milletler cemiyeti) nazariyesi idi. Temel fikirleri unlardr: " itima balar gibi, siyas balar da vardr. Buna benzer vastalardr ki insanlar arasnda tesand temin edilmelidir. Fertlerin birlemesinde olduu gibi, milletlerin birlemesinde de (mterek messeseler] ve bir [or-
124
ganizasyon] lzmdr. Byle olmadka, her geyin halli; kuvvete braklm demektir. Avrupanln birtakm muahede ve kongrelerle sulha kavuacan zennetmek, bir itima! heyetin (konvansiyonler) ve itilflarla yaamasn istemek gibidir. Her iki tarafn da iradelerini birletirecek, hareketlerini mahhalandracak, menfaatlerini mterek kldracak, angajmanlarn salamlatracak eyler lzmdr. Uzun mlhaza ve almalardan sonra Avrnpa milletlerinin mterek menfaatleri tezi zerinde karar kldm. Ancak fcununladr ki fenalklara ve tehlikeleie kar durabileceine haniim.. Bunun kuvve-i meyyidesi hani? yalnz mtdden baka birey yok: " airlerin muhayyilesi, altn devrini, insaniyetin beik devrine, ilk zamann cehalet ve kaba ana ad vermitir. Fakat o devreye (demir devri) demek daha doru. olur. Beerin altn devri, arkamzda deil, nmzdedir, itima nizamn tekmlndedir. Atalarmz onu asla grm deildirler. Fakat ocuklarmz, birgn grecektir. Bizim iimiz onlara yol amaktr... 4 Parabole: Hayatnn son senelerine doru, Sen Simon'un faaliyeti pek feyizli idi. Gittike daha aydn olmak zere unu iln ediyordu ki, dnyay idare edecek eller, birinci kitabndaki gibi tamamen mtefekkirler deilse de mstahsiller olacaktr. (Tekiltl i) devrinin geleceini sylyordu. Bu mevzua dair ve grltler koparan be yannamesi, mehur (Parabol) u dr ki bu sebeble mahkemeye bile sevkedilmiti, fakat beraat etti. " Farzedelim ki Fransa bir gnde, o u z bin insan kaybetsin bir gnde; kral ve ailesi: Ticaretin kodaman*
125 lan, yksek memurlar yksek rtbedeki papazlar vesaire ile on binde byk arazi sahibi te dnyaya g-m olsun... Bu bir umum matem olacaktr. Ama ok gemeden kolayca anlalacaktr ki bunun tamiri kabildir. ". imdi bir de unu farzedelim; Fransa bir gnde otuz bin deil bin kii kaybetsin. Fakat bunlar arasnda, her sanat ubesinden her fenden, i ve tecrbe sahalarndan ellier insan lsn. Bu, yle bir felket oiur ki Fransay, milletler arasndaki mevkiinden birden bire drr. Bylece, Fransada iktidar mevkiinde bulanup bunun imtiyazlarndan istifade edenlerin byk ky* met ve ehemmiyeti yoktur. Fakat ne are ki bugn devletin temeli olan iilere, mhendislere, limlere lyk olduklar kymet ve mevki verilmemektedir,, der. Ve bundan u neticeyi karr : " Bunlar bugnk politikann en mhim noktasn amaktadr. Bu hal gsteriyor ki itima organizasyon, henz az tekemml etmitir. nsanlar, henz kendilerini istibdad ve hile ile idare etmiye msaade etmektedirler ve nev'ibeer, -politika dilile syliyelim- henz ahlkszlk iinde yuvarlanmaktr. Btn ilerde, ehliyetsiz insanlar, ehliyetli insanlar ve ileri idareye uramaktadrlar. Bunun iin otorite ve idare dizgini, hakikaten ehli olanlara verilmelidir: " Cemiyet; asilzadelerin ve ruhbann boyunduruundan kendisini syrarak, siyas iktidar mevkii: Her gnn maddi kuvvetlerini idare edenlerin mtemadiyen fikri kuvvet! ykseltenlerin eline verilmelidir... 5 ' Yeni hiristiyanlk Sen Simon zamannda Frasann Hristiyanlk ile rabtas henz salam idi. Sen Simon bundan istifade etmek istiyor, iktidar mevkiinde byle bir deiiklik, ancak bu nevi istifade ile olacana kanidir. imdi artk,
126 genliindeki gibi (Nevton konseyi) yapmyor.H (maniter) fikirlerini, hiristiyanhk haplarnn iine saryor. " Ahlk, temel ve en mhim saylacaktr. Ibaded ve nas, ikinci derecede kalacaktr. Her snftan btn mminlerin dikkatleri, ahlk meselesi zerine ekilecektir... Kasdettii bu ahlk, mstahsil ahlkdr; her eyden evvel iin ve bilginin organizasiyonuna dair olacaktr. Sen Simon bir yazsnda, incilin: " Bakasna mesel yle,, dsturu: " insan, almaya mecburdur,, dsturu ile deitirmek istemiti. imdi hiristiyanln formllerini genileterek, onlara kendi nazariyelerine uygun mna veriyor. ncilin en baa koyduu " fakirlere yardm esasn kendi sosyalizmine temel atyor: " btn sosyete, en fakir smfm madd ve manev varlnn ilerlemesi iin almak mecburiyetindedir. Sosyete o suretle tenkil edilmelidir ki bu byk maksada, en uygun ulaabilsin. Bu suretle herkes, cemiyetin en dknleriyle daima megul olacak.. Ve bu, sadece hiss bir sebebten de, sosyetenin muvazenesi, her trl ilerlemenin cniyet haline gelmesi ve en iyilerinin iktidar mevkiine g-eebilmesi iin bu politikann takibi lzmdr da ondan . der. 6 Netice Sen Simon'un taiebeierf, stadlarnn doktrinim* bir din gibi gstermek istediler. Mabedi, rahibi gizli olan bir din... Filhakika bu mellifte ve hayatnda acaiplik, karma karklk ve fevkalbeer iddialar vardr. Fakat bu gn ocuka grdmz ksmlarn atnca orijinal ve hads grleri de az deildir. Mesel, ilmin ve iin her iin eyden stn tutulmas, siyas iktidarn ilim ve i adam-
127 larna verilmesi, itima, tekilat ahs menfaat zerine deil hakik medeniyete mteveccih istihsal zerine yapma, arsulusal salam rabta tesis etme, Avrupa sulhu meselesini salam bir realite haline getirme, fakirlere hakik hayat tad taddrma; ite Sen Simon'un balca fikirleri.
Ogst Kont
[ 1798 1846] Kontun hayat ve esari hakknda birbirine zd ok izahlar vardr. Bunun kasdettii pozitivizm deildir. Tp ki Dekart'n zihniyecilik hrsn, "Usul hakknda nutuk,, kitabndaki birka prensip, tam bir surette, ifade ede medii gibi. Bunula bereber Kont'un hayrete ayan temln tahlile alalm. 1 Hayat Montpeilierde, 1798 de, dodu. Parise tahsilini ikmale gelerek Sen Siraon ile mnasebete giriti; ve ona talebe oldu. Meguliyeti, byk mikyasta, stadnnki ile beraber idi. Nihayet (Msbet felsefe) eserini meydana getirdi. Uzun bir alma mahsul olan bu eser, ilk evvel, muhtra, makale ve halk dersi eklinde para para idi. Kont'un hayatnn ilk ksm; can siknldan, olduka g uzun dima hastal iinde geti ; bir ker-
128 re intihara bile te ebbs etmiti. Kont, 1844 de (Klotilt) ile tanarak ona ;k pldu. Fakat bu, 1846 da ld. Kont, bu his buhran altnda ( Msbet din ) sistemini kurdu ki bunu M(sbet felsefe) eserinin (1846 1851 ) sonlarnda izah eder. lm 1857 dedir. 2 Sen Simon'un halefi olarak Kont stad Sen Sitnon ile alt esnada Kont'un balca dncesi, cemiyetin tanzimi meselesi idi. Fransz ihtilli sonuna varmt. Amma her eyi de ykmt. 1815 den sonra derlenip toplanmaa balam oian bu cemiyet : hangi itikad ve disipline dayanacan kestiremiyordi!. Mtefekkirlerin en byk ii; cemiyetin stne dayanaca temel itikad ve fikirleri tayin ve tesbit etmek idi. Bununla beraber bu fikir, btn byk romantikierin zihnini igal ediyordu. Bu romantiklerin hepsi, beer tekml tarihte bulduklarn zannediyorlard. Kont da bir filozof tarihi oldu. Sen Simonun (kritik devre) ve ( uzv devre ) nazariyesini kabul ederek buna daha bir derinlik ve katiyet verdi. Kont'a gre Fransz ihtilli; Avrupann asrdanberi grmedii son ve en edid bir ihtilldir. Uzv ve disiplinli bir devir olan orta zamandan sonra Lter'in vicdan hrriyeti hakkndaki isyanile ihtillin ilk safhas balad. Snf imtiyazlarn mahveden msavat ve hrriyetin Haniyle eski sosyete, temelinden ykld. imdi binay yeniden yapmak lzm. Bu binay, hangi usule dayanarak yapmal? Kont, o srada, yaln:z fenne itimad ediyordu. Eer sosyetelerin hayat, bir kimya hadisesi gibi katiyetle tahkik edilebilse, hepsi halledilmi olacaktr. Btn bilgiler, ilk evvel, teolojik halde idi; yani hadiseler mabudlarn
129 mdahalesi ile izah ediliyordu. Sonra metafizik devre geldi; hadiseler ind sebeplere atfedildi. imdi pozitif devredeyiz Pozitif bir itimaiyat ilmi kurmak lzm. (Sen Simon, fizik sosyal tabirini kullanyordu ) Astronomiden riyaziyattan fizikten, kimyadan sonra, itimaiyat da bir ilim halini alacaktr. Bir kerre bu kat'! itim halini alsa o zaman insaniyetin tarihi aydnlanacak; milletlerin tarihi seyri ve ak i seti evvelceden grlebilecek ; nesillerin istikbali hakknda evvelceden - tpk husuf ve ksufta olduu g-ibi hkm verilecektir. Bu telkki, iki esasl neticeyi mstelzimdir. Birincisi, her eyin tabi kanunlar dahilinde vukua geldiidir; mevcut olan hereyin be hassemiz altnda olduudur, ikincisi, cemiyetlerin seyir ve te-mlnde (fatal) bir ey olduudur; cemiyetlerin de, canllar gibi "buhranlar,, ve "yeniden dzelmeler,, halinde mnavebe kanununa tbi olduudur. Konta gre bir adamn idaresinin, cemiyetleri deitirebilecei meselesine pek ititnad edilemez. O adamn, tpk bir aacn bymesi zerine bir tesir yapamtyaca gibi. Umum bir harekete kar durmak botur. Ktle, nereye gitmek mecburiyetinde se, oraya gidecektir. Biz bu hareketleri tahlil edebiliz, anlyabiliriz, hatta evvelce den grebiliriz bile .. Fakat istikametini dei tire meyiz. fgte Kont, bu kanaatte idi. 3 Solri tel hkmet fikri Kont, 1844 ten itibaren, yeni bir dinin (papa) s gibidir. Buna sebep, phesiz ki, (Klotlt) e t.sadf etmesidir. Bu yl, onun in mukaddes bir ysidir. Sevgilisinin lmnden sonra ona, sanki sa imi gibi, uzun mektuplar yazmakta devem , etti. "resbtt politika,, s iin, kara topraklara karm Leylsile mteek yazm F. 9
130
gibi "eserimiz,, der. "Pozitivizm ilim hali,, Leyls ile kendi arasnda bir diyalogdur. Renan, byle hallere "mukaddes aklszlk,, derdi. Eerki Kont, bu esnada, usul dairesinde sistem haline sokulmu bir rya iinde yayorsa; bu, lk yazlarnda grlen temayllerinin gayri mahdut bir surette ifrata vardrlmasindan baka bir ey deildir. s* tad Sen Simona bu noktada da sadk kalarak, Spiritel bir hkmet fikrine byk bir mevki veriyor; ve garb Avrupanm ancak bu suretle yeni bir nizam altna alnabi lecelni soyuyordu. Byle bir teekkl iin de, orta zamann papaln rnek alyordu. Kont, o zaman ne dindard, ne hiristyand. Amma bir merkeze bal bir cihangirlik istiyor, tsay daha dorusu ilk hiristiyanh hi sevmiyor; nk bu hiristiyanlk; hiss bir karma karklk, ahlk! bir anaridir. Konta gre hiristiyanin iyilii, ancak kilise tarafndan inzibat altna alndktan sonra grlmee balamtr; bunu ancak tek bir baa yani papaya malik olup btn hirjstiyanlk lemini Birletirmi olmasna borludur. Bu sebeple hem (Bose) nsn " galikanizm,, denilen ruhan idare tarznn hem de Protestanln aleyhindedir. Kontun istedii: papa (Hildebrund) un veya (nc tnosan) m devridir. Yeni bir iman ile yle bir idare kurmak istiyor. 4 v itima snf Kont; tarih felsefesinden kard msbet ve izafiyeci neticelerin zddna olarak ; beerin hayatn tamamen kafi temeller stne kmuyor. .opisinin ana hatt: Sosyeteyi sntfa ayrmastdr: Sakerdostlar, Patriyicatlr, Proleterya.
131 .rSakerdostlar; Pozitivst rahiblerdir. idarenin dizgini bunlarn elinde olacak. Bu, hayatn btn kanunlar.n bilen ve umum! ahengi temin eden ayn zamanda hem lim, hem muhayyilesi zengin- insanlardan mrekkeb bir heyettir. Kont, bu adamlarn nasl yetitirilecei hakknda uzun zahat vermitir. Bunlarn heyete kabul, msaadei mahsusa ve istisna tarikile olacaktr. En stte barahip var. Papa gibi amma bu, hem cisman hem ruhandir. Halefini de kendi tayin edecektir. lk barahip, Kont olacak. Amma tilmizleri arasnda halefinin kim olacan bildirmedi. Patriiyallar: " madd kudret tir. Cemiyetin teknik ve ekonomik idaresini Sakerdos heyetin gsterecei vehe dahilinde bunlar temin edecektir. Proletarya: Bunlar da hergnk ileri yapacaklardr. Kontta, itima snf fikri kat'dir. Bir proleter, hi bir suretle, stteki snfa geemez. Bunun hi bir mlk olmyacaktir. Patriiyenlere mlkiyet hakk verir. Byle bir teekkl; demokrasiye ve Fransz ihtillinin lksne tamamen aykrdlr. Amma Kont, proletaryann mikdarn o suretle hesap etmitir ki her biri, memmen bir hayat sahibi olabilecektir. nk Konta gre nfusun kesafeti hi bir yerde, kilometre murabba bana 64 kiiyi gememelidir. Hem Sakerdoltar hkmeti; itima ii, egoist gayelere doru istikamet aldirtmaz. Ve her insan umum menfaate uygun surette ahenkli hareket ettirir. Bu takdirde, ferd saadet: Bo hrriyetten ve hayal bir msavattan deil, karlkl hrmet ve fedakrlktan doacaktr. Bu pozitif nizam ve devlet: ahs hukuk kabul etmez. ( Hak ) yok (Vazife) var. Ancak vazife hissi, btn vatandalar birletirip kuvvetlendirecektir.
132 5 Pozitivist din Sistemin salaml phesiz, btn fertlerin birbirleriyle ahlk kaynamasna; herbirinin kendi menfaatinden vazgeerek teesss etmi nizama gnl balamasna tbidir. Bu: kat' ve mttefikan inanlm bir din ister. Pozitivist din, binay imentolar. Rusonun (itimai mukavele) sine, meden din bir realite simas verdii gibi. Bu dinin Allah; insaniyettir. nsaniyet: (maer bir varlk) olup buna ancak beerin ilerilemesine en iyi hizmet edenler iltihak eder hiztnet etmiyenler iltihak edemez. Hakikaten byk olan insanlar, bu sebeple, bizim varlmza hkim olmakta devamdadrlar. "nsaniyet: Dirilerden ziyade, llerden mrekkebtir ,, forml, bu suretle, derin br mna kazanmaktadr. Bu takdirde, byk adamlara tapma tabidir. Nasara azizlerine, hiristiyanlarn perest' ettii gibi. Biliyoruz ki Kont; yirmi sekizer gnlk on ayl bir takvim yapmt. Bu takvimde aylarn her birine, tarihin byk adamlarnn adlarm verdi. Sevgilisi (KIott), 15 Austos bayramn temsil eder. Kontun Pozitivist dini, kotoiikliin ekfllerini alr. Teslisi (insaniyet-yerfeza ) dir: Meryemi (Klotiit) dir. Mukaddesat ; yedi yerine dokuzdur. Klotilt'in yazlarndan dualar da yapt. Kont, yeni mabetlerin ve mihraplarn nasl yaplaca hakknda bir de mimar ne srd. Btn bu teferruat, (zaman raman tutarl) insanlarn isine benziyor. Fakat Kontun, bunlardan maksad: snm bir katolklik eklinden, yeni itima hayat desturlarn istifade ettirmek iindir. Yeni diride katokliin hrriyet aleyhtarl bile vardr: Kont, ktphanenin
133
kitaplarn kendi seiyor (SO tene ) . . Bunlar Sakerdos heyeti azalar okuyacak . . diersnflarn okumaa ihtiyaar yoktur. Okuma yerine dnme, onlar iin, daha faydaldr. Ahlkin temel prensiplerini, onlara, umum iin dnmekle muvazzaf olanlar, ya duvar ilnlar ya resm gazete eklinde bildireceklerdir. 6 N?tice Kontun eserinin sistematik eklini kitik etmek pek kolaydr. Amma teferruatndan, eklinden vaz geip te temeline bakarsak; Kontun istedii ey: limane ve meessir bir itima kurum, salam tesand, itima vezife, disiplinli bir elbirlii ve. bunlarn neticesi olan beer tekmldr. Muhabbet, intizam, ilerileme; te Kontun bayrandaki kelimeler . . .
Karlayl
[ 1795 1881 ] ilk evvel profesrd; fakat obuk usanarak tarih ve felsefe ile uramaa balad muvaffakiyet seneleri ge geldi. Hatt cesaretsiz dt, zamanlar bile oldu, fakat sebat etti. Bizim buradaki aratrmalarmz ynnden tahlil edilecek eseri 1841 de baslan Kahramanlar ( Read Nuri tarafndan dilimize evrilmitir) ve Kahramanlara Klt dr. Karlayl iin beerin tarihi ve dnya; her asrda yetien birka byk adamdan
134 ibaret demektir. Ahlk lk de o byk adamlara benzemektir. Bu bakmdan Kari a yi, Miele'ye benzer. 1 Cesaretin ilhlattrllmas*: Kahramanlar galerisi, ( P a g a n i z m Putperestlik) devrindekilerle baslar. Grek Roma devrinden daha evvel, skandinavya paganizmi, iptidailii devimden Edda ile balar. Karlayl, adam olunun ilk bykln orada grr: sade kuvvet, tabi ve mukavim bir vahet. Bu eski efsanelerde, Karlayl'e gre, baka hi bir yerde bulunma yan iddetli hayat duygular vardr. Btn kinat, kuvvetli kklere malik, bir aa gibi telkki etmek, canllarn uzv vahdetine kani olmak deil midir? (Edda) dakf mabut, Valhalamn sahibi ddin ve yahut Votandr. Bu imal ( Zys) : Muharipler mabudu olup fnsanlann kalbinde asker ecaat lksdr. Deinde lmek istemiyen sert iskandinavyalnn ruhunu, Karlayln sarp ve edid muhayyilesi ikmal eder. arpmalarda kocam bu kahramanlar, rahat deinde lmekten nefret ettiklerinden, deniz stnde bir gemiye yatarlar ve gemiye ate verdirerek yaktrrlar. Bylece hem batma, hem yangn iinde lrler. Karlayl byle bir idealin, insanlar, ilk vahi iddete sevkedecei tehlikesini grmyor mu acaba? dersiniz; nnutmyalm ki Karlayl, bir tarihidir ; beeriyeti daima deimekte grmektedir. (Oddin) in ahlk, beeriyet iin, en son ahlk: deidir; beerin ocukluk devrine ait olup manev hayatnn IIK tasladr. Biz o devreden cesaret, aclara ve lme ehemmiyet'vermeme zevkini bir armaan olarak saklamalyz. Fakat bu faziletlerin muharebeden baka yerlerde kullanlabileceini de bilmeliyiz. Bunlar dier manev mktesebat ile ahenkletirilmeHdir; der.
135 2 Hristiyanlk devresi: Paganizm; insanlara verebilecei hakikati verdikten sonra ld. Hristiyanlk dodu. Karalyl, hristiyanln (muhabbet ve merhamet) ahlkn alr. [ Maamaf ifa peygamber tipi olarak yapt tahlil; Isa deil Muham meddir. J phesiz bu, Eddann muhariblik lks ile zddr. Bunlar ayr ayr almak, ona gre, madalyann bir tarafn grmek gibidir. Karlayl, (mutlak muhabbet) zerine ilk hiristiyanhktan ziyade orta zamann tanzim edilmi teokratik ve feodal hinstiyanlna 11, p, 13 nc asrlara mtemayildir. Kar layla gre bu asrlar, tarihin en muhteem devridir. Bu devrin yksek ifadesi (Dante) nin "ilh komedi sinde izah edilmitir. (Dante)nin iiri: Cehennemden, yani hastalardan, cinayetlerden cennete yani tekmle doru ykseli esile, beer hayatnn tam bir semboldr. Karlayla gre bu eserin en mhim ksm; (ra*) tr. Bu ksmda gnakrlai; kendi kendileriyle, kendi hatalarile mcadele ederler. En yksek ahlkhn zembereyi (peimanlk hissi) dir. Pimanl en iyi tasvir eden eser, ise ite bu (araf) tr. Oddin, mminlerinden beden ve madd bir ecaat ve cesaret isterdi. Amma (araf) ta mcadele yerini ve mahiyetini deitirdi. Artk insan peiman olmak ile, yksek vazifesinden haberdar olarak, kendi iindeki fenalk temayln atmakla mkellef olduunu anlyor. Binaenaleyh ilk zaman hayatnn rettii mcadele prensibi, kokden sklp atlacak deil; yerini ve eklini deitirecek kendi iimiz ile mcad le olacak.Tarihte her devir, kendinden evvelkini tamamlar. (Dante), hristiyanhk devrini temsil eder. Edda ise paganizm devrini temsil ediyordu.
136 3 Modem anlay Bozulma ve lmden, orta zaman da kendini kurtaramad. Rnessans devrindenberi (modern devir) dediimiz bir devre balad. Bu devir, henz teekkl devresini bitirmi, ve her eyi taayyn etmi saylamaz. Orta zaman medeniyeti, en yksek noktasna varabilmesi iin on asrlik bir zaman gemiti. Modern medeniyet iiu de belki o kadar bir zaman lzmdr. Fakat modern medeniyetin eskisi zerine yeni manev servetler koymu olduunu gryoruz. Karlayla gre: Modera medeniyetin balangc ekspirin zuhuriyledir. Bunun kar snda.Karlayl, Dantedekinden daha ziyade hayrete der. eksp : r; belki bir zek kahraman ve prensi olmaktan ziyade dhi air olarak grnr. Karlayla, gre ekspirin eseri; beer tarihinin tam bir aynasdr ki baka hi bir eserde grlmez. Burada tarih bile ; esiz izgilerle t es bit edilmitir. Mesel ngilterenin orta zaman, hi bir yerde, ekspirin tarih! dramlar kadar vuzuh ile tasvir edilememitir. Ekseriya denilir ki Rnessansm balca icad: (fenne mteveccih zek) dr. Nesnenin hakikatini bulmaa ynelmi mahede ve muhakeme zihniyetidir. Ve bunlar da (Galile), (Kepler) gibi limlere verilir. Karlay], ise bunlardan ziyade ekspiri alr. Sebebi bu air, bir hayalci deil, kinat zerine gzlerini drt ap bee ihtiraslar, hayatn mnasn, ruhlarn derinliklerini anlayan ve gren bir madecidir. Byle kymetli bir mahedeci olan bu air, gzlerini, fizikiler gibi maddeye dikerek her eyi kuru formllere ve rakamlara balanm; veya tarih ve tabiciler gibi, ineledikleri bceklere ve nebatlara kapanm deildir. Onda mahedecilik ve sanat, beer hayatn grmee mte-
137 veccihtir. Fenn tahlillerden daha toplu, daha manaldr, ite Karlayln, ekspiri tercihi bundandr; onu byle grr. 4 Samimiyet Karla yi; modern devrin balamasndan itibaren insanlarn, zak, ve ilme fazla gvenerek, orak ve ksr bir gurura deceklerinden ve bunun neticesi olarak, eski ve orta zamanlarn temin ettii kudretlere arka dneceklerinden korkar. Bu sebeple daima unu tekrar eder ki: Formllerin iine kapanm nazariyecilere, her zaman her yerde, hakikaten ya/anlar, ve aksiyon iinde bulunanlar tercih edilir. Karlayl, bz>; hayatn gelip geici ve egoist konvansiyonlarndan ekip kararak, hayatn her dem taze ve salam noktalarna sevketmek ister. Hayat ile "samimi olmaklt.mz lzmdr. Karlayl bu "samim,, kelimesini ok kullanr. Bundan anlad mna nedir? Misallerle gsterir. Modern devrin kahramanlar, bilhassa, "Reforma., nnkiler arasndan (Lter) ile (JohnKnox) u alr. Karlayl nazarnda reformanm mna ve ehemmiyeti, samimiyetin mrailik zerine galebesiledir. O devirde Papalar, hakikatte, imanl kimseler deildi; papazlara verdikleri para mukabilinde gnahlarn affolunmas (indijans), bunun en ak delilidir. Din, byle dolandrclk ve politika vastas oluyordu. (Lter) in insanl, bu fesat devrinde, vicdann sesini iittirememesidir. Bu ses (k Knox'un da byledir): Sert ve dik, iyi ve gr bir sestir. nsan yeniden disve doru tutar. Karlayl, reformaclardan sonra, muharrirler hakknda da ayn vaziyeti alr. Bunlarn arasndan (Johnson) ( Ruso), ve ( Burns ) u yani oylara mracat tavsiye edenleri, bir takp dzme eylere kar ba kaldranlar alr.
138 (Johnson ): Derin doruluk taraftardr. Bunu terennm etmitir. (Burns): Kyl bir air olup ilhamlarn isten air. Eserleri tabiatn iekleri gibidir. Ve en popler eniyetler zerinedir. Rusoya gelince onun hakknda KarlayI, olduka serttir. Amma zflarna gururuuna, sinirliliine ramen Rusoda bir (ilh kvlcm) grr; Rusonun eserleri (derin samimiyet) hissine bir davettir. KarlayI; sosyeteleri youran ve sevkedenler ( ki bunlara kral der ) arasnda, ( Krom ve 1) : alr. " Onun sun' atafat yok; kuvvetli ve vicdanl bir amele gibi alyor. i d bir. Mra deil" der. Napolyonda Kromvelden ok aa bir kahramanlk grr. nk Napolyonun nfuz ve kudreti, yalan zerine: halkn aldatilabilecai fikr zerine dayanyordu, der. " bir blten gibi yalan et tabiri, Napolyonun zamannda kmtr. KarlayI; Napolyonun ilerinde ve szlerinde yle hile ve komodiler grr ki bunlar Kromvelde yoktur, der. 5 Netice KarlayI u iki fikre inanyor. Birincisi beerin hayat, tarih, safhalara ayrlmtr. Bu safhalarn her birinin ev noktalar ve kendilerine mahsus faziletleri vardr. kincisi; yksek ahsiyetler,byk rol oynar. Birinci fikir bize unu retir ki hi bir devreyi kk grmemelidir. Vahet devrinde bile (yksek) eyler vard. kincisinden reneceimiz udur : Bize, beerin istikbali hakknda mettesine nikbin, kuvvetli ve zengin bir lk lzmdr.
139
Emerson
[1803 - 1882 ] Emerson, (Boston) de eski bir priten aileden dnyaya geldi: ilk evvel (pastr rahip) olma dnd. Fakat imann - hi olmazsa dar mnada kaybedince, bu meslekten vazgeti. Avrupaya seyahate kt. Olduka uzun seyahatten sonra memleketine dnerek, resm memuriyetinden baka, konf; ranslariyle ve kitaplariyle ahlk fikirlerini yay m ya balad. (Konkars) taki evi, lik vaizlerin oca gibiydi. Avrupa, Amerika ve hatt ta Hindistan ile gittike artan muhaberesi nfuzunu her yere yayyordu. (Konkors hekimi) nam verilen Emerson, fikriyat ve ahlkiyata hasrettii hayatn, derin sknet iinde nihayetlendirdi. 1. Ruha ve manava itimat Emersonda, ilk ald din intihalardan, ateli, (Spiritalist) bir man vardr, ki hi bir vakit kiliseye tbi deildir. Emersona gre (asl olan) madde deil, ruhtur. Ruh, eya zerine tesir ederek, eyay deitirebilir; hatt eyay, yaratabilir bile... Emerson, bu tezini mdafaaya alrken, Amerikann Endstri ve Merkanti! medeniyete kendini vermee baladn hatrlarsak onun szleri bir kat daha nem kazanr. Emersonun doduu yer, sade bir dindarlk ve salam protestanlk ile mebudu. 1840 - 1850 arasnda ki yeni lngilterede insanlar, para ve servet ardna ta klm gryoruz. Emerson; parann ve maddi itiha ve ihtiraslarn st tutulmas aleyhinde ok alt.
143 Em er sona gre bizim saadetimiz; insann her eyden evvel, ruh ve dnce olduu hakkndaki kanaatin derinlisine baldr. Bu, btn dier hakikatlerin kendisine tbi olduu ana bir kakikattir. Fakat kalplerimize bunu nasl nak edebiliriz? phesiz ki bu, fennin hakikatlar gibi deildir. Duyum ile muttali olamayz; akl ile de ispat edemeyiz. Fakat Emersona gre, en yksek hakikattar, hi muhakeme ve muakaleye muhta olmakszn, mtearifeler gibi apak olan hakikatlardr; amma u artla ki bunlar;, hibir haric kuvvet, hi bir kilise bize teklif etmee kalkmasn. Emerson, bilhassa (ilham) a inanr. Bunun iindir ki insanlara klavuzluk ve talim edenler arasnda airleri tercih eder; bunlar esas itibariyle ilham alan insanlardr, der. Bu itikada, salam bir iyimserlik mterafktr. Fenalklarn bir ou kendinde yerleen maddenin, kinatn sathi bir safhas olduuna kanidi. Emerson, hayata itimat eder. Hekimin dncesi, airin ilham bize birtakm hayalt deil, salam ve erefli realiteler iln etmektedir, der. 2 Srye Katlmama, ahsiyet. Bu prensiplerden nasl br ferd ahlk ilkesi kacak? Emersonun yazlarnda en ok tekerrr eden ey; ferdiyete davettir. Bu da, psen gibi: "Evvel, olduun gibi grn! diyor. Biliyoruz ki 19 uncu asrn ortalarna doru Amerika; bir zenginlemi tccarlar sosyetesi halinde olup Monoto- bir iz iinde idi. Byle bir sosyetede, insanlar para kazandrc eyler msabakas mustes na, baka hi bir eye kar canl deildirler. Giydikleri elbiseden konuma tarzlarna kadar hepsi komuyu taklid ve mabehet kanununa tbidir; hepsi birbirinin aynidir. Emerson, byle bir sosyetede; insanlar ferdiyete davet ediyordu.
__ 141
Emersona gre, bu taklit bu konformizm, ruhun lmdr. Taklit; bir barbarlk ve intihardr. nsan; bu klelik arln ve boyunduruunu silkmesi; birde ahs dnce ve duygusu nispetinde insandr. Modern ekiller de ise hayat, insan, bir srye katyor. Halbuki nsana dnce istiklli lzmdr. Ta ki koa gitmiyecek olsa dahi, hi korkmazszm sylemee cesaret edebilsin, tnsar, ayni zamanda monden sun'liklere hi ehemniyet ver mee de almaldr. yi ve temiz bir insanm hayatta biraz da mnzevi kalaca tabiidir. Medeniyetin zahiri ve itibar ksmnn bir bana balanmak; zindanda kalma veya ruhun solmasn kabul etmek demektir. Srye girmiyen insan, geri bir insan deildir. Byle bir hrriyet iindr, yaamyan insan, hakik bir hayat sryorum sanmasn. Bunlar terkedeisek, buna mukabil bir hazineye kavuuruz : Kendini tanma hiss% ve nefsine itimad kudreti Srye tbi olmadan, (Konfor) boyunduruuna girmeden, kendi dnce ve duygusHe yaama ile insan kendisinin, zanolunduundan daha ziyade, zengin ve kuvvetli olduunu kefediyor. Srnn bir yanss, bir kopyas olacak yerde insan, kendi varlndan haberdar oluyor ve hakikaten hakik bir fett oluyor. Bir insann ahsiyeti, basma kalp fikirlere ve kr grenee kar ald zd vaziyet'erle salamlasn Emersonun, bu ferd kltre ait fikirlerine, terbiyeye dair olan dnceleri de balanabilir. Filkakika Emerson, yeni terbiyenin hazrlay c lanndandr. Her ocua ayni eyi vermee alan eski terbiye ve kollejin aleyhindedir. Her mizaca, her zek t'pine gre trl trl okullar istemektedir. Bilhassa ocaun veya gencin, mi-
142 kank ve haric, mterek bir disipline tbi olmayarak hr almas meselesi stnde ok durmutur. Bu fikirler, hep (faal mektep) e doru gelen fikirlerdir. 3 Demokrasinin Tenkidi : Emersonun ahlk prensibi, kendi zamanndaki Amerikan sosyetesinin zddnadr. Siyasetteki fikirleri nasl ? inde yaad ve o zaman dnyann hemen yegne cumhuriyeti olan Amerikan demokrasisi ve cumhuriyeti hakkndaki fikirleri nedir? Bu babtaki fikirleri mtehavvil ve ekseriye iddetlidir. Demokrasinin temel prensipleri olan: Hrriyet, msavat; ona tehlikeler ve aniamamazhklar ile dolu grnyor. Zarur olan yegne hrriyetin, derun hrriyet, fikir hrriyeti o'ldug-unu tekrar eder. Siyas hrriyeti ise ekseriya; umum faydas olan bir ie itiraki redden ibaret katyor. Msavat ise; tesviyecilik ve fptzalcilk gibi ifratlara sevkeder. Bu; (srcJ) e ve (konformizm) e verilen parlak ve asl bir isim, diyor. Bu mlhazalardan sonra Emeasonun, daraokrasi aleyhinde syllyecei zannolunur deil mi? Hayr, aleyhinde deildir. Bunu, dier rejimlerin hepsine tercih eder. Ve demokrasiyi meth iin yle gzel bir tebih de yapar: "Monari, tehizata mkemmel, fakat iddetli rzgarlara maruz kalarak ekseriya devrilen bir gemidir. Demokrasi bir saldr; stnde insann ayaklan slanr ama daima yoluna devam eder. Btn hesap sonunda tekinden daha iyidir.,, Emersona gre her eyin ba: Ahlkn hr inkiafdr. Buna en msait rejim ise phesiz demokrasidir. Kendi zamanndaki Amerikan demokrasisine itiraz u noktalardadr: " y l e bir demokrasi ki, de T , idare edenler, halkm mmessiliyiz diye kendilerini hr zannediyor-
