MUZAFFER LHAN ERDOST

KAPTALZM VE TARIM

KAPTALZM VE TARIM
MUZAFFER LHAN ERDOST

BRNC

BASKI

NSAN 1984

KAPTALZM VE TARIM
KK KYLLN YOKSULLAMADII TEZNN ELETRS

MUZAFFER LHAN ERDOST

Muzaffer lhan Erdostun Kapitalizm ve Tarm Kk Kylln Yoksullamad Tezinin Eletirisi adyla hazrlad kitap, Onur Yaytnlan tarafn dan, Nisan 1984te, Ankarada a Matbaast'n da dizdirilip bastrlmtr.


Sunu Yerine lk Szler BRNC BLM RETM LKS TANIMI ZERNE 19-40 19
21

25 28 34 37

1. 2. 3. 4. 5.

retim likisi Tanm retim likisinin Daraltlm Tanm zerine retim likisinin Geniletilmi Tanm zerine retim likileri ve Tefeci-Ticaret Sermayesi Sanayi Sermayesinin Bir Eki Olarak Ticaret Sermayesi ve Kapitalist-ncesi Ticaret Sermayesinden Fark 6. Kk Meta retimi ve Kk-Rurjuva Kyl KNC BLM YNTEM KONUSUNDA 41-47

41

Kk iftinin Gelirinin cret, Kr vo Rant Biimlerine Uygulanmas NC BLM KK KYLLN KAPTALZMLE UYUMLU BTNLEMES TEZ ZERNE 48 - 74

48 50 56 61 63
66

70

1. Tezlerin zeti 2. Kk ifti ve Kapitalist ifti Karlatrmas a) Emek retkenlii Asndan b) Tarmsal rnlerin Fiyat Asndan c) Tarma Sermaye Yatrlmasnn Koullan Asndan 3. Kk Kylnn Smrlmesi ve Yoksullamas 4. Doal Ekonomi ve Kapitalist retim Tarznn Egemenlii Altnda Kk Meta Ekonomisi DRDNC BLM KYLLN KEND ERSNDE SINIFSAL FARKLILAMASI 75-87

75 80 84

1. Kk Kylln Piyasaya Alarak Mlkszleme Srecine ekilmesi 2. Piyasaya Alan Kylln Kendi ersinde Smfsal Farkllamas 3. Kk Kylln Yoksullamasnda Kart Sreler

BENC BLM TARIMSAL RNLERN TEKEL FYATLARI AISINDAN KK KYLLK 88 -102 89 1. Toprak Mlkiyeti Tekeli 922. Tarmsal Art-Deerin, Ortalama Kr Orannn Eitlenmesine Girmesi 95 3. Gerek Tekel Fiyat 97 4. Devlet Tekel Fiyatlar ALTINCI BLM LKEL BRKM VE FARKLI SRELER ZLEMES
103 -122

103 107 111 117 121

1. Kk Kylln Mlkszlemeslnin ki Farkl Biimi 2. Kk Kylln Mlkszletirilmesin Evrensellii ve Kanlmazl 3. Trkiyede lkel Birikim Sreleri 4. Trkiyede Kk Kylln Yoksullamasnn Gstergeleri 5. Yoksullama Srecinde Kart Gelimeler YEDNC BLM DNYA KAPTALST SSTEM VE SOSYO EKONOMK ZELL
123 -139

123 125 127 131

1. Dnya Kapitalist Sisteminin, Kapitalist lkeler Arasndaki Piyasa Mekanizmasna ndirgenmesi 2. Kapitalist retimin retici Glerin Gelimesinin Biimi ve Engeli Olmasnn Anlam ve Emperyalist Sistemin Sosyo-Ekonomik Yap Oluturmas 3. Toplumsal retimin Emperyalist Sistem ersinde kiye Blnmesi 4. Yabanc Sermayenin An Krnn, Kk Kylnn Art-Emeinden de Szdrlm Olmas

SUNU YERNE

KTAP adlarnn okurda artrd ierik ile kita bn ieriinin rtmesi, yelediim yntemlerden biri. Ne var ki, bu kitapn adnn okurda artraca ie rik ile kendi ierii arasnda nemli bir sapma olduunu syleyeceim. Burada, okur, "kapitalizm" ve tarm ara sndaki ilikinin kendi btnl iersinde sistemli bir aklamasn deil, Korkut Boratav'n Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm kitabnn tanm, yntem ve varglarnn eletirisini ve bu eletiri erevesi iersinde kapitalizm ile tarm arasndaki ilikileri bulacak. Okurun nceden bilmesini istediim bir baka nokta da, kendi deneyimime dayanarak syleyeceim, ko nuyu anlamakta, yer yer glk ekeceidir. Bu gln, anlatmda deil, konunun kendisinde aranmas gerekecek.
7

Konunun anlalmas, ekonomi politiin terim ve kav ramlarn zmlemi olanlar iin ne denli kolay ise, bu kavram ve terimleri sourmam olanlar iin yer yer g olacak. Ne var ki, bazlarnn yeledii gibi, arabacnn da anlayaca kadar kolay anlalr olmak, baz konular iin olanakl deil. Burada, ne arabacy kmsediim, ne de "arabacnm baz eyleri anlayacak yetenekte olma dn sylediim sanlmasn. Baz konularn kavranmas, baz temel bilgiler gerektirir ve bu temel bilgileri herkes renebilir. Ama baz temel bilgiler renilmeden, baz kavram ve terim ler sourulmadan, baz konular da kavranlamaz. Hemen unu da ekleyeyim ki, genel olarak okurun, kk bir abayla, renemeyecei ve bu kitap kta kavrayamayaca hi bir ey yoktur. Okura yardmc olmak amacyla, eklediim iki dip not, konunun anlalmas iin gerekli anahtar vermeye yetecektir. Bunlardan birinde, rnn deeri, maliyetfiyai, retim-fiyat ve piyasa-fiyat aklanmaktadr. K k bir zen, rnn, deeri, maliyet-fiyat, retim-fiyat ve piyasa-fiyat ve bunlar arasndaki fark kafasnda so mutlatrmas iin yetecektir. kinci notta ise, hammadde fiyatlarnn dmesi ile sanayi sermayesinin kr orannn artm as arasndaki iliki aklanmaktadr. Dier nokta lar, konularn ele alnd blmlerde, yeterince aklan m tr sanrm. u da eklenebilir : Bu eletiri, dingin gnlerimde ya zlmad. Blmleri para para yazdm. Yazdm unu tup yinelediim eyler olduu gibi, eksik kalan yerler de var. Paralarn bir btn haline getirilmesi de, daha son ra, benim iin, glkler kard. Bugn de, bu kusurlar yeterince giderebilmi deilim. Bunlar, balanmann nedeni olmamakla birlikte, okurun nceden bilmesini is* tediim noktalar.
Ocak 1983

LK SZLER

197J-NCESNDE yaynladm ve Trkiye'de, zel likle Dou ve Gney-Dou Anadolu yrelerinde tarmda feodal ve yar-feodal ilikilerin varln aklamaya a ltm ve o gnn teorik dzeyine bal olarak olduk a ilkel saylabilecek yazlarm, baz yazarlar, yle ba kalatrarak yorumlad ki, okur, benim, tm tarm, or taan katl iersinde feodal olarak nitelediim san sna kapld. Yazlarm dorudan okuyanlarn, o zaman da, m paratorlukta retim ilikilerinin feodal olduunu, ve bugn de, m paratorluktan devreden uzantlar olarak zellikle Dou ve Gney-Dou Anadolu'da feodal ve yarfeodal ilikilerin varolduunu sylediimi, ama bunu
9

corafi adan genelletirmediimi ve tarihsel gelime sinden soyutlayarak deimez ve kalc olduunu yaz madm saptam olmalar gerekir. Bu konudaki g rlerimi zetleyeyim: B irincisi: m paratorlukta, retim ilikilerinin fe odal'' nitelii, balangta, "askeri zellikle rtm bulunuyordu, ve askeri zelliine bal olarak fodalizm de "merkezi zellik tayordu. Topran plak mlki yeti, ister devlete ait olsun, ister kii mlk olsun, ister dinsel zmre mlkiyetinde grnsn, ister airet toplu luklarnn ortaklaa mlk saylsn, hepsi, askeri-feodal rgtlenmenin sonucu olarak, tim ar sistemine balan mtr. Hepsinde, farkl biimlerde de olsa, askeri y kmllk anlamnda, art-rnn bir blm, askeri hizmete tahsis edilmi durumdadr. Askeri feodalitenin, ergin biime ulam feodaliteye ngelen b ir evresi ol duu anmsanmal. k in c isi: Feodal vergileri, esas olarak, biri kayna n dinsel yasalardan (eriattan) alan aar (rn-rant), ve teki, kaynan devlet tarafndan konan yasalardan alan ift-resmi (emek-rant) oluturur. Feodal toprak vergisi aar, dinsel yasalar gerei daima rn-rant ola rak tahsil edilmi; balangta emek-rant (angarya) tem sil eden ift-resmi, giderek rn-rant ve para-rant bi imlerine dnmtr. Burada, dinsel vergilerin, ilikilerin zlmesine kar direngen; devlet tarafndan belirlenen vergilerin ise devingen bir rol oynamakta olduunu gzlemlemek teyiz. Dinsel vergiler, rn-rant olarak deimeden kal m; devlet tarafndan konan vergiler ise emek-ranttan para-ranta doru evrimleerek deiiklie uram (ke sin olarak sapatayamam olmakla birlikte), feodalitenin askeri zelliinin (timar sisteminin) zlmesiyle birlik te kaybolmaya balamtr. Buna karlk, kaynan din
10

sel yasalardan alan aar, Cumhuriyetin ilk yllarna ka dar (1926) varln srdrm tr. Devlet, teokratik zellii sonucu, toplumsal zl meye kar direnli bir styap oluturmaktadr. Bir baka deyile, toprak mlkiyet biimi deil, styapnn yzyllarca srecek olan basks sonucu aarn yalnzca rn olarak denmesi, meta-para ilikisinin gelimesin de ve ekonomik ilikilerin zlmesinde engelleyici rol oynamtr. ncs : Krsal alanda zlmeyi engelleyici bir baka neden, kylnn tasarrufunda bulundurduu mi ri (plak mlkiyeti devlete ait) topra, satma ve satm alna hakknn tzel olarak bulunmaydr. plak ml kiyeti devlete ait topraklarn, devlet tarafndan sat ve ba sz konusu olmakla birlikte, bu, dorudan reti cinin demekle ykml bulunduu feodal rantn sahip deitirmesinden baka bir ey ifade etmeyen bir eldeitirmedir. iltizam sistemiyle birlikte, bir yerin iltizam bedelinin on ylln pein olarak deyen mltezim, bu topran sahibi olmakla birlikte, burada da, dorudan retici, demekle ykml bulunduu rant, yeni sahi bine dyor, ve kendisi asndan mlkiyet durumunda bir deiiklik yaratmyordu. 1858 Arazi Kanunnamesini izleyen yllarda ve zel likle 1910-13 arasnda karlan baz yasalarla, miri top raklarda irsen tasarruf hakkna sahip kylnn, tasar ruf hakkn, borcuna karlk ipotek ettirmesi ve hakkn alacakl tarafndan sata karlmas tzellemi bulu nuyordu. Topran irsen tasarruf hakkna sahip bulunan kylnn, tefeciye ve tefeci gibi karsna kan tacire, borlanarak, tasarruf hakkndan ve dolaysyla iledii topraktan yoksun kalmasnn tzel xyolu, im paratorlu un son yllarnda ve genel savaa ngelen gnlerde al m bulunuyordu, im paratorluun daha nceki dnem li

lerinde ise, tasarruf hakknn herhangi bir biimde balanamamas, ipotek ettirilememesi, borcuna karlk sata karlamamas, ve zellikle klasik dnemde, bu haktan kz ocuklarn kaltsal yolla da olsa yararlana mamas, kk kylnn yoksullamasn ve ky yaps iersinde snfsal farkllamay belirleyici b ir biimde engellemekteydi. Drdncs : m paratorlukta, devingen yn asn dan, feodalizmin, kendi iersinde evrimleerek olgunla ma srecine girdii dnem, kapitalizmin bir dnya sis temi olarak egemenliini duyurmaya balad bir dne me denk der. Feodalizmin evrimleerek olgunlamas sreci, dnya kapitalist sisteminin etkisine ekilerek feodalizmin zlmesi sreciyle iie geer. Feodalizmin kendinden olgunlamas ile yukardan (dnya kapitalist sisteminden) gelen ve geleneksel ilikileri kapitalist mete ekonomisine balayarak zmesi bu iki farkl sre sonucu, ne feodalizm tam olgunluk dzeyine ulam ve ne de kendi i dinamizmiyle zlerek ve kendisinden dnerek kapitalizmi yaratabilmitir. Kendisinden ka pitalizme dnememi olmas sonucu, (d) kapitalizme baml bir kapitalistleme ktisad yapya egemen ol maya balam ve kapitalist iletmelerin ve kapitalist pazarn uzanamad veya daha az uzand ya da zlmeye kar geleneksel yapnn daha direnli (airet ve kabile mlkiyeti gibi) olduu yrelerde, feodal iliki ler varln srdrmeye devam etmitir. Beincisi : "Feodalizm", tarihsel konumundan so yutlanmamak gerekir. m paratorluun klasik dnemine denk den feodalizm, askeri ve merkezi zellik tar Askeri zelliinin zlmesiyle, merkezi zelliini yitir mesi birbiriyle rtiir. Ne var ki, Batda, askeri feoda litenin zlmesi, feodalizmin klasik biimine ngelmekle birlikte, mparatorlukta askeri feodalitenin yerini
12

alan iltizam sistemi, asal adan ge kalm b ir feoda lizm olarak, ktisad anlamda feodalizmin klasik biimi olarak deil, feodalizmin yozlam bir biimi olarak domutur. Dolaysyla da, kendi iersinde antitezini (kapitalizmi) yaratm aktan te, kendini rtmesinin ne deni olmutur. Dnya pazarnn olumaya ve Batnn, bu pazarn merkezi olarak dnya ekonomisine egemen olmaya ba lad dnem, ayn zamanda, feodalizmin kapitalizme ev rimlemesiyle rtr. Batda sanayi sermayesinin tica ret sermayesine egemen olmas, Dou ile Bat arasnda ki dnya ticaret yolunu Akdenizden Atlantie ekivermesi, ve bunlardan da nemlisi, bu ticaretin niteliini deitirmesi (Doudan alman mamul rnler ticareti ye rine, Doudan hammadde alarak, Douya mamul madde satmas), mparatorluun, bir yandan Dou ile Bat ara sndaki ticari kpr olma ilevini sona erdirirken, bir yandan da m paratorluu kendi pazarnn etkisine ala rak, gelimekte olan yerli sanayii (ve zellikle de ipekli, sof ve uha dokuma sanayiini) kertmesi, feodalizmin olgunlamas yerine knn ve rmesinin koulla rn yaratt. Dolaysyla da kapitalist retime geiin ya psal oluumu yozlat. Feodalizmin, bir bakma, dnya sistemi olarak ege men olduu bir ada ve lkelerde, zellikleri ile, dnya egemen sistemi olarak feodalizmin ald ve yerini ka pitalist retimin egemenliinin ald bir dnemde, lke mizde, u ya da bu lde ve biimde izlediimiz feodal ve yar-feodal biimlerdeki feodal zellikleri birbiriyle karlatrarak, birbirinin ayns benzerlikler aramak ve sonular karmaya almak, kuku yok ki, doru bir yntem olamaz. Hele, kapitalizmin egemenlii altnda, feodal ve yar-feodal ilikileri olduu kadar kapitalistncesi biimlere denk den tm teki biimleri, meta
13

ekonomisi ve kapitalist pazar araclyla, sanayi serma yesinin etki ve sm r alanna ektii bir dnemde, "feodalizmdi, klasik dneme uygun den tm zellikle riyle ve styap kuram laryla birlikte aramaya kalk mak daha da yanl olur. A ltncs: Feodal mlkiyet, bilindii zere, modern burjuva mlkiyetten znde farkldr. Feodal birimler iersinde, topran plak mlkiyeti toprak sahibine (senyre) ait olmakla birlikte, serf de iledii topran irsen (kaltsal olarak) tasarruf hakkna sahiptir. m parator luktan devreden toprak, mlklerin farkl olmas so nucu, (miri mlk topraklarda) reayann tasarruf hakk onun zel mlkiyetine dnt; (kii ya da aile mlk topraklarda) feodal beylerin, topraktaki feodal haklar, modern zel mlklerine dnt. Cumhuriyetle birlikte karlan Medeni Yasa, bu oluumun bilincinde olma dan, topran bu iki farkl mlk edinme biimini de ya sallatrm bulunuyordu. Medeni Yasann esas alnd svire Medeni Yasasnda modern burjuva mlkiyeti, te mel alnm olduu iin, m paratorluktan devreden top rak mlkiyetine aklk getiren bir gerekeden yoksun bulunuyordu, ve bunun iin de, bu ynden, ancak 1960' lardan sonra, 1961 Anayasasnn nda yeni bir toprak reform u yasas hazrlanrken tartm a konusu olacakt. Byk mlk topraklar, Medeni Yasayla, tam da mo dern anlamda zel mlkler haline tzel olarak dn m olmakla birlikte, bu, geleneksel ilikilerin olduu kadar, geleneksel retim yntemlerinin de ar bast yrelerde, retim ilikilerinin fiil durumunda ani bir deiiklie yolamad. Daha ok da Dou ve Gney-Dou Anadolu'da feodal ve yan-feodal ilikiler, fiilen varln srdrmeye devam etti. Bunun yansra, topran airet topluluunun ortaklaa mlk olarak kabul edildii yrelerde, airetin kan14

bana dayal kendi rgtlenmesine bal olarak, ektii topran sahibi de olsa, airet yesi kylnn, airet ve kabile reislerine kademeli olarak emek-rant ile rnrant, ve pazara sunduu rnlerin fiyat zerinden pararant demekle ykmll fiil olarak devam etti. Ve bu anlamda da, topran plak mlkiyetinin topluluun ortaklaa mlk sayld, ama tasarrufun zel olduu, airet yesinin airet reisine feodal adan ykml bulunduu airet bnyesinde, Medeni Yasa, fiil bir dei iklik salamad. Gene m paratorlukta, klasik dnemde izlediimiz, kk toprak mlkler olduu iin kyllere icara ve rilerek iletilen, ve dorudan retici kyllerin, toprak rantn, askeri ykmllkleri dolaysyla blgenin dir lik sahibine (sipahiye) "divani hissesi olarak, topran sahibine malikne hissesi olarak deyen divani-malikne sisteminde, tim ar sisteminin zlmesiyle askeri ykmllk sona erdii iin, divani hissesi kalkm ve yalnzca, kiraclk zellii devam etmi, bir bakma, yar-feodal iliki, varln srdrm tr. Ky toprann tamamnn ya da byk bir ksm nn kiilere ya da ailelere ait olduu durum larda ise, ky topluluunu oluturan kyller, kk topraklar halinde ve ortaklk biiminde, ama ayn toprak beyine feodal vergilerini demeye devam etmilerdir. Genellik le toprak dndaki retim aralarnn da toprak sahibi ne ait olduu, ve bunun yansra, kylnn ev ve eklen tilerinin, hayvanlarn otlatt mera ve ortaklarn, top ran sahibine ait grnd yrelerde, ortaklk bi iminin, tam da feodal ilikilerle rttn sylemek gerekecektir. O zaman olduu gibi, 1977-80 arasnda, Yeni lke'de yazdmz yazlarda,* baz yrelerde kapitalist tarm
* Bkz : Trkiyede Kk Kylln Sermaye Tarafndan Smrl-

15

iletmelerinin varl zerinde durulmu, ve zellikle de, ky yapsndaki snflamann, varlkl kylleri, bir ba kma, orta-burjuva kylye dntrmekte olduu be lirtilmiti. Bunun yansra, kk kyl iletmelerinin de sermayenin sm r alanna ekilmi olduu, ve bu smrnn, feodal ve yar-feodal kyl iletmelerini de kucaklad anlatlmaya alld. Ksacas, Trkiye'nin tarm sal yapsn, ne m utlak olarak kapitalist, ne de mutlak olarak kapitalist-olmayan bir kategori iersine sokmadmz gibi, kapitalist-ncesi *tarmsal yaplarn da kendi aralarnda farkllklar gsterdii, ve sermaye nin egemenlii altnda i salamlklarndaki farkllkla ra gre, farkl sreler izleyerek zlecei ve zlmek te olduu vurguland. Bize kar eletirilerin, esas olarak, tarm da kapita list retimin yaygn olduu ve ar bast grnde olanlar tarafndan ynetildiini ekleyeyim. Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm* yazar ise, Trki ye'de, tarmsal yapy, hemen neredeyse tek tipe, ister iledii topran zilyedi, ister sahibi olsun, kk meta reticisi kyl iletmesine, kendi deyiiyle de, "kk meta retim ilikisi"ne indirgemi bulunuyor. Bunun dnda hemen her ey "ihmal edilebilir" bir bykle va da neme sahiptir. kincisi, Trkiye tarmsal yaps, feodal ve yar-feodal ilikilerin giderek zld, k k kylln yoksullaarak mlkszletii ve bir ucuyla da kapitalistletii ve koullarn elverdii yre lerde kapitalist tarm iletmesine geildii bir yap olu turmakla birlikte, yazar, yaygn ve ar basan "kk meta reticisi" kylnn, kapitalizmle uyumlu bir ek
mesi zerine', Yeni lke, n 7, s. 41-142; Kk Kylln zmszl zerine Notlar , Yeni lke, n 11/12, s. 32-55.
* Korkut Boratav, Tarmsal stanbul 1981.

Y aplar v< * Kapitalizm. Birikim

Yaynlar,

16

lemleme iersinde bulunduunu, varln srekli, ka rarl, kalc bir biimde koruduunu yazmakta ve bu anlamda da, krsal yap, snfsal deime asndan, du raan bir yap olarak gsterilmektedir. Yazmz, bu g rlerin yanlln yeterince sergileyecektir sannm. KONUMU, eletirel bir temel zerinde oluturma dan da yazabileceim dnlrse, eletirel yolu semi olmam da, okurun sormay dnecei sorulardan biri olabilir. zellikle de, biraz ikinci genliin ve biraz baz eyleri yeni renmenin verdii taknlkla, BoratavIa krc bir tartm a dneminden getiimi anmsayan oku run kafasnda byle bir soru belirebilir. O zamanki ta r tma anlayn kendi hesabma atm ve bura da polemikten zenle kandm syleyeyim. u da var ki, kk kylln yoksullamakta olduunu, da ha nceki yazlarmda ayrntlaryla yazm olduum iin, bu kez, herhangi bir neden belirtmeden, ayn ko nuya yeniden dnmem yerinde bir davran olmazd. Bu nun gibi, gerek retim ilikilerinin tanm zerinde, ge rek retim ilikilerinin zmlenmesi yntemleri ze rinde, beni yeniden yazmaya iten nedenleri belirtmeden, ekonomi politiin bilinen aklamalarn yinelemek de zellikle bugn iin anlamsz olurdu. Ayn konulara bir kez daha dnmemin nedeni, tam da ayn konulara fark l bir biim de' yaklaan yazlara bir yant olmas anla mnda, eletirel yolu semem bana kanlmaz geldi. Bir baka nokta da, Yeni lke'de, kk kyl iletmesinin kendisi kapitalist iletme olmamakla birlikte, bu kyl nn, yerel/ulusal ve yabanc sermaye tarafndan sm rldn, kk kyl iletmesinin tarmn gelimesi nin engeli haline geldii gibi yoksullamasnn da ka nlmaz olduunu, tam da bir " zm szlkle kuatl m bulunduunu yazdm yazlarda, gerek benimsedi
17

im zmleme yntemlerinin ve gerek kk kyll n mlkszlemekte olduu yolundaki varglarmn, Boratavn kitabnda, bir bakma kapal bir eletirisiyle ya da hi deilse, kart yntem ve varglaryla karla m olmamdr. Bu da beni, konumu, eletirel bir temel zerinde ele olmaya zorlad. Umarm, okurun, birbirinin kart zmleme yntemleri ve varglar arasndaki farklar renme ve kendi grn serbeste olutur ma olanana byle bir kitapk yardmc olur.

18

BRNCt BLM

RETM LKS TANIMI ZERNE

1. RETM LKS TANIMI

Maddi deerlerin retimi iin toprak, makine, alet, hammadde gibi retim aralar gereklidir. retim ara lar, insan emei olmadan, kendiliklerinden ya da kendi balarna deer yaratmaya girmezler. Buna karlk in san emei de, kendi bana maddi deer yaratmaz. Eme in retken anlamda harcanabilmesi iin, maddi koul larn bulunmas, yani retim aralar gereklidir. Deer, insan emeinin, retim aralar zerinde retken ama la harcanmasyla yaratlr. nsan emeinin deer yarata bilmesi iin, yalnzca emein maddi koullarnn, yani retim aralarnn bulunmu olmas da yeterli deildir. Ayn zamanda, emek sahibinin, belli bir yetenek, retim
19

bilgi ve becerisi kazanm olmas da gerekir. Ksacas, deer retilebilmesi iin, insan emeine, retim arala rna, retim bilgi ve becerisine gerek vardr. Bunlarn tmne, yani emek, retim aralar, retim bilgi ve be cerisine, retici gler diyoruz. Deer retebilmek iin, retim bilgi ve becerisine sahip bulunan emekinin, emeini, retim aralar ze rinde retken amala harcamas gerekir. retilen rn, biri eski-emek (gemi-emek) ve teki yeni-emek (canlemek) olmak zere, iki farkl emek ierir. retim aralarndan rne aktarlan deer, gemi-emei; bu r nn retilmesi srecinde emekinin rne aktard de er, canl-emei orunlar (temsil eder). Dolaysyla, re tim aralarnn sahibi ile emein sahibi, farkl kiiler ol duu zaman, yeni retilmi olan rn de, bu farkl ki iler arasnda paylalr. Burada, emeki, biri, retim aralaryla; teki, retim aralarnn sahibiyle olan ili ki gibi iki farkl iliki iersindedir. Emekinin retim aralar ile olan ilikisi retim biimini; ve gene emekinin, retim aralar sahibi ile olan ilikisi retim ilikisini belirler. ster dorudan emek biiminde, ister rn biimin de, ister rnn edeeri (para) biiminde olsun, emek inin yaratt deerin, retim aralar sahibiyle bl m biimi, retim aralarnn mlkiyet biimi tarafn dan belirlenir. Bu, ayn zamanda, dorudan emekinin, retim aralar sahibi karsndaki bamllnn zel liklerini ve snrlarn da belirler. retim aralarnn mlkiyet biimi, farkl olabilir. rnein, retim arac olarak topran, topluluun ortaklaa mlkiyetinde ol mas gibi, gerek sahibinin topluluk ve devletin ismi sa hibi olarak grnmesi gibi, gerek devlet mlk olmas gibi, feodal beyin feodal hakknn yansra serfin irsen (kaltsal) tasarruf hakknn bulunduu feodal toprak
20

mlkiyeti gibi, kk ya da byk zel mlkiyet gibi., mlkiyet biimi farkl olabilir. retim aralarnn ve r nein zellikle topran, bir kiinin, bir katmann (zm renin), topluluun temsilcisinin ya da ortaklaa olarak topluluun sahibi olmas, mlkiyetin zelliine denk d t gibi, mlkiyetin bu biimleri, topran sahibi ile emeki arasndaki bamlln da snrlarn belirler. Yaratlan yeni deerin blm, bu blmn bi imi, emekinin retim aralar ile ilikisine (retim bi imine) ve emekinin retim aralar sahibi ile olan ili kisine (retim ilikisine) uygun der. retim ilikisi deitii zaman, mlkiyet ilikisi ve blm ilikisi de deiir. Ya da mlkiyet ilikisinin deimesi, retim aralar sahibi ile dorudan emeki arasndaki ilikiyi; yani retim ilikisini de deitirir. retim ilikisinin bir sonucu olarak blm iliki si, retim srecinde yaratlan deerin, retim aralar nn sahibi ile dorudan emeki arasnda bllmesidir. retim ilikisi iersindeki yerlerinden dolay emek sa hibi ile retim aralar sahibi arasnda maledinilmi olan yeni deerin, retimin dnda retim srecinden bamsz olarak, u ya da bu biimde, bir bakasna b raklm ya da kaptrlm olmas, retim ilikisinden bamsz, onun dnda gerekleen bir olgudur. Bunun talan ya da gasp yoluyla olmas, ticaret ya da tefecilikte olduu gibi dolam srecinde gereklemi olmas, so nucu deitirmez.
2. RETM L K SN N "DARALTILMI" TANIMI ZERME

Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm yazarnn "retim ilikisi tanm ise, olduka farkl. Yazar, "... 'dolaysz reticilerin art-emeine (art-rnne, ya da arta) el
21

koymann zel ekonomik biimlerini/ retim ilikileri olarak (Boratav, s. 15) tanmlyor. Bu tanm n zn oluturan ve tek trn ak iersine alman szlerin, M arx'tan aktarldn belirtelim. Marx' tan aktarlan pasajn ieriine ve eksikliine deinme den nce de, yazarn, "daraltlm retim ilikisi tanmn aklamaya alalm : "retim ilikileri, artk ya ratan ve arta dolaysz reticilerin dndaki gruplarn el koyabildii ve bu nedenle snflarn olutuu toplumlarm aklamasnda ie yarayan bir kavramdr. Ve re tim sreci iinde veya bu sre dolaysyla insanlar ara snda oluan ilikilerin tmn deil, arta el koyma nn zel biimlerini ve mekanizmalarn oluturan ban tlar retim ilikileri olarak anlyoruz. (Boratav, s. 14.) Bu tanm, ilkin, "retim ilikisinin varolmas iin art-rnn varln, art-rne elkonulmasm, dolay syla snfl toplumu bir nkoul sayar. Art-rnn he nz retilemedii ilkel toplumun balang evreleri "retim ilikisinden dland gibi; art-emein top lumsal fon olarak tketilecei ve bu anlamda da top lumsal olarak gerekli-emein bir esini oluturaca snfsz toplumu da, retim ilikisinden dlamaktadr. Oysa, emek retkenliinin pek ilkel dzeyde olma sndan dolay, art-rnn henz retilemedii ya da toplumsal fonu karlayan Ve bu nedenle de gerekli-rnn bir paras olarak grnd ilkel komnal toplu mun balang ve orta evrelerinin, retim ilikilerinin ilk biimini oluturduu bilinir. Elkoyma biimi dnda, art-emein varl, retim ilikisinin tanmnda bir koul olarak ele alnd zaman, art-emein retiminin koullarnn bulunmad, ya da gerekli-emein toplumsal fonu temsil eden ksmm olu turduu ilkel komnal topluluk, retim ilikisinden d lanm olaca gibi, ignnn ksaltlm snrlar ier
22

sinde harcanan art-emein, toplumsal fonun gerekli e sini oluturaca ve bu nedenle de art-emek sayla mayaca snfsz toplum biimi de, elkonulan artemein bulunmam olmas nedeniyle, retim ilikisin den dlanm olacaktr. tgnnn tmnn gerekli-emek zamannn snr laryla rtt, yani art-emek harcayabilmenin koul larnn ortaya kmad gemiin ilkel toplumu, "artk yaratan bir toplum deildir. Bunun gibi, ignnn son derece ksald ve bunun gerekli-emek zaman ile toplumsal fon olarak temsil edilecei ve ancak bu an lamda art-emei de iermi olaca snfsz toplumda, "arta dolaysz reticilerin dndaki gruplarn el koya bildii bir toplum olmayacaktr ama bunlar, toplumlarm ileriye doru gelimesinin biri balangcn ve te ki ise sonuncusunu oluturan, retim ilikileridir. Marx'm, "dorudan reticilerin denmemi art* emeine el koymann zel ekonomik biimi szlerinin, yazar tarafndan, retim ilikileri tanmna, "denme mi szcnn tasarruf edilerek aktarlm olmas zerinde de durmak gerekir. nk, "art-emek ile "denmemi art-emek, ve bunun gibi, art-rn ile "denmemi art-rn de birbirinden farkl kavramlar dr. rnein serfin, gerekli-emek zaman ile art-emek zamannn snrlarnn, geleneksel olarak belirlendii, ve balangta, art-rnn tmne feodal bey tarafndan elkonduu bilinir. Ama retim tekniklerinde, bilgi ve be cerisinde gelimeler emek retkenliini ykseltir, ve bu nun sonucu olarak, art-emein snrlar byr ve gerekli-emein snrlar klr. Art-rn, geleneksel olarak, belirlenmi bir byklktr ve bu byklk, oran ola rak saptanmtr. Dolaysyla, balangta art-rnn tm, dorudan reticinin ykml olduu art-rn
23

ile rtr. Emek retkenlii ykseldike, art-rnn gerekli-rne oran artaca ve ykml art-rn oram deimeyecei iin, art-rn, dorudan reticinin y kml bulunduu art-rnden byk olmaya balar. Serfin art-emeinin (art-rnnn) >biri fodal beyin elkoyduu denmemi art-emek (art-rn) olarak, ve te ki serfin kendisine kalm olan art-emek (art-rn) ola rak iki kesimden olumasnn nesnel koullar ortaya km olur. Feodal toplumun i dinamizminin z bu radadr ve emekinin art-rnnn tmnn vergi ve rantla akt asya biiminden de bu zelliiyle ayrlr. Ama, diyelim, yazar, tanmna, dorudan reticile rin art-emeine elkoymann zel ekonomik biimi ye rine, dorudan reticilerin denmemi art-emeine elkoymann zel ekonomik biimini alm olsayd, bu szler, retim ilikisini tanmlamaya yeter miydi? Yazarn, Marx'tan ald tmceleri ieren paragraf, Trke evirisinden okuyalm : denmemi art-emein dorudan reticilerden e vilip alnmasnn zel ktisad biimi, dorudan retici nin kendisinden doan ve kendisi de belirleyici bir e olarak onu etkileyen, ynetenler ile ynetilenlerin iliki sini belirler. Ama, bunun zerine de, retim ilikilerinin kendilerinden doan ktisad topluluun tm oluumu, bylece de ayn zamanda onun zel siyasal biimi yer lemitir. Tm toplumsal yapnn ve onunla birlikte ege menlik ve bamllk ilikisinin siyasal biiminin, ksaca s, buna uygun den zel devlet biiminin, en iteki sr rn, gizli temelini aa vuran ey, her zaman, retim koullarna sahip olanlar ile dorudan reticiler arasn daki ilikidir/ (Kapital, 3, s. 829-830 - Boratav, yanl lkla, kayna, Birinci Cilt ( 1867) olarak gsteriyor.) Burada, konunun, genel olarak retim ilikisiyle deil, ynetenler ile ynetilenler arasndaki ilikiyi belir
24

leyen ve snfl topluma denk den retim ilikileriyle, ve dahas, devletin zel biimine uygun den retim ilikileriyle snrlanm olduu aktr. kincisi, "denmemi art-emein dorudan retici lerden ekilip alnmasnn zel ktisad biiminin, "her zaman, retim koullarna sahip olanlar ile dorudan reticiler arasndaki iliki" olarak belirlendii, Marx'm hemen izleyen tmcelerinde aklanm bulunmaktadr. Bir baka deyile de, retim ilikisini, retim koul larna sahip olanlar ile dorudan emekiler arasndaki iliki belirler. Buna karlk, yazar, Marx'm tam da bu tmcesinden tasarruf ederek, ve Marxm tanklna ba vurarak, "retim koullarna sahip olanlar" ile "doru dan emekiler dnda yer alan ve retim koullarna sahip olmad gibi, dorudan emeki de olmayan, re time girmeyen ve retim dnda yer alan tjefeci ve tc car sermayesinin, retim ilikisinin "tanm ve tehisin de bir lt olarak ele alnmas gerektiini ileri sre cektir. Konuya, bir de bu adan eilelim.
3. RETM L K SN N GENLETLM" TANIMI ZERNE

Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm yazar, retim ili kisinin "tanm ve tehisinde, "retim aralar zerin deki mlkiyet ltnn dnda ltler kullanmann zorunlu olduu kansnda. Bu nedenle de, "art-rne bir piyasa sreci iinde ve bu sre dolaysyla elkoyan ticaret ve tefeci sermayesi, retim ilikisinin tanmnda ve anlalmasnda yeni bir lt olarak ele alnmakta. (Boratav, s. 16.) Yazara gre : ister toprann sahibi, ister zilyedi ol sun, kk retici kyl, piyasa iin rettii zaman, tc
25

car ve tefeci sermayesinin, arta dorudan elkoymasnm nesnel koullar da domu olur. Kk retici kyl, toplam haslasnn byk veya kk bir bl mn, arzi deil, srekli ve sistematik olarak piyasa iin rettii, yani doal ekonomiden meta ekonomisi* ne geildii zaman, ticaret ve tefeci sermayesi de s rekli ve sistemli olarak dorudan reticinin art-emeini ya da bir ksmn blm olacaktr. (Boratav, s. 16-21, 34-46.) Tccar kr ve tefeci faizi, bylece, temel blm (smr) kategorileri olarak, kk retimi (retim bi imini), bir retim ilikisine dntrm olur; ya da kk reticinin iersinde bulunduu ve onun bir parasn oluturduu retim ilikisinden (rnein zilyed olarak yar-feodal ilikiden) yeni bir retim iliki sine geiin belirleyici ltn oluturur. Bu retim ilikisi, kk meta retim ilikisidir. (Boratav, s. 1621, 34-46.) Yazar aklamasn yle srdrecektir : K k meta retiminin bir retim ilikisi olup olmad so runu ise, kk meta retiminden ziyade retim iliki lerinin tanm ve anlalma tarz ile ilgili bir konudur. retim ilikilerini sadece mlkiyet ilikilerine balayan bir anlay, kk meta retimini, dolaysz reticilerin retim aralarndan kopmam olmalar nedeniyle s m r ve snflamann olmad b ir ekonomik durum olarak grecek ve bu durumu bir retim ilikisi olarak kabul edemeyecektir. Buna karlk, ... retim ilikileri, 'arta elkoymanm ekonomik biimleri' olarak anlalr sa ve kk meta retiminin tabi ve zorunlu uzantlar olarak rn ve kredi piyasalar ve bunlarn temel un surlar olarak da tccar ve tefeci sermayesi grlrse, kk meta retimi ... temel blm (smr) katego rilerinin ticari kr ve tefeci faizi olduu bir retim ili kisi olarak kabul edilecektir. (Boratav, s. 4546.)
26

Bir baka deyile, yazara gre, kapitalist-ncesi ser mayeler olan ticaret ve tefeci sermayeler, dorudan re ticileri, smrs alanna ektii iin ve bu smr ne deniyle, bu reticilerin iersinde yer ald retim ili kisi de, yeni bir retim ilikisine dnm olur. Sorunu, tccar ve tefeci sermayelerin niteliini ir deleyerek, yantlamaya alalm. Tefeci ve ticaret sermayesi, kr ve faiz biiminde para dourduklar iin sermayedirler : sahipleri asn dan bu sermayeler, hi bir deer yaratmazlar; yani sa hipleri, para-servetlerini, deer yaratmaya, retime yatrmamlardr. Oysa retim ilikisi, yeni deer yaratma ve yaratlan bu yeni deerin, retim arac sahibi ile re tici (emeki) arasndaki blmyle snrldr. Sahip leri asndan deer yaratmaya girmeyen sermayenin, yaratlan herhangi bir deeri ekip alma, sourma gc, onun para-sermaye olmasndaki zelliinden gelmektedir. Ticari kr ve tefeci faizi olarak, sermaye, sahibine daha fazla para szdrmasnn maddi aracdr, ama bu szd rlan parann edeerinde bir deer retmeye girmemi tir. Tefeci sermayenin faizi, dn verilen parann daha byk m iktarda geri alnmas arasndaki farktan oluur. Ama tefeciden alman bor parann, lks eyler ya da gerekli tketim nesnesi almak iin harcanmas, daha n ce alman bir borcun faizi olarak denmesi, ya da emek inin bunu retken amala tketmi olmas, bu serma yenin sahibi bakmndan sonucu deitirmez. Ticari sermayenin kr da, retilmi bir rnn ucuz alnp pahal satlmas arasndaki farktan oluur. Kapitalist-ncesi tccar sermayesi, dorudan doruya dolamdan doup geliir. Kapitalist retim tarznda ol duu gibi, "retim sreci, henz, dolam, retimin srf bir evresi olarak iersine alm am tr1 1 . (Kapital, 3, s. 344.)
27

Kapitalist retim tarzndan daha eski ve gerekte tarih iersinde, sermayenin en eski serbest varlk biim leri olarak tccar sermayesi (Kapital, 3, s. 340) ile onun ikiz kardei olan ve kapitalist retim tarzndan ok n ce ve toplumun ok farkl ekonomik biimlerinde bu lunan tefeci sermaye (3, 629), iersinde bulunduklar retim tarzlarn smrr, ama bu retim tarzlarn de itirmez. Ancak topluluklarn tarihsel zellikleri ve do al yaplan sonucu birbirinden farkllk gsteren ikti sadi biimlerini, farkl biimde etkiler, zayflatr, bitkin letirir, datr. Ama tefeci sermaye de, ticaret sermayesi de, gerek dorudan reticiyi ve gerek art-rnrl bellibal sahipleri olan kle sahiplerini, feodal beyleri ve asya biiminde devletin ban ve maiyetini smrm ya da soymu olmakla birlikte, bu smrnn kendisi, o retim tarzm deitirmi olmaz. O retim tarzlarnn iersine ticaret sermayesinin bir asit gibi szarak retim ilikilerim zc etki yapmas, tefeci sermayenin do rudan reticinin kann emmesi, ya da msrif beyleri if lasa srklemesi, retim ilikileri zerinde tutucu, zc, datc, geriletici etkileri olmas, retici gleri gelitirmek yerine felce uratmas, baz retim tarzlar n ykma srklemesi, bu retim ilikilerinin bir baka retim ilikisine dnmesi olarak da aklanamaz.
4. RETM LKLER VE TEFEC-TCARET SERMAYES

Tefecilik, kleci, feodal ve asya biimi altnda, ka pitalist retimin dier nkoullarnn bulunduu yerler de, farkl etkinliklerine karn, retim tarzlarn dei tirmemitir. Tefecilik, retim aralarnn dank oldu u yerlerde, para serveti bir araya toplar. retim tarzn deitirmez, ama onun zerine kene gibi yapr ve mah veder. Kleliin egemenlii lsnde ya da art-r28

nn fedoal bey ve maiyeti tarafndan tketilmesi l snde, kle sahibi ya da feodal bey, tefecinin penesine der, ama retim tarz hl ayn kalr; yalnzca, emek inin durumu daha da arlar. ... Ama, retim tarz de imemitir/' "Asya biimleri altnda, tefecilik, ekono mik knt ve politik yozlama dnda, herhangi bir etki gstermeksizin uzun sre devam edebilir." "Ancak, kapitalist retimin dier nkoullarnn bulunduu yer ve zamanlarda, tefecilik, bir yandan feodal bey ile k k reticiyi mahvetmek, te yandan emek aralarn sermaye biiminde toplamak suretiyle, yeni retim tar znn kurulmasnda yardmc aralardan biri haline ge lir." (Kapital, 3, s. 632.) Ticaret sermayesi ile retim ilikileri arasndaki benzer etkilerini de zetlemekte yarar var : "Ticari ser mayenin gelimesi, ... tek bana ne bir retim tarzndan dierine geii salayabilir, ne de bunun aklamas iin yeterlidir. (Kapital, 3, s. 342.) Feodal retim tarzndan kapitalist retim tarzna geiin ikinci biimi olarak, "retim zerinde dorudan bir egemenlik kurmu" olan tccar bile, retim tarznda kkl bir deiiklik yap makszn, yalnzca, dorudan reticilerin durumunu da ha da ktletirir, ve bunlar, sermayenin yakn deneti mi altndakinden daha beter koullar altnda alan d pedz iiler ve proleterler haline getirir, ve art-emeklerine, eski retim tarz esasna gre elkoyar." (Kapital, 3, s. 350.) "retim srecinin kendisinde yer alan smr" ile, retim srecinin dnda, retimden bamsz olarak, dolam srecinde yer alan smr, birbirinden u ba kmdan farkldr ki, biri, retim ilikisinin kendinden doar ve smr, retim ilikisinin zelliiyle belirlenir; teki, retimin dnda, retim srecinden bamsz ola rak gerekleir.
29

Kapitalist-ncesi sermayeler olarak tefeci-tccar sermayesi, bir retim ilikisinden bir baka retim ili kisine geiin lt olmayaca gibi, gerek farkl re tim ilikileri asndan, gerek bu retim ilikileri ier sinde yer alan farkl snflar asndan, byle b ir ltn, genel bir lt olarak uygulanabilmesi de olanak szdr. yle k i : (1) Ticaret ve tefeci sermayeler, toprak mlkiye tinden bamsz servetler olarak, esas olarak kleci top lumda, feodal toplum da ve bir tarm komn aamasn da olan asya biiminde de vardr. Ve bu sermayeler, yal nzca dorudan reticiyi smrmekle kalmamlar, ayn zamanda, art-rnn bellibal sahipleri olan kle sa hiplerini, feodal beyleri, asya biiminde olduu gibi dev letin ba ile maiyetini de soymaya devam etmilerdir. Tccar ve tefeci sermayenin smrsn, retim iliki lerini deitirmesi anlamnda, bir yandan bu retim ili kileri asndan ve te yandan art-rnn belli bal sa hiplerini smrmesi (soymas) asndan ele almamak, bunu, yalnzca, kapitalist retim tarznn egemenlii al tnda, kk meta reticisi kyl asndan bir lt olarak kullanmak, bu ltn, genel ve nesnel bir lt olarak alnmadnn kant olmak gerekir. (2) Meta reticisi olarak kendi toprann sahibi kk reticinin, kapitalist retim tarznn egemenlii altnda, sanayi sermayesinin smrs alanna ekildi i, yazarn da, tezinin esas dayanaklarndan birini ve balcasn oluturan ve bilinen bir husus. Burada, retim ilikisinin tanm ve aklanmas asndan, kapitalistncesi sermayeler olarak ticari ve tefeci sermayenin s mrsnn bir lt olarak alnmas, ama, sanayi ser mayesinin ve onun zel bir eki durumuna gelmi olan ticaret sermayesinin smrsnn ihmal edilmi olma s, seilen ltn, genel ve nesnel deil, zel ve znel
30

bir lt olduunun kant saylmak gerekir. nk, ya zara gre, kk retici kyl, kapitalist-ncesi serma yelerin smrs alannda bulunduu zaman yeni bir retim "ilikisi" oluturmakta, ama bunun yansra, sa nayi sermayesinin smrs alanna ekildii zaman, retim-ilikisi asndan bir deime szkonusu edilme mektedir. (3) Ortak ya da (kapitalist kiraclktan farkl ola rak) kirac durumunda olan kk kyllerin, iledii topran rantn, sahibine, rn (rn-rant) ya da r nn fiyat (para-rant) olarak dedii bilinir. Burada, rant, kapitalist iftinin toprak sahibine dedii gibi art-deerin bir blmnden olumamtr, yani ortala ma kr tarafndan belirlenen retim-fiyat zerindeki bir fazla deildir. Ortak ya da kirac kyl, art-rn (ya da bunun bir blmn) dorudan rn olarak, ya da art-rnn fiyatn para olarak toprak sahibine de yecektir. Rantn snrlarm ve zelliini belirleyen, do rudan retici ile retim aralarnn ve zellikle de top ran sahibi arasndaki ilikidir, bir baka deyile de topran mlkiyet biimidir. Ortak ya da kirac ile toprak sahibi arasndaki ili kinin, feodal ve yar-feodal niteliini belirleyen de, top ran feodal ve yar-feodal mlkiyetidir. u anlamda k i : ortak ve kirac, toprak sahibinin karsna, bir miktar retim aracna sahip de olsa, sermaye sahibi olarak de il, geimini salamak amacnda olan emeki olarak kar. Dorudan reticinin, gerek kiraclkta topran ran tn, gerek ortak ve kiraclkta baz gerekli geim nes nelerini ve retim aralarn, rnn bir blmn pi yasa iin, yani meta olarak reterek salam olmas, onun iersinde yer ald retim ilikisini deitirmez, nk mlkiyet ilikisi ve mlkiyetin biimi deime mitir. Ama, yar-feodal smr yannda, bir de ticar
31

ve tefeci sermaye tarafndan smrlmesinin koullar domu olur. Kapitalist retim tarznn egemenlii al tnda, bu ikili smrye, toprann sahibi kk reti ci kylde olduu gibi, sanayi sermayesinin smrs de eklenecektir. Bunlar, dorudan reticinin yoksulla masn ve geleneksel ilikilerinin zlmesini hzlandran etkenlerdir, ama retim ilikisinde bir deiiklii ifade etmezler. (4) Tefeci sermayenin, dorudan reticiye bor ver mi olmas, ve reticinin, bununla vergi borcunu de meyip, lm olan kznn yerine bir kz, ya da to humluk buday, yani retim arac alm olmas, serma ye sahibine, reticinin art-emeine ya da bir ksmna faiz" olarak elkoyma olana verir ama, retim ilikisi deimeden devam eder. retim ilikisinin kendisi, by le bir tefeci sermayeye, reticinin art-rnne veya bir blmne, elkoyma olanan verir, ama retim tarz deimeden kalr. Dorudan reticiyi gszletirir, yeniden-retimi, klen boyutlarda yinelemek zorunda brakr, giderek retim aralarn, faizinin maddi ele rine dntrerek emekiyi mlkszletirir. Ama, ne te feci sermayenin smrs, yani bu smrnn varl, bir retim ilikisinden bir baka retim ilikisine gei demektir ve ne de tefeci sermayenin, dorudan reticiyi mlkszletirmesi, tefeci sermayenin, kendi bana, ye ni bir retim ilikisi yaratmas anlamna gelir. (5) retim ilikisini deitirmesi asndan, ticaret sermayesinin durumu, tefeci sermayeden farkl deildir. Ticaret sermayesinin kr, metalarn deiiminde, al ve sat fiyatlarndaki farktan oluur. Bu krn, rnn fiyat ile deeri arasndaki farktan olumu olmas, ke sin deil, koullara bal bir eydir. Tarmsal rnlerin piyasa-fiyat, rnn deerine ykseldii zaman ise, tc car sermayesinin kr, tketiciden ekilip alnan ksm dan oluacaktr.
32

Eer konumuzu bu aamada gletirmemek iin, tarmsal rnlerin piyasa-fiyatnm, serbest rekabet ko ullar altnda olutuu dnemle anlatmmz snrlar sak, u da eklenebilir ki, olaan koullarda, yani tarm sal rnlerin piyasa-fiyat, ortalama topraklarda elde edilen rnn deeriyle belirlendii zaman, en elverili topraklar ileyen reticiler, rnlerini deerlerinin s tnde bir fiyatla, ve en elverisiz topraklan ileyen re ticiler, rnlerini deerlerinin altnda bir fiyatla sata caklardr. Bir ky topluluu iersinde, dorudan retici ky llerin sahibi veya zilyedi bulunduu topraklar, gerek alan byklkleri bakmndan, gerek doal retkenlik leri bakmndan, birbirlerinden farkldr. Dolaysyla tek tek kyllerin, ticaret sermayesinin ayn lde sm rs alanna ekilecei, zellikle de tefeci sermaye a sndan kyllerin tmnn smr altna girecei var saym, ky yapsnn eitsiz zellii dolaysyla, fiili ola rak olanaksz grnr. Bu eitsizlik, ky topluluu ier sindeki snfsal farkllamann, bir baka deyile, baz kyllerin zenginlemesinin ve baz kyllerin yoksul lamasnn da nedeni olur. Kyllk iersinde zenginle en unsurlarn, bir yandan tefeci olarak ve bir yandan k k ticaret erbab olarak, ayn kyl komusunun kar sna kmas, bu farkllamaya yeni boyutlar kazand rr. Ticaret ve tefeci sermayelerin, reticinin art-emeini, dolam srecinde blm olmas, retim ilikisi nin bir lt olarak ele alndnda, gerek iledikleri topraklarn alan olarak byk olmas, gerek doal ve rimlilikleri yksek olan topraklar ileyen ve bu neden le de bu smrnn dnda kalan meta reticisi ky ller, tccar ve tefeci sermayesi tarafndan smrlm olamayacaklar iin, onlar kk meta retim ilikisi
33

dnda brakm ak ve onlara yeni bir retim 'ilikisi' ara mak gerekecektir ki, bu da bizi bilimsel deeri olmayan sonulara gtrr. Sonu olarak sylemek gerekirse, ticaret ve tefeci sermayesi, retim e girmeyen sermayeler olduklar iin, retim ilikisinin tanm nda ve aklanmasnda, bir l* t olamazlar; ama retim e katlmadklar halde, retim sreci dnda, retim de yaratlan deeri u ya da bu lde ve biimde sourduklar iin, doal olarak, eko nomi politiin konusu iersinde yer alrlar.
5. SANAY SERM AYESNN BR EK OLARAK TCARET SERMAYES VE KAPTALST-NCES TCARET SERMAYESNDEN FARKI

Konumuzu tamamlayabilmemiz iin, retime girme yen kapitalist-ncesi ticaret sermayesi ile, retime sana yi sermayesinin bir eki olarak giren, ve art-deeri paylaan ticaret sermayesi arasndaki farkn retim ilikisi asndan aklanmas da gerekiyor. Kapitalist-ncesi ticaret ve tefeci sermayeleri, mo dem kredi sisteminde, art-deerden faiz biiminde pay alan sermayeden, gene sanayi sermayesinin zel bir eki ni oluturan ve art-deerden pay alan ticaret sermaye sinden, birincilerin (kapitalist-ncesi sermayelerin) re time girmemi olmalaryla, kincilerin (modern kredi sermayesinin ve sanayi sermayesinin ekini oluturan ti caret sermayesinin) retime giren sermayenin eleri ol mas dolaysyla ayrlrlar. Para-sermaye evresi, retken-sermaye evresi ve meta-sermaye evresi, sermayenin birbirinden farkl ev resini oluturur. Sanayici kapitalistin, retim arac ve emek-gc satn ald para-sermaye evresi; sermayenin meta retimine girdii ve yeni deerin yaratld ret34

ke-sermaye evresi, ve retilen metam balang ucunda sanayi sermayesinin yerald ve sonal ucunda ticaret sermayesinin bulunduu meta-sermaye evresi, sermaye nin farkl evrelerini ierir. Meta-rnn retildii do rudan retim sreci, kapitalist retim srecinin yalnz ca bir evresini oluturur ve para-sermaye (para-meta s reci) ve meta-sermaye (meta-para sreci) olarak dola m, kapitalist retim sreci iersinde, onun evreleri ola rak yer alrlar. (B kz: Kapital, 2, s. 35-163, 371 ve deva m.) Kapitalistin, gerek balangta, gerek yeniden-retimin eitli aamalarnda, para-sermayesini, kredi olarak salam olmas; sermayenin devrini tamamlamak ze re, ticaret sermayesinin, toptanc ve perakendeci olarak, meta-sermaye devresine girmesi, ancak kredi-sermayenin ve ticaret sermayesinin, kapitalist retim srecine dorudan katlmalar, ya da onun bir ekini, bir evresini oluturmalaryla olanakl olur. Kapitalist retim tarz, hemen yukarda da belirtildii gibi, sermayenin yalnzca retken-sermaye evresiyle snrl deildir. Kredi-sermaye de, ticaret sermayesi de, retim srecinde bulunan top lam sermayenin birer esi olarak, retim srecinde yer alm olurlar ve bu nedenle de kredi olarak sermayenin faizi gibi, ticaret sermayesinin kn da, toplam sermaye iersindeki oranlarna gre, kapitalist retimde yarat lan art-deerden faiz ve ticari kr biiminde, pay alr lar. Kapitalist retimde, daha ucuz alnp daha pahal satlan meta, kapitalist-ncesi ticaret sermayesinde ol duu gibi, ayn deeri ieren metan ucuz alnp pahal satlmasndan farkldr. Kapitalist-ncesi tccar, satn ald bir metan ierdii deer ne ise, bu ayn byk lkte deeri, aldndan daha pahal satar. Kapitalist de, Satn aldndan daha pahal satmak zorundadr".
35

(Kapital, 2, s. 128). Ama, kapitalistin satn ald metan deeri, satt metam deerinden kktr.* Kapitalist, deeri zerinden satn ald meta, deerinin stnde deil, deeri zerinden bir fiyatla satt iin kr eder. Ne var ki, onun satt metam deeri, satn ald metam deerinden byktr; imdi, retim srecinde rne ka tlan ve karln demedii art-deeri de iermekte dir. Metan deeri zerinden satarak, satn aldndan daha pahalya satm olur. Bunun kayna, sermayenin retime girmesi ve, emek-gc metanm, kapitaliste, bu meta iin denen deerinden daha byk bir deer ya ratm olmasndadr. Sanayici kapitalist, meta-sermaye olarak, .rnn, tccar kapitaliste, (konumuzu yalnlatrmak iin syle yelim) deeri zerinden deil, deerinin altnda bir fiya ta satar, bir baka deyile sanayici kapitalist, rnn ierdii art-deeri tam olarak gerekletirmemitir. Ti caret sermayesi ise, rn, sonal alcya, deeri zerin den satarak, art-deerin kalan (sermayesine isabet eden) blmn gerekletirir, ve dolaysyla onun kr, artdeerden oluur. Kapitalist-ncesi ticaret ve tefeci sermayesi ise, re time girmez, retim dnda olutuklar gibi, kr ve faiz, reticinin yaratt deerden sourulmu veya tketici den szdrlm olmakla birlikte, bu, retim dnda, do lam sreci iersinde gerekleir. Kapitalist retim s recinin evrelerini oluturan dolamda yeralan kredi ve ticaret sermayesinden bamsz olarak, yalnzca dolam
* Emek-gcnn deeri, bu emek-gcnn yeniden retimiyle belirlenen deeridir. Emekinin, emek-gcn, yeniden-retmesi iin harcad emekzaman gerekli-emek zamandr. Ama, onun, bir de bunun tesinde, harcama yeteneine sahip olduu bir zaman vardr : art-emek zaman. Yeni retilen rn, bu art-emein yaratt art-deeri de ierir; ama kapitalist, hem bu art-deer iin bir ey dememi ve hem de bu deeri yeni rnde maledinmitir.

36

srecinde yeralan sermayeler olduu iin de; zerlerine yaptklar, iersinde yaratlan deerleri sourduklar retim ilikilerini, bir baka retim ilikisine dntr m sermayeler olamazlar. Bu nedenle de, "Kapitalist sistemde rant, faiz ve kr ilikilerinin incelenmesi" (s. 21), kapitalist retim ilikisinin ayrlmaz eleri olarak ele alnmakla birlikte, bu, yazarn ileri srd gibi, kapitalist-ncesi sermaye ler olan ticaret ve tefeci sermayelerin kr ve faiz bii minde deeri blm, retim ilikilerinin tanmna ve aklanmasna rnek olarak gsterilemez.
6. KK META RETM VE KK-BURJUVA KYL

Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm yazar, tefeci ve tc car smrsn, yalnzca dorudan retici asndan ele alr. Dorudan retici ise, ister "retim aralarnn esas itibariyle sahibi' olsun, ister topra "ortaklk veya kiraclk usulleriyle ileyen zilyed olsun, "esas olarak kendi ve ailesinin emeiyle, ksmen veya tamamen piya sa iin, fakat tketim amacyla (birikim yapmadan) re timde bulunan" kk meta reticisi olarak snrland rlmtr. (Boratav, s. 44, 29.) Meta ekonomisi ise, dorudan reticinin, "toplam haslann byk ya da kk bir blmn", "srekli ve sistematik olarak" piyasa iin retmi olmasyla s nrlanr. (Boratav, s. 44-45.) Bir baka deyile, piyasa iin retim, oylumu ne olursa olsun, arz olmaktan k t zaman, doal ekonomiden meta ekonomisine geil mi olur. Kk meta retimi, kk reticinin, ticaret ve te feci sermayesi tarafndan smrsnn koullarn da birlikte yaratr. Ticaret ve tefeci sermayesinin, kk reticinin art-emeine (arta, art-riine) elkoymu ola
37

ca, yani ticar kr ve tefeci faizi temel blm kate gorileri olarak ortaya kaca iin, kk m eta retimi de, bir retim ilikisi oluturmu o lu r: kk meta re tim ilikisi. (Boratav, s. 45-46.) Doal ekonomi, nasl ki herhangi bir retim ili kisinin ayrdedici zellii deilse ve baz retim ilikile rinin ortak bir zellii olarak grnrse, meta ekono misi de, tek bana bir re+im ilikisinin ayrdedici zel lii deildir. Emek-gc dahil her eyin metaya dn t kapitalist retim tarznn ayrdedici zellii, yalnz ca meta retim i deil, ayn zamanda art-deer retim i dir de. Meta retimi, bu retim tarznn gerekli koulu dur; nk, sermayenin kendisi metadr. Ortaan lon caya bal zanaats da meta retiyordu; hatta kalfa ve rak altrarak yabanc-emek de smryordu. Ama burada zanaat (usta), lonca kurallarna bal olarak usta olduu iin ve ancak usta olduu zaman, retim arac sahibi olabilirdi. Ustann, yani retim aralar sa hibinin kendisi de bir emekiydi ya da emeki olduu iin, retim arac sahibi olabiliyordu. rgtlenme ve lonca kurallar, ustann, emeki olarak retim aralarn dan ayrlmasnn ve retim aralarnn sermayenin mad di elerine dnmesinin engelini oluturmaktayd. Meta ekonomisinin u vermesi, gelimesi, kuku yok ki, iersine szd retim ilikisi zerinde zc bir etki yapar. Ama bu, tek bana, retim ilikisinde bir deime, bir retim ilikisinden bir baka retim iliki sine geiin lt olmamtr. Kapitalist retim tarznn egemenlii altnda, kk retici, meta rettii ve tkettii lde, kapitalist re tim tarznn kavramlarnn penesine der. Onun re tim aralar, sermayeye dnr ve gerekli-emeinin s nrlar gerekli geim nesnelerinin fiyatyla belirlenir. u var ki, gerekli geim nesnelerinin fiyatnn snrlar da
38

kendi metann fiyatyla belirlenecektir. Kk meta re ticisi, meta reticisi olduu iin deil, satt ve sa tn ald metalarm fiyatlarn belirleyen egemen siste me baland ve baml hale geldii iin, kapitalist re tim tarznn kavramlaryla da kuatlm olur. Kk retici, geim nesnelerini meta olarak tke ten ynyle b ir cretli emekiye, ve retim aralarn meta olarak satn alan ve rettii rn meta olarak sa tan ynyle bir kapitaliste benzer. Kk retici olarak zanaat, feodal retim tarz nn egemenlii altnda da, tm retimini piyasa iin ya ni meta olarak rettii ve yeniden-retiminin koullar n meta olarak tkettii halde, feodal retim tarznn kavramlarnn penesine dm olduundan, retim aralar sermayeye, ve emek-gc serbest metaya dn memitir. Kapitalist iretim tarznn egemenlii altnda ise, tersine, zanaatnn retim aralar sermayeye d nmtr, ve gerekli-emeinin snrlar (deeri) gerek li geim nesnelerinin fiyatyla belirlenir olmutur. Onun sermayesinin krn gerekletirip gerekletirememesi ise, metann fiyatna baldr. Bu fiyat, metamm ierdi i deer tarafndan deil, sna sermayenin rekabet ala nna girdii lde, kapitalist retim tarznn yasalarna baml olarak belirlenecektir. Kk retici kyl de, kapitalist retim tarznn egemenlii altnda, (topra ister atadan kalt olsun, top raa ister ba yoluyla, ister para (sermaye) harcayarak sahip olmu olsun), toprann fiyat dahil, retim ara lar sermayeye dnr ve gerekli-emeinin deeri, gerekli-emeini karlayan rnn kendi byklyle de il, gerekli geim nesnelerinin fiyatyla belirlenir. Kendi rnnn fiyat, deerine eitlendiinde, o, ayn zaman da sermayesinin krm ve toprann rantn gerekletir mi olacaktr,
39

Bu anlamda da, tam bir kk-burjuva kyldr. Onu, bir zanaatdan ayran, ve bir zanaatya gre, sa nayi sermayesi karsnda ona daha uzun sreli bir di ren ve dayanma salaml salayan ey, topran zel liinde ve kk toprak mlkiyetinin kapitalist tarma bir engel oluturarak, sermayenin tarmsal alandaki re kabetini geciktirmesinde aranmaldr. Ve gerekli geim nesnelerinin bir ksmn, kendi rnnden dorudan kar lad srece ana besin bitkilerinin ve giysi hammad delerinin retildii toprak, doal zellii gerei, ona bu olana salar, o, toprakta, dorudan tketecei ge rekli nesneleri kendisinin retmesinin gl bir barna n bulur. Ve bu adan da, sanayi sermayesinin mutlak egemenlii altna ekilmesi, daha uzun zaman alacak olan bir sre izler. Eer, ltlerimiz, kk kylnn, kendi rnnden dorudan tkettii blm ile deil de, meta olarak rettii blm ile snrlysa, burada, yapay ve zorlama yeni bir retim ilikisi bulgulamaya al mak deil, onun, tam da bir kk-burjuva kyl oldu unu, bu bilinen gerei, aklamak yetecektir.