143 lar; halbuki hakikatte bir ka mbteze! fikir ve hatt daha fenas kese doldurma yollar etrafnda toplanm insanlardr.,, O zamanki Amerikann; iyz ahlk klelik olan yalanc hrriyetine, sadece bayal yapan msavatna bakp der ki bu : Yksek lky aalatmaktan, baka bir ey deildir. Bununla beraber una da kanidir ki, hrriyete gtrecek yegne yo! da hakik demokrasidir. 4 Spiritfiel hkmet Emerson un en topik yerine g-eldik. Siyaset zerine olan fikirleri, malm olan btn sistemlerden bakadr. Emersona gre monarik, aristokratik demokratik ekillerin hepsinde de hkmet, herhangi bir dereceye kadar madd refah temini ile mkellef tutuluyor. Byk hata ite bu noktadadr. nk servet ve refah temin etmek sz konusu hkmet iin daima bir mdahale sistemi de mevzuubahs demektir. O zaman hkmet zor dner, ok masrafl bir ark olur. Memnun olmayanlar da ok olur. Emersona gre hakik hkmet: sadece zek, ahlk ve faziletin inkiafile megul olmaldr. Hkmetin ii; fertlerin zek ve fazileti inkiafna yardm ederek daha iyi olmalarn temindir. Farara byle bir hkmet teekkl etse ve yalnz fikir ve fazilet ile urasa, etrafndaki kurt devletler onu ne yapmaz ? Emerson buna cevaben de: "her hakik kuvvet, ruhtadr, hakik medeniyeti yapan madde deildir. Bir medeniyeti kurarken evvel maddeyi dnmemelidir. Medeniyeti yapan: fikrin hamlesi, mit, aclalet ak, inan lkdr ki ancak bunlarn yksel m esil e arz zerin-
144 de en iyi bir varlk ve medeniyet kurulabilir. Eer byle bir sosyete teekkl edebilseydi hakm, hr, licenap olan fertleri arasnda madd eylerden dolay hi bir ihtilaf olmazd. Byle bir sosyete, kendini haric dmanlara kar da daha iyi mdafaa eder. Esasen Emersonun hayaline gre byle bir rejim kuran milletin bu yksek hareketi, cihan efkr umutiyesine tesir ile dier milletleri de ayaklandrabilir. I ! ! Hani yle dn ya, ey aziz mtefekkir ! i !
Em er sonun ana fikirleri bunlardr.. O istiyor ki Amerikann- klsik ( Biznesmen tccar ) tipinden ; yanhz ruhun tekml ile uraacak bir sosyete karsn. Amerikann : para ve Konfor htrsnl azaltmak ve ruhta muvazene hasl etmek istiyor.
Ernest Rnan
[ 1823 1892 ] Fransann (Bretagne) blgesinden olan (Rnan ), rahip olmak zere hazrlanyordu. Okuldaki muvaffakiyeti dolays ile onu lihiyat seminerine kabul ettiler. Sonra Hristiyanla imanm kaybedince lik hayata gir-
145 di. Tarih ettlerile, Musa ve sa dinlerinin menei hakkndaki eserlerile byk n kazand. Fakat asla ihtisas iinde kapanp kaimad*. Kendinde din kafasndan baka; air ve ahlk kafa da vard. Hatt politika ilerine bile karmak istedi. Onun zihnini en ziyade igal eden; beerin mukadderatna mteallik meselelerdir. Eserlerinde, bir ok renkler ve ekiller altnda, hayatn mnasn ve inkiaf artlarn anlamaa urar. 1 lim ve hrriyet vasttasile ilerleme Rnan, Hiristiyanlk ile ilg-isini kestikten sonra kendini btn kuvvetile fikrinin deimesinde byk mil olan tarih ilimlerine verdi. tik byk eseri olan 1843 de yazlp fakat pek ok baslan ilmin istikbali, bu babtaki heyecann gstermektedir. O, tarih, bilhassa lisan, itikatlar, fikirler tarihi; zeky, dier ilimlerin hepsinden ziyade inkiaf ettireceine ve bizi kayna hayat olabilecek hal ve hareket dsturlarna sevkedeceine inanr. Beeriyeti, ta menelerinden itibaren, tarih vastasile tanmyor muyuz? O, bize; bymesi, hastalklar ve madd, mnevi ihtiyalar olan bir canl varlk gibi grnmektedh. Bylece tarib, hayatn derin anlamn gzlerimiz nne sermektedir. Tarihi byle grten alnacak en kuvvetli ders nedir? Tarih bize: Daima daha gzel ekillere, daha yksek hayata, daha zengin ve daha aydn dnceye doru giden bir didinme gsteiiyor "Okyanuslarn derinliklerinde ot gibi yajyan kr ve sr deniz yldz hayvancklar ndan,, kendilerinden ders aldmz en yksek takdire deer insanlara kadar hepsinde bu ykselen kuvvet, bu biraz d-aha ziyade ykselme ihtiyac, daha uurlu, daha licenap, daha asl olma arzusu vardr. F. 10
146 Bunun iindir ki, istikbalde yle bir nevi insan zuhur edecektir ki onun bugnk insanlara nispeti; bugnk insanlarla hayvanlar arasndaki nispet gibi olacaktr. Bylece (Allah), istikbalde olacak. Bugn yok. Amma oluyor. Btn varlklarn cehtile Allah, her gn biraz daha kendi kendini yaratmaktadr der. Amma bu ceht, hrriyet ister. Her fert kendinde en iyi ola ey ne ise onu, hr bir surette inkiaf ettirmelidir. Rnan, btn zincirlerden, kendini kurtarmtr. Baka insanlar iin de hrriyet ister. Aramak, dnmek ve doru iin bize rettiklerini sylemek iin hrriyet lzmdr, der. Rnan'n temel dncesi udur : "Kinatn gayesi ruhun inkiafdr. Bu inkiafn art da, "hrriyettir,, 2 Endie, ivimserlig-e dnme Rnan'; Misele, Hgo gibi romantiklere yaklatran bu itimat, 1870 1871 hadiseleri ile ok sarsld. Medeniyetin tekml iin her ikisinin de varlna kani olduu iki millet arasndaki muharebe, Paris yangn ve Komn'n ezilmesile bahyan dahil kan dklme, nc. Reppliin mtereddit, kark ve glkl balan' gc Rnan' kararszla ve endieye drd. Bununla beraber bir mddet ksuftan sonra, umum tekml iman gene dodu. Fakat bu defa nemli dzeltmeler yaptr. Bunu (Felsefi diyaloglar) eserinde* gr rz ki bu eser 1871 de yazlp 1875 de dzeltilip baslmtr. Evvel bu tekml fikri, bu mstakbel Allahm lealize olabilmesi meselesi: (Gayri mahdud zaman) ve (bir ok tecrbelere ve muvaffakiyetsizliklere ramen daima yeniden balama) ister. Hayat hamlesi : Kk bir delii olan camekndan kmaa uraan bir bcek gibidir.
147 Bu bcek, binlerce defa cama arpp decektir; fakat bu teebbsn saysz denilecek kadar ok tekrarlarsa en son muaffak olaca phesizdir. Muaffakiyeti vdeden: Gayri mahdud zamandr. Saniyen bu cehtin okluu, tabiate byk bir israf mucip olmaktadr. Tek birinin zaferi iin milyonlarca mahlk feda edilmektedir. Milyonlarca (gubar- tal') ser* piliyor; ancak bir ka iek ve nseyva husule gelebilir. Kuvvetin byle pek fazla miktarda kayboluudur ki hayatn ve dnyann kanunudur. Muntazam ktlede, yz; binlerce insan yetiip lyor: Ender olarak tek bir mstesna yetiip onlarn ceht ve ryasn temsil ve tekm-' ln bir realite olduunu ispat etsin, diye... Hatt muhtemeldir ki tekmln en son ve muhteem noktasna beeriyet, yolunu kayp veya hatlar yznden intihar etmesi sebebile, varamyacakhr. Arzmz roahvolabilir. Fakat uras kafidir k hayat, baka yerde, bizimkinden baka artlarla, devam edebilir. yle ise beer tarihinin, beklenilmiyen sukutlar, anlalmayan durgunluu bizi hayrete dremez. Beer tarihi muntazam bir ykselme izgisi olmaktan uzaktr. Btn bu bklmlerden ye karklklardan sonra ruhun muhteem yoluna g-elinmi olsun yeter. nsanlarn bir gn nereye varacan hi kimse anhyamaz ve mutlak suretle hi kimse hkme.demez. Anma u yeter ki itimadn ve istikble imann kaybetmesin, iyi' niyet sahibi olsun; ve imdi namtenahi uzaklklarda bulunan fakat en son, o namtenahi iinde kavuulacak olaa tekn l arama yolunda btn kuvvetile alsn. 3 Ahlk Hayatta alnacak hakimane vaziyet nedir? Her dnce ve duyguya kar ayni zamanda hem hrmetkar
148 olma hem de serbest kalmadr. Eer inanrsak ki, kinat; muazzam ve pek msrifane ceht ile, alaca karanlklar Sinde ykselen bir tekml iindedir; o zaman diyemeyiz ki, bu cehtlerin yalnz biri kymetlidir de tekiler deildir. Balanmamak artile, samim her tecrbeye ba vurmak mecburiyetindeyiz. Fakat una da inanrz ki samimi her dncele bir hakikat kvlcm, bir gzel tip bir h'mete ayan nokta vardr. Ancak bu suretledir ki samim hereyi; gzellik ile kar Iyabiliz. Ve hakikati hr ve mstakil bir fikir ile hi durmadan aratrabiliriz. Rnan'in "akropol stnde duas,, bu suretle ifade edilebilir. "Malik olunan iman,, asla bir zincir olmamaldr. O, l mabutlarn krmz kefenlerine, itina ile sarldktan sonra artk onunla alkamz yoktur. Bu halde, ekseriya zannolunduu gibi Rnan; srf kendi tecesssn tatmin iin bir fikirden dier fikre geen ve hi bir fikir stnde duramyan bir mtefekkir mi? Asla... Rnan'a gre insann byk devi kinat ideal yksekliine doru giderken, btn kuvveti ile kollamak* tr. Fazilete, fedakrla inanmak; insann en yksek asaletini tekil eder. Rnan kendisi btn hayatinca: Yorulmak bilmiyen, elik iradeli, kendisine kar set t, bedensel ac larna nem vermez, kafasiyle, kuvvete snarur, Gs'ne ald iten derin uurlu bir adamdr. Pek orijinal bir fikri de vardr ki, sudu?: Kahraman ruhlu insanlar; g ve sert bir hayata k olduklar ve en yksek kymetlere taptklar halde; ktle, rahat arar. Kahraman ve halcn insan,ktlenin bu ! h ilini bir, bununla beraber hor grmez. Bilkis ktleyi mazur grr. Berer hayatnn saadet ynn arttrmak. lztas.
149
Yoksa insanlara kefaretten, Isanin insanlar affetmek iin nefsini feda etmesinden bahsetmeni eli. insanlarla iyilikten, en olmadan, msamahadan, gler yzllkten, mukavemetten konumaldr. te dnyaya ait mitler zail olduka bu fani insanlar; hayata tahamml edilir bir ey nazar ile baktrmaa altrmaldr. Yoksa kendilerine kar isyan ederler. Hayat ancak meyveleri ile, ancak muvaffakiyetlerle deerlidir. Eer insanlarn yaamasn istiyorsak, hayat tatl ve arzu edilir bir hale sokmaldr.,. itima ahlkn en tehlikeli hats: Huzuzatn toptan atlmasdr. Halsz ve pek mkemmel br fazilet; ruhan aristokrat pek az insanlara nasip olur. Herkesten bunu isteyemeyiz. Bukadar yksek ve asil bir zek ve seciyeye malik olanlara ne mutlu; elbet onlar bulunduklar noktadan inmezler. Fakat eski gol ahlk, bu kadaf yksekliini herkesten istemez. Gol ahlkna gre, selmete kmak iin ktleye; iyilik, cesaret, en olma AUaha itimat kfidir. Rnan, bylece, dereceli ahlka razdr. Mterek nokta; hayat ho grme ve ona hizmet edip ykseltmek iradesine malik olmadr. 4 Rnan ve demokrasi Rnan'a gre en nemli sosyal mesele; ktlenin iktidar mevkiine gelmesidir. Fransada liberal imparatorluk Komn ve Cumhuriyet eski aristokrasinin son gnlerini yaamakta olduunu gstermektedir. Ktlenin iktidar mevkiine gelmesi acaba medeniyet iin bir tehlike olur mu ? ntizamszlklara ve bayalklara sebep olur mu ? diye dnyor. Ktle; fikr aherserleri anlayp yaratabilecek mi ? Yalnz madd menfaatlere tapan bir cemiyet meydana gelirse ya... diyor > ..
150 Dahil sava; zamannda, Rnan, bundan korkmu u. Felsef diyaloglar eserinde, mstakbel sosyetede bunu nlemek iin, idareyi limlerden mrekkep bir kurula verir. Bunlar fikren o kadar yksek olacaklar ki, hem silh hem teknii bunlardan daha iyi kullanabilen bulunmyacak bunlar; hizmetlerinde yldrmlar olan Olimpin ( yan Allah ) lan olacaklar. Bunlarn mutlak ve iyilikte en st hkmranl, yine kendilerinin yaratacaklar timane mekanizmalarda temin edilecek. Ktle, ancak itaat ve inkiyat ile mkellef alacaktr. Fakat bu bedbinane grten sonra; Rnan, bifhare inkiaf yolunda olan demokrasiyi uygun grmee balyor. Bu tekml biribiri ardna kan iki dramnda da grlr. (Caliban) ve ( L'Eau de Jouvece). Rnan bunda ekspirin ( Bora ) eserindeki ahsiyetlerden istifade eder. (Celiban) da (Prospero) yeniden Miln dukas olunca Calibanm idare ettii bir halk isyann mteakip tahtn kaybediyor. ( Ariel) in tekrar kulland eski feerik kymetler, bu defa, hi tesir etmiyor. Yani artk halk, iktidar mevkiinin, m < butlarn ve krallarn olduuna inanmyor. Bu bir katastorof mu ? (L'Eau de Jouverce) de evet Prospero, aramalarnda ve almalarnda serbest braklnca, gzelliin ve hikmetin ne olduunu daha iyi anlad. Caliban, mesuliyet hissi altnda nceleerek iyi bir devlet adam oldu. Zeks ak.... Eeki efendisine neler borlu olduunu imdi anlyor. Filhakika onu komu ve yerine kendisi oturmutu. Fakat artk ona kar ne bir kini var ne de, hiddeti. Bilkis onu himaye etmek istiyor. Amma Prospero eceli ile ld. Buna hacet kalmad.
51 Caliban, felein garip bir cilvesi olarak, ArleHn velinimeti oluyor. Halk kuvveti, tecrbe ile olgunlaarak ve hakmleerek ruhun mukadderatna emin bir beki olur. 5 Netice Rnan'n hikmeti: lyiliki, tatllk ile nikbinlikten mrekkeptir. Bu tatllk ekseriya cesur, marur bir iradenin m ey vasidir. Nikbinlik; hayatn her safhasnda mid ve lk bulabilen anlayl ve akkitn bir nikbinliktir..
Con Ruskin
1819 1900 Ruskin, muharrirlikte ve sanat mnekkitliinde abucak n ald, herkesten sayg gren, zengin ve mehur olan bu muharrir de, Tolstoy gibi modern ehirlerdeki iilerin sefaletini ve 1858 1871 seneleri arasndaki itima hadiseleri grd. Bunlar onun kalbine iddetli bir yumruk vurdu. Bundan sonra yaz ile, sz ile, para ile hayr messeselerine yardm etti. imdi tasavvur edeceimiz bir ahlk prensibi yapmaa balad. Byk servetini bu ie sarfett. Hatt baz cemiyetler teekkl ederek Ruskin'in prcsiplerini yaamaa zenenler bile grld; Fakat bunlarn mrleri pek ksa oldu. Bununla beraber
152 Amerikara byle bir ehir vardr ki hal (Ruskin) ad tamaktadr. V Tabiat Hissi. Rusodanberi, modern edebiyatta mhim bir yer tutmu olan ( Tabiat hissi ), Ruskinde pek kuvvetlidir. ocukluundan itibaren Ruskin tabiatn, gzelliklerine kar$ ok hassas idi. Kendi tabiri ile tabiat karsnda "gzleri kafasndan frlyordu . Onun iin tabiat : Byk mrebbiye ; ve sevin ; safiyet ve icsnabane hislerin kayna idi. (Grmek) dnmee balamak demektir. Dikkatli bir mahade altnda, her ey bir mna kazanr ve bundan insan, ilhamlar alr: "Mahededen elde edilecek derun sevin: Ebed ve lyefnadr. Bunlar hayatn vastalar deil, hayatm gayesidir. Hasselerimizin tevlit ettii hazlar, hayatn en yksek hazlarndandtr. Eer bunlar dank ve para para okcak yerde, mesel gznk gruplatrlsa ve ehenkletiriise kymetli tablolar meydana gelir k bundan meserret, hayret ve itminan doar. Bu; kinatn umum ahengnden ilhi bir plnn varlna intikal meselesi eski bir fikirdir. Ruskin, bunu tasvirlerindeki derinlik ve kat'iyct ile yeniler. 2 Gzellik dini : Tabiat peresttten sonra, gzellie tapma da kolaydr. Btn byk sanat eserler?, bunu gstermektedir. Ruskin, bu yoldan olan roln, tenkitilik ve tarihilikte gstermitir. Fakat bir tablo veya staty verken, asla sadece teknikte kalm deildir. aheserlerde daima ahlk! bir unsur grr. Sanatn verecei ders hakknda en iyi tahlili, belki, (Yedi lmba) daki tahlilidir.
153 Birinci lmba: Fedakrlk lambasdr. Yani yalanc lks, serveti atmaktr. Hakik gzellik : ovalar, dalar, denizlerdir.. kinci lmba: Doruluktur. Sanat, aldatc ve hayal deildir. Samimiyetle tabiattan alnm ekiller ve manzaralardr. Resimdeki kuvvet ve kudret, hakikatten doar. Bir aacn kuvvetle serpilmesi gibi. Gzellik ' kuvvetli, hakik ve sade ahsnkten baka bir ey deildir. Gzelliin almeti: tezyinatt sadelik ve sadakattir. Fazla sslere brnm olmas deildir. Artistin dier lmbas da : Hayat, hafza, hrriyettir. Yani bir eserin vcude geliinde htra zenginliinin ve duyu tazeliinin, bir nizama irad mutavaat olan hrriyet hissinin de mhim tesiri vardr. Bu trl hrriyet, o demektir ki bununla ait is t, kendi kudretinden daha st bir ey realize eder. Bu artlar, kuru ve biraz skolstikesinedir. Yalnz unu hatrmzda tulahm ki: Gzel eserler yaratmak veya sadece bunlar anlamak in; insiyak bir surette ahlk kanunlarna uyarak yaamak lzmdr. Tabiate peresti hissinden ayrlmaz bir halde olan yksek san'at anlamak; ancak doru kalblerin ve asi ruhlarn iidir. 3 tima mesele : Bu gzellik dininden yalmz bir avu insan m istifade edecek? Ruskinin bykl, bunu herkes iin istemesi ve bu yolda uramasdr. Tabiat,n bir manzaras veya bir sanat esen karsnda hayran kalan bu bediiyat; insanlarn ounun vaziyetleri, bu gzelliklerden istifade edecek gibi deildir; irkindir, bayadr, sefilnedir. Yaad devreye: makine devri, madd ihtiras devri, bayalam proletarya devri der. ngiliz zihniyeti aleyhindedir:
154
* Byk bir millet, kendi ocuklarnn binlerce hatt on binlercesini pamuun fiati zerine bir tesir yapacak m diye, bu meadelede hangi tarafn hakl olduunu hi dnmiyerek - birbirleriyle mcadsle ve ktale sevketmez. Byk bir millet; bange/lerin fakir tabakay soyanlarn hile ile, hileli iflslar ile kasalarn doldurmalarna gz yumarken veya Cinde toplarn tehdidi altnda za vall halka afyon satarak insanlar zehirliyen katilleri fngilterede byk arazi satn almasna msaade ederken fakir bir ocuu be alt ceviz ald diye zindana, at* maz. Byk bir millet, sermayedarlara haftada alt pens daha ziyade varidat getirecek diye, fakir ocuklarn gbrelik sisleri iinde ldrmez. Ve stesine bir de, bu bapta, mraiyane ve eytanetkrane senpati gstermez. Byk bir millet: kzlarm erkek kardelerinin nnde kesen ve btn genlerini Beharn ky mezbehalanndaki kuzulardan daha sur'atle, bir satrda kesen (Polonya katlim) bir adama (Rus arna) sefir gndermez. Bu ac szler, Tolstoyu hatrlatyoruz. Bu : mra, haris ve cani grd ingiliz sosyetesine kar isyan bayran kaldrmaktr. 4 Fazla makinecillk aleyhtarl Ruskin'e gre deva sadelie, itidale ve hikmete dnmektedir. Modem sanayi, ingiliz cemiyetine ok fenalk yapmtr. Burada Ruskin doktrininin en topik noktasna parmak basyoruz. Bir insan, siz ya bir alet veya bir insan yapabilirsiniz. Fakat ikisini birden yapamazsnz. nsanlar makine gibi yle dakikas dakikasna, elifi elifine kat'iyetle a-
155 Imak iin yara di mi tr. Eer insann parmaklarndan bir arkn dileri gibi bir i; ve l ve kollarndan bir perkr gibi daire izmek beklerseniz o zaman o insan evvel insanlktan karmak lzm gelir. Ne kadar urasamz. insan, makine olmaz. Eer insann elinden kan bir eyin olmasn isteyince ve ona byle makine katiyeti gibi telkki etmekten vez geince insan tembel ve mtereddit oluyorsa, gene zarar yok. nk bu hal ile beraber onda en yksek bulutlar kadar yksek baka bir halde doar. Bu bulutlar siyah veya patlak olabilir. Bunun da ehemmiyeti yoktur. Amma bu bulutlarn arkasndan baka bir gne doacaktr ; baka bir tecelli zuhur edecektir.,, Milyonlarca amelenin eseretinc derin sebep ; bu mihaniki ve seri i meselesidir. Ruskin, vatandalarna u tavsiyede bulunuyor : " Kafi zaruret olmadka, hakikaten (icad) olmayan bir eyi imal etmeyin.,, Taklidi ve herhangibir kopyeyi asla teci etmeyin; meer ki byk eseflerin htrasn muhafaza etmek iin ola.,, 5 Yabani zeytin, zafer tac : Mafniztn ve merkantilizm sebebile mihverinden ok uzaklam olan hayatn gayesini gene tam mihverine getirerek sylemek istersek hayatn erei udur: Sevim* li, feyizlij ve hr bir sulh.,, Ruskin, bunu yaban zeytin dal sembolnde pek gzel tasvir eder. Zafer tac, yabani zeytin gibi olmaldr. Yaban zeytin, hi kimseden itina grm eksizin, byr. Kayalar salkm salkm iekleriyle, byk yeil dallarile enlen* dirmez. iekleri kar yama benzer. Meyvesi de; boz
156 yapraklar ve dml dml daliar arasnda ufak tefektir. Muhteem deildir. te hayat, buna benzemelidir. O, atafatsz, tantanasz ve tatl bir hayat semboldr. Ak ve temiz kalblik, karlkl itimat ve ak, bakalarn sulh ve sknet iinde grme, bakalarnn aclarna ortak, olma; btn bunlar; ve stmzdeki lcivert gk, gzel rmaklar, arzn gzel iekleri, varlk leminin hududsuzluu ve srlar bu hayatn ve dnya^ nn en byk servetleridir. (Yabani zeytin tac) Bu byk artist, eserini byle, bir rya ile bitiriyor. lks; incdemi basitlie ve az ok ilerilera kylle, altn devre donmekdir Bununla beraber Ruskin; lzumundan fazla sanayilemenin zararlarm yk ek sesile iln etmitir. Btn insanlara da kalb ve tuhua hakik hazinelerini yan! faziletin esasn tekil eden beei ve tabi gzelliklerden istifadeyi tavsiye eder.
Riar Vaner
[1813 1883] 1813 de Lsyibzide doan Vaner, musiki debsile nldr. Fakat unutmamaldr ki o, btn gzel sanatlarla: iirle, tiyatro ile, musuki le halk, budunu ykseltmek sevdasnda idi. Gzel bir tesadf, onu (Bavyera) kralna dost yapt. Kral, ona (Bayrot) da (ahlk ve sanat mabedi) ni kurduracak paray verdi. En kuvvetli airane eseri (Nibelung'in yz tetralojisi) dir. Bunun
157 musiki rgs iin Vaner, yirmi seneden fazla almtr. B J eserin felsef kymeti hakknda ok mnakaalar yaplmtr. Eser, pek vzth deildir. Bununla beraber kaba saba bir tahlili yaplabilir. Vaner, bunu yazarken eski iskandinav efsanelerinden istifade ile ona istedii gibi kendi dnce ve duygularn vermitir. Tpk Viktor Hgonun (Asrlarn efsanesi) nde yaptJ gibi. 1 Altnn eamet ve melaneti: Btn mukaddes efsanelerde olduu gibi burada da balang; insann kibir ve hrs yznden boanarak dnyaya saldrd gndenberi her iyi eyi ykan birse amet ve mePnettir. Mabutlar devlere (Valhalla) yksek meskenini ina ettirmek istediler. Ve naat bedeli olmak zere onlara (Altn yzk) vermek istediler. 8u yzk (Nibelung) Ren kzlarndan alnp getirilmitir. Burada altn: Fena ihtiras, madd ve fena muameleci kudreti temsil ediyor. Esas itibarile altin, insan bozucudur. Ve zaten zlm ve cinayetlere sebeb olmaa devam etmektedir. Kendilerine verilen altn yzn banda, iki dev kavgaya tutuuyorlar. Ve Fahner, karde Fasoliyi ldryor. Bu hazineye tek bana sahip kalnca, bunu daha iyi muhafaza ve mdafaa edebilmek zere dev, daha mthi bir dragon oluyor. Fakat bu altn, herbangbir yerde, kullanyor da deil. Bunun ihtirasndaki ahmaklk u sznde pek ak ifade etnoitii: "Uyuyorum ve zenginim, malikimi,, Ahmak ve ksr bir malikiyet, yt.c ve kaba bir hasislik. Altnn eameti, iki sebebten neet ediyor: Mabutlarda byk zlumkrhk. Fahnerde de kaba bir egoizm dourtmasndan...
158
Bazlar derler ki Va-ner, bununla baka ey kastetmektedir. yie ki: Mabutlarn Valhallasi; servet zerine kurulmu eski sosyeteyi; Fafner de: Doymaz hrslarile dima ve kalbleri kararp keselerini doldurmaktan baka bir ey dnmeyen burjuvaziyi temsil eder. (Dresde) de Saksonya kralnn kilise ba mugannisi olan Vaner, 1848 ihtilline itirak etti, diye nefyolunmutur. O devirde, bu iler iin hi msamaha edilmiyordu. Hakikatte ise Vaner, politika cereyanlarna filen karm deildir. htillcilii, hiss bir temaylden ibaretti. 2 Kurtaric kahraman. renahk, dnyann iindedir. Bizi fenalktan, ancak, muvaffakiyete ezelden namzet bir kahraman kurtarabilir. Eserdeki; kahraman Sigfrit ile mabut Votan arasnda farzolunan efsaneyi akrabal bir tarafa brakalm. Sigfrit, bize Mime tarafndan Fafnerden altn yz zorla aldrmak maksadiy[e bir ormanda bytlmekte olarak takdim ediliyor: Kuvvet ve kudretini, genlik kaynandan ve iptida devrin hr usaresinden alan temiz ve kuvvetli bir gen. Bu delikanl: Bir atlet gibi ; grbz, bir ocuk gib (kendiliinden) li; ormanlara alkn insanlar gibi har eye yakndr. Bu itibarla Mimenin sun'i mrailii ile taban tabana zttr. unun stne parmamz iyi basalm ki air, buna mbtezel bir mkemmeliyet portresi izmiyor. Sigfrit, cokun br yarahhn saiamiiklaana, kaprislerine, ocukluklarna tamamen maliktir. Ormanda da hayvanca bir istirahat iinde yaamak istemiyor. Dada, yannda kendine benziyen bir insann, bir ruh kardeinin bulunmamasndan muztariptir. Mime, ondan ruhan pek uzaktr*- O, arkadalk hususunda, aydan bile, Mimeye tercih eder.
159 Sig-frit: "Senden deha iyi bir arkada anyacam. Ormann ta ortalarnda, yanma iyi bir arkada gelip oturur mu diye, ddm ttrdm. Balkandan bir ay kt geldi; homurdanarak beni dinlemee balad. Belki daha iyi baka birini de bulabilirdim. Fakat bu bile, senden daha iyi idi,, "Ormandan kp kamak ve buraya bir daha hi dnmemek. Ben hrrm ve bunu yapabilirim. Beni tutan hi bir ey yok. Sen, sen benim babam deilsin. Benim yurdum, uzaklarda... Yzen balklar gibi sevinli, ispinoz kuu gibi hr; nereye istersem gidebiliirim. Ormanda esen rzgr kadar hrrm...,, 3 Tabiatle kaynama Bu muhteem vahicik bize, istikbal iin pek vdh grnyor. Fakat bunun*, bir imal Herkl olabilmesi iin: Devleri ldrmesi, zincire vurulmu masumlar kurtarmas, ruhunun alp kuvvetlenmesi ve engin hisler iine dalmas lzmdr. Bunun iin (tabiatle kaynama) arttr. Vaner bunu mzikden bekler. (Ormann mrltlar) senfonisi; aalarn hlts arasnda kaybolmu Sifriti tasvir eder. Bu (panteistik) hayaller, onda, az gizli kalm her eyi nasl uyandrdn gsterir. Bu teshir eden-gzellik karsnda, anasnn hayali gznn nnden gitmiyor. "Ben, yalnz imdi bu serin orman seviyorum, gnn gzellii bana, imdi glyor. Karmda oiman trk aryor. Ah anam! Anamn simasn gzm nne nasl getireyim? Ah getiremiyorum. phesiz ki ak renk ve parlak gzleri, geyiklerin karacalarn gzleri gibi parlak imitir; yok yok bunlarnkinden de gzeldir. iz t irap iinde beni dnyaya getirmi ve hemen lm.. Niin lm? Btn insanlarn analarr, benimki gibi, oullarn dnyaya getirmek ztirabndan lecek mi?
160 Aman ne actkl ey... Ah, anam greydirn, anam greydim... Ormann hltsile, Sigfril'in kalbinde doan bu kuvvetli hislerle, zeksda bambaka oluyor; kularn dillerinden bile anlamaa balyor. Bu sayededir ki sonra, Mimenin suikast teebbsnden kendini kurtaryor. igfritte gayri me'ur bir cesaret var. " O , korkunun ne olduunu bilmez. Mime, onu orman iinde korkutmak istedi. "Ormanda uz klarda her ey sallanrken, her ey vz vz vzldarken, mrldarken, oralardan geen bir vahi homurdanrken, etrafnda herey hareket ederhen insann azalar titremee baslar hasseleri karma kar oiur ba dnmee balar, kalbi gsnden dar frlayacak gibi arpar. Buna kar Sigfrit yle diyor: "Filhakika bu, fevkalde birey olur. Fakat bunu duyan kalbim gene demir gibi... Bu dehet, bu titreme, bu karma kar olma: Bsn bunlar tatmak isterim. Haniya?,, Bu pervasz cesaretin sembol: Sigfrit'in kendi dkt (Nothun)klcdr ki ilk ii Fafneri yok etmek olmutur. Mimenin tevikile Sigfrit, ormann iinde, Dragonun ini yanma sokuldu. Ddk sesini mteakip Dragon ininden kt.: Bu da gibi bykl ve irkinlii, Sigfriti korkutmak yle dursun onunla ocuka istihza etmee ve glmee balad. Hamle hamleye giritiler; kavga kzt. N.hayet Sigfrit Dragonun kaibine, klcn Tam bu srada Mime de Sigfrii ldrerek mei'un yze tek bana sahip olmak istiyor. Fakat onun bu niyetinden; Sigfrit, ten bir ku vastasle haberdar oldu; onu da bir klta yere serdi.
161 5 Pervasz cesaret imdi Sigfrit, altn yze sahip. Bu da kendinden evvelkiler gibi ayni mel'anete decek mi? Va r,cr, "Tetraloji,, sinin son ksmnda onu da bu akbete dryor; ve katfolunan (Sigfrite) e yas havas! alyor. Fakat Sigfrit, imdilik kahramanlk ve kurtarclk seciye sini tamamen muhafaza etmektedir. Filhakika o cltmdan ve hazineden nefret ediyor. Bir kuun sesine meftun olup onun ardndan, ormandan kp gidiyor; uzaklarda bir kayann dibine varyor. Vota?, buraya baka sebeblerle kz Brnhildeyi, ebed uykuya daldrarak hapsetmi. Kayann drt evresinden thsml atei geen kahraman, mabudeyi uykusundan uyandrm* te o zaman ikisinin de kalbinden bir zafer sevinci ve ak tajm . Sigfrit' "Nur iinde yatsn beni douran ana: Mnkaddes ve var olsun beni besliyen toprak ! nk benim sevincimi gren u gzleri grdm!., Brnhilde. "Nur iinde yatsn seni douran ana: Mukaddes ve var olsun seni besleyen toprak] Yalnz senin gzlerinin beni grmee hakk vard 1 . Ben ancak senin iin uyanacaktm! Ey Sigfrit, Sigfrit! Uyarc bahtiyar kahraman! Seni ne kadar sevdiimi eer hileydin..,,, Nihayet bu, sevin te bir titreme ile bitiyor. (Brnnhilde) attk mabudlardevrinfr, kendi gururlar yznden, kapand; ve yeni bir insaniyet devrinin hr ve cesur Sigfrit nesli devrinin baladn iln ediyor. Bnhilde: "Ey kahraman ccuV, ey ulv ocuk, ey muhteem seferlerin gayri me'ur hazinesi ! Ben, seni tebessm ederek sevmeliyim! Valhal'in parlak devrinden daha parlak devirler a! Hoa ka!, ey mabutlarn parlak ihtiam! Ey ebed rk ! Daima sevin iinde yaa 1 F. 11
162 Karanlk uurumlardan (tnabudlarn kara pskl) glgesi ykseliyor. Bu saat, benim iin, Sigfrit'in yldz parlyor; onun ruhu altndaym. Her eyim onundur; derin ve yksek akm, mtebessim lmm hep, hep onundur. 6 Netice Pek mufassal olan Tetrolcjiden yalnz u birka sembol olsun hatrmzda tutalm: Mabudlarn Valhalias: Bakalarn ezme sarholuunun ifadesi, gz yalarile ina edilmi Tiraninin timsali ve kibir abidesidir. Fafner: Hayvan! ihtiras. Kanlarla sulanm hazine* lerden ksr ve hayvan zevk ve istifadedir. Sigfrit: Yeni hayat, taze ve ilk enerji ile dolu, orman bahan. Tabi! saf ve sadelik ile lirik atein zaferidir.
Tolstoy
[1828 1910] Zengin bir kont, zabit, kyl centilmen, nl muharrir olan Leon Tolstoy 1828 1910 .mrnn son yarsnda; insanlarn ounun mahkm olduu yoksulluk acsn dnerek ve insanlarda grerek pek mteessir oldu. Bu duygudan sonra, kalemini bu adaletsizlie kar iddetle kullanmaa ve yegne selmet yolu grd kendi doktrinini yaymaa balad.
163 1 Kendimize kar samimiyet Tamamen temiz bir hayatn ilk att: Her gnk hayatn dna ait sun'iiklerini kabul etmekten mtevellit fenalklar apauc anlamaktr. tiyat o kadar kuvvetlidir ki: Bize, mtebeddil, monoton, bo ve egoist bir mr srmei, iyi ve faziletli gsterir. Rusonun izinden yryen Tolstoy; modern cemiyetlerin fenalatna, bo zulduuna, insanlarn straplarn oalttna kanidir. Btn hatlarn kayna udur: Bo, ksr ve hatt fena olan eyleri normal grmek. tasan, kendi zle byk bir mcadele; veya dtan kuvvetli bir darbe iledir ki itiyadn penesinden yakasn kurtarp hakik sefaletini idrak edebilir. Tolstoyu uyandran darbe; 1884 te Moskovann fakir bir mahallesini dolarken vaki olmutur. Buradan dnte yeis ve dehete dt. Egoistlikten mtevellit bir cehalet neticesinde bunu imdiye kadar reneme diinden, vaki olan sktu ile, kendisini bu ii tasvip eder mevkide grmek ile kendini itham etli. Tolstoyun byle vicdan ahlanmalar, idrakinde an imek akmalar, bilhassa "fvan llltch'in lm,, eserinde oktur. Zengin bir memur, mhim bir burjuva olan Ivan, bir kaza neticesinde bana gelen uzun veisdrapl bir hastalktan sonra lmek zeredir. lm deinde btn mazisini, erit gibi, gznn nnden geiriyor: yi ve faydal hibir ey yapmadna kani oluyor. Adamm, diye gezmi; amma sadece kesesini doldurma dnm; mra, ad bir ey... Mazisi byle gznn nne gelince ona bir sknt basyor. "Bu manev strap ona, bu gece dnd u fi-
164 kirden geliyordu: Eer benim btn hayatm olmas lzm geldii gibi yani iyi olmazsa benim halim ne olur? lk evvel: Hayr, hayat byle deildir, diyordu. Fakat bir an evvel dnd ki bu bir hakikat olabilir. Nadir de olsa bazen, yksek sosyeteye kar duyduu isyanlar hatrlad. Bu isyan zamanlar bunlar abucak datsa da hayatnn en kymetli zamanlaryle... Memuriyetndeki hizmetleri, aiie hayatn tanzim!, monden eylere alkast neye yarard? Birden bire bunlara arkasn dnd; ve btn hayat boyunca bunlar ac ac hatrlad'. Sabahleyin hizmetisini, sonra refikasn, kzn doktoru grnce, bunlarn her hareketi ve her sz o gece kendisine zahir olan hakikati, kat'iyetle tasdik ettird'. Kendini, onlarda -sanki aynada gibi- grd. Artek tamamen anlad ki imdiye kadar geen hayat, mthi ve muazzam bir yalandan ibaretmi... Bu halde imdi ilk vazife: Kendini ve etrafn tetkik etmek ve olmaklmz lzm geldii gayet vzih bir fikir edinmektir. Ahlk rehaveti, iinde bulunan adi vaziyet He memnun olma Tohtoyun eseri kadar sarsan hi bir eser yoktur, 2 itima valan: Behemehal kurtulmak , mecburiyetinde itima yalan nedh? olduumuz
"nsanlar, grup halinde olunca, bir eyi sadece ekseriyetin iyidir, demesiyle hepsinin de byle demesi... nsanlar beer tarihinin cinayetlerle dolu olduunu g rler, ve tasdik ederler. Fakat onlan, ona benzer eyleri kendi zamanlarnda grnce hi ses karmazlar,, der. Tolstoy arlarn zumunun tevlit ettii bu safsataya kar Nkola Pa!kin> eserinde ateler pskrr:
165 -
"Ayni irkin eyler var; fakat biz grmyoruy. Tp* ki dedelerimizin de kendi zamanlarndaki irkinlikleri grmedikleri gibi,,. Bu, her zaman byle olmutun Bizde de byle olacaktr. Yaptmz hatlara kar biz de kiletik. Bizim zamanmzda da mazinin irkinlikleri var. yz bin adam, zindanlara atlm, can ekiiyor; bunlarn oluk ocuklar da alktan lyorlar. Milyonlarca adam fabrikalar esaretinde, bedenen ve ruban mahvolmaktadr. Btn bu korkun manzaralar, mstakbel nesilleri, bugnklerin canll ve hissizlii karsnda, deiin hayrete drecektir. 3 Ahlk ne? Hastal bylece tesbit ettikten soma bunun devas
Deva, sadece ahlkdir. Tolstoya gre; insanlar, despotlarn zulmn normal telkki ve kendi kendilerini aldatmakta devam ettikleri mddete ilimlerin ve messeselerin ilerlemesinin hi kymet ve ehemmiyeti yoktur. Bakalarna yardm ve cmertlik ile mterafik deilse, bizim bbrlendiimiz, san'at ve ilim, birer mefsedet ve egoizm vastasndan baka bir ey deildir. yle ise asl temel i: Kalbimizi temizlemektir. Drt el ile itima ahlka, cemiyet iin yaamaa sarlmaktr. 4 Din Tolstoy, Hiristiyanl.n formalitelerine dmandr. Bunun iin Rus kilisesi, onu aforozlamitr. Yanliz Tolstoy; sann "Sa yanana bir tokat vurana, sol yananl da evir!,, sznn kaytsz ve artsz taraftandr.. 5 Yeni hayat . . Tolstoy'a gre manev varlmz, byle samimi ve salam ahlk zerine kurarak hakik yeniden doma
166 miz temin etmek lzmdr. Son roman olan Resurrection- Bs badelmevt inde bunu tasvir eder. Eserin kahraman olan Nekuldof, byk bir ahsiyet olup, Moskovada jrie seiliyor. Bu srada mahkemeye her trl fenalklar yapm ve nihayet katil ile itham edilmi bir kadn geliyor. Mahkm olan kadn Sibirya zindanlarna sevkedlliyor. Nekuldofun kalbine, iki ey douyor: Biri beerin adaletinin ekli, sath, egoist bir itima nizam idameye sky olup vicdan tatmin etmedii ve bunun nefrete ayan bir komedi olduu. Dieri, hkm giyen bu kadn evvelce ailesinin hizmetisi idi. Kodu. Bylece onu sefalete att. Hem vaktile patronu oluundan hem de imdi hkim mevkiinde bulunuundan kendini bu mesele karsnda iki kat mes'ul sayyordu. Normal dte, bu hadiseyi tamamen tabi bulur. Halbuki o, nedamet ateleri iine dyor. Ve hatsn tamir etmei aryor. Kadn, zindanlarda arayp bularak izdiva teklif ediyor. Sibiryaya onunla gideceini beyan ediyor. Zengin ve mnevver olan bu kont, kendini zararl bir kadnn hizmetine hasretmek zere hepsini terkediyor. O kadn ki cahildir, irkindir, ikiye dkndr ve cemiyet onu, iinden atmtr. Kont iin bu, mthi, uzun bir tecrbe ve ura ma oluyor. Fakat btn bu almalar neticesinde yeni hayat a gtren <Bs badelmevt i hissettike temel ahlk kanunlarm daha kuvvetle anlamaa balyor: Her mahlku candan sevmek, fenalktan daima ekinmek. 6 Netice: Tolstoy, Ruso gibi, itima yalanlara kar en gr baran; trajik efkatli, yakc samimiyetli, iyilie kar
167 esiz ihtirasl bir ahlkdr. Donmu ve tembel ruhlar hareket ve hararete getirmek iin haykrr. Sesi 19 uncu asrn en kuvvetli ve keskin ahik mayas ve samimiyete davet edicfsidir.
Ibsen
[1828 1936] 1828 de doan Nerveli Ibsen, dram iirleriyle n kazanmazdan evvel, ok fakirlik ekti. Norve, talya Mnihte dolat. Edebiyatta romantizme saliktir. Eserleri ahlkdir. 1 Hrriyet : Byk romantiklerden Hgo ve Misele gibi, Ibsen de beer hrriyetinden pek yksek neticeler bekler. Hrriyet deyirce anlad ey: itima konvansiyonun dar, miskin ve felce uratan eylerin tamamen zdddr, Ibsene gte cemiyetlerin yaratt ahlk birtakm (batla prejje) lerden ve hakikatte ahlk bir kymeti ol* mayp itiyatlardan doan hal ve hareket kaidelerinden ibarettir. Bunda tedenberi gelmi ileri yapmakla insan kendim faziletli ve iyi zanneder, ve gittike gerenein iine saplanr, gider. Bu nevi ahlka dman olan Ibsenin, ferdin byle basma kalp ahlka kar isyan ederek, nihayet hkk! ahlk bulmasn tasvir eden dramlar pek kuvvetlidir. Bu
168 bapta ve cesaret: herkesle beraber (arambadr ar samba) demlyerek, ancak kendi kalbinin derinliklerin* den kendiliinden gelen hissiyata - tek bana kalmak pahasna da olsa itaat etmektir. " Hak bellediin bir yola yalnz gideceksin! ? msran iar edinmektir. Bu ruh haleti, en iyi temsil eden eseri Bebenin evi> adl dramdr. Eserin balca ahsiyetleri (Helver ) ile kars (Nora) dr. Bu adam, tamamen basma kalp ve batl fikirlerle yorulmu di bir insan... Bir mesele hakknda nasl dnecei evvelden belli.,. Evinin iinde hayat, tamamen monoton; tpk c m s z bebeklerin varl gibi... Bu vaziyet karsnda, karsnn ruhunda bir is/an patlyor; ve zannediyor ki vazifesi: bu zindandan kurtularak daha ziyade hareret ve hamle ile yaamaktr. 2 Ferdiyetiliin hudutlar: Ibsenin bu hrriyetiliine bakp ta insan tamamen serbest braktn ve intizamsz bir hrriyet ve anariye tevik ettiini zannetmiyelim. Fert iin hrriyet isteyii ferdin byk iler meydana getirmesi iindir. Yoksa insan bozmak ve ahlkszlk yapmak deildir. Bunun iin balca iki art lzmdr: Birincisi, madd! ve dar egoizmi krmak. Buna dair en gzel piyes: (Per Gynt) tir. Ibsen, bu eserinde bizi bir kere yer altnda yaayan ve iarlar < Yalnz kendini kayr! , olan mahlklarn yanna; bir kere de kapsnda < Burad? herkes, bir f gibi, kendi iine kapanr! > yazl bir tmarhaneye gtrr. (Per Gynt), kendisini btn arzu ve ihtiraslara kaptrm bir egoisttir. Ibsen bu eserinde gsterir ki nsann
169 zevke tabi kaprislerine bi/akmas; dolgan ve ahenkli bir insan hayat yaamak deil, bilkis insanlktan vazgeerek, hayvanla inmesi demektir. Hakik ferdiyeti, akdye ve seciye ferdiyetidir ki; her eyden ruh kuvveti, nefsine halcim olma, hislerde sebat ve i skneti ister. Maddi ve kaba huzuzata kat'iyyen gnl akmaz. Her trl kibir gururlara saysz can skntlarna sebep olan (atnour propre izzet-i nefis) ile, ruhan derlenip toplanarak i sknetine kavumaa sevkeden (amour de soi kendine sevgi ve sayg) arasndaki zddiyeti Jan Jak Ruso tamamen gstermiti. Ibsen, ayni dersi yenilemitir. ikinci art udur: Ammenin kanaatlar stne tk m olan ferdiyeti; henz bir batlalardan siikinemiyen lere otoritesini kullanarak, " siz benim gibi ykselin! dememelidir. Bunun faydasi olmaz. Hsr fert ancak mufaza ve irade kuvveti iledir ki, hakikate ulaa bilir. Yoksa bu dardan herhangibir nas (dme) veya kanun ile verilemez. Ktle ile yksek ahsiyetler arasnda bu noktadan, bir ok ihtilalar olacaktr. Ktlenin kabul ettii akideleri ve dzeltmek ve ve insanlar gittike yanl yoldan kurtarmak istfyenlere kar, ktle maalesef souktur. Bazen halk, halk aklarna, halk dman na* zariyle bakar. Ibsenin kahramanlarndan biri olan (Brand ) , zek ve iradesinin kuvvetine ramen muvaffak olamad. Sebebi; henz daha kanatlar tylenmemi olanlar uurmak istemiti. ok zarif ruhlar, nura tahamml edebilmek zere birdenbire ve en kuvvetle tenvire almak, onlar tamamen kaybetmek ve straba drmek demektir. (Vahi rdek) eseri bunu temsil eder.
170 3 rade kahraman Hakikate, icabnda, tek bana ulaabilmek; egoizm tuzana dmemek, kendi ulat yksek noktaya ktleyi maharetle ekmei bilmek: fte Ibsenin arad kahraman. Onun istedii kahramann portresini, en benzer surette, belki (Brand) eserinde grrz. Bu dram, 1864 Slesvg muharebesinden sonra, politikann adilii ve darl tesirile yazlmtr. Bunda alelade hayat, en snk renklerle tasvir edilmitir. (Bebek evi) zindan, burada boucu ve hznl bir peyizaj ile yerini deitirmitir: Buzlu sisler arasnda kaybolmu bir Norve fiyort1]'. Burada harap bir kyn evleri falegierin glgesine skmtr. Burada yayan fakir balklar; ala, hasislie, kskanla kurban gitmek zeredirler. Balarna gemi olan mahdut kafal adam ky aas; bu zavall sry bu sefil ve ackl vaziyette tutmak iin onlar itiyat ve akideleri iinde hapsetmekten baka hibir ey dnmyor. Yeni gelen Pastur Brand, bu durgun muhitte, btn ruhlar tututurabilecek, bir alev gibi beliriyor. elik bir iradesi var. Byk ilere ahlanyor, kahramanca hare* ketlere susam bir adam. Nursuz bir hayat yaamaktan nefret ediyor: nsan hr klan da, yaatan da iradedir. Kklerde de byklerde de aynidir. Her ey dklp sald perian olduu halde o btndr. Ey benim doduum bu derelerde g bir hayat yayan insanlar; geliniz bana! ruhlarmz brbirne dayyarak, can ve gnllerimizi birletirerek temizleme iine ba vuralm; kararszl alaa edelim; yalan susturalm ve gen bir arslan olan iradeyi uyandralm. Herkes iin tek bir gaye vardr. Br tun levha olmak; bunun stne Tanr ne isterse yazar
171 Brand, kendini dinleyen insanlar; dirik, cesur ve temiz adam yapmak istiyor. Muhit, evvel kendini iyi karlyor. Amma sonra strap ve fedakrlk devresi geliyor. Brand danyr ki ruhlar uyandrmak iin hal ve harekette ok salam olmak lzmdr; yle hareket ediyor, lm deinde olan anasn hasisliinden vazgemedii iin ziyarete gitmiyor. Hasta dsen ocuunun, Fiyordun sert iklimine dayanamyacan doktorlar, syliyorlar; o vazifesinin bandan ayrlp gitmei reddediyor ve ocuunu kurban veriyor. Hasl Brandn hayat yksek bir manev inkilp yapmak teebbslerle dolu; lkin sonu muvaffakiyetsizlik... Brand, insanlar; dar ve miskin akidelerinden; dar ve maddeci kiliseden kurtararak onlar ebedi, yksek ahlk hakikatlere taptrmak (iir Iisanle, en yce tepelere karmak) istiyor. Ktle, evvel orun ardndan gitmee niyetlenmi grnyor. Fakat rk bir niyet... Yola dizilip tepeye doru kmaa balaynca, yol biraz gleir glemez ktlede cesaretsizlik ve mrldanma balyor. Ha bire gayret... Biraz daha ilerleyip yorulunca, ky aas arkalarndan yetiiyor: "Koun, srler ile balk geldi!,, diyor. Ktle tepeden koa koa iniyor; her gnk madd ihtiyalarnn ardndan komaa balyorlar. Tek bana kalan Brand, bir avalan altnda ip kalyor. O, mkemmel bir (adam) olma bildi; fakat imkn olmyan bir ahlanma istemesiyle kendini mahvetti: Btn ktlenin, kendisini taklit etmesini istedi. 4 nc hkmranlk: Bununla beraber ibsenin son sz bedbinane deildir. Byk romantik airler gibi lbsen de, beeriyetin daha erefli devresi geleceine bir (nc hkmranla) inanr. Yalnz bunu pek mbhem tasvir etmitir, tik hkmranlk, fatihlerin idi: Madd ve askei kuvvete
172
dayanyordu. Kalplerde ve ruhlard derin bir taat itiyad brakt; ve sonra beeriyeti drd. kinci hkmranlk, (Apotre Havari) lern idi. Bunlar hal ve hareketletile takdire deer insanlard amma bunlar unuttular ki iradelerin kuvvetlenmesi ve ilerilemesi, ferdin kendi iinden gelmelidir: haric bir iknadan deil. Onlarda ite bundan muvaffak olamad. Bugnn insanlar, daha dorusu bunlarn en iyileri, derun hrriyet hissini tam bir surette inkiaf ettirme liler, ileri ne ise dlar da yle olma aramallar, hr zaman her yerde vicdanlarnn iyi ve doru dedii eyi istemeli ve bu adalet hissine gre hareket etmei bilmeliler. Ancak bu suretledir ki hakik insaniyeti yaratabileceklerdir. Bu byk lky kim reaze edecsk? lbsen: "Tanma aac ile salip aacnn birlemesi,, diyor. Tanma aac; kuvvet, haz ve meserreti; salip aac ise strap ve fedakrl temsil ediyor. Bunnnla lbsen belki unu demek istiyor: tasann kalbinde kibir ve haz hkm srerse insan bozar. Yalnz strap se kanszlatrr. Her iki nevi de tek basma hkim olunca bizi gaflette brakr. Amma memzu olurlarsa en dolgun bir hayat yaam oluruz: O zaman ruh alevlenir ve enerji uyanr. Bu ikisinin birlemesinden yalnz ferd deil saadet ve bahtiyarlk ta doar. kahramanlk
Burada Ibsenin kastettii saadet, madd realiteler mi? Yoksa sadece: Saadeti felketlerle arpmakta bulan ve kendi kendine kfi gelmei, kimseye boyun ememeyi bilen, mert ve ahenkli bir ruha malikiyet mi? Bunu pek iyi seemedik. nk. Ibsenin airane tebihlerini, kal1 i ifadelerle tercemeye imkn yok.
173 5 Netice: Fransz romantikleri, hakikatte ferdiyeti deildirler. nk kahramanlar, kendi kalplerine doan vazifeye misyoner varlklarn vakfedeceklerdir. Ve btn insaniyeti temsil ve ona hizmet edeceklerdir. Ibsenin kahraman ise ne batr, ne hizmet edicidir, fi ne ise d o OI aktr; fikren mstakildir. Vaziyetterinde ve tiklilerinde tamamen samimdir. lksn realize etmcsile, rnek ve yksek bir insan olmutur. tima yalanlar arasnda temiz ve grbz bir kuvvet ve (ferd ykselme) imknnn canl bir hcceti eklinde ykselir.
Vilyam Moris
( 1834 1899 ) Vilyam Mor5, ft mevhibelerin tenevvu, licenabane faliyetlf, ateli nikbinlii ile dikkate ayandr, Ici ir ve muharrirdir. 1 Hayat ve eseri 1834 te orta halli bir aileden dnyaya geldi, Kollej ve niversitede iyi tahsil etti. Rahiplie girecekti: vazgeti. airlie dnd. ( Rosetti) gibi airler : ( Burn e j o v e s ) gibi ressamlarla dostluu varch. Biihassa (Ruskin) in tesiri aifrnda kald. ve bunun balca fikir-
174 lerini, ihtirasla, benimsedi. iirler ve hikyeler yazmakla beraber resme ve yal boyaya da alyordu. Bir ka arkada ile beraber bir (tezyini sanatlar) evi at; ok n kazand. Buna biraz sonra ('krmz ev) denildi. Burada evlerin ve resm binalarn tezyin ilerile urayordu. Renkli camlar, dvar resimleri, hal ressaml ve saire yaplyordu. < Krmz ev > byk muvaffekiyet kazand. Moris, bundan cesaret alarak, kitabettik yapmaa zendi; ve ( Kelmscott) da bir matbaa ve bir de kitab dkkn at. Basaca kitaplarn tiporafini ve resimlerini kendi yapyordu. Bu ilerle beraber eserler de yazyordu. 1891 de Hi bir yer,, kitabn yazd ki bununla topistler srasna girdi. Moris tarafndn tekrar baslan bir eser de ( Toris Mor) un " topi,, sidir. Bt bu ileri yannda; konferans vermee ve halk terbiyesi iin almaa da vakit bulabiliyordu. Uzun, alkan, ve mstakil bir hayattan sonra 1899 da ld. Heyecanl ve gen ruhlu bir adamd. 2 itima mesele ve sanat Sanat ve gzellik ahlknn ne olduunu (Ruskn) de grmtk. Ona en ziyade nfuz edenlerden biri (Moris) tir. Ostad Ruskin gibi, Moris te una kanidir k>, insan iin en byk bedbahtlk: sevmei ii yapmak mecburiyetinde kalmaktr. Halbuki bu hal Makinecilik ve seri hayatna girdiinden itibaren her yerde hemen bir kaide gibi oldu. " Sevin ile yaplm* yan herhangibir i, yaplmaa deer bir i deildir. Bylece, i; bir klelik ve alaltc bir ey oldu. Bu mesele, 10 uncu asn igal eden en mhim meselelerden biridir. Teknik o kadar ilerledi ki iiyi, fabrika larin ; insanlarn uzaklatrc irkin ve karanlk nokta* lanna att. Buna il olmak zere sosyalist doktrinlerin
175 ne srd ey: menfaatin ilgasdr. Moris'in ne sr* d fikir: ii, yeniden bir sevin kayna yapmaktr. Bu da encak en mtevazi iin de artistik bir surette yaplmas ile mmkndr. Ruskinden soma Moriste: < Sanat, iine kar insann duyduu zevkten ibarettir. nsan, bir ii zevk duyarak yaparsa onda ahs bir tam g as olur; ve o i, gzelliin az ok bir ifadesi olur. Sanat; muesr bir muharriri u formln : " i bu; elence deil. yok etmektedir. > Diyor. Buna varabilmek iin artist ite el sanatlar sahihleri arasndaki duvar kaldrmak lzmdr. Morise gre her sanatn, zevk ve zek ile yaplma a msait bir yeri vardr. Bunun iindir ki meslek! ter* biyeye ve bilhassa resme ok ehemmiyet verir. Fakat el sanatlar yaptklar eyler de amel ve kullanlan peyler olmaldr. Altn, inci, kymetli kuma ve saire gibi madd lkslerin yerine, mahirnebir i ile meydana gelebilecek gayet ucuz bir ey zsrine yaplacak ekil kaim olmaldr. Sanat, bu suretle aristokrasiye mnhasr kalmaktan kurtulur, demokratlatrlm olur. Herkes, ucuzca, sanattan istifade edebilir. Byle olduundan itibaren sanat eserlerin mterileri oalr ve eJ ilerine ve sanatlarna gzellik girer. Ve bu sayede amele de, hakkn alm olur. tima sanat, halk sanat; sulh ve saadetin kayna; ve ykseltici, hayat verici bir Hmanizmin vastas olacaktr. Moris, btn itima meselelerin bununla halledilip biteceini zannediyor deildi. Nihayet ngiliz sosyalist partisine girdi, O zaman tngilterede bunu yapmak, b -
176 yk bfr cesaretti. Bu da gsteriyor ki ona gre itima meselenin sanat yzn halletmek kfi deildir, iktisad ve siyas meseleler de var. Bununla beraber Morisin sosyalizmi, halk teibiyesinden ibarettir; ve bu terbiyede zevki ykseltmek isi, meselenin can evi elmaldr. 3 "Hi bir yer,, eserini Moris, mstakbel sosyeteye aid bir topi lomannn bir ka fasl gibi gsterir. Btn bu nevi eserlerde grld vehile, hkim fikir: Mterek hayatta ve btn vatandalarn tam msavatdr, takat iinde yaanlan muhit: Sevin, ziya ve gzellik muhiti olacakar. Bunlar bir filozofun mlhazalar deil bir artistin ryasidir. Moris, romanna elenceli bir mukaddeme ile girer: Bir akam, bir dostu ile mstakbel sosyete hakknda konumular. Mnakaa, hararetli ve mbhem gemi.. Sonra balk istifi gibi yer alt trenine binip evine gitmi. Ve o gece modem hayatn irkinliinden, ba dndrc sratinden, ve hazinlinden can sklyor. Bu realiteden, hayal ve rya lemine kayor ve o zaman bu Hi bir yerde... kitabn yazyor. Ak gkte gnein tatl ve ilik bir harareti ile insann ii nee ile doluyor. ehirlerin iinde dumanl fabrika bacalar yok. Mellifin evi de misafirler evi oluyor. Bu misafirler evi rsde; hrriyetin ve geniliin tad tadlyor. Her eyde ahenk ve gzellik var. insanlarn hepsi, gen grlyor; nk hepsi mesuddurlar. u gzel tbir; Morisindir: Tasal insanlar arasnda abuk ihtiyarlanr. > nsanlar; shhatli ve gzeldirler^ Tem'z giyinmilerdir. Zarif bir surette dralara brnm kadnlar, getikleri yerlere kk lavanta iei dallar sayorlar. Evlerinin ve erkeklerinin ilerini kendileri gryorlar. nk ev ii, di bir i deildir. Blkis hrmete deer itir.
177 -Bundan baka bir hanm iin evini maharetli tanzim edebilmek bir zevktir. > Morisin yeni ehri, bugnk Septe Jarden tipidir, Evler, baheler, iindedir. Evin n tarafm tezyin bile bir sanat eseridir. Evlerin ileri de temizlik, ahenk ve gzellik rnei. ocuklar; hrriyet iinde ve oyun ile terbiye edilecektir. Rusonun (ETHI) I gibi bir terbiye eski mnada mektep yok. ocuklar, grup, grup ormanlarda, kr larda, plajlarda oynyacaklar. Kendi kendilerine yzmek, ot bimek, ormanlarda kk midilli beygirler stnden sramak, biraz yapclk ve marangozluk reneceklerdir. Byle kendiliklerinden bir ok eyler renmi olacaklardr. * Morise gre ahsi mlkiyetin ilgas', insanda alma zevkini azaltmaz. Gnl arzusile ve hrriyet ile olunca i -ota zamandaki gibi angarya deil- , sevimli olur. Yeni adamn, her i houna gidecektir. nk o, hakik ihtiyalarn bilir ve yalnz faydal olan eyleri imal eder. mal ettii eyleri de nee iinde imal ede; nk ayrca dinlenme iin kfi zaman ve geliri vardr. Herkes, tutaca ii tayinde serbest olacak. Seciyesi ve ahs zevki, yapt ide grlecektir. Bu suretle her i hoa giden bir idman olacaktr ve hi kimse bundan ekinecek deildir. Bu taktirde iilerin gayretini arttrmak iin bi takm mkfatlar ihdasna lzum kalmyacaktr. "iin mkfat; hayatn kendisidir,,, Birtakm "birlemi atlyeler,, de var ki buralarda, herhangi bir i icabt, birlemesi lzmgelen iiler birleerek almaktadrlar. Kezalik baka br grup - kuvvet ve*meharetlerini gstermek iin- bir yolun tamiri ile meguldr. ehirlerden kye dn, halkta yeniden shh bir muvazene tesis etmitir. Ve kyler en ve ataret iine gmlmtr. Cinayetlerin ou yok olmutur. Ceza F. 12
178
kalmam; csza fikri bile, tahamml edilemez bir ey olmu. Feriler arasndaki musavalszk nasl yok olmu se milletler arasndaki rekabet te yok oinsu^. Mes'ut ve neeli ve " ahs serveti atp saadete kavumu olan bu insanlar; tabi bir faaliyet ve bahtiyarlk sevinci iinde bir arkadalk hayat yaamaktadr. 4 Netice Bu mucizelerin nasl usule geldiini Moristen sortnyalm. nk o da, bunlarn rya olduunu saylyor. O, bu ryalarn, bir sistem hahne koyacak kadar fikir kuvveti gsterememitir. Yalnz moriste, dikkate deer ey; sanat zerine olan fikirleri il sosyetenin dknKi sebebi zerine olan fikridir. Morise gre bu dknln sebebi; i iie makine arasndaki ahenksizlik iie bir de byk mikyasta istihsal hrsdr. Moristen evvel Ruskin de bu mealde fikirler ne srmt. Amma o, umum sahada, lkse kar mistik bir fesahat iie soz sylemekle kahnitt. Fakat Mbris, bunu i- le gsterdi. Morisin szleri, bugnk (teknik rasyonalizasyon) karsnda masal gibi kalsa bile onun u kanaati her zaman dikkat ve hrmete ayan kalacaktr: " Eer is, insan bomaa ve hayatn irkinletirmee sebep oluyorsa o i, derin bu surette gayri ahlkdir.
179
W . Ceymis
(1842 1910) Vilyam Ceymis, 1842 de (Ncwyork) da dnyaya geldi. Babas mistik bir filozoftu. Kendinden bir ya kk olan kardei ( Hanri ) ile beraber Fr an saya tahsile geldiler. Fransada ( arko ) ve dier ak hastalklar mtehassslarnn derslerime devam ettiler. Hanr, ngilterede kalarak nihayet ingiliz vatanda oldu Vilyam, Ameri kaya dnerek, gen Amerikan devletinin ruhunu pek iyi kavrayp ona en uygun bir ekilde hitap etmeyi bildi. Amer ikada hi bir filozofun elde edemedii baar ve halk arasnda n kazand. ( M . D . = Master Degri ) sini 1870 de Harvard niversitesinden ald. 1872 den itibaren lmne kadar ( 1910 ) burada hocalk etti. ilk nce Anotomi, FiziyoIoji ve nihayet felsefe hocal. I89O da yazd ( Psikoloji) si, anatomi ve fizik tesi tahlillerle doludur. Psikoloji olaylarn, ince ve renkli tahliller yapma merak onu Felsefeye ekip gtrd. Ceymis'e gre, Fizik tesi demek: eyay en ak bir tarzda dnebilme almalar demektir. Felsefeyi yle tarif eder: Eya hakknda en iyi anlalabilecek bir ekilde dnmek. Ceymis, 1900 den sonra yalnz Felsefe ile urat. Felsef ilk eseri ( The will to belive = inanmak iradesi 1897 ) idi. 1902 de bir Psikolojik izahlar aheseri olan (Varicties of Religions Expeiiencis = Din tecrbe balklar) n yaynlad.
180 1907 de mejhur ( Pragmatizm ) ni 1909 da ( A Pluralsttc Univers oklu kinat ) le ( Hakikatin mnas ) lmnden bir yl sonra 1911de ( Baz Felsefe meeleri ) 1912 dr de ( Radikal Amprizm denemeleri ) kt. Ceymis, Felsefesini bilhassa bu son eserinde en ak anlatmtr. Tahlile ben de oradan balyacam. Pragmatizm Ceymis'in dncesi ddma eya zerindedir. Bu meselede ie psikoloji ile balam ise bu, onun karanlklar iinde dolamay sevmesinden deil; fikri : haric ve madd realitenin bir aynas gibi kabul etmesindendir. Ceymis'e gre bu, bazlarnn sandndan ok daha ziyade yi bir aynadr ; Hiyum'un sand gribi sadece ayr fikirleri kavrayp yanstmakla kalmaz. Her eyi bir dkm ve mna iinde gtr. Bu dokum, eyann - koku, lems ve kalp eklinde - bir mutsdr. Eski ingiliz atomcu Psikoloji, - ki eyay yan yana gelmi ayr ayr fikirler olmak zere alrlar. - Fizik ve Kimyann bir kopyasndan ibarettir. Dnce bir akmdr. Fikir ve duygularn bir devaml akmdr. Bu akm iinde fikirler mesel kandaki yuvarlaklar gibi gemektedir. Akm, bir nisbetler sistemidir. Araszlk, aktalite ve reaHte akdr ki Ceymisl pragmatizme ekip gtrmtr. Fransz Ekolnn apaklna vurgun olan Ceymis, Cermen Fizik tesinin Pedantesk terimlerini hi sevmez. (Haris) ve bakalar Hegel felsefesini Amerikaya sokmak istediklerinde, bunu sokmamak iin tpk bir hastala kar uraan karan-
181 na doktorlar ve memurlar gibi urakt. Ceymis, O Felsefeye : " Bir kuru lf harman der. Ceymis, 1878 de ( Ch. Peirce ) in Fikirlerimizi nasl vzhlatinrz? balkl bir makalesinde: Bir fikrin doruluunu anlamak iin onun bir i. meydana getirtip getirtmediine bakmalyz. Yoksa sonu gelmez mnakaalardan baka bir ey kmaz. Bu da phesiz ki faydasz bir ey demektir. demiti. Ceymis, ite bu ilkeye sarld. Eski fizik tesi problemlerini bu mehenge vurma snad. Onlar bu mehenge vurunca bir kimyev tertipten elektrik akm geirmek gibi bir hal oldu. Bunlar yieak mna kazanmoldular ki sanki Efltun'un mehur maarasndan bir le gnei altea ktlar. Ceymis, bundan ilhan alarak, (hakikat) in yeni bir tarifini yapt, iyilik ve gzellik gibi, (hakikat) de: objektif bir nisbettir. Nasl ki (hkmler) ve (zaruretler) de byle bir nispet meselesidir. Tabiat kanunlar, ebed ve deimez; (objektif nesnel) hakikat olarak alnr. (Spinoza), bunu felsefenin temeli olarak almtr. Hakikat demek; bir tecrbenin formllemesi, pratik hayata uygun ve baarl olmas demektir. Varlacak zel neticelerin nceden doru hesaplanmasdr. Yoksa herhangibir nesnenin kopyalar deildir. "Nasl hal ve hareketimiz iin uygun olan yolun ad (doruluk) sa, dncelerimiz iin uygun olan ey de hakikattir. (Uygunluk), geni ve uzun vadelilii de iine alr. Hakikat (iyi) nin bir trls olup ondan tamamen ayr bir snf deildir. Hayat yolunda iyi olan her ey, ayn zamanda hakikattir de." Pragmatizm, br fikrin meneini arayacak y&rde, onun meydana getiidii neticelere bakar.