40

KNC BLM

YNTEM KONUSUNDA

KK FTNN GELRNN CRET KR VE RANT Bt lM LER N E UYGULANMASI

Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm yazar, kk reti ci kylnn yaygn olduu bir lkede, onun net gelirini, cret, kr ve rant biiminde ayrtrmann, "Ricardo cu analizin toplumsal snflarn retim faktrleri dereke sine indiren neoklasik bir yozlamay simgele[yeceini] ileri srer. Net gelirin, "cret, kr ve rant kavramlarna dayanan blm emas, tarm da "byk toprak sa hipleriyle toprak kiralayan kapitalist iftilerin kesin iz gileriyle birbirinden ayrlmaz ol[duu] ve "bunun d ndaki iletme biimlerinin tamamen tali olduu "a nn ngiltere'si iin "hem tarm-ii, hem ulusal dzey de krlarn paylamn aklayan yeterli bir anahtar
41

olutur[m akla] birlikte, "tan n dnda ve ulusal eko nominin tm nde kapitalizmin egemenliine ramen tarm da en yaygn retim ilikisi kk meta retim i olan bir lkede, bu "blm kategorilerinin snf pay lar olarak yorumlanmasnn imknsz olduunu ekler. Bir baka deyile, kk iftinin, "kendi arazisinin ran tn, kendi sermayesinin faizini, kendi emeinin cretini ve ... bir mteebbis olarak ... krn ayn anda elde eden bir olgu" olarak b u blm emasnn, ayr bir top lumsal snf olan kylnn, kendine has bir gelir tipini tanmlayamayaca ileri srlr. (Boratav, s. 48-49.) Birincisi : Sorunun znn, tam ve doru olarak kavranmad kansnda olduumu belirteyim. nk, burada, kk meta reticisi kylnn, birbirinden ayr snflara ait gelirleri almas deil, net rnn, gelirin, benzeim yoluyla, cret, kr ve rant biimlerine uygu lanmas szkonusudur. Emekinin gelirinin, emekinin karsna sermaye biiminde kmadan, cret biimini almad bilinir. Bunun gibi, "retilmi emek aralarnn ve genellikle emek rnlerinin", dorudan reticilerin karsna ser maye olarak km olmalar da gerekir. "rnlerin bir ksm sermayeye dnmemi olsayd, teki ksm, c ret, kr ve rant biimine giremezdi. (Kapital, 3, s. 917.) Ama kapitalist retim tarz ve buna tekabl eden iliki ler, toplumun genel temelini oluturduu zaman, doru dan retici kyl, "rnlerini meta olarak rettii ve dolaysyla bu metalarm fiyatna tabi olduu lde", bu fiyatlar belirleyen ekonomik koullara, yani kapitalist retim tarznn yasalarna bal ve baml hale gelir. O zaman, tarmda, kapitalist retim biimi kapsam iersine girmeyen kk kylln net geliri, kapitaliz min egemenlii altnda, kapitalist retim tarznn gelir biimleri altna sokulabilir, ve bu, cretin, k nn ve ran
42

tn snrlarn belirleyen kapitalist retim tarznn ege menliinde pekl olanakldr. Burada, kk retici kylnn, toplumsal snflardan herbirinin ayr birer yesi olarak, hem cretli-emeki, hem kapitalist ifti ve hem toprak sahibi olmas del, onun gelirinin, ben zeim yoluyla, kapitalist retim tarznn gelir biimleri ne uygulanmas szkonusudur. kincisi : Marx'm dnceleri, yazarn gryle eli ir: "Kapitalist retim tarz temeli zerinde, iersinde yeni eklenen emein temsil edildii deerin, gelir, cretler, kr ve toprak-rant biimlerine blnmesi yle doal hale gelmitir ki, bu yntem (toprak rantn incelerken r neklerini verdiimiz tarihin daha nceki aamalar bir yana braklrsa), gelirin bu biimleri iin gerekli nko ullarn bulunmad yerlerde bile uygulanr olmutur. Yani benzeim yoluyla her ey bu gelir biimleri iersine sokulmutur. (Kapital, 3, s. 913, vurgulama bizim.) Kapitalist retim tarz iersine girmeyen kk ift inin gelirinin kapitalist retim tarznn gelir biimleri iersine sokulabilmesi iin, ne bu kk kyl iletme sinin kapitalist bir iletme olmas, ve ne de kapitalist tarm iletmeleri yannda "ihmal edilebilir bir yer kap lamas gereklidir. nk, kk meta reticisi olarak kylnn, rnn meta olarak rettii ve geim nesne lerini ve retim aralarn m eta olarak tkettii lde, gerekli-emek zamannn ve art-emek zamannn snrlar, doal ekonomide olduu gibi, rnn kendi bykl yle deil, kapitalist retime tekabl eden piyasa ko ullaryla, b ir baka deyile onlarn fiyatlaryla belirle nir. "Bamsz bir emeki gelirinin her biimi de uy gulanma olasl olduu iin bir kk iftiyi alalm kendi adna alt ve kendi rnn satt zaman, nce o, kendi kendisini emeki olarak kullanan, kendi ivereni (kapitalist) olarak, sonra da, kendisinden kendi
43

kiracs olarak yararlanan, kendi kendisinin toprak sa hibi olarak dnlm tr. cretli ii olarak kendi kendine cret demekte, kapitalist olarak kendi kendine kr vermekte, toprak sahibi olarak kendi kendine rant demektedir. Kapitalist retim tarz ile buna tekabl eden ilikiler, toplumun genel temeli olarak kabul edi lirse, bu benzeim dorudur, nk, o, emei sayesinde deil, retim aralar zerindeki mlkiyeti burada bu, sermayenin genel biimi olarak kabul edilmitir saye sinde kendi art-emeine elkoyacak durumdadr. stelik, rnlerini meta olarak rettii ve dolaysyla bu metalarm fiyatna tbi olduu (byle olmasa bile bu fiyat he saplanabilir) lde, gerekletirebilecei art-emek mik tar, kendi byklne bal olmayp, genel kr oran na baldr, bunun gibi, genel kr oran tarafndan belir lenen art-deer m iktar zerindeki bir fazlalk da gene onun harcad emein miktar ile belirlenmitir, ama o buna srf toprak sahibi olduu iin elkoymaktadr." (Kapital, 3, s. 913-914, vurgulama bizim.) Marx, bu benzetirme ynteminin, daha nceki ege men retim tarzlarnn, rnein feodalizmin de karakte ristii olduunu" ekler. Feodalizme hi bir ekilde uy gun dmeyen, onun ok tesinde (gerisinde) bulunan retim ilikileri, feodal ilikiler altna sokulmutur." (Kapital, 3, s. 914.) zetlenirse : kapitalist retim tarz ile buna teka bl eden ilikiler toplumun genel temeli olduu zaman, kk retici kylnn gelirine, benzeim yoluyla, c ret, kr ve rant biimlerinin uygulanmas hem doru dur, hem de gerekli hale gelmitir. nk, kapitalist retimin egemenlii altnda, k k ifti, meta reticisi ve tketicisi olduu lde, onun gerekli-emeinin snrlar, doal ekonomide olduu gibi, rnlerinin kendi byklyle deil, tketim
44

aralarnn fiyatyla belirlenir. Art-emeinin kendisine kalan bykl de, doal ekonomide olduu gibi artemei temsil eden rnn kendi byklyle deil, rnn fiyatyla belirlenecektir. rnn fiyat, ortalama kr oran tarafndan d zenlenen retim-fiyatyla belirlendii zaman, sermayesi nin krn gerekletirmi; ve rn, deeri zerinden bir fiyatla satld zaman, toprann rantn da gerek letirmi olacaktr. Ama kk ifti, rnn fiyatnda gerekleen cretini, gerekli-emein deerini, emeki olduu iin al mtr; art-emeinin deerini, yani sermayesinin krn retim aralarnn sahibi olduu ve rant, toprann sa hibi olduu iin maledinme olanana sahiptir. Yalnzca cretli-ii olsayd, rnn fiyat, art-deeri ierdii za man bile, bunu maledinemeyecektir. creti gibi, serma yesinin krn, toprann rantn, rnnn fiyatnda gerekletirebilmesinin koullar, kapitalist retim tarz nn egemenlii altnda, kapitalizmin yasalaryla belirlen dii iin, kk iftinin geliri de, benzeim yoluyla, c ret, kr ve rant biimlerine uygulanr. Daha ilerde ayrntl olarak aklandnda grle cei gibi, kk iftinin cretinin snrlarm olduu ka dar, sermayesinin krn ve toprann rantn gerekle tirmesinin snrlarn ve koullarn, egemenlii iersine ekildii kapitalist retim tarz ile buna tekabl eden ilikiler belirler. "Klasik antikitenin en iyi dnemlerinde toplumun ktisad temelini" oluturan, ve "modern ulus lar arasnda, feodal toprak mlkiyetinin zlmesinden doan biimlerden biri olarak (Kapital, 3, s. 844), ken di toprann zgr sahibi kk kyl iftinin geliri nin, cret, kr ve rant biimlerine uygulanmas, onun varlk koullarnn ortaya kt btn tarihsel dnem lere ait deil, egemenlii altna ekildii kapitalist re
45

tim tarznn toplum un ktisad temelini oluturduu d neme ait bir olgudur. Bu nedenle de, kapitalist retim tarznn egemenlii altnda, kapitalist toplumun bellibal toplumsal snf larnn elikileri, kk iftinin kendinde yumaklan m durumdadr. Geleneksel ilikiler ar bast lde, o, emei ile emeinin madd koullarnn birliini korum ak ister, ve bu anlamda da tutucudur. Ama, nesnel koullar sonucu, emeki, kk kitlesiyle burjuvalamaya ve byk kit lesiyle proleterlemeye balar. Burjuvalaan ucuyla zen ginleme ve kapitalizmle btnleme zlemi ve proleter leen ynyle kk mlkiyetine yapmaya eilim gsterir ve kk-burjuva olarak varlm koruyabilme zlemi, onun znel bilincinde yansr. Emeki olmas, sermaye sahibi ve toprak sahibi ol mas, birbiriyle eliik ynlerin, kendi iinde atmas na yol aar. Ve bu nedenle de, nesnel koullarn farkl etkisi karsnda, farkl davranr; ve deien her yeni durumda, karar deitirir. Burada, yalnzca unu eklemekle yetinelim : kk kylnn gelirinin, benzeim yoluyla, cret, kr ve rant biimine uygulanmas iin, tarmda, kapitalist iftinin toprak sahibinden kesin izgilerle ayrlm olmas gerek li deildir. Gerekte, burada, kk kylnn, rnnn deerini tam olarak maledindii iin deil, kapitalist retim yasasnn koullar altnda, gerekli-emei creti ni, art-emei kr ve rant temsil ettii iin, geliri, cret, kr ve rant biimlerine uygulanr hale gelmitir. u da var ki, tarm dnda ve ulusal ekonominin tmnde kapitalizmin egemenliine ramen tarm da en yaygn retim ilikisi kk meta retim i" olduu za man, kk reticinin gelirinin, cret, kr ve rant bii' mine ayrlarak incelenmesini neoklasik bir yozlama"
46

olarak niteleyen yazar, kk meta retim ili k is in den hemen hemen baka bir ey grmedii Trkiye l einde, kk kylnn kapitalizmle (sermayeyle) uyumlu b ir btnleme ve eklemleme iersinde bulun masnn kendi teorik aklamasn, tam da bu neoklasik yozlama" olarak niteledii yntemle aklayacaktr. (Tezlerinin eletirisinde aktaracamz bu pasajlar yi nelememek iin, rnek olarak sayfa numaras vermekle yetinelim: s. 156-157, 178-179.)

47

NC BLM

KK KYLLN KAPTALZMLE UYUMLU BTNLEMES TEZ ZERNE

1. TEZLERN ZET

Kk kylln yoksullamad (daha uygun bir deyile, mlkszleme sreci iersinde olmad), Ta rmsal Yaplar ve Kapitalizmin tezinin temelini olutu rur. Ana tez ise, kk kylln kapitalist sistemle uyumlu olarak btnlemi olduu biiminde zetlene bilir. "Farkl retim ilikileri olan kapitalist retim ilikisi ile kk meta retim ilikisi "olumlu ve istik rarl" bir biimde birbirlerine "eklemlenmi", kk meta retimi, kapitalist sistemle uyumlu olarak b tnlemitir. (Boratav, s. 176-177, 105 vb.) Piyasaya al m kk reticilie dayal bir tarm yapsinm], ulusal dzeyde kapitalizmin gelimesiyle yanyana; ou halde
48

egemen retim biimi olan kapitalizme baml bir bi imde varolabildii] yazlr ve ayrca "bu 'birliktelik " in, kapitalizme geiin, yani sadece b ir gei srecinin bir olgusu olmann snrlarn aan kalc, srekli ve ka rarl bir nitelik gster[dii] (Boratav, s. 104-105) ekle nir. Bunun yansra, tanm-d sanayi sermayesinin de, kapitalist tarm iletmelerine kar, kk kyl ilet melerinin varln korumay yeledii ileri srlr: Tarmsal fiyatlar, normal kr-rant unsurlarn ierir. ... Kk retici ise... sermaye zerinden eit kr sala yan bir davran normundan yoksundur. ... Rant onun iin hi bir zaman fiyata eklenebilecek bir alternatif ma liyet olamaz. ... Dolaysyla ... tarm-sanayi fiyat ilikileri de kapitalist b ir tarm yapsna kyasla sanayi sermayesi lehine dnm olur. ... Buna karlk zel toprak m lki yetinin kapitalist iftilikle birletii tarm yaplarnda, rant fiili bir deme, ya da alternatif b ir maliyet olarak fiyata eklenir; dolaysyla sermaye tarafndan (krlar dan) denir. Bu sonu, kapitalist bir biimde rgtlenen bir tarm yapsnn, kapitalizmin gelimesine ayakba olabileceini; buna karlk kk reticiliin sermaye bakmndan bu handikap iermediini gsteriyor." (Boratav, s. 166 ve 167.) nc olarak, azgelimi tarm yapsnn egemen bloku olarak nitelenen "tefeci, tccar ve toprak aas l bloku"nun, "sm rsn ve snf egemenliini azamile [tir]mesinin en iyi koullar [m, kapitalizmncesi ilikilerde gerekle [tirdii] iin, "kapitalist iftilie dnmektense, rantiye, tefeci, arac faaliyet lerle yaayan bir snf olarak kalmay yeledii (Boratav, s. 146-147) ileri srlr. Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm yazarnn grleri, yle de aklanabilir:
49

(1) Tarm-d sermaye, kk kyl iletmesini, kapitalist tarm iletmesine yelemektedir. (nk, k k kyl, rnn fiyatnda, art-emeinin deerini ger ekletiremedii zaman da, retime devam etmek duru mundadr; kapitalist ifti ise, piyasa fiyat, rnn ier dii art-deeri (sermayesinin krn ve topran rant n) gerekletiremedii zaman retim e devam etmeye cektir. Kk kyl iletmesinin rn, daha ucuza ka patlaca iin, sanayi sermayesi, kapitalist ifti yerine, kk kyl iletmesini yeleyecektir.) (2) Kk kyl, rnn fiyatmda, art-emeinin deerini gerekletiremeyecei ve bunu sanayi sermaye sine karlksz brakm olaca iin, smrlmekte, ama, gene rnn fiyatnda, maliyet-fiyatm (retim aralarn ve gerekli-emeini) gerekletirdii iin yoksullamamakta, varln, kalc ve kararl bir biim de srdrmektedir. (3) Tccar, tefeci ve toprak aas, sm rsn ve snf egemenliini, kapitalist-ncesi ilikilere bal ola rak srdrm e ve azamiletirme olanana sahip olduu iin, rantiye, tefeci ve arac faaliyetlerini srdrmeyi yelemekte, kapitalist iftiye dnmemektedir.
2. KK tFT VE KAPTALST FT KARILATIRMASI

Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm yazarnn yukarda zetlediimiz tezini, biraz daha aarak yineleyelim. Kapitalistin tarm a sermaye yatrmas veya kapita list iftinin retimi srdrmesi, tarmsal rnlerin fi yatnn, ortalam a kr ve rant gerekletirmesine elve rili bir dzeye kmasna baldr.* Bir baka deyile,
* Burada baz terimleri, okura anmsatmakta yarar var. Balangta, reticiler, rnlerini, kendi deerleri zerinden satyorlard. Dolaysyla on50

tarm rnlerinin piyasa fiyatlar, deerleriyle akma l ya da deerlerine yaklamaldr. Oysa, kk ifti, rnn fiyatnda, ancak rne aktarlan retim aralarnn deerini ve gerekli-emeinin deerini gerekletirdii, yani maliyet-fiyatm gerekle tirdii srece, retimi srdrmek durumundadr. Bir baka deyile, kk retimin yaygn olduu bir lkede, tarmsal rnlerin piyasa-fiyatlar, bu rnn ierdii art-emei gerekletirmesine olanak vermedii, yani sermayenin krn ve topran rantn iermedii zaman da, kk ifti, emeinin tek istihdam arac olan top ran ekmeye devam edecektir. Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm yazarnn tezi, iki farkl iletmede (kapitalist tarm iletmesinde ve kk kyl iletmesinde) retilen rnlerin piyasa-fiyatlarnm bu birbirinden farkl genel dzenlenmesine dayandrl mtr.
larn piyasa-fiyat, aa-yukar, deerleriyle akmaktayd. nk, kyl bir lek tahln retmek iin ne kadar emek-zaman harcadn pratik ola rak hesaplayabiliyor, ve buna karlk, kendisi henz tarmdan ya da tarm sal evreden kopmam bulunan demirci de, bir !ek tahln retimi iin ne kadar emek-zaman harcandn hesaplayabiliyordu. Demircinin ift de mirin retimi bakmndan da durum aynyd. Bunlar, birbirleriyle rnlerini deiirken, ya da birbirlerine rnlerini satarken, rnlerin ierdii ortalama emek-zaman zerinden fiyatlar belirleyebiliyorlar, yani rnlerini, aayukar, deeri zerinden satyorlard. Ticaretin kapal evreden daha uzak alanlara uzanmas ve zellikle dnya ticaretinin gelimesiyle, retilen rn lerin ierdii deer ile fiyatlar arasnda farklar olumaya balad. Tacir, ya kendi deeri zerinden ald rn, pahal satyor, ya da rn kendi deerinin altnda bir fiyatla kapatabiliyordu. (Engelsin Kapital 3e, Ek yazsna baknz.) Bylece, bir rnn ierdii deer ile fiyat arasnda fark olutu. rnn deeri, bilinir ki, ierdii emek-zaman ile llr. Bir rn, biri gemi-emek ve teki canl emek olmak zere, iki farkl emek ierir. Gemi emek, rne kendi byklnde aktarlr, canl emek ise kendi tkettiinden daha byk bir deer yaratarak rne aktarlr. Do'aysyla, canl-emek, biri gerekli-emek, dieri art-emek olmak zere iki ksma ayr labilen bir deeri rne aktard iin, yeni retilen rn, bu rn iin daha nce harcanm olan emekten (gemi emek ve gerekli-emek toplamndan) bir fazla (art-emek) ierir. yleyse, bir rnn deeri, hammaddelerden ve

51

Yazara gre, kk kyl retiminin ar bast bir toplumda, kk iftiler, piyasa-fiyatnm, kr ve rant (dorudan reticinin art-emeini) gerekletirecek bi imde rnlerin deerine ykselmesini salayacak r gtl bir g oluturmaz, ve topran ilemeye devam eder. Buna karlk piyasa-fiyat, tarma sermaye yatran kapitaliste, sermayenin ortalam a krn gerekletirme sine olanak vermedii zaman, retime devam etmeyecek ve toprak sahibi toprann rantn alamad zaman, topran kapitaliste kiraya vermeyecektir. Kk iftinin rnnn fiyat, art-emeini temsil eden deeri iermeyebilecei, ve bu deer blm kar lksz braklabilecei iin, hammadde ve besin mad desi olarak, tarm sal rnn fiyat da dk olacaktr. Bu da, tarm-d sanayi sermayesinin kr orann yk seltir. Oysa, kapitalist iftinin ar basmas lsnde,
retim aralarndan rne aktarlan gemi-emei + canl-emei ierir. Canl* emek, gerekli-emek + ar-emei ierdiine gre, bir rnn deeri, gemiemek + gerekli-emek + art-emek toplamndan oluur. Kapitalist ekonomide, rnn maliyetyfiyatuun, gemi-emek ve gerekliemekten oluaca anlalr. Gemi-emek. rne retim aralarndan ve ham maddelerden aktarlan ksmdr. Ger ekli-emein karl cret olarak den mitir. rnn maliyet-fiyat, ierdii gemi-emek ve gerekli-emekten olu tuu halde, ayn rn, deer olarak, bir de art-emek (art-deer) ierir. Yani rnn deeri, maliyet-fiyatndan, (ierdii art-deer kadar) daha b yktr. Eer, rnler, kapitalist ekonomide kendi deerleri zerinden sat lacak olsayd, piyasa-fiyat, rnn deeri ile akrd. Oysa, kapitalizmde rekabet yasas, eitli retim dallarna yatrlan sermayelerin kr oranlarm eitler. Dolaysyla, kapitalist ekonomide, bir rnn, retim-fiyat, maliyetfiyat ve ortalama (genel) kr oram tarafndan belirlenir. Kr orannn artdeerin toplam sermayeye oram olduu, ve ortalama kr orannn, toplam art-deerin, toplam toplumsal sermayeye oram olduu gznnde tutulursa, iiretim-fiyat, kapitalist snfa, toplam toplumsal anlamda, maliyet-fiyat ile art-deeri gerekletirmesi olanan salayan bir fiyattr. Kapitalist snf, metan gereklemesiyle, yani sonal satyla, toplam toplumsal retim iin harcad maliyet-fiyatm (deimeyen sermaye yani retim aralar + deien sermaye yani ii cretlerini) geri alr ve toplam artnleerin tmn, ken disine maledinir. retim-fiyat, ortalama kr oranna bal olarak, u ya da bu rnde, ierdii deerin altnda ya da stnde olmakla birlikte, metalar bir btn olarak ele alndnda, rnlerin ierdii deeri zerinden satld anlalr.

52

EM A I
( AR T I DEER ORANI %100)

rnn deeri

EMA II'N N KK KYL AISINDAN AIKLAMASI

1) Piyasa-fiyat -a
Tarm sal rnn piyasa-fiyat, m aliyet-fiyatm m altndadr. Dolaysyla, retici kyl, art-em eine tekabl eden kr ve rant karlksz brakt gibi, cretinden bir ksm n veya tam am n karlksz brakm tr. (retici kylnn yoksullama srecine ekilm esi. Piyasa-fiyat, cretinden ne denli ok indirim i gerek tiriyorsa, yoksullam a sreci o denli hzldr.)

2) Piyasa-fiyat -b
Piyasa-fiyat, m aliyet-fiyatyla akm tr. retici kyl, re tim aralarndan rne aktarlan deeri ve gerekli-em einin de erini (cretini) gerekletirm itir. Art-emeine tekabl eden kr ve rant, yani art-deerin tm n karlksz brakm tr. (retici kyl, art-em einin deerini karlksz brakt iin sm rlm ekte, ama cretini tam olarak gerekletirdii iin

varln korumaktadr.) 3) Piyasa-fiyat -a

Piyasa-fiyat, retim -fiyatyla akm tr. retici kyl, c retini gerekletirdii gibi, art-em einin bir blm ne tekabl eden serm ayesinin krn da gerekletirm itir. Buna karlk, art-em einin ranta tekabl eden blm n karlksz brakm tr. Piyasa-fiyatnn, retim -fiyatm dan m aliyet-fiyatna doru d , kr kltr, karlksz braklan ksm byr. (Kk kylnn, ranta tekabl eden art-em ei lsnde sm rlm esi, buna karlk, serm ayeye tekabl eden art-em eini gerekletir dii iin zenginlem esi.)

4) Piyasa-fiyat -b
P3'asa-fiyat, tarm sal rnn deeriyle akm tr. retici kyl, rnnn ierdii tm deeri gerekletirm itir. cretini, knn ve rantn tam olarak alm tr. Piyasa-fiyat, rnn de erinden retim -fiyatm a doru dt oranda, rant da klr, dolaysyla, art-em einin bu ksm a tekabl eden deeri karlk sz braklm olur. (Kk kylnn sm rlm em esi ve zengin lem esi sreci.)

55

tarm sal rnn piyasa-fiyatnm, art-deerin de gerek letirilmesine olanak verecek bir dzeye ykselmesi ge rekir ve bunun sonucu olarak, hammadde ve besin m ad delerinin fiyat ykselecei iin, tarm-d sermayenin kr oran da dm olur. a) Emek retkenlii Asndan Konuyu, ilkin, kk ifti iletmesi ile kapitalist ifti iletmesi arasndaki emek retkenlii fark asn dan irdeleyelim : Gemi emek, insanln tarihsel geliimi iersinde maddi ve manevi kazanmlarmm toplam saylmak ge rekir. nsan zeksyla ilgili olarak, evrensel emek, bilim, teknoloji, sanat gibi zihinsel emei kucaklar. Gemi emein bykl, canl emein daha byk nicelikte art-emek retmesine olanak salar; ama gemi emein, toplumun belirli kiileri tarafndan maledinilmi olmas, onlara, evrensel emein birikimlerinden yararlanma olana salad gibi, daha byk sayda emek-gc satmalmalarma ve daha byk nicelikte artemei maledinmelerine olanak salar. Ne kadar az canl-emek, ne kadar byk gemiemei harekete geirebilirse, emek retkenlii, o denli yksektir. Gemi-emein, topraktan bamsz, b ir ser vet biiminde ylm olmas, ona sahip olana, madd bir g kazandrm olmas, burada, bizim konumuzun dnda kalyor. Gene topraktan bamsz olarak bir ser vet birikiminin kayna olarak gemi-emek, para-sermaye olarak i grmeye balad an, toprak sahibi gibi, canl-emein smrsnn de arac haline gelir. Ve gemi-emein retken sermaye olarak retime girmesi, canl-emein yaratt art-deeri maledinmesinin arac olur.
56

Para-servet biiminde biriktirilmi gemi-emein, retken sermaye olarak retime girmesinin tarihsel ko ullar ortaya kt yerde, gemi-emein byklne, retimin, dolaysyla bilimin ve tekniin gelime dze yine bal olarak ve o lde, canl-emek tarafndan ya ratlacak art-deer i de maledinme olanana kavuur. Art-deer kitlesi, harekete geirilen canl-emek saysna bal olduu gibi, canl-emein kendisini yenilemesi iin gerekli-zamann stnde harcanan art-emek zamanna da baldr. Bu da, emek retkenliiyle snrldr. Ge mi-emein madd esini orunlayan retim aralar ne kadar bykse, o kadar fazla canl-emei harekete gei rir; gene gemi-emein manevi esi olarak bilim ve teknolojinin gelimesi lsnde, ne kadar byk bir evrensel emei uygulamaya koyuyorsa, emek retkenlii o denli artar. Bunun iindir ki, bir lkenin gelime dzeyi, o l kenin toplam toplumsal sermayesinin ortalam a bileimi ne uygun der. lerleme, deien-sermayeye oranla deimeyen-sermayedeki nisp artla llr. (Kapital, 3, s. 798.) retkenlik dzeyi, deimeyen sermayenin deiensermayeye nisp stnlnde, ya da verilen sermaye iin cretler iin kullanlan blmn srekli azalma snda kendini gsterir. (Kapital, 3, s. 797-798.) nk art-deerin biriktirilen, yani sermayeye dnen ksm, retime, sermayenin bir nceki bileimine eit oranlar da girmez. Daima, deimeyen-sermayeye ayrlan blm, deien-sefmayeye (cretlere) ayrlan blme oranla, b yk olur. Diyelim, sermayenin bileimi, deimeyen-sermaye (retim aralar) 60, ve deien-sermaye (cretler) 40 ol sun. Art-deer oram %100 olduunda, retilen art-deer 40m 10u, kapitalistin kiisel tketimi iin harcanm
57