182 Pragmatizm; ilkeler, kategoriler, zarur farz olunanlar stnden aarak da sona, neticelere, meyvelere bakar. Skolstik: Eyann mahiyeti nedir sorusunun cevabn arad; karanlklarda dalp kayboldu. Darvenizm: mene nedir? (Neblz) lere dald. sorusuna cevap arad.
Pragmatizm: (sonu ne?) yi arad. Bu suretle o, dncenin ynn, gelecee ve aksiyona evirmitir. nsan, iradesine sahip m? Elbette. Zira Determinizmce inanacak olursak Hint mistiklerinden farkmz olmaz. nsan, filn ve falan felsefeyi kabul ediyorsa bu (nesnel gerek) i elde ettiinden deil bnye ve mizacna uygun geliyor da ondan... Burhanlar bizi dikte eden, zaruretlerdir. Zaruretleri dikte eden burhanlar deildir. Mizalar bu bapta iki trldr: 1 Yumuak ruhlular: dindarla mtemayildirler. Belirgin ve daimez naslar, beer hrriyetini kabul ederler. dealist, iyimser ve mnisttirler. 2 Sert ruhlular: dinsiz ve materyalisttirler. Fatast, Ploralistik, karemser ve septikdirler. Bazt meydana vermede mizatan mizalar da bu ikisinden birer para katlarak gelmitir. Mesel Ceymis, hadiselere kymet ikinciden; Determinizim'i reddetmede birinci olmak zere ikisi karmasidir.
Byle ikisini armonize edebilecek bir fehefe var m? Ceymis, bunu kurmaa uramtr.
183 Eer srmekte olduumuz yaatabilecek bir hayat varsa; hayattan daha iyisini
Eer bizi bu srmekte olduumuzdan yata ulatran br fikir varsa.
daha iyi ha-
Onlar almalyz. Uyank olma ve ahlki hayat iin, Tanrya iman pek mhimdir. Bunu ispatlamak iin Ceymis, her trl dinlerdeki insanlarn tecrbelerini (Din tecrbeler) adndaki eserinde gstermitir. Ceytnis, manev te hayata inanr. Ceymis'e gre her insanda gerek ferd, gerek cemiyet iin ayrca ihtiyat enerji daima vardr. Bu ihtiyat enerjiyi insanlar ve milletler, muharebelere harcamaktadrlar. Halbuki bunu asl: Gene toprak ama, kanal kurma, bataklk kurutma... gibi (tabiatle mcadele) de harcamahdtrlar. (Tain) in her terakkiyi: (rk, muhit ve zaman) a vererek ferde kymet vermemesini, Ceymis, doru bulmaz; ona gre esas, ferddir. Her ey, hatt felsefe bile bir vastadr, yle bir hkmet lzmdr k(, der, vazifesinin ferdlere hizmet olduunu iyi kavrasn ve yapsn. Dier taraftan yle bir felsefe lzmdr ki kinat bir (ema) gibi deil; bir usuz bucaksz sergzet sahas g-ibi alsn, yani: Kinata, bir ok malbiyetler ve baarszlklarla dolu olmasna ramen baar ve zafer elde etmei bilen insanlara, bunlar verecei telkkisini ilham ederek, insan inelesin. Tehlikelere ve baarszlklara ramen cesaretle ilerleme telkkisini eski Yunanllardan kalma bir ant ta zerindeki yaz pek gzel aklar: Gemisi, frtna ile batm bu sahilde gml bir
184 gemici size-yelken ama tavsiye ediyor Birok cesur gemiler - biz burada batarken Fttinaya mukavemet etmektedirler. Pragmatizm, son zamann ilim - din mcadelesinde Kant ve Bergson gibi Materyalizmin elinden dini kurtarmaa almtr. Pramatizm'in kk: Kant'n amel aklnda, openhavr'm (irade) sinde, Darvin'in: (En lyk olan yaayacaktr) mda, Her eyin deerini (geni fayda) ile len (umum menfaat) felsefesinde, ingiliz tecrfc felsefesinde Ve Amerikan hayat telkinlerinde Jdir. (Con Doi) der ki: Kinat bir (olup bitmi) bir ey gibi deil de bir ans sahnesi gibi almak, Cemis'in yaadi gnlerdeki Amerikan hayatn aksettirmektedir. Ceymis, Bakon'un tecrb ingiliz felsefesini bir kere daha hayatta kendisine evirmek istemitir, ve evirmitir. Yoksa felsefenin eski (Hakikatin ne olduu meselesini) hal ettiine kendide kani deildir. Bunu, lmezden biraz ce yazarak masasnn stnde bulunan u yazs pek iyi anlatmaktadr: Kesin bir hkt"m ve netice yok. Zaten birkat' hkm var m ki ona dayanarak biz de bir neticeye varabilelim? (8u, budur). Denebilecek bir ans, ve tavsiye edilebilecek bir t yok. Hoa kaim, Aliaha smarladk. Akl ve mantkla vanlamiyan, nsann mukadderi hakkndaki bu byk hakikate (Ceymis), (The Wll to blieve inanmak iradesi) ile vard.
185
Nie
(1844 1900) niversite prefsrl ile ie balyan Nie, eski yunan edebiyatn derin mtala ve tetkikten sonra kendine mahsus bir Felsefe ne srd; ve neticelerinde 1870 ten sonra verdi. ( Vaner ) ile ilk evvel hrmetkar bir dostluk iinde yaad. Sonralar aralarnda iddetli kalem mnakaalar oldu. Nicenin hayat; inzivada, hastalkla ve straplar iinde ve nihayet deli olmakla bitti. Felsefesi, modern Avrupa zerine en derin bir tesir yapmtr. Son Almanyamn da en byk muharrirlerindendir. 1 Gerileme fikri: Niceye gre avrupa gerilemektedir. Btn felsefesini bu fikir stne kurar. Melliflerin ou, modern devrin ileri olduunu ve daha da ilerlemekte olduunu syler, iikrinde iseler de Nie ; bu madd ve adi zenginliin altnda ; hakik enerji ve kahramanane byklk yoksulluu grmektedir. Yaad devir hakknda Egoizm, bayalk, korkaklk devri der. Bir ok insanlarn avamn ; fen ve tekniin inkiaf diye vnd eyler ; fenal mullendirmekten baka bir ey deildir Almanya, madd refaha daldka o, asl ilerlemenin bu olmadn cesaretle barmtr. 1870 - 1871 Alman muzafferiyetinin, vatandalarn ykseltmekten ziyade bozup alalttn syler. Vaner'i ilk evvel deta peresti ediyordu; sebebi bu byk dhinin sfatnda; yorgun ve uyumu bir milleti uyandracak hakik bir din prensibi gryordu. Sonradan Vanerden nefret etmesi; onun (Bayrot) itak muvaffakiyetini, bir insan kibre drecek
186 kadar tantanal ve bunda merkantil bir zihniyet grmesindedir. Niceye gre beeriyetin byk devresi; eski Yunan ile Rnesans devresi, bilhassa talyan intibah devrpsidir. En fena bozulma, hrstiyanhk ile balamtr. Ne hristiyanln en byk dmandr. Batyordu amtna, maalesef, Lter diriltti der. Ona gre demokrasi ve hrriyet gibi modern fikirler, hristlyanlm me'um ve iil ettirici tesirlerini zamanmzda dahi devam ettirmektedir. Beerin hayat, bylece, inili kldr. Devrimiz en dk devirdir, der. Fakat Nicenin bir de (ebed dn) nazariyesi vardr. stn devirler, gene gelecektir. Felsefesinde, nura doru kmann yollarn gsterir. 2 Beerin lks: Bu halde gb ilerliyen bu hayatin mnas nedii? imdi kendinden baz paralan alalm: "yi nedir? nsanda, irade ve kudreti ykselten her eydir. Fena nedir? Kk zfta olan her ey... Saadet nedir? Bir mukavemeti yenme ve kudretin arttn duymadr. Bulunduu halden memnun olma deil, fakat daha ziyade kudret sahibi olmay arama. Her eyden evvel sulh deil, fakat harp... Miskin faziletli deil fakat deerli ve yksek kymetli olma... Zaifler ve geriler mahvoisun; te insana muhabbetimizin birinci prensibi. Zaitlere ve gerilere yardm etmek mi? Bundan daha zararl bir ey var m? Zaiftere ve deklselere yardm emreden hiristiyanlktan daha muzir bir ey yoktur.
187 "talyan Rnessans', modern medeniyetin btn msbet ekillerini ihtiva ediyordu: tefekkr hrriyeti, istibdada boyun ememek, kltr zaferi, fenne ve beerin fenn mazisine kar heyecan, ahs hrriyet, doru fikirlere hararetle sarlmak, sathlikten Ve gsteriten nefret.. Bu, on asr sren orta zamann, her fenala ramen, en son vard altn devir idi.,, "Yer yznn en gzel iekleri: kuvvetli, hr, samim, kendilerini her gn biraz daha en kvvetli ve en yksek yapmaa uraan bir (gzideler zmres') dir. Fakat bu mertebeye ykselmek: pek asl ruhlu kahramanlara, (fevkalbeer) lere nasip olur. 8u kahramanlarn ilerile zaif ruhlularn ve klelerin {kk faziletlerim) mukayese etmee kalkmak; onlar birtakm ryalara sevketmek ve aldatmak demektir. Hristiyanln yapt ite budur. 'saHa veya onun havarisi (Pol) da sevmediim udur: Kk irsanlarm kafalarna yle eyler doldurulur ki sanki onlarn (kk faziletlerinin) bir ehemmiyeti varm.. Fakat beeriyete bu, pek pahalya mal oldu: Bunlar, adam olunun en deerli vasflarnn kymetini drdler; cesaret ve kahramanlk meylinin yolunu sapttrdlar; insan kendi kendini mahvetmee kadar gtrdler. Hristiyanln, srnn bu (kk faziletleri), insan asla (ebed hayata) ulatramaz. Koyun kafallk ve yumuaklk bu dereceye karlnca bu dnyada yle dursun, ahr ette bile hi bir ey beklenemez. Beerin tekml iin insanlar asiller ve kleler diye ikiye ayrr. Birinciler; dnyann grbzleri, ikinciler hastalardr. Bunu, pek ateli anlatr: "Grbzlerin, kudettileri, (mes'ut olma)haklarndan
188 phelenmesi ne byk ve ne me'um bir hatdr. Bu tersine dnm dnya kahrolsun! bu utanlacak derecede yumuam hisler kahrolsun, Hastalarn grbzleri de hasta yapmasna meydan verilmemelidir; yer yznde en yksek noktai nazar bu olmaldr. Buna ulamak iin, evvel grbzlerin hastalardan ayrlmas, onlarla karmamas lzmdr, yle ise, braknz temiz hava girsin... Hastahaneierle tima han eleri, medeniyet e komu yapmaynz. yi arkada, ya bizim arkadamz olunuz. Yahut bizden ayrlp inzivaya ekiliniz. Dostlar, ite ancak bylelikledir ki kendimizi hi olmazsa bir mddet bizi tehdit eden iki mthi bulak hastalktan koruyabiliriz. 1 nsandan nefret etmeden, 2 nsana pek fazla merhamet etmeden. 3 Fevkalbeer; lk bakta bu ahlk.: sert kavgac ve egoist grnr. Vaka sertliini, neticede itiraf eder; nk byle olmak zarurdir, der. Kavgacl da dorudur. Fakat unu ilve etmek artiyie ki bundan (ferd cehd) mnas anlalsn, Kollektif, anonim ve teknik bir muharebe deil. Egoistlie gelince: Niceye gre, bir gerinin hastanm ve zaifin egoistlie hakk yoktur. Amma beeriyeti ykselten bir adamda olunca bu, bilkis bir fazilettir: Bu seme, gittike ykselen bir insaniyet meydana getirecektir. Bununla Nicenin pek mehur (fevkalbeer) meselesine geliyoruz ki bu (st insanlar), bugnk beeriyetin yirine kaim olacaktr. Burada sesinin tonu, artk filozof gibi deil, airanedir. Liriktir, cokundur. Muakis kutuptan
189 bir Isa gibi olarak kendini, dnyay, hristyanhk zehirinden kurtarmaa davetli grr. Asl (iyi habernci!) foeiiimkf; hristiyanln incili fena haber, ykc haberdir, der. "Ben, size (st insann ne olduunu syiiyeyim: st insann, her engele st gelmek mecburiyetinde olan bir varlktr,,, "imdiye kadar her varlk, kendinden daha st bir ey yaratt. Siz bu byk dalgann geriye ekilii misiniz? Daha ak tabir ile (insann stnde bir varlk) olacak yerde hayvanla dnmek mi istiyorsunuz?,, "nsana nisbetle maymun nedir? Mukayese edilemiyecek kadar geri bir ey deil mi? (Fevkalbeer) yannda, bugnk insan da yle bir mahlk kalr.,, "Siz solucandan insana kadar ykselen bir yol getiniz. Amma sizde solucanlktan ok ey kaldr. Evvelden maymun idiniz. imdi de insan, maymundan daha maymundur.,, "nsan; hayvan ile (st insan) arasndaki uuruma Icurulmu bir kprdr,,, "nsanda byk olan ey, kpr olma istidaddr, t Yan i alelade insan olmyarak (st insan) olmakt?],, "nsan, yle diye bilmelidir: ben, imeklerin ncsym, bulutlardan den ar bir damlaym. Fakat bu damlann ad: (st insan) dr.., Nice diyor ki, hristiyanlm alah lmtr. Bundan sonra, arzda (st insan) hkmran olacaktr. Bunu izhar iin arza ve topraa sadk kalmak> lzmdr. 4 Netice Nicenin ahlk, e s k j _ ^ k jcyjnetlejlnita bilhassa risttyanlmkinin' tamamen zddlnidr7~Hrfi harfine
190 ahnsrsa htrisHyanhk esasen topik bir eydi. Btn mahl'ilara mfrit bir muhabbet ve merhamet: en geriler en nlerdir fikri; fenala kar mukavemet etmemek ve saire bu dnyada olmyacak eylerdir. Nieninkinde muakis kutuptan ifratlar vardr; yalnz kuvvete tapar. Bu mteazzim ahlkn tehlikeli noktalar oacs phesizdir. Fakat hayat bunu da -hirislyanl yapt gibi- dzeltir. O zeman enerj yi ve kahramanl tahrik eden bir vasta olur. Nicenin (st adam) i, kendi itihalann tatmin eden bir insan deil, kahramanca yksek idlere sarlan ve yepyeni bir insaniyet yaratan bir varlktr.
Anatol Frans
( 1844 1924 ) Romanc Anatol Frans, insanln istikbali ile hararetli megul olmutur. Esasen bu mevzu ile megul olaca tabi idi d e . . . nk Frans, temel kltrn tarihten ald, Taiih idi. Maziye zevki ve vukufu, onu kolayca stikbale ait dncelere sevkedebilirdi. Eserleri tedkik edilince grlr ki Fransm istikbal hakknda muhtelif gr vardr. Birincisinde hkim olan, fenn mlhazalardr. Beerin hayat namtenahi olmayan tabiat artlarna dayanmakta olduundan, fanidir gelip geicidir Nevi bes-
191 rin mrn pek te geni olmyan bir zaman sahasnda grr. Gnein harareti kesildii gn nev-i beer de yok olacaktr. Bunun tasviri de Epikrn bahesi eserindedir. ( Maamafh unu da kaydedelim ki bugnk fizikiler; gnein soumasn o kadar uzak zamanlar da gryorlar ki nevi beer iin hemen hemen namtenahi bir devre gstermektedirler), kincisinde hkim olan telkki, (Septik filozofu) nunkidir, Frans'm esas fikri, beiki budur. Bunu Jerom coignard'n fikirleri eserinde izah eder. Bu felsefeye gre insan, bir eyi tamamen anlyatnamak zfnda herkese kar msamaha ve gieryzilk ile hareket etmek kayna bulmaldr. Bu telkki, phesiz, terakki fikrine inanmaz. Ancak hakmane hareket edenler, kendilerini kurtarabiliiler. Sosyeteler ise ykma ve yeniden yapma gibi bir batl devir stnde dnerler. "Ce'Iie des Piyoninsn eserinin tasvir eder. son fasllar bu tezi
ncs, Dreyfus mealesinin, Anatol Frans'm ruh ve hayatnda uyandrd heyecan ve nikbinliktir. O hdise karsnda Frans, ihtill lkclne, itima aksiyona inanmt. Msy Bergeret, Parise ayak basnca nikbin oluyor; ve adalet ve hakikatin en son zarur zaferini iln ediyor. Renan'n stats nnde Frans: nsaniyet, ar ar, fakat durmadan ve daim bir su* rette hakimlerin ryalarin tahakkuk ettirmektedir.,, der. "Beyaz yol zeinde,, eserinde, Frans, toplye benzer bir ey yapar. Bunda Vlyora Moris ile Vels'den ilham almtr. 2 Usul ve istikbal hakknda tahmini
Evvel unu syliyelim ki Anatol Frans'a gre topi, serseri bir hlya deildir. Fenn bir eydir. Nok-
192 ta i azimet?, mevziidir. Vebadsatm tetkiki ile izilen mnhan stnde devam eder. "Mademki insan cemiyetlerin mazisi, ksmen bizce malmdur. O mazinin mabedi ve neticesi de bize tamamen mehul kalamaz. Baz itima hadiseleri mahedemiz altsndi bulundurmak ve bunlarn ne gibi artlar altnda vukta geldiini tarif ve tayin etmek mmkndr. Mesel, iin rkli, birtakm deriikliklere maruz kalmtr, fik evvel esi?ter alyordu; sonra satn alman kleler. Daha sonra cretliler. Buna bakarak, yeni bir istihsal ekli daha tesbit edilebilir. Bir asrdanberi kk sanatlar yerine byk sanatlar sermayesi kaim oldu. imdi bu sermaye yerine kaim olacak ekil aranlabr. Ortazaman derebeylerinin elinden kuvvet ve kudretin nasl istirdat edildiini mtala etmekle, bugn ahs mlkiyet eklinde olan istihsal vastalarnn istikbalde brgn nasl bir ekil alaca da anlalabilir. Baka bir misal daha alalm; Dinlerin hayat ve memat hakknda beerin baz tecrbeleri var. Bilhassa Romann (taaddd ele) devrini, olduka iyi biliyor. Bu ezah devreye gre, bugn inhitatna ahit olduumuz hristiy anl tasavvur ve temsil edebiliriz. Mstakbel beeriyetin kavgac m. sulhu mu olaca da ayni suretle aranlabilir. Bu zaviyeden baklnca topi, kalbimizin arzu ettii br eyi tahakkuk ettirmek iin hayalimize kuvvet vermek demek deildir. Ta menedenberi hadiselerin ak itibarile bir (ttimal), bir (itima faraziye) dlr. Bunu-ila beraber bu eit "fenn,, nin kymeti, elbette tam ayar deildir. nk istikbalde olacak ekli tayinde, geni mikyasta rol oynyan, muharririn hissi bir tercihi oluyor.
193 3 2270 senesinde hayat Anatol Frans, tahayyl ettii yeni lemi ryasnda gryor : Parmaklklarnn arkas yeil yaprakl nebatlarla ssl, muhtelif ekillerde fakat hepsi mini mini, penbe evler bulunan uzun bir cadde boyunca gidiyordum Krlarda aev ve dumanlar saan elik (sirk) lar var. Bu mintakada bir korku kanad germiti. Makinelerin kard grlt, kafam patlatyor. Girdiim cadde; gme gme aalarla ssl ve iinden ay geen bir ayr ile nihayetleniyor. Burada inekler otluyordu. Gzlerim bu tazelikler ile mest iken dmdz ve doru bir yoldan birtakm glgelerin kotuunu grdm. Hasl ettii rzgr, yzme vuruyordu. Bunlar trenler ve otolar idi. Anatol Frans'n ryasnda bizi alkadar eden trenler, ayrlar deil, ehir ile ky arasndaki tezadn kalkmasdr. Nakil vastalarndaki terakki, ehirler ahalisinin dalmasna msait bir ekle girmitir. Byk ehirler, (metropolis) ler yerine, Frans.. yle bir nfus muvazenesi yapyor ki vatandalar, fabrikada alt saat altktan sonra, zarif konforlu ve olduka mnzevi evlerine ekilebilecekler. Herkes, iinden knca bir "epikr,, inzivas tad tatabilecek, 4 Kollekivizim, federalizim, sulhuluk. Anatol Frans'n topik cemiyetinin prensipleri, orijinal eyler deildir. Eski bildiimiz kollekivizimdir. Yalnz bunun sadece istihsal vastalarna ait bir itirak olduu pek vzih olarak grlr, "Hipolik, sana diyorlar ki bizim sosyetemiz; ahs mlkiyetin tamamen ilgas zerine kurulmutur ve sen zannediyorsun ki kullanlan eya ve moblelerde d ahi F. 13
194
ahs mlkiyet yoktur. Amma bu byle deil. Bizim lvettiimiz mlk ahsiyet, istihsal vastalar, toprak, kanallar, madenler, yollar ve sairedir. Bir lmba veya bir koltuun mlkiyeti deil. Bizim yktmz ey; iin meyvelerini bir ahsn veya bir grup ehasn yemesi ihtimalidir. Yoksa etrafmzdaki kullandmz eyann mlkiyetini ykmadk." Federalizmi ise; Avrupa milletleri arasndaki hu' dutlar kaldrmaktr. Avrupa federasyon devresine girerek federal bir komite tarafndan idare olunacak. Sulh: messir ve ahenkli bir organizasyon mahsul olacaktr. Bu suretle harb de kalkm olacak. 5 Eski sosyeteden yenisine geid Kapitalist eski sosyeteden, adalet ve akln icabet tirdii yeni sosyeteye geid nasl olacak? Anatol Frans'a gre Avrupada bu geid, byk karklklara ve ihtilllere sebep olacak ve sonunda yeni nizam doacak. Frans, geen asr Avrupasn yle tasvir eder: '"Yirminci asrn nasil iktisad karklklar dourduunu biliyorsun Kapitalizmin hakim olduu son yz sene iinde, istihsaldeki ahenksizlik ile rekabetteki delicesine hareketler; felketler meydana getirdi. KapitaHstler ile patronlar pek byk gruplar tekil ederek; istihsali tanzim ve rekabeti kaldrmaa teebbsler et' tiler. Fena anlalan ve fena tanzim edilen bu teebbsler, uurumlar iine yuvarlanp gitti. Bu anari devresi boyunca snflar mcadelesi de krcesine ve mthi oldu. Proletarya gh galip, gh malp oldu. Kendi sinesinde de mcadeleler yapt; kendi kozuna hizmet eden efleri att; karanlklar iinde, intizamsz bir mcadeleye girdi. Kendi iinden partilere ayrlmas ve hatlar yznden tamamen kaybettii s.annolunuyordu. Bununla beraber daima az ok kazand."
195 Anatol Frans'a gre ihtill, Avrupa milletlerinin ounda, devam etmektedir. Ona gre Avrupa milletlerinden her biri bir (rasyonalizm) devresi geirdikten sonra nihayet uurumun te banda n drt emeKinin muvakkat diktatrl ile bir federasyon ittihad kurulacak. Bazlar derler ki bu 14 adam; byk Lir deha ve mthi bir enerji gsterecek de yle olacak. Dier bazlar da bu 14 ler, vasati tipte adamlar olup ilerin gidii bunlar, kendileri dahi istemedikleri halde, yle yeni bir itima nizam kurmaa mecbur edecek. uras kafi ki bunlar Avrupann bu yeni cereyanna kar gitmiyecekler. Bu son ibare gsteriyor ki tarih kltr derin olan Anatol Fransr kahraman> lara tapmyor. Yani cemiyetleri yaratann mstesna adamlar olduuna inanmyor. Bir yksek cemiyetin*, ancak herkesin kendi iini ok iyi yapmasile olacana kani bulunuyor. 5 Netice Anatol Frans'n topisi, gnn meselesi zerinedir. Ve sanki fenndir de... Eseri, orijinal bir ey olmayp fikirleri (Popularize) etmekten ibarettir.
H. G. Vels
[ 1866 1947 ] te yirminci asrn balarnda kurulmu bir topi daha... Anatol Frans, Han Reyner, Vels, birden hemen ayni tarihte birer topi edebiyat yaptlar... Fakat ilk ikisi kendi muhayyilelerine dayandklar hal- 1
196 de; ncs, eserine terbiyev bir karakter verdiini iddia etmektedir. 1 istikbali keif metodu Vels, nn: fenn usul mahirane kullanmasna borludur. Bunu yalnz okuyucunun muhayyilesini kamatrmak iin deil, bir itima faraziye eklinde gsterir. Filn tabi art ve vaziyet, deiince veya en yksek noktasna varnca beerin hayat iin ne gibi neticeler verir? Halihazr vaziyetini, istikbale doru uzatnca ne netice alnacak? "Zaman istikaf makinesi,, ile "Uyuyanlar ne vakit uyanacak?,, eserleri bundan bahseder. stikbal hakkndaki fikirleri, iyimser deildir. Romanlarnda kara bulutlarla ve felketlerle dolu olan gnler de vardr. Fakat bunlara da metodla, muhakememe ile, akl selim ile varr. 'istikbal hakknda haberler,, balkl yazlar; para para bazen ehircilikten, bazen teknikten, bazen ahlktan bahsedip, toplu ve vazh bir noktai nazar veremedii .iin o kadar da dikkate ayan deildir. Fakat "Modern bir topi,, eseri, Vels'in sistematik eseridir. Bunda hayal ile felsefe birbirine karktr. Amma baz yerleri de mphemdir. 2 Yeni insanlk Mesele : ilerilemi yeni bir hayat, sadece hayaien kurmak veya bu gn mevcut olan hayatn zddn almak deildir. Vels'e gre topi ; bu gnk varln normal ve muvazeneli bir surette inkiafdr. Onda; bugnn messeselerini ve kendi tesisatlarmm daha uygun ve daha tesirli bir tarzda -bulmalyz. i bu muhayyel hayat, herhanibr uzak adada kurmak ta deildir. Vels'in topisi, arzmza benzer.
197 Yalnz arz ve hayatmz, o muhayyel hayatn bir msveddesidir. Orada sosyete paralanm deildir, dil de birdir. nsanlar. yar gebe haldedir. yle ki her ne zaman nerede isterlerse orada hazrdrlar. Dnyann herhangibir eyaletinde yerlemeye ihtiyalar yoktur, itima rejimleri de yledir; "Btn dnyada hkm sren, tek bir devlet olacak Toprak bu devletindir. Mahall byk hkmetler ve belediyeler, araziye feodalite tarznda mtesamftrlar. Bunlar iletirler. Btn enerji kaynaklarnn sahibi hkmettir. Gday devlet veya mmessilleri istihsal edecek. Devlet intizam ve asayii temin edecek; yollara bakacak adaleti idare edecek ; nakliyat dernhte edecek ; ileri tevzi edecek. Btn istisalat kontrol ve idare edecek. Devlet tarafndan istihsal olunan enerji, ve tediye ettii cretler, denizlerden bulutlara kan ve bulutlardan dalara, ovalare denizlere dp gene denizlere ulaan sular gibi olacak. Bu rmaklar sistemi gibi; denizler ile bulutlar arasnda, geni ahsi teebbsler sahas olacak ve devlet, bu teebbslerin hr almasn temin edecektir. Ykseklikler ve ukurlar arasada olan bu metevasst sahadr ki asl yeni hayatn cevheri ve meyvesi teekkl edecektir, insan noktai nazarmza gre dalarn ve denizin yaratlmas sebebi. Bu ikisi arasndaki yerlerin ikamet edilmee yarar bir hale getirirmek iindir. Bylece devlet, fertler iin tesis edilmitir. Devlet, ferd iin. Kanun, hrriyet iin Dnya, tecrbe etmek ve deitirilmek baka kahplaa sokulmak iin vardr. te model topinin temel kanaatleri .. . 3 topiden bir manzara Vels'in madd tekiltnn teferruatna girmiyerek yalnz mhimlerini zikredelim : Evlerin, bugnk gibi
198 hizmete muhta olmiyacak surette tekili: hastalklar ve cinayetleri gittike yok eden shh bir siyaset; gerileri ve bedbahtlar terbiye edip yetitirebilecek bir itima siyaset. . Bir de, eserin en mhim paralarndan unu zikredelim : "Merkezde; binlerce profesr ve onbinlerce talebesile kudretli bir niversite var. Burada fikir ve muakale cereyanlarnn byk mecmualar; fen ve felsefeye aid olgun kitaplar; halkn bo zamanlarn gzelletirmek iin en gzel edeb eserler meydana getiriliyor. niversitenin yanbanda muazzam ktphaneler ve pek zengin mzeler var. Buraya, asil bir saraya girer gibi, giriliyor. Byk kemerler stnde cam kubbeler... Sonbahar aylarnda, bu kubbelerin altnda mistik akam karanlklar gzellikleri... Caddeler, son asnn drt keli kutulara benziyen mimarisinden kurtulmu, gerek madedleri ve Roma mnhanileri tarznda binalarla ssl.., Gotik tarzn, evvelden talarda meydana getirdii gzellik, yeni baka malzemelerin tabii gzelliklerinde yaamakta... Umumi yollarn sa ve sol taraflarndaki (Platform) larda en insanlar yrmekte... Bu yollar, palmiyelerle, kk aalarla ve statlerle ssl geni bir meydana kyor... tede, sabah aydnl iinde, denize doru akan, kylar aal bir rmak,.* Binlerce insan, geni meydana doru gidip gelmekte... Gryoruz ki Vels'in topisi, modern ehirlerde grlen bir eydir. Yalnz bunda fenn, sna ve ehr medeniyet daha mkemmel tatbik edilmitir. Yani medeniyetin nimetlerinden herkesin istifade etmesi dnlmtr. 4 Samurayiler Eserin en dikkate ayan ksm, dokuzuncu fasldr.
199 Bu faslda muhayyel sosyetenin mukadderatn eline alacak seme insanlardan bahsedilmektedir. Bu muhayyel sosyete: ne bir imparatorluktur; ne de liberal demokrasidir. Ruhan asl ve idareye ftraten msteid bir zmre tarafndan idare edilecektir. Vels, u fikirden yrr; tima hakikatleri bulabilmek ve bunlar insanJara teklif edebilmek iin; idarenin bana yle adanv lar getirmelidir ki bunlar ne ahs menfaatlerini ve rahatlarn dnsnler; ne de sadece iktidar mevkiinde bulunmak arzularn tatmin iin idarenin banda bu lunsunlar... Hayr, hayr, idare adamlarnda u meziyetler olmaldr. Hasbiyet, dncede ihtisas, mesleini kat' surette tayin ve kabul.,. Vels, bu trl idarecilere, Japoncadan alarak, Samurayi'ler snf diyor. Btn dnyay idare edecek olan cihan devletini, bu Samurayi'ler idare edecek. Fakat bu snf, kilitlenmi bir kast deildir. nk bu snfa kabul veya bundan ihra olunma; (prensip) i kabul veya reddetmee tbidir. Bu gzide snf; iktidar mevkiini, di insanlarn hrsn kabartacak surette atafatl tutmaz. ktidar mevkiinde ancak vatandala! ahenkli bir surette idare etmek iin bulunur. Prensibe, rejime iman etmiyenler tabii iktidar mevkiine getirilmez. Gene bu idareciler; ilca ve heyecanlan inzibatlatracaklar ve vatandalarn ahlkn, cehd ve teebbs kabiliyetlerini inkiaf ettireceklerdir. Bu ide Vels, din tarikatlerin mmarese usullerinden istifade etmie benziyor. Filhakika gayesi buna pek yakndr. Vels'in istedii de; sebat, dnce, tesand ve enerji itibarile en yksek bir snf yaratmaktr. Vels Samurayilerle olduu kadar herhangibir din ile mukayese ederler. (Prensip) i= ayinsiz ve nassz felsef bir (deizm) dir; bir nevi dindir.
200
"Bir muhayyel sosyetenin dininde temel prensip; hristiyanln asl zelle fikrini kabul etmemektir. Vels'e gre insan, iyidir. Samurayiler, dini de snsuzluk gibi, hayatn gizli ritmlerinden ayrlamyan bir eyi kabul ederler. Susuzluk, gurur ve dier btn arzular kendilerini tatmin eden bir ok vastalarn mevcud olduu bir devirde- nasl bozulabilirse dini tekil eden arzular huzmesi de, fena ve lkayd insanlar tarafndan bozulabilir. Vels'in dini; Samurayere: mabedleri tiyatro gibi olan aaal, gnlk kokulu, ergenon musikiii dinleri alkoldan teselli arama menettii gibi- meneder. Samurayiler, dinlerin kabuklarna, kozmogonilere, formllere balanmazlar. Onlar, bunlarn stndedir. Onlar harekete getiren kaynak: ahsiyetlerinde, mlhazah ve sknetli tefekkrierindedir.,, 5 Netice Vels, bu modern topsinin: masallar leminde bir seyahat olmadna kanidir, "msbettir; ayni zamanda hem salam, hem yumuak metodu vardr,, der. Vels'i tedkik edenler d e : programnn tanziminde: "imkn,, ile "makul olma,, arzusunun, fantazi ve masalalktan st tutulmu olduunu sylerler. Vel'in eseri, bir romanlatrlm sosyolojidir.
John Dewey
1856 Con Doi'ye gre felsefe : ilim naziresini ve din meseleleri ikinci plna brakarak; beerin yardmlamas ve beer hayatnn tekml meselelerini ikinci plna alp aydnlatmaldr.