30u sermayeye dntrlm ek zere retime yatrlma ya hazr tutulsun. Bunun, balangteki sermaye bilei mi oranlarna (60+40) uygun biimde, %60 (18'i) aeimeyen-sermayeye, ve %4Q (12si) deien-sermayeye ya trlmaz, cretler iin yatrlan ksm azalm olarak ya trlr. Diyelim 2 4 u (yani :%80'i) deimeyen-sermayeye, 6s (yani ;%20si) deien-sermayeye yatrlm olsun. Bu kez, sermayenin yeni bileimi, (60+ 24=)84 deimeyensermaye, (40+6=)46 deien-sermaye, yani sermayenin yeni bileimi 65+35 olacaktr. 40 deerinde canl-emek, balangta, 60 deerinde gemi-emei harekete geirir ken, bu kez, 35 deerinde canl-emek, 65 deerinde ge mi-emei harekete geirecektir. Daha az canl-emein, daha fazla gemi-emei hare kete geirmi olmas, art-deer oran %100 kaldnda, bir ncekine gre, art-deer 40tan 35e dm olacak tr. Ama, bir baka deyile, bir nceki bileimde, rnn deeri (60+40+40=) 140 iken, imdi rnn deeri (65 + 35+35=) 135 olacak, yani ayn m iktardaki rnn ierdi i deer azalacaktr. Ne var ki, biz, burada, yatrlan top lam sermayenin 100 zerinden bileiminden szediyoruz. Gene 100 zerinden yaplacak bir karlatrmayla soru nu yle aklayabiliriz : Sermaye 100'den, 130a km tr, ve toplam sermaye zerinden, bileimi 84+46 ve do laysyla retilen rn kitlesinin deeri, (84+46+46=) 176 olmutur. Bir nceki toplam sermaye 100, retilen rnn deeri (60+40+40=)140 iken, imdi, retilen rnn deeri, 176ya, ve art-deer m iktar bir ncekin de 40 iken, bu kez 46ya ykselmitir. Bunun nedeni, ser maye bileiminin ykselmesi sonucu, emek retkenlii nin artm olmasdr. u da var ki, sermayenin bileimi zerinden, rnn belirli her bir parasnn deeri, balangta 140 iken, imdi 135e dmtr. Dolaysyla da, her iki rnn
53

ayn byklkteki iki parasndan birinin deeri 140, kincisinin deeri 135'tir. Bunun bir dier anlam, r nn ucuzlamasnda ifadesini bulur. "... emek ne kadar retkense, onun rnnn her tam paras da o kadar ucuzdur/' (Kapital, 3, s. 821). Daha nce de akland zere, tarm a yatrlan ser mayenin bileimi, ortalam a toplumsal sermayenin bile iminden dktr. Dolaysyla, tarmda, tarm-d re time gre, daha ok canl-emek, daha az gemi-emei harekete geirir. Tarmsal toplam sermayenin ortalama bileiminin, toplumsal sermayenin ortalama bileiminin altnda olmas, tarmn, imalat sanayiine oranla, daha az gelimi olduu anlamna gelmez, bu farkllk, tarmn kendine zg teknik zelliklerinden ileri gelir. Sna rnlerin retimine gre, tarmsal retimin bu zellii, ortalama toplumsal art-deere oranla daha fazla artdeer retilmesi olanan salar, ve rantn (mutlakrant) kayna da buradadr. "Eer tarmsal sermayenin ortalama bileimi, ortalama toplumsal sermayeninkine eit, ya da ondan yksek olsayd, o zaman mutlak r a n t ortadan kalkacakt. (Kapital, 3, s. 803.) Uygarln iler lemesiyle, tarmsal ve tarm-d sermayelerin bileimi eit hale gelecek olursa, mutlak rant da ortadan kalkm olacaktr. Ama u kesindir : Bizzat tarm, "deien-sermayeye oranla deimeyen-sermayedeki nisp bir by me ile srekli ilerler. (Kapital, 3, s. 798.) Bu, konumuz asndan unun iin nemlidir ki, eer kk kylnn retim ara arn ve kendi emekgcn imdiden e m s e n in deimeyen ve deien eleri olarak dnrsek, tarm a sermaye yatrlmas, yani tarmn kapitalist yntemlerle iletilmesi, kk kyl iletmesine gre, emek retkenliini artrr, hemen yukarda akladmz gibi, bunun sonucu olarak, ayn byklkte rn bu kez daha az deer ierir. imdi, ay
59

n byklkte, ama biri tekinden daha az deer ieren iki rn, pazarda kar karya ya da yanyanadr. Ama pazarda, rnler, alcnn karsna, kendi ki isel deerleriyle deil, toplumsal ortalama deerleriyle karlar. Ayn byklkte olan ama farkl byklkte deerler ieren ayn t r iki rn, kendilerinin ierdii bireysel deerlerinden soyunmu, birbirlerinin ortalama deerlerini temsil ederek, alcnn karsna kmlar dr. rnlerin genel piyasa-fiyat, ortalama deerleri ze rinden dzenlendii zaman, biri (kapitalist yntemlerle retilen rn) kendi deerinin stnde, teki (kk reticinin rettii rn) kendi deerinin altnda satla caktr. Topran kapitalist yntemlerle iletilmesi, tarmsal emein retkenliinde bir arta, dolaysyla retim-fiyatnm ucuzlamasna yolaar. Ama, kk reticinin ar bast koullarda, ayn tr rnn kk retici tara fndan piyasaya sunulan miktar byk olaca iin, arz ve talep ilikisinde, dolaysyla piyasa-fiyatmn dzen lenmesinde belirleyici bir rol oynayaca aktr. Kapi talist tarm iletmelerinin gelimesi ve piyasaya sunduk lar rn kitlesi, piyasa fiyatlarnn dzenlenmesinde belirleyici bir oyluma ulaana dein, kapitalist ifti, rnn deeri zerindeki fark, toplumdan karlksz ekip alacaktr. rn, piyasa-fiyatmn genel dzenlen mesine girdii zaman, tarmsal emek retkenliinin or talamasn ykselttii oranda, rnlerin fiyatlar da ucuzlayacak, ve bu, tarm-d sermaye asndan, ham madde ve besin maddeleri fiyatlarnn dmesine ve do laysyla, gene tarm-d sermayenin kr orannn yk selmesine yol aaca iin, tarma sermaye yatrlmas, onun gelimesinin engelini oluturmayacak, bir bakma, byle bir engeli ortadan kaldrmann b ir arac olacaktr. Burada, kapitalist ifti, ortalam a kr tarafndan
60

dzenlenen tarm-d retim-fiyatmm stnde b ir ek-k (rant) gerekletirecei iin rnn fiyatnn yksek ola ca, rant ve kr rnn fiyatnda gerekletiremeyecek olan kk reticinin rnn fiyatnn dk olaca karlatrmas, ancak, tarmsal emek retkenliklerinin her iki iletme biiminde de ayn olduu varsaymna dayanlarak yaplabilir. b) Tarmsal rnlerin Fiyat Asndan Kapitalist retim tarz ve buna tekabl eden ili* kiler toplumun temeli haline geldii, bir baka deyile de, yerel pazarlarn paraland ve ulusal pazarn olu tuu ulusal-lekte, tarmsal rnlerin genel piyasa-fiyat, ayr ve birbirinden kopuk pazarlar iersinde beliren arz ve talep ilikilerine gre deil, tek bir ulusal pazar iersinde beliren arz ve talep ilikisine gre belirlenir; ve bunun yansra, rnlerin meta olarak retilmesini ve bunlarn fiyatnn ortalama kr tarafndan belirlenen retim fiyatlarna bal olarak dzenlenmi olmasn, ngrr. Daha ilerde, bir kez de tekel fiyatlar zerinde du rurken, deineceimiz gibi, krsal nfusun toplam nfus iersindeki paynn greli azalmas ve gene ana besin bitkileri reten nfusun krsal nfus iersindeki paynn greli azalmas, tarmsal besin rnlerinin arznda bir daralmaya; buna karlk, gerek tarm-d nfus says nn greli art ve gerek tarm-ii nfusun ana besin maddesi retmeyenlerin saysndaki greli art, ana besin maddesine olan talepte bir arta yolaar. Bugn, tarm a yeni toprak almasnn snrlarnn son derece daralm bulunduu, artm akta olan talebe yant verecek lde tarm a yeni toprak alanlar kazandrmann ola naksz olduu da biliniyor.
61

Artan talep karsnda, arz ve talep dengesini koru yabilmenin teki koulu, tarmsal emek retkenliini artrm ak, bir baka deyile retici glerin gelimesine olanak salamaktr. Kapitalist retim tarznn egemenlii altnda, bu retim tarznn gelimesine zorunlu olarak elik eden tarm sal ilerleme ve bunun ifadesi olarak byk-lekli tarm iletmesi, (byk zel mlkiyetin kendisinin de belirli b ir aam adan sonra retici glerin gelimesine engel oluturacan dlarsak) kk tarm iletmesine gre, retici glerin gelimesine olanak salad ve emek retkenliini ykselttii lde, bir yandan reti mi artrm ann ve te yandan retim maliyetlerini d rerek retim-fiyatm ucuzlatmann olanan salar. Emein toplumsal retken glerinin gelimesini, eme in toplumsal biimlerini, sermayenin toplumsal youn lamasn, ... bilimin ilerici uygulamasn dlayan k k toprak mlkiyetinin (Kapital, 3, s. 845) ar bast bir lkede, kk kyl iletmesi, toplumsal emek ret kenlii ortalamasn alt snrlara doru ekerek, retim in dzenli artm asna ve bunun yarara da retim-fiyatlarnm ucuzlamasna engel oluturur. Tarm-d sermaye, kr orann ykseltmek iin, hammadde ve ana besin maddelerinin fiyatlarnn ucuz latlmasn amalar.* Bu fiyatlarn, bireysel olarak reti cinin rnn ierdii art-emei gerekletirmesine
* Sermayemin organik bileimi ykseldike kr oram azalr. Sermayenin organik bileimi deimeyen sermaye (retim aralar) ve deien sermaye (ii cretleri) arasndaki oranda ifadesini bulur. Diyelim, 100 olan top7 am sermayenin organik bileimi, 60 (retim aralar) + 40 (ii cretleri) bii minde blnm olsun. Art-deer oran, yzde-yz olursa, retilen rnn deeri, 60 + 404-40 (art-deer) = 140tr. Kr oran, art-deerin, toplam ser mayeye orandr. Yani art-deer 40, toplam sermaye 100 olduu iin, kr oran 40:100 yani %40tr. Sermayenin bileimi ykseldii, yani deimeyen sermaye, deien sermayeye gre artt zaman, diyelim deimeyen serma ye 80 -t- deien sermaye 20 olduunda, art-deer oram %100 olduunda, alt-deer 20 ve rnn, deeri, 80+20+20, yani 120dir. Kr oran ise art-

62

olanak salayp salamamas, tarm-d sermaye asn dan hi bir nem tamaz. O, ulusal lekte, ve imdi rekabetine ekildii kapitalist dnya sistemi iersinde, hammadde ve ana besin maddesi olarak tarm sal rn lere dedii fiyatla ilgilidir, ve abasnn ynn ve ama cn, tarm sal rnlerin fiyatlarnn ucuzlamas belirler. Tarmsal emek retkenlii ortalamas, ulusal lek te, toplumsal emek retkenlii ortalamasn alt snra doru ektii, ve ulusal emek retkenliini, (dnya ka pitalist sistemi leiyle snrl olarak,) uluslararas or talama emek retkenliinin altna ektii lde, kk kyl iletmesi, kapitalist retimin gelimesinin ayakba olur. Bu engel, bu engelin kendisi korunarak, yani byklekli tarm a kar, kk-lekli tarm n varl koru narak giderilemez. Esasen kapitalist- retim tarznn ge limesine zorunlu olarak elik edecek olan tarmsal ge lime, byk-lekli tarmla birlikte, gerekleebilir. c) Tarma Sermaye Yatrlmasnn
Koullar Asndan

Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm yazarnn varglar, tarm-d kapitalistlerin, tarm da kapitalizmin gelimedeerin (20), toplam sermayeye (100) oran olduu iin, %20dir. Sermayenin bileimi ykseldike art-deer oran ayn (% 100) kald halde, kr oran der. Kapitalist, retim aralar iersinde yer alan hammadde fiyatlarn dk tutarak, kr oranm artrr. Diyelim, retim aralarna yatrlan de imeyen sermaye 80, bunun hammaddeye isabet eden ksm 60 olsun. (Di yelim, retim arac makinelerden ierdikleri deerin yirmide-biri bir yl lk rne aktarld halde, hammaddeler bir ylda birok kez, dorudan retime girecei iin, hammaddeye yatrlan ksm daha byktr.) imdi, hammadde fiyatlarnda, %12lik bir d olsun. O zaman, retim aralarna yatrlan 20, ve hammaddeye yatrlan 60 yerine 50 olacak, deimeyen ser maye 20 + 50= 70 olacaktr. Sermayenin bileimi ise, 70 + 20 biiminde olacak tr. Art-deer oran %100 olduu ve art-deer 20 olduu iin, kr oram, 20:90 = %22 olacaktr. Hammadde fiyatlar dmeden nce, kr oran %20ydi; imdi ise, hammadde fiyat %12 dm, ve kr oran, %22ye ykselmitir.

63

sine kar bir znel istenleri bulunduu varsaymama, ve bu znel istenlerini de, kapitalist retim tarznn nesnel yasalarnn stnde, bizim istencimiz dnda olu an toplumsal gelime yasalarnn stnde b ir g ola rak deerlendirmeye dayanr. Toplumsal gelime yasa larnn bilincine varmamz, toplumsal gelimeyi kendi dorultusunda hzlandrmamza yardm edecei gibi, tu tucu glerin, gelimeyi engellemek istemeleri anlamn da, yavalatma, saptrm a ve belirli bir sre iin ge riletmelerine de olanak salayabilir. Tarm-d sermayenin gelimesi, kendi gelimesine elik eden tarm sal ilerlemeye de bal olaca iin, ge ne bu sermayenin, tarmda, kapitalizmin gelimesine en gel olaca gr, onun kendi gelimesine engel olmas gibi, kartlk ierir. u var ki, tarm a sermaye yatrlmasna, topran sahiplik biiminde kk kyl mlkiyeti bir engel olu turduu gibi, kk kylnn fiili bir hak olarak, zilyedlik hakk (topraktaki feodal hakk) da bir engel olu turur. zellikle dnya piyasasna egemen duruma gelen ve kent talebinin ar bast lkelerde ve feodal retim tarzndan kapitalist retim tarzna gei dnemlerinde, feodal beyler, topran irsen (kaltsal) tasarruf hakkna sahip bulunan serflerin topraktaki bu feodal hak larn zor ve iddet kullanarak, ellerinden aldlar, ve bu feodal mlkleri, bir yandan kendi zel modern mlkle rine dntrrlerken, te yandan kyllerin zilyedi ol duklar topran kk paralara blnmlne son vererek byk-lekli tarm a geilebilmesinin koullarn yarattlar. Trkiye'de, feodaliteden, ya serf olan retici kylnn tasarrufunda bulundurduu topran sahibi haline gel dii, ya da serflerin topraktaki feodal haklarn yitire rek feo d al beyin, topran modern anlamda zel sahibi
64

halini ald biimler, ilerde, ilkel birikimi irdelediimiz blmde aklanmaya alld. Gene bu blmde, lkemizde, sermaye sahiplerinin toprak kiralayarak, ya da toprak beylerinin bir kapitalist sfatyla kendi topra na sermaye yatrmasnn nesnel koullar bulunduu aklanmaya alld. Yalnzca tarm a sermaye yatrl masnn nesnel koullarnn bulunmu olmas deil, ayn zamanda, baz farkllklar tamakla birlikte, baz blge lerde, tarm a sermaye yatrmnn belirleyici boyutlara ulat da aklanmaya alld. Bunun balca biimi unlar olmak gerekir : top rak' kiralayarak ve cretli-ii kullanarak tarmsal re timde bulunan sermaye sahibi; topran, cretli-ii kul lanarak ileyen toprak sahibi; topran, kendi ailesi emei yannda cretli-ii de kullanarak ileyen varlkl kyl ya da toprak aas. Birincisi, toprak sahibi ile dorudan emeki arasn daki ilikinin arasna, kapitalist iftinin girdii, en ol gun biimiyle, kapitalist tarm iletmesini oluturur. kinci biimde, toprak sahibinin dorudan emekiy le olan toprak sahiplii sfatyla ilikisinin yerini, serma ye sahiplii sfatyla olan ilikisinin almasdr. Ama bu nun, toprak sahibi olarak dorudan emekiyle arasnda ki geleneksel bamll, bir lde barndrmaya de vam edecei de bir gerektir. ncs, tam da bir orta-burjuva kylye denk dmektedir. Kendi emeinin yansra, cretli-ii kulla nan, yani emek-gc meta alcs olarak grnr. Kapi talist retim tarznn ar bast ve bu retim tarzna tekabl eden ilikiler toplumun temeli haline gelmi ol duu iin, o, emek koullaryla kendi emeini birletir mi olan bir kk-burjuva kyl, ve bunun tesinde, emek koullarnn bir blmn, yabanc emek-gc sa tn alarak harekete geirdii iin de bir burjuva ifti
65

dir. Bu iki zellik, kendisinde rtm bulunduu iin de, ne yalnzca bir kk-burjuva kyl ve ne de yalnzca burjuva iftidir. Bu anlamda da orta-burjuva ky ly temsil eder.
3. KK KYLNN SMRLMES VE YOKSULLAMASI

Yazar, kk m eta reticisi kylnn, rnn piyasa-fiyatnda, art-emeini gerekletiremediini belirte* rek, smrldn; ve buna karlk, maliyet-fiyatn (yani rne aktarlan retim aralarnn deerini ve ge* rekli-emeinin deerini) gerekletirdiini belirterek, mlkszlemediini/yoksullamadn yazar. Doal ki, "sm r ve mlkszleme/yoksullama, bireysel an lamda deil, toplumsal anlamda ele alnr. Ve gene yazar, piyasaya alan bu kk retici ky lnn, tefeci ve tccar tarafndan, yaygn ve ar bir bi imde, smrlmekte olduunu ekler. Yazara gre, azgelimi tarm yapsnn egemen bloku, yani tefeci, tccar ve toprak aas ls, smrnn azamilemesinin en iyi koullarn, kapitalizm-ncesj ilikilerde gerekletirdii iin de bu ya py korumak ister. Balangta, retim ilikisi tanmn tarttmz blmde, aktardmz pasajlardan da anmsanaca gi bi, yazara gre srekli ve sistemli olarak meta reten kk meta reticisi kyl, srekli ve sistemli olarak te feci ve tccar sermayesinin smrsne ekilmitir : Kapitalizmle btnlemesine ramen, bir pre-kapitalist retim biimi olan kk reticiliin tarmda kk meta retim i'ni temsil ettii (Boratav, s. 176, 177), pi yasaya alm kk reticiliin ise, yaygn ve ar

tefeci ve tccar smrsn besledii, yazar tarafndan aklanr. "Kk meta retiminin yansra, byk top rak mlkiyetine dayal yar-feodal ortaklk ilikileri de sz konusu olduunda, kk reticiliin, ticar kr, faiz ve toprak kiras biimlerinde tezahr eden smr kategorileri yarataca da (Boratav, s. 145-146.) eklenir. Bir baka deyile, burada piyasaya alm olmas kouluyla, pre-kapitalist (kapitalizm-ncesi) retim bi imi olan kk reticiliin, kk meta retim ili kisi kavramyla zdeletirilerek ele alnd aktr. Yani, rnn piyasa-fiyatnda art-emeini gerekletire meyen kk ifti ile, kapitalist-ncesi ticaret ve tefeci sermayeler tarafndan smrlen, ve ayrca topran sa hibi deil de zilyedi durumunda olduu zaman ise, top rak aas tarafndan da smrlen kk ifti, sm r konusu asndan, ayn zellikleri tar. Kk meta reticisi kylnn rnnn fiyatnda, art-emeinin deerini ya da art-emeinin deerinin he men hemen tm n gerekletiremedii nceden kabul edilmitir. Bir baka deyile de, tarm-d sanayi ser mayesine, bu art-emein deeri karlksz braklacak tr. Oysa, ayn kk meta reticisi kyl, bir de, tefeci ve tccar tarafndan smrlmektedir. Kk retici kylden, tefeci ve tccarn yaygn ve ar bir biim de szdrd bu deer kitlesi, kylnn hangi deerinden karlanacaktr? Ya da, kylmz, tefeci ve tccar tara fndan azamiletirilmi bulunan bu smry, hangi emeinin deeriyle karlamtr? nk, kk meta reticisi olarak kyl, rnn fiyatnda art-emeini gerekletirememitir. Art-emeini de temsil eden kk reticinin rn, tarm-d sa nayi sermayesine, ancak art-emeinin deerini ierme yen bir fiyatla ulamaldr ki, sanayi sermayesi, kr ora nn ykseltmi; ve rnn fiyatnda bu deere tekabl
67

edecek art-deeri gerekletirecek olan kapitalist ifti ye karlk, kk m eta reticisi iftiyi yelemi olsun. Kk meta reticisinin art-emeinin temsil edildi i deer, tarm-d sanayi sermayesi tarafndan dolayl olarak, ama karlksz maledinilmi olacana gre, ay n kk iftinin, tccar ve tefeci smrsn karla yabilmesi iin, tm art-emeinden ayr olarak, ikinci bir art-emek retebilmi olmas gerekecektir. Ama by le bir varsaymn, bilimsel olarak aklanma olana yok tur. Kk iftimiz, bir ve ayn art-emei, bir kez, r nn piyasa fiyat dolaysyla gerekletiremedii iin sa nayici kapitaliste karlksz brakmtr, ve bir kez de, tccar sermayesinin kr ve tefeci sermayesinin faizi ola rak demitir. Yani, ayn art-emekle, iki kez deme yap m gibidir. Somut bir anlatmla, art-emein deerinin edeeri para olarak ellibin lira olduunu varsayalm. Bu ellibin lira, bir kez, rnn fiyatnda gereklemeye cek, karlksz braklacaktr. Bir kez de, tefeciye ve tccara smr araclyla kaptrlm olacaktr. Bir ve ayn deerin, iki kez denmesi olanaksz olduuna gre, kk iftinin, ikinci demeyi, art-emeinin deerin den deil, ancak gerekli-emeinin deerinden yapmas gerekecektir. Bu da, balangta, onun cretinden bir in dirimi gerektirir. imdi demekle ykml bulunduu veya demek ykmll altna ekildii kapitalist-ncesi egemen snflarn rant, kr ve faizi, balangta, kk retici nin gerekli-emeinin deerinden bir indirimle karlana caktr. Bu, fiziksel varln asgari dzeyde srdrmesi ne yetmedii zaman, ya retim aralarm, geim nesne leri olarak tketmek, ya da retim aralarnn grnte sahibi kalmakla birlikte, sermayesi ve ipotekli topra, gerekte, tccar ve tefecinin mlkiyetine gemi olaca
68

iin, gerekten kendisinin olmayan bu sermayenin kr n tccara, topran rantn tefeciye, (kr ve rant, r nnn fiyatnda gerekletiremedii iin) gerekli-emeinin deerinden demek durumunda kalacaktr. Yani k k iftinin, yeniden-retimi, giderek artan oranlarda azalr. Bu ise, onun, varln kalc, srekli ve kararl bir biimde koruduunu deil, yoksullama sreci ier sinde mlkszlemekte olduunu aklamaya yeter. Bu da yetmez. nk, kk meta reticisi kyl, yalnzca kendi toprann sahibi kyl ile snrl deil dir. Ektii topra, ortaklk ya da kiraclk yntemle riyle ileyen ortak ve kirac kyl de, rnlerinin be lirli bir ksmn, rekli ve sistemli biimde meta olarak rettii zaman, o da kk meta retim ilikisi ka tegorisi kapsamna alnr. (Bu tr ortak ve kirac ky l iletmelerinin, Boratav, Oktay Varler'in 1973 verile rine dayanarak, toplam ekilen arazinin %26,4 un olu turduunu saptadn belirtiyor.) Ama, daha balang ta, art-rn, ya dorudan r-rant olarak, ya da bu nun fiyat zerinden para-rant olarak, toprak sahibine demitir. Bir baka deyile, art-emeinin tamam ya da bir blm, imdiden, toprak sahibine denmi du rumdadr. Art-emeini temsil eden rnn tamamn ya da byk bir blmn, toprak sahibine rant olarak de mi bulunan reticinin kendisine kalan rn, art-emek iermemekte ya da art-emeinin kk bir blmn iermekle birlikte, bu rn, toplam toplumsal rne gre, art-emei iermi olarak, piyasada grnecektir. Ama, toplam toplumsal ortalamaya gre, bu rnn ierdii varsaylan art-emein deeri, piyasa-fiyatnda gereklemeyecek, dolaysyla reticinin gerekli-emeinin b ir blm de, sanayici kapitaliste (ya da topluma) karlksz braklacaktr. Yani tccar ve tefeci smr s szkonusu olmad zaman bile, ortak ya da kirac
69

kk ifti, kapitalist pazara meta reticisi olarak gir diinde, mlkszleme srecine ekilmi bulunacaktr. Ayn zamanda, bir de, tccar ve tefeci tarafndan sm rlm ektedir, ve dolaysyla, toprann sahibi olan k k kylden hem daha byk b ir hzla mlkszlemesi gerekir, hem de (topran kendisine ait olmad anm sanr sa), mlkiyeti kk ve clz retim aralaryla s nrl olduu iin, bu sre, bir bakma, daha balangta byk lde tamamlanm saylmak gerekir.
4. DOAL EKONOM VE KAPTALST RETlM TARZININ EGEMENL ALTINDA KK META EKONOMS

Kk iftinin, rnnn fiyatnda, art-emeini gerekletiremeyecei varsaymn, yazar, esas olarak, Marx'm, kk kyl mlkiyetinin ar bast lkeler de, kk iftinin, rnn fiyatnda kr ve rant gerekletirememesinin, retime devam etmesinin mutlak engelini oluturmayacan ve dolaysyla, "tahl fiyatla rnn, kk kyl mlkiyetinin ar bast lkelerde, kapitalist retim tarzna sahip lkelerdekinden daha d k olduunu yazd pasajlara dayatr. Marx, bu pa sajlarda unlar da yazar : "... toprak paras sahibi ky lnn topran ilemesi ya da ilemek zere toprak sa tn almas iin, normal kapitalist retim tarznda oldu u gibi, tarm rnlerinin piyasa-fiyatnm ona artalama kr getirmeye ve hele bu ortalama krn zerinde rant biiminde bir sabit fazla getirmeye yetecek ykseklie kmas gerekli deildir. Bu yzden, piyasa-fiyatnm, rnn, ya deerinin ya da retim-fiyatmn dzeyine yk selmesi gerekmez/' (Kapital, 3, s. 744.) "Hi bir mutlak rantn mevcut olmad ... varsay m n n ] genel olarak yaplmas gerek [t iinin] de yazl d burada, birincisi, kapitalist retim tarz egemen ol
70

sa bile, nispeten azgelimitir ve bir sermaye paralan mas egemen durumdadr; kincisi, toprak paralarnn sahibi kyl, tarmsal rnn daha byk bir blm n dorudan kendisi tketmekte, ve bunun stndeki fazla meta olarak kent ticaretine sunulmaktadr, yani doal ekonominin ar bast bir durum szkonusudur. (Bkz : Kapital, 3, s. 843, 842.) Doal ekonomide, ekonominin koullar, ya bt nyle ya da byk blmyle ekonominin kendisi tara fndan retilir, onun gayrisafi rnnden dorudan do rya yerine konur ve yeniden retilir/' (Kapital, 3, s. 833.) Bu nedenle de, tarmsal rnn daha byk bl* m[nn], dorudan geim aralar olarak, reticilerin kendileri kyller tarafndan tketil[dii], ve ancak bu nun zerindeki fazla [nn], meta olarak kent ticaretine ula[t]" (3, 842), doal ekonomide, kk kylnn, metaya dnen rn fazlasnn fiyatnda, bu rn faz lasna isabet eden art-emeini gerekletirememi ol mas ile, rnlerini meta olarak reten kk m eta re* ticisi kylnn rnnn piyasa-fiyatmda art-emeini gerekletirememi olmas, birbirinden farkl toplumsal evrelere ilikin tahlillerdir ve kylln yoksullamas nn tartld bir yerde, bu, ayr bir nem de kazanr. nk, doal ekonomide, ekonominin koullar, ya btnyle ya da byk blmyle kylnn kendisi ta rafndan retildii iin, yeniden-retimin koullar, esas olarak kylnn rettii rnn kendi byklne baldr. Kapitalist retim tarz ile buna tekabl eden ilikiler, toplumun genel temeli olarak kabul edildii za man, kk ifti, rnlerini meta olarak rettii ve dolaysyla bu metalarn fiyatna tabi olduu (...) lde, gerekletirebilecei art-emek miktar, kendi bykl ne bal olmayp, genel kr oranna baldr; bunun gibi, genel kr oran tarafndan belirlenen art-deer
71

m iktar zerindeki her fazlalk da, gene onun harcad emek miktar ile belirlenm itir. (Kapital, 3, s. 914.) Doal ekonominin ar bast kk kyl tarm n da ise, retim aralarnn yenilenmesinin, tarmsal rn lerin piyasa-fiyatyla hemen hemen hi bir ilikisi yok tur. Bu, reticinin rnnn kendi byklne doru dan baldr ve bu rnn byklyle snrldr. Gerekli-emeini, yani emek-gcn yenileyecei rn de, dorudan kendi rnnn byklyle belirlendii iin, retici kyl, rnlerin piyasa-fiyatna, bir bakma ilgisiz de kalr. Toplumun kendi dnda kalan kesimin den bu kopukluk, retim aralarnn ve geim nesnele rinin piyasa fiyatlarna ilgisizlikle rtr. Ama, kk iftinin, rnlerinin tamamn ya da belirleyici byklkte bir blmn meta olarak rettii ve bunun sonucu olarak gereksindii retim aralarnn ve geim nesnelerinin tamamn ya da byk bir bl mn, meta olarak, pazardan karlamaya balad za man, yeniden-retimin koullar, onun rnnn kendi byklne bal olmaktan kar ve piyasa-fiyatlarn dzenleyen iktisadi yasalarla belirlenir. K apitalist retim, meta retimini genelletirerek, ancak rn fazlalarn metaya dntren doal ekono mik biimleri zd, rnlerin satn ana ama ha line getirdii lde (bkz: Kapital, 3, s. 46-47), nasl ba langta, kyl, "pazardan ve retimin hareketinden ve kendi alan dnda kalan toplum kesiminden bamsz (Kapital, 3, s. 834) ise, imdi, tersine, pazara, retimin hareketine, kendi alan dnda kalan toplum kesimine baml hale gelmeye balam olur. Kk kylnn topran ekmeye devam etmesinin en alt snr, imdi, rnn fiyatnda, maliyet giderlerini ve cretini gerekletirecek bir dzeyde olmasna bal dr. Dolaysyla, gerekli-emeinin snrlar da, rnn
72

kendi byklne bal olmaktan kar, rnn fiyat na bal olarak deiir. nk emek-gcn yenilemesi, gerekli geim nesnelerinin fiyatyla belirlenmeye bala mtr. rnn piyasa-fiyat, onun gerekli-emeini, en alt snrna ekebildii gibi, st snrna karmasnn olana n da salayabilir. Sermayesinin sahibi olarak da, artemeini kendisinin gerekletirebilmesinin nesnel koul larna sahiptir. Ama, gerekletirebilecei art-emeinin miktar, imdi, ortalama kr oran tarafndan belirlen mektedir. Gene, ortalama kr tarafndan belirlenen retim-fiyatmn stndeki fazlaya da, toprann sahibi ol duu iin, kendisinin sahip olmasnn nesnel koullar vardr. Bir baka deyile, kk kylnn, meta rettii burada da, rnnn piyasa-fiyatnda, ortalama kr ve mutlak rant gerekletirememi olmas, onun topran ekmesine engel oluturmaz. retim aralarnn (serma yesinin) ve toprann sahibi olmakla birlikte, net r nn fiyatnda, gerekli-emeinin deerini, benzetirerek sylersek, cretini gerekletirdii srece, topran ek meye devam edecektir. Kapitalist iftinin, sermayesinin ortalama krn gerekletiremedii zaman, tarma ser maye yatrmasnn; toprak sahibi toprann rantn al mad zaman, bu topra kiraya vermesinin ktisad bir nedeni bulunmad halde, kk ifti iin durum fark ldr; o, net rnde, sermayenin krn ve toprann rantn gerekletiremedii zaman da, cretini gerek letirdii srece, topran ekmeye devam etmek duru mundadr. nk onun ilk amac, kendisinin ve ailesi nin yeniden retimini salamaktr, ve retim aralar ile emek-gcn yeniledii (yani maliyet-fiyatm gerek letirdii) srece de, bu esas amacna ulam saylr. Ama kk iftinin, sermayesinin ve toprann sa
73

hibi olmas, ayrca ona, tarm sal rnlerin piyasa-fiyat, retim-fiyatma ykseldii zaman, bir de ortalam a k salamasnn, yani sermayesinin krn kendisinin mal edinmesinin olanam, ve piyasa-fiyat, retim-fiyatmm stne kt zaman, bir de ek-kr salamasnn, yani toprann rantn maledinmesinin olanan verir. Kk retici kylnn rnlerinin piyasa-fiyatma ilgisiz kald ya da rnlerinin fiyatn artrm ak iin herhangi bir aba harcamasnn siyasal olanaklarnn bulunmad dnem ile hem rnn piyasa-fiyatyla yakn dan ilgilenmesinin koullarnn ortaya kt ve hem de rnlerinin fiyatm artrm ann siyasal olanaklarnn bulunduu dnemi birbirine kartrm am ak gerekir. Da ha ilerde, tarm sal rnlerin devlet tekel fiyatlar ze rinde dururken, konumuzu bu adan aklamaya al acaz. Burada yalnzca unu belirtmek gerekir ki, ta rmsal rnlerin fiyatlarnn uluslararas pazar fiyatlar nn etki alanna ekildii ve koullarn byk lde de itii bir dnemi, Marx'm o gne ait tahlilleriyle, ko nuyu irdelemeden aklamaya almak, bizi doru so nulara gtrmez kansndaym.

74

DRDNC BLM

KYLLN KEND ERSNDE SINIFSAL FARKLILAMASI

KK KYLLN PYASAYA AILARAK MLKSZLEME SRECNE EKLMES

Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm yazar, kk meta reticisi kylln, kalc bir biimde varln korudu unu, mlkszlemediini ileri srerken, doaldr ki, ay n zamanda, kylln, genel anlamda, snfsal farkl lama asndan duraan bir yapya sahip olduunu da ileri srm olur. Oysa kapitalist retimin egemenlii altna ekildik ten sonra, ky topluluklar, eski geleneksel duraanlk larn byk lde yitirir, kendi iersinde snflama farkll hzlanmaya balad gibi, mlksiizleme sreci de ivme kazanr. Kyllk iersindeki snfsal farkllamay dlayan
75

bir yaklam, doaldr ki, kapitalist retimin merkez oluturduu bir lkede, krsal alanda snflama (bir ucuyla burjuvalam a ve geni kesimiyle proleterleme) srecini de gzard etmi olur. nk, kk kyl (varlkl ve orta kyl ile yok sul kylden farkl olarak), doal ekonomi koullarn da, kendi retim aralarna sahip olan, kendi geimini kendi emeiyle salayan ve yeniden-retimini gelenek sel olarak ayn boyutlarda srdrebilen, yani ancak ken dine yeterli byklkte reten dorudan retici kyl dr. Ve bu anlamda da, kk kyl, art-emek harcayabilmenin nesnel koullarna sahip deildir. Kiisel an lamda ancak gerekli-emek harcamasnn koullarna sa hip olduu, ve dolaysyla art-emek harcayabilmesinin nesnel koullarnn bulunmad bu kyl ailesi, konu muzun merkezini oluturmaktadr. imdi ise, bu kk retici kylnn, zellikle de kapitalist retimin geli mesine bal olarak, doal ekonomiden meta ekonomisi ne hzla ekildii, meta reticisi ve tketicisi olarak, emeinin toplumsallat bir durum szkonusudur. Tarmsal emein doal retkenliinin, art-emek iin bir balang noktas oluturduunu, konuyla ilgisi olan okur bilir. u da bilinir ki, tarmsal emein retkenlii, topran doal koullarna, yani doal retkenlie de bal olduu gibi, canl emein harekete geirdii retim aralarnn, dolaysyla topran byklne ve retim bilgi ve becerisinin gelime dzeyine baldr. "Doal ko ullar yle olmaldr ki, mevcut emek zamanlarnn bir blm, reticiler olarak yeniden retimlerine ve kendi geimlerine yetmelidir, gerekli geim aralarnn reti mi btn ernek-glerini tketmemelidir. Doann ve rimlilii, burada bir snr, bir balang noktas, bir te mel yaratyor. te yandan, emekilerin toplumsal ret' ken gcnn geliimi, teki snr oluturur. ... tarmsal
76

emek, yeterince verimli olmaldr ki, btn mevcut emek-zamann, dorudan reticiler iin geim aralar nn retiminde sourmasn, yani tarmsal art-emek ve dolaysyla tarmsal art-rn mmkn olsun/' (Kapital, 3, s. 670.) Topran doal verimlilii ve tarm emekisinin bir art-rn retme yeteneine sahip olmas, bu iki ey, yeryznn en kk parasna kadar alan bakmndan sahiplenildii gnmzde, tek balarna, art-rn ret* neye, yani emekinin art-emek harcayabilmesine olanak verir mi? Topran doal verimliliinin, emekinin bi ignnde, veniden-retimi iin gerekli retim aralarn dan ve geim nesnelerinden bir fazla retmesine olanak salamas, bu ignnn gerekli-emek zamannn tesin de bir art-emek harcayabilmesinin tek bana koulunu salamaz. Bunun koullar topran doal verimliliiyle snrlar belirlenecek olan emekinin iledii topran alan olarak byklne de baldr. Topran alan ola rak bykl, emekinin, tm emek-zamann harcaya bilmesine olanak salamad zaman, emekinin, emekgcnn bir blmnn israf anlamnda, yalnzca ge rekli-emek zamann harcayabilecei, art-emek zamann harcamasnn nesnel koullarnn bulunmad aktr. Zaten gnmzde, kk kyl dediimiz retici den kastedilen de budur. Bulunduu blgenin ve yerin doal verimliliiyle snrl olarak, sahip olduu ve eme ini istihdam ettii toprann alan, ancak, onun yenide>retiminin maddi koullarn ayn lekte retmesi ne yetecek byklktedir. Doal ekonomi koullarnda, yeniden-retimi iin gerekli retim aralarnn ve geim nesnelerinin hemen hemen pek byk blmn, kendi rnnden dorudan karlayan, ve bunun dnda bir fazla biriktirmesine olanak bulunmayan bir kk re ticidir. Olaanst koullarda (rnein bolluk yllarn
77

da) biriktirecei fazlann, gene, olumsuz anlamda olaan st koullarn (ktlk yllarnn) an kapatacak bir fon oluturaca burada kabul edilmelidir. Bununla, kk kylnn, genel anlamda, art-emek harcayabilmesinin, dolaysyla tarmsal art-rn rete bilmesinin nesnel koullarnn bulunmadn belirtmek istediimiz aktr. Bamllk ilikileri altnda, sahibi ne ya da topran sahibi olarak devlete dedii ran t ve vergilerin, onun art-emeini ve dolaysyla art-rnn orunlayan blm oluturduu bilinir. Burada, doru dan emekinin tasarrufunda bulundurduu ya da ile dii topran, alan olarak art-emek harcamasna olanak salayacak byklkte olmas gerektii, veya aksi du rum da demekle ykml olduu art-rnn, gerekli-emein snrlarn daraltt, gerekli-rnden dendii gznnde tutulmaldr. kinci durumda, kylnn, da ha da yoksul bir yaam srecei aktr. Meta ekonomisinin ve zellikle de kapitalist meta ekonomisinin, kendisini meta reticisi ve tketicisine dntrd lde, kk kylnn, bu kez, yenidenretimini ayn boyutlarda srdrebilmesi, onun rn nn kendi byklne bal olmaktan kar, bunun s nrlar, satt ve satn ald rnlerin fiyatlaryla be lirlenir. Kk kyl de, art-emek harcama yeteneine (ka pasitesine) sahiptir. Ama, gerekli-emek zamannn te sinde, art-emek harcayabilmesinin nesnel koullar bu1lunmad, yani iledii topran nicelik ve nitelii artemek harcamasna elverili olmad zaman, onun iin tm emek-zaman, onun gerekli-emek zamanyla rtr. Ne var ki, toplam toplumsal anlamda tarmsal emein temsil ettii gerekli-emek zaman ile art-emek zaman, onun emeine de uygulanr. nk, o, bir ignnde (iylnda) ister yalnzca
78

gerekli-emek harcam olsun, ister bir m iktar art-emek de harcayabilsin, onun rnnn, toplam tarm sal rn de temsil edilen ortalama gerekli-emei ve art-emei ierdii kabul edilir. rnnn deeri de, bireysel dee ri zerinden deil, toplam tarmsal emein ortalam a de eriyle ifade edilir. Emek retkenlii farklln dlar sak, kk kylnn rnnn bireysel deeriyle, tarm sal rnn genel ortalama deeri arasnda byk bir sapma da yoktur. nk o, bir ignnn yarsnda emek harcad iin, tam gn emek harcam olan emek inin rnnn yars kadar retmi olabilecektir. r nn belirli byklkteki bir parasnn deeri, emekgnnn tamamn harcam olan emekinin rnnn ayn byklkteki parasnn deerine eittir. rnn fiyat, deerine eit olduu zaman, o, r nn fiyatnda, toplam toplumsal anlamda, art-emeini de gerekletirmi olacak, ama bu, bireysel anlamda gerekli-emeini tam olarak gerekletirdii anlamna gele cei iin, ancak yeniden-retimini ayn lekte devamn salamasna yetecektir. rnn fiyat, deerinin altna, yani retim-fiyatna dt zaman, benzeim yoluyla sy lersek, rantn gerekletiremeyecek, ama ortalam a krn gerekletirmi olacaktr. rnn fiyat, maliyet-fiyatna eit olduu zaman, rne aktarlan retim aralar nn deerini ve cretlerini gerekletirecek, kr ve rant, yani toplumsal bakmdan art-emeini temsil eden dee ri karlksz brakm olacaktr. Ne var ki, rn, ta rmsal lekte, toplam toplumsal emee gre gerekli ve art-emek ierirse de, bireysel anlamda, yalnzca gerekliemeini orunlam aktadr (temsil etmektedir). Tarmsal ortalamaya gre ondan karlksz olarak ekilip alman art-emein, aslmda gerekli-emeinden, benzetirerek sylersek, cretinden bir indirimi gerektirir. Dolaysyla, kapitalist retim tarznn egemenlii al
79

tnda, kk retici kylnn rnnn fiyat, toplam toplumsal emein art-emee isabet eden ksmn ger ekletirmesine olanak vermedii zaman, bu, onun gerekli-emeinden bir indirimi zorunlu klar. Bu, kk kyl ile tan m proleterleri arasnda ka lan yoksul kyller iin, daha da ak biimde kendini gsterir. Yoksullamann kart sreleri zerinde dururken de belirteceimiz gibi, kk reticinin yoksullamaya kar direncini artran nedenlerin balcalar unlar ola bilir : Birincisi, geim nesnelerinin belirleyici blmn kyl ailesinin kendi rettiinden dorudan tketmesi; rn fazlasn, teki geim nesnelerini karlamak ama cyla, pazara sunmas. Bir baka anlatmla, henz t myle ya da belirleyici lde, meta reticisi ve tketi cisi durumuna gelmemi olmas. kincisi, retim tekni inde retim bilgi ve becerisinde gelime. Emek ret kenliini artrarak, her kii iin gerekli birim toprak ala nn klmesi, ve artan nfus sonucu kii bana den toprak alann daralmasndan doan sorunlar, bir l de telfi etmesi. ncs, tarmsal rnlerin piyasa fi yatlar, zellikle devlet tekel fiyatlar, tarmsal rnle rin retim-fiyatna ykseldii dnemler.
2. PYASAYA AILAN KYLLN KEND ERSNDE SINIFSAL FARKLILAMASI

Tarmsal emek retkenliinin, biri topran doal verimliliine, teki canl-emein harekete geirdii ge mi (eski) emein, yani retim aralarnn byklne bal olarak arttm aklamaya almtk. Ayrca, art-emek harcayabilmesinin nesnel koullarnn varolup olmamas zerinde de durmu bulunuyoruz. Bu etken ler gznnde tutulduunda, piyasaya alan kylln.
80

kendi iersinde snfsal farkllamasnn nedenleri ise, genel izgileriyle yle sralanabilir : Birincisi. Topran doal verimlilii farkl olduu zaman, en elverisiz topraa gre, ortalama verimlilikte toprakta ve en elverili toprakta, ayn m iktarda canl emek harcanarak, farkl m iktarlarda rn retilecei aktr. En elverisiz toprakta retimde bulunan kk ky lnn hi bir art-rn retmediini, dolaysyla, ignnn (i-ylnn) tamamnn ancak onun gerekli-emek za manyla rttn varsayalm. Ve diyelim, orta ve rimlilikte toprakta retimde bulunan kyl, net rnn sekizde-birini art-rn olarak; ve daha elverili toprak larda retimde bulunan kyl de net rnn sekizdeikisini art-rn olacak retmi olsun. gnn 8 saat olarak aldmzda, bu retici kylnn toplam 24 saatlik emek-zamam, ortalama ola rak, 7'er saatlik gerekli-emei, Ter saatlik art-emei iermi olacaktr. Piyasa-fiyat, en elverisiz toprakta retilen rnn deeri zerinden belirlendii zaman, fazla art-nde ortaya kacak olan farkllk rantn, retici kyl cebi ne indirecei iin, orta verimlilikte topra eken kyl, art-rn olarak rnn sekizde-birinin fiyatn, ve en elverili topra eken kyl ise, art-rn olarak rnn sekizde-ikisinin fiyatn, kendileri maledinmi olacaklar dr. Piyasa fiyat, en elverili toprakta retilen rnn deeri zerinden belirlendii zaman, orta ve en elveri siz toprakta retilen rnler deerlerinin altnda satl ini olacak, ve dolaysyla, bu toprakta retimde bulu nan kyller, giderek yoksullaacaktr. Orta verimlilikte toprakta retilen rnn deeri zerinden piyasa-fiyatnn olumas, en elverisiz toprakta retimde bulunan
81

kylnn yoksullamasna, en elverili toprakta retim de bulunan kylnn zenginlemesine neden olacaktr. Her durumda, kylln piyasaya almas lsn de, kyllk iersinde snfsal farkllama hzlanacaktr. kincisi. Ky topluluu iersinde, kyl ailelerin, yalnzca farkl doal verimlilikleri ynnden deil, ayn zamanda, alanlar ynnden de farkl byklkte top raklara sahip olduklar ya da bu topraklar tasarrufla rnda bulundurduklar bilinir. m paratorlukta bir ift kzn ileyebilecei alan olarak belirlenen ve bir ift" olarak tanmlanan 80-100 dnmlk topra tasarruf eden reaya yannda, bir iftten byk ya da yarm-ift veya te-bir ift topra tasarrufunda bulunduran re ayann bulunmu olmas, kylnn, tarihsel olarak, ba langta da topra farkl byklklerde tasarruf ettii ni aklamaya yetecektir. Art-emek harcayabilmesinin nesnel koullar bulun mayan kk kylnn yan sra, art-emek harcayabil mesinin farkl nesnel koullarna sahip olan orta ky ller (bir m iktar yabanc emek-gc kullanan varlkl kylleri dlayarak), ayn ky topluluklar iersinde yanyana, birarada bulunurlar. Bir nceki durumda, en elverisiz topraklarda re timde bulunan kylnn ignnn (alma-ylmm) ta mam, gerekli-emek zamanyla rtmekteydi. imdi de, iledii topran alan olarak bykl, bu kyl aile sinin enerjisini ne denli daha ok harekete geirme ye tenei bulunursa bulunsun, ancak sekiz-saatlik ignnde 6 saat emek harcayabilmesinin nesnel koullarna sa hip olduunu, art-emek harcamasnn nesnel koullar* na sahip olmadn kabul edelim. Buna karlk, alan olarak biraz daha byk olan topra ileyen kylnn, 8 saatlik ignnde 7 saat emek harcayabildiini, ve bunun 1 saatini art-emek ola
82

rak harcadm; daha byk topra ileyen kylnn de 8 saatlik emek harcama olanana sahip olduunu ve emeinin 2 saatini art-emek olarak harcadm kabul edelim. Bir de bu nedenle, toplam olarak, harcanan (6+7+ 8=) 21 saatlik emek-zamanmn 3 saati art-emei temsil edecektir. Her 7 saatlik emek-zamannn bir saati artemei temsil edecei iin, tarmsal emek ortalamasna gre, art-emek harcayabilmesinin nesnel koullar bu lunmayan kk kylnn 6 saatlik gerekli-emeinin 6/7'si gerekli-emei ve 1/7'si art-emei temsil etmi ola caktr; buna karlk, daha byk topra ileyen kyl nn art-emeinin snn, bir o kadar genileyecektir. ncs. Emek retkenlii, ayn canl-emein ha rekete geirdii gemi-emek m iktarndaki (retim ara larndaki) bymeye bal olarak artm olaca iin, or ta ve varlkl kylye gre, yoksul olan ve retim ara lar daha clz bulunan kk-kylnn emek retkenli i dk olacak, ve bir de bu nedenle, onun net rn nn 6 leinin ierdii deer, orta kylnn 7 leinin ierdii deere, ve varlkl kylnn 8 leinin ierdii deere eit olacaktr. Ve eer, piyasa-fiyat, orta retken likteki topraktan salanan rnlerin deeri zerinden belirlenmi olursa, bir de bu nedenle, kk kylnn rn deerinin altnda, varlkl kylnn rn dee rinin stnde satlacaktr. Eer, kk kyl, rnlerini meta olarak retiyor ve piyasa-fiyat, rnlerin ortalama deeri zerinden olu uyorsa, onun rn, deeri altnda bir fiyatla satlm olaca iin, gerekli-emeinin deerini, rnn fiyatnda tam olarak gerekletiremeyecektir. Sonu olarak : kk retime dayal ky topluluk lar, piyasaya ald lde, gerek iledikleri alanlarn byklklerindeki farkllk nedeniyle, gerek topraklarn
83

farkl doal verimlilii sonucu ve gerek tarm a yatrabil dikleri sermayenin farkllndan kaynaklanan farkl emek retkenliklerine sahip olmalar sonucu, snfsal adan farkllama sreci iersine ekilirler, ve burjuvalama eilimi, varlm koruma ve yoksullama eilimi, ky yaps iersinde o lde hzlanr.
3. KK KYLLN YOKSULLAMASINDA KARIT SRELER

Kk kylln, kapitalist retim tarzmn ege menlii altnda yoksullamas, kuku yok ki, saysal an lamda, mutlak bir yoksullama deil, belirleyici oranda nisp bir yoksullamadr. Kk bir blm burjuvalama ynnde zenginleirken, byk bir blm proleter leme dorultusunda mlksiizleir ve ortada bir kesim de kk kyl olarak varln srdrebilir. Bu, tarm n yapsndan gelen bir zelliktir, ve zellikle kk ilet me biimlerine elverili rnlerin retildii alanlarda, kk mlkiyetin yapsn korum akta daha direnli ola ca nceden kabul edilir bir eydir. Ne var ki, ge nel olarak, dnya pazarna u ya da bu biimde bala nan ve byk-lekli tarmn koullarna sahip bulun mayan kk ifti, yoksullama srecine ekilmekte gecikmeyecektir. nk, belirli b ir emek-zamanmda rettii rn kitlesi, teknikle donanm byk-lekli i letmelerde ayn emek-zamanmda retilen rn kitlesin den az olacak, ve dolaysyla kk iftinin rnn fi yat, her geen gn deerinin daha altna decektir. ersine ekilen pazarn genilii ve oylumu lein de, bu pazara sunulan rnn emek retkenlii art or talamasna oranla, kk iftinin emek retkenlii ne denli az artyorsa, onun yaratt deerin bir ksm, her yl ayn oranda, topluma karlksz braklacak, ve bu
84

da yoksullamasnn gstergesi olacaktr. Kk ilet menin emek retkenliini artrm asnn snrlar, byk iletmenin teknik yetkinlemesinin snrlarndan daha az olaca, ayrca hesaba katlmaldr. Ancak kendisine yeterli byklkte topra bulunan kk kylnn, kapitalist retim tarznn egemenlii altnda, yoksullamas, kukusuz, doru bir izgi de iz lemez. Yoksullamann kart sreleri, kk kyll n yoksullamasnda yavalamalara, duraklamalara ve gerilemelere neden olur. Bunlar, her lkenin tarihsel ve gncel koullarna gre, farkllklar izler. (Krsal alanda ortaya kan nfus fazlasnn, kk de olsa bir bl mnn sanayi (kent) tarafndan ve, zellikle son yirmi ylda yaadmz gibi, d lkeler tarafndan emilmesi nin yaratt yoksullama srecindeki kart gelimele ri, ilkel birikime deindiimiz blmde anlatacamz iin) burada, teki kart sreleri belirtelim : 1. Aarn kaldrlmas, 2. Tarma yeni topraklarn almas, 3. Ta rmsal emek retkenliini artran etkenler (tekniin ta rma girmesi, sulama, gbreleme, ilalama ve retim bil gisi), 4. Tarmsal rnler iin devlet tekel fiyatlarnn, retim-fiyatna yaklaacak lde, kylln, siyasal iktidar zerinde etkili olduu dnemler. 1. Aarn kaldrlmas, im paratorlukta, dinsel yasaya (eriata) bal olarak dorudan reticiden top rak (ve rn) vergisi olarak alman aarn, nitelii ve ni celii, Cumhuriyet dneminin ilk yllarna kadar, dei meden kalmtr. Aar, rn olarak ve genellikle ondabir (baz verimli alanlarda onda-iki) arasnda tahsil edil mitir. Timar sisteminin zlmesi sonucu, miri toprak larn rant, iltizama karlmtr. Geliri, iki yllna mltezimler tarafndan satn alman alanlarda, rant (artrn/rn-rant), mltezimler tarafndan toplanmtr. Kylnn, bu dnemde, mltezimlerin basks altnda,
85

daha da yoksul bir yaama yargland bilinir. Ne var ki, kyl, iledii topran tasarruf hakkna irsen sahip olduu, ve bunun u ya da bu ekilde elinden alnmas tzel bakmdan olanaksz olduu iin, topra elinden alnamamakta, ama daha da bitkin bir yaam srmek tedir. 1926'da aarn kaldrlmas, teorik anlamda art-rn, gerekte ise gerekli-emeinden art-rn olarak demekle ykml bulunduu ksm, kylnn kendisi* ne braklm tr. Topra yarclk ve kiraclkla ileyen kyller asndan ise, toprak sahibine demekle ykm l olduu rn-rantm dnda, ancak aara isabet eden rn-rant ykmll kalkm, ve bu lde art-iirn kendileri maledinmeye balamlardr. Aarn kaldrlma snn, kylln yoksullamasnda bir duraklamaya denk dt sylenebilir. 2. Tarma yeni topraklarn almas. Cumhuriye tin ilk otuz ylnda, tarmsal nfusun artna oranla, kent sanayiinin, krsal alanda biriken fazla nfusu ye terli lde emememi olmas, kyll, tarm a yeni toprak amaya zorlamtr. Ama krsal nfus artna oranla tarm a yeni toprak alamam, krsal alanda yok sullama hzlanmtr. Marshall plan uyarnca, tarma makine girii, ky topluluunun ortaklaa mlk sa ylan ayr ve m eralar dahil, tarm a yeni toprak alma sn hzlandrm, yaygn hayvanclk alanlarnn daral masna karlk, ekili alanlarn genilemesi, kylln yoksullamasnda, yeni bir duraklama devresi balat mtr. 3. Tarmsal emek retkenliini artran etkenler. Teknolojinin ve bilimin tarm a uygulanmas, emek ret kenliini artrm, ve kk kyl asndan kendine ye terli topran birim alan klmtr. Dolaysyla da, iledii toprak alan, kendi ailesi iin yeterli olmaktan

karken, emek retkenliinin artm as sonucu, yeterli duruma gelmi ve yoksullamada yeni bir duraklama dnemi balamtr. 4. Devlet tekel fiyatnn retim-fiyatna yaklat dnemler. Bu, kylln, tarmsal rnlerin fiyatnn belirlenmesinde, siyasal iktidar zerinde etkili olduu dnemlerle snrldr. ok partili siyasal yaamn gn demde olduu dnemler, kylln siyasal iktidar ze rinde etkisini artrd dnemler olduu gibi, seim d nemleri de, siyasal iktidarlarn, kylln istemlerini b yk lde karlad dnemler olmutur. Tarmsal rn lerin taban fiyatlarnn, retim-fiyatlarma yaklat d nemler ise, kylln yoksullamasn gerilettii dnem ler olarak kabul edilmek gerekir. Aarn kaldrlmas gibi, tarm a yeni topraklar al mas da, kart srete tamamlanm gibidir. Bunun yansra, emek retkenliini artran etkenlerin kimi alan larda doyma noktasna ulamas ye yavalamas, buna karlk krsal nfus fazlasnn kent (sanayi) tarafndan yeterli oranda emilememesi, ve ensonu, ok partili ya amn kesintiye urayan evreleri, bu kez, kart srete duraklama ve gerilemelere elik eden nedenlerdir. Kk kylln yoksullamas konusunun tartld bir yerde, yoksullamann nedenleri kadar kart sreleri de tartlmadan, kylln yoksullamad, kapitalizmle kararl ve uyumlu bir btnleme iersinde bulunduu vargsna varmak, salkl bir yntem olamaz kansndaym.

S7

BEN C BLM

TARIMSAL RNLERN TEKEL FYATLARI AISINDAN KK KYLLK

Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm yazarnn, kk kylln yoksullamad vargsn, esas olarak, Marx'n, kk kyl iletmesinin ar bast lkelerde tahl fiyatlarnn, gelimi kapitalist lkelerindekinden dk olduu szlerine dayandrdn belirtmitik. u da var ki, bugn, lkemizde, tahl fiyatlarnn, ulusal ve uluslararas piyasa-fiyatlarndan ne lde yaltk olduuna, devlet te kel fiyat olarak tahl fiyatlarnn ne lde ulusal ve ulus lararas pazar fiyatlarnn etki alan iersinde olutuuna bakm ak gerekir. Bu nedenledir ki, bu blmde, fiili tahl fiyatlar ve bunlarn nitelikleri zerinde durmak gereini duyuyo ruz :
88

1.

TOPRAK MLKYET TEKEL

Tarmsal rnlerin piyasa-fiyat, retim-fiyat s tnde bir fazlay gerekletirebilecek dzeye ykseldii zaman, toprak sahibinin, topran, sermaye yatrmna amasnn koullar ortaya km olur. Bylece, topraa sermaye yatran kapitalist ifti, maliyet-fiyatlar dn da, kendi sermayesinin ortalama krn gerekletirdii gibi, bir fazla, ek bir kr da gerekletirir. Bu ek-kr, toprak sahibinin rantdr, ve ona pein olarak denmitir. Ama, rnlerin piyasa-fiyat, retim-fiyat dzeyine kt zaman, bir kapitalist olarak, kendi toprana ser maye yatrabilir. Toprakbeyi, Piyasa-fiyat, ... ortalama kr elde etmesini mmkn klmaya yetecek kadar yk selir ykselmez, topran kendisi ynetebilir. (Kapital, 3 s. 789,) Toprak sahibi, topran, kapitalist iftiye, ondan ancak rantm ald zaman, kiraya verir. Kapita list ifti ise, bu rant, ancak tarmsal rnlerin piyasafiyat, retim-fiyatlarnn stne kt zaman gerek letirebilecektir. Dolaysyla, o, bunu, ancak, rnn piyasa-fiyat, (maliyet-fiyatlar ve ortalama kr oranndan oluan) retim-fiyatnn stne kt zaman gerekle tirebilir; ve dolaysyla, piyasa-fiyat, retim-fiyatnn sHine kmad srece, topraa sermaye yatrmasnn ko ullar da domam demektir. Burada, toprak sahiplii, topran mlkiyeti, tarm a sermaye yatrmna bir engel oluturmaktadr. Dolaysyla, toprak sahibi, tarmsal rnlerin piya sa-fiyatlarnn, toplam toplumsal sermayenin ortalama kr oranna eitlenmesini engeller. Tarm-dma yatr lan sanayi sermayesi, farkl ikollarnda, farkl sermaye bileimlerine sahiptir. Sermaye bileimi dk (deimeyen-sermayenin deien-sermayeye oram dk) i kollarnda, canl-emek esi fazla, art-deer miktar b89

yktr, dolaysyla kr oran yksektir. Sermaye bilei mi yksek olan ikollarnda ise, ayn nedenlerle, kr ora n dktr. Rekabet, kr oranlarn, toplam sermayeye gre dzenler. Ve dolaysyla sna rnler, deerleri ze rinden deil, (ortalama kr oran tarafndan belirlenen) retim-fiyat zerinden satlrlar. Burada, retim-fiyat, gene, rnlerin deeri tarafndan belirlenmitir, ama ay r ayr ikollarmdaki rnlerin deeri tarafndan deil, toplam ikollarmdaki rnlerin deeri tarafndan. Bylece, toplam art-deer, gene kapitalist snf tarafndan gerekletirilmi olur; ama, farkl ikollarmdaki kapita listler, ikollarna gre farkl byklkte retilen artdeeri deil, kendi sermayelerinin toplam sermaye ier sindeki pay orannda ve bu anlamda eit byklkte art-deeri maledinmi olurlar. Tarmda sermaye bileimi, toplam toplumsal ser maye bileimi ortalamasndan dk olaca iin, daha fazla canl-emek esi ierir, ve dolaysyla art-deer miktar, toplumsal ortalamadan daha byktr. Tarm da yaratlan art-deerin, tarm dnda yaratlan artdeerin genel eitlenmesine, toprak mlkiyeti engel olu turur. Bu nedenle de, sna rnler ortalama kr orany la belirlenen retim-fiyatna satld halde, tarmsal rnler retim-fiyatmm stnde bir fiyata, deerlerine ya da deerlerine yaklaan bir fiyatla satlmaktadrlar. Tarmsal rnlerin deerleri zerinden satlmas demek, onun ierdii art-deerin tam olarak gerekletirilmesi demektir. Ama bu art-deerin, sermayenin ortalama kr oran tarafndan belirlenen ksmn tarmc kapitalist alr, bunun stndeki blm, rant olarak, toprak sahi bine denmitir. Tarmsal rnlerin piyasa-fiyat, retim-fiyatna ykseldii, yani sermayenin ortalama knn salad zaman, toprak sahibi, toprana b ir kapitalist olarak
90

sermaye yatrabilir. O zaman, retim-fiyat stndeki deeri, rnn fiyatnda gerekletirememi olacaktr. Bu deer blm, karlksz braklmtr. Ne var ki, bu durum, bir kural olarak deil, bir istisna olarak ortaya ksa da, toprak mlkiyetinin, topran sahibi iin ser maye yatrmasna engel karmad anlalr. Tarmsal rnlerin piyasa-fiyatnm, retim-fiyatnn stnde bir fiyata ykselmesi, ancak, bir tekel fiyatn ngrr. Toprak mlkiyeti tekeli, byle bir tekel fiyat oluturur. Mutlak rantn snr, retim-fiyat ile rnlerin fi yat arasndaki farkla belirlenir. rnlerin fiyat, deer lerine eit olabilir, ya da deerlerinden dk ve retimfiyatnm stnde olabilir. Normal koullar altnda, rn deerinin, retim-fiyat zerindeki fazlas ne olursa ol sun, burada, mutlak rant, kktr. (Kapital, 3, s. 809-10.) Tarmsal rnlerin, bu rnlerin kendi deerlerine, ya da kendi deerlerinin altnda ama, retim-fiyatnn stnde bir deere eit fiyatla satlabilmesi, bir tekel fi yatn gerektirir. Tarmsal retimde yaratlan art-deerin, toplam toplumsal art-deer olarak, ortalama kr orannn genel eitlenmesine girmemesi, bunu engelleye cek bir tekelin bulunmasn gerektirir. Bu, toprak mlki yet tekelidir. Toprak sahibi, topram kendisi ekmedii, kapitalist iftiye kiraya verdii zaman, bu kira (rant), tarm sal rnlerin fiyatna belirleyici bir etken olarak girer. Ama bu, tek bana yeterli bir neden deildir. Rantn, tarmsal rnlerin fiyatn belirleyici bir etken olarak girebilmesi, tarm sal rnlerin deerinin, retimfiyatlarmdan yksek olmas, tarmsal sermayenin bilei minin, toplam toplumsal sermayenin ortalam a bileimin den dk olmasn gerektirir. Tarmn teknik yapsnn zellii gerei, tarm da daha fazla canl-emek esi ha
91

rekete geirilecei iin, tarmsal sermayenin bileiminin, toplam toplumsal sermayenin ortalamasndan dk olaca kabul edilmitir. Ama bu, ayn zamanda, sanayi ye yatrlan sermayenin belirli bir gelime dzeyine ba ldr ve kapitalizmin gelimesiyle doru orantl olarak, sanayiye yatrlan sermayenin bileimi ykseldike, re tim-fiyat ucuzlayaca iin, tarmsal rnlerin deeri ile retim-fiyat arasndaki fark da byr.
2. TARIMSAL ART I-DE ER N , ORTALAMA KR ORANTNIN ETLENM ESNE GRMES