201 Bu ancak; her nesil, kendinden sonraki nesli daha mkemmel yetitirmekle mmkndr. ( Doi ) nin felsefesi : Terbiye meselesini merkez olarak alan bir felsefedir. Bu zatn ba eserleri unlardr: Avni Baman'n tercme ettii ("Demokrasi ve terbiye, ) ve M. Baha Arkan'n tercme ettii " Nasl dnyoruz ? adl kitaplardr. (Doi) de Spenser gibi, terbiye iinde, edebiyattan ziyade tecrb bilgileri tavsiye eder. Fakat bu tecrb ilimlerin, genlere kitaplar vastasyla deil, bizzat pratik ilerle mal edilmesini ister. ( Liberal terbiye ) taraftar deildir. (Liberal terbiye) demek, bilfiil hi i grmiyen (serbest meslek) sahibi insanlar yetitirme demektir ki bir Aristokraside bo vakitleri ok olan insanlara bu belki uygun bir eydir. Bir Demokrat ve Endstri memleketine hi gelmez. Endstri ve demokrasi memleketi olmak istiyen bir millet; ocuklarna bilgiyi, kitaplarla deil, bizzat i ile vermek mecburiyetindedir. Orta a dknts Skolstik usul ile beceriksiz ye sonradan grme insanlar yetiir. Fakat yalnz bir i bandaki arkadalktr ki demokrat insanlar yetitirir. Endstrici bir memlekette- okul, kk apta bir atlye ve cemaat olmak gereindedir. Burada her hangi bir eyi renme: pratik ve deneme ve hat (Trial and errorj metodiyle olacaktr. Burada disiplin ve gzellie de itima ve iktisad nkam iin zarur gziyle baklacaktr. Bu takdirde terbiyeye: bir (olgunlua hazrlk) gz ile deil; i vastasiyle ruhun hi arasz gelimesi, ve hayatn hi arasz aydnlanp durmas gziyle baklacaktr. Baka bir deyim ile okul, zihn gelimenin bir (i alet) i olacaktr, tesi ilerdeki tecrbelerimizden edeceimiz istifadeye baldr. Hakik terbiye ve kabiliyeti okulu bitirip hayata girdikten sonra elde
909
ediyoruz. Bunun iindir ki terbiye denik^ ey, mezarn kapsna kadar devam edecektir. ENSTRMANTALtZM ALETLK (Doi) nin tekml nazariyesi telkkisindeki hususiyet udur: Beden gibi ruh da, hayat mcadelesinde, en aa ekliden balayarak tekml etmi bir eydir. Onun azimet noktas, darvenizimdir. Dekart'm* "madd varlklarn vcut sahasna tedricen km olduunu kavramak, birden bire ve mkemmel olarak kavramaktan daha kolaydr,, sziyle b olu, daha mantk oluyor ve sonra Darvinin "neviyierin menei,, nazariyesi meseleyi tamamlyor. Darvinin neviler hakkndaki sz (Galile) nin: (e pur si muove bununla beraber yer dnyor.) Ne eittir ki o bununla oluu (tekevvn) ve deneysel (tecrib) fikirleri yani bir kavram ile incele mee balyordu Eya ve kinat, tabiatst sebepler bakmndan deil, bulunduklar muhitteki mevki ve ilevlik (Fonksiyon) lan bakmndan izah edilmee muhtatr. (Doi) bir tabiatidr. Kinat: -tamamen bize taallk ettii noktalardan hadisatn cereyanna hkim olamyacak surette - idealize ve rasyonalize etmei hi doru bulmaz. openhavr'n (irade) si, Bergson'un (hayat hamlesi) hakknda: "bunlar mevcut olabilir. Ancak bunlara deta peresti edercesine bir mevki vermek doru deildir.,, der% Yine der k i : u kinat kuvvetleri, insann yaratp tapt kuvvetler kadar - ekseriya - her eyi tahrip edici deildir. lhiyet, bizim iimizdedir. u ( ntre ) tabiat kuvvetlerinde deildir. Zek, (yalnzlk) leminden bu i ve hareket dnyasna insanlarn seyyl ve kaypak ilerini grmek iindir. Yese inanmakl mz lzmdr. (Doi) de Beykn,
203 Hobs, Spenser ve S. Mili ayarndaki pozitivistler gibi, metafizie, Teolojinin bir yanss nazariyle bakmaktadr. Felsefenin derdi: felsefe meseleleriyle din meselelerinin birbirine kartrlm olmasndadr. 'Platonun eserlerini okuyunca alyorum ki felsefe, siyas bir esas ve misyon ile yani dil biv itima nizamn ne olduunu aramak kaygusiyle balamtr. Fakat bir mddet sonra, te lemi aramaa dalmtr. Alman felsefesinde din iler, ingiliz felsefesinde de itima endieler asl felsef meselelerin gelimesine engel olmutur, iki asr boyunca : otoriter dinle, federal aristokrasiyi temsil eden idealizm ile dinli ve mterekk demokrasiyi aksettirmee (ihsaschk) arasnda hararetli mcadeleler devam etmi ve bu mcadele hl bitmemitir. Bu sebeple biz hl Ortaa zihniyetinden tamamen kurtulmu deilizdir. Modern a; (btn sahalarda natraiistik gr ve telkki kabul edilmedike) balamtr denilemez. Fakat bu; ruhun maddeye irca demek olmayp ruh ile maddeyi teolojik bir telkki ile deil biyolojik bir telkki ile kavramah demektir. Herhangibir muhitte bir uzuv veya uzviyet itki ve tepkilerle youruarak bir ekil alr. Biz uurun (Stat) sn deil, tepki eitlerini incelemek zorundayz. Dima bizde, herhangi baz hareket ve ( behavior ) larmz iindir. Kinatn knhn bilmek iin deildir. Dnce, herhangibir ey karsnda bir (yeni intibak) aletidir. Tpk bacak ve di gibi o da bir alettir. Fikirler, ii tam bir tertip ve dzeltme yolunda hayal tecrbe ve temaslardr. Fakat Sperser'in anlad tarzda pasif tertipten dzeltmeler deildir. "Muhite tam bir intibak demek, lm demektir. Btn tepkilerde esas nokta : muhiti ve tabiat kontrol etme arzusudur. "Felsefenin ii : haric leme nasl vukuf peyda edebi-
204
liriz ?l|olmayp _ - ne gaye ve maksat urunda - haric lemi kontrol|altna alma nasl elde ebebilirizdir. _ Felsefe : ihsaslar ve bilgiyi tahlil etmek deil, bilgiyi ve arzuyu sentezletirebilme ve ahenkletirebilmedin (Fikir) i anlayabilmek iin onu kendi husus durumunda ne olduunu kavrayabilmek gerektir. Dnmek ve muhakeme etmek mantktaki (mukaddeme) lerle dei! (glk) lerle kar karya gelmekle olur. (Glk) karsnda insan bir faraziye kurar. Sonra bu' faraziyeyi, mteaddit mahede ve tecrbelerden geirir. Tefekkrn ilk mtemayiz vasf: olaylar karlyabilmek ve onlar en son noktasna kadar inceleyebilmektir. Bundan baka tefekkr, itima bir mahsld de., Yalnz husus bir hadise ve muhitte deil herhangi bir kltr muhitinde de mevcuttur. Cemiyet nasl fert lerin mahsl ise fert de iinde yaad cemiyetin mahsuldr. ocuk, iinde bulunduu cemiyetin: detlerine, tarzlarna (oylama Konvansiyon) larna, diline ve kelimenin fikirlerine ve mnasna baldr. Ve bunlarla yourulur. tima muhitin bir timsali olur. Bu okadar abuk vukua gelmektedir ki bunu biyolojik bir veraset zannedenler bile vardr. Speaser bile Kant'm kategorilerinin yani tefekkr ekil ve itiyatlarnn douul (irs) olduuna kani idi, ki bunlarn byk insanlardan ocuklara verilmi zihn itiyatlarn itima bir geii olmas daha ziyade muhtemeldir Umumiyetle i gdlerin rol hakknda ifrata dlmektedir. Halbuki en kuvvetli igd olan cins insiyak bile, itima bir terbiye ile mhim miktarda tadil ve kontrol edilebilmektedir. Tpk bunun gibi kazan, teveffuk ve hakimiyet insiyaklar da itima tesirler
205
ve terbiye ile tadile uratlabilir. nsan tabiatinin deime derecesine bir hudut yoktur. (Olmaz) yok. LM VE SYASET (Doi) ye gre en nemli ey: mtemadi bir artma ve ilerlemedir. En son gaye: mkemmeliyet deil, tekml yolunda daim bir alma hayat yaamaktr.En iyi insan: bulunduundan daha iyi olabilmek iin daima didinmekte olandr; dinamik olandr. Vard sonu ne olursa olsun mhim olan netice deil, daima harekette ve didinmekte olmadr. En fena insan da: bozulmaa balayp da iyi olmak iin az uraan insandr. Byle bir telkki, insan kendi nefsine kar edit ve bakalarna kar insan harekette bulundurur. (yi olmak) demek itaatli ve zararsz olmak demek deildir. (Beceriksizlikle arkada olan bir iyilik^ topaldr. Eer zek yok ise dnyann btn faziletleri insan kurtaramaz Cehalet uursuzluk ve kleliktir. Mukadderatmz deitirme, ancak zek ile olabilir. rade hrriyeti, hal ve hareketin bilgi nuru ile aydnlanmas demektir. (Nedenlik) kanununun ortadan kalk deildir. Bir doktor veya mhendis, karsnda bulunduu meseeya bilgisi nispetindedir ki hareketlerinde hrdr. Bununla belki hrriyetin anahtarnn ne olduunu kavrayabiliriz. Hasl en salam gvenilebilecek ey i gd deil, dncedir. evremizde gittike daha kuvvetli teekkl etmekte olan endstri hayatnn sun' muhitine, intrikah meselelerine i gd bizi intibak ettirebilir mi? Fizik mekanizmine hkim olma sayesinde, madde lemine kfi derecede hkim olarak onu epeyce insan* larn hizmetine alabildik. Fakat tabiat lemini kontrol altna alabilmekten
206
henz ok uzaz. Kariyi, Roskin, Tolestoy endstri hayatnn aleyhinde olabilirler. Amma unu unutmamaldr ki medeniyet; ilmin ilerlemesi ve hayata tatbiki ile ykselecektir. Ahlk ve felsefe, ilk balang noktasna dnmelidir ki bu ( hikmeti sevme ) ulup btn iyiliklerin anasdr. Siyas yeni kurulu, ancak itima meseleleri tabiiyat ilmine dayanarak haletmekle orantl olacaktr. Halbuki bizde siyas felsefe henz, metafizik durumdadr. Bir mcerretten teki mcerrede konuyoruz. Mcadele, mcadele: sonunda elde bir kazan yok. tima hastalklarmz : demokrasi, aristokrasi, endividalizm ye saire gibi beylik, umum devalarla dzeltemeyiz. Her mesele iin kendisine gre yoksa umum nazariyeler deil - . hal faraziyeleri bulmak gerektir. Bir meseleyi en verimli hal yolu (deneme ve hat) metodudur. Tecrb metod unu ister : 1) Umum gr yerine en ince noktalara kadar tahlil, 2) Mizatan mtevellit kanaat yerine o meseleye mahsus metodla tahkik ve tetkik, 3) Topu hakknda mphem umum kavray yerine btn kk paralarn iyi kavrama. timaiyat, ahlk, siyasiyat ve terbiyede de byle tez ve antitez halinde birok karlkl nazariyeler var: Disiplincik Hrriyetilik Ferdiyetilik Sosyalizm Umum kltrclk Faydaclk Yenicilik Gelenekilik gibi. Evvelden bir vakit, fizik sahas da byle karlkl umum nazariyelerle dolu idi. Aydn deildi. Fa
207 kat tecrb metodun ilerlemesiyle karlkl iki nazariyeden hangisinin doru oldu-u anlald ve bu doru olan yaad. teki unutuldu gitti. Felsefenin rol; ite bu itima tezatlar stnde tecrb metotta alarak hangisinin doru olduunu bulmaktr. Felsefenin asl ii : "nsan ve kinattaki roln arama ve aydnlatma,, iken o buau brakarak (Epistemoloji bilgi nazariyesi) denilen eski bir meseleye taklp kalyor. Bu eski meselenin bence bugn deeri kalmamtr. Vaka biz bu meseleyi hal etmi deiliz. Ancak bunu yle bir tarafa brakabiliriz. imdi asl (insan ve kinattaki rol) meselesi stnde almalyz. Dier her ey gibi, felsefe dahi kendisini (liklatrmak seklarize) zorundadr. Toprak stnde kalarak ilk nce bu toprak stndeki hayat aydnlatmaldr. Felsefenin vazifesi: kendi zamanndaki itima, iktisad, ahlk... bozukluklara, insanlar arasndaki anlamazlklara hal areleri bulmaktr. Bu mnada anlalm bir felsefe stnde alma ile, nihayet yle filozoflar yetiir ki bunlar krallklar tahtlarna oturtma yarar. Platon'un : Krallar, filozoflardan olmal. Veya filozoflardan kral yapmal,, demesi budur.
Hanri
(1859 1941) Hanri Bergson, 1859 da Musevi bir aileden dnyaya Pariste geldi. Babas Miey Bergson yksek piya-
208 nist ve kompozitr, idi. 3 ocak 1941 de sabah saat 9 da Par iste ld. Kondorse lisesinde talebe iken hem ebediyatta hem matematikte pek kuvvetli idi. Yksek retmen Okulunda felsefeyi seince matematik hocas ona : Yksek bir matematiki olacak idin; dimek Filozof olacaksn ha... dedi. Felsefeye matematikten geldi. Yksek retmen Okulunda iken - salam bir metodu yok, diye - Metafizii kmsyor, ona pheli gzle bakyordu. lim genilemee ve kinat muammasn mekanist baklarla zmee urayordu. O zaman pek moda olan Alman felsefesini red ile Spenser ve doktorinine: > son teferruata kadar nesleye dayandndan balanyordu, Bergson, mbhem eylerden ve genel hkmlerden nefret eder. 1881 den 1883 e kadar (Angers) lisesindeki hocal mteakip aregasyon imtihann kazandktan sonra ( Klermant -Ferran) daki ( Paskal) lisesine tayin edildi. Ve asil felsef fikirleri, burada ekillendi. (Paskal) da burada geometriden felsefeye gemiti, O zamanki kuvvetli felsefe cereyanlar unlard: Fransada: (Taine) in ihtibar maddiyecilii, ngilterede: (Spencer) in tekmliyeci ledricilii, Almanyada Heckel in : Darvenci materyalizmi. Btn bu cereyanlarn mterek noktas udur: ve btn hadiselerin yalnz bir nevidir. Ve yalnz bir nevi bilgi ile yani bir nevi ilm bilgi iie zlr. lmin en kllisi de genel matematiktir. Binaenaleyh meta fizik, felsefe diye bir ey yoktur. Bilgi yolu ayr bir psikoloji de yoktur. Bilin uur bir glge yani di ma hareketlerinin bir neticesidir. Ayrca mstakil bir bilin yoktur. Bilin, bedenin emrindedir. Betlen ise evrensel mihanikiyetia ve madd lemin bir parasdr.
209
Binaenaleyh irade ve hrriyet denilen ey vehimden ibarettir. O, Spenserin kinat karsndaki mekanist izahn derinletirmek yollarnda idi. Fakat o esnada una kan oldu k i : mekanizmin kinat, ne kendi kendim' yaratabilir, ne de tekml edebilir. Ne ise odur. Ve yle kalacaktr. Bergson, ie, zamannn felsef telkkilerini tenkit ile balad. Bergsona gre bilin (uur) halleri (miktar ye kemiyet) deil, (iddet ve keyfiyet) olu'p bunlar llemez. Ancak sezilip kavranabilir. Zaman : saat kadran ile llen ve namtenahi taksim! kabil olan bo ve mcerred bir ey olmayp (ki bu ryaz zamandr), her an baka baka olularla tecelli eden bir olular akdr. Bu takdirde (reel zaman); daima ak halinde olan bilin halleridir. Ve bilin halleri kemiyet olmad iin taksim ve mesaha edilemez. (Bilin), keyfiyetlerden mrekkep ( okluk ) dur. Kemiyetin okluk olmas mantkan ve aklen (olamaz bir ey) ise de bu bir olaydr. Bu anlaya gre ruh: ne atomlardan teekkl etmi bir ( mozayk ) dr. Ne de bir (tek cevher ) dir. Onda hem (kesret), hem (vahdet) vardr. Bergsondan nceki filozoflarn kabul ettikleri za> man: mtecanis ve mesahas kabil bir eydir. Bergsona gre ise zaman: trl muhtevalar ile uur akdr. Hakik zaman ancak uurumuzda kavrayabiliriz. Ve bunun her an: baka baka keyfiyetlerden ibaret yeni yeni hallerdir. Bu (an) larn her birinde (mazi) nlar ve (istikbal) in) sesleri yansr. Bergson'dan ncekiler, istikbali; mazi'yardm ile kuracaklarna kani idiler. Bergsona gre ise (olacak olan ey) olmazdan nce kefedilemez. O daima yeni '' F. 14
21 tecellilere gebedir. uur sahibi varlk iin yaamak daima tekml istikametinde deime yolunda olmaktr. te (gerek zaman) budur, (mekn) ise: bir (say rure zaman) ki yaratc deildir. Bergsona gre hayatn dinamizmi, olular akndaki yenilikler, bizim zekmzn kavrayamayaca ey lerdir. Zekmzn yalnz cansz madde zerinde bunu kavrayabilir. nk zekmzn yapl yledir. uur : catkr bir hafzadr. Bir rmaktr ki daima yeni yeni ve nceden grlemiyen manzaralar meydana getirerek akmaktadr. Derun hayatmz; henz kendisini arayan bir iir erevesi halindedir. Pratik hayat talepleri, bize kendi haricimizde yaamak itiyadm veriyor. Bylece (sath ben) imiz, (derin benimiz) i saklyor. Fayda ve menfaat kayglarndan uzaklaverince (derin ben) i miz canlanyor. Ve ondan kaynayan ilhamlar seziyoruz. Artistik veya din bir heyecan en derinliklerimizden? kaynayan en gzel dncelerimizi aksettirir. Maddeye ynelmi ilmin gremedii nokta budur. Amma bunsuz ise ilim olmaz. Zeky canl ve dirik tutan odur. Eer dallarda usare dolam olmam olayd aata ne yapraklar, ne de meyveler olurdu. Bir aac tanmak demek; onun kabuunu soyup bakmak ve meyvelerini saymak m demektir? (Reel) in gayriahs grn stnde, (Bergson) elinde denek ile dolaan su arayclar gibidir. O bize gsteriyor ki toprak altnda temiz bir su bizzat kendi tertazeliimiz var. Ve canllmz ona medyunuz, l deiliz. Ruhumuzun derinliklerimizden ykselen mzii duymaa alalm. - Mzisyen ve air, u veya bu derece uurunun entim ihtizazlarn sezip ifade edendir. iir
211
her insann derinliklerinde yatmakta olan bir kudrettir. Herkes kendi hayatnn artisti olabilir. Ve olmaldr. ekillenmek istiyen iir: "herhangi bir sz ile, bir aksiyon ile, evremizdeki varlklara kar alacamz bir durum ile, hasl gnln etrafna saaca iyilikler ile,, ifade edilecektir. Bergson "sath ben,,imiz altndaki "derin ben,, imizi ap gstermek ile bize insana hrmet etmei retiyor. Her uur olan yerde bir iir imkn ve ihtimali vardr. Olu duygusu, bizi tinsel "Spirituel,, faaliyetimiz ahengine ulatryor. Bizi billur haline getirip tahdit eden halden alarak dncelerimizi meydana getiren cereyan iine brakyor. Bizi "olup bitmi,, den alp "olmaa balayan,, ile temasa getiriyor. "Hal,, de "istikbal,, in douunu hi bitmiyen ebed bir bahar gibi - seziyoruz.- Bir hastalktan sonra kuvvetimiz tekrar yerine gelirken yeni intihalara gmlyoruz. Hayat, bizde yeniden canlanyor; kendimizi yenilemi intihalarmza, htralarmza, brakyoruz. Manev zdraplar ise, bilkis, bir ( durdurma ve tevkif) tekil ile dokumda bir (yrtlma) bir ( kopma ) hasl olur. Burada daim bir ( artmak ve zenginleme ) yoktur. Artk bu, ieklenecek bir bahar deil, her eyi hapis te tutacak bir ktr. Bundan kurtulmann aresi : kendimizi (zorlu ve sabit fikir) den kurtarp iimizden daima domaa amade olan yenilie can atp sarlmadr. Sevin, ruhun natrel iklimidir. Bu da ancak ( hayata gven ) olan yerde olur. Glklerin hepsini ancak ruh zenginlik ile yene biliriz. Ve bu zenginlik bize, hi durmakszn aslasz verilmektedir. Derinliklerimizden kaynayan merhamet ve inayet, ltf ve kran ihtizazlarn sndrp yok etmiyelim. * *
212
Derun hayalmz byle daim ieklenme halinde oknca bunu bir kimya maddesi gibi tahlil ile basit unsurlarn ayrma ve sonra tertip yapmann bir ilm deeri varm dr ? Byle yapmak bile olsa olsa ancak bir (realite fantomi) elde edilmi olur. ( T a i n e ) : Ben ,, i elemanter ihtisaslardan tekil eder. " Epifenomenciler,, uurun zel vasf olan "yaratclk,, kabul etmiyorlar. Bir kimyevi maddenin filan artlar altnda yle olaca nasl kat' ise " uur un istikbali de mazisi ile tayin edilir, diyorlar ki Bergson ' uurun bilvasta mtalas eserinde hi bir say yure " dure nin kendinden ncekinin ayn olmadn canl zaman m riyazi zaman gibi olmadn, onun zdd halinde olduunu gsterdi. uurdan uura bir ' kendiliindenlik vardr. Aksiyon yapldktan sonra der ki, determinizm., bu ii neden yaptnz izah edebilir. Fakat karar ve hareket vuku bulmazdan nce ne yapacan asla tayin edemez, insan geliinden tanla bilen bir varlk deildir. Tekerleklerin u kadar zamanda ne kadar devir yapaca hesaplanan bir makine deildir. nsan, mukadderatn kendi dokur. Mtcaddid hal ve hareketlerinden daima en iyilerini see see " kendi vastasyla kendisini yaratan = creati on de soi pour soi w bir varlktr. Bir fiil ve hareket "ben,, in kendisine itirak ettii, sarld nispette hrdr. Eer onunla ben,,i mizin kk bir paras ilgilenmi ise zaman gerek hr deildir. Ve bizi asla ifadelendirmiyordun Hr fiil ve hareket tecesst etmee ahlanan bir istektir. O kuvvetim, mptezel muhakeme usulnden almaz. On ifadede rvzan glk ekeriz. nk bizi bsbtn cazibes almtr.
nr
"yuca duygu,, iin hayatn feda eden
213
insanda bunun gerektiriri sebepterini baka bir insan naks grebilir. Fakat onun nefsini fedasndaki yksek ifade, her trl akl ve muhakeme yllarndan sttr. "Bir annenin ocuunu kurtarmak iin kendini denize atmas, yurt mdafaasnda serden geti gibi, akl ve muhakeme gz baka, i gz bakadr. Tomurcuklanp ieklenme yolunda olan i lemimizi kurutup l haline getirmiyelim.
**.
Bergson, deneye ok nem verir. Esasen uurun ne olduunu anlamak iin, onun kendinde nasl yaadn anlamak ile ie balamak gerekmez mi? Bergson deneye sadk kalarak daima "olaylar hatt ligne de fait,, n kovalar. Realiteyi daima yeni baklarla gzler. Hayat, cansz bir eymi gibi inceleme, ilm bir ey olmaz. "Karanlk gecede dalgalar arasnda bir gemi bocalamakta; amma svari yolundan emin deil. te birtakm fzeler ki meydana getirdikleri aydnlk izgilerinden gemi yoluna devam edebiliyor.,, Bergson felsefede bu aydnlatma rolndedir. Alim metodlu, artist ruhludur. Ona gre gzellik, hakikatin simasdr. Hakikat ak ile airdir. Nasl ilim, insana mehul lkelere hkim klm ise filozof da ruh lemi stndeki perdeyi kaldrmak ve bizi ruh ile temasa getirme ile devlidir. Bu ii Bergson bir iir dili ile yapmaktadr. Ve btn keiflerin balangc bir iir imei iledir. Bergson, ruhu, maddenin bir fosforlamasdr diyen dogmatik bir ilmin daha ilerisinde gryor. O srada "Charcot,, ve "Broca,, ntn "lokalizasyon serebral,, nazariyesi hkm srmede idi. Hatralar, dimada; "kls-
214 sor,, deki klieler gibi gedilmekte deildir. Bunda dima, sadece bir hatrlatma organdr Htralar, mazimizin iinde . canl bulunduu uur iindedir. Ve aksiyon isteyince uyanmaa hazr bulunmaktadrlar. Dima mekanizmas sadece onu meydana getirmee yarayan kareketleri husule getirmee yarar. Hafza hastalklarnda afete urayan ; hatralar deil, hatralar hariciletiren vastalardr, 1896 da bu gr aklayan Bergson'un (Madde ve hafza ) eseri kt zaman, pratisyen doktorlar arasnda bir aknlktr balad. ( P. Mari) (Arnold - Pick ) gibi lim doktorlar ilm incelemeler sonunda bu gre katldlar. Zurih Dima Anatomisi Enstits Mdr Monakow > ben Bergsonda bir norolojist deh gryorum. dedi. bu meseleye ; tamamen ebediyeti, meslesiyle ilgilidir. (Ruh enerji) bahsinde Bergson yle der. lmden sonra. uurun yok olacam gsteren tek sebeb : lm mteakip bedenin tarumar olmasdr. Ama eer uurun bedenden hemen hemen tamamen ayr ve mstekil olduu tebeyym edince O gr ve sebebin bir (deeri kalmaz. > Bu eseri ile Bergson, "lmez in kendi iimizde olduunu gsterdi. Fakat dmzda dilsiz bir boluk iinde monoton ve yuvarlanmada olan tabiatn ruh ile hi bir mnasebeti yok mu? Hrriyetten mahrum ve varlklar mahveden bir kinat iinde, hr olarak teemmle ve tefekkre dalmak mukadder mi ? Gnlmzn kurak ve hergnk meguliyetlerden ftura dt zamanlarda, mucizesiz bir realite nnde ryamzn snp ldn hissederiz. Bazen (Varlk ) bizi alkadar etmedii ve varl bo ve mnsz grdmz anlarda nasl byk arlk duyuyoruzdur. Fakat meseleye byle bak ; iptida bir ilimciliin
215 -T uura bakmas kabindedir. Bu durumda biz (sath ben) insizin dzenledii bir ekil karsnda de-ilmiyiz ? Her gerek bilgi, ona bir (itirak etme == partici,pation ) dir. her eyi paralamaa, kesmee, katlam, faydalanma iin soyutlatrmaa alkn olan zekmz bize ancak ( statik bir taplo ) arz eder. Irman stne "bir kpr kurar ; ama rman derinliine dalmaz. Sempatinin bir btn cehti olan ( sezme = intuition ) dr ki realitenin en derin noktalarna daldrr. Ancak (devrin ben)i mizdir ki bize evenmsel ilhamn kaplarn aar. Yalnz bir gramer ynnden inceleyince bir iirden ne duyup anlarz?Onu kavarmak iin ritmini sezmek, iiri kendi znde tekrar yaamak gerektir. bhesiz ki ham madde " canszdr, hendesedir, zarurettir. Fakat canllar tekil etme yolundaki ( hamle = Elan ) da [ kendiliinden hareket " hr intihap meydana gelmi bulunuyor. Tekerrr etmekte olan " hal de, hayat ; hareketlemi deildir. Maziyi istikbale doru srklemektir ; Hafza, hfzetmekte olduu hayat kendi yeniliini tecelli ettirmek suretiyle - icat ediyor. uur da tpk byledir. Tinsel feyiz ve derinliimiz dir ki bizi engin yksek uur ile birletirir. Derun hayatmzdr ki bizi kinatn genel hayat ile birletirir. Madde arasna frlatlm olan uurun, trl trl canl yarattklar destan, asla onun gelmemi bir destan olup bunda zafer ve bozgunluk biribirini kova. lar. Bir tarafta kaybedilen sava, te tarafta kazanlr. Karamserlik iinde, Hrriyet> imknsz saylrken, yine bu karamserlik iinde hrriyet aydnl da parlar. Kendi zn, muhtelif eserleriyle ifadelendirmee atan bir artist gibi, hayat da binlerce saysz ekiller altnda grnerek deterrninzmi, canszl yenme teeb bslerindedir. Yalnz insanladr ki hayat, kendine zel
216
hareket stne ahlanarak - gayesine doru yaklamaktadr. Her zeki varlk, kendini ama etkisini tamaktadr, Her uuriyle insan; hayatn ve bizim fikir ve hareketlerimizin balanp zlmelerinden ibaret olan cihan tarihinin en byk baarsdr. Hi sezilemez sandmz realitede imdi bir kurtulu cehdi hissediyoruz. Oda bizim gibi, sonsuz |bir zel aspiration iindedir. Evet, bu muazzam hayat nefhas, cvarhk> lan harekete getirmitir, Fakat herbiri kendi hudutlar iindedir. Tpk bir tek fikre ynelmi bir iirin birbirine bal msralar gibi. Gerekletirdii ilham, kh ayan beyan ekillendiriyor; kh dumanlar altnda brakyor. Hayat, btn ifadelerinde bunu tecelli ettirmektedir: Hayvann igd, kendi nevinde pek mkemmeldir. Fakat daima yalnz kendi mihverinde dner. Zek ise, dairesini sonsuz olarak geniletmekledir. Fakat zekda igddeki^ emniyet ve kat'iyet yoktur. Bcekler sosyetesinde: Ferd, organizmin bir hcresinde; zincirin bir halkasdr, biyolojik bir lettir. nsan sosyetesinde: Ferd, itiyat ve ahlk vecibeler tesiri altnda hareket eder. Bir taarruza kar mterek mdafaada, birbirlerine daha sk yaklarlar. Tabi sosyete: Yabancya kar kapaldr. Kendisini koruyan mabutlara kar ibadet eder. Harp, bu sosyetenin ok servdii bireydir. nsan, "birtakm letler yaparak maddeye kar kor. Fakat bunu yaparken, kendi uurunu talatrma, ruhunu unutarak kendini madde iinde hapsetme tehlikesine de maruz kalr. Muzaffer ^bir ilerileme olabilmek iin bir (hamle
217
bolluu) ile (kapal) yi aarak kendi sosyetesi tesinbtn (insanl) kucaklyabiimek gerektir, Mmtaz insanlar, ilk hayat hamlesini byle uzatarak, derin sevgi kayna olan Tanrya kadar ahlanabilirler, ki hilkahn hikmeti de bu derin sevgidir. nsanln tinsel mkte* sebat, bu yksek uur ve vicdanlarda tecelli eder.
Spenserin mekanizmi stne dnen matematiki Bergsn, felsefeye nereden balad nereye vard? O da birgn geldi, Paskal gibi, mukadderimizin ve kinat mnasnn ne olduu meselesinin, geometride daire meselesinden daha nemli olduunu dnd. Bergson, din mistisizmin stnln; bunun insana verdii itimat hissUe aksiyon kudretinhe grr: Eski kurun filozofu: kalr. (Temaa: Dontemplation) da
Budist: Hayattan kaarak inzivaya ekilir. Mistik dinci ise: Aksiyona sarlr. Yeri ge yak Jatrmaa alr. Bergson felsefesi:. nsann hrriyet ve kudretini kabul eden felsefedir. Ona gre tarihte bir (fatalite) yoktur. Hibir engel yoktur ki irade onu yenemesin. Ruh, hereye kadirdir. Ve biz selmetimizi ruhda aramalyz. Teknik, ruhu hizmetinde olmaldr. Teknik, ihtiyalarmz tatmin iin yaplmtr. Zek birtakm letler yapar ki bu sayede insan, bcekler sosyetesinde olduu gibi bir (let) halinde kalmasn, diye.,. Berg-son: Kendinde tinsel yaratclk kudreti bulunan ferd uurun stnlne kanidir.
218 Bize sevgi iinde tekrar tekrar cehdi, imdiki bulunduumuz halden hibir zaman memnun olmama, daima daha ste doru btn kuvvetimizle ahlanma tavsiye eder. nsanlar, grnen, d leme ok sarldklarndan, grnmeyen ve btn varln kayna olan hakik ben imiz ihmale uram bulunmaktadr. Bergsona gre hilkat, bir heyecandan, derin sevgiden fkrmaktadr, insan hayatnn mnas udur: Her an kendi vastasiyle kendisini yaratc hale getirmek. Uraa, didine az oaltmak suretiyle ahsiyetini geniletmek ve derinletirmek ve bylece dnyaya kendi meselesinden birey eklemektir. Hakik felsefe: Soyut fikirler stne tefelsf. etmek deil, ilme, izlemesi gerekli yeni yollar gstermektir. Tekniin, endstirinin, ilmin ilerlemi olmas, ahlkn da ilerilemesini istilzam etmez. nsan, ok bilgili fakat ahlkan ok geri olabilir. Ahlk; feragat ve fedakrl dmanlara bile amil klma yolanda ac ztraplara dahi tahamml eden kiideki yaratc olular silsilesi dir. Ahlk ve dinin iki kayna> adl eserindedir ki: nsan, kendi, kalbinden, Tanr o kalpten faydalanacak kadar temiz olmayan eyleri atmaldr. zaman insan Tanry kendi iinde hisseder. Fakat bu kfi deiidir. Daha st dereceye trmanarak insan, Tanrnn bir aksiyon leti olabilmelidir. Bu mertebeye gelen insan, kendinde sonsuz bir hayat hamlesi sezer. Byk, iyi ilere sarlr. Ve baarr. Ve hibir yorgunluk duymaz. Derin bir ak iinde kendini aksiyona, insanlara hizmete verir. Bu ak; insann Tanrya ak deil, bundan ok daha st olan; btn yaratklara kar olan Allahn sevgi ve akdr.
Bu halde, Bergsona gre mkemmel insan, gnlne Allah sevgi ve dncesi tamak ile kalan insan deil, iradesini; Tanrnn insanlara sevgisi yoluna hizinete vakfedebilen insandr,
Bergsonun mr bir teemml ve murakabe iinde geti. Ancak hakikat ak iledir ki yazd ve syledi. O, hareket ve olular ak, geceler gebedir* filezofudur. Bergson, ak sosyete> yani btn insanlar birbirinin kardeidir fikrinde olduundan AlmaRarn Parisi igalleri zamannda Yahudilere yaptklar zulmler arasnda oda, zulme urad. Amma hi ikyet etmedi; ilesini ekti. Irkdalarndan ayrlmak bile istemedi. Bergson felsefesi: insan, insanln stne ahlanarak Tanrya doru yn alma felsefesidir. Hayat ile d e buna canl bir misal vermitir.
SON
Tarih Boyunca Ahlk