Bunun ulusal lekte anlam udur ki, rantn, tarmsal rnlerin fiyatna belirleyici olarak girmi olmas, bunun, her zaman ayn byklkte olaca anlamna gel mez. Kapitalizmin nispeten az gelimi olduu lkeler de, iiretim-fiyatlar yksek olaca iin, tarmsal rnn retim-fiyat ile deeri arasndaki fark dk olur, yani rant kktr. Bu da, tarma sermaye yatrlmasna, g reli bir engel oluturacaktr. Bundan ayr olarak rantn tarmsal rnlerin fiyatn belirleyici etken olarak gir mesi iin, yalnzca, tarmsal rnlerin deerinin retimfiyatlarndan yksek olmas yetmez, ayn zamarida, pi yasa koullar, toprakbeyinin bu fark gerekletirmesi ni mmkn k l |m a l d r ] (K apital, 3, s. 848.) Piyasa koullar, toprak mlkiyeti tekelinin, retinfiyatlar zerinde kalan art-deer blmnn tmn, toprak sahibinin almasna, yani tarmsal rnlerin fi yatlarnn, deerlerine eitlenmesine izin vermeyebilir. O zaman, ortalama krn stndeki art-deer blm, toprak sahibiyle tarm-d sermaye tarafndan payla lacaktr. Bir baka deyile, tarmda yaratlan art-deer, ortalama krn genel eitlenmesine girecek; ve sna rnler deerlerinin biraz zerinde, tarmsal rnler ise
92

retim-fiyatlarmn biraz zerinde satl[m ] olacaklar^ dr. (Kapital, 3, s. 802.) Toprak mlkiyeti tekeli, tarmda yaratlan art-deerin, ortalama krn eitlenmesine girmesini engelledii halde, piyasa koullar, buna izin vermedii zaman, bu art-deer, sna retimde yaratlan art-deerle birlikte, ortalama krm genel eitlenmesine girecek ve tarm-d rnn ortalama piyasa-fiyatlar, deerlerinin zerinde, tarmsal rnn piyasa-fiyatlar ise deerinin altnda kalacaktr. Toprakbeyinin rant olarak maledinecei artdeerin bir ksm sna retime giren sermaye tarafn dan maledinilmi, bu da, sna rnlerin fiyatlarnda bir arta, yani deerlerinin stnde bir fiyata satlmasna volamtr. Dolaysyla, tarm da kapitalist iftinin varl, tanm-d sna sermayesinin de kr orann ykseltmesi nin nedeni olacaktr. Piyasa koullar, byk toprak sahibinin, retimfiyat zerindeki art-deeri tam olarak gerekletirmesi ne izin vermedii zaman, ortalam a kr oran ykselecek, bir baka deyile, tarmsal retimde yaratlan fazla artdeerin bir blm, kr orannn eitlenmesine girecek tir. Tarmsal sermayenin bileimi 75 + 25 ve art-deer oran %100 olduu zaman, tarmsal rnn deeri (75-1-25 + 25 = ) 125, tarm-d toplumsal sermayenin or talama bileimi 85+15, ve art-deer oran %100 olduu zaman, tarm-d rnn deeri (85+15+15=) 115 ola caktr. ki kesim arasndaki art-deer fark (125115=) 10, topran rant olarak, toprak sahibi tarafndan maledinilecektir. Tarmda yaratlan art-deer, ortalama k nn genel eitlenmesine girdii zaman ise, tarmsal rn de, tarm-d rn de 120 ye satlacaktr. Kr orann eit lenmesi sonucu, tarm-d rnn ortalama piyasa-fiyat deerlerinin stnde (115 yerine 120) olacak, ve tarm
93

sal rnn ortalam a piyasa-fiyat deerinin altnda (125 yerine 120) olacaktr. (Kapital, 3, s. 802.) Toprak ml kiyeti tarm sal rnn fiyatn, retim fiyatnn zerine karabilirse de, buna deil, daha ok, piyasann genel durumuna, piyasa-fiyatmn retim-fiyatn ne lde a tna ve deer yksekliine, ve bu yzden tarm da yara tlan verilen ortalam a krn zerindeki art-deerin, ne lde, ya ranta dntrleceine, ya da ortalam a k rn genel eitlenmesine gireceine dayanr/' (Kapital, 3, s. 802.) Piyasann genel durumuna bal olarak, tarm da ya ratlan art-deerin, tarm-d sermayenin kr orann ykseltecei, yani tarm-d sermaye iin elverili bir durum yarataca aktr. Burada asl zerinde durulmas gereken nokta, ta rm da yaratlan ve ortalam a krn zerindeki art-deerin, tarm-d sermaye ile toprak sahibi arasnda payla lm olmasnn, tarm a sermaye yatrmn engellemi olmasdr. nk, tarmsal rnn deeri 125, ve tarmd rnn retim-fiyat 115 iken, tarm da yaratlan or talama kr stndeki art-deerin, ortalam a kra eil lenmesi halinde, her iki rnn piyasa-fiyatlar 120 olaaktr. Eer, toprak sahibinin rant, tarm-d rnn retim-fiyat zerindeki, yani 115 zerindeki fazladan oluacak olursa, burada, kapitalist iftinin gerekletir dii 120 nin 5'i, toprak sahibine gidecektir. Dolaysyla kapitalist ifti 115 zerinden, kr orann, %15 olarak gerekletirmi olacaktr. Oysa, tarm-d sermayenin kr oran, rnn piyasa-fiyat 120 olacana gre, %20' ye ykselmitir. Ortalama kr orannn tarm-dnda %20, tarm da %15 olmas, tarm a sermayfe yatrmnn en gelini oluturur. Tarm-d sermayenin, tarm da kapita list retimi, kk retime yelemedii iin deil, kapi talist tarm yelemesine karn, bunu yelemesinin ne
94

denleri, onun engelini oluturduu iindir. Tekel fiyat oluturmas bakmndan rantn iki bi imini ve bunun tarm-d sermaye asndan sonular n aklamaya altk. Bunlardan biri, retim-fiyat ze rindeki art-deer fazlasnn, rant olarak, toprak sahibi tarafndan maledinilmesidir ve sna bakmdan azgeli mi bir lkede retim-fiyat yksek olaca iin mutlak rant da kktr, bu da, toprak sahibinin topran, ka pitalist iftiye kiraya vermesinin engelini oluturur. teki, tarmsal art-deerin de, ortalama kr orannn genel eitlenmesine girerek, art-deer fazlasnn tarmd sermaye ile toprak sahibi arasndaki bliimdr ve burada da, sermayenin tarm a yatrlmasnn engeli ortaya kar.
3. GEREK TEKEL FYATI

Rantn bu iki biiminin tek normal biim olduu nu belirtirken Marx, bir de, ne retim-fiyat ve ne de metalann deeri tarafndan belirlenmeyen alclarn gerek sinmeleri ve deme yetenekleri tarafndan belirlenen ger ek bir tekel fiyatna dayanan ranta dikkati eker. (Ka pital, 3, s. 802.) Piyasa-fiyatlarmm, arz ve talep arasn daki ilikiye bal olarak belirlenmesi, arzn talebin al tnda olduu olaanst durumlarda, en elverisiz top raklarda retilen rnler, kendi deerlerinin stnde bir piyasa-fiyatna ulat zaman, byle bir gerek te keliden szetme olana doacaktr. Tahl dnda tarmsal rnlerin retimine yatrlan sermaye iin toprak rantnn, ana geim maddesi tah ln retimine yatrlan sermayeden elde edilen toprak rant tarafndan belirlenmesi, ekilen toprak alanlarnn (kolaylkla tahl tarlalarna dntrlebilecek olan hay van yetitiriciliine ayrlm otlaklar da buna dahildir),
95

besin maddeleri ve hammadde retimine elverili oldu u doal koullarda, besin maddeleri retiminden ham madde retimine geilmesine bir engel oluturmaz. Ter sine, rekabet, nasl sna ikollar arasnda, art-deerin kr orannn genel eitlenmesine katld ve sermaye nin bir ikolundan tekine aktarlmasn nledii gibi, tarm sal retim in de, doal koullarn elverdii alanlar da ve tarm-d sermayenin sna bitkilere artan talebi karsnda, bir rn trnden bir baka rn trne ge ilmesini engelleyen dzenleyici bir rol oynamas gere kir. iftinin, emeinin tek istihdam arac olan toprak tan ayrlmas ve sermayesini bir baka alana yatrmas, sermayenin bir ikolundan bir baka ikoluna yatrl mas lsnde kolay gerekleebilir bir ey olmamakla birlikte, olaanst koullarn yaratt ktlk ve bollk dnemlerinden farkl olarak, deiik tarmsal rnlerin farkl piyasa-fiyatlar, doal koullarn elverdii lde, bir rn trnden, bir baka rn trnn ekimine ge ilmesine isteklendirici ve zorlayc bir etken de olutu rur. Sna ve tarmsal emek arasndaki iblm gibi tarimsal emek de, besinsel rnler ve sna rnler re tenler arasnda blnr. Tarmsal emein kendi iersinde byle bir blnme si, ana besin maddesi retilen toprak alanlarn daral masna, ve bunun retimine ayrlan emein, tarmsal emek iersindeki paynn klmesine neden olur. rn lerini meta olarak rettii ve retim aralar ile geim nesnelerini meta olarak tkettii lde, kylnn eme i, toplumsal btnden kopmu, yaltlm (tecrit olmu) bir emek olmaktan kmaya, toplumsallamaya balar. Tarmsal emein toplumsallamas, imdi daha yksek bir dzeye km olmaldr. Tarmsal emein tm de il, ancak bir blm, tm toplumun ana besin madde
96

sini salamaktadr. stelik, tarmsal nfus, toplam n fusa gre, hl bykse de, bu byklk, sna nfusun lehine, klm bir byklktr. Tahl tketen nfus byrken, tahl reten nfus azalmakta, ve tahl reten kyl, imdi, doal koulla rn elverdii lde, gerektii zaman, tahl yerine, tahld rnler ekmeye ynelme olanana sahip bulunmak tadr. Arz ve talep ilikisi tarafndan dzenlenen piyasafiyatnda, kyl, piyasa-fiyatna gre, rn deiikliine ynelecek, bu, balangta sanayi ikollarnda olduu gi bi, tarmsal baz rnlerde bolluk ve baz tarmsal rn lerde darlk yaratacaktr. Ama, rekabetin, burada da d zenleyici bir rol oynayaca, pratik olarak anlalr. Doal koullarn elverdii oranda ve alclarn ge reksinmeleri ve deme yetenekleri" lsnde, kyl nn byle bir doal tekel oluturmasnn olanaklarnn bulunup bulunmad aratrlabilir. retici kyl, piyasa-fiyat daha yksek olan rnlerin retimine ynele cek ve dolaysyla tahl retimini, yani tahl arzn snr lam olacaktr. Sna retimin gelimesi, sna bitkilere artan gereksinme, ve kent nfusunun oransal a r t s , bu nun koullarn yaratm bulunmaktadr. Buday yerine pancar, ya da buday yerine pamuk, ttn veya baka bir rn ekmek gibi. Bir baka deyile, kk iftinin, snai retimin ge limesi ve egemenlii lsnde, diyelim tahl ektii zaman rnn fiyatnda art-emeini gerekletireme mesi, onun emeinin tek istihdam arac olan topran ilemesine engel oluturmayacak, ama rn trn de itirmesinin sna retimin gelimesi, ona, byle bir olanak salar nedenleri ortaya km olacaktr.
4. DEVLET TEKEL FYATLARI

rnlerini, kendi deerlerinin stnde satmalarn

97

salayacak ya da bu deerlerin altnda satmaya zorlaya cak doal ya da yapay tekellerin kurulm u (Kapital, 3, s. 189) olmas durum unda ise, fiyat, dardan ve zorla yc bir gle, rnlerin deerinin altna drlebilir veya stne karlabilir. Burada, rekabet sonucu, kylnn, baz rnlerin toplumsal bakm dan gerekli olann altnda retilmesini nlemeyi amalayan ve adna ulusal planlama diyebile ceimiz, devlet mdahalesi, karmza kar. Bu mda hale, ayn zamanda, ister sna bitkiler, ister besin bitki leri olsun, bellibal tarm sal rnlerin, "destekleme ta ban fiyat ad altnda, devlet tekel fiyatn da yansra oluturm utur. Devlet tarafndan konan tekel fiyatnn nitelii, yani bu fiyatn maliyet-fiyat zerinden mi, retim-fiyat ze rinden mi, deeri zerinden mi belirlendii, siyasal ikti darn niteliine olduu kadar, rejimin niteliine ve ier sinde bulunduu koullara da baldr. ok partili parlam enter sisteme dayal bir lkede, siyasal iktidar, znde egemen snflarn karlarn g zetmi olsa da, nfusun ounluunu oluturan kyl ln, kaynan ktisad karlarndan alan siyasal ei limlerini, tmyle dlayamaz, yokumsayamaz. Oktay Varler, zellikle seim yllar ya da seim-ncesi yllar da tarm rnleri fiyatlarnn dier yllara kyasla genel olarak daha hzl artlar gsterdiini (Oktay Varler, Trkiyede t Ticaret Hadleri, ubat 1978, s. 5) saptyor. Toplumun kendi dnda kalan kesiminden kopuk, kendine kapal ve yaltk ky topluluklar, kapitalist re tim tarznn egemen olmas lsnde, bir yandan, meta reticileri ve tketicileri olarak pazara balanrlar ve te yandan, bu pazar araclyla, toplumun kendi dn da kalan kesimiyle iktisadi balar kurarlar. Onlarn emei, bu lde, yaltk (tecrit olmu) emek olmaktan

kmaya ve toplumsallamaya balamtr. Toplumun kendi dnda kalan kesimiyle gelimeye ve younlama ya balayan ktisad ilikiler, onlarn iktisadi karlar karsnda, belirleyici karar alma durumunda bulunan siyasal iktidara ya da siyasal partilere kar tutum larn da, kendini aa vurur. Tarmsal rnlerin fiyatlarnn belirlenmesindeki rol lsnde siyasal iktidar ve siyasal iktidara aday durumunda olan teki siyasal partiler, kylln, kti sad karlarn u ya da bu biimde temsil eden ve bu ilevleriyle de onlarn ktisad zlemlerini siyasal tutum larnda yanstan birlikler olutururlar. Egemen snfla rn karlarn gzeten siyasal iktidarn da, iktidar ola rak varlm srdrebilmesi, nfus bakmndan ar ba san kylln desteine byk lde bal olduu za man, kylle, o lde dnler vermeye eilimli ol masnn nedenleri de ortaya kar. Ve genel oyun, kart siyasal partiler arasnda birbirlerine yaklaan saylarda blnd dnemler, siyasal iktidarlarm , nfusun daha ar basan kesimine, daha byk dnler vermeye raz olaca bir dnem de olur. Bu, znde, yalnzca genel oy hakkn deil, ok partili yaam da gerektirir, ve ok partili yaam iersinde, emee arlk veren siyasal par tilerin glenmesi, sermayeye arlk veren siyasal par tilerin kylln geni kitlesinin ktisad istemlerine ilgisini artrm asna yol aar. Tarm rnleri taban fiyatlar, siyasal iktidarn ikti sat politikasnn belkemiini oluturmaya balar. Bunun maddi zorlayc nedenleri vardr. imdi, kyl, retim aralarnn byk blmn (gbre, makine, yakt) me ta olarak tketmekte, toplumsal gelime dzeyine bal olarak, cretlerinin snrlar, geim nesnelerini salad m etalann fiyatlaryla belirlenmektedir. Yeniden-retimi ayn leklerde srdrebilmesi, rnn fiyatnn,
99

retken ve tketim amacyla tkettii metalarm fiyatla rm karlayabilmesiyle olanakldr. retim aralarnn fiyatlar ykselmektedir. Gbre, makine, yakt ve kk kyl asndan tohum. retim aralarnn ve geim nes nelerinin pek byk bir blmn, kendi rnnden dorudan karlad doal ekonomi koullarnda oldu u gibi, rnn fiyatndan bamsz olarak, yaamn sr drebilmesinin olanaklar, meta rettii ve tkettii l de, ortadan kalkm tr ve artk, rnnn fiyatna bu anlamda kaytsz deildir. Birbirleriyle ortak ktisad karlar bulunan, ama birbirleriyle iktisad rgtsel arala birleerek, belirli bir fiyat oluturm alarnn aygtna sahip bulunmayan kyllerin, bilinlenmeleri orannda, siyasal partiler ara clyla, ve dolayl da olsa, bir birlik oluturm u olduk larn varsaymak, pek yanl olmasa gerek. Tarmsal rnlerin devlet tarafndan belirlenen fi yatlar, bir tekel fiyat olarak, kuku yok ki, rnleri de erlerinin altnda satmaya zorlayc bir fiyat olduu ka dar, rnlerin deerlerine yaklaan bir fiyat da olabilir. Devlet tekel fiyatlar, siyasal iktidarn niteliine gre, iki ayr merkezin etkisinde sallanr. Siyasal iktidarn egemen snflara eilimi, egemen snflarn bir merkez oluturmasna yolaabilecei gibi, kylln oyuna ge reksinme duyulmas ve bu oyun kazanlmas anlamnda, kyllk bir baka merkez oluturabilir, tki merkezden biri, hammadde fiyatlarn dk tutabilmek, kincisi, kendi rnn deerine yaklaan bir fiyata ykseltebil mek ister. Gene benzer biimde, dalm ve dsatm konusu olduunda, tarmsal rnlerin uluslararas fiyatlar ile yerel deerleri, yani farkl iki emek-tfetkenlii, fiyatla rn oluturulmasnda, iki ayr merkez oluturacaktr. Dolaysyla, birbirleriyle atan ve kesien merkezlerin
100

etkisinde oluan devlet tekel fiyatlar, retim-fiyatnn stnde olabilecei gibi, retim-fiyatnn altnda da ola bilir. Devletin, (Friedman modelinin kart olarak) top lumsal fondan oluturaca destekle (subvention), maliyet-fiyatlann (rnein gbre ve tarm makinesi) dre rek, ve tarmsal rnlerin ialm ve dsatm arasndaki fark gene byle bir toplumsal fondan karlayarak (sub vention), retim-fiyatlar stnde bir fiyat oluturabile ceini, bunun ise lkenin d sermaye merkezleri ile olan konumuna bal olduunu, yakn zamanda daha somut biimde gzlemlemi bulunuyoruz. Tanm rnlerinin fiyatndaki ykselme, hammadde olarak daha nce de akladmz gibi, sna sermayenin ortalam a kr orann drr ve besin maddesi olarak, cretleri artrarak art-deer orann kltr, ve kapr talistlerin kr orann azaltr. ilerin, cretlerdeki ger ek b ir d tam olmasa bile, greli olarak engelleyebilmelerinin rgtleri ve aralar sendika, grev, toplu szleme haklardr. Dolaysyla, art-deer oranndaki azalma ve ortalam a kr oranndaki d, ortalam a kr ile yetinmeyen, ve tekelletike azami kr gdsyle ha reket eden yerli sermayeden sistemle btnletii ya banc sermayeye doru, tm sermayeyi, kar harekete geirecektir. Yerli ve onunla sistem iersinde btnleen yabanc sermayenin istei bellidir: Ortalama kr orann yksek tutm ak ve azami kr. Bunun engelleri, ii sinifnm iktisadi savam aralar : sendika, grev, toplu sz* leme; ve kylln ktisad savam aracna dnen genel oydur. Her ikisinin de savam aralar ellerinden alnmadan, kr oranndaki d durdurulamaz ve kr oran ykseltilemez. ok partili siyasal sisteme dayal? parlamenter rejim bunun engeli olarak grnr. Ancak, ok partili parlamenter rejim askya alnd zaman, dev
101

let tekel fiyatlarnn belirlenmesinde, kylln "genel oy basks da etkisini yitirir. Ve o zaman, devlet tekel fiyatlar, artan maliyet fiyatlarnn gerisinde kalabilir. Kk kyl ile yerel sermaye ve onun btnletii yabanc sermaye, biri varln koruma, tekiler ortala ma kr ve azami kr gerekletirme amacyla tam bir kar katl iersindedirler. Bu kar kartl, de mokratikleme srecinin kyll de kendi iersine ak bir biimde ekmeye balad son otuz yl aan ta rihinin gelgitlerine, zigzaglarma, kylln iktisadi karlarnn siyasal yaama yansmasna damgasn vurur. te tam da savamn kk kyll de kucakla m bulunan bu ynnn en canl biimde yaand or tam da boy verdii yllar iersinde, bilim, kendini, k k kylln, sermaye ile uyumlu ve kararl bir bi imde btnletiini tantlamaya adar. Bu savam, k k retici kylnn, yerel sermaye ile ve bu sermaye nin btnletii sistemle, uyumlu ve ilevsel bir btn leme ve eklemleme iersinde olduunu deil, tam da kk retici asndan varolma veya yokolma maddi zorunluluundan doan bir savam olduunu aka or taya koyduu halde.

102

ALTINCI BLM

LKEL BRtKM VE FARKLI SRELER ZLEMES

1. KK KYLLN MLKSZLEMESNN Kl FARKLI BllM

lkel birikim, dorudan reticiyi retim aralarn dan ayran, ve onlar zgr emekilere, retim aralar n sermayenin maddi elerine dntren, tarihsel bir sretir. Sermayeye uygun den retim tarznn deil, bu "retim tarznn tarih-ncesi aamasn oluturur. (Kapital, 1, s. 731.) Sermayenin ilkel birikiminin a ac dnemi, yani kyllerin, ynsal olarak zor ve iddetle topraklarn dan sklp atlmas, ngilterede, 15. yzyln son ikin ci yarsnda balayan ve 18. yzyln sonlarna doru uzanan ikiyzelli yllk tarihsel evreyi kucaklar. Tasarruf hakkna sahip olduklar topraklardan, zor kullanlarak
tos

atlan kyllerden boalan arazilerin, balangta, byk-lekli hayvan yetitiricilii, ve zellikle koyun ift likleri haline gelmi olduu bilinir. Buna karlk, hay van yetitiriciliinin yerini tahl yetitiricilii almaya balad zaman, kyl tarm yeniden oalmaya bala mt. Kapitalist retim in en erken gelitii talya'da da, serflik, teki lkelerden nce kaldrlmt. Toprak ze rinde herhangi bir hak elde edemeden zgr hale gelen serfler, serbest proleterlere dntler ve kentlerde on la n bekleyen efendilerini hazr buldular. 15. yzyhr. sonlarna doru dnya pazarlarnda meydana gelen du rum, Kuzey talya'nn ticari stnlne son verdii za man, ters bir hareket balad. Kentlerdeki emekiler y nlar halinde krsal blgelere srldler." (Kapital, 1, s. 731.) Toprann sahibi kk kylnn yoksullamas ise, kle ve serflerin, iledikleri topraklardan zorla sk lp atlmasndan farkl, kapitalist retimin etkisi altn da ktisad adan bir mlkszlemc sreci izler. Bu nedenle de, mlkszleme sreci, kapitalizmin, atlm, gnen, durgunluk ve bunalm dnemlerine gre, farkl biimde ortaya kar, yava ve kerteli (tedrici) bir sre olarak grnr. Burada, kyllerin ynsal halde m ut lak olarak mlkszlemelerinden ok, kyllerin kk bir ksmnn zenginlemesinden ve byk bir ksmnn yoksullamasndan, bir baka deyile, ky yaps iersin de, bir i snflamadan szetmek gerekir. Ortada, eski konumunu koruyabilen unsurlarn bulunmas, ya da pro leterlemekte ve zenginlemekte olan unsurlarn, bu kar t ynl gei srecinde, zaman zaman, kk kyl" olarak grnm olmalar, kylln mlkszleme s recinin doal grnglerini yanstr. unu da eklemek gerekir ki, kylln, bu anlam
104

da mlkszlemesi, mutlak olarak tm kylln de il, kylln byk bir blmnn mlkszlemesi anlamna gelir, ve doal konumlar dolaysyla, baz ky topluluklarnn kk mlkiyete dayal ky yapsn ko rumu olmalar, mlkszlemenin genel anlamn ve tab losunu yadsmaya kant oluturmaz. Kyllerin mlkszletirilmeleri, farkl lkelerde, farkl ynler alr ve farkl evrelerini farkl sralar izleye rek farkl dnemlerde tamamlar.' (Kapital, 1, s. 732.) Sermayenin ilkel birikimi, znde, emekinin re tim aralarndan yaltlarak, retim aralarnn, dei meyen sermayenin maddi elerine; emekinin emekgcnn, deien sermayenin madd elerine dnt rlmesinden baka bir ey deildir. lkel olmas, kapita lizmin tarih-ncesi aamasn oluturduu iindir, ama kapitalist retim tarz, egemen bir tarz olmaya bala dktan sonra da, kapitalist-ncesi retim tarzlarn, me ta ekonomisi egemenlii altnda, ztrerek kendi bi imlerine dntrmesi, ilkel birikimin daha ar ile yen farkl bir srecini oluturur. Zor ve iddet kullanlarak kyllerin mlkszletirilmesi, feodal beylerin, topraktaki feodal haklarn, mo dern zel mlkiyete dntrmeleri ile snrl olmak ge rekir. Bu, ayn zamanda, iledii topran tasarruf hak kna sahip bulunan serfin, topraktaki feodal hakknn, zor kullanlarak, elinden alnmas anlamna gelir. Feo dal rtleri altnda varln srdren ve topran ortak laa mlk sayld klan ve airetlerde, klan eflerinin veya airet reislerinin, yetkilerine dayanarak, topluluun ortaklaa mlk saylan topraklar, kendi zel mlkleri haline dntrm olmas, ilkel birikimin z bakmn dan bir farkllk gstermez. Topran ortaklaa sahibi bulunan klan veya airet yeleri, bu mlkiyet haklarn yitirmi olurlar. Bir baka deyile, dorudan reticilerin
105

zor ve iddet kullanlarak mlkszletirilmesine, genel olarak, topran gerek egemen unsurlar ve gerek emek iler asndan tam olarak zel mlk olarak grnmedi i durum larda rastlanlr. Ama, egemen unsurlarn, zor ve iddet yoluyla, topraktaki feodal haklarn, kendi mo dem zel mlklerine dntrmeleri, o lkenin tarihsel ve iktisadi koullarndan soyutlanamaz. Ingiltere'nin dnya ticaretine egemen durum a gel mesi ve ynl m anfaktrn hzla gelimesi, yapaya olan talebi ar ykselterek hayvancl ve zellikle ko yun retimini, tarm sal rnlerin retiminden daha kr l hale getirdii zaman, bu, byk feodal beylerin, feodal mlklerini, topraklarn paralanm zilyedliine son ve rerek, byk otlaklar haline dntrmelerinin ktisad nedenlerini de yaratm oldu, Ama ynl m anfaktrn hzla gelimesi sonucu, krsal alandan sklerek, prole terler halinde kentlere atlan yeni zgr emekiler, ken di emek-gc metam satn alacak kapitalisti, kentte ha zr buluyordu. Kral ve parlamentoyla atmaya girmi olmakla birlikte, byk feodal beyler, kylleri, tpk kendileri gibi feodal haklara sahip bulunduklar toprak lardan zorla skp ata[cak] (Kapital, 1, s. 735) bir g ce sahip durumdaydlar. Dorudan retici olan baml emekilerin, zorla mlkszletirilmesi, a aan b ir sre olmas anlamn da, ilkel birikimin bir zelliini simgeler. Yoksa, ilkel birikimin kendisi, bununla snrl deildir. "lkel birikim, kleler ile serflerin dorudan cretli-emekiye dnme leri ... ile olmadka, ancak, dorudan reticilerin mlk szletirilmeleri, yani sahibinin emeine dayanan zel mlkiyetin zlp yokolmas anlamna gelir. (Kapital, 1, s. 780.) Bir baka deyile, iledii topraklarn sahibi bulu nan kk kyllerin toprak beyleri tarafndan zor ve
105

iddet kullanlarak mlkszletirilmelerinin, tzel engel leri bulunduu, bu engellerin gnmz toplum lan iin daha byk bir gereklik kazand gzard edilemez. Bu nedenle de, kendi iledii topran zilyedlik ya da ta sarruf hakkna deil, mlkiyet hakkna sahip olan ky llerin mlkszletirilmeleri, onlarn zel mlkiyet[lerinin] zlp yokolmas ile olanakldr. lkel birikimin bu ikinci biimi, zor ve iddet ile kyllerin ynsal mlkszletirilmesinden daha uzun srecek olan bir s re izler.
2. KK KYLLN MLKSZLETRLMESNN EVRENSELL VE KAINILMAZLII

iledii topran sahibi kk reticinin mlkszlemesi, farkl lkelerde, farkl ynler almakla ve farkl evreleri farkl sreler izleyerek farkl dnemlerde ta mamlamakla birlikte, Boratavm, Marx'm szlerini ama cndan tararak Marx'a ekledii rezervde grld gibi, Marx, Bat Avrupa dndaki lkelerde, retim aralarndan kopmam, mlkszlememi bir kk re ticiler kitlesine dayanan, kyl nitelikli bir tarm yap snn varlm srdrlebilecei [ni] kabul etmi (s. 100) deildir. Marx, gerek KapitaVi yazd (Franszca evirisi 1872) ve gerek Vera Zasuli'e mektubunda (1881) yinele dii tarihlerde, kapitalist retimin douunu tahlil eder ken, kapitalist sistemin temelinde, retici ile retim aralarnn kkl bir biimde birbirinden ayrlmas'' ol duunu vurgular. Bunun yansra, Marx, tarmsal reti cinin mlkszletirilmesinin tarihsel kanlmazlnn Bat Avrupa lkelerine zg olduunu yazdn belirtir ken, tam da, Rus tarm komnn amalam olduu gzden kanlm am ak gerekir. Batya zg bu hareket le szkonusu olan, bir zel mlkiyet biiminin yerini bir
107

baka zel mlkiyet biiminin almasdr. Rus kylle rinde ise, tersine, onlarn ortak mlkiyetini zel mlki yet biimine sokmak gerekecektir. (Kapitalizm-ncesi Ekonomi Biimleri, s. 264.) Aktr ki, burada, topran ortaklaa mlkiyet ol duu tarm komnnde, dorudan retici kylnn mlkszlemesi deil, bu ortaklaa mlkiyetin zel ml kiyete dntrlmesi szkonusu edilmektedir. Ama bu, ortaklaa mlkiyet kk zel mlkiyete dnt za man, bu zel mlkiyetin, kapitalizmin egemenlii koul larnda, mlkszleme srecine girmeyecei anlamnda yorumlanamaz. Kapitalizm, ne denli evrensel ise, k k kylnn mlkszlemesi, o denli evrensel olmak gerekir : topran zel mlkiyeti ve bylece de doru dan reticilerin topraktan kopartlmalar tekilerin mlkszlemesini gsteren, birinin zel mlkiyeti ka pitalist retim tarznn temelidir. (Kapital, 3, s. 850.) Kendi kendini yneten kylnn zgr mlkiyeti, bu retim tarznn tam geliimi iin gerekli, kiisel bamszln gelimesinin temeli ve bizzat tarmn ge limesi iin zorunlu bir gei aamasdr. (Kapital, 3, s. 844-845.) Bu anlamda, yani retici glerin gelimesi nin bir aamas olduu anlamnda, kylnn kk zel mlkiyeti, ilerici bir aamay orunlar. Yklnn neden leri de, retici glerin gelimesinin engeli olmaya ba lad lde, bunun snrlaryla belirlenir. Sahibinin emeine dayanan kk zel mlkiyetin zlp yokolmasnn nedenleri, yani onun mlkszlet irilmesinin s nrlarn belirleyen nedenler, ilkel birikimin, yukarda be lirtilen ikinci ve farkl srecini aklamamza olanak ve rir. Kyl ailesinin tarm ile krsal ev sanayileri, onun kendine yeterli bir birlik oluturmasnn temelidir. Do laysyla, kyl ailesi, besin gereksinmesini bir yandan
108

kendi rnnden dorudan karlarken, bir yandan da zellikle dokuma gereksinmesini, emeinin bir ekini oluturan ev sanayimden salar. Bu, ona, art-emeinin snrlarn uzatmasnn bir olanan salad gibi, ge reksindii dokuma iin, rnnn bir blmn metaya dntrmesinin de engeli olur. Bir yandan, kyl ailesi kendine yeterli bir birlik olutururken; te yandan da, bu i yap, ona, zlmeye kar bir salamlk kazand rr. Kapitalist retimin gelimesine bal olarak, genildeki sanayi, krsal ev sanayiini ele geirerek ykar; ve kyl ailesi, byk-lekli sanayiye hammadde reti cisi ve gene bu byk-lekli sanayiin snai rnlerinin tketicisi durumuna gelir. Bu, byk-lekli sanayiye, bir i pazar yaratt kadar, kyl ailesi de kendi kendi ne yeterli bir birim olmaktan kar. rnnn kk bir ksmn da olsa meta olarak retmeye ve gereksindii nesneleri meta olarak tketmeye balad lde, i ya ps, eski salamln yitirir ve zlmeye balar. Tarm ve sanayinin birbirinden ayrlmas, byk sa nayinin, makineyle kapitalist tarmn srekli temelini at masyla tamamlanr. Kk kylln ykmn hazrlayan nedenler, kr sal ev sanayiinin, byk-lekli sanayiler tarafndan ele geirilmi olmasyla snrl deildir. Topran ikinci bir ekini oluturan ve koyun (hayvan) yetitirilmesine ola nak salayan ky topluluunun ortaklaa topraklarn oluturan mera, otlak ve ayrlarn, byk toprak sahip leri tarafndan gaspedilmesi (Kapital, 3, s. 845) ayn e kilde, kk kylln ykmn hazrlayan nedenler arasnda yer alr. zellikle de, toprann snrl byk l, art-emek harcayabilmesinin nesnel koullarna en gel oluturduu zaman, ev el sanayii kadar, kk say larda da olsa hayvan yetitiricilii, ona art-emek har cayabilmesinin olanam salar.
109

Ky topluluunun ortaklaa mlk olan ayr, mera ve otlaklar, byk toprak sahipleri tarafndan gaspedildii gibi, bu alanlarn, makinenin tarma girmesiyle, eki me alarak, zel mlkiyete dntrlm olmas, ayn biimde sonulanr. Balangta, ky topluluu yeleri arasnda zel mlk olarak leilen bu topraklar, ksa za m anda byk toprak sahiplerinin ya da ky aalarnn elinde toplamasnn bir gei evresini oluturur. Kk kylln ykmn hazrlayan bir baka ne den, "geni-lekli tarm n rekabetindir. nk, genilekli tarm, "bir yandan tarmsal fiyatlarda bir de yol aar, te yandan daha byk harcam alar ve daha yaygn madd retim koullar gerektiren tarm daki iyi letirmeler de bu durum a katkda bulunur. (Kapital, 3, s. 845.) Sulama, direnaj, gbreleme, makineli retim, ilalama, nitelikli tohum, bir yandan tarmsal emek ret kenliini artrr, ve te yandan tarmsal rnlerin fiya tn ucuzlatr. Daha nce ayrntl olarak akland gibi, byk-lekli tarm la rekabet edemeyen ve piyasa iin retimde bulunan kk kylnn ykmn hazrlar, onun ykmnn snrlarn belirler. unlar da eklenir : "Tefecilik ve bir vergi sistemi, her yerde ona g kaybettirir. Topran fiyatna yaplan sermaye harcamas, bu sermayeyi tarm dan eker. re tim aralarnn snrsz paralanmas ve bizzat reticile rin tecridi. nsan enerjisinin korkun israf. retim ko ullarnn giderek artan ktlemesi ve retim aralar fiyatnda art, ... Bu retim tarz iin mevsimsel bolluk felaketi. (Kapital, 3, s. 845.) retim aralarnn ve dolaysyla topran sahibi kylnn yoksullamasnn nedenleri ve snrlan bunlar dr. Onun mlkszlemesi, bu nedenle de uzun srecek olan acl bir yoksullama sreci izler. Bu srecin alaca farkl yollar, farkl aamalar, onun istenci dndaki
110

koullarn zelliine ve kendi i yapsnn salamlk dere cesine baldr. Dorudan tkettii ksm ile meta olarak sata sun duu ksmn toplam rnne oran, onun dayankll nn ve yoksullamasnn snrlarn da belirler. Topran doal zellii, kk reticinin ana besin bitkisi retmi olmas, onun, gerekli geim nesnelerinin bir blmn, kendi rnnden dorudan karlamasnn koullarn da salar. Bu, bir bakma, besin maddeleri imalinin, ta rmsal rnlerin retiminden ayrlmam olmasyla ola nakldr. Budayn satp ekmek almak yerine, alk bu dayndan, un, bulgur, yarma, ekmek, erite (makarna), ehriye imal etmesi gibi. Ev dokuma sanayiinin yklma snn yansra, yn, pamuk ve keten eirme, hal-kilim, orap ve benzeri el sanayilerinin, kyl ailesinin emei nin bir ekini oluturmasnn devam etmesi gibi. Kendi gerekli geim nesnelerini veya bir ksmn karlayacak lde, sr, koyun ve tavuk yetitirmesinin madd ko ullarna nispeten sahip olmas gibi. Ensonu, geni-lekli tarm n rekabetine, her yrede ve her rn trn de ayn lekle ekilmemi olmas gibi. Bunlar, kk kylln mlkszlemesi srecinin zelliklerini, ve i salaml lsnde mlkszleme srecinin ald ve almakta olduu farkl biimleri ak lar. u da eklenebilir ki, kapitalist dnya sisteminin g nen dnemleri, doas gerei bu sreci yavalatr ve bu nalm dnemleri hzlandrr. Bunalm younlat ve bunalmn arl, baml lkelere kaydrld lde, bu sre, hzlanr. Tarm-ii isiz ve yar-isiz nfus sa ysnda art, krsal alanlardan kente itilen yoksul kitle lerde ylma, bu mlkszlemeyi, gnlk yaama yans tan grngler olarak, kendini de aa vurur.
3. TRKYEDE LKEL BRKM SRELER

Trkiye'de kk tarm iletmelerinin

111

zilyedlikten

zel mlkiyete evrimini ve bunun denk dt tarihsel dnemi gznnde bulundurmayan hi bir tahlil, sorunu doru koyamaz. Feodal toprak mlkiyetinin iki biimde zld n, bilinen bu hususu, bir kez daha yineleyelim : Biri, toprakta feodal haklara sahibi bulunan feodal beylerin, topran irsen tasarruf hakkna, yani toprakta farkl bir feodal hakka sahip bulunan serflerin, bu haklarn elle rinden alarak, bu topraklar, kendi modern zel mlkle rine dntrmeleri. kincisi, tasarruf haklarna sahip bulunan serflerin, bu tasarruf haklarn, u ya da bu bi imde, kendi zel mlklerine dntrm olmas. m paratorlukta, byk topraklarn, zel mlk, dev let mlk, airet ya da kabile mlk ve vakf mlk top raklar olduu bilinir. Gene m paratorlukta, ve Gney Anadolu'da grlen divan-malikne sistemindeki ikili feodal vergi, klasik an zelliklerindendir. Asker-feodal ievlet olmasndan dolay, feodal rantn bir blm, as keri grevlere; ve dinsel-feodal devlet olmasndan dola y, feodal rantn bir blm, dinsel grevlere tahsis edil mitir. Askeri-feodal vergiler, kaynan, emek-ranttan alr, ve 15. yzylda, rn-rant veya para-rant biiminde, kulluk akesine dnm olarak, karmza kar. Din' sel-feodal vergiler, aar (ya da r) riin-rant biiminde alnr. Emek-rantn para-ranta dnmesi, Fatih zama nnda gerekletirilirken; riin-rantm Cumhuriyetin ilk yllarna dein (aarn kaldrlmas, 1926), dinsel kural larn dayatt bir zorunluluk olarak, toplumsal dei meye karn, deiiklie uramadan kalr. Asker-dinsel feodal devletin, "asker zelliinin zlmesi, timar sisteminin zlmesiyle birlikte o l u r Dolaysyla, topran, mlkiyet biimlerindeki farkllk, daha belirgin bir biimde ortaya kar. Mlk topraklarda, topran sahibi ile bu topra r
112

sen tasarrufunda bulunduran kyl arasndaki iliki, toprak sahibinin lehine, salt bir ortaklk ya da kirac lk biimine dnecek, yani dorudan retici kyl, toprak zerindeki irsen tasarruf hakkn tzel olarak yi tirecektir. Vakf topraklarda, mlkiyeti dinsel zmreye (genel likle tekke ve medreselere) ait olan ya da onlar adna mlkiyeti hapsedilmi bulunan topraklardr. Vakf top raklarn, farkl durumlarna gre, gelirinin tahsis edildi i kuramlarn elinde kalmas, ya da bu kuramlarn elin den alnarak, onu tasarruf eden kylye, ya da paral kyllere satlmas, Cumhuriyet dneminde karlan ya salarla, farkl biimlerde sonulanmtn-. Airet ya da kabile mlkiyeti topraklarda, iki farkl yap ve iki farkl sre gzlemlemek olanakl. Biri, airet topluluunun ortaklaa (komnal) ml k saylan topraklardr. Burada, toprak, airetin ortak laa mlk olarak kabul edilmekle birlikte, topran zel tasarruf hakk fiil mlkiyet biimini almtr. Airet yesi tasarrufunda bulundurduu topra zel mlkiyet gibi tasarruf hakkna sahip olmakla birlikte, bunu, ai ret dmdan birine, bir baka airetin yesine satama mas anlamnda, tam anlamyla modern zel mlkiyet ten ayrlr. Bunun yansra, airet reisleri ve kabile bey leri, bu topraklarn daha byk bir ksmn tasarruf et mekte. ve fiilen farkl byklklerde topra mlk edin mi bulunmaktadrlar. Airet yelerinin, airet reisine ve kabile beyine, emek-hizmeti (emek-rant) ve rn-rant ykmll bu airetlerde, feodal zelliklerin canll n korumakta olduunun kantlardr. kincisi, mparatorlukta, yurtluk timar olarak bili nen "etrak beyliklerinde, feodal beylerin, topra ta sarrufunda bulunduran retici kyllerden, kanba ba kmndan farkl oluu dolaysyla, airet, yapsndan ayr
113

bir zellik izlenir. Burada, toprak, beyin veya ailesinin nUlk olarak grnr; dorudan emeki kyller ortak lk yntemleriyle topra tasarruf etmekle birlikte, oturduklar ev ve eklentileri, hayvanlarn otlattklar ot lak ve meralar, airetlerde ve komuluk ilikilerine da yal ky topluluklarnda olduu gibi, onlarn ortaklaa mlk deildir. Hepsi, feodal beyin veya ailesinin mlk olarak grnr, ve bu anlamda da, "ortaklk, burada, feodal tarzn kendine zg bir biimi olarak devam eder. Devlet mlk topraklarda, tim ar sisteminin zl mesiyle birlikte, (yle sanyorum^ ki kulluk-akesinin kayboluu bu dneme denk der), feodal gelirler, iltiza ma karlr ve mltezime satlmaya balanr. Bykl ne ve blgesine gre, saraydan ya da alt ynetsel mer kezlerden, feodal gelirler, pein olarak satla karl mtr. Bu gelirleri, belirli bir bedel karl satn alan lar, dorudan reticiden, feodal rantlar kendi adlarna toplamaktaydlar. Dolaysyla, feodal rant, bu kez, feo dal devlet ile yeni feodaller olarak ortaya kan mlte zimler arasnda paylalmaya balanm oldu. Devlete mltezimin pein olarak dedii m iktar sabit bir byk lk olarak belirlenmi olduu iin, mltezimler, kyl nn art-rnnn tmn tahsil etmek ad altnda, yoksul kylnn alk rnnn bir ksmn da gaspetme olanan eline geirdi. urasn da eklemek gerekir ki, iltizama aldklar gelirlerin on yllk toplamn pein olarak deyen mltezimlere bu topraklar mlkiyet ola rak verilmekteydi. Dolaysyla, tasarruf hakkna irsen sahip olan kylnn, topraktaki bu feodal hakkndan yoksun braklarak yasal anlamda mlkszlemeleri, dev let eliyle gereklemi oldu. Gene m paratorluk zama nnda, miri topraklardan, kyleriyle, dalaryla, akar su laryla birlikte balanarak, satlarak, ehiz olarak ve rilerek, mlk topraklara dntrlm topraklarda da,
114

topran irsen tasarruf sahibi bulunan kylnn, bu hak kn yitirmesi, gene, devlet tarafndan gerekletirilmiti. Hl devlet mlk olarak grnen ve kylnn ta sarrufunda bulunan topraklar, 1858 tarihli toprak yasa s ve bunu izleyen dnemlerde karlan ek yasalarla, kyllerin, tasarruf haklarn, borcuna karlk ipotek ettirmek, buna karlk alacaklya sata karmak ola naklar saland zaman, tasarruf hakk ile zel mlki yet birbirleriyle akr durum a gelmiti. Medeni Yasa nn k, bu hakk, modern zel mlk haline dntr d. Ama, feodal ykmllkten (aardan) kurtulmas iin birka yl daha beklemesi gerekecektir. Hemen hemen bir eviri olmas anlamnda, Medeni Yasa, znde, modem zel mlkiyeti benimser; ama feodal mlkiyetten modern zel mlkiyete geiin zel liklerini yanstmaz. Medeni Yasa, byk toprak sahiple rinin, topraktaki feodal haklarn modem zel mlkiye te dntrd gibi, onlar gibi toprakta feodal haklara sahip bulunan kyller, bu haklarn yitirmi oldular. Ama, geleneksel yaamn btn eleriyle varlm sr drd baz yrelerde, balangta, ne toprak sahipleri bunun tam bir bilincine varmlard, ne de retici ky ller. Meden Yasann salad zel mlkiyet hakk, bel ki de, ilkin gene yasa koyucu tarafndan farkedilir oldu. Toprak reform u gereksinmesinin belirleyici lde his sedildii 1936 yllar ve iftiyi Topraklandrma Yasas nn (1945) getirdii tartm alar, 1965te karlan Toprak Reformu Yasas, feodal haklarn, Medeni Yasayla zel mlkiyete dntrm olanlarn ellerindeki byk top raklar, gene bu topraklarda (tasarruf ya da zilyedlik anlamnda) fiili haklar devam eden kyllere, sat yo luyla da olsa, geri verilmesini gerekletirmeye yetmedi 1960'tan sonra, bir yandan kaynam yeni Anayasa dan alan bir toprak reformu yasas hazrl yaplrken,
115

bir yandan da, ellerinde imparatorluktan kalma timar, mltezim ve benzeri temessk senetleri bulunanlara, bu senetlerde yazl topraklarn mlk olarak topulanmas iin yeni bir yasann da hazrl srdrlmekteydi. 1966' da karlan bir yasayla, bu tr senetlerin sahipleri, ile dikleri topran fiil sahibi durumunda bulunan kyl lerin ellerindeki topraklar onlardan almann yasal hak larm ele geirdiler, irsen ve tarihsel olarak tasarruf hak lar fiili mlkiyete dnm bulunan kyller, bir sabah, topraklarn yeni yasal sahiplerini karla rna km buldular. 1966'dan 7l'e kadar sren bir dnemde, "kyllerin toprak igali diye basma yans yan olaylar, znde, kyllerin ynsal mlkszletirilmesinin bir baka ynn simgeliyordu. Trkiye'de, feodal mlkiyetin, biri, toprak beyleri nin, feodal haklarnn modern zel mlkiyete dnme si, teki serf olan kylnn feodal hakknn kk zel mlkiyetine dnmesi, kaln izgileriyle byledir. Ve burada, topraktaki feodal haklarndan kitlesel olarak yoksun braklan kyller, mlkszlemenin tam da zora dayanan birinci biimini temsil ederler. tikel birikimin ikinci yolu, dorudan reticinin mlkszlemesi, yani sahibinin emeine dayanan zel mlkiyetin zlp yokolmas srecinin ancak, bu ml kiyet biiminin bizzat tarmn gelimesinin zorunlu ge i aamas olmasndan, emein toplumsal retken g lerinin gelimesinin engeli haline geldii, bir baka de yile, emek retkenliinin toplumsal ortalama retken liin gerisinde kald zaman hzlanaca anlalr bir eydir. Bu da, kapitalist retim tarznn egemenlii ve sermayenin tarm ele geirmesiyle tamamlanacak olan bir sretir.

116

4. TRKYEDE KK KYLLN YOKSULLAMASININ GSTERGELER

Krsal ev sanayiini, byk-lekli sanayi sermayesi nin tam olarak olmasa bile, byk lde ykt syle nebilir. Buna karlk tarmsal alanlarn ikinci bir ekini oluturan ve ky topluluunun ortaklaa mlk olan mera ve otlaklarn, tarma alarak ortaklaa mlk ol maktan kmasn ve zengin kyllerin ellerinde topla masn balatan srecin, zellikle 1950lerden sonra, traktr saysndaki artla hzland bilinir. Bu sre, topran doal verimliliinin farkl olduu blgelere g re, farkl biimde ilerleme gstermi olmakla birlikte, tam tamamlanm deildir. zellikle tarma hi bir bi imde elverili olmayan yksek yaylalar ve benzer ot laklarn, byk toprak sahipleri tarafndan hayvan ye titirmek amacyla gaspedilmesi koulu dnda, kk reticinin, mlkszlemeye kar, direncinin barna ol makta devam ettii sylenebilir. Ama, nfus asndan ky younluunun artt gznne alnrsa, bu otlakla rn bykl korunsa bile, kyl ailesi saysna gre, her ailenin yararlanma alannn klecei kendiliin den anlalr bir eydir. retici kylnn, mlkszlemeye kar i salam lm korumasnn madd nedenlerinin bamda, onun en gl barnan oluturmaya devam eden doal ekono misi gelir. Tarmsal rn gereksinmelerinin hemen t mnn kyl ailesi tarafndan retilmesi, bu yoksullama nn srecini uzatan, ona bir i salamlk kazandran ba lca nedenlerden biridir. Burada, farkl rn trlerinin, farkl iletme byklklerine bal olduunu, arazi du rumunun ve doal zelliklerinin, byle bir farkll be lirleyen etkenleri oluturduunu belirtmekle yetinelim, rnein, Dou Karadeniz eridinde, topran pek kk
117

paralara blnm olmasna karn, ay retimine el verili olan bu yrede, kk toprak iletmelerinin ky l ailesinin geimini salayabilmesinin koulu olmas, buna karlk, ukurovann, hem arazi genilii ve hem de pamuk retimi asndan, byk lekli tarma ola nak salamas gibi. Ragp Gelencik, Trkiye'de Kylln Dalm (lke, 4, s. 188-202) adl incelemesinde, ilelere gre, n fus asndan, ky younluu arttka, hi topraksz aile lerin saysnn arttn saptyor. Ayn incelemeye gre, 1965 saym ile 1970 saym arasnda, yani be yl ier sinde, Trkiye krsal nfusu, 20.542.717den 21.880.934'e ykselerek, %6.5 orannda art gstermi, ayn be yl iersinde krsal nfus younluu 29dan 31'e kmtr. Krsal nfus says ile ky younluu, karlkl dzgn bir art gstermektedir. Bir baka anlatmla, krsal n fus says arttka ky younluu da artmakta, ky yo unluunun artyla orantl olarak topraksz ailelerin says da artmaktadr. Topraksz ailelerin saysndaki bymelerin burada belirtilmesi, tartlan konu asndan nem tar. Top raksz ailelerin says 1950de 336.746, 1968de 479.721 ve 1973te 829.155'tir. Topraksz ailelerin toprakl ailelere oran, ayn yllar srasna gre %19.5, %17.52 ve %21.85 tir. (tcen Brtcene, Kylln Farkllamas zeri ne, lke, 1, s. 199.) Bir baka deyile, topraksz ailele rin, toprakl ailelere gre says 23 ylda, yarm milyon artm bulunmaktadr. Bu artn nfus olarak ifadesi, yaklak 2,5 milyon demektir. Topraksz ailelerden farkl olarak, toprak sahibi ailelerin durumundaki deimelerin karakteristik izgi leri yle belirtilebilir: Toprak sahibi ailelere oranla, 1-20 dekar topraa sa hip olan aileler (hane), 1963te %40.7, 1973te %44.6'dir.
118

Toplam ekilir topraa oranla, sahip olduklar toprak 1963'te %11.3 iken, 1973'te %8.4'e dmtr. Yani, 1-20 dekar topraa sahip olan yoksul kyl ailelerin says on yl iersinde %4 artm, ama sahibi bulunduklar top raklar, alan olarak, %3.9 azalmtr. Bunun, sahibi bu lunduklar toprak byklnde bir klmeyi ifade et tii aktr. 50 dekardan kk iletmelerin ortalama bykl, 1960'da 25 dekar iken, 1973'te 20 dekardr, yani %12.5 orannda bir klme szkonusudur; ve bu, lkenin her blgesinde kendini hissettirmektedir. 500 dekardan byk topraklarn ortalama bykl 1950 de 1368 dekar, 1979'da 1337 dekardr; klme %1.2 ora nndadr. Ama blgelere gre bakldnda, Anadolu'da ortalama byklk, (1950'de) 1206 dekar iken (1973'te) 1381 dekara, Akdeniz'de 514 dekar iken 700 dekara, Do u Anadolu'da 1414 dekar iken 1853 dekara ykselmitir. 501 ve daha fazla topraa sahip aileler (hane), 1963 te %0.5 iken, 1973'te 0.8'e ykselmi, ve sahip olduklar toprak alan, ayn yllara gre %10.7'den %15.4'e km tr. (cen Brtcene, ayn yerde, s. 205.) Ki, 500'den da ha byk topraklarn ortalama byklnn 1973'te 1337 dekar olduunu yineleyelim. 1-50 dekar topraa sahip olup, (1973) ortalamas 20 dekar olan topraklar, toplam ekilir topran %21.3'n kapsyordu, ve bu topraklar, toprak sahibi ailelerin %70.5'inin elinde bulunuyordu. Ortalama bykl 1337 dekar olan ve 501 dekardan byk topraklar, ekilir topran hemen aynsn, %21.4'n kapsyordu; ve bu topraklar, toprak sahibi ailelerin ancak %1.1'ini olutur maktayd. Deiik istatistik sonulara karn, ekilen topran drtte-birine yaklaan bir blmnn, ortaklk ve (ka pitalist iftiden farkl olarak) kiraclk yntemleriyle ilendii biliniyor. Bunlarn, toprak sahibine dedikleri
119

rantn nitelii bakmndan feodal, ama topran tasarruf hakkn yasal adan yitirmi olmas bakmndan serften farkl olarak (toprak asndan) mlkszlemi kyl aileleri olduu aktr. Topra tasarruf anlamnda ml kiyet biiminde gzken ey, bu tasarrufu fiili olarak devam ettirmekte olmalardr. Mlkiyet asndan byk olarak nitelenen toprak larn, lkenin her blgesinde, kendi byklkleri le inde iletilmedii de bilinmektedir. Trkiyede, toplam 805 ky arazisi, bir ya da birka ky olarak bir kiiye ya da bir aileye ait bulunmaktadr. Bunlardan Dou bl gesinde (525 ky) bulunanlar, daha ok, kyl aileleri tarafndan, kk iletmeler halinde iletilmektedir. Marmara (111 ky), Akdeniz (154 ky), Ege (8 ky) bl gelerinde byk toprak mlklerin, toprak sahiplerinin ya kapitalist ifti olarak dorudan, ya da kapitalist ift iye kiraya verilmek suretiyle iletildii, yani kapitalist tarm iletmeleri olduu, veya bu ynn ar bast bir gerektir. Kapitalist tarm iletmelerini, kii ya da aile nin mlk olan kylerle snrlamak olanakl deildir. Bunlar, retimin niteliine gre, farkl byklklerde iletmeler olabilir. Belirli bir iin yannda, tarma, ek i olarak sermaye yatranlar asndan, toprak snrlar da ha da klebilir. 1982 ylndayz, ve burada verilen rakamlar, 1970 ve en fazla 1973 yllarna kadar kabilmektedir. Dnya ka pitalist sistemindeki bunalmn, bu yoksullama sreci ni, byk lde hzlandrm olduunu, ama buna ili kin rakamlara henz sahip olmadmz da, ayrca belirt mek gerekir. Byle bir yoksullama tablosu iersinde, kk kylln yoksullamad, varln srekli, ka rarl ve kalc biimde koruduu tezi, teorik aklama larla olduu kadar, toplumsal gereklerle de eliir.

120

5.

YOKSULLAMA SRECNDE KARIT GELMELER

Emperyalist sistem iersinde, baml lkede, artdeerin byk bir blmnn emperyalist lkeye akta rlm olmas nedeniyle biriktirilen art-deer orannda i i istihdam edilemedii; buna karlk, emperyalist l kede, baml lkelerden szdrlan art-deer (ve kk reticinin art-emei) nedeniyle, lke iersinde biriktiri len art-deere oranla daha byk sayda ii istihdam edildii, son blmde, teorik olarak aklanmaya alld. Bunun bir sonucu olarak da, kapitalist dnya sistemi iersinde, emek-gc meta, dalm (ithal) ve dsatm (ihra) konusu haline geldi. Yabanc emek-gcne gereksinme duyan lkeler, u zellikleriyle ayrdedilmek gerekir : 1) Gelimi kapita list lke olarak, emperyalist lke olmas. Ama, smrgesiz smrgeci lke olmalar gibi, sermaye ihracnn s nrl olduu, meta ihrac ile emperyalist zelliklerini sr dren lke zelliinin ar basmas. 2) kinci Dnya Sa vann gen ve dinamik glerini nemli lde tket mi olmas dolaysyla yabanc emek-gcne gereksinme duyulmas. 3) Ve nc olarak bir yandan zihinsel ba kmdan gelimi emek-gcnn baml lkelerden emil mesi, ve te yandan tam da bunun kart olarak nitelik siz emek-gcne duyulan gereksinme. Gelimi lkenin kapitalisti, baml ya da azgeli mi lkede, yalnzca ucuz emek-gc bulmakla kalmad, ayn zamanda, bu emek-gcnn yetimesi iin gerekli harcamalara katlmadan, onu, yetikin ve hemen reti me geecek biimiyle hazr buldu. Baml ya da azgelimi lke emekisi asndan sorun daha deiikti. Tarmsal alanda, mlkszlemi ya da mlkszlemenin snrlarna gelmi olan, ama kent tarafndan ayn lde emilmeyen, dolaysyla bir yan
121

dan kentlerin isiz-ii kanallarn tkayan, b ir yandan krsal alanda alanlarn koullar zerinde olumsuz bir bask unsuru oluturan ynlar, gelimi kapitalist l keler tarafndan ynsal olarak emilmeye balandnda, lkede, isiz saysnda nisp bir azalmaya ve lkeye gi ren dviz m iktarnda bir ykselmeye, lke iersinde, bu nalmn hafiflemesine ve nisp bir gnence yolat. Yoksullamakta olan unsurlar, altklar yabanc lkede, o lkenin dzeyinin altnda bir cretle almak la birlikte, kendi yaam dzeyleri daha dk olduu iin, cretlerinden biriktirmeye balar ve bunun bir b lmn kendi ailesine gnderir. Bu, baml lke asn dan ekonomik bunalmda bir hafiflemeye; ve kendi aile si asndan, kk-burjuvalama olanann domasna yolaar. Yoksullamakla birlikte, krsal alanla ilikileri ni gl bir biimde koruyan unsurlar, kart bir sre ce, kk-burjuvalama srecine girerler. Bir yandan emperyalist lkelerin emek-gc emen kanallarnn t kanmas, ve te yandan emekinin, almaya gittii l kenin yaam dzeyine yaklaan bir yaam dzeyine uyar lanmas, yllar alr. Bu dengenin kurulmasna dein ge en sre iersinde, yoksullama, kart bir sre olarak, varln duyurur.