Mustafa Rahmi Balaban'n bu ok mhim kitab tabedilmektedir. Yaknda neredilecektir.
Gayret ktphanesindeki kitaplardan bazlar

Kuru Trke szlk " yeni harflerle byk lgat 2oo Yeni Trke lgat M. Bahaettin 350 Trkeden Franszcaya, byk lgat Ali Feraz 150 kk lgat Ali Feraz 100 lgat Cemil Cahit' 20 Almanca Trke kk lgat Sadullah 50 Kamus Fransav " Franszcadan Trkeye 500 Resimli kk lgati fenniye 100 Trkeden Franszcaya Resimli Kamus Kelekyan 1200 Trkeden ngilizceye byk lgat J. Redhouse 2000 Franszba metod Berlitz ve tercmesi 250 12 Lisan mkleme 50 Efali Fransav cetveli Ekrem 35 Kendi kendine ngilizce alfebe Nzhet Paa 35 Almanca Nzhet Paa 35 talyanca Nzhet Paa 35 Rusa Sudi 35 ,. Rumca Marta olu 35 Almanca tesli tercme Mehmet Tahir 75 Almanca tesili mkleme > 7 5 Almanca - Trke nahif tercmesi 100 ngilizce gremer 1 inci Halil 75 2 inci Halil 150 Fen ve izdiva, resimli Besim mer 75 ocuk bytmek, , 75 Gebelik. 60 Nfuz meselesi 35 Bebek beslemek, resimli Dr. Zeki Cemal 0O Gebelik, doum, lohosa, resimli ,. 100 ocuk drmek, ,, 100 Kadn rahatszlklar ,, ., 10O
Kuru ocuk hastalklar Yeni harf 25 ocuklarn istidatlar Dr. Pol 50 Mufassal resimli tavukuluk Cafer 250 Trklerin tarihi umumisi 1 - 7 Deguignes. H. Cahit 1500 Hriyet Hseyin Cahit 200 lim ve din Hseyin Cahit 200 Hseyin Cahit 200 Asri demokrasiler 200 Senaiyi nefisenin meneleri " " 60 Dekartm felsefesi > Samiha Cemal 400 Eflatun klliyeti 100 Hisler ve fikirler Raif Necdet 200 Azmi bey Hanm kitab 100 Fazl Ahmet Karikatr 200 Tevik fikret Halukun defteri Hseyin Dani. 400 Rubaiyat mer Hayyam 150 Hayat ve kitaplar Ahmet uayp Abdulhak Hmit ve mlhazat felsefiyesi Rza Tevfik 500 75 Tevfik Fikret ermin Tiryaki szleri Cenab Sahabettin 100 75 Demokrasi ve mesaili iktisadiye Hseyin Cahit Nasrettin Hoca Kprlzade Fuat 100 50 Yarm Trkler Aka Gndz 250 Hrstan ve glistan Ahmet Hikmet 100 Daima hilekr (2 cilt) Ali Reat 100 Milliyet nazariyeleri Mehmet zzet 250 Hendesei sanai 2 cilt >t >> Elektrik ve tatbikat sanaiyesi 2 cilt, resimli Salhattin 150 Otomobil ve traktr resimli Salhattin 150 Fen mesahaye arazi ve topografya Kmrciyan 150 Mesahaya Hendeseye Kmrciyan 200 Mihaniki Riyazi Salim 500 Demir Kprler 300 50 Nazar Hesap, Mesail yeni harfle Salim Hesap tefazul 500
Doramaclk, Silicilik, Marangozluk Talt Resimli tarihi umum 1-6 Refik Tarihi umum 1-6 Murat bey Ebulfaruk tarihi 1 - 7 M Murat Mahmut evket Tekilt kyafeti askeriye Corci Zeydan Medeniyeti islmiye tarihi 5 cilt S ey fi Emir Ali Musavver tarihi islm Hseyin Cahit slm tarihi 'o cilt,, Kemal Paa Osmanl tarihi "3 cilt,, Tarih siyas, asr hazrda Avrupa 3 cilt Sinyobo, Eski stanbul, resimli Cell Esat Bamza gelenler , Arif stibdattan Hakimiyeti MilHyeye 1-2 Ahmet Rasim Avrupa harbinden alnan psikolojisi dersler G Lebon Usul Defteri Mal 2 inci cilt . Arapyan Malmat Ticariye Harnit Malmat iktisadiye Cavit Usul defteri Ticar 1. Arapyan Hocasz usul defteri Serkeis Nihat Muhasebe II II Esnafn Hazr Hesop Tccarsi Kmrcyan Usul Defteri 1 4 cilt Amerikan Usul Defteri Amel Hesap lm Hesap Kmrcyan Hesap Nazar lm Hendese tim! Cebir Amal Erbaa Kendi Kendi fotoraflk resimli htisas muhaseb >er apra kaydek Fikret imendfercilik - 2N Naki bey Kimya 9 - 10 - I 3 cilt Kimya Bakalo s Riyazi ve cep ' u?as F. Sabri
50O 200O 100O 1500 0O 1000 250200O 1000 1500 200 300 200 150 250 150 250 150 200 200 200 300
50 50 35 250 25 30G 351 150 10O
100 100 100 100 50
Dahili ihtirakl makinalar, Abdlkerim 250 Osman Hsn 250 Demir Teknolojisi Aa isleri teknolojisi 1-2 Yusuf ziya 250 Kimyay sanayi 2 cilt Mhendis M. Azmi 200 Hesabi sanayi Salih Murat 80 Cihan muvazenesinin bozulmas 2 cilt Ali Reat 100 Trkiye nasl dodu ? mer Rza 100 Hava Edebiyat 100 nsanln balanglar, resimli "yeni harf,,^.3 300 Dr. R- Verno 200 M' Sadk 100 Tvimden yapraklar Saffet Ziya 100 Adab Muaeret Kadn meselesi Gregor Petrof 30 25 Okunacak mektuplar tdl Sami Paa Sezai 50 Mehmet Rauf 75 Cidal 30 Cell Saher Simon Mehmet Rauf 150 Son Emel 250 Eyll " Son yldz 200 Kadn kalbi Saffet Nezihi 250 Ercmend Talu 50 Sabir Efendinin gelini Viktor Hugo 500 SefiJJer 1-5 Halide Edip 200 Mevut Hkm Osman Cemal 200 ingeneler Dalarn ocuu 175 Gnahkrlar Heluk Cemal 200 Reat Nuri 100 Damga Sar Odann esrar Gaston Loro 150 150 Gaston Loro Siyah kokulu Kadn Mesnevi erif 1 - 6 tercme ve erhi Abidin Paa 1400 Kitab Mukaddes "byk hacmda ciltli,, 400 150 incili erif Mezamir 75 150 Asr din fikirleri Seri 1 "11 kitap,, L. Ltfi 100 Asr Din fikirleri Seri 2 "6 kitap,, L. Ltfi Lee Vrooman 10 Garpta dua yeni harfie
Fiat : 350 - Ciltlisi : 500 Kr.