YEDNC BLM

DNYA KAPTALST SSTEM VE "SOSYO EKONOMK" ZELL

1. DNYA KAPTALST SSTEM NN, "KAPTALST" LKELER ARASINDAK "PYASA MEKANZMASI"NA NDRGENM ES

Daha balangta, Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm yazar, retim ilikilerinin tehis ve ayrmnda, 'retim aralar zerindeki mlkiyet lt' dnda ltler kul lanmann" zorunlu olduunu yazar. Bunun iin de, "pi yasa lt", yani "art-rne bir piyasa sreci iinde ve bu sre dolaysyla" elkonmas, retim ilikilerinin "tehis ve ayrmnda" ikinci bir lt olarak benimse nir. (Boratav, s. 16.) "Piyasa lt "nn, retim ilikilerinin "tehis ve ayrmnda" yeni bir lt olarak ele aln dn ve dolam srecinde tccar ve tefeci sermayesi
123

nin kk reticiyi smrmesinin, kk meta retimi ni, bir retim ilikisine ("kk meta retim ilikisi"ne) dntrm olacann ileri srldn ise, daha nce aklam bulunuyoruz. Dnya kapitalist sisteminin tehis ve ayrmna gelindiinde, bunun, bir retim biimi, bir sosyo-ekonomik kurulu olmad, bu kez, "piyasa-lt ileri srlerek reddedilir: Zira, burada sz edilen dnya kapitalist sistemi, bir retim biimi, bir sosyo-ekonomik kurulu deildir. leyiini belirleyen merkez lkelerde kapitalist retim biiminin egemen olmasndan tr kapitalist sfatnn kullanld; ancak bunun tesinde retim deil, dolam (piyasa) sreleri dzeyinde tanm lanan bir dnya sistemidir. Ksacas, sistemi tanmlayan, uluslararas dzeyde geerli olan bir piyasa mekanizma sdr. (Boratav, s. 117.) retim ilikisinin tanmnda (tan ve ayrmnda), do lam srecinin (piyasa ltnn) iki farkl zelliini daha nce aklamaya almtk. Biri, retim sreci d nda yeralan kapitalist-ncesi tccar ve tefeci sermaye sinin, retim ilikisinin belirlenmesinde bir lt olama yaca; kincisi, sermayenin retim srecine kendi ser mayeleri orannda katlm bulunan kredi-sermayesinin ve tccar sermayesinin, bu retim ilikisinin bir evresi ni oluturmas nedeniyle ve bu zelliklerinden dolay art-deeri paylam olacaklar iin, retim ilikisinin tanmnda yer alm olmalar. Dnya kapitalist sistemi iersinde emperyalist lke ler ile buna baml lkeler arasnda arac olarak yer alan, biri gelimi lkenin snai rnlerinin tketiciye satcs sfatyla ve teki azgelimi lkenin tarmsal rnlerinin reticiden satn alcs sfatyla, birbirine ek lemlenen tccar sermayesinin iki farkl niteliini, bura da, aklamak gerekir. kincisi, dnya kapitalist siste
124

mi" de denen, emperyalist" sistemi, yalnzca, merkez" ve evre" lkeler arasndaki bir "piyasa mekanizma s yla snrlamak ve nitelemek, ne lde tam ve ne l de doru olur. Emperyalist lkeler ile buna baml lkelerden oluan emperyalist sistemin, yalnzca bir "pi yasa mekanizmasn m, yoksa zgn bir ekonomik sis temi mi oluturup oluturmad da aratrlmak gere kir.
2. KAPTALST RETMN, RETC GLERN GELMESNN BM VE ENGEL OLMASININ ANLAMI VE EMPERYALST SSTEMN SOSYAL EKONOMK YAPI OLUTURMASI

Kapitalist retim tarznn gelimesi, sermaye bilei minin ykselmesinde ifadesini bulur. Bu ise, daha nce ayrntl olarak akland gibi, sermayeye dnen artdeerin, artan oranlarda deimeyen-sermayeye, azalan oranlarda deien-sermayeye yatrlm olmasyla ger ekleir. Kapitalistin, kiisel harcamalar iin tketilen art-deer, sermayeye dnmez. Biriktirilen art-deer ksm ise, sermayeye dnerek, yeniden-retimin geni letilmesinin madd temelini oluturur. u var ki, serma yeye dnen art-deer kitlesi, sermayeye, sermayenin eski bileimi orannda katlmaz. Daima deimeyen-ser mayeye (retim aralarna) ayrlan blm, deien-ser mayeye (ii cretlerine) ayrlan blmden daha byk oranda olur. Dolaysyla, kapitalist retim tarznn geli mesi srecinde, toplam toplumsal sermayenin, deimeyen-sermaye blm, deien-sermaye blmne oranla artar. Kapitalizm, sermayeye dntrlen art-deer kit lesine bal olarak geliir. Sermayeye dnen art-deer kitlesi orannda, yeniden-retim geniler. Dolaysyla, bir
125

yandan emek retkenlii artarken, bir yandan yeni bir ii kitlesi istihdam edilebilir. (Kapitalist retim tarz nn, retici glerin gelimesinin arac olmas evresi.) Ne var ki, art-deerin sermayeye dnen ksm, deimeyen ve deien sermayeye, sermayenin eski bile imi orannda yatrlmayaca iin, sermaye birikimine oranla, ii istihdam giderek azalan boyutlarda artar. Dolaysyla kapitalist retim tarznn bu yasas gerei, ii snf iersinde nisp bir isiz fazlas, isiz b ir kitle, srekli olarak artar. (Kapitalist retim tarznn, retici glerin engeli olmas.) Yani bir yandan, kapitalist retim tarz, yeni bir i i kitlesine istihdam olana yaratarak retici glerin gelimesinin biimini olutururken, ayn zamanda birik tirilen sermayeye oranla giderek azalan oranlarda ii istihdam edecei iin de, retici glerin gelimesinin engeli olmaya balar. Kapitalizmin gelimesiyle birlikte kincisi (retici glerin engeli olmas), birincisi (retici glerin gelime biimi olmas) aleyhine byr. Emperyalizmin, ayrdedici zellii ise, sermaye ih racdr. Bir baka deyile, sermaye fazlasnn emperya list lkeden baml lkeye ihra edilmi olmasdr. Baml lkeye ihra edilen ve retime giren serma ye, znde, tam kapitalist bir iletme oluturur. Serma yenin amac, burada da art-deer retimidir. Ama, ya banc sermaye, krn (art-deeri), kendi lkesine akta rr. Bylece, balangta, yeni bir i sahas amas sonu cu isiz saysnda greli bir azalmaya neden olmakla bir likte, biriktirilen art-deer, srekli olarak ve her yl, l ke dna aktarld, yani lke iersinde yeniden-retimin geniletilmesine girmeyecei iin, sermaye birikimi ne oranla, yeni ii istihdam lke iersinde gerekle mez. Biriktirilen art-deerin byk blm, lke ier sinde yeniden-retime girmeyecei, yeniden-retim ge
126

nilemeyecei iin, kapitalist retim tarz, henz retici glerin gelimesinin biimi olduu halde, yabanc ser mayeye baml olduu lde, kapitalist retim, retici glerin gelimesinin belirleyici engeli haline gelmeye balar. Kk lekli tarmn yaygn olduu lkelerde, ya banc sermayeye baml kapitalist retim, krsal alanda daha byk lde reticinin yoksullamasnn nesnel koullarn yaratr, ama, buna karlk, daha byk l de azalan oranlarda emek-gc sourur. Krsal alan da yoksullatrd ve zgr emek-gc satclar haline getirdii ynlar kendine ekecei kanallar, kendisi da ha byk lde daraltr. Biri, kapitalizmin nfus yasas gerei, yaratlan nis p ii fazlas, kentlerde, cretler zerinde olumsuz bir bask olutururken; teki, ilkel birikim sreci iersinde, krsal alanda yoksullatrd ynlarn, tarm-d sana yi alanna ekecei kanallar daraltarak, onlarn, krsal alanda, kk kyllerin ve yar-kyllerin yaam ko ullar zerinde olumsuz bir bask oluturmasnn koul larn yaratr.
3. TOPLUMSAL RETM N EMPERYALST SSTEM ERSNDE KYE BLNMES

Sorun, yalnzca yabanc sermaye yatrmyla snrl deildir. Toplumsal toplam rnn, retim aralar ile tke tim nesneleri olmak zere iki ksma ayrld bilinir. Dolaysyla toplumsal retim de, retim aralar retimi ve tketim nesneleri retimi olarak iki kesime bln mtr. retim aralar, retken tketime gemek zo runda olan, ya da hi deilse geebilecek biimlere sa hip m etalar'dr ve tketim nesneleri kapitalist snf ve
127

ii snfnn bireysel tketime getikleri biimde sahip bulunan m etalardr. (Kapital, 2, s. 446.) retim aralar reten kesimin rnleri, hem bu kesim, ve hem de tketim nesneleri reten kesim tara fndan, retken tketim amacyla tketilir. Tketim nes neleri reten kesimin rnleri de, hem bu kesim iersin de, hem retim aralar kesimi iinde, bireysel tketim amacyla tketilir. Bir baka deyile, retim aralar re ten kesim, hem kendi kesiminin, hem de tketim nesne leri reten kesimin retim aralarm (makine, alet, ham madde, yakt gibi) retir; ve buna karlk tketim nes neleri reten kesim, hem kendi kesimi iersinde, hem retim aralar reten kesim iersinde tketilen nesne leri (besin, giysi, barnak, ev vb. aralar) retir. Toplam toplumsal rn, retim aralar ve tketim nesneleri olarak ikiye ayrld gibi, toplam toplumsal yeniden-retim de, retim aralar retimi ve tketim nesneleri retimi olarak iki ksma ayrlr. Her iki kesimde de, sermaye, deimeyen-sermaye ve deien-sermaye olmak zere, iki ksmdan oluur. Dolaysyla, bireysel metan deerinde olduu gibi, her kesimin yllk rnnn deeri, "deien-sermaye+ deimeyen-sermaye+art-deer "den oluur. Her iki kesimde ki art-deer, eer, bireysel kapitalistlerin kiisel tketi mine harcanrsa, burada, bir sermaye birikimi yoktur, ve dolaysyla retim, geen yla gre, ayn boyutlarda yinelenir, ve buna, basit yeniden-retim diyoruz. Eer, art-deerin bir ksm, sermayeleirse, yani retken ser mayeye evrilirse, buna sermaye birikimi diyoruz, ve ser maye birikimi, yani art-deerin biriktirilen ksm yeniden-retime yatrlaca iin, bu kez, bir nceki yla oranla yeniden-retim, genilemi olarak, yani daha b yk b ir boyutta, devam edecektir, buna, geniletilmi yeniden-retim diyoruz.
128

Geniletilmi yeniden-retimin gerekletirilmesi iin, her eyden nce birinci kesimde, yani retim ara lar retiminde bir sermaye birikimi olmas gerekir. re tim aralar retiminde bir art olmadan, bir baka de yile, bu alana geen yla oranla daha fazla sermaye ya trlmadan, burada, retim eski boyutlarda devam eder; dolaysyla, gerek bu kesimin kereksindii retim-aralar, gerek tketim nesneleri kesiminin gereksindii retim-aralar, ancak geen yla oranla, ayn byklkte gerekleebilir. Geniletilmi yeniden-retimin nkoulu, daha byk retim arac retilmesidir, daha byk re tim arac retmek ise, birinci kesimde bir sermaye b iri kimini, bir baka deyile, bu kesime, geen yla oranla, daha fazla sermaye yatrmn ngrr. Dolaysyla, re tim aralar retiminin, tketim nesneleri retimine oranla, ncelikle bymesi gerekir. Bu nedenle de, re tim aralar retimine ayrlan toplumsal emek paynn, tketim nesneleri retimindeki emek payndan daha ok bymesi gerekir. Ancak retim aralar retimindeki emek paynn daha abuk bymesi ile, retici glerin gelimesi salanr. retim aralar, makine, alet, yakt ve hammadde ler ve yardmc maddelerden oluur. Makine ve aletlerin, retim aralar iersindeki yerleri daha belirleyicidir; dolaysyla, retim aralar retimi, toplumsal sermaye nin yeniden-retiminin geniletilmesinde belirleyici rol oynad gibi, bunlarn iersinde de, makine ve aletlerin retimi belirleyici rol oynar. Ne var ki, gelimi kapita list lkeler, makine ve alet retimi anlamnda retim aralar retimini, belirleyici lde kendi ellerinde bu lundururlar. Bunun bir sonucu olarak, geri durumda bu lunan lkeler, gerek tketim nesneleri retimi ve gerek retim arac olarak hammadde retimini geniletmek iin, makine retimini elinde bulunduran lkelere ba
129

mldrlar. Azgelimi ya da baml lkenin kapitalist leri, gerek basit yeniden-retimi gerekletirmek iin ypranan ve aman oranda makine almak, ve gerek ge niletilmi yeniden-retimi gerekletirmek iin ek ma kine almak zorundadrlar. Her iki durumda da, darya sermaye aktrlar. Ama, zellikle ikinci durumda, yani geniletilmi yeniden-retimi gerekletirmek iin, bi riktirilen art-deerin byk blmn de darya akt mak zorundadrlar. Toplam toplumsal retimin bu iki kesime blnme si, ulusal bakmdan toplumsal retimin blnmesi bii minde deil, emperyalist sistem iersinde, gelimi kapi talist lkeler ile bu lkelere baml lkeler arasnda blnme biiminde ortaya kar. Baml lkeler, bu adan, gelimi lkelerin retici glerinin gelimesinin yeni bir kaldrac olurlar. Gelimi lkelerde, kapitalist retim tarz, retici glerin gelimesinin engeli haline geldii halde, baml lkelerden salanan (ve biriktiri len) art-deer, emperyalist lkelerdeki retici glerin gelimesine ve bu lkelerdeki bunalmn greli olarak hafiflemesine olanak salar. Buna karlk, baml l kelerde, kapitalist retim tarz, retici glerin gelime sinin engeli olma dzeyine gelmeden, biriktirilen artdeerin bir blm d lkelere aktarlm olaca iin, bu lkede retici gler, art-deer birikimine oranla, daha aa bir dzeyde geliebilir ve retici glerin ge limesinin engeli ar basar. Dolaysyla, sistemin kendi sinden doan bunalmlarn hafifletilmesinin faturas, ba ml lkelerin srtna yklenir. Konumuz asndan vurgulanmas gereken esas nok ta ise, toplam toplumsal yeniden-retimin, sistem ier sinde, belirleyici lde, emperyalist ve baml lke ara snda blnm olmasdr. Belirleyici ve ekonomiyi egemenlii altna almas anlamnda, retim aralar re
130

timi, emperyalist lkelerin elindedir, baml lkelerin ekonomileri, hammadde ve tketim nesneleri retimiyle snrlandrlmtr. Doaldr ki, tketim nesneleri, em peryalist lkelerde de retilmektedir, ve baml lkele re de dsatm konusu olmaktadr. Ve gene doaldr ki, baml lkelerde, baz makine ve aletin yansra, ham madde olarak da retim arac retilmektedir. Ama be lirleyici ve sistemin btnl iersinde ekonomiyi ko mutas altna alarak egemen olmas anlamnda, toplum sal retim, nasl iki kesime blnmse, bu iki kesimin, (geri kalm lke asndan) biri (retim aralar reti mi) gelimi kapitalist lkede, ve teki (tketim nesneleri retimi) azgelimi kapitalist lkede olmak zere ikiye blnm olmas, dnya kapitalist sistem i'nin sosyo ekonomik" btnlemesini aklamaya yetecek olgular dr. Bir baka deyile, emperyalist .(merkez) lke ile baml ve yar-baml (evre") lke arasndaki iliki, ileri srld gibi uluslararas dzeyde geerli olan bir piyasa m ekanizm asyla snrl deildir. Hele sm ry, Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm yazarnn ileri sr d gibi, azgelimi lkenin tarmsal rnlerinin fiyat lar ile gelimi lkenin snai rnlerinin fiyatlar ara sndaki eitsizlik"le snrlayarak aklamak, ve ensonu, sorunun uluslararas hammadde ticaretinin her rnde iki ayr piyasadan olumasyla" (Boratav, s. 179) snrlanarak aklanmas, ancak, konunun, sistemin sosyal-eko* nomik btnlnden soyutlanmasna olanak salam olmaktan baka bir ie yaramaz.
4. YABANCI SERMAYENN AIRI KRININ, KK KYLNN ARTI-EMENDEN DE SIZDIRILMI OLMASI

Baml ya da azgelimi lkeden, emperyalist ya

131

da gelimi lkeye, art-deerin farkl aknn, farkl so nular vardr. Birincide, yabanc sermaye yatrm yolu ile retilen art-deer, lke dna, gelimi kapitalist l keye ekilip alnr, bunun karlnda, lkeye hi bir deer girmez. kincisinde, ulusal ekonomi iersinde, bi riktirilen art-deerin byk bir blm, gelimi kapi talist lkeye, makine, petrol, hammadde ve benzeri mal alm iin aktarlm olur. Burada, eit olmasa da> bir deer deiimi szkonusudur. Serbest rekabet koullarnda, rnlerin deerleri zerinden deil, ortalam a kr oran tarafndan belirle nen retim-fiyat zerinden satldklar, birka kez yine lendi. Burada, vurgulamak istediimiz nokta, retimfiyatnn, rekabet tarafndan dzenlenmi olmasdr. Az kr eden bir ikolundaki sermayenin, daha fazla kr eden bir baka ikoluna aktarlmas, art-deerin genel eitlenmesi sonucu, engellenir. Bunun temel koulu, re kabettir. Kapitalizm, serbest rekabet aamasndan tekelci aamaya ykseldikten sonra, fiyatlar, ortalama kr ta rafndan belirlenen retim-fiyat tarafndan deil, tekel tarafndan belirlenir. Tekel fiyatnn, ortalam a kr ile yetinmedii, daima azami kr amac gtt bilinir. Azami kr tarafndan belirlenen tekel fiyatnn, or talama kr tarafndan belirlenen retim-fiyatmdan yk sek olaca anlalr bir eydir. Ortalama kr tarafndan belirlenen retim-fiyat ile, bireysel sermayeler, toplam toplumsal sermaye iersindeki paylarna gre, eit ola rak, toplam art-deerden paylarn alm olurlar; bir btn olarak kapitalist snf, toplam art-deeri maledin* mi olur. Ortalama kr ile yetinmeyen tekelci sermaye, kapi talist snf tarafndan paylalan toplam art-deerden, kendi sermayesine den ksm, retim-fiyatmda gerek
132

letirmi olur; ama bunun stnde gerekletirdii farkm, deer olarak kayna nerededir? Henz serbest rekabet alannda kalm sermayenin bileiminin 80+20; tekelci sermayenin bileiminin 90+10 olduunu varsayalm. Art-deer oran, her ikisinde de %100 ise, rnlerin deeri, birinde (80 + 20 + 20=) 120, tekinde (90+10+10=) 110 olacaktr. Tekelci sermaye kr orannn eitlenmesine girdii zaman, birinci rn lerin deeri 120 iken 115'e, ikinci rnlerin deeri 110 iken 115'e satlacaktr. Ama tekelci sermaye, ortalama kr oranyla yetinmez. nk burada, onun karsna kacak ve kendisiyle rekabet edecek bir sermaye yoktur. Tekel fiyat olarak, rnn fiyatn, 125 olarak belirle dii zaman, rnn, kendi deerinin (125 110=) 15 s tnde, retim-fiyatnn (125 115=) 10 stnde satacak tr. Bu 10'luk deerin, fiyata eklenmesiyle, aktr ki, te kelci sermaye, toplam toplumsal sermaye iersindeki payna oranla eit m iktarda bir art-deer deil, bunun stnde bir art-deer souracaktr. "... art-deerin or talama kr halinde eitlenmesi, eitli retim alanlarn da, yapay ya da doal tekeller eklinde, ... engellerle kar lar, ve bu tekel sonucu retim-fiyatnn ve metalarn deerinin zerine ykselen bir tekel fiyat olutuu za man, "belirli metalarm tekel fiyat, yalnzca, dier meta reticilerinin krlarnn bir ksmn, tekel fiyatna sahip m etalara aktarm olur. Art-deerin eitli retim alan lar arasndaki dalmnda dolayl bir yerel dengesizlik ortaya kar, ama bu durum, bu art-deerin snrn de itirmez. Tekel fiyatna sahip metari, emekinin gerekli tketimine girmesi halinde, iinin, emek-gcnn deerini eskisi gibi ald varsaylrsa, bu, creti artrarak art-deeri kltm olur. cretleri emek-gcnn de erinin altna drebilir, ama bu, ancak, cretlerin, kendi fiziksel asgarisinin snrlarn amas lsnde
133

olur. Bu durum da tekel fiyat, gerek cretlerden (yani emekinin ayn emek m iktar iin ald kullanm-deeri kitlesi) ve teki kapitalistlerin krndan yaplan bir in dirimle denir/' (Kapital, 3, s. 900.) Tketim nesneleri (rnein buzdolab, radyo, tele vizyon, teyp, amar makinesi ve benzeri tketim nes neleri) retimi, tekel oluturmaya elverilidir. Tekelci yabanc sermayenin yerli sermaye ile ibirlii yaparak, retime girmi olmas, bunlarn tekel durum larn ve ar krn yabanc sermaye tarafndan maledinilmesini engellemez. Toplumsal yeniden-retimde, retim arala r retiminin, dnya kapitalist sistemi iersinde gelimi kapitalist lkelerin tekelinde bulunmu olmas, metalarn deerleri stnde bir tekel fiyatnn olumasn da o denli kolaylatrr. Azgelimi veya baml lkelere yaplan dsatm konusu olarak, metalar, tekel fiyat dolaysyla, deerle rinin stnde bir fiyatla satld zaman, metam ierme dii, ama tekelci sermaye tarafndan sourulan deer, metalarm zelliklerine gre (retim aralar ve tketim nesneleri olma zelliklerine gre) ya gerek cretlerden ve yerli kapitalistin krndan yaplan bir indirimle kar lanabilir; ya da dier metalar reten kapitalistlerin krlarnn bir ksm, tekel fiyatna sahip metalara akta rlm olur. Gerek retim aralar ve gerek tketim nesneleri retiminin kapitalist yntemlerle retildii toplumsal retim iin, bu fark, ister kapitalistlerin krndan, ister ii cretlerinden denmi olsun, tm, znde, artdeerden denmi olur. Ulusal ekonomi, kapitalist olan ile kapitalist-olmayan iletmelerden olutuu zaman, ya banc sermayenin (tekelci sermayenin) smrs, kapi talist-olmayan iletmeleri de kucaklar, ve burada, konu muz asndan, kk retici kyl, meta tketicisi ola*
134

rak, tekel fiyatndaki an kr farkn, kendi emeinin deerinden demek durumunda kalr. Nasl ki, kapitalist retimde, hammaddelerin fiyat nn ykselmesi, deimeyen-sermayenin, deien-serma yeye oranla bymesine yolaarak kr orann drr se, ve ana besin maddelerinin fiyatndaki art, iilerin gerekli-emeinin snrlarn byterek, art-deer oran n kltrse, ya da cretlerde gerek bir azalmaya yol aarsa, kk kylnn, retken tketim amacyla satnalaca mallarn deerinin stnde bir fiyata yksel mesi, ve bireysel tketim amacyla satmalaca mallarn deerinin stnde bir fiyata ykselmesi, kylnn artemeinden karlanr. Yazar, kk reticinin, rnnn fiyatnda, artemeini (ortalama kr ve rant) gerekletiremediini varsaymtr. rnn fiyat ayn kald ya da snai rn lerin tekel fiyatlar orannda ykselmedii zaman, tekel ci sermayenin ar kr, imdi, kk reticinin, gerekli-emeinden, benzeim yoluyla sylersek cretinden e kilip alnacaktr. Burada, Boratav'n tezleriyle, uyuan ve elien nok talar unlardr : Gelimi kapitalist lkelerin sanayi rnlerinin fiyat ile azgelimi lkelerde tarm rnle rinin fiyat arasndaki eitsizliin, bu smrnn temeli ni oluturduu dorudur. Ama, gelimi kapitalist lke lerin snai rnlerinin fiyatn, ortalama kr tarafndan belirlenen retim-fiyat olarak ele almak, ve buraya bir not derek "tekelci krlar bu noktada ihmal ediyoruz demek; buna karlk, azgelimi lkelerde tarm rn lerinin fiyatnn, ortalama kr da iermeyen, yalnzca bir maliyet-fiyat (rne aktanlan retim aralar ve cre ti) olarak alp karlatrmak, kk reticinin yoksul lamas tezinin tartld bir yerde, yabanc sermayenin smrs altnda, yoksullamann esas nedenlerinden
135

birini konudan dlam olmaktan baka bir anlam a gel mez. nk, burada, fiyatlarn temelden eitsizliini, k^ k reticinin, art-emeinin deerini rnn fiyatnda iermemi olmasnda aramak doru olabilecei gibi, k k reticinin retken tketim ve bireysel tketim ama cyla satnalaca m etalarm tekel fiyat dolaysyla, te kel tarafndan ar kr olarak sourulan deer ksm, (kk kylnn rnnn) maliyet-fiyatn (gerek re tim aralarn ve gerek cretlerini) kemirerek, ve tam da bu maliyet-fiyatnm kendisinden denmi olaca iin, kk kyl, yabanc sermaye tarafndan sourulan ar krn ierdii deer orannda, ayrca yoksulla r. Bu yoksullama, D n n gerekli-emeinin deerinden, yani cretlerden bir indirimi ifade edecei iin, yeniden retim in boyutlarnn giderek klmesine, yani mlkszleme sreci iersine ekilmesine neden olur. Bu mlkszleme sreci, yani yeniden-retimin boyutlar nn giderek klmesi, reticinin emek koullarndan giderek yoksun kalmas ile onun varln srekli, ka rarl ve kalc" bir biimde korumu olmas gr tam bir kartlk oluturur. Tarmn, kk reticilik yerine, kapitalist biimde rgtlenmesi" durumunda ise, yazar, hammadde tica retinin eitsiz ve asimetrik yaps" nedeniyle, herhangi bir azgelimi lkenin kapitalist iftilerinin, gelimi lkelerin sermayesine kar, toprak mlkiyetinde lke dzeyindeki tekelci durumlarn, mutlak rant elde ede cek biimde kullanmalar[nm] mmkn grnm ediini ileri srer ve unlar eklenir : Bu durumda, dnya piya salarna ynelik tarm rnleri reten azgelimi lke lerde kapitalist iftilerin yaygnlamas, sadece ulusal ticari sermaye aleyhine gerekleen ve ihra fiyat ile iftinin eline geen fiyatlar arasndaki m arj daraltan fiyat artlarna yol aar." (Boratav, s. 180.)
136

Gene, kapitalist iftinin, rant gerekletirmi ol mas dolaysyla, tarmsal rnn fiyatndaki artn, ulusal ekonomi iersinde sanayi aleyhine ortaya kan mutlak rant biimini" alaca, ama bunun ithalat-sanayici lkelerin sermayesi tarafndan denmeyecei" (Boratav, s. 175) ileri srlr. Bir baka deyile, kk kyl iletmesinin yerini, kapitalist tarmn alm olmas, tarmsal rnler, d ti caret konusu olduu zaman, gelimi lkelerin sermaye si asndan, sonu deimeyecek, mutlak rant, ya ulu sal ekonomi iersinde sermaye aleyhine ortaya ka[cak]" ya da ulusal ticari sermaye aleyhine gerekleen ve ih ra fiyat ile iftinin eline geen fiyatlar arasndaki marj daral[tacaktr]". Yazara gre, kapitalist iftinin varl, tarmsal rnlerin fiyatnda arta, bu da, yerli sermaye asndan, kr orannda bir azalmaya ve yerli ticari sermayenin krnda bir azalmaya neden olur. Do laysyla, gerek yerli sanayi sermayesinin, gerek (sanayi sermayesinin bir ekini oluturan) yerli ticaret sermaye sinin, kapitalist iftiye kar, kk iftiyi yeleme sinin nedenleri, bir kez daha kantlanr! Biz, bu tezin, yanlln, daha nceki blmlerde, ayrntlaryla akladk. Burada unu eklemek yararl olur ki, byle bir gr, znde, dnya kapitalist sistemi de denilen emperyalist sistemi, gelimi ve azgelimi lkeler arasnda bir piyasa (pazar) ilikisine indirgeyen eksik ve o lde yanl bir anlaytan kaynan alr. nk, baml lke iersinde, emperyalist lkeler, dorudan ya da ibirliki sermayeler araclyla yatr ma ynelmi olacaklar iin, hammadde ve besin mad deleri fiyatndaki ykselmeler, onlarn da, kr oranlar nn dmesine neden olur. Dolaysyla, emperyalist l kelerin, sermaye fazlasn, azgelimi lkelere ihra et mesinin nedenleri de ortadan kalkar. nk, azgelimi
137

lkelerde emek-gcnn, hammaddenin ve topran da ha ucuz olmas dolaysyla daha yksek bir kr elde et mesinin olana bulunmasayd, sermaye fazlasn, kendi lkelerinde, tarm a yatrmay yelemelerinin nedeni olu urdu. Ulusal ekonomi iersinde sermayemden, baml l kede, emperyalist lkeler tarafndan ihra edilmi bulu nan sermayeyi dlamak, ancak, dnya kapitalist siste mini, kapitalist lkelerin, dolam sreleri dzeyinde tanm lanan bir sistem olarak nitelemekle olanakldr. kincisi, uluslararas hammadde ticaretinde her r nn iki ayr piyasadan olumas, bir baka deyile, ayn piyasada, gelimi lkelerin tarm rnlerinin, yksek ve azgelimi lkelerin ayn tarm rnlerinin fiyatlarnn dk olmas, gene emperyalist sistemin zelliinden ve emperyalist tekellerin egemen durumlarndan kaynak lanmaktadr. Trkiye'nin yakn yllara kadar, Birleik Devletler'den, rnein buday ve ya satnald, ve bunlarn kar lklarnn Trk paras olarak, Birleik Devletler emri ne, Merkez Bankasnda bloke edildii anlardadr. Ta rmsal rn fazlalarnn Trkiye'ye ve benzeri lkelere yardm ad altnda satlm olmas, dier eyler yann da, ayn zamanda, bu lkelere, baz ykmllkleri da yatt da anlardadr. Trkiye, ertesi yllarda, retim fazlas budayn, Birleik-Devletler'in buday satt pa zarlara; ve gene retim fazlas zeytinyan, Birleik Dev letlerin ya satt pazarlara, Birleik Devletler'in izni olmadan satamam ve ancak izin verdii lkelere, izin verilen m iktar zerinden ve belirlenen bir fiyatla satabilmitir. imdi de pamuk iplii ve tekstil rnlerini, AET topluluuna satmakta benzer glklerle karla maktadr. Bir baka deyile, bu konular, sistemin sosyal ve
138

ekonomik yapsndan kaynaklanmaktadr, ve burada, so run, emperyalist sistemin ekonomik zelliklerinden so yutlanarak ve yalnzca bir piyasa mekanizmasyla ak lanamaz. Dnya kapitalist sisteminin varl, ekonomik a dan, dn, emperyalist lkelerin kendi sorunlar olarak gndemdeydi; ve bugn, emperyalist sistem iersinde yeralan ve emperyalist olmayan lkelerin kendileri, bu sistemi ekonomik adan da korumaya zorlanmaktadr. Bunun anlam, asker planda, kltrel ve siyasal planda olduu kadar, ekonomik planda da, sistemin korunmas na, baml lkelerin ortak edilmesidir. Yk ise, bam l lkelerin yoksul halk, zellikle de emeki snf ve kat manlar zerine bindirilmek istenmekte, tretilen yeni ekonomik modeller, baml lkelere ihra edilmekte dir. Emperyalist sistemin bunalm, bunalm baml l kelere kaydrlarak, merkez lkelerde bunalmn hafifle tilmesi, yeni ekonomik modelin zn oluturmaktadr; bunun gerekletirilebilmesi ise, baml lke emekisi nin iktisadi olduu kadar, siyasal ve kltrel bir bask altna alnabilmesine baldr. Ve dnyamz, on yldr, bu yeni ekonomik modelin siyasal styapsyla birlikte denendii lkelerin giderek arttna tank olmaktadr. Kapitalizmin bunalm dnemlerinin, emeki yn larn durumunun ktlemesinin, kk mlk sahipleri nin ynsal mlkszlemesinin hzland dnem oldu u bilinir. Tam da bu dnemin, en ayrdedici zellikle riyle kendini aa vurduu bir evrede, kk kyll n yoksullamad tezinin gndeme getirilmi olmas, olsa olsa sistemin gnen dnemlerinden kaynaklanan yanlsamalarn gecikmi bir aklanmas olarak nitelen dirilebilir.

139

KAPTALZM
VE

TARIM
Muzaffer Ilhan Erdost, Kapitalizm ve Tarm'da kk kylln yoksullamadn ve kapitalizmle olumlu ve kararl bir eklemleme iersinde bulunduunu ileri sren tezleri eletiriyor ve bu eletiri erevesi iersinde "tarm" ile "kapitalizm" arasndaki ilikileri irdeliyor. "retim ilikisi" tanmn genileten yeni teorilerin eletirisi, kk kylln yoksullamasnn ve krsal alanda snfsal farkllamann teorik aklamas, tarmsal rnlerin tekel fiyatlar ve devlet tekel fiyatlar, ilkel birikim ve Trkiye'de kk kylln kitlesel ve kerteli yoksullamas, yoksullamann kart sreleri, bu kitapn balca konularn oluturuyor.