stanbulda, Ankara Caddesinde 131 No. lu Gayret Kitabevinde satlan -nhim eserler :
Kur'an ve islm (Zaman zihniyetiyle) 2 Ksm Ruh Ansiklopedisi (Spiritalizm) Ciltli Ruh lemi (Spiritizm, Fakirizm, Manyatizm) Ciltli Ruh Kuvveti (Spiritizme tecrbeleri) Ciltli Pratik Manyatizma ve pnotizma Ruhlar Konuuyor Allah Ruhlar Arasnda Medyomluk Ruh ve Kinat (Mecmua) Abdlkadir Geylni Muhiddini Arab 1 den 12 Ciltli
Mustafa Erturul Cemil Conk Paa L. Kuday S. kay ,, W. Crooks Dr. Debi M. Afarolu Dr. Bedri Ruhselman ..
Kr.
200
750 750 500 500 300 300 400 330 1000 200 300 150 100
Ciltli ,,
Ruh ve lm tesi (slm tasavvufu) slm Aslan Hazreti Ali Krklar Meclisi (En gzel Bektai iirleri) ! Hakikat Yollarnda Tarih Boyunca Ahlk Felsefe Tarihi (Filozoflarla birer saat) Tanr Buyruklar ve nsan Alemi Kyamet ve Almetleri-Cennetlikler, Cehennemlikler nsan ve Ruh Yaayan l Ciltli nsan ve eytan Yolcu Nereye Gidiyorsun ,, Son Menzil Yusufuk ,, Ate Aac Mabette Bir Gece Mesih Paa mam Kimyay Saadet Hazret Oftade Aziz Mahmut Hdal
K. Burcuolu M. Rahmi Balaban
125 300 350 400
A,
ianar
250 250 100
Samiha Ayverdi
250 250 350 250 250
.,
n
>
200 200 300
tmam Gazali
50 50 25

Filzoflarla Birer Saat M R Balaban

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Filzoflarla Birer Saat M R Balaban

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Filozoflarla Birer Saat: Muhtasar Felsefe Tarihi Mustafa Rahmi Balaban

FLOZOFLARLA BRER SAAT

Ankara Cd. No. 131 - istanbul

Filozoflarla birer saat:

G A Y R E T K T AB E VI Ankara Caddesi No. 131 <~- stanbul IIL MATBAASI 19 4 7

Knal olu Ali Efendi

2 Btn fikirlerin tecrbeden doduu.

63 1720 de, tabi izmiti. dinin esaslann ve ayin plnlarn

Jan Jak Ruso

Erzurumlu brahim Hakk

Birgili Mehmed Efendi

Mulal brahim ahidi

119 Ak imi yine an klan harap Ak imi tebeddl ve inklp

Arapa (Glsen-i esrar) da, (panteist) grlerinin tasvirleriie doludur.

Eer bizi bu srmekte olduumuzdan yata ulatran br fikir varsa.

daha iyi ha-

"yuca duygu,, iin hayatn feda eden

Tarih Boyunca Ahlk

Gayret ktphanesindeki kitaplardan bazlar

50 50 35 250 25 30G 351 150 10O

100 100 100 100 50

Fiat : 350 - Ciltlisi : 500 Kr.

K. Burcuolu M. Rahmi Balaban

125 300 350 400

250 250 100

250 250 350 250 250

200 200 300

You might also like